Phan mot. 777 Khai niém ng6n ng hoc 7
Phan mot
777 KHAI NIEM NGON NGU HOC
A
Am chinh (nuclear)
bat ki
Viet cling co § thanh phan la: dm diu. am
Phan tich cau tric dm ict ticng Viet nguoi ta nhan tha
am tict nao trong we
dém. am chinh. am cudi va thanh digu. Am chinh 1a hat nhan cua
am tet. tire 1 nhimng dm co chire nang quy dinh am sae chu yeu cua
dim tit, Trong t cé nhiing nguyen dm va nguyen am doi
Jelek lake fake Loh fu. fo). [ok [ek by.
sau day Lim am chinh: [i]
IS] fur |. fie). fuo}. fur ¥]
Xem: Am da m dém, am cu
Jim cudi (final)
Am cudi hay e6n goi la ching dm 66 chire nang két thie dm
Viet 6 nhimg phu am va bin nguyén am sau day
ph. [th Tk]. Im}. [n]. ful. fil. [pl va zé
tict. Trong tiéng
lam dm cudi:
im chinh
Am dau hay con goi la sv dm eo chite nang mo dau am tiét
g Vist. co nhimg phu dm sau day Lam am dau: [b}. [mM].
HT Ev EHUD TU Td Inf. Ist 122 IEE Lh Tsk fk Fed tnd. tk} fod bs}.
[a |. [h]. [2] (am tac hong. Khuyet chér vic)
rong tic
Xem: Am dém, am chinh, Am cudiRe 777 KHAI NIEM NGON NGU HOC
im dém (prevocalie)
Am
cua dm
ghi bang con chit “u” khi dimg trudc cac nguyén am hep va hoi
hep, vi du: “huy, huyén, huo, hudn” hoac khi dimg sau phy am /k/,
ém hay con goi la gidi dm c6 chite nang bién doi am sac
sau lic mé dau. Trong tiéng Viét, co am dém /-w-/ duge
vi du: “qué, qua, quan" va 4m dém /zér6/ duge biéu hign bang su
ving mat cla mét con chit, vi du “ha hé”.
Xem: am dau, 4m chinh, 4m cudi
Am sic (timbre)
S&c thai ctia Am thanh dugc tao nén béi mdi tong quan giira
udng do. Am thanh cita loi
dm co ban va cac hoa am vé cao d
noi cing nhu am thanh cua tu nhién déu la su phirc hop cla mot dm
co ban (la 4m tram nhat, co tan sé thap nhat) va mét sd
(la nhitng 4m cao hon, tan sé bang béi sé tan sé 4m co ban). Am
thanh do day thanh rung d6ng tao nén Ia nhu vay. Nguén géc su
khac nhau vé am sac 1a sy khdc nhau cia cdc cong huong. Khi
bam cing mét nét nhac nhung tiéng dan sé khac nhau néu do cac
thing dan khac nhau véi tu cach la nhing hdp cong hudng khac
nhau. Khi phat 4m, ludng hoi di qua yét hau, migng va mii. Do su
thay d6i vj tri cla ludi, mdi, ham ma cdc khoang cong hudng khac
nhau da dugc tao ra va ta cé cae 4m voi cdc fim siic khdc nhau. Cac
¢ hoa am
nguyén am khac nhau 1a do am sic khdc nhau. Am sic con duge
g0i la chat giong.
fm tiét (sylable)
Don vi phat 4m ty nhién nhé nhat cua loi ndi. No tong img
ludn phién cang lén rdi ching xudng cia co thit cla b6 may
phat am. MGi am tiét gdm ba phan: khdi 4m (onset), dinh (peak) va
két 4m (coda). Dinh 1a b6 phan chinh ma mét dm tiét phai cd, trong
khi khoi am va két am 1a ngoai vi, c6 thé ving mat. Trong tiéngPhan mot. 777 Khai niém ngén ngii hoc
Viet. dm tict fam gom amt Khoi am. Am ‘a 1a dinh va am im 1a
két Am. Dinh 1a phan co ban. dm tiét nao cing phai co. cde phan
Khae co thé vang mat. Thong thuong. dinh am tit duge cau tao
bang mot nguyén Am, nhung cing co nhing trudng hop dinh am
tiét 14 phu am, chang han, trong cae tte nhu apple, hidden, rhythm.
