(123doc) Tai Lieu Chuong 3 Tich Phan Boi

MôC LôC
3 TÝch ph©n béi 3

3.1 §Þnh nghÜa tÝch ph©n trªn h×nh hép . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
3.2 §iÒu kiÖn ®ñ ®Ó hµm kh¶ tÝch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
3.3 TÝch ph©n béi trªn tËp giíi néi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
3.4 Çch tÝnh tÝch ph©n béi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
1
gi¶i tÝch II
S¸ch dïng cho sinh viªn tr-êng §¹i häc x©y dùng
vµ sinh viªn çc tr-êng §¹i häc, Cao ®¼ng kÜ thuËt
2
Ch-¬ng 3
TÝch ph©n béi
Trong ch-¬ng nµy chóng ta sÏ x©y dùng kh¸i niÖm vµ çch tÝnh tÝch ph©n cho
hµm thùc nhiÒu biÕn sè. Tr-íc hÕt chóng ta nh¾c l¹i kh¸i niÖm "h×nh hép" ®·
biÕt ®Õn ë ch-¬ng tr-íc.
H×nh hép trong R lµ kho¶ng ®ãng
[a, b] = {x ∈ R | a ≤ x ≤ b}
trong ®ã a, b ∈ R. Ng-êi ta th-êng nãi h×nh hép trong R lµ h×nh hép 1 chiÒu.
H×nh hép trong Rn lµ tÝch §Ò çc cña n kho¶ng ®ãng trong R:
H = [a1, b1 ] × [a2, b2] × · · · × [an, bn ]
hay
H = {x = (x1, x2, · · · , xn ) | ai ≤ xi ≤ bi }, víi mäi i = 1, .., n.
Ta gäi h×nh hép trong Rn lµ h×nh hép n chiÒu.

ThÓ tÝch cña h×nh hép n chiÒu
H = [a1, b1] × [a2, b2 ] × · · · × [an , bn ],
kÝ hiÖu λ(H) lµ tÝch cña çc ®é dµi çc ®o¹n th¼ng [ai, bi ]:
λ(H) = (b1 − a1 )(b2 − a2)...(bn − an )
§Æc biÖt khi H1 = [a, b] lµ h×nh hép 1 chiÒu, thÓ tÝch cña H1 lµ ®é dµi cña
®o¹n [a, b]:
λ(H1 ) = λ[a, b] = b − a.
3
4 Ch-¬ng III. TÝch ph©n béi
NÕu H2 lµ h×nh hép 2 chiÒu H2 = [a1, b1 ] × [a2, b2], khi ®ã thÓ tÝch cña H2
λ(H2 ) = (b1 − a1)(b2 − a2)
chÝnh lµ diÖn tÝch h×nh ch÷ nhËt H.

Khi x©y dùng kh¸i niÖm tÝch ph©n hµm mét biÕn chóng ta ®· nãi tíi phÐp
chia kho¶ng [a, b] thµnh n kho¶ng nhá bëi çc ®iÓm chia xi thuéc [a, b]
a = x0 < x1 < x2 < · · · < xn = b.
B©y giê, tæng qu¸t h¬n chóng ta sÏ ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm phÐp chia (theo kiÓu
l-íi) h×nh hép n chiÒu H nãi trªn thµnh çc h×nh hép n chiÒu nhá h¬n trong H.
H×nh 3.1: PhÐp chia l-íi h×nh hép
Gäi T1 lµ mét kho¶ng con nµo ®ã (T1 = [xi, xi+1 ]) trong phÐp chia [a1, b1]
thµnh m1 kho¶ng nhá, T2 còng lµ mét kho¶ng con nµo ®ã (T2 = [yj , yj+1]) trong
phÐp chia [a2, b2 ] thµnh m2 kho¶ng nhá... T-¬ng tù ®èi víi Tn . Khi ®ã h×nh hép
n chiÒu H ®-îc chia thµnh
N = m1 m2 · · · mn
h×nh hép (n chiÒu) nhá h¬n vµ
Hi = T1 × T2 × · · · × Tn
lµ mét trong çc h×nh hép nhá ®ã. HiÓn nhiªn
[
N
H= Hi .
i=1
3.1 §Þnh nghÜa tÝch ph©n trªn h×nh hép 5
Trong ch-¬ng nµy khi nãi vÒ phÐp chia F mét h×nh hép nµo ®ã, chóng ta
lu«n hiÓu lµ phÐp chia kiÓu l-íi nãi trªn. HiÓn nhiªn thÓ tÝch cña H b»ng tæng
çc thÓ tÝch cña tÊt c¶ çc h×nh hép nhá
X
N
λ(H) = λ(Hi ).
i=1
Chó ý r»ng còng nh- trong hµm mét biÕn, ng-êi ta kÝ hiÖu d(F ) lµ ®-êng kÝnh
cña phÐp chia F . §-êng kÝnh ®ã lµ ®-êng kÝnh lín nhÊt trong sè tÊt c¶ çc
®-êng kÝnh cña h×nh hép nhá T1 × T2 × · · · × Tn cña phÐp chia F nãi trªn
d(F ) = max{d(H1 ), d(H2 ), ..., d(HN )}.
(§-êng kÝnh h×nh hép lµ kho¶ng çch lín nhÊt gi÷a 2 ®iÓm cña h×nh hép ®ã).
3.1 §Þnh nghÜa tÝch ph©n trªn h×nh hép

§Þnh nghÜa 3.1.1 Cho h×nh hép n chiÒu H ⊂ Rn vµ hµm
f :H →R
x¸c ®Þnh trªn H. Gäi F lµ mét phÐp chia l-íi bÊt k× h×nh hép H:
[
N
H= Hi ,
i=1
chän ®iÓm ti ∈ Hi tïy ý thuéc Hi víi mäi i = 1, 2, ..., N . Khi ®ã kÝ hiÖu
X
N
S(F ) = f (ti )λ(Hi )
i=1
lµ tæng tÝch ph©n cña hµm f t-¬ng øng víi phÐp chia F . NÕu tæng tÝch ph©n S(F )
tån t¹i giíi h¹n L vµ giíi h¹n ®ã h÷u h¹n khi ®-êng kÝnh cña phÐp chia d(F ) tiÕn
tíi 0:
X
N
lim S(F ) = lim f (ti )λ(Hi ) = L,
i=1
ta nãi hµm f kh¶ tÝch trªn H vµ kÝ hiÖu

Z
lim S(F ) = L = f (x) dx
d(F )→0 H
hoÆc ZZ Z
lim S(F ) = L = ... f (x1 , x2, ..., xn) dx1 dx2 ...dxn.
H
Chó ý r»ng giíi h¹n lim S(F ) = L ®-îc hiÓu nh- sau:
d(F )→0
Víi ε > 0 tïy ý lu«n tån t¹i δ = δ(ε) > 0 sao cho víi mäi phÐp chia h×nh hép
H cã ®-êng kÝnh d(F ) < δ vµ mäi çch chän çc ®iÓm ti ∈ Hi , ta cã
X
N
|S(F ) − L| = | f (ti )λ(Hi ) − L| < ε.
i=1
(Chó ý r»ng sù tån t¹i giíi h¹n cña tæng tÝch ph©n S(F ) kh«ng phô thuéc
vµo viÖc chän çc ®iÓm ti tïy ý trong Hi ).
VÝ dô XÐt tÝch ph©n hµm h»ng sè f (x) ≡ C víi ∀x ∈ H. Khi ®ã víi mäi phÐp
[m
chia F : H = Hi , tæng tÝch ph©n
i=1
X
m X
m
S(F ) = f (ti )λ(Hi ) = Cλ(Hi ) = Cλ(H)
i=1 i=1
kh«ng phô thuéc vµo F . VËy lim S(F ) = Cλ(H), hay

Z ZZ Z
Cdx = . . . C dx1 dx2 ...dxn = Cλ(H).
H H
§Þnh nghÜa 3.1.2 Cïng víi çc kÝ hiÖu trong ®Þnh nghÜa trªn, ta ®Æt
Mi = sup f (x) mi = inf f (x).

x∈Hi x∈Hi
Khi ®ã
X
N
S ∗(F ) = Mi λ(Hi )
i=1
3.2 §iÒu kiÖn ®ñ ®Ó hµm kh¶ tÝch 7
X
N
S∗ (F ) = mi λ(Hi )
i=1
®-îc gäi lµ tæng Darboux trªn vµ tæng Darboux d-íi cña hµm f t-¬ng øng víi
phÐp chia F .
Râ rµng víi mäi phÐp chia F
S∗ (F ) ≤ S ∗(F ).
§Þnh lÝ sau lµ hiÓn nhiªn (®-îc chøng minh t-¬ng tù nh- trong tÝch ph©n hµm
mét biÕn)
§Þnh lÝ 3.1.1 (§iÒu kiÖn cÇn ®Ó hµm kh¶ tÝch) NÕu f kh¶ tÝch trªn h×nh hép
H, khi ®ã hµm f bÞ chÆn trªn H (tån t¹i sè K ∈ R ®Ó |f (x)| ≤ K víi mäi x ∈ H).
Do ®Þnh lÝ trªn, trong ch-¬ng nµy tõ nay vÒ sau khi nãi vÒ çc hµm kh¶ tÝch,
ta chØ xÐt nh÷ng hµm bÞ chÆn.
3.2 §iÒu kiÖn ®ñ ®Ó hµm kh¶ tÝch

