If Ii Prva Parcijala Predavanja Vježbe

UNIVERZITET U SARAJEVU
FARMACEUTSKI FAKULTET
KATEDRA ZA FARMACEUTSKU TEHNOLOGIJU KAPSULE– definicije Ph. Eur. 10th ed.
KAPSULE -dozirani farmaceutski oblici, sastavljeni iz
-CAPSULAE
CAPSULAE-- aktivne supstance i ekscipijenasa te ovojnice
-primjenjuju se peroralno, a aktivne
supstance se apsorbiraju u želucu ili
Prof. dr. sci. crijevima
Edina Vranić
šk. god. 2021./22.
1 Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 2
 sastoje se od čvrste ili meke ovojnice (čahurice)  na površini ovojnice mogu se nalaziti i
različitog oblika i veličine (kapaciteta) karakteristične oznake
 obično sadržavaju pojedinačnu dozu aktivne  sadržaj kapsula može da bude čvrst, tečan ili
supstance/-i
 zid ovojnice izrađen je od želatine čija se
pastozne konzistencije
konzistencija može dorađivati dodatkom glicerola  sastoji se od jedne ili više aktivnih supstanci
ili sorbitola
 može sadržavati i pomoćne supstance kao
 osim želatine kao osnovne komponente, u zidu
ovojnice mogu se nalaziti i druge pomoćne što su otapala, sredstva za dopunjavanje,
supstance, kao što su površinski aktivne lubrikansi i sredstva za raspadanje
supstance, supstance za postizanje opaciteta  sadržaj kapsule ne smije reagirati sa zidom
(neprovidnosti), zaslađivači i zakonski dozvoljene
boje ovojnice (čahurice)
Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 3

VRSTE KAPSULA
 u kontaktu sa digestivnim tečnostima zid
 TVRDE KAPSULE
ovojnice se otapa i oslobađa se sadržaj,
odn. aktivna supstanca  MEKE KAPSULE
 kada je primjenjivo, ambalaža za kapsule  GASTRO--REZISTENTNE KAPSULE
GASTRO
mora odgovarati zahtjevima datim u  KAPSULE SA MODIFICIRANIM
poglavljima Materijali koji se koriste za OSLOBAĐANJEM AKTIVNE SUPSTANCE
izradu ambalaže i Kontejneri

1
Ispitivanja
 pri proizvodnji, pakovanju, čuvanju i  Ujednačenost sadržaja aktivne supstance
 andp i odobreno, kapsule koje sadrže manje od 2 mg
distribuciji kapsula moraju se preduzeti laktivne supstance, ili ako ona čini manje od 2% u
mjere da se obezbijedi mikrobiološka odnosu na ukupnu masu, moraju odgovarati
zahtjevima testa B za ispitivanje ujednačenosti
čistoća, a u skladu sa zahtjevima za sadržaja (aktivne supstance) u jednodoznim
preparatima
Mikrobiološki kvalitet farmaceutskih  ako preparat ima više od jedne aktivne supstance,
preparata ispitivanje se odnosi samo na supstancu koja ispunjava
prethodno navedene uslove
 ispitivanje se ne zahtijeva kod preparata koji sadrže
multivitamine i oligoelemente

 Variranje mase  ispitivanje se, kada je to propisano, vrši prema

 kapsule moraju ispunjavati zahtjeve navedene propisu za ispitivanje brzine otapanja
kod ispitivanja variranja mase doziranih (otpuštanja) aktivnog principa iz čvrstih ljekovitih
preparata preparata (Dissolution
Dissolution Test for Solid Dosage
 ukoliko je ispitivanje ujednačenosti sadržaja Forms)
Forms
propisano za sve aktivne supstance, nije  Čuvanje
potrebno ispitivanje variranja mase
 kapsule se čuvaju u dobro zatvorenoj ambalaži,
 Brzina otapanja (otpuštanja) aktivne
na temperaturi do najviše 30oC
supstance iz kapsula
 ovo ispitivanje može biti propisano za pojedine  Označavanje
preparate kapsula i vrši se sa ciljem da se  na signaturi mora biti naznačen konzervans
pokaže da se aktivna supstanca iz kapsula ukoliko je prisutan u preparatu
oslobađa na propisan način
 Izrada
TVRDE KAPSULE
 aktivna supstanca (supstance) u tvrdim
-HARD CAPSULES-
CAPSULES- kapsulama je obično u obliku praška ili
granulata i puni se u jedan cilindrični dio koji
 Definicija čini tijelo kapsule, preko koga se stavlja drugi
 tvrde (želatinske) kapsule se sastoje iz dva cilindrični dio, koji čini poklopac kapsule
šuplja cilindrična dijela koji su sa jedne strane  poklopac mora obezbijediti da kapsula bude
zaobljeni i zatvoreni, a sa druge strane otvoreni trajno zatvorena

2
 sigurnost u pogledu zatvorenosti može se
povećati na pogodan način, kod posebnih Ispitivanja
tipova tvrdih kapsula  Raspadljivost (Disintegration)
 tvrde kapsule moraju odgovarati zahtjevima za
ispitivanje raspadljivosti tableta i kapsula
 ispituje se šest kapsula
 kao tečni medijum za ispitivanje se koristi voda, a kada
je to propisano i odobreno, koristi se 0,1 mol/dm3 HCl ili
vještački želučani sok
 ako tokom ispitivanja kapsule isplivavaju na površinu,
dodaje se disk
 andp, nakon 30 minuta rada uređaj se zaustavi i
provjeri stanje kapsula
 svih šest ispitivanih kapsula moraju se raspasti u
vremenskom periodu od 30 minuta

 Izrada
MEKE KAPSULE
 meke kapsule se obično istovremeno formiraju,
-SOFT CAPSULES-
CAPSULES- pune sadržajem i zatvaraju uz pomoć
specijalnih mašina
 Definicija  za izradu manjih količina mekih kapsula mogu
 meke (želatinske) kapsule imaju mekši zid od se koristiti već gotove, prazne meke želatinske
tvrdih, izrađene su od jednog dijela i mogu biti kapsule
različitog oblika
 u samom zidu ovojnice može se nalaziti aktivna
supstanca
 sadržaj mekih kapsula je tečan

Ispitivanja
 Raspadljivost (Disintegration)
 meke kapsule se ispituju prema propisu za ispitivanje
 tečnost može biti aktivna supstanca, čvrsta raspadljivosti tableta i kapsula
 ispituje se šest kapsula
aktivna supstanca otopljena u nekom otapalu ili  kao tečni medijum za ispitivanje se koristi voda, a kada je to
suspendirana u tečnom medijumu, ili neka propisano i odobreno, koristi se 0,1 mol/dm3 HCl ili vještački
želučani sok
relativno meka pastozna smjesa
 u svaku cijev za ispitivanje se stavlja disk, izuzev ako na disku
 zbog bliskog kontakta želatinskog zida sa zaostaje sadržaj iz meke kapsule
tečnim sadržajem, postoji mogućnost migracije  u takvim slučajevima, i ako je to odobreno, disk se ne stavlja
 andp, nakon 30 minuta rada uređaj se zaustavi i provjeri stanje
neke od komponenti sadržaja u pravcu zida kapsula
kapsule ili obrnuto  svih šest ispitivanih kapsula moraju se raspasti u vremenskom
periodu od 30 minuta

3
GASTRO-REZISTENTNE KAPSULE
GASTRO-
 ukoliko se kapsule, zbog lijepljenja na diskove, -GASTRO
GASTRO--RESISTANT CAPSULES-
CAPSULES-
ne uspiju raspasti , tada se ispitivanje ponavlja
na novih šest kapsula, a diskovi se izostavljaju  Definicija
 Gastro-rezistentne kapsule su kapsule sa modificiranim
 kapsule odgovaraju zahtjevima ukoliko se u oslobađanjem aktivne supstance
propisanom vremenu raspadne svih šest  formuliraju se tako da budu otporne na djelovanje
kapsula želučanog soka i da oslobode aktivnu/-e supstancu/-e u
crijevnom fluidu (tečnosti)
 izrađuju se prevlačenjem tvrdih ili mekih kapsula gastro-
rezistentnim, odn. enterosolubilnim prevlakama ili tako
da se kapsule pune granulama ili peletama koje su
prevučene gastro-rezistentnom prevlakom

Ispitivanja
kada su kapsule napunjene granulama ili
peletama prevučenim gastro-rezistentnim  Raspadljivost (Disintegration)
filmom, ispituje se na pogodan način da li je  postupak ispitivanja raspadljivosti kod gastro
oslobađanje aktivne supstance iz takvog oblika (acido)-rezistentnih kapsula modificiran
zadovoljavajuće  koriste se dva tečna medijuma za ispitivanje
 preparat (šest) kapsula se najprije ispituje u 0,1
mol/dm3 HCl i to 2 sata bez diskova, a vrijeme
ispitivanja može biti i drugačije, ukoliko je to
propisano u pojedinom slučaju

 kapsule koje su prethodno ispitane u kiselom

medijumu prenesu se u medijum za ispitivanje
koji se sastoji iz otopine fosfatnog pufera pH= 6.8
 kada je to propisano i odobreno, fosfatnom
 provjeri se stanje kapsula
puferu može se dodati pankreatin u prahu
 Iako vrijeme za koje preparat treba da
 na svakih 100 ml otopine pufera dodaje se 0,35g
bude rezistentan na kiseli medijum može
pankreatina u prahu
varirati u zavisnosti od formulacije
(najčešće 2 do 3 sata), ne smije da bude  u svaku cijev stavi se disk i pusti da aparat radi
kraće od jednog sata 60 minuta, zatim se provjeri stanje kapsula
 na kapsulama se ne smiju pojaviti znaci  svih 6 ispitivanih kapsula moraju se raspasti u
raspadanja ili rupture koji bi omogućili fosfatnom puferu za 60 minuta
oslobađanje sadržaja
Prof. dr. Edina Vranić 24
4
KAPSULE
SA MODIFICIRANIM OSLOBAĐANJEM
-MODIFIED RELEASE CAPSULES-
CAPSULES-
 ukoliko se kapsule ne mogu raspasti u  Definicija
propisanom vremenu zbog lijepljenja na diskove,  kapsule sa modificiranim oslobađanjem aktivne
ispitivanje se ponovi sa još 6 uzoraka kapsula, supstance su tvrde ili meke kapsule u kojima se u
ali se diskovi ne stavljaju ovojnici ili sadržaju kapsule nalaze specijalne pomoćne
supstance-ekscipijensi, ili je specijalnim postupcima
 kapsule zadovoljavaju zahtjeve ispitivanja ako obrađena sama ovojnica ili sadržaj kapsule, ili pak oboje,
se svih 6 uzoraka raspadne tako da se modificira mjesto oslobađanja aktivne
supstance ili brzina njenog oslobađanja
 Ove kapsule uključuju kapsule sa kontroliranim ili
zadržanim oslobađanjem

Prof. dr. Edina Vranić 26
 tvrde želatinske kapsule su prvi put proizvedene

u 19. vijeku u USA
 dobro su prihvaćene kod pacijenata zbog njihovog
elegantnog izgleda i oblika, i zbog toga što se lako
TVRDE KAPSULE gutaju.
-HARD CAPSULES-
CAPSULES-  većina kapsula se puni suhim prašcima, koji
predstavljaju tipične jednostavne mješavine.
 kod izrade ovih oblika moguće je mijenjati neke
karakteristike, kao što je brzina otapanja ili izrada
preparata sa modificiranim oslobađanjem
 čvrste kapsule mogu se puniti materijalima
različitih fizičkih osobina, od čvrstih supstanci do
nevodenih otopina, a sve u cilju dobivanja kapsula
koje će postići željeni efekat.
Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 27 Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 28
 Želatina je idealan materijal zbog toga što je

SIROVINE jestiva, topiva je pri sobnoj temeperaturi, stvara
čvrsti tanki film oko kapsule i što se proces
Želatina i alternativni materijali geliranja odvija pri temperaturi koja je malo viša od
sobne temperature.
 želatina je materijal dobiven iz kolagena koji je
 Zidovi želatinoznih kapsula su homogeni i vrlo
prirodni protein koji ulazi u sastav životinjskih robusni i sposobni su izdržati mehanički stres
kostiju, kože i tetiva. tokom operacija punjenja i pakovanja.
 netopiva je u vodi, a otapa se procesom hidrolize;  želatina sadrži vodu, koja djeluje kao plastifikator
 postoje dva tipa želatine: za film.
 tip a – dobiva se iz svinjske kože pri kiseloj pH  ako želatinozne kapsule nisu propisno skladištene,
vrijednosti; dolazi do promjena njihovih osobina: dolazi do
 tip b – dobiva se iz goveđih kostiju pri baznoj pH gubitka vode, postaju krte i zbog toga nisu
vrijednosti. pogodne za higroskopne formulacije.

5
 Od 1990. godine počeli su se koristiti polimeri u
 vlažne supstance se ne mogu puniti u proizvodnji kapsula: hipromeloza, pululan, hitozan,
želatinozne kapsule. pondak (kopolimer polivinil-alkohola i metakrilata).
 Hipromeloza se pokazala kao najbolja, jer rješava
 na nekim tržištima potrošači zahtijevaju
problem pojave krtosti pri izlaganju kapsula suhim
kapsule biljnog porijekla. uslovima.
 problem kod pronalaženja zamjene za  Prevođenje hipromeloze u gel sistem odvija se
želatinu, je pronalazak sistema koji će korištenjem standardnih proizvodnih mašina uz
omogućiti korištenje istih proizvodnih dodavanje materijala za formiranje gel-mreže kao
strojeva i procesa koji se koriste pri radu sa što su karaginan ili želatinoza guma i dodavanje
želatinom. gel-promotora kao što su kalijev hlorid ili limunska
kiselina.

 Tvrde kapsule napravljene od hipromeloze imaju

slične, ali različite osobine od kapsula napravljenih  druga velika razlika između kapsula od hipromeloze i
želatinoznih kapsula je to što nisu zamjenjive, ako potiču
od želatine. od različitih proizvođača tj. nemaju iste osobine koje se
 Glavna prednost kapsula napravljenih od tiču rastvorljivosti.
hipromeloze je to što imaju niži stepen vlažnosti i  razlog zbog čega kapsule od hipromeloze nisu
zamjenjive je u tome što je proces geliranja patentiran
što imaju veću mehaničku otpornost. za onaj karaginan koji je topiv pri pH<4,0.
 Prema ICH (International Conference on  u novije vrijeme u Japanu su se počele proizvoditi
Harmonization) standardima tj. unutar želatinozne kapsule koje sadrže 5% polietilenglikola
4000 kao dodatnog plastifikatora.
akceleriranih skladišnih uslova, (temperatura
 ovakve želatinozne kapsule mogu izgubiti više vlažnosti
40°C, relativna vlažnost 75%, vrijeme izlaganja 6 prije nego što postanu krte.
mjeseci) kapsule od hipromeloze nisu pokazale
prisustvo unakrsne reakcije, niti je stopa
rastvorljivosti bila promijenjena;
PROIZVODNJA KAPSULA
 tvrde želatinozne kapsule se proizvode prema „dipping“
procesu.
 ovaj proces počinje pripremom koncentriranog rastvora  proizvodne mašine su smještene u prostorije
želatine i drugih sličnih polimera u vrućoj demineraliziranoj u koje dospijeva filtrirani zrak, relativna
vodi.
vlažnost iznosi 40-45% i temperatura od 22-
 ovaj rastvor se tada izlaže djelovanju niskog pritiska koji iz
rastvora uklanja zarobljene mjehuriće zraka. 25°C.
 od ovoga rastvora se uzima alikvot u količini od 20-30 litara najčešće korištene mašine su prosječno duge
u koji se zatim dodaju boje, suspenzije pigmenata, 12 metara i visoke 3 metra, i sastoje se od
konzervansi, otopina dinatrij-lauril-sulfata i voda u cilju dva dijela (gornjeg i donjeg) koji se odnose
dobivanja željenog viskoziteta.
 finalna otopina sadrži 25-30% želatine i kao takva dostavlja
kao predmet i slika u ogledalu (Slika1).
se do proizvodnih mašina.

6
 otopina želatine se čuva u rezervoarima u kojima
se kontroliše temperatura (Slika 1A), odakle se
ova otopina prenosi u kontejnere za formiranje
kapsula koji su još poznati po nazivu dip-pan ili
dip-pot (Slika 1B).
 želatinozna otopina ispuni ove kontejnere do vrha,
nakon toga u kontejnere se uranja kalup za
poklopac ili tijelo kapsule.
 kako je kalup zagrijan na temperaturu od 22°C, a
želatinozna otopina na 50-55°C, želatina se
odmah gelira na kalup.
 kako se kalup polako vadi iz otopine, na kalupu
Slika 1. Mašina za proizvodnju kapsula ostaje samo gelirana želatina, dok ostatak ostaje u
A – rezervoar za želatinoznu otopinu, B – dip-pan, C – kontejneru (Slika 2).
prostor za sušenje, D – automatizovana sekcija

 Količinu, kao i debljinu vezanog želatinoznog sloja

određuje viskozitet želatinozne otopine.
 Što je viskozitet veći, veća je količina i debljina
vezanog želatinoznog sloja.
 Nakon toga, kalupi rotiraju i pomjeraju se u dio za
sušenje (Slika 1C), a zatim se uz pomoć
kontrolisane temperature i vlažnosti, osušeni
dijelovi želatinoznih kapsula otpuhuju (odstranjuju)
sa kalupa, koji ponovo rotiraju i počinje proces
ispočetka.
 Sada dijelovi želatinoznih kapsula sadrže 16%
želatine i prenose se u donji dio mašine gdje se
vrši njihovo skraćivanje na propisanu dužinu.
Slika 2. Dip-pan, kontejneri za formiranje kapsula
zatim slijedi kontrola želatinoznih dijelova i oni SKLADIŠTENJE PRAZNIH KAPSULA

dijelovi koji ne odgovaraju se recilkiraju.
nakon toga se ispravni poklopci i tijela kapsula  kapsule trebaju biti skladištene u zapečaćene kontejnere i
spajaju, ali se kapsula ne zatvara u potpunosti, nego na uniformnoj temperaturi.
se na ovaj način lakše transportuje do dijela za  prazne želatinozne kapsule sadrže 13-16% vlage.
punjenje.  voda u kapsuli djeluje kao plastifikator i esencijalna je za
održavanje fleksibiliteta i čvrstoće kapsule.
kapsule od hipromeloze se proizvode na sličan  ove kapsule pri niskom sadržaju vlage postaju krte, dok pri
način, a jedina razlika je u brzini geliranja, koja je visokoj vlažnosti postaju mekane.
sporija kod hipromeloze.  prazne kapsule od hipromeloze sadrže 3-6% vlage, dok im
se vlažnost može spustiti do 1%, a da ne postanu krte.
 voda u čvrstim želatinoznim kapsulama je vezana unutar
strukture polimera i insuficijentna je za rast bakterija.

7
 veličina kapsula varira od sadržaja
vlažnosti. PUNJENJE KAPSULA
 generalno, dimenzija se mijenja za 0,5% za
svaki 1% vlažnosti.  tvrde kapsule mogu biti punjene materijalima koji imaju
 kapsule od hipromeloze imaju manji sadržaj širok spektar fizičkih osobina.
vlage od želatinoznih kapsula, pa tako da  tip formulacije kojom se može kapsula puniti prikazane
su u Tabeli 1.
se njihove dimenzije manje mijenjaju u  ovo je moguće zbog načina na koji mašine za punjenje
odnosu na vlažnost. rukuju sa kapsulama.
 mašina za punjenje mora raditi u  kapsule su orijentirane tako da im je tijelo okrenuto
prema dole, a poklopac pričvršćen za tijelo.
klimatiziranim prostorima, da bi postigla
 mašina vakuumom skida poklopac, puni tijelo kapsule i
maksimalan efekat, jer vlažnost kapsula ponovo pričvrsti poklopac na tijelo kapsule.
zavisi od uslova kojima je izložena.
Tabela 1. Vrste formulacija za punjenje kapsula

Punjenje prašaka
 Glavna formulacija za punjenje kapsule je
suha mješavina prašaka.
 Metode za mjerenje veličine doze dijele se
u dvije grupe:
 - zavisne – veličina doze određena je veličinom
tijela kapsule
 - nezavisne – veličina doze određuje se
pomoću dozatora
 prve mašine za proizvodnju kapsula koristile

su zavisne metode.
 prva mašina koja je koristila ovaj princip je
 prašak se iz kontejnera za prašak prenosi Model No.8 koju je dizajnirao Arthur Colton.
direktno u tijelo kapsule.
 to je poluautomatska mašina sa svrdlom
 transfer praška je potpomognut kružnim (Slika 3).
svrdlom ili vibrirajućom pločom.
 kasnije su se počele koristiti automatske
 praškasta supstanca unutar kapsule je u mašine koje su koristile i svrdlo i vibrirajuću
rastresitom stanju. ploču.
 pri ovakvom načinu punjenja često se  jedna od takvih je LIQFILsuper JCF 40/80
dešava da količina punjenja bude veća od koja je proizvod firme Shionogi Qualicaps.
propisane.
8
 Većina današnjih mašina koje se koriste u
industriji su automatske mašine koje koriste
nezavisnu metodu za određivanje veličine
doze.
 Kod ovih mašina izmjeri se doza praškaste
supstance, koja se zatim kompresuje u
formu zaptivača tj. u oblik koji odgovara tijelu
kapsule.
 Kod ovih mašina postoje dva načina
punjenja kapsula:
 - pomoću dozirne cijevi (dozator)
Slika 3. Shematski dijagram mašine Model No.8.
A – kontejner za prašak, B – vibrirajući prsten, C – svrdlo, D – držač tijela  - pomoću dozirnog diska i klipova
kapsule, E – pokretna tabla, F – prsten za prenos kapsula

 Danas se najviše koriste mašine koje koriste

dozirne cijevi. Neki od proizvođača ovakvih
mašina su: IMA North America Inc., MG
America Inc., Romaco Inc., i Schaefer
technologies Inc.
 Kod ovih mašina zaptivač se formira unutar
cijevi djelovanjem zračnog pištolja (Slika 4). Slika 4. Mašina za punjenje kapsula sa dozirnom cijevi
Također, ove mašine zahtjevaju veće A – kompresiona ploča, B – zračni pištolj, C – dozirna cijev, D
količine lubrikanta u formulaciji. – kontejner za prašak, E – ploča za izbacivanje plombe, F –
tijelo kapsule, G - plomba
 Proizvođači mašina koje koriste dozirni disk i

klipove su: Robert Bosch Corporation,
A.W.Bohanan Co.Inc., Index Manufacturing
Co.Inc.
 Dozirni disk predstavlja dno kontejnera gdje stoji
praškasta supstanca, i na njemu se nalazi 6 rupa
(Slika 5).
 Iznad kontejnera za prašak nalazi se 6 čeličnih
klipova, čiji je promjer jednak promjeru rupa na
dozirnom disku.
 Kada se mašina upali, klipovi prolaze kroz
praškastu supstancu i ulaze u rupu na dozirnom
disku i tu vrše kompresiju i stvaraju plombu Slika 5. Mašina za punjenje kapsula sa dozirnim diskom i klipovima
(zaptivač, čep). A – opruga, B – podesivač dubine, C – klip, D – kontejner za prašak, E –
prašak, F – dozirni disk, G – usisavanje, H – ploča za podršku, I –
podesivač izbacivanja, J – blok za vođenje, K – blok za prenos, L –
tijelo kapsule u kalupu, M - plomba
9
Mašina za ručno punjenje kapsula Suho čvrsto punjenje
 ove mašine se koriste kada se treba napuniti mali  Granule, pelete i tablete se, također, mogu puniti
broj kapsula. u kapsule koristeći automatske mašine za
 princip je sadržan u sljedećem: koristi se plastična punjenje.
ili čelična ploča koja je perforirana s time da  Ove formulacije se pune u kapsule u cilju
veličina rupa odgovara veličini tijela kapsule. poboljšanja njihovih farmakokinetičkih osobina.
 kada se popune rupe na ploči, praškasta  Punjenje ovih formulacija je slično punjenju
formulacija se istrese na ploču i ravnomjerno se praškastih formulacija, a jedina razlika je u tome
rasporedi u sve kapsule pomoću špatule. što kod ovog načina punjenja formulacija ostaje u
rastresitom stanju tj. nema stvaranja plombi.
Tečno punjenje
 Fizičke uslove koje ove formulacije moraju
ispuniti su :  Postoje dvije formulacije tečnog punjenja:
 - granule i pelete moraju biti one veličine koja  - formulacija nevodenih otopina i suspenzija
omugućava jednostavno punjenje u tijelo kapsule  - formulacija koja je tečna samo za vrijeme punjenja
 - tablete moraju biti konveksnog oblika i biti one kapsula.
veličine koja omogućava lagani unos u tijelo  Veličina doze se mjeri pomoću volumetrijskih
kapsule
pumpi, koje su veoma precizne i njihov koeficijent
varijacije između dva punjenja iznosi manje od
1%.
 Pored samih pumpi, veličine doze određuju i
fizičke osobine formulacije, kao i njen viskozitet.
Kapacitet punjenja kapsula

 Kapacitet punjenja čvrstih kapsula zavisi
 Uglavnom se koriste formulacije čiji viskozitet se od:
kreće od 0,1-20 Pa s.
 - veličine kapsule
 Maksimalna veličina doze tečnog punjenja iznosi
90% tijela kapsule.  - tipa formulacije
 Mašine za tečno punjenje rade 50-60% sporije od  - dozirnog mehanizma
mašina za praškasto punjenje.  Osnovni podaci o kapacitetu punjenja
 Razlog tome je što tečnosti treba duže vrijeme kapsula dati su u Tabeli 2.
da prođe kroz uski promjer nego praškastoj
supstanci.

10
Tabela 2. Kapacitet kapsula
Zatvaranje kapsula
 postoji nekoliko metoda za zatvaranje
kapsula u cilju sprečavanja isticanja
tečnog punjenja.
 najuspješnija je metoda želatinoznog
vezivanja.
 kod ove metode, oko centra kapsule
nanosi se sloj želatinozne otopine, koji
se suši i tako zatvara kapsulu.

 Koncept kvaliteta utemeljenog kroz dizajn

(engl. Quality by design, QbD)
podrazumijeva sistemski pristup razvoju koji
QbD započinje s unaprijed definiranim ciljevima i
KVALITET ZASNOVAN KROZ stavlja naglasak na:
razumijevanje procesa i proizvoda
DIZAJN 
 te kontrolu procesa,
-osnovne postavke-  zasniva se na:
 naučnim dokazima i
 upravljanju rizicima u kvalitetu.
 Kvalitet predstavlja prikladnost aktivne  Gotovi proizvod (lijek) visokog kvaliteta je

supstance ili gotovog proizvoda za proizvod koji:
odgovarajuću namjenu.  nije kontaminiran i
 Pojam uključuje obilježja kao što su:  kontinuirano osigurava terapijsku korist za
 identitet, pacijenta kako je navedeno u uputi o lijeku .
 jačina i
 čistoća (iz ICH Q6A, 3).
 ICH Q9 smjernica definira kvalitet kao
stepen do kojeg skup svojstvenih
karakteristika proizvoda, sistema ili procesa
udovoljava zahtjevima ;
11
 Svrha ove vizije je osiguravanje kvaliteta
ICH smjernice za primjenu gotovog proizvoda (lijeka) i pouzdane
QbD koncepta opskrbe pacijenata lijekovima.
 Međunarodna konferencija o usklađivanju tehničkih  Od tada, ICH je razvio nekoliko smjernica
zahtjeva za lijekove (engl. International Conference koje služe kao regulatorni alati i
on Harmonisation, ICH) predstavila je 2003. godine omogućavaju ostvarivanje te vizije, kao što
u Brusselsu, novu viziju kvaliteta u farmaceutskom su:
sistemu;
 ICH Q8 (R2), Smjernica o farmaceutskom
 a to je razviti usklađen farmaceutski sistem
kvaliteta primjenjiv tokom životnog ciklusa razvoju (Pharmaceutical Development),
proizvoda s naglaskom na integrirani pristup  ICH Q9, Smjernica o upravljanju rizicima u
upravljanju rizicima u kvalitetu i zasnovan na kvalitetu (Quality Risk Mamagement),
naučnim saznanjima.
 Navedene smjernice zajednički predlažu

kako farmaceutska industrija QbD koncept
 ICH Q10, Smjernica o farmaceutskom može primijeniti u svom poslovanju.
sistemu kvaliteta (Pharmaceutical Quality
 Primjena navedenih smjernica predstavlja
System), te
novu paradigmu kvaliteta koja omogućava
 ICH Q11, Smjernica za razvoj i proizvodnju naučni pristup i procjenu rizika kvaliteta u :
aktivnih supstanci (hemijskih supstanci i  razvoju lijekova,
biotehnoloških/bioloških supstanci) -  predaji registracijskih dosjea,
(Development and Manufacture of Drug
 pregledu,
Substances /Chemical Entities and
 inspekciji i
Biological/Biotechnological Entities
 upravljanju promjenama nakon odobrenja
regulatornih agencija,
 Smjernica ICH Q8(R2) predlaže sadržaj

dokumenta registracijskog dosjea u kojem
se opisuje farmaceutski razvoj lijeka.
 potiče proizvođače na kontinuirano poboljšanje  Farmaceutski razvoj omogućava
i tehničke inovacije kroz životni ciklus lijeka i prikazivanje znanja stečenog primjenom
 omogućava djelotvoran i dosljedan nadzor naučnog pristupa i upravljanjem rizicima u
regulatornih tijela u sve tri regije (Europa, SAD i kvalitetu u razvoju proizvoda i proizvodnog
Japan). procesa.
 Smjernica ukazuje na područja gdje prikaz
boljeg razumijevanja farmaceutskih i
proizvodnih vještina može biti osnova za
fleksibilnije regulatorne pristupe.
12
 Stepen regulatorne fleksibilnosti zasniva se
na nivou prikazanih relevantnih naučnih  Informacije i znanje stečeni tokom
saznanja. farmaceutskog razvoja i iskustvo stečeno iz
 Svrha farmaceutskog razvoja je osmisliti proizvodnih postupaka pružaju naučno
kvalitetan proizvod i proizvodni postupak razumijevanje koje podržava kreiranje:
kojim će se dosljedno proizvoditi lijek  - prostora dizajna,
odgovarajućeg kvaliteta.  - specifikaciju i
 - kontrolu proizvodnje.

 Smjernica naglašava da se kvalitet ne može

 Smjernica ICH Q9 prikazuje upravljanje
ispitati u proizvodu tj. da kvalitet mora biti
rizicima u kvalitetu.
ugrađen u proizvod dizajnom.
 Dodatak sadržan u ICH Q8 (R2) opisuje
načela QbD koncepta.  Upravljanje rizicima u kvalitetu je sistemski
 Koncept je definiran kao sistemski pristup proces:
razvoju koji uključuje primjenu:  procjene,
 prethodno stečenog znanja,  kontrole,
 rezultate studija dobivenih eksperimentalnim  komunikacije i
dizajnom,
 pregleda rizika za kvalitet gotovog lijeka tokom
 primjenu sistema upravljanja rizicima u kvalitetu i
cijelog životnog ciklusa lijeka.
sistema za upravljanje znanjem kroz cijeli životni
ciklus lijeka ;
 Procjena rizika je sistemski proces

organiziranja informacija koji podržava  Ti aspekti uključuju:
odluku o riziku tokom procesa upravljanja  razvoj,
rizicima.  proizvodnju,
 Sastoji se od identifikacije opasnosti te  distribuciju,
analize i procjene rizika povezanih s  inspekciju,
izlaganjem tim opasnostima  te procese podnošenja dokumentacije/pregleda
 Ova smjernica opisuje: dokumentacije tokom životnog ciklusa aktivnih
supstanci, gotovih proizvoda, bioloških i
 načela i
biotehnoloških proizvoda
 primjere alata za upravljanje rizicima u kvalitetu
koji se mogu primijeniti na različite aspekte
farmaceutskog kvaliteta.
13
 Dva su primarna načela upravljanja rizicima
u kvalitetu:
(1) Procjenu rizika u kvalitetu treba temeljiti  Smjernica ICH Q10 opisuje model
na naučnim spoznajama i obavezno učinkovitog sistema upravljanja kvalitetom u
povezati sa zaštitom pacijenata,  farmaceutskoj industriji nazivajući ga
(2) Nivo uloženog rada, formalnosti i farmaceutski sistem kvaliteta.
dokumentiranja procesa upravljanja rizikom  ICH Q10 je model farmaceutskog sistema
u kvalitetu treba biti proporcionalno nivou kvaliteta koji se može primijeniti u različitim
rizika. fazama životnog ciklusa proizvoda,

 ICH Q10 predstavlja potporu industriji i

regulatornim tijelima za uspostavu
učinkovitog sistema farmaceutskog kvaliteta
 zasniva se na konceptima kvaliteta
kojim bi se poboljšao kvalitet i dostupnost
Međunarodne organizacije za standard
lijekova širom svijeta što je od interesa za
(ISO), uključuje primjenjive propise dobre
javno zdravstvo.
proizvođačke prakse (engl. Good
Manufacturing Practice, GMP) i  Smjernica definira pojmove strategija
nadopunjuje smjernice ICH Q8 (R2) i ICH kontrole i upravljanje znanjem, bitne korake
Q9. u QbD razvoju i životnom ciklusu lijekova.

 Kontrole mogu uključiti:

 karakteristike materijala koji ulaze u sastav
aktivnih supstanci i gotovih proizvoda,
 postrojenja i radnih uslova,
 Strategija kontrole je planirani set kontrola
postavljen na osnovu:  opreme,
 procesne kontrole,
 aktuelnog razumijevanja proizvoda i
 specifikacije gotovog proizvoda i pripadajuće
 procesa koji osigurava učinkovitost procesa i
metode, te
kvalitet proizvoda.
 učestalost praćenja i kontrole.

14
 Upravljanje znanjem je sistemski pristup:
 sticanja,  Smjernica ICH Q11 opisuje pristupe razvoju
 analize, i razumijevanju procesa proizvodnje aktivnih
 pohranjivanja i supstanci, uključujući korake namijenjene
 širenja informacija vezanih za proizvode, smanjenju onečišćenja.
 proizvodne procese i komponente.  Osim toga, ICH Q11 pruža dodatna
 Implementacija ove smjernice kroz životni pojašnjenja o načelima i konceptima koji su
ciklus proizvoda trebala bi: opisani u ICH Q8 (R2), ICH Q9 i ICH Q10, a
koji se odnose na razvoj i proizvodnju
 olakšati inovativnost i kontinuirano poboljšanje,
te aktivnih supstanci.
 ojačati vezu između farmaceutskog razvoja i
proizvodnih aktivnosti.
 Smjernica ICH Q12, Upravljanje životnim

ciklusom (Technical and Regulatory
Considerations for Pharmaceutical Product
 Iako je glavni naglasak načela opisanih u Lifecycle Management), nova je smjernica u
ICH smjernicama Q8-Q11 bio na njihovoj nastajanju koja bi trebala prikazati:
primjeni u razvojnoj fazi farmaceutskog  očekivanja o upravljanju promjenama u hemiji,
proizvoda, pokazala se potreba za  proizvodnji i
primjenom načela QbD koncepta u  kontroli nakon dobivanja odobrenja za
stavljanje gotovog lijeka u promet, te
komercijalnoj proizvodnji, kao fazi životnog
ciklusa lijeka;  omogućiti regulatornim agencijama bolje
razumijevanje farmaceutskog sistema kvaliteta
za upravljanje promjenama nakon dobivanja
Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II
odobrenja.
87 88
 Smjernica potiče proizvođače da usvoje

potencijalne pristupe kontinuiranog  Smjernica će također podržati primjenu
unapređenja i inovacija, kao što su: inovativnih tehnologija kao što su:
 poboljšanje kontrole proizvoda i  procesna analitička tehnologija (engl.
 analitičkih postupaka i Process Analytical Technology, PAT) i
 korištenje protokola za upravljanje tehnologija kontinuirane proizvodnje.
promjenama (engl. comparability protocols).

15
Farmaceutski razvoj primjenom
QbD koncepta
 Procesna analitička tehnologija je sistem za:
 projektiranje,  Pristup razvoju proizvoda ovisi o proizvodu i
 analizu i o proizvođaču, a može biti:
 kontrolu proizvodnje kroz  empirijski,
 pravovremeno mjerenje (tokom proizvodnog  sistemski ili
postupka) kritičnih parametara kvaliteta:
 kombinacija ova dva pristupa .
 sirovina i procesnih materijala i
 izvedbenih parametara procesa s ciljem osiguravanja  Oba pristupa imaju zajednički cilj, a to je
kvaliteta gotovog proizvoda razvoj proizvoda koji zadovoljava potrebe
pacijenata i koji ima odgovorajuće izvedbene
karakteristike.
 Primjenom QbD koncepta značajno se:

 skraćuje vrijeme razvoja i smanjuju potrebni
resursi,  Stepen regulatorne fleksibilnosti zasniva
 može se ubrzati postizanje željenog kvalitetu se na nivou relevantnih naučnih
proizvoda i spoznaja koje su prikazane u
 pomoći regulatornim tijelima bolje razumijevanje regulatornoj prijavi.
strategije farmaceutske kompanije.
 Znanje i informacije koji su dobiveni
 Bolje razumijevanje proizvoda i njegovog tokom razvoja čine osnovu regulatornih
proizvodnog procesa stvara osnove za prijava zasnovanih na znanju i procjeni
fleksibilniji regulatorni pristup. rizika, a ne količina priloženih podataka.
 QbD konceptom identificiraju se osobine

 Farmaceutski razvoj primjenom QbD
koja su kritične za kvalitet proizvoda iz
koncepta započinje razumijevanjem i
perspektive pacijenta,
definiranjem ciljnog profila kvaliteta
 iz njih se definiraju osobine koje proizvod proizvoda (engl. Quality Target Product
mora posjedovati, te se postavlja osnova za Profile, QTPP), (Slika 1.).
kritične procesne parametre koje se mogu
mijenjati kako bi se dosljedno proizvodio
lijek željenih osobina.

16
 Ciljni profil kvaliteta proizvoda je skup
osobina koje treba postići da bi se osigurao:
 željeni kvalitet,
 sigurnost i
 učinkovitost lijeka,
 uzimajući u obzir:
 način primjene lijeka,
 farmaceutski oblik lijeka,
 bioraspoloživost,
 jačinu,
 stabilnost i
Slika 1. Prikaz farmaceutskog razvoja
 pakiranje.
primjenom QbD koncepta.
 Kritični parameter kvaliteta je:

 fizička,
 hemijska,
 Nakon što je ciljni profil kvalitet  biološka i
proizvoda definiran, potrebno je  mikrobiološka osobina ili parametar
definirati kritična svojstva/parametre
 koji treba biti :
kvaliteta proizvoda (engl. Critical
 unutar odgovarajuće granice,
Quality Attributes, CQAs).
 raspona ili distribucije
 kako bi se osigurao željeni kvalitet
proizvoda.

 Identificiranje potencijalnih kritičnih  Popis potencijalnih kritičnih parametara

parametara kvaliteta je potrebno kako bi kvaliteta može se mijenjati:
se parametri proizvoda koje imaju uticaj  nakon izbora formulacije i proizvodnog
na kvalitet proizvoda mogle istražiti i postupka, te kasnije
kontrolirati.  sticanjem znanja o proizvodu i razumijevanjem
postupka.
 Potencijalni kritični parametri kvaliteta
definira se iz ciljnog profila kvaliteta  Upravljanje rizicima u kvalitetu može
proizvoda i/ili na temelju prethodnog poslužiti za postavljanje liste prioriteta
iskustva te se kao takvi koriste u potencijalnih kritičnih parametara kvaliteta.
usmjeravanju razvoja proizvoda i
proizvodnog postupka.
17
 Nakon definiranja kritičnih parametrara  Kritični procesni parametri (engl. Critical
kvaliteta, može se započeti s odabirom Process Parameters, CPP) su karakteristike
proizvodnog postupka koji će ih procesa čija promjenjivost ima utjecaj na
zadovoljiti kritične parametre kvaliteta te ih stoga treba
pratiti i nadzirati kako bi se osiguralo da
proces daje proizvod željenog kvaliteta

 Procjena rizika je dragocjen, naučno

zasnovan, sistemski postupak koji se
 Sljedeći element u razvoju prema QbD
koristi za upravljanje rizicima u kvalitetu,
konceptu je procjena rizika, odnosno
a pomaže u identificiranju osobina
povezivanje karakteristika polaznih
materijala i procesnih parametara koji
materijala i procesnih parametara s
potencijalno utiču na kritične paremetre
kritičnim parametrima kvaliteta
kvaliteta proizvoda.
gotovog lijeka

 Procjena rizika se, u pravilu, provodi u ranoj  Početni popis mogućih parametara
fazi farmaceutskog razvoja, te se ponavlja zasnovan je na prethodno stečenom
kada se sakupi više informacija i iskustva. iskustvu i početnim eksperimentalnim
 Za identifikaciju i određivanje važnosti podacima i može biti prilično opsežan, a
parametara koja imaju uticaj na kvalitet može se mijenjati i rangirati na osnovu
proizvoda mogu poslužiti alati za procjenu daljnjih istraživanja.
rizika.  Popis se može dalje doraditi
eksperimentima koji utvrđuju uticaj
pojedinih varijabli i potencijalnih interakcija.

18
 Za procjenu utjecaja više rangiranih varijabli
najčešće se koristi formalni
eksperimentalni dizajn (engl. Formal
Experimental Design)
 Kada su definirani važni parametri njihov
 FED koji je strukturirano organizirana metoda
uticaj se dalje istražuje, npr. kombinacijom
za određivanje odnosa između parametara:
eksperimentalnog dizajna, matematičkih
 koji utiču na proces i
modela ili studija koje dovode do
 rezultata tog procesa.
razumijevanja mehanizma interakcija, kako
bi se postiglo bolje razumijevanje procesa  Također je poznat i kao dizajn
eksperimenata (engl. Design of Experiments,
DOE). dizajna koji se proteže kroz cijeli
proizvodni postupak.
 Odnos između ulaznih parametara procesa

(osobina materijala i parametara procesa) i
kritičnih parametara kvaliteta proizvoda
može se prikazati prostorom dizajna (engl.  Prostor dizajna može se :
Design space).  definirati za pojedinu operaciju
proizvodnog procesa ili se
 Prostor dizajna predstavlja
 može definirati jedinstveni prostor dizajna
 višedimenzionalnu kombinaciju i koji se proteže kroz cijeli proizvodni
 interakciju varijabli (npr. osobina materijala) i postupak.
 procesnih parametara za koje je pokazano da
dosljedno osiguravaju kvalitet proizvoda.

