ББК 84 Тур 7

К 28

К 28 Он йьш турмеде. Роман. - А. «Туран-1»

неширяты, 1994.

Романыц авторы - дурм уш ы к чаркандаклы, еврумли

ёлларыны гечен, о н у к ажысыны-суйжусини дадан адам.
Ш онук учин-де, о н у к тетэнлейин хата зерарлы гвзенегик
акырсына душен баш гахрыманынык башдан гечирйэн
вакалары, азатлыга ымтылышы дартгынлы хем-де
ынандырьокы беян эдилйэр.

ISBN 5-7270-0087-4

ББК 84 Тур 7
К 4702590201=94 © «Туран-1» неширяты, 1994
 /э зи р Гун е зун и к эпет гевресини ал-асмана гетерип,
инчемик йити шехлелерини элём-жахана сачярды ве ум-
мулмез херекет билен е з ёлуны довам этдирйэрди. Гы-
рымсы агачларык келегесинде гойлан тагта секилерик
усти болса етгин)кекдир орта яшан адамлардан долуды.
Буларык хэзирки топбак-топбак болуп, нэмедир бир за-
дын иргинсиз жеделини эдип отурышлары, ейсуз-евзар-
сыз бир топар гаракчынык болшуны ядыка салярды.
Бирнэчелерининем хич киме гошулман, теммэки туссеси-
ни ызыгидерли ичине дартып, сессиз-седасыз болуп оту­
рышлары, ене бирнэчелериник эллерине гитара алып
душнуксиз хичленмеси, бейлекилеринидем ез дертлери
езлерине агдыклык эдйэн ялы, ичлерини хумледип, гев-
релерине ер тапман гумра болуп йерушлери гун шехле-
синицем гудратлы тыгларыны гамландыряна чалым эд-
йэрди. Чар-теверекдэки ювлуп, йупден асылан эркек
эгинбашлары, гейэ, гунуд йити шехлелерине чыдам эдип
билмейэне медзэп, ювашх^адан евусйэн эпгек шемалх^ы-
гыд уф уна елпеленйердилер. Ине, шейле дурли херекет-
лериц ызыгидерли довам этмеги белли бир мечбердэки
гиниш лигид асуда тебигы дуркуны дийсед тукатландыр-
ярды ве шейле тукениксиз пурсатыд ынсан мертебесине
)Кадылы орнашмагы, гер, нэчелерид йурегинде гайдувсыз
ейке дередйэрди. Хэзир менем келегели гырымсы агач-
ларыд арасы билен сэхелче ере узалып гидйэн бетон
душелен ёдадыгыд устунде икияна гезмелейэрдим хем-
де эдил езум ялы,йузуни ашак салып, гезмелэп йерен
орта бойлы, аррык, деши ичине чекуп, кебзелери чыкы-
шып дуран бир адамыд тукат херекетине небсагырьикы-
лык билен сын эдйэрдим. Дофуданам, ол эллерини ар-
касына тутуп, иргинсизлик билен икияна эдимлейэрди
хем-де нэмедир бир задыд пынхан гайгысына гарк бо­
луп, пикир юмагыныд сапагыны култерлейэрди. Вагт бол­
са дийсед хаял гечйэрди. Менид тэзерэк гелен бу ада-
мыны ичгин сынламагым онуд бендилик хакындакы ечуг-
си пикирлерини белдуми-нэтдими, гараз, икимизид ара-
мызда содабака сез ачылмагына ягдай дереди.
Чэклендирилен гидиш лигид яшайыш шертинде дерэн
танышлык менид сезум билен башланды.
1* - • -
 - Гардаш, яман аладалы герунйэкиз-ле. в зун и зи ги к-
рэк тутук!
М е ни к бу сезлериме нэтаныш адам хошамайлык би­
лен:
- Д огры айдякыз, кеп пикирленмек зыяндыр - дийди-
де, ол мундан артык геплешмэге гаршы ялы болуп, ез
херекетини довам этди.
Шол бада м еник ене-де:
- Танышмага ругсат э д ик! - диймегим, хэлиден бери
ичини хумледип, ез гевресине ер тапман йерен бу нэта­
ныш адамык йуз кешбинде «Гаршы дэл, айдыберик» д и ­
ен аламат деретди.
- Хава гардаш, м еник адым Салых - дийип-диймэн-
кэм, онукам:
- М ени к адыма-да Деря диййэрлер, езумем Даргана-
тадан - дийип, езуни танатмагы бир-бирим изик дерди-
мизи пайлашып уграмагы мызы к башлангых^ы болды.
Мен о н у к сезуни белдум:
- Деря ди йсеки зл эк- 0 р э н окат адыкыз бар экени.
Деря диймеклик й у р е ги ки зи к акып ятан бир улы деря
ялы гиклигини акладяр.
Деря гезегини гечирмеди:
- Вах, гадырдан. Багты к ятмасын... Багтык ятса, сен
ха Деря бол, ха-да Д е ки з ... асла пейдасы ёк. Дурмушык
гирдабына душен е з у к болма дийсене...
- Дарыкма, Деря, ынха инди еди йылдан бэри мен шу
бендилигик пенх^есинде...
Д е р я к дуйдансыз «Хи... и... и...» дийип ичини чекмеги
«Еди йыл?!» дийип эшиденине ынанман, гайтадан сора-
магы, галыберсе-де, гевнуме болмаса, ичикден гечип
барян айылганч гезлерини мелертмеги м ака шарпык де-
генче тэсир этди.
Гезум гараккырап, эжизлэн ялы болдум. Келлэмде м ук
дурли пикир ат чапды. «Эй, Салых, Салых, сен нэ гунле-
ре душуп йерсук? Гел-гел инди шу кичижик дунйэх^иге
тэзе гелен адам с е н и к устукден гулйэн ялы, хер гепин-
де ичини чеюкек болуп дурмалымы? Иле гулки боланык-
дан-а, еленикем ягшыдыр- Ёк, Салых, сен инди еди йыл­
дан бэри хич кимден геп чекмэндик, инди бары-ёгы уч
йылык галанда хер бир тэзе гелен нэкесден геп чекме-
лими?»
Бирденем пэлимден гайтдым, шо пилле башга пикир
басмарлап уграды: «Ёк, Салых, сен ялкышярсык, эйсем
бу адамда нэме гунэ бар, се н и к бендилик пен)кесине
душ м егике хич ким гунэкэр дал. Гайтам бу адамыны
е з у к дашындан энче гун бэри сынлап, «Пайхаслы адам
болара чемели, ил билен иши ёк, гой, мен бу адам би­
лен таншайын, белки, йурегимиц ечугси гам-гуссаларыны
пайлашарын» дийип, езун илки танышлык ачыпдыц ахбе-
тин. Ине-де яп-ядыжд гурлешип башладык- Ёк, Салых,
сен инди мерт бол. Илден герме. Хемме зада езуд гунэ­
кэр. Сэхелче вагтдан эшретли дурмуша аяк басаймалы
халыда, тертибиде буйруп билмэнид учин, ине, инди еди
йыл болды, гер, нэхили бетбагтчылыга учрадыд. Салых...
Салых... сед гезуд бендиликден ачылмаз. Сед терс гелен
тэлейиде ичини чекенем тапылар, устудден гуленем...
Худай дий, бу-да гечер».
Йурегимдэки э)кизлемэд, гамлы топаладыд есири бол-
магым, ондан содам бейниме парасатлы пикирлерид
аралашмасы менид йузумде аза^кык рух учгунх^ыгыны де-
редипди. Дуйдансыз халатда бирден «Еда йыл?!» дийип
соран Деря менид йуз кешбимде болуп гечен езгериш -
ден маны чыкарып, езунид етерэк геченини адан болара
чемели, сод ол сыпайычылыклы эхедде гурледи, шол се-
бэпли менде дерэн якымлы дуйгулар адамкэрчилик мер-
тебесинид пайхаслы басганчагына дырмашып гитда.
- Салых, си з багышлад! М ен-э тэзерэк гелемсод, бир-
хили ер-гекден гелип, ичими чекэйипдирин. Доф усы, ер-
ликсиз берен совалыма инди душунйэн - дийип, ол се-
зуне дынгы берди.
- Ёк, Деря! Сен мед едумде ерэн догры дурдуд. Ид
говусы, йер, ханы, секэ гечип азах^ык отуралы, яданды-
рысам - дийип, Деряны ез отурян секиме алып гелдим.
Доф усы , тэзе таншымы е з отурянжа секижигиме гетир-
мегим билен нэче дийсед хеззет-хормат этмекликден га-
ча дур)дак дэлдим, эмма злим юкады, хедурлемэге за-
дым ёкды. Д иде гурруде гуйменип, гевун ачышып бил-
жекдик. Йене гуррудденем озал Деряны хас гызыкланды-
ран зат, секиде томсуд жевзасына чыдам эдип билмэн
ярым-яладач чэшерилип ятан, деши тутуишыгына сурат
билен беэелип, чеп тайында болса «Сейгид пидасы»
дийлип язылан ынсан гевреси болды. Бу гевре мед ёл-
дашларымыд бирида. Ол гелен мыхманыд езуне хас ич­
гин серетмегинден этияч эдйэн ялы, йыфарак халда
еринден турды. Саламлашанда велин Деря билен эдепли
эллешип, ез адыныд Меретдигини дуйдурды. Мерет ни-
реде отурса-турса гуррудини элмыдама сейги меселе-
синден башларды. Гыз-гелинлери нэче дийсед суратлан-
 дырярды. Олара багышлап гошгулар гошярды. Гунделик
газет-журналлардакы гыз-гелинлере гуванярды. Махал-
махал овадан гелинлерик квсине середип: «Гер, дунъеде
нэхили багтлы адамлар бар. Вах, менинем шулар ялы
гелним болсады, онда мен елсемем армансыз болардым»
дийип, ез арзувыны ичине сыгдырып билмэн теверегине
. эшитдирйэрди. Тэзерек гелен адам билен таншайса да­
ты, д ийсен ыснышып, ез сейги злеминин непис кешде-
лерини йурек перделеринден сыздырып нусга гечирйэн
дек гур р ук берерди. Гуррук эдип отырка хэ берм есек я-
да «Мерет,бейле-де бир гутарныксыз сейги болармы?»
д и й эй се к даты, бичак гаты герерди. вйкелекди. Хатда
бирнече гунлэп се н билен геплешмезди. Йене и к к э н са­
да адамды. Йурегинде хич киме кине сакламаярды. Гур-
рунини д инл е сек велин, с е к билен доган окашан ялыды..
Хут хэзир болса М ередик диени гелипди. Тэзе таншы-
ны к гулак габардяныны акы п, ол сейги юмагынык инче-
мик сапагыны етишибилдигинден култерлейэрди.
- Хава, дост, си з м е к дешумдэки «Сейгик пидасы»
диен язгыны ге к герэйм эк- Бу сезлер м е к йурегимде
такат тапман кукрегимде емурлик орун алды. Догрусыны
айтсам, ёлдашларымык тениме бейле язгы к язылмагыны
халаманы-да болды. Аслында мука м ек езумем тарапдар
дэл. Йене, дост, хер бир адамык ез дунйэгарайшы, дур-
муша болан душун)кеси, гезъетими, суйжи хевеси бар.
Арман, бу хевеслерик хезирине етмэге ынсан ыкбалы
кэмахал ёл бермейэр. М е к якы йигрими яшым долды,
о н с о к нэдип мен сейги хакда гурлемэйин. М еник шу
ерик тэлейим ик бендиси болуп гелмегимик ДУйп себэби
хем хут шол с е й ги н и к есирлиги учин. Герсене, ыкбалык
мени гезгыны ягдая салып, м еник устумден гулшуни.
А йтсак айдып отурмалы. Якы он докуз яшым доланда
мен обадан Ашгабада окува гелдим. Окува-да гирдим.
Окабам уградым...
Шол пурсатда мен гурруке гошулдым;
- Мерет, тэзе таншымызык хал-ягдайыны сорамагык
дерегине, еке е з у к гурлэп дурсук-ла. Гезек бер ахырын.
Гой, Деря герен-эш иденлери, хакыкы ынсан яшайшы ба-
рада гур р ук берсин-ле. С е к гуррукикден биз халыс без
болдук. Онда-да сен шол сейги хе ки ки дутардан айрып,
гы х^кда чалып дурсук- - М ередик гуррукини мен вэши-
лиге салып гойдуржак ялам этдим велин, Д еряк «Гой,
Мерет гурлэп, кейпден чыксын, мака-да бу гун болмаса,
эрте ге зе к етер» дийм еси Мереди хас-да гылавландыр-
ды. Шол аралыкда ерли радиодан «Пикир бериц, бирин-
)^и яшайыш )|^й ы н ы к гражданлары, агшам нахарына тай-
ярланыц» диен се зл е рик якланмагы пытрамагымыза се-
бэп болды. Эмма аракесме узага чекмеди. Агшам наха-
рыны ийип гелем изсок, Мерет ене вз гурруцини довам
уграды.
- Хава, Деря, ине, онсон о кат окап йердум. Биле ока-
ян Ш екер диен бир овадан гыза болса, д и йсек офынча,
хошамай гараядым. Гунлерде бир гун йурегимде дерэн
харасатлы дуйгулам. Ш екере болан хевесим болса яш-
лыкда эден суйжи арзувлам билен биригди, ылхам о х ^ -
гымда сейги диен от, мисли, тамдыр оды ялы туташып
уграды. Беденимдэки пайхас болса эрким билен бири-
гип, адамкэрчилик пердзми нэче д и й се к йузумде нэзик
саклаярды. Ш ейдибем сейги диен улы бир дерде саташ-
дым. Темени халтада гизлэп болярмы нэме... Пынхан сы-
рымы-дердими Ш екере дуйдурдым. Ш екер болса «Менем
сени эрбет геремок велин, нэдейин-дэ, мен эййэм баш-
га бири билен халашып йерун» дийди, Мен ондан;
- О нэхили, мени говы герйэн болсак, башга бири
билен халашып йерсук, эйсем-де болса бир йурекде ики
адамыны халап болармы? - дийсем, «Ай, ончасыны-ха
билх^егем боламок, йене хол сазчылык училищесинде
окаян Сапар дийип бир оглан билен халашян, ш ока-да
дурмуша чыюкагыма сез бердим» дийди-де, ондан с о к
м е к билен геплешжегем болуп дурмады. Самсык дийсе-
не, дунъеде башга гыз гытмыды? Ш екер болмаса, ше-
керденем суй)ки бал бар дий-де, башга бир гызы сайла-
бер ахырын. Болмах<дк болса болмаз экени. «Сапар дий-
лене дурмуша чыкмага сез бердим» дийди велин, м ек
йурегимде бир харасат туруп башлады, диер - айдар
ялы дэл, асыл Ш екер хер гун той гуруп, м е к элимден
бус-бутин гидип барян ялыды. Гумуртиклетмек нэмэ
герек? Тизара илкинжи сейгими элден гидердим. Ол хут
м е к учин гидипди. Йене м е к калбымда дерэн сейги ди-
Ке Ш екер дийип учганаклаярды. Вагт болса шол гечип
дурды. Севда техникумынык биринжи окув йылыны ярпы-
лап барярдык. Ш екер окувдан дынч гунлери Сапар билен
кино гидерди. Мен болса ез сей ги м ик пенжесинден чы-
кып билмэн, огрынча Шекери сынлардым. Ш екер Сапар
билен багларда сейил этсе, менем Ш екере болан арасса
мэхрими ичиме сыгдырып билмэн, зовзулдар йерердим.
Болян зада серетсене. Бирденем, Сапар Ш екерик
янына гелмесини гойды дуруберди. Хепделэп герунмеди.
айлап герунмеди. Бир гун кепчулик болуп кино гидилмек-
чи болунды. Шол кепчуликде Шекерем барды, менем
бардым. Кино гирмезимизден озал уйшушип дуркак,
бирден Ш е кер и к гези Сапара душди. Йене бу гезек Са-
парыд гол тутушып, дэхедем-дессем эдип гезип йерен
гызы Ш екер дэлди-де, башга бир периледдем перисиди.
Шекер велин ез гезлерине ынанмаярды. Ол гезлеринден
д а м х ^ а р ы н ы биыгтыяр сырыкдырып, Сапара тарап
йерэп, кепчуликден сайланды. Сапарыд алкымына барды.
Йене Сапар Шекере сен кимем диймеди. Улумсылык би ­
лен башга тараплара эдедйэрди. Шекер хут ез гезунид
хэзирки геруп дуран затларына канагат эдип билмеди.
бзуни найынх;ар гезяшыд пенжесине итекледи. Себэби
бир ай чемеси озал Ш екерид хут ези Сапара гол берип,
хэзирки гезунид герши ялы, дэхедем-дессем эдип бу ер-
лерде гезипди. Инди болса Ш екер Сапарыд содкы вагт-
ларда нэме учин герунмейэндигинид себэбини ез гези
билен геруп дурды. Бирденем Ш екер гезлерини Сапара
мердемси дикди-де, «Нежис» дийип, ёлдашларына тарап
йереди.
Утукленен х^албар-пенжегид ичиндэки сырдым гевре
«нежис» дийлен сезе питива-да этмеди. Гайтам, Ш еке­
рид угруна гарады-да, бинамыслыга салып, «Сизид езу-
диз «нежис» дийип элини быкынына тутды. Мен нежисид
хакыкатданам Сапар болуп, бир арасса, ез намысыныд
сарпасыны ез ажы гезяшы билен горап дуран Ш екерид
эжизлэп дуршуна чыдам эдип дуруп билмедим. Адамкэр­
чилик мертебэмид сыпайы дуйгулары ез зынжырларыны
узупди. Зынжыр белеклеринид гуйжи болса саг элимде
топланып, Сапарыд чат мадлайында тэзеден даргапды,
ене топланып, ене даргапды.
«Бахар» кинотеатрыныд ишигинде кино гирмэге гара-
шып дуран мэрекэнид асуда акымыныд бозулмагына ме­
нид чакнышыгым себэп болупды. Хэлки ак памык ялы
болуп дуран перилерид-перисинид гол тутушып дуран
кишиси болса кепчулигид ичинде элем-тас болуп герун-
йэрди. Дуранларыд аглабасы нэмэд-нэмедигине душун-
мейэрди, диде кэ ерден «Азгыны тутуд!», «Бозгагы сак-
лад!» дийлен сеслер гулагыма эшидилйэрди. Ал сада ге-
рек болса... Тизара милиция ишгэрлеринид икиси мада
«йеруд!» дийип ышарат этди. Шейлелик билен менид
учин диде кепчуликден сайланып геркезилен угра тарап
гидэймек галыпды. Мада хер дурли айыплары йедкеди-
лер. Аз салымдан сод мед дашымы гуршап алан диде
дерт саны дивар сутуни болуп галды. Вагты к гечмеги
билен «Ил азгыны», «Бозгак», «Ил бихепбеси» дийип, уч
йыл азатлыкдан махрум этдилер. Доф ы, мен гунэм ёк
дийжек дэл. Элбетде, мен адамзат жемгыетиник ©кунде
пайхас байлыгымы етерлик дережеде уланып билмэнди-
гим, када-канунык чэгинден ганыгызмалык билен чыкжак
боланлыгым зерарлы, езуми ач-ачан гунэли сайян. Йене
велин, ахлак тайдан бозгак болуп, пэк сейгэ бивепалык
йерен харамзадалара б и зи к жемгыетимизде асла
орун болуп билмез. Онда-да Сапар кысымлы йигитлик
буйсанжынык рухы байлыгына пул гуйжи билен гуванян-
лара, арасса зэхметден четде дуруп, галплыгык усти би­
лен ез чагаларыны эклейэн сыпайысумаклара дурмуш бе-
лентлигинин чур депесинде гул десселери говшурылмаз.
Мерет шу ерде гуррукине дынгы берен ялы этди.
Йене ол энтеклерем яшайыш пердесине букулып, енил
газанжы к угрунда хакы нэхак эдип, нэхакы хем хак эдип,
ез бэхбидиниц хусусы сергезданы болуп йерен адамла-
дурли хэсиетлерини нэче д и йсек чейнежекди. Эмма
шол аралыкда-да радионык:
- Пикир б ер и к! Ятар вагты голайлашяр, хеммэкиз ят-
мага тайярланык! - диймеги бизиц барымызык пикири-
мизи башга бир угра угрукдырыпды. Хер ким дынч алма-
га тайярланярды. Эййэм Деря-да еринден туруп: - Гиж©-
к и з рахат болсун, саг-аман ятып туруч! - дийип, бизе
элини узадып дурды. Мерет билен, гер, нэче вагтлап
биле тиркеш ип, хер гун агшамына радионыц «Ятмага
тайярланык» диен вагты биз бир-биримизе «Гижэкиз ра­
хат болсун, саг-аман ятып турун!» диймездик, асыл би­
з и к бирек-биреге бейле сылашык ядымыза-да душмезди.
Йене, ятыбермели ейдердик-де, ерли-ерден туруп ятмага
гидерик. Ынха инди Д еряны к ынсан мертебесиник и к
белент сарпасы билен бизе элини узадып, хошлашып
дурмагы велин, мени хич хили геплемесизден, дик© ДУР-
муша болан гарайшымызы бус-бутин уйтгетмелидигими
ез-езуме айтмасыздан аян эдйэрди. Мен хэзир ез келлэ-
ме уран тэзеки пикирлерик дуйгусыны дашыма чыкар-
ман. Деря биленем, М ерет биленем сагболлашып, ез ят-
ян ериме гелдим. Душегими окарышдырып, ериме геч-
дим. Ятылян хсайдакы чыра эййэм сендурилипди. Гиж©
асудалыгы хич киме сыр билдирмэн, >кайык ичинде дынч
алып ятан адамлар билен биригип, тебигаты к леззетин-
ден нэче д и й с е к хезил эдип ганярды. М еник болса гезу-
ме укы геленокды. Ынсан адамкэрчилигиник гутарныксыз

10
чешмеси е зун и к белент гевресини м ек екумде кичелдип:
«Ынха, мен, мен с е н и к пайхасык, сен мени ез калбыкда
эрк саклап билсек, мен се н и к адамкэрчилик мерте-
б эки элмыдама белент сакларын, мен сака баглы, йене
сен ез калбыкдакы пикир дерясынык )цадыгей толкунла-
рына гуванмакы, кэ вагткы гахар газанында гайнадян
ажымтык дуйгуларыкы е зуке эрк эдип депелэп билсек,
се н и к рухы байлыгыка менем нэче д и й се к гуванардым,
сака болан пэклигиме вепадарлык билен буйсанардым.
в зум и с е к аркакдан шейле багтлы хасап эдип, д и ке бир
сака дэл, бутин ынсан м ертебесиник акында пайхас
байлыгымык гутарныксыз чешмесини ене-де артдырар-
дым» диййэрди. Ене-де «сен мундан е к мен хакда екеже
гезек бир пикирленипмидик? Ханы, Салых, сен мака жо-
гап бер, ине, гер, Д е р я к калбындакы пайхас нэхили пэк.
Яп-якы сен м еник суссумы нэхили песелтдик? Деря-да
эдил е з у к ялы адам.^Йене о н у к пайхас байлыгы м екки-
ден белент. Себэби хут сен ез эркике табы к болман,
езуке кичилик сайып, мени нэхили харлаярдык, д ек-душ -
лары к арасында мени нэхили песелдйэрдик- М ака хич
ваттам с е к екунде гурлемэге, са ка арка дурмага ёл бер-
м едик. Ине, емрумде екеже сапар, олам хэзир м е к хут
ез гезъетим им ик нэме ислейэнини менден сорап, м е к
билен маслахатлашдык- Эй, Салых, шу эдеп-хэсиетики
екрэкден улансак болмаямы? Ёк, ёк, хэзирем сака-да,
м ака-да агзымызы бирикдирип, жемгыетде ез пэклигими-
зи геркезмэГеТгэчё д и й с е к мумкинчилик бар. Мундан е к
мен езуми нэче песгевун саянам босам, эдил хэзирки
пилледен башлап, с е к белентлигике гуванмага мен
тайяр. Сен м ака зейренйэр дийме, себэби сен м еник
чагалыкдан терсиме гидип, ез суйжи )каныкы нэхили ке-
седик, д ек-душ лары к декинден нэче ыза галдык, ынха,
хэзирем инди еди йылдан бери бендилигик пенжесинде.
Гылык-хэсиетики ерликсиз уланышыкы геруп, хер гезе-
гем утанжымдан ере гирип билмездим. Хэзирем бир
пилле, ш о к учинем сен ез с у кку кд э ки дерейэн дуйгула­
рыкы менсиз йузе чыкарма. Себэби се н и к бар ички ова-
данлык кеш бики йузукде нурана геркезип ынсан гатна-
шыгында д и ке алкыша мынасып болмагыка гетирйэн
пайхас диен д уй гы к мен. С е к рухы байлыгыкы эбедилик
эгсилмез гуйч билен тэм из саклах^к дуйгы, ине, мен -
пайхас...» М е ни к пайхас элемим калбымда гелжеге болан
суйжи арзувлам билен биригип, хыял агажымык суйр де-
песине дырмашярды. Гечмиш ик ятламалары болса мени.

11
мисли, гундагдакы бэбе ж игик салланчакда хувдулениши
ялы тэзеден хувдулейарди, тэзеден эдеп евредйэрди.
Ги ж эк болса нэвагта барандыгыны билип билемокдым.
Йене эдил ятылаян вагты ж айы к ичини асудалык гуршап
аланам болса, уклап ятан адамларык кэсиник ымызга-
нып, нэмедир душнуксиз самырдап, гайта-гайта биынжа-
лык болуп, ерлеринден икияна агдарынмаклары асуда ги-
ж э н и к якымлы дуркуны пессайлык билен биынжалыксыз-
ландырярды. М ени к болса гезуме укы гелмейэрди.
Гечмиш м е к учин д и й с е к хайран галдырыжыды. Ыкбал
пайымык бендилик билен хэли-хэзирем черкеш ип гидип
отурмагынык яшлыкда алан тербийэм ик кепчуликден уз-
ке болуп, эне-атам ы к мени чакданаша лэликсиредип ©с-
дурип етиш дирендиги билен багланышыклыдыгына дий­
с е к ©кунйэрдим. Ёк, мен езум и к ыкбал зерарлы йитирен
йитгими эне-атамдан геремок. Олар хич вагтам мака
ярамаз бол дийип айтмандылар. Эйсем-де болса кака-
м ы к ёкары везипели иш гэр болуп, меникем какамык
эмелдарлыгына буйсанып, яшлык басганчагымда герек
болса-болмаса хэли-шинди пул барыны кисэмде гетерип,
ез дек-душ лары м ы к арасында езуми хас белент сайма-
гым нэмучинкэн? Нэме учин мен езуми хас х(алай сайып,
пул дийлен ш ейтанык керебине чолашдым? Барып мен
хас вагтымда зол-зол пул герек диемде, какам мака
нэме учин пул барыны берип; - Оглум, пул се н и к нэмэ-
ке герек? - дийип, бирже гезегем сорап гермедикэ?
Я-да нэме учин «Пула гызма, зэхмет чекилип газанылма-
дык пул адамыны говулыгык устунден элтмез» дийип,
м е к акыма гуймадыка? Я-да мени )КУДа о кат геруп, гой,
совса совсун, пулдур-да дийип, гелек этмедикэ? Ёк,
асла хайсы бир ата ез оглунык бетбагтчылыга
учрамагына ш эрик болаярка?
Хэзир мен какама гарап; «Нэмучин яшлыгымда пул со-
рамда себэбини сораман пул берипсик? Нэмучин сен
мени пул беласындан горап сакламансык» диейинми? Ёк,
бу ерде дик© м е к эзум гунэкэр. в з у м и к кеч ыкбалымы
дурнуксызлыгымдан, дурмуша болан эржеллигимик гов-
шаклыгындан, хакыкы ынсан тербиесиник сыпайы дуйгу-
ларыны езуме кабул этмэндигимден герйэрин. Инди га-
бат гелйэн кынчылыкларык эхлисини дик© езум екип
гечмелидирин. Хава, дик© езум! Дик© догры ёл билен,
арасса зэхмет билен гидип, ез эден гунэмден сапланып,
илки эне-атама, онсокам бутин кепчулиге хакыкатданам
зэхм етик тарапдарыдыгымы субут эдип билмелиди-

12
рин. Хэзирки дурмуша, гелдеге болан арзувлам калбым-
да дийсед гуйжэп, езунид суйжи леззетини мед жаныма
пессайлык билен сиддирйэрди, гижэнид асудалыгы болса
езунид укы дуйгусы билен теверегими гуршап алмага хе-
весленйэн ялыды.
Шол гун нэче гич ятанам болсам, эртеси едки турян
вагтымданам ир ояныпдырын. Суддумде ядавлык дуйла-
нокды. Гунортана ченли иш табшырыгымы бир ярым эс­
се артыгы билен ерине етирдим. Тутуш иш гунумдэки
табшырыгы болса уч эссэ голай артыгы билен ерине
етирипдим. Мундан ед, догрусыны айтсам, эдил бейдип
жаныгып зэхмет чекйэрдим дийсем яланчы. Келлэмде
бидерек пикирлери айлап; «ай, гунум гечсе боляр-да»
дийип, ишиме геледсизлик билен гымылдан болярдым.
Йене велин эдил ол гун мен дуйнки бу ерде бетон га-
рып дуран Салых дэлдим-де, тэзеден дунйэ инип,ез гу-
нэми арасса зэхметим билен ювмага, ёлдашларымыд
арасында тизликде тапавутланмага тайяр болуп дуран
адамдым. Инди мед адымда диде азат яшайшыд акымы
мевч урярды. Хакыкы ынсан яшайшы гез едуме гелйэр-
ди. Мен ишден сод, агшамлык нахарымы чалт ийдим-де.
Деряд янына бардым.
- Салам, Деря!
- Салам, Салых, геч, болшуна герэ ерлеш - дийип.
Деря ез янындан ер геркезди.
- Нэхили,ичиди гысдырман отырмыд? - дийип, мен
Деряд халындан хабар алдым.
- Ай, ёк-ла, йене гечмиши гез едуме гетирип отырын.
- Деря, ханы, герен-эшиденидден гурруд берсене...
- Герегид гурруд болсун, Салых...
- Вах, Деря диййэн-э, хэзир бир luy гид мейданларыд
бирине барып шу Я лайыш диен ымарадам зыр дэли
гойберэге-де, мада-да «бар, шод дэлилигинден
ачылар ялы ягдай тап» дийселерди... Онда мен оны
шейле суй х^л и к билен,- элмыдама мед едумде тагзым
дурар ялы эдердим. Эмма велин, ханы, бейле зат-
лар болярмы дийсене. Яшайыш нэме, дост-яр нэме, эне-
ата нэме?.. - буларыд хичисине-де озал акыл етирип
билмэндирин.
- Салых, дурмуша, яшайша акыл етирип, гелжеге ар-
зувларыды амала ашыр>дак болсад, хэли-хэзирем гич
дэл. Эсасы зат езуди зэхметден дашда сакламан, тизрэк
эркинлиге чыюдак болмалы, чагаларыд арасына тизрэк
говушмак хут бизид езумизе баглы.

13
 - Ол гаты догры, Деря.
- Салых, ейли-ишиклимисиц?
- Ёк, Деря, ©й ниреде, иш ик ниреде... Д ике эжемдир
какам бар. Оларыкам гайгы-гам билен сачларыны агарт-
дым. Яшым болса отузы к ичинде. Индиден с о к ил де-
кинде ейли-ишикли болх^гам болсак аксат дэлмикэ
диййэн. Бу ерден чы каксокам, ким сени сейжек, сен ки-
ми сейжек? Алла билсин... «Мен сени сеййэн» дийсем
м ака ынанар. Маклайымдакы йыгыртлары герен гыз-
лар сейуш мекден-е гечен, гайтам туссаглыкдан геленмиш
дийип, м ен-э бейледе дурсун, мака м екзеш адамам гер-
селер, гачышып йермеселер биридир.
- Ёк, Салых, с е к бу пи кири к нэдофы. Сейги дийилйэн
ынсан дуйгусы адамык маклайындакы йыгыртлара, ова-
данлыга, байлыга баглылыкда деремейэр. Догры, яшлык-
да дерейэн се йгул ер ик хер хили хэсиетлиси боляр, эмма
хакыкы сейги адамык эдеп-хэсиетине, пайхасына, адам­
кэрчилик сылашыгына, кепчулиге болан гарайшына, арас­
са зэхметине доф ы гез етирмек билен дерейэр. Ана,
шолам хакыкы сейги. О к эшрети болса сени хич хачан
гаррамага элтмез. Ш онук учинем хакыкы се й ги к эшрети-
ни герж ек болсак, илки билен шу ерден акланып чыкма-
лы. Ондан с о к э ке -а та ка серетмели. Оларык сачларыны
шу чака ченли агарданам болсак,галан емурлерини ша-
дыян гечирмеклерини газан)как болмалы. Д и ке бир эне-
атака дэл, эйсем кепчулиге-де пейдалы тэсирики етир-
мели. Тэзеки етиш ип гелйэн яшлара герелде болмалы.
Бу затлары к эгсилмез нетижеси болса, сен и к яш ык
отуздан геченлигине гарамаздан, сени шейле герлуп -
эшидилмедик с е й ги к устунден элтер. М ука дурмуш ди-
ерлер. Ынсан дурмушы болса элмыдама ёлундан азашан,
ялкышан адамлары тэзеден ез ёлуна генукдирип, ез
дек-душ лары ны к д екин е етмэге кемек эдйэр. Ынсан
дурмуш ынык эгсилмез чешмеси выхсданлары пэк, сада
адамлардан ылхам аляндыр. Сен асла эжизлемегин...
Деря ардынжырады, теверегине гез айлады, сокра
ене-де сезуни довам этди.
- «Мен инди еди йыл бэри бенди болуп отырын, инди
м е к учин хемме зат хич» дийип пикир эдйэн болсак, он-
да сен ч у к ку р ялкы ш як, хан огул. Себэби дурмушда йу­
зе чыкян хер гапма-гаршылыклар адамык ялкышма-
гына, ш о к билен бирликде болса ыкбалык терс гелмеги-
не гетирйэр. Адам йузе чыкян хер хили кынчылыклары
е ки п устун чыкмалыдыр. © з терс гелен тэлейинден нэги-

14
ле болуп жэхеннемчи болмалы дэл-де, шол йитирен йи-
тигинден, ялкышан ялцышлыгындан чыкмага догры ёл
гезлемели. Ялнышмаклык илде бар затдыр, Салых. Йене
ялчышыбам, ялкышыны вагтында дузедип билмейэн адам
ез эркине буйруп билйэн адам дзлдир. Бейле адамлара
хич ерде-де орун болмаз. Ш онук учинем, Салых, ине,
сай-себэп билен танышдык, езумизем шейле дар ерде.
Сен гез е к у к е гетиржек болуп бир гер, яшайыш, дурмуш
нэхили суй)ки зат. Сен шу гуне ченли ятакда-турачда
яшайыш, хакыкы ынсан яшайшы хакында пикир этмэнми-
д и к? Ёк, сен гевнуке гетирме, «мек башыма бу адам
кепбилмиш болуп чыкды, ниреден гелэйдим-ай» дийип.
Салых, сен бил, мен сака х^нымдан сыздырып, догры
ёл салгы бермекчи болярын.
- Деря, мен сенден хич зады гаты геремок, сен хакы-
каты м е к йузуме нэче а й тсак айдыбер. Мен бу затлар
барада етен агшамдан бэри нэче д и й се к езумем пикир
эдйэн, гайтам сенденем кеп рухы кемеклере гарашярын.
- Салых, м е к элимден дузелмели кемеклери бир сака
дэл, хеммелере-де гайгырман. М еник хэсиетим шейле.
- Саг бол. Деря.
- Ине, хакыкы с е й ги к илкинжи башлангыжы с е н и к езу-
не баглы, Салых х ^ н . Галыберсе-де, вагты йитирмэн,
гайыбана окамалы, хунэр алмалы. Шол аралыкда с е к
гевнуке я р а х ^к машгала хекман сака саташар.
- Кеп с а г бол. Деря. Белки, се н и к айданларык бол­
сун. Менем бир иле гошулып, ейли-ишикли болсадым...
- Хекман боларсык, Салых, эсасы зат адамкэрчилик
пайхасыкы белент саклап, гелжеге умыдыгэр болмаклык-
дыр. Ге зук герен етмезчилигике ерэн догры дузедиш
бер.
- Боляр, Деря, мен индиден бейлэк бус-бутин башга
адам. Хут шу гунки битирен ишлерими бир герседик,
д и ке бир бу гун дэл, эйсем хемише бутин бригадак
арасында и к ендэки бетон гуюжы ким дийселер, «Салых»
дийип, м е н и к адымы эшидер йерерсик- Тиз вагтдан
болса отряды к хатарында хем е кд е барыжы болуп сай-
ланарын. Мен зэхметден екем гачан адам дэл велин, шу
керкейплик, рухычекгунлик м е к сачларымы халыс агартды
дийсем, ете гечдигим болмаз.
- Салых, сен хич вагт бейле рухдан душме, яшайша
болан башлангыч басганчагыка тэзеден, хут шу вагтдан
башла. в з у к е м хэзир ейленмедик оглан, яшайша болан
ryxqyp сенде нэче д и й с е к бар. Хайп, тэлейик терс ге-

15
липдир. Айбы ёк. чыдажак бол, бу-да гечер. Ынха, мен,
хава, Салых, ынха мен, сенден ики яш кичи. взум ем ей-
ли-ишикли. Эжем, какам бар. Ики саны чагам бар, улу-
)Кам гыз, икинжи класа окува гидйэр. Икинжиси огул, од
бэш яшы бар. Аялымыдам.езумидем ёкары билимим бар.
Аялым район кеселханасында чага врачы болуп ишлейэр.
зум район иймит кэрханасыныд башлыгы болуп ишле-
йэрдим. Йене, нэме, сен кимем болсад, болжак болса,
ялдышлык, онда-да ерэн гедек ялдышлык болайяр экени.
Элбетде, бу гун ол ялдышлыга ахмыр эдип, ер депелэ-
нид пейдасы ёк, инди ол затлары ятламалы дэл-де, гел-
жеге болан ынамыды иш йузунде геркезип, хакыкатданам
дузелендигиди илки чагаларыда, ондан содам бутин
жемгыете субут эдип бермели. Ана, шонда чагаларыдам,
ил-гунудем хакыкатданам ялдышлыгыд боланлыгына, ин-
дем дузелдилйэндигине акыл етирерлер. Бизид жемгые-
тимизде, гой.ол ким болса болсун, ишде, кепчуликде,
яшайышда ёл берен биканун херекетлери учин етерлик
дережеде темми алмалыдыр. Мен эден этмишлеримид
канун эсасында жезасыны чекйэрин. Мед эден этмишле­
римид башлангыжы езумид теверегиме тара небсине
буйруп билмейэн адамлары уйшурмегим болды.
Мен яшлыкда эне-атамдан алан тербийэмден нэразы
дэл. Эмма езуми билип, ейли-ишикли болуп, ил дединде
ише-гуйже башланымдан содкы мада душан дост-ярла-
рымдан велин, хэзир дийсед нэразы. Асыл олар мед ак
гевунли хошамайлыгымдан пейдаланып, езлеринид яран-
жадлык гылык-хэсиетлери билен, хут ез шахсы бэхбитле-
ри учин мени ез кереплерине чолап йерселер нэтжек.
Ёк, олар мед билен ак йурекли гатнашык ачмак учин
дэл-де, езлеринид галп ишлерини мыдамалык угрукдыр-
мак учин шейден экенлер. Онда-да едил газанжыд уг-
рунда сергездан болшуп йерен адамларыд теверегими
гуршап аландыкларына мен хэли-хэзирем нэме айтжагы-
мы билемок. Ёк, мен оларыд мед билен достлашан бо­
луп, аз салым гатнашык эдип, отурышып-тураныма еку-
немок, эйсем езумид шоларыд алдавына гидип, дурмуш
ёлунда гойберен ялдышлыгыма екунйэн. Шоларыд мада
«сен-сен» эдип, евен болуп, алдап йерушлерине екунйэн.
Вах, аялым Сона «Шолара ынанма» дийип нэче езелен-
йэрдем-ле... Ол мада; «Деря, сед шу достларыд хакыкы
достлар дэл, сен шулардан чекерэк дур. Булар биртопар
налажедейин, ез хо)калыгына хезир бермейэн адамлара
^ д з е й э р л е р , ынха, мен адам танаян болсам, шулар

16
иру-гич ез бэхбитлери учин с е к билен тиркешип йерен
адамлар болуп чыкарлар, эгер булар дерекли адамлар
болсалар, ги ж э к не вагтдыгына гараман мыхманчылыкда
арак барыны ичишип, ерликли-ерликсиз самрашып йер-
мездилер-де, ез чагаларынык арасындажык болардылар.
Ёк, Деря, сен гевнуке гетирме, мен ги ж эк бир вагты ту­
руп, яныка гелйэн дост-яры ка нахар-чай тайын эдип
берйэн дийж ек боламок я-да са ка болан гарайшымы ма-
замлап айтдыгым дэл-де, с е н и к ДУрмуш ёлукда пэк
адамлар билен гатнашмагыкы ислейэн дийдигим» диер-
ди. Йене мен велин аялымык диенлерине дике:
- Сона, сен ялкыш ярсык, адама дост-яр кеплук этмез,
ондан со ка м б и зи к сачагымыздан дуз ийип гиден адам­
лар, белки, ягшы ниетли адамлар болсунлар - диердим.
Эмма дурмуш ёлунда м е к эден пикирим нэдогры болуп
чыкды. Аялым Сона бичак дуйгур экени. Хемме зат, ха-
кыкатданам, о н у к айдышы ялы болуп чыкды.
Ядыкда сакла, Салых, хемме зады аялык билен масла-
хатлашып чезмели экени, с е к нэдофы херекетлерики
акан вагты, о н у к айдян маслахатына гулак ассак, ял-
кыш марсык- Яшайышда габат гелйэн вакалары аялык
билен д е к пайлашып, бир-бирике д е к гулак асышсак,
агыр ягдайлара габат гелинмезлигем мумкин.
Шу ере геленимизде, мен о н у к сезуни кесдим:
- Деря, с е н и к айдянларык ерэн догры. М ек-э, нэме,
яшым якы отуза етенем болса, энтэк ейли-ишикли, маш-
галалы болуп яшап герм эм сок, езбашдак яшайы лда
дост-яр билен гатнашыгам эдип геремок. Йене с е к хэ­
зирки гур р ук берш ики гез екуме гетирип, нэхилем бол­
са ыкбал черкеш игини е ки п гечмелидигине айыл-сайыл
акыл етирйэрин.
- Хава, Салых, бу хэзирки дучар болан айрачылыгымыз
гечер гидер. Яшайыш б и зи к екумизде еркуч-еркуч бе-
лентлик болуп гернуп дур. Шол белентликлере бизем ез
арасса зэхметимиз билен дырмашарыс.
- Деря! Йылларык гечмеги билен, бу эден этмишлери-
мизден бус-бутин ювлуп, ылмы ишгэр я-да жемгыете
пейдалы адамларык хатарында болмагымызам мумкин.
Шейле дэлми?
-Элбетде, ол б и зи к езумизе баглы, себэби ылмы иш­
гэр диен дережэ етмек учин ядавсыз окамалы, арасса
зэхмет чекмели, пэк гевунли адамлар билен ёлдаш бол­
малы - дийип. Деря совала жогап берди. С ок м еник йу-
зуме серетди-де:

17
 - Салых, мец хут яшлыкдан эден арзувым ылмы ишгэр
диен дережэ етмекди - дийди. - Ёкары билим аламсон
болса, зэхметден арамы узмэн, аспирантура гирмекчи-
дим. Арман, шол арзувларымы вагтлайын тогтатмалы
болдум. Эмма мен шол арзувыма етерин. Догры, бирне-
ме гиж рек болса-да, хекман етерин.
Биз Деря билен те ятар вагты болянча гурруцлешип,
гелжеге болан умьщымызы бир-биримизе айдышып, суй-
жи-суйжи арзувлар билен йуреклеримизик гам-гуссасыны
пайлашдык. Шол гунден с о к мен хер гун ишде ез пэк
зэхметим билен ёлдаигларымдан тапавутланып уградым.
Гунлерик биринде мени ишден с о к ез отряд башлыгы-
мыз капитан Иван Михайлович Михайлов кабинетине ча-
гырды. Капитан Михайлов узын бойлы, аграс йузли, са-
рыягыз, яшы теверегиндэки рус адамыды. О нук
ш эхдиник ачык я-да гулуп отуран вагтына габат гелмек
ерэн кынды.
Мен кабинети ачдым-да:
- Гражданин начальник, гирмэге ругсат э д и к - дий-
дим.
Ол «Гирик» дийип жогап берди.
- Икинжи отряды к он икинжи бригадасындан мен Ве­
лиев Салых. С и зи к чагырмагыкыз боюнча гелдим - д и ­
йип пе р т'п е р т гепледим.
Ол:
- Гражданин Велиев, с и з и к бир айлык табшырыгыкы-
зы тас ики йуз процент ерине етирендигикизи, ш ок би­
лен бирликде ез те р ти б и ки зи к гунсайын окатлашяндыгы-
ны назара алып, тербиелейиш эдарасынык карары эса-
сында сизе «Саг болсун» айдыляндыгы билен танышдыр-
ян. Ине, шу карары эш иденлигикиз барасында шу ерик
голукызы чекик.
- Кеп с а г болук, гражданин начальник - дийип, мен
геркезилен кагыза голумы чекдим.
- Гитмэге ругсат э д и к --
- Гидиберик!
- Саг болук, грахсданин начальник!
Мен отряд начальниги Михайловык кабинетинден чы-
кып, ез отурян ериме гелдим. Ёлдашым Мерет еринде
ёкды. Ине, бирден гарашылмадык ерден гыкылык эши-
дилди:
- Салых, ет, ёлдаш ык Мереди дуканы к ишигинде уруп
дурлар. - Бу сес бир бригадада м е к билен зэхмет чек-
йэн таныш огланларымык бири - Сэхедик сесиди. Мен

18
алланичигси болуп еримден турдум, гаты-гаты эдим би­
лен дукана тарап уградым. Етип баряркам, дуканыд аг-
зындакы хумер уйшмеледи адан солдатлад ики санысы
хем ылгашып етип барярдылар. Бирден кепчулигид ичин-
ден:
- «Атас, атас, менты» - диен сес эшидилди. Шол пур-
сатда мэрекэнид устуне сув сепилен ялы болды. Адам-
лар хич зат болуп гечмедик ялы, дуканыд едуне гечип
нобата дурдулар. Турмедэкилерид арасындакы йергунли
«атас», «менты» диен сезлер «Солдат етип гелйэр» диен
маныны адладярды. Солдатлар нэче ичгин эсетселерем,
нэмэд-нэмедигини адып билмэн, ене-де ызларына гайт-
дылар. Мен нобата дуранларыд арасында Мереди геруп:
- Мерет, нэме болды? - дийип сорадым.
- Ай, герек затлары алайын-ла дийип дукана гайды-
бердим. Ине, нобата дурдумам велин, огланларыд бири
гелип, мед едуме гечди. Менем нобата дуруд ахырын
дийсем «пих-пах» дийди-де, эзенегимден итеклэп гой-
берди. Менем петекесине бир судшурайын дийип езуме
май гезлейэнчэм ики саны оглан гапдалыма гелип, ичи-
ме депип башлады. Ядкы эзенегимден итеклэнем юмрук-
лап уграды. Гараз, уч болуп хэхиме-мэхиме гарамадылар.
Онянча-да солдатлар, онсодам сен гелдид-дэ...
- Ханы, кимлер олар?
- Ынха, шулар!
Мередид салгы берип геркезен огланлары Мерет ялы
огланларды. Оларыд езлерини ончаклы танамасамам,
биле болян ёлдашларыны танаярдым. Ш од учинем мен
Мереде:
- Мерет, дукандан ал)дак затларыды аркайын ал-да
барыбер, хич ким билен давалашма - дийип ызыма гайт-
дым. Аз салымдан Мерет дукандан герек затларыны
алып гелди.
Мен:
- Мерет, бар, Деряны алып гел - дийип, Мереди Д ер­
яд янына ибердим.
Мерет деррев Деряны алып гелди.
- Салых, нэме саглыкмы?
- Саглык, Деря, йене йеруд ханы, шу ерик бир барып
гелелид - дийип. Деря билен Мереди яныма алып чыкып
гитдим.
Хезир биз дуканыд ишигинде Мередид дашына уч бо­
луп гечен огланларыд ховандары Касымыд янына гелип-
дик. Касым менден уч яш тевереги кичиди, еди-секиз

19
йылдан бзри бендилик жебрини чекип йерен келтерак
бойлы, гараягыз, мен-менлиги халамаян огланды.
Касым бизи геренден:
- Салых,салавмалейким, гелин, тувелеме, кэ гун шей-
дип гезеленже чыкын ахырын - дийип, бизи гулер йуз
билен гаршы алды. Биз гечип отурдык.
Мен:
- Касым, огланлар окуш мажак болян ялы-ла, би з-э ду-
шунишеели дийип гелдик - дийдим.
- Бе, онушмаз ялы нэме барка? Бейле болса, говы
дэл, Салых. Нэме, окуш м ажак болянларык арасында би­
з и к ёлдашларымызданам бары бармы? - дийип, ол со­
вал берди.
- Хава, Касым, булар, нэме, яш огланлар-да - дийип,
ёлдашым М еред ик йузуне серетдим. Касым хэ диймэн
ёлдашларыны теверегине йыгнады-да:
- Хава, Салых, огланлар-а уйщдулер, ким езуни гунэ­
кэр сайян болса, гой, ези айдыберсин - дийди.
Бирбада хич кимден седа чыкмады. Аз салымдан мен:
- Мерет, ханы айт, нэме болуп гечди - дийип ёлда-
шыма йузлендим.
М ерет сезе башлап хэлки айданларыны гайталады:
«Мен дуканда нобата дурдум. Ине, шу оглан гелди-де,
м е к екум е гечип дурды. Менем нобата д урук дийсем,
«Сен бу ерде тертип евредер ялы «пих-пах» дийди-
де, эзенегимден итекледи, онянча-да, ине, шу отуран о г­
ланлар билен уч болуп урубердилер. Мен езуми горама-
га май тапмадым, шол вагтам гелди. Эмма
хич зат акшырман, ызларына гайтдылар, ондан сокам
Салых гелди, бар болан зат шулар».
Шол вагт Касым м ака сораг берди:
- Салых, сен о ере тетэнден бардыкмы?
- Ёк-ла, м е к-э хабарымам ёкды. Бирден ишдеш ёлда­
шым Сэхет хабар берэйди.
Касым М ередик «Шулар» дийип геркезен огланлары-
ны к учусиникем адыны тутуп:
- Сергей, Мырат, Ата, бу огланык айдянлары догру-
мы? - дийип сорады. Хич кимден сес чыканокды.
- Сергей, сен нэме учин нобата дурмаздан адамларык
устуне сурунйэк, «пих-пах» дийип адама эсгермезчиликли
гараяк? Ж огап бер - дийип, Касым С ергейик дуркуна
назарыны дикди. Сергей жогап гайтармады. Мырат би­
лен Ата-да гурлемэн, ере середишип дурдулар. Касым
ене-де гепледи:

20
 - Мен сизе дегмедик адам билен и ш икиз болмасын,
эжизе ганым болмак - дийип нэче айтдым. Сиз болса
адамкэрчилик дуйгыцызы ере чалярсычыз, си з шу огланы
герйэкизм и? - дийип, Касым Мереде э^шни узадып, хас
хсаныгып гепледи.
- Ине, шу огланыч, еке-екеден болсацыз, сизи эдил
суч к гемрен ялы гемирмэге-де гуйжи етер. Йене бир би-
гунэ адама дегилйэн дэлдир, шоны билип гою ч - дийип,
кисесинден чилим чыкарынып отланды, ики-уч гезек ыз-
лы-ызына чилим туссесини ичине дартып, сезуни довам
этди;
- Болуч ханы, хайсы кы зы ч гуй)к;учизе гевнучиз етйэн
болса еке-екеден чыкыч, ынха, бу оглан-а гарашып дур
- дийип, эли билен ене-де Мереди геркезди.
Ш у ерде Деря ара гошулды.
- Огланлар, инди болды, буларам ез ялчышларына ду-
(лунйэн болара чемели. «Урушмак ите ягшы» дийипдир-
лер, уруш м агы к гереги ёк. Хеммесем яш огланлар, дола-
нып бейле затлары гайталамазлар - дийип, ара агзыбир-
лик маслахатыны оклады.
Д еряч маслахатына менем, Мередем гаршы болмады.
Дине Касым чилимини ызлы-ызына сорды-да, элинич уг­
ры билен дашрага зычып, еринден турды. Энтэк агзын-
дан чилим туссеси чыкып етишмэнкэ-де, са г элинич ай-
лавы билен, С ергейин йузуне шапбат чалды, ыз янындан
Мырадык ее Атанык етдик хакыны пайлащдырды. Вака-
ны к гезачып-юмасы сгты м да болуп гечени себэпли, мен
Касымык эллерини тутмага-да етишмэн галдым.
Д иче шондан с о к Касым бизе:
- Салых, булар-а м е к ®з ёлдашларым. Эмма, гой, ол
болса шол болсун, адамкэрчилик мертебесини ер-
ликли уланып билмейэн адамлара биз гайтавул берме-
сек, олары к диш лериник арасында эт бележиклери га-
лар. Олар эдени гечйэндир ейдубем эртир башгарак
оюнлар чыкарарлар. Энтэгем бу огланы ерэн салыхатлы
билмели. Ш о к учинем, дост, хер ерде болсакам, д и ке
хакыкатык тарапы тутулмалыдыр - дийип, тэзеден чилим
отланды.
Биз башга хич зат диймэн, хошлашып чыкып гайтдык.
Ай-гун гечип дурды. Деря-да, Мередем, менем бир
звено болуп бетон енумлерини ендурйэрдик, б и зи к зве-
номыз д и ке бригадада дэл, отрядда-да дэл, бутин бетон
енумлерини ендурйэн заводы к ендебарыжы звенолары-
ны к бири болуп дурярды. «Ик екде бетон ендурижи»

21
дийлен ады болса биз инди эсли вагтдан бэри элимиз-
ден гидермэн саклаярдык. Арасса зэхмет, пек адамкэр­
чилик дуйгы билен, ти зрэк азатлыга чыкмак арзувы бизи
нэче дийсед галкындырярды. Ишде хич ядамзокдык. Би­
зид учин азатлык пеллеханасы гунсайын якынлашып бар-
ярды...
М ередид бу гун адатдакы гунлердэкиден дийсед шэх-
ди ачыкды. Ол езуне гелен салам хатыны яп-яды окап
болупды.
Мен ондан:
- Мерет, хат ейден гелипми? - дийип сорадым.
- Ёк. б йд ен дэл.
- Кимден?
- Билйэдми, Салых, бу хат гарашылмадык ерден, он­
да-да, гер, нэхили дийсене...
- Онуд ялы болса, гаты говы, Мерет.
- Хава, дост, ине, бу хатыд эеси - дийип. Мерет де-
шундэки «Сейгид пидасы» дийлип язылан язгыны эли би­
лен мада геркезди.
Шол вагт Деря-да:
- Мерет, асыл сейгилимден дийсене - дийип, сезе го-
шулды.
- Хава, Деря, шол гуррудини берен Ш екер диен гы-
зым хат иберипдир, мен оны дофуданам сеййэрин, йене
ол мада хат язар дийип гарашамокдым.
- О нэмучин?
- Ай, нэмучини-дэ. Деря, мен бир туссагда отуран
адам, ол болса...
- Мерет, сед шу гуне душмегиде шол гыз себэп бо­
лу пдыр ахырын.
- Ёк, Деря, мед бу гуне душмегиме ол гыз гунэкэр
дэл-де, мед езум гунэкэр.
- Догры, сед езуд гунэкэр. Йене шол Сапар диен ог-
лана ЭЛ галдырмагыд, шол огланыд Шекере бивепалык
эденлиги зерарлы ахырын. Шейле дэлми?
- Хава, шол себэпли.
- Онда нэме? Ол гыз сада хаты энтегем едрэк язмалы
экени, себэби сен, гер, эхли болайжак кынчылыклары гез
едуне гетирмэн, ол гыз сени дэл-де, башга бирини сей-
се-де, сен езудде шол гыза дерэн сейгид хорматы учин,
гер, нэхили ез небсагырыжылык дуйгыды уланыпсыд.
Шол гыза зерур еринде ёлдашларча кемек эдипсид. Йе­
не этжек кемегиде гедекси чемелешмегид сени дурмуш
ёлунда будремэге элтипдир. Сен гызмалык эдип, хакы-

22
катдан-да с е й ги к пидасы болупсык- Ёгса-да, ол гыз, с е к
айдышыка герэ, сени эрбет гермейэн ялы-ла.
- Догры, Ш екер мени эрбет геренок. Йене о к йуре­
гинде м ака болан сейги ёк, а о к терсине, мен Шекери
сеййэн, туйс йурегимден сеййан.
- Мерет, сен Ш екери сеййэн болсак гаты говы, онда-
да чындан сеййэн болсак. сен элмыдама се й ги к тарап-
дары боларсык. Йене яшлар сейги диен шейле бейик
ымарада догры душунип билмейэрлер-де, яшлык хыжувы-
ны к дыкын алып дуран беветлерини ойланышыксыз ачып
гойбериберйэрлер. Ойланышыксыз ачылан сейги беведи
болса, мисли, гэмиклэп отуран есумлиги сувук гарк эди-
ши ялы, сейгинем гарк этмэге гетирйэр.
- Деря, сейгини хер бир йыкылан бевет гарк эдип
дурса, онда ол сейги болмаз ахырын...
- М е к сака айтжак болян задымам шу-дэ. Сапар ялы
ахлак тайдан бозгаклар. езлериник яшлык хыжувыны пу-
л у к гуйжи билен уланярлар-да, небир арасса, пэк ду-
шунжели машгалаларык акында сейгэ болан ынамсыз-
лыклары гуйжедйэрлер, а бирнэчелери болса езлериник
яшлык хьокувыны ге р к-ге рм егик угрунда интизар эдйэн
сейги элемине чемелешйэрлер. Герк-гермеге ковалашян
яшларык сейгуси болса бу гун с е к оваданлыгыка гува-
нып дерэн болса, эртир сенденем оваданрак гермегей
билен ыснышяр дуруберйэр. Гердукми, Мерет, яшлар
овадандан-овадана ковалашып, езлериник сейгэ болан
ынамларыны нэхили гачыряр экени. Шейле гылык-хэсиет-
ли огланлара,гер, нэче пэк гевунли гызлар душ гелип,
езлериник яшлык басганчагынык илкинжи эдимлеринде
сейги диен ымаратдан алданып, гер, нэче гезяш декйэр-
лер. Шейле гезяшлары Шекерем Сапарык бивепалыгы
зерарлы, гезлеринден сырыкдырыпдыр ахырын. Энтегем
Ш екер е зу н и к бивепа саташандыгыны вагтында билип-
дир, ондан дашлашыпдыр. Ёгса, шейле бир бивепа нала-
жедейинлер бар, хут езл ериник алдавы билен бир-ики
диймэн, небир гызлары сеен киши болуп, бир-бири-
не билдирмэн, нэзи-керем билен гунлерини гечирйэн
окувчысумак огланлар бар, езлерини студент сайып, мен
окаян дийибем ейлеринден пул барыны гетирип, селп-
селп эдишип йерен огланлар-да аз дэл. Йене буларам
ахыр билинйэр. С о к езл ериник ялкыш.херекетлерине ду­
шунип, нэче д и й с е к пушманам эдйэрлер. Ш екер-э, нэме,
энтек бир дурмуш гуруп, яшайша башлан машгала дэл.
Ол якы сейги гикиш лигинде езуни эркин дуюп башлан

23
яш гыз. Сенем оны сеййэк- С е к Шекере болан сейги
хыжувыд гайдувсыз йурекден болса, Шекерем сени хек-
ман сеер.
- Деря, мец Ш екере болан сейгим онуд оваданлыгына
гуванып деремэнди-де, шол гызыд эдеп-экрамы, тертиби
себэпли, езуни кепчуликде шейле мылайым, сада алып
баршыныд хатырасына дерэпди. Ш од учинем менде Ш е­
кере болан сейги гунсайын эгсилмез гуйч билен мени
галкындыряр. Ш екерид хэзирки хаты болса, мед гевнуме
болмаса, «Мерет, менем сени сеййэн» диййэн ялы -
дийип, М ерет Ш екерден алан салам хатыныд эпинини
ачышдырып, тэзеден окап уграды.
Хат шейле язылыпдыр:
- «М енид мертебэм учин, ыкбал йитгисине сезевар
болан студент ёлдашым Мерет >Кумаеве Ш екерид тара-
пындан салам! С изид хэзирки езудизи бендиликде бол-
магыдыз, онда-да хут менид учин эрксиз дурмуша улаш-
магыдыз мени дийсед ынх^алыксызландыряр. Йене езум-
дэки сизе болан ынсан хорматы менде дийсед гунсайын
гуйжейэр. Мен бу хаты язмак билен, сизе езуми хедур-
лемеги я-да башга бир максады гез едумде тутмак би­
лен дэл-де, си зи д мада шейле ятдан чыкмажак дуйгы
деретмегидиз, менид бир нэкесид алдавына чолашып,
гезумден сырыган гезяшыма сизид шейле дуйгудашлык-
лы гарамагыдыз, гер, мени нэхили ой-пикире батыряр.
Сиз диде менид студент ёлдашым болман, эйсем менид
учин, менид ар-намысым, мертебэм учин ид якын ынсан
болдудыз. Догры, си зи д нэхилем болса шол вагт гахар-
дан сакланмагыдыз герекди. Онда-да менид учин сакла-
нан болсадыз, хас одат боларды. Эмма болжак зада чэ-
ре ё к экени. Ш ейле-де болса инди гечени гечди билели.
С изид ти з азатлыга чыкмагыдызы ёлдашларча арзув эд-
йэрин. О зудизи рухубелент саймагыдызы, пэк зэхмет би­
лен дурмуш ёлуна тэзеден гадам урмагыдызы арзув эд-
йэрин. Мерет, сизидем хатыдыза гарашмак билен, ез ха-
тымы содлаярын.
Хош са г болуд, Ш екер Атаева».
Ш у хатдан сод М ередид Шекере болан сейгуси д ий­
сед арасса пэклик билен барха гуйжейэрди. Мередид ез
айдышына герэ, Ш екерид язан хатыныд хер бир сезунде
сейгэ болан гайдувсыз гарайыш шейле чуддур дуйгы би ­
лен б изид хеммэмизе бичак тэсир эдйэрди.
Мен:

24
 - Мерет, Ш е ке р и к са ка гарайшы ерэн сада, езем се­
ни хакыкатдан-да халаяр. зукем тизара ез жогап хаты-
Кы ибер, ол с е н и к хатыка сабырсызлык билен гарашян-
дыр - дийдим.
Деря-да м е к сезуми макуллап, ез ички дуйгусыны ор­
та ташлады:
- Мерет, м е к пикиримче-де. Ш екер сени халаяр. Ш о к
учинем ез с е й ги к барасында гижикдирмэн хат ибер -
дийди.
М ерет ез сей гуси ни к сергезданы болуп е кки гезен
гунлерине нэтжегини биленокды. Ол хаял этмэн кагыз-
дыр галам алып, хат язмага башлады. зем хаты бир
тагта, ики тагта язмак билен гутармады-да, дерт-бэш
тагта кагызы ез сейгэ болан суй)ки арзувлары билен
долдурды. С окра хатыны буюца салып, почта ящигине
ташлап гелди.
Гелшине-де;
- Салых, Деря, хаты-ха ибердим, ики-уч гунден хатым
Ш екер и к элине говшар, ондан с о к болса ене-де Ш екер
хат иберер - дийип ез бегенжини, сейгэ болан дуйгусы­
ны галкынма билен бизе дуйдурды. Б и зи к барымызам
сейги диен ынсан дуйгусына аз бегенемзокдык. Ине,
Деря ейли-ишикли адам, чагалары бар. Сейгули машга-
л а к эгсилмез чешмеси болуп отыр. Мерет болса ез сей-
гулисинден хат алды,ези хем хат иберди. Бу затларык
барысы бир м е к Дэл, б и зи к учимизикем шатлыгымыза
шатлык гошярды, бир-биримиэе болан ёлдашлык сыла-
шыгымызы артдырярды. Шейле дар ерде ыкбал йитгиси-
н и к евезини долдурмага д и й с е к гарашып дуран йурекле-
р и к белент жошмасы айдып-дийип душундирер ялы дэл-
ди. М унук терсине, ёлдашларымызык хайсында болса-да
гарашылмадык ягдайда бирден йузе чыкан ички дуйгы к
гайгыланмасы б и зи к хеммэмизе-де тэсир эдйэрди. Бири-
миз бир зада бегенсек, учимизе-де д е к тэсир эдйэрди,
хут ш онук ялы-да гынанжымызы-да д е к пайлашярдык.
Хер гун ук гечиши иш билен багланышыклы болса-да,
ерэн тэсин галдырыжыды. Бир гун бир зада бегенсек,
бейлеки гун ой-пикире батярсык- Бир гун ейден хат ал-
сак, ене бир гун ее хат иберйэк, гараз, гун тертиби нэ­
че кадалашдырыланам болса, ыкбал акымы хемме адама
д е к тэсир эдйэрди.
Мерет учин хер гун сейги хакында суйжи арзувлар би­
лен вагт гечирмек етерлик болян болса. Деря учин чага-
ларыны ятламак, олара ти зрэк говушмак аладасы етерлик

25
болярды. М енид учин болса еке бир сейги я-да чага
аладасы дэлди-де, бус-бутин хемме зат аладады. з ха-
лан гызыд билен сейушмек, дурмуш гурмак, ил дединде
ейли-ишикли болмак, эне-атад, ил-гунуд алкышына мына-
сып болмак - буларыд барысам мед калбымда улы бир
алада, улы бир максат болуп дурды.

Бу гун ишден геленимизде бизид хичимизе-де хат ёк

экени. Ине-де отыркак радио бегенчли хабар яйратды:
- Пикир берид, он икинжи бригададан, гражданин
Аманов Деря, си з гысгалдылан душушыга чагырылярсы-
дыз.
Мен радионыд икинжи гезек гайталап дуршуна-да унс
бермэн;
- Деря, сени душушыга чагырярлар, чагаларыдыз ге-
лендир - дийдим.
- Шейле ялы, Салых, е з-э мени чагыряр, чагалар ге-
лендирлер. Белки-де шейле болсун-да - дийип. Деря аг-
раслык билен еринден туруп, душушык берилйэн жая та­
рап уграды. Д еряд хэзирки йерэп баршында шатлык ала-
маты дуюлярды. Ол душушык отагына якынладыгыча,
эдимини чалтландырярды. Ынха-да Деря душушык отагы-
ныд пенжиресинид алкымында сэгинди. Шол вагтам
дайыд ичинден сес эшидилди:
- Фамилиядызы ве адыдызы айдыд?
- Аманов Деря.
- Ш у ере голудызы чекид - дийип, душушык гечирижи
аял йузи суратлы кагызы пенжиреден Деря узатды.
Деря голуны чекип, кагызы ызына гайтарды.
Ине-де илкинжи душушык!
Узын столуд бир тарапында йузуни ашак салып отуран
адам Деряды. Бейлеки тарапда болса орта бойлы, сары-
ягыз, сачы депесине дуйрленип, устунденем юкажык кап­
рон яглыжак атылан сыпайы яш гелин билен бир гыз)ка-
газ, бирем огланжык отырды. Булар Деряд машгаласыды.
Илкинжи душушык башда Деряны нэче бегендиренем
болса, эдил хэзир Д еряд йузи чагаларыныд, аялыныд йу-
зуне каклышмаярды. Ол диде ашак эседйэрди. Нэмеден-
дир бир затдан утанян, чекинйэн ялы, езуни дийсед
йыгра саклаярды.
Илкинжи душушыгыд илкинжи сезуни Сона ез адамсы
Дерядан эшидеси гелйэрди. Эмма Дерядан диде ашак
эсетмеден башга зат чыкмансод, Сона сезе башлады:

26
27
 - Деря, гургунмысык?
- Гургун!
- Нэхили, )кдн саглыгык?
- О кат!
- Нэме кем чилигик бар?
- Хич зат!
Энтегем йузуни галдырман, шол ашак середип отуры-
шына Деря аялынык сорагларына жогап гайтарярды. Бо­
луп гечйэн затлардан бихабар, нэмэк-нэмедигине душун-
мэн а к к болуп отуран Максатжык дилленди:
- Кака, эгникд эки эш иклек нэме учин солдатларык
эшиги ялы дэл. Энем м ака «Какак солдат болуп йер»
дийди ахырын...
Деря оглуны к сорагына бирбада жогап тапып билмеди.
Ол башыны гетерип, геречлерини оглы Максатжыга ге-
нукдирмек билен чэкленди.
в з гезегинде Максатжыгам гаража гезлерини какасы-
ны к дуркундан айранокды. Ата-оглук геречлери бир-би-
рине каклышды. Максатжык эржеллик эдип, ене-де совал
берди:
- Кака, сен нэме учин ейумизе баракок! - дийди.
Максатжык нэче сораг берсе-де, какасындан хич хили
жогап алып билмеди. Ш у аралыкда Сона;
- Деря, нэме чагалак сорагына жогап берекок я-да
шу гуне дyuieнлигики шу отуран нерессе чагаларыкдан
герйэкм и? Сен шу ише булашып гайдалык бэри, ынха,
инди ярым йыл болды, шол ярым йылыкам хер бир са-
гадында, хер бир гунунде шу чагаларык сораян сорагла­
рына шу гезяшымдан башга жогап гайтарып билмедим.
Сен хернэче булар хич зада душунйэн дэлдирлер, булар
чагадыр д и йсекем , бейле дэл. Соран сорагларына жогап
берм есек, чага болсалар-да канагатлананоклар. Зол
«Эже, ханы какам, нэме учин какам ейумизе теленок?»
дийш ип, мени ез угрума гояноклар. Илкибатлар-а «Кака-
кы з солдат болуп йер, оглум» дийип Максатхуягы алда-
дан хем болдум велин, гы зы к Н эзик бир гун окувындан
аглап гелди.
Менем; - Гызым нэме учин аглаяк? - дийсем, «Эже,
езум ялы гызлар, огланлар: «Нэзик, с е к какак турмеде
герек?» дийдилер - дийип, ичи-ичине сыгман ярылай)как
боляр. Эйсем Н эзик нэме дийсин? 0 з у к билйэк икинжи
класда окап йер, тувелеме, хемме зада акылы етйэр.
Ынха, инди е з у к икисине-де жогап бер. Ёк, Деря, була-
ра чагадыр ейтме. Икисем мени хич угрума гоянок. «Ха­

28
ны, йер, какамы тапып бер» дийшип дурлар - дийип,
Сона содкы сезлерини гайталанда гезлеринден яш дам-
Жалары сырыгды. Ол энтегем геплежекди велин, гынан-
ЖЫ Сонаныд богазыны дыкына гетирди.
Сонад гуррудини дидлэп отуран Деря улудан демини
алды, ики эли билен келлесини тутды, сод йузуни-гезуни
эллери билен чаларак овкалашдырды, гайта-гайта ювду-
нып, хелиден бэри гама батып дуран гевресини тижеди,
арды нх^рабам , геплемэге чалышды:
- Максат )дан, оглум, мен ейумизе барарын. Хекман
барарын,сен азажык гараш, оглум, эгнимдэки эшиклерим
солдат эшиклери дэл. Ёк, мен солдат дэл, оглум.
Максатжык какасыныд «Оглум, мен ейумизе хекман ба­
рарын» диен сезуне йылгыран ялы этди. Гезлерини бал-
кылдадып, башга-да затлар соражак болды, онянча ене-
де Деря:
- Гызым, Нэзик, какад туссаг дийдилерми? - дийип
сорады.
- Хава, кака, окувда хер гунем езум ялы гызлар, ог-
ланлар «Нэзик, сед какад турмеде, туссагда» дийип йер-
лер.
- Сен нэме диййэд?
- Хич задам диемок, йене аглайян.
- Гызым, мугаллымыдыза айдайсад болмаярмы?
Шу ерде Сона ара гошулды:
- Нэме, сед туссаглыгыды мугаллымлары
билмейэддирлер ейдйэдми?
- Мен билмейэндир дийип айдамок, белки, билйэн-
дирлер, шонуд учинем мугаллымлары лакгылдап йерен
шол окувчылара кэеселер, зйле болмад, бейле болмад
дийселер, онда оларыд зол-зол гайталап йермезликлери-
де мумкиндир ахырын.
Нэзижек какасы билен эжесинид гуррудинид арасына
гошулды.
- Кака, мен эжемден башга хич киме-де айдамок.
- Боляр, гызым, гой, дийселер дийиберсинлер. Ынха,
бу ерден ти з чыкып ее барарын, гызым. Онсод хич ким
сада какад турмеде диймез, езудем окувыды одатжа
окагын, эжед диенини этгин. Болярмы, гызым?..
- Боляр, кака, окувымам одат окарын, эжемидем дие­
нини эдерин.
Деря ей-ичерилед ягдайыны сораищырды.
- Сона, эжемдир какамыд саглыгы нэхили? Одатмы?