Chóng ta cÇn ®Õn kh¸i niÖm sau vÒ çc phÐp chia.
§Þnh nghÜa 3.2.1 Gi¶ sö F vµ F 0 lµ hai phÐp chia mét h×nh hép H. Ta nãi phÐp
chia F mÞn h¬n phÐp chia F 0 nÕu mäi h×nh hép con cña H øng víi phÐp chia F
®Òu n»m trong mét h×nh hép con nµo ®Êy øng víi phÐp chia F 0. §iÒu nµy t-¬ng
®-¬ng víi kh¼ng ®Þnh mäi h×nh hép con øng víi phÐp chia F 0 lµ hîp cña çc h×nh
hép con nµo ®ã øng víi phÐp chia F
[
Hi0 = Hk .
k:Hk ⊂Hi0
Tõ ®Þnh nghÜa trªn, suy ra r»ng nÕu phÐp chia F mÞn h¬n phÐp chia F 0, khi
®ã
S∗ (F 0) ≤ S∗ (F ) vµ S ∗ (F ) ≤ S ∗ (F 0).
Kh¼ng ®Þnh trªn suy ra tõ nhËn xÐt: nÕu A ⊂ B, khi ®ã
inf f (x) ≤ inf f (x) vµ sup f (x) ≤ sup f (x).

x∈B x∈A x∈A x∈B
§Þnh nghÜa 3.2.2 Gäi

[
N1
(1)
F1 : H= Hi
i=1
[
N2
(2)
F2 : H= Hj
j=1
lµ hai phÐp chia h×nh hép H. Hîp cña hai phÐp chia F1 vµ F2 lµ phÐp chia míi
h×nh hép H, kÝ hiÖu F1 ∪ F2 mµ mçi h×nh hép con cña phÐp chia míi b»ng giao
cña hai h×nh hép con nµo ®ã øng víi hai phÐp chia F1, F2:
(1) (2)
Hi ∩ Hj .
(1) (2)
Hi lµ h×nh hép con øng víi phÐp chia F1 vµ Hj lµ h×nh hép con øng víi phÐp
chia F2.
N1 [
[ N2
(1) (2)
F1 ∪ F2 : H = (Hi ∩ Hj ).
i=1 j=1
TÝnh ®óng ®¾n cña ®Þnh nghÜa trªn suy ra tõ nhËn xÐt: giao cña hai h×nh hép
hoÆc lµ tËp ∅ (tËp ∅ còng ®-îc coi lµ h×nh hép) hoÆc còng lµ h×nh hép. §ång
thêi dÔ dµng suy ra r»ng hîp cña hai phÐp chia F1 vµ F2 lµ phÐp chia mÞn h¬n
c¶ F1 vµ F2 .
§Þnh lÝ 3.2.1 Víi F1 vµ F2 lµ hai phÐp chia bÊt k× h×nh hép H, duy tr× çc kÝ hiÖu
nh- trong §Þnh nghÜa 2, khi ®ã
S∗ (F1) ≤ S ∗ (F2).
Chøng minh XÐt phÐp chia T lµ hîp cña hai phÐp chia F1 vµ F2, theo nhËn xÐt
trªn phÐp chia T mÞn h¬n c¶ F1 vµ F2 , suy ra ®iÒu ph¶i chøng minh
S∗(F1 ) ≤ S∗ (T ) ≤ S ∗(T ) ≤ S ∗(F2 ).
Ta dÉn vµo çc kÝ hiÖu

I∗ = sup S∗(F )
I ∗ = inf S ∗ (F )
lµ çc cËn trªn ®óng vµ cËn d-íi ®óng cña çc tæng tÝch ph©n hµm f víi mäi
phÐp chia F cã thÓ cã cña h×nh hép H. (Ng-êi ta cßn gäi I ∗ vµ I∗ lµ tÝch ph©n
trªn, tÝch ph©n d-íi cña hµm f ). Ta thõa nhËn ®Þnh lÝ sau
3.3 TÝch ph©n béi trªn tËp giíi néi 9
§Þnh lÝ 3.2.2 (§Þnh lÝ Darboux) I∗ = lim S∗ (F ) vµ I ∗ = lim S ∗(F ) khi ®-êng

kÝnh cña phÐp chia d(F ) tiÕn tíi 0.
Tõ ®Þnh lÝ trªn, ta cã hÖ qu¶
HÖ qu¶ 3.2.1 §iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ ®Ó hµm bÞ chÆn f : H → R kh¶ tÝch trªn h×nh
hép H lµ I∗ = I ∗ hoÆc diÔn ®¹t d-íi d¹ng kh¸c t-¬ng ®-¬ng:
Víi ε > 0 tïy ý lu«n tån t¹i mét phÐp chia F sao cho
S ∗ (F ) − S∗(F ) < ε.
Chøng minh §iÒu kiÖn cÇn lµ hiÓn nhiªn.

§Ó chøng minh ®iÒu kiÖn ®ñ, ta gäi I = I∗ = I ∗ lµ gi¸ trÞ chung cña tÝch ph©n
trªn, tÝch ph©n d-íi hµm f . Theo §Þnh lÝ Darboux, víi ε > 0 tïy ý lu«n tån t¹i
δ = δ(ε) > 0 sao cho víi mäi phÐp chia h×nh hép H cã ®-êng kÝnh d(F ) < δ, ta
cã
|S∗(F ) − I| < ε vµ |S ∗ (F ) − I| < ε.
Víi phÐp chia F nh- vËy vµ chän çc ®iÓm ti ∈ Hi tïy ý, do tæng tÝch ph©n
S(F ) tho¶ m·n bÊt ®¼ng thøc S∗ (F ) ≤ S(F ) ≤ S ∗ (F ), suy ra
|S(F ) − I| < ε.
§iÒu ®ã chøng minh f kh¶ tÝch trªn h×nh hép H ®ång thêi
Z
f (x) dx = I (= I∗ = I ∗).
H
§Þnh lÝ trªn tr×nh bµy t- t-ëng x©y dùng kh¸i niÖm tÝch ph©n hµm nhiÒu biÕn
bÊt k×. Tuy ®Þnh lÝ ph¸t biÓu ®iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ ®Ó hµm kh¶ tÝch song trong
thùc tÕ ®iÒu kiÖn ®ñ ®ã rÊt khã kiÓm tra. §Þnh lÝ sau ®-a ra ®iÒu kiÖn ®ñ ®¬n
gi¶n vµ dÔ kiÓm tra h¬n (çch chøng minh nh- trong gi¶i tÝch hµm mét biÕn).
§Þnh lÝ 3.2.3 NÕu hµm f bÞ chÆn vµ liªn tôc trªn h×nh hép H ⊂ Rn , khi ®ã f kh¶
tÝch. H¬n n÷a nÕu tËp hîp çc ®iÓm gi¸n ®o¹n cña f lµ h÷u h¹n hoÆc v« h¹n ®Õm
®-îc, th× f còng kh¶ tÝch trªn h×nh hép H.
NhËn xÐt r»ng nÕu f lµ hµm thùc mét biÕn (n = 1) ®¬n ®iÖu (t¨ng hoÆc gi¶m)
trªn ®o¹n [a, b], khi ®ã tËp çc ®iÓm gi¸n ®o¹n cña f kh«ng qu¸ ®Õm ®-îc, suy
ra f kh¶ tÝch trªn [a, b]. Líp çc hµm kh¶ tÝch kh¸ réng. HÇu hÕt çc hµm bÞ
chÆn ta th-êng gÆp lµ çc hµm kh¶ tÝch.
3.3 TÝch ph©n béi trªn tËp giíi néi

B©y giê chóng ta sÏ më réng kh¸i niÖm tÝch ph©n trªn mét miÒn giíi néi (bÞ
chÆn) bÊt k×. ChÝnh x¸c h¬n ta chØ x©y dùng kh¸i niÖm tÝch ph©n trªn mét miÒn
®o ®-îc d¹ng Jordan.
XÐt tËp M ⊂ Rn lµ tËp hîp bÞ chÆn trong Rn , khi ®ã tån t¹i mét h×nh hép
H chøa tËp M. Gi¶ sö
I1 , I2, ..., Ik, ..., IN Ik ⊂ H k = 1, 2, ..., N
lµ çc h×nh hép ®«i mét kh«ng cã ®iÓm chung trong vµ
[
N
Ik ⊂ M
k=1
LËp tæng çc thÓ tÝch çc h×nh hép Ik vµ kÝ hiÖu λ∗ (M) lµ cËn trªn ®óng cña tÊt
c¶ çc tæng ®ã
X
N
λ∗ (M) = sup λ(Ik )
∪N
k=1 Ik ⊂M k=1
T-¬ng tù gi¶ sö Ik , Ik ⊂ H k = 1, 2, ..., K lµ çc h×nh hép ®«i mét kh«ng cã