I. //. meting c6 chire nang tao dinh
Moi am tiét cht co mot dinh. Khi ¢6 hai nguyén am o mot tir thi
phai phan ra 2 am tiét. Nhung khdng han ché sé phy am trong mot
dm tiét. Tiéng Viét c6 cdu tric am tiét CV. VC. CVC. Trong titng
Anh co thé c6 3 phu am trude dinh va 4 phy dm sau dinh, thi du:
spring, sixths. Van dé xac dinh ranh gidi am tiét thudng phy thudc
vao timg ng6n ngit. Ranh gidi dm tict trong tiéng Viet rat rd rang.
trong khi do, & cae ng6n ngi chau Au, ranh gidi am tiét khong 15
rang Lim. Moi ngudi déu tan thanh girl va salt la nhimg tir 1 am tiet:
butter va behind la nhimg tir 2 am tiet; Jingu
stics va kangaroo
3 Am tiét; education va development ~ 4 dm tiét. Sy khac nhau trong
‘ach danh gia thudng phan anh su khac nhau thye
m. Ching han, police duge mot sé ngudi phat am nhu mot dm tet,
nhung mét sé ngudi khdc lai phét 4m nhu 2 am tiét: library
medicine durge mot sé ngudi phat am nh 2 Am tiét, nhung mét sd
ngudi khae lai phat dm nhu 3 am tiét; remporarily co 5 am tit ddi
c ur trong cach phat
voi hau hét ngudi Mi, nhung chi c6 3 ddi véi nhiéu ngudi Britons
Tir cyclo cia tiéng Phap, ngudi Phap phat am /SI~ KLO/, ngudi Vidi
phat am / SIK-LO/.
Xem: Am vj hge, chiét doan
fim tiét mé (open syllable)
Can cir vio cach thire két thie dm tiét, ngudi ta phan dm tidt
thanh hai loai: am tiet mo (con goi 1a 4m tiét hG) va am tict khép
(con goi 1a am tiét kin). Am tiét ma 1a am tiét khong co két Am, tire
Ja am tiét két thie
ing mot nguyén am, thi du: fa, /a, chi,...
Xeln: Am tiét khép14 777 KHAI NIEM NGON NGU HOC
dm tiét khép (closed syllable)
Am tidt két thie bing mot phy dm, thi dus dep, chin ban... trong
tidng Vidt: heel “edi giuromg”, ask “hoi”, map “ban do”, ... trong tiéng Anh
Xem: Am tiét mé
im té (phone)
Don vi ngit dm nho nhat cua ngdn ngit vé mat cau am — thinh
dic. N6 1a mot trong nhing dm riéng biét durge tao ra tron
loi noi. Khi ta noi, mGt s6 co quan phat Am nhu hai moi, ham, ngac
mem, thanh mén va mot vai bo phan ctia ludi chuyén dong. Két qua
ta nghe duge nhu 1a mét chudi ndi tiép cua nhimg am riéng biét va
méi am khac lin nhau vé mét sé mat nhu vi tri cdu am, phuong
thire cdu dm, hiru thanh, v6 thanh, tinh chat mai, bat hoi... Mdi
mot dm duge inh hoi nhu thé 1a mot am t6. Bang sy phan tich ngit
dm hoe. cae am té duge nhom lai thanh nhing don vi ngit am khu
chudi
biét cla ngén ngit, tre 1a cdc dm vi. Am té 1a nhing cach phat am
khae nhau ctia dm vi
Xem: dm vi, bién thé am v
Aim vi (phoneme)
Don vi nga dm nho nhat cua mot ngdn ngir co kha nang khu
bigt ¥ nghia ctia hai tir. Cac dm t6 eta Idi noi khac Lin nhau vé mot
s6 mat nhu vj tri cau am. phuong thire cdu am, hitu thanh, v6 thanh,
tinh chat mii, bat hoi,... Nhung chi m6t s6 trong nhing am kt
nhau ay co gid tri Khu biét, tire la ching duge diing dé phan biét cae
tir trong mot ngdn ng. Ching han, trong ting Viet, su khac nhau
gitta /b/ va /m/, /i/ va /e/, /n/ va /V 1a co gid tri Khu bigt. Thay thé am
nay bing dm khac sé kim thay doi nghia etia tir: ba — mdi, tim — tem,
tan — tt. Cac dm co gid tri Khu bist nhu thé due goi la cac dm vi
Nhing am khong khu biét 1a nhamg thanh td ctia cng mot
am vi.
