160 777 KHAI NIEM NGON NGU HOC cudc thoai (talk) Trong phan tich hi thoai truéc hét phai ké dén khai nigém cude thoai, D6 1a mt lin trao hoan canh x3 hdi nao dé. Mdi cudc thoai bao gid cing c6 Ite bit dau va Iie két thic, ching 1am nén ranh gidi cua mot cude thoai. Méi cudc thi nhiéu van dé. Tap hgp cac luot ndi trao déi ve mot van di thanh mot doan thoai. noi chuyén giira ca nhan trong ai co thé chira dung nhiéu chu dé, mdi chi dé lai co cudng dé (intensity) Dai lurong thé hién sur thay d6i bién dé ctia cdc dao dong. Bién 9 cang I6n thi am cang to. Don vi do curing dé 1a decibel (viét tat la dB). Xem: cao 46 D dang (voice) Dang, con duge goi 1a thdi, 14 mot pham tri ngit phap chi phdi cach thire ch ngit cia cau duge lién hé voi hanh dong ciia vi tir nhu thé nao. Trong tiéng Anh, c6 hai dang 1a dang chi dong va dang bi dong. Trong tiéng Viét, co pham tri dang hay khong 1a mét van dé con dang tranh cai. Mét sé nha nghién ctru cho tiéng Viét cing cé pham tri: dang, ma dang bi déng duge biéu hién bing phuong thite hu tir, cu thé 1a thém cae yéu t6 bi, duoc vao trade ngoai vi tir. Thi dy: Hoa bj c6 gido phé binh; Thanh duoc nha trudng khen thuéng. Nhiéu ngudi nghi ngo sur t6n tai cla pham tri dang trong tiéng Viét. M6t sé ngudi dua ra nhimng |i Ié sau: - Néu coi bj, digc li phuong tién biéu hign dang bi dong thi gidi thich nhur thé nao trudng hop bi, diye duge ding hoan toan nhu mot vi tir, thi du: Né bi don; No duoe nghi.Phan mot. 777 Khai niém ngén ngit hoc lol - Neu coi bi, dive 1a phurong tién dé cau tao dang bi dong thi phai chap nhan mot kicu doan ngit vi tir co danh tir dimg chen gitta phan dau v6i phan trang tam. Thi du: Duce thav kheny Bi thay che - Khi dang sau bj, doc xuat hién mot chudi vi tir quan he binh dang voi nhau, trong dé co nhing vi tir khong c6 ¥ nghia bi dng. nhu: Nid vua bi ho Mac sai nguoi vao ngue giét chét, thi phai ¢ thich quan hé gitra 5/, doe voi nhing vi tir nhu thé nio? - Thue t& khi két hop bi, divve voi vi tir ngoai dong, vi tir ngoai dong tiéng Vict van gid kha ning c6 bd ngit chi dai trong. Thi du: Con nguoi bi nhiing etia cai ma n6 tao ra thong tri lai né, va chi phoi nb C6 le nén quan nigm tiéng Viét dién dat ¥ nghia bi dong. trong tu y nghia dang bi dng trong cate ngdn ngtr An Au bang A cde vi tir bi va diroe. phuong tign tir vung Xem: pham tri nga phap dang bi d6ng (passive voice) ‘Trong dang bi dong, chii ngir durge thay bang thy thé chiu su tac dong. Thi du, trong tiéng Anh Sultan Bayezit was imprisoned by Tamerlane (Sultan Bayezit bi Tamerlane b6 ti) hode Sultan Bayezit was imprisoned. ‘Truong hop dau duge goi 1a dang bi dong dai (long passive), trong hgp sau duge goi la dang bi dong ngan (short passive). Trong tiéng Anh, dang chi: dong khong duge danh dau, dang bi dong thi durge danh dau. Xem: dang, pham tri ngir phap dang chu dong (active voice) Trong dang cha dong, chti ngir cla cau 1a thue thé thye hién hanh dong, thi du, trong ting Anh: Tamerlane imprisoned Sultan (Bayezit (Tamerlane bo ti Sultan Bayezit). Xem: dang, pham tri ngir phaptoo TIT KAT NIEM NGON NGU HOC danh hoc (onomatology) Khoa hoc vé su biéu thi, sur goi tén. Nhiém vu cua no la nghién ctu nhimg nguyén ti tuong, khai niém bang cae phurong tién tir vung ctia cic ngdn new. BO m6n nay co quan hé nhieu dén ngit nghia hoc. Nhung ngit nghia hoe thi nghién ctru cae tinh chat clia cac khai niém duge bidu hién trong tr va moi quan hé