®iÓm chung trong vµ
[
K
Ik ⊃ M.
k=1
KÝ hiÖu
X
K
λ∗ (M) = inf λ(Ik ).
∪K
k=1 Ik ⊃M k=1
Chó ý r»ng tr-êng hîp kh«ng tån t¹i mét h×nh hép nµo ®-îc chøa trong M, khi
®ã theo quy -íc λ∗ (M) = 0. HiÓn nhiªn λ∗ (M) ≤ λ∗ (M). Ta cã ®Þnh nghÜa sau
§Þnh nghÜa 3.3.1 Mét tËp M bÞ chÆn ®-îc gäi lµ ®o ®-îc d¹ng Jordan nÕu
λ∗ (M) = λ∗ (M). Khi ®ã gi¸ trÞ chung cña chóng
λ∗ (M) = λ∗ (M)
®-îc gäi lµ ®é ®o Jordan cña tËp M (ng-êi ta cßn gäi t¾t lµ thÓ tÝch cña M), kÝ
hiÖu
λ(M) = λ∗ (M) = λ∗ (M).
NhËn xÐt r»ng nÕu M lµ h×nh hép khi ®ã ®é ®o Jordan cña M chÝnh lµ thÓ
tÝch cña h×nh hép ®ã. Ta cã thÓ chøng minh r»ng (dµnh cho ®éc gi¶) çc ®a gi¸c,
h×nh trßn, h×nh elip, h×nh cÇu, ... lµ çc tËp ®o ®-îc d¹ng Jordan. Nãi chung
çc tËp hîp "th«ng th-êng" (çc tËp hîp th-êng gÆp) lµ çc tËp ®o ®-îc d¹ng
Jordan.
Tuy nhiªn ta xÐt mét vÝ dô vÒ tËp hîp kh«ng ®o ®-îc d¹ng Jordan. KÝ hiÖu A lµ tËp çc sè h÷u tØ
trªn ®o¹n [0, 1] (xÐt trong tËp çc sè thùc R). HiÓn nhiªn kh«ng tån t¹i mét h×nh hép (®o¹n th¼ng)
nµo ®-îc chøa trong A, suy ra λ∗ (A) = 0. Trong khi ®o¹n th¼ng (h×nh hép mét chiÒu) bÐ nhÊt
chøa A lµ ®o¹n [0, 1], nãi çch kh¸c λ∗ (A) = 1. VËy tËp çc sè h÷u tØ trªn ®o¹n [0, 1] kh«ng ®o
®-îc d¹ng Jordan.
Gäi H lµ h×nh hép chøa tËp M vµ xÐt phÐp chia F h×nh hép ®ã:
[
N
F : H= Hi
i=1
DÔ dµng nhËn thÊy λ∗ (M) = sup σ∗(F ), trong ®ã

X
σ∗(F ) = λ(Hk )
k:Hk ⊂M
vµ λ∗ (M) = inf σ ∗(F ), trong ®ã

X
σ ∗(F ) = λ(Hk ).
S
k: Hk ⊃M
k
T-¬ng tù nh- ®Þnh lÝ Darboux, ng-êi ta chøng minh ®-îc r»ng
λ∗ (M) = lim σ∗(F ) vµ λ∗ (M) = lim σ ∗(F ).
Ta dÉn vµo kÝ hiÖu (

1 nÕu x ∈ M
χM (x) =
0 nÕu x ∈
/M
Hµm χM : Rn → R ®Þnh nghÜa ë trªn ®-îc gäi lµ hµm ®Æc tr-ng cña M.
B©y giê ta xÐt tÝch ph©n hµm ®Æc tr-ng χM (x) trªn h×nh hép H. DÔ dµng
chøng minh ®-îc λ∗ (M) vµ λ∗ (M) b»ng tÝch ph©n trªn vµ tÝch ph©n d-íi t-¬ng
øng cña hµm ®Æc tr-ng χM (x). V× vËy ®Þnh lÝ sau lµ hiÓn nhiªn
§Þnh lÝ 3.3.1 TËp bÞ chÆn M ⊂ Rn ®o ®-îc d¹ng Jordan khi vµ chØ khi hµm ®Æc
tr-ng χM : H → R kh¶ tÝch trªn h×nh hép H nµo ®ã chøa M. Khi ®ã thÓ tÝch (®é
®o Jordan) cña M b»ng: Z
λ(M) = χM (x) dx.
H
NhËn xÐt r»ng tÝch ph©n trªn kh«ng phô thuéc vµo viÖc chän h×nh hép H chøa
M. Tõ ®Þnh lÝ nµy suy ra hîp (giao) cña h÷u h¹n tËp hîp ®o ®-îc d¹ng Jordan
còng lµ tËp hîp ®o ®-îc d¹ng Jordan. Ngoµi ra nÕu A, B lµ hai tËp hîp rêi nhau
A ∩ B = ∅ trong Rn , hiÓn nhiªn
χA∪B = χA + χB .
Ta cã kÕt qu¶ sau
§Þnh lÝ 3.3.2 NÕu M1, M2 , ..., Mk lµ çc tËp hîp ®o ®-îc vµ ®«i mét rêi nhau, khi
[
k
®ã Mi còng ®o ®-îc d¹ng Jordan, ®ång thêi
i=1
[
k X
k
λ( Mi ) = λ(Mi ).
i=1 i=1
TÝch ph©n trªn tËp hîp ®o ®-îc d¹ng Jordan

B©y giê chóng ta cã thÓ dÉn vµo kh¸i niÖm tÝch ph©n trªn tËp hîp ®o ®-îc d¹ng
Jordan.
Cho hµm f : M → R x¸c ®Þnh trªn tËp bÞ chÆn vµ ®o ®-îc d¹ng Jordan. Gäi
H lµ h×nh hép nµo ®ã chøa M. Ta më réng ¸nh x¹ f lªn h×nh hép H b»ng ¸nh
x¹ f ∗ : H → R
(
f (x) nÕu x ∈ M
f ∗ (x) =
0 nÕu x ∈ H\M
Nh- vËy f chÝnh lµ thu hÑp ¸nh x¹ f ∗ lªn tËp M vµ
(
f trªn M
f∗ =
0 trªn H\M
Ta cã ®Þnh nghÜa sau
§Þnh nghÜa 3.3.2 Ta nãi f kh¶ tÝch trªn tËp bÞ chÆn vµ ®o ®-îc M, nÕu hµm f ∗
kh¶ tÝch trªn H. Khi ®ã
Z Z Z
∗
f (x)dx = f (x)dx = f (x)χM (x) dx.
M H H
Chó ý r»ng tÝch ph©n hµm f trong ®Þnh nghÜa trªn kh«ng phô thuéc vµo viÖc
chän h×nh hép H chøa M.
TÝnh chÊt cña tÝch ph©n béi

TÝch ph©n trªn tËp bÞ chÆn cã çc tÝnh chÊt ®¬n gi¶n sau ®©y (t-¬ng tù tÝch ph©n
hµm mét biÕn, b¹n ®äc tù chøng minh)
1. TËp M lµ tËp ®o ®-îc d¹ng Jordan trong Rn . Gi¶ sö f vµ g lµ çc hµm
kh¶ tÝch trªn ®ã, khi ®ã
(a) Víi mäi α ∈ R, αf còng kh¶ tÝch trªn M vµ

Z Z
αf (x)dx = α f (x)dx.
M M
(b) f + g còng kh¶ tÝch trªn M vµ

Z Z Z
(f (x) + g(x))dx = f (x)dx + g(x)dx.
M M M
2. NÕu M = M1 ∪ M2 lµ hîp cña hai tËp ®o ®-îc rêi nhau, khi ®ã

Z Z Z
f (x)dx = f (x)dx + f (x)dx.
M M1 M2
3. ThÓ tÝch cña tËp M b»ng

Z
λ(M) = 1 dx.
M
4. NÕu f (x) ≤ g(x) víi mäi x ∈ M, khi ®ã

Z Z
f (x)dx ≤ g(x)dx.
M M
Z Z

5. Víi f kh¶ tÝch trªn M, f (x)dx ≤ |f (x)|dx.
M M
6. Ta c«ng nhËn kÕt qu¶ sau (cßn ®-îc gäi lµ ®Þnh lÝ vÒ gi¸ trÞ trung b×nh)
Gi¶ sö f liªn tôc trªn tËp liªn th«ng D ⊂ Rn vµ D ®o ®-îc d¹ng Jordan,
khi ®ã tån t¹i mét ®iÓm c ∈ D sao cho
Z
f (x)dx = λ(D)f (c).
D
Chó ý r»ng tÝch ph©n hµm nhiÒu biÕn th-êng ®-îc gäi lµ tÝch ph©n béi, tÝch ph©n
hµm hai biÕn ®-îc gäi lµ tÝch ph©n kÐp, tÝch ph©n hµm ba biÕn ®-îc gäi lµ tÝch
ph©n béi ba.
TÝch ph©n çc hµm ch½n, lÎ trªn miÒn ®èi xøng