29
 - Деря, бу ере эжекем гелжекди велин, гайын атамык
шу гунлер кэн яравлыгы ёк, гатыжа думевлэпми-нэмеми.
Э ж ак о н у к янындан айрылып билман, бизе «©зукиз ги ­
дип гелэйик» дийди. Бизем, герш ук ялы, ынха, чагалар
билен гайдыбердик.
- Нэме, какам кэпден бэри ятырмы?
- Ай, кэпден бэрем дэл велин, шу сен тутуланыкдан
с о к бенд эник били узулен ялы болайды. Бичак хорлан-
ды. Илки вагтлар ы ра к-д ар ак гезенем болярды, с о к -с о к -
лар гаррылык, устесине-де се н и к гайгык. оны чекерэйди
эйдйэн.
- Э ж ем ик ягдайы нэхили?
- Эж екам бир мыдар бар, ыра-дара гезиб-э йер. Ики-
синем с е н и к га йгы к йыкды...
- Сона, шейле болды-да, нэдейин. Пелек ишидир-дэ.
- Ёк-ла, Деря, бу ерде пелегик устуне атмасана.
- Дагы нэме?..
- С е к хут хусусы ял кы ш ы к себэп болды. Мен, Деря,
«Шу бихепбе ёлдашларыкдан дашракда дур, ахыр бир
зад ы к устунден элтерлер» дийип, сака нэче гезек ай­
дып дым.
- Хава, Сона, бу айданларык гаты догры. Кеп гезек
айдыпдык. Ялкышлык болды-да, нэдейин?
- Деря, сени хич кимем ялкыщдырып билмезди велин,
с е к эзуке м «Сув мейилли гурбага» дийлиши ялы, сока-
бака кэп затлара мейилли болуп уградык.
- Сона, эдил бейле дэл болаймасын...
- Ёк, Деря, мен гаты догры айдян, соккы девурде сен
уйтгедик. М е к шу гунки ялы ядымда, бир вагтлар, барып
гошумызы бирикдирмэкэк, сен м ака хат язардык. се н и к
шол вагтлар шейле бир сада, пэк дуйгы к. арасса с е й ги к
мени, гер, нэхили галкындырарды. Шейле хэсиетлерике
мен со к-со кл а ра м гуванардым. М еник сака сейгим ик
дуйп езени с е н и к шол чэксиз адамкэрчиликли хэсиетле-
рикди. Эмма, нэме учиндир, со к-со кл а р уйтгэбердик.
бус-бутин башга адам болдук дурубердик, билмедим
мен, са ка нэ дев чалды...
- Сона, ялкышлык хер бир адамда болуп билер ахы­
рын.
- Оны билйэн. Деря, ялкышмаян адам
шол девурде м ени к айданларымдан догры нетиже чыка-
ран болсадык, онда бу бетбагтчылык башымыза душмез­
ди.

30
 - Вах, бу айдянларык чын-ла, йене инди гич. Гич, Со­
на )хан, гич.
- Хава-ла, Деря,инди ялкышлыгыка душунип, чагала­
ры к арасына саг-аман говуш сакам кайыл.
- Хава, Сонам, аз-кем гайрат эдик- Бу-да гечер. Гара-
шыберик- Эжем билен какама, хемме соранлара сапам
айт.
- Хекман айдарын...
Деря бирбада езуни шейле йыгра дуянам болса, чага­
лары билен о ка т гурлешип, гамлы гевнуни биразажык
гинелтди. Эмма гысга вагтлык душушыгык чэклидиги се ­
бэпли, вагт гаты тиз гечип гитди. Душушык гечирижи
аял душушык вагтынык гутарандыгыны дуйдурды. Сона-
кам, Максатжыгыкам, Н эзигикем хошлашмалы пурсаты
болупды. Сона чагаларына бакып;
- Максат )кан, ханы, какакыз билен хошлашык, инди
ейумизе гитмели - дийип, ези хем адамсы билен хош-
лашмак учин еринден турды.
Максат билен Нэзик какаларына гарап:
- Кака, с а г бол, саг-аман ейумизе бар - дийишдилер.
Сона-да:
- Деря, са г бол онда, хат язып, саглыгыкы эшитдирип
дур, бизи алада этмэн, тертип-дузгунлиже болгун - д и ­
йип, гезуне яш айлады.
Д е р я к бирже сез диймэге-де дили айланмады. Гезуне
яш айланып, дамагы долуп дурды. Геплемэге ме>калы
болмансок д и ке ювдунярды, йуреги адатдакыдан хас бе-
тер гурсулдейэрди. Сона болса адамсыныц дилинден на-
медир бир затлар эшитжек болян ялы гакрылып ызына
середйэрди, ишиге тарап усуллы)как билен йерейэрди.
Бирденем «Деря, саг бол!» - дийип, чыкып гитди. Сонак
соккы «Деря, саг бол» - диен сезлери хас-да эндиревук
халда эшидилди.
Д е р я к болса геплэп билмэн, шол бир докан ялы бо­
луп дуршуды. Догры, геплэп билмесе-де, онук калбы
пэкди, хут чагаларынык элинден тутупжык билеже гидеси
гелйэрди, и к болманда, ене-де азажык гурлешип отура-
сы, гулшеси, ойнашасы гелйэрди. Эмма чэкли вагты к гу-
тармагы Д е р я к ислег-арзувыны айрачылыкдан башга хич
зада гетирмеди. Аз салымдан Деряны душушык отагын-
дан нобат гуллугында дуран солдатларык бири ези би­
лен алып гитди.
Гуйз айларынык илкинжи гунлери башланыпды. Гез-гу-
ванжымыз гырымсы агачлар якымсыз шемала дез гелип

31
билмэн, езлеринид яшыл япракларыны еке-екеден ере
гачырярдылар. Ере гачан япражыклар арлы томсы езле­
ринид шахаларында дунйэ безег берип гечиренем болса-
лар, оларыд ода тутулан говка ялы болуп, хэзирки ятыш-
лары бирхили гезгыныды. Шейле-де болса, тебигатыд
айланып дуран дерт паслыныд бири болан гуйз паслы-
ныд илкинжи башлангыжы шужагаз япражыклардан баш-
ланярды. Япракларыны гачыран шахалар сырдым чыбык
болшуп, шемалыд угруна гевунли-гевунсиз ыгшылдашяр-
дылар. Яшайыш болса шол бир акымына ейден, ил-гун-
ден узделикде довам эдип дурды. Бир гун ишден геле­
нимизде отряд башлыгымыз Михайлов бутин отрядыд
едде барыжыларыны радио аркалы ез кабинетине чагыр-
ды. Бу чагырышыкда мен. Деря, башга-да бирнэче ёлда-
шымыз барды. Биз отряд башлыгымызыд кабинетине ха­
ял этмэн йыгнанышдык. Капитан Михайлов дуркуны адат-
дакыданам аграсрак саклап отырды. Аз салымданам М и­
хайлов еринден туруп, сезе башлады.
- Гражданлар, си з бизид икинжи отрядымызыд едде
барыжылары болуп дурярсыдыз. Сизид чекйэн арасса
зэхметидиз еке менид езуми бегендирмэн, эйсем ол си ­
зид езудизем ти зр эк чагаларыдыза, эне-атадыза говуш-
магыдыза улы кемек болуп дуряр. Йене, шейле-де бол­
са, энтек бизид арамызда ез этмишлерине пушман эт­
мэн, гайтам ене-де чэклендирилен дузгун-тертибид гар-
шысына дуруп, ез бозгак хэсиетлерини шу ерде йерет-
Жек боланлар йузе чыкяр. Эмма биз олара ёл бермерис
- дийип, капитан Михайлов столуд устунде ятан кагызла-
рыд бирини алды. Кагызларыд гапдалында кесерилип
ятан эйнегини элине алып, гапдал кисесинден яглыгыны
чыкарды. Эйнегинид айнасыны супуришдирип, усуллык
билен дакынды. Ардынжырабам, кагызыд йузуне эседип,
геплэп башлады;
- С изид герйэн шу кагызыдыз дуйн язылан акт, езем
бизид отрядымызыд члени, отряд боюнча енде барыжы
он икинжи бригаданыд бригадири гражданин Эсенов
Сейидид тэзеки эден этмиши барада язылан хат. Граж­
данин Эсенов Сейит он икинжи бригаданыд бригадири
болуп, езунид иш укыбыны герелдели алып баранам бол­
са, дуйн иш еринде гизлин халатда спиртли ичги гетир-
дип ичипдир. Ичги иченлигини хич киме дуйдурмадыгам
болса, оны ишден с о д нобат гуллугында дуран солдатлар
сынагдан гечен вагты, агзындан спиртли ичгинид ысы
гелйэр дийип саклапдырлар. Ол мада техмет атярсыдыз

32
дийип надаралык этсе-де, медицина барлагыныц нетиже-
си ичги иченлигини тассыклапдыр. Шол тассыклама эса-
сында тертип-дузедиш эдарасынык хекуми билен брига­
дир Эсенов Сейиде темми б ери л д и.. Ол беркидилен ка-
мерада уч ай вагтыны гечирмели болар. Устесине-де ол
бригадирликден бошадылды. Он икинжи бригада тэзе
бригадир беллемек герек - дийип, капитан Михайлов
отуранлак йузуне гезуни гездирди. Ынха-да назарыны
Деряда саклады, ичинден бир^'затлары пикир эдип, аз
салым геплемэн дуршуна-да, эйнегини элине алып,
столук устунде гойды. Бирденем;
- Гражданин Аманов Деря - дийди.
Деря еринден турды.
- Сиз тэзе рэк геленем болсакыз, сизи бригада брига­
дир эдип беллемекчи, с и з и к в зуки з м е к теклибими нэ­
хили герйэрсикиз?
Д еря бирбада хич зат геплемеди-де, мака гезуник
гыйтагыны айлады, менден нэхили-де болса бир ышара-
да гарашян ялы этди.
Онянча-да Михайлов отуранлара йузленди:
- Бригада бригадир эдип Аманов Деряны беллесек,
м еник пикиримче, ялкыш болмазмыка диййэрин - дийди.
Отуранлак бары отряд башлыгымызык теклибини ма-
кул билди. Бу теклиби менем голдадым. Себэби Деря
пайхаслы, кепи герен адамды.
Д еряны к хэзирки болуп дуршундан отряд башлыгымыз
канагатланман, белли бир жогап эшитмек учин ене-де
Деря йузленди:
- Грахсданин Аманов, с и з и к е зуки з нэхили пикирде?
- Грахсданин начальник, с и з и к мака болан ынамыкыз,
м ени к учин бир басганчак бейиклик, ш ок учинем мен
кепчулик учин элимде барыны аямарын.
Д е р я к жогабы отряд башлыгымызыкам, отуранларыкам
гевнунден турды. Шундан с о к биз капитан Михайловык
ругсады билен кабинетден чыкып, херимиз ез ерли-ери-
мизе дагашдык. Мен Деря билен болян еримизе гелдим.
Мерет бизе гарашып отуран экени. Ол бизден:
- Салых, нэме кеп эглендикиз, йыгнак-зат болдумы? -
дийип сорады.
- Ай, йыгнаг-а дэл, ынха, Деряны бригадир сайладык.
- О 'нэхили бригадир?
- Ай,йенекейже бригадир-дэ.
- Хайсы бригада?
- О л 'и кин ж и бригада.

33
 - Ханы, о н у к озалкы бригадири Эсенов?
- Эсенов дузгуни бозупдыр.
- Нэме?! Дузгуни бозупдыр?!
- Хава.
- Нэме этмиши бар?
- Спиртли ичги гетиртдирип ичипдир. Онам солдатлар
сынаг вагты акы п саклапдырлар. Ичги иченлигини анык-
лабам, уч ай беркидилен камерада болмак жезасыны бе-
рипдирлер.
- Ол-а болмандыр...
Гурруке Деря гошулды;
- Нэме болмандыр д и йй эк? Эйсем хэзирки шу гэвну-
чекгун халыка ичги ичмек ядыка душйэми?
М ерет Д е р я к сезуне жогап гайтармады.
Деря ене-де
- Ери, энтек озалкы эден этмиш лек ызындан екунип
етип боланок велин, адамлак индикиси нэхили болярка?
Шу айрачылыкда, шу рухупесликде езуне эрк эдип бил­
мейэн адамлар, м е к пикиримче, хич вагтам ынсан адына
гирмезлер-де, д и ке сан хекмунде етуп гидерлер. Эйсем
буларык 03 чагалары, эне-аталары, ил-гуни гез еклерине
гелмейэрмикэ?
Мен Д е р я к пикирине гошулдым.
- Хава, Деря, с е н и к бу айдянлак ерэн догры, йене
ынсан хэсиети, ынсан гарайшы эдил с е к душ униш ик ялы
бирм екзеш болмаяр, дурли-дурли гарайышлар билен та-
павутланяр. Ине, с е к хэзир бар пи кир и к шу ерден ти з­
рэк акланып, саг-аман чагаларыка говушмак, кепчулиге
пейдалы адам болуп, чагаларыкы белент рухда терби-
елемек. Шейле дэлми? Шейле болян болса, бу пи кири к
ерэн догры, адам д и е н и к ДИке шейле болмалыдыр. Йе­
не, гынансак-да, б и зи к арамызда энтек ынсан рухуны
йузуне йенекейже перде эдинип гезип йеренлер аз дэл
ахырын. Шейле адамларык куйунде бозгаклыкдан башга
хич зат хекум сурепок. Олар озалам езлериник пэк зэх-
метинден ей-ичерисине пейда берен дэлдирлер. Гел-гел,
инди шу ерде-де, шол гыпык-хэсиетлерини ташламан,
зэхметден дашда дуруп, огрынча я-да гизленип, спиртли
ичги гетирмэге, хер хили ёл билен ейлеринден пул ал-
мага, ш ука м екзеш этмесиз затлара ковалашярлар. Эл­
бетде, м унук ези говулыгык устунден элтмез.
- Салых, о н у к ялы адамлар хич хачанам акланып би-
линмезлер. О нсокам шу ерде эден этмиш иник жезасыны
чекип отуран адамык ызындан гелйэн хоссарлары спирт-

34
ли ичгилер я-да чакданаша кеп пул гетирип берйэн бол-
салар, онда шу отуран адамларыд езлери билен бирлик-
де, шол хоссар болшуп йерен адамлар хем гунэкэрдир.
- Деря, бу ерде м ен-э хоссары гунэкэрлежек дэл-де,
хер кимид езуни гунэкэрлежек болярын.
- Ики тарапы-да гунэли хасап эдели-ле, Салых. Мен-э
хайран, Эсенов шу беркидилен зона нэхили ёл билен
спирт ичгисини гечирип билдикэ? Серет ахырын: бу ер­
ден гуш болуп учуп гечжек гуманыд хем ёк. Даш-тевере-
ге сим чекилги, езем гораглы. Шу беркликденем спиртли
ичги гечирип болса, мен-э билмедим.
- Деря, сен адамыныд хер бир зада укыплыдыгыны
ядыддан чыкарма...
- Ёк, оны билйэн-ле. Йене, ылайта-да, бу ерде хер
КИМ говулыга ымтылаймалы ялы болуп дур.
- Хава, говулыга-да ымтылыш дерэп билер, эмма яра-
маз хэсиетид еде гечйэн вагтлары кеп боляр диели-ле.
- Бардыд устунден. Ярамазчылыкдан худайжаныд ези
гораверсин. Гезумиз ягшылыга душсун...
- Деря, ягшыларыд хатарында болмак хеммелеридем
йурегинде бардыр.
- Оныд догры, хеммелеридем йурегинде одатлыга бо­
лан ислег бардыр, йене шол ислеги бирнэчелери ерлик-
ли уланып билмэн, шунуд ялы ерлерде эрклерини хасам
эллеринден гидерйэрлер.Сейит Эсенов бир яш-еледем-э
дэл, инди кыркдан гечип, сачы агарып башлан адам ахы­
рын. Шолар ялы адамлар ез эрклерине буйруп билмесе-
лер, яш-еледлерден нэмэ гарашжак дийсене?.. Булар
гайтам какабаш яшлара герелде болуп, акыл евретмели
ялы велин, гынанчлы ери, яшлар булара акыл бермели
болуп дуруберйэрлер.
- Вах, Деря, яшлад акылы билен дузелйэн болса онда
гулала-гуллук болаймажакмы... Арамызда ак гирсе-де, ад
гирмедиклер бар. Шолара акыл евретмек кын. Шолар
хич бир акыла гуллук эденоклар.
- Гой, хич бир акыла гуллук этмейэн болсалар, онда
олар эжирлерини чексинлер, ахырын-а акылларына айла-
нар-да.
- Деря, сед бу айдяныд хакыкатдан-да догры, себэби
ине, менем илкибатлара бозгаклыга йуз урдум. Гаршыма
чыкжак бардыр ейтмэн, якамы ачып, гайшарылып гезен
болдум. Герекмежек башбозарлара гошулып, езумден ек-
дерэклере душуп, таяк иен махалларым хем болды, он­
сод канун эсасында беркидилен камераларда гунуми ге-

35
чирдим, гизлин cuipiaM' сакладым, спирт ичгисинем гетир-
дип гердум, бригадир. Эсенов ялы-да болуп гердум. Се­
редип отурсам, буларык барысы ялкыш экени. Шол зе-
рарлам бендилик хамыды м еник бойнумдан инди еди
йыл бэри айрылман гелйэр.
- Салых, инди бш тэнем - болсак бири. Пушман эдйэ-
н и ки дуюп дурун.
- Деря, кэбир затлар ядыма душенде, ичим от алы-
берйэр ахырын.
Хэлиден бэри ДЫМЫ Т отуран Мерет сезе гошулды:
- Camitx, асыл сенем спиртли ингини гетирдип ичип
тутуланларь»! бири экенич-э. Ери, нэдип бу ере шейле
затлары гетирдип биядикиз? М е к акылым хайран-хов...
- Мерет, о ка м е з ёлы, е з угры бар.
- О нэхили ез ёлы, ез угры, бар?
- Ай, угры бар-да.
- Нэхили угры бар? Ханы, айтсан-а...
- М ерет, эгер сен ейден пул алждк болсак, онда ду-
шушыга гелйэн гарындашыка шунча пул герек дийип
дуйдуряк. Нэдип пулук говушмалыдыгынам евредйэк.
Беллешилен вагтда ховлык дашындан сака пул билен
дашжагазы кичижик дувунчеге долап-долап зыкярлар. Ти-
кенек сим ики-уч хатар хем болса, дувунчек зарба билен
зы клансок, с е к голайыка гутлэп душйэр. Ал сака, мин-
нетсиз говшан пул. Спиртли ичги герек болса-да, эдил
и ю нук ялы усулы бар. Кичижик демир гутух^ыгы аракдан
доддурып зыкдыраймалы. Ана, онсок, сака арагам та-
йын. А ш а л болсак велин эле салярлар. Сэбэби зыклан
дувунчеги нобатчы гаравуллар узакдан геруп, ахмала са­
лып тутайярларам. Сересап болмалы-да.
М е н и к гурруким и Деря-да, Мередем а к к болуп диклэп
отырдыпар. Догруданам, чэхлендирилен яшайыш шейле
беркем болса, адам хем м е ерде чыкалга тапяр. Эмма
хемме зат чэкли, хемме зады к в к и болшы ялы, сокы
хем бар, нэче пул алсакам, нэче спиртли ичги гетиртсе-
ке м ахырсокы эле душ йэрсик, шонда жериме камера-
сындан совулма ёкдур. Кэбирлеримиз муны билип дурса-
гам, зьтмишик учин жеза чекйанлигике гез етирселерем,
пайхасы, а к-п и ки р и етерлик есм энсок, кепчуликден сай-
ланып, эден-этдилик эдйэрис. Илкибашларда менем шей­
ле хокгалары чыкарып уграпдым, эмма ялкыш ёлдан ваг­
тында совлайдым. Ёгса, менем ат йитиренлек бири бо-
лаймалыдым. Эйсем шейле яшайыш шертинде езуки
окатлары к хатарында дуюп, ез пэк зэхм етик билен акла-

36
нып чыкып гитмек б и зи к учин бахасына етип болмажак
багтлылык дэлми нэме?! О катларык хащрнднда болмак
учинем, илки билен, е з у к о ка т болуп, окаттгар билен ё л ­
даш болмалы, ягшылардан герелде алмалы.
Мен ез ёлдашларым Деряданам, Меретденем д и й се к
хошалдым. Себэби бу икисиникем пайхас байлыгы,
адамкэрчилиги белентди. Деря менден уч иш тевереги
кичиди. Мередем еди-секиз яш кичиди. Мен ез яшлыгы-
мы гез екум е гетиремде, эдил хэзирки М ередик яшын-
дакамам туссаглыкда отырдым. Д е р я к яшындакамам шол
бир акым м е к яшайшымда довам эдип гелйэрди. Йене
шол вагткы М ередик яшындакы деврум, ез тертита-дузгу-
ними эдил хэзирки М ередик. Д ер я к тертип-дузгуни сак-
лайшы ялы саклан болсам, онда мумкин, бу вагтлара бу
ерлерде болмасам-да-болмаздым. Яшлык деврум бэлчи-
ремек билен геченем болса, жахыл чыкан д е в р ум и к баш -
лангыжы ыкбал черкеш игине 'чолашып, бус-^бутин уйтгеди
дуруберди. Онда-да, гер, нэхили уйтгеди .дййсене, гара­
шылмадык ягдайда бетбагтчылыга учрамак б»ше«, эрксиз
яшайша гouJyлмaгым м е ни к еккуж е говшаксы т£.ртип-дуз-
гуним ик устесине урна болды дуруберди. Башда б озгак-
лары к арасына душмегим мени налажедейинлите нэче
д и й се к итекледи. Шол девурде-де езумдэки ярамаз гы-
лык-хэсиетлери йигренип уградым. Чунки шол гьты к-хэ-
сиетлер м ени к яшлыкдан эден суйжи арзувлам билен
чапраз гелип, мени пикир толкунларынык ичинде гарк
ЭДИП барярды. Аслыетинде, пул барыны хасапсыз .сов-
руп, ичгэ йуз уранлыгым к^еник учин бетбагтчылыгык
башлангыжы болупды. Ахырсокам бир гунэсиз адамынык
елумине себэп болупдым. Ара елум душ енсок, екунжи-
кем, ахмырыкам пейдасы ёк. Йене гелжеге болан умыт-
арзув гуйчли зат экени. Мен д и ке ш онук билен яшаяр-
дым. Догры, илкибатлара адам еленик ызында елмэге
тайяр боляр экени. Эмма елум м еник душумдан совлуп
гечда . О кд дерек кемме зада мен, д и ке м ени к езум гу-
н э к ^ д и м . Д огрусы ны догры айтмалы. Ики-уч йылдан бэ­
ри мен ©л озалкы Салых дэлдим, мен бус-бутин башга
адам болмага окатлары к хатарындакы адамдым.
Инди ейде;»ем езе з^ви п пул сорамокдым, гайтам говы
ишлэп башяалым б^ри кэте гирдеж им ик бир белегини
ойумизе и е ^ р д и м . Эхли ниетим хакыкы ынсан рухунда
яшамакды. Деря билен М ередем м ака рухы кемеклерини
гайгыранокдылар. Окдт-ш^ат маслахатлар, гевунликлер
берйэрдилер.

37
 Деря озал биз билен бир звенода бетон гарярды. Ин­
ди ол он икинжи бригада бригадир болупды. Зэхмет ен-
дурижилигини ёкарландырмакда, ендурилен енумид хили-
ни говуландырмакда Деряд бригадасы гунсайын ёкары
нетиже газанярды. Хер гун иш еримизе отряд башлыгы­
мыз ве бейлеки ёлбашчылар айланып дурды.
Бизид бригадамызда жеми отуз тевереги адам ише
чыкярды. Ише чыкян адамларыд кепуси пэк зэхмет билен
мешгулланып йеренем болса, од терсине, ишден гача
дуруп, киши зэхмети билен ез гунлерини гечиржек бол-
янлар хем барды. Бир гун энтек айыд жеми жемленмэн-
кэ. Д еряд янына бенди огланларыд бири гелип:
- Ара, он икинжи бригадад бугоры сиэми? - дийип
сорады.
Деря тэзе р ек геленем болса бенди геплешигини азда-
кэнде евренип уф апды. Ол - «Ара, сиз бугормы?» диен
сорагыд «Сиз бригадирми?» маныны адладяндыгына одат
душунипди. Ш онуд учинем ол икиржидленмэн:
- Хава, мен бригадир - дийип жогап гайтарды.
Ол ене-де:
- Бугор болсадыз, таншалыд. Салам! - дийип, эсгер-
мезлик билен элини Деря тарап узатды.
Д еря-да ода тарап элини узадып саламлашды.
- М енид адым Чары, сизид адыдыз нэме?
- М енид адым Деря.
- Хэ, Деря дийседизлэд, гаты говы. «Бир герен та-
ныш, ики герен - гарындаш» - дийипдирлер.
- Хава, Чары, танышлык говы зат.
- Деря, неме-ле, мен сиз билен ики агыз гурлешэе-
йин дийип гелдим.
- Дидлейэн. Айдыберид.
- Айтсам, ай аяк болуп гелйэр. Мед езум сед брига-
даддан дэл-де, он учунжи бригададан, озал сед еридде
Сейит ага бригадирди велин, оны айрып сени гоюпдыр-
лар, ол белки, говулыгыд аламатыдыр. Сен, шепе, мада
бир айлык зэхмет хак язавери.
- Бе, Чары, айдяныд нэме? Ишлемедик адама-да зэх­
мет хакы язып болармы?
- Деря, мундан озалкы бугорлар-а угруны тапып язяр-
дылар, сенем, нэме, болшуна герэ, язарсыд-да. Аркайын
болай, хич КИМ хич зат билмез, язан хакыда-да нэче пул
бермели болса езум берерин.
- Нэме диййэд? Нэче дийсед пул берерин диййэр-
мид?

38
39
 - Хава, хава, нэче зэхмет язсад, шода душйэн пу­
лы мен с е к элице нагт берерин. Мада ишлейэр дийсе­
лер боляр. Ёгса-хов, отряд башлыгы «ишлэдок» дийип,
тей гоянок.
- Чары, бу юмшуд-а мен битирип билмерин. Ишлэрин
дийсед, ынха, мед бригадама гечэй, нэхили эл кемеги
герек болса, езум кемек берейин, йене ишлемедик ада-
ма зэхмет хакы язмагы мен одармарын.
- Деря, одарман дийип езуди горка тутмасана, дура-
бара евренерсид. Шу ерде езуд ялы бугор аз дэл ахы­
рын, херси ез башардыгындан ишлешип йер.
- Чары, мен. башарман дийдимми - башармарын. Ял-
барыбам дурма.
- Деря, сен бир зада душун, сен шу ай мада зэхмет
хак язып бермесед, «ишлемэнсид» дийип отряд башлы­
гымыз мада хекман чэре герер, мада ол едем «сен одат
ишлэдок» дийип игенйэр. Гайрат эдэйсене...
- Чары, ынсан зэхметинид пула сатылян ери бармы-
дыр?
- Деря, мен сед билен адам ялы гурлешйэн, мен сен­
ден душ ундириш алмага гелемок, нэхилем болса ойлан
ханы, мен эртир ене-де яныда гелерид, ода ченли одат-
пикирлен - дийип. Чары ез угруна йерэп гитди. Деря
болса Чарыд ызындан середип, адк болуп дурды. Ол
озал бетон гарып, диде ез аладасы билен гумраланып
йерен болса, инди, бригадир болансод, бутин бригадад
аладасыны этмели болярды. зем кэбирлеринид баша-
рып бол м ах^к ишлери дузетмеги хайыш эдип дурмагы
Деряд кежебесини даралдярды. Ш онда-да ынанылан иши
башаржак болмалыды. Чары ялы ишлемэн зэхмет хак яз-
д ы р х ^к болянлара болса гахарланман жогап бермелиди.
Чары эртеси ене-де гелди. Ене-де шол едки хедине
тутды;
- Бугор, салам!
- Салам!
- Ери, пикирлендидми?
- Хава, пикирлендим.
- Ш ейт-хов, гайрат эт ахырын. Хеммэмизем бир бен­
ди, онсодам шуд ялы дар ерде бири-бириде кемегид ет-
месе, хачан етсин. Бизем сед гадырыды билерис - д и ­
йип, Чары ялбарыжы эхедде гурледи.
Деря ян бермеди.
- Чары, шу меселе билен гайдып мед яныма гелме.
Сен бир зада душун. Кимдир биринид иш хакыны азал-

40
дып, онам сака я-да башга бирине язсам, мен бу ерде
эдил са ка кемек эдйэнем болсам, о н ук терсине, езум
ялы башга бирнэчелдрик хакыны огурладыгым боляр.
Оны, дост, мен башармарын - дийип. Деря гидибержек
болды.
Чары сесини батламдырып:
- Бугор, боляр, геп шу болсун, йене карам эдип ким-
дир башга бирине -зэхмет хакы язайсак, онда-менден га­
ты гермегин - дийип, гелен угруна ^а р а п гаты-гаты йе-
рэп гитди.
Деря болса келяесини гевунли-гевунсиз яйкап, Чарык
ызындан эседип.талды.
Деряны г е к талдырян зат - ынсан адыны гетерйэн
адамларык кэбирлериник эдепсиз гылык-хэсиетлериди,
оларык озалам гедекси этмишлер билен шу ерде оту-
рып, дузелмекден-э гечен, гайтам ене-де бирнэчелерик
арасса дуй ^ларыны зэхерлемэге чалышжак боляндыкла-
рына ол .хайран галярды. Хэзирки, езуни к бенди деврун-
де, онда-да бригадир болуп, кепчулигик екуне душели
бэри ынсан хэсиетлериник хер хилисине габат гелмеги
онда якымсыз тэсир галдырярды. Чары о н ук учин йене
бцр .адам дэяди-где. ынсан адына ыснат гетирйэн сал-
гымды. Онда-да айылганч салгымды. Дашындан герэймэ-
ге лопбуш гевре, ийип-иченде ики-уч адамлык ийип-ич-
жек налажедейиник «Мака зэхмет хакы яз, нэче язсак,
пулуны ал, ,язмасак, с о к гаты герме» дийип, утанман
бойиуны буруп дурмагы Д е р я к акылына асла ерлешенок-
ды.
- Эйсем, е р и шулар ялыдан инди башга нэме тама
этжек, шу ерде-де д а в ялы .^канына зэхметден езуни чет-
де саклап, киши зэхмети билен гунуни гержек болянлар
эйсем азатлыга чыканларыида кепчулиге, ей-ичерисине,
ил-гунуне пейдасы дегер ейдйэрмик? - дийип, Деря
ичини гепледйэрди. ^ н д и л и к эжирини чекйэнлерик ара­
сында хер хили гыльж-хэсиетли адамлар барды. Буларык
бирнэчесиник ти зр э к жемгыете гошулмак диен пикир а с ­
ла ятларына-да душенокды.
«Есерик еди ере кести етер» дийишлери ялы, бозгак
адамларык сэхелчеси, гер, нэчелерик зехинлерини якяр-
ды. Элбетде, Д е р я к пэк душунжеси билен бир гузерден
сув ичип билжек дэлди. Кэбирлери болса иш вагтында
хер хили сапалаклар атып, езлерини догумлы сайып, иш-
ден чеке дурх^ак болянлардылар,ене бирнэчелери езле-
рини пайхаслы, душунжели, хакыкы ынсан хатарында ха-

41
саплан болуп, бош вагтлары ёлдашларынык арасында-да
вэшилик сатан болуп, иш еринде велин, езлерини ишден
чеке саклаярдылар, ёлдашларынык зэхметини езлерине
перде эдинйэрдилер. Хер хилиси барды.
Гунлерик биринде ишлэп дуркак бетон гарыжы машын
девулди дуруберди. Б изин барымыз машын одарылянча
гарашып отурдык. Ииглейэн ёлдашларымызыд арасында
яшулам, яшкичем, орта яшан адамлар-да барды. Буларыд
гепе чеперем, геплемэн ичини гепледип отуранам барды.
Кепчулиги гызыл-гыран гулдурип, пал атян палчымызам
барды. Бу палчы сырдам бойлы, чакданаша гарамтыл
йузли, сачларындан яды ак гирип угран, орта яша етен
адамды. Онуд адына-да Мерген диердилер. Кэте болса
ода дегш ип йерен ёлдашлары Мерген тара, Мерген пал-
чам диердилер. Мерген палчы вэшилик билен кырк бир
гумалакда пал атарды. Хэзирем огланларыд бири Мерген
палча пал атдырярды. Ине, Мерген палчы кырк бир саны
тогалажык дашы ерде гойды. Уйшуп дуран дашжагазла-
рыд дашына ики-уч гезек элини айлады, ичинден нэме-
дир бир затлары пышырдан болды. Ондан содам дашла-
ры эли билен уч белуп, хер белегинем дерт-дертден бе-
луп уграды. Ене гарып, ене белди. Ахырын дашлары уч
хатар белушдиренсод, палыд ёргудына башлады.
- Хава, иним, ынха, палыд-а гаты говы чыкды: ине,
езуд-э ойланып отырсыд, жаныд болса саг, ейудизидем
докузы дузув, хеммеси са г - дийип, Мерген палчы ерде
ятан хатара дашларыд кэсини эли билен эллешдирип
гойберди. Азажык пикирленен ялы эдибем; - Ине, гер-
йэдми, сада кырк гунден бэрде бир хатам гелжек - дий-
ди. Отуранлар Мерген палчыд «Кырк гунден барде бир
хатам гелжек» диенине «Пал атдырманда-да кырк гуне
ченли хат гелйэр-ле» дийш ип гулушдилер. Шол бармана
Мерген палчыд езем, ерде ятан дашжэгазлара середип,
мыс-мыс гулйэрди. Аралыгында-да: - А-хов, адамлар, па­
лы аклыксыз атдыртмалам дэл диййэрлер, нэме-де бол­
са, аклык берип дурмалымышын, нэме-де болса боляр,
ажы, суйжи диймэд-де гетириберид, бир атым насам
болса боляндыр - дийип, вэшилик билен отуранлары гу­
лу шдирйэрди.
Мерген палчыд айдянлары ойнам болса, чынам болса
бу затлара гулак асып дуран кэн ёкды, йене велин, пал
атып бер дийсед зол-зол гайталап пал атып берерди.
Онуд хэзирки пал атып, ёргут эдип отурышыны хэлиден
бэри сынлап отуранларам барды. Бу отуранларыд дегиш -

42
генр эгин ик бирине-де Еди ага диердилер. Еди ага лоп­
буш геврели, элли яш твверек, бугдайрекк, даяв пыяда-
ды. в зу н и ке м йузи менек-менек готурды. М ука дегшип
йерен д е к-д уш ёлдашлары Еди ага-да, Еди готурам дий-
йэййэрдилер. Хэзир агзы наслы Еди готурам сын эдип
отурышына тумшугыны д икрэк тутуп, палча дегип уграды.
- А-хов, адамлар, шу палчык айдянларына кэнбир
ынанаймак, ол с и з и к барыкызы алдап отыр, ана герук,
хер гезек дашлар ере бирхили душсе-де, ёргудыны, шол
бир гайталаяныны гайталап отыр. Онсокам м ук йузуник
гаралыгыны герйэкизм и? О нук йурегем эдил йузуник
рекки нэхиле болса, йурегем шейле болмалымышын дий-
йэрлер - дийип, Еди ага лох-лох гулйэрди. Еди а га к
гулкусине отуранларам хезил эдип гулушйэрдилер. Мер-
ген палчык езем гулйэрди, гулуп отурышына-да:
- А-хов, адамлар, шу Еди готурык айдянлары гаты
догры-хов, адамык йузуни к рекки нэхили болса, йуреги-
н и к реккем ш онук ялы болмалымышын дийип мен кичи-
жиккэм мамам пахырам айдарды. Середик, Еди готуры-
кам йуреги эдил йузуник готурлыгы ялы ей>кук-ей)кукдир
- дийип, Мерген палчы Еди аганы к дегишмесине пал
атып отуран еринден жогап гайтарарды. Еди ага шонда
ил д екинде гуленем болса, палчык бейле дегишмесини
бирхили ёкушрак герйэрди. Шейле халатда:
- А-хов, М ерген тара, мен готурам болсам, с е к ялы
пал атып, адамлары алдап йермен. Асыл мака пал атып
берип, менден бир атым нас аларын ейтмегин - дийип,
бэлчирэн болярды. ©3 гезегинде Мерген палчы Еди ага­
ны к дегиш месине йузуни ёкары галдырман мыс-мыс
эдип гулен болярды.
Бендилик гевни бирек-биреге хич хили ейке-кине эт-
дирмейэрди. Сэхел бошрак вагтык дегишмелиди, гулуш-
мелиди, гараз, нэдибем болса вагты шадыян гечирмэге
чалышмалыды.
Бетон гарыжы машын аз салым бозулып тогтанам
болса, инди ене-де ишлэп уграпды. Хер ким ез ишлейэн
топарына гошулып, иш билен гумрады. Деря ендурилйэн
енумлерик хилини барлап, б и зи к арамыздан айрылман,
биз билен д е с -д е к зэхмет чекйэрди. Иш гуни болса
бирсыдыргын гечип дурды.
Бир гун гелип якы ишлэп угранымызда адатдан даша-
ры гарашылмадык барлаг х ^ к ы н ы к сеси эшиддилди.
Озалкы дузгун боюнча хер гун гунорта нахар вагты >как
какыларды. Шол ж а к сеси хем барлагдан гечмек, хемем

43
нахарланмак учинди. Хэзирки гарашылмадык хсац сеси
велин б и зи н барымызы тэзеден барлага чагырярды. Хер
ерлиг-ерден барлага уграды. Мен эййэм Мерет, Деря
билен барлага гелипдим. Огланларам йыгнанышярдылар.
Б изин хеммэмиз йыгнанышамызсон, нобат гуллугында
дуран гаравуллар б и зи н хеммэмизи бир жая салып сана-
дылар. Адымызы еке-екеден окап, ене-де санадылар.
Бригада-бригада эдилип гойлан брезент халтажыгын
ичиндэки "йузи суратлы карточкажыклар ики гезек гайта-
ланып окаландан сон, карточкалак биринден езгеси ене-
де халтажыкларык ичине йыгналды. Шол екеже карточка
велин вагты билен халтажыга гирмейэрди-де, нобат гул­
лугында дуран ;р>есми ишгэрлерин эллерине гезекли-гезе-
гине гечйэрди. Бизи болса шу жайдан чыкарман саклап
отырдыпар. Ж айы к ичи д и й с е к совукды. Аякларымыз
ушейэрди. Тизрэк барлаг гутарып, ише гызышсак, м унук
ялы ушелжегем дэлди. Эмма шол бир екеже карточкажык
ресми иш гэрлерин эллеринден душенокды. Биз шол га­
рашып отырдык. .Ине-де гошмача барлагчылар гелди. Иш
зонасы тэзеден барланылды. Ресми ишгэрлерин элле­
ринден эле гечйэн йузи суратлары карточкажык, биз нэ­
че ушэп гарашанам болсак, эдил хэзир эврулип халтажы-
га гирмеди. Бизи гаты узак сакладылар, ахырам ишлет-
мэн, зонасындан алып гайтдылар. Б и зи к арамызда
б.олса: «Кимдир бири гачыпмышын» диен гуррук агыз-
дан-агза гечйэрди. Бизи агшамара ене-де яшайыш зона-
сында тэзеден барлага йыгнадылар. Дузедиш эдарасы­
ны к эхли ресми ишгэрлери, ондан дашары бир топар
нэтаныш ишгэрлер - буларык хеммеси хэзир шу ердеди.
Барлаг нэче гайталанса-да, д и ке «гачыпдыр» диен нети-
жеден ^а ш га нетиже бермеди. Эййэм ким ик гачанлыгы
гумуртиксиз ^аныкланыпды. Ол дерт йыл тэвереги бен-
дияиеде болуп, бир йыл чемесинден азатлыга чыкаймалы
огланды. Ады Мурадов Аликди. Мен .оны дашрагын-
дан танаярдым. Ол орта бойлы, долмуш огланды. Йене
гынансак-да ол эййэм гачыпдыр. Огланларык арасында
болса и кд и гачаны к гурруки эдилйэрди. К«м.ои: «Вах,
нэмучин гачдыкан?» дийсе, киме и «Гачман печен, гер,
еке ези б и зи к эхлимизи «эхили хорлады, ялы дей-
юса н е б си к агырмалы дэлдир, себэби шу тетеляиер ил-
ки-хэ хденаят эдил, индем пуишан эдип билмэн, илден
сайланып, ене-де б и з и к барымызы азара гойяр» дийип
кэйинйэрди.

44
 Зонадан гачып гиден Алик бизи тутуш бир гунук дова-
мында хелэк эденем болса, оны шол гунуд эртеси зона­
дан даш болмадык аралыкда тутупдырлар. Онуд содкы
ыкбалыныд нэхили болх^акдыгы велин, инди хич кими гы-
зыкландыранокды. Биз ене-де ише чыкып, ез пэк зэхме-
тимизи аяман ишлешип йердук. Гунлер болса айланып
ДУРДЫ .
Мерет бу гунем ез сейгулисинден хат алыпды. Ол
едем бирнэче хат алып, бирнэче-де хат иберипди. Ме­
рет билен Ш екерид арасындакы сейги инди гунсайын
гуйжейэрди. Ыкбал айрачылыгыныд йитгиси ики жуваныд
йурегинде эгсилмез сейгэ айратын хыруч берйэрди. Д о г­
ры, айрачылык зерарлы ез йурегиддэки дуйгыд хеммеси-
ни хат усти билен бирек-биреге етирип боланокды. Эм­
ма хатларда язылан язгылар бир-бириди герлуп-эшидил-
медик дережеде ыснышдырярды. Шода герэ-де Мередид
хэзир хаты багрына басып отурышына-да гед галасы иш
ёкды. Эйсем шу вагт шу хат букжажыгына дерек Ш еке­
рид дуркуны герэйсе, Мерет хас-да бегенерди. Арман,
Мерет хэзир шейле багтдан махрумды.
Мен онуд хэзирки болуп отурышыны сынлап дуршума:
- Мерет, нэме хаты багрыда басып, элидден душур-
мэн отырсыд - дийдим.
Мерет мада:
- Салых, бу хем бир сейгид ез угруна нэзи-керем
дуйгусы - дийип жогап берди.
Догруданам, ол шейледи. Сейушмеклигид эгирт улы
багтыд чешмесидигине мен хэзир долы гез етирйэрдим.
Мереде середип, менидем ез йурегимид халаныны сее-
сим гелйэрди. Менидем Мерет ялы, сейгилимид хатыны
окап, шатланасым гелйэрди. Йене мед ыкбалым хэзирки
ез гевун арзувымыд хасыл болмагыны мада рова гере-
нокды. Ёгса, менем нэлер сейушжек, нэлер езумдэки
яшлык хьокувыныд энче йыллап айралык одуна кеендиги-
ни сейгилим билен пайлашжак ахырын. Эмма мен, озалы
билен, едки эден этмишлеримден саг-аман акланып, шу
ерден кепчулиге гошулып, бутин жемгыет билен бир ха^
тарда пэк, арасса зэхмет чекип, хакыкы ынсан мертебе­
сине миессер болмалыдым. Деряд айдышы ялы, арасса
зэхмет билен шу айрачылыгы едип гечмелиди.
Мерет Ш екере хат язмага башлады. Менем ез гелже-
гим хакында ойланып уградым. Деря болса элине эдеби
китапларыд бирини алып окап отырды.

45
 Хэзир м е ни к пикирими белен таныш яшулуларымык
бири Эсен ага болды. Ол йерите м е к яныма отурмага
гелипдир. Эсен ага орта бойлы, чакданаша сада, яшы
кыркдан гечип, сачларындан ак гирен, уч йылдан бэри
бендиликде йерен гевнупес адамды. Ол гелшине:
- Салых, гургунмысык! - дийди.
Мен Эсен а г а к ” саламыны алып, о ка ез янымдан ер
геркездим. Эсен ага гечип отурды.
Мен Эсен агадан >кан саглыгыны, ягдайларыны сора-
дым.
Эсен ага: «Хава, Салых, ишлерем бир мыдар бар, жа-
нымызам саг, йене...» дийип сезуне дынгы берди.
Эсен аганы к гу р р у ки н и к сокуны «йене» дийип гутар-
магы мени бирхили и ккисе гойды. Себэби Эсен аганы
мен о ка т танамсок, чэклендирилен яшайшык минутсайын
уйтгэп дурмагындан хер хили ягдая гарашаймалыды.
Ш о к учинем мен:
- Ери, Эсен ага, ждн саг болса, бу «йене» д ийм эк нэ-
ме? - дийип ичгинсирэп, Эсен а га к хал-ягдайыны тэзе­
ден сорадым.
Эсен ага бирбада м е к сорагыма жогап гайтармады-да,
кисесинден кагыз бележигини чыкарып, чилим чекмек
учин теммэки доланып уграды. Теммэкини долабам, до-
ланан кагы зы к бир четини агзына етирди, кагызы
дишлещдирен ялы этди, ондан сокам доланып дуран ка­
гызы бир-бирине елмегпдирди, эли биленем теммэки чи-
л им иник бир четини букушдирип, бир четинем агзына
етирди, кукурт чызыбам отланды, ики-уч гезек теммэки
туссесини о ка т ичине сорандан с о к пикирини бире баг-
лап, м е к сорагыма жогап гайтарды.
- Хава, Салых, «йене» диййэнимикем бир эммасы
бар...
Мен;
- Бе, эйгилик болсун, нэме болды, Эсен ага? - дие-
нимден, ол;
- Хава, Салых, хер бир адамык езболушлы гылык-хэ-
сиети бар, ш ока герэ-де яшайышда болуп гечйэн кэбир
затлары ичикда саклап гезибем боланок, нэхилем болса
бир о ка т герушйэн адамык билен ички дуйгы кы пай-
лаш сак, бир ецлэн ялы боляк - дийип, ол теммэки тус­
сесини гайта-гайта ичине сорды. Ызлы-ызына сорулан
теммэки туссеси Эсен а га к бурнундан чыкып, жайык
ичине яйрап гитди. Гайта-гайта усгурди-де, ол ене-де
сезе башлады.

46
 - Салых, мен шу ерде хер хили адама габат гелйэн.
Говы адамлара-да, адамкэрчилик канунына терс гелйэн
хэсиетли адамлара-да габат гелйэн. Ынха, е зук зйт, с е к
яш ык кичем болса, сен шу ерде менден кепрэк отыр-
сы к. Инди, гел, икимиз ёлдаишык сылашыгы диен сезе
душуниш жек болалы.
Мен Эсен а га к сезуни белуп:
- Эсен ага, нэме, гевнуке дагы деген болдумы? -
дийдим. Ол м е к хэзирки сорагыма о диен кэнбир унсем
бермэн, сезуни довам этди.
- Салых, мен яшлыгымдан чопан болуп ишлэмсок,
челлерде кеп-кеп адам билен ёлдаш болдум. сури-сури
маллары бир-бирим изе ынанышыбам гездик. Кэ вагтлар
гоюн сурулери бир-бирине гошулайгы>кам болярды.
Ш унук ялы ерлерде-де чопанлар бир-бириник малла-
рыны гайтарып берйэрдилер. Бу затларык адам ынсабы-
ны к пэклигинден боляндыгына мен окат душунйэн. Бей­
ле пэклик д и ке чопанларда болман, эйсем хемме адам-
ларда-да болмалы ахырын - дийип, Эсен ага элиндэки
сенуп барян чилимини ене бир гезек сорды-да, ташлап
гойберди. Мен:
- Эсен ага, адамыны и к гезел саклаян зат ынсапдыр,
ынсабы пэк болмадык адамда хич вагт гезеллик диен зат
болуп билмез - дийип, Эсен а га к сезуни макулладым.
Ол ене-де:
- Хава, хава, йене шол затлара душунмежек болянлар
бар - дийип гу р р у ки н и к сокуны ез ёлдашына сырыкдыр-
Ды.
- Салых, ине, мен инди эсли вагтдан бэри Режеп би­
лен шу ерде ёлдаш болуп йерун, сенем оны танаяк, йе­
не он ук езуни алып баршы м еник гевнумден туранок -
дийди.
Догрудан-да, Режеби менем танаярдым. Ол келтерэк
бойлы, сарыягыз, отуз бэш яш теверегиндэки кесе адам­
ды. О зуникем ёкары билими барды, уч йылдан кепрэк
вагт бэрем бендиликдеди.
Мен:
- Эсен ага, нэме, Режеп сени кэйитжек болярмы? -
дийдим.
Эсен ага ене сезе башлады.
- Салых, мен Режеп билен инди бир йыл тевереги шу
ерде биле черек ийип йерун. Йурегимде екеже-де айра
сыр сакламок. Хатда овунтык нан бележигинем биле пай­
лашып иййэрин. Йене ол велин кеп ерлерде эжизлик эт-

47
жек боляр. Ёк, Салых, мен б у ерде ёлдашымыд гыбаты-
ны этж ек боламок,зйсем-де болса геп башга затда -
дийип, Эсен ага гобсундьг,- чаларажык ардынжырабам
ене-де сезуни довам этди. - Салых, мундан он-йигрими
гун озал, чагаларым яныма геленде, гизлин ягдайда йуз
манат пул алып галыпдым, онам не гун билен дийсене?
Чагажыкларымын диш-дырнагыны декуп газананжз пулу-
ны, бирден адамчылыкдыр, герюк болаймасын дийип
алып ггшайыпдым, Вах, шол пулы шу пагталы пенжеги-
мид тикинлеринид арасында гизлэп, барлагдан зордан
билдирмэн гечирдим-де, гечирибем шу ерид дузгунине
герэ, и ш .е р и м д е ере гемуп гоюпдым. Ере гемемде Ре-
жебе:
- Режеп, ине, шу йуз манат пул, билип болмаз, адам­
чылыкдыр, бирден бизид хайсымыза герек болайса я-да
бирден бирим из ишден-затдан галмгшы болайсак, этия-
элден бермезлик учин, ине, сенем гер, шу ерде -
дийип, пулы гемен ерими геркезипдим. Олам «Боляр,
Эсен ага» дийипди. Хава, пулы шол гемшумди. Менид
яшым кыркдан гечип, сачларым агаранам болса, езум чо-
пан адамам болсам, девлет кануныныд терсине гидип,
шу пулы гизлин гетирип гемуп гоюпдым. Ол затларыд
ялдышлыгына-да одат душунйэн. Шейле-де болса этияч
учин дийип пулы саклап йердум. Пулы геменимден он
гун тевереги гечипди. Мед езуме бирден бэш-он манат
герек болды дуруберди, хол бэшинжи бригададакы Ган-
дым ага дийилйэн бар-а, ана, шол наскэдижик ясап сат-
яр экени, менем бир езум учин наскэдижик буйрупдым^
олам тайын этдим, алып гит диенсод, бахасыны телемек
учин пулумдан алайын дийип, пулы гемен ерими агтарып
уградым. Эмма пул гоя№ еримде ёк экен. Мен ичимде;
бу нэхили болдугыка, я герек болуп Режеп ялы алай-
дымыка, онда-да' ол мада хич зат айтмады ахырын д ий­
ип, алламичикси болдум. Мен онуд ишлейэн ерине бар­
дым. Баршыма-да: «Режеп, пулумыздан хабарыд бармы?»
дийип, ондан сорадым. Режеп «О нэхили пул, шол биле
гемен пулумызмы?» дийип, хич затдан хабарсыз ялы
жогап берди. Мен Режеп билен ене-де гелип, пул гемен
еримизи барладык. Пулы тапмадык. Мен душунемок,
пулы ере гемемизде диде Режеп икимиздик, бизи хич
гермэнди, пулы гемен еримем осланар -ялы ер дэл-
ди, шейле-де болса, йуз манадым йитди дуруберди. Вах,
ез-езум е нэче кэйиндимем, ери, огрынча пул сакламак
нэмэде герек, онда-да чагажыкларыд агзындан какып.

48
устесине-де, канунык терсине гидип, пул сакламак на­
меке герек дййсене. Болжак иш болансок, «Ай, бэхбит
болсун» дийип гезип йердум. Догрусы, ез пулумык ална-
ныны Режепденем геремокдым. Асыл ол хакда пикирем
эдемокдым. Эмма шол пулук алнандан уч-дерт гун с о к
нобатчылыкда айланып йерен солдатлар Режеби бир зат
гизлэп отырка, устунден барып тутуп барлапдырлар, бар­
лаг вагтында-да Режебик янындан йуз манат пул тапып
алыпдырлар. Ондан с о к пулук тапыландыгына-да акт
язып, Режебем шол ерден алып гидипдирлер. Мен бу
затлары шол вагт эшитдим. Ылгап Режебик иш ерине
бардым. Режеп иш еринде ёкды. «Оны алып гитдилер;»
дийип м ака теверегиндэки адамлар айтдылар. Мен нобат
гуллугынык ждйына етдим. >^айык ичинде жогапкэр но-
батчы отырды. Нобатчы прапорщ игик столунык устунде
акт кагызы ятырды. Акт кагызынык янында бирнэче он
манатлык чатылыпдыр. Ол пуллар м е к гезуме ерэн ыссы
герунйэрди. себэби ол пуллардан м е к чагажыкларымык
ысы гелип дурды. Ш о к учинем м еник хэзир «бу пуллар
меникки, м е к чагажыкларымык дабан азаплары, муны
мака гайтарып берик» дийип езеленип сорасым гелйар-
ди. Эмма чэклендирилен яш айш ык дузгун-тертибине ге-
рэ, озалында гизлин пулы сакламак гадаганды. Шейдип,
Салых, пул гитди. Режеби болса беркидилен дузгун би­
лен алты ай басдылар. Мен инди бу ерде ол пулук ги-
денине-де гынанамок, эйсем, илки билен, э зум и к кануны
бозанлыгыма, ондан сокам Режебик адамкэрчилигик ын-
сабынык чэгинден чыкандыгына гынанян - дийип, Эсен
ага сезуне дынгы берди. Бу гурруклери диклэп отуран
Деря Эсен а га к сезуне гошулды;
- Яшулы, бу айдянлак хакыкатданам шейле болса,
ол-а гаты эрбет зат.
- Алажым нэме, иним? - дийип, Эсен ага улудан де-
мини алды.
- Пул гиден болса, бэхбит болсун, Эсен ага, йене ве­
лин, дагы-дувара бу ерде пул алып галма, герйэкм и ча­
галарык агзындан кесилип гетириленже пулук нэхили бо-
ланыны - дийип, менем ез пикирими айтдым.
Ене Эсен ага гепледи;
- Пул алмадан-а гечен,екки алып галаныма-да пушман
ызындан етип билемок. Мени бу ерде ын^калык-
сызландырян зат - ынсабына эрк эдип билмэн, ёлдашы-
на бивепалык эдйэн адамлар. Вах, Режеп шол пулы мен­
ден гизлэп гшманында-да «Эсен ага, шу пулы мака

49
берэй» дийсе-де, мен ёлдашым учин шу суйжи жанымам
гайгыржак дэл ахырын - дийип, ол жанындан сыздырып
геплейэрди. Догруданам, Эсен а га к айдянлары ёлдашлык
вепалылыгы, онда-да ш унук ялы дурмушдан узке болуп,
бендиликде отыркак, эсасы герек затды. Гынансак-да,
дурмушда ез гаранебсини шагладып, огрулык-жумрулик-
ден гайтман, харсыдунйэ болшуп йерен, тилки дерисини
геен ынсан сыпалы адамлар энтек бизе душ гелип дур.
Ине, шол эрбет.
Б и зи к янымызда эсли отурансок Эсен ага хошлашып,
ез ятян ерине чыкып гитди. Эсен ага гиден бадына Деря
мака;
- Салых, нэме якка «Яшулы,чилимикизи хсайык ичинде
чекмэк» дийип айтмадык - дийди.
Мен Д е р я к айданына о ка т душунйэрдим, йене хер
бир адам кепчулик еринде тертип-дузгуни езунден билип
сакласа, о ка т болх^кды . М ука мен:
- Ай, яшулы адамдыр-да, чилим чекмэк дийип дурма-
кам бир алажыны тапман отурыбердим - дийип жогап
бердим.
М е ни к бу жогабымы Деря-да, Мередем «Ай, хава-да»
- дийип макулладылар.
Мерет хэзир ез сейгулисине сапам хатыны язып бо-
лупды. Аз вагтдан ятар вагты боландыгынам радио гай-
талап уграды. Биз душеклеримизи язышдырып, еримизе
гечдик. Деря, М ерет учимизем бир бригадада боламыз-
с о к, бир хсайда ятярдык. Хениз чыра сененокды. Уч-дерт
саны яш оглан хэлиден бэри гитара чалып, ч а л а х ^ а н
айдыма хикленйэрди. Бу хикленме ерэн бивагтам болса,
ызыгидерли довам эдйэрди. Ятар вагты болаянда нобат
гуллугындакы солдатлар чыраны ечурмелидигимизи айды-
бам гидипдилер, бирбада чыра сенен ялам этди. Сол­
датлар гиден батларына гитара ойнашып отуран оглан­
лар ене-де чыраны якыпдылар. Мен гаты ядамсок, ча-
лынян саз сесине меймирэп, не укудадым, не-де оядым.
Мерет билен Деря икисем укуларына гатлышып, окат
ятып биленокдылар. Ж айы к ичинде икияна агдарылып,
бимаза болшуп ятанлар башга-да аз дэлди. М ука гара-
маздан, кейпихон отуран огланлар д и ке езлериник ша-
дыянлыгына гуванып, дынч алып ятан кепчулигик бира-
хатлыгындан хабарсыз болшан болуп отырдылар. Бу яг-
дай д и й с е к гелшиксизди. Узын гун аяк устунде иш лэк-
с о к, гиже о ка т ятып, дынжыкы алмак герекди. Мен ичи-
ми гепледип, гел, ене-де азажык гарашайын, булар ез-

50
леринден билип чыраны ечурмеселер, онда булара дуй-
дурмак герек дийип ятырдым. Йене менид айтжак болан
ички пикирими менден едурти огланларыд бири дашына
чыкарды:
- Огланлар, мумкин болса, чыраны ечурелид - дийип,
ятан еринден ярпы гевресини дикелдип, саз чалып оту­
ран огланлара йузленди. Бу оглан тэзерэк гелен яшажык
рус огланыды. Мен онуд адыны билемокдым. Саз чалып
отуран огланлар бужагаз огланыд сезуне кэнбир унсем
бермэн, шол бир отурышлары билен гумрадылар. Бужа-
газ оглан ене-де сезуни гайталады:
- Огланлар, чыраны ечурелид, мен чыра болса ятып
билемок.
Гитара чалшып отуранлад ичинден сакгал-мурты есуп
гиден, медден-чилимден кейпини кеклэп, дунйэд дерт
бурчунам дедлэнлэд бири бужагаз огланыд сезуне жогап
гайтарды:
- Чырада ятып билмесед, башыда ёрганыды чекэй...
Ол оглан ене-де:
- Мен ёрганы буренип ятып билемок, мумкин болса,
чыраны ечурелид- дийди.
Огланлар муда гулушдилер. Гижэнид ичинде накыс
гулнен гулки бизид хичимизе-де яранокды. Бу>кагаз оглан
болса бу гулка кэнбир унсем бермеди-де, ене-де ез нэ-
разычылыгыны мэлим этди:
- Огланлар, сиз мени багышлад, йене нэхилем болса,
сиз менид секиз сагат хекманы ятып дынч алмалы ваг-
тыма зыян эдйэдиз, мени хут шу вагт сиз ятырадзок -
дийди.
Саз чалып отуранлад бири бужагаз огланыд «хут шу
вагт си з мени ятырадзок» диен сезуне гахарлы жогап
гайтарды:
- Биз сени ятырмаян болсак, онда дик отурыберер-
сид-дэ, шу вагт чыра-ха ечурилжек дэл - дийди. Бу>кагаз
оглан бейле жогаба кэнбир дарыкмады-да, шол бир ду-
шегинде отурышына гепини довам этди:
- Ёк, огланлар, си зи д бейле диймегидиз ерэн ялдыш,
нэхилем болса мен ез хакыкы ятмалы вагтым болан се­
киз сагадымы хэзир ятаймалы, менид учин берлен дынч
вагты. Оны хич бир канун мед элимден алып билмез -
дийди. Бу огланыд гепине ене-де гулушдилер, мен мун­
дан артык сесими чыкарман ятып билмедим, еримден
турдум. Шол туршума-да, барып, сессиз-уйнсуз чыраны
сендурдим, гелибем ериме гирдим. Саз чалып отуран ог-

51
ланлак бири ене-де чыраны явды. Мен чыраны икинжи
гезек ечурип. ериме гечдим. Йене чыра ене-де янды.
Мен инди хас гахарланып уградым. Мен чыра тарап хас
батлырак эдимледим. Эдим эдип баршыма-да: «Оглан­
лар. инди чыраны яксацыз, эшитмедим дийм эк, бу
ж айы к ичинде еке бир си з дэл. узын гун ишлэп ядан о г­
ланлар ятып, дынха> ны алмалы, ондан дашарам, гелик,
дузгун-тертиби бозма)цак болалык» дийдим. Гитара ча-
лып отуран огланларык бири м е к сезуме; «Нэме, бу ер­
де дузгун-тертибе середйэн сенмидик?» дийип, чыра та­
рап йенелди. Мен чыраны ечуржек болдум, олам вчурт-
межек болды. Бу чекелешиге Деря-да, Мередем эййэм
ерлеринден турупдырлар. Ятанларыкам бары оянды. Мен
чыраны ечуржек болдум, ол ечуртмежек болды. М еник
ганым депэме урды. М ек-чилим туссесине келлеси умез-
лэп дуран гевре элим ик бадына суденеклэп гитди. Бу
суденеге саз чалып кейп эдип отуранларык бейлекилери
м ака тарап топулдылар. Булар инди уч болдулар. М еник
яныма-да Деря билен Мерет гелипдилер.
Мен ез ёлдашларыма:
- Деря, Мерет, бары к, ерикизде ятыберик, булар ялы
м е к туссесине югрулан геврелерик нэчесем болса, хет-
десинден бир езум гелерин - дийдим.
Ёлдашлам «Урушмак герек дэл» дийип, ыза чекилди-
лер. Онянча-да келлеси умезлешип дуран инчемик гев-
р э к бири м е к эзенегимден япышды. Г и к ж айы к ичиндэ-
ки ики тараплайын гойлан демир кроватлара м е к туссе­
сине айланан келлелер суденеклешип дегйэрди. Аз са-
лымданам бивагт йузе чыкан сазандалак учусем тоба
гелди, олар ерлерине гечдилер. Чыра инди ди ке бир
сендурилмек дэл, эйсем бутин симлерини гопарышдыр-
сакам, яккы сазандалардан сес чыюкак дэлди. Мен чы­
раны сендурип, ериме гечемде хэлкиже «ягтыда ятып би­
лемок» диен оглан)кык га р а ккы к ичинде: «Илдеш, саг бо-
лук» дийип, м ака ез дуйгудашлыгыны билдирди.
Ги ж эк нэвагта етенини мен билемокдым, йене би зи к
хеммэмиз о ка т ятып, дынжымызы алып,эртир ене-де ише
гитдик. Я ккы бихепбелер кепчулигик терсине, хер гун ез
хокгаларыны чыкарярдылар. Алмытларыны бермесек, шол
тетеллилер ядав адамлары суйжи укуларына.гер, нэче
каст этжекдилер. Ш у чака ченли м еник шу ерде бенди
болуп отурмагыма-да шулар ялы харамзадалар себэп бо-
лупдылар. Кэхалатларда кимдир бирлери ики-уч болуп
бир бичэрэни уруп дурсалар, башга бирлери эжизе га-

52
нымлык адам эсгермежек болярдылар. Шол тетел-
лилери ге зу к геруп дурка, эгн и ки гысып, бипарх дуруп
боланокды. Ш о к учинем адалат учин м еник хем уруп,
хем урлуп гезип йершуме инди еди йыл болды. М еник
ез тебигатым аслында шейле ярадыланды. Д ике адам
ынсабынык, адамкэрчилигик сарпасы учин нэвагтам бол­
са, суйжи хданымы гурбан этмаге тайярдым. М еник пек
дуйгым адамкэрчилик мертебеси учин хер дурли кынчы-
лыкдан гайтмаянам болса, м еник йурегим тизликде шу
ерден дашкы яшайша чыкмакдады. Гынансамам, ол мака
энтек миессер боланокды. Себэби ене ишден гелемде
мени отряд башлыгымыз Михайлов янына чагырып, га-
харлы сораг эдип уграды. Ол:
- Гражданин Велиев Салых, си з е кки агшам ятар ваг-
тындан с о к КИМ билен якалашдыкыз, хас такыгы, ким
билен урушдыкыз? - дийип сорады.
Мен шу отуран еди йылымык ичнде ез элим билен
эден ишими бойнума алмадык гезегим ёкды. Ш о к учи­
нем мен отряд башлыгымыза:
- Гражданин начальник, м е к екки агшам кепчулигик
бэхбиди учин уч саны огланы чаларак урдум - дийдим.
Отряд башлыгымыз Михайлов:
- Грахсданин Велиев, кепчулигик екки агшамкы рахат
дынч алып ятмагыны газананыкыз учин, мен сизе дилден
саг болсун айдярын, чэклендирилен яш айшык дузгун-тер-
тибини бозуп, урш аныкыз учинем он бэш гиже-гундизлэп
жериме камерада гунуки^зи гечирмелидигикизе дегишли
ujy буйруга голукызы ч е ки к - дийип, янында язан акт
кагызыны м ака узатды.
Мен «Грахсданин начальник, дуйгудашлыгыкыз учин саг
болук!» дийип, геркезилен кагыза голумы чекдим. Шол
вагтык езунде отряд башлыгымыз Михайлов м еник ж е­
риме камера экидилмелидигим барада нобат гуллугында­
кы солдатларык бирине буйрук берди. Мени жершие ка-
мерасына алып гелдилер.
Еди йылык довамында энче гезек гирип-чыкан камера-
ларымык будур-судур сутунлери м е к гезуме хэзир хасам
элхенч герунйэрди. Эмма шу чакларда езуми тертипли
саклап, пэк зэхметим билен о ка т гезип йердум велин,
ине, «ене-де сандык» диен ялы, япык камера м е к дашы-
мы гуршап алды. М е к езум тертип-дузгуни бозмахсак бо­
луп кеп алада-да эдйэрдим, элмыдама хушгэрлигём эл-
ден беремокдым, шейле-де болса бирнэче бозгакларык

53
 : Жт”!*^
5 ''

54
эжизе ганым болуп дуршуна габат гелемде велин, езуми
чеке саклап билемокдым. Ш о к учинем, ине, шу хили
агыр хорлуклара сезевар болярдым. Хэзирки камера са-
лынмагым м е к хут ез ганыгызмалыгым учин болса-да, ол
д и ке кепчулигик бэхбиди учин, адалат учин, тертип-дуз-
гун учинди. Канун эсасында середенде, догруданам, мен
хэзирки жезаны чекмелидим. Йене нэче хорланып отур-
самам, хакыкат учин кынчылыгык екунде муззерип, иле
гулки болуп билжек дэлдим. Беркидилен камерак ичинде
хер гун тутуш бир йыл ялы болуп айланярды. Хер сага-
дым, хер минудым болса, мисли, херекет этмейэн ялы
дуюлярды. Бутин гунук довамыны кичижик камерак ичин­
де гезмелэп гечирйэрдим. Мени хэзир рухландырян зат
радио аркалы эшидйэн айдым-сазларымды. Онда-да нэ-
хили айдым-саз дййсене. Д и ке м еник езуми гызыклан-
дырян айдымчынык нэзик овазы хэзир м еник йурегиме
теселли берйэрди. Халк талантларынык арасындан ети-
шен айдымчы гы зы к айдян айдымлары нэмучиндир ме­
н и к бендилик дуркума, шум тэлейиме мисли мелхем бо­
луп тэсир эдйэрди. Бу оваз м еник бар гуванжымды, бар
рухы байлыгымды, гелжеге болан хевесимди. Догры, мен
ол айдымчы гызы танамокдым. И к болманда, шейле ту-
кениксиз ширин овазы к чешмесини дередйэн шол гы зы к
кешбини телевизорда бир герседим, я-да болмаса, ез
бендилик дуйгы мы к шол суйжи оваза интизарлыгыны,
шол гы зы к ширин овазы ны к сергезданыдыгымы тукеник-
сиз элеме жар эдип билседим... Йурегимде беслейэн
ислег-арзувымы хич киме эшитдирип билмесемем, гурса-
гымдакы дуйгуларым д и ке шол гы зы к суйжи овазынык
мертебесине толгунярды. О нук айдян айдымларынык
суйжи лабзыны бендилик кекл ум и к эшидеси ве галкына-
сы гелйэрди. Эмма м е ни к ички дуйгымык найынх^р ки-
ришлери шол бир япык х ^ й ы к ичинде бендиликден ара-
сыны ачанокды.
М еникем хэзир ил ялы ейли-ишикли болуп, чагалары-
ма гуванасым гелйэрди. Окасым, ишлэсим, айдым-саз
диклэсим гелйэрди. Хэзир велин м еник кеч ыкбалым
суйжи арзувларыма ёл беренокды.
Он бэш гунуми отурып чыкамсок, ене-де гайдувсыз
зэхмет билен ишлэп, дузгун-тертиби бозман, эхли йити-
рен вагтымык евезини долмалыдым. Хер бир минудык
гечмеси м ени к геврэме аграм салярды. Бейнимде айлан-
ян пикирлер бирден халк талантларыны ятлаян болса,
бирденем хакыкы ынсан яшайшынык датлы эшретлерини

55
ятлаярды, бирденем эрксиз яш айшык чэгинде ез ынсан
мертебесини йитирип, эжизе ганым болянлары, кепчули­
ги к гуйжуне гуйч гошян адалатык терсине, бир нэкесик
ырсарап, азар-бизарсы з гезип йерен екелерик устуне
шир д е к сурунйэнлери ятлаярды. Бу ятламалар бейними
гутарныксыз пикирлер билен багланышдырып, еди йыл
бэри бендиликде сакланян геврэми белли бир ерде ын-
х ^ ы к л ы сакламан, кичижик камеранык ичинде икияна
дынгысыз херекетленмегиме гетирйэрди. Нэлачлыкдан
эдилйэн херекет, гайгы, алада, ой-пикир билен он бэш
гунем ахыры айланып гечип гитди. Мен ене-де ез ёл­
дашларымык арасына гелдим. Мени илкинжи гаршылан
Мерет болды. Ол:
- Салых, саг-аман чыкдыкмы, ез-э бирнемежик хорла-
ныпсык. Гайрат эт, бу затларык хеммеси гечер гидер -
дийип, м ака гевунлик берип уграды. Мен М ередик бер-
йэн гевунликлеринден ерэн хошалдым. Менден яшы ки­
чем болса, хэзирки м ака айдян сезлери м еник учин ба-
хасына етип болм ах^к сылашыкды, ёлдашлык кемегиди.
Мен ез еримде М ерет билен аз салым гурлешип отыр-
кам Д еря-да гелди. Ол е зуни к ишден гелшине отряд
башлыгынык янында азажык эгленендигини мэлим этди.
С о к м е к хал-ягдайымы сорашдырды. О зуник иш ягдай-
лары билен танышдырды. Биз е кки болшы ялы бир маш­
гала болуп, ише гатнап уграпдык. Вагт болса шол бир-
сыдыргын херекетленип дурды. Мен ишлейэрдим. Онда-
да озалкы ишлейшим ялы. Мерет билен бетон енумлери-
ни ендурйэрдим. в з у м и к ише болан гайдувсыз хевесим,
зэхмете эржеллигим м ени к гелжеге болан хевесими арт-
дырып уграпды. Деря-да шол бир бригадирлиги билен
ишлэп йерди.
Мен ене-де ез халаян айдымларымы радио аркалы
эш идйэрдим. Халк талантларынык барысына мен д и й се к
гуванярдым, галкынярдым, чэксиз бегенйэрдим, себэби,
булар туркмен халкынык айдым-саз сунгатына безег бер-
йэн яш ессурим лерик бир топарыды. М еникем яшлыкда
багшы болуп айдым айтмага хевесим аз дэлди.
Эмма хевесиме етмеклик мака миессер болманды. Се­
бэби яшлыгымда гойберен ялкышым м еник ыкбалымы
бус-бутин башга яна совды дуруберди. Багшы болуп ил
ичинде Салых багшы адына эе болмах^агыма, элбетде,
езум икем акылым етйэрди. Эмма шонда-да айдым-саза
хевесим асла песеленокды. Нэме болса-да езум и к хек­
ман окап, хунэр алмалыдыгым икучсузды. Шол арзувыма