ctia cae khai niém voi cdc hién trong tuong tng cua thue té, con m6n tén goi thi nghién ciru cic kha bi nghién ciru ngit nghia hoc hung tir cae tir dén cae ¥ ng con mén tén goi hudng tir khai niém dén ede tir wrong tng bicu thi khai niém ay. Mi quan hé gitta mon tén goi va ng hinh dung mét cach don gin va rd ring theo so do sau: va nhiing quy ludt cua vige bicu thi cac doi niém,nio do durge éu hign nhu thé nao vao thoi gian nao va 6 dia phuong nao. Su ja eta chung, tnghia hoe e6 the noi dung hinh dic khuynh huong khao sat nghia hoc LOL “ché cim ring” khuynh huéng, | khao sat danh hoc LON “lon” HELO.Phan mot. 777 Khai niém ng6n nou hoc 163 Mon tén goi 6 Lam quan trong dae biét doi voi viGe nghién city cae tiéng dia phuong. boi vind chi ra cling mot sur vat. hién tuong duoe bicu thi mot edch kKhac nhau trong cae ving dat nue khac nhau nhu the nao. Net nghia hoe co quan hé chat che vai cae hign tuyng da nghia va dong am, con mon tén goi e6 quan hé chit ché voi hign twong ding nghia, tite 1 cde tir khac nhau 6 ¥ nghia Any hode trong wwnhau Cae hign tuong kiéng ki (abu) va uyen ngt (cuphemis) cting duge nghién etu trong mon tén goi. Tuy nhié cae bin phap khée nhau cting biéu thi mot khai niém, con ¥ nghia .nd chi chit y dén cua cae tr tong tng thi thude vao ngit nghia hoe Xem: mon tén riéng, d ja danh hoc, nhan danh hoe danh ngit (nominal phrase, noun phrase) Mot don vi ci phap ¢6 thé hoat dong nhur mot chi: ngit, mot Thode mot dinh nei, noi cach khac. danh ngi la doin ngit chuyén bigu hign cae tham t6 cua su tinh. Thi du: Nhiing cudn séch bo ng dy dé trén gid sdich vi Me t6i mua nhiing cudn sich dy. Vrong cau thir nhat. danh ngit nhitng cudn séch av Kam chit ngit; tong cau thir hai, danh ngit nhitng cudn sdch dy lam bé nett. Trong cau Con méo viém rat dep thi danh ngit méo xiém 1a dinh ngit cua con méo xiém. Neuyén Tai Can quan niém trong tiéng Viét. danh ngit 1a doan net co danh tir lam trung tam, chiém vj tri nam ngay giira long doan ngi. Tuy nhién, trong nhiéu ngén ngit, ngudi ta thira nhdn ca trudng hop danh ngir bao gdm mot dai tir, chang han trong tiéng Anh. & cu They managed to capture it (Ho tim cach bit git nd), eae dai tir chev (ho) va if (nd) tr than lam thanh nhimg danh ngit tron ven, mot danh ngir lam chi: ngi, mot danh ngit Theo tinh than ay, Cao Xuan Hao va dong nghiép quan nigm trung tim cua danh nef 1a danh tir hoge dai tir. am bd ngit, Van dé xac dinh trung tm cua danh ngir trong tiéng Viet cing chua thong nhat. Dig truce nhimg danh ngit nhu: Ba anh sinh164 777 KHAI NIEM NGON NGU HOC vién dy; Cuén séch méi nay; M6t doan sinh vién; Mot tin sdich, ...da s6 cdc nha Viét ngit ho tir cudn, doan, tan duge coi 1a thanh to phu cho trung tam cua danh ngir 1a sinh vién va sdch, ¢ ctia danh ngit. Nguyén Tai Can chon giai phap co hai trung tam T!, T° nhu bang sau: __ phan dau Khoa Van Mot Khoa Van ja trung tam ve mat y nghia tir vung. Cao Xudn Hao da ching minh trong mot danh ngt vira c6 danh tir don vi, vira c6 danh tir khOi thi danh tir don vi (dime trude danh tir khéi) 14 trung tam ctia danh ngit. Trong hai trudng hop 6 trén thi chi tr dodn va tit anh 1a trung tam cua danh ngt ma thdi Thanh t6 phy cia danh ngit 1a cac dinh ngit. Trong tiéng Viet. theo Cao Xuan Hao, mt danh ngir c6 danh tir don vi lam trung tam thi 6 phia true c6 dinh ngit la nhitng lugng ngit, con 6 phia sau co cac loai dinh ngir sau: — Dinh ngi chi lugng, thi du: hai ki rari thit ~ Dinh ngit chi loai do cae danh tir Khoi nhur rhit, cam.... dam nhiém, thi du: hai ki rudi thir; mOt chuc rudi cam. — Dinh ngi han dinh, thi du: bai tho vita viér xong: quyén sach anh tdng toi. — Dinh ngir miéu ta, thi dy: mt con cd mé fo Neng. Danh ngit c6 danh tir khdi lam trung tam chi c6 mot dinh nett chi loai 6 phi wu, thi du: bd tot, ca dong, ca bién, dwong kinh, dau diia, thit bo, ga mdi... Danh ngit c6 danh tir khéi lam trung tam chi cd nhimg dinh ngit chi long khong bao ham sé nhu: nhiéu, it, bao nhibu uit caPhan mot. 777 Khai nim ng6n ngu hoc 165 Thi dus afew thit, bao nhieu sach; Chi mot so truong hop dac biet moi co dinh 5 tla lugng ngtr chi so, thi du: ba bo chin trau, Danh di 1a doan nett danh tir Xem: di nh tir, dai tir, doan ngir danh phap (nomenclature) Danh phap khae voi thudt ngir. Hé thuat net trude het gin lién vGi hé thong cae khai niém cla mot khoa hoe nhat dinh, con danh phap Ii toan bo nhing tén goi duge ding trong mot nganh chuyén mén nao dé, n6 khong gan true tiép voi ede Khai niém etia khoa hoe may ma chi goi tén cae sur vat trong khoa hoc dé ma thdi Vi du, trong ki thuat, mot cdi may c6 hang nghin chi tict déu c6 tén goi etia ching thi do thuge vé danh phap chit khong phai thuat ngit, Frong dia li hoc, cae tir nhu: bién, séng, niii, sa mac,... 1a cde thuat ngir, con cae tén song, tén bien, ten hd v.v.... cu the nhu: séng Hong. song Ma, séng Da, mii Truong Son, vinh Ha Long, hé Ba Bé vv... ki danh phap. Nhu dy. vé mat chite nang, danh phap gidng voi cde tén riéng, Vé ban chat, danh phap 1a tén ring iia cde dbi tuong. Néu nhur 6 thuat ngir ngudi ta nhan manh chite nang dinh nghia etia n6 thi déi voi danh phap chite nang goi tén méi Li quan trong. Thuat ngir co thé duge cau tao trén co sé cae tir hode cde hinh vi co ¥ nghia su vat cu thé, Ni dung ciia thuat ngir it nhiéu tuong img voi ¥ nghia cua cdc tir tao nén ching. Con danh phap ¢6 thé duge quan niém 1a mét chudi ké tiép nhau ctia cic chit cai (vitamin A, vitamin B v.v.). la m6t chudi cae con sé (MA 65, TU 104, v.v.) hay bat ki céch goi tén vo doan nao. Xem: tén goi, thuat nga danh tir (noun) Nhimng tir biéu thi su vat, hién tuong va khai niém; Trong cic ng6n ngit bién hinh, danh tir duge nhan dién nho nhimg phu t6 dac trung cho ching va nho kha ning bién dang theo gidng, s6 va cach166 777 KHAI NIEM NGON NGU HOC Trong céc ng6n ngit khong bién hinh nhu tiéng Viet. danh tur co the tu minh lam thanh mot danh ngit hodc lam trung tam cia mot danh ngit. Neudi ta thudng chia danh tir ra danh tir chung va danh tie riéng. Danh ta chung 1a tén goi cia ning sur vat thudc cing mot loai, con danh tir riéng 14 tén goi cia timg su vat riéng Ie. thi du: Lan, Dao, Ha N6i, Paris, ... Dua vao dae diém vé y nghia va hoat dong ngit phap, ngudi ta cé thé chia danh tir chung thanh nhitng Trong tiéng Nga, ngudi ta chi trong su phan biét gitta tigu loai. danh tie chi dong vat (animate noun) v6i danh tir chi bat dong vat (inanimate noun). Trong tiéng Anh, ngudi ta chi trong sur phan biét gitta danh tir dém duge va danh tir khong dém duge. Trong tiéng Viét, Cao Xuan Hao nhan manh sir phan b danh tie khoi: danh tir don vj a loi danh tir chi nhimg hinh thite tn itta danh tir don vi va tai clia cdc thuc thé phan lap trong khéng gian, trong thai gian hay trong m6t chiéu nado khac duge hinh dung gidng véi khong thé duoc tri giac tach khdi b6i canh va khoi cdc thy the