You are on page 1of 185
Chuong 15 VIRUT ARBO 15.1. GIGI THIEU Virut arbo 1a tr ghép bat nguén tit “arthropod born viruses” c6 nghia 1a virut do con tring chan khép mang truyén. Virut arbo chiém hon 1/3 téng sé cdc virut gay bénh cho ngudi va déng vat c6 xuong séng. Ching ky sinh nhung khong gay bénh cho c6n tring. Cén trimg khéng nhiing fa vat trung gian truyén bénh ma con 1a vat chil cla virut. Dén nay, ngudi ta d& phat hign duge 500 loai virut arbo va xép ching vio 5 ho khéc nhau dua vao serotyp. D6 la : ~ Togaviridae — Flaviviridae — Bunyaviridae — Rhabdoviridae ~ Reoviridae. Mi ho lai bao gém cac chi khée nhau. Tuy nhién, ching déu c6 cac dac diém chung nhu sau : chia ARN, 6 cdu tao déi xtmg (xoan hoac khéi) va chita mot long dang ké lipit, do vay ching dé bi ete va clorofoc pha huy. Ngay nay, ngoai 5 ho virut trén cdn c6 mot sé serotyp khéc khong do dong vat chan kh6p mang truyén cling duge xép vio virut arbo. Dé 1a cdc virut c6 6 chifa 14 cdc dong vat gim nhdm, cé thé truyén thang sang ngudi. Cac virut nay bao gém : virut hanta (thude ho Bunyaviridae) va cdc virut thuge ho Arenaviridae va Filoviridae. Céch goi tén virut thudc cdc ho khong theo mot nguyén téc nhat quan. Tén virut ed thé bit nguén tir bénh do chting gay ra nhy virut sot ving, virut viém néo Nhat Ban, cing c6 thé bat ngudn tir tén mot dong song (virut Marituba, Nile) hay mét ving dat xa xOi bén chau Mf (virut Hheus) hay ving rimg ram chau Phi (virut Semliki). Ten virut cing cé thé lay ti tén vat chi, ching han Veomia Ia ten goi cha ho mudi. Mot sé virut lai duge tam goi tén theo chit cdi hay con sé (vi du virut T - 48). Cac virut arbo 6 dae diém KN gidng nhau duge xéc dinh nh’ cde phan ing huyét thanh hoc (phan ting te ché ngung két héng céu, hap phu MD gan enzym ~ ELISA, phin ting cé dinh bé thé) thi duge xép vio thinh nh6m goi 1& nhém huyét thanh (serogroup). Trong mdi nhém, cdc virut lai duge phan chia thanh cde serotyp khac nhau nhis phan ding trung hoa. Nhu da néi & tren, virut arbo gém 5 ho. Hau hét cdc serotyp thudc ho Togaviridae, Flaviviridae va Bunyaviridae, cdn \ai thudc hg Reoviridae {eu thé thuge chi Orbivirus 169 va virut s6t Colorado do ve truyén) va ho Rhabdoviridae (cu thé Ia cde virut thudc chi Vesculovirus gay dau bong rang) (bang 15.1) Bang 15.1. MOT SO VIRUT ARBO QUAN TRONG Hg va chi 86 virut Cac thanh vién quan trong Ghi cha — Viém nao ngya mién Tay ~ Viém nao ngya mién B6ng 28 - Viém nao ngya Venezuela Nhém A ~ do mudi truyén - Chikungunya - Song Ross Togaviridae Alphavirus ~ Vim nao St. Louis ~ Vim nao Nhat Ban = Viém nao thung ling Murray ~ Sét vang Nhém B — do mudi truyén ~ Sét xuat huyét Dengue 68 ~Iiheus ~Viém nao Tay séng Nile Flaviviridae Flavivirus —Virut Louping ~ Powassan -Viém no do ve — Sét xuat huyét Omsk Nhém B — do ve bét truyén ~ Viém ndo La Crosse Bunyaviridae ~ Snowshoe hare Bunyavirus = Oropouche Phiebovirus = Sot thung ling Riff 212 ~Puntan Toro Nhom California ~ Sét rudi cat ~ Toscana ~ Sét xuat huyét CrimeanGongo ~ Sin Nomber (khong phai arbo) Nairovirrus Hantavirus Ho Togaviridae gém : - Chi Aiphavirus g6m ede serotyp do chan khép mang. ~ Chi Rubivirus (g6m cA virut sdi rubella) khong do chan khép mang. Virut viem gan C thude ho Flaviviridae. 170 15.1.1. Dac diém sinh hge chung — Sau khi tiém virut vao nao chudt 6 dudi 48 gid tudi, chuot sé chét do viém nao trong vong | — 10 ngay. Mot sd virut cdn lam cho chudt thoi bé (3 — 5 tudn tudi) bi chet do viém nao. Sé khong xay ra viém nfo néu tiém virut kém véi tiém khing huyét thanh dac hi¢u khang virut (vi virut bi tung hoa). = C6 kha nang gay ngung két héng edu cia ngdng va gh méi né do chita céc chat gay ngung két héng cau (heamaglutinin). Phin img ngung ket bi kim him béi khang huyét thanh khéing virut (chi can serotyp thuge cing nhém néu khéc nhém thi khong xay ra kim him) KN e6 thé duge phat hign nhd phan ting ELISA va c6 dinh bé thé. — Nhigu virut arbo nban lén lign tye tong té bao dong vat cé va & 37°C, nhu té bho than khi grivet (vero) va than chudt tdi ma non (BKH). ~ Nhigu virut arbo nhw virut Dengue va song Ross nhan lén trong té bio nudi cay m6 mudi A. albopictus lién tuc & 28°C hoac thép hon. Qué trinh nhan lén cha virut duoc phat hign nhy phan tng MD huynh quang. = Mot s6 virut arbo do mudi mang, sau khi nhiém vao duémg miéng hoc khoang nguc cla mét sO lodi mudi thud chi Culex va Aedes sé nhan lén 6 4 — 28°C (niet do phi hop phu thudc vao cic loai mudi). O day, mudi truyén virut cho dong vat c6 xuong sOng man cim thong qua vét dét. Qué trinh nhan lén cita virut trong m6 mudi duge xdc dinh nhd phan ting MD huynh quang dac hiéu, dac biét 1A 6 trong tuyén nude bot va mo than kinh trung ong. Su mn cam cia muéi déi vdi cdc virut thugc nhém California va Dengue Idn hon 10 — 100 lan so véi m6 nudi edy dong vat cé vi hodc chudt 6. Mot sé virut arbo, ding chi y nhat 1a nhom huyét thanh California vi Phlebovirus (thuge ho Bunyaviridae) va Vesculovirus (thuge ho Rhabdoviridae) cing cé thé truyén bénh qua an tring. Cac virut do mudi mang khong duge tyén béi ve va gue lai. Cac virut do rudi cat mang chi dugc truyén qua rudi cat (loki Phlebotomus sp. va Litzomyta sp.) — Virut arbo do ve mang duoc nhan lén sau khi nhiém qua duong migng dén céc ve ixodid au tring hoac thiéu trong (1A lodi ve c6 vd cling thude chi Dermacentor va Ixodes). Virut duge chuyén dén giai doan tigp theo ciia ve (dang thigu tring hay truéng thanh), réi dugc trayén sang dong vat c6 xuong sng thong qua vét dét cita ve. i7t Bang 15.2, DAC DIEM DAC TRUNG CUA VIRUT ARBO . Cac ho virut arbo chinh Bac diém Togaviridae | Flaviviridae | Bunyaviridae | Rhabdoviridae | Reoviridae Cau true hinh hoe Khéi Khéi Xoan Dang déudan { — Khdi ‘Dung kinh 60-65 | 40-50 90 ~ 100 170 x70 60-80 Axit nucleic : ~Khdilugng phantr | 4,2-44 | 42-44 | 04-50 35-46 | 02-30 ~ 86 phan tir 1 1 1 10-20 86 serotyp 28 69 253 63 7 Bi bat hoat bai dietylete hoa - - - _ - natrideoxicolat 15.1.2. Chu trinh nhan lén Chu trinh nhan lén cia virut arbo rat da dang va duge xem 1a mot trong cdc dic diém dé phan logi virut. Xem céc chuong Togaviridae, Flaviviridae, Bunyaviridae, Rhabdoviridae va Reoviridae. 