Orhon'dan Lena Kiytlarina Tiirkge istanbul 2021: 209-214 Eski Tiirk¢geden Bugiine ¢aszt ‘casus; miifteri’ Sézii Hakkinda Mehmet OLMEZ! Ozet: Eski Tiirkce gagut ‘iftira, kara galma’ sézii ve onunla ayn: kokten gikmis olan gegitli sézler Uygurca déneminde yaygin ve islektir. islam? dénem metinlerde kullanim sikligi azalir. Kipgak ve Osmanli metinlerinde bir anlam degisimi séz konusudur (‘casus’); Anadolu agizlarinda ise Osmanlicadaki anlam ile Eski Tiirk¢e arasinda bir yerdedir. Bildiride bu konulara deginilecek, Srneklerle gecmisten bugiine ¢asit ele almacaktir. Anahtar sézciikler: casit, casus, miifteri, laf tasryici, neologizm. Abstract: The Old Turkic word gagut ‘spy, slander’ and various words derived from the same root were common and productive in the Uyghur period. The frequency of use of the word decreases in the texts of the Islamic period. There is a semantic change in Kipchak and Ottoman texts (‘spy’); In Anatolian dialects, it is somewhere between the meaning in Ottoman and Old Turkic. In the paper, these issues will be mentioned, and the word “casit” will be discussed with examples from the past to the present. Key words: ¢asit, spy, slander, neologizm. Casit ve Bugiine Kadarki Gériiniimii Eski Tiirkge gasut bugiinkii bildigimiz haliyle gagit sézii Eski Tiirkge déneminde yaygin kullanilirken bugiin daha ¢ok tarihi romanlarda karsimiza gikmaktadir. Giindelik dilde ise yerini Arapgadan gelen ‘casus’ s6ziine birakmistir. Casit igin sézliiklerdeki bilgiler sirastyla séyledir: 1 Prof. Dr., Istanbul Universitesi, olmez.mehmet@gmaileom, ORCID: 0000-0001- 6422-954X. Gegmisten Guniimize Uluslararasi Tiirk Dili Ogrenci Calista, 2021 Mart 22, Bildiriler, Kesit yay., istanbul 2021210 Mehmet OLMEZ Casit s6zii Tiirkgenin sézliiklerinde cogunlukla bezer sekilde, “casus” olarak tanmlamr ve “eski / eskimis” kayitlarryla anilir. Sirasryla TDK (11. baski) “halk agzi’ndan alindigini kaydeder, ancak verdigi drmek ciimle N. Atsiz’in romanindandir (s. 501). Kubbealtt Sézliigii ise Eski Tiirkge ¢asut “iftiré’dan geldigini kaydedip Ahmed Midhat Efendi’den 6rnek verir: Demek oluyor ki konagimuzin iginde gasit var? Tiirkge Sézliik’iin ilk baskisinda (1945: 114ab) casit, casitlamak ve gagithk yer alir, izleyen baskilarda bu tig madde ¢esitli sekillerde yer alir: gasit bir devletin veya bir sahsin sirlarm baskasimn hesabina 6grenmezi iistiine alan kimse, *casus. gagitlamak birisinin bir hareketini baskasina gizlice haber vermek. gasithk casit olanin hali veya ¢asitca hareket. Nisanyan Sézlik’te ilk énce Uygurca Budist metinlerde goriildi sonrasinda Kipcakea kaynaklarda rastlandigi, casur- “iftira etmek” fiiline gelen -ut ile tiiredigi belirtilir.) Aym gériis, cok daha nce A. Tietze’nin s6zliigiinde de yer alir (Tietze, 2002: 480 a-b). Nisanyan’in séz ettigi Kipgakga kaynak, el-idrak’te Ermers’e gore (395) castula- ? “to spy” (43), castula- (104) da yer alir. Osmanlicanm énemli sézliiklerinden Meninski sdzliigiinde casus [Ziasiis] Vul. corrupté ¢gagid [6 |: guft u git eyleyici Latince: Explorator, speculator, Almanca: ein AuBspicher, Kundschaffter, Spion (s. 1550) yer alir: casusi [giastisi] casuslik, Vul. ¢agitlk Latince: Exploratio. Meninski’nin gagdasi Evliya Celebi’nin Seyahatnamesi’nde de ¢asit (Dankoff, s. 105). Sir J. Redhouse’un sézliigiinde ve Semsettin Sami Bey’de ¢asit (~ ¢asid), gasttlamak ve casitlk yer alr (Redhouse, 1890: 704b; Kamus 498b). Osmanli dénemine ait kaynak ve veriler daha da artirilabilir, ben burada ancak birkagina yer verdim. 26) ? http://lugatim.com/ gasit maddesi, 2 https:/Awww nisanyansozhuk.com/ castt maddesi. Gegmisten Giiniimiize Uluslararasi Tiirk Dili Ogrenci Galistay!, 2021 Mart 22, Bildiriler, Kesit yay., Istanbul 2024Eski Tiirkgeden Bugtine gasit ‘casus; miifteri’ Sézi Hakkinda 2u Halk agzindan Derleme Sézliigii’nde ise ¢asit gok farkl bélgelerde, yaygin olarak kaydedilmistir: ¢agit casus; dedikoducu (DerS, s. 1085b); casrtc: gézetleyici (DerS, s. 1086a); gasitlamak casusluk yapmak (DerS, s. 1086a). Derleme Sézliigi’ nden cok nce, Anadilden Derlemeler’de séziimiize yer verilir (s. 67a). Osmanlica ve Sncesi Anadolu Tiirkgesinin var olan en zengin kaynagina, Tarama Sézliigii’ ne bakarsak gu verileri buluruz: gagit: — casut. gasut, (cast): Casus. = § ...Liykin ol gérkliirekdiir kim gagutlar ve haberciler ulasduru viribiyeviiz, dtisman hali_nitel bileviiz. (Kel. XIV. 98); Deme razint demeyem ki inan/ Cok olur ¢gasit bir ¢anaga sunan (*) (Ferh. XIV. 24) (*) ki casus-i hem-kase didem besi; El- biiziir [Ar.]: Dinleyici ki her kiginin séztin dinler yiiriir gasit Fariside suhan-cin derler. (Ah. XVI. 123); [Fa]; Casut (Samil. XVI. 593); Moskof kiralinin gasitlarint tutup kayd ti bend ile huzur-1 hana getirdiler (Ev. XVII. 126) gasutlanmak: Gdzetlemek, gézetlettirmek, araya casus koyup halinden ve sézlerinden haber almak. Ve birkag yarar Martilos vardi bu kafiri gasutlathlar (As. XVI. 50). Peki Islamiyet éncesine ait Eski Tiirkge kaynaklarda neler var? Her seyden énce, gaszt sdziiniin 1950’lerden sonra taninmasinda etkili olan “K6ktiirk” dénemini ele alan N. Atsiz’in romaninda kullanilan ¢asit ~ cagut Tiirk yazitlarmda gériilmez. O halde hemen sonrasi déneme, Eski Uygur kaynaklarina bakalim: casut ile casur- fiilinin bir arada en cok kullanildig: metin igerisinde “fabl”lar da igeren DKPAM metnidir: kim kayu yavlak sakingl())[g gagut] gagurgugs tinl(i)g bolsfar] olarniy asankédakt [emgeki]n barca urungak y[émis] [bo]lur BT XXXVI [birék ¢Jahsapatlarig gasuru yorisar [é]trii tétsisi inge tép [tédi cagut 4 Dankoff, Evliya’dan alman bu veri igin dizeltide bulunur: “TS 834’te 1,126¢dan gosterilen veri metinde (II 263620) yoktur.” Gegmisten Giindmize Uluslararasi Turk Dili Ogrenci Calistayi, 2021 Mart 22, Bildiriler, Kesit yay., istanbul 2021212 Mehmet OLMEZ eajsurguet tinl(g .../ bahsisi téts[isiqa inge] tép tedi BT XXXVII alku [edgiilernin] Gyre yoridagi yérgisi .../ ermez mt gagut gagurmak .../ tép téser BT XXXVIL [gasut casurgu]¢ kisiler .../ ayagay agir [lagay tép ] sakinur BT XXXVII gasut [casurmak] alku kisiniy edgii kéyil .../ BT XXXVI [a]mti bfirok ]D .../ gagut gasurmakag .../tedi BT XXXVI 6trii .../ [ga]sut gagurmfak ] .../L’R BT XXXVIL .../ bilip ukup ¢asut gasu[rmak] BT XXXVII [casut ga]surmakka .../ bahsv .../ kemiggiiliik BT XXXVII ol ok gasut [gasurmak karmapati]g arig kiizedmek BT XXXVIL gasut casurma[k}ig yérmek atl(i)g bésing bélék tiikedi BT XXXVI bo gasut casurmaklig ayig kaling ol BT XXXVIL tsuylug éring tnl(i)gfla]r korkmatin eymenmetin negiiliik [easut] gasururlar erki BT XXXVII "ey mfin]tin cahgapat alms ekek kuncuylarniy miinin kadagin sézlep gagut gagursar BT XXXVI kayu tnl(i)g artuk yalgan igid savig gasut savlg utun savlig sarsig savlig erser SYS_Oda (IIc) (...) tilin eziiglememek gasut casurmamak irig sarsig sav sézlememek AYS IV 220 (IV. 10b.1-3) tagon sézlemek gagut gasurmak (= Cince fi) BT XXV (3832-3) Eski Tiirk Siiri’nde atas6zii niteliginde su sézde gériiliir: til talasur / gasut yoyag tikilesiir diller dalasir, iftira dedikodu murildanir TT I, ETS (35.55) Séziimiiziin kékenine gelince, eskilerden, M. Rasanen, A. v. Gabain’e dayanarak gasi ‘Verleumdung’ maddesine yer verir. Devamla gas-ur- ‘verleumden’ ve ¢as-ut ‘Verleumdung’ dedikten sonra Mo. ca-sa ‘Vorwiirfe machen, zurechtweisen, bestrafen’ ile karsilasturir ve Mogolca séziin asl Tii. yasa’ya (19lab) dayandirr (VEWT 101a). Hemen kasaca belirtelim Tiirkce olarak verdigi érnek Eski Tiirk yazitlarina ait olup bugiin ay-sar ‘buyurursa, emrederse’ okunan sézdiir; Kiil Tégin yazitinin kuzey yiiziinde, 10. satrrda gegen bu séz daha Gnceleri yanlis Gegmisten Ginniimiize Uluslararasi Tiirk Dili Ogrenci Galistay1, 2021 Mart 22, Bildiriler, Kesit yay., Istanbul 2021Eski Tiirkgeden Bugiine casit ‘casus; miifteri’ Sézii Hakkinda 213 olarak yasa-r (f) okunmustu. Oysa Ortak Tiirkgede yasa- diye bir fiil olmay1p 13. yy. sonrasi gériilen sézciik Mogolcadan alintidir. Kelimenin kékeni iizerinde fikir yiiriiten Clauson, *¢as- fiilinden -ur- ile tiiretilmis bir fiil tasarlar (431a). Ona gére kelimenin ashi -s- ile mi -s- ile mi olmalidir, belli degildir. ¢asur- iftira etmek, iftirada bulunmak, kara galmak || verleumden * gasut gasur- (Clauson: U II 85.23, TT IV 8.71; DTS, AYS IV’ten) Sonug: Esas olarak Eski Uygurcada ¢esitli tiirevleri ile gériilen gasut sézii Anadolu agizlarinda gériilse de bugiin yazi dilinde gogunlukla tarihi igerikli yapitlarda gériiliir. Kékeni “iki kisiyi birbirine diisiirmek; (iki kigi arasinda) haber tasimak, laf tasimak” anlamlarindan cikmus olabilir. M. Erdal’dan beri de yaygin agiklama ¢asur- fiilinden -ut ile tiiredigidir (OTWF 3.108 -(U)i): gasur- : *gasur-ut + casut. Anlam gelisimi de “haber getirmek, séz tasimak, bilgi tasimak — *laf tastyarak ara agmak, aray1 bozmak —> iftirada bulunmak” olabilir. ilging olan, Eski Uygurca sonrasi Orta Asya kaynaklarinda (Kipcakca kaynaklar harig) ¢agz’in