kha cae thye thé cling tén, thi di ki, thude, vién, Noi cach khde, danh tir don vi la loai danh tir c6 thé durge luong hoa bing mot Ivong ngif, tire 1a cé thé dat mot lngng ngit lién ngay gian, co ca con, cdi, bb, da ch, ip hop truée nd, thi du: hai con méo, neim ki thit bb, may quyén nhiing ké an bem, ...; Danh tir khéi 1a loai danh tir chi mot nhimng thu6c tinh khién sy vat duge biéu thi phan bigt voi cae su vat duge cdc danh tir khdi khac bidu thi, N6i mot cich khac, danh tir khdi la loai danh tir khong thé duge lung hoa bang mot long ngir, tue 1a khdng thé dat mot Ivong ngir lién ngay trude no, thi du: bd, cd, cam, da, dat, dirong, sich, vo... Xem: danh ngi, tir loai danh tir héa (nominalization) Mot don vi ngit phap hoat dong nhur mot danh tir hode nhu mot danh ngir, nhung duge cau tao tlr mot tir loai khac. Trong ticng Anh, co nhimng kiéu danh hoa nhuPhan mat. 777 Khai niém ngén ngi hoc 167 Kiéu danh hoa don gian nhat co the minh hoa bang thi dw sau: arrive “den” — arrival “su den” (Her sudden arrival surprised uy “Su den bat thinh linh cua c6 ta lam chting t6i ngac nhién”) Kicu danh hoa sau day phire tap va tinh té hon: study volcanoes “nghién ettu nai lia” > Studying volcanoes “su nghién tru nui bra”, Day 1a hién twong doan ngir vi tir da dure danh hoa thanh mot danh ngit. Trong edu Srudving volcanoes is dangerous work “Viée nghién eiru nai lita 1a mot cong vige nguy hid”. Srudving volcanoes li chit ngit cua cau Tieng Anh con co kigu mot ket cau chu: vi duge danh hoa thanh danh tir. Thi du: Thar Susie smokes surprises me “Viée Susie hat thude lam t6i ngae nhién”. O day, céu Susie smokes duge danh hoa thanh That Susie smokes, lam cht ngit cua cau. Trong tiéng Viét, c6 thé két hop cde yeu té cdi, sue, viée, ndi, niém,... Vi vi tr hoae tinh tir dé tao thanh nhimng danh ngir. Thi du: ~ dep (tinh tir) > cdi dep (danh ngit) ~ lanh dao (vi tir) — sie lanh dao (danh ngit) hoe (vi tit) viée hoc (danh ngtr) — buén (tinh tir) > ndi budn (danh ngit) ~ vui (tinh tir) + niém vui (danh ngit) dan toc ng6n ngir hoc (ethnolinguistics) Khoa hoe nghién ctru nhimg chuan mye ctia su giao tiép trong mot cong dong ngon ngif, bao gom ca nhimg nhan t6 ngon tur, phi ngon tir va nhan to xa hdi. Trong bdi canh nhat dinh, mot sd hanh vi nay thi duge chap nhan, con nhing hanh vi khac it duge chap nhan hon, thm chi hoan toan khéng duge chap nhan. Digu mau chot 1a nhimg chuan mue nay khéng phai dau cing gidng nhau. Cae chuan mye c6 thé thay déi tir nén van héa nay sang nén van hoa khae, Cac nha ngén ngit hoc nhan hoe tir lau d3 nhan manh tim quan trong ctia viée nghién etru nhimg hanh vi giao tiép trong168 777 KHAL NIEM NGON NGU HOC cae ngit cénh van h6a khac nhau. Ce nha nghién ctu khao sat mot loat cdc bién t6 sau day trong cac giong néi, cao d6 ctia giong ndi, khoang ¢ ng déng ngén nei: dd lon cua ‘ich gitta nhimg ngudi noi, diéu b6 va ctr chi cla ngudi ndi, su t icp xtc bang mat, nguyén bién t6 khac niva tic mé dau cudc thoai, tir xung hé, va nh Xem: giao tiép phi ng6n tir, cin ngén ngir dau cham cau (punctuation) higu quy ue ding dé thé hién thong tin vé ju tric cla mot van ban viet. Nhimg hé thong chir viet c6 ni khong sir dung dau cham cau. Chir Han va chit Nom truce day nhu vay. Nhimng nguoi Hi Lap da dua ra dau cham Nhing nha hing bién Hi Lap chuan bj cach ni da tao ra nhing dau thém vao cac van ban clia ho dé nhac nhé ho ché nao ngimng ngan, ché