Ta cã nhËn xÐt quan träng sau ®©y vÒ tÝch ph©n çc hµm ch½n, lÎ trªn miÒn ®èi
xøng.
1. Gi¶ thiÕt tËp M ⊂ R2 nhËn ®-êng th¼ng y = 0 lµm trôc ®èi xøng, hµm d-íi
dÊu tÝch ph©n f (x, y) kh¶ tÝch trªn M vµ nhËn çc gi¸ trÞ ®èi nhau t¹i çc ®iÓm
®èi xøng nhau qua ®-êng th¼ng y = 0
f (x, y) = −f (x, −y) víi mäi (x, y) ∈ M.
(Ta cßn nãi f lµ hµm lÎ theo biÕn y). Khi ®ã

ZZ
I= f (x, y) dxdy = 0.
M
ThËt vËy tËp M cã thÓ ph©n tÝch thµnh hîp cña hai tËp rêi nhau M = M1 ∪ M2 ,
trong ®ã M1 thuéc nöa trªn cña mÆt ph¼ng xOy (y ≥ 0) vµ M2 thuéc nöa d-íi
cña mÆt ph¼ng ®ã. (Xem h×nh vÏ d-íi ®©y).
Theo tÝnh chÊt cña tÝch ph©n béi nªu trªn

ZZ ZZ ZZ
f (x, y)dxdy = f (x, y)dxdy + f (x, y)dxdy.
M M1 M2
H×nh 3.2: MiÒn ®èi xøng
Tõ ®Þnh nghÜa tÝch ph©n béi lËp çc tæng tÝch ph©n cña hai tÝch ph©n nãi trªn,
nÕu ta sö dông çc phÐp chia ®èi xøng vµ chän çc çc ®iÓm ti = (ξi , ηi ) còng
®èi xøng nhau qua ®-êng th¼ng y = 0, suy ra çc tæng tÝch ph©n t-¬ng øng lµ
çc sè ®èi nhau
X
N
(1)
X
N
(1)
S(F1) = f (ξi , ηi )λ(Hi ) =− f (ξi , −ηi)λ(Hi ) = −S(F2).
i=1 i=1
Do vËy khi chuyÓn qua giíi h¹n, gi¸ trÞ cña çc tÝch ph©n còng ®èi nhau
ZZ ZZ
f (x, y)dxdy = − f (x, y)dxdy.
M1 M2
Suy ra tÝch ph©n cÇn tÝnh b»ng 0

ZZ
I= f (x, y)dxdy = 0.
M
LËp luËn t-¬ng tù nÕu tËp M ⊂ R2 nhËn ®-êng th¼ng y = 0 lµm trôc ®èi xøng,
hµm f (x, y) kh¶ tÝch trªn M vµ f (x, y) lµ hµm ch½n theo biÕn y, khi ®ã
ZZ ZZ
f (x, y)dxdy = 2 f (x, y)dxdy (∗)
M M1
(M lµ hîp cña 2 tËp ®èi xøng nhau qua trôc hoµnh M = M1 ∪ M2 , hµm f lµ
hµm ch½n theo biÕn y: f (x, y) = f (x, −y) ∀(x, y) ∈ M.)
2. Ta còng nhËn ®-îc kÕt qu¶ t-¬ng tù nÕu tËp M nhËn ®-êng th¼ng x = 0
(trôc tung) lµm trôc ®èi xøng (hoÆc gèc täa ®é O lµm t©m ®èi xøng), hµm d-íi
dÊu tÝch ph©n f (x, y) lµ hµm lÎ theo x, kh¶ tÝch trªn M
f (x, y) = −f (−x, y) ∀(x, y) ∈ M.
(hoÆc f (x, y) = −f (−x, −y) ∀(x, y) ∈ M). Khi ®ã
ZZ
I= f (x, y)dxdy = 0.
M
Tr-êng hîp f (x, y) lµ hµm ch½n theo biÕn x, b¹n ®äc tù rót ra çc kÕt qu¶ t-¬ng
tù nh- trong ®¼ng thøc (∗).
3. Çc kÕt qu¶ trªn còng cã thÓ më réng sang tÝch ph©n béi ba.
Ch¼ng h¹n ta xÐt tËp M ⊂ R3 nhËn mÆt ph¼ng z = 0 (mÆt ph¼ng xOy) lµm mÆt
ph¼ng ®èi xøng, hµm d-íi dÊu tÝch ph©n f (x, y, z) lµ hµm lÎ theo z, kh¶ tÝch trªn
M. Khi ®ã ZZ Z
f (x, y, z)dxdydz = 0.
M
VÝ dô 3.3.1
1. TÝnh tÝch ph©n
ZZ
p x2 + y 2
I1 = xy 2 2 2
4a − x − y − dxdy,
2a
D
trong ®ã miÒn D lµ h×nh trßn x2 + y 2 ≤ 2a2.

Ta nhËn xÐt r»ng D nhËn ®-êng th¼ng x = 0 (trôc tung trong mÆt ph¼ng
xOy) lµm trôc ®èi xøng, hµm d-íi dÊu tÝch ph©n

p x2 + y 2
f (x, y) = xy 2 2 2
4a − x − y −
2a
kh¶ tÝch trªn h×nh trßn D vµ lµ hµm lÎ ®èi víi biÕn x (nhËn çc gi¸ trÞ ®èi
nhau t¹i çc ®iÓm ®èi xøng nhau qua ®-êng th¼ng x = 0)
f (x, y) = −f (−x, y) víi mäi (x, y) ∈ D.
Suy ra I1 = 0.
ZZ
2. TÝnh tÝch ph©n I = dxdy, víi D lµ miÒn ph¼ng giíi h¹n bëi elip
D
x2 y 2
+ 2 = 1.
a2 b
MiÒn D nhËn çc trôc täa ®é lµm trôc ®èi xøng, theo tÝnh chÊt cña tÝch
ph©n kÐp ZZ ZZ
I= dxdy = 4 dxdy = 4S(D1 ),
D D1
S(D1 ) b»ng mét phÇn t- diÖn tÝch cña elip. Trong ch-¬ng tÝch ph©n x¸c
®Þnh ta ®· tÝnh
Z2 r
π
x2 πab
S(D1 ) = b 1 − 2 dx = ⇒ I = πab.
a 4
0
3. TÝnh tÝch ph©n Z ZZ

I2 = x2yz 3dxdydz,
V
trong ®ã V lµ elipx«it
x2 y 2 z 2
+ + 2 ≤ 1.
a2 b2 c
RRR
§Ó tÝnh tÝch ph©n I2 = x2 yz 3dxdydz, ta cã nhËn xÐt r»ng elipx«it V
V
nhËn mÆt ph¼ng xOy lµm mÆt ph¼ng ®èi xøng, V = V1 ∪ V2 , trong ®ã V1
lµ nöa trªn mÆt ph¼ng xOy vµ V2 lµ phÇn cßn l¹i, nöa d-íi. Hµm d-íi
dÊu tÝch ph©n (f (x, y, z) = x2yz 3 ) nhËn çc gi¸ trÞ ®èi nhau t¹i çc ®iÓm
®èi xøng nhau qua mÆt ph¼ng xOy (hµm lÎ theo z)
f (x, y, z) = −f (x, y, −z) ∀(x, y, z) ∈ V.
Tõ tÝnh chÊt tÝch ph©n béi suy ra tÝch ph©n hµm f trªn V1 vµ V2 còng ®èi
nhau. VËy
ZZ Z ZZ Z ZZ Z
2 3 2 3
x yz dxdydz = x yz dxdydz + x2yz 3dxdydz = 0.
V V1 V2
ý nghÜa h×nh häc cña tÝch ph©n béi
Gi¶ sö f : M → R lµ hµm kh«ng ©m kh¶ tÝch trªn M ⊂ R2 . §å thÞ cña f th-êng

®-îc biÓu diÔn nh- mét mÆt cong trong kh«ng gian R3 . PhÇn kh«ng gian giíi
h¹n bëi mÆt cong ®ã, mÆt ph¼ng täa ®é z = 0 vµ mÆt trô víi M lµ ®¸y, ®-îc
gäi lµ h×nh trô cong øng víi hµm kh«ng ©m f . Do çc tæng Darboux d-íi S∗(F )
lµ tæng çc thÓ tÝch cña çc phÇn kh«ng gian n»m trong h×nh trô cong vµ tæng
Darboux trªn S ∗(F ) lµ tæng çc thÓ tÝch cña çc phÇn kh«ng gian chøa h×nh trô
cong, ®ång thêi f kh¶ tÝch trªn M hay lim S∗ (F ) = lim S ∗(F ), suy ra h×nh trô
cong cã thÓ tÝch vµ thÓ tÝch h×nh trô cong, kÝ hiÖu V , b»ng gi¸ trÞ tÝch ph©n hµm
f trªn M ZZ
V = lim S∗ (F ) = lim S ∗(F ) = f (x, y) dxdy.
M
H×nh 3.3: ý nghÜa h×nh häc cña tÝch ph©n
3.4 Çch tÝnh tÝch ph©n béi