15.1.8. Kha nang gay bénh Sau khi lay truyén virut theo during méu hode qua vét dot cia dong vat chan khép, chi sau 1 — 2 ngay phat hién thay trong mau cia dong vat c6 xuong séng mot luong Ién virut. Virut con tén tai vai ngdy trong mau, day 1& nguén truyén virut sang dong vat chan khép khi chting hit mau. Cho dén nay, chua xdc dinh duge vi tri chi yéu noi virut nhan én nhung 6 8 18 trong ciic 1 bao [u6i ngi mé trong hach lympho, trong gan va lch hoac trong cdc 1é bao noi mo tinh mach. Khi cdc virut duge gidi phong tit cdc vi tri nay c6 thé xdc dinh cac trigu ching khong dic trung giéng nhu cim. Trong giai doan nim trong méu, thudng khodng 5 - 7 ngay sau khi bi cOn tring d6t, virut tién dén cdc mé dich ciia hé than kinh trung vong va da. Lic may, cdc irigu ching ban dau sé gidm di trong m9t thdi gian ngan, sau d6 cdc trigu ching dac trung biéu hién tr lai. Vi vay, qué trinh nay duoc goi 14 6m 2 Ki. Sau dé, bénh sé thuyén gidm hode dan tdi ur vong, O chim va thd hoang thudng chia virut trong mau nhung khong biéu hien trigu ching. Khi giam sét phat hién thay KT, thudng 1a trong vong 2 ngay sau khi xuat hién viém nao, KT t6n tai trong nbiéu nam. KT déu tien 1 IgM xudt hién sau 1 - 7 tudn lay nhiém sau do xuat hign khdng thé IgG. Trong hé than kinh trung vong, virut arbo nhan én va gay hoai tir cdc té bao than kinh, tigp theo céc noron duge bao boc béi thuc bao trung bi (microglia) hinh thanh cdc nut té bao than kinh 48m. Sit hinh thanh vong quanh mach 6 mat cdc té bao don nhan anh huéng dén nhiéu thanh mach mau nao. Thuong co viem 172 mang nao déng phat véi sy tich lug céc té bao than kinh don nhan trong khong uéng mang nhén va xung huyét & cdc mao mach lan can. Cé nhiéu loai mé nhiém virut nhung it khi phat trién thanh benh biéu hién nhu viém mang nao. C6 rat it thong tin vé vai trd cita hé théng mién dich, mac dit c6 thé hé théng mién dich déng vai uo trong qué trinh phat sinh cac héi ching nhu sc, s6t xuat huyét Dengue. Hoi chting niy thutmg thay & tré em hay bj lay nhiém virut Dengue kin thi hai. Ngudi ta cho ring trong théi gian biéu hign hdi ching thi phic hop KN - KT duce hinh thanh. Hoi ching dan dén tang tinh tham thanh mao mach va gay s6c thong thudng kém theo xuat huyét. Tuy nhién, nguéi la xdc dinh rang viée hap thu virut cua dai thuc bao duge tang cudng khi cé mat KT dudi dang phiic hp virut — KT bam vao receptor Fe. 15.1.4, Phan lip virut C6 thé phan lap virut trong mau 6 3 ngay dau bi sét (cdc virut nay thude cdc serotyp nhu Dengue, song Ross va sét vang da). O thoi diém nay, sO lugng dé virut trong mau Ta cuc dai. C6 thé phan lap virut tir dich nio tuy hodc 1am sinh thiét nao khi cn song hay d& chét vi viém nao. Déi véi trudng hop chét vi sét vang da thi phan lap virut tir gan, Cée cdch phan lap g6m : — Cay mau chifa virut vio mé d6ng vat nudi cay (vi du t& bao vero, BHK) i & 37°C bén du6i 16p agaroza cho dén khi xudt hién vét tan té bao (sau 7 — 14 ngay). Xée dinh serotyp cla virut bang phan tng trung hoa voi KT don dong phi hgp. ~ Cay mau chia virut vao 1 blo mudi A. albopicus nudi cay lién tyc, i 28°C dén ngay th 10 kiém tra sy cé mat ciia KN virut trong té bao bang phuong phap mién dich huynh quang. — Cay mu bénh nban sét Dengue & pha eifp tinh vio musi duc, b & 30°C trong 14 ngay. Phat hign KN virut cé trong dich ép diu mudi bang phan tng mién dich huynh quang truc tiép. ~ Cay dich mau trong nao hoae gan & pha cp tinh vao nao chudt 6 dudi 48 giv wudi. kiém tra hing ngay cho dén ngiy thi 14 sy tign trién cla viém mang nao (hinh thanh budu, tua Iudi, co gidt, co citing va tham chi bi chét). Tién hanh xde dinh nhém huyét thanh trong ndo cia chudt sap chét bing phan ting tie ché ngung két, sau 46 xic dinh serotyp bing phan tng trung ho’ chugt 6 hoac sy gidm vét tan G mo nudi cay vero va BHK. 15.1.5. Phat hién ARN dac trung cua virut arbo ARN virut duc chiét tir huyét thanh, dich mo cita bénh nhan hoae té bao m6 nudi cay hoac dich nghién té bao mudi. Ding hén hop guanidin — phenol. Chuan bi cADN nhd enzym phién ma ngugc. Nhan mot sé Luong én doan bazo bang ki thuat PCR vdi céic primer thich hop. Phan tich cdc sin pham sau phan tng hoac cdc sin phdm gidi han bang di¢n di gel réi so sénh véi cdc trinh ty nucleotit ma hod cho nucleocapsit dic higu serotyp da biét. 173 15.1.6. Chan doan bang phvong phap huyét thanh hoc Day 1a cach duy nhat cé thé ding dé chan dodn viem nao trong phong thi nghiém. Tién hanh lay cap mau huyét thanh, mot mau lay trong tuan dau tién, mau cdn lai lay sau khi héi phue vai ngay. Bing phin (mg HI hay ELISA cé thé phat hién thay KT tang gap nhiéu Hin chimg 16 xdy ra qué trinh lay nhiém virut. Bing phan ting 6 dinh bé thé phat hign thay KT xudt hign ti tudn thi 2 sau khi biéu hién bénh vi KT bién mat sau khoang 3 nam. Khang thé IgM dac higu serotyp cé thé duge phat hién trong mot ngay sau khi biéu hién bénh nbd str dung phan tng ELISA bat IgM, sau 6 tudn thi IgM gidm va duge thay th¢ béi IgG. 15.2, MOT SO VIRUT ARBO 15.2.1. Virut flavi Flaviviridae 1a ho cdc virut arbo nhém B ma trudc day duge xem 14 mét chi cha ho Togaviridae. Virion c6 genom la ARN mach don, dugc bao béi vo ngoai, c6 kha nang gay nhiém 6 nhiéu loai dong vat khong xuong séng (dong vai id vecto nhu ve, bét, muéi). Ho nay chi cé mot chi la Flavivirns. Céc thanh vién cia céc chi nay 1a tac nhan gay cdc bénh quan trong 6 ngudi va dong vat. Virion gan nhu c6 hinh cau véi dung kinh 40 — 50nm, bao g6m mot 16i IA protein gan v6i genom goi la protein C (C - ARN), protein M hinh thanh mang bao quanh phitc hé C — ARN va vé ngoai 1a lipoprotein. Nho ra khéi vo ngoai 1a glycoprotein E (haemaglutinin) cé tic dung ngung két héng cdu va trung hoa KT. Genom 1a ARN don, (+), khé dai véi khéi long phan tir 4x10® va duge gin ma & dau 5‘ nhung hinh nhu khong ¢6 duéi poly A d dau 3'. Khong tao thanh mARN duéi genom (subgenomic mARN). Genom 1a mach ARN ¢6 chiéu dai di, ¢6 chitc nang nhur la mARN duy nhat va chi chia mot khung doc mé dai, digu dé ching 16 rang khi dich ma sé hinh thanh polyprotein, 16i sau d6 duge phan cat nhd proteaza thanh céc protein nhé hon véi chite nang khdc nhau. Céc gen ma hod cho protein céu tric nim ¢ phia dau 5'(3'-C~M- E...). Mot s6 protein phi cau tric cling duge tao thinh, G dau 3° c6 mot ving khong duge dich ma tao nén mot cau tnic thé cap dang méc chan dau (stem — and — loop secondary structure). Qué tinh téng hop ARN virut (kéo theo sy hinh thanh phan tir trung gian sao chép RI — replicative intermediates va dang sao chép RF - replicative form) dién ra 6 ving xung quanh nhan. Qué trinh chin cia virut dién ra theo kiéu c6 dic dan cht khong theo kigu nay chéi va dung nhu xay ra trong mang luéi ndi chat. Virut Flavi c6 thé nhan Ién trong cac té bio nudi cdy m6 cia nhiéu loai dong vat 6 xuong sng. Ching tao CPE va hinh thanh vét tan. Céc t€ bao nhiém thudng biéu hién sy tang nhanh mang Ludi noi chat. Su téng hgp protein ciia t€ bao chit héu nhu khong bi ic ché nhiéu. Nhiéu loai t€ bao dong vat khong xuong s6ng cing bi nhiém virut flavi. Ching c6 thé tao hoac khong tao CPE. 174 Dya theo typ huyét thanh, virut flavi c6 thé chia im 7 phan nhém. Hau hét cdo virut flavi c6 tam quan trong y hoc va thi y hoc déu thudc mét trong ba phan nhom sau day ; — Phan nhom virut Dengue gém 4 typ virut Dengue (1 - 4). = Phan nhém virut Tay song Nile (West Nile). Bao gém virut viém nao Nhat Bin B, virut Kunjin, virut sot thung ling Murray, virut rocio, virut viém no St. Louis va virat Tay song Nile. — Phan nhém virut gay viém nio do ve gém céc virut rimg Kyasanur, virut Louping. virut Negishi, virut s6t xuat huyét Omsk, virut viém ndo Powassan va virut yiém nao do ve trong dé gom ca dudi