nao ngimg d6t ngdt, ché nao nang cao giong, ... Nhimg dau do thudn tiy cé myc dich hing bién. Ngudi Roman da tao ra mét bo dau cham cau va bé dau cham cau nay bat dau duge diing dé chi ra cdc binh dién cdu tric cia van ban. Tat cd cdc hé thong chit viet due sit dung rong rai déu da phat trién cac hé thong dau cham cau Chit quée ngit ciia Tiéng Viet da c6 mét hé thong dau cham cau kha phong pha: dau cham (. ), dau phay (, ), dau cham than (!), hoi (2), dau hai cham (©, dau cham limg (...), dau ngoac don, (), u ngoac kép “”, diu ngang n6i (-),... Mot hé thing da la du som nhat. cham Xem: chit, chinh ta di héa (dissimilation) Hién tugng hai dm gi jing nhau (toan bd hay bd phan) dimg canh nhau, mét dm bién ddi di dé tro thanh khac nhau nhiéu hon Thi du: KTO /kto/ (ai) duge phat 4m thanh /xto/, tire 1a /k/ von 1a mot dim tic duge bién déi thanh /x/ mét am xat tic A/ & bén hém sau) cua tiéng Phap cho khae voi am h. Le lendemain (ng duge phat am Ia /le rendemain/, r la /V/ thr hai tro thanh /r/ déPhan mét. 777 Khai niém ngén ng hoc 169 khong lip lai. Trong tiéng Viet. nhimg hién tuong bien doi nhu Ahdc khic —+ khang kliic, chiép chicp —» chiém chiép, sit sit —» san sit, 86 86 —> se sé... cling 1a hign trong di hoa. Trong ngit nghia hoe. hi¢n twong tring ngdn nhu “Chién anh la chin tranh”. Dan ha la dan bie cing 66 hién tuong di hoa. Tir chién tranh thit nhat fa ten got cua hign tong. con tr chien tranh thtt hai chi nhing thude tinh khae nghigt cua no: tir dan ha thir nhat la tén cua mot dai trong ring bist, tir dé ba thir hai chi thude tinh chung. khai quat etia phu nie Xem: déng hoa dich (translation) Dich la mot hoat dong ngon ngit nhim chuyén y¥ nghia cia cae biéu thire trong ngdn ngir nay (ngdn ngit ngudn) sang ¥ nghia ctia ngdn netr khde (ng6n ngir dich) bat ké phurong thite 1a noi. v it hay dau higu. Tuy nhién. dich ng6n ngit noi va dau higu durge goi la thong dich (interpretation) cdn dich ngén ngit viet duge goi 1a bién dich (translation). Nhimg ngudi dich ngdn ngir noi va déu higu duge goi la thong dich vién (interpreters ). nhing ngudi dich ngén ngit viet duge goi 1a bién dich vién (translators). dich ign ng6n (interlingual translation) Giai thich cac ki hiGu trong ngdn ngir nay bing cic ki higu trong ng6n ngit khac, néi cach khae 1a dich tir ngén ngir nay sang ngon ngit khdc. Dich lién ngén con duge goi la dich chinh danh (translation proper). dich lign tin higu (intersemiotic translation) Giai thich cdc ki higu hitu ngén bang cae ki higu thude f thong phi ng6n. Dich licn tin higu con duge goi la dich hoan doi (transmutation)170 777 KHAI NIEM NGON NGU Hoc dich ndi ng6n (intralingual translation) Giai thich cac ki higu tir ngir bang cac ki higu khac trong cing ngén ngit. Dich ndi ngén con duge goi la dién dich. Dich tir chit Nom sang chit Quéc ngit 1a dich ndi ngdn dich sat (literal translation) Dich gan dung theo timg tir tir ngon ngit nguén sang ngon ngit dich, nguyén van thé nao thi cir thong ngén ra thé ay, khong them, khong bot gi, khi cye chang da lim thi moi dao lén dio xudng cdc ménh dé dich thoat (free translation) Tai tao y nghia chung va khai ni¢m cua ng6n neir ngudn nhumg khéng tun thi: chat ché vé ngit php, phong cach hoae cach t6 chite. Vée ndi dung thi van t6n trong nguyén y, nhung vé hinh thire thi khong bam sat nguyén van, c6 thé thém, bot tir ngit, thay ddi trat ty sao cho Idi van Iu loat ma khdng xa ri nguyén