56
етмэге ховлугярдым. © кунден хевесленип галкынярдым.
Шол галкынма-да мениц рухы байлыгыма сейгет, хемаят
болуп дурярды. Шу дуйгы билен мен ише гидип-гелип
дурдум.
©зал бетон енумлерини Деря, Мерет учимиз бир зве-
нода болуп ендурйэрдик. Отряд башлыгымыз Деряны
бригадир беллэнсоц, мен Мерет билен галыбер-
дим. Ики адамдан ыбарат звеноны к ендурижилиги велин
эдил уч адам болуп ишленилиши ялы болмаярды. ©зем
иш бирнеме агыррагам болярды. Шол себэпли мен ез
янымыза ене бир адамык алынмагы барада Мереде мас-
лахат салдым.
- Мерет, бетон иши бейлеки ишлер ялам дел, кын
иш. Ш онук учинем янымыза ене-де бир адам алсак, нэ­
хили болар? - дийдим.
Мерет м е к маслахатымы макуллады. Ол:
- Салых, догруданам, янымыза ене-де бир адам герек,
хекман бир адам алмалы - дийди. Мен ондан с о к тэзе-
рэк гелен адамларык бирини ез звенома ише алдым. Ол
келтерэк бойлы, элли тевереги яшлы, сач-сакгалы окат
агаран, арасса зэхмете эржел, дегишген адамды. Ока
Черкез ага диердилер. Черкез ага д и й се к юмшак адам
боланы себэпли, ол биз билен дессине евренишип гит­
ди. О нук гевни эдил яш огланы к гевни ялыды. Ол езуни
улумсы тутман, биз билен д е к ылгашарды. Биз ока
«Черкез ага, сен яшулы адамсык, сен кэн майда ишлере
ылгап йерме, б и зи к езумиз эдерис» дийсегем, гайтам ол
«Ишикем бир майдасы-ириси болармы?» дийип, биз би­
лен хер бир ише д е к япышярды. Черкез аганы к шу хили
юмшаксы хэсиетлери бизи езуне евренишдирипди. Ш о к
учинем Черкез аганы биз бичак о ка т герердик. Илкибат­
лара биз Черкез аганы д и ке яшулы адам хекмунде сы-
лан болсак, сокабака о н у к билен хас евренишип, эдил
ез дек-душ ум ы з ялы дегшибем уграпдык. Себэби онда
б и зи к барымызы гызыкландырян уйтгешик дуйгы бар
экени. Ол дуйгы Черкез аганы к ерэн гыжыкчылыгы билен
дерейэн дуйгы экени. Черкез ага шейле тесин гыжыкчы-
лары к хатарында б и зи к барымызы гызыкландырярды.
Себэби биз илкибатлара Черкез аганы к гыжыкчылыгыны
билип, билгешлэнден оны гыжыклардык велин, ол бир
ерде дуруп билмэн, йене бекжеклэп, ичи-ичине сыгман,
ахырам ерде дуйрленип ятыберерди-де: «Дат, инди мака
дегмэк» дийип гыгырарды. Шонда о н ук чеп элем икияна
гуйчли тисгинме билен херекетленерди. Бирден элиник

57
зарбасына габат гелэйсек, езукден гидерэймегем эхги-
малды. Бир топар болуп уйшуп отыркак, хол дашракдан
«Черкез ага!» дийип гыгырып, бармакларыкы гымылдат-
д ы гы к ол отуран еринден: «Хи-хи-хи-хи-хи-хи...» дийип.
ичи-ичине сыгман кикир-кикир гулер отурарды. Гулуп
отурышына-да хопугып башлар. Бармакларыкы гымьща-
дыш ыка гымылдадып отурсакам, «Дат, бейтмэк-хов, о г­
ланлар, мен бир с и з и к атакы з ялы адам ахырын, м ек
билен асыл инди бейле оюн эдишмэк» дийип, чеп эли-
нем икияна гымылдадып гойберерди. Черкез аганы к бу
болшуна б и зи к барымыз гызыл-гыран гулшуп отуран
еримизден: «Черкез ага, сака нэме боляр, отуран е р и к-
ден бармакларык гымылдап дур» дийсек, онда ол: «Вах
огланлар, белак керуги шол гымылдаян бармакларда-да»
диерди. Биз болса гулшуп отуран еримизден «Черкез
ага, белак керуги шол бармакларда болса, онда акры кы
бакып отурыбер ахырын» диердик. Черкез ага гайтам он­
да-да «Вах, огланлар акрымы баксам, шу гымылдаян
бармаклар м ака тарап етип гелйэн ялы-хов, и к говусы,
м е к билен инди гыжыклама ойнуны этмэк-хов, мен бир
яшулы адам ахырын» диерди. Биз гулшердик, асыл биз
ез вагтымызык нэхили гечйэндигинем билмездик. Гун-
дизлерине иш билен гуйменсек, агшамларына Черкез ага
б и зи к барымыза иш болуп, бендиликде гам-гусса ерту-
лен йуреклерим изик шадыянлыгыны газанярды. Бизикем
ислейэн задымыз Черкез ага ялы дегишген адамларык
юмшаксы гылык-хэсиетлериди. Йене биз Черкез ага би­
лен нэче дегиш сегем, о н у к гаты гермеси, бизден ейке-
лемеси болмазды. Ол элмыдама езуни к алчаклыгы би­
лен, езуни яш огланлар ялы дуярды. Шейдибем биз Чер­
кез ага билен бир звенода ишлэп йердук. Хер хепдэник
сепгидинде биз ики гезек кино герердик, бош вагтлары-
мыз эдеби китаплары окардык, кэ вагтларам кушт-шашка
диен ялы оюнлара гызыгып, дынч алян гунлеримизде
вагтымызы гечирердик, ай-гун болса шол бир акымына
айланып дурды.
Деря ез машгаласы билен ики сагатлык душушанындан
с о к, ейлеринден ики-уч гезек хат аланам болса, какасы-
ны к яравсызлыгы оны бирсыхлы гайгыландырып дурярды.
Ол ишде-де, ишден бош вагтларам белли бир ерде оту-
рып, езуне карар тапанокды. Ине, бу гунем б и зи к дынч
алян гунумизди. Деря хич бир ерде отурман, чэклен-
дирилен ги ки ш л и ги к бетондан эдиленже ёдажыгынык ус-

58
тунде ховад чыглы совуклыгына-да гараман, икияна гез­
мелэп йерди.
Хэзирки гутарныксыз ой-пикир билен гезим эдип йер-
ши онуд бенди дуркуны хасам гайгыландырярды. Мен
онуд тукат болуп гезип йершуне хэлиден бэри >кайыд
ичинден середип отурышыма узак канагатланып дуруп
билмедим. Белки, оны нэхилем болса бир белли болма­
дык керумтик пикир аладаландыряндыр я-да болмаса
онуд ези болгусыз пикирлерид ятламаларыны ез йуре­
гинде дередйэндир. Мен ез ёлдашымыд битакат болуп
йершуни гед гермесизден онуд янына барып. «Деря, нэ­
ме, кеп пикирленйэрсид-ле, нэмэни алада эдйэд? Бейле
гамгын болуп йерме ахырын» дийдим. Ол мада: «Салых,
кэ вагт пикирленмэйин дийседем, яшайыш сени пикир-
ленмэне межбур эдйэр, себэби эййэм он гун тевереги
ейден хат-хабар ёк. Сен езуд билйэд, мед какамыд хэ­
зир яравсыздыгыны, оны чагаларым геленде-де мен сада
айдыпдым. Сод чагалар хатларында-да, какад ягдайы
шол бир болушрагы дийип языпдылар. Индем хич хат те­
ленок, нэхилем болса, биз адам ахырын. Ш од учинем
ерликли ерде, герек еринде пикирленмели болайяр»
дийди.
- Хава, Деря, ерликли, герек еринде адам хекман пи-
кирленмелидирем, онда-да эне-атад яравсызлыгыны би ­
лип дуркад, хекман пикирленип, аладаларынам эдип дур-
малыдыр. Хэзир хат гелмейэнем болса, гамгын болуп,
алада эдип отурасы зат ёк ахырын, ейде хемме саглык-
дыр, онсодам. Деря, «Муд гайгы бир иш битирмез» ди­
йипдирлер.
- Хава, Салых, ол диййэнид догры. «Муд гайгы бир
иш битирмез», оны билйэн, йене, шейле-де болса, гев­
нуме болмаса...
- Ол нэхили гевнуме болмаса?
- Салых, гевнуме болмаса, ее бир улы алада арала-
шан ялы болуп дур.
- Бейле дэлдир. Деря, хер хили гайгы-пикирлер билен
ез йурегиди чиш ирип йермезлер, онсодам сен, тувеле-
ме, инди яш оглан дэл ахырын, ики чагад атасы болуп
отырсыд. Одат ейуд, чагаларыд, эне-атад бар, онсодам
яравсызлык дийилйэн зат хемме ерде болян затдыр, сен
хич зады гайгы этме, какад гутулар гидер.
- Салых, какам, белки, одат болуп аяк устуне галып
гидендир, йене нэме учиндир ейден хат-хабар гелмэн
дур, шуда мен хич акыл етирип билемок. Ери, Сона нэ-

59
ме болды дййсене, мен ез хер хатымда-да мака хер
хепдеде ики агыз язылан саглык хатыкыз гелсин дийип
табшырыпдым, гевнуме болмаса, бендилик ез ейукем
иризип барян ялы герунйэр.
- Деря, сен ялкыш пикире гулак габардяк, сен Сона-
данам хэзирки агыр гунунде хич бир зады гаты герме­
гин. Душун ахырын, о н у к ®з-э бир хич зады гермедик
яш машгала, онсокам чагаларына, эжеке, какака, онук
дашынданам ишине етиш жек болса аксадам дэлдир.
- Салых, бу айдянларык догры, эмма мен бу ерде
бенди болуп отырын, ш о к учинем болса мака рухы гол-
дав ез ейумден илкинжи герек затларык бири ахырын,
онсокам мен Сонаны чаксыз сеййэн, еке минудык айра-
чылыгыны езуме-де, Сона-да дезжек дэл велин, шу шум
тэл ейик дучар эден ажы айрачылыгы б и зи к ёлумыза бе-
вет болды дуруберди.
- Деря, ажы айрачылык д и йй эник гечер гидер.
- Билйэн, Салых, бу затларык хеммеси бир гун хич
бир зат болмадык ялы болуп гечер гидер, йене дурмуш
ёлунда гойберен ялкышлыгым велин м еник хич хачанам
ичимден чыкмаз. Себэби, бу ялкышлык мени нэхили ай-
рачылыга салды, чагаларымдан, эне-атамдан, сейгули ая-
лымдан айырды. Сен ынансак, чагаларым билен ики са-
гатлык душушамда, мен чагаларымык йузлерине-де д о г­
ры середип билмедим, аялым Сонакам йузуне доф ы се ­
редип билмедим. О к терсине, бэш яшлы^ка оглум Мак-
сатжыгам ез гаража гезлерини м е к назарымдан айыр-
ман, тэ янымдан гидинчэ «Кака, жогап бер, нэме учин
бизе догры середип билекок?» диййэн ялы болуп дурды.
Гыз)хагазым Нэзижегем, аялым Сона-да шейле дийип ду­
ран ялыды. Билйэн, догруданам, мен чагаларымык екун-
де тукениксиз гунэкэрлигими. Эгер гунэкэрлигимден ка­
нун эсасында акланып чыкайсам-да, ез чагаларымык, пэк
гевнум ик екунде мен емурлик гунэкэрдирин. Харам пул,
тара небис учин ез догры ёлумдан азашып, чагаларыма,
эне-атама дири айрачылыгы газанып бердим - дийип.
Деря улудан демини алды, нэмедир бир затлары энтегем
ятла)хак ялы этди. Бирденем гезип йерен еринде хич зат
геплемэн, азажык сакланды. Келлесини ёкары гетерип,
гезлерини асмана дикди. Гыш паслынык чыглы ховасы,
асманы к Д У Р Ы геркуни умур билен ертуп, чэклендирилен
ги ки ш л и ги к дуркуны ез гух^гы на гысып дуран ялыды.
Мен Д е р я к пикирини белдум.

60
 - Деря, хова-да чыглырак, бирден ушэймэли, хэлиден
бэри шол гезип йэршумиз, еримизе гидэйсек нэдйэр? -
дийдим.
Деря асмана дикип дуран назарыны ецки каддына ге­
тирип, ювашжадан вне херекетленип уграды, шол хере­
кетленип уф аш ына-да: - Салых, энтек азажык гезели,
нэхилем болса арасса ховадыр, ушемерис - дийип,
ене-де сезе башлады.
- Салых, мен са ка ез гечмишимден биразахсык гуррук
берейин.
- Вах, Деря, шейтсене, шу гунлер сен гуррук бермэ-
кем гойдук-хов, йене ичики гепледип йерсук. ■■
- Ёк, Салых, гепленсе гепленйэндир велин, д и ке герек
еринде хасаплы гепленйэндир.
- О ны к-а догры. Деря.
- Д огры болса, ине, инди гурруки диклэбер - дийип.
Деря ез гечмишинден гур рук берип уграды.
- Салых, мен ёкары окув х^айында окаяркам, Сона би­
лен сейушдим. Сона медицина институтында окаярды.
Гараз, ге п и к гысгасы, биз окувы долы гутармакак дур­
муш гурдук. Шейдибем Сона медицина институтыны, ме­
нем севда институтыны гутардым. Окувы гутарамызсоц,
мен ез районымыза гелип, севда кэрханасына ише ер-
лешдим. Аялымам район кеселханасында чага врачы бо­
луп ишлэп уграды. Какам пенсионерди, эжемем ей хох^а-
лыкчыды. Мен о ка т ишлэп йердум. Вагты к гечмеги би­
лен, м е н и к илки гызым Нэзик, онсокам оглум Максат
дунйэ индилер, биз д и й с е к шадыян яшаярдык. Какам,
эжем болса ез агтыклары билен гуш болуп учайхсак бо-
лушярдылар. Олара инди д и ке шейле шадыян яшайыш
герекдем. Олар езл ериник бутин емруни биз учин гай­
гырман, бизи кемала гетирипдилер ахырын. Индем дур­
мушык хезирини хер бир эне-ата ез етишдирен чагала-
рындан гермелиди. Ине, бу ынсан сылашыгыны менем ез
гезегимде эне-атама башарып билдигимден гайгырамок-
дым. Сона-да яшлыкдан етим есенсок, м е к эжеми, кака-
мы эдил ез эне-атасы ялы геруп, шейле суйжи мэхир
билен агзыбир яшап йерди. Сона хасам какамы окат
герйэрди, о н у к эшиклерини гунаша чалшырышдырып,
езем утуклэпжик гейдирйэрди. Кукрегине душуп дуран
сакалыны болса гатык билен хер гун ялтанман юв-
дурарды. Эжеме-де какамдан кем серетмезди. Чагалара-
да, м е к езуме-де мэхрем середиши бичак артыкмачды.
Хохсалыгык тукениксиз хысырдысы билен ез ишине-де

61
етишерди. Мен езуми бутин машгалам билен багт диен
ымаратыд ид ёкарсында дуйярдым. Менем ез орнумда
хожалыгымыза болан мэхрем гарайшы дийсед, садалык
билен уланардым. Ш ейдип яшап йердук. Гунлерид би­
ринде мени севда кэрханамызыд карары билен район
севда иймит кэрханасына башлык эдип белледилер. Мен
бу иймит кэрханасында ишлэп йердум. Йене менид дур­
муш ёлунда бозулмагым, меслиги гетерип билмэн, ез та­
ра небсими шагладып уграмагым шу кэрханадан башлап-
ды. Бу шейле башланыпды. Бир гун мен иш кабинетим-
де ишлэп отыркам, ишгэрлеримид бири гелип. «Ёлдаш
Аманов, бизид ресторанымыздакы буфетчи Келханов езу-
нид хер сменасында магазинден арак гетиртдирип рес­
торан бахасы билен сатяр» дийип хабар берди. Бу хаба­
ры гетирен шу рестораныд йук душурйен ишчилеринид
бириди. Ода Балтаев диердилер. Ол келтерэк бойлы,
езуне гелишмейэн сарымтыл есгун муртлы, тара зэхмете
бишишен, орта яшан адамды. Мен Балтаевид гетирен
хабарыны дердэп уградым. Келхановыд, хакыкатданам,
рестораныд йук душурйэн башга бир ишчиси Непесов
дийилйэнид усти билен хер гун бэш-он чуйше арак са-
тын алып гетирип, онам ресторан бахасы билен сатып,
езуне галп газанч йыгнаяндыгыны ез гезум билен геруп,
буфетчи Келхановы галп ишид устунде тутдум. Ол кене
ишгэр болансод, хер хили айлавлы мекирлигид гизлин
тилсимини мазалы евренен экени. Ол гетиртдирен ара-
гыныд хич биринем иш еринде гизлемэн, йерите ез би­
лине лайык чекиден гушак этдирипдир. Ол гушагам пе-
шед гушагына медзедилип, йерите чуйше сыгар ялы
эдилип тикилипдир. Шол гушага-да уч чуйше арагы ды-
кып йерейэр экени. Йуз грам арак диене-де, чуйшеле-
рид бирини усул билен билинден алып, стакана гуянсод,
ене-де билиндэки чеки гушага гейдирип гояйяр экени.
Мен муны кеп гезеклер адтасамам хич билип билмэн,
ахыр мунуд шейледигини мада озалдан дуйдуран ишчи
Балтаевид кемеги билен билипдим. Мен оны дийсед ме-
кирлик билен эле салдым. Ине, шонда Келханов «Дат,
бир топар чагам бар, мени ишден айыржак болма, нэхи­
лем болса, сен бир туркмен огланы, эгер элидден гел-
йэн болса, кэн азар бермежек бол, инди сэхел вагтдан
езумем пенсия чыюкдк болуп дурун, гайрат эт, бейле эт­
ме, сенем бир ез оглум ялы геруп йерун, гайтам, мен-э
башлыгымыз Аман агад оглы Деря болды дийип сада
аркаланып, езуми аркайын дуюп-ишлэп йерендирин»

62
дийип, гезуми-башымы айлады. Менем, неме: «Боляр о н­
да, бу гезек, атам ялы адам болансок, хич зат диймэй-
ин, йене гайдып шу хили и ш и к устунде герсем, онда го­
вы болмаз» дийип, шол ерде дезмезчилик этдим-де, бу-
фетчи Келханова хич зат диймэн, иш еримден чыкып ги-
дибердим. Эртеси Келханов м е к кабинетиме гелип:
- Деря, гургунмысык, ал, шуны акырда гой - дийип,
бир долангы)ка кагызы элиме тутдурды. Мен «Келханов,
бу нэме» дийсем, «Ай, ал, ал, акырда гой, герек болар»
дийип, кэнбир эгленмеди-де, кабинетимден чыкып гитди.
Келханов кабинетимден чыкан дессине мен яккы гов-
шурылан акжа кагызы ачып гердум, герсем, кагызык
ичинде йуз манат пул бар экени. Мен бирбада бирхили
болдум, пуллы кагызы кисэме салып, Келхановык ишлэп
дуран ерине гелдим. Келханов якы иш ерине гелип, ез
ак халадыны гейип, ишлемэге тайярлык геруп дуран эке­
ни. Мен шол гелшиме-де «Келханов, бу нэме этд и гик
болды?» дийип, кисэмдэки пуллы кагызы чы карх^к бол­
дум велин, Келханов бада-бат эли билен эгниме какды-
да: «Деря, «Эл-эли ювар, ики эл биригип, йузи ювар»
дийипдилер, сен бир яш оглансык, жалайчылык учин бу
затлар зыян этмез, онсокам мен сени бир кесеки адам
хасап эдем ок,ш ок учинем сен аркайын гезибер, езум яг-
дайларыка середип дурарын» дийди. Келхановык бейле
мекир гурруклери м е к гулагыма кэнбир ярамадыгам бол­
са, кисэмдэки йуз манат пулум, м е к пэк гевнум ик тер­
сине, усуллы)как билен «Мени ал, менден йуз дендерме,
менден энтек кэн адам йуз дендерен дэлдир, ди ке бир
ек-тук догручыллар болаймаса, галапын адамлар, м ек ну­
рана йузуми гермэге-де зардырлар. М ек учин, гер, нэче
адам яданыны, елжегини, йитжегини билмэн ылгашып
йер, гер, нэче адамлар м е к угрумда ез суйжи >канлары-
ны пида этдилер, онда-да д и ке м ек угрумда эхли зады
терк сергездан болярлар, сен болса, шейле екил
ёл билен мен се н и к кисэке гирсемем, гевун гуш ук и к
сейгулиси болуп, с е к калбыкда учмакчы болсамам, сен
мени эсгермежек болуп, кисэкден ызына чыкарыбержек
болуп дурсук» дийип, м е к ичими гыжыклаярды. Шейдип
мен эркими элден гидердим, пулук екунде тагзым эдип,
дыза чекуп башладым.
Мен Келхановык янындан кабинетиме тарап чыкып
гитдим. Шол вагт эдим эдишим д и й се к екилди. Себэби
келлэмде айланян пикир «Тутуш бир айлыгык мечбери.
Йуз манат пул» дийип, м е к калбымда пыр-пыр пырланяр-

63
ды. С о к буфетчи Келханов иш вагтында нэхили галплык
этсе-де, мен о ка с е н и к шу эд йэн ик нэдогры диймедим,
асыл адыны-да тутмадым. Нэме учин дийсек, ол хер ай­
да йуз манат пулы кагыза долап, мака элинже гетирип
дурды. Бир гун м ака бир тэзе хабар говушды. Бу хаба­
рам ишчи Балтаев гетирипди. Ол м е к яныма гелшине
«Ёлдаш Аманов, сиз дунъеден бихабармы, хол чишликчи
Геленов бар-а, шол хер иш гунунде эт магазининден
гизлин эт гетиртдирип, чишлик эдип сатяр, сатан чишли-
гиникем ара тапавудындан галан пулы кисесине уряр»
дийди. Мен отуран еримден, «Бгштаев, кеп саг болук,
мен оны хекман барларын, асыл озалкы Келхановык
пыссы-пыжурлыгыны айданыкыз учинем саг болук, мен
о ка шол эден этмишлери учин ягшыхса кэйинч берипдим,
ш о к учинем сен нэме уйтгешиклик болса гес-гени гел-
-де, м е к езуме айдыбергин. Мен се н и к гадырыкы езум
билерин» дийдим. Балтаев шондан с о к хош болуп яным-
дан чыкып гитди. Мен тэзе гелен хабары гижикдирмэн
актап уградым. Бэш-он гунук довамында чишлик би-
ширйэн Геленовык магазининден эт гетиртдирип, чек
урулмасыздан, нагт пула сатянлыгыны аныкладым. Гунэ-
сини боюн алмазлыга хич хили ягдай болмансок, Геле­
нов ез галп ишини бирнэче болгусыз баханалар билен
ю вмарлах^к болды. Мен Геленова дессине кабинетиме
бармагыны теклип этдим-де, езумем иш ериме гелип
гирдим. Ызым билен Геленовам кабинетиме курсэп гир-
ди. Ол эгни ак келтекче халатлы, даяв, гарынлак гевреси
билен м е к екумде дикелип дурды-да, илки билен ез
тилки сапалагыны атып уграды.
- Башлык х ^ н , бу бир тетэнден болаян зат, ишиги-
миздэки баггойнумыз аша душуп хорланып дурансок,
гел, ез элинже бакып отуран малым бирден харам елэй-
месин, езум элим билен елдурип, чишлик эдип сатаяйын
дийэйдим - дийип, ез галплыгыны ювмарлан болды. Мен
отуран еримден «Геленов, сиз ез баггойнукызы чишлик
сатан болсакыз, мен о ка гаршы дэл, йене шол ба­
расында м ака душундириш берик. Мен сизден башга
хич зат сорамок» дийдим. М е к «душундириш» диен сезу-
ме Геленов тисгинип гиден ялы этди. Ол ак екл угини к
бир ужы билен м аклайынык дерлерини супуришдирип,
хэлиден бэри гурап дуран додакларыны тамшандырды.
Азажыкданам, озалкы тилки сапалагыны бир тарапда го-
юп. Геленов тэзеден м е к билен гурлешип уграды.

64
 - Ёлдаш Аманов, гел, икимиз, говусы, эркек адам ялы
мерт гурлешели, эден гуррудимизем эркеклерче диде ез
арамызда галмалы эдели - дийди. Мен отуран еримден:
«Геленов, айдыберид, хич затдан чекинмэд» дийдим. Ге­
ленов езунид хер иш гунунде бэш-он кило эти магазин­
ден огрынча гетиртдирип, онам чишлик эдип нагт пула
сатянлыгыны бойнуна алды. Мада-да хер айда геп-гур-
рудсиз арасса йуз манадыд гелип дурдагыны дуйдурды.
Мен Геленовыд едки сезлерини халамадыгам болсам,
онуд содкы хер айда йуз манат пул диенини велин, бир­
хили езуме якымлы гердум. Мен ода «Бар, ишлэбер, йе­
не хэзиррэ>кик бол» дийип айтдым. Шол гунуд эртеси
Геленов ир билен мед кабинетиме гелип, гадыр билен
саламлашып, кагызжыгы мед элиме говшурып гитди. Ка-
гызжыгыд ичине болса йуз манат пул доланан экени.
Шундан сод Геленовданам айда йуз манат пул гелип у г­
рады. Мен аркайын ишлэп йердум. Гунлерид биринде
Балтаев тэзе бир хабар билен мед яныма гелди. Мен бу
гезек Балтаеви едки гаршылашым ялы гаршыламадым-да,
хас ичгинрэк хормат-сылаг билен:
- Бо-хов, Балтаев, ханы, гел - дийип, еримден туруп
эллешдим. Эллешенимден с о д Балтаеве отурмак учин ер
геркездим. Ол езуни йыграрак тутуп. «Ай, саг болуд,
мен дессине гитжек-ле» дийип утанжыран болды. Мен
столумдан бир чуйше коньяк чыкарып, ики саны булгуры
долдурдым. Шоколад суй)кулеринидем бир гысымыны та ­
релка салып, - Балтаев, си зи д саглыгыдыза, ханы, алыд
- дийип, Балтаеве мерхемет этдим. Ол бирбада чекинен
ялы этди. Йене менид Балтаеве эдйэн хеззетим дийсед
йурекденди. Себэби менид хэзирки кисэмид элмыдама
пуллы болмагына, кабинетимид ичинде хер хили коньяк
ичгилеринид дурмагына, сары зулпли гызларыд тевере-
гимде пырланып йермегине, хас догрусы, менид чакдана­
ша х ^а й с ы р а м а гы м а - ине, шу отуран Балтаев себэп-
кэрди. Бу затларыд барысы шу отуран Балтаевид кемеги
биленди ахырын. Биз булгура гуйлан коньягы илки Бал­
таевид, икинжи гезегем долдурып мед саглыгыма гете-
рипдик. Сод Балтаев ез тэзе хабарлары билен мени та-
нышдырып уграды.
- Ёлдаш Аманов. Сиз билйэдизми, бизид номер би-
ринжи нахарханамыздакы Лиза Яковлевна диен аш пези-
миз жылка этлери машындан гечиренде, жылкажд этле-
рид арасына арзан бахалы этлери, гарын-ичеге, багыр-
ейкен, келледен алнан этлерид барысыны гошушдырып.

65
гыммат категориялы э ти к бахасы билен гутап я-да иш-
лекли биш ирип сатяр. Шунда, гер, нэче пул аш пезик ки-
сежигине гирйэр. Вах, мундан бетерем бар-хов - дийип,
Балтаев ене-де бир булгур коньягы башына гетерди, аг-
зыны супуриш дирибем сезуни довам этди:
- Ёлдаш Аманов. Сиз дунъеден гапыл гезип йерсукиз,
пиво сатян Хезрет хандан, морожное сатян Мэлик хандан
асыл с и з и к хабарыкызам ёкдур - дийип, Балтаев нахар-
хана ве бейлеки майда севда кэрханаларымык эхли пыс-
сы-пы)курлыгыны, гейэ, картада геркезйэн ялы беян эдип
берди. Мен Балтаеве «Кеп саг бол, мен хекман бу ай-
данларыкы барларын, озалкы айданларыкам теммилери-
ни берипдим» - дийип, оны саг-аман ез янымдан угра-
дып гойбердим. Балтаев бу затлары нэче )«дныгып айт-
са-да, пул м еник эркими эййэм ез пенжесинде баглап-
ды. Тара небсимем м ени к эхли адамкэрчилигими, пай-
хас-хаямы езуне бенди эдипди. П иш эк шол белалык бол­
са, ш епелерик кепелйэр. Тиркешйэн достларымам «Пис-
писи тапар, сув песи» дийлиши ялы, тукел езум ялы па-
рахорлар, галп газанжы к сергезданлары, ил-гуни алдав
ёл билен чуркэп йеренлерди. Бу болшумык нэдогрулыгы-
ны езумем кэвагтлар келлэме айлап герйэрдим.
Галп газанжы к сергезданы болуп йеренлек галп иши-
ни гизлэп, олардан пара алянлыгымы ез ейумденем гиз-
лейэрдим. Ш ейдип м е ни к парахорлыгым ики-уч йыллап
довам этди. Ахырын, шол мака адам яманлап йерен ез
ишгэрим Балтаев м еникем аягыма ез йити палтасыны
урды. Ол сокабака м ени к езумем орган иш гэрлериник
бир топарына яманлап уграпдыр. М ака пара берип йе­
рен таныш аш пезим ик усти билен мака йуз манат пара
гетирип бердилер-де, шол бармана-да мени эле салды-
лар. Эле душенимден с о к ез эден пыссы-пы)курлыклары-
м ы к барысыны боюн алдым. Илки билен мака пара ал-
маклыгык галп ёлларыны евреден шол гарры буфетчи
Келханов велин е зу н и к мака пара беренлигини асла
бойнуна алмады. Чишлик биширип сатян чишликчимем
бойнуна алмады. Булар м еник яшлык душунжэмик илкин­
жи басганчагыны пул билен алдап, сокам езлериник эт-
мишлерини боюн алмадыгам болсалар, м еник езум екэн-
екэн шолар билен биригип эден этмишлерими айтдым.
Кимден нэче пул аланларымыкам барысына душундириш
хатыны бердим. Сокам мака халк судунык адыл кануны
«Иш везипесине даянып, пыссы-пы)курлыкларык есмегине
парахорлык билен ёл берен, йуз манат пара алып дуран

66
махалында тутулмагы билен айыпланяр» - дийип, алты
йыл иш кесдилер. Ниреде болса-да ез эден этмишими
бойнума аларын. Себэби ол м еник тара небсиме отугып
гойберен ялкышлыгым болды - дийип. Деря улудан де-
мини алды. Мен ере середип, гезмелэп йерен еримде
Д еря к ез башындан гечиренлери барада берйэн гуррук-
лерини унс билен диклейэрдим. Яшайыш акымында пул
диен ымарадык алдавына гидип, небир о ка т огланларык
яшлыкдан тэлей йитгилерине сезевар боляндыкларына
нэче д и й с е к акылым хайран болярды. Бу гурруклере нэ­
че хайран галсам-да, езумикем эден этмишлеримик пул
меслиги билен баглы боландыгыны, арак барыны ичип,
энче йыллап башдан гечирйэн айрачылыгымык пулук
етирен зыяныдыгыны месе-мэлим билйэрдим. Ш онук
учинем мен Д е р я к хсаныгып берен гуррукине гошулып,
сезе башладым:
- Деря, й и ги д и к башына хер хили агыр гунлерик душ-
меги мумкиндир, ол ким болса болсун, исле дайхан бол­
сун,исле гуллукчы, исле башга адам болсун - адамынык
дурмуш ёлунда ялкышлык, элбетде, болян затдыр. Геп
шол ялкы ш ыка гез етирип, оны мертлерче герденикде
чекип, саг-аман чагаларык арасына бармакдадыр. Ылай-
та-да, эркек адам хер хили кынчылыклара душ гелсе-де,
олары аксатлы к билен е ки п гечмелидир. Хакыкы эркек
адам, хас такыгы, ынсан мертебесине рухубелентлик би­
лен сарпа гойян адам ез ялкышлыгыны еринде боюн
алып, кепчулигик екунде, хакыкатданам, дурмуш ёлунда
ялкышандыгыны, оны хем хич хили мекирлик уланман ду-
зеденлигини бутин кепчулиге субут эдип эдип бермели-
дир. М унук ези ата-баба гелйэн затдыр. Арамызда ял-
кышлыгына ахмыр этмэн, гайтам шерменделик эдип дуз-
гуни боз)цак болянлар ёк дэл. Олар ёл алмазлар, кепчу­
лиге ч и ги д и к габыгы ялы пейда бермэн, д и ке езлерине
каст эдерлер. Арада ятар вагтындан с о к чыраны сендур-
межек болян бозгаклар ядыка душйэрми? - диенимден.
Деря м е ни к сезуми белди.
- Салых, сен шол гиже ялкыш херекет этдик, урушма-
лы дэлди-де, олара ялкышларыны окат душундирмели-
д и к. Ятар вагтындан с о к чыранык сендурилмелидигини
ювашжадан айдаймалыдык ахырын.
- Деря, «Чыраны сендурелик!» дийип ожагаз оглан нэ­
че езеленди велин, олар о к а нэме диййэкем диймеди-
лер.

67
 - Билйэн, олар душунмежек болдулар, эмма сен гид-
рэк болмалыдыд...
- Вах, сод-а билдимем-ле, бидередак он бэш гун езу­
ми хорладым, ери, урушмак нэмэдэ герек дийсене.
- Салых, шонда бир сени дэл, уршан бейлеки уч огла­
ны хем он бэш гунден басдылар, тас мада-да кэйинч
бе рдирипдиле р .
- Сада нэме учин Koitei4 берилсин?
- Отряд башлыгымыз Михайлов яныны чагырып: -
«Сен бригадада бригадир болуп-да, нэме учин дава-
женжеле ёл бердид» дийип сорады. Менем «Гражданин
начальник, улы бир зат боланок, ол бир ослагсыз болаян
зат болды, онуд ялы затлар гайдып гайталанмаз»
дийсемем, ол «Ёк, Аманов, мен сенид бригададдан
бейле зада гарашамокдым, онда-да ез шэгирдид
Велиевид гиж эд ичинде бейле херекетине сенид ёл
бермегид бус-бутин нэдогры» дийди. Менем «Грах(данин
начальник, багышлад, бейле херекетлер гайталанмаз»
дийип зордан сыпайдым.
- Деря, элбетде, мен инди ол хили ганыгызмалыга ёл
бермерин. Отряд башлыгымыздан менид езумем утан-
дым. Уруш-дава дийилйэн зат хич киме-де бир гелшип
дуран зат дэлдир, онсодам... - Бу вагт менид сезуми
гапдалымыза гелип, салам берен яш огланыд бири бел-
ди.
- Дайылар, салам!
- Салам, салам.
- Мен Петя, шол гижеки менид рахат укламагыма ке­
мек эден адам сиз болмалы, ялдышмасам, сиз Салых
болмалы, бу гапдалыдыздакы болса Деря - дийип, ол
бизе эллешмек учин элини узатды. Ол кичирэжик гевре-
ли, чепиксиже рус огланыды. Мен будагаз огланыд мы-
лайымлык билен езуни танышдырып, элини узадып дур­
шуна гевнухошлук билен:
- А Петя, герсене, «Гурт агзасад, гурт гелер» дийли-
ши ялы, эдил бизем шу вагт сени ятлап дурдук, гаты го­
вы, салам, салам, ери, инди одат уклаядызмы? - д ий­
дим. Ол:
- Гаты одат, инди хич кимем ятар вагтындан сод чыра
яканок, хемме зат говы, йене мед учин сиз, гер, нэхили
азгфа галдыдыз. Вах,сизи басайдыларам, мен шол сизи
басан гунунид эртеси отряд башлыгымызыд янына-да
бардым, баршыма-да, «Грахсданин начальник, ол басан
адамыдыз гунэсиз, бу ерде мен гунэкэр, ол адамы мед

68
учин басярсыцыз, оны гойберин-де, о н ук ерине мени
басык, гунэкэр бу ерде мен» дийдим. Отряд ^ ш л ы г ы -
мыз болса «барык, ишлэберикден» башга зат дишяеди -
дийди.
Мен:
- Петя, сен бу затлары хич алада этме, аркайын бо-
лай, хич ким сака азар бермез, ёгса-да сен тэзерэк ге-
л и пд и к ейдйэн? - дийдим.
- Хава, эдил шонда гелениме бир хелде болупды, хич
кимем бирбада танамамсок, яшайыш бирхили гараккы
болуп дур-да.
- Зыяны ёк, Петя, бу затларык барысы гечер гидер.
Эсасы меселе - дузгун-тертипли болгун, езукден улы-
нам, кичинем сыламагы башаргын.
Деря сезе гоШулды:
- Петя, тувелеме, ишде-де о ка т ишлейэр, мунук бужа-
газ хор)ка гевресине серетме, езем агзы саламлы, эдеп-
тертиби биленем б и зи к бирнэчэмизе герелде болуп дур.
Петя йыпгырып, б и зи к билен чэклендирилен тинишли-
г и к бетондан эдилен ёдажыгынык устунде гезмелэп йер-
ди. Биз хер хили гурруклер билен эсли вагт вагтымызы
гечирем изсок, мен:
- Деря, й е р ук инди еримизе гиделик, хова-да чыглы,
бирден ушэймэАик, Петя, сенем йер - дийдим. Биз ез
болян еримизе гелдик. Биз еримизе геленимизде Мере­
дем ез сейгулиси Ш екере гошгы дузуп отуран экени.
Мен гелшиме: - Мерет, ине, бу оглан Петя, таныш бол
- дийдим. Петя билен Мерет саламлашып, де^зрев та-
нышдылар. Мен:
- Петя, сен тэзерэк геленик учин гызыклы гуррукле-
р и к кэндир, ханы, ез дурмушыкдан, е кки яшайышдан
гуррук бер - дийдим. Петя отуран еринден «Яшулуларык
янында яшкичи гурлэп отурса, ол гелшиксиз болаймаса»
дийип йылгырды. Мередем м ени к сезуми гайталады.
- Петя, Салыхык айдышы ялы, менем, Деря-да се н и к
гур р уки ки диклемекчи, себэби бу ерде сен улы я-да
мен кичи дийип дуруп болмаз, ким гепе чепер болса,
шол хем бейлекилери гурр ук билен гуймэбермелидир -
дийди.
Петя: «Боляр, онда» дийип, сезе башлады:
- Огланлар, си з м ени к б ух^га з геврэм ик ужыпсыз ки-
чилигине, лор-аррыклыгыма серетм эк, онсокам сиз мени
энтек танаям д элсикиз. Мен илки билен езуми сизе та-
надайын. 1Иен 1 ^ тя Соболев, Львов шэхерини огурлыкда-

69
жумруликде а к к эдип, кисе барыны кесип, кэ енжилип,
кэ суденекледилип, кэ басылып, кэ тутулып, хупбат ба­
рыны герен оглан.
Биз о н у к хэзирки езуни чеперчилик билен таныш эдип
айдяныны дыкгат билен диклейэрдик. Ол ез якы башлан
гуррукини мисли сахнада ойнаян белли гахрыман ялы
эдип, хер бир се зун и к арасында ез эллерини ики яна
гаймалашдырды, бирден-бирденем отуран еринден еке
тарап товсуп гидэйжек ялы эдйэрди, бирденем ики эли
билен келлесини тутуп, отуран еринде ики яна чалажа
чайканярды. 0 зе м ол хэзир е зуни к башдан гечиренлери-
ни бизе х^ны гы п гурр ук берип отырды.
Хава, огланлар, мен бу огурлык диен кэриме яшым
якы он бэше баранда башлапдым. Аслыетинде мен огур­
лык диен зады халамокдым, эмма гарашылмадык халда
бозгаклары к арасына душмегим билен ез ёлумы уйт-
гедип дурубердим. Ол душан бозгакларым болса Львов
шэхеринде якы етиш ип барян огры-жумрулерик то-
парлары экени. Олар м ака «Б изик билен болубер, сен
бир чепиксиже яш оглан, хемише ки с э к пуллы болар, яш
гызларыкам голтугында галапын езуки меймирэп дуран
халда дуярсык» дийип, хер хили ичги барыны ичирибем,
башымы-гезуми айладылар. Мен бозгакларык ызларына
душуп уградым. Олар илкибатлара мени д ийсек, о кат
герен ^ л у п . «Бойы кичижик огланы к акылы кэн болян-
дыр, биз шу Петяк маслахаты билен болмалыдырыс, ш ок
учинем Петяны биз езумиз билен огурлыга экитмэн, д и ­
ке маслахатчымыз эдип уланарыс» дийшип мени гетер-
гилэп уградылар. М ака тэзе пенжек->калбар, тэзе кевуш
алып бердилер. Мен тэзе эшиклерими ейумизе барамда
геймездим-де, ез ёлдашларымык б ириник ейунде йыгнап
гоярдым. Биртопар езум ялы, езумден экабыррак оглан­
лары к арасында маслгосатчы болуп уградым. Хер гун
майдажа огурлыкдан йыгнанян затлары езум огланлара
пайлашдырдым. Яшлык деврум ик и к говы гунлерини ере
чалдым, ез-езум е хыянат этдим. Шейдип йеркэмем ёл­
дашларымык экабыррагы нык бири бир гун мака: «Петя,
сенем эртир шэхере ава-шикара алып гитмекчи» дийди.
Эртеси биз дерт саны оглан болуп, агшамара автобус
дуралгаларынык бирине бардык. Илкинжи гезек мака
табшырылан зат - ге зуке илен авы нэхили нышана алып,
нэхили ёл биленем эле салмалыдыгынык инчемик усул-
ларыны евренмекден ыбаратды. Мен дуралгада ёлагчыла-
р ы к херекетине сын эдип дурдым. Ёлагчылар ызлы-ызы-

70
на гелйэн автобус машынларына хем мунйэрдилер, хем
душ йэрдилер., Бирден ёлдашларымыд икиси гелип дуран
автобусыд иш игинид адамдан хумер боландыгыны геруп,
машына мунмекчи болуп, еде херекетлендилер. Ёлагчы-
лар машына муншуп дурка-да, дыкнышыгыд ичинде ярпы
гевреси галан кимдир биринид сумкасыны ядкы ёлдаш­
ларымыд бири бат билен чекип алды-да, яззыны берди.
Сумка эеси «Дат, мед сумкамы алдылар» дийип хайкы-
рып башлады. Сумканы алан ёлдашымыд янындакы дуран
оглан машына мунмэге ховлугян киши болуп, ядкы «Дат!»
дийип ыза дызан ёлагчыныд ёлуна бевет болды. Сумка­
ны алып гачан оглан кече чыраларыныд ышыгында сал-
гым ялы болуп, гезден йитип гитди. Машын эглемэн,
херекет этди.
Сумка эеси орта яшан аялды. Машынданам галып, ол
гапдалында дуранларыд биртопарына жовранып: «Харам
огрулар, пэлинден тапмышлар, шу докчулыкда-да гетери-
нип билмэн гаракчылык эдип йерен харам елмушлер!»
дийип, элини галгадып сегунйэрди. Мен бу болшы ез
ёлдашларымыд бири билен дидлэп дуршума хич бир
затдан бихабар ялы болуп, содкы гелен машынларыд би­
рине мунуп гитдим. Гижэд бир вагты биз йыгнанышып,
огрулыкдан йыгнанан затларымызы орта уйшурдик. Ме­
нид учин хэзир диде ез гезум билен герен шол жовран-
ян орта яшан аялымыд элинден алдыран сумкасыды.
Мен илки билен оны элиме алып, агзыны ачдым, бар
болан затлары сумкадан чыкарып уградым. Сумканыд
ичинде екежэ аял -эляглыдагы, кичижик чуйшелиже «Гул
ягы» дийлен атыр, ичи пудралы оваданжа гутужык, йуз
герулйэнже айна, сач даражыгы, бирнэче сач беркидил-
йэнжэ симжагаз, бир манат теверегем майда кепук пул
билен бэш саны бир манатлык кагыз пул бар экени.
Сумкад ези велин гарамтыл, гайым сумка экени. Мен шу
вагт ёлдашларыма «Огланлар, гелид, шу сумканы эесине
табшыр)дак болалыд, мумкин, биз ким сумка алдырды
дийип, идег-сораг этсек, сумкад эесини тапарыс. Ол аял
)куда езеленип, бизид барымыза гаргыш этди. Онсодам
этжегимиз огурлык болса, биз гаргышдан башга хич ваг­
там артык зат газанмарыс, ид говусы, гелид, шу хили
иши гоялыд, огланлар» дийдим. Шол пурсатда огланла­
рыд экабыррагыныд бири менид эзенегимден тутуп,
езуне дартды, шол дартып дуршуна-да, «Нэме, дуйн-
еддунки геен тэзеже кевшуд, пенжек->калбарыд, бу ичип
йерен дурли-дурли ичгилерид сада тадырялкасына

71
берилйэндир ейдйэрм ик? Бу затлары газанмак учин е к -
рэкден гаргалан гаргышлара кайыл болмалы боларсык,
д и ке огурламалы, йене сересаплык билен» дийип, м еник
якамы силтерлэп гойберди. Мен шундан с о к «Болярдан»
башга хич бир зат диймедим-де, огурлыгык хер хили
хилегэрли тилсимлерини евренип уградым. Аз вагтык
ичинде-де ёлдашларымданам екде, туйс туйкесме дийил­
йэн огры-)кумрулерик бири болуп етищдим. Бутин Львов
шэхеринде Петя Соболев дийип якамы танатдым. Кэвагт­
лар кейпихона гундизлерине гезип йеркэмем, м еник ДУР-
кума назары душен гарташанрак адамларык бирнэчелери
м ени к езуми алып баршымдан мисли этияч эдйэн ялы
болярдылар, менден чекерэк сакланмага чалшардылар.
Ш ейлелик биленем кэ огурлыкда енжилип, кэте ^о л са он
гун-он бэш гунден басылып, бирки гезек бир йыл - бир
йыл суд ук карары боюнча жеза алып, азатлыкдан махрум
болубам гердум. Гепик келте ери, учунжи гезек эден эт-
мишим учин тэзеден дерт йыл иш алып, шу ерик гел­
дим. Бу гезек езум и к бутин ем рум ик огурлык билен
башланан гунлеринден те шу гуне ченли герен гунлери-
ми, ким лерик мени шу гуне етирендигиник барысыны
боюн алып гелдим - дийип, Петя отуран еринде ики яна
гобсунды, улудан демини алды-да, е зуни к геплэп отуран
се зу н и к довамыны етирди. - Огланлар, мен бу вагт е кки
Петя дэл-де, озалкы этмишлерине душунип, тэзеки дур­
муш ёлуна арасса зэхмет билен угруган Петя Соболев -
дийди. Шу вагт Деря Петянык сезуне гошулып:
- Петя, сен яшлыкда нэче ялкышанам болсак, инди
шу ерде ез зэхм етик билен ювларсык, огурлык дийил­
йэн зат б и зи к хэзирки яшайшымызда хич киме-де гел-
шикли зат дэл. Дурмушда, яшайышда иш билен багланы­
шыклы ягдайда ялкышмаклык мумкин. Эмма езуки яш­
лыкдан огурлыга итеклэндигик мени бичак гынандыряр.
Себэби шу докчулыкда огурлык диен зада дуйбунден
баш гошулмалы дэлдир.
Гурруке М ерет гошулды:
- Петя, сен инди огурлык диен зада гайдып баш гош-
малы дэлдигине душ унйэкми?
Петя )^аныгып геплэп башлады:
- Гарры энем и к янына саг-аман доланып билсем бол-
яр-ла, мен я-ха ише гирерин, я-да хекман окамалы, ез
дек-душларым ялы д е к дережеде хунэр евренмели, ей-
ли-ишикли болмалы - дийди.
Мен:

72
 - Петя, несип бояса, окарсыкам, ^..ейяи-ишиклем болар­
сык- Эсасы зат - шу едде езуки тертип-дузгунли сакла,
захметден езуки чеке саклама-да, кепчулик ишлерине
кепрэжик гатнашжак 'бол, шонда сен .шу ерден тизликде
саг-аман чыкып, ез яшлыкдан йурегикде беслэн максат-
мырадыка хекман е те рсик - дийдим.
Петя б и з и к берйэн маслахатымыза хошамайлык билен
«Боляр!» дийип йылгырярды, езуни к башдан гечирен хер
хили кынчылыклы гунлериник кэсини бизе гуррук берип,
тэ ятар вагты болянчв, б и зи к янымызда болды. Ятар
вагты боланда, адатдакы яшайыш шертине герэ, б и зи к
барымызам ятып дынжымызы алдык. Эртеси ише гитдик.
Адатдакы гун тертиби бир-бирине бир м екзеш болуп
гечип дурды. Деря бригадирлик эдип йерди. Гунлерик
бирсыдыргын гечип дурмагы б и зи к бенди гевнумизи гел-
жекки азат яшайша гунсайын якынлашдырярды. Ине,
шейле гунлерик бири м еник ёлдашым Мереде-де гелип
етди. Ол е зун и к арасса зэхмети билен, чэклендирилен
ги ки ш л и ги к ички тертип-дузгунине болан пэклигини бу­
тин кепчулиге сэхел вагты к ичинде субут эдип берди.
Бутин отряды к арасында-да ол хер хили иш билен баг-
ланышыклы меселелере гатнашып, еке бир ез отрядымы-
з ы к арасында дэл, эйсем башга отрядларыкам арасында
езуни к зэхметсеерлигини геркезди. Ш о к учинем б и зи к
хэзирки болян тертип-дузедиш эдарамыз адыл халк кану­
нына эсасланып, М еред ик азат яшайыш билен багланы-
шыклы енумчилик бригадасына агза эдилмегини бутин
тертип-дузедиш эдарасынык адындан халк судунык се-
ретмегине хедурледи. Халк судуны к адыл хекуми болса
М ередик озалкы еден этмиши себэпли, уч йыл азатлык­
дан махрум эдиленлигине гарамаздан, о нук соккы дур-
мушында езуни тертипли алып баранлыгына эсасланып,
о ка халк хожалыгынык есмегине ярдам берижи азат
яшайыш билен багланышыклы болан кепчулигик арасына
гошулып яшамага долы хукук берди. Шейдибем Мерет
бир йыл уч ай ы к ичинде азат яшайша тэзеден гадам ур-
ДЫ .
Мен гелх^еге болан хевесими рухубелентлик билен
езумде саклап зэхмет чекйэрдим. Йене м е н и к хут ез ык-
балымык кеч гелмеги хэли-хэзире ченли шу ерде сакла-
янам болса, шу йылларык ичинде м еник янымда болуп,
тертип-дузгуни берхсай эдип, дашкы азат яшайша чыкып
гиден яш -ел екл ерик хетди-хасабы ёкды, мен ез-езуми
шу чака ченли ёла салып билмедигем болсам, ез янымда

73
болан яш огланларыд тербиеленмегинде, оларыд тиз вй-
лерине доланмакларында аз иш этмэндим. Оларыд ез
ялдышлыкларына душунип, арасса зэхметид таралдары
болмакларыны газаныпдым. Мени ез рухы дуйгым нэче
дийсед галкындырярды. Себэби бендиликде кынчылык
чекйэн яшларыд, гер, нэчелерине ез хусусы тербиечилик
кемегими етирипдим. Мен бу ерде езуми евжек боламок,
ол хакда асла пикир хем эдемок. Эгер бирден шейле ге­
дек пикирлери мен ез гевнуме гетирип, езуми евмекчи
болайсам, менид хэзирки элимдэки язып отуран галамы-
мам ез шейле дуйгыма хич хили ёл берип билжек дэлди.
Мен ез дурмушымда болуп гечен вакаларыд барысыны
ач-ачан айдып, ез ялдышлыкларымы боюн алып билерин.
Одат хэсиетлерими ез-езум е дуйдурып, шода-да ез-езум
бегенип билерин. Содкы девурлерде дерэн яшайша бо­
лан ыхласым, адамкэрчиликли дуйгуларым, кепчулиге бо­
лан адалатлы гарайшым, шол санда-да инди еди йылдан
бэри е з янымда болуп гиден ёлдашларымыд мед яным-
дан саг-аман абрай билен шу ерден чыкып гитмеги, ола­
рыд багтлы дурмуша етип, барысыныд хем кепчулиге
пейдалы адамлар болуп, догры ёла гадам урмаклары -
ине, буларыд хеммеси мени нэче дийсед галкындыряр­
ды. Мен хэзир ез ёлдашым Мерет Х^умаевид яды-якында
эркин яшайша гадам уруп, ез сейгэ болан, яшайша
болан ыхласына етенине аз бегенемокдым. Эдил хэзир
М ередид хэсиетлери, онуд шу ерде езуни алып баршы,
зэхмете болан эржеллиги менид гезумид едунден бирсы-
дыргын гайталанып гечип дурды. Онуд бу эдепли хэсиет-
леринид Мереди дурмуш ёлунда диде говулыкдан башга
зада гетирмежекдигине мен берк ынанярдым. Себэби
онуд шейле герлуп-эшидилмедик багт пайына етмеклиги-
не себэпкэр болуп билжек ынсан хэсиетлеринид тукеник­
сиз адалатлы чешмелери онуд йурегинде гунсайын мевч
уруп кепелйэрди. Бу затлар болса Мередид яшлыгында
эден максат-мырадына етмеклигине тэзеден кувват бер-
син, езунид сейгулиси болан Ш екере йыкылмаз сейгет
болсун, яшайыш басганчагында бири-бирине эгсилмез
сейги дередибем, олары максат-мырадына етирсин.
М ередид чэклендирилен яшайыщдан азат яшайша ги-
денине инди бир ай тевереги болупды. Мен ез ёлдашым
Деря билен ишлэп йердум. Мен Мерет билен бичак ев-
рениш ипдирин. Ш од учинем хер агшам Деря билен оту-
рамда Мерет хакдакы ятламалары гайталардым. Онуд
сейгулисине болан ыхласына, сейгэ болан ынамына ез-

74
езум хевес эдердим. О нук бизе сейги хакында галдырып
гиден гошгуларыны окардым.
Бир гун ишден с о к ®з еримде китап окап отырдым.
М еник хэзирки пикирими белен зат - бир гапдалымда
уйшуп отуран огланларык гурруки болды. Буларык шов-
хуны озал ез янларында болан ёлдашларынык бириник
шу ерден гидип, бир йыл болманка-да эркана яшайыш­
дан ызына еврулип гелендиги хакындады. Эркана яша­
йышдан ызына гайдып гелен бу адам хэзир е зуни к ёл­
дашларынык арасында хонданбэриси иш битирип гелен
ялы, ез ёлдашларына шу ерден гиденинден соккы герен
затларыны гур р ук берйэрди. Гуррук берип отураны ме­
нем танаярдым. Ол даяв геврели, сыратына гелишмейэн
пишге муртлы, яшы кырка голайлан, чакданаша сувжук-
лыгы билен екем шу ерде езуни танадан адамды. О нук
ады Галканды. Яш-елеклер Галкан ага дийселерем ге-
лишмэн дур)как дэлди. Келлесиндэки сачларынык агар-
ман галаны ёкды, езуникем йуз кешбине серетсек, д о г­
руданам, яшулы сыпатындады. Эмма хэзирки эдип оту­
ран гуррукинден велин хич бир хили маны алар ялы
дэлди. Онда-да ол гуррукини довам эдйэрди:
- Хава, огланлар, мен шу ерден суддан гечип гиде-
нимден с о к, поселение дийилйэн ерде ишлэп уградым.
Ол ерде о диен агырам дэл, аракдыр чакыры хем мага-
зинден алып, теверегикем угруны тапып ичибермели.
Галкан а га кы зы к Гарагум каналынык суй)КУЖе балыкла-
рындан, балык йузмедик акжа сувундан кеми галан дэл­
дир, огланлар. Йене мени иш окарман ызына гелендир
ейдэймэк- Сэхел е зуки о ка р са к, ичгини говрак ичип,
ише гижэ галсак, бир-бирини яманлашып йерен ексурун-
лар хемме ерде бар. Менем ш о к ялык б и риник пидасы
болдум. Ёгса небир гунум барды-хов! Шол гунумем ке-
сэмден герубилмэн герипчилик эдйэнлер «ичгини кеп
ичйэк» дийип ызыма гайтардылар отурыбердилер. Мен
нэче ичемде нэме, ез пулума ичйэрин ахырын - дийип,
Галкан сесини батландырды. Гурруки диклэп отуранлар
Галканык гуррукине нэче д и й с е к белек бершип, алагох
болшуп отырдылар. О нук болуп отурышына, эдйэн гур-
руклерине, езуни махабатландырышына м еник кежебэм
даралярды. Китап окап отурсамам, окаян язгыларым ме­
н и к келлэме гиренокды-да, о н у к терсине, Галканык ве-
Жера гурруклери, варсакысы халыс йурегиме душйэрди.
0 3 янымдан, «Вах, шу вагт шуны м е к элиме бир берсе-
дилер, мэ)кум эдердим. Эйсе шейле эдермен болсак,

75
эркана яшайышдан ызыка гайдып гелмездин» дийип,
ичими гепледйэрдим. И к болгианда, еримден туруп «Сен
ат йитирен, арак барыны ичип, ез озалкы ялкышлыгык-
дан сапланып билмэн, гайтам ез эркике гайратык етмэн,
Luy яш ы ка эркана яшайышдан ызыка доланып гелдик-
Бейдип отурандан ил-гунукден, теверегикден утан!» д и ­
йип айдасым гелйэрди. Мен сакландым, ез-езуме гевун­
лик берип, китаба гез гездирип, Галканык гуррукинден
унсуми совмага дыржашярдым. Галкан хил бир иш
битирен адам болан болуп, шол варрылдап отырды.
- Хава, огланлар, Галканык энтэгем хас уйтгешик гур-
руклери бар, си з оны д и кл есе ки з, мака ёкары баха
б ерерд икиз - дийип, еринден турды. Отуранларык бири
«Галкан, сен айдыбер, сен б и зи к арамызда эдил озалкы
болш ук ялы тархансык» дийип яллаклады. Галкан еккуде-
нем бетер болмажысы болды. Д и к дуран еринден гурлэп
уграды.
- Хава, огланлар, мен ол ердекэм чагаларык эжесинем
яныма гетирмедим-де, езуме кыбапдаш башыбош аялла-
рыкам бир оваданы билен танышдым. Онда-да нэхили
танышдым дийсене, энче йылык саллахы болуп гезен
Галкан елек ёрганы к ичинде гезхсагазларыны йылпылда-
дыпжык, хер хили нэзи-эш рет оюнлар герди.
Отуранларык бири: - Я валла, Галкан, ш унук ялы гур-
р укж икл ерики хэлиден тапмалы ахырын, арак ичдим дий-
дик> балык ийдим дийдик-де , кеп зады к башыны агырт-
д ы к, ханы, ызыны айтсана - дийип, о ка хас-да гоп бер-
йэрди. Галкан болса хэзир езуни Межнунык орнунда
сайып, шол евнуп отырды.
- Хава, хава, яккы аял мени хут гундагдакы бэбежик
ялы ювуп-ардып, ийжак затларымы агзыма тутуп берди,
аягыма геййэн жорабыма ченли утуклэп гейдирди, ханы,
м унук ялы хеззетлери нирде геруп боляр дийсене - ди­
йип, лакгылдап отырды. О нук сувхсук гурруклерине ме­
н и к еккуденем бетер гахарым гелйэрди. Китапдан окап
отуран затларым келлэме гиренокды-да, арасында ене-де
ичими гепледйэрдим. «Вах, улалып окалмадык, ягшам
бир иш битирипсик. гер, о н ук айдяныны, чагаларык
эжелерини яныма гетирмедим-де, езум ялы бир аял би­
лен танышдым диййэр. Тапан аялыкам е зук ялы болса,
о н у к нэмесине гуваняк дийсене. М ука адам дэл, азгын
диерлер. вйлеринде монжук ялы гара гезлуже чагажык-
лары «Какам басым гелер» дийип, г ^ а ш ы п йерендирлер.

76
Ханы с е н и к арыд, ханы сенид намысыд? Харамзадад би ­
ри харамзада дийсене...»
Галканыд шол бир болшуды. Гурлэп дурды. Теверек-
ден ики яна гечйэн огланларыд кэсем Галканы геруп;
«Бе, Галкан, бу сенм-айт, ери-хов, сада нэме болды,
ядырак дэлмид-ай, сенид бу ерден колонны паселенийэ
гиденид» дийип гечйэрдилер. Галкан болса гайшарылып;
«Пэхей, огланлар, си з энтегем Галканы танадзог-ов, бу
ерем бир кесеки ер дэл ахырын, инди евренишипдири-
сем, онсодам-хов, ичгини тапсак, езумиз-э ичмэн дуру-
бам билжек дэл, сэхел бир овурт ичэйсед велин, ызыда
гайтарып дурлар. Ай-жэхеннем-лай, галан вагтымызы
миннетсиз отурып берерис. Йене Галкан киши миннети-
ни чекип, хич кимид едунде муззермез» дийип батлы-
батлы сакырдап дурды.
Ахырын, Галканыд варрылдысына гаршы чыкан тапыл-
ды. Огланларыд бири батыргай гепледи;
- Ери-хов, Галкан, болды инди, дидлейэрлер дийилсе-
де, арсыз бир иш битирип гелен ялы болуп дурсуд.
©зуди хакыкатданам адам сайян болсад, чем гелен хелей
билен болмаздыд-да, чагаларыд арасында болардыд.
Арак барыны ичип, эркиде хай дийип билмэн, ене-де
ызыда доланып гелдид, езуни билен адам ар-намыс
эдер, дед-душундан утанар велин, сен онуд терсине,
«Бинамыса гунде той» дийлиши ялы, шол бир эдегиди
тутуп гидип отырсыд - дийди. Галкан геплэп дурана та­
рап серетди-де; «Х^ума, иним, эйсем мен ез шум тэлей-
име гынанмаяндыр ейдйэрмид?» дийип-диймэнкэ, >Кума
сезуни довам этди.
- Галкан, сен «шум тэлейим» дийип, бу вагт бу ерде
ез тэлейиди гунэкэрлежек болма. Сед тэлейид езуде
баглы, шод учинем сен шол хатап ялы ачылып дуран аг-
зыда эрк билмесед, бу ерде тэлей сада бахана бо­
луп билмез, онсодам ики гепид биринде ичгэ халыс ев-
рениш ипдирис дийип, башга геп бардырам ейдедок.
- Иним Х^ума, ичгем бир улы илид ичйэн зады-да.
- Галкан, улы ил ичйэнем болса, ичжегини ичип, езу­
нид бетбагтчылыга учраяныны ил-гунден герйэн дэлдир,
езунден герйэндир.
- Мен нэме, шу ере долананымы ил-гунден герйэнми?
- Галкан, эйсем нэме, арак барыны ичип, эркин яша­
йышда езуди одарып билмэн, «мада герипчилик этдилер,
ёгсам ызыма гелмелем дэлдим, сэхел ишден гижэ галса-

77
кам, яманлашып дурлар» дииип, ез ишдеш елдашларыцы
яманлан эйсем сен дэлмидин?
- >Кума, бидерек ырсарамасана, е зуки з-э гуррук бер
д и й й эки з, ызынданам хайбатлы гу р р у ки к нэме?
- Галкан, бу ерде хич ким сака хайбат атанок. Сен
б и зи к барымызданам улы, сен бизе акыл евретмели,
тербие, герелде евретмели халыка, бу ерден гиденика
сэхелче вагт гечди велин, ичги себэпли ызыка долан-
ды к. Айт, б и зи к сенден алмалы герелдэмиз шумудыр?
Устесине-де утанман, оны этдим-муны этдим - дийип
самырдап д урсук, эйсем сенден ким тербие алар
ейдйэк?..
- Ёк, >Кума, сен м ука бейле душунме...
- Эйсем, нэхили душунмели?
- Эхли гурруким д и ке бир эрбетлик тарапына дэл
ахырын, мен или терс герелдэ эермэге чагырамок ахы­
рын. Мен сизи...
- Эйсем, сен эрбет болукам диймекчими?
- Ёк, мен эрбет болук диемок...
- Галкан, мен с е к башга задыкы-ха билемок, йене
сен инди оглан-огланжык дэл, сачык агарыпдыр, тувеле­
ме, бир топар чагак атасы болуп йерсук, о к учинем
геплэкде арсыз бир иш битирен киши болан болуп: ай,
жорабыма ченли ювуп гейдирди, бэбек саклан ялы сак-
лады - дийип, бейле лакгылдап отурмасак говы болар-
ды.
- Нэме, >1^ума, мени танамаяк-айт? Башга-да бир гуй-
менже болмансок, яш -елеклерик гевунлерини гетерейин
дийдим-дэ, нэхилем болса бир гурруке гуймемели ахы­
рын - дийип, Галкан бинамыслыга салып, вахахайлап
гулди.
- Гулен болма, Галкан. С е к бейле сув)кук болшука
агып-денуп дуран гевун ёк, ондан гевун гетермеклигем
болмаз, эдерменлигем. Шу отуран огланларык хеммеси
яшлыкда эден этмиш лериник ызындан екунип етип биле-
нок. Буларык гиж о-гундизки пикирлери - саг-аман шу
ерден эрканалыга чыкмак, гайдып шу ерик гелмезлик.
Хер ким икем йурегинде беслейэн арзувы шу хили окат
затлар. Арада сен шу ерден саг-аман чыкыбам гитдик-
Башга нэме герек? Чагажыкларыкы яныка гетирип дэни-
ним гов>ка гезип й е р се к болмадымы? Чагажыкларыка
не бсик агырмадымы, энче йыллап айралык одуны герде-
нинде чекип, ёлука середип гарашып отуран бигунэ
машгалак мэхрем дуйгусыны ислемедикми, ил-гунук.
дост-яры к, д е к-д у ш у к алкышына мынасып болмага чал-
шып билмедикми, бал ялы суйжи дурмуша хевесленме-
дикм и?.. Ханы, жогап бер, Галкан?..
Ж ум ак бу сезлерине ерден сеза чыкды велин, хэлиден
бэри эке ги не хсак дакылан ялы болуп гомпарып отуран
пишге муртлы гевреден седа чыкмады. сезуни д о­
вам этди.
- Сен мени багышла, Галкан. Мен сенден кичем бол­
сам, сени шейле о ка т герйэн. Энче йыллап бендиликде
с е к билен дуз-эм ек болдум, биле ишледим, гынансамам,
сен шу хэсие тики ташламасак, элмыдама кепчулиге,
дек-душ лары ка ыснат гетирерсик- М еник бассыр-юссу-
рым ёк, айбыкы йузуке айтх^ак, шепе! Бокурдагыка буй­
руп билмэн, герен ерде арак ичип йерсек, хич ким с е к
аркакы сыпаламаз, саг болсунам айтмаз, сен ким болсак
болай, гышык басып, ёлукы уйтгетсек, с е к дадыка ети-
шен адам тапылмаз, шоны сен берк беллэп гояй. М еник
бу айдянларым нэдогрудыр ейтсекем, ез келлэке геле-
нини гайгырма, онсокам , ене-де бир айтхсак задым бар.
М ек бар еримде «Оны эйтдим, муны бейтдим» дийип
паккылдап гурлеме. «Газана янашсак, гарасы ёкар, яма-
на янаш сак - беласы» дийипдирлер. Асла-ха, мундан
озал б и з и к янымызда боланам болсак, индиден бейлэк
б и зи к янымыздан гитсек, кем болх^ак дэл, езуки алып
барш ык гу р р у ки к ялы бо л х^к болса, сенден говулыга га-
рашмалы дэл. Хава, шейле. Душнуклими?
Шол вагт ЖУ>^ак ёлдашларынык бири он ук сезуни
белди:
- Жума, бу айдянларык догры, йене нэхилем болса,
инди...
Жума ёлдашынык айтх^ак болан задыны айдып гутар-
магына-да гарашман:
- Берди, гелик, и к говусы гурруки улалтмалык, мен
сеникем айт)как болян задыкы азажык чак эдйэн, йене
кесгитли айдалык, гой, Галкан инди башга ерде болсун!
- дийди.
Ж уыанык айдянлары кепчулигик туйс гевнунден турян
сезлерди. Олар макуллайжы эхекде башларыны атярды-
лар. М еникем китап окап отуран еримден Галкана: «0л,
бинамыс, ез эр ки ки арагы к угруна гидерип, утанман
гурлэп отырсык» диесим гелйэрди. Эмма сакландым.
«Хей харамзада, ахыры алмытыкы алдык герек» дийип
ичими геплетмек билен чэклендим. Галкан велин бир
селлем дыман ялы хем этди, аз-кем вагтдан ене-де са-

79
кырдап уграды. Ид содунданам радионыд; «ЯТар вагты
болды, ятмага тайярланыд» диен хабарыны эшидип, ту­
руп гитди.
Аз салымдан )дайыд ичини умсумлик гуршап алды.
Гунлерид биринде мен нахар вагты Режебе габат гел­
дим. Ол йуз манат пул билен тутулансод, забунлашды-
рылан камерада жезасыны чекип чыкыпдыр. Режеп шол
мед яныма гелип гурруд эден Эсен агад улпетиди. Ин­
дем Эсен ага пулуныд алнанына гахар эдип, Режепден
арасыны дашлашдырыпдыр. Мен муны Режебе габат ге­
лип, онуд билен гурлешемде бйлип галдым. Мен Режебе
йузленип;
- Режеп, гургунмысыд? Саг-аман чыкдыдмы? Мен-э
валла, болар-болмаз геп-гурруде ынан)кагымы-ынанма)ка-
гымы хем билмедим. Болан ваканы болшы ялы айтсана...
- дийдим.
- Салых, мен-э, халыпа, Эсен агад янында пул огру-
сам болуп галдым. Мен билмедим, Эсен ага нэ дев чал-
ды, ода шол йуз манат ез пулумды дийип нэче гезек
айтсам-да, ол мада ынанмады, асып кэн бир геп-
лешжегем болуп дурмады-да, чурт-кесик езунид мудкур-
лигини дуйдурып, ез иши билен болуберди, индем ил
ичинде мен масгара болуп галайдым - дийди. Мен буда-
рыд хайсыныд мамладыгыны билмесемем, башга бир за­
да гезум етип дурды. Эсен ага-да, Режебем бир яш-
елед, оглан-уш ак дэлдилер. Буларыд херси ейли-ишикли,
чага-чугалы, акыл-хушы гоялышан адамларды. Ш од учи­
нем геп-гуррунден, гыбатдан едурти хер бир задыд ова­
лы герекди. Мен Эсен агад Режепден ейкелэп, йурегин­
де кине саклаянына канагат эдип билмэн, дуран еримден
Режебе йузлендим.
- Режеп, нахарымызы ийип болан бадымыза Эсен агад
янына гидели - диенимден, Режеп бирбада икиржидле-
жек ялы этди, аз салым дымышыклыкдан сод; «Боляр,
Салых, гидэерис» дийип жогап гайтарды. Биз гунорта
нахарымызы иемизсод, Эсен агад иш ерине бардык.
Эсен ага нгосардан гелип, иш еринде гуйменип дур эке­
ни. Мен баршыма Эсен ага билен саламлашдым. Реже­
бем салам берди. Эсен ага;
- Алейким эссалам. Бо-хов, Салых. Гел, гел. Асыл, бу
сенмидид? Унсум башга бир зада гиденсод, теверегиме
унсем бермэндирин - дийди-де, элини узадып мед би­
лен герушди, ондан сод Режебе-де «Гургунмысыд» дийип

80
элини узатды. Биз Эсен ага билен саглык-аманлык сора-
шамызсок, мен хабарымы айтдым:
- Эсен ага, б и з-э с и з и к яныкыза ишлирэк болуп ге-
липдик.
Эсен ага жогап гайтарды:
- Гаты говы. «Гелен - девлет» дийипдирлер. Б и зи к
элимизден дузелйэн иш болса, оны гайгырмарыс.
- Эсен ага, сизден тамамыз шейледир - дийип, ене-
де мен гепледим:
- Ынха, якы Режебе душ гелип, мен ондан хал-ягдай-
ларыны сорашдырдым. Ол с и з и к взунден ейкелидигики-
зи м ака айтды. Эсен ага, нэме-де болса, сиз акылы гоя-
лышан адам. Режебем бир яш -елек Дэл. Ш о к учинем,
икикизем озалкы болш укыз ялы, биле ишлешиберсекиз
окат болармыка диййэрин, бири-бирикизден ейке-кине
саклап, иле-гуне гурр ук болуп йеренден, ене-де биле
иш леш иберсекиз, нэхили герйэкиз? Режебем хэзир яны-
мызда. Б ир-бирикизден нэме е й ке -кинэкиз болса, гечик
шу ерде, яраш ык - дийип, назарымы Эсен ага дикдим.
Эсен ага мака:
- Салых, с е н и к бу маслахатык болман дуранок. 0 з у к
билйэк, мен Режеби эрбет герубем дурамок. Доф усы,
шонда ш ейтанык угруна гидэйдим ейдйэн. Огурланыны
гезум билен гердум дийсем -э яланчы, йене муккурлик
гурсун. Бирбада гахарым гелип, ялкыш гурлэн болмагым
хем мумкин. С ок-ха екундимем, эмма, нэме, айт>кагыкы
ай д а ксо к, с о к гич-дэ. Нэме, ондан бу янынам е зуки з
билйэкиз. Ёгса-да Режебик ези неме диййэр? - дийип,
Эсен ага Режебе бакды.
Режеп шол бир дуран еринден:
- Эсен ага, гел, йурегимизи чиширишип, бир-бири-
мизден кине саклашып йермэлик-де, ене озалкы биле
ишлешимиз ялы, окатлык биле ишлешели, бу ерик б и зи к
хичимизем бакы гелемзок. Ынха, вагт гечер. Несип бол­
са, эркин яшайышда, тойда душушарыс. Саглык-аманлык-
да гатнашарыс дурарыс - дийди. Эсен ага Режебик се­
зуни гевнуне макул билди ве «Бу айданларык гаты д о г­
ры» дийип, мака йузленди.
- Салых, сен, тувелеме, адамык говусы. Ине, Режеби-
де м е к билен ярашдырдык- Нэме, догрусыны догры айт­
малы. Мен мундан ейкелэп йердум. Инди ойланып отур-
са к, бу ерде б и зи к хичимизем емурлик дур^хак дэл, эх-
лимизем иру-гич эркин яшайша саг-аман етмели, чагала-
рымыза говушмалы. Айдалы, шу ерде Режеп билен

81
ярашман, сокам бир еврумде, эркин яшайышда, тойда-
затда йузбе-йуз габат гелишсек, ери, шонда биз нэдип
би р -б и р и м и зи к йузумизе эседип билердик дийсене.
Иним, Салых, сен бизе бичак улы ягшылык этдик, о к
учинем са ка йурегимден сыздырып «Саг бол» айдярын.
Режеп, сенем е кки болш ук ялы м е к янымда боларсык»
дийип, Эсен ага девлетли маслахатдан монча болды.
Режеп билен Эсен аганы ярашдырып, мен ез иш ери­
ме гитдим. Мен гелемде Деря иш еримизде бетон енум-
л ер и ни к хилини гезден гечирип йерен экени. Мерет ги-
д енсок, мен баякы ёлдашым Черкез ага билен бир зве­
но болуп ишлэп йердум. Биз ики болуп ишлесегем, о
диен ядаман, гунделик табшырыгы ерине етирйэрдик.
Ёкары хилли енумлери ендурмекде б и зи к звеномыз бри-
гадамыздакы бейлеки звенолардан хас тапавутланып дур­
ярды.
Бир гун ишден гелемде, мака Меретден хат гелипдир.
Бу хата езумем гунсайын гарашярдым.Биз о н ук билен
эдил ага-ини ялы болуп, бичак евренишипдик. Ш о к учи­
нем оны хер гун ез янымдан ятлап, он ук сапам хаты бу
гун гелер-эрте гелер дийип гарашып йердум. Чак эди-
шим ялам болды. М ередик хатыны хасыр-хусур ачдым.
Оны улы хевес билен окап уградым:
«Бенди гунумде м ени к учин ага орнунда дуруп, мака
хемаят эден Салыха, Деря ве дуз ийшен ёлдашларыма
мен тарапдан гымматлы сапам болсун...
Салых, Деря, с и з и к м ака хер бир эдимде гайгырма-
дык рухы кем еклерикиз м еник эркин яшайша тиз долан-
магыма чэксиз гошант болды. С и зи к ики кизикем тизлик­
де чагаларыкыза говушмагыкызы ёлдашларча арзув эд-
йэрин. Салых, Деря, м е к жаным саг, мени с и з и к яны-
кыздан гени Аш габадык керпич заводына ише алып гел­
дилер. Мен о ка т ишлэп йерун. Сейгилим Шекерем м ек
яныма гелип гитди. Ол инди севда техникумынык и к
со ккы курсуны тамамлап баряр. Окувыны гутардыгы, дур­
муш тоюмызы этмекчи. Шол тоюмызда Сизем арзылы
мыхманымыз боларсыкыз. Сабырлы болук- Багтлы дурму­
ша тизликде доланып гелм егикизи арзув эдйэрин. Са­
лых, Деря, си з билен, с и з и к барыкыз билен эркин дур­
мушда, тойда душушмага сабырсызлык билен гарашярын.
Сапам билен, е з ёлдашыкыз Мерет Жуыаев. Хош!»
Мен М еред ик хатыны учунжи гезек гайталап окап дур-
кам. Деря гелди.