Trong thùc hµnh ta th-êng xuyªn ph¶i sö dông ®Þnh lÝ cùc k× quan träng sau
®©y. §Ó ®¬n gi¶n, tr-íc hÕt ta ph¸t biÓu vµ chøng minh cho tr-êng hîp n = 2,
viÖc chøng minh trong tr-êng hîp tæng qu¸t hoµn toµn t-¬ng tù dµnh cho b¹n
®äc.
§Þnh lÝ 3.4.1 (Fubini) Cho h×nh ch÷ nhËt H = [a, b] × [c, d] vµ hµm f : H → R
kh¶ tÝch trªn ®ã. Gi¶ sö víi mäi x ∈ [a, b], tån t¹i tÝch ph©n x¸c ®Þnh
Z d
g(x) = f (x, y) dy.
c
3.4 Çch tÝnh tÝch ph©n béi 19
Khi ®ã g(x) kh¶ tÝch trªn [a, b] ®ång thêi

Z b Z b Z d ZZ
g(x) dx = f (x, y) dy dx = f (x, y) dxdy.
a a c
H
TÝch ph©n hµm f (x, y) trªn h×nh ch÷ nhËt H = [a, b] × [c, d] lµ tÝch ph©n kÐp vµ
kÝ hiÖu ZZ Z bZ d
f (x, y) dxdy = f (x, y) dxdy.
a c
H
Chøng minh XÐt phÐp chia F bÊt k× h×nh ch÷ nhËt H.
H×nh 3.4: PhÐp chia l-íi h×nh hép
Gi¶ sö
a = x0 < x1 < · · · < xn = b
c = y0 < y1 < · · · < ym = d
lµ çc phÐp chia ®o¹n [a, b] vµ [c, d] t-¬ng øng cña F . Chän ®iÓm
ξi ∈ [xi−1 , xi] i = 1, 2, ..., n
tïy ý, khi ®ã
Z d m Z
X yk
g(ξi ) = f (ξi , y) dy = f (ξi , y) dy.
c k=1 yk−1
Gäi mik vµ Mik lµ çc cËn trªn ®óng (sup) vµ cËn d-íi ®óng (inf) cña f trªn
çc h×nh ch÷ nhËt
[xi−1, xi ] × [yk−1 , yk ] i = 1, 2, ....n; k = 1, 2, ..., m.

Khi ®ã Z yk
mik (yk − yk−1 ) ≤ f (ξi , y) dy ≤ Mik (yk − yk−1 ).
yk−1
Suy ra
X
m X
m
mik (yk − yk−1 ) ≤ g(ξi ) ≤ Mik (yk − yk−1 ).
k=1 k=1
Nh©n çc vÕ cña bÊt ®¼ng thøc nµy víi (xi − xi−1) råi céng chóng l¹i theo i ta
®-îc
X n Xm X
n
mik (yk − yk−1 )(xi − xi−1 ) ≤ g(ξi )(xi − xi−1 )
i=1 k=1 i=1
X
n X
m
≤ Mik (yk − yk−1 )(xi − xi−1 ).
i=1 k=1
Trong bÊt ®¼ng thøc kÐp nµy

X
n X
m
mik (yk − yk−1 )(xi − xi−1 ) = S∗ (F )
i=1 k=1
lµ tæng Darboux d-íi vµ

X
n X
m
Mik (yk − yk−1 )(xi − xi−1) = S ∗ (F )
i=1 k=1
lµ tæng Darboux trªn cña hµm f t-¬ng øng víi phÐp chia F . Theo gi¶ thiÕt hµm
f kh¶ tÝch trªn h×nh ch÷ nhËt H = [a, b] × [c, d], suy ra
Z bZ d
∗
lim S∗ (F ) = lim S (F ) = f (x, y) dxdy
a c
P
khi ®-êng kÝnh cña phÐp chia d(F ) → 0. V× vËy tån t¹i lim ni=1 g(ξi )(xi − xi−1 )
vµ b»ng
X
n Z bZ d
lim g(ξi )(xi − xi−1) = f (x, y) dxdy
i=1 a c
®iÒu nµy còng cã nghÜa lµ g(x) kh¶ tÝch trªn [a, b], ®ång thêi
Z b Z bZ d
g(x) dx = f (x, y) dxdy
a a c
hay
Z b Z d Z bZ d
f (x, y) dy dx = f (x, y) dxdy.
a c a c
®©y lµ ®iÒu ph¶i chøng minh.
NhËn xÐt r»ng gi¸ trÞ tÝch ph©n

Z d
g(x) = f (x, y) dy
c
trong ®Þnh lÝ còng chÝnh lµ diÖn tÝch thiÕt diÖn t¹o bëi mÆt ph¼ng ®i qua x, vu«ng
gãc víi trôc Ox vµ "h×nh hép cong". V× vËy ng-êi ta cßn kÝ hiÖu tÝch ph©n ®ã
b»ng S(x). (Xem h×nh vÏ d-íi).
Z d
S(x) = g(x) = f (x, y) dy.
c
H×nh 3.5: ThiÕt diÖn S(x)
Hoµn toµn t-¬ng tù ta cã kÕt qu¶ sau
§Þnh lÝ 3.4.2 Cho h×nh ch÷ nhËt H = [a, b] × [c, d] vµ hµm f : H → R kh¶ tÝch
trªn ®ã. Gi¶ sö víi mäi y ∈ [c, d], tån t¹i tÝch ph©n x¸c ®Þnh
Z b
h(y) = f (x, y) dx.
a
Khi ®ã h(y) kh¶ tÝch trªn [c, d] ®ång thêi

Z d Z d Z b ZZ
h(y) dy = f (x, y) dx dy = f (x, y) dxdy.
c c a
H
Tõ hai ®Þnh lÝ trªn ta suy ra hÖ qu¶ sau

HÖ qu¶ 3.4.1 NÕu çc ®iÒu kiÖn cña hai ®Þnh lÝ trªn ®-îc tho¶ m·n, khi ®ã
Z b Z d Z d Z b
f (x, y) dy dx = f (x, y) dx dy
a c c a
vµ cïng b»ng tÝch ph©n kÐp

Z bZ d
f (x, y) dxdy.
a c
§Æc biÖt khi f (x, y) liªn tôc trªn H = [a, b] × [c, d], çc ®iÒu kiÖn cña hai ®Þnh
lÝ trªn lu«n tho¶ m·n.
Tr-êng hîp tæng qu¸t, ®Þnh lÝ Fubini ®-îc ph¸t biÓu nh- sau
§Þnh lÝ 3.4.3 Cho hµm f : H → R kh¶ tÝch trªn h×nh hép H ⊂ Rn . Gi¶ sö
H = H 0 × H” lµ tÝch §Ò çc hai h×nh hép: H 0 lµ h×nh hép k chiÒu vµ H” n − k
chiÒu. Gi¶ sö tiÕp r»ng víi mäi y ∈ H”, tån t¹i tÝch ph©n
Z
h(y) = f (x, y) dx.
H0
Khi ®ã h(y) kh¶ tÝch trªn h×nh hép H”, ®ång thêi
ZZ Z Z Z
f (x, y)dxdy = h(y)dy = f (x, y)dx dy.
H” H” H0
H 0 ×H”
T-¬ng tù nÕu víi mäi x ∈ H 0 , tån t¹i tÝch ph©n

Z
g(x) = f (x, y) dy.
H”
Khi ®ã g(x) kh¶ tÝch trªn h×nh hép H 0 vµ

ZZ Z Z Z
f (x, y)dxdy = g(x)dx = f (x, y)dy dx.
H0 H0 H”
H 0 ×H”
VÝ dô 3.4.1
1. TÝnh tÝch ph©n Z Z

5 3
I1 = (5x2 y − 2y 3 ) dxdy.
2 1
Do hµm f (x, y) = 5x y − 2y liªn tôc trªn h×nh ch÷ nhËt D = [2, 5] × [1, 3]
2 3
suy ra f kh¶ tÝch trªn D. MÆt kh¸c víi mäi y ∈ [1, 3] tån t¹i tÝch ph©n x¸c
®Þnh Z 5
g(y) = (5x2y − 2y 3 ) dx = 195y − 6y 3
2
V× vËy theo ®Þnh lÝ Fubini

Z 3 Z 3
I1 = g(y) dy = (195y − 6y 3 ) dy = 660.
1 1
Chó ý r»ng tÝch ph©n I cã thÓ tÝnh theo biÕn y tr-íc, biÕn x sau
Z 5 Z 3 Z 5
2 3
I1 = 5x y − 2y dy dx = (20x2 − 40) dx = 660.
2 1 2
2. TÝnh tÝch ph©n Z Z