van. dién ‘h (deduction) Trong mot tac pham, c6 hai cach trinh bay ludn ching hay hai cach lap ludn déi lap nhau, do 1a lp luan bing dién dich va lap ludn bang quy nap. Dién dich la cach lap ludn xuat phat tir su khai quat hoa dén nhimng su kién riéng chig minh su khai quat do. Xem: quy nap dién ng6n (discourse) . Bat etr mot san pham noi hoac viét nao. MGi dién ngdn co thé duge mot ngudi noi hodc nguwdi viét riéng biét tao ra. cing C6 thé duge hai hode hon hai ngudi tham gia hdi thoai hoac trao déi viet voi nhau tao ra. Thuat ngir dién ngdn™ duge cae nha khoa hoc str dung khéng hoan toan ging nhau, nhung giita ching van co motPhan mét. 777 Khai niém ng6n ng hoc 171 diém chung. do la déu chi cae san pham viet hode noi, dai hay ngan. tao nen mot tong the hop nhat. c6 chire nang giao tiep xac dinh. Cai quyet dinh dé mot san pham ngdn net tro thanh mot dién ngdn hay mot van ban chinh la mach fac. Mach lac la nhitng quan hé lién ket ¥ nghia cua cde phat ngdn trong mot dién neon. Cac céu trong mat dién ngdn hay mot van ban 1a nhimg cau trie ct phap tron ven, nhung gn bo voi nha. 1é thude nhau & mire do nhat dinh vé ndi dung va hinh thire Xem: lién két, mach lac, phan tich dién ng6n, van ban dién t6 (actant) Nhimg vai nghia 6 tinh chat bat bude, bi quy dinh boi ban chat tt’ vung-ngit phap cua vi tir trung tam (nghia 1a nhimng vi tr co ban chat tir vung-ngi phap khac nhau sé quy dinh mot bo cae vai nghia bat bude khée nhau) duoc hign thue hoa bang nhitng ngit doan duge goi li cée dién t6. Dién t6 1a nhitng tham t6 bat bude phai co dé cai su tinh duge biéu hién trong cau c6 thé due thye hién. Tong so khung d dién t6 cua mot vi tir lam thanh dién tri (hay » dién fn td) ctia nd. Co vi tit v6 tri (avalent), tire Ta vi tir tri zero. Do 1a nhiing vi tir mua, lanh, on, s6m, mudn trong nhing cau nhu: Hom qua mua; Khuyva lanh lém; én qué: Muén lém roi CoO nhing vi tir chi co mot dién t6, goi 1a don tri (monovalent). Do la nhimg vi tir nh chay, dimg, nga, ding, nam, én, nho,.... C6 nhiing vi tir c6 hai dién t6, goi 1a song tri (bivalent). Dé 1a nhimg vi tir nhur tdi, doc, déinh,... rong cae edu: Me thoi com; Em doe séch; Nam dénh con méo,... CO nhimg vi tir co ba dién t6, goi 1a tam tri (trivalent), Do la nhing vi tir c6 nghia “rao td dang, hién, con, ng” (cho, tang, bieu, ) hay co gui, trao, thi, n6p, tra, hoan, cam, dura. nghia “gdy ra mot sy di chuyén c6 dich” (dé, dat, bay, gdc, ke, cat, gidu, nhét, dit, cai, dim, ngdm, cam, cham, chém, dém, ném, chén, len, lot, tiém, ké, diti,...) Xem: vai nghia, tham t6172 ™ KHAI NIEM NGON NGU Hoc dung hge (pragmatics) Thudt ngir dung hoc bat ngudn tir logic hoc va triét hoc. Phan l6n cdc nha logic hoe va tiét hoe da vé én mt sur khac biét gitra nghia hoc va dung hoc. Charles Sanders Peiree (1910) va Charles William Moris (1938) di quan nigém mot khoa hoe tong quat vé sin hiéu hoc (semiotics). Cae Ong chia tin higu hoc thanh ba phan mén 1a két hoe (syntax), nghia hoc (semantics) va dung hoc (pragmatics). Ket hoc Li bd mén tin higu hoe nghién ciru quan hé gitta cae tin higu voi tin higu trong thong diép. Nghia hoc 1a bd mén tin higu hoc nghién ctru nhimng quan hé g iéu voi hién thye duge noi ti trong thong diép, tire 1a quan hé gitta tin higu voi vat duge quy chiéu trong thong diép. Dung hoc 1a bd mén tin higu hoe nghién ctru quan hé gitta tin higu voi nguoi str dung. Hai inh vue ket hoe va nghia hoc da durge phan