 Strategija kontrole mora biti definirana na

 Rad unutar prostora dizajna ne smatra se
način da osigurava dosljednu proizvodnju
promjenom.
proizvoda zadanog kvaliteta.
 Rad izvan prostora dizajna smatra se
 Kontrolu treba definirati na osnovu:
promjenom i zahtjeva prijavu izmjene
regulatornoj agenciji.  proizvoda,
 razumijevanja formulacije i
 Prostor dizajna predlaže podnositelj zahtjeva
 procesa
i on podliježe regulatornoj ocjeni i odobrenju.
 ona minimalno treba uključivati kontrolu
 Nakon uspostavljanja prostora dizajna slijedi
kritičnih procesnih parametara i osobina
definiranje strategije kontrole.
materijala

19
 Može se pratiti učinkovitost procesa kako
bi se osiguralo da proces dosljedno
osigurava kvalitetan proizvod kako je i
 Posljednji korak je upravljanje životnim predviđeno prostorom dizajna.
ciklusom lijeka i kontinuirano  Učinkovitost procesa proizvodnje može se
poboljšanje. pratiti trend analizom
 Kompanije imaju mogućnost primjenjivati  za prostore dizajna koji su definirani
inovativne pristupe za poboljšanje kvaliteta pomoću matematičkih modela može biti
proizvoda tokom životnog ciklusa korisna periodična provjera kako bi se
proizvoda u skladu sa smjernicom ICH osigurala učinkovitost modela.
Q10.
Tabela 1. Komparacija empirijskog (tradicionalnog) i

sistemskog (QbD) pristupa razvoju lijekova.
Tradicionalni
 Smjernica predlaže i alternativni pristup Vidovi
pristup
QbD pristup
validaciji procesa kroz proces kontinuirane - sistemski pristup
verifikacije kojim se proizvodni proces - razumijevanje uticaja
karakteristika
kontinuirano prati i ocjenjuje. - empirijski pristup
materijala i procesnih parametara na
Ukupni - provodi se
 U Tabeli 1 nalazi se komparacija farmaceutski promjenom
kritične parametre proizvoda
- multivarijatni pristup koji dovodi
empirijskog (tradicionalnog) i sistemskog razvoj jedne varijable u
do
(QbD) pristupa razvoju lijekova. vremenu
razumijevanja proizvoda i procesa
- prostor dizajna
- procesna analitička tehnologija
Tabela 1. Komparacija empirijskog (tradicionalnog) i Tabela 1. Komparacija empirijskog (tradicionalnog) i

sistemskog (QbD) pristupa razvoju lijekova-nastavak sistemskog (QbD) pristupa razvoju lijekova-nastavak
Tradicionalni Tradicionalni
Vidovi QbD pristup Vidovi QbD pristup
pristup pristup
- prilagodljiv unutar prostora

-ustaljen dizajna - testiranja unutar - alati procesne analitičke tehnologije i
-validacija proizvodne - pristup validaciji kao dijelu Kontrola
procesa odgovarajuća povratna kontrola
Proizvodni veličine serije životnog proizvodnog
- nepovezana s - praćenje procesnih aktivnosti s
postupak - fokusiran na ciklusa i kontinuirana verifikacija postupka
procesom ciljem stalnog poboljšanja
optimiranje i procesa
obnovljivost - usmjeren na strategiju kontrole i
izdržljivost

20
Tabela 1. Komparacija empirijskog (tradicionalnog) i Tabela 1. Komparacija empirijskog (tradicionalnog) i
sistemskog (QbD) pristupa razvoju lijekova-nastavak sistemskog (QbD) pristupa razvoju lijekova-nastavak
Tradicionalni Vidovi Tradicionalni pristup QbD pristup

Vidovi QbD pristup
pristup - osiguranje kvaliteta proizvoda
-kvalitet gotovog strategijom kontrole koja se zasniva
- primarni način - dio cjelokupne strategije kontrole
proizvoda kontroliran na procjeni rizika
kontrole kvaliteta
intermedijerima - osiguranje kvaliteta proizvoda na
Specifikacije - zasnovane na - zasnovane na željenim parametrima Strategija
(materijali osnovu procesnih rezultata i
proizvoda dostupnim proizvoda uz relevantne podatke koji kontrole
nastali u procesu) i provjerom kvaliteta proizvoda u
podacima u vrijeme ih
ispitivanjem gotovog realnom vremenu te
registracije lijeka podržavaju
proizvoda smanjenom završnom kontrolom
proizvoda

Tabela 1. Komparacija empirijskog (tradicionalnog) i Prednosti primjene QbD koncepta

sistemskog (QbD) pristupa razvoju lijekova-nastavak
u farmaceutskom razvoju
Vidovi Tradicionalni pristup QbD pristup  Primjena QbD koncepta u farmaceutskom
razvoju od velike je koristi, kako za
-reaktivno (tj.
Upravljanje
rješavanje - preventivno
farmaceutsku industriju, tako i za pacijente i
životnim
problema i korektivne kontinuirano poboljšanje regulatorne agencije.
ciklusom
radnje)
 Za farmaceutsku industriju primjenom QbD
koncepta u farmaceutskom razvoju:

 (1) osiguran je kvalitet gotovog proizvoda (lijeka)

razumijevanjem, procjenom rizika kvaliteta,
kontrolom formulacije i proizvodnih varijabli,
 (2) omogućen je dosljedan, izdržljiv i učinkovit
proizvodni postupak kojim se dobiva proizvod
 Primjena QbD koncepta u farmaceutskom
visokog kvaliteta koja je osiguran tokom cijelog razvoju za pacijente osigurava dostupnost
životnog ciklusa lijeka, proizvoda nepromijenjenog kvaliteta, a u
 (3) omogućeno je kontinuirano poboljšanje
slučaju
tokom životnog ciklusa lijeka, smanjenje broja  generičkih lijekova, dostupnost lijekova za
serija koje ne zadovoljavaju potrebni kvalitet, te koje je zajamčena terapijska ekvivalentnost
je omogućena ušteda i povrat uloženog novca. referentnom (izvornom) lijeku.

21
 Za regulatorne agencije primjena QbD
koncepta u farmaceutskom razvoju: Regulatorne agencije i QbD
 (1) omogućava fleksibilniji regulatorni pristup jer
QbD osigurava povjerenje u kvalitet lijekova kroz
naučno zasnovani pristup upravljanja rizicima u
 Inicijativa za primjenom QbD koncepta u
kvalitetu, farmaceutskoj industriji započela je s
 (2) omogućava naučno zasnovan pregled Farmaceutskom inicijativom za dobrom
dokumentacije u registracijskim dosijeima za proizvođačkom praksom za 21. vijek – pristup
lijekove, zasnovan na procjeni rizika (Pharmaceutical
 (3) može smanjiti vrijeme potrebno za davanje cGMP Initiative for the 21st Century – a Risk
odobrenja i omogućiti brži dolazak potrebnih Based Approach) od strane Američke
lijekova na tržište te smanjiti potrebu za agencije za hranu i lijekove.
prijavama promjena nakon dobivenog odobrenja.
 FDA je 2005. godine pokrenula pilot

program kojim se omogućilo proizvođačima
originalnih lijekova da u svojim
 FDA naglašava da je fokus QbD registracijskim dosjeima prilažu podatke o
koncepta u tome da kvalitet mora biti kvalitetu lijeka dobivenog primjenom QbD
ugrađen u proizvod temeljitim koncepta.
razumijevanjem proizvoda i proizvodnog  Prvi lijek za koji je u registracijskom dosjeu
postupka kojim je razvijen i proizveden, prikazana primjena QbD koncepta
zajedno sa znanjem o rizicima u (Januvia®, Merck) odobren je 2006.
proizvodnom postupku i načinom kojim godine.
se oni mogu smanjiti.
 FDA je implementirala QbD koncept u svoje  (3) primjenom procesa pregleda

procese: dokumentacije o lijeku zasnovanom na
 (1) primjenom sistema kojim se rizici pitanjima koji daje smjernice industriji koje
farmaceutskog kvaliteta procjenjuju na odgovore je potrebno dati u registracijskim
osnovu razumijevanja proizvoda i procesa, dosjeima u kojima je implementiran QbD
 (2) implementacijom pilot projekta koji koncept,
omogućava predavanje informacija o  (4) aktivno sudjelujući u razvijanju
kvalitetu lijeka dobivenih primjenom QbD, inspekcijskih postupaka kojim se nadziru
znanjem o lijeku i razumijevanjem procesa, procesi temeljeni na QbD konceptu,
  (5) implementacijom QbD koncepta u
prijavama za biološke lijekove,
22
 Evropska agencija za lijekove (engl. European
 (6) Ured za generičke lijekove je objavio Medicines Agency, EMA) daje potporu
smjernice u kojima daje primjere kako se prijavama koje uključuju primjenu QbD
QbD koncept može primijeniti u razvoju koncepta.
čvrstih oralnih oblika s trenutnim  Agencija koncept definira kao pristup koji
oslobađanjem i čvrstih oralnih oblika s osigurava kvalitet lijekova primjenjujući
modificiranim oslobađanjem statističku, analitičku metodologiju, te
metodologiju procjene rizika kvaliteta u
 FDA očekuje od proizvođača generičkih dizajniranju, razvoju i proizvodnji lijekova.
lijekova da primjene QbD koncept u razvoju
 Jedan od ciljeva QbD koncepta je omogućiti da
lijekova i podatke prikažu u poglavlju
svi uzroci koji mogu uticati na proces budu
3.2.P.2. Farmaceutski razvoj u Modulu 3 identificirani, objašnjeni i da se njima upravlja na
(Kvalitet) registracijskog dosjea. odgovarajući način
 Time je omogućeno da gotov lijek  Bolje razumijevanje proizvoda i procesa

zadovoljava definirane parametre od samog omogućuje ugradnju kvaliteta u proizvod i
početka. daje osnovu za kontinuirano poboljšanje
 Koncept se zasniva na primjeni multivarijatne proizvoda i procesa
analize, često u kombinaciji s modernim  EMA je osnovala tim za Procesnu analitičku
procesno-analitičkim hemijskim metodama i tehnologiju u novembru 2013. godine koji
alatima za upravljanje znanjem koji podupire primjenu procesne analitičke
omogućuju identifikaciju i razumijevanje tehnologije i QbD aktivnosti u Evropskoj
kritičnih osobina materijala i kritičnih uniji.
parametara proizvodnog postupka.

Stegemann, S., Connolly, P., Matthews,W., Barnett,

 Tim za procesnu analitičku tehnologiju
R., Aylott, M., Schrooten,K., Cadé, D., Taylor, A., and
pregledava dosege primjene QbD koncepta Bresciani, M. (2014): Application of QbD principles for
i osigurava da regulatorne agencije u Evropi the evaluation of empty hard capsules as an input
budu spremne za prijave lijekova čiji dosjei parameter in formulation development and
uključuju QbD manufacturing, AAPS PharmSciTech 15(3): 542–
549.
-praktični primjer-

23
Food and Drug Administation (FDA)
https://www.fda.gov/drugs/guidance-
compliance-regulatory-
Dorić, H. & Bolf N. (2018): Procesna analitička information/guidances-drugs
tehnologija, Kem. Ind. 67 (9-10) 466–469  https://www.fda.gov/drugs/guidance-
- osnovne postavke PAT - compliance-regulatory-

information/guidances-drugs
 The European Medicines Agency (EMA)
 https://www.ema.europa.eu/en/human-
regulatory/research-development/scientific-
guidelines/quality/quality-quality-design-qbd
24
10/24/2021
KATEDRA ZA FARMACEUTSKU TEHNOLOGIJU
MEKE KAPSULE
-SOFT CAPSULES-
CAPSULES-
Prof. dr.
EDINA VRANIĆ
šk. god. 2021./22.
2021./22.
1 2
• meke želatinozne kapsule (softgels) • meke želatinozne kapsule (engl.soft

omogućavaju primjenu tečnih supstanci u elastic gelatin capsules, Liqui-Gels™,
obliku čvrstih oralnih preparata. Softgels) su jedinstveni sistemi za dostavu
lijekova koji pružaju brojne prednosti u
• sposobnost mekih kapsula da poboljšaju
odnosu na tradicionalne oblike doziranja
bioraspoloživost, ne samo da ih čini kao što su tablete, tvrde kapsule ili
idealnim oblikom za nove hemijske tečnosti.
entitete sa malom bioraspoloživošću i • međutim zbog posebne tehnologije izrade
slabom topivošću u vodi, nego otvara kao i zbog brojnih patentnih zabrana u
mogućnost za reformulaciju već plasiranih svijetu postoji tek nekoliko kompanija koje
lijekova s ciljem produžavanja njihovog se bave izradom ovih kapsula.
poluživota u organizmu.
3 4
Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II
• Poboljšana stabilnost lijeka

Prednosti mekih kapsula: • zaštita od oksidacije, raspadanja pod
utjecajem svjetlosti, hidrolize u lipofilnim
• Poboljšana bioraspoloživost.
bioraspoloživost. sistemima.
• više od 40% novih hemijskih entiteta • Lakši i elegantniji način uzimanja za
(NCE) ima dobru permeabilnost kroz pacijente.
membranu, ali slabu topivost u vodi. • tokom godina urađene su studije koje
• zbog toga se novi hemijski entiteti pokazuju da pacijenti preferiraju ovakav
najčešće formulišu u obliku mekih način primjene lijeka zbog lakšeg gutanja,
kapsula te se na taj način poboljšava poboljšane brzine djelovanja, odsustva
topivost, a time i bioraspoloživost date neugodnih mirisa i ukusa, kao i zbog
supstance. privlačnog i modernog izgleda samog
5
proizvoda. 6
1
10/24/2021
• Odlična uniformnost doza.

Nedostaci mekih kapsula
• Lak način uočavanja nedostataka i
oštećenja (dolazi do stvaranja pukotina i • za izradu su potrebne specijalizirane
curenja sadržaja). mašine.
• Lakše rukovanje sa visoko potentnim • viši troškovi izrade u poređenju sa
i citotoksičnim supstancama. tabletama.
• Mogućnost postizanja različitog • otežano postizanje stabilnosti
izgleda (oblik, boja, veličina). supstanci podložnih hidrolizi.
• Mogućnost modificiranja poluživota
lijeka.
7 8
• meke kapsule se oblikuju, pune i zatvaraju • meke kapsule mogu biti proizvedene u bilo
u toku jedne operacije. kojem obliku i veličini (sve do 25 ml).
• međutim, prema posljednjim istraživanjima
• postupak obično traje 24 sata dnevno sve prednost se daje manjim kapsulama u
dok se ne završi proces za čitavu seriju. svim kategorijama oblika, s tim što se
• standardni oblici mekih kapsula su ovalni, ovalni oblik smatra najpopularnijim.
u obliku pravougaonika i okrugli.
• veličina meke kapsule je predstavljena
brojem i označava maksimalni kapacitet
(izražen u kapljicama). npr. jedna meka
kapsula označena brojem 11 može primiti
8,5-11,0 kapljica punjenja.
9 10
Izgled
• meke kapsule (Slika 1) se hermetički
zatvaraju, sastoje se iz ovojnice iz jednog
dijela koji je ispunjen tečnošću ili
polučvrstim punjenjem.
• ne smiju sadržavati mjehuriće zraka ili
nekih drugih gasova (Slika 2).
Slika 1. Primjeri mekih kapsula

11 12
2
10/24/2021
• punjenje može sadržavati različite vehikulume, a • meke kapsule mogu biti obrađene
može se nalaziti u obliku otopine ili suspenzije. odgovarajućim agensima kao što je
• iako je za meke kapsule dozvoljeno da budu celuloza acetoftalat, da bi se osiguralo
kako providne tako i netransparentne, otpuštanje inkapsuliranih materijala u
uobičajeno je da se koristi providni crijevima.
transparentna ovojnica (bezbojna ili žuta -boje • zbog svojih posebnih osobina i prednosti
prirodnog ćilibara, ambera) samo ako je i meke kapsule se sve više koriste u vidu
punjenje također providna otopina. farmaceutskih, kozmetičkih i nutritivnih
• u početku, ovojnicu su sačinjavali želatina, produkata.
plasticizer i voda. • prvobitna proizvodnja u farmaceutskoj
• u posljednje vrijeme se proizvode ovojnice industriji uključuje oralne forme, meke
izrađene od neželatinoznih materijala (škrob, kapsule za žvakanje, supozitorije i
karaginin-polisaharid iz određenih algi). proizvode za topikalnu primjenu.
13 14
VEGICAP SOFT® KAPSULE
Slika 2. Komponente meke kapsule

15 16
• VegiCap Soft® kapsule su patentirani oblik

mekih kapsula. RAZVOJ FORMULACIJE
• posjeduju osobine tradicionalnih mekih
kapsula s tim što ne sadrže želatinu.  Formulacija ovojnice
• pružaju neke prednosti u odnosu na • za izradu ovojnice se najčešće koristi
želatinozne meke kapsule. želatina, kao osnovna polimerna baza.
• jedna od glavnih mana želatinoznih kapsula • najčešće se upotrebljava goveđa želatina.
je inkompatibilnost sa alkalnim otopinama • kao alternativa, u literaturi, se još spominje
punjenja. i želatina koja potječe od peradi, riba ili
• VegiCap Soft® ovojnica omogućava nekih drugih izvora.
inkapsulaciju i ove vrste punjenja jer podnosi • međutim njihova dostupnost je ograničena
pH sve do 12. te nisu dostigli komercijalnu iskorištenost.
17 18
3
10/24/2021
 želatina
• kao dodatak osnovnom polimeru, dodaju
se plasticizer, voda i tvari koje doprinose • za želatinozne meke kapsule 40-50% gela
konačnom izgledu (boja) i ponekad arome čini ili tip A (želatina obrađena kiselinom)
i konzervansi. ili tip B (želatina obrađena bazom).
• ukoliko je potrebno, meke kapsule se • tip želatine koji će se upotrijebiti ovisi o
mogu dodatno obložiti te na taj način kompatibilnosti sa ostalim sastojcima
utjecati na odgođeno oslobađanje u mekih kapsula, kako aktivnih tako i
crijevima. inaktivnih, a u obzir se uzimaju i prethodna
iskustva u toku proizvodnje.
• fizičko-hemijske osobine želatine ovise od
samog izvora, metode ekstrakcije, pH,
temperature i sastava elektrolita.
19 20
 plasticizeri • količina i izbor plasticizera utječe na

• plasticizeri se dodaju da bi ovojnica mekih tvrdoću finalnog proizvoda, a također
kapsula bila elastična i laka za oblikovanje. može uticati i na otapanje i dezintegraciju
• količina plasticizera određuje tvrdoću mekih kapsula, kao i na fizičku i hemijsku
ovojnice, s tim da ni na koji način ne utiče na
stabilnost.
punjenje.
• obično čine 20-30% vlažne formulacije gela, • plasticizeri se odabiru na osnovu njihove
a najčešće se dodaju glicerin, sorbitol, kompatibilnosti sa punjenjem, željenim
propilen glikol, bilo pojedinačno ili u karakteristikama krajnjeg produkta
kombinaciji. (tvrdoća, izgled, stabilnost), čak i u
• može se koristiti i mješavina šećera sa zavisnosti od geografskog područja gdje
sorbitol anhidridom i ona je komercijalno će se proizvod prodavati.
dostupna.
21 22
 voda • uobičajeno pravilo je da boja ovojnice kapsule

• voda obično čini 30-50% vlažne formulacije mora biti što sličnija ili tamnija od punjenja da bi
gela. tokom inkapsulacije višak vode se otklanja se smanjio kontrast na mjestu zaptivanja
iz mekih kapsula kontrolisanim sušenjem te na ovojnice (tzv. šavovi).
kraju ostaje manje od 10% vode. • sredstva za postizanje netransparentnosti
(zamućenosti) se ponekad dodaju da se
 boje/sredstva za postizanje postigne neprovidnost ovojnice za neke kapsule
netransparentnosti koje kao punjenje sadrže suspenzije ili da bi se
• boje i sredstva za postizanje netransparentnosti zaštitile supstance osjetljive na svjetlost.
se uobičajeno koriste u malim koncentracijama. • titanium dioksid se obično upotrebljava u te
• brojne boje, kao što su FD&C, D&C, boje topive svrhe.
u vodi, pigmenti, biljne boje, mogu se koristiti • arome, kao što su etil vanilin i eterična ulja se
same ili u kombinaciji da bismo postigli željeni nekad dodaju u ovojnicu mekih kapsula da bi se
izgled finalnog proizvoda. maskirali nepoželjni mirisi i okusi.
23 24
4
10/24/2021
 Formulacija punjenja • obično se koristi PEG male molekulske

• punjenje mekih kapsula može biti u obliku mase s obzirom da ostaju tečni na sobnoj
tečnih ili polučvrstih otopina, suspenzija i temperaturi.
mikroemulzija. • male količine (5-10%) drugih tečnosti kao
• velika grupa tečnosti koja može biti što su propilen glikol, etanol, glicerin se
inkapsulirana u meke kapsule dijeli se u 2 također mogu koristiti.
grupe:
• tečnosti koje se ne miješaju sa vodom su
– tečnosti koje se miješaju sa vodom
– tečnosti koje se ne miješaju sa vodom
biljna ulja, alifatski, aromatski i hlorirani
ugljikovodonici, eteri, esteri, visoko
• tečnosti koje se miješaju sa vodom
uključuju polietilen glikol (PEG) i nejonske molekularne organske kiseline i neki
surfaktante (polisorbati). alkoholi.
25 26
• tečnosti koje predstavljaju problem za • topivost supstance u ekscipijensu se mora

inkapsuliranje su u vodi topive supstance male držati na minimumu da bi se spriječile
molekulske mase i lako isparljive organske promjene veličine čestica ili polimorfizam
supstance, kao što su neki alkoholi, kiseline i
esteri, zatim voda (iznad 5%), emulzije (u/v ili
tokom roka trajanja kapsula.
v/u), tečnosti sa ekstremnim pH i aldehidi. • zbog toga je potrebno kontrolisati veličinu
• supstance koje nisu dovoljno topive u otapalu ili čestica da bi se osigurala bolja proizvodna
kombinaciji otapala mogu se pripremiti u obliku reproducibilnost i smanjio negativni efekat
suspenzija i tada inkapsulirati. na bioraspoloživost za supstance slabo
• formulisanje suspenzija predstavlja poseban topive u vodi.
izazov.
27 28
• veličina čestica za netopive supstance bi trebala • u suštini, mnogi različiti materijali mogu biti
biti 180 μm ili manja da bi se omogućila inkapsulirani, međutim postoji određeni limit za
homogenost suspenzija i zadovoljili zahtjevi neke supstance zbog velike topivosti u vodi ili
opreme za inkapsuliranje. hemijske reaktivnosti te efekata na ovojnicu.
• suspendirajući agensi za tečnosti koje se ne • u te supstance spadaju jake kiseline i baze i
miješaju sa vodom su parafin, pčelinji vosak i njihove soli, kao i amonijeve soli.
hidrogenirana biljna ulja. • neke supstance kao što su aldehidi mogu
• za tečnosti koje se miješaju sa vodom su čvrsti interferirati sa želatinom te stvarati problem
glikol esteri (kao što su PEG viših molekulskih prilikom zaptivanja kapsula i dovesti do curenja
masa). sadržaja.
• surfaktanti, kao što su polisorbati se obično • bilo koja supstanca (npr. aspirin) koja je
dodaju u disperziju da bi se olakšalo kvašenje nestabilna u prisustvu vlage također predstavlja
supstanci. problem za inkapsuliranje, jer nemaju dovoljnu
hemijsku stabilnost.
29 30
5
10/24/2021
1. Razvoj formulacije punjenja

RAZVOJ PROIZVODA • proizvodnja mekih kapsula se zasniva na upotrebi
pumpa za doziranje punjenja. iako su ove pumpe
Ovi koraci uključuju: u sposobnosti da doziraju širok raspon vrijednosti
1. formulaciju punjenja viskoziteta, postoje određeni ograničavajući
faktori, a to se prije svega odnosi na reološke
2. kompatibilnost sa ovojnicom osobine.
3. razvoj prototipa • tečno punjenje je uobičajeno ili otopina ili
4. proizvodnja probne količine suspenzija aktivne supstance (bolje nego oboje u
5. klinička upotreba istoj kapsuli) i pripremljeno je tako da može stati u
najmanju moguću meku kapsulu sa
6. posebni pristupi koji vode ka poboljšanju
odgovarajućom hemijskom i fiziološkom
farmakokinetičkih osobina
stabilnošću, terapeutskom efektivnošću i
31
proizvodnom uspješnošću. 32
• veoma je bitno da prilikom formuliranja punjenja

• otopine su uglavnom prvi izbor, s obzirom pažnju istovremeno moramo posvetiti i
da se smanjuju negativni efekati otapanja proizvodnji odgovarajuće ovojnice.
čestica te se postiže bolja bioraspoloživost. • često osobe koje nisu educirane u proizvodnji
mekih kapsula pogrešno pretpostave da su
• glavni problem kod pripremanja otopina je ovojnice inertne i da ne podliježu nikakvim
napraviti takvu otopinu koja će u takvom promjenama, kao i da ne utiču na sam
obliku ostati tokom procesa proizvodnje i inkapsulirani sadržaj.
roka trajanja. • prvi korak u pripremi otopina za meke kapsule je
utvrditi topivost aktivne supstance u
• s druge strane mora biti tako koncentrirana farmaceutski prihvatljivim otapalima.
da stane u meku kapsulu odgovarajuće • nakon što se utvrdi topivost izaberu se ona
veličine. otapala koja su kompatibilni sa aktivnom
supstancom.
33 34
• u najčešće korištene otapala se ubrajaju:

– hidrofilna otapala
• za supstance slabo topive u vodi od
– lipofilna otapala posebnog je značaja osigurati da otopina
– hidrofilni surfaktanti bude dovoljno otporna da se odupre
– lipofilni surfaktanti neminovnim dinamičkim promjenama koje
– kosolventi se dešavaju tokom prva 72 sata nakon
• odabiru se ona otapala koja pružaju inkapsulacije.
adekvatnu topivost aktivne supstance, mada se, • to je bitno jer dolazi do migracije čestica
ukoliko je potrebno mogu koristiti njihove
(voda, plasticizeri, aktivne supstance i dr.)
kombinacije da bi se postigle odgovarajuće
karakteristike kao in vitro tako i in vivo te da bi tokom same proizvodnje i nakon
se osigurala dobra fizička stabilnost. inkapsulacije, a koje se ne dešavaju u
drugim "suhim" dozirnim oblicima.
35 36
6
10/24/2021
• za meke kapsule koje sadrže suspenzije

kao punjenje, također se određuje topivost
aktivne supstance u paleti farmaceutski
praihvaćenih otapala te se odabiru oni u • ovo je od vitalne važnosti da bi se
kojima aktivna supstanca pokazuje malu ili osigurala homogenost supstance tokom
nikakvu topivost. proizvodnje.
• u ove formulacije se obično dodaju • bitno je voditi računa i o veličini čestica te
supstance za poboljšavanje viskoziteta da formulisati punjenje na taj način da se što
bi se postigle odgovarajuće karakteristike više izbjegne taloženje čestica pod
aktivne supstance tokom procesa utjecajem gravitacije.
proizvodnje.
37 38
2. Kompatibilnost sa ovojnicom
• ispitivanje kompatibilnosti između ovojnice
i punjenja je veoma bitan korak u • najbolje bi bilo da se kompatibilnost utvrdi
razvojnom procesu. bez same proizvodnje kapsula.
• mogu se javiti brojni problemi ukoliko • za to nam služe laboratorijska ispitivanja
punjenje meke kapsule ne odgovara (razvoj prototipa), što cijeli proces čini
ovojnici. lakšim i ekonomičnijim.
• oni se mogu javiti odmah nakon
inkapsuliranja ili tokom skladištenja.
39 40
3. Razvoj prototipa (laboratorijsko

inkapsuliranje)
• sva oprema za proizvodnju mekih kapsula • zbog toga je u posljednje vrijeme razvijena
je dizajnirana za komercijalnu proizvodnju. laboratorijska oprema koja koristi male
• minimalna količina koja stane u te mašine količine punjenja (npr. 100 ml) za
je 2,5-5 l, u zavisnosti od ukupne količine proizvodnju kapsula (Slika 3.).
koju očekujemo i njihovog kvaliteta. • danas je moguće proizvesti
• ovo je velika količina za određene nove eksperimentalnu količinu mekih kapsula u
laboratorijskim uvjetima, koristeći iste
hemijske entitete, gdje je dostupnost aktivne supstance i na taj način utvrditi
supstance ograničavajući faktor. kompatibilnost između punjenja i ovojnice.
41 42
7
10/24/2021
4. Razvojni proces
• nakon što se utvrdi kompatibilnost između
odgovarajuće aktivne supstance i ovojnice, mora
se utvrditi i odgovarajući proizvodni proces kojim
ćemo uspješno pripremiti probnu količinu
kapsula za kliničke studije.
• razvojni proces uključuje izbor odgovarajuće
opreme i utvrđivanje kritičnih parametara tokom
proizvodnje, kao što su redoslijed dodavanja,
temperatura, uslovi miješanja i brzina.
• informacije koje dobijemo tokom proizvodnje
ovih prvih količina kasnije će nam poslužiti za
Slika 3. Oprema za laboratorijsko inkapsuliranje mekih ocjenjivanje procesa i validacijske studije.
kapsula
43 44
• npr. vlažnost punjenja i čvrstoća kapsula

tokom faze sušenja se posmatra da bi se
optimizirao proces sušenja i postigla
odgovarajuća stabilnost.
• na Slici 4. je prikazan profil sušenja mekih
kapsula. na grafiku primijećujemo da kako
vlažnost punjenja opada ujedno raste
čvrstoća kapsula.
Slika 4. Tipičan profil sušenja
45 46
6. Priprema za proces validacije

5. Klinička primjena
• na kraju faze razvojnog procesa, a prije procesa
• proizvodnja količina mekih kapsula za validacije treba uraditi osvrt na proizvod, da
kliničke studije odvija se u skladu sa bismo utvrdili da je razvojni proces kompletiran
potrebama same studije (bilo da se radi o te da različite radnje tokom same proizvodnje
fazi I, II ili III). mogu proći proces validacije.
• proces razvoja studije mora biti strogo • na ovom mjestu možemo utvrditi bilo kakve
propuste u razvojnom procesu i detaljnije ih
kontrolisan, da bi se moglo prijeći u istražiti, a prije samog procesa validacije.
slijedeću fazu, a to je registracija samog
• preporučuje se da se proizvede 2 ili više serija
lijeka. da bi se utvrdilo da je proizvod prihvatljiv.
• to će nam osigurati da validacija bude uspješna.
47 48
8
10/24/2021
METODE PROIZVODNJE • kalupi su stvarali udubljenje u listu želatine

u koje je zatim ubrizgavano punjenje.
• još 30-ih godina, meke kapsule su korištene kao
metod isporuke lijekova. na početku su se
• zatim se stavljao drugi list želatine i oba su
proizvodile ručnom metodom i metodom presovana, a punjenje je bilo između njih
presovanja pomoću ploča. kao u sendviču.
• ručnom metodom su se pojedinačno izrađivali • pritisak ovih kalupa je zaptivao vrh i dno
prazne ovojnice mekih kapsula, a zatim su
punjene pomoću šprice ili kapaljke. listova želatine i pojedinačne kapsule su
• metoda presovanja pomoću ploča je se isjecale za daljnje sušenje
podrazumijevala serijsku proizvodnju koja je
uključivala presovanje 2 lista vlažne želatine
između 2 kalupa.
49 50
• danas se gotovo sve meke kapsule na tržištu • vlažna gel masa (za ovojnicu) se proizvodi tako
proizvode pomoću procesa rotacionih kalupa što se zajedno miješaju i tope, pod vakuumom,
koje je 1933. god. patentirao Scherer. svi sastojci za želatinoznu ovojnicu (želatina,
• oprema i proizvodni proces su se značajno plasticizer, voda, boje, sredstva za postizanje
poboljšali tokom godina, ali su osnovni principi u neprovidnosti, arome i konzervansi).
suštini ostali nepromijenjeni. • u mašini za inkapsulaciju (Slika 5.), rastopljena
• u osnovi su 2 odvojena procesa, koja se obično gel masa prolazi kroz zagrijane cijevi za transfer
odvijaju simultano, a to su prozvodnja 2 različita i izljeva se na ohlađene bubnjeve formirajući 2
materijala, gel mase i materijala za punjenje. odvojene trake, svaka širine oko 6 inch-a.
• zatim se oba spajaju u procesu inkapsulacije i • debljina traka (oko 0,02-0,04 inch) se pažljivo
dobijaju se vlažne meke kapsule. kontroliše i to periodično tokom proizvodnje.
51 52
• gel trake se zatim prenose preko kotura da

bi se postigla odgovarajuća poravnanja te
da bi se nanio lubrikant sa obje strane
trake.
• svaka od ovih gel traka formira jednu
polovinu meke kapsule.
• ako želimo postići različitu boju dvije
polovice koristimo različite boje u svakoj
traci.
Slika 5. Oprema za inkapsulaciju
53 54
9
10/24/2021
• aktivni principi punjenja se proizvode u • gel trake premazane lubrikantom se

odvojenom procesu od ovog. postavljaju između 2 rotirajuća kotura čija
• viskozitet i veličina čestica suspendiranih površina posjeduje odgovarajuća
materija su veoma bitni parametri koji se udubljenja određene veličine i oblika, koja
ustanove tokom razvojnog procesa i služe kao kalup za formuliranje mekih
kontrolišu se tokom proizvodnje. kapsula.
• meke kapsule se formiraju tokom procesa • ovi kalupi također sljepljuju (zaptivaju) oba
inkapsulacije koristeći 2 želatinozne trake i kraja kapsula i odsijecaju formirane
pripremljeno punjenje. kapsule gel traka (Slika 6).
• nakon toga se prebacuju u sistem za
sušenje.
55 56
• između traka gela i rotacionih kapsula

nalazi se klin kao što je prikazano na Slici
7 i 8.
• on služi za tri različite funkcije tokom
procesa inkapsulacije.
• prije svega on zagrijava trake gela blizu
temperature prelaska iz gela u sol stanje
da bi se osiguralo sljepljivanje dvije trake
gela prilikom prolaska traka kroz rotirajuće
kalupe.
Slika 6. Najnoviji način oblikovanja mekih kapsula
57 58
Slika 7. Proces inkapsulacije mekih kapsula Slika 8. Klin između traka gela i rotacionih kapsula
59 60
10
10/24/2021
• s druge strane, ovaj klin je dio sistema koji • sušenje se odvija u dvije faze.
doprema materijal za punjenje od pumpe do
svakog pojedinačnog udubljenja u rotacionim • prvobitno sušenje se odvija u rotirajućoj
kalupima. korpi za sušenje koja suši meke kapsule
• na kraju ovaj klin u saradnji sa lubrikantom na određenoj temperaturi i zraku sa
osigurava površinu sljepljivanja između dvije
trake, a također sprečava dotok zraka.
kontrolisanom vlažnošću.
• da bismo pravilno napravili gel masu i formirali • ovim procesom se otklanja oko polovine
gel trake, formulacija gel mase sadrži određenu viška vode, a uklanjanjem te količine
količinu vode. postići ćemo da kapsule budu dovoljno
• tokom dalje inkapsulacije meke kapsule moraju čvrste za drugu fazu sušenja (na pločama)
biti sušene da bi finalni proizvod bio dovoljno
izdrživ tokom pakovanja, otpremanja te da tj. da ne dođe do deformacija njihovog
posjeduje dobru fizičku stabilnost. oblika pod djelovanjem gravitacije.
61 62
• ostatak vode se otklanja tokom druge faze

kada se meke kapsule stavljaju u jednom
sloju na plitke tacne.
• ove tacne su tako dizajnirane i postavljene
da se omogući nesmetan protok zraka
između kapsula (Slika 9).
• sekundarni proces sušenja se odvija pod
kontrolisanom temperaturom i vlažnošću
dok se ne dostigne odgovarajuća čvrstoća
kapsula i/ili vlažnost punjenja.
Slika 9. Tacne za sušenje mekih kapsula u tunelima za
sušenje
63 64
ZAHTJEVI ZA KVALITET
TERAPEUTSKE KARAKTERISTIKE
PROIZVODA
• farmakokinetički parametri aktivnih supstanci 1. Specifikacija sastojaka
mogu biti poboljšani upotrebom mekih kapsula. • brojne specifikacije i kontrolna mjerenja su
• dva glavna zahtjeva su brža i potpunija neophodna da se postigne kvalitet finalnog
apsorpcija. produkta, a odnose se prije svega na
• u oba slučaja, idealna situacija je da se aktivna ekscipiense i aktivne sastojke.
supstanca pripremi u obliku otopina te da se • među ovim specifikacijama nalaze se
tako formulira da ostane u obliku otopine nakon granične vrijednosti za čestična
dispergovanja u gastrointestinalnoj tekućini, po onečišćenja, posebno za perokside,
mogućnosti u obliku nanoemulzije. aldehide, neke metale i soli.
65 66
11
10/24/2021
• prisustvo ovih onečišćenja može dovesti do • druge specifikacije, npr, kao što su one
poteškoća u stvaranju želatinske ovojnice, do
problema u oslobađanju aktivnog principa kao i
koje određuju količinu jonskih supstanci,
do neželjenih promjena u izgledu proizvoda su potrebne da bi se osigurao stabilan
tokom vremena. izgled proizvoda tokom skladištenja.
• budući da je želatina glavni sastojak ovojnice • nadalje, potrebno je specificirati ili
kapsule i prisutna je u mnogo većoj količini u
odnosu na ostale ekscipijense, veoma je bitno ograničiti i druge sastojke ovojnice kao što
da želatina mora odgovarati specifikacijama su boje, a također treba navesti i izvore
trenutne USP te mora proći dodatnu kontrolu želatine (goveđa, svinjske, kosti, koža) , u
veličine čestica, viskoznosti i čvrstine. zavisnosti od formulacije i tržišta na kojem
• ova ispitivanja su jako bitna jer utiču na sam
proces proizvodnje kao i na stabilnost finalnog
će se plasirati finalni proizvod.
proizvoda.
67 68
2. Testiranje u toku proizvodnje

• tokom same proizvodnje uobičajeno se
provodi nekoliko testova. • specifikacije za masu punjenja, masu
• to uključuje utvrđivanje mase kako ovojnice, debljinu šavova i završne tačke
materijala za punjenje tako i za ovojnicu te se zasnivaju na veličini mekih kapsula,
mjerenje debljine šavova (mjesta količini punjenja kao i na rezultatima koji
zaptivanja) na samim mekim kapsulama. su dobijeni u studijama razvojnog procesa.
• mjerenje vlažnosti i/ili tvrdoće punjenja se
provodi tokom procesa sušenja te se ti
rezultati koriste da se utvrde završne tačke
sušenja za svaku seriju.
69 70
3. Testiranje gotovog proizvoda • uprkos tome što je proizvodni proces za

• kada se završe svi proizvodni procesi meke kapsule veoma specijaliziran, one
serija se pregleda i uzimaju se uzorci za ipak predstavljaju raznovrsne i efektivne
finalno testiranje prije puštanja u promet. sisteme za dostavu lijekova sa brojnim
prednostima u odnosu na konvencionalne
• ta testiranja ovise o samoj vrsti proizvoda i
načine primjene, kao što su poboljšana
obično uključuju mikrobiološko testiranje,
bioraspoloživost, kraće vrijeme razvoja
identificiranje aktivnih principa, fizičke
proizvoda, bolje prihvaćanje od strane
karakteristike, određivanje mase punjenja,
pacijenta, povećana uniformnost doza.
testove disolucije i dezintegracije,
utvrđivanje tačnosti doze i uniformnosti.
71 72
12
10/24/2021
• priroda mekih kapsula nudi brojne

primjene i opcije za punjenje.
• u bilo kojem razvojnom procesu prilikom
proizvodnje mekih kapsula najveću pažnju
treba posvetiti formulaciji punjenja i
ovojnice da bi se postigao proizvod
odgovarajućeg kvaliteta i karakteristika.
73
13
10/31/2021
FARMACEUTSKI FAKULTET • riječ „parenteralno“ potiče od grčkih riječi „para“ što
znači „pored“ i „enteron“ što znači „crijeva“ što u
KATEDRA ZA FARMACEUTSKU TEHNOLOGIJU suštini ukazuje na nešto što se ne unosi u organizam
oralnim putem preko probavnog trakta;
• lijek primjenjen parenteralno se najčešće injicira kroz
PARENTERALNA otvor na iglama u tijelo na različitim mjestima i
različitim dubinama;
PRIMJENA • s obzirom da se na ovaj način zaobilazi visoko
efikasna zaštitna tjelesna barijera (koža i sluzokoža)
LIJEKOVA poseban nivo kvaliteta proizvoda se mora obezbjediti
kao i maksimalna sigurnost po pacijenta;
• parenteralni preparati su uvijek sterilirani i odgovaraju
Prof. dr. sci. standardima sterilnosti, a za većinu se zahtijeva da
Edina Vranić budu apirogeni.
šk. 2021./22.
2021./22. god.
Podjela i tipovi parenteralnih proizvoda • Prema USP/NF injekcioni proizvodi

• Ph.Eur. u okviru parenteralnih preparata podjeljeni su u 5 opštih tipova:
propisuje: – Injekcije: tečni proizvodi
– Injekcije (otopine, emulzije, suspenzije) – Suhe injekcije: suhe, čvrte materije koje se
– Intravenske infuzije dodatkom prikladnog medija prevode u
– Koncentrate za injekcije i intravenske otopine sa svim zahtjevima koje moraju
infuzije ispunjavati Injekcije.
– Praškove za injekcije i intravenske infuzije – Injekcione emulzije: tečni proizvodi koji
sadrže otopljene ili dispergovane ljekovite
– Gelovi za injekcije supstance u prikladnom emulzionom
– Implantate mediju
– Injekcione suspenzije: tečni pripravci sa Injekcije

čvrstim supstancama suspendovanim u • prema Ph.Eur..-injekcije su sterilni rastvori,
prikladnom tečnom mediju suspenzije i emulzije za parenteralnu
– Suhe injekcione suspenzije: čvrste, suhe primjenu.
čvrste materije koje se suspendiraju u • pripremaju se rastvaranjem, emulgovanjem ili
prikladnom mediju. Moraju zadovoljavati suspendiranjem ljekovite supstance u vodi za
zahtjeve Injekcionih suspenzija injekcije, sterilnoj nevodenoj tečnosti ili u
mješavini vehikuluma.
• otopine za injekcije su praktično bistri i
oslobođeni čestica, što se ispituje pod
odgovarajućim uslovima vidljivosti (jačina
osvjetljenja).
1
10/31/2021
• emulzije za injekcije moraju biti • Injekcije - sterilni apirogeni preparati

homogene, jednolične (ne smije doći do namijenjeni za parenteralnu aplikaciju;
razdvajanja faza); • osim injekcija inzulina, koje aplicira sam
pacijent, injekcije uglavnom aplicira
• suspenzije mogu pokazivati pojavu medicinsko osoblje.
taloga, ali on mora biti takav da se
• najčešći načini aplikacije injekcija su:
mućkanjem brzo redisperguje, te
– intravenski (i.v.)
ponovo daje suspenziju koja ostaje – intramuskularno (i.m.)
stabilna dovoljno dugo da se obezbijedi – intradermalni, intrakutani (i.d.)
tačno doziranje pri uvlačenju u špric. – subkutani (s.c.)
• injekcije se također apliciraju u šupljine

zglobova, kičmenu moždinu, arterije, čak i u
srce.
• injekcije tipa rastvora se apliciraju intravenski
da bi se postigao brz efekat lijekova.
• injekcije tipa suspenzija se ne smiju aplicirati
intravenozno, zbog mogućnosti da čestice
blokiraju kapilare
• intramuskularno se apliciraju male
zapremine vodenih i uljanih rastvora i
suspenzija direktno u opušteni mišić;
• uobičajeno se i.m. aplicira maksimalno 5 ml u
glutealni region i 2 ml u deltoid nadlaktice.
Slika 1. Načini primjene injekcija

Prof. dr. Edina Vranić 9 Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 10
• subkutane injekcije se apliciraju u Prednosti i nedostaci parenteralne

vezivno i masno tkivo neposredno ispod
kože u količini do 1 ml, i za njih se mora
primjene lijekova
voditi računa o tonicitetu. • injekcije se primjenjuju kada se:
– očekuje brzo djelovanje lijeka,
• injekcije za intraspinalnu, intraokularnu i – u hitnim slučajevima,
intratekalnu primjenu moraju imati – kada je pacijent nekooperativan, bez svijesti,
najveći stepen čistoće, jer se – kada ne postoji mogućnosti da se lijek
primjenjuju u tkiva izrazito osjetljiva na primjeni oralno ili
iritanse i toksične supstance. – kada je lijek neefikasan ako se primjeni na
drugi način (razgradnja ili inaktiviranje u
gastointestinalnom traktu ili jako slaba
apsorpcija nakon oralne primjene).
2
10/31/2021
• osim što je apsorpcija lijeka nakon • nedostatak parenteralne primjene

parenteralne primjene brža nego nakon lijeka je u tome što nakon injiciranja
oralne primjene, nivo lijeka je mnogo lijeka postoje velike poteškoće kod
predvidljiviji, jer su gubici nakon uklanjanja istog iz organizma u
intramuskularne i subkutane injekcije slučaju pojave nekih toksičnih
vrlo mali a nakon intravenske primjene efekata ili predoziranja;
ih praktično nema;
• osim ovoga zbog zahtjeva sterilnosti,
• u većini slučajeva (primjena insulina je parenteralni proizvodi su mnogo
izuzetak) injekcije primjenjuje stručno, skuplji od drugih farmaceutskih
medicinsko osoblje, uglavnom u formi.
specijaliziranim ustanovama;
Prednosti: • neki proizvodi su inaktivni nakon

oralne primjene npr. zbog enzimske
• za osobe koje ne mogu lijekove razgradnje, slabe resorpcije ili
koristiti oralno (besvjesna stanja, intenzivnog metaboliziranja u jetri
povraćanja), (first pass metabolizam);
• davanje tečnosti, elektrolita i parenteralnom primjenom se ovo
hranjivih materija simultano može izbjeći.
pacijentima putem infuzija • lijekovi koji djeluju iritirajuće, koji
imaju loš ukus ili izazivaju mučninu,
mogu se primjeniti parenteralno
• lijekovi primjenjeni parenteralno djeluju

brže i općenito efektivnije od onih koji Nedostaci:
su primjenjeni oralno • potrebna je posebna tehnika i obučenost
• gubici lijeka nakon primjene su mali za primjenu parenteralnih lijekova
• aplikacija može biti bolna
• parenteralna primjena u nekim
slučajevima može da izazove lokalne • jednom primjenjen parenteralni lijek ne
može biti ukonjen (predoziranje,
efekte (npr. lokalni anestetici u neželjeni efekti)
stomatologiji) • parenteralni proizvodi zahtjevaju
• u određenim slučajevima može se posebne uslove za proizvodnju zbog
postići prolongirano djelovanje lijekova visokih zahtjeva kao što su sterilnost,
(intramuskularna primjena, implantati) apirogenost, prisustvo čestica
• visoka cijena proizvodnje
3
10/31/2021
Standardi kvaliteta – stabilnost lijeka i metoda sterilizacije