82
 - Меретден хат гелипдир! - дийип, мен хаты Деря
геркездим. Деря менид элимден Мередид хатыны алды-
да, окап башлады. Ине-де хаты элинде саклап отурышы­
на гурлэп уграды:
- Салых, герйэдми? Яшлыкда эдеп-тербие алан ада­
мыд язян хатыныд уйтгеш ик говудыгыны. 0 з е м бир йыл
тевереги арамызда болды велин, еке гезегем езуне «Шу
эдйэнид нэдогры» дийдирмеди. Улыны улы ялы, кичини
кичи ял э сылап, кепчулиге алчаклыгы %илен езуни
алдырды. Хакыкатданам, хер "бир адам шейле болмалы-
дыр, ана, шонда хич бир иш ид кынчылыгы болмаз! -
дийип. Деря М ередид тарыпыны етирди.
М ередид тарыпыны етирмез ялам дэлди. Бендаликде
башдан гечирилен еди йылыд ичинде менид «ьшмдан
эркин яшайша саг-аман гиден адамларыд саны аз дэлди.
Буларыд барысыныдам ичинден Мерет ерэн пайхаслы,
душунжели, эдеп-тертипли оглан болуп чыкды. Мен муда
аз бегенемокдым. Ш од учинем хэзирки жогап хатымда
ез адымдан. Деряд ве бейлеки ёлдашларымыд адын-
данам салам ёлладым. Сейгулиси Ш екер биленем дур­
муш гуруп, багтлы яшамакларыны арзув этдим. )!^ггымы
иберип, онуд жогабына гарашыбердим. Гунлер болса,
мисли, ымгыр челуд ичиндэки йукли кервенид сыргын
чэгелерид депелерине дырмашып баршы ялы, ерэн хаял-
лык билен ызлы-ызына сеплешип гечип барярды.
Менид езумем ейумизден хат алярдым. Хаты диде ка­
кам язярды. Эжем дийсед гаррапдыр. Содкы девурлерде
менид аладамы эдип, эжизлемеги мени хас-да ынжалык-
сызландырярды. Менид яныма душушыга илки-илкилер
эжем билен какамыд икисем гелйэрди. Содкы йылларда
эжемид тапдан душмегине герэ, йылда бир гезек кака­
мыд еке ези яныма гелип гидерди. Герек болан ички
эгинбашларымы вагтлы-вагтында етирип дурардылар.
Менем ишлэп газанан ез арасса иш хакымы ейумизе хер
айда диен ялы иберип дурардым. Энче йылыд айрачылы­
гы инди герденимден гечип барярды. Ене-де аз вагтдан
ейумиз, обамыз, эркин яшайыш! - буларыд барысына
мен сабырсызлык билен гарашярдым. ©йумизде менде-
нем бетер гарашярдылар. Ики саны гаррыныд бар гез-
гуванжы, еке перзенди диде мендим. Мен олары ахыр
яшларыида, гер, нэхили ажы айрачылыга сезевар этдим.
Яшы бирчене етен ики саны гарры еке перзентлеринид
багтлы яшайшына гуван)какдылар, ынсан яшайшыныд ка-
д а сь та герэ, еке перзентлерини ейли-ишикли эдип, ил

83
декинде агтык-човлуклы болжакдылар, езлериник емур-
бакы эден арзувларынык хасыл боландыгына буйсанх^ак-
дылар. Арман, оларык йуреклеринде емур-бакы беслэн-
лери вагтында амала ашмады. Ёк, ёк, оларык йурек­
леринде беслен арзувлары хекман хасыл болар. Азажык
гижрэк, азажык хаялрак болар. Мен оларык ынамыны
едэрин. Шу ерден саг-аман чыкамсок, ез пэк зэхметим
билен едэрин. Энче йылык айрачылыгы м еник ата-энеме
мэхирли дуйгымы ёкары дережэ етирипди.
ейлеринден иберилен хата хер ким гарашярды. Га-
рашянларык бирем Деряды. Ол «инди хат гелмэли бэри
бир ай йигрими гун болды» дийип гунсайын гайгы эд­
йэрди. О нук гези ёлдады. «Хич душунип билемок» дийип
зейренйэрди. Зол м ени к янымда озалкы дурмушы, озал­
кы яшайшы, чагалары, эне-атасы барасында гуррук гоз-
гаярды. Какасы ны к яравсызлыгыны эш иденсок, хасам
ын)калыксызланярды.
- Салых, какам нэхиликэн, о н у к нэсагдыгыны чагала­
рым хат усти билен эш итдирип дурдулар, нэме учин ин­
ди шунча вагт бэри хат-хабар ёкка, менем-э уч дерт хат
ибердим велин, хич бирине-де жогап гелмеди. Сона нэ­
ме болды дййсене, хей, бейле-де бир зат болармы? Нэ­
хили чыкгынсыз ягдаям болса, оны дуйдурман, хат-хабар
этмэн болмаз ахбетин - дийип, йурегиндэки ховсаланы
гайталарды.
Мен оны башардыгымдан кешешдирмэге чалышярдым;
- Деря, ейлер саглыкдыр, е з у к билйэк, хер ким ик иш-
аладасы етикдир, несип болса, шу гун я-да эрте хат
аларсык, гайгы-алада этме - диердим.
Хер гун ишден гелемде яшаян жайымыза мен Дерядан
енурти гирйэрдим. Газет-хсурналларымызы, езумизе ге­
лен хатлары м е к езум алып, еримизе гетирйэрдим. Деря
бригадир болансок, галапын эгленибрэк гелерди, кэте
болса ишден гелшине, отряд башлыгымызык янында эг-
ленерди. Мен адатдакы эндигиме герэ, газет-хсурналла-
рымызы алмак учин яшаян еримиздэки медени отага
гелдим. Герсем, иким изикем сабырсызлык билен гараш-
ян хатымыз гелипдир. Бир хат Д еряны к ейлеринденди.
Хер гезек хаты езум аламсок, мен букжанык дашындакы
язгыдан хаты к киме гелендигини билйэрдим. Ине, бу хэ­
зирки хатам Д еряны к ейлеринденди. Буюканы элиме
алып, хаял этмэн ериме гелдим. Деря энтек гелмэнди.
Аркайын отурмага йурегим асла такат бермеди. Яшыл
букх^ны элиме алып, Д еряны к екунден чыкмакчы бол-

84
дум. Иши тамамланан ишгэрлер энтегем гелип дурдулар.
Элбетде, мен, озалы билен, Деряны гвзлейэрдим. Эмма
ол гезе иленокды. «Белкем, ол эййэм гечип гидендир,
мен герен дэлдирин» дийип ез болян еримизе гайдып
гелдим. Аллажанларым, нирэ гитдикэ дийип, ене-де да-
шарык чыкдым. Шол бармаша, илки отряд башлыгымы­
з ы к жайына гелдим. Эмма кабинет япык экени. Дашарда
икияна гезмелэп йеренлерден: «Деряны гермедикизми?»
дийип сорадым. Совалыма белли жогап алып билмэмсок,
башга адамлардан сорашдырдым. Д и ке чепиксиже яш
йигит билйэн экени. Ол Деряны яп-якы докторхананык
теверегинде герендигини айтды. Мен шол тарап йенел-
дим. М е н и к хэзирки эдимим и кк э н екил гопярды. Ока
хат гелендигини бушлах^кдым, бегендирип, сейунжи
алаймагым-да эхтималды. Ине-де, Деря! Докторхананык
ишигинден этлэни-де шолды, мен ока:
- Деря, са ка хат гелди, хат! - дийип гыгырдым.
Б и зи к назарымыз каклышды. Хатлы букжаны элине
алмага мэхетдел: «Салых, хат ейденми?» дийип
сесленди. Элимдэки хатлы букжаны узадып дуршума мен
«Хава, хава, эйкузден» дийип евран-эвран гайталадым.
Деря шатлыкдан яка сожап дем алды, шол бармаша-да
бую^аны ачып, окажак болды. Мен ока:
- Деря, гыссанма, еримизе баралы, шонда ине-гана
отурып окаялы - дийдим.
Биз еримизе гелдик. Деря отурып-отурман, букжанык
ичинден язгылы кагызы чыкарып, окап уграды. Менем
Д еря к янында отурдым. Бирденем Дерянык йузунде хов-
сала дэреди, онянча-да найынжар гэзлерден яш дамжа-
лары бою р-бою р дэкулип уграды. Деря окап отуран ха­
тыны элинден гачырды. Мен ере гачан хаты элиме алып,
«Деря, нэме? Ери, айтсана, нэме?» дийип йузлендим.
Жогап дерегине, Д еряны к агысы гулагыма илди. Аз са-
лымданам ол еринден аграслык билен туруп, гапа тарап
йвреди. Мен энтек хич бир зада душунемокдым. Мен хе-
низем Деря гелен хаты элимде саклап дурдум. Мен се­
редип дуршума «Деря!» дийип, гыгыр}цак болдум, бирде­
нем ызындан етип, оны сакла>как болдум. Элбетде,
элимдэки хатда якымсыз хабары к бардыгына м еник акы­
лым етйэрди. М еник хэзирки болуп дуршума, Д еряк
болса гезлеринден яш сырыкдырып баршына жайы к
ичиндэки ёлдашларымыз алланичикси болшуп дурдулар.
Мен элимде тутуп дуран хатымы окамага башладым:
«Эзиз Деря!

85
 Б и зи к машгаламыздакы йузе чыкан агыр й итги к хем-
м эмизи алжыраккылыга салапдыгыны мен сака эшитдир-
мели болярын. Элбетде, гынанчлы хабар. Эмма сен шу
ажы хабары эш иденикде, гезуке яш айла)хак болман,
е зу ки мертлик билен эл ике алгын.
ЭзизимЬ Гайын атамызык, хава, гайын атамызык ягты
ядыгэрлиги б и зи к барымызык калбымызда емурлик сак-
ланяр. Ол и к со ккы деминде-де е зуни к сенден разыды-
гыны гайталады. Шоны хем сака эшитдирмеги мака берк
табшырды. Догрусы, биз гайын атамызык дердине нэхи­
ли дерман герек болса тапдык. Эмма а х ^ дерманлар-
дан гуйчли чыкды. Деря, се н е зуки бир атанык еке оглы
дийип пикир эдйэнсик. Бу бейле дэл. Сен еке дэлсик-
Ш уны билип гойгун. М е к х^ны м саг болса, мен аялам
болсам, с а к а болан пэк сейгим, ишшалла, се н и к екели-
ги ки билдиртмез. Эхли эдилмели затлары билими берк
гушап, эдил с е н и к е з у к шу ерде бар ялы эдип гечире-
рин. Сен хич зады гайгы-алада этмегин. Гайын атамызык
ёгаланына шу гун инди он гун болды. Бендэник ятан
ери ягты болсун. Эзизим, сен башыкы дик тутгун. Йузе
чыкан кынчылыгык екунде эркек адам ерэн мердемси
дурмальщыр.
Хаты вагтында язып билмэндигим учин, сен мени ба-
гышла. Худай бизи, б и зи к бутин машгаламызы
ти зр эк максадымыза етирсин. Сапам билен, Сона».
М ен езуми ток уран ялы дуйдум.. Дамагым долды. Ата-
лык мэхри йурегим ик эжиз дамарларыны толгундырып,
ган айитгснышыны чалтландырды, гезлеримик е ки гарак-
кырады. Гезяш аканыны дуйман галдым. Эмма мен юка-
йуреклилик этмели дэлдим. ©зуми эле алмалыдым. Чунки
аталык мэхринден емурлик айрылан ёлдашыма илкинжи
нобатда мен кемек бермелидим. О нук калбында харасат
гопяндыгы б и зи к хеммэмиз учин эшгэрди. Дагы нэме?
Шум тэл ей и к керебине чолашып, ол какасына и к соккы
хызматы билмэнди, он ук ж есединик устуне екеже
пил гум окламанды, какасынык губурыны эли билен сы-
паламанды, и к агыр дегйэн ери-де, какасынык алкымын-
да отурып разылашманды. Буларык хеммеси о н ук учин
бичак эжирлиди.
Теверекде нэмэник-нэмедигини акшырып билмэн ду-
ранлар: «Салых, айт ахырын, елум-йитим хабары гелен
болса, гам-гуссаны биле чекишелик-дэ» дийип, мака
йузленйэрдилер. Мен олара «Дерянык какасы арадан чы-
кыпдыр» дийип айтмалы болдум. Мундан артык хич зат

86
диймэн дашары чыкдым. Пагталы гупби гейнен Деря бе­
тон ёдажыкдан икияна иргинсиз гатнаярды. Хованыд йу­
зи чытыкды. Совужак шемал ввусйэрди. Мен Деряныд
дедесине етип-етмэн онуд адыны тутдум. Эмма Дерядан
хич хили седа чыкмады. Ол хэзир йузуни ерден. галдыр-
ман, чалажадан хоркулдаярды. Гезлеринден сырыгян яш
дамжалары болса дишлери билен гысып дуран додагы-
ныд усти билен сырыгып гидйэрди. Менид езумем хэзир
ёлдашымыд агыр дуйгусыны дед пайлашх^кдым. Гынан-
сам-да, ёлдашыма гевунлик бермеге ягдайым ёкды. Онуд
гынанжы менид хут ез гынанжым ялыды. Беденим ысыт-
ма тутян ялы гагшаярдым. Ш онда-да мен муззермели
дэлдим. Сэхелче вагтдан езуми дурседим-де:
- Деря! - дийип, онуд чеп эгнине чала)кадан элими
етирдим. Жогап болмансод, ене-де: - Деря! - дийип,
гайталадым.
Деряныд велин шол бир болшуды. Ол сессиз аглама-
гыны довам этдирйэрди. Мен Черкез аганы чагырмалы
диен нетижэ гелдим. Себэби ол нэхилем болса кепи
герен яшулы адамды. Гаты-гаты йерэп Черкез агад яны­
на бардым. Баршыма-да «Черкез ага, йер ханы» дийип
ховлукмачлык билен онуд еринден турарына гарашдым.
Яшулы бирбада алланичикси болуп, мада йузленди:
- Салых, нэме болды, саглык-аманлыкмыдыр?
- Черкез ага! Деряд какасы ишини битирипдир - дие­
нимден ол:
- Вах, иним, ол-а болмандыр - дийип, чаласынлык
билен еринден турды. Мен Черкез ага билен хаял этмэн
Деряд гезмелэп йерен ерине гелдим. Деря болса хэзи­
рем гезмелэп йерди. Черкез ага усуллых^к билен Деря
йузленди:
- Деря! Ханы, езуди дурсе бакалы, сен оглан-ушак
дэл я-да чага-чуга дэл. Ики саны чагад атасы болуп
йерсуд, онсодам бу затлар ата-баба болуп гелйэн зат-
лардыр. Ханы, йер, ериде гидели, бейдип йерсед езуди
совуга урдурарсыд. Йер ханы, йер - дийип. Деряд жога­
бына гарашды. Эмма Дерядан хич хили жогап болмады.
Черкез ага ене-де геплэп уграды:
- Деря, мерт бол, ериде гидели. 0лум-йитим хемме
ерде болуп дурян затдыр. Нэме, атамыз Магтымгулыныд:
- Бу елмек, айрылмак галыпдыр едден, Педер бизе
мирас гоймуш бу дерди - дийип айданыны биледокмы?
Деря бейик акылдар Магтымгулыныд дана сезлерини
эшиденден йузуни дик тутды, бирденем Черкез агад йу-

87
зуне яшарып дуран гезлери билен серетди, шол барма-
на-да:
- Боляр, йерун - дийип. Черкез ага жогап берди.
Еримизе гелип отурамызда Деря Черкез ага: «Черкез
ага, си з маца яккы сетирлери ене-де бир гайталап
берик» - дийди. Черкез ага яккы отурышына бёйик
акылдарык сезлерини тэзеден айтды:
Бу елмек, айрылмак галыпдыр екден,
Педер бизе мирас гоймуш бу дерди.
Деря бу ики сетири пышырдап диен ялы гайталады.
Шум хабар дилден-диле гечип, сэхелче вагтык дова­
мында даш -тевереге яйрады. Улы-кичи диймэн, икиден-
учден гелип, адамлар Деря езлериник гынанчларыны
айдярдылар, дуйгудашлык билдирйэрдилер. Йыгнананлар
хайсыдыр бир геркезмэ гарашян ялы болуп, дымшып
отырдылар я-да махал-махал бир-бирлериник йузлерине
середишйэрдилер. Отуранларык арасында хер миллетден
адамлары - туркменлери, езбеклери, тэжиклери, азер-
байжанлары гермек болярды. хол гыраракда львовлы Пе­
тя уч-дерт саны орс йигиди билен, гамгын халда, ере
бакып отырды.
- Гелшэйдилер ейдйэн? - дийип. Черкез ага мака се­
ретди.
Ж огаба-да сабыр этмэн, се зуни к уступи етирди: Куръ-
аны к сурелерини ятдан айдып уграды. Аядыны «Элхем-
ден» башлап, «Кулхуалла» биленем тамамлады.
Бир четде отуран гурзелек сакгаллы езбек яшулусы
гезек сорап, тебэрек чыкды.
Гараз, шейле гынанчлы пурсата хич ким пархсыз гара-
мады. Бири «Ызы ярасын» дийсе, бейлекиси «Иманы
хемра болсун!» дийди, ене бири бендэник ятан ери ни к
ягты болмагыны дилег этди. Ш ейдибем, юваш-ювашдан
дагамак билен болдулар. Эмма велин, биз, Д еряк ез ай-
дышы ялы, о н у к «вепалы достлары» бэш-алты адам
болуп, тэ ятар вагта ченли, оны еке гоймадык. Арасында
Черкез ага бизи гурруке гуймейэрди. Ине, ол ене-де
сезе башлады.
- Хава, екем би р и н и к алтмыш яшында атасы ёгалан-
мышын. Ш онда ол ата мэхрине е зун и к чэксиз дуйгусыны
билдирип, «Алтмышымда атам елди, шонда-да бир энте-
дим» дийип, ез гам-гуссасыны айдып гечипдир. Шейле-
де болса, хер бир кынчылыгы мертлик билен чекмели.
Гайрат этгин. Деря! - дийип евут-несихат берди.

88
 Ине-де радио ятар вагтыц боландыгыны хабар берди.
Черкез ага, Деря, мен ве бейлекилеримиз ерли-еримизе
уградык. Ёгса-да, тас ядымдан чыкаран экеним: ятар ваг­
ты болуберенде, отряд башлыгымыз капитан Иван М и­
хайлович Михайлов хем гелип, аяк устунден гынанч бил-
дирип гитди. Онун эдэхеди бизде говы тэсир галдырды.
Аз салымдан чыра сендурилип, дайыд ичи гарадкылы-
га еврулди. Деряд гезуне укы гелмейэндиги месе-мэлим-
ди. Икияна агдарылярды, вагтал-вагтал со)кап дем аляр-
ды. Бирденем, ынха, еринден туруп, эшиклерини гейип
уграды. Менем укламандым. Май тапып:
- Деря, ери, гижэд ичинде нирэ гитмекчи болярсыд? -
дийип, юваилдадан сорадым.
Жогаба кэн гарашмалы болмады:
- Салых, сен укла, мен арасса ховада азажык гезме-
лэйин - дийип, ол ишиге тарап херекет этди. Мен онуд
ызындан «Деря, ят, дынжыды ал, гижэд ичинде гезип
йерсед, нобатчы гаравуллар са г болсун айтмазлар» дий-
жек болдум. Эмма хэзирки пурсатда менид ода дузгун-
тертиби ятладып дурмагым ерликли дэлди. Дузгун-терти-
би Деряд ези менденем одат билйэрди.
Шол баршына ол дашары чыкып гитди. Мен болса
ичими гепледип ятырдым, ёлдашымыд хэзир гам-гусса-
ныд дердини чекйэнлигини гэ з едуне гетирйэрдим.. Вах,
шу айрачылыгыд ези агыр йук ахбетин, устесине-де
елум-йитим, езем мэхрибан какад елмеги нэме дийсене.
Какад-а дэл, эйсем башга адамыд, хатда нэтаныш ада­
мыд арадан чыкмагы хем иддэн агыр дегйэр. Нэтжек-де?
Тебигатыд кануны шейле. Яшайыш бар еринде, елум-
йитимем бар. Хатда той билен ясыд биле гелйэн вагты
хем сейрек дэл. Бетеринден сакласын. Яшайы лда хер
бир зат ез орнунда герекдир. Эдил хэзирки бизид бен­
диликде йерен вагтымыз говы хабар эшидип дуралы. Би­
зид, онсузам, гайгы-аладамыз езумиз учинем, бала-чага-
ларымыз, эне-аталарымыз учинем дийсед етерлик. Д о г­
ры, хер бир зат ерли-еринде болса одатдыр. Элбетде,
хер бир адам ез йурегинде беслейэн суйжи арзувыныд
эшретини гермек билен бирликде гелжекки неслинидем
багтлы болмагыны ислейэр.
Пикир-хыял келунде эркана йузуп ятышыма, мен «Шей­
ле дэлми, Салых?» дийип, ез-езуме совал бердим. Бир­
денем бири гулагыма «Эй, Салых, Салых, гелжек неслид
багтыны ислэп, сен гид ерид пикирини эдйэд. Ханы, го­
вусы, сен ез яшлыгыды ятла» диен ялы болды. «Хава,

89
хакыкатдан-да,, мен ез яишыгымык гадырыны билмедим.
Ил д екинд е студент болх^кдын- Болуп билмедик, яйна-
бам гезм едик. Хич киме непикем дегмеди. Дурмуш ду-
шундан кервен гурап гечип баряр. Сен шу затлар хакын­
да ойлан, хан огуд!»
Ичими хумледип ятышыма Деряныц хал-ахвалыны гез
екуне гетирдим. «0зум хич-ле. Хэзир она кемек берме-
ли, о н у к дердини еклетмели. Ине, геп шунда!»
Д еряны к гиденине ярым сагат тевереги гечипди. Ме­
никем еримден туруп, о н у к янына бармагым герекди.
Оны алып гайтмалыды? ятып укусыны алмалыдыгыны ду-
шундирмелиди. Келлэме гелен пи кир и к бады билен, д ес­
сине еримден турдум. Ички эш иклеримик устунден гуп-
бими атынып, дашары чыкдым. Совужак ховада чала>ка-
дан сепелейэн а к х ^ гар гыш гунлериник дуркуна безег
берйэрди, гезмелэп йерен Деряны к аягынык чыбшылды-
сы ги ж э н и к асудалыгына сэхелче-да болса тэсир эдйэр­
ди. Мен о н у к янына баранымдан;
- Деря, йер ханы, яталы, хэзир бизи герселер, б и зи к
йузумизден сыпаламазлар, йер, гидели - дийдим.
- Салых >кан, мен сенем ятырмадым. Багышла, дост,
нэме, мен ериме геченим билен укл ах^к гуманым бар­
мы? Гезуме чиш какылан ялы. Какамык кешби гернуп
дур. М ен о н у к екунде гунэкэр. М азарынык устуне екеже
пил гум атан болсам-да, бейле арманлы' болмаздым -
дийип. Деря гынанжыны беян этди.
- Алажык ёк. О нук учинем инди гайрат эт, чагаларык
саглыгыны, ез саглыгыкы диле, бу айрачылыклар гечер
гидер — дийип, мен Деря маслахат беренимде, биз эй-
цэм ятян >кайымызык декесине гелипдик. Мен яшаян
х ^й ы м ы зы к ишигини усулльока ачып. Деря билен ичери
гирдим. Ж зй ы к ичи гараккыды. Иллер хэзир суйжи укуда
ятырдылар. Биз еримизе гелдик, гелшимизе-де мен ду-
шегиме гечдим. Деря велин ене-де отур>как ялы этди.
Эмма мен оны ез угруна гоймадым-да:
- Деря, ят. Эртирем иш гунудир - дийип, чалах^адан
пышырдадым.
- Боляр-да - дийип, ол душегине гечди. Мен бирбада
уклап билмедигем болсам, ахыры гиж эн ик суйжи укусы
устун чыкыпды...
Д еряны к сылагы д и й с е к артыкмач экени. Эртеси, бй-
ригуни, хатда сок-сокл арам яшулы-яшкичилер б и зи к
янымыза гелип, о ка гевунлик берип гидйэрдилер. Нэхи­
лем болса, ниреде болсакам, ил-гун бир говы зат. Ата-

90
бабаларымызык «Илим-гунум болмаса, Айым-Гунум дог-
масын» дийм еги йене ерден дел экени. Ил-гунун голда-
вы хэзир бизе хемаят берйэрди, агырылы йуреклере ха­
кыкы мелхемди.
Вагтын гечмеги билен шум хабарык салан йити ярасы
кенелишип барярды. М унук ®зи д и ке б и зи к учин шейле-
ди. Д еряны к велин шол еккулигиди. Й уз-гезуник чытык-
лыгы айрыланокды. Гундизлерине иш билен гуйменсе-де,
галан вагты хич зада гошуланокды. Онук пайхасы хесрет
дерясында гулачлап йузйэрди. Бир айы к довамында
Деря ейлеринден ики-уч саны хат алыпды, ейлерине ха­
там иберипди. Менем ейумизденем, достум Меретденем
хат алыпдым. Б и зи к яшайыш шертимизде хат алышма-
гы к бахасына етип болмах^ак сейгет болуп дурянлыгыны
айтмакчы болярын. Гелип говушян хатларык хер бирини
биз уч-дерт гезек гайталап окаярдык. Дурдэне сезлер
бизе теселли берйэрди, гевун гушумызы ганатландыряр-
ды. Биз яшлыгымызда, дурму лда, яшайышда гойберен
ялкышлыгымыз учин канун эсасында жеза чекйэндигими-
зе говы душунйэрдик. М унук учин хич кими кетеклэмзок-
дык, этмиши учин хер ким и к д и ко ези гунэкэрди. Бу ме-
селэник биринху тарапы, эйсем башга тарапы-да бар­
мы? Элбетде, бар. Д и ке пушман этмек билен чэкленме-
ли дэл. Пэлике буюрмалы, чыкалга гезлемели, тапмалы.
Догры ёла душмели.
Биз умыт билен яшаярдык. Яшлыкда беслэн арзувла-
рымыза етжекдигимизе хич биримиз шубхеленемзокдык.
Б и зи к эсасы максадымыз еке езум изик иле саг-аман го-
шулмаклыгымызам дэлди, эйсем хэзирки чэклендирилен
яш айш ык жебрини чекйэнлерик хеммесиник езлериник
ялкышларына тизрэк душунип ызларына доланмакларыны,
ек-тук бихепбелерик ялкыш пикирлере йуз уряндыклары-
ны субут эдип, оларык дузелмеклерини газанмакдан
ыбаратды. Ягшы ниетлеримизи амала ашырмак учин Кеп-
чулик совети б и зи к учин даянч сутуниди. Чэклендирилен
яшайыш ш ертидигине гарамаздан, тертип-дузедиш эда-
расынык гезегчилиги астында бу гурама б и зи к хут езу­
миз ёлбашчылык эдйэрдик. Кепчулик совети б и зи к бир-
биримизе чэксиз ынамымызык айнасыды, о н ук усти би ­
лен биз зэхметден гача д у р х ^ к болянлары тертибе чагы-
рып, догры ёла генукдирйэрдик, кепчулигик ичинде мен-
менлик хокга чыкарх^ак болянларык тепбедини бер-
йэрдик. О ка ез арамыздан сайлаян башлыгымыз ёлбаш­
чылык эдйэрди, он ук кемекчиси, бир секретары, галы-

91
берсе-де, он-он баш агзасы барды. Бу гураманыд жогап-
кэр агзаларыныдам херси бир ез угруна кепчулик ишле­
рини алып барярды. Кимси зэхмет-дузгун нызамы бара-
сында иш гечирип, бир-бирим изид арамызда зэхмет
ярышыны гурнаян болса, бейлекиси тэзе гелен яшларыд
арасында душундириш ишлерини гечирйэрди, башга би-
ри-де спорт оюнларыны гурнамак билен мешгулланярды.
Ене бирнэчелери арассачылык, иймит барасында пейда­
лы ишлери алып барярдылар.
Бизид сатира ве юмор газетимиз эхлимизи гызыклан-
дырярды. Газет Кепчулик советинид органыды, оны чы-
кармага гурамамызыд агзалары ишеддир гатнашярдылар.
Ёмаклары, дегишмелери, етгур танкыды хабарлары окап,
адамлар хезил эдинйэрдилер. Чары ялы зэхметден гача
дуруп, галп зэхмет хакы язд ы р тх^к болуп, селп-селп
эдип йеренлер, Режеп ялы элинде пул билен тутулып,
чэклендирилен яшайшыд дузгун-тертибини бозянлар,
бригадир Сейит Эсенов ялы гизлинлик билен спирт ичги
гетирдирип ичйэнлер дезумли танкыт эдилйэрди, оларыд
нэдогры херекетлери барасында йуз гермесизден айдыл-
ярды. Кэвагтлар менид ялы гызмаларыд-да сувуна дегил-
йэрди. Догрусыны айтсам, мен езумид танкыт эдилйэн-
лигими хич кимден гаты гермесизден мертлик билен
бойнума алярдым. Айдалы, шол гижеки ялдыш херекетим
учин беркидилен камерада он бэш гун жеза чекенлигим-
ден башга-да, газетде хем кетеклэпдирлер. Онда-да
якын достларымыд бири дийип хасаплап йерен адамым
гошгы билен кетеклэйсе нэтжек! Ине, шол гошгудан дерт
сетир:
Салых ялы чаксыз ганыгызмалад,
Гулагыны гатырак товламак герек.
Д иййэрин езумем, белки, ол инди,
Манылы гуррудден алар бир дерек.
Шу сетирлери окамда, менид йузумид нэхили
гызанлыгыны, ёлдашларымыд едунде бичак утаняндыгымы
гез едуне гетирседилер. Бирнэче гунлэп ёлдашларымдан
букулып гезмели болдум, хатда сод-содлар хем екундим:
«Шейле масгарачылык хич кимид башындан инмесин.
Мыдама одатларыд хатарында болмалы». Ине, менид
шол сетирлерден алан сапагым шейледи. Дагы-дувара
бидузгунчилигид гырасында герунмедим. Гужур-гайраты-
мы гайгырман ишледим. Пэк выжданым екде чыкды.
Ш ейдип ёлдашларымыд едунде ез-езуми акладым. Инди
хич КИМ менид устумден гулмейэрди. Кепчулик совети

92
мака бахасына етип болм ах^к кемек этди. в з у м и к догры
ёла гадам уруп, о ка тл а к хатарына гошуландыгыма аз бе-
генемок.
* * *

Худая шукур, ене бир гышы гечирдик. Ягын-ягмырлы,

акзаклы, чапгын шемаллы гунлер ызда галды. Бахарык
бушлукчысы новрузы к голайлашяндыгы хемме затдан ду-
юлярды. Гара гаргалар, ала гаргалар гагылдашып, нирэ-
дир сумат болярдылар. О к з дерек майыл юртларда гыш-
лаян гуш ларык топлумы гезе илйэрди.
Теверек-дашымыза демир тикенекли сим чекилен бол­
са болуберсин, ховлудакы дарагтларык о н ук билен иши
ёкды. Уч-дерт улжэм изик, хол акырракда губерилип оту­
ран эрик агажынык, бирлэн-икилэн гаралы, шетдалы
агачларымызык бирнэче гун озалкы ялакач шахаларында
пынтьокаклар гезе илип башлапды. Гыртычлар яшыл ев-
суп уграпдылар.
Бахарык ховасы нэхили якымлы! Доюп боланок. Шол
улудан дем аласы к гелип дур, гелип дур. Бу бахарык
б и зи к хер биримиз учин башга-да бир эхмиетли тарапы
барды. Б ендилигик ене-де бир йылы арка атылыпды.
«Эйсем хут м еник дурмушымда бир йылда нэхили ез-
геришлер болуп гечди?». Бу совалы хер биримиз ез-езу-
мизе берйэрдик. М ени к хут езум хакында айдыланда
болса, он йылык ене-де бир йылы кертилипди. Йыл ха-
сабы билен айтсак, уч дэл-де, ики йылым гапыпды. Ха-
ва-хава, бары-ёгы ики йыл! «Икиже йыл! Гайрат эт, Са­
лых. Умсум бол-да, ишле-де йер. Адамык гевнуне дегме,
хич кими ын)кытхоак болма, ганыгызгынлык этме» дийип,
мен ез-езум е гевунлик берйэрдим.
Кимдир бири э)кизе ганымлык эдэйсе велин, зордан-
зордан сакланярдым. Бир тапавутлы ери, гуй)куме бай-
рынман, зандыяман нэкеси к дегнасына дегэйжек авулы
сезлерими пуркйэрдим. Чунки ганыгызмалык эдип, мен
е к алмытымы алыпдым.
Айдан ялы, йыл чалшыгынык екусырасы мени отряд
совети м изик агзалыгына беллэпдилер. М унук ези мака
билдирилен улы ынамды.
Айратын тертипли адамларык бири сайылян менем ин­
ди ез арамызда гаралмалы меселелери догры чезмэге
ез гошандымы гошярдым.
Деря бригадирлигиник дашындан отряд советим изик
ишини ымыклы )канландырыпды.

93
 Биз отряд совети м изик маслахатыны хепдеде бир ге­
зек гечирйэрдик. Иш д узгун ин ик ягдайына, ярышык не-
тижелерине йыгы-йыгыдан середип дурярдык. Устесине-
де тутуш эдарамыз боюнча дередилен Кепчулик совет.и-
ниц маслахатларына ызыгидерли гатнашярдык. О нук
агзаларыны к хатарында Деря икимизем бардык. Бу гун
болса биз С оветик хепделик маслахатына йыгнанман,
эйсем о н у к бир йылык довамында эден иш иник нетиже-
сини ара алып маслахатлашмага йыгнанышыпдык. Йыгна-
гы к гечирилйэн ери болан медени клубумызык ичи
адамдан хырын-дыкын долуды. Гатнашянларык арасында
тербиелейиш эдарасы нык башлыгынык сыясы-тербиечи-
лик ишлери барадакы орунбасары майор Валерий Степа­
нович Касталигин барды. Валерий Степанович хакында
хеммэмиз говы пикирдедик. Кануна лайыклыкда ол ким
болса болайсын, элинден гелен кемеги гайгыранокды.
Бирден зала дым-дырслык аралаишы. Кепчулик совети-
н и к башлыгы Абдул Ахмедович Аветисян йыгнагы ачмак
учин еринден турды. О нук элли тевереги яшы барды,
адалаты халаян, зэхметсеер адамды. Депесинде екеже
туй ёкды, такыр башы чыранык ягтысына ялпылдап ге­
рунйэрди. Бир сези ики гайталаман, перт-перт геплейэр-
ди. Дилеварлыгы билен бозгаклара, зэхметден гача дур-
д а к болянлара сыпара ер гоянокды. Дузелмек учин д ог­
ры ёллары маслахат берйэрди. Ол хэзир езуни к назары-
ны кепчулиге дикип, йыгнагы алып бармак учин президи­
ума чыкмалы адамларык атларыны окап дурды. Атлары
окаланларык арасында Деряны к ады хем тутулыпды.
Йыгнак хер гезек диен ялы шейле башланярды. Кепчулик
советиник бир йыллык иши хакындакы хасабатда екде
барыжы бригадалак. отрядлак ишлери хакында айдыляр-
ды. Зэхмет ярышында е ке сайлананларык атлары бирин-
бирин тутулярды. Бу гунем шейле болды. Сокра зэхмет
ярышында е ке сайлананларык бирнэчеси чыкып гепледи.
Гулшукли бир ваканы ятласым гелйэр. Йыгнак мазалы
гызанда, чыкып геплейэнлерик бири ез сезлэп дуран се­
зу н и к арасында бендилере берилйэн нахарык ягдайы ха­
кындакы меселэни гозгады. Оны б и зи к хеммэмиз говы
танаярдык. Ише гезек геленде ялтарак, нахара велин,
илден е к ылгаян сырдам бойлы, деши гапак ялы, )цайта-
рып дуран муртлы бу й и ги д и к адына ввелек диййэрди-
яер.
© велек сезуни гутарып-гутарманка, майор Касталигин
еринден турды-да, зала йузленди.

94
 - Адамлар, берилйэн нахар канагатландырярмы? —
дийип, о н у к орта атан совалына, залдакыларыд кепуси
«Хава!» дийип жогап берсе, «Ёк» диенем тапш>ды. Онда
ол «Меселем, гунорта нахарында нэме ийдидиз?» ди-
енинден:
- Келемли чорба - диен сеслер ядланды.
- Икинжисине нэме?
- Шуле.
- Эт бармыды?
- Бирки дограмча барды.
- Учунжисине нэме?
- Суйх^ли чай - дийип, хемме адам бирден диен ялы
гайталады.
- Хем м экизе етдими, дойдудызымы?
- Элбетде, етди, элбетде, дойду к.
Гулшукли вака диййэним, ине, шу ерде болды. Ызда
отуранлардан кимдир биринид шадды сеси эшидилди;
- Грахсданин майор, диде бир доймак дэл, эйсем ар­
тык галян вагтлары-да боляр...
Майор ез гезегинде:
- Артык галаныны нэме эдйэдиз? - диенден, башга
бири «оны-да иййэрис!» дийип гыгырды.
Адамлар онуд айданына шатлыклы гулшуп, гызыл-гы­
ран болдулар. Вакырдашып отуранларыд бирем хсайта-
рып дуран муртлы бвелекди.
Адамларыд говурдысы йыгнакдан содам вагты билен
кешешмеди. Хер ким залда-тда, ёлда-да ‘бирек-бирек би­
лен пикир алышярды. Геплэнлерид ялдыш айдан ерлери-
ни дузедйэрдилер, «эй диймелиди - бей диймелиди»
дийишйэрдилер. Ким разьщы, ким нэгиледи. Худурдэп
барянларыд бирем Эвелек болуп чыкды. О нуд сесине
бат берип; «Дойярыс, артык галян ваггларам боляр» дий-
йэдиз. Ниреден артык галяр? Ики дэл, уч адама
берилйэн нахары екеже езумем ийип берейин» дийип,
зол-зол гайталап дурмагы хэлки шадды сеслинидем
йурегине душди ейдйэн. Ол сакланып билмеди;
- Боляр-ла хав, шепе! Бирки айдып гутармадыд. Икат-
ёк ялы шол гайталап дурсуд. Кеп иесид гелйэн болса,
эмгенмек герек. Дуканьтмызда исяэн задыд сатылып ду-
раныны герйэд ахырын. Газанжыд ухсундан алыбер -
дийип, ©велегид ал-петпнден алды.
Йыгнак гурамачылык меселесине-де гарады. Шонда
Деряны бу Советид секретары везипесине беллемек ба­
расында кепчулиге теклип хедурленди. Шейлеликде, кеп-

95
чулигик бирагыздан макулламагы билен, Кепчулик сове-
ти н и к секретарлыгына Деря белленилди. Сокра Кепчулик
советиник тэзе йыл учин иш планы тассыкланылды.
Ахырда майор Касталигин чыкыш этди. Сезуник дова­
мында ол б и з и к барымызык чагаларымыза, ата-энелери-
мизе саг-аман говушмагымызы чын йурекден арзув этди.
Б и зи к яшайыш шертлеримизде е зуки эдеп-тертипли,
сада, пэк гевунли алып бармаклык эсасы меселеди, кеп
ерден йыгнанан адамларык арасында эдеп-экрамык би­
лен тапавутлансак, о ка етеси зат бармы? Деряны алып
герелик. Ол зэхметде-де, кепчулик ишинде-де езуни ге-
релдели алып барып, бутин тертип-дузедиш эдарасынык
ресми иш гэрлериник арасында-да, б и зи к арамызда-да
улы абрай газаныпды. О нук тизликде эркин яшайша ет-
жекдигине мен шубхесиз ынанярын. О нук евут-несиха-
тындан угур алсак, д и ке езум и зи к бендилик шертими-
з и к чэгинде о ка т болмалы я-да кепчулиге герелде бол­
малы дийдигим из дэл, эйсем хемме ерде ынсан адам­
кэрчилигиник дузгуни билен яшап, ез адамкэрчилик мер-
те б э к сарпасыны сакламалы. Деря ялы ез пайхас байлы-
гы кы ербе-ер уланып, арасса зэхм етик билен шу ерден
саг-аман чагаларыка говушмага чалышмалы. М ука мени­
кем инди нэче д и й с е к акылым етйэр. Менем шу ерик
илки гелен гунлеримден башлап, эдил Дерянык езуни
алып баршы ялы езуми о ка т алып баран болсадым, онда
бу вагт мен бу ерлерде болмаздым-да, эне-атамык ал-
кымында, ейли-ишикли, чага-чугалы болардым. Вах, бу
затлара вагтында акылымык етмейшини, хэзирки ичими
тутуп ахмыр эдишими окыжьшарым билседилер. Догры,
гечен гунлериме ахмыр эдип отурмагык, мумкин, ерлик-
си з болмагы-да. Ёк, хичден гич дийипдирлер. Зелелик
ярысындан гайтсамам пейда, гойберен ялкышлыкларымы
индиден бейлэк гайталамалы дэл. Мен шейле хем эд­
йэрин. в з у м и к соккы девурлерде отряд советим изик а г­
залыгына чекилмегим, Кепчулик советиник хасабат йыг-
нагындакы бир йыллык зэхмет ярышынык жеминде
м ени к адымыкам агзалып гечилмеги депэми геге етирди,
гуйхсуме гуйч гошды. Деря ялы менем эркана дурмуша
гунсайын якынлашярдым, яшайша, гелжеге болан хеве­
сим гун-гунден артярды.
Биз хасабат йыгнагындан с о к, ерли-еримизе гелдик.
в зе м бу гун дынч гунумиз болансок, хер ким вагтыны
езуче гечирйэрди. Менем йыгнакдан гелшиме Деря би­
лен кушт ойнамага отурдым. Деря-да кушт ойнуны говы

96
гвренсок, биз галапын вагтымызы куитг ойнуна гуймен-
мек билен гечирйэрдик. Биз хэзир пикиримизи кушт таг-
тасыны к чэгинден дашлашдырамзокдык. Икимизем езу-
м и зи к хер бир гэчумимизе езумизче бегенип, херимиз
ез ичимизден екш е гарашярдык. Менем езумин хер бир
гечумимде «Ине, шу гезек ойнумы екиш билен тамамла-
рын» дийип ичими гепледйэрдим. Элбетде, бейле пикири
хэзирки гаршыдашым Деря-да ез ичинден гайталаяндыр.
Куштде хер бир оюнчы, белки, утарын диен умыт билен
ойна башлаяр ахырын. Мен хэзир езумиц хэлиден бэри
шуны гечэйсем дийип пикир эдип отуран гечумими этмек
учин, кушт тагтасында дузулги дуран малларымык бири­
не элими узатдым. Узадышыма-да:
- Деря, кушт сака! Мегерем, инди чыкалгак болмаса
герек - дийип, ак перзини тара шанык маклайына д и к­
дим. Гевнуме болмаса, е ки ш м е к пейдама гутарайжак
ялыды. Эмма Деря эсли пикирленип отурды-да, м еник
хэзирки «Ша» дийип эден хужумимик гаршысына бир
оюн тапды отурыберди. Илки ол езуни к шасыны ат би­
лен, о н с о к пил билен горады. Сэхелче вагтдан ол ху>ку-
ме гечди. Мен горанып билмэн, утуланымы боюн алмалы
болдум. Мен е зум и к ху)кумли ойнумда утуланымы ичимде
саклап билмэн:
- Пэхей, болмад-ов, герсене, еке гечуми ялкышдым
отурыбердим, башга малы гечэймелидим ахбетин, боляр-
да илкинжи девде ялкышып утулдым, бэхбит болсун -
дийип, о й н у к икинжи девуне баишадым. Икинжи девук
башлангыжы м еник келлэмде д и й се к айгытлы пикирлер
билен жемленип, кушт тагтасынык гикиш лигинде дарга-
ярды. Хер бир малык гечумини ербе-ер елчэп, ховлукман
эдйэрдим. Бу гезекки оюнда утмагы берк йурегиме ду-
вуп, айгытлы ху>куме гечдим.
- Деря, сака, ынха, ене-де «Ша» - дийип, тара атымы
даш тевереги горалгы дуран ак шанык гаршысына окла-
дым. Бу гезекки оюн кушт тагтажыгынык устунде ди йсек
гызгалаклы гидйэрди. Деря горанярды, мен ху^кум эд­
йэрдим. М е н и к хэзирки ху>кумим, мисли, бир улы >хулгэ-
н и к ичиндэки гутарныксыз севешлере м екзейэрди. Гар­
шыдашым горанмак биленди. М ака ойны хич болманда
бир-бир этмек учин д и ке екиш герекди. Эмма диен бо-
лайярмы? Узага чекен бу дев ене-де Д еряк пейдасына
гутарды. Инди «ялкышайдым» диймэге асла дилим бар-
мады. Гаршыдашым кушт ойнамага екдедигини долы су­
бут этди. Ондан евренмели зат - хер гезек малыны

97
ховлукман гечмек билен, сесини чыкарман, индики гвчум-
лери хакда ойланып уграярды. Онуд терсине, мен хер
бир гечумимде эз пикирими теверегими ала-гох эдип
отуранларыд унслери билен бирлешдирйэрдим. Олар би­
лен дегиш йэрдим, гулушйердим. Утулан оюндан доймаз
диенлери. А к маллары тагтад устунде дузуп, учунжи де-
вуд ойнуна башладым. Теверегимдэкилер бизид ойнумы-
за хевес билен томаша эдйэрдилер. Буларыд арасында
М ерген палчы билен Еди готурам барды. Учунжи девуд
икинжи гечумине геченимден Мерген палчы ез дегишме-
сине башлады. Ол ардынжырады-да;
- Салых, сен инди ики гезек утулдыд велин, шу учун­
жи ойнуды утжагыд я-да утулхсагыды едунден билмек
учин, мен сада хэзир пал атып берейин - дийди. Шол
бармана-да Еди готур: - Мерген малчы сада пал атып
берсин, белки, бухсагаз ойнаян)да ойнудда сада медет
болар - дийип, гуррудинид содуны дегишмэ евурди.
Мен:
- Еди ага, М ерген палчы пал атса атыберсин, йене
атан палы учин менден аклык алар ейтмесин - дийдим.
Мерген палчы болса;
- Салых, ёгса-да бу утулып отурышыда сенден аклык
алып болмаз. Аклыгы хэлиден бэри утуп отуран Деря
берер ахырын. в з у м -э оюнда утсам, пал атдырмасызда-
нам, теверегимдэки отуранлара аклык пайла^как - дийди.
Отуранлар Мерген палчы билен Еди готурыд бу де-
гишмелерине ха-ха-хайлап гулушйэрди. Оюн болса гызга-
ладлы довам эдйэрди. Мен гечйэрдим. Деря-да ез гечу-
ми билен, кэ ху>кум эдйэрди я-да езуни хухсумден гора-
ярды. Учунжи дев ене-де Деряд пейдасына гутарды. Мен
учунжи гезегем утулдым. Хер ойнан ойнумда-да, утжак
болуп бар гуйжум билен чалышярдым. Эмма утуша гезум
душмеди.
Уч гезек утдураным учин гахарым гелжек болярды. Эм­
ма мунуд учин кими гунэкэрлежек? Диде езумден герме-
ли. Херки задыд ез тилсими бар. Тургенлешмели. Куш-
дудем тилсимини эле алмалы. Ак перзини элимде ойнак-
ладып, ойланып отыркам унсуми ^ и агад дегишмеси
белди:
- Салых, бирден дымдыд отурыбердид-ле? Я-да утула-
ныда гынанярмыд? - дийип, ол дегишме эхединде мада
гыхсалат берип уграды.
- Ай, Еди ага, нэме дийип-нэме айдайын, гахарым
гелмэнем дуранок. Бир Деря дэл, башгалар билен ойна-

98
сам-да, утулян гезегим кеп болайяр. Элбетде, утан гезе-
гимизем болар-да - дийип, мен гинлиге салан болуп
айтдым. Менден сон Деря езуне гевни етип, гуплэп йе­
рен Пащыны, башга-да бир евунжен барды, она Хоммат
диййэрдилер, шоны, гараз, икисинем, сыпара ер гойман
утды. Ш ейдип, кушде гызыгып, ятар вагта ченли гуймен-
дик. Дынч алыш гунумиз, хас такыгы, ене-де бир гуну­
миз гечди.
Мен е зу м и к онунжы класы тамамланымдан с о к шу гу­
не душуп, шу чака ченлем шу дузедиш эдарасында езу­
ми дуймагым билен, илкибатлара тертипсиз гезенем
болсам, инди езуми тертип-дузгунли, зэхметсеер адам­
лары к хатарында хасаплаярын. Мен мундан башга-да
тертип-дузедиш эдарасындакы профессионал-техники
училищ есиник курсларыны гутарып, дурли хунэрлерик гу-
тарыш аттестатларыны алдым. Саг-аман эркин яшайша
етенимден с о к хайсы кари евренеркем? Нзме ишлэркэм?
- дийип, вагт йитирип йермели дэлдигине ез-езум д ий­
с е к бегенйэрин. Арматурачынык, автослесарык, авто-
кранчынык, нечждрык. бетон гарыжынык, тракгорчынык,
электромонтёрык, салыжы уссанык, суватчынык,
башга-да дурмушда зерур болан хунарлерик хеммесине
белет болупдым. Агзалан хунэрлер боюнча хайсы иш
буйрулса, голумы чермэп ише гиришибермелидим. Дили-
м и к гысга бол)как ери ёкды. Хич кимден кем ишлемеже-
гиме гезум етип дурды.
Устесине-де, шу ерден чыкайсам, окувымы довам эт-
дирмеги йурегиме берк дувупдим. Класда отурып окама-
>кагым белли зат. Д и ке гайыбана окамагы гез екунде
тутярдым. Илки вагтлар суссум песди, окуедан ве дурму­
ш ы к бейлеки суй>куликлеринден бус-бутин кесилдимми-
кэм диердим. Инди середип отурсам, м еник бу пикирим
дуйбунден ялкыш экени. Себэби бутин б и зи к халкымы-
з ы к адалатлы кануны м еник яшлыкдан эден гунэм ик
агырлыгына гарамаздан, мени, гер, нэхили тертип-дузгун,
дузедиш гурамаларык кемеги билен, ене-де яшлыкдан
йурегимде беслэн хыхдувлы хевеслериме етмеклиге угрук-
дырды. Догрусы, багтлы яшайша рухы кемеклери хер
эдимде дуйярдым. О нсокам Деря билен ёлдаш <бс^магым
м еник дурмуша, адамкэрчилиге болан душунжэми и ккэ н
байлашдырды. Ол менден кичем болса, ёкары билимли,
кепчулик билен иш салшып, ягшыны-яманы о кат оелжер-
йэн, езем ерэн пайхаслы адам боланлыгы себэпли, ме­
н и к хут езуме, гер, нэче о кат маслахатлар берди, гер.
нэче адамкэрчилик гатнашыкларынык сада ёлларыны ев-
ретди, гер, нэче ерлерде мениц гызмалыгымыц гайта-
ланмазлыгы учин ёлдашлык кемеклерини гайгырмады.
б зуни ц кепчулик ишлерине гошулмагы билен чекленмэн,
мени хем кепчулик ишлерине гатнашдырып, дец-душла-
рымык янында, ресми ишгэрлериц янында догры ёла са-
ландыгы менде айратын улы тэсир галдырыпды. Хэзи­
рем, о н у к кемеги билен, мен отряд советим изик агзасы
болуп, кепчулик ишлерине гатнашып йерун. Белленилен
д узгун-тертиб и к гаршысына хич хили болгусызлык эде-
мок. О катлары к хатарында адымык тутулмагы, соцкы де-
вурлерде дузедиш эдарасынык ёлбашчыларындан ызы­
гидерли са г болсунлара мынасып болмагым мениц рухы
белентлигими галкындырярды.
Мен бирнэче гун бэри ейумиз билен ду лушыга гараш-
ярдым. Уч гунлэп душушмага хакым барды. Бу хакда мен
эййэм хат усти билен ейумизе хабар иберипдим. Ызым-
дан ки м и к гелжаги нэмэлимди. Мумкин, какам гелер.
Эжемиц соцкы девурлерде кэнбир яравлыгыныц ёкдугын-
дан хабарлыдым. Онда-да мениц эжеми чаксыз гересим
гелйэрди. Мен эжеме: «Ацружы ягдайыц болса, е з у к гел-
ж ек бол» дийип языпдым. Вагт болса шол бир айланып
гечип дурды. Б и зи к уйтгеш ик бир мэтэч задымыз ёкды.
>Канымыз сагды. Таныш-билишлеримиз билен ызыгидер­
ли хат алышярдык.
Ине, сабырсызлык билен гарашып йерен душушык гу­
нумем етип гелди. Мен ишден гелшиме душушыга чагы-
рыларыма гарашып отырдым. Бирденем гапы ачылды,
нобатчы м е ни к адымы тутуп, душушыга чагырылянлыгы-
мы айтды. Мен бекуп еримден турдум, душушык гечи­
рилйэн тарап ылгап диен ялы гитдим. Шол бар-
шыма-да душушык гечирйэн аялыц отуран жайыныц
кабул эдиш пенжиресиниц агзында аяк чекдим. Душушык
гечирйэн аял езуни мениц гыссанянлыгымдан бихабар
ялы алып барярды. Ол хатда еринденем турман,
эвмезлик билен гурледи-де:
- Фамилияцызы айдыц - дийди.
- Салых Велиев - диенимден, ол «Голуцы чек!» дийип,
йузи суратлы карточканы маца узатды. Голумы чекеним-
ден с о к, ол мени душушык мыхманханасыныц ичине гой­
берди. Душушык мыхманханасыныц ичинден йерэп бар-
шыма ез бармалы учунжи номерли дайыма етмэнкэм,
ишикде маца гарашып дураныц эжемдигини танадым.
Мен кеп вагт бэри эжеми гермэндим. Шоца герэ-де хэ-
зир менид калбымда дерэн шатлыгы язып беян эдер ялы
дэлди. - Мен бармалы жайыма якынлашярдым. Ине, бир­
денем эжемид; - Жан оглум! - дийип, мада тарап ок-
дурылмагы эййэм бизид мэхримизи бирлешдирипди.
Мен;
- Эже! Эже жан! - диеними билйэн.
- Оглум, Салых ждн! Эзиз балам! Жан оглум! - дийип,
эжем )даныд айданлары хенизлерем гулагымдан гиденок.
Кэбэм эжем хсан мадлайымдан огшады, йузуми, элле-
рими, кейнегими сыпалашдырды. «Ынха, бухсагаз илиже-
гид гачхсак боляр» дийип бир ерден иддедир сапак чы­
карды. Дерревем беркледи.
Бу затларыд хеммеси менид учин дуйш ялыды.
Узалып гидйэн инчемик коридор хэзир диде гезяшлар
билен, дирилик айрачылыгыныд шатлыгы билен ертулип-
ди. Эжем мени езунид биыгтыяр сырыгян гезяшлары би ­
лен ез багрына басярды. Куввады гачан биллерини мада
сейгет ол зордан ез гевресини аяк устунде сакла­
ярды. Мен хэзир хич бир зат геплэп билемокдым. Бокур-
дагымда долуп дуран айралык беведи диде гезлеримден
яш дамжаларыны сырыкдырярды. Теверегимизде гара­
шып дуранлар хэзир эне-огул мэхрине дез гелип бил­
мэн, гезлеринид яшларыны эллери билен супуришдирип,
езлеринид айрачылык дертлерини гез едлерине гетир-
йэрдилер. Мен езумид долуп дуран бокурдагымыд ургу-
сы билен энтегем эм-сэмдим. Менид учин, мисли, хич
бир кынчылык, хич бир айрачылык болуп гечмедик ялы­
ды. Бендилик себэпли энче йыллап довам эдип гелйэн
залым айрачылыгыд ажы дуйгусыны эне мэхри бус-бутин
ядымдан чыкардыпды. Эжем менден гезуни айырман;
- Салых жан, оглум, жая гирели - дийип, япышып ду­
ран эллерини усуллы^как билен эгнимден айрып, яглык
билен гушалгы билине етирди. Ики элинид кувваты гар-
ташан биле азажык медет берен ялы болды. Онуд яг-
дайына мен бипарх эседип дурмадым-да, мэхрем дуйгым
билен сейгет болуп, эжем билен ичери гирдим.
Жайыд ичи о диен гид дэлди. Екеже пенжиреден гу­
нуд шехлеси душйэрди. Янашык гойлан ики саны демир
кровать билен ики саны отургычдан башга-да екеже тум­
бочка барды. Бир тарапкы диварда эшик асар ялы ер,
бейлеки тарапда йуз герулйэн кичедрэк айна асылгы
дурды. Ере душелен кене дорожка ишикден тэ тере чен­
ли узалып гидйэрди.

101
 Эдил и ш и ги к агзында эжемин алып гелен ичи гош -го-
ламлы акжа халтасы дивара сеелги дурды. Биз шу отаг-
да эжем билен уч гунлэп биле болмалыдык. Мен дивара
сеелги акжд халта середип дуршума:
- Эже! Бу затлары нэдип гетерип гелдин, бейдип
агыр йук билен езуни хорлап йермесец болмаярмы? -
дийип, эж ем и к узак ёлда ез йуки билен хорланып гелен-
дигине небсагырыжылык билен дуйгудашлык билдирдим.
- Вах, )кан оглум, ейде бар затларык херсинден да-
дымлык алып гайтдым. Хей-де, бу затларык аграмы бо­
лармы? О нсокам ил-гун бир говы зат, асыл ейден тэ шу
ере гелйэнчэм шу халтанык агзынданам тутмадым, илки-
хэ какак отла мундурип гойберди, отлудан душемде-де,
ёлагчы яш -елеклер халтамы гетеришип, мени таксе мун-
дурдилер. Машын мени шу ере деррев алып гелди, бу
ерде-де говы адамлар кемеклешдилер. Ёл говы болды.
Хорланманжык с е н и к яныка гелдим, )хан балам! Азажык
саглыгымык угры ёк, ёгса бу затларык кэнбир аграмы
хем ёк-ла - дийип, эжем гапдалындакы отургьока гечип
отурды. Менем бейлеки отургычда отурышыма ей-ичери-
л ери к ягдайлары барада сорашып уградым.
- Эже, какамы к саглыгы окатмы?
- Салых >кан, гези ёлдадыр, се н и к гелерице гарашып
отурандыр, езем оглумык саг-аман иле гошулып, ейли-
ишикли боланыны герсем, о н с о к арманым ёк - дийип,
гиж е-гундиз сени ятлап отыр - дийди-де, меникем са г­
лык ягдайымы сорады.
- Салых жан, >канык сагмы, агырян е р и к ёкмы?
- Эже, окуш мазча дэл. Говы дийсекем болх^к.
- Худай >кан, шейле болаверсин. Хачан бошадярлар,
)цан балам?
- Эже, ишалла, басым барарын, эркинлиге чыкжак гу­
нум гун-гунден якынлашяр.
- Вах, ады ка денейин. Тизрэк бар>хак болавери...
- Эже, артыкмач гайгы-алада галып, езуки зи хорла-
м ак, акр ы гитсе бир йыл я-да йыл ярымык ичинде ба­
рарын. Гарашыберик. О нсо к мен хич ере гитмэн, яны-
кыздажык боларын, с и з и к диеникизден асла чыкмарын.
- Худай дий, балам! Шунча гарашдык. Ене-де гараша-
рыс. Ахырсокы максат-мырадымыза етсек боляр.
- Б и зи к эхлимизем максат-мырадымыза етерис, мен
доланып барамсок, окува-да гирмекчи. 0зем с и з и к
яныкыздан хич ере гитмэн, гайыбана окамакчы. Бесдир,
сизи индиден бейлэк ынжытмах^гыма сез берйэн, эже!

103
 - Боляр, оглум, белки, ол гунлере-де етэедик-дэ.
- Несип болса хемме арзувларымыза етерис, эже х^ан!
Эжем еринден туруп, дивара сеелги аюка халтасына
элини етирди. О нук ичиндаки затлары чыкарышдырып уг­
рады. Менем столуд устундэки демир чэйнеги элиме
алып, чай отуртмак учин даш чыкдым. Чай отурдып, ене-
де эжемид гапдалына гечип отурдым. Шу вагт эжем;
- Салых хсан, сенем ез дед-душларыд ялы ейдежик
болан болсад, гер, нэхили одат боларды. Бизем бу хор-
луклары, бу айрачылыклары гермездик, ез ейумиздежик
ил-гун ялы агтыкларымыза гуванардык. Сед дед-душла­
рыд бирвагтдан бэри ейли-ишикли, чага-чугалы. Аркайын
ишлешип йерлер. Эне-аталары олара, гер, нэхили гуван-
ярлар! Вах, езумем, чагажыккад чалтрак улаларыда, ети-
шип адам боларыда ховлугардым. Бэбеккэд, чагакад,
йигит чыкадда шатлыкдан яда ики болуп билемзокдык.
Бизид бар гуванжымыз бир сен ахырын. Башга-да чага-
мыз болупды, эмма олар яшлыкдан дурмадылар. Омурле-
ри келте экени. Сенид екелигиде биз хич вагт нэгиле
дэлдик, х(ан саглыгыды дилэп, сенид етишип, адам бол-
магыд арзувындадык. Сени хер бир эдимде ыссыдан, со-
вукдан аядык. Билмедик, гез дегдими, гелип-гелип душуп
йерен ерлериди дийсене. Жен балам, биз сени вагтында
горап билмедик - дийип, зарын-зарын гепледи. Содкы
дийж ек сезлерини айдыд дийип билмэн, эжем кенели-
шен гезлерине яш айлады, улудан демини алыбам, гай­
та-гайта усгурди. Эжемид шу вагткы болуп отурышына
менид небсим агырды.
- Эже х^ан, бу хорлуклара, бу затларыд барысына мен
гунэкэр, менид гунэми етуд, яшыдызыд содунда илид
едунде дилидизид гысгадыгыны, кемсинйэндигидизи,
екеже оглудызыд дирилик айрачылыгыныд керебине чо-
лашандыгыны мен билйэрин. Менид шу ягдая душмегиме
сизид тербийэдизем, мада берен герелдэдизем гунэкэр
дэл-де, эйсем яшлык хыжувыныд башлангыжында хич за­
да акыл етирмэн, хер бир эден ишими сизе дуйдурман
эденлигим себэп болды. Мен сизи гарашылмадык хор­
луклара, эгсилмез гезяшлара гетирдим.
Галыберсе-де, езум ялы бир бендэнид емур танапына
емурлик ечмежек ш икест етирдим. Бу затларыд барысы­
на менид езум гунэкэр. Мен, эже >кан, мен гунэкэр...
Сиз мени багышлад!
- Салых )дан, оглум, элбетде, бу затлар озалдан мад-
лайыдда бардыр-да, балам!

104
 - Ёк, эже хфн, д и ке езум гунакэр. Хич ким мака эр­
бет бол, арак ичип, дек-д уш л ар ы к билен якалашып йвр-
гу н и к,с е н и к эд ени к гечер дийип айтманды. Ярамазлыга
баш гошгун диймэнди. Хемме зат пула дузелйэндир ха­
сап этдим, дост билен душ манык арасында парх гойма-
дым. Бир гунум-хош гунум, сурмели вагты сургун диен
чуйрук пикирден угур алдым. С о к мука гезум етди-ле.
Йене гич етди-дэ. Аслыетинде, бу затлар м еник макла-
йыма язылан затлар дэл. Маклайда геп ёк, эже )дан.
Гуне м е ни к езумде.
- Вах, балам, Салых )цан, дилике денейин. Гелширип-
гелширип айдяк- Мен нэбилейин хайсысынык догрудыгы-
ны. Худай бетеринден саклаверсин.
- Сен догры айдяк, эже Бетеринден сакласын.
Д оф усы , ынха, бир гезег-э саклады. Ёгсам-да болса мен
бир бигунэник, яшлыгымдан билеже енуп-есен ёлдашы-
м ы к ганына галдым ахырын. Хакына серетсек, мен бу
вагт яшап йермели дэл. М еник херекетимик шейле ваг-
шылыгына гарамаздан, мака эглишик этдилер, и к ёкары
жезаны бермедилер. ©мурбойы суйжи-суйжи арзувлар
билен есдурип етишдирен екеже перзенд икизик дурмуш
ёлуна тэзеден душмегине, с и з и к энелик-аталык мэхрики-
зе гуванмага май бердилер.
- Вах, балам, бу айдянларык мамладыгына мен сенде-
нем говы душунйэн. Эне йуреги нэзик боляр, балам,
саг-аман ее доланып баравергин.
- Несип болса, барарын, эже >кан. Азажык гайрат
эдик. Чаркандаклы ё л ук кепуси ызда галды.
- Боляр, оглум. Саг-аман барсак боляр...
Мен эж е м и к дири айрачыпыгык энче йыллап бирсы­
дыргын сепленип гечип баряндыгына хем бегенйэндиги-
ни, хем-де айрачыпыгык хер гунуни кынлык билен гечир-
йэндигини ачык билйэрдим. Йыгырт атан маклайы, ечуг-
си гезлери о н у к энче йыллап дири айрачыпыгык хасра-
тыны чекендигине шубхе дереденокды. Еке перзенди
учин емурбойы эден эхли гайгы-аладасы ап-ак сачларын­
дан месака-мэлим гернуп дурды. Энтек башыма иш душ-
мэнкэ эж е м и к нэхили даяв боландыгыны, даны ны к саг-
дыгыны, ш эхдиник ачыклыгыны гез екуне гетирдим. Ол
ылайта-да со ккы бирки йылык ичинде гер нэхили эжиз-
лэпдир. Ханы, инди о н у к шол вагткы даявлыгы, ханы,
он ук ш эхдиник ачыклыгы? Ханы, ниреде олар? Вах, мен
гурайын, бу затларык хеммесине м еник езум гунэкэр,
м еник езум, езум, езум гунэкэр...

105
 Инди эжем жаныд шол вагткы даяв суддуни гаррылык
дерди гуршап алыпдыр. Онуд хэзирки болуп отурышыны
диер-айдар ялы дэлди. Тутуш обада оваданлыгы билен
тапавутланян эжемид нурана дуркуны рухупеслик перде-
си бус-бутин гуршап алыпдыр. Даяв гевресине эрк эди-
жи били болса ахыр яшындакы гам-гуссалара дез гелип
билмэн, тутуш гэврэни букуп ташлапдыр, хэзирки болуп
отурышы озалкы гевресинид учден биринид судурыны
хем гез едуне гетиртмейэрди. Догры, тебигатыд гезелли-
ги яшлыгында-да, гаррылыгында-да герек болан суйжули-
ги жаныда ербе-ер сиддирйэндир. Эмма ынсан яшайшы­
ныд дузгун-тертиби билен яшлык деврудден гаррылык
девруде етмеклик хер бир адама миессер болса, гер,
нэхили одат боларды. Яшайшыд тукениксиз суйх<улиги,
илки билен, яшлык деврунид, содра хем гаррылык дев-
рунид дуйгуларыдыр. Буларыд херсинид ез угруна чэксиз
суйжудигине, ынсан яшайшыныд дуйгусына етип болма-
жак тагам гошяндыгына бизид хеммэмиз акыл етирйэн-
дирис. Яшлык деври ялы, гаррылык деврем одат девур.
/ ^ м ы д эхли зада акыл етирип, эхли зада пайхаслы баха
берйэн махалы, ез етишдирен чагаларыны ейли-ишикли
олара гуванян махалы, агтыкларына, човлук-ювлук-
ларына гуванян махалы. Бу затларыд хеммеси биригип,
гаррылык деврунид тукениксиз байлыгыдыр. Бу затлара
бизид барымыз говы душунйэрис. Арман, бу байлыкдан
менид эжемем, какамам ил дединде ине-гана аркайын-
лык билен ганып билмедилер. Мен хэзир пикир эдип
отурышыма, бирден газ плитасында отурдып гайдан чэй-
негим ядыма душди.
- Вий, эже, чэйнегимиз ятдан чыкыпдыр, чайымыз хэ-
ли гайнандыр - дийип, мен еримден турдум, туршума-да
эгленмэн, кухня бардым. Чэйнегимизи гетирип, чай дем-
ледим, демлэн чайымы столуд устуне гечирип, езумем
столуд башында отурдым.
Эжемем гетирен затларыны столуд устуне
чыкарышдырыпдыр. Ол мада серетди-де;
- Ий, балам, - дийип хедур этди.
Сачагыд усти дурли-думенден долуды. Менид учин ид
гымматлысы - бу назы-ныгматларыд хеммеси эжем хса-
ныд эли билен тайярланылан тагамларды. Пишме, чапа-
ды, суйжули кеке, азербайдан годшымыз Патма дайза-
ныд йерите биширип иберен бир петде лавашы... Ынха-
да, дуйн-еддин тамдырдан чыкан меле мыссык черек.