1 1
y
I2 = p dxdy.
0 0 (1 + x2 + y 2)3
T-¬ng tù nh- vÝ dô trªn, hµm f (x, y) = √ y
liªn tôc trªn h×nh ch÷
(1+x2 +y 2 )3
nhËt D = [0, 1] × [0, 1] nªn f kh¶ tÝch trªn D. ¸p dông ®Þnh lÝ Fubini
Z 1
y dy 1 1
g(x) = p =√ −√ ,
0 (1 + x2 + y 2)3 1 + x2 2 + x2
nh- vËy √
Z 1
1 1 2+ 2
I2 = √ −√ dx = ln √ .
0 1 + x2 2 + x2 1+ 3
3. TÝnh tÝch ph©n béi ba
Z ZZ
I3 = (zy 2 + 2yx2) dxdydz,
H
trong ®ã H = [2, 3] × [0, 2] × [0, 1] lµ h×nh hép trong R3 . H×nh hép H th-êng
®-îc viÕt d-íi d¹ng
H = {(x, y, z) | 2 ≤ x ≤ 3, 0 ≤ y ≤ 2, 0 ≤ z ≤ 1}.
¸p dông ®Þnh lÝ Fubini

Z 3 Z 2 Z 1 Z 3 Z 2
2 2 y2
I3 = dx dy (zy + 2yx )dz = dx (2yx2 + )dy =
2 0 0 2 0 2
Z 3
4 80
= (4x2 + )dx = .
2 3 3
4. TÝnh tÝch ph©n ZZ
x2
I4 = dxdy,
y2
D
trong ®ã D lµ miÒn ph¼ng giíi h¹n bëi ®-êng th¼ng x = 2, y = x vµ

hypecbol xy = 1.
DÔ dµng nhËn thÊy
1
D = {(x, y) | 1 ≤ x ≤ 2, ≤ y ≤ x}.
x
H×nh 3.6: VÝ dô 3.4.1.4
Do miÒn D kh«ng lµ h×nh ch÷ nhËt, nªn ®Ó sö dông ®-îc c«ng thøc Fubini
®-a tÝch ph©n trªn vÒ çc tÝch ph©n x¸c ®Þnh, ta lång miÒn D vµo trong
h×nh ch÷ nhËt
1
H = {(x, y) | 1 ≤ x ≤ 2, ≤ y ≤ 2}.
2
(H lµ h×nh ch÷ nhËt nhá nhÊt chøa miÒn D). Nh¾c l¹i r»ng
ZZ 2 ZZ 2
x x
I4 = dxdy = χ (x, y) dxdy,
y2 y2 D
D H
trong ®ã
( (
1 nÕu (x, y) ∈ D 1 nÕu 1 ≤ x ≤ 2, x1 ≤ y ≤ x
χD (x, y) = =
0 nÕu (x, y) ∈
/D 0 nÕu (x, y) ∈
/D
VËy theo ®Þnh lÝ Fubini

ZZ Z Z ! Z
2 x 2
x2 x2 9
I4 = dxdy = dy dx = (x3 − x) dx = .
y2 1 1
x
y2 1 4
D
Çc nhËn xÐt liªn quan tíi ®Þnh lÝ Fubini
1. Chó ý r»ng khi tÝnh tÝch ph©n béi trªn miÒn bÞ chÆn, ®Ó cã thÓ ¸p dông c«ng
thøc Fubini ng-êi ta th-êng sö dông ph-¬ng ph¸p trªn, tøc lµ lång miÒn lÊy
tÝch ph©n vµo mét h×nh hép H nµo ®ã
Z Z
f (x)dx = f (x)χM (x) dx
M H
råi ¸p dông c«ng thøc Fubini ®-a vÒ çc tÝch ph©n x¸c ®Þnh ®¬n gi¶n h¬n. (§èi
víi tÝch ph©n béi ba çch lµm còng t-¬ng tù nh- vÝ dô trªn).
Ch¼ng h¹n khi M ⊂ R2 lµ miÒn ph¼ng ®-îc x¸c ®Þnh bëi çc bÊt ®¼ng thøc
M = {(x, y) | a ≤ x ≤ b, y1(x) ≤ y ≤ y2(x)},
trong ®ã y1(x) vµ y2 (x) lµ çc hµm liªn tôc x¸c ®Þnh trªn [a, b]. B¹n ®äc cã thÓ tù
chøng minh M lµ tËp ®o ®-îc d¹ng Jordan. Gi¶ thiÕt r»ng f : M → R lµ hµm
kh¶ tÝch trªn M. §Ó tÝnh tÝch ph©n
ZZ
f (x, y) dxdy,
M
H×nh 3.7: TÝch ph©n kÐp trªn tËp M
ta lång miÒn M vµo h×nh ch÷ nhËt H = [a, b] × [c, d] (xem h×nh vÏ).
Khi ®ã
ZZ Z bZ d Z b Z y2 (x)
f (x, y) dxdy = f (x, y)χM (x, y) dxdy = dx f (x, y) dy.
a c a y1 (x)
M
Trong vÝ dô 4, miÒn D ®-îc x¸c ®Þnh bëi çc bÊt ®¼ng thøc
1
D = {(x, y) | 1 ≤ x ≤ 2, ≤ y ≤ x}.
x
¸p dông c«ng thøc trªn
ZZ Z Z ! Z
2 x 2
x2 x2 9
dxdy = dy dx = (x3 − x) dx = .
y2 1 1
x
y2 1 4
D
T-¬ng tù nÕu M ⊂ R2 lµ miÒn ph¼ng ®-îc x¸c ®Þnh bëi çc bÊt ®¼ng thøc
M = {(x, y) | c ≤ y ≤ d, x1 (y) ≤ x ≤ x2 (y)},
trong ®ã x1 (y) vµ x2(y) lµ çc hµm liªn tôc x¸c ®Þnh trªn [c, d]. Khi ®ã
ZZ Z d Z x2 (y)
f (x, y) dxdy = dy f (x, y) dx.
c x1 (y)
M
2. T-¬ng tù nÕu V ⊂ R3 lµ miÒn ®-îc x¸c ®Þnh bëi çc bÊt ®¼ng thøc
V = {(x, y, z) | a ≤ x ≤ b, y1(x) ≤ y ≤ y2 (x), z1(x, y) ≤ z ≤ z2 (x, y)},
khi ®ã
ZZ Z Z Z Z ! !
b y2 (x) z2 (x,y)
f (x, y, z) dxdydz = f (x, y, z)dz dy dx.
a y1 (x) z1 (x,y)
V
H×nh 3.8: TÝch ph©n béi ba trªn miÒn V
3. Tõ nhËn xÐt trªn nÕu miÒn V ⊂ R3 x¸c ®Þnh bëi çc bÊt ®¼ng thøc
V = {(x, y, z) | a ≤ x ≤ b, y1(x) ≤ y ≤ y2 (x), z1(x, y) ≤ z ≤ z2 (x, y)},
khi ®ã
M = {(x, y) | a ≤ x ≤ b, y1(x) ≤ y ≤ y2 (x)}
lµ h×nh chiÕu cña V lªn mÆt ph¼ng xOy. V× vËy tÝch ph©n còng cã thÓ viÕt d-íi
d¹ng
Z ZZ ZZ Z z2 (x,y) !
f (x, y, z) dxdydz = f (x, y, z)dz dxdy.
z1 (x,y)
V M
Ngoµi ra nÕu kÝ hiÖu S(x) lµ thiÕt diÖn t¹o bëi V víi mÆt ph¼ng ®i qua x,
vu«ng gãc víi trôc Ox, khi ®ã
ZZ Z Z b ZZ
f (x, y, z) dxdydz = dx f (x, y, z) dydz.
a
V S(x)
VÝ dô 3.4.2
1. TÝnh tÝch ph©n béi ba
ZZ Z
I= (x − 2y)dxdydz,
V
trong ®ã V lµ miÒn giíi h¹n bëi çc mÆt ph¼ng täa ®é vµ mÆt ph¼ng
x + y + z = 1. MiÒn V ®-îc x¸c ®Þnh bëi çc bÊt ®¼ng thøc
V = {(x, y, z) | 0 ≤ x ≤ 1, 0 ≤ y ≤ 1 − x, 0 ≤ z ≤ 1 − x − y}.
(Xem h×nh vÏ bªn d-íi).
H×nh 3.9: VÝ dô 3.4.2
¸p dông c«ng thøc trong nhËn xÐt trªn

Z 1 Z 1−x Z 1−x−y
I= (x − 2y)dz dy dx =
0 0 0
Z 1 Z 1−x
= dx (x − x2 − 2y + xy + 2y 2)dy =
0 0
Z 1
1 3x 2 5x3 1
= − + − 2x + dx = − .
0 3 2 6 24
T = (x2 + y 2 + 2z)dxdydz,
V
trong ®ã V lµ elipx«it
x2 y 2 z 2
+ + 2 ≤ 1.
a2 b2 c
BiÓu diÔn tÝch ph©n cÇn tÝnh thµnh tæng cña ba tÝch ph©n
ZZ Z Z ZZ
2 2
T = (x + y + 2z)dxdydz = x2dxdydz+
V V
ZZ Z ZZ Z
+ y 2dxdydz + 2zdxdydz.
V V
Tr-íc hÕt ta tÝnh T1 ZZ Z