• Faktori koji su važni za formulaciju – osobine suspenzija za injekcije
parenteralnih preparata su slijedeći: – osobine emulzija za injekcije
– željeni put primjene – kontejneri i čepovi za injekcije
– volumen injekcije – onečišćenja česticama
– vehikulum u kome supstanca treba da se – biofarmaceutski aspekt
otopi
– osmotski pritisak otopine
– upotreba konzervansa
– pH otopine
– specifična gustina
• forma u kojoj će se nalaziti lijek za • osobine lijeka koje utiču na aplikaciju

parenteralnu primjenu ovisi od prirode su:
same susptance (fizičke i hemijske – topivost aktivne supstance u biološkim
osobine) i od terapeutskih očekivanja. tečnostima na mjestu injiciranja
– topivost u masnoćama ili lipidno-vodeni
koeficjent raspodjele
– pKa vrijednost lijeka
– brzina oslobađanja čvrste aktivne Izrada otopina ili injekcionih suspenzija

supstance iz farmaceutskog oblika mora zadovoljiti slijedeće:
– pH vrijednost medija • otapalo ili medij (vehikulum) mora imati
– veličina čestica aktivne supstance u odgovarajući stepen čistoće i odgovarati
suspenzijama drugim propisima za standarde
– prisustvo drugih pomoćnih supstanci u sigurnosti za parenteralnu primjenu
farmaceutskom proizvodu
4
10/31/2021
• upotreba pomoćnih supstanci tipa • parenteralni preparati moraju biti pripremljeni

u:
pufera, stabilizatora, antimikrobnih
– GMP (Dobra proizvođačka praksa) kontroliranim
sredstava (konzervansi), mora biti uslovima pod striktnim higijenskim standardima:
provedena u skladu sa specifičnim • higijenske zone,
smjernicama koje ovo definiraju i • HEPA-High Efficiency Particulate Air Filter/veličina
čestica/,
ograničeni su na tačno određene • HVAC-Heating Ventilation Air Condition /temperatura,
parenteralne produkte. vlažnost, pritisak/,
• validacija/oprema,
• korištenje boja je zabranjeno. • uslovi rada/ LAF-Laminar Flow jedinice)
– odgovarajućim prostorima (podovi, zidovi,
stropovi, namještaj, rasvjeta)
– adekvatnoj opremi (pranje; sterilizacija i • parenteralni preparati moraju zadovoljiti

depirogenizacija; proizvodnja, distribucija i propirane standarde u pogledu čestičnih
čuvanje vode za injekcije; punjenje onečišćenja
proizvoda; sistemi za filtraciju)
• parenteralni proizvodi se pakuju u
– uz educirano i obučeno osoblje
specijalna, hermetički zatvorena
– parenteralni proizvodi moraju biti sterilni i
pakovanja (ampule, bočice, kesice)
apirogeni (zadovoljiti standarde sterilnosti i
apirogenosti), izrađene od materijala visokog kvaliteta;
• specifične procedure kontrole kvaliteta
se koriste u cilju osiguranja sterilnih
uslova i hermetičke zatvorenosti
• za svako pojedinačno injekciono

punjenje je dozvoljen volumen viši od Injekcione otopine
deklariranog radi izvlačenja i primjene
deklariranog volumena/doze lijeka • najčešći oblik injekcionih proizvoda;
• kao otapalo može se koristiti samo voda ili u
• sterilni prašci namjenjeni za izradu mješavini sa glicerolom, alkoholom ili drugim
otopina ili suspenzija obično se pakuju nevodenim otapalima;
• viskoznost vodenih otopina je vrlo slična viskoznosti
kao liofilizati da bi se omogućilo lakše vode (uz neke izuzetke);
otapanje ili suspendiranje dodatim • otopina se filtrira kroz membranske filtere (0,22 µm) i
otapalom ili prikladnim medijem ako je moguće sterilizira toplotom.
• injekcije se najčešće izrađuju kao vodene otopine
neposredno pred primjenu lijeka ljekovitih supstanci relativno niske koncentracije, uz
dodatak pomoćnih supstanci.
5
10/31/2021
• kada je potrebno izraditi vodenu otopinu

• ako je supstanca nestabilna u obliku sa teško topivom supstancom, onda se
umjesto nje koristi njena odgovarajuća
otopine, može se pripremiti u obliku
so, bolje topivosti
suhog praha namijenjenog za
• vodene otopine ili otopine koje se
rekonstituciju sa čistim otapalom
miješaju sa krvlju mogu se aplicirati
neposredno prije primjene ili da bude direktno u krvotok, a suspenzije ne
pripremljena kao suspenzija u otapalu u mogu;
kojem se ne rastvara. • tečnosti koje se ne miješaju sa krvlju,
• ukoliko je supstanca netopiva u vodi, npr, uljani rastvori i suspenzije, ne mogu
otapalo se može djelimično ili u se davati i.v. nego drugim putevima
potpunosti zamijeniti drugim otapalom. aplikacije.
• ljekovite supstance vrlo lako topive u • voda ima visoku dielektričnu konstantu te ima
vodi imaju najbržu apsorpciju i nastanak mogućnost otapanja elektrolita;
djelovanja; • s druge strane voda je slabo otapalo za
nepolarna jedinjenja koja zahtjevaju upotrebu
• da bi se reducirala česta aplikacija nepolarnih otapala;
lijeka, izrađuju se preparati sa
• nevodena otapala i mediji moraju biti
produženim djelovanjem; netoksični i neiritirajući za tjelesna tkiva;
• injekcije sa produženim (kontroliranim, • često se koriste mješavine otapala u cilju
zadržanim) djelovanjem se nazivaju lakšeg otapanja manje topivih supstanci;
“depo
depo injekcije“.
injekcije • ovo je korisno i sa aspekta smanjenja
razgradnih reakcija u sistemu.
• proces se odvija veoma brzo i praktično

Suhi prašci za injekcije nije ugrožena stabilnost proizvoda;
• supstance se prije upotrebe moraju ili otopiti • otopina koja se podvrgava
ili suspendirati dodavanjem prikladnog zamrzavanju-sušenju tokom liofilizacije,
otapala/medija; mora biti vodena jer se ovim procesom
• suhi prašci se mogu dobiti ili liofilizacijom uklanja voda sublimacijom;
(freeze drying), sterilnom kristalizacijom ili • suhi prašak mora imati ujednačenu
sušenjem rasprsivanjem (spray drying).
boju, teksturu, ujednačenost veličine
• Iako se radi o supstancama koje su osjetljive
kristala idr.
na prisustvo vode i vlage, proces liofilizacije
se odvija u otopinama;
6
10/31/2021
Injekcione suspenzije • količina čvrstih supstanci i priroda

medija (vehikuluma) određuje
• formulacija injekcionih suspenzija je viskoznost proizvoda, što je od
kompleksna; izuzetnog značaja zbog predviđanja
• proizvod mora da se puni bez problema, da lakoće i brzine isticanja proizvoda kroz
se taloženjem ne stvara „kolač“ koji se ne
može redispergovati i da je omogućen protok otvor igle prilikom aplikacije.
suspenzije kroz otvor igle za aplikaciju
proizvoda za vrijeme roka trajanja proizvoda;
• sadržaj čvrstih supstanci u parenteralnoj
suspenziji varira od 0,5 – 5% ali može da ide i
do 30%;
• drugi značajan faktor je veličina i • finalni preparat se ne sterilizira

distribucija veličine čestica čvrste faze
proizvoda; filtracijom, zbog uklanjanja čestica
aktivne supstance;
• one obično sadrže manje od 5% čvrste
ljekovite supstance, čija je veličina • čvrste čestice za pripremu injekcija tipa
čestica 5 – 10 μm; suspenzije mogu se sterilisati metodom
• zbog prisustva čestica ove je injekcije gasne sterilizacije, a tečna faza
teško proizvoditi i formulisati; vlažnom toplotom ili bakteriološkom
• pri izradi injekcija tipa suspenzija filtracijom.
komponente suspenzije se pripreme i
steriliziraju odvojeno;
• iz tog razloga je neophodno stabilizirati

• male čestice ujednačene veličine suspenziju i očuvati je kvalitetnom od
omogućavaju željenu brzinu trenutka proizvodnje do trenutka isteka roka
sedimentacije i predvidljivost dobre trajanja proizvoda;
• zato se u formulacijama uz suspendovanu
brzine otapanja i oslobađanja aktivne aktivnu supstancu, nalaze različite pomoćne
supstance nakon aplikacije lijeka; supstance, poput površinski aktivnih materija,
disperzivnih sredstava (hidrokoloidi sa kojim
• postoji opasnost da vremenom dođe do se izbjegava stvaranje suspenzionih “kolača“
stvaranja krupnijih kristala/čestica što ali i flokulacija suspenzije), konzervansi,
puferi;
mijenja topivost proizvoda i brzinu
• često se kao pomoćne supstance u
oslobađanja lijeka. kombinaciji koriste:
– polietilenglikol i polisorbat 80 i
– karboksimetilceluloza i polisorbat 80.
7
10/31/2021
• Postoje dvije metode izrade • kod prve metode u vodi za injekcije se otope
parenteralnih suspenzija: sve pomoćne supstance, otopina se profiltrira
(0,22 µm) i onda se praškasta aktivna
– sterilni medijum i prašak se kombinuju u
supstanca u aseptičkim uslovima dodaje
aseptičnim uslovima
sterilnoj otopini uz miješanje.
– kristali se formiraju u samom sterilnom
• kod druge metode (npr. testosteron otopina),
mediju
posebno se pripremi sterilna vodena otopina,
a posebno se pripremi otopina testosterona u
acetonu koja se također profiltrira (0,22 µm);
zatim se otopina testosterona aseptički
dodaje vodenoj otopini pri čemu testosteron
kristalizira.
• Kritična tačka u izradi injekcionih suspenzija

je njihova protočnost. Koriste se termini: • navedene osobine ovise od veličine
syringability i injectability čestica i viskoznosti.
• syringability ukazuje na karakteristike • najpoznatiji primjer vodene parenteralne
suspenzije za vrijeme proticanja suspenzije iz suspenzije je inzulin;
bočice (ampule) u špricu, posmatra se
tendencija proticanja i začepljavanja kao i • amorfnom formom insulin cinka postiže
tačnost doziranja. se brže i kraće djelovanje u odnosu na
• Injectability ukazuje na osobine suspenzije kristalne forme;
za vrijeme injiciranja: obraća se pažnja na
potreban pritisak ili silu potrebnu da bi se • u cilju obezbjeđenja brzog i dugog
sadržaj injicirao, uravnoteženost protoka, djelovanja koristi se kombinacija
začepljavanje. amorfnog i kristalnog cink inzulina.
• glavni problem u formuliranju

Injekcione emulzije parenteralnih emulzija je postizanje i
održavanje uniformnosti kapljica od 1-5
• komercijalno se koriste vrlo malo; µm promjera kao unutrašnje faze
• obično se koriste kao intravenski izvor emulzije (da bi se spriječila embolija) sa
esencijalnih masnih kiselina i kalorija malim brojem (i izborom) emulgatora i
(totalna parenteralna prehrana – TPN); stabilizatora;
• sve parenteralne emulzije su u/v tj. ulje • u cilju stabiliziranja mogu se dodavati
je unutrašnja faza dispergovana u formi različita pomoćna sredstva (emulgatori,
finih kapljica u vodenoj fazi. stabilizatori) koji moraju imati nisku
toksičnost;
8
10/31/2021
• kao emulgator se koriste lecitin iz soje ili • drugi problem je autoklaviranje ovakvih
jaja sa namjerom da se smanji proizvoda u cilju sterilizacije proizvoda
međufazna tenzija i spriječi flokulacija i jer povišena temperatura može dovesti
koacervacija dispergovane uljne faze. do koacervacije disperzne faze;
• tokom procesa proizvodnje mora se • iz tih razloga mali broj supstanci se
upotrijebiti homogenizator. može koristiti (pamučno ulje, dekstroza,
lecitin, dekstran, sorbitolmonooleat,
uljno topivi vitamini).
• ako sterilizacija toplotom nije moguća
onda se moraju pripremiti u aseptičnim
uslovima uz korištenje sterilnih sirovina.
• čisti prostori - prostori specijalno

konstruirani i održavani da bi se
reducirala mogućnost kontaminacije
sterilnih proizvoda za vrijeme
PROSTORI ZA
PROSTORI proizvodnog procesa.
PRO
PR OIZVODNJU • kritična zona
zona-zona u kojoj su primarni
PARENTERALNIH pakovni materijal i gotov proizvod
izloženi spoljnim uslovima koji moraju
(STERILNIH
STERILNIH)) PROIZVODA obezbijediti sterilnost proizvoda.
• aktivnosti koje se sprovode u tim Zahtjevi za čiste prostore

prostorima uključuju manipulaciju
• HEPA filter (H High Efficiency Particulate Air Filters)
sterilinim materijalima prije i za vrijeme koriste se za prečišćavanje zraka koji ulazi u ove
punjenja i zatvaranja. prostore.
• uklanjaju sve čestice od 0,3µm i veće sa
• ova zona je kritična zona zbog toga što efikasnošću od 99,97%.
• ULPA filter (UUltra Low Penetration Air Filter)
je proizvod osjetljiv na kontaminaciju a zadržava 99,999% čestica većih od 0,3 µm.
za mnoge proizvode dodatna • pozitivni pritisak struje zraka koristi se radi
prevencije kontaminacije zraka prilikom ulaska u
sterilizacija nije moguća (termoosjetljivi čiste prostore.
proizvodi) • iz tih razloga pritisak unutar čistih prostora je veći u
odnosu na pritisak susjednih prostora te
otvaranjem vrata čistih prostora zrak struji prema
vani. diferencijalni pritisak je između 10 -15 mPa.
9
10/31/2021
• radne površine - napravljene su od Proizvodni prostor

nehrđajućeg čelika ili drugih neporoznih
materijala koji se lako održavaju Raspored prostorija:
• zidovi, podovi, stropovi – ne smiju imati • Uobičajeno je da se proizvodni prostor
napuknuća i rascjepe i moraju imati zaobljene dijeli na 5 sekcija:
uglove. Trebaju biti neporozni, da se lako
– Prostor za pripremu/pranje ambalaže i
peru i dezinfikuju
opreme
• temperatura i vlaga se moraju kontrolisati
– Prostor za izradu (pripremu) proizvoda
• neprekidno se moraju pratiti uslovi radnog
okruženja – Aseptični prostor/čisti prostor
• protok zraka - potrebno je omogućiti laminarni – Karantin
protok zraka ujednačene brzine. Protok zraka – Prostor za pakovanje
je 0,45 m/s (± 20%).
• Svi ovi prostori moraju biti

dizajnirani i konstruirani za: • Kontaminacija obuhvata prašinu,
– efikasno, lako čišćenje; mikroorganizme i dlačice (sa odjeće).
– spretan (efikasan) rad; • takvi kontaminanti se nalaze u zraku
– mora biti komforno za svo osoblje. (lebde) i na kontejnerima i drugim
• Aseptični prostor treba da površinama, na odjeći, površini tijela
obezbijedi sredinu gdje će se osoblja, dahu osoblja i na podu.
injekcije proizvoditi, pakovati u
pojedinačna i zbirna pakovanja,
tako da ne dođe do kontaminacije.
• Dizajn i kontrola aseptičkog

prostora direktno smanjuje • iako aseptični prostor mora graničiti
prisustvo tih kontamitenata, tako da sa drugim prostorima tako da se
oni ne predstavljaju hazard za efikasno odvija protok komponenti,
aseptičko punjenje. on mora biti tako konstruiran da je
odvojen od ostalih prostora i da se
aseptički uslovi ostvaruju i
održavaju.
10
10/31/2021
• ovo se često ostvaruje Protok materijala

izdjeljenošću prostora staklenim • Protok sirovina, primarnog pakovnog
pregradama zbog veće vidljivosti i materijala, etiketa, in-procesnih materijala i
svjetla. gotovih proizvoda kroz zgrade treba da je
osmišljen u cilju spriječavanja kontaminacije.
• ulaženje u aseptični prostor može • Kontaminacija proizvoda koji se proizvodi pod
biti samo kroz sigurnosna vrata aseptičnim uslovima može biti posljedica:
– korištenja jedne ili više supstanci (aktivna ili
tako da oboja vrata ne mogu biti pomoćne supstance, voda za injekcije),
otvorena istovremeno. – primarnog pakovnog materijala (ampule, bočice,
vrećice, zatvarači) koji su kontaminirani mikrobima
ili endotoksinima.
• generalno, komponente za parenteralnu

proizvodnju će se kretati od skladišta i to: • ako se proizvod treba sterilizirati u
– do prostorije za izradu (komponente za preparat) finalnom obliku (ampula, bočica) to se
– do prostorije za pranje (primarna ambalaža,
kontejneri i oprema)
obavlja nakon izlaska iz aseptičnog
• komponente idu u bezbjedni aseptički prostor
prostora.
za punjenje proizvoda u odgovarajuće bočice, • nakon svih analiza i dobivenih rezultata
ampule. koji obezbjeđuju efikasnost i sigurnost,
• Odatle proizvod odlazi u karantin gdje se proizvod ide u prostor za etiketiranje i
zadržava dok se ne obave sve potrebne pakovanje.
analize.
• ponekad postoje varijacije pri protoku
• materijala ako se radi o specifičnim
potrebama pojedinih proizvoda.
Prostor za pripremu/pranje • mjere opreza moraju biti poduzete da se

spriječi akumulacija prljavštine i razvoj
ambalaže i opreme mikroorganizama, naročito u prisustvu
• Konstruiran je tako da može izdržati
visoke temperature i vlage.
vlagu, paru, dezinfekciona sredstva i
deterdžente. • ova prostorija ne mora biti aseptična,
• Plafoni, zidovi, podovi, konstruišu se od mora biti čišćena i održavana čisto.
neosjetljivog materijala tako da se vlaga • budući da nije aseptična, moraju biti
odlijeva i ne zadržava. poduzete sve mjere opreza kao
• Ovi prostori moraju imati adekvatne prevencija od kontaminacije sterilnog,
odvode tako da toplota i vlaga ne utiču aseptičnog prostora.
na udobnost rada osoblja.
11
10/31/2021
Prostor za izradu proizvoda • Zidovi i ostale radne površine tako su

konstruirani da ne akumuliraju
• U ovom prostoru vrši se izrada preparata prljavštinu.
spremnog za fazu punjenja, uz potpunu
povezanost opreme. • Radne površine su izrađene ili od
• moraju biti obezbijeđeni adekvatni vodovodni epoksidnih smola ili polivinilhlorida
odvodi i radne površine (PVC) uz obezbjeđenu kontinuiranost
• premda nije neophodno da ovaj prostor bude površina bez rupa i pukotina.
aseptičan, kontrola mora biti mnogo strožija • Sve takve površine mogu biti prane u
nego u zoni pripreme ampula/bočica. redovnim intervalima da bi se održale
• Radne površine treba da budu izrađene od čistim.
nehrđajućeg čelika.
• sva svjetla, korisne servisne linije,

Aseptičan prostor/čisti prostor ventilacija, fiksirane su u udubljenjima u
• čisti prostor (clean room) zahtijeva zidovima ili plafonima, izbjegnute su
konstrukcione osobine koje su izbočine, spojevi i druga mjesta koja
dizajnirane za obezbjeđenje skupljaju prašinu i prljavštinu.
maksimalne sigurnosti. • pripremljeni proizvod se provodi u tu
• Podovi, plafoni, zidovi, moraju biti prani i zonu kroz posebne vodove.
tretirani sa antisepticima prije svake
upotrebe. • oprema koja se mora nalaziti u
aseptičnom bloku mora biti izrađena, od
• Sve radne površine moraju biti
konstruirane od nerđajućeg čelika, nehrđajućeg čelika.
• mehanički dijelovi koji dolaze u dodir sa

parenteralnim produktom moraju se
demontirati da bi se mogli sterilisati.
• unutrašnjost tog prostora je očišćena i
• u nekim slučajevima može biti tretirana sa antiseptikom.
obezbjeđen rad u tzv. izolatorima pri
• ovaj dio može biti odvojeni dio
čemu se radi tako što se ruke provuku
sterilnog bloka uz povećanje stepena
kroz navlake.
zaštite ili može biti montirana kao
• ruke operatora su učvršćene kroz aseptični prostor (zasebno).
otvore za ruke, prilagođenim za
zglobove ruke ili u sterilnim gumenim
rukavicama.
12
10/31/2021
• Ulaženje osoblja može biti jedino kroz

• u higijenskoj zoni 100 (ISO 5) može se
zračne ustave (air lock).
nalaziti maksimum 100 čestica ≥ 0,5 µm
• Osoblje oblači sterilnu odjeću sa u ft³ zraka (3520 m³); te 1 kolonija
sterilnom kapom, maskom i natikačama. bakterija /cfu/m³ zraka (aktivno zračno
• Kretanje u aseptičnom prostoru za mjerenje) i 1 kolonija bakterija
vrijeme punjenja kao i ulaženje i /cfu/petrijeva posuda /4 sata (pasivno
izlaženje, u cilju zaštite mora biti zračno mjerenje).
minimalno.
Laminar Flow
• karakteristično poboljšanje kontrole
aseptičnog prostora moguće je korištenjem
• minimalni zahtjev je da se u okruženju laminar flow ograđenog prostora (LAF).
zone 100, nalaze zone 10 000 (poželjno • Laminar flow, (laminarni protok zraka),
obezbjeđuje totalno čišćenje zraka zato što
zone 1000) jer se na taj način
se unutrašnji zrak kreće ujednačenom
minimizira nivo čestične kontaminacije u brzinom u vidu paralelnih linija, sa
finalnom proizvodu i kontroliše minimalnim vrtlozima, što obezbjeđuju HEPA
mikrobiološki status (bioburden). filteri koji su dio LAF jedinice.
• minimalna efikasna brzina strujanja je 0,45

m/s.
• anemometar se koristi za determiniranje
brzine protoka zraka.
• sva onečišćenja sa opreme, ruku operatora ili
• na ovaj način se obezbjeđuje zrak dijela filtera kreću se niz struju zraka.
oslobođen čestica većih od 0,3 u • u slučaju horizontalnog strujanja to može biti
stepenu 99,97% ili više. kritično po radni prostor i lice operatora.
• može da se radi o horizontalnom ili • kontaminacija koja npr. potiče od živih
vertikalnom sistemu predstavljenom kao mikroorganizama ili penicilinskog praška,
soba ili kao manja radna jedinica. predstavlja očiglednu opasnost za operatorov
rad.
Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 77 Prof. dr. Edina Vranić 78
13
10/31/2021
• vertikalni sistem je mnogo poželjniji za • Svo kretanje i rad moraju unaprijed biti
dekontaminaciju.
pažljivo isplanirani, uz izbjegavanje
• ovaj sistem preporučuje se za sterilne test
operacije. svih kritičnih radnji u radnim prostorima.
• laminarno strujanje obezbjeđuje dobro • Provjera zračne struje mora biti
kontrolirani rad u prostorima jedino ako su izvedena u početku i u određenim
odgovarajuće mjere opreza ostvarene. intervalima da bismo bili sigurni da
• svako zračno strujanje ili prekoračene brzine nikakve čestice ne prolaze kroz HEPA
strujanja zraka mogu izazvati kontaminaciju,
a isto vrijedi i za kašljanje, kretanje ili druge filtere ili oko HEPA filtera.
manipulacije radnika.
• Na ovaj način radni prostori sa laminar flow
će biti zaštićeni od drugih prostora.
• To se može uspješno obavljati sa

elektronskim brojačem čestica za
Osoblje, održavanje
• Broj osoblja u aseptičnim prostorijama mora biti
determiniranje veličine i broja čestica u minimalan.
zraku. • Kretanje osoblja mora biti tako definirano da je
limitirana frekvencija ulazaka i izlazaka u prostorije u
• Dioctylphthalat (DOP) i poly-alpha-olefin kritičnoj zoni.
(PAO) su aerosoli koji se koriste za • Mora postojati adekvatan broj kvalificiranih ljudi da bi
testiranje efikasnosti filtera i se obavljala i nadgledala proizvodnja, pakovanje i
rukovanje sa gotovim proizvodima.
propustljivosti HEPA filtera. • Svi moraju biti prikladno obučeni u zavisnosti od
posla koji obavljaju, a u skladu sa GMP zahtjevima, u
cilju zaštite proizvoda od kontaminacije.
• da bi se održala sterilnost proizvoda,

neophodno je da okruženje u kojem se
obavljaju aseptične operacije bude
kontrolirano i održavano na prikladan način.
• za proizvodnju, pakovanje i rukovanje
proizvoda mora biti obezbijeđena adekvatna
oprema za kontrolu pritiska zraka,
mikroorganizama, prašine, vlažnosti i
temperature.
• mora postojati procedura za sanitaciju sa
detaljnim opisom frekvencije čišćenja,
metodama, opremom i materijalima koji se
koriste u čišćenju zgrada i opreme.
14
11/11/2021
FARMACEUTSKI FAKULTET • komponente koje se inkorporiraju u
KATEDRA ZA FARMACEUTSKU TEHNOLOGIJU parenteralne preparate imaju vrlo
stroge specifikacije i standarde.
FORMULACIONE • zbog toga se obavljaju vrlo obimna
KOMPONENTE analitička i animalna testiranja da bi
se osigurala prihvatljivost
PARENTERALNIH parenteralne primjene supstance.
PREPARATA • ako se radi o supstanci koja se prvi
put treba parenteralno upotrijebiti
Prof. dr. sci. onda se obavljaju obimni
Edina Vranić toksikološki i farmakološki testovi.
šk. 2021./22. god.
• za aktivne supstance obavlja se • Za formulacione komponente moraju biti

dostupni slijedeći podaci:
evaluiranje fizičkih i hemijskih – sadržaj aktivne supstance (hemijski ili biološki)
osobina aktivne supstance. – topivost i brzina otapanja
– koeficijent raspodjele
• faktori koji utiču na ovo su brojni – konstanta disocijacije (pKa)
(veličina čestica, soli, esteri, pH – termalna analiza
– XRD (rendgenska difrakcija)
vrijednost,polimorfizam,
– vlažnost
čistoća.. – pH profil
– mikroskopska evaluacija
– stabilnost
Vehikulumi za parenteralnu primjenu

– aktivne i pomoćne supstance za • Zahtjevi koje moraju zadovoljiti vehikulumi za
parenteralnu upotrebu moraju zadovoljiti parenteralne preparate su:
– ekonomičnost
striktne zahtjeve: – farmakološka inertnost
• bioburdena (biološka opterećenost) i – da se miješaju sa tjelesnim tečnostima
• limite endotoksina. – netoksičnost (akutna i hronična)
– neiritabilnost
– stabilnost (fizička i hemijska)
– da su tečni na tjelesnoj temperaturi
– nepromjenjivi sa promjenom pH
– da se mogu stabilizirati
– da njihov viskozitet omogućava laku aplikaciju
preparata
1
11/11/2021
a) Voda za injekcije • Bakteriostatska voda za injekcije, je sterilna

voda koja sadrži jedan ili više konzervanasa.
• Voda je najčešće korišteni medij (vehikulum)
– Voda za injekcije je apirogena.
• Pakuje se u staklene bočice ili šprice u
– Sadrži ne više od 1 mg anorganskih spojeva u 100 ml.
volumenu do 30 ml.
– Priprema se destilacijom prečišćene vode a prema USP i • Koristi se kao medij za izradu injekcija malih
reverznom osmozom. volumena.
– Mora se upotrijebiti unutar 24 sata nakon proizvodnje. • Ne mogu se koristiti kod injekcija velikih
• Sterilna voda za injekcije. volumena zbog potencijalnog toksičnog
– Čuva se u posudama ne većim od 1000 ml. djelovanja antimikrobnih sredstava.
– Može sadržavati tragove metala, (1 mg/ 100 ml zbog stakla
koje u toku sterilizacije može ispustiti male količine
• Ne može se koristiti kod novorođenčadi, kod
elemenata u vodu). intraspinalne ili epiduralne aplikacije.
– Koristi se kao otapalo za tzv. suhe injekcije i za razblaživanje • Također su neki lijekovi inkompatibilni sa
tečnih koncentriranih injekcionih preprata konzervasima te se mogu razblaživati samo
sa sterilnom vodom za injekcije.
Prof. dr. Edina Vranić 7 Prof. dr. Edina Vranić 8
b) Otapala (vehikulumi) koja se miješaju

• NaCl injekcije su sterilna izotonična sa vodom i nevodena otapala
otopina NaCl (0,9%) u vodi za injekcije.
• Ne smiju biti iritiabilni, toksični,
• Ne sadrži konzervanse. senzibilizirajući.
• Bakteriostatske NaCl injekcije su • Moraju biti farmakološki inaktivni.
sterilne injekcije NaCl koje sadrže • Posebna pažnja mora se obratiti na:
konzervans. – fizičku i hemijsku stabilnost medija pri različitim pH
vrijednostima,
• Pakuju se u volumene do 30 ml. – viskoznost,
– protočnost pri različitim temperaturama,
– tačku topljenja (radi toplotne sterilizacije),
– miješanje sa tjelesnim tečnostima,
– naponu para (pri toplotnoj sterilizaciji).
• Najčešće korištena nevodena otapala su:

– biljna ulja,
– glicerol,
– polietilen glikol,
– propilenglikol, • Sa biljnim uljima kao sredstvima za
– alkohol, otapanje ili suspendiranje postiže se
– etiloleat, produženo djelovanje lijeka.
– izopropil miristat,
– dimetilacetamid. • USP definiše neka ograničenja za
• Količine u kojim se primjenjuju moraju prirodna ulja koja se koriste
obezbjediti sigurnost za pacijenata i ne smiju parenteralno
uticati na terapijski učinak lijeka.
• .
2
11/11/2021
• najčešće korištena prirodna ulja su

Zahtjevi za ulja koja se upotrebljavaju
kukuruzno, pamučno, kikirikijevo i sezamovo.
kao otapala za injekcije
• to su niskotoksična ulja.
• Moraju biti bistra kada se ohlade na 10°C
• ponekad mogu uzrokovati alergijske reakcije.
• Moraju se metabolizirati (samo biljna ulja)
• u većini slučajeva uljane injekcije se koriste
• Neutralna, ne smiju brzo da užegnu
intramuskularno.
(Farmakopeje propisuju limite za sadržaj
nezasićenih i slobodnih masnih kiselina, jodni • ne smiju se koristiti intarvenski jer se može
i saponifikacijski broj) javiti pulmonalna okluzija.
• Ne smiju sadržavati mineralna ulja ili parafin, • na etiketama se mora naznačiti upotrebljeno
jer se oni ne apsorbuju u tkivu ulje jer ona mogu biti iritirajuća i mogu
• Primjenjuju se samo za injekcije koje se izazvati alergijske reakcije kod nekih ljudi.
apliciraju i.m.
• esteri masnih kiselina namijenjeni su za • otapala koja se miješaju sa vodom su:

rastvaranje lipofilnih supstanci za i.m. – glicerol,
injekcije. – propilenglikol,
– polietilenglikol,
• manje su viskozni od ulja, a mogu se – etilni alkohol.
koristiti u mješavini sa uljima.
• ovakve injekcije se ne smiju
• oleil oleat bez peroksida najpoznatiji je razblaživati sa vodom jer se može javiti
predstavnik ove grupe (kalciferol, precipitacija
nondrolon dekanoat, estradiol injekcije). • nevodena otapala ili mješavine
• rjeđe se koristi izopropil miristat, vodeno/nevodenih otapala, mogu se
polioksietilni oleil trigliceridi, koristiti za stabiliziranje aktivnih
dimetilacetamid. supstanci koje lako hidroliziraju u vodi ili
pak da bi se poboljšala topivost iste.
• ne smiju imati nikakvo

farmakološko djelovanje,
• ne smiju biti toksični ili iritiabilni • Glicerol-
Glicerol- ima mali kapacitet
solubilizacije.
• i moraju biti kompatibilni i
• Koristi se kao kootapalo i korektor
stabilni sa svim sastojcima
toniciteta u injekcionim
formulacije. otopinama.
3
11/11/2021
• Propilenglikol-uzrokuje bol pri • Polietilenglikol ima malu osmotsku

aplikaciji a u kombinaciji sa benzil aktivnost i u dužem vremenskom
periodu pokazuje slabu stabilnost u
alkoholom povećava kapacitet kombinaciji sa vodom, podložan je
otapanja. autooksidaciji.
• relativno je netoksičan, brzo se • Etanol u razblaženoj formi predstavlja
dobro otapalo za mnoge slabo topive
metabolizira i izlučuje. lijekove.
• djeluje kao lokalni anestetik. • Kada se daje u malim koncentracijama
ne pokazuje fiziološku aktivnost.
• često se koristi kao otapalo za • Alkoholne otopine uzrokuju bol i
supstance slabo topive u vodi. oštećenja kada se apliciraju u mišić.
• konzervansi se ne upotrebljavaju u
Konzervansi injekcijama velikog volumena i kod preparata
sa aktivnom supstancom antimikrobnog
• supstance sa antimikrobnim djelovanja.
djelovanjem koje se dodaju rastvorima • prema farmakopeji, konzervansi se ne
imaju zadatak da spriječe razvoj dodaju:
mikroorganizama koji mogu – ako je volumen pojedinačne doze za aplikaciju
veći od 15 ml, osim ako je drugačije propisano
kontaminirati preparat u toku upotrebe. – ako je preparat namijenjen za upotrebu na mjestu
• Konzervansi se dodaju: gdje iz medicinskih razloga upotreba konzervansa
nije prihvatljiva (šupljine tijela, cerebrospinalni
– Višedoznim pakovanjima injekcija likvor).
– Injekcijama koje se steriliziraju manje • konzervans mora biti stabilan i efikasan u
pouzdanim metodama. odgovarajućem preparatu.
• Konzervansi koji se koriste za

• Fenol
parenteralne preparate su:
• Fenil merkuri nitrat
• Benzalkonij hlorid
• Tiomersal
• Benzatonij hlorid
• Estri p-hidroksi benzojeve kiseline
• Benzil alkohol
– Butilhidroksibenzoat
• Hlorbutanol
– Metilhidroksibenzoat
• Hlorkrezol – Propilhidroksibenzoat
• Krezol
4
11/11/2021
• oksidacija je katalizirana jonima metala

Antioksidansi (željezo, bakar) i svjetlošću.
• To su supstance koje imaju niži oksidacijski • antioksidansi se kombiniraju sa
potencijal od ljekovite supstance, prve se sinergistima koji pojačavaju efekat
oksidiraju, troše prisutni kiseonik i na taj način
štite ljekovitu supstancu od oksidacije jer: antioksidanasa (limunska i fosfatna
– Bivaju same oksidirane i vremenom se troše kiselina, propilen glikol) i helirajućim
– Blokiraju lančane oksidativne reakcije.
agensima (EDTA i njene soli).
• Veliki broj ljekovitih supstanci u vodenim
rastvorima podliježe degradaciji putem
oksidacije, pa je potrebno dodavati
antioksidans u takve rastvore.
•
• Antioksidansi koji se koriste za Puferi

parenteralne preparate su:
– Askorbinska kiselina • Puferi se koriste za stabilizaciju pH
vrijednosti, koja je obično propisana u
– Butilhidroksianizol određenim graničnim vrijednostima.
– Cistein • Razlozi podešavanja pH vrijednosti su
– Monotioglicerol različiti:
– Povećanje stabilnosti injekcija
– Natrij bisulfit
– Smanjenje bola, iritacije i nekroze na mjestu
– Natrij metabisulfit primjene
– Tiourea – Obezbjeđivanje nepogodnih uslova za rast
mikroorganizama (konzerviranje)
– Tokoferol – Pojačavanje fiziološke aktivnosti.
• Pufer sistemi koji se koriste za injekcije

moraju biti: Sredstva za izotonizaciju
– netoksični,
• Izotonični rastvori imaju iste koligativne
– kompatibilni sa ljekovitim i pomoćnim
osobine kao i krvna plazma i ne dovode do
materijama i
oštećenja eritrocita. Hipotonične otopine
– velikog kapaciteta.
mogu da izazovu hemolizu, pa se njima
• U parenteralnim rastvorima se obično dodaju sredstva za izotonizaciju.
koriste: • Najčešće se koriste natrij hlorid, kalij nitrat,
– fosfatni, glukoza, manitol i sl.. izbor sredstva za
– citratni i izotonizaciju zavisi od aktivne supstance i
– acetatni pufer. pomoćnih materija i od načina primjene
preparata.
5
11/11/2021
• Sredstvo za izotonizaciju mora biti

kompatibilno sa aktivnom i pomoćnim Proizvodni proces
supstancama i fiziološki prihvatljivo. • četiri su glavne faze i industrijskoj izradi
• Puferi i antioksidansi mogu da utiču na parenteralnih preparata:
toničnost preparata i uračunavaju se pri – dobavljanje i skupljanje supstanci u skladištu prije
proizvodnje, selekcija i testiranje materijala,
računanju količine sredstva za kontejnera i čepova
izotonizaciju, dok su konzervansi u – proizvodnja dozirane forme pod prikladnim
maloj količini, malo utiču na toničnost, uslovima – čišćenje kontejnera, izrada preparata,
filtriranje, steriliziranje kontejnera i opreme,
pa se njihov uticaj može zanemariti. punjenje i zatvaranje
– pakovanje i označavanje proizvoda
– kontrola kvaliteta proizvoda u toku i nakon
procesa.
• proizvodni uslovi, oprema, tehnologija i

osoblje moraju zadovoljavati visoke • neodgovarajući GMP uslovi rada u
standarde dobre proizvođačke prakse (Good proizvodnom prostoru nose sa sobom
Manufacturing Practice-GMP). po život opasan zdravstveni rizik po
• proizvodnja se obavlja u aseptičnim uslovima. pacijenta, jer bilo kakva greška u
• svi proizvodni procesi zahtijevaju validaciju i procesu vodi distribuciji kontaminiranih
kontrolu.
proizvoda.
• bilo koja manipulacija sa steriliziranim
lijekovima, sirovinama, primarnim pakovnim
materijalima, prije i za vrijeme aseptičkog
procesa, posjeduje rizik od kontaminacije i
zbog toga je nužna pažljiva kontrola.
• prostor u kojem se obavlja proizvodnja

mora biti oslobođen bakterija a uz • poslije filtracije se prebacuje proizvod do
finalnog pakovanja.
upotrebu UV (ultravioletnih) lampi se to
• primarni pakovni materijal mora se pažljivo
stanje održava, zrak mora biti filtriran,
odabrati sa ciljem da bude hemijski
oprema mora biti sterilna. rezistentan u kontaktu sa proizvodom i da se
• potrebni sastojci se otope u skladu sa minimizira mogućnost prelaska komponenti iz
GMP standardima, u vodi za injekcije ili pakovnog materijala u otopinu.
drugom prikladnom mediju. • za vrijeme punjenja potrebno je voditi računa
o izbjegavanju sekundarne kontaminacije
• otopina se potom filtrira.
česticama iz zraka ili odjeće.
6
11/11/2021
• filtrirani zrak u jedinicama za • ako sterilizacija gotovog proizvoda u

laminarni protok zraka (LAF) za autoklavu nije moguća zbog prirode
vrijeme punjenja proizvoda, daje aktivne supstance (termolabilne
supstance) onda se proizvod mora
dodatnu sigurnost da se u radnom sterilizirati membranskom filtracijom a
prostoru nalazi samo čisti filtrirani potom puniti u aseptičkim uslovima.
zrak. • parenteralne suspenzije se ne
• nakon punjenja i zatvaranja autoklaviraju jer toplota može dovesti do
proizvod se steriliše (najčešće u promjene viskoznosti produkta i
autoklavu vodenom parom na promjene veličine čestica čime se
povišenoj temperaturi i pritisku). mijenjaju i farmaceutsko terapeutske
osobine proizvoda.
• Nakon temeljitog čišćenje proizvoda spolja • manje čestice se mogu detektovati

radi uklanjanja nečistoća, slijedi vizuelni mikroskopski ili uz korištenje
pregled na čestična onečišćenja u otopini. sofisticirane opreme.
• Svaka jedinica proizvoda se mora
• premda uloga i značaj injiciranih
pojedinačno pregledati prolaskom pored
čestičnih onečišćenja u organizmu nije
izvora svjetlosti sa tamnom podlogom.
razjašnjena, postoje potencijalne
• Ovako se vizuelno mogu uočiti čestice od oko mogućnosti induciranja stvaranja
50 µm, a reflektujuće čestice poput tromba i blokade krvnih sudova.
fragmenata stakla mogu se vizuelno
detektovati sa veličinom od oko 25 µm. • stoga svako pojedinačno pakovanje
mora biti pregledano.
•
• na kraju se vrši etiketiranje proizvoda.
• svi filteri koji se koriste u procesu moraju biti

• statistička limitiranost testa sterilnosti uzoraka
testirani na integritet prije i nakon upotrebe.
parenteralnih produkata od ranije su poznati i
• proces terminalne sterilizacije produkta
iz tog razloga velika pažnja se posvećuje
također mora biti validiran.
procesnoj validaciji.
• prihvatljivi statistički kriterij je da postoji
• validacioni program mora obuhvatiti pogone, mogućnost manja od 1: 1 000 000 da će
opremu, instrumente, sterilizaciju ambalaže, mikroorganizmi biti prisutni u steriliziranim
odjeću, simulacije aseptičkog procesa. proizvodima.
• bitan segment validacije aseptičkog procesa • ovo se postiže u zavisnosti od početnog
je monitoring radnog okruženja i monitoring mikrobnog statusa materijala koji se treba
čestica, kao i utvrđivanje mikrobioloških limita sterilizirati.
u proizvodnom prostoru. • iz tog razloga se i postavljaju limiti početnog
bioburdena.
7
11/11/2021
• proizvodni uslovi, oprema, tehnologija i

osoblje moraju zadovoljavati visoke
Proizvodni proces standarde dobre proizvođačke prakse
Industrijska proizvodnja (Good Manufacturing Practice-GMP).
parenteralnih proizvoda • proizvodnja se obavlja u aseptičnim
uslovima.
• svi proizvodni procesi zahtijevaju
validaciju i kontrolu.
• bilo koja manipulacija sa steriliziranim • prostor u kojem se obavlja proizvodnja

lijekovima, sirovinama, primarnim mora biti oslobođen bakterija a uz
pakovnim materijalima, prije i za vrijeme upotrebu UV (ultravioletnih) lampi se to
aseptičkog procesa, posjeduje rizik od stanje održava, zrak mora biti filtriran,
kontaminacije i zbog toga je nužna oprema mora biti sterilna
pažljiva kontrola.
• potrebni sastojci se otope u skladu sa
• nedostatni GMP uslovi rada u GMP standardima, u vodi za injekcije ili
proizvodnom prostoru nose sa sobom
po život opasan zdravstveni rizik po drugom prikladnom mediju.
pacijenta, jer bilo kakava greška u • otopina se potom filtrira.
procesu vodi distribuciji kontaminiranih
proizvoda.
• poslije filtracije se prebacuje proizvod • za vrijeme punjenja potrebno je voditi računa

do finalnog pakovanja. o izbjegavanju sekundarne kontaminacije
• primarni pakovni materijal mora se
• filtrirani zrak u jedinicama za laminarni protok
pažljivo odabrati sa ciljem da bude zraka (LAF) za vrijeme punjenja proizvoda,
hemijski rezistentan u kontaktu sa daje dodatnu sigurnost da se u radnom
proizvodom i da se minimizira prostoru nalazi samo čisti filtrirani zrak.
mogućnost prelaska komponenti iz • nakon punjenja i zatvaranja proizvod se
pakovnog materijala u otopinu steriliše (najčešće u autoklavu vodenom
parom na povišenoj temperaturi i pritisku).
8
11/11/2021
• ako sterilizacija gotovog proizvoda u • nakon temeljitog čišćenje proizvoda

autoklavu nije moguća zbog prirode spolja radi uklanjanja nečistoća, slijedi
aktivne supstance (termolabilne vizuelni pregled na čestićna onečišćenja
supstance) onda se proizvod mora u otopini.
sterilizirati membranskom filtracijom a • svaka jedinica proizvoda se mora
potom puniti u aseptičkim uslovima. pojedinačno pregledati prolaskom pored
• parenteralne suspenzije se ne izvora svjetlosti sa tamnom podlogom.
autoklaviraju jer toplota može dovesti do • ovako se vizuelno mogu uočiti čestice
promjene viskoznosti produkta i od oko 50 µm, a reflektujuće čestice
promjene veličine čestica čime se poput fragmenata stakla mogu se
mijenjaju i farmaceutsko terapeutske vizuelno detektovati sa veličinom od oko
osobine proizvoda. 25 µm.
• manje čestice se mogu detektovati • statistička limitiranost testa sterilnosti uzoraka

mikroskopski ili uz korištenje parenteralnih produkata od ranije su poznati i
sofisticirane opreme. iz tog razloga velika pažnja se posvećuje
procesnoj validaciji.
• premda uloga i značaj injiciranih • validacioni program mora obuhvatiti pogone,
čestičnih onečišćenja u organizmu nije opremu, instrumente, sterilizaciju ambalaže,
razjašnjena, postoje potencijalne odjeću, simulacije aseptičkog procesa.
mogućnosti induciranja stvaranja • bitan segment validacije aseptičkog procesa
tromba i blokade krvnih sudova. je monitoring radnog okruženja i monitoring
• stoga svako pojedinačno pakovanje čestica, kao i utvrđivanje mikrobioloških limita
u proizvodnom prostoru.
mora biti pregledano.
• na kraju se vrši etiketiranje proizvoda.
• svi filteri koji se koriste u procesu moraju biti

testirani na integritet prije i nakon upotrebe. “Blow-Fill-Seal” (BFS) tehnologija
• proces terminalne sterilizacije produkta
također mora biti validiran. • „Bottle pack“ tehnologija je specifični automatizirani
• prihvatljivi statistički kriterij je da postoji proces u kojem se formira primarna ambalaža, pune i
mogućnost manja od 1: 1 000 000 da će zatvaraju parenteralni preparati u kontinuitetu.
• granule polietilena se tope, oblikuju i izvlače kao
mikroorganizmi biti prisutni u steriliziranim boce, nakon čega slijedi faza punjenja i zatvaranja.
proizvodima. • tečnost produkta hladi i otvrdnjava plastični zid.
• ovo se postiže u zavisnosti od početnog • cijela operacija traje 10–20 sekundi.
mikrobnog statusa materijala koji se treba • volumen punjenja varira od 1–1000 ml.
sterilizirati. Iz tog razloga se i postavljaju limiti
početnog bioburdena.
9
11/11/2021
• prednost ove tehnologije je što je

minimizirana mogućnost kontaminacije od
punjenja do zatvaranja.
• kompletan rad se odvija u prostoru u kojem je
zrak sterilno filtriran a i produkt se
neposredno prije punjenja sterilno filtrira.
• nakon ovoga se produkt može finalno
toplotno sterilizirati ali pri nižim
temperaturama jer je mikrobni bioburden
nizak.
• također je i količina čestica u produktu
ekstremno mala zbog specifičnog
proizvodnog ciklusa.
Slika 1. Moduliranje, punjenje, zatvaranje
Slika 2. BFS uređaj