106
Бада-бат о н у к хошбой ысы бурнума урды. Бир вагткы
бейнимде емурлик орун тутан якымлы ыс...
Э ж ем ик узадарына мэхетдел, девуп алдым. Месте ча-
лынмага-да ховлугып, ийип башладым. Ене бир девум
алдым, ене-де, ене-де... Мен етишибилдигимден тэ дой-
янчам ийдим. Э ж ем ик «Нэме, бейле ачмыдык?» дийип
сораныны билйэн. Мен о ка «Доюп билемок, эже
дийип жогап бердим.
- Балам, яглы черекден ийсене, сеник халаян чере-
гикди р дийип биширдим. Яглы черекден...
Мен о н у к сезуни белдум.
- Яглы черекденем, ягсыз черекденем - икисинденем
иерин. С е н и к биширйэн череклерик хеммесини халаян
ахырын, эже *д н !
И ш дэмик бары билен эж ем и к гетирен бейлеки затла-
рындан хем дадышдырдым. Чуйше гапдакы говурма би ­
лен месгэни, ики токга пейнири нобатчы аялык отагын-
дакы холодильниге салып гелдим. С окра чай башында
эжем билен ене-де гурруке гызышдым. Б и зи к гурруки-
миз ги ж э к бир вагтына ченли довам этди. Меникем.
эжемикем гезуне укы геленокды. Бары-ёгы уч гунлук ду-
шушыгык хич зат дэлдигине иким изикем акылымыз етип
дурды. Ине-де эжем гурруки ез йурегинде беслэн арзу-
вынык хасыл болмагына тарап евруп уграды.
- Салых ждн, чы каксок, несип болса той хем эдерис,
чыкарыка гарашып отурандырын, оглум. Эермек, той ге-
чирмек бу заманда аксадам дел. Инди халат-серпайсыз
ислэн е р и ке гудачылыга барар ялы дэл. Биз-э еке пер-
зендимиз дийип гарындашларымыза зол хабар гатып
отурандырыс. Гевнуме болмаса, д ай закы к гызы Сурай-
дан аматлысы ёк ялы. М аклайы к ачык болсун-да, оглум
- дийип, эжем йурежигиндэкини айдып гойберди. Озалкы
гелен гезеклеринде ол той барасында, онда-да мени ей-
лендирмек барасында хич гезегем гуррук гозгаманды.
Догры, болм аксок. ил декинде агтыклары-
мыза-да гуванып билмедик» дийип йурегиник дыкын
алып дуран гайгы-гамыны м е к билен пайлашарды. Эмма
о н ук эдил хэзирки «гудачылык ачмак учин гарындашла­
рымыза се з айдып уградым» диен сези велин,меник
бирхили с у кку м и говшадып гойберди. Мен отуран ерим­
ден:
- Эже, гарындашларымыза сез айдярын д и йм эк нэме?
Эжем жогаба гара лдырмады:
 - Оглум, сен инди отуз ики яшыкы соклап гелйэк- Бу
ерден чыкдыгыц, екеже гунем сэгинмэн, ейли-ишикли эт­
мели. Хер бир зад ы к чакы-чени бардыр. Бу вагта ченли
эгленмелем дэлди, эмма герйэк-э, оглум, сен шум тэ-
лейин бус-бутин башгача болды дуруберди. Айбы ёк,
шиндем бир пилле, жан балам! - дийип, ол ене-де бир
затлары айтжак болды.
Онянча мен;
- Эже, с е н и к бу айдянларык догры, эмма мен «Гуда-
чылык», «Гарындашлык» диенлерине ончаклы душунме-
дим-ле - дийип, эж ем и к йузуне серетдим.
- Вах, Салых >кан, мен душунмез ялы чылшырымлы зат
айдамок. Б и зи к эхли аладамыз с е н и к шу довзахдан чы-
карык- йли-башлы этмек учинем индиден с о к халан
ер и ке гудачылыга барайып боланок, бирнеме чекинил-
йэр. Нэме, бу заманык гызларына нэбелетмидик? «вз
халан йигидиме барждк» диййэр-де, меселэни чеп дев-
лен ялы чезэййэр. О нсок, нэме, гарындашларыка барай-
малы боляр-да.
Мен хэзир эж ем ик йуреги билен айдян затларына
ерэн о ка т ду пунйэрдим. Элбетде, он ук емурбойы йуре­
гинде беслэп гелен арзувларынык терсине геп гозгама-
га, о н у к айдянына «М унык Дэл, эже» диймэге м еник эр­
ким чатанокды. Оны ез угры билен гурледип, мен ез ге-
зегимде йурегимдэки гелжеге болан хевеслеримик ги з­
лин ятан сырларыны аян этмелидим. Ш о к учинем:
- Эже х^ан! С и зи к гевнукизе дегип болмаз. Йене ве­
лин, халашып дурмуш гурсак-да, кем болма>как ялы -
дийип, мен бир еврумжик этдим.
- Гаршылыгым ёк, оглум. Хакыкы сейшулип дурмуш гу-
рулса, о ка етеси нэме бар? С ек ягдайык велин бирнеме
башгачарак. Я ш ык нэчэ етенини билйэкми? Индиден с о к
сен хачан сейшуп, хачан ейленжек? Ана, биз шоны унут-
малы дэл - дийип, эжем улудан демини алды-да, ене-де
сезуни довам этди;
- Салых )дан, какак и ки ки з эдил диллешен ялы. Хер
гезек сени ейлендирмек хакда какак янында-да геп
гозгаланда «Салыхы ейлендирмек учин хич ерик гудачы­
лыга бармарыс, о н у к ези саг-аман чыкып геленсок, езу­
не гелинлик сайлап тапыберсин, инди гуда болнуп гелин
эдинилйэн заманадан оба гечди» диййэ-де, дикдуищули-
гини эдэййэр.

108
 в з у м и к пикирим ик какамыд пикири билен кыбапдаш-
дыгыны адып, йурежигимдэкини дашына чыкармага пур-
сат дереди хасап этдим.
- Эже, какам ерэн догры айдыпдыр, сенем какамыд
пикири билен ылалашай. Ине, несип болса барамсод,
мен гевнуме яран машгала билен таншарын. Менид ха-
лап сеен машгалам сизе-де хекман ярар. Ол сизид гев-
нудизден турар, онсод гудачылыга барыбер, эже хсан! -
дийдим.
Менид айдянларым эжемид гевнунден туран болара
чемели. Ол гобсунды-да:
- Агзыддан худай эшитсин, оглум. Максат-мырадыда
ет, ыхласыд мырат болсун! - дийип, менид ез йурек ар-
зувларымыд гизлин дуйгуларына хич хили гаршылыксыз
разычылык билдирди. Мен шатлыкдан яда учайхсак бол­
ярдым. Гыгырып айдым айдыбересим гелйэрди. Эмма
эрксизлигид чекгун дуйгусы энтегем менид эгнимден ез
лабырыны долы айранокды.
Хеммэмиз, шол санда менем хер гунумизи хасаплаяр-
дык. Эрканалыга тарап эдим этмегиме энтехсик вагт бар­
ды. Галан мехлети мен диде ез пэк зэхметим билен ге-
чирмелидим.
Менид хэзирки дымып, ичими гепледип отурышымы
эжем халамадык болара чемели.
- Оглум, нэме бирден дымайдыд? Айдыбер - дийди-
де, ене ези гепледи. - Белки, хат алышяныд бардыр.
Чекинме-де, айдай. 0 з ахыр яшымда екеже перзендимид
ислег-арзувына хич бир гаршылык геркезип билмен. Ин­
ди яш-еледлерид заманасы. Мен муда говы душунйэрин.
Хер гун агшамына годшуларымыз ез чагажыклары билен
тиркеш ипж ик кино гидйэрлер, оларыд дашларындан сын
чаксыз бегенйэрин. Тувелеме, езлерем херси бир
ерде ишлэп, агзыбирлик билен яшашып йер. Мен олары
хер геремде «Салых хсанам шулара медзеш ейли-ишикли
болайсады» дийип арзув эдйэрин. Хернэ, елмэнкэк, шол
арзувыма-да етэедик-дэ... - дийип, эжем менид йуре-
гимден гопды. Мен эжемид сезуни алып гетердим:
- Эже, эже ждн, мен шу ерден саг-аман бир чыкайын.
Саглык болса, мен езуме гелинлик тапарын. в зе м сиз
билен маслахатсыз бир эдимем этмерин. Сечип-сайлан
гелинлигими с и з макулладызсод, диде шондан сод той
тутарыс. Разы герек, эже хсан?
- Белки, оглум, ахыр яшымызда ыхласымыза етели.
Саг-аман чыкып барадсод, ейдежик болуп ишлесед, ха­
лат-серпай дийип бидерек хорланып йермез ялы, е зук
ез халанжа машгалан билен дурмуш гуруп билсек, бизин
башга нэме арманымыз болар ейдйэн?..
- Эже, несип болса, мен сизи асла ынжыгмарын.
- Боляр, Салых жан, шу дири айрачылыкларын суйжи
хезирини гермеги худай етирсин. Ак гелин ярын болсун,
гузым!
Ги ж эн ик бир вагты болупды. Хер хили суйжи арзувлар
м еникем, эжем икем калбында барха гуйжейэрди. Мен ез
ятан еримде гезуме укы гелмэн, ез гелжекки ыкбалым
хакда пикир эдйэрдим. Эжем: - Инди уклалы, оглум! -
дийип, ерине гечип ятыпды. Мен болса гараккы отагда-
кы демир гезенек кровады к устунде эйлэк-бейлэк агда-
рылярдым. Д урм уш ы к дурли тараплары хакында ойланяр-
дым. «Адам башы дашдан гаты» дийлени-дэ. Башыка
душсе, хемме зада дез гелип боляр экени. Ине-дё, мен
езуми, мисли, эркана дурмушда сайярын. Ынха, ейумиз,
эжем, какам. Озумем хем ишлейэрин, хем институтда
гайыбана окаярын. Хич кимден асгын дэл. Ишлэп йерен
еримде болса ёкары билимли бир гыз билен танышлык
ачярын. Гевнуме болмаса, бу гыз м еник учин и к мэхри-
бан адама еврулип баряр. Ине-де мен он ук машгала
дурмушы барасында сез ачярын. Ол чекинмэн гурлеш-
йэр. Мен о н у к ез дурмушындан нэгилерэкдигини акярын.
Нэмучиндир бу гыз м е ни к гезуме гун-гунден мэхирли ге-
рунйэр. Нэмучинкэ? Я-да ыш кык оды туташып уградымы-
кан? Мумкин шейледир. Эйсем о н у к мака гарайшы нэхи-
ликэ? Мен бир бендиликде болуп гелен адам. Устесине-
де, йенекей бир ишгэр. Энтек ёкары билимимем ёк. Га-
лыберсе-де, ол менден яш герунйэр ахырын. Асла онук
мен ядына-да душйэн дэлдирин. Айбы ёк. Ока дерек
мен пикирленйэн ахырын. Догрусыны айтсам, мен оны
сеййэрин. Ол м е ни к калбымда гиже-гундиз ганат баглап,
мени яшайша, пэклиге, хакыкы адамкэрчилиге тарап гун­
сайын е ке экидип баряр.
Белки-де, бу гыз эжем жаны к адыны тутан гызыдыр -
Сурайдыр. Сурай, Сурай х ^ н , сен м ака душун... Мен се ­
ни сеййэрин. Йурежигимден сыздырып айдян: сеййэрин.
Мен е зум и к пэк выхсданым билен ез гутарныксыз сей ги ­
м и к бардыгыны о ка субут эдип бермелидирин. Онсокам
мен бир май тапып, о ка йурегим ик гизлин сырларыны
айтмалыдырын.
М ени к бейнимде харасат гопярды. Шол харасады ке-
шешдирип билжек гуйч дунйэде ёкды.
 Мен ене-де арзув келунде йузмегими довам этдирдим.
Ынха-да, Сурай никалашмага разычылык берди. Шенбе
гуни агшам алтыда тоюмыза чагыран адамларымызык
хеммеси гелди. Хеммелерик, хатда голай гапдалымызда
отуран какам билен эжемикем гезлери Сурай икимизде.
Какамы дййсене... Ол гарма донуны ясгы нх^к атынып-
дыр. Башында силкме ак телпеги бар. Сачында, сакга-
лында екеже тара туем ёк, чув-ак болупдыр. Эй-хо! Оны
мен гаррадандырын.
Столук устуне дурли тагамлар гойлупдыр. Айдым-саз
мевч уряр. Яшлар тане эдйэрлер. Мен чаласын тане эд-
йэнлерик арасында гарташанлыгына гарамаздан, ядама-
ны-ялтанманы билмэн пырланып йерен азербайдан гоц-
шымыз Патма дайзаны герйэрин. О нук лаваш биширмэге
екдедигини дййсене...
Сурай... Сурай х^ан - дийип, бирденем тисгинип гит­
дим.
Гезуми ачсам, Сурай-да ёк, той-да. Хемме зат гезден
гайып болупды. Ылла дуйшумми, хушум? Маны алып
билмэн, сэхелче вагтлап агынадым, теверегиме сер сал­
дым. Янымдакы кроватда чугдамланып ятан>ка эжем би­
лен суйжи арзув-хыялдан башга хич зат ёкды. «Гайгы эт­
ме, Салых, хемме зат болар, рухдан душме, башыкы дик
тут. Хемме зат болар. Ниетики говулыга дик. Дузелер
гидер. Сурай я-да Гулэлек, ёгса-да. Набат, Марал - та-
павуды нэме? Геп атда дэл ахырын. Вах, Сурай дийсе-
не... Гызларык говусы Сурай... Сурай >хан!.. Йурегим са­
ка, д и ке са ка майыл, Сурай >кан!»
Д ака якын укы басмарлады, сэхелче иркилип-иркил-
мэнкэм, ене-де тисгинип ояндым. Эжем эййэм аяк устун-
деди. Ол чай демлэп, столук устуне эртирлик нахар го-
юпдыр. Хаял этмэн ювундым. Энели-огул болуп билеже
отурып эртирлик нахарымызы эдиндик. Гер, нэхили
хезиллик! Суйжи-суйжи тагамлар, уч-дерт бележик гант,
шонча-да кеке. Ортада гойлан окаражыкда м еник халаян
сары кишмишим. М еник гевнум ик нэме ислейэнини д и ке
эжем )дан билйэр.
Чай баш ынык гурруки гызыклы болды. Эжем гечени
ятлап уграды.
- Салых )цан, сен еди айлык геврэмдекэк, какак фрон­
та гидипди. Хошлашанда ол «Бу гезек, хекман, б и зи к ог-
лумыз боляр» дийип, енденгеружилик билен айдыпды.
Шейле-де болды. Сен дунйэ индик- Ол вагтлар биз оба-
да яшаярдык. Шонда теверегимиздэки чагалар «Вели
агад ОГЛЫ болды, бушлук-да-бушлук» болшуп чар тарапа
айланып чыкыпдылар. Ганым уршудам туйс еркуч болуп
дуран вагтыды...
Мен эжемид сезуни белдум;
- Эйсем, менид адымы ким дакыпды, эже?
- Адыда денейин, оглум. Сенид адыд дакылмасы бей­
леки чагаларымызыдкыдан уйтгеш ик болды. Сен боладда,
бизид екеже гызымыз барды, ол яды гулпажыгыны таса-
дыпжык йеренже чагады. Ондан едем ики саны гызымыз
болуп, узак яшаманам дунйэден етупди. Сада ат дакжак
боланымызда, мен: - «Мэхри жан, хэзир какад жед
ичинде. Ш онуд учинем ез огул жигижигиде езуджик ат
дакай, гызым» дийдим. Олам «Огул жигимизе элмыдама
гуванар ялы, Гуванч дакаялы» дийди. Мен макул билдим.
Илкибашда сенид адыд Гуванч болса-да, узак сакланма-
ды. С изид Нуры диен дайыдыз барды. Нуры дайыд гум
этегинде яшаярды. в зе м эдил уруш тураян вагтлары
фронта гидип, йыл ярым тевереги гечип-гечмэнкэ, бир
аягыны алдырып, майып болуп гелипди. Гунлерид бирин­
де Нуры дайыд ишигимизден этледи. Чагалар ода эййэм
«Вели аганыд оглы болды» дийип бушлап етишипдирлер.
Бир герсем, Нуры дайыд пишегине даянып; «Ханы, мен
егенхсигими герейин» дийип гайталап дур. Менид езумид
кэнбир яравлыгым ёкды. Янымда годшы аялларымызыд
бири отырды. Ол сени салланчакдан алып, дайыда узат­
ды. Элине алып, «Тувелеме-тувелеме, яшы узын болсун»
дийип баш га-да ягшы дилеглери этди, онсод мада йуз­
ленип:
- Биби, бужагаз егенимид адыны езум даюдакдырын.
Мунуд ады мени фронтда елумден халас эден вепалы
достумыд ады болсун: «Салых!» Берк беллэд, «Салых!» -
дийип, солдатларча перт-перт гепледи. - Догумлылыгы
боюнча Салыха тай гелжек адам ёкдур - дийип, Нуры
дайыд сенид ятан салланчагыд янына гелип, чеке душди,
гаршы-гаршы сенид йузудден сыпалабам; «Салых хсан»
дийип, энче гезек айтды. Шонда ода гаршы чыкан бол­
мады. Гайтам «Ынха, какасы саг-аман геленсод, Салыхыд
адындан дийип эгниде тэзеже гарма дон япаярыс» ди-
йишдик. Нуры «Егенимид «Салых» диен ады менид учин
бахасына етип болма)дак халат, бу менид майып, ярым
гевнум учин бутин дунйэд байлыгы, улы гуванч ахырын»
дийип, о гиже бизде ятып, эртеси ейуне гайдыпды. Се­
нид адыд Салых болшы шейле - дийип, эжем улудан д е­
мини алды.
 Мен ондан «Салых» се зу н и к манысыны сорадым.
- Дини роваятлара гере, Салых - пыгамберлерик бири
болмалы. Арапча «салых» се зуни к «адыл адам, хакыкат-
чы, ак гевунли, сап йурекли» диен манысы бар - дийип,
ол сэгинмэн айтды.
Мен д и кл эп отурышыма езуме шейле белент
мертебели ады к дакыландыгына бегенип, ики болуп би­
лемокдым. Онда-да йене бир мертебе-де дел, мэхрибан
Ватанымызы душманлардан горамак угрундакы севешлер-
де айратын батырлык геркезен гахрыманык ады! Мен нэ­
хили багтлы адам. Барып-ха гундагда ятыркамам м еник
адым м ертлерик м ердиник хатарында тутулыпдыр. Мен
отуран еримден эжеме:
- Эже, шол м ака «Салых» адыны дакан дайым хэзир
ниреде болмалы? - дийип сорадым. Эжем ез гечмиши-
н и к бирнече агыр гунлерини ятлап, гезлеринден яш дам-
жаларыны сырыкдырды.
- Уруш ятансок, какак кэн эгленмэн, ее доланып гел­
ди. С еник дайы к Нурынам янына ези чагырып гетирер-
ди. Гынанчлы ери, д а й ы к емри гысга экени. Узак яша-
ман, тарпа-тайын арадан чыкайды. О лмезиник е к яны
он ук сени гереси гелипдир, бир таншымызык усти
билен какака хабар иберипдир. Бизем эгленмэн, сени-де
алып, Нурулара гитдик. Сен ол вагтлар дерт яш ык
ичиндедик.
Гуррук шу ере етенде, эж ем ик дамагы долды.
Мен эж ем и к гуррукини диклэп отурышыма, «Аглама
ахырын, эже... О нсок нэме болды?» дийдим.
- Хава, оглум, ол вагтлар улаг кеп дэлди. Машын аз-
азды. Биз эш ек арабамыз билен Нуры дайыклара саг-
аман бардык. Тарпа-тайын диййэним шол. Биз барып
етинчэк ол эййэм ишини битирипдир.
О зуникем гарры)ка эжесинден башга дегерли хоссары
ёкды. К а ка к билен мен и к якыны болуп галыпдык. Мен
гижэ галып баранымыза екунйэн ялы болуп докуп отыр-
дым. Нурынык эжеси с е н и к мамак боляр-да, Салых )кан.
Хава, м ам акы к болуп отурышы дили тутуланык ягдайын-
дан энайы дэлди.
С о к эжем дайымык белли гунлерини гечирип гайдыш-
ларыны гур р ук берди.
- Д а й ы к пахыр сака ат дакыланда вада берлен сер-
пайы хенизем алып билмэн йерглуни какака гуррук бе­
рен киши болуп, йыгы-йыгыдан мака дегйэрдилер, мен
дайыка хер гезек «Аркайын болай. Бизде алгык болса.

113
квймез» дийип вэшилиге салан болардым. Бир гунем
«Сака тиюкек донумы зы к елчегини алжак» диен болуп
о к а голайлащдым. Ана, шонда да й ы кы к айданы ядыма
душйэр. Шонда ол «Вах, >хан доган, дон хаки бир гепба-
шы. М ака дон герек дэл. Ёлдашымык адынык ез жана-
)цан егенжигиме дакылмагы м еник учин и к улы халат-
серпай болуп дуряр» дийипди.
К а ка к сакланып билмэн; «Бизик несилме-несил, ата-
баба, илден-иле гечип гелйэн сылаг-хорматымызы довам
этдирмелидигимизи» ныгтапды. «Халат-серпай дийилйэн
зат той гуни бир -б ир и ке сылаг-хормат дийилдигидир.
Биз, несип болса, Салыхык адындан сайлама гарма до­
ны хекман эгнике япарыс» дийип дайыка вада берипди.
Ондан сокам «Ынха, аларыс, ынха, аларыс» билен узага
чекдирдик. Вагты билен алаймадык-да. Арман, сен ик
адыкдан халат атынмак о н у к несибесинде ёк экени.
Мен сакланып билмедим:
- Нэме, эже, шейдип дайым м еник адымдан берилжек
д о н ук ёлуна середип, бу дунйэден гезуни ачып гитмели
болайдымы?
- Хава-да. Шейле болайяр-да. Элбетде, биз дайыка
хекман серпай этмекчидик. Хер гезек геленде биз ока
сезем берйэрдик. «Биз эййэм пыланча пул жемледик,
ене-де азажык гараш, о н со к биз сака Марык базарын-
дан сайлама дон алып бермекчидирис» дийип айдярдык.
Д а й ы к велин э к е к бермэн «Егениме «Салых» адыны да-
каным боляр, м ака шондан улы сылаг-хормат болмаз»
дийип, шол бир айданыны гайталар йерерди.
Мен билесигелижилик билен ене совал бердим:
- Дайым севещдеш досты хакында башга неме гуррук
берипди, эже?
- Кеп зат айдыпды, балам. Кеп зат. Д айы к айтмагына
герэ, ол с е н и к атдаш ык Салых билен доган окашан бол­
малы - дийип, эжем чай овуртлады. - Гаты ядымда дэл
велин, е з-э Сталинградык адыны коп агзаярды, ана, шол
ш эхерик голайында бир агыр севешде булар габава ду-
шупдирлерми - нэмеми, шонда яккы Салых угур тапыжы-
лыгы, гезсуз батырлыгы билен тапавутланып, биртопар
адамыны елумден халас эдипдир. Шоларык ичинде се­
н и к Нуры д а й ы к хем бар экени. С о к бир гезегем агыр
яралыка дайыкы аркасына алып, севешден чыкарыпдыр.
Д а й ы к баш га-да биртопар затлары гуррук берйэрди.
Мен о н у к айдянынык хеммесине душунип дурунмы нэ­
ме...

114
 - Эйсем Салых дийилйэн адамыныд содкы ыкбалы нэ­
хили болдука?
- Дайыд яраланандан кеп вагт гечмэнкэ, о бенде баш­
га бир агыр севешде вепат болайыпдыр ейдйэн...
- Вах-вах-ей! Ятан ери ягты болсун, бендэнид...
- Дайымыд ызында хэзир галан адам бармы? - диен
совалыма жогап берип, ол дайымыд эжесинид хэзирем
бардыгыны айтды.
- Оны ез янымыза гетиржек болуп кеп айтдык. Эмма
«Обамы ташлап хич ере гитжек дэл» дийип ол бизе гел-
меди. Мен вагтал-вагтал онуд янына барып гайдян. Ке­
мек берйэрис. Гергулид инди гезем кутелишипдир.
Янында дураны хем танамажак боляр...
Эжемден эшиденлерим мени гаты гынандырды. Мама-
мыд ягдайына небсим агырды. «Гатнашыгы сейреклетме-
ли дэл экени. Оны еке гоймалы дэл ахырын» дийип ичи­
ми геплетдим. Бирденем эжоые йузленип:
- Бу гуррудлери нэмучин мада озалдан айтмадыдыз? -
дийдим.
- Вах, балам, биз башда ялдышдык. Сени угруда гой-
бердик. Эдениде дэл диймедик. Содам, нэме, эжед-ка-
кад билен гуррудлешип, бизе «хэ-хава» дийдидми ахы­
рын. Какадам чагалыгыддан «Екеже перзендимиз, кэн ке-
жине гайтмалы» дийди. Ёгсам, мен какада: «Вели, екеже
перзендимиз дийип, Салых жаны чакданаша лэлик сакла-
ярыс, бу хэзирки лэликлиги билен не окап, окув евренип
билер, не-де ил ичинде догумлы адам болуп етишер.
Азажык беркрэк туталы» дийип нэлер айтдым. Какадам,
нэме, еке перзенди болансод, «Еке оглум - еке дуелим»
диенлерини этди-де, бус-бутин башыда гойберди. Содам
ынха, шейле болды, езуд герйэд - дийип, эжем улудан
демини алды, бирденем, «Боляр-да, Салых жан, болжак
затлар болуп гечди, шейле бетбагтчылык хич кимид ба-
шына душмесин» дийип ене бозулхсак ялы этди.
Мен гуррудид манысына ерэн одат душунйэрдим. Д о г­
руданам, мен яшлыгымдан лэликсиредилип, гедемлик би­
лен, ез яшлык басганчагымыд суйжи гунлерини зэхере
дендерипдирин. Диде бир ез яшлык гунлерими хем дэл,
мени есдурип етишдирен эне-атамыд барака хевеслерини
пужа чыкарыпдырын, оларыд гиже-гундиз агыр гунлери
башларындан гечирип, екежа перзентлери учин эден эх­
ли аладаларыны, эхли арзувларыны, эхли умытларыны
пучеге чыкарыпдырын. Дунйэ иненимден сод, мада «Са­
лых» адыны дакан дайымыд ынамына, гер, нэхили шек

115
етирипдирин. Ери, хэзир дайым шу ерде болуп, мака:
«Сен м е ни к шейле сылаг-хорматыма нэмучин бивепалык
этдик, болш ук нэхили, еген?» дийип сораса, мен ока
нэме дийип жогап берип билердим. Эй, Салых, Салых,
ханы с е н и к адыллыгык, сап йуреклилигик.пэкизелигик?
С еник ад ы к йенекей бир сез дэл, эйсем Пыгамберик
ады. Хава, хава, Пыгамберик ады... Адыка мынасып бол,
Салых. Тоба эдйэрин. Гайдып бетлигик гырасында герун-
мерин. Ватанык ар-намысы учин севеш ёлунда вепат бо­
лан атдашымык адыны шу чака ченли харланам болсам,
мен олары к башкы эден арзувларына етерин. Несип
болса, мен олары к ынамларыны хекман едэрин. Хекман!
Мен хэзир е зум и к арасса ыхласым билен пикир эдип
отурышыма, хут ысытма тутян ялы сандыраярдым. Кал-
бымдакы дуйгуларым с у кку м и эрксизлик билен эндиред-
йэрди. Эжемем сесини чыкарман, бир затлары пикир
эдип отырды. Б и зи к болуп отурышымыз икимизем бир
затдан ейкелэн ялы болуп дуюлярды. Ш онук билен бир­
ликде б и зи к хэзирки дымып отурышымыз бары-ёгы уч
гунлук душушык вагтында бирхили ерликсиз ялыды. Ш о к
учинем мен хэзир эжеме гевунлик бермэге чалышдым.
- Эже жан, мен гахарыкы гетирэйдим ейдйэн, какам
и ки ки з мени багышлак- Сен гаты догры айдяк. мен яш­
лыгымдан сизе гулак асмандырын. Догрусы, азгынларык,
ёлдан чыканларык торуна чолашдым. Шу ерден тизрэк
чыкарымык дилегини эдик- Саглык болса, ее бараным-
дан с о к, кэн эгленмэн, мамаларыма-да герме-герше ги-
дерин. Дайыма эдип билмедик серпайыкызы мамама
эдэерис - дийдим. Ш у вагт эжем е зуни к эхли гайгы-ала-
дасыны бус-бутин унудан ялы болды-да: «Сенден тама­
мыз хем шейледир» дийди.
М е ни к калбымда гелжеге болан хевесим хэзир еккуде-
нем бетер ганатланды. Мундан озал езумде дерейэн ой-
пикирлер д и ке суйжи яшайыш хакда, окамак хакда болан
болса, хэзирки м е н и к йурегимдэки тэзе дерэн ислег-ар-
зувларым дайымык мертебеси учин дерэн екки хыял-ар-
зувларым билен гошулышып, м ени к йурегимде тэзе гал-
кынмалара гутарныксыз дуйгы дередипди. М ака ез се-
вешдеш достуны к адыны дакып бичак гувананлыгы ме­
н и к адамкэрчилиге югрулан дуйгыма и ккэ н улы тэсир
эдипди. Ол м е ни к ез севещдеш досты ялы шейле эдер­
мен, сада, пэхимли, догумлы, адалатлы, пайхаслы, бутин
халкык вепалы оглы болмагымы ислэпдир. Мен дайымык
ынамыны эдил ез кеклунде дереден арасса дуйгусы дек

116
вдемелидирин. Диде бир дайымыд мада болан ыхласы
билен чэкленмэнем, шол севеш мейданында бизид Вата-
нымыз учин, эне топрагымыз учин жаныны мертлерче
гурбан эден атдашым болан Салыхыд дайыма гоян адам­
кэрчиликли сарпасыны, ил-гуне болан мэхрем дуйгулары-
ны ез адамкэрчиликли дуйгымда, мисли, непис кешде
кимин езуме нусга эдинмелидирин. Онуд хер бир хере-
кетини гез едуме гетирип, ода хормат гоймалыдырын.
Онуд гахрыманчылыклы эдерменлигини, бутин халк учин
жэныны гурбан эденлигини хер минутсайын ятлап, ода
хормат гоймалыдырын. Менем дурмуш ёлунда адамкэрчи­
ликли,пайхаслы, сада, арасса зэхметим аркалы кепчулиге
пейдалы адам болуп етишмелидирин. Менид калбымдакы
гелжеге болан ыхлас хэзирки эжем билен отуран)ка жа-
йымызыд ичинде, гейэ, дедиз толкунларыныд чырпыны-
шы ялы, икияна чырпынярды.
Хезир эжемем нэмедир бир затларыд пикири билен
гумрады. Даражык отагыд ичи дийсед асудады. Эне-огул
мэхринид толгундырыжы пурсатлары бизид икимизидем
эркимизи элимизден алыпды. Эртирлик нахарымызы
ийип-иченимизде уланан гап-чанакларымыз столуд устун­
де уйшуп ятырды. Гечмише, шу гуне хем-де гелжеге де-
гишли гуррудлере келлэмиз гызып, вагтыд нэхили гече-
нини-де дуймандырыс. Хем екунчли, хем пайхаслы пи-
кирлер бизид учин умыт ёлуна ёлагчы болярдылар.
Отуран отагымызыд гапысыныд какылмагы бизид унсуми-
зи белди. Мен отуран еримден «хэ» берип турдум. Онян-
ча-да гапы ачылды. Шол махалыд езунде:
- М агазине чыюцагыдыз тайярланыд! - диен гедегси-
рэк сес эшидилди.
Дузедиш эдарасыныд адаты дузгунине лайыклыкда,
хер гун гушлук вагтлары нобатчы аял герме-герушдэкиле-
ре едунден шейле дуйдурыш билен йузленйерди. Аз-кем
вагтдан хут шол нобатчы аялыд ези мыхманларыд яны
билен дукана гидйэрди. Хер кимид ез ишиди. Гидйэнем
барды, гитмейэнем. Дузгуне герэ, нобатчыныд совалы
Жогапсыз галдырылмалы дэлди. Шода герэ-де мен но­
батчы аял ишиги япып-япманка, бизден дукана хич кимид
гитмейэнини айтдым. Эжем нэмэд-нэмедигини адшыр-
ман, менид йузуме чидерилип серетди. Мен ода бу ери-
нид ички тертип-дузгуни хакында гидишлейин гурруд бе­
рип уградым. Шол бир вагтыд езунде-де столуд устунде
яйрашып ятан гап-чанагы йыгнашдырып башладым. Шу

117
вагт эжем: - Сен, бар, отур, оглум, езум йыгнашдыра-
рын - дийип, элимдэки окараны гшмакчы болды.
Мен ока:
- Ёк, эже, мен бу затлара гаты екделедим. Ишалла,
ее барам сок с и з и к чай-нахарыкыза-да езум эседерин -
дийип, хаял этмэн сто л ук устуни тэмизледим-де: - Эже,
чай ичерин д и й се к-э , чай отурдайын - дийдим.
Эжем е зу н и к энтек чай ичесиник гелмейэнини айдан-
дан с о к, мен ене-де е кки отуран ериме гечип, ез яшай-
шым барасында гур р ук берип уградым.
- Эже, догруданам, мен башда лэлик сакланыпдырын.
Мен е зум и к шол вагткы гылык-хэсиетлеримик ялкышды-
гыны инди-инди дуйярын. Хатда башыма иш душуп, шу
ере гетириленимде ягдая догры душунип, ерликли пуш­
ман эдип билмэндирин. О гунлер мен йигрими уч теве-
реклери яшымдадым. Акыл-пайхас дийлен затдан пайымы
алып етишмэндим.
Устесине-де, гелэен учурларымда биртопар бозгагы к
арасына душдум. Олар асла дузелжеге мекзэнокдылар.
Хернэ «Зелелик ярысындан гайтмагам пейда» диен ялы,
олардан вагтында араны ачайдым.
Эжем шу вагт:
- Вах, балам, нэме болды, душнуклирэк айтсана -
дийип езеленди. Ынха-да башыны дик тутуп, гезлерини
м ени к гережиме генукдирди. О нук хэзирки ичикден ге­
чип барян найынжар гарайшы м ака «Вах, балам, бизи
нэмучин бейле гунлере салдык- Вах, жан балам...» д и й ­
йэн ялыды.
Мен башымдан гечиренлерими бирин-бирин гуррук
бермеги йурегиме дувдум.
- Хава, эже жан, сиз мени ене-де бир гезек ба­
гышлак, себэби мен шу яш айш ык босагасындан илки эт-
лэмде, биртопар бозгага саташдым. Олар гаты бет экен-
лер. Гун бир болса, ики урущдылар. ©зем
болуп урущдылар, шол урушянларык ичинде, догрымы
айтсам, менем бардым. О нук учинем б и зи к эхлимизе
дегерли чэрелер гердулер, хава, менем бир айлап бер­
кидилен камерада жезамы чекдим, с о к башгалар билен
ёлдашлык ачдым. Булар билен «достлугым» хем узага
чекмеди. Гунлерик биринде арак ичип,ене-де эле душ-
дум. Бу гезекки жеза хас агыррак болды. Уч айымы бер­
кидилен камерада гечирмели болдум.

118
 - Беркидилен камыр дийдидми, башга зат дийдидми,
о нэме болдугы, Салых жан? Онсодам, турмэд ичинде
арагы ниреден тапядыз?
- Айт диедсод айдаяйын. Беркидилен камера айылганч
зат. О турмэд ичиндэки турме. Ода зандыяманлары дык-
ярлар. Башда белли бир вагтлап мен шол зандыяманла-
рыд бири болдум. Ынха, шужагаз отуран даражык отагы-
мыз бар-а - дийип, мен теверегиме элими айладым. -
Беркидилен камера дийилйэн шу отагыд учден бири ялы.
Бир адам зордан сыгяр. Д уш ек ерине беде билен саман
бар. Д онуд хем устуде япынмага боляр. Забун дузгун хе-
кум сурйэр. Ирден, дад яды саз беренде турмалы. Сэ-
хелче салымлык гезеленчден сод, «ене сандык» диен
ялы, ене едки ериде гетирилйэд. лмез-еди нахар бе-
рилйэр, агыз сувы хем чэкли. Дашкы дунйэден дуйбун-
ден узделикде яшаляр. Ичиди ит йыртяр. Гезенекден се ­
редип, узакда ишлешип йерен адамлары герйэрсид,
олар велин сени гереноклар, гыгырсад хем сесиди эши-
деноклар. Хатда хахсатханасы хем шохсагаз отагыд ичин-
’ де. Онсод билибер-дэ. Эйменжидем эйменжи. «Дэлини
таяк ёла гетир» дийипдирлер. Таяк дагы беркидилен ка-
мерад янында нэмежик?! Эмма сени шол ере зор билен
элтеноклар. Душмежек болсад, умумы дузгун-нызамы
бержай эдэймели. Боланы шол.
Икинжи совалыда жогап берейин. «Агтаран тапар»
дийипдирлер. Арак диен белалык турмэ бирнэче ёл би­
лен элтилйэр. Ид адсат ёлы - сакчылар билен гатнашык
ачаймалы. Пулы кепрэк берсед, чакыры, арагы, коньягы,
шампаны ёк - хеммеси тапыляр. Хемме зат пула баглы,
эже жан, пула-а...
- Гумуне гитсин, ичгисем герек дэл. камырам. Аслы-
етинде шу арак гурсун. Шо дэми биртопар адамыд ба-
шына етйэн. Ханха, ады сенид ядындан чыкандыр эйде-
мок, Ахмет диен годшымыз арада биринид тоюнда ичип,
масгарасы болупдыр. Гайдып гелйэркэ, лэбикли ябыд
ичине йыкылыпдыр, тэзеже эгин-эш иги герер ялы бол­
мандыр, инди чагалара гулки болуп йер, олар оны ге-
ренлеринден «хай, алкаш Ахмет гелйэр-хов» дийшип гы-
гырышып йерлер. Я-да илери янымыза уч-дерт йыллыкда
орта яшан адам гечуп гелди. Ичдиги беллидир - илки
кечэ чыкып, болар-болмаз айдыма гыгыряр, содунданам
дэли-порхан болуп, элине илен зады аляр-да, шол хе-
лейини жырралдып йерендир. Сен берин ичги дийилйэн
затдан дашракда дуравери, Салых жен!

119
 - С оккы сезл ер ик билен долы ылалашян, эжэ жан!
Эмма гунэ д и ке аракда дэл. Ичйэн адамык взунден ге ­
рек. М е ни к шу ерде жанымызы ынанышян адамым бар.
О нук адына Деря диййэрлер. Ине, шол достум Дерянык
айдышы ялы, биринжиден, ким билен ичмелидигики бил­
мели. Икинжиден, ченики билип ичмели. Сокуны сайман,
йене гулкудып отурмак болмаз ахырын. Онсокам, арак-
мы, пивомы, чакырмы - тапавуды ёк, чем гелен ерде хич
бир себэпсиз ичибермек боланок. Мен-э, Д ерянык шу
айданларыны и к к э н догры хасаплаярын.
- Ш у затлары айдан достук говы адам болмалы. Ол
гаты д оф ы айдыпдыр. Йене менем эшиденлерими гайта-
лах^ак болян. Арада Акы керлере пата гитдик. О нук улу-
х ^ с ы с е к д е к-д у ш у к болмалы. ©зем пул тапса, арага
харчлаярды. ©ленден с о к догторлар о н у к ичини ачып ге-
рупдирлер. «Н ерессэк багыр-ейкени чуйрэйипдир» дийип
патада гур р ук этдилер.
- Еке багы р-ейкеник дел, аш газанык, гары н-ичегэк -
хемме ери ке м чуйредйэр. Адам ызыны узмэн, устесине-
де ажезе ичсе, арак ганы заялаяр ахырын.
- Тоба... Тоба... Худай саклаверсин... - Хак айдяк-
С е к айданы к гаты догры. Йене сересап болавери. Ичме-
гин шол зэхримары...
- Эже, м ака нэче кэ е се к хакык бардыр. С и зи к яны-
кы зда м ени к дилим келте. Инди велин, дузелип йерму-
кэм диййэн. Бир зады чекинмэн айдып билерин. Мен
хич хачан зэхметден гачан адам дэлдирин. Догры, гыз-
малыгым шиндем айрылаянок. Бирден бар зада гахары-
м ы к гелэймеси бар. Ёк, м еник бу ганыгызмалыгым, га-
харжаклыгым ырсарамагык аламаты дэл. Мен кепчулигик
бэхбидине терс херекет эдйэнлери хич халамок. Ш онук
ялы адамларык нэдогры херекетлерини герсем, атылып
еримден турян. Илки душундирмэге чалышярын. Тей бол­
маса, якалашайян махалларымам болман дуранок. Ёгсам,
мен бу ерден бир вагт чыкып гитмелидим. М еник ялыла-
ры к кепуси колония-поселениеде яшап йер.
- Ол диййэн е р и к нэхили ер болмалы? - дийип, эжем
менден сорады.
- Колония-поселение бэриси ялы дэл. Эркин яшаляр,
нэме алсак, ийсек, е й у к билен яш асак хакык бар, га­
раз, яш айш ык эхли мумкинчиликлеринден пейдаланып
болян яшайыш. И к эсасы зат - ынама гирен адам ха-
сапланярсык-
 - Сен нэме учин шу ёл билен гитмедид? - дийип,
эжем нэгилелик билдирди. - Боласы, какад шунча гагыл-
дады-ла. Илде-гунде бенди боланы-да герйэс, ил-э кэн
эгленмэн чыкайяр. Эгер-де Салых шол ерде езуни эдеп­
ли саклан болса, герелде геркезсе, биреййэм чыкмалы
ахбетин диенде, мен онуд ал-петинден алып, «Ёк, Вели,
бу айдянларыд диде техметдир. Салых хсан бидузгунчи-
лик ед нэмэд устунден барандыгына гаты говы ду-
шунйэндир» дийип мен онуд сезуни кесйэрдим. Асыл ол
мамла болайса нэтжек! Шу чака ченли акылыда гелмедик
болсад, б и з-э сада нэме дийип - нэме айтжагымызы
билмедик - дийип, эжем гезлеринден яш дамжаларыны
сырыкдырып, келлесини яйкаярды. Эжемид хэзирки чек­
гун халына бичак гынандым. Элбетде, мен башдан гечи-
ренлерими айтманам билердим. Эмма, темени халтада
гизлэп болмайшы ялы, хемме зат иру-гич аян болмалы­
ды. Онуд учинем гойберен ялдышлыкларымы эжеме хек­
ман айдайын дийип мен берк йурегиме дувупдим. Мун­
дан бейлэк ягшы-яман затларыд хеммесини энем-атама
айтмагы, хемме меселеде олар билен маслахатлашмагы
макул билдим. Гой, мада нэме дийселер дийиберсинлер.
Мен ядыма душен вакаларыд хеммесини чинтгелэп-чинт-
гелэп эжеме гурруд бердим. Ол шол бир отурышына
гезлеринден сырыгян гезяшларыны гыдажыныд ужы би­
лен супуриш дирип, энелик мэхри билен мада кэйинйэр-
ди, кеп-кеп несихатлар берйэрди, акыл евредйэрди.
Мен, догруданам, ёлумы урдуран экеним. Менид бар гу-
ванжым шу ики саны гарры дэлми нэме? Буларыд бири
- ине, шу отуран найынхсар эжем. Бирем хэзир ей-иче-
рилере, мал-гаралара гез-гулак болуп, энче йылдан бери
дири айрачылыгыд азарыны, гам-гуссасыны герденинде
чекип йерен какам. Шу икисинден башга менид дурмуш-
да гуванара башга нэмэм бар? Менид бар гуванжым шу
эне-атам ахырын. Мен булары шу чака ченли диде гай-
гы-хасрата учратдым. Эйсем мен ничезар буларыд едун­
де муйнли болуп,йузуми ашак салып дурмалы боларкам?
Инди мен хич зада акылым етенок диер ялы оглан-ог-
ланжыгам-а дэл. Ёк, Салых, сенид бу херекетлерид ын­
сан рухуна, ынсан дуйгусына мынасып дэл. Сен севеш
мейданында е з эне топрагыны душманлардан горап,
мертлерче вепат болан гахрыман герчегид адыны довам
этдирйэрсид. Дайыд пахыр сада болан арасса дуйгусы
билен, сенидем Ватана вепалы огул болуп етишмегиди
арзув дунйэден етуп гидипдир. Сен инди бу суйжи
арзувларын жогабыны ез ар-намысык екунде, ил-гунук
екунде ез выжданык пэклиги, пайхаслылыгык хем-де
адам кэрчилигик билен едемели боларсык- Шейле дэлми,
Салых? - дийип, мен ез-езуме совал бердим.
М е ни к хэлиден бэри пикир дерясына гарк болуп, бир­
денем:
- Эже! - дийип, сесленмегим тетэнден дэлди. Хэзир
мени ез ички дуйгым, ынсабым, ар-намысым ода атылан
говка дек якып-яндырып барярды. Эжем болса нэм эк-нэ-
медигине душунип билмэн: - Ери, нэме оглум? Айдыбер.
Мен д икл эп отырын - дийди-де, йузуме серетди. Мен
ере середип отурышымдан уйтгемэн геплэп башладым:
- Эже, эже }цан, менден яка с и з и к гезяшыкыз кепе-
меди, с е н и к даяв геврэке гайгы-аладак тукениксиз таг-
масыны басдым. Какамы-да гунуне гоймадым, небир аб-
райлы ишлэп йерен адамы ез дек-душ ларынык арасында
масгара этдим, бутин емрунде чемчелэп йыгнаныны су-
саклап еке гезекде декдурдим. зуме ат дакан дайымык
м ени к учин и к со ккы деминде эден ынамыны пучеге чы-
кардым. Бу мушакгатларык барысына мен гунэкэр бол­
дум, д и ке мен, эже жан, мен гунэкэр болдум. 9 к е м ай-
дыпдым, ене гайталаярын. Сенем, какам хем, дост-ярла-
рым хем, гой мени багышласынлар, мундан бейлэк мен
хакда говулыкдан башга зат эш итмерсикиз. Туйс йурежи­
гимден сыздырып айдян сезлериме ынанай, эже жан!
Эжем м е н и к айдянларымы унс берип диклэп отырды.
О зуник акыл-пайхас терезисинде м еник аграмымы нэхи­
ли елчейэндиги, нэдережеде баха берйэндиги, ез жигер-
бендиник гелжеги хакында нэме ой-пикирдедиги м еник
учин нэмэлимди.
Мен кичижик о тагы к ичинде ики яна гезмелэп угра­
дым. Догры, гезмелемек учин отагы к ичи о диен окайлы
дэлди. Онда-да болшуна герэ, йеремегими довам этдир-
йэрдим. Келлэм ик ичи хер хили пикирлерден, хыяллар-
дан, арзувлардан долуды. Бирденем отагы к ичини ягтыл-
дуран пенж ирэник янына барып сэгиндим. Дашарык
серетдим. Анырда тикенек симлер герунйэрди. Башга
бир гапдалда болса япракларыны ыгшылдадып отуран
узын-узын дарагтлара гезум душди. «Хава, хава. М ука
дурмуш диерлер. Тикенек симлер - бетбагтчылыгык ала-
маты. Шейле. Хава, д и ке шейле!.. Эйсем-де болса яшыл
япраклы узын-узын дарагтлары нэмэ мекзетмели? Бил-
дим-билдим. Д урм уш ы к безегине. Ховаланып отуран шол
дарагтлар думлы-дугш герк берйэрлер, адамлар учин.

122
улы ил учин арасса хова эчилйэрлер. Эй, Салых, дур-
мушда сенем тикенек симлере дэл, эйсем гэрк-гэрмекли
дарагтлара, мивели бага м екзеж ек бол...»
Атамыз Магтымгулынык дана сезлери биыгтыяр ядыма
душди:
- Догры йерип, догры гезен док болар,
Бивагт гезен меламата кеп галар.
в м р у к биле йыгнаганык ёк болар,
Харам сеен йигитлере баш болма...
Хикленйэними эшидип, эжем голайыма гелди;
- Нэме, оглум, й уре ги к гысярмы? 0 й и куйсейэрмик?
Инди аз галыпдыр, чыда>дак бол.
- Хава-ла, йурегим гысманам дуранок, эже. Исле бу
ерде, исле-де ейде бол - тапавуды ёк, Магтымгулы ата­
мыз хак айдыпдыр: «Догры йерип,догры гезен док бо­
лар!» Эмма кэмахаллар догры йерэнлерикем техмеде-ме-
ламата учраянлары болайяр. - Мен муны делиллер арка-
лы тассыклап уградым. Сезуми гурзелек сакгаллы, буха-
ралы езбек яuJyлycы Эргеш агадан башладым. о н ук кака-
сыны «моллачылык эд йэк, батрак саклаяк» дийип, шол
баса-баслык йылларында Сибирден чыкарыпдырлар. Бен­
де сургунден доланып гелмэндир. Тизара эжесем ёга-
лыпдыр. Ш ейдип Эргеш ага етимлигик гирдабына ду-
шупдир. Ай гечипдир - йыл гечипдир. Эргеш ага есуп-
улалыпдыр. Колхоз ишлэпдир, арабачы, сувчы, тракторчы
болупдыр.
Кырк яшларында Эргеш ага арап элипбисини евренип-
дир, юваш-ювашдан какасындан галан китаплары, голяз-
малары окап уграпдыр. Дога-тевирден баш чыкарыпдыр.
Чагырылан ерден галмандыр. Аят окап, жыназа чыкан
вагтлары-да болупдыр. Хут ш онук учинем кейупдир.
зем нэхили болупдыр-а? - дийип, мен эж ем ик йузуне
серетдим. Эжем «хэ» берип, е зуни к унс билен дицле-
йэндигини тассыклады.
Гунлерик биринде район прокурорынык обада яшаян
гарры х^ мамасы ёгалыпдыр. Доган-гарындашлары дини-
дессурлары бер>хай этмеги макул билипдирлер. Прокуро­
ра маслахат салныпмы-салынманмы - белли дэл, улы ил
болуп о н у к мамасы пахырык жыназасыны окап, депин
эдипдирлер. Кимдир бири муны хаял этмэн, голсуз хат
язып, райкома, обкома, ене нирелередир шугуллапдыр.
Прокуроры партиядан чыкарып, ишден айрыпдырлар.
Шондан с о к Эргеш аганы-да гунуне гоймандырлар. «Сен
дини-дессурлары йередйэд. Ахырын элимизе душерсик»
дийип янап башлапдырлар, хемле атыпдырлар.
- О нсод нэме болупдыр?
- Бахана гытмы?..Кечеден барярка, уршуп дуран ики
саны серхошы геруп, Эргеш ага араладак болупдыр.
Икисинидем йузи персала экени. Ган Эргеш аганыд кей-
негине-де ёкушыпдыр. Шол бармаша урушянларыд бири
хаядыд янында ятан гол ялы демир арматураны гарбап
алып, бейлекинид депесинден эдтерипдир. Бир ураны
билен кайыл болман, ики-уч гезек урупдыр. Шейдибем
урушяныныд ганына галыпдыр. лен-э елупдир, бейлеки
икисинем тутупдырлар. Эргеш ага болуп гечен ваканы
душундиржек болуп нэче жан этсе-де, нетиже бермэн-
дир. Гайтам: «Сенми... сенид башга-да гунэд кэндир,
дини-дессурлары ундэп, илид адыны зэхерлэнидем бар­
дыр» дийип чем гелен айбы йедкэпдирлер. «Бигунэ»
адамыныд елумине себэп боланларыд бири хекмунде-де
оны турмэ дыкыпдырлар.
Биз еримизе гечдик. Эжем «гызыклы гуррудид» дова-
мына гарашярды. Эмма мен ховлукмадым. 0д ки гепле-
шишимизе герэ, икинжи гун палав биширинмекчидик.
Мунуд учин эжем хемме герекли зады: тувусини,
хсуйжедир ягыны, кишдедир кишмишини яны билен алып
гелипдир. Биз палавыд хысырдысы билен гумра болдук.
Арасында мен 0вел егид «эле душуши» хакында гурруд
бердим. Онунжы класда окувыны таишап, кеп вагтлар
ейуне-де, жемгыете-де вепа бермедик, ялтачылыкда яка-
сыны танадан, «арак билен берекден» доя гарныны дой-
руп билмэн йерен, дайтарып дуран муртлы 0велек Те-
Жен базарында ези ялы ыкманда билен таныш болупдыр.
Тезе таншыныд теклибини хаял этмэн голдап, ол икиси
гекнар гетирмек учин Гарагалпагыстана гидипдир. Телим
гезек «пашыпдыр». Эмма содкы гезек гайдып гелйэркэ-
лэр, Дашховзуд голайында лубхе астына алныпдырлар.
Онуд улпети режэд гед дэлдигини адыпдыр, 0велеги еке
гоюп, илки башга вагона гачып гидипдир, Дашховузда-да
отлудан душуп галыпдыр. Ики торба гекнардан душжек
шейтелид хасабыны чыкарып билмэн, башагай болуп оту­
ран велегем сэхелче гунден демир гезенекли меканына
гетирилипдир.
Бирнеме гуншардыбрак берен гуррудиме гулуп, эже­
мид гези яшарып гитди.
Бирденем гулкусинид арасыны кесди-де:

124
 - Ш ожагаз этмиши учинем адамы тутайярлармы? -
дийип сорады.
- Хава-да! Эмма эле душен бадына в ве л е ги к ейунем
декупдирлер. Бир токга тиръек билен башга-башга зат-
ларам тапылайыпдыр ейдйэн. Дине тиръегин ези ярым
килодан гечйэр диййэрлер. Ай, хер ким бир зат д и й ­
йэр...
Вагты к гечмеги билен палавымыз тайяр болды. Шейле
бир тагамлы, шейле бир суйжи болупдыр, хатда нобатчы
аял хем хедур эден палавымызы дадып герди-де, эжем
ики м изик биширен палавымыза ёкары баха берди. Па-
лавдан с о к эжем бираз гышарайын дийип, келлесини яс-
сыга гойды... Менем пен)кирэник янына бардым. Тикенек
симлер гезуме иленокды. Мен д и ке узын-узын дарагтла­
ры сайгарярдым. Гевнуме болмаса, тутуш теверек-дашы-
мызы гулзарлык безейэрди. Гун болса йити шехлелери
билен бу гулзарлыгы мылайымлык билен чоюп дурана
чалым эдйэрди. Менде шейле хыялык деремеги м еник
калбымык дурмуш ёлуна бус-бутин гадам урмага болан
пэклигимденди. Бу пэклик м еник йурегими гурсулдедйэр-
ди, бегендирйэрди. Мен хэзир гевнумдэки бу д уйгы к ге-
зеллигинден ганып билмэн, а к к болуп дуршума, назары-
мы эж е м и к дуркуна генукдирим. Бирденем ока тарап
эдим этдим-де, эж ем ик екунде чеке душуп отурдым. Он­
дан с о к болса пышырдап геплэп башладым.
- Эже, эже )кан! Мен с е н и к инди гамгын кеклуки ди-
ке шат этмэге чалшарын, сен ынанай, эже, ди ке шат
этмэге чалшарын...
Эжем тисгинип турды. Нэме диййэними сорады. Мен
пышырдап айданларымы гайталадым.
- Салых, )кан, боляр, оглум, мен ынанян. Йене сен
бир зады билип гой, оглум. Б и зи к инди яшымыз бир
чене барды, какак иким изикем инди озалкы табымыз ёк.
Бар умыдымыз д и ке сен, оглум. Ынха, гаррылык дерди
болса хачан будретсе-будредип, йыкса йыкаймалы. Ш ука
говы душунен болсак боляр, бизе башга зат герек дэл.
Онсокам ейли-ишикли болуп, иле гошуланыкы герсек,
башга арманымыз ёк - дийип, гыкажы нык УЖЫ билен
гезуни супуриш дирди-де, улудан демини алып, ызлы-
ызына усгуринди. М е ни к болса эжем ик сезлерине
бокурдагым долуп дурды.
Озумем нэмедир бир затлар диймекчи болярдым. Эм­
ма м ени к хич зат диймэге гурбум чатмады. Мен хэзир

125
д и ке ере середип отырдым. Эдем болса ызлы-ызына ус-
гуринип, ене-де гуррукини довам этди:
- Салых >хан, с е н и к бизе ахыр яшымызда геркезен
гергулерик хас-да какака агыр дегди. з у к билйэн, ол
урушдан со ккы йылларык барысыны ёлбашчы ишде иш-
лап, кепчулигик алкышыны алып гелди. Кеп йыллап оба
С оветиник башлыгы, ызынданам колхоз башлыгы болды,
с о к-с о кл а р райкома ише чекилди. Иле эдибилен ягшы-
лыгыны этди, о н у к учинем оны секретарь эдип сайлады-
лар. Райком болубам говуда ишлэп йерди велин, сада-
га к болайын, дан оглум, сен какак эхлиде абрайыны
галгап дуран саман кимин ел ик угруна ыкдырдык отуры-
бердик- Сен себэпли оны ишден бошатдылар, эмма,
шонда-да, ол сен дийип езеленип йер. Барып бэбедик-
л и ги ке ол сени элинден душурмэн, хикленер-де, хувду-
лэр йерерди. зем айны болмаса, мака:
- Биби, сен чагаларымыз яшлыгындан дурмады дийип
бейле бир гаты гынанып йермегин. Б и зи к шудагаз оглу-
м ызык )каны са г болса болар. Гой, м унук баггы болсун,
гой, улалып, ез-езунден кепелсин, онсокам несип болса,
биз Салых >ханы тэ ылмык депесине чыкянча окадарыс.
Гой, ылмы иш гэр болуп. Ватана, ил-халка хызмат этсин
- дийип, ниче-ничелер гайталапды. Билмедик, улы пэл-
ледикми - нэмеми, сокы йене пыс болды дуруберди.
Э д е м и к хэзирки болуп отурышы д и йсек гезгыныды.
Мен о н ук битакатлыгыны хич бир зат билен кешешдирип
билдек дэлдим. М еник учин сесими чыкарман отурандан
говусы ёкды. Ш ейле-де этдим. Йузум гызарып, суккум ем
чаксыз говшапды. Гун яшып, и кр и к гаралып уграпды.
Мен сто л ук устунде дуран чэйнеги алып, чыкып гитдим.
Чай отурдамсок, ене-де ез болян отагымыза гелдим.
Э д е м и к шол ичини гепледип отурышыды. О нук гам-гус-
сасынык барысыны ез герденимде гетересим гелйэрди.
Э д е м и к хэзирки пикир дерясынык толкунларында гарк
болуп барян дуйгуларыны башга бир яна совмак учин, ез
пикирими демлэп, эдеме йузлендим:
- Эде! Эде дан, гатырганмасана, кешешэйсене. Мен
инди е кки Салых дэл ахырын. Мен якыдан бэри дунйэ
тэзеден индим, сен ынанай, эде, мен инди е кки Салых
дэл, тэзеки Салых ахырын - дийдим. М еник бу сезлери-
ме, йылы хованык гар гатлакларыны эредиши ялы, эне
йурегем пагыш-пара эрэп гитди. Ол икияна тагашыксыз
гобсунды-да, бир затлар д ийдек ялы этди. Бирденем ол
содады, аз-кем хаслады ве ызлы-ызына усгурип башла-

126
ды. Хэзирки усгурип отурышы онуд энче йыл бэри ейкен
кеселинид азарыны чекйэнлигинден хабар берйэрди. Мен
май тапып, ода сув хэдурледим. Жогап дерегине ол ба-
шыны яйкап, «ёк» диен маныны адлатды. Ол гайта-гайта
усгуренинден сод. еринден турды-да, пенжирэд эдуне
гелди. Мен хаял этмэн, пенжирэнид бир гезуни ачдым.
Ичерид ховасы тэзеленйэрди. Эжемидем усгулевуги ай-
рылышды. Мен чайыд угруна чыкдым. Узалып гидйэн ин-
сизже коридорыд ики тарапындакы отагларыд кэбирин-
ден эшидилйэн чага сеслери гевнуди гетерйэрди. Мен
бу сеслере гуванып, хаяллык билен едимлэп барярдым.
Хер эдимимде-де ез чагалык девруми гез едуне гетирип
ювдунярдым. Кухня барып, газда гайнан чэйнегими алып
гелйэркэм, тэ отагымызыд ишигини ачып, ичери гирйэн-
чэм чагажыкларыд гулага якымлы сеслеринден ганып
билмедим. Чэйнегими столуд устуне гоямда, эжемид бо­
луп дуршы ене-де унсуми езуне чекди. Мен чэйнеге чай
атдым-да:
- Эже, чай демледим, гел, бир касе чай ичели - дий­
дим. Эжем гарашдырмады. Столуд башына гечип отурды.
Менем пенжирэни япышдырып, столуд устуне чай ичер
ялы затлардан чыкарышдырдым.
Чай башыныд гуррудинде мен годшы болуп яшан
адамларымыздан бирнэчесинид адыны тутдум. Гайталап
соранларым хем болды.
- Гарягды нэме ишлейэр дийдид-э, эже?
- Тувелеме, онуд говы гуни бар. Шол едки гурлушык-
чы кэрини довам эдип гидип отурандыр. Огулларыны-да
ез янында ишледйэр...
Эжем башга танышларымыз хакында-да билдигинден
жогап берди. Эмма Рахмана гезек геленде, бирхили
куртдурди-де дуруберди. Чай овуртлады, ардынжырады.
Бирсалым дымандан сод, сесини песелдибрэк гепледи:
- Рахманыд е з-э бар велин...
- «Велини» нэме, эже?
- Илки-хэ улы оглы серхош болуп мотора мунупдир,
дузгун-тертиби эсгермэн, гаты сурупдир, бир чатрыкда-
да барып, габат гаршысындан гелйэн улы машын билен
чакышыпдыр. Чеп аягыны дызыныд ашак янындан кесип-
дирлер. Омзы билен ики гапыргасы кул-оврам болупдыр.
Гараз, догторлар дадына етишэйипдирлер, ёгсам елэй-
мели-хэ болан экени.
Рахман аганыд башындан инен бетбагтчылык мунуд
билен чэкленмэндир. Ашгазанында дерэн деммебаш ахы-
рын алып ятыпдыр. Соц, экленч аладасы себэпли, Рах-
ман ага огулларынык икисини-де янына алып, оба гэчуп
гидипдир.Барып, колхоза ише гирипдир. Майып оглуна
хунэр евредипдирлер - аякгап бежерйэнин шэгирди, со­
кам уссасы болупдыр. Икинжи оглы обада-да эйгертмэн-
дир, бибашрак эсенлере гошулыпдыр, гекнар, мек, тапса
тиръегем чекипдир. Хич затдан гайтмандыр. Огурлыга
баш гошупдыр. Гиже ил ятып, и г укланда, галык бендэк
ховлусына гирип, бакып отуран гойнуны огурлап башлап-
дырлар. зем мэлемесин дийип «авларынык» шо ерде
дамагыны чалып, халта салып алып гайдян экенлер.
Адамлар сабыр кэсеси долансок, актап уграпдырлар. Ту-
тупдырлар. Суд эдилипдир, иш кесилипдир. Турмэ ды-
кыпдырлар.
- Ченим чен болса, диййэн огланык шу ерде, б и зи к
арамызда. Мен оны гезунден танадым. Эдил Рахман а гак
гези-дэ, середенде ичикден гечип баряр - дийип, мен
эж ем и к йузуне серетдим. - Узынак, ат йузли, йигрими
яшларындакы оглан дэлми? «Хава» болса, ол оглан бу
ерде-де хемишеки гылыгыны йеретжек болан болара че-
мели. Гелен учурларында гокш усы ны к бир ran чилимини
огурланда тутуп, оны сувасалма енжипдирлер, ене-де ур-
х;ак экенлер, хернэ. Деря икимиз етишип, эллеринден
алайдык. Шондан бэри бизи герое, ол баш эгип сапам
берйэр.
- Ягшылык ерде ятмаз дийипдирлер, балам! Эликден
гелсе, болса пархы ёк, голдажак болавери, Салых
жан - дийип, эжем гурруки жемлэп айтды.
Рахман аганы к оглы дагы нэмежик, бу ерде бетлерик
бетини ёла салярлар. Жепбар жалай дийип бири бар.
Геленде гези ер геренокды, асыл эзунден башга адам
бардырам ейденокды. Мен он ук бу ере нэдип душенди-
гини эжеме гур р ук бердим.
Гунлерик биринде яккы Жепбар жалай аракдан маза-
лы доюп, мес болуп кечэ чыкыпдыр. Бир эдарак д е ке си ­
не геленде, ё л ук гырасында ДУран «Жигулэ» гези душ­
йэр. М ашынык эеси ачарыны айырман, галыберсе-де, га-
пысыны гулпламан, эдара гирен болара чемели.
«Гэкдэки дилегим ерде говушды» дийэге-де, Жепбар
жалай сурубилмейэн халына «Жигулэ» атланыпдыр. Пыя-
да ёлагчылары гыран-жырана салыпдыр. Совлуп етиши-
билмедик ики саны гаррынык бири хелэк боляр, бейле­
киси агыр яраланяр. Гез ачып-юмасы салымык ичинде
машын барып бейик ждйы к диварыны сусйэр. © зуник

128
череги битин экени: ам ан-саг галыпдыр, эмма «Жигули»
гаты заяланыпдыр. Ине, яккы Жепбар далай дийилйэн
бэрик, бизиц арамыза гетириленде-де, хил бир иш бити­
рен ялы «далай д и й с е к далайдырыс» дийип хонданбэр­
иси болуп гуплэп йерерди. Хава, илкибашда шейледи.
Бир айлап-ики айлап, или эсгермедек болан болды. Иш­
ден гача дурды. Герсе-хэ аркасыны тутан тапылмады. Ил
декинде ишлемесе, ач галып баряр. Нэлач болуп енум-
чилиге гатнашды, бетон гарды, дай салыды усса болуп
етишди.
- Инди >Кепбардан умсумимиз ёк, эде! - дийип, мен
сезуме дынгы бердим.
Арада Ашгабатдан уч саны йигиди гетирдилер. Икиси
туркмен, бири татар, в й ярып, иле улукдын берипдир-
лер. Буларык хем башдан гечиренлериник кэбир парча-
ларыны эдеме гурр ук бермеги макул билдим. © злериник
габахат матлапларыны амала ашырмак учин дейюслар
хич затдан гайтмандырлар. Адатча ирден, адамлар ише
гиденлеринде, гапыны ачар билен я-да палта билен ачып
талапдырлар. Кеп халатларда ичерик маскалы гирипдир-
лер. Гарры-гуртулардыр чагалар габат гелэйсе, эллерини
дакып,агызларына эсги дыкыпдырлар. Гезлери алтын
шай-сеплерде, япон магнитофоны, фотоаппарат ялы гым-
матлы затларда болупдыр. ©йлери декуленде, херсинден
элли м у к манат чемеси пул, кеп шай-сеп хем-де бейле­
ки затлар чыкыпдыр.
Огры-хсумрулере, кеззаплара дегишли айданларымы
диклэп, эдем кеп вагтлап рахатланып билмеди.
- Вах, шолар гурсун, балам. Харамхорлар асылам говы
герулйэн дэлдир, хэзирем. Худайым, оларык кеки гырыл-
сын - дийип, сезуни сокла)как ялы этди-де, ене мака
йузленди:
- Сен бу гурруклери ниреден эшитдик? Я-да оларык
езлери айдярлармы?
Мен е кд е -с о кд а бу совала гарашярдым.
- Хава, эде! Бизде отряд совети хемем бутин эдара­
мыз боюнча Кепчулик совети диен гурамаларымыз бар.
Вагтал-вагтал шол гурамаларык йыгнанышыкларыны гечи-
рип, биз бир-бирим изе ичимизи декйэрис. Хер ким бир
зат айдяр: бири дурмуш ёлы, бейлекиси душуп йерен
гуни, учунди бири гелдекки умыт-арзувлары барада ач-
ачан гур р ук берйэр. Шейлелик билен, биз езара масла-
хатлашярыс, пикир алышярыс.