duoc goi la bién thé dim vi
Xem: am té, bién thé Am viPhan m6t. 777 Khai niém ngén ng hoc 5
i hoc (phonology)
BO mén Ngon ngét hoe nghién etru cae he thong am cua cae
ir im hoe chu yéu nghién ctu ban tinh
ic Am 6 thi dm vi hoe nghicn ctu cach thtre cde dm 16
hoat dong trong cae ngdn nett. Cudi thé ki XIX. B. de Courtenay
nha ngon ng hoe ngudi Ba Lan da dat cor ser cho dim vi hoe vai wr
tr. Neu nhu n,
ngon n:
am cua
cach 14 mét b6 mn trong yéu cua ngdn nyt hoe. Dau thé ki XX.
nhimg tr tuong dm vi hoc méi dan dan durge truyén ba rong rai o
chau Au. Theo cach tiép can am vi hoe mai, khai niém trung tam Li
neuyén tic dm vi, hiéu duge no sé cho phép dat dure tién bd lon
trong phan tich hé thong am etia cic ngdn ngit, Nho nguyén tic
nay, cdc nha ng6n ngir hoc. cudi cling nhan ra cae am cua mot ngdn
nei la mot hé thong c6 trit tu. chir khong phai la su tip hop thuan
) dm ring biét. Nhin thie sing suét nay 1a mdt trong
nhing thanh tyu ban dau cia cach ti¢p edn dai cong trong nghién
ctu ngon ngi duge goi la cau mic uin. Cac nha ngén ngit hoc
thude trudng phai Praha va cic nha cau trie lun Mi di co nhicu
dong gop cho dm vi hoc. Cudi nam 1950, am vi hoe thay doi nho su
dua vao nhitng nét khu bigt la nhimng don vi nho hon am vi. Nét khu
biét dure két hop voi At so tur trong rat ra tir li thuyét moi ve ngir
phap cai bién ctia N. Chomsky di tao ra mot cach tiép can mGi goi
la dm vi hoc tao sinh (generative phonology). Am vi hoe tao sinh
tap trung vao nhiing qua trinh am vi hoc dién ra trong cae ngdn
ngit. Tir nam 1980, 4m vj hoc tao sinh tan ra thanh nhiéu cach tiép
cn khac nhau. nhu dm vi hoe phi tuvén tinh (non-linear
phonology), dm vi hoc tiét diéu (metrical phonology), dm vi hoc tr
doan (autosegmental phonology).
Xem: 4m vi, cap t6i thiéu, két Am hoc, ngir
m hoc
Am vi siéu doan (suprasegmental phoneme)
Xuat phat tir dac thi: cia cde nen nei chau Au, truyén thong
ng6n ngit hoc lau nay quan niém am vi bao gid cing dién ra theo
trat tu tuyén tinh. Nhu the, cic am vi duge coi 1a doan tinh. Tuy6 777 KHAI NIEM NGON NGU HOC
nhién, nhiéu dit kign cia ngit Am hoc thye nghiém da xac nhan rang
trong loi ndi, cae am vi c6 thé dién ra déng thé, tite 1a c6 thé chong
chéo lén nhau.