typ mién Dong (virut viém nfo Xuan — Hé Nga) va dudi typ chau Au (virut viém nao Trung Au). Mot sé virut flavi khée cing cé thé gay bénh cho ngudi nhu céc virut Brazi, Bussuquara, Ilheus, RioBravo, Sepik, Sponweni, Wesselsbron va Zika. Cac thanh vién Khe cia ho nay con cé thé la virut gay dung giai t€ bao mudi Aedes albopictus va virut s6t xuat huyét khi. 15.2.2. Virut Dengue, sét Dengue va bénh sét xuat huyét Dengue Sot Dengue va sét xudt huyét Dengue 1a bénh nhiém cap do virut Dengue gay nen. S6t Dengue lin dau tién duge ghi nhan vao nam 1780 tai Philadenphia - Mj, sau dé duge thy nhiéu céc nuéc nbiét déi va cin nhigt déi gita 23,5° vi tuyén Bic va 23,5° vi tuyén Nam. Ti cuéi nhiing nam SO tré lai day, s6t Dengue lan trin khdp cdc nude viing Dong Nam A, Tay Thai Binh Duong va dang tré thanh mot vin dé y té cong déng quan trong. Hién nay, méi ném sé nguai mac bénh Dengue wen thé gidi len den 100 trigu ngudi. © Viet Nam, diém néng s6t Dengue 1a céc tinh phia Nam, dac biét la cic tinh déng bang song Ci Long (An Giang, Tién Giang, Can Tho...) voi hang chuc ngan ngudi mac bénh hang nam, dic biét IA vio cdc théng mia thu tir théng 6 dén thang II. Cho dén nay, khong con noi nao 4 Vist Nam Li khong cé s6t Dengue. 15.2.2.1. Virut Dengue Virut Dengue thude chi Flavivirus, ho Flaviviridae. Vi truyén qua con tring nén thuge virut arbo. Virut Dengue ¢6 4 serotyp : D1, D2, D3, D4. ~ Typ 1 (D1). Céc chiing tieu bigu IA Hawaii, New Guinea A, Moshizuki. ~ Typ 2 (D2) do Sabin phan lap nam 1952. Cac ching tieu bidu fk New Guinea C, B, D. — Typ 3 (D3) do Hammon phan lp nam 1995 & Philippin. - Typ 4 (D4) do Hammon va Sather phan lap ciing 6 Philippin. Virut Dengue c6 dang hinh cdu, dutng kinh 40 - 5Onm, vd ngoai la 1ép lipit kép, chifa glycoprotein va protein c6 nguén géc tit mang sinh chat cila 1€ bao. V6 capsit bao quanh axit nucteic tao thanh nucleocapsit cé dudng kinh 30nm, chita 32 capsome. Genom 1a ARN don, mach (+) gém 11000 nucleotit. Genom cila virut chia khung doc m@ duy nhat ma hod cho cée polypeptit cia virut theo thit ty: —C-—prM ~ E — NS1 — NS2A - NS2B — NS3 — NS4A — NS4B - NS5 - 3° 175, Trong d6, phia ddu 5° cé khoing 100 nucleotit va phia ddu 3) cé khong 400 nucleotit khong lam nhiém vy ma hod. Dau 3! cdn duoc gin dudi poly A. Ba protein cau trdc 1a ~ Protein C ~ protein capsit chia 112 — 113 axit amin ~ Protein prM (premembrane) - tién than cia protein mang ~ Protein E (envolop) — protein v6 ngoai duge glycosyl hod dé thanh glycoprotein, gém 493 — 495 axit amin. Bay protein khdc bao gém 3 protein c6 kich thudc 1én 1a NSI, NS2, NSS va 4 protein cé kich thude nhé 14 NS2A, NS2B, NS4A va NS4, - NS1 [8 glycoprotein, KN két hop bé thé — NS3 — protein ¢6 hoat tinh serin — proteaza va helicaza — NSS ~ protein ¢6 hoat tinh ARN — polymeraza — NS3 va NSS cén cho sao chép ARN ciia virut. Chic nang cita 4 protein nhé cdn chua r8, 46 18 céc protein lién két mang. 15.2.2.2, Qué trink nhan lén Virut Dengue chit yéu nhan lén trong dai thyc bio. Genom ARN (+) am nhiém vu gan mARN yao riboxom ma hog cho mt phan tir polyprotein duy nhat. Nhis proteaza, phan tr polyprotein nay duge phan ct thanh 10 doan, trong d6 c6 doan la ARN - polymeraza. Soi ARN (+) dugc ding lam khuon dé téng hop soi ARN (—) nhd ARN - polymeraza méi hinh thanh. Soi ARN (—) dén lugt né lai duge ding 1am khuon dé téng hop nén nhiéu soi ARN (+) méi. Sgi nay 6 nhiéu chite nang : — ARN Idi (genom) cita thé hé virut méi ~ mARN dé téng hgp polyprotein Lam khuon di Vecto truyén bénh ig hop céc sqi (+) khéc nita. Trong tw nhién c6 3 logi vat chil cba virut Dengue Fi ngudi, linh truéng va musi. Ngudi va linh trudng vita la 6 chita via 1a vat chi cla virut, Mudi Aedes aegypti IA vecto truyén bénh chinh, tuy nhién & cae ving thanh thi Aedes albopictus ofing la thit pham. Muéi Aedes aegypti phan b6 khdp noi nhung thudng sdng trong nha, dau 8 nhing noi ti, hoat dong ban ngay vao hic séng s6m hoac budi chigu tdi. Khéc véi mudi Culex tritaenniorhynchus gay bénh viém nao Nhat Ban, tude nhat phai hit méu lon, chim hoic ga (1a 6 chta virut), sau dé méi dét ngudi dé gay benh cho ngudi. Chu trinh gay bénh cham dit tai day vi ngudi khong phai 1a 6 chifa virut. Do vay, mudi dit c6 dét 176 ngud) cling khong true tigp truyén cho ngudi khac. Con & s6t xuat huyét Dengue thi nguge lai, Aedes aegypti sau khi dot ngudi benh s€ bi nhiém virut, tigp tye dot réi lay benh cho ngudi khdc : Chu trinh truyén bénh Mubi Aedes Musi Aadies Mudi Aedos Kit \ Trang mudi _ /- Nguai Trung mudi Mubi Aedes Mudi Aedes Mui Aedes Viing ritag mii Thank pho Ving néng thon 1S. Triéu chitng lim sang sot Dengue Cc bigu hign Lam sang cita sot xu huyél Dengue rat da dang. Thdi gian & b&nh tir 3 dén 10 ngay. Bénh due dac trmg béi st, ahite dda, dau hong, chay nude mat, dau cdc khép 6, dén xuat huyét va thoat huyét tuong din dén sdc gidm thé tich tun hodn, r6i loan dong mau, Néu khong duge xtt ly kip thai co thé din déin tir vong, WHO da dua ra 4 mite do nang nhg cla bgnh : —Bé6 |. Benh nhan sot dot ngot, tign luc va kéo dai — Do 2. Bude sang npay thir 3, benh nhan cé bigu hign xuat huyét tir ahe dén nang nhur xudt huyet dudi da, niém mac hoae xual hign cde mang tim bam. — Do 3. Xuit hign trigu ching cham dé 1i ti dudi da & mat trude cia 2 cing va mat trong 2 cdnh tay, bun khi xuat huyét 6 ket mi g sudn... Tip dé cé thé Ia chiy mau cam, méu loi. doi ac. di tiéu ra mau... Truéng hop ning, vao ngay thi 4 — 6, bénh nhan co thé dai tign ra mau hoae tham ché non ra mau. Bénh ban c6 déu higu suy tun hoan, mach nhanh, tut huyét dp hoac huyéi dp kep (chénh lech gidta huyet dp téi da va 101 thigu [4 S 20mmflg) déng thai kem theo céc trigu chéng nhy da lanh, am, ngudsi vat va hoac sét li bi. — D6 4. Bénh nhan rei vao tinh trang nguy kich, tiéu cau gidim, bat dau biéu hién sc sau, mach nh va khé bat, huyét dp bing khong. Tinh trang nay rat dé dan dén tit vong. Co che bénh sink : St xudt huyét Dengue [a sét Dengue ¢6 kém theo xuat huyét, 6 lan nhiém thé nhat, bénh nhan bi s6t 4 mde trang binh r6i binh phuc. Trong méu benh nhan di hinh thinh KT khang Dengue. © lin nhiém sau, virut s€ két hop véi KT dé tg0 thanh phic hop virut — KT. Phuc hop may duc cae té bao trinh dign KN (APC) thau 16m va tiéu hod, APC hoat hod t& bao T mhé dé 1 bao nay sin ra mot luong 1én via 7 lymphokin lim v6 mao mach, gay chay mau, s6c, 6 thé dn dén tit vong. Do vay, xudt huyét 1 h4u qua cia phan ting qué main. 15.2.2.4, Chan dodn lam sang Do sot xuat huyét Dengue doi khi c6 nhing biéu hién lam sing ban déu giéng nhu céc bénh gay sot hoac sot xuat huyét thong thudng, do dé rat dé nhaim Hin. Hién nay, dé chin doan sot xudt huyét Dengue, ngwivi ta khuyen ding ky thuat ELISA nham phat hign IgM dac higu KN Dengue (cin goi 1a ky thuat MAC — ELISA) ngay ngiyy thi 2 sau khi bénh khdi phat. Gin day, hing Panbio - Australia dua ra phuong phap sac k¥ mién dich nhanh dé xdc dinh IgM va IgG trong sét xudt huyét Dengue (Dengue fever IgM and IgG rapid immunochromatography). Cac thinh phan bao gém KN Dengue va huyét thanh bénh nhan (chia IgM va IgG khang Dengue) sau 7 phil 18 c6 thé doc duce ket qua. 15.2.2.5. Phong, chéng Cho dén nay chua c6 thude dic ti chéng sot xuat huyét Dengue, do dé cong téc phong benh déng vai trd quan trong. Can gitt vé sinh khu dan cu, don dep, san lap ché nude dong, Uiét pha 6 bo gay vA noi mudi cur tri, Dang hoa chat digt mudi va Mesecyclops an bo gay. Tm man bang permetzin. Cin chén dodn sém va xit ly kip thoi : ~ B6 sung dich thé sém (cho udng hodc truyén tinh mach, diéu chinh dién gidi) ~ Ha nhiét khi sot cao (trénh dimng logi thadc cé salixylat) — Xit trf xuat huyat va sde ~ Khi bi tim tai phi cho thé oxi. C6 thé ding aspirin va codein dé gidm dau, thudc colamin dé lam diu ngoai ban kich thich. 