T1 = x2 dxdydz.
V
KÝ hiÖu S(x) lµ thiÕt diÖn t¹o bëi V vµ mÆt ph¼ng ®i qua x, vu«ng gãc víi
trôc Ox. Khi ®ã víi mçi x cè ®Þnh S(x) lµ mét elip
y2 z2
S(x) = {(y, z) | x2
+ x2
≤ 1}.
b2 (1 − a2
) c2 (1 − a2
)
¸p dông c«ng thøc

ZZ Z Z a ZZ Z a ZZ
2 2 2
x dxdydz = dx x dydz = x dx dydz.
−a −a
V S(x) S(x)
Do diÖn tÝch thiÕt diÖn S(x) (®Ó thuËn tiÖn ta còng kÝ hiÖu diÖn tÝch ®ã lµ
S(x)) b»ng tÝch π víi çc b¸n trôc cña elip
ZZ
x2
S(x) = dydz = πbc 1 − 2
a
S(x)
Suy ra ZZ Z Z
a
2 x2 2
T1 = x dxdydz = πbcx 1 − 2 dx =
−a a
V
Z a
x4 4
= 2πbc x − 2 dx = πa3bc.
2
0 a 15
Do vai trß cña x vµ y ®èi xøng víi nhau, t-¬ng tù
ZZ Z
4
T2 = y 2dxdydz = πab3c.
15
V
ZZ Z
§Ó tÝnh tÝch ph©n T3 = zdxdydz, ta cã nhËn xÐt r»ng elipx«it V nhËn
V
mÆt ph¼ng xOy lµm mÆt ph¼ng ®èi xøng, do vËy V = V1 ∪ V2 , trong ®ã
V1 lµ nöa trªn mÆt ph¼ng xOy vµ V2 lµ phÇn cßn l¹i, nöa d-íi. Hµm d-íi
dÊu tÝch ph©n (z) nhËn çc gi¸ trÞ ®èi nhau t¹i çc ®iÓm ®èi xøng nhau qua
mÆt ph¼ng xOy. Tõ ®Þnh nghÜa tÝch ph©n béi suy ra tÝch ph©n hµm z trªn
V1 vµ V2 còng ®èi nhau. VËy
ZZ Z Z ZZ ZZ Z
T3 = zdxdydz = zdxdydz + zdxdydz = 0.
V V1 V2
Suy ra gi¸ trÞ tÝch ph©n cÇn t×m

4 3 4 4
T = πa bc + πab3c = πabc(a2 + b2 ).
15 15 15
Cuèi cïng ta ph¸t biÓu ®Þnh lÝ ®æi biÕn cña tÝch ph©n béi. §Þnh lÝ ®-îc diÔn
®¹t gièng nh- trong tr-êng hîp hµm mét biÕn, chóng ta thõa nhËn kh«ng chøng
minh ®Þnh lÝ nµy.
§Þnh lÝ 3.4.4 Cho hµm f : M → R kh¶ tÝch trªn tËp giíi néi M ⊂ Rn . Gäi
g : M 0 → M lµ song ¸nh tõ M 0 ⊂ Rn lªn M, kh¶ vi liªn tôc trªn tËp M 0 . KÝ hiÖu
g0(y) lµ Jacobien cña ¸nh x¹ g t¹i y ∈ M 0 , |g0 (y)| = | det g0 (y)|, khi ®ã
Z Z
f (x) dx = f (g(y))|g0(y)| dy.
M M0
Nh- vËy b»ng phÐp ®æi biÕn x = g(y), ta ®-a tÝch ph©n béi hµm f (x) trªn tËp
M vÒ tÝch ph©n béi trªn tËp M 0 . ¸nh x¹ g ®-îc viÕt mét çch chi tiÕt h¬n
g(y) = (g1 (y), g2(y), ..., gn(y))
trong ®ã gi : M 0 → R víi mäi i = 1, 2, ..., n. Jacobien cña ¸nh x¹ g lµ ®Þnh thøc
∂g ∂g
1 1 ∂g1
· · · ∂y
∂y1 ∂y2 n
∂g2 ∂g2 ∂g2
· · · ∂y
det g0(y) = ∂y1 ∂y2
n .
···
∂gn ∂gn ∂gn
∂y ∂y · · · ∂y
1 2 n
XÐt tr-êng hîp ®Æc biÖt khi sö dông phÐp ®æi biÕn
x = Ay hay y = A−1 x,
trong ®ã A lµ ma trËn cña ¸nh x¹ tuyÕn tÝnh kh«ng suy biÕn, A−1 lµ ma trËn
nghÞch ®¶o cña A. ¸nh x¹ Ay ®ãng vai trß cña g : M 0 → M trong ®Þnh lÝ trªn.
MÆt kh¸c ®¹o hµm cña ¸nh x¹ tuyÕn tÝnh b»ng chÝnh nã
| det g0 (y)| = | det A| víi mäi y.
VËy
Z Z
f (x) dx = f (Ay) · | det A| dy.
M M0
L-u ý r»ng nÕu ta sö dông phÐp ®æi biÕn y = Bx hay x = B−1 y, trong ®ã B
lµ ma trËn cña ¸nh x¹ tuyÕn tÝnh kh«ng suy biÕn, chiÕu tËp M ⊂ Rn lªn tËp
M 0 ⊂ Rn , khi ®ã
Z Z Z
1
f (x) dx = f (B y) · | det B | dy = f (B−1 y) ·
−1 −1
dy.
| det B|
M M0 M0
Mét çch tæng qu¸t, nÕu ¸nh x¹ h : M → M 0 lµ song ¸nh kh¶ vi liªn tôc trªn
tËp M, tho¶ m·n çc ®iÒu kiÖn cña ®Þnh lÝ ®¹o hµm hµm ng-îc 1.3.7 th× phÐp
®æi biÕn y = h(x) hay x = h−1 (y) dÉn ®Õn c«ng thøc
Z Z
0
f (x) dx = f (h−1 (y)) · | det h−1 (y)| dy
M M0
Z
1
= f (h−1 (y)) · dy. (3.1)
| det h0 (h−1 (y)) |
M0
VÝ dô 3.4.3
ZZ
I= (x + 2y + 3)(3x + 5y)2 dxdy,
M
trong ®ã M lµ h×nh b×nh hµnh víi çc ®Ønh

A(−3, 2); B(−1, 1); C(−11, 7); D(−13, 8).
DÔ dµng nhËn thÊy çc c¹nh cña h×nh b×nh hµnh lµ çc ®-êng th¼ng
x + 2y − 1 = 0, x + 2y − 3 = 0, 3x + 5y − 1 = 0, 3x + 5y − 2 = 0
Sö dông phÐp ®æi biÕn u = 3x + 5y, v = x + 2y hay d-íi d¹ng ma trËn

u x 3 5 x
=B =
v y 1 2 y
Suy ra
x −1 u 2 −5 u
=B =
y v −1 3 v
x = 2u − 5v, y = −u + 3v.
Jacobien cña ¸nh x¹ b»ng

2 −5
det B −1
= = 1.
−1 3
MÆt kh¸c tõ ph-¬ng tr×nh çc c¹nh cña h×nh b×nh hµnh ta dÔ dµng nhËn
thÊy ¸nh x¹ B biÕn ®æi h×nh b×nh hµnh M thµnh h×nh ch÷ nhËt
M 0 = {(u, v) = {1 ≤ u ≤ 2, 1 ≤ v ≤ 3}.
(Ng-îc l¹i B−1 lµ song ¸nh tõ h×nh ch÷ nhËt M 0 lªn M). ¸p dông ®Þnh lÝ
®æi biÕn
ZZ ZZ
2
I= (x + 2y + 3)(3x + 5y) dxdy = (v + 3)u2 · 1 dudv
M M0
Z 3 Z 2 Z 3
7(v + 3) 70
= dv (v + 3)u2 du = dv =
1 1 1 3 3

ZZ r r 3
x y
+ dxdy
a b
D
trong ®ã D lµ miÒn giíi h¹n bëi çc trôc täa ®é vµ çc ®-êng cong
r r
x y
+ = 1 (a > 0, b > 0).
a b
Sö dông phÐp ®æi biÕn g = (x, y):

(
x = au cos4 t
y = bu sin4 t
Gäi D∗ lµ h×nh ch÷ nhËt

π
D∗ = {(u, t) | 0 ≤ u ≤ 1, 0 ≤ t ≤ }.
2
HiÓn nhiªn g lµ song ¸nh tõ D∗ lªn D. Jacobien cña ¸nh x¹ g b»ng

a cos4 t −4au cos3 t sin t

J (u, t) = = 4abu sin3 t cos3 t
b sin4 t 4bu sin3 t cos t
VËy
ZZ r r 3 ZZ
x y 3
+ dxdy = u 2 |4abu sin3 t cos3 t|dudt =
a b
D D∗
Z 1 Z π
2 3
= du u 2 4abu sin3 t cos3 t dt =
0 0
Z 1 Z π
5 2 2
= 4ab u du ·
2 sin3 t cos3 t dt = ab.
0 0 21
3. T×m thÓ tÝch vËt thÓ V giíi h¹n bëi çc mÆt trô
xy = 1; xy = 4; y = 3x; y = 6x,
mÆt cong z = y
x
+ 5 vµ mÆt ph¼ng z = 0.
Ta biÕt r»ng thÓ tÝch vËt thÓ