Chang han, nhing hién trong nhu trong am, thanh diéu. ngit
digu,... Kho c6 thé coi 1a doan tinh duge, béi vi nhing hién tugng
nay dién ra déng thoi voi cae 4m vi doan tinh khac, ma lai c6 chite
nang khu biét giéng nhu cac am vi binh thudng khac. Ching han,
cac thanh diéu cua tiéng Viét co chire nang khu biét tir khong khac
gi cdc phu am, nguyén 4m, nhung dinh vj ching @ ché nao, trude
hay sau nguyén dm, 6 dau hay & cudi am tiét,... la rat kho xde dinh
Thanh digu trai ra toan dm tiét va dién ra déng thoi v
doan tinh khac. Chinh vi vay, nguoi ta thira nhan gia tri am vi hoc
ctia nhing hién tugng nay, coi ching cing 1a cac am vi. nhung la
nhitng am vi loai dic biét, goi 1a dm vi siéu doan.
ic am vi
Xem: ngir diéu, thanh diéu, trong 4m, chiét doan
4m vue (pitch)
MOot dac trung siéu doan duge dp dung 6 am Khi thanh
doi khép long, ludng hoi tir phdi sé lam cho né rung, téc dO rung
khdc nhau tao nén tin s6 khéc nhau va am vye khéc nhau. Khi
chung ta nghe m6t ngudi ndi, ching ta c6 thé thay mét so am hode
nhom 4m trong Iii ndi ctia nd cao hon hode thap hon so voi nhing
am khde. D6 cao tuong déi ca 4m thanh ma ngudi nghe nhan
duge, trong ngén ngit hgc, ngudi ta goi 1a dm virc. Chang han, trong
u hoi tigéng Anh Ready? C6 nghia la “Anh san sang chu.
tiét thir hai —dy duge nghe nhu cé 4m vue cao hon 4m tiét thir nhat,
di sy van déng am vue di lén bat dau tir Am tiét thir nhat rea-
Trong. tiéng Viét, tir ba 6 Am vue cao, con tlr ba 6 Am vue thap
Xem: cao dé
an du (metaphor)
sur vat.
Sur chuyén di tén goi dua vao su gidng nhau gitta
hién tong due so sinh voi nhau. Ngudi ta thurong coi an du laPhan mot. 777 Khai niém ng6n now hoc 7
hi¢
tung str dung c6 tinh van chong mot hinh thie ngdn net
Cach hicu nay co tir thoi Aristotle cho tii nay va durye ede nha tu tir
hoe va phé binh van hoe chi y. Can ctr vao tinh chat cua su gine
nhau co thé chia dn du thinh nhicu kiéu loai khie nhau, trong do co
mot loai an du duge goi la an du bd sung
Tir khi xudt hién nginh Ngdn ngie hoc wri nhdn (cognitive
linguistics) xudt hign mot cach hiGu moi vé an du: An du khong chi
la mot phuong thire dién dat ¥ nghi bang ngén tir ma con La mot
phuong thire dé tr duy vé su vat. Newii ta dae biét chi ¥ dén vai
tro ctia an du doi v6i nhan thire, Lakoff va Johnson nhan manh dén
tinh chat lién két hé thong cua an du. den chire na
vie
ng cua dn du trong
iy dung hé thong nhan thire cua con ngudi trén co so nhing
kinh nghiém da tiép nhan duoc. Theo hai ong. hé théng y nigm doi
thurong cia ching ta ma trong khudn kh cua no chung ta suy nghi
va hanh dong, ve
xét & pham vi tu duy va hanh dong.
ban chat 1a an du va do do an du phai duge xem
Xem: An dy bé sung, an du y niém, hoan du
An dy b6 sung (metaphor completive)
Su két hop ctia hai hay nhicu tir, ngir chi nhing cam gide sinh
ra tir ce trung tam cam gidc khac nhau tao ra nhimg an du duge goi
la an du chuyén déi cam gic (synesthésie) hode con goi 1a an du bo
sung. Thi du: dat 4hd — tinh cim khd, loi noi kid; musp dang, ot
cay ~ mot ¥ nghi dang cav; Khiic nhac hong ém di. Diéu ken biée
quay cuong (Thé Lin); Nay ling nghe em kinic nhac thom, Say
ngioi nh rugu toi tin hon (Xuan Digu)
Xem: an du, hoan du
An du y niém (conceptual metaphors)
Theo Lakoff, an du y nigm 1 cae anh xa c6 tinh hé théng gitta
hai mign y niém: mign ngudn li mot pham tri trai nghiém durge anh
xa hay phong chiéu vao mién dich la mot mién trai nghi¢m khac