15.2.3. Viém nao Nhat Ban Viém nio Nhat Ban 1a benh lay nbiém quan trong cia hé thin kinh wang uong. Bénh lua hanh 6 hau hét cdc nude chau A ké cd ving Trung A va An Do. Tuy nhién, benh thutng thay & cic nude Dong A nhu Nhat Ban. Han Quéc, Trung Quéc va 6 ca 10 nude Dong Nam A. Hang nam trén thé gidi cé khoang 50 000 truting hop mac véi ty Ie tir vong 25 ~ 30% va 50% mang di chting than kinh sudt ddi, dé lai ganh nang cho gia dinh va xa hoi. O Viet Nam, bénh lw hank & noi cé 6 bénh we nhién cd déng bing va mién ndi nghia 1a 6 ving dia 1¥ co nhimg diéu kién dé virus tén tai trong ty nbien va lew hanh khi c6 dich bénh : vat chil, vecto, diéu kign khi hau (nhigt do, do dm) dé mudi sinh san. Bénh tan truyén theo mila, thudng 18 vao mia mua, tir thing 4 dén thing 10 hing nam. Ty le mac benh 6 ving cé Inu hanh dich viém no Nhat Ban cao la 50 truémg hgp/10 000 dan, cdn 6 ving thap nhat cting c6 ty 1é tir vong 1a 40 ~ 50%. Ngay nay, nhor phuong phép diéu trj tich cuc, ty [é nay gidm con 10 - 20%. 178, 15.2.3.1. Virut viém nao Nhét Ban Virut viem nao Nhat Ban duge phan lap dau tien tir bénh nhi & Tokyo nam 1935. Day [A virut arbo, ho Flaviridae, chi Flavivirus. Virion c6 dang hinh céu, dudng kinh trung binh 40 — 5Onm, chia genom 1a ARN (4). ARN c6 Khoi lugng phan tit 4x10°, chiém 6% kh6i Luong hat virut. Genom chita khoang 11kb ma hod cho 10 protein, trong dé c6 3 protein cau tric va 7 protein phi cdu tric (hinh 15.1). Hat virut trong é bao ' Hat virut ngoai té bao Nucleocapsit Hinh 15.1. So dé cau trac cla virut viém nao Nhat Ban Ba protein c4u tric 1a protein C (Idi), protein M (mang) va protein E (vo ngoai), trong d6 protein E duge nghién cttu ky nhat. Day 1a glycoprotein gan vao thu thé cia té bao va ciing IA KN gay ngung két héng cau, tao KT trung hoa va gay DUMD té bao. — Protein C (core ~ Idi) c6 khéi lugng phan tir 13000Da, chtta 136 axit amin va giau lisin. Protein C lién két véi ARN tao thanh phtfe hop C - ARN. — Protein pre M/M (premembrane/ membrane). PrM cé kh6i Luong phan tit 26kDa, chita 75 axit amin, 1 chat chua duge glycosyl hod ciia protein M. Pr M trai qua phan cat mudn tao thanh protein M va doan pr (dau —NH3). Doan nay duge tiét ra moi trudng ngoai bao. Su phan cat xy ra true hoac khi virut chui ra khdi té bao. — Protein E (vo — envelope). Cac gai nhti ra khdi v6 ngoai 1a glycoprotein E lam nhiém vu KN. Protein E gan véi thu thé cia té bao chi, tham gia vao sy dung hop v6i mang té bao va c6 kha nang gay ngung két héng cdu. Bay protein phi cu triic 14 NSI, NS2a, NS2b, NS3, NS4a, NS4b va NSS. Cac gen mA hod cho cdc protein nay duge thé hién trén so dé (hinh 15.2). - NSI la glyoprotein lién két mang, chiic ning cla n6 con chua duge nghién cfu ky nhung cé 1é né tham gia vao qué trinh sao chép sém cila virut. Dot bién & protein nay ciing anh huéng dén tinh doc. 179 ~ NS3 18 protein Jén tht 2 trong hat virut (68 — 70kDa), cé hoat tinh enzym proteaza, helicaza va ARN triphotphataza. — NSS [8 protein cudi cing duce ma hod béi khung doc mé, ciing 1A protein 1én nhat (khoang 104 kDa). Protein nity cing c6 hoat tinh enzym metyltransferaza tham gia vao su metyl hod md ¢ dau 5' va ARN — polymeraza. Co [é né tham gia vao clu thinh ARN — polymeraza phu thude ARN, 88 baze 4 9 2478 10184 +0375 5°] Ving protein eB trae Ving protain phi cfu tre ni < 2382 bazo ; 944 baze 1 aaeaxtamny | (2638 aut amin) . \ } al 7 U U = baze ond E 1 NSt NSZeNS2b_NS3 NS4a_NSAb NSS H H : ut : i i 791 ! axit amin ° 34.32 Hinh 15.2. So dé genom cia virut viém nao Nhal Ban ma hoa cho céc protein cau trie va phi edu tric, ~ Cac protein NS2a, NS2b, NS4a va NS4b. Chute nang cila cdc protein nay cdn chua biét 16. Tuy nhién, do 6 sy lién ket gidta phic hé protein - ARN polymeraza cia virut voi mang 1é bao nén ngudi ta cho ring cdc protein nay céin thiét cho sy dinh vi vA hoat dong ciia phiic he polymeraza Virut vim nao Nhat Bin bén & pif = 7 - 9, pH = 9 18 didu kién can thiet dé gitt kha nang ngung két hdng cu. Virut bi bat hoat 6 56°C tong 30 phiit, twang doi bén & ~70°C. Bi bat hoat nhanh duéi anh sdng tt ngoai, Dé bi mat hoat tinh bdi cde dung moi hoa tan lipit nhu ete, desoxycholatnatri. 1.2.3.2, Chu trink nhdn lén Vé co bin, chu tinh nhan tén cua virut viém néo Nhat Bin cfing ging nhur & cdc virut chifa genom ARN khéc. Chting cé thé nhan léa trong cde té bao nudi cy mo nh nguyén bio so cia phdi gd, t& bao than chudt dét vang (BHK — 21), té bio mudi (66/36), (€' bao vero... Qué tinh nhan lén gém céc giai doan sau : ~ Hdp phy va vam nhdp. Virut di chuyén trong dich gian bao dé dén bam vio thy thé cita t€ bio danh cho glycoprotein E. sau dé xam nhap vio té bdo theo co ché ahap bao. ‘Ong hyp ede thank phan. Sau khi cdi vo, ARN chuéi (+) duge ding lam mARN 2 hgp protein sém (ARN — polymeraza). ARN chudi (+) cing duge ding 1am 180, Khuon dé tng hop ARN chuéi (~) bd sung nh ARN ~ polymeraza phy thuge ARN dé tao thinh chudi RF trung gian, ri tir dé tng hop chudi ARN (+) theo nguyéa tée bin bao tén. Day 1A genom cia virut moi. Sy téng hgp ARN xiy ra wong té bao chat, Cac ARN mdi tao thanh lai duge ding lam mARN dé téng hgp protein cau trac. Qué trinh Kip rp va ho’n thién virion dién ra é mang sinh chat. capsit hinh khdi da dign bén trong chia mot chuéi ARN. Cc virion duge tao thanh nim trong ede nang cia mang ludi noi chat. ~ Gidi phdng. Sau khi Lip rép thnh virion hodn chinh, ching tién sét ming sinh chat, phé va t€ bao dé chui ra ngoai ri lai tip tuc chu ky nhan lén 6 té bio mdi. Vecto truyén bénh Virut viem naéo Nhat Ban lay truyén qua dong vat trung gian va vecto. Mac di dong vat cdm thu voi virut viém ndo Nhat Ban la chudt nhat wing, chudt dat, khi, citu, ché. méo, dé, lon va nhiéu loai chim nhung thit pham chi yéu truyén bénh sang ngudi 1a lon va cée loai chim dam lay. Benh chi xudt hién ¢ ngu’i khi cé diéu kign sinh thai thich hop cho sy lay truyén. G cae dong vat nay virut cé thé nhan lén, xudt hien trong mau nhyng khong biéu hién trigu chimg va khong truyén cho the hé sau. Lon s6ng gin giii véi ngudi nén mot khi né 1a 6 chia virut thi