10
11/11/2021
FARMACEUTSKI FAKULTET • ova vrsta parenteralnih preparata pakuje se i
KATEDRA ZA FARMACEUTSKU TEHNOLOGIJU primjenjuje u velikim zapreminama.
• formulisani su i izrađuju se kao jednodozni
preparati, koji se primjenjuju intravenskim
INTRAVENSKE putem.
• to su sterilni vodeni rastvori ili emulzije u
INFUZIJE čijem sastavu je voda za injekcije najviše
zastupljena komponenta.
Prof. dr. sci.
• zbog načina aplikacije intravenskih infuzija
Edina Vranić veoma je važno da ne sadrže čestice.
šk. god. 2021/22
• infuzioni rastvori su sterilni preparati

lijekova koji se apliciraju parenteralno u Infuzioni set
količinama većim od 100 ml. • većina intravenskih tečnosti se apliciraju
posebnom tehnikom davanja kap po kap
• Ph.Eur. definira intavenske infuzije upotrebljavajući standardni sistem za
kao sterilne, vodene otopine ili emulzije infuziju (infuzioni set).
sa vodom kao kontinuiranom fazom. • sistem za infuziju (infuzioni set) praktično
• ovi preparati su apirogeni i obično predstavlja pribor (sastavljen od plastičnih
izotonični, a namijenjeni za aplikaciju u cjevčica “crijeva“ određene dužine, komore,
velikim zapreminama. filtra i različitih adaptera i regulatora) za
aplikaciju intravenskih tečnosti, a izrađeni
su prema odgovarajućim standardima.
• preparati za infuzije mogu biti tipa otopina

• sistemi za infuziju se pakuju
ili U/V emulzija.
pojedinačno i steriliziraju (uobičajenim
metodama gasne sterilizacije), a • infuzione otopine su bistre vodene otopine
namijenjeni su za jednokratnu upotrebu. jedne ili više supstanci, sterilni, apirogeni i
po pravilu izotonični s krvnom plazmom.
• uobičajena brzina davanja intravenskih
infuzija je 1-4 ml/minut. • i.v. infuzije su uglavnom bistre vodene
otopine izuzev ulje/voda emulzija.
1
11/11/2021
• otopine za intravensku infuziju su

velikog volumena i treba da budu • također se mogu primijeniti velike
izotonični. zapremine hipertoničnih otopina preko
• kada je u terapiji potrebno mogu se cjevčice (kanile) u neki od većih krvnih
primijeniti i male zapremine sudova kao što je vena cava, gdje će
hipertoničnih preparata (npr. otopina biti brzo razblažena.
hipertonične otopine lijekova) polako u • preparati za infuzije ne smiju sadržavati
venu. konzervanse i boje, ne smiju se
puferovati, osim ako je to posebno
dopušteno.
• pakuju se u jednodozno veliko

pakovanje (boca, kesa) i u stručnoj • U sastav ovih preparata pored vode
literaturi se označavaju kao veliki uključeni su i:
volumeni tečnosti (LVP-large volume – Ugljikohidrati (glukoza, fruktoza, saharoza,
parenteral). dekstran)
• sve intravenske infuzije moraju biti – Elektroliti (natrij hlorid, kalij hlorid, kalcij
hlorid, natrij hidrogenkarbonat)
podvrgnute završnoj toplinskoj
– Polioli (glicerol, sorbitol, manitol)
sterilizaciji (zasićenom vodenom parom
pod pritiskom). – Aminokiseline
– Emulzije masti koje sadrže biljna ili
polusintetska ulja
Zahtjevi za infuzijske rastvore • Izotoničnost – otopine se izotoniziraju,

dozvoljeno odstupanje je ± 10% od
• Sterilnost – se postiže izborom sniženja tačke mržnjenja za natrij hlorid
odgovarajuće metode sterilizacije
• Izohidričnost – pH treba što je moguće
• Apirogenost – se postuiže mjerama više približiti fiziološkom pH plazme (pH
predostrožnosti u skladu sa zahtjevima = 7,3-7,5). Najveće moguće
GMP ili uklanjanjem pirogena na približavanje pH vrijednosti rastvora
odgovarajući način fiziološkom pH naziva se euhidričnost.
• Izojoničnost – kada je moguće, rastvori
elektrolita trebaju biti izojonični sa
krvnim serumom
2
11/11/2021
• bistrina – za određene preparate

potrebno je postići određeni stepen • Zahtjevi za kvalitet polaznih komponenti
čistoće i uslova izrade i.v. infuzija:
• mehanička onečišćenja – prisustvo – voda mora odgovarati propisu za WFI
mehaničkih onečišćenja nije dozvoljeno – ostale supstance moraju odgovarati
u preparatu, pa se odstranjuju zahtjevima za kvalitet supstanci za
filtracijom, kroz membranske filtre. parenteralnu primjenu
• za odstranjivanje čestica koriste se filtri – maksimalna čistoća zraka, boca i čepova
pora većih od 50 μm, ili pora 1-50 μm, – potrebno je pripremiti čist rastvor, prema
dok se za odstranjivanje bakterija i principima GMP.
gljivica koriste filtri kod kojih je veličina
pora 0,22 μm.
Opšti principi proizvodnje • Prema propisima važećih farmakopeja,

infuzioni preparati se izrađuju
i.v. infuzija postupcima koji ne smanjuju terapijsku
• Ovi se preparati proizvode i pune u efikasnost preparata i osiguravaju
odgovarajuću primarnu ambalažu (boce izradu sterilnih, apiorogenih i stabilnih
ili kese) u visoko standardizovanim preparata.
uslovima čiste sobe. Zahtjevaju se
• U industrijskim uslovima i.v. infuzije se
najviši standardi da bi se spriječila
proizvode u velikoj količini kao serije
kontaminacija ovih proizvoda
proizvoda.
mikroorganizmima, pirogenima i
česticama.
• pripremljeni preparat se iz proizvodnog • odmah nakon punjenja staklene boce

suda prebacuje na uređaj za filtriranje, a se zatvaraju gumenim čepom, a potom
potom mehanizovanim postupcima na se na gumeni čep stavlja aluminijska
mašine za punjenje u primarnu kapica, da bi se obezbijedilo
ambalažu. zadržavanje čepa na otvoru.
• neposredno prije ulaska otopine u • kada se preparat pakuje u plastične
primarnu ambalažu, otopina prolazi kroz kese, one se pune preparatom pod
membranski filter da bi se odstranile aseptičkim uslovima i zatvaraju uz
eventualno prisutne najfinije čestice pomoć toplote (zataljivanje).
mehaničkih nečistoća.
3
11/11/2021
Signiranje infuzijskih preparata

• odmah nakon punjenja preparat se • proizvedeni preparat jedne serije se signira
sterilizira vlažnom toplotom. identičnim bijelim signaturama, na kojima je
navedeno:
• vizuelna kontrola svake boce – – Naziv preparata i zapremina
potrebno je izvršiti nakon izrade svakog – Sadržaj aktivne supstance (koncentracija
preparata elektrolita, hranjiva vrijednost)
– u odgovarajućem volumenu (doza-volumen)
– Datum sterilizacije
– Ime proizvođača
– Broj serije i datum isteka roka upotrebe
– Uslovi čuvanja.
• Ispitivanja i.v. infuzija: Klasifikacija i.v. infuzija prema

– Bistrina
namjeni
– Mehanička onečišćenja
• intravenske infuzije su preparati koje
– Izotoničnost
dolaze u direktan kontakt sa krvlju ili se
– Ispitivanje ispravnosti punjenja
– pH vrijednost
uvode u tjelesne šupljine.
– Pirogeni • ovi preparati su različito formulisani i
– Sterilnost pakovani, a upotrebljavaju se za:
– Veličina čestica (kapi) u infuzionim preparatima – ponovno uspostavljanje ravnoteže tečnosti
tipa emulzija
i elektrolita kod pacijenata koji pate od
– Neškodljivost
dehidratacije, šoka ili povrede
– Sadržaj aktivne komponente.
– terapiju održavanja pacijenta prije i poslije • Tako se infuzijski preparati mogu podijeliti u
hirurškog zahvata ili za pacijente koji ne nekoliko glavnih grupa:
mogu da uzimaju tečnosti, elektrolite ili – Infundibilije za nadoknadu izgubljene tečnosti i
elektrolita (za regulisanje balansa elektrolita i vode
hranu oralno
te ponovno uspostavljanje acidobazne ravnoteže)
– obezbjeđivanje ishrane kada su pacijenti – Infundibilije za nadoknadu volumena krvi i krvne
pothranjeni (totalna parenteralna ishrana, plazme (plazma ekspanderi, koloidni rastvori za
total parenteral nutrition - TPN) nadoknadu volumena)
• aplikaciju lijekova kao nosači ili osnovna – Infundibilije za parenteralnu prehranu
– Infundibilije za liječenje (lijek u obliku infuzijskog
otopina, 40% svih lijekova i tečnosti rastvora ili lijek u nosaču tipa infuzijskog rastvora)
daje se i.v. (u bolnicama) – Antikoagulacioni rastvori.
4
11/11/2021
• Evropska farmakopeja ima nešto drugačiji

ISPITIVANJE PARENTERALNIH PROIZVODA koncept svrstavanja pojedinih ispitivanja u
ZAHTJEVI EVROPSKE I AMERIČKE odjeljke.
FARMAKOPEJE • u cjelosti farmakopeju čine dva volumena.
• Volumen 1 predstavljaju Opšte napomene
• U različitim odjeljcima Opštih poglavlja (USP) (General Notices), dok su monografije u
navedeni su testovi koji se izvode za Volumenu 2.
parenteralne proizvode. • unutar poglavlja Metode analize su odjeljci.
• Tako su u odjeljku Mikrobiološki testovi • odjeljak Biološki testovi daje ispitivanje
opisani Testovi sterilnosti, odjeljak Biološki Sterilnosti, Pirogena i Bakterijskih
testovi daje Test na bakterijske endotoksine i endotoksina.
Test na pirogene, dok su u odjeljku Fizički • odjeljak Farmaceutske tehničke procedure
testovi navedeni testovi za ispitivanje daje ispitivanje Kontaminacije subvidljivim i
prisustva Stranih materija i Čestica u vidljivim česticama.
Injekcijama.
• osim navedenih ispitivanja obje farmakopeje

• za ispitivanje volumena Američka
u opštim poglavljima i monografijama navode
farmakopeja navodi test Volume in Container,
i druge testove, fizičko-hemijske, koji se
a Evropska farmakopeja Ekstraktabilni
ispituju ovisno od proizvoda.
volumen parenteralnih preparata.
• pH injekcione otopine, volumen u kontejneru i
• svaki kontejner injekcione otopine napunjen
sadržaj aktivne komponente ispituju se za
je sa dovoljnim viškom volumena u odnosu
sve proizvode, a od formulacije, tj. odabranih
na označenu „veličinu“, odnosno volumenom
ekscipijenasa, ovisi da li će se ispitivati i
koji će se izvući iz kontejnera.
sadržaj nekog od rastvarača, konzervansa ili
supstanci dodanih radi poboljšanja • ovim se obezbjeđuje primjena nominalnog
stabilnosti. volumena naznačenog na etiketi.
• višak volumena se određuje na osnovu
karakteristika proizvoda.
• proizvodi čija priroda to dozvoljava,

Testovi sterilnosti testiraju se metodom Membranske
• Test je primjenljiv na supstance ili preparate
filtracije opisanom u okviru Testa
za koje se zahtjeva da budu sterilni. sterilnosti za ispitivani proizvod.
• Međutim, zadovoljavajući rezultat samo • takvi su filtrabilni vodeni preparati,
pokazuje da kontaminacija mikroorganizmima alkoholni ili uljani praparati, i preparati
nije pronađena u ispitivanom uzorku pod koji se mješaju sa ili su rastvorljivi u
uslovima testiranja. vodenim ili uljanim rastvaračima,
• Smjernice za korištenje testa sterilnosti daje obezbjeđujući da ovi rastvarači nemaju
samo Evropska farmakopeja. antimikrobni efekat pod uslovima testa.
5
11/11/2021
• ako je ova metoda nepogodna koristi se • testovi sterilnosti se izvode u aseptičnim

metod Direktne inokulacije medija uslovima, i jako je važno da osoblje
kulture.
bude odgovarajuće trenirano i
• uključene su i odgovarajuće negative kvalificirano.
controls.
• mjere opreza koje se poduzmu da se
• odredbe za retestiranje date su u
poglavlju Observacija i interpretacija izbjegne kontaminacija su takve da ne
rezultata. utiču na mikroorganizme koje treba
• količina uzorka (broj testiranih jedinica) otkriti testom.
također propisuje farmakopeja, putem
tabelarnog prikaza svih pojedinačnih
slučajeva.
• radni uslovi u kojima se izvodi test je • Aparatura za izvođenje testa

pod monitoringom putem odgovarajućih membranskom filtracijom je dizajnirana
uzorkovanja radne sredine i izvođenjem tako da je omogućeno filtriranje
odgovarajućih kontrola (kao onih ispitivane otopine pod aseptičnim
navedenih u odgovarajućim Direktivama uslovima, omogućava aseptično
Evropske Unije i GMP vodičima). uklanjanje membrane radi prenošenja u
medijum, ili je pogodna za izvođenje
inkubacije nakon dodavanja medija u
sami aparat.
• farmakopejske procedure nisu

dizajnirane tako da osiguraju da serija
• Kod metode direktne inokulacije proizvoda bude sterilna ili da je
odgovarajuća količina ispitivanog sterilisana.
preparata prenese se direktno u kulturu • to se postiže primarno putem validacije
medija tako da volumen proizvoda ne procesa sterilizacije ili procedura
prelazi 10% volumena medija, ukoliko aseptične proizvodnje.
nije drugačije propisano.
6
11/11/2021
• dokaz mikrobiološke kontaminacije Test na bakterijske

dobiven putem odgovarajućih endotoksine
farmakopejskih metoda, predstavlja • endotoksini gram negativnih baketrija su
presudan dokaz da proizvod ne najčešći uzrok toksičnih reakcija koje su
ispunjava zahtjeve testa sterilnosti, čak i posljedica kontaminacije farmaceutskih
kada se različiti rezultati dobiju proizvoda sa pirogenima;
alternativnom procedurom.
• njihova pirogena aktivnost je mnogo
veća od one za većinu drugih pirogenih
supstanci.
• ovi endotoksini su lipopolisaharidi.
• ovim testom se detektuju ili kvantificiraju

• iako je mali broj pirogenih koji imaju bakterijski endotoksini (porjeklom od gram
drugačiju strukturu, zaključak je, negativnih bakterija) koji mogu biti prisutni u
uopšteno opravdan, da odsustvo ili na uzorku proizvoda na koji se test
bakterijskih endotoksina u proizvodu primjenjuje.
• za test se koristi Limulus Amebocyte Lysate
upućuje na odsustvo pirogenih (LAL) dobiven iz vodenog ekstrakta
komponenti, pod uslovom da se može cirkulišućih amebocita raka (Limulus
isključiti prisustvo ne-endotoksinskih polyphemus ili Tachypleus tridentatus) koji je
pirogena. pripremljen i označen za upotrebu kao LAL
reagens.
• Dvije vrste tehnika, gel-clot i fotometrijska,
primjenjuju se u ovom testu.
• u Gel – clot tehnici detekcija ili • poredi se razblaženje ispitivanog

kvantificiranje endotoksina bazirani su materijala sa razblaženjima referentnog
na grušanju LAL reagensa (formiranje endotoksina, a količina endotoksina je
gela) u prisustvu endotoksina. izražena u USP Endotoksin Units, USP-
• koncentracija endotoksina potrebna da EU (napomena - jedna USP-EU je
prouzrokuje grušanje pod standardnim jednaka jednoj IU endotoksina).
uslovima je označena osjetljivost LAL • Gel – clot tehnika može se primjeniti
reagensa. kao limit test i kao semi-kvantitativni test
(assay).
7
11/11/2021
• Fotometrijska tehnika uključuje • Procedure uključuju inkubaciju uzorka

turbidimetrijsku metodu, baziranu na (endotoksina) i kontrolnog rastvora
razvoju zamućenosti nakon cijepanja određeno vrijeme sa LAL reagensom i
endogenog supstrata i hromogenu spektrofotometrijsko očitavanje
metodu, baziranu na razvoju boje nakon apsorbance na pogodnoj talasnoj
cijepanja sintetskog peptid-hromogenog dužini.
kompleksa.
• Kod turbidimetrijske metode očitavanje
• ova tehnika zahtijeva uspostavljanje se vrši odmah po kraju inkubacionog
standardne krive; sadržaj endotoksina perioda.
određuje se interpolacijom sa krive.
• kod kolorimetrijske metode po završetku • postupa se prema bilo kojoj od ove dvije
inkubacije dodaje se enzim kojim se tehnike, ako nije drugačije propisano
završava reakcija prije očitavanja. monografijom.
• ovisno od principa izvođenja testa obje • uslučaju spornog rezultata, konačna
metode mogu koristiti metod završne odluka se bazira na gel tehnici (limit
tačke ili kinetički metod. test) , ako nije drugačije propisano.
• prisustvo endotoksina u proizvodu može
biti maskirano faktorima koji interferiraju
sa reakcijom izmedju endotoksina i
lizata amebocita.
• zbog toga, kada se želi zamjeniti

pirogeni test na zečevima testom na • endotoksini se mogu adsorbovati na
baktrijske endotoksine potrebno je površinu cjevčica i pipeta napravljenih
dokazati da se za proizvod može izvesti od plastičnih materijala ili stakla.
validan test, što može nametnuti • interferencija se može javiti zbog
potrebu za procedurom uklanjanja otpuštanja supstanci iz plastičnih
interferirajućih faktora. materijala.
8
11/11/2021
• voda za BET test (bakterijski

endotoksini) mora biti bez detektovanih
endotoksina.
• za pripremu ove vode može se koristiti
• zbog toga se i pribor treba ispitati; trostruka destilacija, a i reverzna
preporučuje se da analitičar ponovi osmoza daje dobre rezultate.
ispitivanje po dobivanju nove serije
takvih materijala.
• za proizvode koji zahtjevaju prethodnu

Test na pirogene pripremu ili su podvrgnuti posebnim
• ovaj test treba da limitira do prihvatljivog
uslovima primjene, treba slijediti
nivoa rizike febrilne reakcije kod pacijenta na
dodatna uputstva data u pojedinim
primjenu proizvoda putem injekcije.
monografijama ili,
• test uključuje mjerenje povećanja • u slučaju antibiotika ili bioloških
temperature zečeva nakon intravenske produkata, dodatna uputstva data u
injekcije test otopine i dizajniran je za federalnim regulacijama.
proizvode koji mogu biti tolerisani kod test • test opisuje odabir zečeva, način
zečeva u dozi manjoj od 10ml/kg, injicirane njihove pripreme za test, materijale,
intravenski unutar perioda ne više od 10 termometre, preliminarni i glavni test.
minuta.
Infuzijski preparati se mogu podijeliti u

PARENTERALIJE nekoliko glavnih grupa:
VELIKOG VOLUMENA 1. Infundibilije za nadoknadu
izgubljene tečnosti i elektrolita (za
(Large Volume regulisanje balansa elektrolita i vode
te ponovno uspostavljanje
Parenterals) acidobazne ravnoteže)
2. Infundibilije za nadoknadu
-primjena- volumena krvi i krvne plazme
(plazma ekspanderi, koloidni rastvori
za nadoknadu volumena)
9
11/11/2021
I. INFUNDIBILIJE ZA NADOKNADU
IZGUBLJENE TEČNOSTI I
ELEKTROLITA
3. Infundibilije za parenteralnu
• Primjenjuju se za regulisanje balansa
prehranu elektrolita i vode te ponovno uspostavljanje
4. Infundibilije za liječenje (lijek u obliku acidobazne ravnoteže kod:
infuzijskog rastvora ili lijek u nosaču – alkaloze i acidoze organizma
tipa infuzijskog rastvora) – trauma (teške operacije, ozljede, opekline),
5. Antikoagulacioni rastvori.
rastvori – šoka
– poremećaja prehrane
• voda je bitan sastojak organizma, jer se

u vodenoj sredini odvijaju svi anabolički
i katabolički procesi, služi za
termoregulaciju i osmoregulaciju.
– bolesti GI sistema, • ljudski organizam sadrži oko 60% vode,
– alkoholizma što predstavlja oko 42 litra.
– primjene lijekova (tiazidski diuretici)
da bi se izbjegle kobne posljedice.
• ekstracelularnu vodu, pored

• od toga se 40% vode nalazi u ćelijama i intersticijalne vode i plazme čine limfa,
predstavlja tzv. “intracelularnu vodu pleuralna, perikardijalna, zglobna
(tečnost)“. tečnost, cerebrospinalni likvor i očna
• 20% čini “ekstracelularnu vodu tečnost.
(tečnost)“ koja kruži krvotokom, a • tečnosti u organizmu su uglavnom
ostatak predstavlja “intersticijalnu vodu otopine elektrolita sa uravnoteženom
(tečnost)“ koja se nalazi između kapilara količinom katjona i anjona.
i ćelija.
• pored elektrolita u otopini se nalaze i
neelektroliti, hormoni, vitamini, glukoza.
10
11/11/2021
• u intracelularnoj tečnosti
preovladavaju joni: K+, Mg2+,Ca2+, • kod zdravog čovjeka katjoni i anjoni su
HPO42-, HCO3-, SO4 2- te proteini, a u u određenom količinskom odnosu u
ekstracelularnoj tečnosti joni Na+i Cl-. tjelesnoj tečnosti, a ukupan broj (308
• koncentracija elekrolita nije ista u mEq/l ) katjona i anjona je jednak (154
intracelularnoj i intracelularnoj mEq/l), odnosno u ravnoteži
tečnosti, najviše elektrolita ima u
intracelularnoj, a najmanje u
intersticijskoj tečnosti.
• Infuzione otopine iz ove grupe mogu

sadržavati:
• poremećaji balansa mogu se ispraviti:
– natrij hlorid
– kalij hlorid
– primjenom gotovih (pripremljenih) – kalcij hlorid
intravenskih infuzionih otopina
– magnezij hlorid
– uz pomoć koncentrata elektrolita (da se
– natrij citrat
dopune druge otopine određenih
elektrolita). – natrij laktat
– natrij bikarbonat
– glukozu
– fruktozu
II. INFUNDIBILIJE ZA NADOKNADU

VOLUMENA KRVI I KRVNE PLAZME
(plazma ekspanderi, koloidni rastvori • kod velikog gubitka mora se nadoknaditi
za nadoknadu volumena) plazma i normalizovati viskozitet krvi
primjenom plazma ekspandrera,
• gubitak krvi i tjelesnih tečnosti može biti
odnosno infundibilijama sa otopljenim
posljedica ne samo spoljašnjih povreda,
koloidima u količini od 500-1000 ml.
fraktura, opekotina, već i unutrašnjih
krvarenja, koja mogu biti veoma teška, a • ukoliko je količina izgubljene krvi veća
teže se uočavaju. od 1000 ml, pacijentu se mora dati
transfuzija krvi.
• centralizacijom krvotoka sam organizam
može dovesti u ravnotežu gubitak tečnosti
do 10% od ukupne količine krvi
11
11/11/2021
• za duže održavanje volumena krvi i

viskoziteta krvne plazme danas se
koriste otopine koloida koji imaju
sličan osmotski pritisak kao i • zadržavanje koloida u organizmu
serumski proteini, čija je molekulska ne ovisi samo od vrijednosti
masa preko 30 000. molekulske mase već i od
molekularne strukture koloida.
• kao koloidne zamjene krvne plazme,

najpogodnije su supstance koje imaju
molekulsku masu približnu molekulskoj • veličina koloidno otopljenih čestica treba
masi albumina, između 40 000 i 70 000; biti 30-50 Å (3-5 nm), da su okruglog
• da ne sadrže više od 10% molekula čija je oblika.
molekulska masa manja od 25 000 i • ukoliko je veličina čestica manja od 20
• da ne sadrže više od 10% molekula čija je Å (2 nm), čestice lako difundiraju, a ako
molekulska masa veća od 200 000. su veće 50 Å (5 nm) teško se izlučuju
usljed spore difuzije.
• poželjno je da infundibilije za zamjenu • Rastvori iz ove grupe treba da:

krvne plazme imaju koloidno-osmotski
pritisak oko 300 miliosmola i da je - imaju koloidno osmotski pritisak kao krv
viskozitet jednak viskozitetu krvne - da se dugo zadržavaju u cirkulaciji
plazme. - da se izlučuju iz organizma
• za izradu infundibilija za koloidnu - da su farmakološki indiferentni
zamjenu krvne plazme koriste se - da ne djeluju kao antigeni i alergeni
koloidne supstance životinjskog - da su termostabilni
porijekla, polusintetski i sintetski koloidi.
12
11/11/2021
• postupak obrade želatine sastoji se u

Koloidi prirodnog porijekla tome da se na pogodan način spriječi
koagulacija želatine.
• -želatina-
• od koloida životinjskog porijekla koristi se
• zatim se djelovanjem hidrolitičkih agenasa
specijalno obrađena želatina. cijepaju molekule želatine na manje
• to je produkt razgradnje polipeptida kolagena, molekule da bi se na kraju dobio produkt
koji je pokazao dobre rezultate kao plazma sa molekulskom masom 35 000-40 000.
ekspander, jer kao bjelančevina prirodnog
porijekla daje vrlo dobro koloidno-osmotsko
djelovanje.
• ne posjeduje antigene osobine i nije toksična.
• aplikacijom 3%-tne želatine u

izotoničnoj otopini NaCl postiže se
djelovanje koje traje 4-5 sati, a
• dobijeni polimerizat se obično aplicira istovremeno sa povećanjem volumena
kao 3-6% -tna otopina u izotoničnoj dolazi i do povećanja arterijskog
otopini NaCl, KCl ili CaCl2, a najčešće pritiska, što je veoma važno kod
kao 3,5%-tna otopina. postoperativnog šoka.
• nakon 24 sata želatina se djelovanjem
enzima razgrađuje, a poslije 48 sati
potpuno gubi iz krvotoka.
• dekstran ima veliku sposobnost vezivanja

Koloidi sintetskog porijekla vode (1 g dekstrana molekulske mase 40
000-60 000 vezuje 25-30 ml vode).
• -dekstran- • zbog toga otopine dekstrana imaju veći
• od koloida sintetskog porijekla najčešće se osmotski pritisak od krvnog seruma i
koristi dekstran. obezbjeđuju povećanje volumena
• u hemijskom pogledu dekstran je polisaharid cirkulirajuće krvi.
sa srednjom molekulskom masom 70 000.
• efekat povećanja volumena traje oko 6
• za infundibilije se koriste u formi 6%-tne
otopine u izotoničnoj otopini NaCl ili u 5%-tnoj
sati.
otopini glukoze. • pojedinačna doza iznosi 500-1000 ml
dnevno.
13
11/11/2021
-alginon-
-polivinilpirolidon-PVP- • upotrebljava se kao koloidna zamjena
• upotrebljavaju se produkti čija se krvne plazme.
molekulska masa kreće od 12 000-30 000 • to je mješavina natrijumovih soli
u koncentraciji od 3,5-5% u izotoničnoj nižemolekularnih polialginskih kiselina u
otopini NaCl, KCl, NaHCO3. različitom odnosu, koje se dobijaju
• preporučuje se da dnevno primijenjena parcijalnom hidrolizom
količina PVP ne bude veća od 1-1,5 l. visokomolekularnih alginskih kiselina.
• koristi se pri hirurškim intervencijama, kod
opekotina i hemoragija.
III. INFUNDIBILIJE ZA • energetske potrebe pacijenta

PARENTERALNU PREHRANU zadovoljavaju se kombinacijom ugljenih
• primjenjuju se kada bolesnik ne može hidrata i emulzija masti.
uzimati hranu oralno, kada dolazi do • za period od 3-6 dana primjenjuju se
gubitka proteina, razgradnje tkiva rastvori veće kalorijske vrijednosti, za
• u ovim rastvorima zastupljene su period 7 dana i duže totalna hranljiva
supstance potrebne za metaboličke mješavina.
procese (voda, elektroliti, vitamini,
ugljeni hidrati, aminokiseline, masti i
oligoelementi).
Rastvori ugljenih hidrata

• Predstavnici ove grupe rastvora su:
• uglavnom sadrže glukozu, fruktozu, – Glucosi infundibile: 5 %, 10 %, 20 %, 25 %,
alkohol, sorbitol i aminokiseline. 50 %
• upotrebljavaju se u rasponu – Fructosi infundibile: 5 %, 10 %, 20 %, 40 %
koncentracija 5-50% u količini do 1000 – Sorbitoli infundibile 10 %
ml. – Rastvor za infuziju ksilitola 5 %, 10 %, 15 %
– Rastvor za infuziju fruktoze, glukoze, ksilitola
2: 1: 1
14
11/11/2021
• 30%-tni rastvor glukoze upotrebljava se • infundibilije sa invertnim šećerom

poslije teških operacija, jer glukoza izrađuju se inverzijom saharoze sa:
sprečava hirurški šok, acidozu, – razblaženom hlorovodoničnom,
anoksična oštećenja parenhima jetre. – limunskom,
• 30-50% rastvori apliciraju se kod – fosfatnom ili
edema, jer glukoza u većoj koncentraciji – vinskom kiselinom u infuzionoj boci uz
djeluje i diuretično. istovremenu sterilizaciju.
• fruktoza se upotrebljava kao i glukoza, • invertni šećer se brzo resorbuje i
ali se brže resorbuje i brže djeluje od podnošljiviji je od glukoze i fruktoze.
glukoze.
• fruktoza ima prednosti nad glukozom • etanol se upotrebljava u koncentraciji od 2,5-

zbog nezavisnosti metabolizma od % u rastvorima ugljenih hidrata ili
insulina, sorbitol ima slične osobine aminokiselina, kod postoperativnih stanja,
fruktozi, pri sterilizaciji ne karamelizira. kao sedativ i analgetik.
• rastvori šećera su brzi isporučioci • sorbitol je stabilniji od glukoze i fruktoze pri
energije ali upotrebljeni sami za ishranu sterilizaciji u autoklavu. U jetri se enzimatski
nisu dovoljni (relativno mala hranljiva prevodi u D-fruktozu.
vrijednost).
• može se kombinovati sa
aminokiselinama budući da sa njima Rastvori aminokiselina
ne reaguje, za razliku od glukoze i
• aminokiseline se primjenjuju kod teških
fruktoze.
nedostataka proteina.
• rastvori manitola se koriste za
• ranije su se koristili proteinski hidrolizati
ispitivanje funkcije bubrega.
iz kazeina, mišićnih proteina, fibrina, ali
• upotrebljavaju se 15-20% rastvori u se zbog niza specifičnih reakcija
količini od 250-500 ml. pacijenata na takve preparate, danas
infundibilije izrađuju sa čistim
aminokiselinama u kristalnom obliku.
15
11/11/2021
• za reguliranje proteina u organizmu daju

• biološki su aktivne samo L-aminokiseline
se esencijalne aminokiseline, koje se
moraju dati istovremeno i u određenom • pored esencijalnih aminokiselina, da bi se
odnosu i količini. postiglo željeno djelovanje, dodaju se i
• ukoliko nedostaje samo jedna ostale aminokiseline.
esencijalna aminokiselina ne dolazi do • na svaki gram azota potrebno je
građenja proteina. obezbijediti odredenu količinu energije u
obliku ugljenih hidrata ili masti.
• parenteralna hiperalimentacija
Intravenske emulzije masti:
predstavlja davanje i.v. proteinskih
rastvora sa visokim koncentracijama • obezbjeđuje veliku količinu energije (1g
glukoze (oko 20 %), elektrolita, - 38 kJ)
• izotonične emulzije masti (tip U/V)
vitamina. obično sadrže masnu fazu u
• infundibilije sa aminokiselinama koncentracijama 10 % i 20% uljane
faze.
izrađuju se sa čistim aminokiselinama
• utvrđeno je da emulzije sa ovim
u kristalnom L-obliku. koncentracijama masne faze ne
ostećuju venu.
• obezbjeđuje esencijalne masne kiseline.
• najčešće se koriste emulzije ulja

soje u vodi uz upotrebu fosfolipida
Rastvori za TPN
žumanceta jajeta kao emulgatora. • totalna parenteralna ishrana (TPN) traba da
obezbijedi potrebnu količinu:
• kao masna faza emulzija mogu se
– proteina,
koristiti i ulje sezama, šafranike, – masti,
pamuka. – ugljenih hidrata,
• u ovim emulzijama veličina kapi – minerala,
treba da bude do 1 m (slična – vitamina i
veličini hilomikrona), odnosno 5 – oligoelemenata
m, kako se navodi u stručnoj • u određenoj količini tečnosti koju organizam

može da apsorbuje.
literaturi
16
11/11/2021
• izrađuju se iz gotovih rastvora ugljenih IV. INFUNDIBILIJE ZA LIJEČENJE

hidrata i aminokiselina -"osnovna (Infundibilije kao nosioci ljekovitih
mješavina" pa se potom dodaju supstanci)
elektroliti, vitamini prema individualnim • infuzioni rastvori za liječenje pojedinih
potrebama oboljenja (rastvori za liječenje oboljenja
• izrađuju se pod aseptičnim uslovima jetre)
• naknadno se ne steriliziraju • infuzioni rastvori koji se koriste kao
• potrebno ih je iskoristiti u toku 24 sata vehikulumi za aplikaciju ljekovite
supstance (trebaju biti kompatibilni sa
ljekovitom supstancom)
• najviše se kao vehikulumi za aplikaciju

ljekovitih supstanci primjenjuju
jednostavni izoosmotski rastvori
• pH vrijednost rastvora i puferski neutralne pH vrijednosti.
kapacitet rastvora predstavljaju faktore • najčešće se i.v. primjenjuju:
koji određuju mogućnost primjene – lijekovi koji se znatno metaboliziraju i
rastvora kao vehikuluma za određenu – lijekovi koji se lagano primjenjuju, a kada
ljekovitu supstancu se želi konstantna koncentracija u krvi.
• Solutio anticoagulans (Ph. Jug. IV)-

V. ANTIKOAGULACIONI RASTVORI Antikoagulacioni rastvor (Rastvor protiv
zgrušavanja krvi)
• služe za konzerviranje krvi
- izrađuju se po principima izrade i.v.
rastvora.
Upotreba: za 100 ml konzervirane krvi

potrebno je 20 ml (rastvora A) ili 15 ml
(rastvora B)
17
11/11/2021
• pored navedenih koriste se još:

Rastvori za hemodijalizu • hemodijaliza se odvija ekstrakorporalno
u dijalizatoru (koji ima ulogu vještačkog
• hemodijaliza je vanbubrežno bubrega) gdje sa jedne strane
odstranjivanje otpadnih proizvoda semipermeabilne membrane protiče krv,
metabolizma nastalih razmjenom a sa druge strane u suprotnom smjeru
materija i egzogenih otrova iz krvi. rastvor za dijalizu.
• rastvori za hemodijalizu su vodeni Rastvori za peritonealnu

rastvori elektrolita i glukoze i po sastavu
i osmotskoj vrijednosti odgovaraju dijalizu
serumu. • peritonealna dijaliza podrazumijeva
• obično se izrađuju kao koncentrirani aplikaciju rastvora za dijalizu direktno u
rastvori "Solutio concentrata pro trbušnu maramicu da bi se preuzeli
hemodialysi" koji se prije upotrebe
toksični razgradni produkti iz tijela, a
razblažuju sa vodom i ovako razblaženi
nazivaju se "Solutio pro hemodialysi potom se rastvor drenira.
diluta" • rastvori za peritonealnu dijalizu su
• volumen tečnosti potreban za sterilni i proizvode se pod istim uslovima
hemodijalizu dnevno iznosi 30-50 l. kao parenteralni preparati.
Rastvori za irigaciju (ispiranje)

• ovi rastvori se upotrebljavaju za lokalnu
aplikaciju za ispiranje opekotina ili tjelesnih
• prema sastavu rastvori za peritonealnu šupljina.
dijalizu predstavljaju simuliranu • rastvori za irigaciju su sterilni i apirogeni
rastvori za jednokratnu upotrebu (npr. sterilni
ekstracelularnu tečnost bez kalijuma. rastvor 0,9 % natrijum-hlorida ili sterilna voda
• rastvori za peritonealnu dijalizu pakuju za irigaciju).
se u zapremini od 3-5 l u sterilne • urološki rastvori za irigaciju upotrebljavaju se
plastične kontejnere. prilikom hirurških zahvata (npr. sterilna voda
za irigaciju ili sterilni rastvor glicina).
18
11/11/2021
• u Brisbainu, u Australiji zabilježeni su
FARMACEUTSKI FAKULTET 1968.godine brojni slučajevi intoksikacije
KATEDRA ZA FARMACEUTSKU TEHNOLOGIJU fenitoinom u pacijenata koji su bolovali od
epilepsije i bili tretirani tim lijekom;
• razlog je bila izmjena ekscipijensa (pomoćne
BIORASPOLOŽIVOST , BIOEKVIVALENCIJA supstance) u farmaceutskom obliku;
I BIOFARMACEUTSKI ASPEKTI U • proizvođač je umjesto kalcij sulfata u
preparatu počeo koristiti laktozu;
FORMULACIJI I PROCJENI KVALTETA
• rezultat te promjene bio je porast
FARMACEUTSKIH OBLIKA bioraspoloživosti fenitoina, što je rezultiralo
povećanjem serumske koncentracije fenitoina
Prof. dr.
Prof. od 80 do 100%.
EDINA VRANIĆ
šk.. god. 2021.
šk 2021.//22.
1 2
Prof. dr. Edina Vranić Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II
• tipična klinička slika fenitoinske intoksikacije

koja uključuje ataksije, dvostruki vid i
povraćanje javila se u 51 pacijenta;
• kod 87% pacijenata serumske koncentracije
fenitoina bile su iznad 20 mg/dm3, tj. iznad
gornjega terapijskog limita;
• nakon izmjene i vraćanja preparata s BIORASPOLOŽIVOST
originalnom pomoćnom supstancom, kod
svih je pacijenata nastupila kompletna
remisija.
• navedeni slučaj bio je jedan od prvih koji su
prethodili, najavili te pokrenuli razvoj
koncepcije bioraspoloživosti i
bioekvivalencije;
3 4
• Bioraspoloživost (biološka Razlikujemo:

raspoloživost-Bioavailability) – • apsolutnu biorapoloživost - kada
– brzina i stepen apsorpcije aktivne supstance određeni farmaceutski oblik poredimo s
iz farmaceutskog oblika; njegovim intravenskim davanjem
– definirana krivuljom odnosa koncentracije i (intravenski predstavlja 100%) te
vremena u sistemskoj cirkulaciji ili
izlučivanjem u urinu. • relativnu bioraspoloživost - kada
poredimo farmaceutske oblike
primijenjene na drugi način/načine izuzev
intravenskog (naprimjer vs tablete, oralna
solucija, vs tableta i sl.), što bi u osnovi
bile studije bioekvivalencije;
5 6
1
11/11/2021
• pojam bioraspoloživosti je 70-ih godina XX • autori su zabilježili da 4 različite

vijeka uveden u naučnu literaturu; formulacije 0,25 mg digoksina aplicirane
• kao jedan od osnovnih naučnih radova vezanih na 4 ispitanika u ukrštenom križanom
za ovo područje ističe se rad Lindenbauma i eksperimentu vode različitim plazmatskim
saradnika iz 1971; koncentracijama u vremenu posmatranja;
• taj je rad sa značajnim naučnim uticajem imao • ta studija bioraspoloživosti ujedno je prva
za posljedicu promjene u regulatornom području
te oblikovao razvoj farmaceutske industrije u uopšte objavljena studija bioekvivalencije.
godinama koje su slijedile. (Lindenbaum J., • rezultati upućuju na razlike u
Mellow M.H., Blackstone M.O., Butler V.P. Jr. bioraspoloživosti digoksina između
Variation in biologic availability of digoxin from različitih proizvođača, kao među različitim
four preparations. N. Engl. J. Med. 1971; proizvodnim serijama istog proizvođača
285(24): 1344-1347.)
(Slika 1).
7 8
• digoksin je potentan lijek s uskim terapijskim

indeksom;
• slabo je topiv u vodi;
• na američkom tržištu su 1972. godine na
tržištu bila prisutna 44 preparata;
• pojavljivali su se slučajevi intoksikacije i
nedjelotvornosti;
• ovaj i slični slučajevi potakli su Američku
upravu/ za hranu i lijekove (FDA, Food and
Drug Administration) da pokuša unaprijediti i
standardizirati kvalitetu farmaceutskih oblika;
Slika 1. Srednje koncentracije digoksina u serumu nakon

peroralnog oralnog uzimanja četiri preparata
9 10
Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II Industrijska farmacija II
• tako je razvijena disolucijska metoda s

lopaticama;
• pronađene su razlike u disolucijskim • na osnovu navedenih i sličnih primjera
vrijednostima na 15, 30 i 60 minuta FDA i druge agencije zatražile su da
između različitih preparata. farmaceutske kompanije nanovo
• ustanovljeno je da procenat otopljenog formuliraju preparate digoksina;
lijeka u prva 2 h dobro korelira s AUC • počelo se više pažnje posvećivati
(površinom ispod krivulje) i cmax bioraspoloživosti lijekova te su se
(maksimalnom koncentracijom). pojavili i specifični pravilnici, smjernice,
• slična je situacija bila i u drugim a pojam bioraspoloživosti počeo je
zemljama. doživljavati ekspanziju u naučnoj
literaturi.
11 12
Industrijska farmacija II Industrijska farmacija II
2
11/11/2021
Definicije Farmaceutski ekvivalenti -gotovi lijekovi

koji sadržavaju istu količinu aktivne
• Bioraspoloživost- brzina i stepen apsorpcije supstance u istom farmaceutskom obliku
aktivne supstance iz farmaceutskog oblika koji odgovaraju istim ili usporedivim
definirana krivuljom odnosa koncentracije i
vremena u sistemskoj cirkulaciji ili izlučivanjem u standardima i namijenjeni su za isti put
urinu. primjene;
• Bioekvivalencija lijekova-postoji u slučajevima Farmaceutska ekvivalencija ne znači
u kojima su dva lijeka farmaceutski ekvivalentna nužno i bioekvivalenciju budući da razlike
i njihova bioraspoloživost (stepan i širina u pomoćnim supstancama mogu voditi
apsorpcije) je nakon primjene u istom molarnom bržem ili sporijem oslobađanju odnosno
iznosu slična do tog stepena da će njihov
učinak, uzimajući u obzir djelotvornost i
bržoj ili sporijoj apsorpciji aktivnih
neškodljivost biti isti. supstanci.
13 14
• Generički lijek- farmaceutski proizvod u

pravilu namijenjen kao zamjenski proizvod
umjesto prvog originalnog lijeka, koji se
obično proizvodi bez dozvole proizvođača • Referentni lijek- gotov lijek prvog
prvog originalnog lijeka i stavlja se u originalnog proizvođača u svijetu koji je
promet nakon isteka patentnih prava; registriran u našoj zelji po cjelovitom
• generički proizvod može biti stavljen u postupku ili u nekoj drugoj zemlji s
promet pod nezaštićenim imenom ili pod istovjetnim zakonodavstvom o lijekovima.
novim zaštićenim (fabričkim imenom);
• može ponekad biti stavljen u promet i pod
drugim oblicima odnosno jačinama
različitim od prvog, originalnog lijeka.
15 16
• Farmaceutske alternative-
alternative- gotovi lijekovi koji
sadrže:
– istu aktivnu supstancu , ali u različitom hemijskom
obliku (npr. soli, ester itd., npr. diklofenak natrij
(Voltaren forte® PLIVA) i diklofenak kalij (Voltaren
Rapid® PLIVA)) ili su BIOEKVIVALENCIJA
– iste aktivne supstance u različitim oblicima ili dozama
(npr. konvencionalni preparati (Tegretol® PLIVA) i
preparati s kontroliranim oslobađanjem (Tegretol
CR® PLIVA).
• Terapijski ekvivalenti - farmaceutski ekvivalenti
ili alternative koji imaju istu djelotvornost i
neškodljivost.
17 18
3
11/11/2021
• bioekvivalencijom se na osnovu sličnih