ZZ
y
V = + 5 dxdy,
x
D
trong ®ã D lµ miÒn ph¼ng giíi h¹n bëi çc ®-êng cong

xy = 1; xy = 4; y = 3x; y = 6x,
trong mÆt ph¼ng z = 0. Sö dông phÐp ®æi biÕn u = xy, v = y
x
hay
1
− 12 1 1
x=u v 2 ; y=u v .
2 2
Ma trËn Jacobien cña ¸nh x¹ b»ng

∂x ∂x 1 − 1 − 1 1 3
∂u ∂v 2
u 2 v 2 − 12 u 2 v − 2
∂y ∂y = 1 −1 1 1 12 − 12
∂u ∂v 2
u 2v2 2
u v
VËy ®Þnh thøc Jacobien cña ¸nh x¹ b»ng
1 −1 −1 1 3
2
u 2 v 2 − 12 u 2 v − 2 1
det 1 − 1 1 1 1
− 1 = .
2
u 2v2 2
u2 v 2 2v
MÆt kh¸c dÔ dµng nhËn thÊy ¸nh x¹ (x, y) lµ song ¸nh tõ h×nh ch÷ nhËt
D∗ = {(u, v) | 1 ≤ u ≤ 4, 3 ≤ v ≤ 6}
lªn D. ¸p dông ®Þnh lÝ ®æi biÕn
ZZ ZZ
y 1
V = + 5 dxdy = (v + 5) dudv
x 2v
D D∗
Z 4 Z 6
v+5 3
= du dv = (5 ln 2 + 3).
1 3 2v 2
NhËn xÐt r»ng nÕu sö dông c«ng thøc (3.1), ta cã thÓ tÝnh tÝch ph©n th«ng
qua ma trËn Jacobien
∂u ∂u
y x 2y
h (x, y) = ∂v ∂v = −y 1 ⇒ det h h (y) =
0 ∂x ∂y 0 −1
= 2v.
∂x ∂y x2 x x y →v
x
Theo (3.1),
ZZ Z ZZ
y f (h−1 (y)) dy v+5 3
+ 5 dxdy = 0 −1
= dudv = (5 ln 2 + 3).
x | det h (h (y)) | 2v 2
D D∗ D∗

I= (x + y + z)2 dxdydz,
M
trong ®ã M lµ h×nh hép xiªn giíi h¹n bëi çc mÆt ph¼ng
x+y +z = ±2, x+3y +z = 0, x+3y +z = 3, x−2y +2z = 1, x−2y +2z = 2.
Sö dông phÐp ®æi biÕn
u = x + y + z, v = x + 3y + z, t = x − 2y + 2z
hay d-íi d¹ng ma trËn

      
u x 1 1 1 x
 v  = A  y  = 1 3 1   y 
t z 1 −2 2 z
Jacobien cña ¸nh x¹ ®æi biÕn (¸nh x¹ tuyÕn tÝnh) b»ng

1 1
| det A−1 | = = víi mäi (u, v, t) ∈ M 0 .
| det A| 2
DÔ dµng nhËn thÊy ¸nh x¹ A biÕn ®æi h×nh hép xiªn M thµnh h×nh hép
ch÷ nhËt
M 0 = {(u, v, t) = {−2 ≤ u ≤ 2, 0 ≤ v ≤ 3, 1 ≤ t ≤ 2}.
(Ng-îc l¹i A−1 lµ song ¸nh tõ M 0 lªn M). ¸p dông ®Þnh lÝ ®æi biÕn
ZZ Z ZZ Z
2 1
I= (x + y + z) dxdydz = u2 · dudvdt = 8.
2
M M0

(123doc) Tai Lieu Chuong 3 Tich Phan Boi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

(123doc) Tai Lieu Chuong 3 Tich Phan Boi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MôC LôC

3 TÝch ph©n béi 3

TÝch ph©n béi

H = [a1, b1 ] × [a2, b2] × · · · × [an, bn ]

H = {x = (x1, x2, · · · , xn ) | ai ≤ xi ≤ bi }, víi mäi i = 1, .., n.

Ta gäi h×nh hép trong Rn lµ h×nh hép n chiÒu.

H = [a1, b1] × [a2, b2 ] × · · · × [an , bn ],

λ(H) = (b1 − a1 )(b2 − a2)...(bn − an )

λ(H2 ) = (b1 − a1)(b2 − a2)

chÝnh lµ diÖn tÝch h×nh ch÷ nhËt H.

a = x0 < x1 < x2 < · · · < xn = b.

H×nh 3.1: PhÐp chia l-íi h×nh hép

h×nh hép (n chiÒu) nhá h¬n vµ

lµ mét trong c¸c h×nh hép nhá ®ã. HiÓn nhiªn

d(F ) = max{d(H1 ), d(H2 ), ..., d(HN )}.

3.1 §Þnh nghÜa tÝch ph©n trªn h×nh hép

chän ®iÓm ti ∈ Hi tïy ý thuéc Hi víi mäi i = 1, 2, ..., N . Khi ®ã kÝ hiÖu

ta nãi hµm f kh¶ tÝch trªn H vµ kÝ hiÖu

kh«ng phô thuéc vµo F . VËy lim S(F ) = Cλ(H), hay

Mi = sup f (x) mi = inf f (x).

Râ rµng víi mäi phÐp chia F

3.2 §iÒu kiÖn ®ñ ®Ó hµm kh¶ tÝch

inf f (x) ≤ inf f (x) vµ sup f (x) ≤ sup f (x).

§Þnh nghÜa 3.2.2 Gäi

Ta dÉn vµo c¸c kÝ hiÖu

§Þnh lÝ 3.2.2 (§Þnh lÝ Darboux) I∗ = lim S∗ (F ) vµ I ∗ = lim S ∗(F ) khi ®-êng

Chøng minh §iÒu kiÖn cÇn lµ hiÓn nhiªn.

3.3 TÝch ph©n béi trªn tËp giíi néi

T-¬ng tù gi¶ sö Ik , Ik ⊂ H k = 1, 2, ..., K lµ c¸c h×nh hép ®«i mét kh«ng cã

DÔ dµng nhËn thÊy λ∗ (M) = sup σ∗(F ), trong ®ã

vµ λ∗ (M) = inf σ ∗(F ), trong ®ã

T-¬ng tù nh- ®Þnh lÝ Darboux, ng-êi ta chøng minh ®-îc r»ng

λ∗ (M) = lim σ∗(F ) vµ λ∗ (M) = lim σ ∗(F ).

Ta dÉn vµo kÝ hiÖu (

TÝch ph©n trªn tËp hîp ®o ®-îc d¹ng Jordan

TÝnh chÊt cña tÝch ph©n béi

(a) Víi mäi α ∈ R, αf còng kh¶ tÝch trªn M vµ

(b) f + g còng kh¶ tÝch trªn M vµ

2. NÕu M = M1 ∪ M2 lµ hîp cña hai tËp ®o ®-îc rêi nhau, khi ®ã

3. ThÓ tÝch cña tËp M b»ng

4. NÕu f (x) ≤ g(x) víi mäi x ∈ M, khi ®ã

TÝch ph©n c¸c hµm ch½n, lÎ trªn miÒn ®èi xøng

f (x, y) = −f (x, −y) víi mäi (x, y) ∈ M.

(Ta cßn nãi f lµ hµm lÎ theo biÕn y). Khi ®ã

Theo tÝnh chÊt cña tÝch ph©n béi nªu trªn

H×nh 3.2: MiÒn ®èi xøng

Suy ra tÝch ph©n cÇn tÝnh b»ng 0

trong ®ã miÒn D lµ h×nh trßn x2 + y 2 ≤ 2a2.

3. TÝnh tÝch ph©n Z ZZ

f (x, y, z) = −f (x, y, −z) ∀(x, y, z) ∈ V.

ý nghÜa h×nh häc cña tÝch ph©n béi

Gi¶ sö f : M → R lµ hµm kh«ng ©m kh¶ tÝch trªn M ⊂ R2 . §å thÞ cña f th-êng

H×nh 3.3: ý nghÜa h×nh häc cña tÝch ph©n

3.4 C¸ch tÝnh tÝch ph©n béi

Khi ®ã g(x) kh¶ tÝch trªn [a, b] ®ång thêi

Chøng minh XÐt phÐp chia F bÊt k× h×nh ch÷ nhËt H.

H×nh 3.4: PhÐp chia l-íi h×nh hép

ξi ∈ [xi−1 , xi] i = 1, 2, ..., n

[xi−1, xi ] × [yk−1 , yk ] i = 1, 2, ....n; k = 1, 2, ..., m.

Trong bÊt ®¼ng thøc kÐp nµy

lµ tæng Darboux d-íi vµ

®©y lµ ®iÒu ph¶i chøng minh.

NhËn xÐt r»ng gi¸ trÞ tÝch ph©n