sé we thanh dong v4 quan trong nhat trong qué trinh truyén bénh sang ngudi. Virut viém ndo Nhat Ban Khong lay truyén tir ngudi sang ngudi do tip xtc hoge do mudi dét tir newdi bénh sang ngudi lanh vi ngudi khong phdi 1a 6 chia. Khi nico mudi hit méu dong vat di bi nhiém virut (6 chia) r6i d6t ngudi tht mdi trayén benh sang ngudi. Mot kini mudi da bi nhiém. virut, ching cé Kha nang truyén bénh suét thoi gian t6n tai va kha nang nay cdn wuyén sang thé hé sau qua uriing (hinh 15.3). Musi Ngee Musi Chim Chim Mus SO Len Lon / 4 \ / Muli ‘aor Maud Hin 15.3. So d6 lan truyén virut viérn néio Nhat Ban trong ty nnién Nam 1938, ngudi ta phan lap duge virut viém ndo Nhat Ban wr mudi Culex triaeniorhychus va ching minh ring chinh loai mudi nay la vecto truyén benh. Hien nay, virut vigm néo Nhat Bin di duge phan lap ur wen 10 loai Culex va 4 Loai Anopheles. O cic noi khéc nhau cé thé c6 cdc vecta truyén bénh khde nhau. © Malaysia, ngoai C. triaentorhynchus thi C. gelidus cling 1a vecto truyén benb, con 6 nhiéu ving thuge An Bo vecto chinh lai 8 C. vishnui. 181 15.2.3.3. Trigu chitng lam sang Thoi gian ti benh & ngudi ta khi bi mudi dét dén khi xuat hign wiéu ching 1a 1 - 6 ngiyy, cling c6 khi kéo dai dén 14 nghy. Cée uigu ching c6 thé xuat hign tir tir, bén cap tinh, cap tinh va dot ngot. Qua trink tign trign cia bénh c6 thé theo 3 giai doan : — Giai dogn tién triéu chitng. Trude khi biéu hién cde trigu chimg cla hé thong than kinh trung wong. Giai doan nay biéu hign bing sot cao, c6 hodc khong kém rét run, dau dau dit doi, khé chiu va buén nén. Lic nay khong thé chan dodn dua vao trigu chting lam sang vi dé 14n v6i céc bénh khac. — Giai doan viém ndo. Biéu hién céc trigu ching thin kinh trang wong (sau 3 ~ 5 ngay) véi cdc biéu hién nhu r6i loan van dong, truong luc co ting, chan tay co cting, clr dong kh khan hoac lén con co giat. D6 [8 céc dau hiéu quan trong trong chdn dodn lam sing. Tit vong xay ra 6 tudn thit nhat do nguyén nin thin kinb. ~ Giai doan muon. Cé céc dau hiéu phuc héi cham, cdc chic nang thén kinh trong nhigu tudn hoac biéu hign cdc dau higu tén thuong hé than kinh trung uong, nu ligt nia ngudi hoac toan than, c6 thé dé lai di ching rdi Joan than kinh suét déi. Tuy nhien, da s6 trudng hop bi nhiém virut nhung khong biéu hign tri¢u ching. Benh nhan chi bi sot nhe, hoi nhtic ddu réi wr khdi. Chi c6 2 — 3% nhiém virut biéu hién wigu ching lam sang edp tinh, con lai 1a dang tiém dn. Thong thudng, ngudi bi abiém virut di 6 hay khong biéu hign trigu ching déu duge mién dich suét doi, diéu nay gidi thich vi sao chi so lam sang 6 tré em cao hon rat nhiéu so véi ngudi 1én. 15.2. Dap itng mién dich Hai loai KN quan trong nhat {a protein pr M/M va protein E kich thich co thé tao KT trung hoa va KT ngan ngung két hong cau. Cac virut khde 1 thinh vién cia nhém huyét thank viém nao Nhat Bin (JE serotype) cing 1a KN bé mat véi cau tréc tuong tr nhu virut viém ndo Nhat Ban, do dé eg thé xudt hign phan tng chéo véi céc KT cilia cdc loai khdc nhau. 15,2.8.5. Chan dodn Dé chan dodn nhanh bénh viém néo Nhat Ban ngudi ta ding phuong phap MAC — ELISA oham xdc dinh KT dac higu IgM hode c6 thé ding phan img RT - PCR. Vign Vé sinh Dich 18 Trung uong hang nam déu tién hanh giém sat dich té hoc bénh viém nao Nhat Ban bang bo sinh pham do vién ty san xudt. BO sinh phim nay da duge tmg dung rong rai trén pham vi toan quéc véi do chinh xdc cao. 15.2.3.6. Diéu tri vé phéng chong Cho dén nay van chuta ¢6 thuéc dic tri bénh viém néo Nhat Ban ma chi cé bign phap diéu tri trigu ching. Néu co diéu kién nén tiem vacxin dy phong, nhat 1a 6 ving e6 nguy co uu hanh dich bénh. 182 Hién c6 3 loai vacxin : — Vacxin séng gidm doc luc sin xudt trén té bio than chudt dat véi chiing SA14 — 14-2; Vacxin duge dénh gid la ¢6 cong hiéu tot, dé sin xual, gid thanh ré nhung dé an toan khong cao do nguy cg héi phuc ciia virut ~ Vacxin bat hoat cing sin xudt trén té bdo than chudt ddt, sit dung ching P3. Ca hai loai vacxin tren déu do Trung Quéc ché tgo va déu chua dat yeu cau cla WHO. Do 46, chit yéu chi ding trén linh thé Trung Quée. — Vaexin bdt hogt sdn xudt nt ndo chudt sit dung ching Nakayama hoac ching Beijing — 1 da dugc Nhat Ban nghién ctu thanh cong tir 1950 dén thap nién 1960. vacxin nay di dat do tinh khiét cao. Nam 1988, Vien Biken Nhat Ban di chuyén giao cong nghé san xuat cho Vien Vé sinh Dich té Trung wong cia Vigt Nam va tir nara 1992, vien nay da sin xuat duge vacxin viém nio Nhat Ban dat tiéu chudn cla WHO, bao dim 9 an toan va kha nang mién dich 100%. Hién nay, duy nhat chi cd vacxin sin xuat theo cong nghé nay 1a duge WHO cong nhan vé tinh an toan va cong hi¢u, vacxin duge tiem 2 liéu dudi da. Liév tht nhat tiém 0,5mt cho ué du6i 3 tudi va Lml cho tré trén 3 tudi, Liéu tha 2 tiém cach liéu thi nhat 1 ~ 2 tuan. Sau mot nam tiém nhac lai 1 lidu nia. Dé phong bénh viém ndo Nhat Ban cén giit gin vé sinh khu dan cu, triét pha 6 bo gay, King quang va noi cu trd cba mudi, sit dung bién phap két hop nhu dua yao chong trinh digt con tring gay hai néng nghiép hay cai tién hé thong tudi tiéu, tam man bang thuéc diét mudi permetrin. 15.2.4. Viém gan C Trude day khi noi dén viém gan do virut 1a ngudi ta nghi dén HAV va HBV nhung vé sau cdn phat hign ra mot sé virut khdc cling gay bénh viém gan. Liic dau, do chya phat hién duge ban chat cua virut nén dé trénh nhém lin ngudi ta goi 1A "virut khong A khéng B" (NA - NB). Mai dén sau nim 1988 méi xée dinh duge fa virut arbo nhém B, thugc ho Flaviviridae va goi la virut viém gan € (HCV). Neay nay, viém gan C di wé thanh hiém hog mang tink toan cau vi khi nhiém HCV c6 thé dan tdi xo gan, réi sau dé 1a ung thu gan ma khong cé dau higu bao trade. Hign nay trén thé gidi cO 180 trigu ngudi nhiém HCV tuong duong voi 3% dan sé, gap 4 lin ngudi nhiém HIV. Con dudng lay truyén HCV lay truyén chit yéu qua duong mau va cdc ché phim tir mau. Tren 90% trudng hop viém gan sau truyén mau cé kién quan dén HCV, 30% bénh nhan loc mau c6 KT khang HCV. Ngoai ra HCV con c6 thé My qua dudng tinh duc (5%) va tir me sang con khi sinh no (10%), © Viet Nam, ty 1é nhiém HCV 6 nguéi cho mau 1A 3 - 5%, 6 ngudi loc mau 1A — 18% va & nhing ngudi tiém chich ma tuy ia 80%. Sy lay nhiém HCV dae biet 183 nguy hiém cho nhimg ngudi nhiém HIV. O My, khodng 33 — 50% bénh nhan nhiém HIV cting déng thi nhiém HCV. Viec déng nhiém hai loai virut nay sé ddy nhanh tién trinh dén AIDS. 15.2.4.1. Dac diém lam sang C6 hai dang viém gan do HCV gay ra: — Viém gan cdp. Liic dau biéu hién thong qua dau higu can lm sang. Déng thoi véi su ting Ivong virut 1a sy tang lugng enzym gan (aminotransferaza). Enzym nay dat dinh cao sau 30 ~ 60 ngay, sau dé tré vé binh thudng trong vai tudn nhung mo gan phai sau vai théng méi héi phuc. Chi khong 5% bénh nhan nhiém HCV xuat hién triéu ching chén an va sau dé 1a ving da. ~ Viém gan man tinh. Thé hién 6 céc mite 46 khéc nhau ti khong cé triéu chiing, gan khong bi tén thuong dén nhiing biéu hign trigu chtimg lam sang do gan bi tén thuong, r6i xo gan trong vong vai nam. Thong thudng, triéu chung lam sang xuat hién khi bi xo gan. Cac bién chitng cia xo gan cé thé 1a xo gan cé chuéng, non ra mau do gian tinh mach thuc quan, hoi chig gan nao, suy gidm chifc nang gan. 15.2.4.2. Virut viém gan C HCV [a virut flavi hinh cau, 6 kich thuée nho (30 - 60nm) (hinh 15. 