• prema definiciji bioekvivalencija lijekova postoji u
slučajevima u kojima su dva lijeka:
koncentracija lijeka - pojednostavljeno
– farmaceutski ekvivalentna i opšti dopušteni omjer između testnog i
– njihova bioraspoloživost (stepen i širina apsorpcije) referentnog (0,8-1,2) posredno zaključuje
nakon primjene u istom molarnom iznosu o djelotvornosti i neškodljivosti, budući da
– slična do tog stepena da će njihov učinak, uzimajući u
obzir djelotvornost i neškodljivost biti isti. se smatra da te razlike nisu klinički
• u postupku registracije lijeka potrebno je značajne;
dokazati tri važne osobine lijeka: • bioekvivalencija je ujedno i jedan od
– djelotvornost,
nadomjestaka provjere kvalitete preparata.
– neškodljivost i
– kvalitet.
19 20
• nakon isteka patentne zaštite, brojni

proizvođači generičkih lijekova nastoje
napraviti svoje “kopije” i konkurirati
• svrha primjene ovakve koncepcije je rezanje
proizvođačima originalnih lijekova;
troškova koji su namijenjeni zdravstvenoj zaštiti,
• tako nije potrebno provoditi brojna jer potrebe nadmašuju sredstva koja se
predklinička i klinička ispitivanja koja u izdvajaju.
prosjeku traju 10-12 godina i prema nekim • za razvoj ove koncepcije značajna je 1984.
procjenama koštaju i do milijardu dolara; godina kada je donesen zakonski akt u SAD-u
• imajući u vidu da je razvoj generika tzv. Waxman-Hatch amandman kojim se
vremenski puno kraći i jeftiniji, cijena generičkim kompanijama dopušta da rade na
generika često je i nekoliko puta jeftinija razvoju lijeka i prije isteka patenta
od originalnog lijeka
21 22
• u posljednje vrijeme raste interes u svijetu za

propisivanje generičkih lijekova. Procjena bioekvivalencije (metode)
• to je posebno na izraženo na nacionalnom nivou
gdje su vlade zadužene za zaštitu zdravlja i • Procjena bioekvivalencije može se vršiti
sredstva koja se odvajaju za tu namjenu. na više načina, odnosno metoda:
• tako je recimo od 1993. godine Europska – in vivo
komisija donijela nekoliko rezolucija kojim potiče – in vitro
kompeticiju na farmaceutskom tržištu s
naznakom da se to čini transparentno te da se – drugi tip studija
generičkim lijekovima dopusti kompeticija u
području cijena.
23 24
4
11/11/2021
• za ustanovljavanje bioekvivalencije
između dva produkta, farmakodinamske
• In vivo metode preferiraju: studije mogu biti potrebne ako je
– farmakokinetičke studije,
kvantitativna analiza lijeka u plazmi ili
urinu nedovoljno precizna i specifična;
– farmakodinamske studije, te
– komparativne kliničke studije. • u takvim se slučajevima iskorištava
farmakološki ili terapijski učinak relevantan
za potvrđivanje djelotvornosti i/ili
neškodljivosti;
25 26
• in vitro metode (disolucijski testovi)

također mogu poslužiti kao metoda za
• u nekim slučajevima profil plazmatskih procjenu bioekvivalencije;
koncentracija u vremenu nije pogodan za • prema biofarmaceutskoj klasifikaciji
procjenu ekvivalencije između dvije lijekova (BCS – Biopharmaceutics
formulacije, kao ni farmakodinamske Classification System) lijekovi iz kategorije
studije; I (dobra topivost, dobra permeabilnost)
• tada se provode komparativne kliničke kandidati su za dobivanje marketinškog
studije u svrhu dokazivanja odobrenja na temelju studije in vitro prema
bioekvivalencije; FDA i Evropskom pravilniku;
27 28
• treba napomenuti da disolucijski testovi • Prema regulatornim zahtjevima

služe za: bioekvivalencija je potrebna u situacijama:
– kontrolu kvalitete konzistentnosti proizvodnih – poređenja generičke formulacije s inovativnim
serija u proizvodnji lijekova, referentnim produktom
• a mogu poslužiti u: – formulacija koja ide na tržište a razlikuje se od
– potvrđivanju nepromijenjene farmaceutske formulacije upotrebljene u kliničkim
kvalitete ako se radi o malim promjenama u ispitivanjima
formulaciji ili – kada su napravljene promjene u proizvodnji
– proizvodnom procesu poslije dobivanja formulacije koja je na tržištu.
marketinškog odobrenja.
29 30
Industrijska farmacija II
5
11/11/2021
• da bi se produkt proglasio Procjena bioekvivalencije

bioekvivalentnim, potrebno je zadovoljiti (statistika)
statističke zahtjeve za glavne parametre
• Procjena bioekvivalencijskih parametara
(površina ispod krivulje, maksimalna
kao što su:
koncentracija, vrijeme do postizanja
– površina ispod krivulje (AUC),
maksimalne koncentracije) ako se radi o
farmakokinetskim studijama koje – maksimalna koncentracija (cmax) i
predstavljaju većinu bioekvivalencijskih – vrijeme do postizanja maksimalne
koncentracije (tmax)
studija.
31 32
• obično se porede poslije primjene testnog i • Procjene bioekvivalencije rade se na

referentnog lijeka u ukrštenom kliničkom osnovu:
eksperimentu ; – kriterija uobičajene bioekvivalencije (average)
• ispitanici (uglavnom zdravi volonteri) u – populacijske bioekvivalencije
jednom periodu dobiju test ili referentni – individualne bioekvivalencije.
lijek, da bi poslije perioda ispiranja u kojem
se izluči lijek, u sljedećem periodu
primijenili drugi lijek (testni ili referentni).
33 34
• to su sadašnji kriteriji na osnovu kojih • FDA inspektori krenuli su u akciju ponovne

evaluacije podataka u stotinama generičkih
regulatorne agencije donose procjenu; registracijskih dosjea;
• oko ovih kriterija povelo se pitanje 90-ih • više od 2 550 uzoraka je skupljeno i ispitano,
dakle oko 30% svih generičkih lijekova na
godina u Americi kada se dogodio tržištu.
generički skandal; • inspektori su posjetili 36 najvećih generičkih
kompanija i 12 iznajmljenih laboratorija
• tih su godina u SAD-u otkriveni mnogi (”contract laboratories”);
slučajevi obmana, nepoštivanja procedura • u tom ispitivanju pronađeno je da 27 uzoraka
od farmaceutskih kompanija. nije u skladu s bioekvivalencijskim propisima.
35 36
6
11/11/2021
• FDA je također testirao 24 lijeka s uskim • u svrhu rješavanja problema u praksi

terapijskim prozorom proizvedena od 73 pojavljuju se dva nova pristupa procjene
farmaceutske tvrtke; bioekvivalencije, a to su populacijska i
• u 5 slučajeva proizvodi nisu bili u skladu s individualna;
procedurom (aminofilin tablete); • činjenica je da prema uobičajenoj
• sadašnji kriteriji su prikladni za većinu bioekvivalenciji sličnost referentne i testne
lijekova; formulacije ne znači da će
• međutim postoje i izuzeci koje su bioekvivalencijski parametri biti slični u
potencijalni problemi za ljekare u praksi svih ili čak većine pojedinaca;
37 38
• Populacijska bioekvivalencija uzima u • za razliku od populacijske, individualna

obzir poređenje ukupne varijabilnosti, kao i bioekvivalencija se fokusira na poređenje
poređenje prosjeka u promatranju kriterija metrike bioraspoloživosti intraindividualno;
bioraspoloživosti; • dakle ona odgovara na pitanja razlika u
• Populacijska bioekvivalencija se dakle samom individuumu na ponovnu primjenu
fokusira na procjenu parametara između istog lijeka te istražuje interakciju
jedinki populacija; formulacije i pojedinca;
39 40
• za ljekare u praksi važno je pitanje

jednakih lijekova (interchangeable
products); • kod propisivanja lijeka (prescribability)
• uz to pitanje važno je spomenuti pojmove ljekar se nalazi pred izborom između dva
propisivanje lijeka (prescribability) i ili više produkata za novog pacijenta koji
prevođenje na jednak lijek (switchability); su bioekvivalentni u odnosu na referentni
lijek;
• ljekar u tom slučaju nema informacije o
kliničkom odgovoru pojedinog preparata
za individualnog pacijenta;
41 42
7
11/11/2021
• kod prevođenja na jednak lijek (switchability) -

kada se pacijent koji uzima jednu formulaciju
lijeka prevodi na drugu, ljekar treba informaciju o
sličnoj djelotvornosti i neškodljivosti nove
formulacije;
• problem se javlja jer lijekovi koji su
bioekvivalentni s referentim ne moraju biti
bioekvivalentni međusobno;
• zanimljivo je da FDA u svojoj godišnjoj
publikaciji popularno zvanoj „Orange Book“, za
svaki lijek gdje ima više preparata, navodi
• oznake za referentni lijek, kao i koji preparati
pripadaju pod kategoriju prevođenje na jednaki
lijek (Tabela 1.);
Tabela 1. “Orange book” - odobreni lijekovi s evaluacijom

43 terapijske ekvivalencije od AmeriEke uprave za hranu i44
lijekove (FDA)
• premda se bioekvivalencija veće uglavnom uz • Tako je prema podacima Benet i Gojana između
termin generika, ona je vezana i uz ostale 1981. i 1990. čak u 58,9% slučajeva odobrenih
segmente u farmaceutskoj industriji; novih hemijskih entiteta formulacija iz kliničkih
• OTC lijekovi su generici koji mijenjaju status (od eksperimenata promijenjena u odnosu na onu
lijekova propisanih na recept do lijekova koji idu koja se našla na tršištu;
u ručnu prodaju) te je i za etičkih lijekova (novih • Tu treba nadodati da farmaceutske kompanije
hemijskih entiteta); koje proizvode nove hemijske entitete često u
• bioekvivalencija je potrebna u slučaju mijenjanja razvoju novog lijeka kopiraju konkurentske
formulacije koja se koristila u kliničkim lijekove na području za koje je lijek namijenjen,
ispitivanjima u odnosu na formulaciju koja ide na da bi mogli zadovoljiti zahtjeve dvostruko
tržište, što nije rijedak slučaj u praksi; slijepog ispitivanja u III fazi razvoja novog lijeka
(ista boja, veličina, oblik tablete i sl.);
45 46
Terapijska širina i varijabilnost

• isto tako studije ispitivanja interakcija s • kada se razmišlja o potencijalnim
hranom rade se po obrascu opasnostima koje se mogu pojaviti u
bioekvivalencijskih studija; praksi u vezi s bioekvivalentnim lijekovima,
• sve navedeno upućuje na raširenost i važno je istaći da važnu ulogu ima već
važnost koncepcije bioraspoloživosti i spomenuta terapijska širina i varijabilnost;
bioekvivalencije u praksi;
47 48
8
11/11/2021
• lijekovi se s obzirom na terapijsku širinu i

varijabilnost mogu podijeliti na:
– lijekove sa uskom terapijskom
širinom/visokom varijabilnošću (npr. • lijekovi s uskom terapijskim širinom imaju
ciklosporin) manje od dvostruke razlike između
– lijekove sa uskom terapijskom širinom medijana letalne i efektivne doze;
/malom varijabilnošću (npr. teofilin, fenitoin)
• razlika između minimalne toksične i
– lijekove sa velikom terapijskom
širinom/malom varijabilnošću (većina lijekova) minimalne efektivne koncentracije u krvi
– lijekove sa velikom terapijskom širinom također je manja od dvostruke;
/visokom varijabilnošću (topikalni • neškodljivost i djelotvornost lijeka zahtijeva
kortikosteroidi, farmakodinamski odgovor) pažljivo doziranje i monitoring pacijenta;
49 50
• ako se radi o velikoj terapijskoj širini,

potencijalna opasnost u praksi nije toliko
značajna;
• međutim, ako se radi o lijekovima s uskom
terapijskim širinom, praksa je pokazala da
postoje realne opasnosti o kojima bi
trebalo voditi računa.
• Na slici 2. prikazana su dva preparata
Slika 2. Rezultati bioekvivalencijskih studija za lijek s uskom
fenitoina koji su prema opštim važećim terapijskom širinom (primjer fenitoina): prikazane su srednje
kriterijima procjene bioekvivalentni. vrijednosti i error barovi koji predstavljaju 90% interval
povjerenja za dva različita preparata fenitoina u odnosu na
referentni; pune linije označavaju opšti dopušteni omjer;
isprekidana linija predstavlja prikladniji dopušteni omjer
51 52
• za svaki konkretni lijek FDA je izdao

posebne smjernice i kriterij procjene suzio.
• kako se radi o lijeku s uskim terapijskom širinom,
vidljiva je potencijalna opasnost iz simulacije na • isto tako treba napomenuti mogući
bazi farmakokinetskih parametara; problem u praksi kada su u pitanju
• 10% smanjena bioraspoloživost može kao preparati s kontroliranim oslobađanjem
rezultat imati koncentracije ispod terapijskog lijeka;
limita u 14-44% pacijenata; • u takve preparate ugrađaju se sistemi za
• 10% povećanje bioraspoloživosti može rezultirati oslobađanje lijekova koji su izrazito
povišenim koncentracijama (iznad gornjeg limita sofisticirani i doživjeli su ekspanziju u
terapijske koncentracije u 61-90% pacijenata);
proteklih desetak godina;
53 54
9
11/11/2021
• naučna disciplina koja izučava odnose

između:
BIOFARMACIJA  fizičko
fizičko--hemijskih osobina aktivne/ljekovite
supstance i njenog farmaceutskog/ljekovitog
oblika s jedne strane i
biološke raspoloživosti aktivne/ljekovite
Prof. dr.
Prof. supstance u organizmu, s druge strane (put
EDINA VRANIĆ koji aktivna supstanca treba preći od
formulacije u farmaceutski/ljekoviti oblik do
šk.. god. 2021.
šk 2021.//22. mjesta apsorpcije i faktore koji na te procese
utiču)
55 56
FAKTORI KOJI UTIČU NA PROCESE

OSLOBAĐANJA I APSORPCIJE
AKTIVNIH / LJEKOVITIH SUPSTANCI
• Biofarmacija proučava sve faktore koji
utiču na: • faktori koji utiču na procese oslobađanja i
• proces oslobađanja (libera
liberation
tion - L) i apsorpcije aktivnih supstanci mogu se
klasificirati kao:
• apsorpcije (apsorption
apsorption--A)
• I Fizičko-hemijski
– počevši od formulacije aktivne supstance u
farmaceutski oblik pa do • II Biološki
– mjesta apsorpcije; • III Farmaceutsko-tehnološki
57 58
I Fizičko-
Fizičko-hemijski faktori
• stepen jonizacije i pH vrijednost
• apsorpcija aktivne/ljekovite supstance- • particioni koeficijent
uvjetovana je oslobađanjem iz • topivost (rastvorljivost) i brzina otapanja
farmaceutskog oblika (rastvaranja)
• veličina čestica
• kinetika apsorpcije aktivnih supstanci i
• obrazovanje soli
bioraspoloživost, ograničena je fizičko-
hemijskim osobinama aktivne supstance, • polimorfizam i pseudopolimorfizam
kao i faktorima koji su vezani za • kompleksiranje i adsorpcija
farmaceutski oblik; • viskozitet
• hemijska stabilnost
• Važno!-ne posmatrati izolovano nijedan od
• interakcije aktivne supstance i drugih aktivnih
ovih parametara. i pomoćnih supstanci
59 60
10
11/11/2021
Stepen jonizacije i pH vrijednost

• koncentracija nejoniziranog dijela, koji se
• brzina apsorpcije aktivnih supstanci koje lako apsorbuje kroz lipidnu membranu,
se nalaze u biološkim tečnostima u kao što je gastrointestinalna membrana,
joniziranom i nejoniziranom obliku, zavisi od konstante disocijacije i pH
zavisiće od: vrijednosti;
– koncentracije nejonizovanog, liposolubilnog • kod određivanja brzine prolaska aktivne
dijela, a supstance preko bioloških membrana
– ne od ukupne koncentracije otopljene aktivne
mora se uzeti u obzir, njena koncentracija
supstance;
u nejoniziranom obliku.
61 62
• koncentracija nejonizirane aktivne

supstance na mjestu apsorpcije zavisi od
stepena disocijacije i pH vrijednosti na
• budući da se većina aktivnih supstanci
mjestu apsorpcije; može ubrojati u elektrolite (slabe kiseline ili
• koncentracija vodikovih jona (pH) na baze), zbog toga se mogu, ovisno o pH
mjestu apsorpcije aktivnih supstanci utiče i vrijednosti okoline, pojaviti u joniziranom i
na mnoge druge fizičko-hemijske osobine nejoniziranom obliku;
aktivnih supstanci (važnih za prolaženje • stepen jonizacije ili disocijacije neke
kroz biološke membrane), a naročito na kiseline može se izračunati iz njihove
– topivost konstante disocijacije, koja daje odnos
između joniziranog i nejoniziranog oblika;
– particioni koeficijent i druge.
63 64
Particioni koeficijent
• kao mjera za topivost u lipidima, a time i • ukoliko je temperatura konstantna, odnos
sposobnost da aktivna supstanca prođe između količine otopljene supstance u
kroz membranu, uzima se particioni nepolarnom i polarnom otapalu je stalan.
koeficijent između lipofilne i vodene faze; • taj odnos je nazvan particioni koeficijent
• Nerst je utvrdio da se većina organskih (koeficijent lipidno-vodene raspodjele,
aktivnih supstanci djelimično otapa u diobeni koeficijent).
polarnom otapalu (voda) a djelimično u • prividni i stvarni particioni koeficijent
nepolarnom (lipidnom);
65 66
11
11/11/2021
Topivost (rastvorljivost) i brzina otapanja

(rastvaranja)
• topivost neke aktivne supstance može se
kvantitativno objasniti silama između • primjenom farmaceutskih oblika kao
pojedinih molekula; čvrstih preparata (tablete, kapsule, prašc i
• kod neutralnih molekula govorimo o Van dr.) brzina kojom se aktivna supstanca
der Waals-ovim silama i vodoničnim oslobađa i prelazi u otopinu može često
vezama; biti manja od brzine apsorpcije;
• kod naelektrisanih čestica govorimo o • u takvim slučajevima brzina otapanja
Coulomb-ovim silama (ion dipol, ion predstavlja faktor koji ograničava
indukcione sile) i; apsorpciju;
• na nivou atoma s polarizacijom i dipol
momentom 67 68
Veličina čestica
• svi faktori koji utiču na brzinu otapanja • brzina otapanja direktno ovisi od granične
utiču takođe i na brzinu apsorpcije, površine kontakta dviju faza;
odnosno nastanak, intenzitet i trajanje
terapijskog djelovanja aktivne supstance; • za procjenu uticaja veličine čestica na
brzinu otapanja, apsorpciju i
• na brzinu otapanja utiče veći broj faktora;
bioraspoloživost, mogu se primijeniti tzv.
• jedan od značajnijih faktora je površina Ritschel-ovi principi:
čvrste supstance koja je u kontaktu sa
otapalom; – sa smanjenjem veličine čestica povećava se
ukupna površina, a time i brzina otapanja
69 70
– manja veličina čestica značajna je samo kada • povećanje površine čestica usitnjavanjem
brzina otapanja i topivost aktivne supstance čvrstih aktivnih supstanci u određenim
predstavljaju faktor koji ograničava apsorpciju situacijama može biti problematično;
(to se uglavnom odnosi se na supstance čija
je topivost manja od 0,3%); • u nekim slučajevima mehaničko usitnjavanje
– smanjenje veličine čestica izvodivo je samo ima za posljedicu nastanak elektrostatičkog
do određenih granica; naelektrisanja, što može rezultirati
– tokom primjene čestica različitih veličina sljepljivanjem usitnjenog produkta;
nastaju razlike u brzinama apsorpcije,
naročito u početnoj fazi; • takve čestice se u toku tehnološkog procesa
– preporučljivo je mikronizirati supstance niske lijepe za zidove posuda i teško kvase
rastvorljivosti ukoliko se peroralno primjenjuju otapalom, prije svega vodom;
u velikim dozama;
71 72
12
11/11/2021
• činjenica je da je veliki broj aktivnih supstanci • kod razmatranja značaja površine aktivne
hidrofoban po svojoj prirodi, pa se supstance, treba napraviti razliku između
usitnjavanjem teže postiže efekat poboljšanja specifične i efektivne površine čestica;
topivosti; • efektivna površina je ona površina čestica
• u ovakvim slučajevima korisno je dodati koja je rasploživa za kontakt sa otapalom
sredstva za kvašenje; (tjelesnim tečnostima);
• povećanje površine usitnjavanjem čestica • ako je aktivna supstanca hidrofobna, a
može povećati degradaciju hemijski otapalo ima slabo kvaseće osobine,
nestabilnih aktivnih supstanci, i time smanjiti smanjenjem veličine čestica neće se
bioraspoloživost; povećati efektivna površina iako je
specifična površina uvećana, tako da neće
doći do povećanja brzine otapanja;
73 74
• efektivna površina aktivne supstance • pored različitih postupaka usitnjavanja

može se povećati inkorporiranjem aktivne supstance koriste se i druge metode
površinski aktivnih supstanci da bi se dobile čestice mikrometarskih
• čestica koja je rasploživa za kontakt sa veličina;
otapalom (tjelesnim tečnostima); • tim metodama se omogućava da se aktivna
• na taj način se omogućava bolji kontakt supstanca nađe u oblilku finih čestica u
aktivne supstance i tečnosti, što za gastrointestinalnim tečnostima;
rezultat ima bolje otapanje; • posebno je značajan postupak koji se sastoji
• ovaj problem se kod čvrstih farmaceutskih u izradi mikrokristalnih ili molekulskih
oblika može se riješiti kombiniranjem disperzija teško topive aktivne supstance u
aktivne supstance sa hidrofilnim čvrstom hidrosolubilnom nosaču
ekscipijensima; 75
(matriksu); 76
• kada se ovakve smjese (koje se nazivaju • u ovisnosti od načina primjene, nastaju

čvrste disperzije) unesu u vodu ili tjelesne forme raznih stanja, kao što su:
tečnosti, nosač se brzo otapa i oslobađa – eutektičke smjese,
ekstremno fine čestice aktivne supstance; – miješani kristali,
• jedna od tehnika za pripremu ovih disperzija – amorfni precipitati u kristalnim nosačima ili
– kompleksi između ovih formi;
sastoji se u topljenju ili otapanju aktivne
supstance i nosača, i kristalizaciji • primjenom aktivnih supstanci u obliku
otopine; čvrstih disperzija uočava se potpunija
• također se koristi i postupak sušenja apsorpcija, a time i bolja bioraspoloživost;
raspršivanjem; • također se koristi i postupak sušenja
raspršivanjem;
77 78
13
11/11/2021
• u ovom slučaju, čvrsti nosač ima amorfnu

• ovakav efekat objašnjava se povećanjem
strukturu, što dovodi do povećanja brzine
površine aktivne supstance, čiji se
otapanja i oslobađanja inkorporirane aktivne
maksimum postiže u stanju molekularne
supstance;
disperzije;
• kao nosači koriste se polihidroksilna
• druga tehnika za postizanje mikrokristalnih
jedinjenja, kao što su:
ili molekularnih disperzija uključuje
– limunska kiselina ili
precipitaciju u nekaktivne supstance i
nosača iz otopineom pogodnom – polivinilpirolidon (PVP);
organskom otapalu; • taloženjem aktivne supstance sa
makromolekularnim supstancama dobijaju
se koprecipitati;
79 80
• tako pripremljena čvrsta disperzija • povećanje specifične površine je od male

griseofulvina u PVP-u pokazuje desetostruko vrijednosti za:
veću brzinu otapanja u poređenju sa čistom – lako topive aktivne supstance, kao i za
supstancom koja je mikronizirana; – najveći broj slabo baznih supstanci, jer je
• čvrste disperzije ima smisla pripremati samo apsorpcija slabih baza više ograničena brzinom
kada se radi o supstancama koje su teško pražnjenja želuca nego brzinom otapanja;
topive; • osim toga, u slučajevima kada je aktivna
• značaj veličine čestica aktivne supstance je supstanca nestabilna u želučanom soku,
jasan, ali treba napomenuti da je redukcija proces degradacije će biti utoliko brži što su
veličine čestica potrebna samo u onim čestice sitnije;
slučajevima gdje briznu apsorpcije
ograničava brzina otapanja; 81 82
• na određenoj temperaturi pritisku samo je

Polimorfizam i pseudopolimorfizam jedna forma stabilna, a svi ostali polimorfi
• mnoge aktivne supstance javljaju se u dva prelaziće vremenom u stabilan oblik;
ili više kristalnih oblika-ova pojava naziva • ako polimorfni oblik veoma sporo prelazi u
se polimorfizam stabilan oblik, označava se kao
• polimorfi se znatno razlikuju u nizu osobina metastabilan;
kao što su:
• metastabilne forme ponekad su poželjnije
– tačka topljenja
sa biofarmaceutskog aspekta zbog veće
– gustina
– topivost
topivosti i brzine otapanja;
– brzina otapanja
• za bioraspoloživost značajne su promjene
odn. razlike u topivosti i brzini otapanja; 83 84
14
11/11/2021
• mnogi metastabilni polimorfi mogu se • do brže transformacije u stabilan polimorfni

prihvatiti kao stabilni sa farmaceutskog oblik može doći i tokom procesa
aspekta, jer je brzina prelaska zanemarljiva komprimovanja tableta;
u predviđenom roku trajanja farmaceutskog • pojava polimorfizma nije rijetka i
oblika; procijenjeno je da se oko jedne trećine
• s obzirom da se metastabilne modifikacije organskih jedinjenja može javiti u bar dva
često brže apsorbiraju, poželjno je odrediti oblika;
brzinu transformacije u stabilan oblik i naći • ova pojava je češća kod nekih grupa
mogućnost za usporavanje tog prelaza; aktivnih supstanci;
• u suspenzijama se ovaj proces može • u Tabeli 1. dat je pregled broja polimorfnih
usporiti povećanjem viskoziteta ili dodatkom modifikacija za neke aktivne supstance
supstanci koje se adsorbiraju na kristale;
85 86
Tabela 1. Broj polimorfnih modifikacija nekih aktivnih supstanci • pseudopolimorfi (asocijati sa solvensom-
SUPSTANCA
BROJ solvati; solvens voda-hidrati)
MODIFIKACIJA
barbiton 6 • amorfne supstance
fenobarbiton 6 • topivost i brzina otapanja više formi može
hloramfenikol palmitat 4
kortikosteron 5
se znatno razlikovati;
fluorokortizon acetat 4 • hidrati se uglavnom sporije otapaju od
testosteron 6 bezvodnih oblika;
sulfapiridin 4
tolbutamid 6 • u slučaju ampicilina, osobina da se
progesteron 5 trihidratni oblik sporije otapa od bezvodnog,
estradiol benzoat 4 iskorištena je postizanje produženog
nikotinamid 4
metilparaben 6
djelovanja
flufenaminska kiselina 8 87 88
Industrijska farmacija II
• bolja topivost i veća brzina otapanja

Obrazovanje soli može se postići ako se slaba kiselina
pomiješa sa nekim baznim jedinjenjem,
• kod slabih kiselina i baza može se povećati
koja će uticati na pH vrijednost u
topivost promjenom pH vrijednosti u
neposrednoj okolini (difuzionom sloju) oko
difuzionom sloju u toku procesa otapanja;
aktivne supstance;
• izuzetno značajno za slabe kiseline, čija je
• isti efekat može se postići ako se primijeni
disocijacija suzbijena, pa tako smanjena
topivija so slabe kiseline;
topivost u kiseloj sredini (želučanom soku)
• u slučaju acetilsalicilne kiseline, oba
postupka daju približno isti nivo aktivne
supstance u krvi;
89 90
15
11/11/2021
• taj nivo je 3 - 4 puta veći po primjeni soli i Tabela 2. Uticaj oblika jedinjenja i pH
puferiranih preparata odnosu na istu vrijednosti na brzinu otapanja
količinu acetilsailcilne kiseline; pH
• postoje znatne razlike između brzine SUPSTANCA
1,5 6,83 9,0
otapanja slabih kiselina i njihovih soli; BRZINA OTAPANJA
(mg/100 ml u min)
• odnos brzina otapanja soli i njene Benzojeva kiselina 2,1 14 28
korespodentne kiseline, u kiselim Natrijum benzoat 980,0 1770,0 1600
otopinama u opsegu je veličina 103; Fenobarbiton 0,24 1,2 22
• U Tabeli 2. dat je pregled brzina otapanja Fenobarbiton- 200 820 1430
natrijum
nekih slabih kiselina i njihovih natrijumovih Salicilna kiselina 1,7 27 53
soli pri različitim pH vrijednostima; Natrijum salicilat 1870 2500 2420
Sulfatiazol >0,1 ~0,5 8,5
Sulfatiazol-natrijum 550 810 1300
91 92
• veće brzine otapanja soli, a samim tim i

bolja apsorpcija, imaju za rezultat, u većini Kompleksiranje i adsorpcija
slučajeva, povećan nivo aktivne supstance • aktivne supstance mogu graditi reverzibilne
u krvi; komplekse sa:
• iz tog razloga može se povećati – inertnim ili aktivnim supstancama koje ulaze u
bioraspoloživost aktivne supstance sastav farmaceutskog oblika, kao i sa
ukoliko se koristi u obliku soli ili kao – komponentama gastrointestinalnog trakta;
puferirani preparat;
• pored mogućnosti kompleksiranja, važne su i
• u slučaju slabih baza to nije posebno
značajno, jer je optimalno mjesto pojava:
apsorpcije sluzokoža crijeva; – adsorpcije i
– micelarne solubilizacije
• jer također mogu uzrokovati smanjenu
bioraspoloživost.
93 94
• molekularni kompleksi se drže slabim • kompleks aktivne supstance u odnosu na

silama, kao što su vodonične veze; slobodnu aktivnu supstancu može se
• ako je nastali kompleks dovoljno topiv u razlikovati u sljedećim osobinama :
biološkim tečnostima, ovo vezivanje je – topivosti
reverzibilno. – sposobnosti difuzije
• aktivne supstance mogu graditi reverzibilne – veličini molekule
komplekse sa pomoćnim ili aktivnim – particionom koeficijentu i
komponentama- smanjenje apsorpcije – drugim osobinama
95 96
16
11/11/2021
• gdje je:
• kompleks aktivne supstance razlikuje se u
pogledu sposobnosti da penetrira kroz Lk — kompleks aktivne supstance,
biološke membrane zbog: L — aktivna supstanca,
– različitih fizičko-hemijskih osobina, ili Sk — kompleksirajuće sredstvo
– zato što su molekule kompleksirajućeg • uticaj kompleksiranja na apsorpciju
sredstva velike te ne mogu penetrirati kroz aktivnih supstanci zavisi od veličine KS.
membrane. • vrijednost je obično takva da obrazovanje
• obim vezivanja izražava se konstantom kompleksa smanjuje brzinu apsorpcije, a
stabiliteta kompleksa — KS malo utiče na bioraspoloživost, jer je
vezivanje reverzibilno:
aktivna supstanca + Sk kompleks lijeka (Lx).
97 98
• međutim, u slučajevima kada se radi o

• s obzirom na široku upotrebu
aktivnim supstancama koje se veoma
makromolekula u izradi:
teško apsorbiraju, stvaranje kompleksa
– emulzija,
koji se ne apsorbira może znatno
– suspenzija i
uticati na bioraspoloživost;
– tableta,
• do kompleksiranja najčešće dolazi između
aktivnih supstanci i makromolekula kao • dobra je okolnost da je kompleksiranje
što su : reverzibilno, pa tako malo utiče na
– derivati celuloze, apsorpciju;
– gume, • postoje i izuzeci;
– polioli sa velikim molekulskim masama
– i druge.
99 100
• amfetamin ne treba kombinirati sa • u slučajevima kada aktivna supstanca

natrijum-karboksimetilcelulozom (NaCMC) iritira tkivo, kompleksiranjem se može
jer nastaje slabo topiv kompleks, što spriječiti ili smanjiti iritacija, jer je
dovodi do znatnog smanjenja koncentracija slobodnog lijeka mala;
bioraspoloživosti. • na ovaj način se može smanjiti iritirajuće
• slična je situacija i sa fenobarbitonom u djelovanja joda na kožu, kao i draženje
kombinaciji sa PEG-4000 u tabletama; gastrointestinalne membrane po primjeni
• tetraciklini sa jonima dvo i trovalentnih preparata sa željezom;
metala grade komplekse, koji su netopivi, • danas se eksterno koriste preparati sa
što dovodi do smanjenja apsorpcije jodom koji je kompleksno vezan, kao i
aktivne supstance preparati gde je željezo u vidu kompleksa,
101
za peroralnu upotrebu; 102
17
11/11/2021
• obrazovanje kompleksa sa • dokazana je smanjena bioraspoloživost

makromolekulama može se koristiti za vitamina tiamina i riboflavina iz kapsula
postizanje usporene apsorpcije, odnosno zbog adsorpcije ovih supstanci na gline koje
produženog djelovanja aktivne supstance; su se koristile kao pomoćne supstance;
• ponekad se mogu javiti problemi zbog • neka sredstva i boje za dražiranje mogu
adsorpcije aktivne supstance na pomoćne inhibirati proces otapanja zbog adsorpcije
supstance u čvrstim farmaceutskim na površinu kristala aktivne supstance;
oblicima; • pojava da se aktivna supstanca adsorbira
na površine nekih supstanci, i sa njih
sporije oslobađa, iskorištena je za
formulaciju nekih preparata sa produženim
djelovanjem;
103 104
• brojni podaci koji se odnose na ovaj

Površinski aktivne supstance problem izgledaju na prvi pogled
kontradiktorni;
• površinski aktivne supstance (PAS) nalaze
• s jedne strane, ustanovljena je povećana
najširu primjenu u formulaciji
apsorpcija u prisustvu površinski aktivnih
farmaceutskih oblika, kao:
supstanci (PAS), a s druge strane, navode
– emulgatori,
se brojni podaci o usporavanju
– solubilizatori i apsorpcije;
– sredstva za kvašenje, • ovi različiti i suprotni efekti rezultat su
• te je potrebno pažljivo ispitati njihov uticaj uticaja brojnih faktora kao što su :
na apsorpciju aktivnih supstanci; – priroda i koncentracija PAS,
– potencijalno djelovanje PAS na biološke
105 membrane; 106
• prema tome, interakcija aktivne supstance i

• ubrzana apsorpcija u prisustvu PAS bazira
PAS znatno varira u zavisnosti od
na povećanju brzine otapanja:
koncentracije PAS, to jest da li je ova iznad
– snižavanjem površinskog napona tečnosti i
ili ispod kritične micelarne koncentracije
– boljim kvašenjem ili rasprostiranjem, ili
(CMC);
– specifičnim djelovanjem na permeabilnost
membrane; • aktivna supstanca uklopljena u micelarnu
fazu nije dostupna za apsorpciju, te se
• usporavanje apsorpcije u prisustvu
najčešće brzina apsorpcije smanjuje;
tenzida može biti rezultat nespecifične
micelarne solubilizacije ili vezivanja
aktivne supstance sa monomerima PAS
(specifično kompleksiranje);
107 108
18
11/11/2021
• interesantno je, međutim, da je u određenim

slučajevima moguća i povećana apsorpcija Viskozitet
kada su koncentracije PAS iznad kritične
• brzina difuzije, topivost i brzina pražnjenja
micelarne koncentracije;
želuca su obrnuto proporcionalni
• naime, kada brzinu apsorpcije ograničava viskozitetu;
proces otapanja, micelarna solubilizacija
• prema tome, viskozitet tečnih
može ubrzati apsorpciju uticajem na
farmaceutskih oblika, kao što su otopine,
brzinu otapanja aktivne supstance, iako je
suspenzije i emulzije, može uticati na
dio aktivne supstance vezan u oblik koji se
apsorpciju aktivne supstance;
ne apsorbira;
109 110
Hemijska stabilnost i interakcije aktivne

• u čvrstim farmaceutskim oblicima neke supstance i drugih aktivnih i pomoćnih
koloidne pomoćne supstance u kontaktu supstanci
sa biološkim tečnostima obrazuju • pored značaja stabilnosti aktivne supstance
viskozni sloj oko tablete ili kapsule, što u farmaceutskom obliku, važno je poznavati
može: i stabilnost aktivne supstance u tjelesnim
– usporiti difuziju aktivne supstance prema tečnostima, sa kojima dolazi u kontakt,
mjestu apsorpcije, kao i difuziju posebno gastrointestinalnim tečnostima;
gastrointestinalnih tečnosti prema aktivnoj • variranje pH vrijednosti i enzimske aktivnosti
supstanci; u gastrointestinalnom traktu ukazuju na
• ova pojava koristi se u formulaciji činjenicu da je to pogodna sredina za mnoge
preparata sa preparata sa produženim hemijske reakcije;
djelovanjem;
111 112
• najvažnije hemijske reakcije koje se mogu • polusintetski derivati penicilina, kao što je,
javiti u ovoj sredini su kisela i enzimatska na primjer, ampicilin, znatno su rezistentniji
hidroliza. u kiseloj sredini;
• za predviđanje potencijalne hemijske • postupcima oblaganja enterosolventnim
razgradnje aktivne supstance u filmovima može se spriječiti izlaganje
gastrointestinalnim tečnostima, znači prije aktivne supstance kiseloj sredini želuca i
apsorpcije, veoma su korisna kinetička enzimima, te svesti na minimum
proučavanja in vitro. razgradnju koju prouzrokuju ovi faktori;
• ova proučavanja pokazala su da poluvrijeme • razgradnja aktivne supstance u želucu
razgradnje penicilina G iznosi 1 minut pri pH može se smanjiti kada su u pitanju teško
vrijednosti 1.0 a 9 minuta ako je pH topive aktivne supstance, i to njihovom
vrijednost 2.0; primjenom u obliku većih čestica.
113 114
19
11/11/2021
• u ovakvim slučajevima, optimalna veličina II Biološki faktori

čestica treba: • kako je najčešći put uzimanja lijekova
– spriječiti razgradnju aktivne supstance u ekstravaskularni, aktivna supstanca mora
želucu, a se apsorbirati da bi putem opšte cirkulacije
mogla dospjeti na mjesto djelovanja.
– obezbijediti potpuno otapanje prije nego što
supstanca dođe do mjesta za apsorpciju;
• da bi došlo do apsorpcije, aktivna
supstanca mora se osloboditi iz
• isti efekat može se postići i korištenjem farmaceutskog oblika.
pogodnije hemijske modifikacije; • formulacija farmaceutskog oblika i fizičko-
• u nekim slučajevima, da bi se obezbijedilo hemijske osobine aktivne supstance su
najvažniji faktori od kojih zavisi
terapijsko djelovanje, hidroliza je oslobađanje aktivne supstance.
neophodna (slučaj hloramfenikolpalmitata);
115 116
• međutim, oslobađanje aktivne supstance

zavisi i od osobina sredine u ljudskom (ili
životinjskom) organizmu na mjestu • pri formulaciji ili procjeni najprihvatljivijeg
uzimanja ili apsorpcije iz primijenjenog načina primjene farmaceutskih oblika,
farmaceutskog oblika; neophodno je dobro poznavanje uticaja
• ne mora značiti da će se oslobođena svih bioloških faktora, a prije svega
aktivna supstanca uvijek i apsorbirati; mehanizma apsorpcije;
• za razumijevanje apsorpcije laktivnih
supstanci treba se podsjetiti na strukturu i
osobine ćelijskih membrana;
117 118
ĆELIJSKE MEMBRANE
• ćelijske membrane su granične površine
koje dijele i spajaju, i čine barijere između • po svojoj prirodi, ćelijske membrane su
morfoloških i funkcionalnih jedinica, a lipoproteinske.
predstavljaju cjelinu s unutrašnjim dijelom • da bi se bolje mogli procijeniti biološki i
ćelije. drugi faktori koji utiču na apsorpciju
• mehanizmi propuštanja i prenosa svih aktivne supstance (koja se odvija preko
materija, pa prema tome i aktivnih ćelijskih membrana) na Slici 1. data je
supstanci, zavise od osobina ćelijskih struktura ćelijskih membrana.
membrana.
119 120
20
11/11/2021
• propustljivost ćelijskih membrana omogućava

prolazak aktivnih supstanci (i drugih materija)
pomoću različitih mehanizama, u zavisnosti
od osobina membrane i aktivne supstance.
– a) u lipidima topive nejonizirane supstance
otapaju se u lipidnoj membrani za vrijeme prolaska.
• na ovaj prenos utiču: pKa, pH, koeficijent lipidno-
vodene raspodjele i drugi faktori;
• u tom slučaju, mehanizam apsorpcije je pasivna
difuzija ili prenos jonskog para;
– b) u vodi topive, a u lipidima netopive supstance
male molekulske mase prenose se preko vodom
ispunjenih pora u membranama.
– mehanizam apsorpcije je tada konvektivna difuzija.
Slika 1. Struktura ćelijskih membrana sa porama