129
 гур р у ки м и з шу ере етенде даражык душушык отагы-
мыздакы радиомыз шыгырдап уграды. Бирденем гырыл-
жак сес эшидилди:
- Гражданлар, ерли-еридизе гечид, ятмага хэзирленид
- диен сезлер бизе-де дегишлиди.
Ш ейдип чэклендирилен уч гунуд илкинжи хем икинжи
гуни дийсед чалт гечди.
Душушыгыд учунжи гуни шатлыклы хем гайгы-аладалы
башланды. Мен турманкам эжем чай демлэпдир, столуд
устуни супуришдирип-арассалапдыр. Мен, гейэ диерсид,
ейумиздэки ялы, ховлукман ювундым, супуриндим. Хезил
эдинип эртирлик нахарыны эдиндик. Эжем ене-де менид
тиз ее доланып бармагымы диледи, эглемэнем аягымы
баглажак боляндыкларыны, хатда шол той гуни езунид
танса чыкаймагыныд мумкиндигини хезил эдинип гурруд
берди. Содундан говы-говы евут-несихатлары айтды. Жа-
нымызыд саг болмагыны, кичи гевунли болмагы, улыны-
кичини сыламагы арзув этди, халал билен харамыд пар-
хыны билмеги маслахат берди.
Гич ейлэнлерем затларыны йыгнашдырып, ёл шайыны
тутуп уграды. Уч гунлук душушыгыд содкы гам-гуссалы
пурсатлары барха голайлашярды. Мен «Залым айралык-
айралык» диеними дуйман галдым.
- Эже, ине, мен шу ерден чыкамсод, бу затлары шол
душушык гечирижи аяла говшурарсыд, сод езум аларын
- дийип, дувулги ики саны яглыгы гапдалда гойдум. р
туруп, отагыд пенжиресини ачдым, ичерини йыгнашдыр-
дым. Эжемем билини берк гушап, тайяр болуп отырды.
Ине, бирденем нобатчы аялыд сеси эшидилди:
- Гражданлар ве мыхманлар, чыкмага тайярланыд!
Бу ичякгыч сес менид суддуми эндиредип гитди. Се-
бэби бу сес менид ене-де ез мэхрибан эжемид мэхрин-
ден дашлашмагыма чагырян сесди. Ёк, бу сесде хич хи­
ли гунэ ёкды, муда менид акылым етйэрди. Алажыд ёк­
ды, часлы чыкан геркезмэнид адырсында канун ятырды.
Ш онуд учинем езуди йитирип, эжизлэн болуп дурмагыд
асла хахсаты ёкды.
Хэзир мен ичими гепледип, гуйменип дурман, дессине
эжем билен хошлашмалыдым, онуд чекгун гевнуне сейгет
болмалыдым. Мен шейле хем этдим. Дуран еримден
эжемид алкымына бардым. Хаял этмэн геплэп башладым.
- Эже )дан, мэхрибаным, гамланма, менид сэхелче
вагтым галды. Бу ажы айрачылыкларыд соды герунйэр,
несип болса, мен тиз барарын. Какама-да шейле дийип

130
айдай, взуне-де м еник адымдан элинжек сапам говшур,
тевереклере, таныш-билиш, соранлара-да салам айтгын.
- Боляр, оглум. Мен инди аркайын. Галан вагтыкда
хер хили бела-бетерлерден алланык ези горасын. С еник
взукем акыллы)ка, тертип-дузгунлиже бол. Б и зи к галанх^
вм рум изик гадырыны бил, юрт парахатчылыгынык,, ил
абаданчылыгынык дилегинде бол. Гезумиз ёлукдадыр,
)Кан балам!
- Аркайын болайык, мундан бейлэк сиз м еник учин
йузугара болмарсыкыз. Тиз барарын. Гарашыберик-
- Гражданин Салых Велиев, чыкмага чагырылярсыкыз!
Бу сес м ени к йурегимдэки айтх;ак болан сезлерими
соклатмады. Мен хаял этмэн отагы к ичинден чыкып, ин-
сизже коридор билен ишиге тарап йеремелидим. Йузу-
м и к угруна «Эже, эже х ^ н ! Индики душушыга ченли саг
болук, взуке м саг-аман бар!» диеними билйэрин. Эже­
мем м е н и к билен биле барярды. Д ике биз дэл, эйсем
башгалар учинем хошлашык пурсаты гелип етипди. Ким-
си чагасыны гух^аклап, огшап дуран болса, кимси эне-
атасы билен хошлашып дурды. Ишиге етип гелйэркэм:
«Грахсданин Велиев, чалтрак йврэк, тизрэк гечик» диен
сес ене-де гайталанды. Зол-зол бейлекилерикем атлары
тутулярды. Айралыкдан ажы зат бармыка? Хоркулдап аг-
лаян хайсы, гыгырян хайсы - душунер ялы болманды.
Бир чагажыгык «Какам )кан, нэме учин б и зи к билен ги-
декок» диен зарын сеси гулагыма илди.
Аягымык эдилеси геленокды. Дэхедем-дессемлэп, чэк­
лендирилен ги ки ш л и ги к демир гвзенекли гапысына ет-
дим. Шол пурсатда хем гакрыпып ызыма, эжеме тарап
экетдим. Эжем геплемэн, серхет гапысынык демир гвзе-
неклеринден япышып дурды. Гевнуме болмаса, ол м еник
гезуме йене бир салгымжык ялы болуп герунйэрди. Бир­
денем шол салгым гез ачып-юмасы салымда, м еник гез
екум ден йитип гитди. Чунки мен эййэм барлаг отагынык
ичиндедим. Нобатчы аял, дузгуне лайыклыкда, мени бар-
лагдан гечирйэрди. «Хемме зат ербе-ер» диенден с о к
м ака «гечибер» дийип ышарат билен айтдылар. Душушык
гечирижи аял эж е м и к гоюп гиден совгадыны говшурды.
Дувунчеклери голтугыма алып, мен ез яшаян ериме чалт-
чалт йерэп барярдым. Ине, чэклендирилен гикиш лигик
ховлусында хатара дуран >кайларык душундан гечдим.
Ине-де орта билим берйэн мекдеп, кеселхана, клуб, ки-
тапхана, нахархана, хаммам, орта билим берйэн учили­
ще, спорт мейданчасы, - буларык бары эркин яшайшы

131
ятладярды. Эйсем-де болса бу затлар, биз ялы, дурмуш
ёлундан азашанлар учинем гымматыны гачыранокды.
«Хеьше зат адам учин, хемме зат адамынык эшрети
учин!» диен шыгар гупбе ядыма душди. Мен бу шыгары
е к р э к газетлерик биринде окапдым. Кеп гайталанян бу
шы гарык магадына етд ек болуп, о н у к хер бир сезуни
хетдиклэп гайталадым. «Догрудан-да, шейле! Эмма, оза-
лы билен Адам диен белент сезе мынасып болмалы. Ха­
ва, хава Салых, бу сезлер сака-да дегишли!» дийип ичи­
ми гепледип гелшиме, яшаян >кайыма етеними дуйман
галдым.
Уйтгэн зат ёкды. Хемме зат екки-еккулигинеди. Энтек
адамлар ишден гелмэндилер, кеп адам сыгян умумы
яшайыш )кайы хаклап ятырды.
Мен езуме ын)калык тапамокдым. Г и к д ай ы к ичи ме­
н и к учин дарлык эдйэрди. Хайсыдыр нэбелли гуйч м еник
депэмден басян ялы, с у кку м и хопукдырярды. Э дем ик
билини гушап)кык, гезенекли гапыдан япышып, интизар
болуп ызымдан гарап дуршы м еник хэзирем гезум ик
е кукд е н гиденокды. О н ук гырылдак сеси, евут-несихат-
лары гулагымда якланып дурды. Эдем м еник >канынык
саг болмагыны, кичи гевунли болмагымы арзув этди,
улыны-кичини сыламагы, халая билен харамык пархыны
билмеги маслахат берди. К4ен кровадык устуне гечип,
бир селлем аркан душуп, мелул болуп ятдым. «Ёгса-да,
халал билен харамык нэхили тапавуды бар-а? Гел, шуны
Дерядан сорайын-ла. Белки-де, бу совалы кепчулик йыг-
нанышыгымызда орта атарыс. Гой, хер ким о ка езуни к
нэхили душунйэндигини айтсын...» Бирденем яп-якы ай-
рьлльнлан э д е м и к айраты к мэхрибан сыпатыны гез екуне
гетирдим. Билмедим нэмучиндир, мен хэзир езуми гала-
гоплы дуйярдым. Иркилдек болдуммы, басыргандак бол-
думмы, гараз, тутуш су кку м и гарашылмадык ады дер
басды. Полотенце билен йуз-гезуми, кеялэмик дерини
супуришдирим. Аз салымдан еримден туруп, даш чык-
дым. Бетондан эдилен ёдады гы к устунде икияна гезме­
лэп уф адым. Эдем хэзир ниредекэ? Елдамыка я-да ма­
шын дуралгасына етдимикэ? Белки-де, такси габат ге­
лендир, эййэм вокзала барып етендир? Буларык хемме­
си м е ни к чакламаларымды. Шол бир вагтык езунде ики-
бака зыбыр-зыбыр гатнаярдым. Ынха-да, ишден топар-
топар болуп гелйэн ёлдашларыма гезум душди, хаял эт­
мэн ериме гитдим.Када еврулен дузгуне лайыклыкда би­
з и к хеммэмизем душушыкдан чыкан гунумиз ез еримиз-

132
л е отурмалыдык. Гврен-эшиден тезелшгяеримизи хабар
;бермелидик, гетирилен совгатдан дадымлык пайламалы-
дык. Менем говы дабе эердим.
Хемише болшы ялы, Деря бу гунем бейлекилерден
бирнеме гиж рэк гелди. Гелибем, ерине гечман, мада та­
рап йенелди:
- Бай-бой-ов, гелдидми, халыпа! Салавмалейким! -
дийип, ол менид хал-ягдайымы сорашдырып уграды. Мен
достумыд гадыр-гымматына хормат гоюп жогап бердим.
Мэхирли гврш енимизден сод икимизем еримизе гечип
отурдык. Деря ене совал ягдырып уграды;
- Гур бер, ей-ичерилер гургунчылыкмы? Гаррыларыд
саглыклары ненед? Гун-гузеранлары нахили? Тувелеме,
сен-э шу довзахдан чыкаймалы экенид. Асыл йузуд дур-
ланайыпдыр, гезудем учганаклап дуран ялымы? - дийип,
ол ярым чын - ярым дегишме эхединде айтды.
Саглык - аманлыкдан сод, Деря герен-эшиден тэ зе -
ликлерим билен гызыкланды.
- Тэзелик кеп, дост. Илеримизде бош ятан мейдан
барды. Сэхелче вагтыд ичинде уч-дерт этажлы жэйлар-
дан долдурылайыпдыр. Гечуп барянлар той ызына той
гечирйэрмишинлер. Бизе-де пейдалы болупдыр: Кечэми-
зи асфальтлапдырлар. вйум изе газ элтипдирлер.
«Хезири башга экени» дийип, эжем шатлыгындан яда ики
болуп биленок.
Аллан ага диен годшымызыд экиз агтыгыныд боланды­
гыны, бирине Хыдыр, бейлекисине Ыляс адыныд дакы-
ландыгыны, ишден башга зады билмейэн жепакеш дога-
ногланым Байрамыд якында «Москвич» машыныны сатын
аландыгыны, шол бир вагтыд езунде обаларда, ылайта-
да шэхерлерде бозгакларыд кепелйэндигини, олара
гаршы гереш ид гуйчленйэндигини, башга-да ядыма ду­
шен затлары мен бирин-бирин айдышдырдым.
- Башга-да бир тэзелижеги айдаясым гелип дур -
дийип, мен онуд йузуне чидерилдим.
- Айт, Салых, айт. «Диле гелди - биле гелди» дийип­
дирлер.
- Айтсам, эжем-э «Тизрэк барайсад боляр, оглум, ая-
гыды баглажагымыз чынымыздыр» - дийип, евран-евран
гайталандыр.
- Бул-^а ид улы тэзелик. Оглан, сен гурруди шундан
башламалыдыд ахырын. Гаты говы-да...
- Деря жан, энтек ызыны дидлесене...
- Ери бакалы, дидлэли. Ене нэме?

133
 - Айтсам дост, эжем-э ее баран гунум гелналжьтап
гелин гетирэйж ек ялы болуп дур. «Гарындашларымык би­
рине гудачылыга гелжекдирис дийип, хабар гатып оту­
рандырын» диййэр.
- Она етеси нэме бар?
- О ка етесими? Гудачылык гурруки б и зи к ейумизде
озалам телим гезек болупды. Хер гезегем эжем «гарын­
дашларымыза хабар гатян» дийип айданда, какам ока:
«Нэме, Салыхык ичинде хщны ёкмуды? 0 з халаныны сай-
ласын. С ок, бизе маслахат салса, тоюны гечирмек б и зи к
билен» дийип телим гезек айданы м еник ядымда. Мен-э
шоны догры хасап эдйэрин.
- Хава, Салых, какак айдяны-да бичем дэл. Йене хем­
ме меселэни маслахатлы чезмек герек.
- Хава-ла. М еникем айдяным шол-да. Инди замана
башга. Гермэн-билмэн, машгала гурмак болмаз ахбетин.
Догрусы, эжем м е н и к пикирим биленем ылалашман ду-
ранок. О нуккы белли зат, о н у к мени чалтрак ейли-иш ик­
ли этмек максады бар.
Илки Тойлынык, ызынданам Черкез аганык гелмеги
билен, гурруким из хас-да гызышып уграды.
Дашындан середэеникде, б и зи к отурышымыз )куда та-
гашыксыз герунсе-де, биз езумизи уллакан сарайык
ичинде отуран ялы дуйярдык. Ш унук ялы душушык маха­
лында б и зи к агзыбирлигимиз, бирек-биреге хорматымыз
и к к э н айд ы к йузе чыкярды. Ине-де, Черкез ага м еник
хал-ягдайларымы тэзеден соращдырып уграды.
- Хава, Салых, какак гургунмыдыр, оба-гараларда нэ­
хили езгериш лер бар? Мал-гаралак, чопан-чолукларык
ягдайлары нэхиликэ?
Соваллар, соваллар, соваллар. Жогап берип етиш эй-
с е к, зор болдугыкды.
Шу вагт Деря:
- Салых, мен чай демлэп гелейин - дийип еринден
турды-да, ишиге тарап гитди. Мен о н у к ызындан: «Деря,
й узук угруна Сердары, Еди ага билен Мерген палчынам
алып гел» дийип гыгырдым.
Деря доланып гелен учурында ерли радиомыз б и зи к
хеммэмизи агшам нахарына чагырып башлады. Мен ду-
вулги яглыга элими узаданымдан Тойлы «Радиодыр-да,
айтса айдыберсин, б и зи к бу агшамлыкча нахархана мин-
нетимиз ёк» дийип бэлчиреди. Шол икарада дувун-
чеклердэки затлары сто л ук устунде ерлешдирмэге баш-
ладык. Еди ага билен Мерген палчы хем хут вагтында

134
гелип етишдилер. Герушмекчи боляндыкларыны акып,
еримден турмакчы болдум. Эбетейини тапмадым. Дарыш-
ганлык турмага май бермеди. Б и зи к хеммэмиз отуран
ериизден саламлашмакчы болдук. Бирек-биреге якын
отурдык-да, Тойлынык айдышы ялы, «гадырлы мыхманла-
рымыз» Сердара, Еди готур билен Мерген палча орун
бердик.
Д еряны к чаласын херекетлерини мен хемише халаяр-
дым. Бу гезегем шейле болды. Ол хатара гойлан кэсе-
лере чай гуюшдырып: «Ханы, Черкез ага, башлап бер.
Ийип-ичип отуралык, адамлар» дийип отуранлара йузлен­
ди. Мыхманлар мурэхеде якындылар. Хер ким халан ныг-
матындан сайлап ийди. Тас ядымдан чыкаран экеним.
Сердарык теклиби боюнча лаваш билен пейнири и к со-
Кундан иймеш ек эдилди. «Себебими? Пейнири лаваш
билен долап иерис велин, шонда езукизем душунерси-
киз» дийип, ол сырлы эхекде гурледи.
Сердар орта бойлы, орта яшан, езем д и й се к гевнупес
адамды, чаксыз зэхметсеер хем зехинлиди. Ол яшлыгын­
дан рус эдебиятына, доганлык халкларык чепер эдебият-
ларына белетлиги билен тапавутланярды. Магтымгулы-
нык, Зелилиник, Молланепесик, М этэжиник гошгулары-
ны к биртопарыны ятдан билйэрди. Биз биртопар болуп,
эдебият барасында гур р ук эдип, хайсыдыр бир йузе чы­
кан эдеби жеделик арасыны ачып билмесек, дессине
Сердары тапып гелердик. Хемме зады чинтгэп душунди-
ренсок, жеделе-женжеле ер галанокды. Галыберсе-де, ол
е зуни к дилеварлыгы хем-де йуз гермезлиги билен ялта-
лары епбеклейэрди, мекирлик эдип, ишден гача дурянла-
ры, алдавчылары, текепбирлери чекинмэн паш эдйэрди.
Догрусы, кэбирлери оны кэн халабам дуранокдылар, е к -
сесинден «эдебиятчы» диен лакамы яксылап айдярдылар.
Эмма кепимиз учин Сердар генумел ве бичак догручыл
адамды. Ш о нук учинем биз оны говы герйэрдик, сылаяр-
дык.
Чая гезек гелиберенде Мерген палчы дилленди;
- Иним, Сердар, ийип-ичип болуп барярыс. О нэме
учин лаваш билен пейнири ийдирмедик? Сырыны ач-хав.
Эшидип отуралы.
)1^огап дерегине Сердар ортада ятан пейнирден отлу-
чеп габы ялысыны алды-да, гыйым-гыйым кесишдирдип
лаваша долады. Ызынданам шапбылдадып ийип башла­
ды.
- Хенизем душунекокмы, Мерген ага?

135
 - Душунер ялы зат айтмасад нэме. Элбетде, душунме-
дим.
- Онда дидле, Мерген ага. Гундогар юртларында, ме­
селем, Эйранда пейнирли лаваш доламасы гарамаяклар
учин гунде тапдырян шам дэл. Ода герэ, хер ким нахар-
дан мазалы дояндан сод, шу доламадан азажык болса-да
ийип. «Бэх, лаваш билен пейнирден ийип дойдум-ов»
дийип ез гевнуни алдаяр. Ынанмасад, инди ий-де герэй,
Мерген ага!
Хеммэмиз хахайлап гулушдик.
- Икинжиденем, Мерген ага, нахар ийленде сус бол­
ман, шадыян болмалы. Ынха, муны мен айдярын.
М ерген ага са г элинид суем бармагыны чоммалтды-да:
«Герйэн велин. Сердар, сенде оюн кэн-ов» дийип, дола-
масыны чейнэп уграды.
Ийип-иченимизден сод. Черкез ага тевир галдырды
хем-де биз билен хошлашып, ез болян ерине гитди. Га-
ланларымыз Сердарыд адамкэрчилик, ынсап, хайыр-саха-
ват хакындакы, умуман, ахлак меселесине дегишли гур-
рудлерини унс берип дидледик.
- Биз, ылайта-да, яшларымызыд тербиесине унс бер-
мегимиз герек диййэрис. Эйсем геп диде яшлардамыка?
Улуларымызыд хем ялдышян ерлери аз дэл - дийип,
менден харай гезлейэн ялы болуп. Сердар йузуме серет­
ди.
- Меселем...
- Меселемми? Меселеми, Еди ага, ынха, эл-йуз ювян
еримизи алып герели.
- Хава, хава...
- Хава болса, шол ердэки крандан хачан барсад, сув
дынгысыз акып дур. Мен я-да менид ялылар болаймаса,
хич кимид пидине-де дэл, кранды япмалыдыр ейденок.
Геруп дурсаларам, «чалпавлык я-да кэл боланда мада
нэме» диен ялы эдйэрлер-де, гапдалындан гечип гиди-
берйэрлер. Ид эрбет ерем, нахардан ед элини сува де-
гирйэнлере кэн габат гелйэн дэлсидиз. Эйсем шунуд
ези болян затмыдыр! Арассачылык саглыгыд гиреви д и ­
йип йене ерден айдыланок, шейле дэлми, Салых! Шейле
болян болса, бар, яшлар-а бейледе дурсун, эйсем улы
яшлылара, хатда сачы-сакгалы агаранлара нэ бела урду-
ка? Эйсем томсуна нэхили боляр? Бир я-да бирнэче
адам теверекдэкилери, шол санда гечип барянлары дуй-
бунден эсгермэн, чып-яладач болуп сува душуп дуран-
дыр. Ханы, сылашык, ханы, адамкэрчилик мертебеси...

136
 - Сен-э яман ёкардан тугдун-ов - дийип, Мерген пал­
чы йузунин угруна айдып гойберди.
- Ёкардан тутдун Мерген ага, ханха, серет, 0 в е -
лек хажатханадан чыкып гелйэр. Элини сува сокар ейд-
йэрмик?..С еред й.
Хеммэмиз пенжирэ бакдык. Сердарык а:йдышы ялы
болды. велегем, янындакы ёлдашы хем кранык дене-
синден сыкылык атып гечдилер-де, гидибердилер.
- Пэхей, Сердар, догрусыны айтсам, би з-э бу затлара
унсем беремзок. Эгер валла, сен гаты догры айдяц,
адамларда утанч-хая галмандыр дийэймели, езуци сыла-
масан хем или сыламак герек, хол ики-уч йуз эдим бей-
лерэкде йерите сува душулйэн ер бар ахырын. Бар-да,
шонда ювун-да гайдыбер дийсене.
- М ерген ага, сынчы болмак говы зат. Ягшыны геруп,
элбетде, гуванмалы, эмма болмаян затлара-да боланок
дийип гени айдаймак герек. М унук ези хем м эм изик бор-
жумыз герек?
- Элбетде - дийип, бу гезек Деря жогап берди.
- Ынха, биз хер гун ир билен ише гидйэрис герек -
дийип. Сердар сезуне дынгы берди. - 0 зе м бэш-бэшден
хатара дуруп гидйэрис. И ш иги к агзында хеммэмизи ха-
саба алып, дашары чыкарярлар. Ичики якайын диен ялы,
якы нызама дузулемизде кимдир бири чилим отланяр,
кукедйэн чилим иник ажы туссеси билен асла иши ёк.
Оглан, е к бар - с о к бар, чыдамак герек, эдил шо вагт
чекмелими? Теверегикдэкилери сыламалы. Эйсем санаг
вагты чилим чекмели дэлдигини билмэн дурлармы? Бил-
йэрлер. Д и к е эрбетликлерине бэс гелип биленоклар.
Арада ш унук ялы ягдайда бирине, вах, ады ядыма душе-
нок, «Шепе, бу болш ук боланок» дийсем, «багышлак»
д и й м е ги к дерегине, ол м еник ал-петимден алды. зем
уллакан адам-лайт.
Мерген палчы отурып билмеди:
- Кимкэн-айт, о дейюс? Э кини кул-оврам эдэймели
экени. Дагы-дувара геренде букулсын йерсун-ле.
- Ёк, М ерген ага, бу айдянык болмады. Олар ялылар
эрбет боляндырлар, с е н и к айдышык ялы, о дейюслар
бир шапбадыка юмрук билен жогап берерлер. Урмалы
дэл-де, ялкышыны душундирмели.
- Душ унмежек болса нэтжек?
- Отряд йыгнанышыгында я-да дивар газетде ит мас-
гарасы этмели.
- Дузелер ейдйэкм и?

137
 - Гаты дузелер...
Сердар билен Мерген палчыныд гурруди башланышы
ялы хем гутарды.
Йене велин Сердарыд жаныгып айданлары хеммэмизе
тэсир этди. Озалкы эден этмишлерине пушман эдип
билмэн, кукрэп йеренлер башга-да барды. Шол тетелли-
лери танамак кын дэлди. Бириси бойнуна яглык атынан
болярды, бейлекиси йерэнде аягыны гышык-чайшык ба­
сып, эдимини уйтгедйэрди, башгалары дукана, нахарха-
на, башга ерлере баранларында нобата дурмалыдыр ей-
денокдылар. Оларыд бу болшуны кепчулик халанокды,
гайтам, илид гезунден душуп, олар езлерини едкуденем
бетер йигрендирйэрдилер.
«Пишигид йындамлыгы саманхана ченли» дийипдирлер.
Бозгаклык эдйэнлер иру-гич ызларындан етдирип, дегер-
ли теммилерини алярдылар. Чэклендирилен гидишликде
хич киме эглиш ик эдиленок. Озалам шейледи, гелжекде
хем шейле болжакдыгы хеммелере мэлимди.
Чемесине геленини дуюп, мен отряд советимизид, хас
говусы, кепчулик советимизид нобатдакы меху ислеринид
биринде эдеп-экрам, тербиечилик меселесини орта ат-
магы теклип этдим. Деря, Сердар, Еди агадыр Мерген
ага менид теклибими икеллэп голдадылар. Бейлерэкде
отуран Тойлыныд сеси гулагымыза илди:
- Ш ода менем разы-хав. Жей маслахат!
Ерли радиомыз ятар вагтыд боландыгыны гайталап ха­
бар беренде, биз ерли-еримизе дагадык. Эртеси Черкез
ага, бухаралы езбек яшулусы ве эдара башлыкларымыз
билен маслахатлашып, йыгнанышыгыд гунуни ве сагады-
ны белледик. Гернукли ерде уллакан билдириш асып
гойдук. Хай диймэнем чыра сэндурилди. Ж^йыд ичинде
асудалык хекум сурди. Менид гезумид едунде эжемид
кешби ядадан жанланды. «Эже, эже жан!» диеними дуй­
ман галдым. Содра яшайшыд суйжи-суйжи хыяллары кал­
бымда гайталанып, укы билен сеплешип гитди.
...Бу гун мен хас ир ояныпдым. Душегимид устунде
гезуми ачып, эсли ятанымдан сод, радио турмага вагтыд
боландыгыны гайталап уграды.
Жайыд ичиндэки годшуларым гидип, эртирлик нахары­
ны ийип гелдилер. Менем хасыр-хусур ювнуп, хезил эди­
нип гарбандым. Хеммэмиз уградык. Барып даш овратдык,
бетон гардык, галыплара гуйдук. Гурлушыкчылара зерур
енумлери ясадык. бврениш ен ишимде чаласынлык гэр-
кезип, табшырыгы адры яны билен берждй этдим. Эр-

138
тесем, сок-сокл арам ише гезек геленде гуйжумизи гай-
гырмадык.
Агшамара дуйнки адамлар болуп м еник яныма йыгна-
нышмашак этдик. Черкез агадан езгэм из белленилен ваг­
та жем болдук. Яшулы «Келлэм агыржак боляр, нэме
гуррук эдилсе, м ака айдарсык» дийип. Сердара саргап
гойберипдир.
Мен сто л ук устуне яглыгы язып, дуйнкуден галан-га-
чанлары гоюшдырдым. Тойлы чай демледи. Тамдыр че-
рек, етдигинден говурма ийдик. Мерген палчымы - сеси­
ни чыкарман дымып отуржак адам. Ол ягжаран агзыны
супуриш дирди-де, «Яша, Салых х^ан! Бол-бол, биз бол!»
дийип паккылдады. Ногулдыр набат билен чай ичилди.
Азрак болансок, пейнирли лаваш пайланылып берилди.
Ийлип-ичиленден с о к Мерген палчы сакланып билмеди.
«Пейнирли лавашдан дояйдыг-айт» дийди-де, лох-лох
ЭДИП гулди.
Д е р я к теклиби боюнча екум издэки екшенбеде Кепчу­
лик сове ти ни к йыгнанышыгыны гечирмели дийлен пикире
гелинди. Ш о ка ченли галан ики-уч гунук ичинде Деря
советик членлерине маслахат салып, меселэни мазалы
биширмелиди. Оваданлап билдириш язмак, дивар газе-
тиникем йерите саныны чыкармак Сердара табшырылды.
Гарашылан гун гелип етди. Топар-топар болуп клуба
гелйэн адамлар даш ишикдэки билдириши хевес билен
окаярдылар. «Адамлар, йыгнанышыкда. «Ягшы нэме -
яман нэме?», «Халал нэме - харам нэме?» диен меселе-
лер боюнча хер ким ез пикирини чекинмэн айдып би-
лер» диен се зл е рик хеммелере айратын тэсир эдендиги
сорамасыздан акылярды. Оны кеплер гайталап-гайталап
окаярдылар.
Залда йигрими адамдан отурылян курсулерде бош ер
галмады, гижэ галанлар д и к дурмалы болдулар.
Гапдалымда отуран Деря «Гелшэйдилер ейдйэн?..»
дийип, еринден турды, сахна тарап йенелди. О нук яны
билен ене ики адам ёкары гечди. Арамызда Кепчулик
советиник башлыгы Абдул Ахмедович Аветисян билен
Иван Михайлович Михайлов хем барды, Михайлов инди
майорды, зем туркмен дилини арасса билмесе-де, ду-
шунишсе болярды. Деря олара серетди-де, сахна гечме­
ги теклип этди. Аветисян билен Михайлов бу теклибе
жогап дерегине; «довам этдириберик!» диен маныда эл­
лерини галгатмак билен чэклендилер.

139
 Кепи герен Деря хемише болшы ялы, бу гезегем хов-
лукман гурлэп уграды:
- Адамлар, онда, нэме, башлаберелинми? «Хава» бол­
са, б и з и к бу гезекки йыгнанышыгымыз, гевнуме болма­
са, гаты гызыклы болмалы. Биз ахлак меселеси хакында
гикиш лейин гур р ук этмеги макул билдик. Ничик герйэ-
киз?
- О нэхили «Ахлак?» - дийип бириник сеси
Д еряны к совалына жогап манысында эшидилди. - Биз
бу ере билдиришде языланы диклемэге гелдик, сен бол­
са, Деря, башга зад ы к гуррукини эдйэк. Аслында ахлак
нэме? Б и зи к-э эшиден сезумиз дэл-хов!
Арамызда Бозаган дийип биримиз барды. Булагайрак-
ды. Дава тапса, гези ачылярды. Йуреге душгунч эхекде
инчемик чыкян сес ш онук сесиди.
- Бозаган догры айдяр - дийип, 0велек зевве ерин­
ден турды. - Ахлак-пахлагыкы билемзок. «Ягшыдан-яман-
дан» гур р ук этмекчи болсак, ынха, мен башлаян - д и ­
йип, ол с е зу н и к устуни етирди.
Деря дарыкмады:
- Адамлар, «Ахлак» диен с е зу к г и к манысы бар. Ахлак
сези эдеп, выждан, халал-харам, ынсап, тертип, башга-
да шулара м екзеш сезл е р ик хеммесиник манысыны ез
ичине аляр. О нук учинем м еник айданымы ге к гереси
иш ёк.
Деря отурса-да, Овелек отурмады.
- Сен, хан ага, гурруки башга яна совхщк болма. Ах-
лагыкы якакдан асай. Раст, ягшы билен яманык нэмеди-
гини бизден эш ид есик гелйэн болса, ынха, диклэбер...
Гедек гурлемэге, «ахлагыкы якакдан асай» дийип Дер­
яны эсгерм езлик этмэге Овелегик асла хакы ёкды, онук
самахылламасы мени гыжындырып уграды. Еримден ту­
руп, тумшугына елмэесим гелди. Эмма «Сабырлы болгун,
иним, ганыгызгынлык эдэймегин» дийип. Черкез аганык
бир гезекки гуррунде айданы гупбе ядыма душди. Сак­
ландым. «Салых, чыда, гызмалык эдэйме» дийип езуме
гевунлик бердим.
Эйсем-де болса. Деря нэме учин тайтаргы беренокка?
Гайтам, тирсеклерини столук устунде гою п'отуран ерин­
ден о н у к «Айдыбер» дийип гайталап отурмасы нэме!®?
- Айтсам, берекден мазалы гарныкы доюрсак, ызын­
данам бирселлем шемалласак. онсокам дунйэни билмэн
ятып, укы кы алсак, ш ока ягшы диерлер.

140
 ©велегид содкы сезлери залдакыларыд шовхунына го­
шулып гитди.
- Хов дийдим!
- Жан сада!
- Яша, в вел е к жан, дилиде денейин.
Шовхун - гыкылык себэпли ене-де ики адамыныд
еринден тураныны хич ким дуймады дийседем болжакды.
Оларыд бири Бозаганды, бейлекиси отуз яшларындакы
Пирлиди. Барып ятан лакгылыгы, бош хайбатлылыгы учин
ода Пирли пекге диййэнем барды. Пекге дийселер-де,
ол махал-м£ хал генумеллиги биленем тапавутланярды.
Илки, май тапып, Бозаган сезлэп уграды.
- ©велек бэрден гайдяр. Берек дагы нэмежик?! Д ий-
Жек болсад, чишлик дийсене, езем ядых;а елдурилен
ищ егид этинден болсун. Гапдалындан хем бирки гезек
йуз эллиден гойберсед, ягшы дийип, луда айдарлар.
Ене-де шовхун аралашды.
- Аракмы я-да коньяк?
- Белкем, башга затларам гевнуд ислейэндир. Чекин­
ме-де, дийибер.
- Айдым-сазы ятдан чыкараймавери...
Бозаган башбозарлыгыны довам этди:
- Аркайын болайыд. Ятдан чыкармарын. Адамлар, шу
ерден саг-аман чыксам боляр, шу арзувларымы дурмуша
гечиржегиме ынанайыд. Гапымызда шейле шагаладдыр
шатлыгыд болжакдыгыны енунден айдян. Шода сизид
хеммэдизи чагырян. Ынха-да адресим - диен болуп, бир
бележик кагызы чеп эли билен депесинден ёкарда бу-
лайлады.
- А-хов, Бозаган, сен башга бир зады айтсана. Ене
нэче йылыд галды?
Бозагана дерек учунжи бири жогап берди:
- Д ерт йыл, секиз ай, алты гун, докуз сагады...
- Онда, гарныды сува атай дий-де гутар-да...
- Догры -да, валла...
- Бозагандыр-да, нэме, танадзокмы?
Ине-де, Пирли пекгэ гезек етди. Ол эхем-ухум эден
болуп, ясама ардынжырады.
- Адамлар, хий шейле-де бир зат болармы? Биз нэме,
шу ере ©велек билен Бозаган ялы ики саны самсыгыд
варсакысыны дидлемэге уйшдукми я-да говы гурруд
эшитмэге? Мен шода душунемок... Шулад икисинем йыг­
накдан ковуп гойбермек герек. М ен-э шейле пикир эд­
йэн...

141
 Деря азажык гобсунды, еринден туржак болды. Эмма
ввел ек вцуртди.
- Пирли, агзы ка эелик эт. Я ккы се зуки ене-де бир
гезек гайталасак, аман сыпмарсык- Эшидэй. Адыка буй-
санма. Пирли боланык билен е зуки пирдирин ейдйэн
болайма. Билип гой, сен хич кимче-де ёксук- Нэме учин-
дигини айдайынмы? - дийип, ол Пирлэ совал берди.
- Билйэникден галма, айдыбер.
- тен гыш, шол гун гар сепелэп дурды, нахарханада
б и зи к янымыза гелип, «Бизе нахары болмалысындан аз
берйэрлер, езем тагамсыз биширилйэр. Муны дузетдир-
м е ги к екеже ёлы бар. Эртир ише чыкмасак, кер болуп
дузедерлер» дийип, башбозарлык эден кимди? Ханы,
ядыка душур? О нсо к сака ынанып, биз ишден галдык.
Йерите комиссия гурап, барлаг гечирипдилер. Хич хили
кемчилик тапылмады. Ш ейдип Бозаган дагымыз темми-
мизи алдык, сенем, Пирли хан,була)кагыкы булап, езукем
ише гид ипсик, ахырсокунда-да ак >куйже болуп галдык-
Ш ейдип биз с е н и к торука дущдук. Эгер-де сен шоны
гез екунде тутян болсак, онда с е н и к ялы мана душмез
келесакы к гепине гиденлигимиз учин, догрудан-да, биз
самсык.
Ене-де айдайынмы? Хч-дерт ай озал дердунжи отряд-
дан Назарык ызындан гелен хаты ачып окан кимди?
Менми я-да сен? Сен! Хаты университетик студенти
языпдыр, арман, шу вагт о гы зы к ады ядыма душенок.
«Менем о ка ез адымдан жогап яздым» дийип, самсыклач
гулуп йерен кимди? Менми я-да сен? Сен!
Бозаган сесленди:
- О гы зы к ады м е ни к ядыма душйэр. Сурайды...
«Сурай» сезуни эшиденимде м еник устумден гызгын
сув гуйлан ялы болды. Сурай! Сурай >^ан! Эзизим!
Сэхелче вагты к ичинде келлэмде м ук пикир ат
чапды. «Адыка гурбан болайын, Сурай жан. Мумкин, ол
хат Назара дэл-де, м ака иберилендир. Аслыетинде, На­
зар диен адам б и зи к арамызда бармы берин?»
Мен адыны билйэн адамларымык хеммесини гез екуне
гетирдим. Шу отуранларык арасында-ха Назар диен
адам ёк. Бирденем бирвагт агыр бетон сутунини гетере-
нимизде, чагырмасак-да, кемеге гелен чепиксиже болса-
да, гу)курлы)ха оглан ядыма душди. Мен шонда онук
адыны соранымда, ол «Назар» дийип жогап берипди.
Мен шонда о ка «Говы ады к бар экени» дийипдим. «Ол
хэзир ниредекэ? Билдим-билдим. Оны эркинлиге чыкар-

142
дылар, внумчилиге гитди ахырын. Диймек, хат Назар ги-
ден сок гелипдир» Гиденсок геленде нэме? Кесекиник
хатыны ачып окамага, устесине-де, белки-де, Назарык
сэйгулисидир, о ка эз адындан хат язмага Пирли пекгэ
ругсат берипдир?..»
Мен атылып еримден турдум.
- Сен, Пирли, гаты пис адам экеник- Сака Гарачомак
диерлер. Гарачомак дийм ек бэрден гайдяр. Сен дейюс
адам Э гер-де шу ерде Назар дуруп, Сурайык ез сейгу-
лисидигини айдаян болсады, онда Назар икимиз се н и к
даш ыка гечип, кулуки чыкарардык. Душнуклими?
Мен ене-де нэмедир бир затлар дийжекдим. Эмма
ызымда отуран Тойлы сыйымдан чекэйди. Мен зордан
сакландым. Ш онда-да теклибими айдып галдым:
- Гой, Пирли пекге, шу отуранларымызык екунде эден
этмиши учин етунч сорасын.
- М ени к нэме этмишим бармышын? - дийип, Пирли
сесленди.
Мен хаял этмэн жогап бердим.
- Биринжиден-э, сен бирине гелен хаты ачыпсык,
икинжиденем, Сурая (Сурай сезуни хас батлырак айт­
дым) хат языпсык- Инди душундикми?
Эвелек, Бозаган, ене-енелер, м еник сезуми алып ге-
тердилер.
- Индиден бейлэк ш унук ялы зат гайталанмаз - д и ­
йип, Пирли пекге бурнуна салып гурледи.
- Яг-шы!.. - дийип. Деря ез-езунден дерэн жедели
Жемледи.
Нэбелли, догрусы, хыялы Сурай мени ене-де ынхщлык-
дан гачырды. Орта бойлы, бадам габак Сурайык гул
м екзи ге зум и к екунде салгым атды. Эйсем, Дерянык
богна белуп, «Яг-шы!» диймеги нэмэни акладярка? Ме­
н и к айданларымы макулладыгымыка я-да м ака дегишли-
ликде киная билен айтдыгымыка? Белки-де, бейтдиги
он ук «ягшы» се зун и к эхмиетини ныгтадыгыдыр.
Ашак середип, гарым-гатым пикирлере гарк болуп
отурышыма, аракесме ыглан эдилйэндиги хакындакы ха­
бары хем дуймандырын. Аяк сеси ни к гупурдиси унсуми
бозды. Гакрылып, Тойла бакдым, ол;
- Гидели, Салых. Бирсалым арасса ховадан дем алып
гелели - дийип айтды.
Дашары чыкарымыза мэхетдел, яныма Овелек билен
Бозаган гелди.
- Чуйледик-ай - дийип, Овелек сезе башлады.

143
 - C ar боЛ( шепе - дийип, Бозаган улпетинид айданы-
ны к довамы эхединде гепледи. - Ш ейдип кэмахал бизем
голдавери, халыпа!
- Нэме дийседизлэд, хан огуллар, барыд, ишидиз би­
лен болуд. Мен кимдир бирини голдамак я-да башга би­
рини чуйлемек учин дэл-де, эйсем адалатыд хатырасына
гепледим. Догрусыны айтсам, сизде-де дерек ёк.
- О нэхили дерек ёк? - дийип, ©велек сурнуп уграды.
Мен ода гысгадан-гысга жогабы айтмага чемелешен
пурсатымда, кимдир бири тирсегимден тутды.
Биз йылгырып йузуме середип дуран Деря билен хаял
этмэн бир чете чыкдык.
- Гевнум болдуд, дост. Туйс менид айтжак сезлерими
айдайдыд. Элбетде, мен сенид ялы гахарлы айтман, сы-
пайырак гурлэрдим. Айбы ёк. Гой, Пирли езунден гер-
сун...
- О тетеллини далаймалы болян вагтлары хем бардыр.
Индикиле, хер эдимини ойланып этлесин-дэ, валла! -
дийип, айдып-айтманкам, Деряныд;
- Сен догры айдяд, Салых! - диенини эшитдим. Теве-
регимизе башга адамлар гелдилер. Биз гурруди башга
яна совдук. Тизденем зала гирип, ерли-еримизде отур-
дык.
Йыгнанышыгыд икинжи ярымы чекелешиксиз башлады.
Элем-жаханда, Туркменистанда болян вакалардан окан-
эшиден затларыны гысгажык гурруд берип Сердар оту­
ранлара йузлдади:
- / ^ м л а р , хемме ерден дэринид ысы гелйэр. Хемме
ерде- урш а тайярлык герулйэр. Билип болмаз, тезе уруш
турайса, дири галжак адам ёк - дийип. Сердар хетжик-
лэп айтды.
- Хов, Сердар эдебиятчы, сенид айдянларыдыд бизид
йыгнанышыгымыза дахылы бармы нэме? - Жепбар жд-
лайыд ёгнас сесине хеммэмиз белетдик.
- Дахылы бар, Жепбар. Онда-да нэ)куре дахылы бар
дийсене?!.
- Менем шоны сораян-да...
- Ил-гун, юрдуд эхли халкы уруш болмалымы, я-да
болмалы дел диен совала жогабыд гезлегинде.
Мен еримден турдум. Бир Сердара, бир-де
>калая серетдим. Отуран адамлара гез гездирдим.
- Адамлар, бу меселеде ики хили пикир болуп бил­
мез. Бизе уруш дэл-де, парахатчылык герек. Ынха, мен
бир гурруд айдайын.

144
 - Айдыбер бакалы, Салых хан! - дийип, ввелек гевну-
етмезчилик билен гыгырды.
- Шу отуранларык арасында гечен урш ук шапбадыны
датмадык бардыр вйдемок. М еникем Нуры дайым уруш­
дан аягыны алдырып гелди. Асыл мака Салых адыны да-
канам шол дайым. Ол е зу н и к агыр севешде вепат болан
кыяматлык досты Салыхык адынык довам этмегини не­
леп, м ака ш онук адыны дакыпдыр.
Ене-де в в е л е ги к сеси эшидилди.
- Гысггшт, Салых эке!
- Гысгалтсам, мен шу меселэ кесгитли жогап бермеги
теклип эдйэрин.
Деря м ени к теклибими голдап:
-Адамлар, ким урша гаршы болса, я-да башгача айт-
сак, парахатчылык беркарар болсун дийсе, элини
галдырсын - дийди.
- Бирагыздан макуллаярыс.
Сердар ене-де ер турды:
-S-Менде икинжи теклип бар. Хемме ерде парахатчы­
лык вахтасы гечирилйэр. Зэхметкеш халк бир гунлук иш
хакыны парахатчылык фондуна гечирйэр. Эйсем нэме
учин биз бу улы херекетден четде дурмалымышык? Хэ?..
Черкез ага, демирчи уссамыз Сергей Кузьмич Чекалин,
гурзелек сакгаллы бухаралы езбек гардашымыз Эргеш
ага Сердары к айданына арка чыкдылар.
Деря бейле теклип болар ейтмэндир. Ока магат жогап
бермезден екурти ол отряд начальнигимиз Иван Михай­
лович М ихайловык йузуне серетди. Сонунданам;
- Биз парахатчылык фондуна пул гечирип билерисми?
- дийип ондан сорады.
Михайлов гарашдырмады.
- Шейле теклиби д и ке гутламак герек! - дийип, ол
перт-перт айтды.
Теклип сесе гоюлды. Хемме киши долы разычылыгыны
берди. Залда илкинжи гезек эл чарпышылды.
- Я-гшы! - дийип. Деря бу гезек «я» харпыны айратын
созуп айтды. Ол сезуни довам этдирип;
- Адамлар, биз е зум и зи к ахлак пэклигимизи тассыкла-
дык. Ким нэме дийсе дийиберсин, эмма б и зи к йуреги-
м и зи к арассалыгына шикест етирип билжек гуйч ёкдур -
диенинден, адамлар гайтадан эл чарпы идылар.
Шовхун кешешип-кешешмэнкэ, бир четде семелип ду­
ран Бозагана гезум душди.

145
 - Башлык, биз шу ере эл чарпышып, хешелле какмак
учин уйшдукми я-да башга зат учин? Сен бизе шоны ай­
дып бер. Ынха, биз «Ягшык» нэмедигине душундик дие-
лик- Эйсем... - дийип, Бозаган сезуне дынгы берди.
- Хава, хава, шол бир айданымызы гайталап дурус.
Тизрэк гутармагымыз герек. Нэме, билензокмы, нахар
вагты якынлашып баряр - дийип, ©велек отуран еринден
богазына бат берип гыгырды.
- Эйсем, «яман» дийип нэмэ душунмели?
Бозаганын совалына кимдир бири жогап берди:
- «Ягшы» сезуне терс гелйэн затларык хеммесине
«яман» дийибер. Ялкыш марсык...
- Мысал герек. Мысал - дийип, Бозаган экегине тут-
ды.
- з у к айт мысалы... зу к...
- ©зум айтсам, адамлар, чэклендирилен золага кейпи-
не геленимиз бардыр ейдемок. Х ерим изик азындан бир
я-да бирнэче гунэм изик бардыгыны билйэн. Эмма
бетеринден бетери бар. Шождгаз йигиди герйэкизми? -
дийип, Бозаган ызракда гезуни гулдурип отуран йигрими
тевереги яшлы бирини бармагы билен геркезди. - Ине,
шожагаз огланы к этмишини билйэкизми? Докуз яшлыжа
чаганы зорлапдыр. Ери, мука нэме диерсикиз?..
Отуранларык гуввулдиси дик депэ гетерилди. Хич ким
бипарх болмады. Арасында меникем «барып ятан махлук
экени» диен сезлерим ала-зензелэ гошулып, йитип гит­
ди.
Шу ерде ичякгыч совал беренлерем тапылды.
- Зорланан огланмы я-да гыз?
- Тапавуды нэме?..
- Оглан-ла...
- Бечебаз дий-де, гутар-да...
- Деря чыдап билмэн, еринден турды. Гезуни
галдырман, аграслык билен;
- Я-ман! - дийип, екеже сез айтды. Башга зада дили
барман, ене-де отурмак билен болды.
Шобада Жепбар хщлайык ёгнас сеси эшидилди:
- Бозаган, с е н и к айданларык ол азгын барада хеммэ-
мизде йигренч дуйгусыны деретди. Догрусы, мен о нэке-
си озалам халап йеремокдым. Индиден бейлэк велин,
о н ук йузуне серетмэге-де выжданым чатмазмыка диййэн.
Ол адам дэл, барып ятан хайван... Йене, мени багышла,
Бозаган, с е н и к езукем говы эшек дэл.
 - Эй, жалай, агзындан чыкян сезун немедигини бил­
йэдми? Эш егид гатыжа депэймежигем бардыр, билип
гой! - Бозаганыд аркасыны тутуп Эвелегид айданлары
отуранларыд гыкылыгына гарышып гитди.
Жепбар жалай сезуни довам этди;
- Ядыда душйэрми, Бозаган, шу ере гелен учурларым
мада айданларыд. Душенокмы? Онда дидле. «Эркин дур-
мушдакам, ил мени гаты бир халап дуранокды. Белки,
менид догабитди хэсиетим шейледир; гунуд довамында
мен кимдир биринид ичини якмасам я-да ажымы пуркуп
йурегини буламасам, бир бендэнид устунден эдтерилме-
сем, голсуз хат язып, ёкары эдаралара ибермесем, ге ­
пид гысгасы, кимдир бирине яманлык этмесем, шол гу­
нуми биде^>ек гечди хасабында герйердим» дийипдид.
Шонда мен сада нэме дийипдим. «Будагаз хэсиетид
сени хич хачан элпе-шелпелигид устунден элтмез» д и ­
йипдим. Эмма сен эртирден бэри иле гезек бермэн,
шол сакырдап дурсуд. Боляр-да. Сенем бир илид гепини
дидлежек бол ахырын... Шиндем бир пилле. Ташла яра-
маз гылык-хэсиетиди.
Деряныд ер тураныны геруп, Жепбар жалай сезуни
тапба кесди.
- Жепбар, сен говы меселэни гозгадыд. Ярамаз гы-
лык-хэсиет, догрудан-да, говулыга элтмез. Дурмущда го ­
вы адамлар бичак кеп. Шолара медзежек болмалы. Шо-
лардан герелде алмалы. Эйсем-де болса, гадымкылар
«Ягшы ниет - ярым девлет» дийип йене ерден айтман-
дырлар ахырын.
Кепчулигид арасындан Еди готурыд сеси эшидилди;
- «Ягшылыга ягшылык - хер киш инид ишидир, яманлы-
га ягшылык - эр киш инид ишидир» диен накылам бар-
дыр-хав. Деря!
- Д огры айдяд, Еди ага, ким сенид айдяныддан угур
алса, ядкы айдан ажайып несихатыды йерелге эдинсе,
хич хачан хор болмаз. Бу бир. Икинжиден. - Деря сезу­
не дынгы берди. Залда отуранлары бирлай гезден ге-
чирди. - Икинжиден, гылык-хэсиет диен зат адамда хич
хачан догабитди дерэнок. Бэбек ягты жахана яладачлы-
гына инйэр. Онуд акыл-хушы иддэн... - Деря «иддэн»
сезуни гайталап айтды. - Иддэн арасса боляр. Адам е з -
езуни адам эдйэр. © з-езуни тербиелейэр. Айдалы, адам
чагалыкда я-да улалдыгыча гышык басдыгы, онуд ёлдан
чыкып уградыпйдыр. Эмма гени ёла душмек онуд езуне
баглы. ©зуне эрк этм еги башармалы. Жылавы элден ги-
дермели дэл. Хемише чекип дурмалы. Гынансагам, кэбир
адамлар ине, шу хакыката гич душунйэрлер.
Мен Деряны е кем и к А У Р ы акыллы, пайхаслы адамла­
ры к хатарында хасап эдйэрдим. Хэзирки геплэп дуршуна
сын эдип отыркам, м еник мэхрибан достум гезум ик
енунде барха бейгелип барян ялыды. Гевнуме болмаса,
онук айдянларынык ырясы ёкды. Ол элбетде, хич ким ик
адыны тутмады, шейле-де болса, о н у к айдянларыны хер
езуне чекди. Йене мени башга бир зат иккисе гой­
ды. Нэмучиндир, геплэп дуран вагты ол менден гезуни
айырмады? Я-да бу о н у к «Салых бу айдянларым,
озалы билен са ка дегишли» дийдигимике? Мен муны
йыгнанышык гутаранда, он ук езунден сорарын».
Д еряны к сези Сердара-да макача тэсир эден болара
чемели. Еринден туруп, ол Магтымгула салгыланды:
- Яманлык, ажы сез хакында бейик шахырымызык
гошгуларындан б и р и н и к екеже бейдини окап берейин,
адамлар. Ынха, д и кл э к - дийип, ол пессайлап окап
уграды.
Магтымгулы, хергиз тапмады аман.
Яман с е з у к зэхри тыглардан яман.
Яман сез янында зэхри кеп йылан
Чакса-да бир чыбын чаканча болмаз.
- Ынха, адамлар, эш итдикизми? - дийибем, деррев
отурды.
- Эшиден болсакыз, гаты говы. Йыгнанышыгымызык
биринжи белумини ш унук билен гутарайсак нэдйэр,
адамлар? Икинжи белуме... - диенинден, ввелек Деря­
ны к сезуни белди:
- Нахар вагты болуп баряр. Ажыгярыс. Чалтрак гутара-
лык-ла, хо-ов!
Геплемез ялы епбекленилсе-де, гереник Пирли пекге-
дэ, гурлемэн отур>как гуманы бармы нэме?
- Магтымгулы атамызык гошгусыны окап, иле акыл ев-
ретжек болян С ердарык ©зи бу ерлере нэдип дущдукэ?
М еник ондан шуны сорасым гелйэр.
- С орасак айдаймалы болар-да, Пирли. Пара аланым
учин!
- Нэдип?..
С ердары к нэдип пара аланына, эле душушине бир то-
парымыз, шол санда Пирлем белетдик. Сердарык ©з д и ­
ли билен айтмагына герэ, ол бир гурлушык гурамасына
дегишли медпунктда ишлэпдыр. Хак-хешдегем етерлик
алыпдыр. Кем зады болмандыр. Ол башына душен вака-

148
ны ятланда хер гезек: «Гара небис гурсун!» дийип баш-
лаяр.
Гунлерик биринде о н у к янына ишякмазларык бири ге­
лип, ишден галмак учин уч гунлук хат сорапдыр. Сердар
хернэче боюн гачырса-да, ол тей аягыны депип дуруп-
дыр. Болмажагыны билипми-нэмеми, ахырын, жубусинден
бичак говы гврулйэн атырлы чуйшэни хедурлэпдир. Се-
хелче вагтданам справканы >кубусине салып, шэхере
гезеленже гидипдир.
Бирнэче гунден вака гайталаныпдыр. Атыр ерине элли
манат пул берлипдир. Ене-де ве ене-де гайталаныпдыр.
Сердарык айтмагына герэ, со ккы геленде Сердар батыр-
гайлык билен «дэл» дийэй м еги к дерегине, гайтам пешге-
ши кепелт диен маныны берипдир. Сокы белли зат.
Белгиленилен дерт саны йигрими бэшлик берип, яккы
«нэхош» жубуси ругсат хатлы чыкан бадына, гупбасды
болупдыр.
- Ш ейдибем, с е н и к билен бир ере душдум - дийип.
Сердар сезуни соклады.
- Ха-рам! - дийип. Деря кесгитли айтды. - Харам пул
билен тутулыпсык, Сердар! - дийибем ол е кки айданы-
ны к устуни етирди.
- Онда, нэме учин сака Сердар эдебиятчы диййэр­
лер?
- Оны си з ди йй эки з. М еник хакыкы адым ди ке Сер­
дар! Душнуклими? - дийип. Сердар Пирли пе кгэник езу­
не совал берди.
- Хана, инди, хол. Черкез аганы к ексесинде отуран
адамдан хем бир соралык. О нэме себэпден бу ерлере
душупдир? - дийип, Пирли пекге башга-да бирине тарап
элини салгады.
- А-хав, агасы, сен нэме прокурормыдык? Чем гелене
сораг ягдырып отурар ялы, сен ким болупсык?.. Гутара-
лык-ла, валла, ач елдук. Ичимизде ит увлаяр.
- Увласа-увлаберсин, Овелек хан, барыбир, вагт бол­
ман, сака-да, мака-да, шу отуранларык хеммесине-де
нахар берилжек гуманы ёк. Шейле дэлми, шепе? - д и ­
йип, Пирли пекге янында отурана середип, сезуни тас-
сыклатжак болды.
- Дий, бакалы, сеникем се зуки эшидели - дийип,
Мерген палчы йузуник угруна айдып гойберди.
- Айтсам, агалар, мен оба дуканында азык белуминде
ишлейэрдим. Суйжуден башлап арага ченли хемме зат
м еник элимден гечйэрди. Говух^-да ишлэп йердум. Д ог-
русы, аз-овлак гырп-чырп этменем дурамокдым. Ынха-да,
инимизи еермели болдук. Хамала, дукан м еник
езум иккид ир хасап эдип, гыз салгыдыны шейле бир ке-
пелтдилер, диер-айдар дагы эдер ялы болмады. Бар за-
дымызы жемледик. Етмедигинем карз-ковал алдык. Д о г­
русы, тоюмыз иликкиден кем болмады. Хай-хайлы д ий­
се к, бэрден гайдяр.
Ызыны д и кл э к. Той гечди, гутарды. Бергэ
Карз беренлер гыссап уфадылар. Менем, нэме, йукуми
и лик устуне атмалы болдум-да. Шагладыбердим небси-
ми. Асыл дурар ерде дурмалыдыр эйтмэндирин. Ана-да,
сака герек болса, барлагчы! Етмиш секиз м ук алты йуз
элли дерт манат 13 кепуги бойнума гойдулар. Зордан 25
м ук манадыны еринде гойдум. Сокунам, ынха, геруп
дурсукы з.
Деря эндигине герэ еринден турды-да:
- Ха-рам! - дийип, еке агыз сез айтды.
Харама, харамылыга дегишли башга-башга мысаллар
хем гетирилди. Шейдилип, сап зэхм етик эхмиети ныгтал-
ДЫ.
- Г е пи к гысгасы, ниреде болсак-да, сап зэхметик, да-
бан азабы к аркалы газанан халал гирдеж ик билен яша-
м агы к герек - дийип. Деря гурруки гысгалтды.
Чекелешикли гурруклерик, жеделик довамында гунде-
лик дурмушдакы етмезчиликлер хакында-да айдылды.
- Адамлар, айдян кемчиликлерик кепусиник дузедил-
меги езумизе баглы. Несип болса, индики екшенбеде
ёвар гечирерис. Ише яраянымыз-а енумчилиге гидерис,
галанларымыз хем ховлыны, яшайыш жайларымызы арас-
саларыс, тертибе саларыс. Шейле дэлми, адамлар? -
дийип. Деря отуранлара йузленди.
Д еряны к айданлары бирагыздан макул билинди.
Йыгнанышыгымыз шейле бир гызыклы, шейле бир пей­
далы гечди, хич хачан ятдан чыкар ялы болмады.
Агшам шамындан екем , нахар башында-да, тэ ятар
вагта ченли неме гур рук эдилсе, ахырсокунда йыгнаны-
ш ы гы к гечишине сырыгярды. Адамлар ики-учден я-да то ­
пар-топар болшуп, шол пикир алшып йердулер. Ине, ра­
диомыз шыгырдап башлады. Ине-де, гурлэп башлады.
- Гражданлар, пикир берик! Гражданлар, пикир берик!
Х эзи ри к езунде хем м экиз дашары чыкып, гыссаглы су-
ратда нызама дузулмели. Гыссаглы... гыссаглы... гыссаг­
лы...

150
 Хич киме хич зат белли далди. Геркезмэ герэ, биз
ылгашып, нызама дузулдик.
- Нэме бар? Айдылана нэхили душунмели? Я-да ким­
дир бири гачайдымыка? Бу соваллара, элбетде, жогап
берип билжек тапыланокды.
Бирден йузуни ак-там эдип нобатчы гелди. Ол хем:
«Биз отряд начальнигимиз Иван Михайлович Михайлова
гарашярыс» дийм ек билен чэкленди. Бирденем «©лдир
ялы урупдырлар», «седселедипдирлер» диен ялы хышы-
вышы хабарлар яйрап башлады.
Майор Михайловыд гелмеги ягдайы бирнеме айдыд-
лашдырды;
- Грахзданлар, бирнэче минут озал ха)катханадан
йигрими алты метр адырда си зи д биридизид келлесине
халта гейдирип, уруп-уруп седселедипдирлер, онуд
агзына яшыл эсги дыкыпдырлар, элинем кендир билен
мэкэм дадыпдырлар. Уранлар азындан дерт адам бол­
малы. Ким шода гатнашан болса, уч эдим еде чыксын...
- Михайлов айданларыны уч гезек гайталады. Шонда-да
хич еде чыкмады.
Биз ерли-ерден совал ягдырып уградык:
- Урлан Ол хэзир ниреде? Белки-де, онуд ези
билйэндир?
Отряд начальнигимиз «Совалы сиз дэл, мен берйэрин.
Ким шода гатнашан болса, уч эдим еде чыксын» дийип
гайталады.
Бейдип дурмагыд нетиже бермежегине гези етен баш
начальнигимиз ахырсоды; «Айбы ёк, биз гунэкэрлери. та ­
парыс, хекман тапарыс. Онсод хас бетер чэре герерис.
Инди ерли-еридизе гидид» дийип даргамага ругсат этди.
Содра баш начальнигимиз адамлары еке-екеден чагырып
башлады. Дерядан, Черкез агадан, ©велекден, Пирлиден
сод менем чагырдылар. Биз эййэм урланыд кимдигини
билйэрдик. Ол хэлки Бозаганыд геркезени, ызракда гезу­
ни гулдурип отуран йигрими тевереги яшлы, этмишини
эшиденимДе менидем «барып ятан махлук экени» диеним
болуп чыкды. Биз сораг усти билен онуд хэзир кеселха-
на элтилендигини, елум ховпундан халас эдилсе-де, ха-
лыныд теддигини билдик.
Ирден башга адамлар чагырылып башланды. Чекелэп-
чекелэп, эхли гунэни дерт адамыд устуне сырыкдырып-
дырлар. Оларыд- икиси шол Ашгабатда ей ярып иле
улукжын беренлерден Чолук Ковусов билен татар Рашит
Гайнулин, учунжиси львовлы жубукеш- Петя С болев, .ене-

151
де бири - езбек йигиди Максуд Ахметжанов, Эмма хич
хили делил болмансок, уч-дерт сагат саклап, дердусинем
ковуп гойберипдирлер. Пирли пе кгэник Эвелекден эши-
дишине герэ, буларык дердусинем Бозаган «сатыпдыр».
Йыгнанышыкдан уч гун гечип-гечмэнкэ-де Бозаганык
елуми хакындакы хабар йылдырым чалтлыгында яйрады.
Илден эшидиш имизе герэ, Бозаган шол гун даш оврадян
машынык янында ишлэпдир. Гайдылждк болнанда, ол ма-
шыны ене-де бир гезек гезден гечирмекчи болупдыр.
Герсе, д егирм е н ик чархынык арасында келле ялы улла­
кан даш ятанмыш. Ол «Бу даш нэм-ай?» дийип, ишлэп
дуран машынык чархына тарап яккы дашы депип гойбе-
ренмиш. Ш ейдибем ховпсузлык кадасыны бозанмыш.
Кувватлы машынык янында аяк дагы нэмежик?! Илки ба-
лагы илишипдир. Шол пурсатда-да аягыны, онсок хем
икинжи аягыны демине дартанда он ук айылганч гыкылы-
гына эйлерэкде-бейлерэкде гайтмага тайярлык геруп йе­
рен адамлар ылгашып гелип, моторы ечурипдирлер. С э­
хелче вагты к ичинде ган бичак кеп гидипдир, оны халас
этмэге асла мумкинчилик болмандыр.
Азгынлык, шугулчылык хемме ерде-де халанян зат дэл
велин, чэклендирилен золакда айратын йигренилйэр. Му­
ка гарамаздан, ил говы. Бозаганы со ккы ёлуна кемини
гойман угратдылар. «Махлук» диййэнимизи хем еке гой­
мадык. Хатда менем Деря билен бирки гезек барып,
о н ук халыны сорап гайтдым.
Нобатдакы екшенбе гунунде, б и зи к ики адамдан езгэ-
миз ёвара чыкдык. © кки халлак-саллацлык асла дуюлма-
ды. Иш ирден гызышып уграды. Хер ким екки ишлэн
еринде ишлемели дийип гурлешишимизе герэ, мен бе­
тон гарян машыны ишлетдим. Кемекчилерим Еди готур
билен Мерген палчы болдулар. Черкез ага билен бухара-
лы Эргеш ага икисине хормат билдирип, чайчылык этме­
ги табшырдылар.
Ж епбар жалай, Петя Соболев, шол белли учук бири
татар Рашит Гайнулин б и зи к голайымыздакы бейлеки
машыны ишлетдилер. Даш оврадян машынык башына
Д еряны к ези гечди. ©велек билен Пирли пекге ез ислег-
лери билен о ка кемекчи болдулар. Демирчи уссамыз Се­
режа дайы (Сергей Кузьмич Чекалин) машынларык бек-
денчсиз ишлемегини упжун этди. Сердары ырмак Деря
учин и к кын иш болды ейдйэн. «Ерли радио геплешиги-
ни гурамалы, дивар га зетик йерите саныны чыкармалы»
дийленде ол ер-гекден гелди. Хатда «Ёк, Деря, мен разы

152
дел. Пирли пекге ялы бикэрлере устумден гулдуресим
геленок. Башга хайсы иш болса болсун. Йене енумчилик-
де ишлежек» дийип бир диенини гайталады дурды.
«Деряк табшырыгы хем м эм изик табшырыгымыз. Шол ай-
дыланлары сенден говы окарх<дк ёк» дийип зордан оны
ырдык.
ввелек билен Пирли пекге д уй н-еккинки якымсыз ва-
калардан с о к бирден уйтгедилер. Икисиникем бурны де-
шилен ялы болды. Ёкнасызлыкларыны этмэн, гайтам та-
наянларына-танамаянларына тагзым эдижи эхекде салам
бердилер, гулшуп-дегишмэни чыкардылар. Буларык бу-
тинлей башга адам боландыкларыны тозан турзуп иш-
лейишлеринденем акаймалыды. «Ажыгясдан» башга зады
билмейэн в в е л е ги к шол гунден башлап иймек-ичмек, аз
ишлэп, кеп укламак хакындакы гуррукини эшиден адам
болмады. ввел е к ез-езунден иле гошулды гидиберди.
Гадым заманда кимдир бири «Шатлыклы гечирен хер
гунуми бир йыл хасап эдйэрин» диенмишин. Шейле бол­
ян болса, ёвар гуни м еник учин бир йыл дэл, бэш йыла
барабар болды. Озаллар кэн ишлемесегем, гайдылып
гелненсок, эндам-)канымыз кул-оврам болуп барян ялы­
ды, келлэк, билик. элик-аягы к, гараз, агырмаян е р и к
ёкды. Бу гун асла бейле дэлди. Агырян еримиз барды-
рам ейтмедик. Тэ ятар вагта ченли шады-хоррамлык хе-
|^м сурди. Вий, ёгса-да тас ядымдан чыкаран экеним.
Ёварык жеми боюнча гич агшам отряд начальнигимиз
Иван Михайлович Михайлов радиода гепледи. Газанан
пулумызык белли бир белегиник парахатчылык фондуна
гечирилжекдигини ыглан этди. Хеммэмизе саг болсун
айтды, екд эки л е р и к атларыны тутды. «Салых Велиевик
звеносы айратын тапавутланды» диймеги мени, ылла, га-
натландыран ялы болды, м еник гевнум гетерилип, депэм
геге етди. «Салых Велиев... айратын тапавутланды...»
М еник бу сезлери гыгырып гайталабересим гелди. Вах,
эжем )хан билен какам эшидэен болсадылар, олар, гер,
нэхили бегенердилер. Вах... Бирден дилиме Сурайык
ады гелди. «Эък, Сурай?! Хава, хава, Сурай эшидэен
болсады. Дарыкма, Салых, бу гун болмаса, эртир эши-
дерлер» дийип мен ез-езуме гевунлик бердим.
Догрусы, Сурай ж аны к гезел кешби сок-сокларам ят-
сам дуйшуме, турсам хушума гелди дурды. Ахырсокы
мен бу хакда Мерген палча сырымы ачдым. Мерген пал­
чы езуне махсус гулшуни этди-де, «Иним Салых, сен
ышк ёлуна душ упсик- Ынха, тиз эркинлиге чыкарсыц.
Шонда бир нэзенин билен гошуды бирикдирерсид. Онуд
адыныд Сурай болаймагы-да эхтимал» дийди.
Гунлер бир болушлы айланып, хепдеден-хепдэ, айдан-
ая улашып гечип барярдылар. Чэклендирилен вагтым хем
азалярды.
бйумизденем эййэм ики хат алыпдым. Деря-да эйле-
ринден бирсыхлы хат алып дурды. Мередем гатнашыгы
кесенокды. Ондан зол хабар гелип дурды. Менид кал­
бымда эркин яшайыш барадакы унжи-аладалар барха
гуйжейэрди. Ишде тапавутланмагым, езуми тертипли
алып бармагым ятдан чыкмажак тэсир галдырды. Чэклен­
дирилен вагтым долуп-долманка, отряд начальнигимиз
Иван Михайлович Михайлов мени поселенийэ гечирмек
хакында суд гезегчилигинид едунде меселе гоюлжакды-
гыны айдып, мени чэксиз бегендирди. Бир гунем каби­
нетине чагырып: «Гражданин Велиев, сиз поселенийэ ге-
чирилмегидизи сорап зэхмет-дузедиш эдарасыныд адына
арзадызы языд» дийип айтды. Менем шол пурсатда ар-
замы язып, Иван Михайлович Михайлова узатдым.
М енид ыкбалымда еврулишик пурсаты башланды. Зэх­
мет-дузедиш эдарасыныд гезегчилик комиссиясы арзама
середип, суда одын теклип билен чыкыпдыр. Суд болса
меселэни узага чекдирмэндир. Мада эркин яшайша -
енумчиликде ишлемэге хукук бермели эдипдирлер.
Болуп гечйэн затлардан бирбада баш чыкарып билмэн,
адкам ашан ялы болайсам нэтжек! Озумид азат-эркана
дурмуша чыкмагыма ёл ачылды, Менем АДАМ! Менем ил
хатарына гошулып, езумид нэмэ укыплыдыгымы геркез-
мэге мумкинчилик алярын. «Энтек дуруд бакалы. Салы­
хыд кимдигини тиз билерсидиз...» диен хайбатлы пики-
рем келлэме гелип-гечди. Бирден «Дуравери, заддар!»
дийип бадымы говшаданымы дуйман галдым. Гысга ваг­
тыд ичинде теверегими дед-душларым, яшулудыр яшки-
чилер гуршап алдылар. Олар менид билен хошлашярды-
лар, башардыкларындан евут-несихат берйэрдилер. Эр­
кана дурмущда максат-мырадыма етмегими арзув эдйэр­
дилер. Ид одат герйэн ёлдашларым Дерядыр Сердар,
Еди готурдыр Мерген палчы дагам хэзир теверегимдеди-
лер. Олар сагболлашмага гелип-гидип дуран кепчулиги
хормат билен гаршылаярдылар, олара менид адымдан ез
миннетдарлыкларыны айдярдылар. Бирденем бегенчли
гайда-гаймалашыгыд ид содкы минутларыныд етип ге-
лендигини радио гайталап уграды. Диктор:

154
 - Пикир б е р и к! Этап билен гитмели гражданлар дес­
сине нобатчынык отагына гелсинлер - дийип, бирнэче
адамынык, шол санда м еникем адымы гайталап уграды.
Ил декинде менем бекуп, аяк устуне галдым. Теверегим-
де дуранлар менден гэйэ бир зат тамакин ялы болшуп,
тутуш геврэми сынлаярдылар. М ака дерек Деря гурледи.
- Салых, ханы, йерэли, бирден гижэ галаймалы - д и ­
йип, ол м ени к шатлыгыма шатлык гошды. М еник дилим
тутулдымы-нэмеми, геплэп билемокдым. Дамагым долды.
Шунча йыллап бендиликде ажмны-суйжини д е к пайлашан
адамларым билен, аслыетинде, доганлашаяндыгымы инди
билип галдым.
Биз дашары чыкдык. Гун болса хэзир ез гевресини
гизлемек учин, и к со ккы херекетини довам этдирйэрди.
Дашарда, бизден башга-да, ез ёлдашларыны угратмак
учин уйшуп дуран огланларык бирнэчеси барды. Биз аз-
кем йерэп, ез яшаян биринжи умумы яшайыш хсайымы-
з ы к гапысында аяк чекдик. Гапынык агзы хумерди. Ким
элини булайлаярды, ким сэник гезунден яш декулйэрди.
Бипарх ёкды. Кеп адам м еник яныма гелип, элими гыс-
ярды, гу>цаклап, багрына басып айрылярды. Бирнэчеле-
рем «Агырышып-ынхщн е р и ки з болса, гевне алышмалык»
дийип, хошамайлык билен дуйгудашлык билдирйэрди.
Радиодан ене-де якымлы сес якланды. Хатда даш
ишикде дурян хырсыз нобатчынык хем бу гун йузи ачы-
лаян ялыды. Погонына буйсанып йерен даяв геврели бу
адам емрунде илкинжи гезек йылгырана чалым этди-де:
«Велиев Салыхмы? Чыкыберик» дийип буйрук эхекинде
гепледи. Мен о ка унс бермэн, теверегимдэки дост-ярла-
рыма; «Огланлар, с и з и к хем м экизикем тизрэк акланып,
чагаларыкыза, эне-атакыза, ил-гунукизе саг-аман
говуш магыкызы арзув эдйэрин» дийип, ез бегенчли
дуйгуларымы гайталадым. С оккы сезлери айданымда,
гезлеримден бегенчли яш дамжалары пайрап гитди.
Деря, М ерген палчы, Тойлы, Еди агадыр Сердар, Черкез
агадыр Эсен ага ызымдан галман гелйэрлер. Бир пур­
сатда Эргеш ага билен Петя Соболеве-де гезум душди.
Гевнуме болмаса, оларык арасында Пирли пекге, Жеп-
бар ждлай, хатда ©велегем бар ялы болуп герунди.
Улы дервезэ етеккирлэмизде, уфадянларык хеммесини
галдырдылар. Ине-де, и к соккы барлаг гечелгеси... Эр­
кин дурмуша чыкянларык хеммесини йерителешдирилен
машына мундурдилер. Озал м у к гезек герен машынымыз
бизе гек-энайы болуп герунди. Биз о нук отургычларыны.