4), thude chi Hepacivirus ~ chi thtt 3 cita ho Flaviviridae. V6 ngoai chia glycoprotein. Lai 14 chudi ARN don, (+) g6m 9379 bazo, chia lam hai ving : ving edu tréc nim phfa déu 5' ma hod cho cdc protein cau tric vA rang Khong edu tric nim phia dau 3! ma hod cho cdc protein khong cu tric. Tan cing déu 5'1a phan khong dich ma 5'~ UTR (untranslated region) hay NC (non — coding) va tan cing dau 3' 1a ving khong dich ma 3’ UTR dutdc gin véi dudi poly A. Trong genom con 6 mot ving ma tinh ty nucleotit dé bi bién déi goi [a rang siéu bién (hypervariable region — HVR). Dua theo céc phan tich di truyén thi nhin chung HCV giéng véi Pestivirus hon 1 Flavivirus Protein xuyén mang ve ARN olia virut = = = — ae C £1 E2NS1.NS2 NS3 NS4 NSB Hinh 15.4. Cu tric genom cla HCV. Vang edu tric mi hoa cho cac protein cdu tric gom : — Gen C ma hod cho protein nucleocapsit p22 (KN C22 - 3) lam nhiém vu gin véi ARN dé tuo nucleocapsit. — Gen El ma hod cho glycoprotein vd ngoai gp33 (KN gp33). ~ Gen E2/NSI mi hoa cho protein vd ngoai gp70 (KN gp70). Vang khong edu trie ma hoa cho ci protein khong c&u tric gdm : — Gen NS2 ma hoa cho protein gin vao mang (p23). ~ Gen NS3 ma hod cho proteaza va helicaza (p72). ~ Gen NS4 duge chia thanh NS4a ma hod cho protein p10 va NS4b ma hod cho protein p27. ~ Gen NSS dutgc chia thinh NS5a ma hod cho replicaza va NSSb ma hod cho ARN — polymeraza phu thugc ARN cén cho qué trinh sao chép. G hai dau 1a céc ving khong dich ma C6 6 loai HCV khée nhau vé genotyp duge ky higu tir HCV — 1 dén HCV - 6. Genom ciia chting khde nhau 31 — 34% nucleotit. Ngoai ra, con 06 40 typ phy duge ky higu la HCV ~ 1a, HCV — 1b, HCV — 2a, HCV - 2b... 15.2.4.3. Chan doén Khi xudt hign KT khang virut c6 nghia 1A bénh nhan da bi nhiém virut HCV, Da so céc trang hop fa nbiém man tinh. KT duge xdc dinh bing kf thuat ELISA voi KN 1a protein (ai 6 hop. Ngoai ra c6 thé xac dinh ARN virut bang ky thuat RT-PCR. 15.2.4.4, Diéu tri Cho dén nay van chua c6 thudc dac tri HCV. Phuong php diéu trj (6t nhat hién nay 1a sit dung IFN - a két hop véi thuée chéng virut ribavirin. Néu digu tri lién tuc sau 6 ~ 12 thang, lugng virut c6 thé gidm 50%. Déi voi IFN — (2b (IntronA) hoge IFN - 2a (ReferonA) cé thé sit dung ligu cao (3 — 6 mega ~ unit) 3 lan/tudn trong vong 6 thdng. Doi véi trudng hop xo gan nang thi cn phai ghép gan. Bien php hitu higu va kinh té nhat van 1a tim ra vacxin chong HCY. Trong khi ch’ doi, tét nhat cin tap trung kiém sodt va ngan chan sw Jay Jan cila virut. 15.2.5, Viém gan G Nam 1960, 6 My phat hien thay mot logi viém gan cap méi khong gidng nhu cdc viém gan da biét va dal tén Ja virut viém gan G (HGV). Cho dén nam 1995, ngudsi ta da xde dinh dugc day 1a virut ARN don, (+) chita 9200 nucleotit va thudc ho Flaviviridae. Té chife gen clia HGV cing gidng nhu cdc thinh vién khdc thude ho Flaviviridae véi ving cdu tric nim & phfa dau S' con ving phi cu tric nim 4 phia dau 3’. Viem gan G xuat hién 6 khap cdc chau luc. G chau A, nude cé ty le mae virut nay cao nhat la 6 Lao (15%), Mang Cé (6,6%). 185 Sy lay truyén cia HGV ciing gidng nh HCV qua truyén méu va sit dung cdc sin phim tir mau, qua ghép tang, quan hé tinh duc, me truyén sang con khi sinh no va nhdt 1a qua tiém chich ma tuy. HGY gay viém gan cap nhung nhe hon so vdi viém gan C vi khong biéu hién triéu chiing. Cé thé gay viém gan mn tinh nhung nhe hon nhiéu so voi HCV, kéo dai 8 - 15 nam va thudng cing nhiém véi HCV, HBV va HIV. 15.2.6. Banh sét vang Sot ving 1a bénh sot xudt huyet edp tinh do virut arbo, chi Flavivirus gay ra v6i dic diém Ia vang da. Trong lich sit, bénh s6t vang da gay ra nhiéu cai chét cilia thuc dan chau Au khi xam chiém Trung va Nam My, Bénh thuéng lan truyén qua vét dét cira vecto TA mudi. G thanh pho, 6 chita virut 18 ngudi va mudi Aedes aegypti cin d trong rimg thi 6 chifa 1a khi vA mot s6 loai mudi rimg. 15. ‘Thoi gian U bénh fa 3 ~ 6 ngay, thudmg khong c6 dau higu tién trigu ching. Beh Khoi phat dot ngat, sot cao, mat dé bimg, mat xung huyét. Cac trigu chimg khdc thuong nhu buén non, 6i mita, téo bén, dau thugng vi, nhite dau, dau co. Dac diém néi bat nhst la vang da do virut gay viém gan. Cing thudng théy xuat huyét. Bign ching cé thé xay ra [a Tam héng than nhiém doc do tang protein nigu. |, Dae diém lam sang 15,2,6.2. Chan dodn C6 thé tign hanh phan lap virut flavi hode xde dinh KT trong mau nho phan ing ELISA hoac phan ting te ché ngung két héng cau. U5, Vaexin giam doc lyc phong sét vang duge ché tit ching 17D5 nudi trong phoi ga. Tiém mot liéu (0,5mb) dudi da. Tiém nhac lai sau 10 nam. Du phong va diéu tri Benh khong c6 thude chita. Bénh nhan can duge nghi ngoi va cham séc diéu dudng, réi_ ty khéi, Truéng hop nang can diéu tri nhu tiem canxi gluconat (1g, 1 - 2 lan méi ngay. Dé ngin chan xuat huyét, ung dimetyldrinat 50g (100mg dang uéng hoac 50mg dang tiém cach quing 4 ~ 6 gid dé gidm buén nén. Ding codein (60mg) dé tri hdc dau. 186, Chuong 16 VIRUT TOGA, HO TOGAVIRIDAE 16.1. GIGI THIEU Virut foga 1a virut ARN soi don, c6 vé ngoai nhiém vio nhiéu ioai dong vat cé xuong séng va nhiém vao dong vat chan khép véi vai trd 1a vecto, Ho nay ciing bao 26m cac tée nhin gay bénh quan trong cho ngudi va dong val, trong dé cé thé gay sdy thai hoae dj 1at bam sinh. Virut tén tai sudt vong doi & dong vat chan khdp ma khong gay bénh cho ching. Ho Togaviridae gém 4 chi : ~ Alphavirus thudc virut arbo nhém A, gém cdc virut viém nao ngua mién Tay, viém néo ngua mién Déng, viém nao ngua Venezuela, bénh Chikungunya, bénh Mayaro, bénh o‘nyong — nyong, sét song Ross, virut Semliki. ~ Arterivirus chi gém virut gay viém dong mach ngua. ~ Pestivirus gay nhiém é lon va bo. Virut khong nhan lén 6 dong vat khong xuong song va khong phii Ia vecto. Pestivirus cling c6 thé gay sdy thai va dj 1at bam sinh. = Rubivirus chi gém virut rubella, Ngudi la vat chi ty nhién duy nbat cita virut nay. Virion hinh cau, dung kinh 50 ~ 70nm, bao gém nucleocapsit hinh da dién (dung kinh 28 - 35nm) duge bao béi vd ngodi lipoprotein. Nucleocapsit dugc edu tao tir mot loai protein Ii (protein C) lien két voi genom ARN. Bé mat vd ngoai c6 céc glycoprotein chinh Elva E2. Doi véi virut rimg Semliki cdn cé glycoprotein thit 3 — protein E3 nhung 6 Alphavirus protein E3 lai duoc gidi phéng vdo dich nudi té bao nhiém. Cac gai glycoprotein cé hoat tinh ngung két héng céu va cén cho sy hap phu cita virut. Genom cia virut la chudi ARN don, (+), kha dai, kh6i Ivong phan tir 4 x10°. Trong cde virut ké trén, ARN duge gin mi va dudi poly A. G Alphavirus, it nhat c6 trinh wr gen nhu sau : 5’ nsP1 — nsP2 ~ nsP3 — nsP4 — C- E3 — F2 - El — 3' trong d6 nsPl - nsP4 la cde protein khong edu tric (cac thanh phan cha ARN ~ polymeraza phy thuoc ARN). 