121 122
• prema tome, zavisno od osobina propustljivosti

ćelijske membrane, mehanizmi prenosa aktivnih
supstanci kroz membrane su sljedeći:
• c) supstance se mogu vezivati sa
nosačima u membrani i prenositi kroz nju 1. pasivna difuzija,
kao kompleks aktivna supstanca-nosač. 2. konvektivna difuzija (prenos supstance preko
Mehanizmi apsorpcije su: aktivni prenos i vodom ispunjenih pora)
aktivna (olakšana) difuzija. 3. aktivni prenos,
4. aktivna difuzija, (olakšani prenos)
• d) čvrste supstance i kapljice ulja mogu se
5. prenos jonskog para,
prenositi kroz membranu u vakuolama. 6. pinocitoza
Mehanizam apsorpcije je pinocitoza.
123 124
Pasivna difuzija
• najveći broj aktivnih supstanci prolazi kroz • pri tome, za brzinu i obim prolaženja
biološke membrane pasivnom difuzijom. odlučujuću ulogu imaju:
• aktivna supstanca mora biti otopljena na – fizičko-hemijske osobine aktivne supstance
mjestu apsorpcije. (pKa, particioni koeficijent) i
– razlika u koncentraciji aktivne supstance s
• pri prolasku kroz membranu molekule
obje strane membrane.
aktivne supstance otapaju se u lipoidnom
dijelu membrane. • Proces pasivne difuzije shematski je
prikazan na Slici 2.
125 126
21
11/11/2021
gdje je:
V0 - volumen otopine sa spoljne strane
membrane
C0 - koncentracija aktivne supstance, na
spoljnoj strani membrane
Ci - koncentracija aktivne supstance na
unutrašnjoj strani membrane
h - debljina membrane
D- difuzioni koeficijent
Slika 2. Shematski prikaz procesa pasivne difuzije A- površina membrane
127 128
• pošto aktivna supstanca napušta lipidnu

membranu ponovo se otapa, ali sada u
unutrašnjosti ćelije.
pri čemu je: • difuzija, odnosno prenos odvija se u pravcu
manje koncentracije i slijedi Fick-ov zakon
• dqldt - brzina difuzije (količina aktivne difuzije.
supstance koja prođe kroz membranu u • difuzija će se odvijati sve dok se ne postigne
jedinici vremena) ravnoteža u koncentraciji aktivne supstance s
• dcldh - koncentracijski gradijent ili obje strane membrane.
promjena koncentracije u smjeru • kako se aktivna supstanca krvnim protokom
raspoređuje po čitavorn organizrnu, uvijek
prolaženja aktivne supstance. postoji koncentracioni gradijent i apsorpcija
može biti kvantitativna.
129 130
• brzina difuzije odnosno apsorpcije može

se matematički izraziti Fick-ovim zakonom,
• na osnovu jednačine [1] i shematskog
što je dato jednačinom [1]:
prikaza na Slici 2, slijedi jednačina [2] :
dq dc
 D  A  [1]
dt dh dq D A
 c0  ci  [2]
dt h
131 132
22
11/11/2021
• kako se aktivna supstanca po prelasku

kroz membranu, krvlju veoma brzo odnosi
sa mjesta apsorpcije, to je c0 >>ci, pa se ci • ako se lijeva i desna strana jednačine
može zanernariti u odnosu na c0. podijele sa V0 (pri čemu je q0/V0=c0),
• stoga se prethodna jednačina može slijedi:
napisati u sljedećem obliku:
dc0 D A
dq D A   c0 [4]
  c0 [3] dt V0  h
dt h
133 134
• gde je dc0ldt koncentracija aktivne supstance

koja u jedinici vremena difundira preko ćelijske
membrane.
• kako količnik DA/V0h sadrži poznate • brzina apsorpcije pasivnorn difuzijom direktno je
vrijednosti, može se zamijeniti konstantom proporcionalna njenoj koncentraciji na vanskoj
brzine reakcije prvog reda (k), pa se dobija strani membrane. Konstanta brzine difuzije k je
kon-stanta brzine reakcije prvog reda i zavisi od:
sljedeća jednačina:
- fizičko-hemijskih osobina aktivne supstance i njene
otopine
dc0 - površine i debljine membrane
  k  c0 [5] - koeficijenta difuzije
dt
135 136
• konstanta brzine difuzije može se dobiti ln c  ln c0   k  t  t 0  t0=0

integraljenjem prethodne jednačine [5] u
granicama od c0 u vremenu t0 do c u
vremenu t, te promjenom prirodnog ln c  ln c0  k  t
logaritma u dekadni:
k t
dc log c  log c0  
[6] 2,303
 k  c
dt
c t 2,303 c
k  log 0 [7]
 dc / c0  k  dt
c0 t0
t c
137 138
23
11/11/2021
Konvektivna difuzija
(Prenos aktivne supstance preko
vodom ispunjenih pora)
• to je najjednostavniji oblik kojim se
matematički prikazuje apsorpcija • Kod konvektivne difuzije otopljena aktivna
mehanizmom pasivne difuzije. supstanca kreće se zajedno sa otapalom
kroz pore ćelijskih membrana.
• proces se odvija prema zakonitostima
• Na Slici 3. Shematski je prikazan proces
kinetike prvog reda, ali treba napomenuti
konvektivne difuzije.
da navedene jednačine samo približno
odgovaraju realnom stanju.
139 140
V0 i V- volumen tečnosti u kontaktu sa membranom

c0 i c- koncentracija aktivne supstance
n- broj pora
r- radijus pore membrane
Ap- površina oblasti pore
- viskozitet tečnosti u pori
q- količina otopine koji difundira kroz membranu u jedinici
vremena
h - debljina membrane
D- difuzioni koeficijent
Slika 3. Shematski prikaz procesa konvektivne difuzije A- površina membrane
141 142
• joni (ako su suprotnom naelektrisanja u • Na osnovu shematskog prikaza

odnosu na omotač pore), kao i (korištenjem navedenih simbola), ovaj
• neutralne molekule aktivne supstance, proces se može izraziti jednačinom [8]:
• mogu proći kroz poru samo ako im je prečnik m2  A
manji od prečnika pore (70-100 m- Slika 1), q
 h [8]
odnosno ako im je molekulska masa od 150-
400.
143 144
24
11/11/2021
• i ovo je pojednostavljen matematički

model, ali ukazuje na faktore koji utiču na Aktivni prenos
brzinu konvektivne difuzije; • aktivni prenos je najsloženiji oblik apsorpcije.
• pored faktora koji su obuhvaćeni • ovaj mehanizam omogućava transport supstanci
jednačinom [8], brzina difuzije aktivne kroz biološke membrane u suprotnom smjeru od
supstance u velikoj mjeri zavisi i od razlike koncentracionog i elektrohemijskog gradijenta.
hidrostatičkih pritisaka s obje strane • da bi se ove sile savladale, koristi se metabolička
membrane; energija koja je u ćelijama deponovana uglavnom
• zbog mnogih faktora koji ograničavaju u obliku adenozintrifosfata (ATP) (Slika 4).
prenos, ovaj mehanizam apsorpcije nije od
velikog značaja.
145 146
• svaka aktivna supstanci ili grupa supstanci

zahtijeva posebnog prenosioca.
• za aktivni prenos karakteristične su
sljedeće osobine:
- javlja se fenomen zasićenja (nosač ima
određeni kapacitet) ;
- supstance slične hemijske strukture
konkuriraju za isti nosač (kompeticija), što za
posljedicu ima inhibiciju apsorpcije jedne ili
obje supstance.
• Slika 4. Shematski prikaz procesa aktivnog prenosa
147 148
• znatan broj aktivnih supstanci apsorbira se

aktivnim prenosom;
• na osnovu osobina sistema koji obavlja aktivni
• pored toga što je potrebna strukturna
prenos, smatra se da
specifičnost molekula koji se transportiraju, kod
– izvjesni molekuli, strukturno specifično "nosači "
aktivnog prenosa, u izvjesnoj mjeri, izražena je i
(enzimi ili neke druge komponente membrane), služe
kao prenosioci molekula iz otopine kroz membranu. specifičnost u odnosu na mjesto apsorpcije;
• nosač se ponovo vraća na površinu membrane, • zbog toga je potrebno da se:
tako da se prenos obavlja samo u jednom – dovoljna količina aktivne supstance oslobodi iz
farmaceutskog oblika i to
smjeru;
– na onim mjestima gde je moguća apsorpcija aktivnim
• mnoge aktivne supstance se izlučuju iz renalnih prenosom (ovo se odnosi na one supstance koje se
tubula ili u žuč aktivnim prenosom. apsorbuju ovim procesom).
149 150
25
11/11/2021
Aktivna difuzija • tako se, na primjer, neki polarni molekuli, koji

se ne otapaju u membrani, mogu kombinirati
(Olakšani prenos) sa nosačima u membrani, pri čemu obrazuju
• aktivna difuzija ima neke karakteristike aktivnog intermedijere-komplekse;
prenosa i pasivne difuzije; • oni imaju osobinu da se otapaju u lipoidnim
• kako ova difuzija teče u pravcu koncentracionog membranama, pa slobodno difundiraju.
gradijenta, tj. samo sa mjesta veće ka mjestu • klasičan primjer aktivne difuzije je apsorpcija
niže koncentracije, to se u tom pogledu razlikuje vitamina B12, sto je shematski prikazano na
od aktivnog prenosa; Slici 5.
• međutim, sličnost ovog mehanizma s aktivnim • za prenos vitamina B12 potreban je i
prenosom je u tome što se i ovaj transport unutrašnji faktor, koji zajedno sa vitaminom i
obavlja posredstvom specifičnih molekula nosačem u membrani čini kompleks.
(nosača), koji su sastavni djelovi membrane
ćelija;
151 152
• nastali kompleks difundira ka unutrašnjoj

strani membrane i u ćeliji oslobađa
vitamin.
• poremećaji u apsorpcij vitamina B12 mogu
se javiti ako bilo koja od komponenti za
formiranje kompleksa nedostaje.
• sa farmaceutsko-tehnološkog aspekta,
veoma je značajno da farmaceutski oblik
bude tako formuliran da oslobodi vitamin
B12 u onom dijelu gastrointestinalnog
Slika 5. Shematski prikaz procesa aktivne trakta gde se nalazi unutrašnji faktor .
difuzije na primjeru vitamina B12
153 154
Prenos jonskog para

• apsorpcija nekih visokojoniziranih aktivnih
supstanci pri fiziološkim pH vrijednostima
ne može se objasniti pasivnom difuzijom.
• pretpostavlja se da aktivne supstance
takvih osobina obrazuju jonske parove i da
se kao neutralni kompleksi apsorbiraju
pasivnom difuzijom, što je na Slici 6. i
shematski prikazano:
• Slika 6. Shematski prikaz procesa apsorpcije prenosom
jonskog para
155 156
26
11/11/2021
Pinocitoza
• apsorpcija pinocitozom je jedini mehanizam
transporta pri kojem aktivna supstanca ne mora
biti otopljena;
• pinocitoza je u osnovi proces apsorpcije malih
količina uljanih kapljica ili čvrstih čestica;
• kapljice ili čvrste čestice obuhvataju se
izrastajima koje stvara epitelna ćelija, pri čemu
se stvara vakuola;
• mehanizam procesa pinocitoze shematski je
prikazan na Slici 7.
• Slika 7. Shematski prikaz procesa pinocitoze
157 158
 u usnoj -pasivna difuzija i konvektivna difuzija;

supljini
• ovaj mehanizam apsorpcije nije značajan za
 u želucu -pasivna difuzija, konvektivna difuzija,
transport aktivnih supstanci, sa izuzetkom
aktivna difuzija i u manjoj meri aktivni
liposolubilnih vitamina A, D, K i E, koji se na ovaj prenos ;
način apsorbiraju.
 u tankom - svi mehanizmi apsorpcije ;
• dakle, aktivne supstance se mogu apsorbirati crijevu
pomoću više mehanizama prenosa;
u - pasivna difuzija, konvektivna difuzija i
• u zavisnosti od načina (mjesta) primjene debelom pino-citoza;
farmaceutskog oblika, apsorpcija se odigrava na crijevu
različite načine:  preko -pasivna difuzija i konvektivna difuzija.
kože
159 160
NAČIN PRIMJENE FARMACEUTSKOG ENTERALNI NAČINI APLIKAClJE

OBLIKA I APSORPCIJA -opšte karakteristike apsorpcije preko
• svaki način primjene farmaceutskog oblika ima
sluzokože digestivnog trakta-
svoje specifičnosti, posebno s aspekta mogućih • najčešći i najjednostavniji način primjene je
uticaja na procese oslobađanja i apsorpcije. uzimanje farmaceutskih oblika preko digestivnog
trakta (oralno, sublingvalno, peroralno i
• farmaceutski oblik, kao što znamo, može se rektalno);
aplicirati enteralnim ili parenteralnim putem. • to je ujedno i najprirodniji način uzimanja;
• enteralna aplikacija podrazumijeva oralnu, • jedna od najvažnijih uloga gastrointestinalnog
sublingvalnu, peroralnu i rektalnu primjenu trakta je apsorpcija vode, elektrolita i hranjivih
farmaceutskih oblika. materija, pa će se na isti način preko sluzokože
• u širem smislu, pod parenteralnim načinom digestivnog trakta apsorbirati i aktivne
supstance;
aplikacije podrazumijevaju se svi ostali načini
davanja
161 162
27
11/11/2021
• na brzinu apsorpcije iz digestivnog trakta

utiču slijedeći faktori:
pH vrijednost digestivnih tečnosti ;
• apsorpcija aktivne supstance, iz odgovarajućeg
pokretljivost gastrointestinalnog trakta i
farmaceutskog oblika, može početi već u ustima;
brzina pražnjenja želuca;
• kada se farmaceutski oblik primjeni peroralno,
aktivna supstanca se apsorbira preko sluzokože
intenzitet prokrvljenosti sluzokože
želuca i/ili crijeva;
gastrointestinalnog trakta;
• preko sluzokože debelog crijeva apsorbiraju se međusobni uticaj aktivnih supstanci i
aktivne supstance date rektalnim putem; sastojaka u gastrointestinalnom traktu ;
uticaj hrane na apsorpciju aktivnih
supstanci
163 164
Tabela 1. Karakteristike pojedinih dijelova

pH vrijednost digestivnih tečnosti digestivnog trakta
Dio digestivnog Otapalo pH digestivnog Enzimi Vrijeme
trakta soka zadržavanja
• pH vrijednost sredine na mjestu apsorpcije sadržaja
aktivne supstance iz digestivnog trakta Usta pljuvačka oko 6 ptijalin

Želudac želučani sok 1,2-1,8 proteinaze, 0,5-3 sata
posebno je značajna; lipaze
pankreasni tripsin,
• u Tabeli 1. date su pH vrijednosti i sok
7,5-8,8
himotripsin
Dvanaestopalačno
osnovne karakteristike digestivnih sokova crijevo
žuč 7,4-8,5 lipaze
duodenalni amilaze,
u različitim djelovima gastrointestinalnog sok
6,2-7,3
žučne soli
trakta. lipaze,
amilaze,
Tanko crijevo crijevni sok 6,7-7,5 10-25 sati
maltaze,
laktaze
Debelo crijevo rektalna 7-8 10-25 sati
tečnost
165 166
• na osnovu podataka iz Tabele 1. vidi se da

postoje znatne razlike u pogledu koncentracije
hidrogenovih jona u raznim dijelovima
gastrointestinalnog trakta; • antiholinergični lijekovi, kao što su atropin i
• stepen kiselosti ili bazičnosti bioloških tečnosti propantelin, smanjuju gastrointestinalnu
na mjestima apsorpcije predstavlja jedan od
najznačajnijih faktora za apsorpciju mnogih sekreciju;
aktivnih supstanci iz gastrointestinalnog trakta; • antacidi, koji se koriste za neutralizaciju
• do promjene pH vrijednosti sredine u pojedinim viška želučane kiseline, znatno
djelovima digestivnog trakta, može doći:
– pri uzimanju hrane i nekih lijekova, kao posljedica
povećavaju pH vrijednost želučanog soka;
promijenjene sekrecije gastrointestinalnih sokova ili • promjena pH vrijednosti koja se javlja kao
neutralizacije želučanog soka:
posljedica uzimanja jednog lijeka takođe
• ovim se mijenjaju uslovi apsorpcije.
može uticati na apsorpciju;
167 168
28
11/11/2021
Brzina praznjenja želuca i motilitet • sporo pražnjenje želuca može uticati i na

(pokretljivost) gastrointestinalnog trakta biološku raspoloživost aktivnih supstanci
• na brzinu apsorpcije aktivne supstance,
koje su nestabilne u želučanom soku, jer
odnosno nastanak terapijske aktivnosti, može će se tokom dugog zadržavanja:
uticati brzina prelaska farmaceutskog oblika i/ili – razložiti pod uticajem niske pH vrijednosti ili
aktivne supstance iz želuca u crijeva; – zbog djelovanja enzima.
• ovo se u prvom redu odnosi na supstance koje • pražnjenje želuca značajno je za djelovanje
se apsorbiraju aktivnim prenosom; aktivnih supstanci iz enterosolubilnih
• tako, na primjer, usporeno pražnjenje želuca oblika, koji su tako formulirani da
može ozbiljno ugroziti brzinu terapijskog oslobađaju aktivnu supstancu tek u slabo
djelovanja nekih analgetika, kada je potrebna
brza intervencija za prestanak bola; kiseloj sredini dvanaestopalačnog crijeva.
169 170
• brojni faktori, kao što su:

– vrsta hrane, • sadržaj napušta želudac procesom koji se
– volumen, može predstaviti jednačinom prvog reda,
– pH i puferski kapacitet, tj. brzina prolaženja je proporcionalna
– temperatura i viskozitet želučanog sadržaja, volumenu.
– dob i • prema tome, povećanje volumena
– zdravstveno stanje pacijenta, unošenjem veće količine tečnosti ili hrane
• mogu uticati na brzinu pražnjenja želuca. može ubrzati apsorpciju povećanjem
brzine prelaska u tanko crijevo.
• često brzina pražnjenja želuca može
varirati kod iste osobe, što je značajno, • manje viskozne tečnosti brže prelaze iz
želuca u crijevo u odnosu na one koje
pored ostalog, i kod in vivo ispitivanja, jer
imaju veliki viskozitet.
može znatno uticati na dobijene rezultate;
171 172
• otopine ili suspenzije sa finim česticama

• i neke aktivne supstance utiču na brzinu
napuštaju želudac brže nego krupne i pražnjenja želuca, bilo djelovanjem na centralni
grudvaste čestice; nervni sistem ili lokalnim djelovanjem;
• prema tome, i enterosolventne tablete, čija • tako, na primjer, atropin, morfin, kodein, aspirin i
se obloga ne otapa u želučanom soku, drugi usporavaju pražnjenje želuca;
obično se duže zadržavaju u želucu; • mentalno stanje pacijenta također utiče na
• masti znatno usporavaju pražnjenje pokretljivost želuca;
želuca, dak proteini imaju manji uticaj; • smatra se da strah povećava sekreciju i
pokretljivost želuca;
173 174
29
11/11/2021
• proučavanja izvedena s različitim

• ovo može uzrokovati dodatne probleme,
enterosolventnim farmaceutskim oblicima,
pokazala su varijacije u pogledu zadržavanja jer u vrijeme kad prva doza napušta
želučanog sadržaja u želucu u rasponu ad 1,5 želudac i praktično tek tada počinje
do 5,75 sati. djelovati, pacijent uzima drugu dozu lijeka;
• od kolikog je ovo značaja može se sagledati na • uočeni su slučajevi kada su se dvije doze
primjeru tableta obloženih enterosolventnim uzete u vremenskom intervalu od šest sati
filmom; sustigle u želucu i istovremeno ispoljile
• one aktivnu supstancu počinju oslobađati tek u svoje djelovanje, budući da je do
crijevima;
oslobađanja aktivne supstance došlo u
• nakon primjene preparata postoji vjerovatnoća crijevima.
da se zbog usporenog pražnjenja želuca
terapijska aktivnost odgodi za 6-8 sati.
175 176
• međutim, u nekim slučajevima, usporeni • preostali riboflavin dospjeće u dijelove

prelaz farmaceutskog oblika i/ili aktivne crijeva u kojima ne postoji sistem za
supstance može imati i prednosti; njegov transport pa neće biti apsorbovan;
• primjer je riboflavin, koji se apsorbira u • međutim, ako se riboflavin uzima poslije
gornjem dijelu crijeva pomoću jednog obroka, brzina kojom dospijeva na mjesto
specifičnog transportnog sistema; apsorpcije znatno je smanjena (zbog
• ako se uzme na prazan želudac, zbog usporenog pražnjenja želuca) i količina
toga što je u ovim uslovima pražnjenje vitamina će biti ispod nivoa zasićenja
želuca ubrzano, on će se naći na mjestu prenosnog mehanizma, te će i apsorpcija
apsorpcije u količini koja prevazilazi biti potpunija.
kapacitet transportnog sistema;
177 178
• duži kontakt aktivne supstance sa

• i pokretljivost crijeva utiče na apsorpciju
crijevnom sluzokožom omogućava veću
aktivnih supstanci.
apsorpciju lijeka;
• peristaltički pokreti omogućavaju bolju
• kod pacijenata s povećanom
distribuciju aktivne supstance i intimniji
pokretljivošću crijeva može se dogoditi da
kontakt sa većim dijelom površine
velika količina aktivne supstance ostane
sluzokože;
neiskorištena;
• značajan faktor za biološku raspoloživost
• to se najčešće dešava u slučaju kada su u
aktivne supstance je vrijeme zadržavanja
pitanju aktivne supstance koje se teško
u crijevima.
otapaju ili se apsorbuju mehanizmom
aktivnog prenosa.
179 180
30
11/11/2021
Enzimi i proteini
• utvrđeni su različiti međusobni uticaji
MEĐUSOBNI UTICAJ AKTIVNIH enzima i drugih proteina prisutnih u
SUPSTANCI I KOMPONENTI gastrointestinalnom traktu, s jedne strane i
GASTROINTESTINALNOG laktivnih supstanci, s druge strane.
TRAKTA • enzimi s hidrolitičkom aktivnošću mogu
aktivnu supstancu razgraditi ili aktivirati
ako se ona nalazi u neaktivnom obliku.
• primjer za ovo je oslobađanje
hloramfenikola iz hloramfenikolpalmitata.
Mucin
• crijevne esteraze prevode i acetoksimetilni • sluzokoza želuca i crijeva pokrivena je tankim
estar penicilina u aktivno jedinjenje; slojem viskoznog mukopolisaharida, koji se
naziva mucin;
• razne komponente proteinske prirode
• svako stanje koje utiče na promjene u
mogu smanjiti aktivnost aluminijumskih viskozitetu mucina, koji pokriva površinu na
antacida na taj način što obrazuju mjestu apsorpcije, može uticati i na brzinu
komplekse; apsorpcije aktivne supstance;
• mucin može reagovati s nekim aktivnim
supstancama i inhibirati njihovu apsorpciju.
Žučne soli
• tako, na primer, slaba apsorpcija streptomicina • u tankom crijevu sekrecija žuči može znatno
iz gastrointestinalnog trakta je dijelom rezultat uticati na apsorpciju aktivnih supstanci.
vezivanja aktivne supstance za mucin; • žučne soli kao površinski aktivne supstance
• do nepravilne i ograničene apsorpcije nekih mogu povećati brzinu otapanja teško topivih
hipotenzivnih i antiholinergičnih supstanci dolazi aktivnih supstanci, i na taj način povećaju
usljed nastanka kompleksa sa mucinom, koji se njihovu apsorpciju iz crijeva;
ne može apsorbirati; • s druge strane, žučne soli zbog svog anjonskog
• opsežna ispitivanja su pokazala da crijevni karaktera mogu s nekim aktivnim supstancama
mucin onemogućava apsorpciju kvaternernih graditi netopive komplekse, koji se u tom obliku
amonijum jedinjenja obrazovanjem kompleksa; ne mogu apsorbirati, kao sto je slučaj s
neomicinom i kanamicinom.
31
11/11/2021
Uticaj hrane na apsorpciju aktivnih • pored navedenih, hrana može ispoljiti još čitav
supstanci niz specifičnih uticaja;
• prisustvo hrane u gastrointestinalnom traktu, po • proteini i drugi polimeri (skrobovi, pektini) mogu
pravilu, smanjuje brzinu i obim apsorpcije da, vezivanjem aktivne supstance ili povećanjem
aktivnih supstanci, s nekim izuzecima;
viskoziteta gastrointestinalnog sadržaja, utiču na
• ovaj uticaj je promjenIjiv i često zavisi od fizičko-
hemijskih osobina aktivne supstance i apsorpciju;
mehanizma kojim se vrši apsorpcija. • poznato je da istovremeno uzimanje mlijeka ili
• hrana povećava viskozitet sredine i smanjuje nekih antacida s tetraciklinom može znatno
brzinu difuzije aktivne supstance prema smanjiti obim apsorpcije zbog stvaranja teško
sluzokoži.
topivih kompleksa sa jonima kalcijuma ili
• sem toga, prisustvo hrane može reducirati
količinu bioloških tečnosti potrebnih za otapanje aluminijuma;
aktivne supstance.
• sa druge strane, ustanovljeno je da se III Farmaceutsko-

Farmaceutsko-tehnološki faktori
apsorpcija grizeofulvina znatno poboljšava
uzimanjem masnih obroka; • farmaceutski oblici u kojima se aktivne
supstance apliciraju često imaju ogroman uticaj
• visoka koncentracija masti u crijevima na brzinu apsorpcije i bioraspoloživost;
pojačava lučenje žuči, što može poboljšati • ovaj uticaj ogleda se u različitim brzinama
otapanje i apsorpciju teško topivih aktivnih oslobađanja aktivne supstance iz farmaceutskog
oblika i njenog prelaska u biološke tečnosti;
supstanci;
• prema tome, ispitivanja brzine oslobađanja
• neke aktivne supstance, koje su dobro aktivne supstance posebno su značajne sa
topive u ulju (npr. liposolubilni vitamini), biofarmaceutskog aspekta;
bolje se apsorbiraju ako se daju sa lako • brzina oslobađanja aktivne supstance može
svarljivim uljima, nego u prisustvu teško predstavljati komplikovan proces, i na nju utiču
brojni faktori;
svarljivih masti;
189
Vrsta ljekovitog oblika
• U grupu farmaceutsko tehnoloških faktora • Izbor oblika za aplikaciju aktivne supstance

mogu se ubrojati sljedeći faktori: zavisi od brojnih faktora, kao što su:
vrsta ljekovitog oblika – cilj terapije
prisustvo i vrsta pomoćnih supstanci – doziranje
farmaceutski procesi u izradi ljekovitih oblika – mjesto i vrijeme oslobađanja ljekovite
čuvanje preparata supstance
32
11/11/2021
• izbor pogodnog farmaceutskog oblika za

formulaciju neke aktivne supstance je važno
pitanje u farmaceutsko-tehnološkom razvoju;
• otopina aktivne supstance po pravilu nudi • vjerovatnoća da će se bioraspoloživost aktivne
pretpostavku za brzu i potpunu apsorpciju; supstance smanjivati u ovisnosti od
• kod svih ostalih farmaceutskih oblika farmaceutskog oblika povećava se sljedećim
mora se računati sa mogućim problemima redom:
– otopina
vezanim za bioraspoloživost;
– suspenzija-emulzija
– prašak
– kapsule
– tablete
– obložene tablete
• ovaj redosljed zasniva se na uobičajenim

osobinama navedenih grupa preparata, a
u specifičnim slučajevima mogu se javiti i • treba napomenuti da ne postoje opštevažeće
izuzeci; zakonitosti, već u svakom pojedinom slučaju
treba razmotriti i uticaj pojedinih aktivnih i
• preparati koji nisu obuhvaćeni
pomoćnih supstanci;
klasifikacijom, kao što su nevodene
• da bi se mogli planirati farmaceutski oblici sa
otopine, supozitorije, aerosoli i drugi, željenim oslobađanjem aktivne supstance
predstavljaju komplikovanije sisteme koje moraju se dobro poznavati farmakokinetičke
treba posebno procijeniti; osobine standardnog farmaceutskog oblika
(farmakokinetički parametri).
TIP CILJ PRINCIP

 jako brzo oslobađanje  vrlo brz nastanak  povećanje brzine
djelovanja oslobađanja brzim
raspadanjem oblika i
otapanjem supstance
• postavlja se pitanje u kojoj mjeri je moguće
 brzo oslobađanje  pojačavanje i  veće doze, djelimično
planirati farmaceutske oblike budući da za jednu produžavanje vremena smanjenje efekta prvog
određenu supstancu farmakokinetički parametri djelovanja prolaza
(vezani za apsorpciju, distribuciju i metabolizam)  lagano oslobađanje  sprečavanje mogućih  sprečavanje nastajanja
u užem smislu predstavljaju prirodne konstante. početnih, neželjenih inicijalnog pika,
efekata usporavanje kinetike
• sa farmaceutsko-tehnološkog aspekta, pored oslobađanja
doze i načina aplikacije moguće je modificirati i  usporeno, produženo,  produžavanje trajanja  usporavanje brzine
postepeno oslobađanje djelovanja, redukcija oslobađanja i/ili
brzinu oslobađanja aktivne supstance; broja uzimanja produžavanje vremena
• U Tabeli 1. su dati mogući tipovi željenog apsorpcije ljekovite
supstance
oslobađanja aktivne supstance.
Tabela 1. Mogući tipovi željenog oslobađanja aktivne
supstance
33
11/11/2021
Prisustvo i vrsta pomoćnih supstanci
Tablete – Sredstva za vezivanje

– često se koriste pri izradi tableta u procesu
– Sredstva za dopunjavanje granuliranja kako bi se povećala
– omogućavaju dobivanje tableta određenog kompresibilnost i popravile protočne osobine
volumena. praškastih supstanci.
– U procesu vlažne granulacije ova sredstva
– neki neorganski spojevi, ukoliko se koriste dodaju se u obliku otopina (rastvora), a kod
kao sredstva za dopunjavanje, mogu sa suhe granulacije u obliku prašaka.
ljekovitim supstancama graditi komplekse ili ih
adsorbovati, što za rezultat može imati
smanjenu apsorpciju.
– aglomeracijom čestica u granule

smanjuje se površina za otapanje
(rastvaranje) aktivne supstance;
– Sredstva za raspadanje (dezintegraciju)
– hidrofilni koloidi koji se često koriste
kao sredstva za vezivanje, formiraju – ova sredstva trebaju olakšati raspadanje
tanki film oko granulata, što može tableta u kontaktu sa vodom ili digestivnim
dovesti do produžavanja vremena sokovima.
raspadanja (dezintegracije) tableta u – Proces raspadanja tableta odvija se u dvije
usporavanja procesa otapanja faze:
(rastvaranja) aktivne supstance; • I faza-do granulata
– zbog toga je izbor vrste i koncentracije • II faza-do čestica primarnog lijeka (praška)
sredstva za vezivanje izuzetno važan;
Farmaceutsko-tehnološki procesi izrade Čuvanje preparata
• izbor i procjena metode koja će se koristiti • uslovi

zahtijeva dobro poznavanje osnova • klimatske zone
farmaceutske tehnologije:
• uticaj metoda izrade na oslobađanje
aktivne supstance može se odnositi na
dvije vrste faktora, i to one vezane za
procese:
– granulacije
– komprimovanja
34
11/28/2021
BRZINA OTAPANJA
(RASTVARANJA, OSLOBAĐANJA)
AKTIVNE SUPSTANCE IZ
FARMACEUTSKIH OBLIKA
(Dissolution Test)
Prof.. dr.
Prof
EDINA VRANIĆ
šk.. god. 2021
šk 2021//22
1 2
• ispitivanje brzine otapanja aktivne supstance

• pored poznavanja topivosti i brzine
iz farmaceutskih oblika predstavlja korisno
otapanja:
sredstvo za:
– same aktivne komponente i/ili
– procjenu farmaceutskih oblika kako u fazi
– ostalih pomoćnih supstanci koje se koriste za razvoja formulacije, tako i
izradu farmaceutskih oblika, sa farmaceutsko-
– u kontroli kvaliteta, kao i
tehnološkog i biofarmaceutskog aspekta,
– prilikom ispitivanja stabilnosti preparata.
• poseban značaj ima i brzina otapanja
aktivne supstance iz gotovih
farmaceutskih oblika, odnosno, ljekovitih
preparata.
3 4
• osim toga što treba da pokaže: • ispitivanjem brzine otapanja in vitro, mjeri
– da li je brzina otapanja (rastvaranja) aktivne
komponente iz ispitivanih preparata u skladu
se:
sa farmakopejskim zahtjevima, kao i da – količina aktivne supstance otopljene u
– ukaže na eventualne razlike između poznatoj količini tečnog medijuma, nakon
proizvodnih serija i promjene do kojih je došlo određenog vremena,
u toku čuvanja (roka upotrebe) preparata, – koristeći specifične aparature koje
• ovo ispitivanje je osmišljeno s ciljem da: omogućavaju pažljivu kontrolu uslova
– omogući predviđanje brzine procesa otapanja ispitivanja, tj.
aktivne supstance iz farmaceutskog oblika u • intenziteta miješanja,
organizmu, • temperature,
– nakon njegove primjene in vivo. • volumena i
• pH vrijednosti medijuma.
5 6
1
11/28/2021
• Suština ovih metoda je:

– da se ispitivani farmaceutski oblik stavi u
određeni volumen tečnosti i
– zatim prati oslobađanje aktivne supstance u
vremenskom intervalu, pri čemu se
pogodnom analitičkom metodom (UV/VIS
spektrofotometar ili HPLC) određuje količina
otopljene aktivne supstance u uzorcima
medijuma uzetim u određenim vremenskim
intervalima.
• Ispituje se pojedinačno najmanje šest (6) tableta
ili kapsula, a konačan rezultat izražava se kao
njihova srednja vrijednost, najčešće u
procentima u odnosu na deklarirani sadržaj
(Slika 1.).
Slika 1. Grafički prikaz rezultata brzine otapanja
(rastvaranja) aktivne supstance iz farmaceutskog oblika
7 8
• farmakopeje navode oficinalne aparature za Uređaji za ispitivanje brzine otapanja

izvođenje ispitivanja brzine otapanja (rastvaranja) aktivne supstance iz
(rastvaranja) aktivne supstance iz farmaceutskog oblika
farmaceutskog oblika, kao i opšte zahtjeve za
ovo ispitivanje u monografijama pojedinih
farmaceutskih oblika; • Ph. Eur. 10th navodi šest oficinalnih aparatura
• međutim, većina farmakopeja ne navodi za ispitivanje brzine otapanja (rastvaranja)
konkretno eksperimentalne uslove za izvođenje aktivne supstance iz farmaceutskog oblika:
ispitivanja, kao ni zahtjeve, odnosno, 1. aparatura sa lopaticom
specifikacije koje ispitivani preparat treba 2. aparatura sa korpicom
ispuniti; 3. aparatura sa protočnom ćelijom
4. aparatura sa lopaticom iznad diska
• zbog toga je razvoj metodologije za ispitivanje
brzine otapanja (rastvaranja) često zadatak 5. aparatura sa lopaticom iznad ćelije
proizvođača ili odgovarajuće institucije koja vrši 6. aparatura sa rotirajućim cilindrom
procjenu preparata.
9 10
Aparatura sa lopaticom
• Najbolje standardizirane i sa najširom

primjenom su aparatura sa:
– rotirajućom lopaticom i
– rotirajucom korpicom.
11 12
2
11/28/2021
• Aparatura sa lopaticom se sastoji iz sljedećih • miješalice koja treba rotirati ujednačenom

dijelova: brzinom, a sastoji se od centralne osovine za
čiji donji dio je pričvršćena lopatica, tako da je
• cilindrične posude sa polusfernim dnom
dno sječiva lopatice udaljeno 25 2 mm od
volumena 1000 ml koja izrađena od
unutrašnjeg dna posude; gornji dio osovine
borsilikatnog stakla ili nekog drugog
povezan je sa motorom koji ima uređaj za
pogodnog transparentnog materijala; da bi se
reguliranje brzine rotacije (obrtanja).
spriječilo isparavanje medijuma koristi se
odgovarajući poklopac za posudu koji ima • vodenog kupatila koje održava temperaturu
centralni otvor za osovinu mješalice, kao i medijuma za otapanje (rastvaranje).
otvore za termometar i uređaje kojima se vrši
uzorkovanje medijuma;
13 14
Aparatura sa korpicom (košaricom) • Aparatura sa korpicom (košaricom) se sastoji iz

sljedećih dijelova:
• cilindrične posude u kojoj se nalazi medijum za
ispitivanje, a koja je identična sa posudom
opisanom kod aparature sa lopaticom;
• miješalice koja se sastoji od vertikalne osovine
za čiji je donji dio pričvršćena cilindrična korpica;
korpica ima dva dijela;
• gomji dio korpice sa otvorom promjera 2 mm
pričvršćen je na osovinu i ima tri spojnice za
pričvršćivanje ili neki drugi uređaj koji
omogućava odvajanje donjeg dijela korpice da bi
se mogao unijeti uzorak (preparat) za ispitivanje,
i koji čvrsto drži donji dio korpice koncentrično sa
osom posude u toku rotacije (miješanja);
15 16
• donji dio korpice je izrađen od zavarene žičane

mreže (zavarenog žičanog sita) koja formira
cilindar, čija je gornja i donja ivica omotana
tankom metalnom trakom; • gornji dio osovine je povezan motorom koji
• ukoliko nije drugačije propisano, mreža je ima regulator brzine rotacije; miješalica
izrađenja od žice debljine 0,254 mm i ima treba rotirati ujednačeno bez značajnijeg
kvadratne otvore veličine 0,381 mm; za vibriranja.
ispitivanja koja se izvode u kiselom medijumu,
• vodenog kupatila koje održava
može se koristiti korpica obložena zlatnom
prevlakom debljine 2,5 m. U toku ispitivanja temperaturu medijuma za otapanje
dno korpice udaljeno je 25 mm od unutrašnjeg (rastvaranje).
dna posude.
17 18
3
11/28/2021
Izbor eksperimentalnih uslova

• što se tiče izbora eksperimentalnih uslova • Najvažniji faktori koje treba razmotriti su:
za izvođenje ispitivanja, kako bi dobiveni – izbor aparature
rezultati imali smisla i bili od koristi, – sastav i pH vrijednost medijuma
neophodno je da uslovi ispitivanja (prije – volumen medijuma
svega u pogledu sastava medijuma za – intenzitet miješanja
ispitivanje), budu što sličniji fiziološkim. – temperatura medijuma
– vrijeme uzorkovanja
19 20
• preporučuje se primjena vodenih otopina • U slučaju slabo topivih

(rastvorljivih) aktivnih
(rastvora) pH vrijednosti koje odgovara supstanci, preporučuje se
fiziološkom rasponu pH vrijednosti u primjena površinski aktivnih
gastrointestinalnom traktu: supstanci (najčešće natrijum
laurilsulfat u koncentraciji do
– voda, 1 %).
– 0,1 mol/dm3 HCl • volumen medijuma treba biti
– acetatni pufer, takav da se obezbijedi
postojanje “sink“ uslova
– fosfatni pufer (uslova osigurane topivosti);
• pored pH vrijednosti, posebnu pažnju • obično se koriste volumeni
500 - 1000 ml, mada se može
treba posvetiti jonskoj jačini, puferskom prihvatiti i primjena manjih ili
kapacitetu i vrsti jona koji su zastupljeni u većih volumena medijuma,
datom medijumu. kada je to opravdano.
21 22
• Temperatura medijuma treba biti 37 0,50,5°° C • što se tiče vremena trajanja testa,
kada se radi o peroralnim farmaceutskim uobičajeno je ispitivanje u toku 30 do 60
oblicima dok se za ispitivanje preparata za minuta u slučaju preparata sa trenutnim
vanjsku primjenu koristi temperatura oslobađanjem (immediate release dosage
320,5
0,5°°C. form),
• Kada se razmatraju hidrodinamički uslovi u • kod preparata sa modificiranim
sistemu, odnosno, intenzitet miješanja, (kontroliranim) –/modified/controlled
preporučuje se brzina obrtanja od: release/ oslobađanjem kinetiku
oslobađanja aktivne komponente potrebno
– 100 - 150 rpm za aparaturu sa rotirajućom
korpicom i je pratiti u toku nekoliko sati (6, 8, a nekim
– 50- 100 rpm za aparaturu sa rotirajućom
slučajevima čak 24 sata).
lopaticom.
23 24
4
11/28/2021
• zahtjevi za kontrolu kvaliteta u pogledu brzine • ponovljenim uzorkovanjem u prethodno

otapanja aktivne supstance postavljeni su definiranim vremenskim intervalima dobija
najčešće tako da se traži: se profil brzine otapanja (rastvaranja)
– otapanje određene količine aktivne komponente aktivne komponente koji daje bolji livid,
– nakon određenog vremena ispitivanja (na primjer: odnosno, pruža dodatne informacije o
više od 80% nakon 30 minuta), kinetici i toku procesa otapanja
• postoje i takve situacije u kojima ovakvi (rastvaranja), i može ukazati na eventualne
rezultati nisu dovoljni već se zahtijeva uticaje :
ponovljeno uzorkovanje u više vremenskih – faktora formulacije,
intervala.
– procesa proizvodnje ili
– uslova čuvanja na kinetiku oslobađanja aktivne
komponente.
25 26
• Analizom profila brzine rastvaranja (ili MODEL MATEMATIČKI IZRAZ*

oslobađanja) aktivne komponente u toku
vremena moguće je donijeti zaključke i o Kinetika nultog reda
M  M 0  k0  t
mehanizrnima uključenim u proces oslobađanja
aktivne supstance. Kinetika prvog reda ln M  ln M 0  k1  t
• S tim ciljem, uočeni profil brzine otapanja
(rastvaranja, oslobađanja) analizira se Higuchiev difuzioni model
Q  kh  t
primjenom različitih matematičkih modela da bi
se pokazalo koji tip kinetike najbolje opisuje Hixson-Crowell M 01 / 3  M 1 / 3  k  t
posmatrani profil.
Korsmayer-Peppas
• Pregled najčešće primenjivanih matematičkih Q  k t n
modela koji se koriste u analizi procesa
oslobađanja aktivne supstance iz farmaceutskog Tabela1. Pregled najčešće primenjivanih matematičkih modela
koji opisuju kinetiku oslobađanja aktivne komponente iz
oblika prikazan je u Tabeli 1. farmaceutskih oblika
27 28
• *M0- količina neotopljene (nerastvorene) TESTIRANJA BRZINE OTAPANJA/

supstance na početku procesa otapanja
(rastvaranja) (t=0) PROFILA OSLOBAĐANJA U
• M - količina neotopljene (nerastvorene) RAZVOJU I KONTROLI
supstance nakon vremena t
KONVENCIONALNIH I
• Q – količina otopljene (rastvorene) supstance
nakon vremena t (Q= M0 - M) FARMACEUTSKIH OBLIKA SA
• k0, kh, k1, k- odgovarajuće konstante brzine MODIFICIRANIM/KONTROLIRANIM
otapanja (rastvaranja)
• n – difuzioni eksponent Korsmayer-Peppas-ovog
OSLOBAĐANJEM
kinetičkog modela
29 30
5
11/28/2021
• brzina otapanja (stepen disolucije)

pojednostavljeno, podrazumjeva otapanje
aktivnog principa iz farmaceutskog oblika.
• a u novije vrijeme i u druge modificirane
• pod farmaceutskim oblicima hronološki oblike:
gledano, misli se na:
– peroralne suspenzije za sistemsku upotrebu,
– tablete i kapsule sa trenutnim oslobađanjem,
– transdermalni flasteri,
• koje su se daljnjim razvojem farmaceutske – preparati za žvakanje,
tehnologije transformirale u oblike sa: – prašci i
– produženim/odloženim otpuštanjem aktivnih – granule
supstanci,
31 32
• u većini slučajeva dezintegracija predstavlja • također, evidentirano je da adekvatna

preduvjet otapanja aktivne supstance što je u
skladu sa činjenicom da je u periodu od 1945.- dezintegracija ne podrazumjeva istovremeno
1950. vrijeme raspadanja (dezintegracije) bila i zadovoljavajuće otapanje aktivnih supstanci
osnova testiranja tableta i kapsula u skladu sa BP uz adekvatan klinički efekat.
i USP.
• u ovom periodu, primjećeno je da učestalost • ova vrsta neslaganja u prvom redu je uočena
neželjenih djelovanja aspirina korelira sa za preparate pojedinih lipofilnih vitamina i
topivošću. slabo topivih aktivnih supstanci
• ovo je ukazalo i na činjenicu da su
bioraspoloživost i topivost usko povezani, te da • dva značajna procesa tokom 60-ih godina
testovi dezintegracije i otapanja nisu samo bila su preduvjet razvoju testiranja brzine
garancija dobrog i konzistentnog kvaliteta čvrstog otapanja.
oblika doziranja, nego i eventualnih bioloških
performansi lijeka.
33 34
• prvi je predstavljao razvoj pouzdanih i

rutinskih analitičkih procedura ispitivanja, a
drugi značajnije uvođenje saznanja iz
fizikalne kemije u farmaceutska istraživanja.
OSNOVNI ASPEKTI TESTIRANJA
• u ovom periodu, sistemom pokušaja i BRZINE OTAPANJA/ PROFILA
pogreške, prezentovana su istraživanja i OSLOBAĐANJA FARMACEUTSKIH
aparature koja će poslužiti kao osnova
OBLIKA
intenzivnog razvoja ovog područja testiranja
od 70-ih godina do danas.
35 36
6
11/28/2021
• zvanično je u USP 18 (1970. godina) uvrštena • Aparatura I prvenstveno je namjenjena za

aparatura košarica (aparatura I) koja je odmah ispitivanje:
usvojena u šest monografija, a 1978. godine je
zvanično usvojena i aparatura lopatica – kapsula,
(aparatura II). – granula/ peleta,
• u USP 21 (1985. godina) uvršteno je opšte – film-obloženih preparata sa odgođenim
poglavlje “Drug Release” koje predstavlja otpuštanjem (gastrorezistentni preparati),
osnovu u testiranju preparata sa modificiranim – preparata koji imaju tendenciju da plutaju na
otpuštanjem (testiranje profila oslobađanja) a površini disolucionog medija i
broj zvaničnih monografija koji predviđa – za testiranje preparata uz upotrebu
testiranje brzine otapanja/ profila oslobađanja odgovarajućeg surfaktanta u disolucionom mediju
(npr. natrijum lauril sulfat, Tween 20, CTAB).
porastao je sa 6 u 1970. godini na 400 u 1985.
godini.
37 38
Prof. dr. Edina Vranić Prof. dr. Edina Vranić
• s obzirom da je vremenski prva uvedena u zvaničnu • Aparatura II u prvom redu zbog svoje
upotrebu, postoji veliki broj monografija,
jednostavnosti, predstavlja metodu prvog izbora
• automatizacija testiranja je značajna prednost za za ispitivanje:
rutinsku upotrebu i u većini slučajeva moguća je – tableta ali i
brza, potpuna izmjena disolucionog medija. – kapsula,
– granula/ peleta,
• ograničenja upotrebe ove aparature u prvom redu
su vezana: – film-obloženih preparata sa odgođenim otpuštanjem
– za postojanje hidrodinamičke “mrtve zone” ispod košarica, (gastrorezistentni preparati).
– mogućnost formiranja zračnih međuprostora koji mogu da • praktično posjeduje sve pozitivne odlike
dovedu do slabije difuzije otopljene aktivne supstance i
lažno sniženih rezultata (neophodna adekvatna deareacija aparature I, a nedostaci vezani uz eventualno
disolucionog medija) i plutanje preparata na površini disolucionog
– ograničena upotreba za slabo topive aktivne supstance
zbog malog volumena disolucionog medija. medija mogu biti prevaziđeni upotrebom
adekvatnih sinkera.
39 40
• sinkeri dodatno mogu spriječiti adheziju • u toku razvoja farmaceutskog proizvoda,

farmaceutskog oblika za staklenu površinu uticaj formiranja konusa se prevazilazi
disolucione posude, a oba procesa upotrebom takozvanih “peak” disolucionih
(plutanje i adhezija) mogu u značajnoj posuda;
mjeri kompromitovati dobivene rezultate o • one sprečavaju formiranje “mrtve zone” ali
čemu treba voditi računa u laboratorijskom koje također nisu u skladu sa farmakopejskim
radu. specifikacijama za aparaturu I i II.
• pored činjenice da aparature I i II pokrivaju
• dodatna ograničenja su vezana za
testiranje većine farmaceutskih oblika sa
otežanu, potpunu izmjenu disolucionog trenutnim oslobađanjem, pojedini modificirani
medija i pojavu hidrodinamičke “mrtve oblici zahtijevali su razvoj novih aparatura.
zone” ispod lopatice na što upućuje
formiranje konusa.
41 42
7
11/28/2021
• USP aparatura III (aparatura rotirajućih cilindara