155
айналарыны сыпалашдырдык. Узак гарашмалы болмадык.
Машын еринден гозганды. Эмма, нэме учиндир, сэхелче
вагтдан бадыны говшатды. Тогтады. Ичимизден беледин
бири: «Огланлар, ченим чен болса, вокзала гелэйдик
ейдйэн. Хэзир машындан душуп, отла мунэйсек герек»
дийип, бегенчли сесленди. Кимдир башга бири гурруке
гошулды. «Энтежик йеремели болсак герек... Алкасама
ахырын» дийип, ол ез пикирини айтды. Мен геплемэн
отырдым. Калбымда гележеге болан суйжи арзувларык
тукениксиз чешмеси мевч урярды. Э зум ик суддан гечен-
лигим барадакы телеграммам ейумизе барып говушды-
мыка я-да говушмадымыка диен совал мени ын>халыкдан
душурйэрди. «Говшандыр-ла. Эжем, какам, доган-гарын-
дашларымыз, гер, нэхили бегенендирлер» диен пикир
келлэме гелди. Бирденем, «Сурай» диеними дуйман га-
лыпдырын. Шол пурсатда гапдалымда отуран гараягыз
адамынык сеси эшидилди. «Э?.. Бир зат дийдикм и,
дост?» Мен о ка башымы яйкамак билен жогап бердим.
Сэхелче вагтдан машын йерэп уграды. «Эесиз, хаял йе-
рейэр-ай» дийип яккы адам геплетжек болдумы-нэмеми,
м ени к йузуме серетди. Онянча-да отлынык сеси гулагы-
мыза илди. Машын ымыклы сакланды. Биз, геркезмэни
ерине етирип, машындан еке-екеден чыкдык. Хут шол
тертип биленем ёлагчы отлынык белленилен вагонына
мундук. Т игирл ерик илки якымлы болуп эшидилйэн «час-
гыдык-часгыдык» сеси дура-бара йуреге душуп уграды.
Хернэ узак ёл гечмели болмады. Хайсыдыр бир дуралга-
да хеммэмизи отлудан душурип, ене-де машына мундур-
дилер. Хэзирки мунен машынымыз енкулер ялы йерите-
леощирилен автомашын дэлди-де, адаты ГАЗ-51 кысым-
лы автомашынды. Машын бизи санлыда минудык ичинде
Байрамалы шэхер милициясынык гапысына гетирди. Биз
б и ри-б и ри м и зи к йузумизе эседйэрдик. Нэмэник-нэмеди-
гине душунмэн, а к к болуп дурдук. Гевнумизе болмаса,
сэхел эдим эдэйсек «дур» дийлэйжек ялыды, дуй н-ек-
кинки устумизе абанып дуран вышка сутунини гез екуне
гетирдик. Нэме дийселерем, энче йылларык эндиги бир­
хили и н и ки тикенекледйэрди. Б и зи к хеммэмиз аласармак
адамлара м екзейэрдик. Онянча-да, шэхер милиция белу-
м ин ик нобатчы гаравулы бизе: «Сагат 10-а ченли шу те-
вереклерде боларсыцыз, о н со к сизи бармалы ерикизе
иберерис, аркайын айланыберик, йене даша гитмэк»
дийип, бизе хош хабар етирди. Биз бахарык мылайым
ховасындан дем алып, уйшушип отырдык. Д а к болса
атып, жахан мазалы ягтылыпды. Квчелердэки машынлар
яшыл евусйэн гырымсы агачлары сувлап икияна гатнаяр-
дылар. Сув дамжаларыны ез эндамларында дурлап, ба­
хар шемалыныч мымык евусгинине ыгшылдаян япражык-
лар гун шехлесинид ти зрэк чыкарына ховлугян ялы бул-
дурашярдылар. Хова дийсед арассады. Дем алмак барха
едиллешип, гевнуд галкынярды. Кечелерден арасса гей-
нувли адамлар гечип уградылар. Аз салымдан мекдебе
барян чагалара гезумиз душди. Буларыд жагылда-жугул
болуп барышлары, шадыян гулкулери азат яшайшыд гер-
куне герк гошярды. Бейлерэкдэки узын-узын агачларыд
депесинде сайраян гушларыд сеслери асуда дурмуша
той шовхуныны берйэрди. Аз салымдан Гун езунид гев­
ресини ерден ёкары сайлап, гулзара еврулип дуран шэ-
хер кечелеринид депесинден ез нурана шехлесини сачып
уграды. Бизид хеммэмиз езумизид калбымыздакы мевч
урян дуйгуларымыз билен гезел тебигатыд ынсан яшай­
шына сиддирйэн гезелликлерини сынлап отырдык.
Айдылан вагта бизи совхоз посёлогына алып гитдилер.
Шол ери бизид бармалы колония-поселение дийилйэн
еримизди. Гарагум каналыныд кенарыны гулзарлыга ев-
руп отуран совхоз посёлогы бизид гевнумизден турды.
Оклав ялы гени кечелерид ики тарапыны овадан яшайыш
дайлары гуршап алып, асуда посёлогыд геркуне герк
гошярды. Посёлогыд меркезинде бина эдилен магазин-
дир китапхана, мыхманханадыр нахархана, медени дынч
алыш ейудир бейлеки ынсан яшайшыныд мертебесине
хызмат эдйэн кэрханалар багы-боссана гарк болуп отыр-
дылар.
Бизи алып гайдан машын шу гезел посёлогыд асфальт
кечесинден бираз йерэнден сод, улы бир икигат яшайыш
жайыныд гапдалында сакланды. Машындан душенимиз-
ден, бизи кепчулик яшайыш )дайында ерлешдирдилер.
Хаял этмэнем бизе ерли яшайыш дузгуни барасында д у­
шундириш бердилер. Хеммэмизид шу гун дынч алып, эр­
тир ирденем ише чыкмалыдыгымызы дуйдурдылар. Мен
аз салым дынч аланымдан сод, дашары чыкдым. Гунорта
нахарымы посёлогыд нахарханасындан иейин дийибем,
гелшиклиже гурлан ак )цая тарап усулдакдан эдим этдим.
Эмма езумид хэзирки эркана йерэп баршыма бирхили
ынанмаян ялыдым. Укуда болаймайын дийип мен езумид
теними чуммуклэп гердум. «Ёк, укы хем дэл, дуйшем
дэл. Сен эркин дурмуша чыкдыд, Салых, эркин дурму­
ша...» Догры, едлер, чэклендирилен золакда-да езуми
хэзирки ялы дуйян вагтларым болупды. Гизлемек нэме
герек. Ш онда эркин яш айш ык суйжи-суйжи толгунмала-
рындан ганып билмэн, бирден хопугып, еримден зевве
галярдым. Гезуми ачамда велин, ене шол эрксизликди.
Ёк, инди о затлар гечмише еврулди. Мен хэзир хакыкат-
дан-да совхоз посёлогынык гулзара еврулен кечесиник
угры билен йерэп барярдым.
взум ем д и й с е к аркайындым, асуда дем алярдым. Ичи­
ми гепледип баршыма нахархананык ишигине етеними
хем билмэндирин. Теверегимден икияна гечишип йерен-
лере сыр билдирмэн, нахархананык босагасындан этле-
дим. Мазалы ийип-иченимден со к, гелен ёлум билен ез
яшаян жайыма тарап уградым. Эмма мен яшаян х®йымы-
з ы к д е кине етенем болсам, жая совулмадым-да, кечэник
угры билен Гарагум каналынык кенарына тарап йередим.
Ынха-да, товланып акян сувлы каналык жадылы кенарын-
да аяк чекдим. Герсене, нэхили гудрат! Онда-да ынсан
элиник пэк зэхмети билен бина эдилен гудрат.Гарагум
челуник гевсуни дарка ярып, узаклардан-узаклара акып
ятан Гарагум каналы менде ятдан чыкмажак тэсир гал-
дырды. Асырларык, муклерче йылларык довамында теш-
нелигик эжирини чекен Гарагум челуник агзыбир зэхме­
т и к екунде дыза чекуп, боюн боланына мен хэзир д ий­
с е к гуванярдым. Бус-бутин теверек-дашымыз мисли жен-
нетик ичи ялы гулзарлыкды.
Ыхласлы зэхмет, гер, нэхили гезелликлери дередйэр.
Ж сйхуны к шыпа берижи меле сувы... Гер, бу сув нире-
лерден толкун атып гелйэр? Мен долуп акян канал суву-
ны к якынына бардым, ашак отурыбам, эглибрэгеден эли­
ми сува етирдим. Гошавужым билен алан сувумы овур-
дыма алыбам, ишдэмен ювутдым. Ондан с о к те суккум
ганынча, гайта-гайта гошавучлап сув ичдим. С увук акы-
шына хайран галып еримден турдум, яшыл евсуп отуран
кенары к угры билен икияна гезмеледим. Кенар якасынык
гем -гек отлара буренип отурышы гезъетмез гикиш лигик
дуркы билен биригиш ип, элем-хщхана гезеллик берйэр­
ди. Дурли евушгиндэки гулхсагазлар г и к мейданы безэп,
бахар паслынык мымыкдан якымлы шемалжыгынык угру­
на чалах^адан ыргылдаярдылар. Асманык нурана дуркы
Гун ш ехлесиник чэксиз дурулыгы билен бэсдешлик эд­
йэн ялыды. Пэкизе ховадан дем алдыгыкча аласык гел­
йэрди. Мен элем ги киш л иги ни к гезеллигини, меле сувлы
Гарагум каналыны сынлап, гезмелэп йершуме ымгыр чел-
л е р и к ичиндэки эгни эгри таяклы, аягы чокайлы чопан
огланлары, чопан яшулулары, чопан машгалаларыны гез
екуме гетирдим. Оларык шу акып ятан сувук гелмезин-
ден озалкы дурмушлары билен хэзирки дурмушларыны
декэп, хэзирки яшайышларына, чэксиз багтлы дурмушда
яшаяндыкларына гуванып, бутин халкыма, шу акып ятан
ымгыр каналы бина эден эхли адамлара алкышлар айт­
дым, багтлы дурмуш ы к басганчагындан батлы гадамлар
билен гезъетмез белентликлере, максат-мыратларына ет-
меклерини арзув этдим. бзумем ез яшлыгымда максат
эдинен арзувларыма - халкык оглы болмагыма, кепчули­
ге, ил-гуне пейдалы адам болуп етишмегиме яшлык хе­
веслеримик энче ятламаларыны гез екуме гетирип, шол
арзувларыма етмеклигими, эне-атама болан суйжи мэх­
рими, кепчулиге сылаг-хорматымы, окува, зэхмете эржел-
лигими мен эдил шу дуран еримден тэзеден башламалы-
дым, кепчулиге, етишип гелйэн яш ессуримлере езум ик
иш башар>хаклык укыбымык барлыгыны ез арасса зэхме­
тим билен субут этмелидим. Мен хэзир гулзара еврулип
ятан гезъетмез мейданык гезел геркунден ганып билмэн,
ез ички дуйгуларымык гутарныксыз хевеслери билен
дурмуш ёлунык басганчакларына басып ёкары дырмашяр-
дым. Гем-гем евсуп ятан г и к мейданык якымлы ысы гев-
нуми гетерйэрди.
Канал якасында гезмелэнимден со к, ене-де ез яшама-
лы ериме гелдим. Биле гелен ёлдашларым ез ерлеринде
дынч алып ятырдылар. Мен кепчулик дайы ны к йигрими
секизинжи отагында ерлешипдим. Бу отагда мениккиден
башга-да кеп кровать барды. Бизден башгалар ишдеди-
лер. Буларык кимдиклерини, нэхили адамдыкларыны эн­
тэк билемокдым. «Агшам ишден гелерлер, сокра танша-
рыс, эртирем биле ише гидип уграрыс. Хемме зат гула-
ла-гуллук болар. Эжем билен какамык хем эртир гелэй-
меклери мумкин. Иберен телеграммамы эййэм аландыр-
лар» - дийип ичими гепледип ятырдым.
Шол бармаша-да гапы ачылды.
- Э-хэ, дынч алып ятырсыкызмы? - дийип, ичери ги ­
рен адам - Байрамалы шэхер милициясынык шу ере ге-
тирен векили, оядыгымы акып, мака хабар гатды. Шол
пурсатда-да ол начальнигик кабинетине бармалыдыгымы
айдып, чыкып гитди. Мен даш ишиге чыкамда, б и зи к би­
лен биле геленлерден эййэм гарашып дуранлары хем
барды. М енем булара гошулып азажык дуранымдан со к,
огланларык эхлиси йыгнанышды. «Начальник» диен язгы-
лы г и к ж а йы к терундэки уллакан иш столунык башында
отуран адамыд йузи мылакатлы горунйэрди. Ол йерите
бизе гарашып отуран болмага чемели, ишиги ачанымыз-
дан ол аяк устуне галды. Салам берип, жайыд ичинде
хатара дуранымыздан сод, ол гулер йуз билен бизе та­
рап йереди. Гелшине-де:
- Огланлар! Саг-аман кепчулиге гошулмагыдыз билен
сизид эхлидизи гутлаян, ишде, окувда, яшайышда улы
устунликлер газанып, зэхметде тапавутланан гахрыманлад
хатарына гошулмагыдызы арзув эдйэрин - дийип, бизид
эхлимиз билен гершуп чыкды.
Аграслык билен йерэбем ерине гечди. Еринде отуры­
шына нэмедир бир затлар гезлейэн ялы этди-де, столуд
устундэки кагызлары усул>как билен агдарышдырып
уграды. Гезлейэн кагызыны тапандыр-да, ынха-да, ол
йылгырып, бизе назарыны айлады. Бизид хенизем аяк
устунде дурандыгымызы геруп, отурмагымызы теклип эт­
ди. Биз хошал болшуп, жайыд ичинде тертипли гойлан
юмшак отургычларда ерлешдик. Начальник столуд чеп
гапдалында усти-устуне гойлан папкалары еке-екеден
элине алып уграды. Хер папканы аланда-да, папканыд
ичиндэки эхли язгылар билен ховлукман танышярды, ду-
шунмедигрэк еринем бизид езумизден сорашдырярды.
Гезек мада геленде, мен эндик эден дузгунимизе герэ,
еримден турдум. Ол менид йузуме серетди-де: «Гаты го­
вы, гаты говы, Салых Велиев!» дийип, папканыд ичиндэ­
ки кагызлары еке-екеден агдарышдырып уграды. Бирде­
нем: «0... хэ... хм... м...» дийди-де, окап отуран кагызла-
рындан унсуни совуп, столуд устундэки бир гапдалракда
ятан чилим габына элини етирди. Онуд ичинден чилим
алыбам, ики додагыныд арасында саклады. Бирки гезек
ичине ажы туссе дартандан содам, мада гарап, садалык
билен сезе башлады:
- Хава, Салых Велиев, мен сизден диде одатлыга га-
рашян, язгыдан гернуши ялы, езудизид вагтлайын яша­
йыш деврудизде тертип-дузгуни бозан гезеклеридиз бо­
лупдыр, йене онуд инди гайталанмадакдыгына берк
ынанярын. Шейле дэлми, Велиев? - дийип, менид йузу­
ме серетди.
Мен:
- Мен си зи д ынамыдызы едэрин, езуми кепчуликде
алып бармакда-да, зэхметде-де, тертип-дузгунде-де геп
гетирмерин - дийип, начальнигид йузуне чиддерилдим.
Начальник жогаба гарашдырмады: «Мен сизе ынанярын,
Велиев, сизи алтынжы бригада ише беллейэрин, ол ери
пагта арассалайжы завод. Сиз шол ерде иш лэрсикиз,
с и з и к этмели и ш икизи эртир бригадир я-да иши йвред-
йэн уссалар айдарлар» дийип, мака дегишли папканы
бейлекилерик устуне атды. Эхлимиз билен таншып, бри-
гадалара белушдиренден со к, б и зи к бу гун о кат дынч
алмагымызы арзув эдип, бизе ругсат берди.
Биз яшаян жайымыза тарап йерэп барярдык. Эхли иш­
гэрлер ишден гелипдирлер. Бахар паслынык якымлы хо­
васы энче йыллары бендиликде гечирен с уккум и ерден
ёкары гетерип, е ке тарап алып барярды. Посёлогык
арасса кечелеринден гечишип барян яш -елекдир бейле­
килерик шадыян гулкулери яшайыш суйжуликлериник та-
гамына тагам гошуп, мени д и й с е к рухландырярды. Була­
р ы к ичинде ез чагажыкларынык эллеринден тутупжык
гезмелейэнлери-де, бир-бирлериник эллеринден туту-
шып, гезим эдйэн яш )куванлар-да барды. Илик бу ша-
дыянлыкларына гуванып, мен ез гечмиш имик кеен гун-
лерине акыл етирип билмэн йерэп барярдым. Мен ез
Жайымыза гиремде, озалкы болянлар эййэм ишден
гелипдилер. Ш ока герэ-де эгленмэн: - Салам, огланлар,
танышмага ругсат эд ик, Салых Велиев! - дийип, ич
ишикде сэгиндим.
Онянча-да, оларык учуси уч ерден:
- Хош гелдик, ерэн шат - дийшип, ерли-еринден
турды.
Илки билен бири:
- М еник адым Ягды - дийип езуни танатды. О нук ыз
янындан Ашыр билен хемем Гелди билен танышдым.
М еник илки гершеним Ягды орта бойлы, лопбуш йуз­
ли, яшы отуза етмедик, буйра гара сачлы адамды. Ашыр
билен Гелди болса бири бейлекисинден аррык, инчеден
узын, яшы йигрими бэш теверегиндэки огланларды. М е­
н и к билен саламлашанларындан с о к Ягды:
- Салых д и йсе ки зл эк? ©рэн окат. Шу гун гелдикиз-
ми? - дийип менден сорады.
- Хава. Ш у гун гушлук вагтлары гелдик - дийип, жогап
бердим. Ол ене-де м еник билен гуррукини довам этди:
- ©рэн о кат, ерэн окат! - дийип, ол гайталап айтды.
- Хава, Салых, ге зу к айдык. Эркинлиге чыкыпсык -
дийип, Ашыр билен Гелди ерли-ерден айтдылар.
- Кеп са г болук, огланлар, мен сизе миннетдар -
дийип, шатлыгымы дашыма чыкардым.
 - Ханы, онда столук башына гечелик! - дийип, Ягды
ж айы к бурчундакы стола тарап элини узадып, мака мер-
хемет этди.
Мен айдылан ере гечип отурдым. Сэхел вагтык ичинде
Ашыр чай гетирди. Иер ялы зат чыкарышдырды. Кэселе-
ре чай гуюшдырыландан с о к, Ягды м ака йузленип, «Че­
кинмэн ийип-ичиберик» дийип, столук устундэки кэселе-
р и к бирине элини етирди. Менем чайлы кэсэми элиме
алдым-да, ге п и к гердишине герэ, «вмрылла эрксизлик-
ден чыкарын ейдемокдым, ынха-да, мен бу гун с и зи к
яныкызда пэкизе ховадан дем алып отырын» дийдим.
- Адамык башы дашданам гаты диймэнмидирлер кене-
лер - дийип, Ягды улудан демини алды. Элинде тутуп
отуран чайлы кэсесини сто л ук устунде гоюп, башга-да
нэмедир бир зат ^ й т д а к ялы этди. Онянча-да Гелди гур­
руке гошулды:
- Ягды, хемме зат дузелер, хич зады гайгы этме. Ге­
лик, бу гун хич зад ы к пикирини этмэн, Салыхык эркин­
лиге чыкан илкинжи гунуни беллэп, агшам кино гиделик,
окат дынч алалык, сокунданам нэхили кынчылык болса-
да, бири-бирим изи голдап, бир-биримизе ховандар бола­
лы к - дийип Ягда середип, гевунлик берижи эхекде геп­
леди.
Мен Ягдынык нэме-де болса бир зады к аладасыны
эдйэнлигине гез етиренем болсам, о н ук себэбини анык-
ламагык окайлы майыны тапып билмедим. Душнукли зат.
Биринжиден-э, буларык сачакларынык башында м еник
илкинжи гезек отурышымды. Онсокам, хэзир биз бир-би-
римизи о диен говы танамзокдык. Шейле-де болса, мен
Ягдынык хал-ягдайыны билжек болдум. О ка элимден гел-
Жек кемеги бермеги йурегиме дувдум. Д ике бир Ягды
дэл, эйсем башгалара-да башардыгымдан кемек бермэге
тайярдым.
Ягды Гелдиник теклибини голдады. Илки гезеленже
чыкмашак, сокунданам кино гитмешек эдилди. Шол ара-
да бирки овурт чай ичди-де:
- Салых, сени хайсы бригада ише белледилер? - д и ­
йип, Ягды м ени к йузуме серетди.
Мен «Алтынжы бригада белледилер» диенимден, Гел­
ди:
- Пэхей-де, туйс болайыпдыр. Ишалла, билеже ишлэ-
рис - дийип, бегенип айтды.
С окра ене-де Ягды гепледи:
 - Алтынжы болса, гаты говы. Пагта арассалайжы за­
вод! Бизид хеммэмизем шол ерде ишлейэрис. Ынха,
Ашыр икимиз учунжи бригадада ишлейэрис. Гелди ики-
дизем алтынжы бригадада ишлемели боларсыдыз. Иш о
диен агыр дэл, зэхмет хакы одат - дийип, гурруди енум-
чилиге сырыкдырды. Мада гереги-де шолды. Хемме зады
билесим гелйэрди. Пагта арассалайжы заводда нэме иш-
лемелидигини тизден-тиз аныкласым гелди. Эртирки гун
асмандан душен ялы болуп, илид агзына адкарылып ду-
рандан, хэзир иш ягдайлары билен танышсам, ода етеси
зат ёкды. Ш онуд учинем мен пурсатдан пейдаланып:
- Ягды, алтынжы бригадада нэме иш эдилйэр? -
дийип, ез билесигелижилигими мэлим этдим.
Менид совалыма Гелди жогап берди:
- Салых, биз чигидинден арассаланан ак пагтаны гы-
сачдан чыкан бадына сим билен берк сараярыс. Душун-
дидми? - дийип, езуме совал берди.
- Элбетде, душундим. Нэме ишлемели болса ишлэбе-
рерис - дийип лап этмэн айтдым. Илкинжи иш гунумден
хич кимден гайра дурман ишлемеги, хатда тиз вагтыд
ичинде еддэкилерид хатарына гошулмагы арзув этдим.
Илкинжи айлыгымдан гарма донуд бахасыны айрып гой-
магы, ее баранымдан сод адрыбаш сайлама дон алып,
мамама говшурмагы ниет эдиндим. Шу максадымыд ти з­
рэк хасыл болмагыны иследим. Отуран еримден дурмуш
басганчакларыныд белентликлерине дырмашып угранлы-
гыма, ез сап зэхметим аркалы максат-мырадыма етмеги-
ме ёл ачыланлыгына дерэн умыт менид голтугымдан ге-
терди.
Ийип-иченимизден сод кино гитмек учин Ягды дагы
ювнуп-ардынып, эшиклерини чалшырышдырып, уст-баш-
ларыны тимарлашдырдылар. Биз дерт болуп, узалып гид­
йэн текиз кечэнид угры билен йерэп уградык. Барып
совхоз посёлогыныд меркезинде ерлешен ымаратыд
ишигинде сакландык. Билет алмак учин бизид арамыздан
бир гапдала сайланып чыкып гиден Ашыр эгленмэн, эли
дерт билетли ызына гайдып гелди. Гелшине-де:
- Огланлар, гижэ галман экеник. Говы ерлер душди -
дийип хошамай йылгырды. Мен езумид эркинлигиме,
езум ялы дед-душларымыд арасына душенлигиме, менид
гевнум учин оларыд бу ере гелендиклерине бегенип, ики
болуп билемокдым. Кино башланянча энтежик вагт бар­
ды. Биз хатара отуран яшыл япраклы агачларыд арасы
билен гечйэн ёдажыклара душдук, гезмелэп уградык. Гы-
зып-ала евсушип отуран гуллерик якымлы ыслары барк
урярды. Хер еррэкде яш жуванларык гол тутушып, гез­
мелэп йерушлери багтлы дурмуш ы к гезеллигине гезел­
лик гошярды. М ени к эркана суккум бу гезелликлери
сынлап, кеп йыллап эрксиз яш айшык чыфында бенди
болан калбымык ганып билмедик эшретлеринден ине-га-
налык билен леззет алярды. Гапдалымдакы ёлдашларым
м еник хэзирки бу гезелликлере а к к болуп гезмелэп йер-
шуми г е к геренокдылар. Буларам, багт басганчагына ил­
кинжи эдими эден гунлери хут м еник хэзирки болшум
ялы боландырлар. Ягды икимиз екрэкден барярдык. Гел­
ди билен Ашыр бизден азажык ызракда, нэмедир, бир
гурруке гызышыпдылар. Эсли вагтлык дымшыкдан сок,
Ягды м е ни к унсуми белди:
- Салых, нэме учин дымяк? Бу гун сен билбил ялы
сайрамалы ахбетин. Геплэп дур.
Мен:
- Ягды, догруданам, мен гуррук бермели, йене велин
нэмеден баш лах^гымы билйэн дэлдирин. Мен-э, дог­
русы, шатлыгымдан яка мелул болуп, ал-асманда гайып
йерун - диенимден, Ягды:
- Салых, нэче йыл отурдык? - дийип, ичякгыч совал
берди.
Алажык нэме. Жогап бермели-дэ.
- Он йылданам гечди - дийип, мен улудан демими ал­
дым.
Ягды бирбада дымды. Билмедим, ол езуни к мака бе­
рен сорагыны ерликсиз хасап этдими я-да м еник жога­
бымы гаты эшитмедими, гараз, эсли вагт б и зи к икимиз-
денем седа чыкмады. Ине-де,- кино геркезилйэн зала
гирмек учин дуйдурыжы >какык сеси эшидилди. Ызрак-
дан гелйэн Ашыр билен Гелдиник б и зи к декэмизе ет-
меклери, оларык, «гирелик, вагт болды» диймеклери ун-
сумизи кино зала тарап генукдирди. Биз белленен ери­
мизде отурдык. Кинодан со к, эгленмэн, жайымыза гел­
дик. Гелибем, месавы гурруклере гызышып, чай ичдик.
Бир чен болуберенде херимиз ез ерли-еримизе гечдик.
Мен чыраны сендурип, ериме гечипдим. Ж айык ичи ум-
сумликди. Пенжирелер ачыкды. Ж айык ховасы арассады,
якымлыды. М еник гезуме чиш какылан ялыды, укы геле­
нокды. Калбымдакы бегенчли харасатлар гиж эник асуда­
лыгына гарамаздан, пенж ирэник ичинден ёл ясап, узак
алыслара гайып болупды. Ёлдашларым узын гунук ядав-
лыгы себэпли суйжи укы ны к гухщгына майыл болупды-
лар. М е ни к хем суйжи-суйжи гевун йувуртмелерим алыс-
лардан-алыслара алып гидип, бутин дуркумы укы билен
>кадылап та плапды. Ахырын ги ж эн и к бир махалы уклап-
дырын. Адатдакы оянян вагтыма герэ-де, мен ир билен
туруп, чай отуртдым, ондан с о к хем ёлдашларымы ояр-
дым. Эртирлик нахарымызы ийип-иченимизден со к, ти р ­
кешип ише уградык. Иш еримиз ончаклы даш дэлди, биз
пыядалап пагта арассалайжы заводы к гапысына якын-
лашдык. Ягды мени танышдырып уграды;
- Ине, Салых, шу улы ховлы пагта арассалай>кы завод
болмалы, шу ерде зэхмет чекерис - дийди.
Биз заводы к ичине гиремизде, ол ене-де ез сезуни
довам этди:
- Салых, хол герунйэн цех м еник ишлейэн ерим. Хан-
ха, о н у к чеп гапдалындакы цех болса се н и к ишлемели
цехик - дийип, гидип баршына б и зи к габат гаршымыз-
дакы улы )кайлары эли билен геркезишдирди.
Сэхел вагты к ичинде биз бу дайлара барып етдик.
Г и к )кайларык ичи хер хили машындан долуды, улы-улы
кранлар д е пэкд е селецлешип дурдулар. Г и к гиден хов-
лынык бир четинде пагтадан даг дередилип гойлан бол­
са, ховлынык бейлеки четинде дашы даклан памык кип-
лери а к к а т -а к к а т болшуп ятырды. Санлы>ка минутларык
гечмеги билен, иш вагтымыз хем гелип етди. Машынлар
ишлешип уградыпар. Ц ехик баш уссасы Мэммет Сарыев
илкинжи гун пагта пресленйэн цехде симлерик даклыш
усулларыны, техники ховпсузлыгык дузгунлерини, янгын-
дан хэзир болмаклыгык ёлларыны душундирип, мени ту­
туш цех билен танышдырды. Ол яшы эллиден гечен, агач
этли, даяв, сагдын адамды, сач-сакгалы тутуш агарып,
он ук йуз кешбини гечмиш аладаларынык кенелишен йы­
гыртлары ертуп дурды. М ени цехик хемме ерине айлап
чыкандан с о к , мака:
- Мен сени илкинжи зерур билмели затлар билен та-
нышдырдым. Бу гун бейлекилерик ишлейишлерине се-
рет. Эртирден башлап сени пресленен памыгы дакмжы
цехде уссан ы к кемекчиси эдип гоярын. Иш укыбыца се-
редерис. Оцарайждк ишик© с о к гечириберерис - дийип,
м еник янымдан узалып гидйэн цехик ичинде ишлешип
йерен адамларык арасына гитди. Мен узын гун цехик
ишлери билен танышдым. Агшам хеммэмиз >кайымыза
гайдып гелдик.
М еник иберен телеграммам ейумиздэкилери бичак бе-
гендирипдир. Илкинжи гун ишден гелемде м еник екумде
эжем билен какам гарашып дурдулар. Олар менид би­
лен, менид ёлдашларым билен гершенлеринден сод, мен
олары ез яшаян жайыма алып бардым. Ягды болса чай
демлешдирип, столуд устуне иере зат чыкарышдырды.
Мен какамыд, эжемид хал-ягдайларыны ичгин сорашды­
рып, оларыд саглыгы билен танышдым. 0 з саглыгымыд
одатлыгыны, саг-аман эркин яшайша ымыклы чыканлыгы-
мы айтдым. Какам ез гуррудинид арасында езунид бу
ере гелип, мыхманханада ерлешендигини, эртирем ее
гайтжакдыгыны дуйдурды. Менид хер бир эдимимид
еран хуш гэрлик билен эдилмелидигини, езумид эдеп-
тертипли болмалыдыгымы, улыны улы ялы, кичини кичи
ялы сылап, зэхметден четде дурман, кепчулик ишлерине
ичгин гатнашып, берекелла мынасып болмалыдыгымы жа-
нындан сыздырып тэзеден ятлатды. Эжем болса:
- Вах, какасы, Салых )кан инди, тувелеме, дузелипжик
гелди, сен инди аркайын болай, ол бизи гайдып
ын)кытмаз, бизид езумизем йыгы-йыгыдан айланып
дурарыс, бары-ёгы бир йылы галыпдыр, оны хем шу
ерде гечирип, саг-аман ее барар - дийип, отуран
еринде бегенжинден гуш болуп учайжак болярды.
Какамыд велин отурышы дийсед аграсды. Сэхел бир
сези ики гайталайсад, гечен ажы гунлерид ятламалары
билен гахар-газаба мунмеден дашда дурдак дэлди.
Себэби, шунча йылыд айрачылыгы, екеже перзендинид
бикемал болуп есуп етишмеги, езунид яшыныд содунда
ыкбалыныд кеч гелмеги, онуд хэзирки аграс, ейкели
болуп отурышыны гед герерликли ягдая гетиренокды.
Ондан дашарам инди какамыд иш укыбы едкуси ялы
далди. Инди эжеме-де, какама-да гайгы-аладасыз
яшайыш герекди. Мен езуме баглы эхли затлары этме-
лидим. Ш у ерде-де, содам гуй^куми гайгырман ишлеме-
лидим, газанч этмелидим, экленч лабырыны ез гердени-
ме атмалыдым. Ш у себэпли йурегимдэкини какама дуй-
дурмагы зерур хасап этдим.
- Кака, сен инди аркайын болайгын, менид эхли мак-
садым диде сизид у н х^си з яшамаклыгыдыз. Мен диде
сизид д иенидиз билен боларын.
- Болар, оглум, акылыда айланып, догры ёла душен
болсад, бизе шол, диде шол герек. Индиден бейлэкки
газан)дак малы-мулкудем, абрайыдам - хеммеси сенид
езудки. Биз мундан бейлэк сенид алкымыды алып, хер
бир этжек ишиде эйле бол, бейле бол дийип дуруп бил-
мерис. Сенем инди ягша-ямана душунерче болдуд, ог-
лум. О нсокам ейли-ишикли боларсык, чагаларык болар,
олары ил-декинде есдурип етишдирмели боларсык.
Шонда ата болмаклыгык нэхили жогапкэрлидигине гез
етирерсик- М ени к шу айдянларымдан езуке герек болан
маныны алыбер, оглум - дийип, какам улудан демини
алды. Какам ы к м ака айдып отуран гурруклерини диклэп
отуран ёлдашларымдан Ягды какамык сезуни довам
этди.
- К а как ерэн догры айдяр, Салых, сен душун, дост.
Сен, гер, нэхили багтлы адам. С еник какак, эж ек бар.
Хэзир булар сака нэхили о кат маслахатлар берип отыр-
лар. Вах, дост, бизде с ен икки ялы кака-да болмады, ме­
н и к езум ш унук ялы суйжи маслахатлара зар болуп йе­
рун. Хава, хава, ата мэхрине мен езуми билелим бэри
зар болуп йерун, шу бетбагтчылыклара-да, шу ыкбал
йитгилериме-де езум и к атасызлыгым зерарлы улашанлы-
гыма мен гез етирйэрин. Б и зи к яшлыгымызда дегерли
маслахатлар бизе миессер болмады. Ёк, мен ез яшлык
ялкышлыгымы какамык ёклугы билен аклахщк боламок,
мен езуми акламак учин какамык ёклугыны себэпкэр
с и з и к е ку ки зд е езуми языксыз хасап этжек хем
боламок. Э не-атак бахасына етип болмажэк гадырынык
чэксизлигини велин мен элмыдама гайталап йерендирин
- диенинден Ягдынык сезуни ёлдашларымык икинжи
отураны Гелди алып гетерди:
- Вели ага! Сиз инди Салыхдан хатыржем болайык, ол
инди яш айшык, эне-атак, ил-гунук гадырыны езуни к пэк
зэхмети билен едэр. Сай-себэп билен дуйнден бэри шу
ерде с и з и к оглукы з Салых билен ёлдаш болуп уградык.
Сиз биленем хэзир девлетли сачагык башында дуз ий-
дик. С и зи к девлетли маслахатларыкыз д и ке бир ез о г­
лукы з учин дэл-де, эйсем бизе-де нэче д и й се к тэсир
эдендигини си з унутмак- Сиз, Вели ага, шу гунден бей­
лэк ата орнунда бизе гез-гулак болуп, пейдалы масла-
хатларыкызы етирип дурук- Асыл сиз б и зи к хеммэмизе-
де ата болуп билжек адам экеникиз - диенинден какам
отуран еринден мака серетди-де, «Хан огул, инди биз
аркайын болуп билерис. С еник акыллы ёлдашларык бар
экен» дийди. Ардынжырады, чай овуртлады, ене-де гур­
рукини довам этди:
- Хава, огланлар, мен езуми шу гуне ченли еке огуллы
хасап йердум. Шу гунден шейлэк с и зи к хеммэкиз
м еник огулларым. Сиз хич зады гайгы-алада этмэк, шу
ердежик вагтыкыз гутарынча дерт доган ялы болуп арас-
са зэхмет чекик. менем айланып дурарын. Салыхык эже-
си хем айланар дурар. Э зуки з агзыбир болсакыз. хич
хили кем чилигикиз болмаз, огулларым - дийип, какам
сезуне дынгы берди.
Эжемем отуран еринде е зуни к ©хли гечмиш гайгы-хас-
ратларыны бирйузли эдип отуран ялы болуп, ди йсек гев-
нухошлук билен б и зи к гурруклеримизи диклейэрди.
О нук гасын атан йуз кешбинде шатлыкдан башга хич
бир аламат герненокды. Хатда кенелишен гезлерик ге-
речлери-де чыранык ягтысына нурана герунйэрди. О нук
хэзирки болуп отурышыны бары-ёгы ярым йыл озалкы
м еник яныма уч гунлук душушыга барандакы болуп
отурышы билен д е кеш д ирсек, бу ики аралыкдакы
тапавуды хэзир гуррук, язгы билен ду лундирер ялы
дэлди. Шол вагт рухы ечугсиди, онда-да м еник билен и к
соккы эдимдэки хошлашан вагтындакы, е зуни к кувватсыз
эллери билен демир гезенекден япышып дуршундакы
халы д и й с е к гезгыныды, о н у к терсине, эдил хэзирки
болуп отурышында велин шол вагткысына
гараныкдакысындан ер билен гек ялы тапавут барды.
О нук алкымында екеже перзенди болан мен отырдым.
М еникем гевнум д и й с е к галкынярды. Себэби меникем
янымда гез-гуванжым, кэбэм эжем билен какам отырды.
Гурруке гызышып, гиж эн ик бир махалы боланыны-да
дуймандырыс. Биз эжем билен какамы мыхманхана ченли
угратдык. Биз олары к янларындан гайдамызда какам ма­
ка:
- Оглум, биз эртир гайтмакчыдык, йене эртир гайт-
ман, с и з и к яныкызда ене бир гун болмагы макул билдик
- дийип, бизе эртеси ишден гайдышымыза гени мыхман­
хана гелмелидигимизи дуйдурды.
Биз ез яшаян отагымыза гелип, ятмага тайярландык.
Узынлы гун ишлэп ядан ёлдашларым ёргана
гиренлеринден ука гитдилер. Мен уклар ерде уклап
билмэн, йыгы-йыгыдан агдарынярдым, эртирки иш гунуме
ховлугярдым. М ени к узак вагтлап ичими гепледим
ятмагымык сокы суйжи укы билен улашып гитди. Мен
шонда-да адаты оянышыма герэ, ёлдашларымдан ир
оянып, чай демлешдирдим. Чай-нахардан с о к вагты
йитирмэн, ише чыкып гитдик. М еник учин шейле багтлы
гун болан илкинжи иш гунум башланды. Мени дуйнки
преслейжи цехик баш уссасы Мэммет Сарыев бу гунем
гулер йуз билен гаршылап, тайяр памык киплерини сим
билен дакянлары к янында уссаны к кемекчиси эдип
белледи. Мен езуме табшырылан ише дийсед хевесли
ялышдым.
Шол гун езумид илкинжи иш гунумдигине, устесине-де
уссаныд кемекчисидигиме гарамаздан, бир гунлук табшы­
рыгымы артыгы билен ерине етирдим. Ёлдашларымыд
етишип билмедик ерлерине-де кемеге ылгадым. взум де
асла ядавлык дуймаярдым.
сагат бэшде иши тамамлап, яшаян жайымыза
гайтдык. Иш эшиклеримизи чалшырышдырып, ёлдашла­
рым билен мыхманхана гитдик. Мыхманханад даш иши­
гинде «Саг-аман ишлешип гелдидизми, огулларым» -
дийип, какам бизи гулер йуз билен гаршы алды.
Мен, «Хава, кака, одат ишлэп гелдик» дийдим. Менем,
ёлдашларымыд учусем какам билен герушдик. Какамыд
ызы биленем мыхманханад ичине гирдик. Какам бизи ез
болян отагына алып барды. Кичирэжик отагыд ичини буг-
ланып гойлан палавыд якымлы ысы гуршап алыпды. Сто­
луд устуне чыкарылан ныгматлар бизид ишдэмизе ишдэ
гошярды. Эжемем дашардан ичери гирди. Геле-гелмэне
элиндэки чэйнеги столуд устунде гойды, саглык-аманлык
сораглды. Ёлдашларымам ерлеринден туруп салам бер­
дилер. Эжем хаял этмэн палав эбермек билен болды.
- Эже, сада мен езум кемек берейин - дийип, мен
еримден турдум. Ягды билен Гелди хем ер турдулар.
Эжемид элинден кепгирини алып, нахары езум гуймага
дурдум. Эжем «Вах, балаларым, элидиз-йузудиз дерт
гермесин, инди бир мадлайыдыз ачык болсун-да, ху-
дайым!» - дийип, столуд башына гечип отурды.
Мен палавы газандан йерите керсене атып дуркам, ка­
кам еринден туруп, бир чуйше коньяк чыкарды-да, сто­
луд устунде гойды. Шол бармаша-да:
- Ынха, шу гун бизид машгаламызда унудылмажак гун.
Оглумызыд бизе говушмагы, илине-гунуне еврулип
гелмеги билен, бегенжимизи пайлашасым гелйэр.
Догрусы, мен йурегимдэки шатлыгы диде хэзирки
йыгнанышанымыз билен жемлемекчи дэл. Энтек той-
томашаныд ызы болар. Коньягы болса безег учин гойдум
дийэесим гелип дур. Сиз, нэме, хан огуллар, хеммэдиз
бирмедзеш ягдайда сынагдан гечйэн адамлар. Айратын-
да, хэзирки девурде аракмы, чакырмы, коньякмы -
тапавуды ёк, ичгиден сакланмагыдыз герек. Ичги, езем
чени билинмэн ичилсе, хим кими говулыгыд устунден
элтйэн зат дэлдир. Бейле дийдигим, шу чуйшедэки
коньякдан хем ичм эк дийдигим дэл. Эйсем-де болса, хер
КИМ ягдайына герэ ичсин дийдигим.
Я гдык сези какамык айданына жогап болды. Ол конь-
якы чуйшэни бир гапдала суйшурди-де;
Вели ага, арамызда ичйэнимиз ёк. Говусы,
йыгнаялык - дийди.
- Онда-да, чуйшэни бир ачалык- Мейил эдйэникиз
болса, чекинм эк-де, гуйнайы к - дийип, какам гайталап
айтды.
- Биз, догруданам, ичемзок. Вели ага! Ёгсам, нэме,
утанып-чекинип дурамзок ахырын. Сылаг-хорматыкыз
учин кеп с а г болук! - дийип, Гелди билен Ашыр хем-э
Ягдыны голдадылар, хем-де какама миннетдарлык бил-
дирдилер. Какам гезуни гырпылдатды-да, м еник йузуме
серетди. Мен гурруке гошулдым.
- Кака, уч-дерт йыл бэри агзыма-да алян дэлдирин.
О глук инди сопы болуп йерендир. Хава-хава, туйс сопы
болнандыр...
- Говы-да. Бизе-де гереги шол-да. Йурегим ерине
гелэйди. Ёгсам, хэли шу ердэки дукандан бу чуйшэни
эж е к алдырмажагам болды, эмма мен «Ханы, бир сынап
герели, нэдйэкэ?» дийип гепими гечирдим. Индем, ынха,
бизи-хэ бегендирэйдик, хан огул - дийип, езуник гевун
хошуны мэлим этди.
Палав тагамлы болупдыр, биз д и й с е к ишдэмен нахар-
ландык, с о к чай ичдик, гап-чанаклары йыгнашдырып,
ичерини сырып-супуриш дирик. Вагт хем бирчене барды.
Биз турхщк боланымызда, какам:
- Сгшых, биз эртир гайдарыс, е к айдышым ялы, биз
айланар дурарыс. Саргыдымыз шейле: иш ике, езуке
ерэн хэзир бол. Говы ёлдашларык бар. Доган ялы бо-
лук-да, агзыбирже яш ак - дийди.
Тэ мыхманханадан чыкып, ёла душйэнчэк, какам хем,
эжемем, икиси ики ерден евут-несихатлар бердилер.
Биз хщйымыза гелшимизе, ятмак билен болдук. Ил ук-
ласа-да, м е н и к гезуме укы гелмеди. Йурегим ховлаярды.
«Ынха, д а к атар, бизем ише гидерис. Ишлемели, ишле­
мели, ишлемели...» М еник еке-тэк максадым шейледи.
Эртесем, биригунем, ене-енеки гунлерем мен шол арзув
билен яшадым. Ынха-да, о н ук нетижеси. Зэхмет енду-
рижилигим боюнча мен дек-ДУШларымык арасында тапа­
вутланып уградым. Бары-ёгы ики айы к ичинде-де мен
бутин пагта преслейжи цехик екде барыжыларынык би­
ри болдум. Инди мени бир звеноны к ёлбашчысы эдип
белледилер. Заводы к профсоюз гурамасынык адындан
«Саг болсун» айдылан гезегем болды.
в й ум и з билен мэкэм арагатнашык ёла гоюлды. Какам
йыгы-йыгыдан гелип менден хабар тутуп дурярды. Хер
геленде-де, м еник езум билен гурлешенине канагат эт­
мэн, заводы к ёлбашчыларынык янына барып, м еник яг­
дайымы ЭЛИН сорашдырярды. С окра хем «Угрукы дузе-
д и пси к, оглум» дийип, менден гввнухош болуп ее гайд-
ярды.
Мен е зум и к бу ере саг-аман гелип, ише башландыгы-
мы ёлдашларым Деря, Сердара, бейлекилере хат усти
билен хабар берипдим, олардан хем хат алыпдым. Яг-
дайлар окатды, хэзирки биле болян ёлдашларым биле­
нем агзы бир яшап, о ка т ишлешип йердук. Гепик гысга­
сы, кемим ёкды.
Гунлерик биринде биз канал якасына гезеленже гит­
дик. Б и зи к янымызда дел адам ёкды. взли-езум издик.
Том сук бу гуни нэче жевзалы болса-да, б и зи к учин
якымлыды. Аматлырак ер тапдык-да, сува душдук. Кейпи-
миз кекди. Гык-да-бакдык. Дегиш йэрдик. Гулушйэрдик.
Ил гулсе, Ягды хем гулен болярды. Йене о нук сусдугы,
нэмедир бир зады к гайгысыны эдйэндиги месака-мэлим
акылярды. Мен муны екем дуйярдым. Эмма сорамага
чекинйэрдим. Ине-де, аматлы пурсат гелди. Сувдан чы­
кып, уйшмелекден бир четрэге гечдик-де, ил ялы, бизем
ховурлы меле ч эгэн и к устунде агынап башладык. Ахырын
чемини тапып, мен Ягда совал бердим:
- Дост, нэме, сен бирхили аладалы герунйэк-ле, бел­
ки, бир кемек герекдир, чекинмэн айдыбергин...
- Салых )дан, са г бол, гардаш. Нэме, мука дурмуш
диерлер. Гайгы-аладасыз болуп болярмы нэме? Менем
адам-да. ©зуме етерлик аладажыгым бар-да...
Ягдынык жогабы мени о диен канагатландырмады.
О нук учинем мен достум ы к гени гезуне серетдим-де,
догрудан хем гайгысыз-аладасыз, унхсусиз адамык аз-аз-
дыгыны, эмма йурегиндэкини мэхрибан достундан гизле-
мэн айдыбермелидигини якзытдым.
Ягды м е н и к айдянларымы макул билсе-де, м еник со-
валыма гени жогапдан сова гепледи, гайтам, «М еник
дердим ик дерманыны икимиз нэче гезлесегем, тапдыр-
маса герек» дийип гумуртик гурледи.
Мен эржеллик геркездим-де, онук бу айдянлары билен
ылалашмаяндыгымы, хер нэхили дерт болса-да, дерман
тапыляндыгыны айтдым.
 - Эйсем, сейги аташына янан йуреге нэхили дерман
болуп билер, Салых >кан - дийип, Ягды генусинден гелип
уграды.
- Онукам дерманы бардыр, белки. Ханы, душнуклирэк
айтсана, эшидип бир галайын. Белкем, дэри-дерманыны
маслахатлашып тапарыс - дийип, мен хонданбэрси болуп
гурледим.
- Ай, нэме, айтсам айдып отурмалы. С еник билен
таншанлыгыма кеп вагт гечмедигем болса, сени сулхум
алды. О нук учинем сенден гизлин задым ёк. Онда, ынха,
дикле, дост - дийип, Ягды тирсегине сеенип еринден
турды, силкинип, уст-башына елмешен чыгымтык чэгэни
какышдырды, бармаклары билен сачыны тимарлады.
- Хава, дикле, дост. Бу желегайлара душмезимден хас
озал менем ёкары окув жайларынык бириник студенти-
дим. Шонда бир гызы гез астына алдым. Халадым. Олам
дилленди. Ш ейдип ики м изик арамызда сейги дереди.
О нук ады Гезелди. в зе м гезел д и й се к гезелди. Гермэге
гез герекди. Б и зи к сылашыгымыза, бирек-биреге хормат
гойшумыза кеплерик гези гидйэрди. Догрусы, Гезел оку­
ва гезек геленде менден хас екдеди. Мен нэмучиндир
семинар окувларда, айратын хем экзаменлерде кепленч
он ук суйреги билен гечйэрдим. Эмма...
- Эммасы нэме? - дийип, мен он ук сезуни белдум.
- Гепем шол эммада-да. Мен бир нэкесик торуна
душдум - дийип, ол гунук жокрама ыссысына сырыган
бурчак-бурчак маклай дерини супуришдирип гойберди-
де, ез гуррукини довам этди. - Бу шейле болды. Б изик
бир мугаллымымыз барды. Адына Куле диердилер. Ол
тарыхдан окадярды. Студентлерик кепуси оны халамаса-
да, ол мака, менем о ка голай дурардым. Мен билсем-
билмесем, ол мени евен боларды, менем нэме, болшума
герэ дэлдим, гылавлыжадым, гетеримлигимем барды.
Арамыздан мекиррэк студент ёлдашларым м еник говша-
жык тарапларымы акып. Куле мугаллыма гезек геленде
м еник устум билен херекет эдип уградылар. Мен хич зат
окамансок, хич зат билмейэн ики-уч студенте канагатла-
нарлы баха гойдурдым. Муны билип, бейлеки курсларда-
нам бирнэчелери ызыма душуп уградылар. Мен иш ду-
зедйэн киши болуп, хер гезек Куле мугаллымык янына
локкулдап бараймарынмы?! Гун гечди, хепде гечди. Эк­
замен деври етип гелди.
Куле мугаллым бир гун мени умумы яшайыш ждйы-
мыздан гезлэп тапып, ези билен гитмегими хайыш этди.
Барып, рестораныд бир четиндэки столуд башында ики-
чэк болуп отурдык. «Ичжек дэл!» диениме гарамаздан,
зор билен диен ялы эдип мада арак ичирди. Куле му-
галлым матлабыны айтды. Мундан бейлэк мен кимдир
бирине баха гойдурмак учин ода йуз тутмалы болсам,
яныныд пешгешжиги билен гелмелидим. Дура-бара пеш-
гещден езуме-де бирнемежик эмледим. Кэ х^нымы
ынанян студент ёлдашым, кэте хем Куле мугаллым билен
ресторана гатнап уградым.
Болса-да, окувымы ташламакчы дэлдим. Ил дединде
менем вагтлы-вагтында экзамен берйэрдим. Саг болсун
Гезел. Ол хакыкатдан хем мада ховандарлык эдйэрди.
Рус эдебиятындан асгынлык чекйэними билип, ол мада
телим гезек кемеге гелипди. Нобатдакы экзамен рус
эдебиятындан болансод, умумы яшайыш жайыныд янын­
дакы яйрад керкавыд саясында мен Гезелид евредйэнле-
рини гулак габардып дидлэп отырдым. Бирденем гапда­
лымыза гелип сэгинен яшыл «Жигулинид» дуйдулдиси ун-
сумизи бозды. Онуд суружиси Куле мугаллымыд доганог-
ланы айнадан бойнуны узатды-да, «Ягды, мени агам
иберди. Мун машына» дийди. Мен ода «Эртир экзаме-
ним бар» дийсемем, ол «Агам, аркайын болайсын, езум
дузедерин, бар алып гел дийип иберди» дийди.
Гезел нэмэд-нэмедигине душунмэн, адк-тадк болды.
Мен ода «Аз-кем дынжыды алай, мен эгленмежек бола­
рын» дийип машына мундум. Ене-де шол ресторан, шол
стол. Куле мугаллым, онуд янында башга-да бири барды.
Танамадым. Куле мугаллымыд доганогланы ве мен. Дерт
болуп отырдык. Илки арак ичдик, сод адам башына бир
чуйше пиво ичдик.
Мен башымыд айлананыны дуюп уградым-да, бахана
тапып турмакчы болдум. Менден единчэ Кулэнид доган­
огланы «Машынымы геруп гелейин» дийип даш чыкыпды.
Мен еримден туруп-турманкам, ол «Хай, машынымы алып
гачдылар, хав!..» дийип халалайлап гелди. Бизид икими­
зем бекуп еримизден турдук-да, дашарык ылгадык. Хер­
нэ, несибеси бар экен. Огрулар алып гачып, машыны
йуз эдим чемеси суренлеринде, моторы ечупдир. Ишлет-
ж ек болупдырлар. Башармандырлар.Ковалап, мен оларыд
биринид ызындан етдим. Сувасалма енчдим. Элим билен
урдум, депдим. Аз-кем гаршылык геркезенине гахарым
гелибем, даш билен депесини дешдим. Оны кеселхана,
менем милиция экитдилер. Нерессе елмесе-хэ елмэндир
велин, гулмэндирем. Омурлик майып болупдыр.
 - С окы нэме билен гутарды? - диеними дуйман гал­
дым.
- С окундан ачык суд болды. бзем суды окаян еримде
этдилер. Арка чыкан кэн болмады. Гайтам, терсине, па-
ра-пеш геш беренлерем йузуме дурдулар. Аладык нэме,
пыланча йылы бойнума докдурдылар. Аягымы саллап, ги-
дибермели болдум-да.
- Эйсем, Куле мугаллым диййэнике нэме дийдилер?
- Нэме диерлер ейдйэк? «Мен хич кимден хич зат
аламок. М ака техмет атмак» дийип, чына беримсиз ялан
сезлэп отыр-да.
- Гезел нэме?..
- Гезели и к со ккы гезек суд гидип дурка гердум. Ол
суд гидип дурка, гезуне яш айлап чыкып гитди.
- Нэме, е кд е -с о кд а хабар тутмадыкмы?
- Тутдум. Биринжи язан хатым гуя гачан ялы болды.
Икинжи хатыма-да жогап гелмеди. Ярым йылдан с о к
учунжи хатыма «езук гунэкэр» дийип икиже сез билен
гайтаргы берипдир.
- «Хат язма» диймэнми?
- Ёк, оны-ха диймэндир.
Ягдынык гечмиш ялкышына ахмыр эдип отурышы гез-
гыныды. Шол бир вагты к езунде сейгэ вепалылыгы онук
гуррукинден ач-ачан дуюлярды. Эмма ол нэче ахмыр
эдип, сейги учин йурек агырдянам болса, сейги баш-
лангыжынык перишан халда даргамагына хут Ягдынык
е зуни к гунэкэрлигини мен ёлдашларча йузуне айтма-
лыдым. Мен ховлукман сезе башладым:
- Ягды, мен с е н и к хэзирки йурек ургы ка ёлдашларча
дуйгудашлык билдирйэрин. С еник гуррукикден маны чы-
карышыма герэ, сен Гезели халапсык, эмма йурекден
сейуп билмэнсик- Эгер шейле болмаса, онда сен душуп
йерен чолашыгык хакда нэме себэпден Гезел билен пи­
кир алышмансык? Эхли херекетики Гезел билен масла-
хатлашсак болмадымы? Айтмансык, ш онук учинем шейле
бетбагтчылыга учрапсык-
- Ол айдяны к-а догры, гардаш! Гаты догры. Озумем
билйэн велин, инди гич...
- Гич дагы дэлдир. Ынха, менем башымдан гечирени-
ме шол акырсы на чыкыбилмэн екунип йерун. Эмма же-
наят бир зат, сейги башга зат. Мен са ка бир мысал ай-
дайын. Отуз единжи йылда болан тутха-тутлук хакында
эш иденсик-ле. Ш онда бир начарык адамсыны техмет
атып тутупдырлар. Эри Сибире сургуне ибериленде, би-
чэре дайзам о ка бакып, «Мен елинчэм, сака гарашарын»
дийипдир. хаты гелсе-де, ынанмандыр. Элли дер-
дунжи йылда яккы адам долы акланыпдыр. Диймек, бир
ерде бар болса, чыкаймалы-да. Хенизе-бу гуне ченли
хат-хабарык ёклугына гарамаздан, аялы пек сейгэ
вепалы болуп, шол гарашып отырмыш. Арада эжем
геленде «О дайзамыз нэхилидир?» дийип сорамда, «Бар
ез-э велин, гаррап, бир гысым болупдыр» дийди.
Ягды м е ни к хэзирки айдянларыма жогап гайтарып
билмеди. Ол хенизем гызгын ч э гэ к устунде аркан душуп
ятырды. О нук калбында Гезеле сейгуден долы х ^ ы л ы
арзувлар ганат баглап, алыслардан-гшыслара гетерилйэр-
ди. Ине, ол бирденем гобсунды. Агдарылды. Мен ока
совал бердим:
- Ягды, ол гы зы к со ккы ыкбалы барасында эшиден
ге п -гу р р у ки к ёкмы?
Ягды жогаба гарашдырмады.
- Эзуне язмага чекинйэн. Йене говы герушйэн достла-
рымык усти билен Гезелик ниределигинден, нэме ишле-
йэндигинден хабарым бар. «Окувы гутарып, ол Ашгаба­
д ы к м екдеплериник биринде мугаллымчылык эдйэр» д и ­
йип достум со ккы хатында языпдыр. Эшидишиме герэ,
биле дурмуш гурмак учин о ка бирнэче адам теклип би­
лен йузленипдир. Шол бир «ёк» дийип жогап берип йер-
мушин.
- Ягды, Гезел с е н и к хэзирки ягдайык дан хабарлымы-
ка?
- Билмедим велин, хабарлы дэлмикэн диййэрин. Д о с­
тум хем айдаяндыр ейдемок.
- Шу чака ченли ол кимдир бири билен арагатнашык
ачмадык болса, белки-де, сака гарашяндыр?
- Билмедим, Салых...
- Ягды, билмедим дэл, сейги дийилйэн зат оюн эдер
ялы гуйч дэлдир, хакыкы сейги вагт сынагындан гечйэн-
дир. 0зе м ики тараплайын боляндыр. Еке е з у к ертенип-
янып йерендирин ейтме ахырын. Белки-де, ол сенденем
бетердир. Хэ?..
- С е й ги к ики тараплайын боляндыгыны менем бил­
йэрин. Салых!
- Ёк, Ягды, сен оны билекок. Билйэн болсак, сен бу
вагт бейдип ичики гепледип, чыкгынсыз хала душуп, езу­
к и хорлап йерм ездик-де, дегерли нетиже чыкарардык.
- Ери, Салых, нэдип нетиже чыкармалы?..
 - Дост, нетижэни нэдип диен сораг билен чыкарма-
рыс-да, яшайыш гереши билен чыкарарыс.
- Вах, Салых >кан, яшайыш гереши билен нетиже чы-
карар ялы, ол м е ни к хатыма асла жогап беренок ахы­
рын. О нсок нэхили нетиже чыкарайын?
- Ягды, сен Гезелик ынамыны харлапсык- Ол дурмуш
басганчагында сени хакыкатдан-да адамкэрчиликли адам
хасаплап, сака якын дурупдыр. Эмма велин, м еник баш
чыкарышыма герэ, эгер-де ол сака «Язма» диймедик
болса, онда о н у к «Языбер, хатыка гарашярын» дийдиги
боляр. Арагатнашыгы кесмежек болмалы. И к соккы
минуда ченли герешмек герек.
- Салых, с е н и к айдянык м еник гевнуме жай болуп
ДУР---
- Жай болян болса, дост, сен Гезелик иш адресини
бил, биз оны телефон геплешигине чагыралы, белки, ол
геплешиге гелер. Гелмесе-де, айбы ёк, сен ез айрачы­
лык гунлерики тамам лаксок, Гезелик янына хекман ба­
рып, тэзеден етунч сорамалы. Эгер геплешиге гелсе, он­
да е з у к и к емурбакы сейги дуйгусына бендилигики дуй-
дур, сен ез ялкы ш ыка душ унендигики, инди болса дузе­
лип, гелжекки ем руки арасса й урегик билен яша)какды-
гыкы Гезеле айт. Эгер о н ук йуреги сенде болса, онда
с и з и к азашан с е й ги ки з якадан бир-бирине тапышар. Ге­
зел ик шу вагта ченли дурмуша чыкман гезмеги нэме-де
болса бир зад ы к аламаты ахырын. С еник, оглан, келлэк
ниреде? - Мен шейле диенимден, Ягды зевве еринден
галды. О н ук гамлы геречлеринде шатлык аламатлары
пейда болуп башлады. Бирденем мака серетди-де: -
Дост, шу д и е н и к ерэн догры, м еник езумем шейдэйсем
нэхили боларка дийип ичими гепледип йердум. Эмма ке-
леб ик ухсуны асла тапабилмедим. Мен шу гунук езунде
достум Ысмайыла хат иберейин. О нук аялы Гезели тана-
яндыр, адресини-де билйэндир - дийип, еринден турды,
хайдан-хай каналык меле сувуна езуни оклады. Ымгыр
челлерик тебигы гезеллигини сынлап, энче ёлдан гечип,
жадылы акымы билен акып барян сув хэзир, мисли, Яг­
дынык йурек гуванжына гошулян ялы, оны ез угры билен
еке тарап экидип барярды. Ягды сувда гулачлап йузди,
хер хили машклары ерине етирди, чумди, бирсалым су­
вук ашагында ятды. Чыкды, ене-де чумди. Ынха-да, сил-
кинип кенара чыкды. Шо бармаша менем сува чумуп
чыкдым. Эгленмэнем эш игимизи геймек билен болдук.
Гелдинид: «Энтек ир ялы-ла. Нэм бейле ховлугярсыдыз?»
диен сеси гулагыма илди. Мен ода;
- Гиделид, зерур иш бар - дийип жогап бердим.
Ашыр билен Гелдем хасыр-хусур гейинмэге башладылар.
Биз дерт болуп, Гарагум каналыныд кенарындан даш-
лашып уградык. Ынха-да, ез яшаян жайымыза гелип ет-
дик. Ягды геле-гелмэне хат язмага отурды. Ашыр чай
отурдып гелди. Мен газет-журналлара гуймендим.
Гелдем «Агшам кино гидерис» дийип, езунид ювулгы
эгин-эш игини утуклемек билен гумрады.
Ягды язып отуран хатыны гутарар вагты гутармады.
Гой,' йурегиндэкини беян этсин дийип, бизем оны гысса-
мадык. Ине-де, ол кагызы мада узатды-да:
- Салых, сенем окап гержекми? - дийип сорады.
- Ягды, биз, говусы, сенид хатыда гелжек жогабы
окап герэерис - дийип, мен бэлчиклиге салдым. Менид
жогабым гевнунден туран болара чемели, Ягды хатыны
букжа салды, елимледи. Голайымыздакы почта ящигине
атайын дийип дашары чыкды, узак эгленмэнем, доланып
гелди. Гелибем, мада йузленди;
- Салых жан, мен-э хатымы достумыд адына иберен-
дирин. Янына-да бир кагыза айратын саламнама язып,
Ысмайылдан Гезеле говшурмагы хайыш эдендирин. Бо-
лупмы, дост? - дийип, ол сезуни совал билен тамамла-
ДЫ .
- Болман нэме? Гаты болупдыр, дост. Инди жогабына
гарашыбер - дийип, достумыд гевнуни гетердим.
Сод уйшуп кино гитдик.
Дердимизем диллешен ялы, бир-биримизден говы иш­
лэп уградык. Пагта харманларындан заводыд ховлусына
гелйэн тележкалары, йерите табшырылан адамлар сэхел-
че-де сакламан бошадып, ызына гайтарярдылар. Бизем
ез гезегимизде чигидинден арассаланан ак памыгы прес-
лэп, дашына хем сим сарап, мундер-мундер эдип гойяр-
дык. Башга бирлеримиз бизид тайяр эден пагта кипле-
римизи вагонлара йуклэп, юрдумызыд дурли кунжеклери-
не ёллаярдылар. Арассаланан пагта чигиди Байрамалы-
ныд яг комбинатына иберилйэрди.
Тележка тиркелги тракторлары туркмен аял-гызлары-
ныд сурйэндигини геруп, мен ылайта-да бегендим. Се­
бэп дийсед, он-он бэш йыл озал обаларда-да, хатда шэ-
херде-де туркмен аял-гызларындан машын сурйэн зенан-
лара негада болаймаса, габат гелэймек кынды. Инди яг­
дай дуйбунден башгачады. Диде сурмегем дел, эйсем
барды-гелди сай-себэп билен машынык хайсыдыр бир
етмезчилиги йузе чыкайса, слесарлара гарашмаздан,
гызларык взлери машынлары сазлап билйэрдилер. Ма­
шын сурйэн гелин-гызлары говачаларык хатарара бежер-
гисинде-де нэче д и й с е к гермек болярды. Пагта йыгян
машынлары ишледйэн зенанларык езуне гевни етйэн йи-
гитлере гайра дур дийип ишлейэнлериник. пагта йыгян
машынларык бункерлеринден «ак алтыны» йигитлерден
хас кеп агдарянларык кепдуги менде-де, м еник кэрдеш-
леримде-де буйсанч дуйгусыны дередйэрди.
Кэ адам гаты ынанхщк боляр. Илчиликде дуйше я-да
ырыма ынанып, шол бегенип, ёгса-да басга галып, гына-
нып йеренлерем бар. Мен велин шейле адамларык хи-
линден дэлдим. Болшум шейледи. Эмма бир гун пики-
римден дэнмели болдум. О ка-да гижеки вака себэп бол­
ды.
Дэбе еврулиши ялы, биз етен агшам кинофильме то-
маша ятар вагты к ©К янында аз-кем гезмелемеги
макул билдик. Каналык голайындакы хыша жеккеллигине
голайлашанымыз хем шолды, бирден Ашырык часлы се ­
си эшидилди:
- Адамлар, середик-ле. Ханха, тилки баряр - дийип,
ол чеп тарапа элини салгап гойберди. Ине, шу ваканык
езем б и зи к учин гуррукбаш ы болды.
Б и зи к хер биримиз билйэн хайванларымызык адыны
санадык. Оларык азалып баряндыгыны, горамагык зерур-
дыгыны белледик. Бирденем, Гелди б и зи к энтек эшитме-
дик хабарымызы ыглан этди: «Нэме ди йсеки злэк, адам­
лар, «Ир билен гурт, агшам тилки гер ени к ёлы мубэрек»
дийипдирлер. Шол догрумыкан-айт?» Белли бир жогап
берип билмэним изсок, он ук айдянынык ёрдумыны эртир-
ки гуне гойдук.
Эртеси гунортанлар Ягды деми-демине етмэн, богул-
жырап, шатлыклы хабар гетирди. «Гардашлар, доганлар,
хат гелди. Гезел жандан хат гелди. Мени гутлап билер-
си ки з. Хейжан-элек, хщн-элек! Ынха, ынха, он ук ез эли
билен язан хаты. М еник багтым гелди, адамлар...»
Сэхелче вагтдан е зун и к и к гызыклы хасаплан ерини
ол бизе евран-евран окап берди. - «Ягды, арак кесиле-
нини менден герме. Эйсем мен ниредедигики билмэн,
нэдип хат ёллайын?..» дийипдир. Догры айдяр. Хакыкат,
Акыллы адам ы к айдайжак гурруки. Догрудан хем ол ме­
н и к адресими билмэн, хаты нирэ иберсин? М ака хаты
зор билен диен ялы яздыран Салых х^ан, сен м ук яша.
Муц... М у к яша! Э ш идйэрм ик, гардаш, С
яша!
Биз достумыз Я гдынык шатлыгына
ЭДИП гулушдик, ока ягшы ниетлеримизи av
Аракесме гутаран бадына иш тэзеден гь.
ды. Хевесимиз артды. Гуйжумизи, укыбымызь.
дык. Хеммэмиз ёкары ендурижиликли ишледик
улалдып айтдыгым дэл.
Арада мени заводы к ерли профсоюз гурамо^.
башлыгынык орунбасарлыгына сайлапдылар. Ине*дв,
ка герек болса! Профсоюз гурамамызык нобатдакы ЙЫ>
нагы хакында билдириш асылан гунук эртеси башлыгы°
мыз Мейдан ага думевлэйди. Мейдан ага д и йсек ГОЮЫ
адамды. Эмма кесел адам селжеренок. Сэхелче вагтыч
ичинде о н у к гызгыны барып отуз докуз градус болубв*
рипдир. О нук учинем яшулы вйунде ятан еринден мака
«Гелип-гитсин» дийип саргьп- эдипдир. Мен иш арасындо
барып, хем-э о н у к халыны сорадым, хемем «Йыгнагы ыза
чекмэн гечириберик» диен геркезме алдым. Шондан эт-
ри. бу гун, ишден с о к, мен эдарамызда бирнеме эглен-
мели болдум. Йене велин, столук башына геченимде-де,
кагызлары агдарышдырып отыркам-да, хэли, Ягдыдан
якымлы хабар эшиделим бэри дийэйсем-де болдак, ме­
нем биринден нэхилидир бир хабар эшидэйжек ялы, йу­
регим шол букгулдеди дурды, мен езуми бирхили гала-
гоплы дуйярдым.
Бирнеме рахатланайын дийип дашары чыкдым, аз-кем
гезмеледим, бирки кэсе чай ичдим, гараз, зордан езуме
эрк ЭДИП ишледим-де, язгылары тамамлап, и кр и к мазалы
гараланда, ее йенелдим. Эдарадан улы ёла ченли эсли-
же йеремелиди. Асфальт душелен ёдажыкдан гумак ёла
голайлашанымда, хол екрэкде хайсыдыр бир машын го-
зуме илди. Эдил шол пурсатда-да кимдир бири «Салых,
бар, кемеге етиш!» дийип ексэмден судурлэп итен ялы
болды. Мен эдимими йыгжамлатдым. Ёлук гырасында те-
лежкалы тракторы к дурандыгына гез етирдим. Йуз эдим
чемеси бир четде янып дуран электрик чырасынык вчуг-
си ягтысы етер-етмез сарымтыл шехлесини узадып,
тракторы к габарасыны тигринден сэхелче тапавутландыр*
ярды. Етип баряркам, акр ы тарапдан демир шыкырдысы
эшидилди. Мен адам бардыгыны акдым. Шыкырды чыкан
тарапа экетдим -де;
- Ким бар? Сиз болмалы? - дийип келлэме гелен
совалы бердим. Мен онук:
 - Мен бар. Мен 0г7л... - Ызыны адшырыбилмедим.
О нук учинем, ядадан сорадым;
- Огулсурай дийдидизми?
- Ёк, Огулсурай дэл, мен Огултэч!
Гыз машгаланыд овазлы сеси ядланып, аласармык га-
радкылыгы бэвсуп гитди. Бу гезек берк беллэн Огултэч
адым, йуз керем, муд керем кепелип, элем-жахана яйран
ялы болды.
- Нэме, тракторыдыз йвремежек болярмы? - дийип,
мен ода голайлашдым. Огултэч ишинид арасыны кесип,
келлесини галдырды-да:
- Ай, хава-да. Кэмахал шейдэймежиги бар-да - дийди.
Огултэжид гул медзине гезум душенден, менид суд-
дум говшап гитди. Мен алланичикси болдум. «Шунча
вагтлап менид «Сурай» дийип, гермэн адына ашык болуп
йереним Сурай хем дэл, эйсем Огултэч экени» диен пи­
кир келлэме гелди.
Совала гарашман, Огултэч гурруд берип уграды. Онуд
айтмагына герэ, дуйн, еддин, кеп гун бэрем трактор
таррылдап говы йерэпдир. Эмма шу гун ирден, хасам
ейледен сод пыщщылдысы кепелип, силтерлэп уграпдыр.
Хэзирки дуран ерине етенинде велин, мотор дуйбунден
ечупдир. Мегерем, янгыжы гутарандыр ейдуп, Огултэч
челеги барлапдыр. Челекде солярка болансод, башга нэ­
ме себэп болуп билеркэ дийип, Огултэч лапыкечлик би­
лен моторы, бейлеки шайлары гезден гечирип башлап-
дыр.
Мен 19-нжи номерли ачары алып, ашакы хыры товла-
дым. Сузгучли фильтрид ичинден стаканы чыкардым.
«Ынха, тракторы нэме йереденок» - дийип, мен яг сузу-
ЖИ фильтрид гезенегинде хем-де стаканыд дуйбунде
палчыга еврулен хапаны геркездим. Айран затларымыд
хеммесини солярка билен одат арассалашдырып, ене-де
еринде беркидиш дирип гойдум. Йерите насос аркалы
системадан хованы чыкардым. Ондан сод болса:
- Ханы, инди отлажак болуд - дийип, ода йузлендим.
Огултэч тракторыд устуне догумлылык билен атланды,
усуллык билен кнопканы басып, тракторыд моторыны
гуйже гиризди. Мотор двигатели гижэнид асудалыгыны
хайбатлы сес билен тисгиндирип гиденем болса, содаба­
ка гулага якымлы сес билен одат ишлэп уграды. Огултэч
бекуп ере душди-де:
- Кеп са г болуд, менид езум гижэд ичинде, эхтимал,
бежерибем билмездим. Одат болайды, сиз кемеге ети-
шэйдициз. Мен сизе ерэн миннетдар - дийип, тракто-
р ы к аккумуляторындан ышык берип дуран кичижик чыра-
жыгыны айырды, теверегиндэки ачарларыны алышдырды.
Сэхелче вагтдан мен ёлумы довам эдибердим. М еник
ызым билен Огултэжем тракторыны гуйж© гиризди. Де-
кэм е етип-етмэнем, тракторы к тизлигини говшатды-да,
«Мунук, экидейин» дийди.
Мен баржак ер и м и к шу голайдадыгыны айданымдан,
Огултэч чалтлыгы уйтгедип, менден барха араны ачян
ялы этди. Эмма бирденем сакланды-да;
- Багышлак. мен с и з и к адыкызы сорамандырын. Си­
з и к ады кы з нэме? - дийип, тракторы к устунде отуран
еринден ызына середип гыгырды.
- М ака Салых диййэрлер - дийип-диймэнкэм, моторык
сеси ене-де гуйжеди. Тракторы к гарасы йитип гиденем
болса, о н у к гуввулдиси эсли вагтлап м еник гулагымдан
гитмеди.
Мен ее гелемде ёлдашларым газет-журналлара гез ай-
лап отырдылар. Ишикден гиренимден, Гелди:
- Ери-хов, Салых, уст-баш ык, эл и к-й узук гара яг-ла,
бу нэм эник аламаты? - дийип сораглы назарыны мака
генукдирди. Мен:
- Достлар, ишден гелйэркэм ёлда бир тракторы беже-
рип бердим - диенимден, Гелди ене-де:
- Ол нэхили, хий-де ги)кэк ичинде трактор бежерилер-
ми? - дийип, сорагыны довам этди. Мен бейлеки ёл­
дашларым хем эшидер ялы гатырак геплэп, болан иши
гуррук бердим, ызындан хем «Ине, дост, устум-башымык
яг боланы ш о нук учин» дийип Гелдэ середип айтдым.
С ок, эл-йузуми ювуп, чай ичдим-де, ериме гечип гышар-
дым. Гезуме О гултежик гул мекзинден башга зат герне-
нокды. О нук якымлы овазлы сеси гулагымда шол якла-
нып дурды.
О нук янымдан араны эсли ачандан с о к сакланып, ме­
н и к адымы сорамагы мени иккисе гоюпды, хас догрусы,
толгундырыпды. Мен ичими гепледип ятышыма, ез ёл­
дашларымдан: «Сиз шол Огултэч диен тракторчы гызы
танаякызмы?» - дийип сорайсам нэхили боларка? Бирде­
нем: «гел, ерликсиз геплемэйин-ле» дийип, ез ичю4 дуй-
гымы дашыма чыкарып билмэн ювдундым. Мен шол пи­
кир эдип ятышыма-да: «Бе, Огултэч... Огултэч... ези-хэ
шэхдачык, алчак гыз ялы, белки, ол б и зи к ишлейэн за-
водымыза пагта гетирйэндир. Ол заводдан чыкып гайдан
болмага чемели. © зи-хэ м еник ишлейэн ериме гунде ге-
лип-гидип дуран гыз болмалы. Мен эртир завода пагта
гетирйэн тележкалы тракторлара усулжак билен гез гез-
дирейин. Танаймагым-да мумкин. Ёк, мен о н ук йуз кеш-
бини-хэ гез едуме гетирип билжек дэл. Я-да тракторла-
рыд устундэки гызларыд херсинден «Хайсыдыз Огултэч
болмалы» дийип сораберсеммикэм?.. Ёк, о-да гелшиксиз
болар, себэби гунде заводыд ичине гирип-чыкян йукли
тележкалы трактор бир дэл, ики дэл, санардан-сорардан
кэн ахырын. Онуд сесини эш итсем-э хекман танарын.
Онуд якымлы овазы менид гулагымдан хич хачан гитмез.
Сесини эшитсем, хекман оны танарын. Я-да хайсы гыз
хачан нэме диеркэ дийип шол дид салып, айланып йер-
мели болармыкам? Бейле дел. Бейтсем гелшиксиз бо­
лар... Айдалы, эртир ол гызыд сесини эшидип, онуд
Огултэчдигини билэйдим-дэ, онсод нэме? Ери, онсод нэ­
ме? Мен ода нэдип хабар гатмалы, нэме диймели?..
Я-да мен Салых, агшамкы тракторыдызы бежерип берен
адам диейинм и... Ёк, «Мен шол агшамкы адам» диймели
дэл-де, «Мен шол агшамкы оглан» диймели. Мен энтек
ейленмедик ахырын... Ш онуд учинем мен езуме хекман
оглан диймели. Ёгса, Огултэжид мен хакда башга хили
пикир этмеги мумкин, езуне «Мен шол адам дийди, эх­
тимал, ол ейли-ишикли, чагалы-чугалыдыр» диен пикири
ез келлесинде айлар. Шода герэ-де «оглан» диймели.
Белки, мени геруп, Огултэжидем йуреги жиглэндир. Бел­
ки-де, мен онуд ядына-да душйэн дэлдирин. Хемме зат
болуп билер. Башга-да бир зат болуп билер. Менид йу­
рекден ойланмагым бизид икимизе-де, мумкин, етерлик-
дир, догры. 0 р э н догры. Диймек, Огултэч хакда хакыкат­
данам ойланянлыгымы онуд езуне дуйдурмак герек. Нэ­
дип дуйдурмалы? Болды... Болды. «Мен Салых» дийип
эртир онуд янына барайын. Хава, хава, агшамкы тракто­
рыдызы бежерен оглан мен диейин... Мен шейле дий­
сем, Огултэжем ене-де «Кеп саг болуд, мен сизе ерэн
миннетдар» диер. Вессалам - иш тамам! Эйсем Огултэч
мада башга нэме дийсин?! Эйсем менид езум ода баш­
га нэме диймелимишим?
Улы илид гатнап дуран ёлдур ёдасында ёлагчылара ке­
мек берип йерен адам илде-гунде сенден башга-да бар­
дыр ахырын. Онсодам сэхел зады дилиде чолап, нэме­
дир бир затдан хантама болян ялы болуп, гечени ятлап
йуреге душуп йерседем-э, ил-гунуд ичинде дессине езу­
ди танадарсыд. Онда-да бир нэтаныш гызыд едунде
«Мен агшамкы оглан, Салых!» дийип дурсад, о нэхили
боларка? Салых, бу затлар таса геленок. Ене-де ойлан.
Я-да, говусы, озалкы болшун ялы бол-да, акыллыхса ге­
зибер...
Мен, элбетде, шол е кки болшум ялы болуп гезерин
йерерин. Эмма, гевнуме болмаса, яккы гыз йурежигими
алып гиден ялы болайды. И к тэсин ери-де, Огултэжик
м ени к адымы сорамагы... М еник адымы сораман гиди-
берсе болмаярмыды? Ай, сораяндыр-да. Ат сорашмак
боланокмы неме? Боляр. 0 -д а сорап билер, менем сорап
билерин. Огултэч хэзирки заман тербиесини алан, асыл-
лы гыза м екзейэр. Галыберсе-де, м еник келлэмде-де
якымсыз ой-пикир дерэнок. Ягшы адамлар хакда пикир-
ленмеги мен бахасына етип болмадак багт хасап эдйэ­
рин. Д и ке пикирленмегем дэл, адамлара кемек этмек,
онда-да ынсан дуйгусы билен кемек этмек м еник яшлык­
дан арзувым. Мен д и ке илим-гунум учин пейдалы иш эт-
мелидирин. 0 3 хер бир херекетимикем гымматыны га-
чырман, сылаг-хормата ер гоймалыдырын. Хава, хава,
мен бирден Огултэже бир якымсыз сез дийэймэйин. Ол
гыз машгала. Белки, о н у к ез халашян огланы бардыр?
Белки-де, дурмуша-яшайша дегишли уйтгешик арзувлары
бардыр? О нук ички дунйэсине асла белетчилигим ёк...
М еник калбымда яккы гыза мэхирли гарайыш минутса­
йын мевч уруп, мени ги ж э к тэ ярымына ченли дурли ой-
пикирлер билен бенди эдип гоюпды.
Гундизки ядавлыгым м ени к суккум и укы билен гуршап
алды. Нэче гич ятанам болсам, эртеси озалкы эндигиме
герэ, ез ёлдашларымдан екурти ояныпдым. Кемсиз
ийип-ичибем, тиркешип ише уградык.
Мен улы ёл билен гидип баряркам, агшамкы Огултэ-
Жик тракторыны бежерип берен ериме етмэнкэм, езум ик
назарымы шол тарапа генукдирдим. Ичимден; «Халха,
О гултэжик агшамкы дуран ери... Мен хекман ол ерик се ­
редип гечейин. Ягшы адамларык ДУран ерлерини, гезен
ерлерини гайтадан сынламагам ынсан сыланышыгынык
бахасына етип болма)как сылагыдыр» дийип ичими геп-
летдим-де, эдимими гаталдып, ёлдашларымдан еке сай-
ландым. Барып, тракторы к ДУран ериндэки ёл ук гырасы-
на декулен яг дам>каларынык янында аяк чекдим. Ичим­
ден: «Огултэч шу ерде дурды» дийип, мен теверегиме
огрынча гез гездирдим. Асфальт ёлук устуне даман яг
дам>каларынык гапдалрагында он докуз номер тэзеже
ачар ятырды. Мисли улы бир байлыгык устунден баран
ялы болуп, мен чак-тозан сикд ирип узынлы гиже ятан
ачара элими узатдым. Онянча-да ёлдашларымык бири:
- Ери-хов, Салых, са ка нэме болды, экл ер сен ёлдан
совлуп йврекокды к-ла, нэме тапдык-ай? - дийип
гыгырды. Мен геплемедим-де, эглишиме, усулжак билен
ачары гетердим. С окра хем ёлдашларымык ызы билен
еке йередим. взум ем шол баршыма элимдэки тэзеже
ачарык чак-тозаны ны супуришдирип уградым. М еник
болуп баршымы герен Гелди:
- Ери-хов, Салых, бу нэме э тд и гик болды? Ерден
тапан ачарыкы эляглыгыка супурибердик-ле, хей-де
бейтмек болармы? Бейтсек, халыпа, сака эляглык
чыдамазмыка диййэрин - дийип, вэшилик билен гулуп
гойберди.
Мен ачары эмай билен супурип баршыма:
- Дост, бу ачар йене бир послап ятан кене ачар дэл,
бу ачарык ялпылдысыны герйэрм ик? Ынха, сын эт, гер,
бу ачарык эеси агшамкы Огултэч диен гыз болмалы. Ол
бу ачары гараккы ны к ичинде галдырыпдыр. Мен муны
якы тапдым. Эгер мен бу ачары тапмадык болсам, Огул-
тэ ж и к кесенэйм еги-де мумкин. Бу ачары мен шу гун хек­
ман эесине говшураймалы - диенимден, Ягды м еник се­
зуми алып гетерди:
- Гаты догры, ол бир йенекейж© демир бележигинден
ясалан ачар хем болса, о н у к битирйэн ишини биз окат
билйэрис. Онда-да и к к э н зерур ачар. Машын билен иш
салышян адамларык эсасы тутарыгы, эсасы иш башар-
хщклыгы, ише укыплылыгы - ине, шухщгаз ачаржыга баг­
лы боляндыр. Ш онук учинем, Салых, сен бу ачары шу
гунук езунде эесине говшургын. О нук эеси хер гун за­
вода пагта гетирйэндир. Ынха, хэзир ол гыз м еник гез
екуме гелйэр. Ол ерэн пайхаслы, ише укыплы, эдермен
гыз болмалы. в зе м гокш ы «Москва» совхозынык бэшин-
жи бригадасыны к членимикэ диййэн. в з у н и к гечен йыл-
кы хасылыны шу б и зи к заводымыза хэзир д и ке «Москва»
совхозы дашаяр. в зе м шол ерде аял-гызларык еди-секи-
зи тракторда ишлейэр ейдйэн - дийип, Ягды ез сезуне
дынгы берди.
М е ни к гекдэки дилегим ерде говшупды. Себэби мен
агшамкы гы зы к кимдигини, ниредендигини ёлдашларым­
дан сорам агы к окайыны тапман дурдум велин, инди
хемме зат дузелди дуруберди. О гултэжик агшамкы дуран
еринден илки-хэ о н у к гараккыда галдыран ачарыны тап-
магым, индем Ягдынык айданлары м ени к депэми геге
етирипди. Мен шу ерден ише бардыгым тракторчы гыз-
лардан ачары баханалап: «Хайсыдыз Огултэч?» дийип ар­
кайын сорап билжекдим.
Мен 03 гевнуме беслэн пикирлерим билен иш ериме
барып етеними хем дуйман галыпдырын. Ине, иш хем
башланды. Суддум дийсед едил гопярды. Этмели ишле-
рими чаласынлык билен ерине етирйэрдим. Ёлдашлары­
мыд етиш медик ерлерине-де гез айлаярдым. Шол бир
вагтыд езунде назарымы заводыд демир гезенекли улы
дервезесинден дашлашдырамокдым. Вагт болса, гевнуме
болмаса, хаял гечйэн ялыды. Ине-де, «ак алтын» йукли
тележкаларыд кервени герунди. Олар хай диймэнем за­
водыд чэгине гирип уградылар. Илкирэк гирен трактор-
ларыд тележкаларыныд бирдир-икиси чеким терезисин-
денем гечип, йуклерини душурип уградылар. Мен була­
рыд гелмегине сабырсызлык билен гарашып дурдум. Мен
чеким терезисинид теверегини гуршап алан «ак алтын»
йукли тракгорларыд янына йенелдим. Шол бармаша
тракторлары сурйэн яш гелин-гызларыд херсини еке-еке­
ден гезумден гечирйэрдим. Олар бир-бирине дийсед
медзешдилер. Гегумтил редкдэки комбинезонлары
гейнип, даг гегерчини ялы болуп отурышлары гевнуди
гетерйэрди. Мен йерэп баршыма ичими гепледйэрдим;
«Бе, буларыд арасында Огултэч бармыка?.. Ол агшамам
комбинезонлыды...» Ынха-да, чеким терезисинид
мадлайында нобата дуран тракторчыларыд алкымына
барып етдим. Мен олара йузленип; «Хайсыдыз Огултэч?»
дийип сорамалыдым. Хас якын гелен тракторыд рулунда
отуран яш гелне йузленмекчи болдум. Эмма нэме
дийж егим ид эбетейини тапман, алжырадым дурубердим.
Гевнуме болмаса, буларыд бары менден назарларыны
айырман, эдедишип дуран ялыды. Хакыкатда болса хэзир
мада хич ким середенокды. Мен бирбада езуми
йитирдим. Сэхелче вагтдан езуми дурсэп, дуран еримде
ардынжырасым гелмесе-де, ардынжыран болдум. Менид
хэзирки ардынжырамагым ерликсиз болайды ейдйэн. Чат
мадлайымда дуран «Т-40» тракторыныд рулунда отуран
суружи механик гелин езунид тара гезлерини менид
дуркума генукдирэйди. Онуд хэзирки болшы:
- Ери, нэме, ясама ардынжыражак болярсыдыз? Нэме
айдасыдыз гелсе гени айдайыд, ери... ери... дурмад-да
айдыберид! - диййэне чалым эдйэрди. Мен ичимден; -
Бе, валла... ниреден ардынжырайдым-ай. Гени гелшиме
сорабермелидим... Бер, инди жогабыды. Гепле инди,
Салых - дийип, башагайлыга учрадым. Ине-де, ол гелин
геплэп, м е ни к унсуми езуне чекди;
- Нэме, танадак болярсыкызмы?
Мен хаял этмэн жогап гайтардым;
- Ёк, ёк, сиз мени багышлак- Мен...мен...неме-ле -
Ол алланичикси болды-да, тракторы к устунден бекуп ере
душди. Ики элини бир-бирине чаларак овкалашдырып,
нэзли эдимлер билен мака тарап якынлашып уграды.
Мен улудан демими ал>как ялы этдим. Эмма сакландым.
Улудан алх^ак болан демими чала)кадан суккум е си кд и р-
дим дурубердим. Бу гелин якынрак гелип, мака бир зат­
лар дийж ек ялы этди. Бу гезек мен езуми дурсэп, эййэм
геплэп башлапдым:
- Сиз Огултэч диен гызы танаякызмы? - дийип, мен
о нук тара гезлерине езум и к назарымы айлап гойбердим.
Эмма узак середип дуруп билмедим. Себэби, бу гелин
гелшине суссумы басыпды. Сэхел хемлели жогап берэй-
се, ер тукенинчэ гачмага тайярланып дурдум. Эмма бу
гелник м ака гайтаран жогабы, м еник чак эдишим ялы
гедекси болмады-да, д и й с е к мылайым чыкды, ол;
- Сизе Огултэч герекмиди? - дийип сорады.
Мен:
- Хава, хава, Огултэч - дийип жогап бердим. Ол:
- Огултэч, халха, хо-ол пагта душурип дуран ики трак­
торы к екрэкд е дураныны герйэкизм и? О нук устундэки
Огултэч болмалы - дийип, элини шо тарапа узатды.
Мен салгы берлен тарапа уградым. Гоша тележка тир-
келги тракторы к устунде чепиксиже гы зы к нурана дуркы
м еник унсуми, мисли, х ^ ы л а н ялы болуп езуне чекип-
ди. Эгниндэки гегумтил комбинезон бу гы зы к сыратына
сырат, геркуне герк гошярды. Мен якынына барыберем-
де, ол эййэм йукуни агдарып, тракторы херекете гети-
рипди.
Мен габадыма геленден:
- «Сакланык» диен ышарат билен, элими ёкары гетер-
дим. Трактор гапдалыма гелип саклананда, мен:
- Огултэч сизми? - дийип, ол гыза назарымы дикдим.
Тракторык сесине м еник нэме диеними ончаклы эшитме-
дими-нэмеми, ол чаласынлык билен ере душди. Мен
ене-де:
- Огултэч сизми? - дийип сорадым.
- Хава, мен Огултэч - дийип, ол сезуне дынгы берип
етишмэнкэ, мен элимдэки эляглыгыма долангы ачары
узадып:
 - Огултэч, сиз агшам ачарыкызы галдырыпсыцыз, мен
муны ирден ише гелйэркэм тапдым - дийдим.
Ол:
- Вах, мен сизи азара гояйдым ейдйэн. Сиз агшамкы
Салых диен огланмы? - дийип, ол езуни к нэзижек бар-
макларыны м еник элимдэки ачара тарап узатды. М еник
элимден ачарыны алыбам:
- Салых, си з агшам мака бахасына етип болмахщк яг­
шылык этд и киз. Ынха, индем ачары гетирип бердикиз.
Гетирмедик болсакыз, ене-де хорланардым. Кеп саг бо­
лук. агшамкы кем егикиз учинем кеп саг б о л у к- ДИЙди.
- Ёк, ёк, Огултэч, сиз агшам сагбол айтдыкыз ахырын.
- Салых, мен сизе езум и к миннетдарлыгымы ене-де
бир гезек айдярын. Вагты билен окарып билмэн, кеп эг-
лендим. Хернэ, сиз етиш эйдикиз...
- Огултэч, нэме, башга ёлагчы гечмедими, кемек сора-
ян болсакыз боларды ахырын - дийип, мен Огултэжик
йузуне назарымы айладым. Ол е зуни к учганаклап дуран
гара гезлерини узаклара генукдирди-де, бирденем геп­
лэп башлады:
- Салых, си з хемме кишини е зуки з ялыдыр ейдйэнси-
ки з. Мен шол ерде кемеге мэтэч болуп дуркам, ез оба-
мыздан биле окан класдаш ёлдашым гапдалымдан гечип
гитди. Кем ек бермеден-э гечен, ол тракторынык тизли­
гини гаталдып, «Трактор сурмек хер бир адама башардян
дэлдир. Гердукизми? М еник айданларым догры болуп
чыкандыр» дийип, гыхщлат берип гечип гитди.
- О нук «М еник айданларым догры болуп чыкандыр»
диймеси нэмекэ?
- Мен секизинжи класы гутаранымдан со к, совхозы-
мызда ачылан тракторчылык курсуна окува гирдим. Окува
гиремде, яккы класдашым Моммы хем м еник билен оку­
ва гирипди. Ол: «Огултэч, механизаторлык гызларык ба-
шар>как иши дэлдир, гыз машгала ейде отурса, о ка т бо­
лар» дийип кеп гайталанды. Мен ока:
- Моммы, сен е зуке жогап бер, мен хакда аладаланып
дурм асак-да болар - дийипдим. Окувы гутарып,
икимизем суружи механизатор аттестатыны алыпдык.
Шондан бэри ол хер гезек душан еринде мака гевни
етмэн, додагыны чевруп гечип гидйэр. Агшамкы ялы
ёлда-ызда дурайсам дагы, туйс он ук гушы учяр. Агшам
дурман геченем, ине, шол Моммы болмалы.
Мен О гултэжик гуррукини диклэп дуршума:
 - Ёк, Огултэч, сиз хич рухдан душ м эк, сиз ерэн одат
кэри сайлап алыпсыдыз, шу кэр сизе дийсед гелишйэр.
Онсодам, си з ез обадызда, таныш адамларыдызыд ара­
сында иш лейэрсидиз. Сайлап алан ишидизде тукениксиз
устунлик газанмагыдызы арзув эдйэрин - дийдим.
- Кеп саг болуд, Салых!
- Огултэч, си з шу гунден бейлэк, тракторыдыз ишле-
месе, мада айдайыд. Бежермек менид билен. Йене сиз
гевнудизе хич зат гетирмэд. Сиз Моммы диен класдашы-
дыз учин кэнбир гахарланыбам дурмад. Онуд ялы кака-
башлар хениз бизид арамызда аз дэл. Оларам ялдышла-
рына душунип, пушман эдерлер дийэелид.
- Гаты догры айдядыз, Салых - дийип, Огултэч сезу-
нид устуни етирди: - Салых, сизем шу ерде ишлейэрси-
дизми?
- Хава, мен хол пагта преслейжи цехде ишлейэрин -
дийип, элим билен цехи геркездим. Огултэжем:
- Гаты говы, менем сизе ишидизде устунлик арзув
эдйэрин - дийип, мылайым йылгырды.
Мен «Кеп са г болуд, Огултэч» диенимден ол:
- Салых, си з мени багышлад, мен бирнеме ховлугян,
гидейин, ейлэнем гелерин. Пагта йыгымы башланянча
мен шу ере ез пагта пунктумыздан пагта чекмели,ондан
содра-да пагта йыгян машына атланарын - дийип, езу­
нид гулумжирэп дуран гезлери билен мада середен ялы
этди-де, тракторына атланды. Бирденем, тракторыд газы
кепелип, еде суйшуп уф ады. Мен онуд ызындан адк бо­
луп середип дурдум. «Т-40» тракторы езунид гулага
якымлы сеси билен: «Мен ейлэнлер ене-де гелерин»
диййэн ялы болуп, менден барха арасыны дашлашдырып
барярды. Мен велин додуп галышыма, езумде дерэн тэ ­
зе пикирлерим билен гумра болуп, гейэ, Огултэч билен
биле гидип барян ялыдым. вмурбакы эден яшлык арзув-
ларымыд илкинжи башлангыжына бегенип, учайжак бол­
ярдым. Арман, ганатым ёкды. Мен езуми хэзир бичак
рухубелент дуйярдым. Себэби, менид дурмушымда, онда-
да ыкбал йитгиси билен, энче айрачылык оды билен баг-
ланышыклы болан дурмушымда хэзир, илкинжи гезек
шейле хошамай гыз билен сехбет ачмагым менид учин
бахасына етип болмажак багтды. Огултэч менид калбым­
да ечмежек орна эе болды. Менид бу пикирлерим, бу
галкынмаларым барасында онуд пикир этмейэн болмагы-
да мумкинди. Себэби, ол мени, менид кимдигими хениз
биленокды. Мен ыкбал йитгисине чолашан адам ахырын.
Догры, мен гунэкэр адам. Йене мен Огултэжи эййэм
эдил хэзирки минутдан башлап халап уфадым. О нук хер
бир сези, м ака мэхир билен бакан назарлары мени езу­
не эгсилмез гуйч билен есир этди.
М еник калбымда дерэн дуйгулар шол Огултэч билен
биле гидип барярды. М еник с у к к у м и к шол докуп галы-
шыды. Бирденем, езуми эле алдым.
Адамлар ез ишлери билен гумрадылар. М еникем ез
ишим езуме етерликди. Ш о нук учинем мен ховлукмачлык
билен ез ишлейэн цехиме гелдим. Ёлдашларым м еник
ёкдугымы билдирмэн, м ака дерегем ишлешип дурдулар.
Мен е зум и к эгленендигим учин ёлдашларымдан етунч
сорадым ве улы жошгун билен ише гиришдим.
Огултэч гунорта нахарындан с о к, е зуни к тракторыны
пагта йуклейжи транспортёры к ашагына элтип гоюпды.
О нук гоша тиркегли тележкасынык усти хэзир ак пагта-
лыды. О гултэжик йузунден маны алсак, нэхилидир бир­
хили аладалы герунйэрди. М еник аклайшыма герэ, онук
учганаклаян гезлери нэхилидир бир шатлыга болан умыт-
дан хабар берйэрдилер. Ол хэзир: «Герсене, нэхили го ­
вы адамлар бар! Башга бири болан болса, м еник галды-
ран ачарымы гетирип бермезди. М унук ези он ук белент
адамкэрчилигиник мысалы» дийип дурана мекзейэрди.
Ол бойдашы Бибигезелик янына барды. Бибигезел билен
Г лтэч мекдепде биле окап, механизаторчылык курсуны
хем биле гутарыпдыр.
Бибигезел механизаторчылык курсуны гутарып, ез сей­
гулиси Максат билен дурмуш тоюны гурупды. Максат шу
обанык огланыды, езем шу совхозы к агрономы болуп, ез
обасында зэхмет чекйэрди.
Огултэч болса эййэм йигрими бир яшыны долдурып
гечсе-де, энтэк дурмуша чыканокды. Бирнэче гезек ейле­
рине гудачылыга-да геленлер болупды. Эжеси Марал
дайза гуда болуп, гызыны дурмуша чыкараныны кем ге-
ренокды. Огултэч велин «Мен езуми мал ялы сатдырма-
рын» дийип телим гезек айдыпды. Какасы болса: - Еке­
же перзендимиз Огултэжимиз ез халанына барсын. Ын­
сан перзендиник пула чалшылян заманы гечип гитди -
дийип, аялы Марал дайза э ке к бермезди. Марал дайза
адамсы К е с с е ги к айданларына гаршы болман, гызына:
- Гызым, билен халашян болсак, айдыбер - д и ­
йип, дек-душ лары ны к биреййэм ейли-ишикли, чага-
чугалы боландыгыны, гыз машгаланык гаты нэзик
боляндыгыны, яшыныкам гечип баряндыгыны ятладып.
гызы Огултэже ез йурегиндэки дуйгуларыны мэлим эдип
дурярды. Йене Огултэч велин, «Энтежик ховлугмакдан»
башга бир зат диенокды.
О гултэжик пикиринде дек-душлары ялы дурмуш гурмак
хевеси барды. Йене о н у к шу чака ченли кимдир бирини
сейуп я-да сейшуп сез бершен огланы ёкды. Догры,
Огултэже оба огланларынык ичинде-де хат беренлери
болупдыр. Йене ол хатлара О гултэжик первайсыз гаран-
лыгы себэпли, ол хатларык гелмеси галышыпды. Себэби,
хат язян огланларык хичиси-де о н ук гевнуне ярамаярды.
Бир се з билен айданыкда, Огултэч шу чака ченли ез йу­
регинде сейги белентлигине ёл ачып биленокды. Инди
велин О гултэжик калбында энтек шу чака ченли дереме-
дик ой-пикирлер дерэп, о н у к с у кку н и д и й се к говшадып-
ды. Бу с у к к и говш амак себэпкэри «агшам ачарыкызы
галдырыпсыкыз» дийип, ачар гетирип берен Салых бо­
лупды. Хэлиден бэри ол бу хакда пикирленип дурды.
Бойдашы Бибигезел муны илден е к акды.
Бибигезел Огултэже хабар гатды:
- Ери, бойдаш жан, бу нэм эник аламаты? - дийип, ол
гулумжирэп, О гултэжик йузуне серетди. Сокунданам: -
Огултэч, сен м ака «Халашяным ёк, вах, мен багтыгара
адам» - дийип йердук велин, яккы оглан билен мыссык
гуррунлери кеп этд ик. в з -э , дашындан герэймэге,говы
оглана чалым эдйэр - дийип, се зуни к сокуны дегишме
билен гулкэ салды.
Огултэч бойдашына:
- Хэ, шу гунки м еник яныма гелен оглан дийсене,
догруданам, ол говы оглан ялы. Йене энтек биз бир-
биримизи танамзок-да - дийип жогап берди.
- Танамаян болмагык мумкин. Ол ир билен м еник
яныма гелип: «Сиз Огултэжи танаякызмы? Мен оны ни­
реден тапып билеркэм?» дийип сорады. Менем, нэме,
сени геркездим. Ялкыш херекет эден болсам багышла,
Огултэч - дийип, Бибигезел сезуне дынгы берди.
Б и бигезелик ягшылыгыны мен хич хачан унутмарын.
И к бэркиси, ол мени адамсы Максат билен танышдырды.
М аксадык маслахаты биленем магазине барып, биркилай
эш ик эдиндим, кевуш сатын алдым, со ккы айлыкларым-
дан тыгшытлап, совхоз посёлогынык ичиндэки уссаханада
костюм тикдирдим. Чокга сакгал, пашшык бурунлыхщ,
келтежик лезги «Достум М аксадык хорматына мен сака
бир ягшьока хызмат эдейин» дийип, костюмымы учурсыз
говы тикип берди. М еник ызым билен Ягды, Ашыр, Гел-
ди учусем лезги уссац янына гатнап уградылар. Эмма
оларыд костюмыныд гелшиги менидкиче ёкды. Муны мен
сез оваданламак учин айдамок. Эйсем дурмуш хакыкаты
билен тассыклажак болян.
Август айыныд содкы шенбесинде, ялдырагыд янгыны
гечиберенде, директорымызыд орунбасары инисинид то-
юна бизем чагырды. Бизид дердимизем тоя илкинжи ге ­
зек тэзе лыбасымызда бардык. Ёлда-да, тоюд единчэсем
танышларымыздан бэш-алты адам менден-э «Яман говы
костюм экени, тикилгилигине алдыдмы я-да тикдирдид-
ми? Киме, ниреде тикдирдид?» дийип сорады, ёлдашла­
рымдан хем «Нэчэ алдыдыздан» башга зат сорамадылар.
Элбетде, мен ез костюмымы евендиклери учин бегенмэн
дурмадым, ичимден Максада миннетдарлык билдирим,
эдил шонуд ялы-да Ягдыныд, Гелдинид, Ашырыд костюм-
ларыны тикенинде харсаллык эденлиги учин, эртеси лез­
ги уссаныд янына барып, ода бирнеме игендим. Лезги
уссаныд айдяныныд хем даны барды; «Ай, балам, олар
мени ишлемэге гоймадылар-да. «Усса, чалтрак тиксед
боляр» дийип бичак гыссадылар» дийип, ол ез ишинид
кемини ювмарлады.
Тоюд ызысуре какам гелип гитди. Кэн эгленмеди.
Аман-саглыгымызы билип, гайтмак билен болды.
- Кака, нэме бейле чалт гайдяд? - диен совалыма
онуд жогабы мени бирнеме ынждлыкдан душурди.
- Оглум, содкы вагтлар эжед келлэм агыряр, аягым
агыряр диймэни чыкарыпдыр. Ишдэси кесилипдир. Д ог-
торыдкам, нэме, дерман билен-дэ... Аскорбин кислотасы-
ны санчмалы дийдилер. Диен затлары тапылайярмы?
Бармадык ерим ёк. Тапмадым. Бир кеселханада таныш
догторым барды. Шол адам тапмага сез берди. Эртир
бармалы гунум - дийип, зейренибрэк айтды. Мен какама
«Азажык гараш!» дийдим-де, Максадыд устуне ылгадым.
Дерманханамыза биле бардык. Ак ектайлы гелин хабары-
мызы алды-да, сораян дерманымызыд кеп вагт бэри ёк-
дугыны хабар берди.
Максат тутанъерли хем эржел адам болуп чыкды. в з
шахсы «Москвичине» какамы мунурди-де, нирдесид Бай-
рамалы дийэйди. Агшамлык доланып гелибем, «Тапдык»
дийип мени бегендирди. Ызындан; «Хернэ, какад догто-
рыд хатыны яны билен алып гелэйипдир. Ёгсам, берме-
Жек болшуп дурлар-айт, валла!» дийип, ягдайы болшы
ялы гурруд берди.
 Менем бергили болмадыммыкам диййэн. Максат дынч
алыш гуни Ягды икимизи ейуне чагырды. Ийип-ичени­
мизден с о к, Максат бизи хожалыгы билен танышдырды.
Ховлусына айланып йеркэк, мен товук кетегиник дарлык
эдйэндигини, устесине-де капасдыгыны айтдым. «Вах,
билйэн-ле велин, алажыны тапамок. Демримем, сим ге-
зенегимем бар. Кебширлэге-де, ынха, илеррэк суйшурэй-
мели» дийди.
Заводы к ёлбашчыларынык ругсат бермеги билен, Ягды
икимиз индики дынч алыш гуни М аксадык затларындан
говы гезенек ясап бердик.
Устесине-де, м еник халаян яшыл рекким билен рекк-
ледик. Сэхелче гунденем элтип, отурдып гайтдык.
М е-сака герек болса тэзе табшырык! Аракесме болуп
барярка, дервезеден окдурылып гирен тележкалы трактор
м еник де ким е етди-де, сакга сакланды. О нук устундэки
байдак ялы гы зы к сеси мотордан хем екде чыкды. «Ай,
оглан, демир гезенек еке Бибигезеле душупми? Ясап
билйэн болсак, бизе-де бирини ясап бер ахырын».
Мен бирбада жогап тапмадым. Тракторык ызына ду­
шуп уградым. Барыбам «Огултэч, баш устуне, йене елче­
гини а й тса к боляр» дийип ызыма доландым. Огултэч га­
рашдырмады. Нобатдакы екшенбе гуни ене-де Ягды би­
лен ише гиришдик. Бу гезекки ясанымыз еккуденем говы
чыкды. «Мегерем, халаса герек» дийип гечен гезекки ялы
яшыл р е кк чалдык. Экидип, отурдып бермек хакындакы
теклибимизе Огултэч кес-келлэм гаршы чыкды. Гайтам,
тележка йуклэп дуркак, «Нэче телемели?» дийип бизе ич-
якгыч совал берйэр. М ука Ягды «Сок узулишер йерерис-
дэ» дийип, дегиш ме эхекинде жогап берди.
Огултэжи с о к геренимде «Саг болук, говы ясапсыкыз»
диени гулагымда галды. Майыны тапсам, мен Огултэже
хабар гатмакчыдым. Эмма уркузэймэйин диен пикирден
угур алып, йуреге душгунч соваллары бермедим. Килчик-
лик этмедим.
Жевзалы томус эз орнуны гуйзе берди. Гавун, гарпыз,
узум суйжеп-суйжэп, бала еврулди. Колхоз-совхоз мей-
данларында говачаларык гозалары ак патрак болуп ачыл-
дылар. Радио, газетлер йуврук элли йыгымчыларык
эдерменликлерини етишибилдиклеринден ввуп арша чы­
карярдылар.
Хай диймэн, «мавы кораблларык» бункерлеринден «ак
алтын» агдарылып башламалыды. Бу совхозда окат дэп
дурмуша орнашыпдыр. Йыгымык айгытлайжы гунлериник
екусырасында чепер хевесж екперик гезден гечирилиши
гуралярды. Бу гезегем шол дэбе эерилди.
Совхозын кашан клубуна йыгнананларык арасында би­
зем бардык. Залда единжи хатарда отурдык. Ине, сахна
совхозы к ёлбашчысы чыкып, гысгажык гутлаг сезуни айт­
ды. Ызындан концерт башлады. Ким гошгы окады, яш
оглан дутардыр гыжага гошуп, айдым айтды. Ине-де,
концерти алып барыжы йигит тэзеки чыкышы ыглан
этмэге дурды.
- «Айлы агшам». Сезлери Ата Атажановыцкы. Айдяр
Огултэч Кессекова...
Чепимде отуран Ашыр сейрегрэк душ гелйэн фамилия-
ны эшидип, бевруме сымсыклажак ялы этди-де:
- «Кессекова» дийдими? О нэхили фамилия боляр? -
дийип, ерликсиз совал берди.
- Фамилиясы билен нэме ишиц бар? Сен сахнада ду­
рана серет. Хут перизат д и й с е к перизат! - дийип, пы­
шырдап айдан Ягдынык сезлери м еник туйс гевнумден
турды. Овадан кешпли, якаклары нар ялы, орта бойлы
гевресине гелшип дуран гырмызы панбархатлы, тылла
гулякалы Огултэже, м еник пикиримче, дунйэде тай гелип
билжек гыз ёкды.
Ады тутулан бадына Огултэч, езуни мисли, Ашгабадык
екде айдымчысы хасап эдип, залда отуранлара баш
эгип, тагзым этди. Пианиночы гыза-да элини узадып,
о н ук хем мертебесини бейгелтди. Зала дым-дырслык
аралашды. Пианиночы «Айлы агшамык» сазыны ховлук-
ман чалып уграды. Ынха-да, Огултэже гезек гелди. О нук
дуры, махмал сеси эмай билен якланды:
Ала язым,
Айдым-сазым,
Алкыш этсин овазым!
Сес илки бырсыдыргын чыкды, ине-де кем-кемден
батланды:
Айлы агшам
Айы гердум,
Гайып болды бу дердим...
Хич кимден седа чыкмады. Хеммелерик унси Огултэ­
ж и к мылайым овазындады. О нук суйжи лабызлы сесини
эшидип, залда отуранлар леззет алярдылар. Бирденем,
пианинонык сазы пессайлаяна мекзеди. Огултэжем га-
шыны какып, гезлерини аз-кем ойнаклатды-да, сесини
бирнеме песелтди:
Калбымык ханы сен.
 солтаны
Адыца мен гурбан.
Сенид сапад .учин
Сенид вепад учин
©леем, этмен арман...
Озем мени гердуми-нэмеми, менден гезуни айрасы
гелмеди. Мен йыгрылжырадым, эмма сыр билдирмедим.
Огултэжид айдымыныд содуны эшидер ялы болмады.
Залда отуранлар айдым гутарманка, эл чарпышып баш­
ладылар, шовхун дик-асмана гетерилди.
- Берекелла, Огултэч!
- Яша!
- бм р уд узак болсун!
Ызракдан кимдир бири еринден турды-да; «Болмаз,
огланы...», башга бири «Сайра, билбили» учунжиси
«Нирде сени?» айдып бермеги хайыш этди.
Огултэч хич кимид райыны йыкмады, буйрулан айдым-
ларыд хеммесини уссатлык билен ерине етирди.
Ягды ве бейлеки ёлдашларым мада сахна чыкып Огул-
тэжи гутламагы маслахат бердилер. Мен чекиндим, ус-
лып билмедим. Концерт гутаранда, ил билен дед туруп,
бизем чыкалга тарап йенелдик. Бирденем; «Салых, да-
шарда бираз гараш, биле гидели» диен сезлер гулагыма
илди. Бу Максадыд сесиди.
Максат кэн гарашдырмады. 0 зе м еке дал, уч болуп
гелдилер. Икинжиси Бибигэзелди, учунжиси кимдир ейд-
йадиз? Учунжиси - Огултэчди.
Мен ики элими узадып герушдим. Огултэжи бичак
шовлы чыкышы билен гутладым. Онуд гарашылмадык ер­
ден «Халадыдызмы?» диен совалына «Еке мен дэл, хем-
мелер халады» дийип, алдасаман жогап бердим.
Дэхедем-дессем йерэп уградык. Ай айдыдды. Салкын-
да гуйз гижеси дуры асманда йылдызлар петрешйэрди-
лер. Кечэ гелшик берип отуран дайларыд душундан геч­
дик. Яйрад дарагтларыд япраклары шемалыд ыгына ыг-
шылдашярдылар. Гозаклы мотоцикл варрылдап, ызымдан
етип гечди. Биз чар баглы ховлыд дедесине етдик.
- Гелэйдик ейдйэн? - дийип, Максат дилленди.
- Хава, гелдик! - дийип, Огултэч жогап берди.
- Кессек ага салам айдыд, Огултэч! - дийип, Максат
билен Бибигезел икиси ики ерден айтдылар. Менем пур-
сат тапдым-да;
- Гижэдиз рахат болсун, Огултэч! - дийдим.
 - - дийип,
Огултэч нэмучиндир еке м ени к адымы тутды-да, мака
элини узатды. Тэверегиме серетсем, Максат билен Би-
бигэзел уч-дерт эдим бейледен барярдылар. Доф усы,
мен алжырадым, нэме дийжегими билмэн, докан ялы б о­
луп дурдум-да, бирденем;
- Хава, хава. Ене герушйэнчэк, са г болук! - дийип,
О гултэжик гул м екзинден доюп билмэн, эслиже середип
дурдум. Икимизем элимизи бирден айырдык. Огултэч
ховла гиренден, менем чалт-чалт эдимлэп, Максатдыр
Бибигезелик ызындан етдим. Азажык йерэп, Огултэчлер
билен угурдаш гечйэн кечэ чыкдык. Шейдибем, голайда
Ягды билен гелип-гиден ховлымыза етдик. Максат эглен­
мэн, гаражыны ачды, машыныны чыкарды, сэхелче са­
лымда мен яшаян жайымыза гелдим.
Ёгса-да машына мунжек болуп дуркак, Бибигезелик
айданына унсем бермэндирин. Асыл ол «Салых, тоя тай-
ярланыбер» дийди ахбетин. Мен эртире чыкарыма-да
ховлугып, гиже почта бардым ве ее телеграмма ибер-
дим.
Эртеси иш ирден гызышып уграды. Хер ким ерли-
ериндеди. бвретмели зат ёкды, адамлар борчларына
о кат душунип ишлейэрдилер. Менем шоларык биридим.
Киплерик дашыны чаласынлык билен сараярдым, ара­
сында машынларык кем -кэс ерлерини бежерйэрдим. Ас-
гынракдыр ейдйэнлериме кемеге етишйэрдим. Ынха-да,
гевнум тележкалы тракторы я-да пагта йыгян машыны
куйседи. «Вах, Огултэч билен бир ерде ишлейэн болсам
болмаярмыды? Сен дур, мен сака дерегем ишлэрин» д и ­
ердим. Бирденем; «Ховлукма, Салых, сен бу максадыка
хем етерсик» дийип йурегимде туран харасада теселли
бердим.
Ишдеш ёлдашларым менде болуп гечйэн уйтгешиклиги
акан болара чемели. Ашыр нэме, хатда шолам «А-хов,
Салых, бу гун сака нэ дев чалды, бир ерде дуракок-ла.
Йене зовзулдап йерсук-ле...» дийди.
М еник, доф усы ны айтсам, нахар вагтынык аракесме-
сине-де чыкасым гелмеди, эмма дузгуне боюн эгмели.
Нахархана баранымыза екунер ялы хем болмады. Гара
чорба, тэзе этден биширилен какмач... Ийип, хезил
эдиндик. Ызынданам дерлэп, гек чай ичдик. Сокра болса
ише гужУР-гайратымызы аяман гиришдик. Гич ейлэнле-
рем хут шу ишлейэн ховлымыздакы сува душулйэн ере
барып, м а ^ л ы ювундык. Тимарланып, ене яшаян ерими-
зе гелдик. Ашыр билен Гелди икиси ишден гелишлерине
кэн эгленмэн, нирэдир чыкып гитдилер. Ягды билен ме­
нем агшам шамыны эдиндик-де, бирсалым гезмелэли
дийип, гараккы гатлышыберенде дашары чыкдык. Чыка-
нымыз хем шолды, улы ёлдан совлан екил машын б и зи к
янымыза гелди-де, сакга дурды.
Машындан илки душен эжем гелип мени багрына бас­
ды, шапба-шупба огшады, элими-йузуми сыпалады-да:
- Нэме, балам, саглыкмыдыр? Аманлыкмыдыр? - дий-
Ди.
Икинжи болуп какам душди. Эллешип герушди. 0 з ге­
зегинде ол-да совал ягдырып уграды;
- Телеграмманы «Гыссаглы» дийип иберипсик- Ирден
говшурдылар. Эйгиликмидир, оглум?
Жогап берип етишмэнкэм, учунжи болуп душен аял
машгала гезум душди. Ченим чен болса, бу аял азербай-
>кан гокш ым ыз Патма дайзады.
- Ха, Сэлих жан, салавмалейким, ниже сэн? Саг-сала­
мат сэн?
Патма дайза берен совалларына езем жогап берди;
- Саг ол жаным, са г ол. Инэ, бу-да мэним овлум. Ха-
лыл-да... Сен герендэ Халыл он ики яшындады-ха. Инди,
машалла, бизи бура машыны билэн алып гелмишди-дэ...
- дийип, сезуни узалдып айтды.
Алты адам болуп мыхманхана бардык. Эжем билен ка­
камы, озал таныш болансоклар, хормат билен гаршыла-
дылар. Патма дайза билен Халыла хем гулер йуз берип,
оларык хеммесини говы ерлешдирдилер. Эжем гетирен
затларыны хедур эдип уграды.
- Тайярланмага вагтам болмады. Етишдигимизе герэ,
ынха, черек биширдик, говурма гетирдик, ёлда уч-дерт
саны гавун-гарпыз алдык, узумем ез меллегимизден...
Ий, балам, ИЙ, Ягды >кан, хем м экиз алыберик - диен-
ден, Патма дайза дилленди. Ол:
- Пейнир-дэ варды-да... ондан-да ийик- Лаваша вахт
олмады. Индики депэ гетирэжэйем-дэ... - дийди.
Мыхманхана иш гэри уч-дерт чэйнек чай гетирди.
Чай баш ынык гуррукинде мен сырымы ачдым.
- 0 -х э ... Ш ей дййсене, оглум. М унык говы хабар. Ге-
ленимизе дегйэр - дийип, какам сезуми белди.
- Болубилйэр, балам! Болубилйэр! - дийип, эжемем
гурруке гошулды. Ызындан хем сораг ызына сораг ягды­
рып башлады.
 - Ким ол? Ады нэме? Аслы нирели? Атасы-энеси бар­
мы? Говы танаярмык?
Совал, совал, совал...
Гижэнид бир вагты какам гурРУКи жемледи. Олар дад-
данлар ызларына гайтмагы, уч-дерт гунден йерите гел­
меги, шейдип гудачылык ёдажыгыны чекмеги, эжемид ай­
дышы ялы, «несип болса, ёдажыгы ёла евурмеги» макул
билдилер. Бу девлетли маслахата хеммэмиз разы болдук.
Эжем дагы гелинчэ, менем гол говшурып отурмадым.
Болан гуррудлери Максада айтдым. Шол гунуд езунде-де
хабар Бибигезелденем Огултэже етипдир. Ине-де, ж ога­
бы: «Энем-атам эййэм хабарлыдырлар. Чекинмэн бары-
берсинлер» дийип, Огултэч мертлик билен айдыпдыр.
Хош хабары эшидип, эжем монча болды. Устесине-де,
Огултэчлерид ики ей илерсинде яшаянлар бизид даш га-
рындашымыз болуп чыкыпдыр. Хем арка, хем мыхман ер
диен ялы, эжем инди мыхманхана-да гелмэн, шолара зы-
быр-зыбыр гатнаберсе нэтжек!
Эмма бир гезек менид яныма совлуп гечди. Халындан
хабар аламсод, обадакы тэзеликлерден, гудачылыкдан
сез ачды. Йене нэме учиндир, мен онуд сесини песед-
рэк гердум, йузем салыграк ялыды.
- Эже, едки кейпид-э ёк, нэме болды, айтсана... -
дийип, мен ода совал бердим. Эжемид айданына гара-
шаймалыды. «Балам, Огултэжид бир дайзасы бар велин,
ол-а шол йуклэп гидип отурандыр.»
Мен илки гаты душунмежек болдум.
- Эже, ол нэме йуклейэр? Душнуклиже айдай-да...
- Вах, балам, суйт хакы дийип пыланча элтмели, до-
ган-гарындашларына серпайлык дийип ене-де шонча, ус-
тесине-де, ики тарапыд тоюны гечирмели.
- Огултэжид езуне зат герек диймедими, нэме?
- Вах, мен оны айдыбам дурамок. Панбархатыд дерт
дурлуси, гулак халка, езем бриллиантлы болмалы, йузук,
ене-де нэме дийди, данларым. Ынха, список, ал-да,
езуд окап герэй...
Гышык-чайшык харплар билен язылан хаты окап, мен
гезуме ынанмадым. Онда-да, эжемид ярасыныд устуне
дуз сепэймэйин дийдим-де, «Эже, сен гайгы этме, хем­
меси дузелер» дийдим. Нэмэни гез едунде тутанымы би­
лемок, йене хемме зат адсатлык билен дузелэйжеге
медзейэрди. Мен, белки-де, арада шу ердэки магазинчи
билен болан гурруди гез едунде тутандырын. Шонда эз-
бер сатыжы мени ынамлырак хасап этдими-нэмеми, «Ха-
лыпа, иким из дилимизи бирикдирсек, аз-кем кисэмизи
галкадыб-а билердик» дийипди. Мен ондан «Нэмэниц ха-
сабына?» д ийип соранымда, ол «Ай, ынха б и зи к дуканы-
мыза аял-эркек кевушлери, сечекли яглык, дурли маталар
диен затлар гелип Олары башга ере акидип
ерлеш дирсек. пул диен зат ез-езунден ягыберер-дэ»
дийипди. М ен о ка «М еник посолениеден чыкмага хакым
ёк ахырын» диенимде, ол «Эйсем, ызыкдан адам гелип
дур. Ш олары к усти билен херекет эдип болар ахырын»
дийипди.
М е н и к хэзир шол гур р ук ядыма душупди. Бирденем,
гулагыма доганлашан Д еряны к сеси эшидилен ялы бол­
ды:
- Ха-рам! Я-ман!...
Мен пэлимден гайтдым. Эмма сезумден дэнмедим.
«Эже, гайгы этме, хеммеси дузелер...» дийип екки айда-
нымы гайталадым.
- Эже, башга нэме дийдилер? Мен се н и к сезуки бе-
лэйдим ейдйэн.
- Хава, оглум, икинжи хабар хем бар. Барды-гелди
барлышайсак-да, бэш-алты ай гарашмалы ейдйэн. Шонда
О гултэжик доганогланынык машынык ашагына душуп
арадан чыканына бир йыл боляр. «Сэхедимизи шондан
со ка гоймалы боларыс» дийдилер.
М ука велин алажым ёкды. Дэп-дессура герэ болмалы-
ды.
Мен гьюсанмадым. Ишлэбердим, ишлэбердим. ,ф(ке
тара гуйхсук. арасса зэхм етик билен газанч этмели дий-
дим-де, арманы-ядаманы билмэн ишлэбердим.
Хер гунем гулагыма Дерянык:
- Ха-лал, ха-лал! - д иен сеси гелди дурды. Пагта йы-
гымы барха гуйжейэрди. О гултэжик илден говы ишлейэн-
дигинден, бункерден «ак алтыны» хас кеп агдаряндыгын-
дан хабарлыдым. Бир гунем ейлэнлер, оба магазининде
он ук билен пете-пет габат гелдим. Узак гурлешип дур-
мадык. Мен о к а эжем билен болан гурруки, «гыз салгы-
дынык» ужыпсыз)ка бир бележигини айдып етишдим.
- Салгыт дийдикм и? Бу ниреден чыкан гуррук? Арка­
йын болай, езум дузедерин - дийип, Огултэч м еник гев-
нуми галкындырды.
- Ёгса-да, мен ишлэп газанан пулумдан аманат касса-
да эслиже пул гоюпдым. Тоюмызы гечирмэге-де, башга
герек-ярагымыза-да ш онук ези етерлик болар - дийип,
Огултэч гезумден гайып болды.
 - Онда-да аз-кем карз-ковал алмалы болар-ла - д и ­
йип, какамык с о к бир гезекки душушыгымызда айданына
хич гаршы чыкмады.
Какамык шонда айданы м еник дурмушымда, тутуш
машгаламызык дурмушында улы езгериш ик башланянды-
гыны к жарнамасы хекмунде якланды.
- Бэхбитлиси болсун, гарашмалы болса, сабрымыз
бар, гарашарыс, гайтам, кемем дел - дийип, какам ай-
дып-айтманка, эжемик:
- О нэме учин кемем дэлмишин. Вели? - дийип берен
совалына, какам алкасаман, езуне махсус сыпайылык би­
лен гепледи.
- Гоша то й болар, Бибим. Гоша той. Оглумызык долы
бошап ее бармагы биринжиси, гелин тоям икинжиси. Го­
ша той болар-да. Инди душ ундикми, Бибим?!
Хеммэмиз бирден гулушдик.
- Кеми ёк. Хакыкатдан хем ГОША ТОЙ - дийип, хем­
мэмиз шатлыгымызы беян этдик.