16.2. CHU TRINH NHAN LEN Virut toga nban én trong t bao chat. Qué trinh nay duge nghién ctu cha yéu 6 Alphavirus (virut rimg Semliki va virut Sindbis). = Protein phi cau inde duge téng hyp truc tip wr chudi ARN genom (+) (425), chiéu dai di. = Protein cau inde duge téng hop tit chudi ARN (+) duéi genom (268. chiéu dai ngdn hon genom) cé gin mi va dudi. Chudi 26S nay duoc khéi diu tis vi tri nim phia trong khuon ARN (-), c6 chigu dai di. 187 Virut rubella cing ding phuong thic nay dé téng hop céc chudi ARN dui genom (26S) va chudi ARN chigu dai dit (408), ~ Su dich ma duge khéi dau chi tir mot vi tri dé tao ra chudi polyprotein sau d6 duoc phan cét nhd proteaza ~ Su téng hyp mdi loai ARN cua virut 46 1A ARN (-) va ARN (+) c6 chidu ARN dudi genom. di, — ARN 26S duge téng hop vitot tri so voi ARN 428 sao cho dat duge lugng protein c4u tntic én hon so véi protein phi cau tric khi ARN genom duge bao boc va capsit. ~ Virut trudng thanh ra khéi t€ bao theo Idi ndy chéi qua mang sinh chat. Trong (é bio dong vat cé xuong song, Alphavirus tao CPE rat nhanh khi bi nhiém virut. Qué trinh tng hgp protein va ARN cia vat chi: bi kim him nhanh chong dan téi fam tan té bio. Mot 6 Alphavirus chit yéu nhiém tiém an va gay hai cho dong vat khong xuong song. 16.3. BENH RUBELLA Rubella hay soi Dic 14 bénh nhiém virut thé nhe rét hay lay, chit yéu 1a & tré em. Virut rubella ta thanh vién cia virut toga, Ide dau nhiém vao dugg ho hap tren, nhan len trong 16 bao niém mac sau dé vao méu, réi tdi mot sé noi trén co thé. Sau thi gian 4 benh 2 ~ 3 tudn, bénh nhan bi nhitc déu, dau hong, sét nhe, sung hach lympho & 6, r6i phat ban duéi dang cdc cham héng & mat, sau d6 lan ra Khdp co thé. Sau mot tuan, cae cham ban lan di nhung bénh nhan van con bi nhiém virut trong 3 — 4 ngby nita, G tré em va thanh nien bj nhigm virut rubella thuéng 6 thé nhe. Néu mic trong thoi ky mang thai, virut sé nhiém vao thai gay hoi ching sdi Dic bam sinh. Hoi ching nay duge dic trung boi su nhan len bat thudng cia virut, cé thé gay dj dang thai ni, Nhin chung, nhiém virut rubelfa khi mang thai @ thoi ky ddu sé dé hau qua nghiém trong. TY le tr vong len dén 25% 6 cde trudng hop hoi ching si Duc bim sinh. Dj tat thong thudng ohdt lin quan dén rubella la cac benh vé mat (duc nhan mét, tat mat nhé, bénh tang nhn dp va viém mang dém), vé tim mach (xo cing dong mach tuyén ndi tid, ching hep dong mach ngoai vi phdi, khuyét tat vach tam ni hodc tim that), vé than Kinh (nh6 dau, viém mang nao, cham phat trién ti tug), Tré nho nhiém virut rubella bim sinh thudng cham [én do bi benh vé xuong, bénh to gan va Lich, bénh gidm tiéu cdu chimg vang da va xuat hién céc tén thuong trén da nhut ban xudt huyét. KT xual hién sau khi cde ndt ban bat déu ln. Lic déu phat hign thay ca IgG va IgM. IgM tén tai khong qué 4 — 5 tuan, con IgG c6 thé tén tai suét dai. Tai nhiém thug c6 thé xuat hien nhung khong biéu hién trigu ching. Virut rubella lay nhiém qua tiép xtic hoe qua cdc hat nude nhé li ti ban ra khi thé, ho, hoae hat hoi. 188 16.3.1. Virut rubella Virut rubella 1a thanh vién ca chi Rubivirus, ho Togaviridae. Ho nay duge xép vio virut arbo nhung ban than virut rubella khong lay truyén qua con tng. Cho dén nay chi cé mot typ huyét thanh. Virion 18 cdc hat da hinh thai, d0i xtmg xodn, duoc bao béi vo ngoai lipit kép. Kich thuée trung binh 50 — 73nm. C6 3 protein cau inic chinh bao gém 2 glycoprotein E1 (58000Da) va E2 (42000 ~ 47000Da) gn trén vé ngoai va protein C (protein capsit, 33000Da) nim 6 phia trong. Genom 1 ARN don, (-). Qué trinh nhan Jén dién ra trong té bao chat. Trong qué trinh chin, virut nay chdi vio bong cita (€ bao chat hodic ndy chéi tit mép mang sinh chat. Virut bi bat hoat bdi dung méi hoa tan tipit hoac trypsin nhung khong bi pha huy béi dong lanh hodc séng sigu am. 16.3.2, Chan doin Chi yéu ding dé khang dinh su nhiém virut rubella 6 phy ni cé thai hose nhiém virut rubella bam sinh. Cae phan ting Auyéi thank, Truting bop méi nbiém thi tét nhat 1a xée dinh IgM bing ELISA hoac MD hujnh quang. Ky thuat tan mau phéng xa don (Single radial haemolysis) duge sit dung rong rai dé xdc dinh kha nang MD & phy nif cé thai hoae & ngudi c6 nguy co lay nhiém cao (cde y ti khoa nhi, cde cd chim séc hode nudi day té...) nhung khong ding dé do higu gid KT va it c6 gid tri chin dodn virut rubella. 16.3.3, Phan lap Truée day thuding ding phuong phap phan lap virut dé chain dodn nhiém rudella bam sinh trong bao thai. Hign nay duge thay bing phuong phap PCR xdc dinh ARN ca virut. Cho virut nhan Lén trong té bao nudi cy m6 than tho RK13 va gide mac thé SIRC va quan sit CPE. 16.3.4. Phong, chéng Su dung immunoglobulin thong thudng trong MD thu dong 6 thé lam gidm hoac ngan ngifa benh rubella & phy nd mang thai nham git thai. Tiem ching vacxin MMR. Can dua vacxin MMR (measles, nuump, rubella) vao Chuong trinh Tiém ching mé rong Quéc gia nhim thanh todn 3 bénh nay & tré em. Khi tao dugc MD cong déng (herd immunity) & mde dg cao thi 3 virul uén sé it ed eo hgi tn tai trong cong déng. Vaexin ligu mot duge tiém ching cho tré em hai tuéi va liéu nhée tai khi té 6 tudi den trading. Tiém dudi da hodc tiém bap. Vacxin tao MD tt va lau dai, tuy nbien cin theo ddi can than dé kiém tra xem MD cé (én tai treng nhiéu nam hay khong. Da co béo ‘ 189 cio cho thay MD chéng virut sdi hinh thanh sau mii lai xuat hién 6 tudi thanh nién, Cée phan ting phu ‘m thi nhat bj yéu di nén bénh — Thuong bigu hign nhe nhut sét, khé chiu, ban dd, s6 mi (do thanh phin cia virut séi gay ra), d6i khi cdn bi vim tuyén mang tai (do thanh phdn cia virut quai bi) va dau khdp (do thinh phan cita virut rubella), thm chi c6 thé bj co gidt. — Viém nao ~ mang no do quai bi cé thé lién quan dén mot trong hai ching vacxin da ding (ching Urabe). 6 mot s6 nude, vi du 6 Anh ding ching Jeryl Lynn. Chong chi dinh : ~ Trénh mang thai trong vong mot thang sau khi tiém vacxin. ~ Khong diing cho ngudi thiéu hut MD (vi du dang ding thude ste ché MD), nguii bj bénh ung thu va cdc bénh dc tinh khdc. — Khong ding cho ngudt min cim véi protein tring. 