• hidrodinamičke sile prisutne kod ove aparature
ili Bio-dis) usvojena je 1991. godine i
višestruko su jače nego kod aparature II (npr. 5
predstavljala je izvedenicu iz USP aparata za
rotacija/ min u aparaturi III ekvivalentno je 50
testiranje vremena dezintegracije.
rotacija/ min u aparaturi II).
• aparat se sastoji od 7 redova sa po 6 cilindara
• iako se ne koristi u značajnijoj mjeri u rutinskim
koji omogućavaju testiranje uzoraka sa
kontrolnim ispitivanjima, široko se koristi u
modificiranim otpuštanjem (npr.
istraživanju i razvoju farmacetskih oblika.
gastrorezistentne tablete) uz brzu izmjenu pH
disolucionog medija i automatizaciju postupka • osnovni nedostatak predstavlja mali volumen
testiranja. disolucionog medija (maksimalno 250 ml po
cilindru) i ograničen broj dostupnih rezultata koji
• dodatno postojanje “mrtvih zona” prisutnih kod
bi osigurali adekvatnu statističku interpretaciju i
USP aparatura I i II ili formiranje konusa, je
ukazali na smjernice za buduća ispitivanja.
uspješno prevaziđeno konstrukcijom aparata.
43 44
• USP aparatura IV (aparatura sa protočnim • laboratorijski je zahtjevna za izvođenje, počev

ćelijama) iako zvanično usvojena 1990. godine, od vremena potrebnog za pripremu i deaeraciju
ispitivana je od 1957. godine i na izvjestan način medija do potrošnje disolucionog medija po
predstavljala je polaznu osnovu u razvoju USP protočnoj ćeliji koja u zatvorenom sistemu može
aparature I i II. da varira od 500 mL do 4000 mL, a
• zbog činjenice da tokom testiranja, kroz komoru • u krajnjem slučaju teoretski, kod otvorenih
sa uzorkom kontinuirano protiče disolucioni sistema gdje postoji konstantan dotok
medij, predstavlja metodu izbora za preparate disolucionog medija moguće je pratiti brzinu
sa trenutnim oslobađanjem koji sadrže slabo otapanja izrazito slabo topivih supstanci do
topive i/ ili lipofilne aktivne supstance. potpunog otapanja.
• svojom konstrukcijom omogućava ispitivanje • prednosti ove aparature ogledaju se u prvom
brzine otapanja ne samo tableta, filmom redu u mogućnosti brzih promjena pH
obloženih tableta ili kapsula već i supozitorija, disolucionog medija, mogućnosti kontinuiranog
polučvrstih farmaceutskih oblika, prašaka, uzorkovanja i neovisnosti testiranja među
granula i implantata. različitim protočnim ćelijama.
45 46
• USP aparature V, VI i VII zvanično su • jednostavnost se ogleda u činjenici da se za

usvojene 1990. godine i predstavljale su testiranje koristi aparatura II kojoj je dodat disk
potencijalno rješenje za testiranje od nehrđajućeg čelika i/ ili teflona u obliku mreže
transdermalnih sistema (flastera). sa odgovarajućim otvorom koji omogućava
• posmatrajući s današnje vremenske distance, fiksiranje ispitivanog transdermalnog flastera ali
istovremeno predstavlja i nedostatak jer
postoje sugestije da u upotrebi ostane samo
određuje maksimalnu veličinu transdermalnog
aparatura V (lopatica preko diska) jer ista
flastera koju je moguće testirati.
predstavlja u isto vrijeme i jednostavno i
• testiranje se provodi sa disolucionim medijem
efikasno rješenje u ispitivanju ove vrste
pH 5,0-6,0 na temperaturi od 320C± 0,50C što
preparata. oponaša fiziološke uslove koji vladaju na koži.
47 48
8
11/28/2021
• većinu pobrojanih USP aparatura preuzela je i

Ph.Eur. uz izvjesne manje modifikacije u
specifikacijama uslovljene razlikama u mjernim KRITIČNI LABORATORIJSKI
sistemima u USA i Evropi.
KORACI U TESTIRANJU BRZINE
• rasprostranjenost upotrebe USP aparature I i II u
testiranju brzine otapanja/ profila oslobađanja
OTAPANJA/ PROFILA
farmaceutskih oblika dobrim je dijelom OSLOBAĐANJA
uslovljena i jednostavnošću aparature i postupka FARMACEUTSKIH OBLIKA
testiranja što s druge strane, u sebi krije i APARATUROM I/ II
određene opasnosti da se podcijene faktori koji
mogu da naruše provođenje testiranja u skladu
sa propisanim uslovima
49 50
• s obzirom da na tržištu postoje aparati za • ovaj test zasnovan je na upotrebi kalibracionih

tableta, i treba da osigura provjeru sistema u
testiranje brzine otapanja/ profila
cjelini i onih parametara koji se ne mjere na
oslobađanja različitih proizvođača, u konvencionalan način:
farmakopejskim monografijama – stepen vibracija,
specificiran je dizajn koji aparati moraju – čistoću dijelova aparata koji su u kontaktu sa
ispunjavati da bi se mogli nesmetano disolucionim medijem,
koristiti. – stepen deaerecije disolucionog medija.
– najčešće se koriste USP kalibracione tablete za
• pored farmakopejskih zahtjeva koje svaka aparaturu I., II. i V (prednizon tablete 10 mg i salicilna
aparatura mora zadovoljiti, USP od 1978. kiselina tablete 300 mg) i
godine propisuje test prikladnosti – aparaturu III (klorfeniramin maleat tablete sa
aparature produženim otpuštanjem 16 mg).
51 52
• posljednjih godina, Food and Drug • mehanička kvalifikacija kao širi pojam
Administration (FDA) kao alternativu upotrebi
dodatno obuhvata provjeru dimenzija
kalibracionih tableta otvara mogućnost
aparature u skladu sa specifikacijama
korištenja mehaničke kalibracije.
navedenim u USP ili Ph.Eur.
• ovom vrstom kalibracije, uz upotrebu
odgovarajućih, certificiranih instrumenata • nemogućnost adekvatne procjene stepena
provjeravaju se sljedeći parametri: vibracija bile su primarni razlog zbog kojeg su
– stepen centriranosti i vertikalna orijentacija nosača u upotrebu uvedene kalibracione tablete.
lopatica/ košarica, • i do danas, ovaj parameter je ostao u žiži
– stepen centriranosti košarica, interesovanja istraživača.
– stepen centriranosti i vertikalna orijentacija
disolucionih posuda,
– stepen uranjanja i brzina vrtnje lopatica/ košarica.
53 54
9
11/28/2021
• općenito, vibracije povećavaju stepen • čistoća disolucionih posuda ili površine lopatica/
oslobađanja (otapanja, disolucije) a najčešće su košarica može biti uzrok lažno povišenih
uzrokovane: rezultata ukoliko su prisutna površinska
– dotrajalošću sistema prenosa obrtanja u samom onečišćenja koja uzrokuju lokalno vrtloženje i
aparatu ili mijenjaju hidrodinamska svojstva u disolucionom
– eksternim vibracijama prisutnim u laboratorijskom mediju.
okruženju:
• rad magnetnih mješalica, • s druge strane, prisustvo ogrebotina metalnih ili
• centrifuga, staklenih površina može uzrokovati identične
• frižidera) ili čak
probleme što sugerira da je potrebno pažljivo
– vanjskom okruženju
• intenzivan saobraćaj,
čišćenje i eventualna zamjena izgrebanih i
oštećenih dijelova.
• što upućuje da na navedene parametre treba
obratiti pažnju pri instalaciji opreme i u toku
svakodnevnog rada.
55 56
• prisustvo otopljenih gasova u disolucionom • Najčešće metode deaeracije su:

mediju (mediju za otapanje) može uzrokovati – zagrijavanje disolucionog medija na 410C;
lažno snižene rezultate stepena disocijacije – vakuum filtracija kroz filter poroznosti 0,45 µm;
pojedinih lijekova;
– tretiranje medija na ultrasoničnom kupatilu;
• farmakopejaki propisi u principu sugeriraju ili – uvođenje helijuma u disolucioni medij (zbog
korištenje navedenih ili razvoj alternativnih cijene koštanja rjeđe se koristi).
metoda deaeracije koji bi bili validirani u
laboratorijskim uslovima.
57 58
• Deaerirani medijum za otapanje treba pažljivo

usuti u disolucione posude i što prije započeti
testiranje zbog dvosmjernosti procesa i
postupne aeracije medija.
• postupak pojedinih analitičara da poslije sipanja
medija u disolucione posude, ubrzaju
zagrijavanje pokretanjem vrtnje lopatica/
košarica ubrzava proces aeracije i ne
preporučuje se.
• na tržištu postoje MPS (eng. Media Preparation
Station) -uređaji više proizvođača koji služe za
automatsku pripremu, deaeraciju i odmjeravanje
tačnog volumena disolucionog medija.
59 60
10
11/28/2021
• pored konvencionalnih farmaceutskih oblika

postoji interes stručne javnosti da se primjenom
TESTIRANJA BRZINE OTAPANJA/ što jednostavnijih aparatura i analitičkih tehnika
provede testiranje brzine otapanja/ profila
PROFILA OSLOBAĐANJA oslobađanja na izvjestan način modificiranih
FARMACEUTSKIH OBLIKA SA farmaceutskih oblika koji do sada nisu ispitivani
MODIFICIRANIM/KONTROLIRANIM na ovaj način.
OSLOBAĐANJEM • u tom smislu, u skladu sa smjernicama FIP-a
(Federation International Pharmaceutique) i
AAPS (American Association of Pharmaceutical
Scientists) možemo izdvojiti sljedeće dozirne
oblike:
61 62
• Peroralne suspenzije (za sistemsku PERORALNE SUSPENZIJE

upotrebu)
• Tablete koje se raspadaju u ustima (ZA SISTEMSKU UPOTREBU)
• Tablete za žvakanje • predviđeno je da se testiraju metodom
• Transdermalni flasteri lopatica, u vodi kao disolucionom mediju.
• Polučvrsti preparati za kožu (kreme, masti,
gelovi) • preporučuje se brzina rotacije lopatica od
• Supozitoriji 25 obrtaja/ min za suspenzije niske
• Ljekovite žvakaće gume viskoznosti i 75 obrtaja/ min za viskoznije
• Prašci i granule suspenzije.
63 64
• način apliciranja uzoraka treba biti takav da na TABLETE KOJE SE RASPADAJU U

što bolji način oponaša fiziološko uzimanje
lijeka, USTIMA
– po mogućnosti uvodeći volumetrijsku pipetu sa • formiraju in situ suspenziju nakon brze
uzorkom na dno disolucione posude (za suspenzije dezintegreacije (uobičajeno unutar 1 minute).
niske viskoznosti) ili
• u najvećem broju slučajeva su filmom obložene
– sipajući prethodno odvagani uzorak u tariranoj posudi
kako bi se poboljšala organoleptička svojstva, a
u tankom mlazu (za viskoznije suspenzije) kako bi se
spriječila prijevremena disolucija. postojanje ovojnice može odredeiti stepen
brzine otapanja.
• ispitivana količina lijeka treba odgovarati
terapijski uzetoj dozi; • testiranje brzine otapanja provodi se kao za
obične tablete ili kao za prethodno opisane
• ukoliko se radi o suspenziji aktivne supstance
peroralne suspenzije.
slabije topivosti poželjnije je primjena dijela doze
(10-20 %) nego upotreba surfaktanata
65 66
11
11/28/2021
TABLETE ZA ŽVAKANJE
• aparatura sa lopaticama predstavlja metodu • principijelno, u testiranju ovih oblika
prvog izbora, uz preporučenu brzinu rotacije rukovodimo se kao da se radi o običnim
od 50 obrtaja/ min koja se po potrebi može tabletama iz razloga što postoji mogućnost
povećavati; da pacijent proguta nesažvakanu tabletu;
• u slučaju tableta koje se vrlo brzo otapaju, • tablete za žvakanje u svom sastavu ne
umjesto testiranja brzine otapanja može se sadrže sredstva za dezintegraciju zbog čega
upotrijebiti i vrijeme raspadanja uz je neophodna sila žvakanja kako bi se
zadovoljavajuću diskriminatornost testiranja; osiguralo oslobađanje aktivnih supstanci;
67 68
• gdje je moguće, primjenjuju se isti postupci TRANSDERMALNI FLASTERI

testiranja kao za obične tablete ispitivane
supstance uz mogućnost da se koristi veća • metoda izbora za ispitivanje brzine otapanja
brzina obrtanja ili duže vrijeme testiranja aktivne supstance iz transdermalnih flastera
zbog nedostatka dezintegracionog sredstva u jeste USP aparatura V, uz upotrebu diska od
ispitivanoj formulaciji. nehrđajućeg čelika.
• USP aparatura III predstavlja dobru • uslovi testiranja kao što je prije navedeno,
alternativnu metodu testiranja s obzirom da trebaju oponašati fiziološke uslove kože,
osigurava zadovoljavajući stepen miješanja testiranje se provodi sa disolucionim medijem
uzorka. pH 5,0-6,0 na temperaturi od 320C± 0,50C.
69 70
• u Ph.Eur., u poglavlju 2.9.4 (eng. Dissolution test

for transdermal patches) propisuje se testiranje
brzine otapanja aktivnih supstanci iz
transdermalnih sistema u; • općenito, Ph.Eur. za ova ispitivanja
– aparaturi sa lopaticom preko diska, uz upotrebu preporučuje brzinu obrtanja od 100 obrtaja/
diska od nehrđajućeg čelika (eng. disk assembly min i po potrebi dozvoljava testiranje dijela
method); transdermalnih flastera u slučaju da se radi o
– aparaturi sa lopaticom iznad ćelije za ekstrakciju slabo topivim aktivnim supstancama.
(eng. cell method) i
– aparaturi sa rotirajućim cilindrom (eng. rotating
cylinder method), gde se umjesto lopatice koristi
cilindar od nehrđajućeg čelika, koji služi i kao
elemenat za miješanje.
71 72
12
11/28/2021
POLUČVRSTI PREPARATI ZA
KOŽU (KREME, MASTI, GELOVI)
• detaljan opis aparature i postupaka ispitivanja
brzine otapanja aktivne supstance iz polučvrstih
preparata za kožu, veoma rijetko se može naći u
farmakopejama jer isti nisu obuhvaćeni
propisima niti u USP niti u Ph.Eur.
• prema preporukama FIP/ AAPS za ispitivanje
brzine otapanja aktivne supstance iz polučvrstih
preparata za topikalnu primjenu preporučuje se
Franz-ova difuziona ćelija.
73 74
• u radovima koji obrađuju problematiku • “Enhancer“ ćelija je predviđena za ispitivanje

kinetike oslobađanja aktivne supstance iz brzine oslobađanja aktivnih supstanci iz masti,
polučvrstih farmaceutskih oblika za kožu, krema, gelova i suspenzija.
eksperimenti su rađeni na Franz-ovoj ćeliji, a • “Enhancer“ ćelija je u potpunosti izrađena od
vrlo rijetko upotrebom Enhancer ćelije; fluorougljikovodoničnih polimera, što je čini
otpornom i inertnom za veliki broj aktivnih i
• prema najnovijim literaturnim podacima, pomoćnih supstanci.
ispitivanje se može izvoditi i na USP aparaturi
• u katalogu proizvođača (VanKel, SAD) navodi se
IV, pri čemu je protočna ćelija specijalno
mogućnost da se ova ćelija može koristiti sa
razvijena za ovu vrstu preparata; USP aparaturom II i to sa zapreminom
disolucionog medija od 100 do 1000 mL, jer se
sam volumen ćelije može podešavati.
75 76
• FDA preporučuje da se testiranje brzine

otapanja izvodi uz primjenu Franz-ove ćelije i • vrijeme uzorkovanja i ukupno vrijeme trajanja
daje zahtjeve za brzinu otapanja aktivne testa moraju biti određeni i standardizovani u
supstance. preliminarnim ispitivanjima a uobičajeno trajanja
testa u laboratorijskim uslovima je šest sati za
• Franz-ova difuziona ćelija se smatra ukupan broj od šest ćelija.
najpogodnijom aparaturom i za praćenje
promjena koje nastaju nakon stavljanja u promet • mehanizam oslobađanja aktivne supstance iz
polučvrstih farmaceutskih oblika za primjenu na ispitivanih formulacija se analizira primjenom
kožu. različitih modela za praćenje oslobađanja (npr.
Higuchi model, Hixon-Crowell-ov model, kinetika
• u toku testiranja, održava se radna temperatura nultog reda, kinetika prvog reda).
od 32ºC (za polučvrste preparate za primjenu na
kožu) proticanjem vode kroz spoljašnje vodeno • na osnovu pomenutih modela može se
kupatilo, uz izuzetak za preparate koji se procijeniti tip kinetike, izračunati vrijednost
apliciraju na određene membrane (npr. difuzionog koeficijenta i općenito definisati profil
vaginalna sluzokoža) kada je preporučena oslobađanja
temperatura disolucionog medija 37ºC.
77 78
13
11/28/2021
SUPOZITORIJI LJEKOVITE ŽVAKAĆE GUME

• standardne ili modificirane USP aparature I, II i • za testiranje ove vrste preparata kao kritičan
IV koriste se u ispitivanju supozitorija. parameter koji utiče na profil oslobađanja navodi
se intenzitet i frekvencija akcije “žvakanja”.
• modificirane aparature uz upotrebu
odgovarajućih sinkera ili žičanih mrežica koriste • Ph.Eur., u poglavlju 2.9.25 (eng. Dissolution test
for medicated chewing gums) specificira
se kada se radi o lipofilnim supozitorijima. upotrebu aparature s tri klipa, pri temperaturi od
• na osnovu dostupnih istraživanja još uvijek nije 370C±0,50C i frekvenciji “žvakanja“ od 60
preciziran sastav disolucionog medija koji bi ciklusa/ min.
adekvatno simulirao in vivo oslobađanje aktivne • kao disolucioni medij koristi se fosfatni pufer pH
supstance iz supozitorija. 6,0 (fiziološki pH salive za odrasle je 6,4 a za
djecu 7,3)
79 80
PRAŠCI I GRANULE
• za ovu vrstu formulacija USP aparatura IV • ukoliko ispitivani preparat ne posjeduje
(aparatura protočnih ćelija) predstavlja zadovoljavajući stepen vlaženja, neophodna je
metodu izbora. upotreba surfaktanta u disolucionom mediju ali u
optimalnoj koncentraciji koja neće narušiti
• stepen otapanja aktivnih supstanci iz ovih diskriminatornost testiranja.
oblika u značajnoj mjeri ovisi od stepena • u pojedinim slučajevima, upotreba staklenih
vlaženja i površine i raspodjele veličine kuglica pomiješanih sa uzorkom može poboljšati
čestica. stepen vlaženja i eliminirati upotrebu surfaktanta
u pripremi disolucionog medija.
81 82
• u mnogim situacijama, kao što je:

– ispitivanje različitih serija istog preparata,
– ispitivanje preparata prije i poslije izvođenja izvjesnih
izmjena u formulaciji i slično,
• javlja se potreba za poređenjem profila brzine
POREĐENJE PROFILA BRZINE otapanja (rastvaranja).
OTAPANJA (RASTVARANJA, • najšire prihvaćena metoda koja omogućava
OSLOBAĐANJA) poređenje profila brzine otapanja (rastvaranja,
oslobađanja) jeste izračunavanje, takozvanih:
– faktora razlike (difference factor), f1 i
– faktora sličnosti (similarity factor), f2
• koji su prikazani sljedećim jednačinama:
83 84
14
11/28/2021
R
t 1
t  Tt
f1  100 • n - broj uzorkovanja
n
• Rt – procenat (količina) aktivne supstance
R
t 1
t oslobođen nakon vremena t u slučaju
referentnog (nepromijenjenog) proizvoda
• Tt - procenat (količina) aktivne supstance
0 ,5
 1 n 2
 oslobođen nakon vremena t u slučaju
f 2  50 log 1   Rt  Tt    100 ispitivanog (promijenjenog) proizvoda
 n t 1  
85 86
Industrijska farmacija II Prof. dr. Edina Vranić
• vrijednosti opisanih faktora izračunavaju • Ispitivani profili se mogu smatrati sličnim

se na osnovu srednjih vrijednosti dobijenih ako je:
ispitivanjem najmanje 6 odn. 12 0 < f1 < 15
pojedinačnih uzoraka, pri čemu se u obzir i/ili
uzima najviše jedna vrijednost nakon
postizanja kompletnog oslobađanja, ako je
odnosno, kada je oslobođeno više od 85% 50 < f2 < 100.
aktivne komponente.
87 88
89 90
15
11/28/2021
• načini klasifikacije aktivnih supstanci su

BIOFARMACEUTSKI SISTEM brojni i raznovrsni, i, u zavisnosti od
KLASIFIKACIJE LIJEKOVA izabranog kriterijuma, aktivne supstance
(B
Biopharmaceutical se mogu podijeliti prema:
Classification System-BCS) • porijeklu,
• hemijskoj strukturi,
• farmakološkom djelovanju.
91 92
• ovaj sistem zasnovan je na podjeli prema

topivosti (rastvorljivosti) (engl., solubility
solubility) i
permeabilnosti (engl., permeability
permeability) aktivne
• polazeći od biofarmaceutskih principa i supstance, kao i njenoj brzini otapanja
mehanističkih modela koji opisuju proces (rastvaranja) iz farmaceutskog oblika (engl.,
dissolution).
dissolution
apsorpcije aktivnih supstanci nakon oralne
• kada se radi o konvencionalnim farmaceutskim
primjene preparata, 1995. godine preparatima za oralnu primjenu (sa trenutnim
predložen je novi, tzv. oslobađanjem), podrazumijeva se da brzina
BIOFARMACEUTSKI SISTEM oslobađanja aktivne supstance iz farmaceutskog
KLASIFIKACIJE LIJEKOVA (BCS). oblika zavisi od njene topivosti (rastvorljivosti), a
brzina apsorpcije u organizmu od permeabilnosti
same aktivne supstance;
93 94
I supstance koje pokazuju dobru (visoku) topivost

grupa/ - (rastvorljivost) i visoku permeabilnost (high
high
klasa solubility/ high permeability)
permeability
supstance koje se slabo otapaju (rastvaraju)
II
• podrazumijvajući da se topivost grupa/ -
(niska rastvorljivost), ali pokazuju visoku
permeabilnost (low
low solubility/ high
(rastvorljivost), kao i permeabilnost klasa
permeability).
permeability
aktivnih supstanci mogu kvalitativno supstance koje pokazuju dobru (visoku) topivost
III
opisati kao "visoka (dobra)" ili "niska (rastvorljivost), ali nisku permeabilnost (high
high
grupa/
- solubility/ low permeability).
permeability U ovom slučaju je
(loša)", u okviru predloženog sistema klasa
permeabilnost ograničavajući faktor za
klasifikacije formirane su četiri grupe: apsorpciju lijeka-
čine supstance koje pokazuju lošu (nisku)
IV rastvorljivost i nisku permeabilnost (low
low
grupa/ - solubility/low permeability).
permeability Praktično je mali
klasa broj ovakvih supstanci koje su namijenjene za
peroralnu primjenu
95 96
16
11/28/2021
• predloženi sistem klasifikacije podrazumijeva • ovi parametri su definirani imajući u vidu

definiranje određenih bezdimenzionih uticaj različitih:
parametara; – fizičko-hemijskih (in vitro) i
• oni karakteriziraju aktivnu supstancu u – fizioloških (in vivo) parametara i
pogledu brzine otapanja (rastvaranja) i brzine • predstavljaju osnov za klasifikaciju aktivnih
apsorpcije, a označeni su kao: supstanci, kao i predviđanje frakcije
– dozni broj (dose number), apsorbiranog lijeka (Fa).
– broj brzine otapanja (rastvaranja) (dissolution
number) i
– apsorpcioni broj (aborption number).
97 98
Dozni broj (Do) M 0 / V0

• izračunava se na osnovu:
D0 
– terapijske doze i
CS
– topivosti (rastvorljivosti) aktivne supstance
• predstavlja kriterijum za klasifikaciju gdje je:
supstanci na dobro topive (rastvorljive) i M0 - doza aktivne supstance
slabo topive (rastvorljive) u okviru V0 - volumen tečnosti uzet sa lijekom (250 ml, odn.
Biofarmaceutskog sistema klasifikacije jedna čaša)
(BCS). Cs – topivost (rastvorljivost) aktivne supstance
99 100
• vrijednost doznog broja ukazuje na to da li se

propisana doza aktivne supstance može
otopiti (rastvoriti) u 250 ml vodenog medijuma • vrijednosti doznog broja manje od 1
(što je uzeto kao prosječni volumen sadržaja pokazuju da će se propisana doza aktivne
u želucu ako se lijek uzme sa čašom vode). supstance otopiti (rastvoriti) u volumenu od
250 ml vodenog medijuma i takve supstance
se smatraju dobro topivim (rastvorljivim).
101 102
17
11/28/2021
Broj brzine otapanja (rastvaranja)

• vrijednosti doznog broja veće od 1 • zavisi od veličine čestica i topivosti
pokazuju da je za otapanje (rastvaranje) (rastvorljivosti) same aktivne supstance;
propisane doze potrebno više od 250 ml
• predstavlja odnos vremena zadržavanja
vodenog medijuma i takve supstance se
i vremena otapanja (rastvaranja)
označavaju kao slabo topive (rastvorljive).
aktivne supstance u tankom crijevu.
103 104
D  CS 4    r02 3  D  CS t Apsorpcioni broj (An)

Dn    t res  t res   res
r0 4 2 t diss
   r03     r0
3 • predstavlja odnos vremena zadržavanja
aktivne supstance u tankom crijevu i
gdje je: vremena apsorpcije.
-D - koeficijent difuzije
Peff t
-r0 - poluprečnik čestice na početku procesa otapanja
(rastvaranja) An   t res  res
- - specifična gustina čvrste faze R t abs
-tres- vrijeme zadržavanja aktivne supstance u tankom
crijevu gdje je:
-tdiss - vrijeme otapanja (rastvaranja) aktivne supstance u -Peff- permeabilnost
tankom crijevu -R - poluprečnik tankog crijeva
-tabs- vrijeme apsorpcije (tabs= (kabs)-l)
105 106
• značajno je uočiti da supstance koje imaju • u slučaju lijekova sa niskim doznim brojem,
brzina apsorpcije je ograničena brzinom
bliske vrijednosti za topivost
otapanja (rastvaranja);
(rastvorljivost), se razlikuju po terapijskim
dozama, pokazuju i razlike u doznom • u tom slučaju se biološka raspoloživost može
povećati usitnjavanjem (mikronizacijom) ili
broju.
solubilizacijom same aktivne supstance.
• kod lijekova sa visokim doznim brojem,
brzina apsorpcije ograničena je topivošću
(rastvorljivošću) same supstance i veoma je
teško postići poboljšanje bioraspoloživosti.
107 108
18
11/28/2021
• u slučaju slabo topivih (rastvorljivih) supstanci,

• na osnovu vrijednosti D0, Dn i An, moguće je situacija je nešto složenija, ograničavajući faktor
predvidjeti udio apsorbiranog lijeka, Fa. koji određuje brzinu apsorpcije je brzina
otapanja (rastvaranja) in vivo, pri čemu, na
• kada se radi o supstancama sa dobrom
brzinu otapanja (rastvaranja) aktivnih supstanci
topivošću (rastvorljivošću), Fa se može in vivo mogu uticati brojni faktori (kao što su:
izračunati na osnovu slijedeće jednačine: – volumen medijuma,
– pH vrijednost,
Fa  1  e 2 An – prisustvo površinski aktivnih supstanci) koji se
mijenjaju duž gastrointestinalnog trakta, kao i u
– funkciji vremena.
109 110
• s obzirom na veliki broj promjenjljivih i

kompleksnost razmatranja koja važe u ovom
slučaju, moraju se uzeti u obzir transport:
– otopljene i • na osnovu numeričkog rješenja postavljenog
sistema jednačina moguće je konstruirati
– neotopljene frakcije lijeka duž
odgovarajuće dijagrame;
gastrointestinalnog trakta,
• oni koji predstavljaju odnos D0, Dn i An u
• potrebno je definirati odgovarajući sistem
slučaju slabo topivih (rastvorljivih) supstanci i
diferencijalnih jednačina koji opisuju ukupnu
grafičkim putem odrediti predviđenu
ravnotežu masa.
vrijednost frakcije apsorbovanog lijeka (Fa).
111 112
U Tabeli 1. navedeni su primjeri pojedinih supstanci,

klasificiranih prema grupama/klasama Biofarmaceutskog Grupa I – dobra topivost / dobra
sistema klasifikacije.
 paracetamol
permeabilnost
grupa/  metoprolol
I -
klasa  amlodipin
Tabela 1. Primjeri • grupa aktivnih supstanci (npr. metoprolol),
 l-dopa klasifikacije
 naproksen aktivnih supstanci koje se resorbiraju u visokom stepenu;
grupa/
II -  karbamazepin prema
klasa
 verapamil biofarmaceutskom • ograničavajući faktor za brzinu apsorpcije je
 atenolol
sistemu brzina otapanja lijeka ili brzina pražnjenja
klasifikacije
grupa/  hidrohlortiazid želuca (kada se lijek veoma brzo otapa).
III -
klasa  enapapril
 ranitidin
 furosemid
grupa/
IV -  azitromicin
klasa
 glibenklamid
113 114
19
11/28/2021
• kada se in vivo lijek veoma brzo otapa iz

• to znači da je za ovu grupu dovoljno
konvencionalnog preparata u poređenju sa
preporučenim in vitro testovima
brzinom pražnjenja želuca, izvođenje in
demonstrirati dovoljno veliku brzinu
vivo ispitivanja (slično peroralnim
otapanja aktivne supstance iz formulacije
otopinama) nije neophodno;
kao pokazatelj in vivo otapanja i na tome
• ovo važi pod uslovom da je potvrđeno da zasnovati zaključak o in vivo ponašanju,
pomoćne supstance (ekscipijensi) iz odnosno na formulaciji ne izvoditi
formulacije značajno ne utiču na ispitivanje BR/BE.
apsorpciju aktivne supstance;
115 116
Grupa II – loša topivost/ dobra

Grupa III – dobra topivost / loša
permeabilnost
permeabilnost
• brzina apsorpcije ovih aktivnih supstanci (npr.
fenitoin) je ograničena brzinom njihovog
otapanja/ oslobađanja i obično se apsorbiraju • za ovu grupu (npr. cimetidin)
sporije od I grupe. ograničavajući faktor za proces apsorpcije
• svi faktori koji mogu uticati na brzinu otapanja je permeabilnost aktivne supstance;
(faktori formulacije i faktori GIT-a) mogu
mijenjati apsorpciju.
• od posebne važnosti je definiranje medijuma i
metode za in vitro ispitivanje brzine otapanja
(oslobađanja aktivne supstance iz oblika) i
uspostavljanje in vitro / in vivo korelacije. 117 118
• i brzina i stepen apsorpcije može veoma Grupa IV loša topivost/ loša

varirati; permeabilnost
• ako je brzina otapanja/ oslobađanja aktivne • sa ovom grupom (npr. furosemid) javljaju
supstance iz oblika dovoljno velika, tj. ako se se teškoće pri razvoju formulacije
85% aktivne supstance otapa za manje od 15 terapijski efikasnih peroralnih
minuta, ova varijabilnost potiče prvenstveno farmaceutskih oblika i podliježe in vivo
od: ispitivanju
– GIT tranzita,
– sadržaja lumena i permeabilnosti membrane,
• a ne od faktora formulacije preparata
119 120
20
11/28/2021
• BCS je zajedno sa karakteristikama in vitro • za proizvođače je od posebne važnosti

testa brzine otapanja/oslobađanja aktivne upotreba ovog sistema u postavljanju
supstance iz oblika obuhvaćen je regulativom kriterijuma za oslobađanje konvencionalnih
je i predstavlja značajan vodič farmaceutskoj farmaceutskih oblika od ispitivanja BR/BE, sa
industriji; ciljem uštede vremena i novca u procesu
• danas je velika pažnja usmjerena na: razvoja lijeka.
– ispitivanja uticaja hrane na rezultate ispitivanja • rezultati dobijeni analizom biofarmaceutskih
BR/BE, karakteristika aktivnih supstanci sa liste
– fiksnih kombiniranih preparata, esencijalnih date od strane WHO pokazali su
– razvoj in vitro metoda, da od 123 aktivne supstance formulirane kao
– ispitivanja BR/BE preparata sa modificiranom IRP (Immediate Release Products) za
brzinom oslobađanja, itd. kojima se teži peroralnu primjenu čak više od pola može biti
doprinosu razvoja postavljenog BCS koncepta. oslobođeno od ispitivanja BR/BE.
121 122
BCS u međunarodnim regulatornim

• prema važećim propisima, kriterijumi koje
propisima za oslobađanje preparata treba zadovoljiti da bi farmaceutski preparat
od in vivo ispitivanja mogao biti oslobođen od in vivo ispitivanja
su:
• BCS je uključen u regulatorne procese najpre – aktivna supstanca treba biti dobro topiva i
FDA dokumentom IR Solid Oral Dosage dobro permeabilna, tj. iz grupe I po BCS-u;
Forms: Scale-Up and Post Approval Changes – farmaceutski oblik treba formulirati tako da
• kasnije objavljene preporuke na američkom i odmah oslobađa aktivni princip, tj. u
evropskom prostoru produbljuju uključivanje konvencionalnom obliku (IRP)1;
BCS u regulatorne propise.
123 124
– IRP treba da omogući brzo otapanje aktivne – profili brzine oslobađanja se porede
supstance; to znači da se za 30 minuta otopi izračunavanjem faktora sličnosti f2.
85% od ukupne količine aktivne supstance – kada je f2≥50, profili se mogu smatrati sličnim.
primjenom propisane aparature u volumenu od – kada se aktivna supstanca iz oba preparata
900 mL ili manje u svim propisanim vodenim rotapa veoma brzo, tj. 85% ili više u toku 15
medijumima [kiseli medijum - 0,1M HCL ili
minuta u sva tri medijuma, onda se profili
veštački želudačni sok (simulated gastric fluid -
brzine otapanja mogu smatrati sličnim i bez
SGF) bez enzima; pufer pH=4,5 i pufer pH=6,8
izračunavanja faktora f2;
ili vještački crijevni sok (simulated intestinal
fluid - SIF) bez enzima]. • aktivna supstanca ne smije imati mali
– za oslobađanje od in vivo ispitivanja, ispitivani i terapijski indeks;
referentni farmaceutski oblik trebaju da
pokazati slične profile brzine oslobađanja pod
definiranim uslovima.
125 126
21
11/28/2021
• zbog nepredvidivosti mogućih uticaja, primena

velikih količina određenih pomoćnih materija
• pomoćne supstance inkorporirane u
(npr. osmotski aktivnih supstanci), kao i
farmaceutski oblik trebalo bi prethodno biti
upotreba novih pomoćnih materija, zahtijeva
odobrene regulatornim propisima.
dodatnu dokumentaciju;
• količina u kojoj su zastupljene u preparatu
• aktivna supstanca mora biti stabilna u GIT-u i
treba da je u skladu sa njihovom funkcijom.
ne smije se resorbovati u usnoj duplji.
• jedno od značajnih pitanja koje se postavlja je
mogućnost i opravdanost izmjena određenih
definicija po BCS-u, a time i zahtjeva
postavljenih regulatornim propisima
127 128
Biofarmaceutska karakterizacija
• poželjno je da se već u predkliničkoj fazi razvoja
aktivnih supstanci i farmaceutskih lijeka, nova aktivna supstanca okarakterizira i u
oblika ovom smislu svrsta u određenu grupu BCS kako
bi se, eventualno:
• podrazumijeva ispitivanja vezana za – predvidjela mogućnost apsorpcije date supstance in
vivo i
klasifikaciju aktivne supstance u skladu sa
– olakšao rad na razvoju odgovarajuće formulacije
konceptom BCS (određivanje topivosti farmaceutskog oblika, kao i
/rastvorljivosti/ i permeabilnosti), kao i – razvoj metodologije za ispitivanje brzine oslobađanja
karakterizacije preparata u pogledu brzine (otapanja) aktivne supstance iz farmaceutskog oblika
otapanja (rastvaranja) aktivne supstance. koja bi ukazivala na "in vivo ponašanje" preparata.
129 130
Određivanje topivosti (rastvorljivosti) • promjena topivosti (rastvorljivosti) usljed

• kada se govori o određivanju topivosti promjene pH vrijednosti duž
(rastvorljivosti) aktivne supstance sa aspekta gastrointestinalnog trakta može uticati na:
njene klasifikacije prema principima BCS, – brzinu otapanja (rastvaranja) aktivne supstance i
značajno je naglasiti da se predložena – njenu permeabilnost;
klasifikacija ne zasniva na:
– fizičko-hemijskoj topivosti (rastvorljivosti) date • stoga je potrebno odrediti, tzv. pH profil
supstance definirane kao maksimalna količina topivosti (rastvorljivosti) aktivne supstance u
supstance koja se može otopiti (rastvoriti) u opsegu pH vrijednosti 1- 7,5 (6,8), pri
određenom volumenu otapala (rastvarača),
temperaturi 37°C±1°C.
• već na:
– topivosti (rastvorljivosti) date supstance u
gastrointestinalnom traktu, pri čemu se mora uzeti u
obzir i terapijska doza primijenjenog lijeka.
131 132
22
11/28/2021
• kao što je pomenuto, predloženo je da se kao

dobro topiva okarakterizira supstanca koja se
u količini jednakoj terapijskoj dozi otapa:
• pri tome se preporučuje primjena puferskih
– u volumenu od 250 ml vode ili
otopina koje propisuje USP.
– vodenog medijuma pri opsegu pH od 1,0 do
• kao referentna vrijednost za topivost 7,5;
(rastvorljivost) uzima se najmanja • slabo topive bi bile supstance za čije je
vrijednost za topivost (rastvorljivost) potpuno otapanje u cijelom opsegu fizioloških
supstance u fiziološkom opsegu pH pH vrijednosti potrebno više od 250 ml vode
vrijednosti; ili odgovarajućeg vodenog medijuma.
133 134
• volumen od 250 ml (jedna časa) je izabrana