Вагт адаты тебигы халында бирсыдыргын айланып

дурды. Нэхили хем болса эдил хэзирки гунлеримизик ге-
чиши озалкы бендилик халымыз билен декешдиренде уч-
ма билен довзахы к тапавутландырылышы ялы тапавут
эдйэрди... Ол ерде д и ке чэклендирилен гикиш лик... чэк­
лендирилен дузгуннама, эмма бу ерде эдил хэзирки яг-
дайымыз-езумиз нэме ийсек ийип билйэс, нэме гейсек
гейип билйэс, эне-атамызы геруп, биле-де яшашып бил­
йэс. Йене шейле-де болса, б и зи к йурегимизде ене-де
суйжи-суйжи арзувлар - ол-да болса бутин адамзадык
азатлыга чыкмаклыгы, хемме зада эркин болмаклыгы, ын­
сан м ертебесиник улы ымгыр сурусине гошулмак. Биз
хэзир езумизи нэче эркин дуйсагам, энтегем белли бир
мукдарда б и зи к эзенегимизи галдырмаян сыртмак б и зи к
бойнумыздан айрыланокды... Себэби гечмишимиздэки
эден этмишлеримиз уммасыз ёдалар билен чаркандак-
дан-чаркандага чэклендирилен яшайыш шерти билен эй­
йэм б и зи к бирнэчелеримизи, хут шуларык арасында ме­
нем экидип барярды. Ине, эййэм... м еник небир гул ялы
яшлык хызкувы болан сырдам геврэм мисли кырк яшдан
гечен яравсызрак бир бендэник калбыны ядыка салдыр-
ярды. Йене ене-де й уз-д е -м ук шукур... хут м еник этм и­
шими ядыка салсак, белент ынсан кануны ене-де м еник
эзум билен д е к болманды. Адам ислеги, ынсан арзувла-
ры - ол бир тукениксиз элем... ол чэксиз, йене... шукур
этмэни башармалы. Элмыдама акылдарымыз бейик Маг-
тымгулы атамызыд:
Саглыгыд гадрыны билгин
Хасса ятмаздан озал,
Хассалык гадрыны билгин
0 луп гитмезден озал,
0 лмуд гадрыны билгин
Габра гирмезден озал
диен сетирлери менид ейкели гурсагыма мыдама шу­
кур этмэне ярдам берерди. Себэби бу гун хемме задыд
озалы герекди. Ыкбал бир дэли, элмыдама жошуп дуран,
гиден бир деря, бу деряда гайыклы бол, исле гайыксыз
бол, йузмэни, илид-гунуд билен бир угра йузмэни ба-
шармалыды, эмма... мен бу ерде диде гунэкэрлигими
боюн алмалыдырын.
Пагта арассалайжы заводында эдилйэн ишлер, гунде-
лик иш нормамыд артыгы билен ерине етирилмеги мени
хем заводыд бейлеки ресми жогапкэр ишгэрлерини аз
бегендиренокды. Эдил мен энтек адаты ынсан яшайшы­
на, хас такыгы, езумид азатлыгыма долы чыкмадыгам
болсам, кепчулигид ичинде, ёлдашларымыд ичинде мада
аз хормат эденокдылар. Мен асла шу иш еримде болан
вагтым езуми бенди хем хасап эдемокдым, иш билен гы-
зыгып, хемме зады ядымдан чыкарардым. Заводда ишле­
йэн бейлеки ишгэрлер хем менид билен ага-ини, доган-
гарындаш ялы гатнашардылар... Вагт болса тебигы дуркы
билен айланып дурды.
Огултэч билен мумкин болдугыча душушардым, сейги
мертебеси икимизидем голтугымыза голтгы берипди.
Огултэч шейле бир акыллы, пайхаслы гыз, мен езумид
шейле багтлы болдакдыгыма ынанярдым, себэби, эжемид
гудачылыга баранда, ейлеринде дайзасыныд хер хили ха-
лат-серпайлар герек болжакдыгыны, галыд меселесини
эЖеме айдандыгыны Огултэжид езуне мен озал чаларак
дуйдуранам болсам, ол мада: - Сиз бизид гарындашла-
рымыздан ейке-кине эдип отурмад, оны менид адымда-
нам эне-атадыза-да айдыд, гой, оларам гаты гермесин-
лер, себэби бизид ата-бабаларымыз энче йыллардан бэ­
ри дэп-дессурлар билен чормашып гелипдирлер, элбет­
де, хер бир адам огул-гыз етишдирип, оларыд тойлары-
на, бойларына гуванмак барада ез йуреклериндэки энче
йыллап беслэп гелен ислег-арзувларыны айтмалы боляр-
лар. Менидем дайзам эдил шулар ялыдыр. Ол пахыра
галык нэмесине герек, йене гевнундэки суйжи арзувла-
рыны сизе галы кы к усти билен беян эдендир. Догры,
галыц бир д эп-д ессур ы к безеги, йене хекман энче зат­
лары тапсакам тап, тапмасакам тап дийип, бирнэче гыз
сатянлара менземели дэл. Кэбири, догруданам, ур д ий­
с е к елдур эдйэрлер. О-да шу яшайышда душ гелйэн, ог-
рулыкдан-жумруликден гайтмаян, харам гирдеж ик кул-ку-
луне душуп йерен бир топар пулмесилерик соккы тапян
затлары. Булар д и ке шу гунук меслигинден азан адам­
лар. Адамлар, тувелеме, говы яшаярлар, нэме ийселер
бар, нэме гейселер бар, нирэ гидеси гелсе гидип бил-
йэрлер. Йене шу эшрети б и зи к кепимиз гетеринип би-
лемзок, е зум и зи к байлыгымызы кепелтжек болуп, харам
гирдежэ баш гошянымызам бар, йигрими йыллап эклэп-
саклап етишдиренже, гез мон)кугы ялы чагамызы, ггшык
баханасы билен, зада чалышяс. Догры, сури агсаксыз
болмаз дийипдирлер, йене задам затла герек дийлиши
ялы, б и зи к небир говы дэп-дессурларымызы шу затлы-
лар бозярлар, ш ока кэвагт )каным яняр. Йене олар теби-
гаты к гезе герунмейэн адыл канунларындан ез этмишле-
ри учин эжирем герйэндирлер - дийип, улудан демини
алды. Ол ене-де бирнэче затлар хакда, б и зи к гечмиши-
миз хакда жаКыгып гур рук берди. Огултэжик гезъетими-
не, акыл-пайхасынык, душ унжесиник артыкмачлыгына
акылым хайранды, оба гызынык, онда-да бир трактор су-
ружи гы зы к шейле декли-дережели гурруклери м еник
ички дунйэмде галкынмалардан яка диер-айдара зат гоя­
нокды, д и ке мен ичимден ез бирибарыма, гезел тебига-
тыма м укде бир разылыгымы, ыкбалымык яшлыгымдан
кеч геленлигине гарамаздан, эдил хэзир мукде бир ра­
зылыгымы билдиресим гелйэрди. Гой, меникем ил-гунум,
ейум-ишигим, сейгули аялым, чагаларым болсун...
Эй, гудратлы такры м ...
Шейле ызыгидерли суйжи-суйжи арзувлар, сейги дуй-
гулары Огултэч билен хер душамызда-да гайталанарды.
Догрусыны айтсам, со ккы девурлерде рухы дуйгулар ме­
н и к калбымы тэмизлэп, хут мен езуми якы бир етишип
барян етгинж ек чагларымдамыкамам ейдердим, бейле
дуйгулара миессер болмагым д и ке дурмушда, сейгуде
Огултэжик м ака берйэн рухы дуйгусыды. Шу ерде галан
жериме гунлерими зэхмет билен бирикдирип, ил-гуне тэ ­
зеден гошулмага хевес эдилйэн гунлер м еник учин гун-
гунден якынлашярды. Бу ерик хер хепде диен ялы тэзе-
тэзе адамлар чэклендирилен яшайыш ерлеринден гети-
р> лйэрди, бирнэче адамлар болса езлериник вагтларыны
тамамлап, ейлерине уградылярды, ене бирнэчелери адыл
суд канунынык эседилмеги билен, вагтындан е кр э к эйле-
рине гайдярды.
Ине, гунлерик биринде ез кын гунлеримизде таншып,
доган дережесинде бири-биримизе хормат гоян досту-
мыз Деря ве ене-де бирнэче тэзе огланлар чэклендири­
лен бенди яшайшындан бир дэл-де, м ук мертебе белент
болан поселение яшайшына гелипдилер. Буларык гелме­
ги, хасам Д еряны к инди шу ерик гелмеги, эркинлигик,
тэзе яш айш ык Деря учинем даш дэлдиги мени дийсек
бегендирипди. Буйсанчлы, бегенчли дуйгулар д и ке ики­
м изикем богазымызы долдурып гезумизден яш дамжала-
рынык сырыгмагына гетирипди, менем д и ке а кк болуп
середип дурдум. Деря «Дост-доган» дийип, голтук Гера­
сим гелйэрди, элбетде, Дер>яныкам «Достум Салых» ди­
йип, гух^ак ачасы гелипди... Эмма керкейплилик, суссу-
песлик, гечм иш ик ажы айралыклары, эдилен ялкышлык-
лар... арманлы гечмишлер... бу затларык барысы икими­
зи ке м эгнимизден нэче д и й с е к басярды. Эмма бирнэче
йыл мундан озал терс болуп гелен тэлей бетбагтчылыгы-
ны к инди бу гун б и зи к иким изикем екумизде дыза че­
куп, бизе тагзым этжекдигине б и зи к икимизем ерэн
арасса ынанярыс. Себэби дурмуш ёлларынык бизе салан
ярасы, ажы айрачылыгы инди ез мевритини биз учин ге-
чириберди.
Д и ке инди б и зи к агзыбир, гиже-гундиз ишлемегимиз,
эртире болан умыдымыза тиз етмэге хевесимиз, гайдув-
сызлыгымыз герекди - шейле арзувлары б и зи к икимизем
эсли вагт б и р -б и р и м и зи к йуз кешбимизде сынлапдык.
Деря илкинжи болуп сезе башлады;
- Салых, дост, гургунмысыкыз?!
- Гургун! Гезукиз айдык, Деря, чагаларыкыза мыдама-
лык говуш дыгыкыз болсун!
- Саг болук...
Ене бирнэче сораглар билен бир-бирим изик хем яг-
дайларымызы сорашанымыздан со к, мен ресми нобатчы-
дан ругсат алып, Деряны ез болян жайымыза алып гел­
дим, ез ёлдашларым билен танышдырып, чай-черек ий-
дик, тэ ги ж э к ярымына ченли арзувлар этдик. Эртеси
мен ене-де ресми ёлбашчыпарык янына барып, Деряны
ез ишлейэн пагта арассалайжы заводыма, м е н и к ' яныма
ише беллемеклерини хайыш эдип, оны ез яныма ише
алдым.
 Деряныд илкинжи ише чыкан гуни эййэм гаррыжа эже-
си, аялы, чагалары онуд ызындан гелипдирлер диен ха­
бар эшитдик. Биз ишде болсагам, мен заводыд ёлбаш-
чыларындан хайыш эдип, бир гунлук жогап алып, эз
яшаян еримизе уфадык.
Деряныд чагалары, гарры эжеси ресми нобатчыныд
жайыныд янында гарашып отыр экенлер. Мен найынжар
халда отуран гаррыда энэ гезум душенде, эййэм езуми
йитирипдим, гезумид ханасына яш дамжалары долупды.
Эне биз учин, биз ялы бихепбе-бигайрат учин нэхили
найынжар, гезгыны болуп отыр... Ери, бу энеде нэме гу­
не бар? Эй, пелек?! Нэме гунэ бар?!
... Бу эне мундан бирнэче йыл озал, ез перзенди дун­
йэ иненде, ине, шу ерлерде бенди болуп йерен ез пер-
зендини гермек учин гарашарын ейтдумикэн... Элбетде,
бейле дэлдир, йене, бу ерде диде ызыгидерли ахмыр-
лар... башга айдара-диере гепимиз ёкды... Шу пикирле­
ри келлэмде айлап дуршума-да, гарры энемизид янына
баранымызам дуймадык.
Гер, нэче энелер эдил шу ерде ез перзентлерини баг­
рына басып, бегенчли хем агылы бир-бирлерини гаршы-
лапдылар. Хэзир гарры энемиз езунид кенелишен гереч-
лерини перзендинид назарына дикип, еринденем галып
билмэн, чеке душуп отуран еринден, ез перзендинид-
эгинлеринден, мадлайындан сыпалаярды. Ики саны чага-
Жык - огул хем гыздагазам «Какамдан-да-какамдан» бол­
шуп, Деряд эшиклеринден япышып, какаларыны багрына
басышып дурдулар. Деряныд аялы болса, эдеп-экрам,
садалык мулкуне гарк болуп, диде гезяшларына эрк эд­
йэрди.
Хэзирки пурсады узага чекдирмэн, ейумизе чай-нахара
чагырмак менид пайымады, себэби. Деря диде дуйн ге­
липди. Ш онуд учинем мен дессине езуми тижемелидим,
гарры энемизе тагзым эдип, ажы гезяшлары бегенчли
душушыга евурмелидим. Шу ерде мен;
- Эне дан, гезудиз айдыд, оглудыз Деря ене-де ил-
гунуне, чагаларына говушды. Мен онуд досты, несип
болса, бу затларыд барысы бир гун болмадык ялы
болар. Йеруд ханы, бизид болян еримизе чай-нахара
гиделид - дийип, бизе тарап ёла душдук.
Улы Гарагум каналыныд боюны безеп отуран «Гарагум
каналы» совхозыныд посёлок типли кечелери алыслара
узалып гидйэн ялыды. Кечэнид ики тарапыны безэп оту
ран ики гат ак жайлар хич хили гам-гуссалары ядыка
салдырмажак ялыды... Теверекде ойнашып йерен чагала­
ры к сеси, кечеден икияна гечйэн екил машынларык сес-
лери, кэбир ерлерден чыкян, тамдырда янян о д ук туссе-
лери, кэбир >кайларык теверегини гуршап алян тагамлы
нахарларык ыслары биз билен гидип барян Д ерянык ча-
гажыкларыны хайран галдырян ялыды. Олар а к к болуп
хем йерейэрдилер, хем тевереклерине докмэделик билен
гараярдылар. Биз узак эгленмэн, ресмилешдирилен яша­
йыш хдйларымыздакы отагымыза гелип етдик. Дессине
чай-нахар тайярлашдырдык... Эне пахыр, элмыдама, сен
нирде болсакам, шол бир болшы, ол «Ине, Деря жанык
халаян затлары» дийип, бирнэче ныгматлары яны билен
гетирипдир. Аялы болса дессине нахар тайярлады. Нахар
башына отурамызда. Деря мени ез чагалары билен
танышдырмак учин;
- Салых, ине, дост, энче йыллап кын гунлерде ёлдаш
болдук, ине, ене-де дуз-эм ек болуп, биле барымыз си ­
з и к девлетли сачагы кы зы к башында отырыс... ине,
эжем, таныш бол, бу бир м ени к эжем дэл, сеникем
эж ек. ине, аялым, бу с е н и к аял доганык, ине, оглум
Максатжык билен гызымыз Нэзижек болса ез жигиле-
ри к...
М еник шу ерде ене-де дамагым долды, утанч пердэм
мени д и ке гарры э н э к найынжар геречлерине гезуми
айладып, хоркулдап-хоркулдап юваилкадан сожап аглама-
га гетирди.
Мен ички дуйгуларымы д ике;
- Саг болук, дост - дийип, душундирдим. © зум ик еке
йигитлигими, гарры>ка эжем ик, какамык барлыгы билен
олары гайыбана танышдырдым... несип болса, элмыдама
суй>куликде гатнашып дурарыс дийип, алкышлар айтдым.
Биз нахарланып боланымызда, Деря:
- Салых, эже, Сона, чагалар, хеммэмиз какам пахырык
рухуна дегсин эдип, тевир эделик - дийип, ези аят ока-
мага отурды.
Биз хер хили гурруклер билен, гечмиш ик ятламалары
билен ги ж э к бир вагтына ченли гуйменипдирис. Шол ги-
жэни барымыз б и зи к )кайымызда гечирдик. Эртеси Д ер­
я к чагаларыны, гарры энемизи ейлерине уградып, ез
озалкы эндик эден дузгунимиз билен пагта арассалайжы
заводында ише башладык.
Мен е зу м и к сейги дердине саташанлыгымы, Огултэч
дийип, бир гыз билен сейушйэнлигими, эййэм оларык
эне-аталарына эжемид сез айтмана барандыгыны, несип
болса той хыялымызыд барлыгыны Деря гуррук берип-
дим. Хыял, суйжи-суй)ки арзувлар мени он йыл бендилик
дердимид содкы айларына алып барярды. Инди ез обам,
достдур ёлдашларым гез едуме гелйэрди, ичимден «Оба­
ма барсам, ил-гун нэхили назар билен мада середерлер-
кэн?» диййэрдим. Ш у чака ченли шу меселе барада ой-
пикир этмедигем болсам, инди он йыл тамамланып ба-
рансод, диде ей, оба, энем-атам, годшы-голамлар мада
улы бир алада болуп дурды, езуд тэлейид терс болуп,
меслиге чыдап билмэн, улы бир бетбагтчылыга сезевар
болуп, небир бендэд емур танапыны кеседсод, гайдып
ызыда, ил-гунуде говушмак менид учин улы бир гайгы
болуп дурды.
Гараз, адамзадыд элмыдама, агыр гунде-де, говы гун-
де-де езуне етерлик аладасыныд болянлыгына, ине, шу
гунлер гез етирип уградым.
Озумид бутин адамзат жемгыетине диде пейдалы бол-
малыдыгыма, иле-гуне якымлы, герек адам болмалыдыгы-
ма гез етирдим.
Догры, «Бир языкдан ер елмез» дийипдирлер, йене
менидки язык дэл. Бу диде ез этмишим. Хер хили ой-
пикирлер гун-гунден мени хер хили алада-гайга батыряр-
ды. Догры, Огултэч менид турмеден шу ерик геленими,
хэзирем чэклендирилен яшайышдалыгымы билйэр, ол бу
затлара дограм душунйэр, йене ол менид содкы алада-
ларымы биленокды. Нэме учин ез ата-ватан обама, ез
гебек ганым даман обама барманы алада эдйэними
Огултэжем, Деря-да биленокдылар... «Гедешли бичилен
донуд келте болмайшы» ялы, мен ез йурегимде гопян
аладаларыд барысыны Деря, содам Огултэже гурруд
бердим.
Герсене, хайп, энче гунден бэри гайгы-алада билен
кесенип йерупдирин. Огултэчден, тувелеме, тамам чык­
ды. «Обада бармага этияч этсед, бизде болубер, эне-
атадызы гечурип ез янымыза гетирэерис» дийип, хич
бир зат болмадык ялы, пэхимли гевунлик берди. Огултэ­
жид мада болан шейле сейгуси хакда, онуд душунжеси
хакда Деря гурруд беремде, ол мада гечмиши ятлатды:
- Билйэдми, Салых, мен шол чэклендирилен яшайыш­
да илкинжи таншан гунлеримиз сада «Салых, сейги д и ­
йилйэн ынсан дуйгусы, адамыд мадлайындакы йыгыртла-
ра, оваданлыга, байлыга баглыпыкда деремейэр-де.
адамкэрчилик сылашыгына, зэхмете болан пэклигице гез
етирилип, сейги дерейэр» дийипдим.
Догруданам, бирвагтлар Д еряны к «Несип болса, сенем
сеерсик, сейш ерсик, ейли-ишикли боларсык» диен пэ­
химли сезлери ядыма душупди.
Гунлерик биринде Деря мака;
- Салых, эгер кын герм есек, отряд башлыгымыздан
икимизем ики гунлук ругсат алып, б и зи к ейумизе гидип
гелели. Бу ерден бир йуз километр теверекде, обада ка­
камык дунйэден гайданына инди санардан кеп гун гечди,
ее барып аят-тевир эдели хем-де евлуйэ гидип, мазары-
на зыярат эдип гайдалы, шум пелек бир пил гум атмана
мака миессер этдирмеди... - дийди. Мен Д е ря к диенле­
рине догры душунип, езум отряд башлыгымыздан ики
гунлук жогап алып, вагты кэн гечирмэн, Деряларык оба-
сына ёл улагы ^илен ёла душдук.

Ине, Деря, мен, яшулы ене-де бир гокш ы - дерт бо­

луп гонамчылыгык ичи билен Д ер я к какасынык жайланан
ерине тарап йерэп барярыс. Эсли вагт чеп-чаламларык
арасы билен гезлешдирип, йузунде «Аман а га к ядыгэр-
лигине» дийлип язылан, бишен керпичли губурык башу-
)Кунда аяк чекдик.
Яшулы дыза чекуп отурды-да:
- Деря, ине, шу мазар какак пахырыккы, биз муны ез
элимиз билен ^кайладык, арман, се н и к е з у к болмадык,
елмек хемме адамларыкам башында бардыр, йене бир
пил гум атмак хемме кишэ миессер этмейэр-дэ, нэтжек-
дэ. Деря х ^ н , язгыт шейледир-дэ - дийип, аят-тевир
окамага отурды.
Яшулы чаларак сеси билен аят окаярды, гун болса гы-
зарикиндиди, ечугси гун шехлелери жылгам-жылгам бо­
луп ятан кенелишен мазарыстанык депесинден нур сачян
ялы дуюлярды...
Мегерем, бу вагт бирибары к гудраты билен Аман ага
оглунык шум тэлей бендилигинден саг-аман дашына чы-
канлыгына, оглуны к эдил хэзир «Кака жан!» дийип, та г­
зым дуршуна бегенип, ол, белки, ятан еринден
тирсегине галяндыр, е зун и к гелжекки неслине бирибар-
дан олам ягшы дилеглер эдйэндир, ямандан, бела-бетер-
ден гораяндыр.
Деря, мен, херимиз бир чуммук гумы атамызык маза-
рындан элимизе алып, эхли эден этмишлеримизик гунэ-
сини етмегини мазар болуп ятан атамыздан, бутин ятан
мемин-мусулманлардан, бейик гудратлыдан дилег этдик,
ятанлара иман диледик. Гун ере экегини беренде, биз
эййэм гонамчылыкдан сайланып, оба тарап гидип бар­
ярдык.

Биринжи китабык сокы.