cit kha rd, con linh vue dung hoe thi chua durge phan dinh ranh gidi that chinh xac. Morris muén gop n6 vao ngdn ngit hoc tam li, ngdn ngit hoc than kinh va ng6n ngér hoc xa hoi. Ong cho rang dung hoe giai quyét tat ca cdc hién tong tam li hoe. sinh vat hoc va xa héi hoe xay ra trong su hanh chtre ctia tin higu. Carnap d6i khi duong nhu dat dung hoc ngang bang voi cdi ngay nay due goi la ngon ngit hoc xa hdi. Ong cho rang dung hoc nghién citu su ua thich cia ning nhém xa hdi, nhom tudi tac, nhom dia li khac nhau trong viée lua chon cach dién dat. Ng6n ngit hoc la mot nganh cia tin higu hoc. Van dung tin higu hoc vao ngn ngit hoe ta e6 nei dung hoc Xem: ngir dung hoc dung hoc dién ngén (pragmatics of discourse) ut phan tich dién ng6n vé mat ngit dung hoc. Dudi goe do ngit dung ho Jc diém riéng. No Jc bit durge tap trung vao binh dign cua nhimg digu khong duge noi va khong duge viet nhung vin duge giao tiép trong dién ngdn duge phan tich. Dé nghién citu ngit dung hoc dign ngon chung ta phai vurot qua nhitng méi quan hé xa hdi ban dau ctia giao tip va . vide nghién ctu dign ngon 6Phan mét. 777 Khai niém ngén ngu hoc phan tich hoi thoai, nhin lai nhimy hinh thae va cau trie the hien trong van ban va cht y nhicu hon den nhtrng khai nig tam li nhuy dinh, niém tin, wi thie nén, sw cho doi. Vrong ngit dung hoe d n ngon. ching ta phai phat hién nhéng cai ma nguoi noi hode ngwisi viét co trong ¥ thire, tire Li phai nam duge ¥ dinh cia neudsi nai hode nguéi viet. Mudn link hdi dang hanh dong ngon net co chu dich clit con ngudi, NeUdE NOI Va NewoI Nghe phai bit niém tin vas a déiva dinh cua nhau. Niém tin la cai tao ra su phan biet gitta ¢ loi lam. Khi nguoi ta noi cai gi do sat ma ho tin la sai thi la ho gia di, Nhung néu ngudi ta ndi diéu gi do sai ma ho van tin la dang thi ho chi Lim li thong bao va nhae nho. thdi. Niém tin eting la co so dé phan biét gitra dung hoe giao van ha (cross - cultural pragma ies) Nehien ctru nhimg di biét trong nhting su chor doi dua vao luge dé van hod 1a mot phan ctia linh vue nghien etru rong lon goi 1a dung hoe giao van hoa. Nhin vao nhimg cach thie ma nhing ngudi 6 van hod khée nhau da cau tie hod y nghia, chung ta sé thu duoc day du vé moi cai ma chiing ta da xem Net. Cae Khai nigm va cic thuat ngir c6 thé cung cdp mot cai Khung phan tich co ban, > hién thy hoa nhimg khai nigm do khaie nei nay sang ngdn net khac. Trong cae nén van hod khac nhau, nhung vie bit tir ngdn cde hanh dong ngo6n tir duge the hign bing ngon net theo nhitng cich khac nhau. Khong hiéu sur khac biét nay e6 thé dan ti sir higu lam lin nhau, tham chi khong hiéu nhau trong tuong tac gitta cac nén van hoa. Ching han, trong tiéng Israel. dé thinh cau nguai 66 vi thé cao hon thudng it ding Idi true tiép: Tre con’ Mi hay ding loi thinh cau c6 cau tric ménh Ié h nhicu voi me hon voi cha. doi voi anh chi em rudt thi hau nhu chi ding kigu ra lénh, nhung voi ngudi Ja thi lai ding Ii thinh cau nha nhan dung hoc lién ngir (interlanguage pragmatics) Neéu su nghién etru tap trung dae biét vao hanh vi giao tiep cua nhimng ngudi khong noi tiéng me de ma co ging giao ti¢p bang mot174 777 KHAI NIEM NGON NGU HOC ngoén ngit thir hai cua ho thi su nghién ctu ay duge mo ta nhu dung hoc lién ngi. C6 thé nhan thay rang nhing nghién eu trong tinh vue dung hoc lién ngit chu yéu tap trung vao van dé thu dic ngit nang giao tip. Sy that bai ngudi hoc nhin nhan nhimg