goriilmemesidir. Kaynakga Anadilden —» Hamit Ziibeyr AYS IV: Hacer TOKYUREK, 2018: Altun Yaruk Sudur IV. Tegzing, Karsilastirmah Metin Yayin, TDK: Ankara. Ayverdi, Ilhan, 2005: Misdlli Biiyiik Tiirkce (Kubbealn Lugat), 1- 3, istanbul: Kubbealt: Vakfi. + http://lugatim.com/ BT XXV: Jens Wilkens, 2007: Das Buch von der Siindentilgung. Edition des alttiirkisch-buddhistischen Kianti Kilguluk Nom Bitig, Brepols: Turnhout. BT XXXVII: Jens Wilkens, 2017: Buddhistische Erzihlungen aus dem alten Zentralasien. Edition der altuigurischen DaSakarmapathavadanamala, Brepols: Turnhout. Clauson, Sir Gerard, 1972: An Etymological Dictionary ofPre- Thirteenth- Century Turkish, Oxford. Dankoff, Robert, 2004: Evliya Celebi Seyahatnamesi Okuma Sézliizii, Katkilarla ingilizceden Ceviren: Semih Tezcan, TDAD 37, istanbul. DerS: Tiirkiye’de Halk Agzindan Derleme Sézliigii, 1-Xu, TDK, Ankara 1963- 1982. Gegmisten Ginimize Uluslararasi Turk Dili Ogrenci Calistay!, 2021 Mart 2, Bildiriler, Kesit yay, Istanbul 2021214 Mehmet OLMEZ DKPAM — BT XXXVI DTS: V. M. Nadelyayev, - D. M. Nasilov - E. R. Tenisev - A. M. Scerbak, 1969: Drevnetyurkskiy slovar’, Leningrad. ETS: Resid rahmeti Arat, 1965: Eski Tiirk Siiri, TTK Ankara. Hamit Ziibeyr [Kosay] ve Ishak Refet [Isitman], 1932: Anadilden Derlemeler, Hakimiyeti Milliye Matbaasi [Ankara]. Kamus: $. Sami, hicri 1318, Kamus-1 Tiirki, istanbul. Kaya, Ceval, 1994: Uygurca Altun Yaruk: Giris, Metin ve Dizin, TDK: Ankara. Meninski: Franciscus & Mesgnien Meninski, 1680, Thesaurus Linguarum Orientalium Turcicae-Arabicae-Persicae. Lexicon Turcico - Arabico — Persicum, 1, Viyana; bir giris ve sunusla tipkibasim1, istanbul 2000, S. Stachowski, M. Olmez. Nisanyan, Sevan, 2007: Sézlerin Soyagact, Cagdas Tiirkcenin Etimolojik ‘Sézliigii, 3. baski, istanbul, [Yenilenmis ve genisletilmis sekli: Nisanyan Sézliik, Cagdag Tiirkgenin Etimolojisi] — hups:/vww. nisanyansozluk.com/ OTWF: Erdal, Marcel, 1991: Old Turkic Word Formation. A Functional Approach to the Lexicon, 1-II, Wiesbaden. Olmez, Mehmet, [hazirlanmakta]: Uygurca Sézliik. nen, Martti, 1969: Versuch eines etymologischen Wérterbuchs der Tiirksprachen, Helsinki Redhouse, Sir James W., 1890: A Turkish and English Lexicon, Constantinople. SYS_Oda: Juten ODA, 2010: Bussetsu tenchi hachiya sinjukyo ikkan Torukogo yaku no kenkyii, (1.] Kenkyit hen. [2.] Zuhan, shiryd hen. [ingilizce bashik: A Study of the Buddhist Stra Called Sakiz. yikmak yarug or Sakiz térliigin yarumi8 yaltrimi8 in Old Turkic. [1.] Text Volume. [2.] Facsimile Volume]. Kyoto. TarS: Tamklariyle Tarama Sézliigii, I-VI , TDK Ankara, 1963-1977. Tietze, Andreas, 2002: Tarihi ve Etimolojik Tiirkiye Tiirkgesi Lugat 1 (A-E): istanbul-Wien. TT I: W. Bang, A. von Gabain, 1929, Tiirkische Turfantexte, (1), Berlin. Tiirkge Sézliik, '1945, TDK, Ankara, Tiirkce Sézliik, ''2011, TDK, Ankara. Gegmigten Giinimiize Uluslararasi Turk Dili Ogrenci Calistay1, 2021 Mart 22, Bildiriler, Kesit yay., Istanbul 2021