196 Chuong 17 VIRUT FILO, HO FILOVIRIDAE 17.1. GIGI THIEU Céc virut Marburg va Ebola 1a hai than vién cia chi Filoviras, ho Filoviridae, Day 18 hai Joai "anh em" cé nhigu dac diém gidng nhau vé hinh thai, cu tao genom va nhigu loai protein. Ca hai déu gay s6t cap tinh trim trong 6 ngudi. Virut Marburg duge phat hign nam 1967, khi ching déng thoi gay bénh cho 25 nhan vién phong thi nghiém Marburg (CHLB Dtic) va Belgrat (Nam Tu cil) khi ho tiép xtic vi khi mgt xanh chau Phi (Cereofithecus aethiops) nhap tit Uganda. Ty lé tit vong 25 - 30%. Bénh cing cin phat hién thay & Zimbabwe, Kenya va Zaire. Virut Ebola mang tén mot dong song ¢ Zaire, Noi day, nam 1976 chting xuat hign trong hai vy dich déng thai G Zaire va Sudan lam cho trén 500 ngudi mac ben. TY Le tir vong rit cao, & Zaire 18 90% con & Sudan la 60% lim cho ca thé gidi simg sot. Virut Ebola da duge phan lap va giai wink tw gen. Ching & Zaire ky higu 1a EBO — Z, con chiing 6 Sudan ky hiéu li EBO — S. Nam 1989, phan lap digc loai Ebola méi & khi nhap tir Philippin dang cach ly ¢ Reston — M¥ nén ky higu 1a EBO — R. Biéu nay cho thay, chua han virut Ebola chi cé ngudn géc tt chau Phi. Nam 1995, virut Ebola Iai tdi xuat hign 8 Zaire nhung sau dé bién mat khong dé lai dau vét. Ebola ciing cin phat hién thay 4 Sudan, by bién Nga, Gabon va Uganda. Ca virut Marburg va Ebola d8u chita ARN dan, (-), khong phan doan, dai 19,1kb, khdi lugng phan tir 3.5 — 4,5x10°. Nucleocapsit cé dang xodn, duoc bao boc bai vd ngoai chia lipit. Virut cé dang sgi dai 790 - 1079nm, dudng kinh 8Onm. (Boi Khi virut 6 thé dai dén 14 000nm), Virut cling cé thé e6 dang phan nhdnh hodc khép vong hodc c6 hinh s6 6, c6 1é 1a do khi nay chéi, nhiéu nucleocapsit cing chui ra va duge bao boc bai cing mot vd ngoki. BE mat vd ngoai phi gai dai 7am. Hat virut chia 7 protein do 7 gen ma hod, trong dé c6 protein N (180 kDa) li ARN — polymeraza phu thudc ARN, L (104 kDa) 1a nucleocapsit, VP35 (35 kDa) c6 vai u giéng nhu protein P & virut paramyxo va rhabdo, GP (125kDa) la protein gai chinh, VP40 (protein nén — M) cling véi VP24 tao nen vd ngodi nhiéu lbp va VP30. Virut Marburg va Ebola d& bj bat hoat béi dung moi lipit, B — propiolacton, focmaldchit, bite xa tia y, tia UV. Bén & nhigt 49 phong trong nhiéu gi¢ nhung bj bat hoat 6 60°C trong | gid. 17.2. QUA TRINH NHAN LEN Virut Marburg va Ebola cé thé tén cong vio nhiéu loai té bao cla co thé, dac bigt la dai thuc bao va té bao gan. Chiing nhan lén trong té bao vero. Qua trinh nhan lén tuong ty nhu 6 cdc virut paramyxo va rhabdomyxo. Trude hét chuéi ARN don, (-) sau khi gidi 191 phéng vao té bao chat tign hanh phién ma nha ARN — polymeraza phu thudc ARN do ching mang theo dé tgo ra chudi ARN don, (+). Chudi nay vita lam nhigm vu khuon dé téng hop cdc soi don, {-} te 1A genom cilia cde virul con chéu via lam luén nhiém vu cia MARN dé téng hop cae loai protein cho cc virut méi. Nucleocapsit duge hinh thanh va tich luy trong té bao chit, tao thé dn nhgp. Virut thanh thuc ra khéi té bao theo 16i nay chéi. Lic dé, nucleocapsit duge mang té bio chit bao boc, 1g0 thanh vd ngoai Khi mot lugng Ién virut duge tao thinh té bao sé bi pha huy. 17.3, DAC DIEM LAM SANG VA BENH SINH Dac diém lam sang cla bénh Marburg va Ebola cé nhiéu diém gidng nhau. Thi ky nh tir 3 ~ 9 ngay. C6 cdc biéu hién ban dau giéng cam. Bénh nhan thudng bi sét cao (30 - 40°C) dot ngot, dau dau, khé chiu, dau ca, viém két mac, nhip tim cham, ti¢u chay, mat nude va lim di. Mot sé bénh nhan bi ban rit san & n; tha 5 — 7. Trén da den thudng kho nhan biet, cho dé khi da bi bong. Sau dé 1a dén non va di ngoai ra mau, chay mau mii, loi, am dao. Cac trigu ching khdc gém gan to, lich to, phi mat, do biu hoac am ho. Cac bién chimg gdm viem tinh hoan dan dén teo, viém co tim, déi voi phy nit cé thai thi thudng bi say thai va rong kinh kée dai. Bénh nhan chét sau 6 — 17 ngay chil yéu IA do bi séc va mat nhiéu mau. Virut xuat hién 6 hau het cac mod, nhung gan 4 noi cv tri chinh va tir dé di vao mau. 17.3.1. Lay truyén Virut Marburg va Ebola lay truyén tir ngudi sang ngudi qua tigp xuc ye ti€p véi méu, nude bot, chat non mifa, tinh dich va phan ngudi bénh ca ben trong va ben ngodi benh vign. Virut céing ay qua quan hé tinh duc. Cho dén nay, mac dit da 16n nhiéu cong sic nhung vin chua xéc dinh duge loai vat nao di mang virut nay trayén cho ngudi. 17.3.2. Chan doin C6 thé tién hanh phan lap virut tir cdc mau mau, nude tiéu, dich hong cha bénh nhan. Té bao cita chugt lang Nam M§ nhay cdm véi virut nhumg 1€ bao thich hop nhat cho nudi cay virut la té bao vero. Giai doan dau cap tinh, 6 thé quan sat thay virut duéi kinh hién vi dién tit. Sau 7 - 10 ngay 6 thé xée dinh duoc KT khang virut. Vi day 1a cdc virut pay bénh rat nguy hiém nén ching chi duoc phép nudi trong cdc phong thi nghiém chuyén khoa cao véi dé an toan mie 4°, Bénh nhan phai duge cach ly tuyét doi, cée bénh phim phai duge quan ly nghiém ngat theo tiu chude cita WHO. 17.3.3, Diéu tri Hign nay chu e6 thude dae trj cde benh néi tren mA chi ¢6 bign php diéu tri wigu ching. Da thir ding ligu phap IFN nhung higu qui chua rO ring. Cong ty Vieal de San Diego (Califonia) 43 thit nghiém thanh cong vacxin Ebola va dang tam thu tue dé duge cap phép. Mot Jogi vacxin hiu higu chéng virut Ebola khong nhiing rat cn cho cae quée gia cé can bénh nay hodnh hanh, cho céc nhamt vien y t€ thung xuyen tip xtic voi virut nay ma con 1a mot vai khf chéng lai am mu sir dung virut Ebola nhu mot vii khi khing b6 sinh hoc. 192 Chuong 18 VIRUT REO, HO REOVIRIDAE 18.1, GIGI THIEU Virut reo 14 nhém virut ARN kép, gay nhigm dutng ho hdp va duémg rudt nhung khong gay bénh dic higu hay nghiém trong, vi thé Sabin dé nghj goi IA "virut mé coi duing ho hap va duémg rudt” (reo f& tir ghép cdc chit dau cla cum tit respiratory enteric Orphan). Te mé cdi (orphan) duge ding 6 day vi virut duge phan lap lin dau tign tir ngudi ma khong gay bat ky irigu ching benh cu thé no. Tuy nhién, cdc thank vién nhém virut reo rat da dang, ching gay nhiém cho ngudi, dong vat cé xuong song (ké cd chim), con tring va thyc vat. Neay nay, nhém virut dau tign phan lap th dong vat co vi van duge xép vao chi Reovirus. Ching vita c6 thé phan lap duge tir ngudi mae benh dudng ho hap va tieu hod nhung khong biéu hien tri¢u ching via e6 thé phan lap duge tir ngudi khoé manh. Mot chi cdn quan trong hon Reovirus la Rotavirus, day 1a cin nguyén gay ben tiéu chay, viem rut G té em tir 6 — 24 thang tudi (thudng duéi 5 twéi) vi & dong vat non. Cac virut thuge cde chi Orbivirus va Cortivirus gay nhiém cho nhiéu loai con tring vi thé ching cing dige xem abu virut arbo. Virut orbi gay benh sdt ve Colorado 6 ngudi. M6t s6 virut orbi khde gay bénh viém nao ngua va bénh IwGi xanh & clu. 18.2, PHAN LOAI Ho Reoviridae bao gém 9 chi trong dé cé 4 chi gay nhiém cho ngudi 1A: - Orthoreovirus gém 3 typ huyet thanh virut reo typ 1,2, 3 ~ Orbivirus vi Lortivirus g6m nhiéu typ huyét thanh, — Rotavirus g6m mot sé nhém va nhigu typ huyét thanh. Bang 18. PHAN LOAI VIRUT VA DAC DIEM CHINH CUA CAC CHT THUOC HO REOVIRIDAE GAY NHIEM CHO NGUOL Die di Genom cia virut reo c Orthoreo Rota Orbi Corti Kich thie (rim) 80 78 80 80 86 doan ARN 40 14 10 12 Khétlueng phan tt) a5 5 49h | 12,7 x 10% ~ 18x 10° cia genom (Da) Nui va Ngudi va cae | Ngubi va cae déng | Ngubi va cac Vat ohd cae dong vat | déng vat co ‘| vat 66 xuang s6ng | déng val e6 xueng 3 6 xuong song | xuong séng khac | khac, dong vat | s6ng khdc, dong | hae chan khép vat chan khép 193

You might also like