yéu t6 tinh hudng duge the hign trong ticng nude ngoai bang nhimg chuan muc ctia ngudi ban ngit. hod do ngudi hoe ding cac phurong tign ngdn ngit va cée quy ude ctla tiéng me dé trong khi thy hién mot hanh dong ng6n tir ndo do ban; ngoai ngir. Nhing nghién cru vé dung hoe lién ngit ngay cing chimg to rang ching ta déu noi véi nhimg dung y vé dung hoe, ttre trong giao tigp lign van hoa thudng 1a do la ching ta mudn truyén dat diéu gi d6, nhumg khong dién dat thanh loi. Mudn phat trién kha nang giao tiép giao van hoa, can phai c6 ging nhiéu hon nita dé hiéu nhing dung y do G ngudi khae va o ca ban than chung ta. dung hoc tuong phan (constrastive pragmatics) Su nghién ctru cach sir dung ng6n ngit trong cae nén van hoa. Dung hoe trong phan 1a su nghién ctru nhitng cach ndi ning khac biét vé van hod. Chang han, ngudi ta da nghién citu cau tric, chire ning, tan sd ctia loi mo thoai va ket thoai cla ngudi Anh va ngudi Dite; di nghién ciru mire dé truc tiép va cae dau higu tinh thai 6 loi thinh cdu va phan nan trong tiéng Anh va tiéng Dire: da nghién ciru giong noi duge phat ra nhur thé nao giita tiéng Nhat va ting Anh: di so sénh cae hanh déng cdm on va xin [oi 1a nhimg hanh dong thudng xuyén va c6 tan sé cao trong tiéng Nhat va cdc ngon nett chau Au, v.v da nghi: Hién turgng mot cai biéu dat 6 hai hodc hon hai ¥ nghia lign hé chat ché voi nhau, Thi du: tir bén c6 hai nghia: 1) Co kha nang chiu dung tic dung ctia le co hoe ma van git nguyén trang thai. ¢6 the gitt nguyén trang thai duge lau (var bén mau); 2) C6 the git nguyen dugePhan mol. 777 Khai niém ngon noi hoc 175 lau khong bién ddi, khong suy yeu. dit 66 tie dong bat loi tir ben ngoai (lam nai chi cho ben). Hign tuong da nghia khac voi hign trong déng 2 o ché o hign tugng da nghia nhimg y nghia khie nhau c6 quan FE vGi nhau vé nghia. ttre Li gita ching 6 nhing net nghia chung. trong khi dé & hign tuong dang am, ching khong 6 gi chung ca. Thi du: /vi, 66 nghia la “phan thit bao gite Sung quanh chan rans va [oi 66 nghia la “cai 66 ich ma con ngudi thu durge™ la hai tir dong dm. ‘Triyén théng ngdn ngtr hoe tude diy cho ring cae tir Khie nhau vé nguin gde. gidng nhau vé ngit dm 1a ede tir dong am, con ede tir ¢ tir da nghia, Nhung cai kho la + ché khong phai moi tring hop déu e6 thé xac dinh durge tir gidng rhau ca vé ngudn gde Lin nett am la nguyér va tham chi khong phai tit ca moi nguoi déu higu biét tir nguyér eda ede tir. Mot khi su mau thudn khong duoc ngit phit hign thi khong phai la mau thudn nia. Phan biét hign wong da ngh’a voi hién tuong ding am cin dimg tren quan diém dong dai. roi ndi ngon diéu quan trong [a can phai giai quyét mot cach nhat quan dem: dong im dai tir pronoun) ‘Tir loai khong goi tén sur vat, hign trong, ...ma thay thé cho ching: chire nang cla dai tir gidng nhu chtre nang cua danh nett. Déi ve tigng Vigt, mot sé nha ngén nyt hoc cho ring dai tir Li loai thuc tt co thé tu minh lam thanh mot danh ngir, trong mot s6 trugnghop co the lam trung tim cua mot danh ngir. Nguoi ta co the chia dei tr thanh dai te xde dinh va dai te bat dinh, dai tir nhan xung, cai tte chi dinh, dai tte nghi van, dai tie phan chi, dai te quan hé, daitic nrong ho. Xem: danh ngit, yéu t6 hoi chi ai tir xt dinh (indefinite pronoun) Pai tir bat dinh 1a dai tir dig dé chi nhiing sy vat hoac nhimg su tinhchua duge xae dinh. Thi du, nhimng dai tir nhu: ai, dau, nao, sao, gi bao mhiéu, sao, VN...