Određivanje permeabilnosti
kao volumen vode ili druge tečnosti koja se • prema trenutnim definicijama visoko
obično unese u organizam pri uzimanju lijeka. permeabilnim se smatraju supstance koje
• određivanje topivosti aktivne supstance u pokazuju obim apsorpcije veći od 90%
primijenjene doze, pri čemu se radi o:
propisanim medijumima može se izvesti
– aktivnoj supstanci koja je stabilna u
relativno brzo i lako uz primjenu gastrointestinalnom traktu, ili
konvencionalne laboratorijske opreme. – supstance za koje je, dobro okarakteriziranom
eksperimentalnom metodom, in vivo (intestinalna
perfuzija u ljudi), in situ (intestinalna perfuzija u
životinja) ili in vitro (Caco-2 kulture ćelija) pokazano
da imaju visoku permeabilnost u odnosu na odabrana
referentna jedinjenja.
135 136
Ispitivanje brzine oslobađanja (otapanja)

aktivne supstance iz farmaceutskog • dobro osmišljen test za ispitivanje brzine
oblika oslobađanja aktivne supstance iz
farmaceutskog oblika treba omogućiti:
• ispitivanje brzine otapanja (rastvaranja) je in
vitro kao metoda prisutna u praksi već – smanjenje vremena i troškova razvoja
formulacije,
tridesetak godina;
– smanjenje broja eksperimenata in vivo,
• može se reći da je svoje pravo mjesto i
– poboljšan biofarmaceutski kvalitet proizvoda
primjenu dobila u toku posljednje decenije, u
što dovodi do bolje kliničke efikasnosti i
okviru rada vezanog za uspostavljanje in vitro
bezbjednosti.
- in vivo korelacije i Biofarmaceutskog
sistema klasifikacije.
137 138
23
11/28/2021
• važno je naglasiti da se, u zavisnosti od cilja

s kojim se izvodi ispitivanje brzine otapanja Razvoj biorelevantnog in vitro testa
(rastvaranja), postavljaju različiti zahtjevi pri
• uporedo sa rastućim značajem in vitro ispitivanja
osmišljavanju eksperimenta, kao i procjeni brzine otapanja (rastvaranja) aktivne supstance
rezultata. iz farmaceutskog oblika i njegovom primjenom s
ciljem predviđanja kinetike apsorpcije aktivne
• međutim, u svakom slučaju je neophodno supstance in vivo, uveden je pojam i povećan
postojanje određene veze između dobijenih interes za razvoj, tzv., biorelevantnog in vitro
rezultata i primijenjenih uslova ispitivanja sa testa.
in vivo situacijom. • generalno se pod ovim pojmom podrazumijeva
in vitro metodologija koja ukazuje na kinetiku
otapanja (rastvaranja) aktivne supstance iz
farmaceutskog oblika in vitro i/ili omogućava
njeno predviđanje.
139 140
• name, iako je utvrđen i općenito prihvaćen • prilikom razvoja biorelevantnog in vitro

stav da rezultati in vitro ispitivanja brzine testa potrebno je izvesti:
otapanja (rastvaranja) aktivne komponente – identifikaciju odgovarajućeg profila
iz farmaceutskog oblika treba da ukažu na oslobađanjaaktivne supstance koji se
njegovo in vivo ponašanje, postojeći postavlja kao ciljni profil;
farmakopejski testovi su, najčešće, – opsežna ispitivanja uticaja različitih
predloženi bez dovoljno uvida u in vivo eksperimentalnih uslova s ciljem identifikacije
situaciju. i optimizacije faktora koji utiču na kinetiku
oslobađanja aktivne komponente.
141 142
• identifikaciju ciljnog profila oslobađanja je • pri ovome, postoji opšta saglasnost da je, s
moguće postići: obzirom na broj i raznovrsnost faktora koje je
– koristeći literaturne podatke vezane za potrebno procijeniti, prilikom razvoja
fizičko-hemijske, farmakokinetičke i biorelevantnog in vitro testa potrebno:
farmakodinamičke osobine aktivne supstance
i/ili farmaceutskog oblika i – primijeniti statistički osmišljen plan
eksperimenata koji omogućava adekvatnu
– postojeće farmakopejske propise i zahtjeve,
ili, procjenu efekta pojedinih faktora, kao i
– na osnovu eksperimentalnih rezultata – identifikaciju ključnih parametara i optimizaciju
dobijenih u okviru in vivo ispitivanja biološke eksperimentalnih uslova.
raspoloživosti preparata u maloj grupi
dobrovoljaca;
143 144
24
11/28/2021
• mogući su i u literaturi navedeni različiti pristupi • i pored intenzivnog istraživačkog rada

razvoju biorelevantnog in vitro testa: posvećenog razvoju medijuma koji
– jedni autori smatraju da biorelevantni uslovi podražavaju sastav želudačnog i/ili
podrazumijevaju direktno podražavanje uslova crijevnog sadržaja, ili sastav
koji postoje u gastrointestinalnom traktu in vivo; standardizovanog obroka, može se
– druga grupa autora dijeli mišljenje da prednost postaviti pitanje u kojoj mjeri primjena
treba dati primjeni jednostavnijih medijuma, kao
ovako složenih medijuma u standardnim
što su puferovane vodene otopine različitih pH
vrijednosti bez ili uz dodatak površinski aktivnih aparaturama tipa posude sa miješalicom
supstanci i seta eksperimentalnih uslova koji daju može biti prikladna i obezbijediti
in vitro profile koji su u skladu sa profilima adekvatnu simulaciju uslova koji postoje in
uočenim in vivo. vivo.
145 146
• dodatni problem predstavlja i pojava PRIMJENA BIOFARMACEUTSKOG

kompleksiranja i adsorpcije aktivne SISTEMA KLASIFIKACIJE-BCS-
komponente i/ili samog farmaceutskog • Biofarmaceutski sistem klasifikacije –BCS-
predstavlja:
oblika na sastojke medijuma, kao i – novi pristup sagledavanju i razvoju standarda u
oblasti regulative u proizvodnji i prometu lijekova, s
• razvoj pogodnih analitičkih metoda koje bi obzirom da je zasnovan na mehanističkom
omogućile praćenje količine aktivne razumijevanju procesa koji utiču na raspoloživost
aktivne supstance in vivo, s ciljem da dovede do
supstance oslobođene iz ispitivanog pojednostavljenja procesa razvoja farmaceutskog
oblika.
farmaceutskog oblika. • osnovna prednost BCS je identifikacija ključnih
parametara koji kontrolišu proces apsorpcije
aktivne supstance iz preparata sa trenutnim
oslobađanjem.
147 148
• ovim sistemom definiraju se ograničavajući • FDA Uputstvo za prenos proizvodnje i

faktori procesa apsorpcije aktivne supstance: postregistracione izmjene za preparate sa
– brzina pražnjenja želuca, trenutnim oslobađanjem (Guidance for
– topivost supstance, Industry: Scale-Up and Pastapproval
– njena brzina otapanja ili Changes for Immediate-release products,
– permeabilnost. SUPAC-IR, FDA/CDER 1995)
• takođe, definira se mogućnost za uspostavljanje • FDA Uputstvo za ispitivanje brzine otapanja
in vitro-in vivo korelacije i predlažu fiziološki (rastvaranja) aktivne supstance iz peroralnih
značajni medijumi za ispitivanje brzine otapanja; preparata sa trenutnim oslobađanjem
• definicije i specifikacije vezane za koncept (Guidance for Industry: Dissolution testing of
Biofarmaceutskog sistema klasifikacije Immediate release solid oral dosage forms,
prihvaćene su i uvrštene u sljedece regulatorne FDA/CDER 1997)
dokumente i propise:
149 150
25
11/28/2021
• FDA Uputstvo za izostavljanje in vivo – FDA Uputstvo za ispitivanje biološke

ispitivanja biološke raspoloživosti i raspoloživosti i bioekvivalencije oralno
bioekvivalencije za oralne preparate sa primijenjenih lijekova (Guidance for Industry:
Bioavailability and Bioequivalence Studies for
trenutnim oslobađanjem na osnovu
Orally Administered Drug Products,
Biofarmaceutskog sistema klasifikacije
FDA/CDER 2003)
• (Guidance for Industry: Waiver of In Vivo – Preporuke za ispitivanje biološke
Bioavailability and Bioequivalence Studies for raspoloživosti i bioekvivalencije (Note for
Immediate Release Solid Oral Dosage Forms Guidance on the Investigation of
Based on a Biopharmaceutics Classification Bioavailability and Bioequivalence,
System, FDA/CDER 2000) EMEA/CPMP 2001 ).
151 152
• postojeće preporuke navedene u dokumentima

koje propisuje FDA navode da je: IN VITRO - IN VIVO KORELACIJA
– u slučaju farmaceutskih oblika sa trenutnim
oslobađanjem, koji pokazuju brzo otapanje aktivne • na osnovu profila dobijenih ispitivanjem
komponente (više od 85% deklariranog sadržaja se brzine otapanja aktivne supstance iz
otopi za manje od 30 minuta) i sadrže dobro topivu i farmaceutskog oblika in vitro, u
visoko permeabilnu aktivnu supstancu (grupa I BCS), odgovarajućoj aparaturi, mogu se donijeti
– moguće izdati dozvolu za stavljanje u promet zaključci, odnosno:
farmaceutskog oblika, bez izvođenja in vivo ispitivanja – predvidjeti kinetika procesa otapanja
biološke ekvivalencije, samo na osnovu rezultata (rastvaranja) aktivne supstance in vivo, u
ispitivanja brzine rastvaranja in vitro, čime ova vrsta organizmu,
ispitivanja još više dobija na značaju.
• stoga je osmišljen koncept uspostavljanja
korelacije izmedu in vitro i in vivo podataka.
153 154
• najčešće se ovaj pojam koristi u užem

smislu i označava:
• In vitro-in vivo korelacija (IVIVC) se – funkcionalan odnos izmedu proflia brzine
definira kao uspostavljanje odnosa rastvaranja in vitro i
između: – farmakokinetičkih parametara koji
– neke biološke osobine, ili karakteriziraju vremenski tok procesa
– parametra izvedenog na osnovu biološkog oslobađanja ili apsorpcije lijeka u organizmu.
efekta izazvanog djelovanjem farmaceutskog
oblika, i
– fizičko-hemijskih osobina datog
farmaceutskog oblika.
155 156
26
11/28/2021
• Predložena su tri nivoa korelacije

označena kao nivoi A, B i C.
• korelacije nivoa A podrazumijevaju • korelacije nivoa B podrazumijevaju:
poređenje: – poređenje srednjeg vremena otapanja in vitro
– cjelokupnog profila koncentracije lijeka u (mean dissolution time, MDT) sa
organizmu in vivo i – srednjim vremenom zadržavanja u organizmu
– profila dobijenog ispitivanjem brzine otapanja (mean residence time, MRT) ili srednjim
aktivne supstance in vitro. vremenom otapanja in vivo (MDTvivo).
157 158
• korelacije nivoa C uključuju poređenje: • koncept in vitro - in vivo korelacije uvršten je

– pojedinačnih parametara koji karakteriziraju u Američku farmakopeju (USP), kao i u
proces otapanja aktivne supstance in vitro brojne dokumente koje propisuju FDA i
(procenat aktivne komponente otopljen nakon EMEA*.
određenog vremena, ili,
• svrha uspostavljanja IVIVC je da defInira
– vrijeme potrebno da se otopi određena
odnos izmedu in vitro i in vivo podataka tako
količina aktivne komponente) sa pojedinačnim
da samo ispitivanje brzine rastvaranja in vitro
farmakokinetičkim parametrima, kao što su
Cmax, tmax ili AUC.
bude dovoljno da se predvidi in vivo
ponašanje posmatranog farmaceutskog
oblika.
159 160
• na ovaj način bi se omogućilo smanjenje

broja ispitivanja in vivo, čime bi se:
– obezbijedila znatna ušteda troškova i
vremena u toku razvoja formulacije, kao i
– u fazi dobijanja marketinške dozvole i
stavljanja lijeka u promet.
161
27
VJEŽBA I – VELIČINA ČESTICA I METODE ODREĐIVANJA 2. Prašci
VELIČINE ČESTICA
Pod pojmom prašak, može se podrazumjevati aktivna ljekovita supstanca ili pomoćna supstanca
(ekscipijens) u cilju fizičkog opisa forme u kojoj se nalazi materijal koji je u suhoj formi sa fino
1. Uvod razdjeljenim česticama. One mogu biti u istom uzorku nejednake veličine, češće nepravilnog
nego pravilnog oblika, raznovrsne kristalne strukture, a u nekim slučajevima amorfne.Takva
Ljekovita supstanca se rijetko primjenjuje samostalno, već obično u farmaceutskoj formi u supstanca se može upotrijebiti za izradu drugih farmaceutskih formi/oblika.
kombinaciji sa jednom ili više nemedicinskih, pomoćnih supstanci koje imaju različite, S druge strane pod pojmom prašak podrazumjeva se i farmaceutska forma/oblik namjenjen za
specijalizirane farmaceutske funkcije unutrašnju ili spoljnu upotrebu. Takva forma je mješavina suhih, aktivnih ili pomoćnih
Zašto se koriste farmaceutske forme? susptanci. Njihova terapeutska upotreba je jako limitirana.
- da se obezbjedi siguran mehanizam oslobađanja tačno određene količine/doze ljekovite Pod pojmom granule, podrazumjevaju se aglomerati praškastih materijala, a koriste se sami za
supstance sebe u medicinske svrhe ili pak za pripremu drugih farmaceutskih oblika/formi kao što su
- da se obezbjedi zaštita ljekovite supstance od destruktivnih spoljnih uticaja (kiseonik, tablete, kapsule idr.
vlaga, svjetlost...) Pod pojmom čestica, podrazumjeva se svaka materija koja ima svoju fizičku dimenziju. Fizičko
- zaštita ljekovite supstance od gastričnih sokova, kiseline idr. nakon oralne aplikacije stanje čestica se može mijenjati različitim fizičkim manipulacijama a promjena karakteristika
- da se prikrije ukus, miris ljekovite supstance čestica može dovesti do promjena terapeutskih svojstava (efikasnosti) lijeka. Često proizvodi
- da se obezbjedi vremenski kontrolisano oslobađanje ljekovite supstance dva ili više proizvođača lijekova sa istom aktivnom komponentom mogu kod pacijenata izazvati
- da se obezbjedi optimalna topikalna administracija različit terapeutski odgovor, ovisno o veličini čestice odnosno o distribuciji veličine čestica
- da se obezbjedi dobivanje bistrih, tečnih ljekovitih farm. formi aktivne komponente.
- da se obezbjedi dobivanje tečnih ljekovitih formi za ljekovite supstance koje su ili
netopive ili su slabo topive
Djelovanje iste ljekovite supstance, različito je u ovisnosti da li se primjenjuje kao otopina, 3. Značaj određivanja veličine čestica
suspenzija ili tableta.
Aktivne/djelotvorne/ljekovite supstance su uglavnom u čvrstom agregatnom stanju. Njihova Veličina čestica, distribucija veličine čestica, oblik čestica, granulometrijski sastav isl. su samo
inkorporacija u ljekoviti farmaceutski oblik/lijek je kompleksan zadatak i u mnogome ovisi od neke od karakteristika čije je poznavanje nužno za formuliranje kvalitetnog, sigurnog i
karakteristika supstance. efikasnog lijeka. Veličina čestice i distribucija veličine čestice u mnogome određuju brzinu
otapanja, brzinu i obim disolucije (oslobađanja ljekovite supstance iz lijeka), uniformnost
sadržaja lijeka (ujednačenost sadržaja), ukus, teksturu, boju, stabilnost idr. Protočnost i brzina
sedimentacije, između ostalog, su također važni faktori vezani za veličinu čestica. Tokom
razvoja formulacije lijeka od esencijalne važnosti je utvrdi kako veličina čestica utiče na
formulaciju i lijek. Od posebnog je značaja uticaj veličine čestica na apsorpciju lijeka.
Uticaj na različite oblike

Kontrola veličine čestica važna je u farmaceutskoj nauci iz više razloga. Kod suspenzija, fizička
stabilnost oblika ovisi o veličini čestica nesolubilnih supstanci. Kod formuliranja suspenzija,
fine suspenzije koje imaju dobru stabilnost i redisperziju imaju čestice u rasponu od 0,5-10 μm.
Za inhalativne aerosole, promjer čestica je ključni faktor koji određuje dubinu prodora u
respiratorni trakt, te se njegovom kontrolom sprečava gubitak materijala, ali i bolji nadzor nad
dozama koje pacijent inhalacijom unosi u organizam. Kod inhalatora, penetrabilnost u
respiratorni trakt je obezbjeđena sa česticama u rasponu od 1-5 μm. Slično je i kod dermalnih
krema, masti, te oftalmičkih proizvoda, gdje su poželjni fini prašci sa rasponom veličine čestica
Slika 1: Shematski prikaz prelaska praška u farmaceutsku formu od 50-100 μm.
Uticaj na bioraspoloživost lijeka

Oralna primjena teško topivih supstanci može biti ograničena oslobađanjem aktivnog principa iz
oblika, a ta se prepreka uklanja usitnjavanjem materijala. U slučajevima kada je brzina otapanja
ljekovite supstance ograničavajući faktor za apsorpciju, može se poboljšanje postići ako se u
izradi preparata koriste čestice manjeg dijametra, odnosno veće ukupne površine. Poznato je,
naime, da se proces apsorpcije supstanci lakše realizira ukoliko je primijenjeni lijek usitnjen,
nego ako je primijenjen u grubom obliku. Čestice manje veličine imaju veću specifičnu
površinu, lakše i brže stupaju u kontakt sa tjelesnim tečnostima, te se tako i brže apsorbiraju.
Terapeutska efikasnost čvrstih oblika, kao što su tablete, tako je povezana sa površinom
dezintegrirane supstance, a ta je površina obrnuto proporcionalna veličini granula. Iz tog razloga
1/28 2/28
mikronizirane ljekovite supstance se često upotrebljavaju u izradi različitih farmaceutskih
doziranih formi.
Međutim, postoje izuzeci od ovog pravila. Usitnjavanje čestica uvijek ne daje očekivane Tabela 1: Primjeri raspona veličine čestica
rezultate odnosno veće čestice vezane su ponekad za veće terapijsko djelovanje lijeka i Veličina čestica Primjer
smanjene neželjene reakcije (npr. nitrofurantoin).
Za primjenu ljekovitih oblika potrebno je odabrati najpogodniji stepen usitnjenosti ljekovite μm mm Veličina sita
U jednom klasičnom eksperimentu pokazano je da razina fenacetina u krvi iz analognih tableta <0.5 <0.0005 Koloidi, mikroorganizmi
zavisi od veličine čestica aktivne supstance koje su bile uzete za tabletiranje. O veličini čestica
0.5 – 10 0.0005 do 0.01 Suspenzije, emulzije, bakterije, eritrociti
zavisi specifična površina tih čestica a o površini zavisi brzina otapanja. Za niz supstanci kao
npr. aspirin, digoksin, meprobamat, fenobarbiton, prednizolon, tolbutamid idr. pokazano je da 10 do 50 0.01 do 0.05 Polen
njihov učinak ovisi o veličini čestica. Ako se radi o hidrofobnim supstancama s niskom 50 do 100 0.05 do 0.10 325 do 140 Fini prašci, brašno, ljudska dlaka
topivošću tada proizvođači nastoje pripremiti čestice jako malih dimenzija (manjih od 5 μm)
procesom mikronizacije. Ako se radi o jako hidrofobnim supstancama onda smanivanje čestica 150 do 1000 0.15 do 1 100 do 18 Grubi prašci, pijesak
može imati kontraproduktivne rezultate, jer vrlo sitne čestice mogu aglomerirati radi 1000 do 3360 1. do 3.36 18 do 6 Granule
smanjivanja slobodne energije. Katkada se smanjivanjem veličine čestica ne može povećati
brzina apsorpcije, treba za tu svrhu koristiti druge metode kao što su: upotreba drugih topivih
soli, disperzije tipa čvrsto u čvrstom, stvaranjem helata ili upotrebom ciklodekstrina. Za izrazito
hidrofilne supstance porast specifične površine odnosno smanivanje površine nema bitnog Uticaj na stabilnost
uticaja. Veličina čestica utiče i na stabilnost tablete, jer su sitniji materijali osjetljiviji na djelovanje
U određenim situacijama usitnjavanje može dovesti do adsorpcije zraka na površinu čestica što atmosferskog kisika i vlage i podložniji su interakcijama sa ekscipijensima.
spriječava ili otežava kvašenje čestica lijeka sa okolnim fluidima (želudačni i crijevni sokovi) a
samim tim i do otežanog otapanja i resorpcije. Kažemo da je brzina disolucije limitirana zbog
inhibicije makimalno očekivanog i priželjkivanog kontakta između površine čestice lijeka i
okolne tečnosti u GI traktu. 4. Statistički parametri za određivanje veličine čestica
Za procjenu uticaja veličine čestica na brzinu otapanja i bioraspoloživost, mogu da se primjene Monodisperzni sistemi koji se sastoje od čestica pravilnog oblika kao što su kocke ili sfere,
neki principi koje je dao Ritchel: mogu se opisati jednim parametrom, to je dužina stranice ili dijametar sfere. Međutim, kada je
o sa smanjenjem veličine čestica povećava se ukupna površina, a time i brzina otapanja, distribucija veličine neuniformna, ili se javljaju različiti oblici, ne postoji jedan parametar koji
o manja veličina čestica značajna je samo kada brzina otapanja i topivost ljekovite supstance bi mogao potpuno opisati prašak.
predstavljaju faktor koji ograničava apsorpciju (to se uglavnom odnosi na ljekovite
supstance čija je topivost manja od 0.3 %), Oblici čestica
o smanjenje veličine čestice tehnički je moguće do određene granice, Osnovni problem koji se postavlja prilikom određivanja veličine čestica nekog praška je njihov
o pri upotrebi čestica različite veličine nastaju razlike u brzinama apsorpcije, naročito u oblik. Čestice nisu uniformnog sferičnog oblika, već su to kompleksne trodimenzionalne forme,
početnoj fazi, što čini analizu njihove veličine kompleksnom. Oblik čestice može biti:
o preporučuje se da se ljekovite supstance male topivosti mikroniziraju (čestice manje od 5 o igličasti,
μm) ako se peroralno primjenjuju u velikim dozama. o uglasti; oštrih rubova, ima grubi poliedarski oblik,
o dendritski; ima kristaličan oblik,
o fibrozni,
Uticaj na postupak izrade o pločasti; poput pločice ili tanjirića,
Veličina čestica aktivne supstance jedan je od faktora koji uslovljavaju odabir tehnološkog o granularni; nepravilna, ali približno sferična forma,
postupka izrade tableta. Ovaj parametar utiče na karakteristike tečenja praška, kompresibilnost i o nepravilni; bez bilo kakve simetrije.
čvrstoću same tablete, dakle na njen kvalitet. Fini se prašci ravnomjernije raspoređuju unutar Pošto se praškaste supstance sastoje od smjese čestica različite veličine, oblika, gustoće,
kalupa za tablete. Iz ovih razloga, jako je bitno prije postupka formulacije tablete ispitati poroziteta rezultati analize tako zavise od primjenjene metode i načina izražavanja dijametra
veličinu čestica uzorka kojim se raspolaže, odabrati uzorak željene veličine čestica, te održavati čestica. Nepravilni oblici čestica mogu imati više dijametara (d) i broj dijametara raste sa
tu veličinu pri proizvodnji. Da bi se to postiglo, supstance veličine čestica iznad 100 μm se nepravilnošću geometrijskog oblika odnosno raste od sferičnog oblika, gdje postoji jedan
obavezno melju, dok je za čestice manje od 30 μm mljevenje potrebno samo ako imaju dijametar, prema vrlo nepravilnim oblicima. Npr., jednoj čestici nepravilnog oblika se može
specifičan oblik. Poželjan raspon veličine čestica je 10 – 40 μm. izmjeriti dijametar maksimalne dužine, dijametar minimalne dužine, dijametar koji omogućava
Kod emulzija poželjne su vrlo fine čestice, veličine i do 0,5 μm, a za neke granulate potrebna je prolaz česticama u sitenoj analizi, i sl..
veličina čestica oko 3 mm. Kako je složen postupak tačnog određivanja veličine čestica potvrđuje podatak da se pri
Raspon veličine čestica u farmaciji kreće se od ekstremno grubih (oko 10 mm) u dijametru do analiziranju veličine čestica istog uzorka različitim tehnikama, dobiju različiti rezultati. Izbor
ekstremno finih (koloidalne strukture) sa dimenzijama od 1μm i manje. metode zasniva se na cilju određivanja i očekivanom opsegu veličine čestica.
3/28 4/28
Kod mjerenja veličine čestica važno je prvo odrediti parametar koji je u vezi sa upotrebom Srednje vrijednosti kojima se može izraziti veličina čestica (dužina prečnika npr. 1, 2 i 3), se
proizvoda (krajnjom), a onda odrediti metod kojim će se izmjeriti ovaj parametar. Npr., kod računaju na nekoliko načina:
suspenzija, veličinu čestica je prikladno odrediti metodom sedimentacije.
a) Aritmetički srednji dijametar =
1+ 2 + 3
= 2,00 =
∑d
Svakom se tehnikom karakterizacije mjeri drugačije svojstvo čestice: najveći ili najmanji
3 n
dijametar, volumen, površina. Zato je za poređenje veličine čestica različitih uzoraka bitno da
su one dobijene istom tehnikom.
Ovo je brojna sredina, jer je u jednačinu uračunat i broj čestica n. U matematici se ovo zove
D [1,0] , jer su dužine prečnika u brojniku stepenovane sa 1, a u nazivniku nema veličina prečnika
Statistički parametri
Statistički dijametri su korisne mjere centralne tendencije veličine čestica, i računaju se iz (d0);
izmjerenih svojstava koja su funkcija veličine čestica. Za čestice nepravilnog oblika, označena
veličina je strogo ovisna od metode mjerenja. 12 + 2 2 + 3 2 Σd 2
b) Srednji dijametar izražen preko površine = = 2,16 =
3 n
Srednji dijametar čestica je najvažniji pojedinačni statistički parametar, jer se iz njega mogu
izračunati mnogi drugi parametri: specifična površina, broj čestica, srednja masa čestica. On Ovo je, također, brojna (brojno – površinska) sredina, jer se u jednačini pojavljuje broj čestica.
predstavlja zbir dijametara čestica podijeljen sa ukupnim brojem mjerenih dijametara. Ovaj Ovaj način računanja ponekad se koristi, kada se sfere žele uporediti na osnovu površine
matematički model omogućava izražavanjem veličine čestica jednim brojem bez obzira na oblik. (moment površine). U matematici se ovaj dijametar označava sa D [2,0] , dok se u industriji sfera
U ovisnosti o metodi mjerenja, posmatraju se različiti dijametri. Najčešće upotrebljavani su ekvivalentne površine (SMD – Sauter Mean Diameter) označava sa D [3,2] i računa kao:
prikazani u narednoj tabeli:
D [3,2] =
13 + 2 3 + 33
= 2,57 =
∑d 3
Tabela 2: Vrste dijametara u analizi veličine čestica

12 + 2 2 + 3 2 ∑d 2
Vrsta srednjeg dijametra Statistička definicija Opis

Σd Neophodno je primijetiti da se u brojniku i nazivniku ovog dijametra ne pojavljuje broj čestica u
Aritmetički srednji Srednji dijametar mjeren
uzorku.
dijametar n brojem čestica
Površinski srednji Σd 2 13 + 2 3 + 33 Σd 3
Srednji kvadratni korjen c) Srednji dijametar izražen preko zapremine = 3 = 2,29 = 3
dijametar n 3 n
Zapreminski srednji Σd 3
Srednji kubni korjen
Ovo je brojno-volumna sredina D [3,0] (moment zapremine), koja se u industriji i nauci naziva
3
dijametar n
Σd 2 sfera ekvivalentne zapremine (VMD – Volume Mean Diameter), predstavlja se kao D [4,3] , a
Moment prečnika Mjeren dijametrom čestica
Σd računa kao:
Σd 3
Moment površine
Σd 2
Mjeren površinom čestica
D [4,3] =
14 + 2 4 + 3 4
= 2,72 =
∑d 4
Σd 4 Mjeren zapreminom 13 + 2 3 + 33 ∑d 3
Moment zapremine
Σd 3 čestica
Ovo je najčešći način računanja srednje veličine čestica kod savremenih sistema za mjerenje.
Ukoliko je gustina supstance konstantna, sfera ekvivalentne zapremine je ujedno i sfera
ekvivalentne mase, te je ovo i srednji maseni dijametar.
Teorija ekvivalentne sfere

Osnovni cilj pri analizi veličine čestica je prikazati njihovu veličinu jednim brojem, bez obzira
na različite dimenzije čestice. Jedino tijelo koje se može prikazati jednim brojem, a to je njen
dijametar, jeste sfera.
U praksi se, prilikom predstavljanja nesferičnih oblika jednim brojem, koristi teorija
ekvivalentne sfere. Ako imamo tehniku, kojom bismo izmjerili masu čestice, ovu je masu
moguće prevesti u masu kugle ( m = 4 r 3πρ ), a iz te mase se može izračunati dijametar
3
ekvivalentne sfere, dakle sfere koja ima istu masu, a različit oblik u odnosu na ispitivanu
česticu.
5/28 6/28
5. Veličina čestica i PSD: metode mjerenja 5.1.Mikroskopsko određivanje veličine čestica
Analiza veličine čestica To su najtačnije od direktnih metoda. Čestice se mjere direktno i pojedinačno. To mjerenje se
Veličina čestica je važan parametar za oblikovanje ljekovitog pripravka, njegovu stabilnost, vrši u poređenju sa kalibriranom skalom inkorporiranom u mikroskop. Za sferične čestice se
skladištenje i terapeutsku aktivnost lijeka, te je zbog toga potrebno poznavanje i određivanje mjeri dijametar. Za nesferične čestice se mjeri npr. dijametar ekvivalentne sfere (sfere sa istom
dispergovanih čestica. Metode koje se koriste za određivanje veličine čestica općenito se mogu površinom). Npr. kod mjerenja kapljica emulzije mjeri se promjer, a česticama nepravilnog
podijeliti na tzv. direktne i indirektne metode. Sve metode, bi u principu, određivanjem mogle oblika dogovoreni promjer. Razdioba veličina za neki uzorak dobivena je na osnovu brojanja
dati iste rezultate ako bi čestice bile jednolike po veličini, okruglog oblika, glatke i iste gustine. čestica, pa se onda govori o brojčanoj razdiobi.
U praksi, praškovi se sastoje iz smjese čestica različitih veličina, oblika, gustine i poroziteta
tako da dobiveni rezultati analiziranja veličine čestica mnogo zavise od primjenjene metode i Bijela svjetlost razdvaja čestice u rasponu od 0,2 do 100 μm. Pod UV svjetlošću su vidljive
načina na koji se izražava dijametar čestice. Izbor metode zasniva se prije svega da li se čestice veličine 0,1 μm, a pod ultramikroskopom i do 0,01 μm. Elektronski mikroskop mjeri
određuje veličina čestica granulata ili praška i koji se opseg veličine može očekivati. čestice u rasponu 0,001 do 0,200 μm.
Direktne metode zasnivaju se na stvarnom mjerenju veličine čestica tj. izravnim mjerenjem neke Elektronski mikroskop radi na principu iluminacije uzorka sa elektronima pri čemu se formira
dimenzije čestice koja karakterizira veličinu čestice upotrebom kalibracijske skale. uvećana slika. Sa el.mikroskopom se postižu daleko veća uvećanja nego sa optičkim
Najjednostavnije direktne metode su mikroskopiranje i sijanje. Većina prašaka, međutim, nema mikroskopom. Dok najbolji optički mikroskopi uvećavaju do 2.000 puta, el.mikroskopi mogu
dovoljno dobro definisan oblik, pa se u tom slučaju dogovorno mjeri neka veličina tj. veličina dati uvećanja i od 2 miliona puta. Obje vrste mikroskopa imaju limitirajuću rezoluciju koja ovisi
čestica se indirektno dovodi u vezu sa nekim karakterističnim osobinama praška kao što su od talasne dužine. Rezolucija i uvećanje el.mikroskopa ovisi od talasne dužine elektrona i
sedimentacija, permeacija, optička svojstva isl. Indirektne metode se temelje na mjerenju nekog mnogo je manja od svjetlosnih fotona i elektromagnetne radijacije.
svojstva skupine čestica koje zavise o veličini tih čestica.
El.mikroskop koristi elektrostatske i elektromagnetne objektive u formiranju slike sa
Nekim metodama se može mjeriti veličina čestica (mikroskopiranje, adsorpcija gasova,
kontrolisanim snopom elektrona koji je fokusiran na specifične ravnine uzorka a na način sličan
permeabilnost, impakcija, automatski brojači) ili se ista može klasificirati (sitana analiza,
kako se to radi sa svjetlosnim mikroskopom koji koristi staklene objektive za fokusiranje
sedimentacija, elutrijacija).
svjetlosti na ili kroz uzorak koji se analizira.
Treba napomenuti da su numeričke vrijednosti „promjera“ dobivenih različitim metodama
neusporedive, tako da uvijek treba navesti tačnu metodu mjerenja. Prvi prototip el.mikroskopa napravljen je 1931. u Njemačkoj (Ernst Ruska and Max Knoll) sa
uvečanjem od 4.000 puta (patent Simensa).
Rezultati određivanja veličine čestica se mogu dati srednjim „promjerima“ ali isto tako s
nekoliko vrsta krivulja koje karakteriziraju skup čestica. To su diferencijalna krivulja,
kumulativne krivulje (krivulja ostatka i prolaza).
Postoje različite metode determinisanja distribucije veličine čestica. Izbor određene metode
primarno ovisi o disperzionom statusu tj. stepenu finoće uzorka.
Slika 3: Elektronski mikroskop konstruisan od strane Ernsta Ruska 1933.
I današnji modeli rade na istom principu. Koristi se u različitim oblastima ispitivanja (bilogija,
mikrobilogija, metalne i kristalne strukture, karakteriziranje površinskih struktura idr.), a u
farmaciji najčešće za čestičnu analizu, detekciju čestica i njihovu karakterizaciju (3D i 2D) i
kontrolu kvaliteta u farmaciji (QC)
Postoji više tipova el.mikroskopa

1. Transmisioni el.mikroskop (TEM)
2. Skenirajući el.mikroskop (SEM)
3. Reflektirajući el.mikroskop (REM)
Slika 2: Rasponi mjerenja veličine čestica pojedinim metodama 4. Skenirajući transmisioni el.mikroskop (STEM)
7/28 8/28
Slika 4: Transmisijski elektronski mikroskop
Slika 5: SEM sa otvorenom komorom
Materijali koji treba da se posmatraju elektronskim mikroskopom mogu zahtjevati predhodno

procesuiranje (priprema i obrada) kako bi se dobio prikladan uzorak. Tehnike koje se pri tome
koriste zavise od uzorka koji treba da se analizira. Obično se radi o česticama u rasponu od
0,001 do 0,200 μm.
Slika 6: Prikaz SEM analize uzorka sa tri uvećanja
9/28 10/28
Prednosti mikroskopije 5.2. Sitana analiza (gradacijski test)
o Primjenom ove metode može se dobiti direktan uvid u oblik čestice, može se prosuditi da
li je disperzija dobra, te da li je prisutna aglomeracija u sistemu
o Ostavljanje trajnog zapisa kroz mikrofotografije S aspekta osiguranja kvaliteta (QA) proizvodnje aktivnih i pomoćnih farmaceutskih sirovina u
o Metoda je relativno jeftina čvrstoj, praškastoj formi (in bulk) a potom i proizvodnji gotovih farmaceutskih oblika
o Postoje poluautomatski sistemi koji prevazilaze probleme pripreme uzorka i dugotrajnog (lijekova), nužno je poznavanje distribucije čestica. Ako se ta distribucija mijenja za vrijeme
mjerenja pojedinačnih čestica, koji rade na pincipu skenera. proizvodnog procesa, onda će se kvalitet gotovog proizvoda također promijeniti. Stoga je nužno
o U kombinaciji sa difrakcionom metodom, ova je metoda veoma korisna u farmaceutskoj potreban monitoring veličine čestica i njihove distribucije kako bi se garantovao kvalitet
tehnologiji. proizvoda.
Nedostaci mikroskopije Najstarija i najpoznatija metoda determinisanja veličine čestica je sitana analiza. Veličina
o Metod je dugotrajan čestica se definiše preko mase i volumena. Sitena analiza se koristi da bi se određeni materijal
o Tehnike pripreme uzorka za posmatranje pod mikroskopom su zahtjevne, naročito ako se podijelio u frakcije različite veličine a potom determinisala masa svake od frakcija. Na ovaj
radi o elektronskom mikroskopu, način relativno širok spektar veličina čestica može biti analiziran na brz i pouzdan način.
o Rezolucija mikroskopa je ograničavajući faktor
o Pod mikroskopom nikad ne mogu biti individualno ispitane sve čestice, postoji stalna To je najjednostavnija metoda određivanja veličine čestica. Ovo je tehnika kojom se prašak
opasnost nereprezentativnog uzorka, potrebno je izmeriti veliki broj čestica (oko 3000) da razdvaja u dvije frakcije preko površine koja sadrži otvore specifične jednobrazne veličine.
bi se pri ponovljenom postupku dobila reproducibilnost rezultata. Skup čestica praška koji treba prosijati najčešće nije pravilnih dimenzija (npr. okrugao) tako da i
o Greška se uvećava ako se mjeri distribucija mase – ignorisanje jedne čestice od 10 µm ima orijentacija čestica pri prolasku kroz sito može uticati na to hoće li čestica proći kroz otvor ili ne
isti efekt kao ignorisanje 1000 čestica od 1 µm, (npr. duži, kraći kristali). Razdvajanje je uslovljeno različitim volumenom čestica koje prolaze
o Javlja se problem dimenzije koju mjerimo, jer su čestice rijetko potpuno sferične. Tako se kroz određeno sito, odnosno njihovim masama (m = V.ρ), pa se takva razdioba naziva masenom
javlja varijabilnost od operatera do operatera na istom uzorku, razdiobom.
o Donja granica primjetnosti na običnom mikroskopu je 5 µm, ispod ove veličine ograničena
je difrakcija i teško je prosuditi gdje se tačno nalazi rub čestice, pogotovo ako je ona Sitana analiza je još uvijek često korištena tehnika za određivanje distribucije veličine čestica
transparentna, (PSD) granuliranih materijala jer je jednostavna, jeftina i laka za interpretaciju. Metoda može da
o I sa svjetlosnim i sa elektronskim mikroskopom ispituje se samo nekoliko čestica se prikaže kao jednostavno protresanje uzorka u sitima sve dok količina koja zaostaje na situ ne
(maksimalno 2000 na dan) bude manje više konstantna. Najveći problem predstavljaju čestice promjera od 20-40 µm i
o Cijena koštanja instrumenata i njihovo održavanje, manjim od ovoga. Sita od 20 µm su jako lomljive i teško je naći materijale za njihovu izradu.
o Zahtjeva se ekstremno stabilan napon struje, ekstremno stabilna struja za svaki Drugi problem je determinisanje količine energije koja se koristi za sijanje. Ako se upotrijebi
elektromagnetni objektiv, puno energije dolazi do trenja čestica a samim tim i promjene PSD, dok premalo energije vodi
o Zahtjeva se kontinuirano pumpanje visokog ili ultra visokog vakumskog sistema i voda za ka aglomeriranju.
hlađenje koja cirkulira kroz objektive i pumpe, Sitena analiza se obično koristi kada se analiziraju uzorci kod kojih je najveći dio uzorka > 75
o Izuzetno su osjetljivi na vibracije i ekstremna elektromagnetna polja te se zato moraju µm (raspon od 40 – 9500 µm). Može se koristiti i za manje veličine čestica ukoliko se rezultati
smjestiti u stabilne prostore (obično podzemne) sa specijalnim antimagnetnim sistemima, rutinski verificiraju. Preporuka je da se uz sofisticirane tehnike analize veličine i distribucije
o Uzorci moraju biti u vakumu jer molekule koje koje su u zraku mogu raspršiti elektrone veličine čestica (mikroskop) analiziraju i sitanom tehnikom kao komplementarnom tehnikom da
bi se verificirala tačnost instrumenta.
Princip rada i aparatura

Sijanje se izvodi pomoću serije standardnih sita složenih jedan ispod drugog, sa sve manjim
otvorima [sve gušćim pletivom (mrežicom) materijala, koji je od tankih metalnih niti standardne
debljine]. Prašak se stavi na površinu sita uniformnih otvora. Kod odabira površine sita, vodi se
računa o obliku i veličini otvora, što je uslovljeno veličinom čestica koje se moraju razdvojiti.
Najčešće se koristi žičana mreža veličine otvora 4 – 400 mesh.
11/28 12/28
Slika 7: Sita koja se koriste u grdacijskom testu
Slika 9: Oprema za sijanje – sito br.4, šejker sa sitima, odvagivanje
Slika 8: Analiza se izvodi sa umetnutim kolonama sita sa mrežastim zaslonom

Pomoć kod prosijavanja
Pomoćna sredstva se kod prosijavanja koriste kada radimo sa finim prašcima koji adheriraju.
Oni pomažu da naš uzorak bude prosijan. Koriste se gumene kockice, kuglice, lanci idr. Da bi
Reprezentativni odvagani uzorak se naspe na vrh sita koji ima najveće otvore zaslona. Svako se eliminisale molekularne adhezivne sile a u slučaju kada imamo masne, ljepljive uzorke ili
niže pozicionirano sito u koloni ima manje otvore od onog gornjeg. Na dnu je okrugli pladanj uzorke koji sadržavaju uljaste primjese, mogu se dodavati i aditivi poput talka, Aerosila.
koji se zove prijemnik. Čitav sistem (kolona) sita smješten je u mehanički protresivač (šejker). Antistatički sprej može se koristiti da reducira elektrostatki naboj a površinski aktivne
On protresa kolonu sita određeni vremenski period. Pokretanje je obično horizontalno, čime materije (surfaktanti) da reduciraju površinski naboj kod vlažnog prosijavanja.
se, u kontaktu sa površinom sita, razbijaju aglomerati čestica, ili vertikalno, čime se prašak
miješa i omogućava da veći broj sitnijih čestica dođe do površine sita. Sita su obično povezana
sa mehaničkim ili elektromagnetnim pokretačima, koji ih snabdijevaju energijom potrebnom
za sijanje. Elektromagnetni pokretači daju bolje sijanje i manju buku. U kombinaciji sa
mehaničkim, mogu se koristiti i ultrazvučne oscilacije
Aparat omogućava analizu pod određenim uslovima. Vrijeme sijanja i sila vibracije kojoj će
uzorak biti podvrgnut se mora podesiti. Pod ovom silom čestice prolaze kroz sito i svaka na
kraju zastane na situ kroz koje ne može proći.
Nakon prosijavanja važu se čestice zaostale na svakom situ, a promjer čestica je definisan
veličinom pravouglog otvora na situ kroz koji je čestica prošla, te veličinom otvora na kojem Slika 10: Gumene kockice i lanac
se zaustavila. Za analizu se važe svaka od frakcija i računa se procenat određene veličine
čestica, tj., nakon protresanja vaga se materijal zaostao na svakom situ. Masa dobivena na
svakom situ se potom podjeli sa ukupnom količinom (masom) materijala i na taj način se
dobije procenat zadržanog materijala na svakom od sita.
13/28 14/28
Izračunavanje (kalkulacija) Prema USP, prašci-hemikalije su definisani kao:
Graduiranje se može prikazati bilo kao procenat zaostao ili procenat prošao kroz svako sito: o grubi (No.20): sve čestice prolaze kroz sito 20 a ne više od 60% kroz sito No.40
o umjereno grubi (No.40): sve čestice prolaze kroz sito 40 a ne više od 60% kroz sito No.
Procenat zaostao na svakom situ
60
o sitni (No.80): sve čestice prolaze kroz sito No.80. Nema limita za finije praškove
o vrlo sitni (No.120). sve čestice prolaze kroz sito 120. Nema limita za finije praškove
gdje je:
Ograničenja sitane analize
Msieve = kumulativna masa ostala na situ
Mtotal = ukupna masa originalnog uzorka Sitena analiza se dugi niz godina koristi kao tehnika monitoringa kvaliteta bazirana na veličini
čestica. Za grube materijale, čiji je raspon čestica ispod 100 mesha (150 μm) sitena analiza i
Procenat prošao kroz svako sito distribucija veličine čestica je tačna i konzistentna. Ipak za materijale koji su finiji od 100
mesha, suho prosijavanje može biti netačno. To je zbog mehaničke energije koja se zahtjeva za
prolazak materijala kroz otvore sita i zbog površinske privlačnosti među samih čestica i
između čestica i zaslona sita, jer kako se veličina čestica smanjuje tako se privlačenje
Procentni izvještaj se daje najbližim cijelim brojem. Potom se vrijednosti nanose na grafikon povećava.
sa kumulativnim procentom na y osi a logaritmom veličine na x osi.
Sitena analiza podrazumjeva da su čestice sferične (okrugle) ili bar da su blizu sferičnog
oblika i da će prolaziti kroz kvadratne otvore sita u slučajevima kada je dijametar čestica
Stepen usitnjenosti manji od otvora zaslona sita. Za duguljaste i pločaste čestice, sitana analiza neće producirati
Kod nekih prašaka deklarisan je stepen usitnjenosti i on se izražava preko broja sita, odnosno pouzdane rezultate.
mase praška koja, pri definisanim uslovima, prođe kroz sito određene veličine otvora. Sitena
analiza se može raditi i da bi se utvrdila veličina čestica nekog praška ili granulata, te kasnije Šta se dešava za vrijeme sitane analize?
utvrdila njihova povezanost sa svojstvima gotove tablete.
Za vrijeme prosijavanja, materijal koji se analizira se pokreće horizontalno ili vertikalno
Za opis prašaka, prema Evropskoj farmakopeji, može se koristiti nekoliko termina: (zavisno od metode koja se primjenjuje za prosijavanje). To uzrokuje relativno kretanje
o grubi prašak: ne manje od 95 % mase praška prolazi kroz sito broj 1400, a ne više od 40 između čestica i sita, zavisno od veličine individualne čestice, one ili prolaze kroz sito ili
% mase praška prolazi kroz sito broj 355, ostaju na površini sita. Vjerovatnoća da će čestica proći kroz sito determinisana je odnosom
o umjereno sitni prašak: ne manje od 95 % mase praška prolazi kroz sito broj 355, a ne veličine čestica i otvora sita, orjentacijom čestica i brojem sudara koji se događaju između
više od 40 % mase praška prolazi kroz sito broj 180, čestica i otvora sita. Također vjerovatnost prolaza ovisi i od kvaliteta uzorka koji se prosijava
o sitni prašak: ne manje od 95 % mase praška prolazi kroz sito broj 180, a ne više od 40 % kao i od pokretanja sita i vremena prosijavanja.
mase praška prolazi kroz sito broj 125,
o vrlo sitni prašak: ne manje od 95 % mase praška prolazi kroz sito broj 125, a ne više od
40 % mase praška prolazi kroz sito broj 90.
Ako je dat samo jedan broj sita, koji određuje veličinu čestica tog praška, ne manje od 97 %
mase praška mora prolaziti kroz to sito
Prema USP, prašci biljnog i animalnog porijekla zvanično su definisani kao:

o vrlo grubi (No. 8): sve čestice prolaze kroz sito 8 a ne više od 20% kroz sito No.60
o grubi (No.20): sve čestice prolaze kroz sito 20 i ne više od 40% kroz sito No.60
o umjereno grubi (No.40): sve čestice prolaze kroz sito 40 i ne više od 40% kroz sito
No.80
o sitni (No.60): sve čestice prolaze kroz sito 60 i ne više od 40% kroz sito No.100
o vrlo sitni (No.80): sve čestice prolaze kroz sito 80. Nema limit za finije praškove
15/28 16/28
Različite metode prosijavanja
Postoje različite metode sitane analize, a koja će se upotrijebiti zavisi od materijala koji se
analizira i značaja rezultata prosijavanja koje treba da dobijemo.
Osnovna razlika između metoda je:
1. Manuelna i mehanička prosijavanja
U današnje vrijeme koristi se samo za brze provjere i orjentacione namjere provjere prisustva
čestica čija je veličina iznad ili ispod one koju očekujemo i koja nam treba. Nasuprot toga, u
Slika 12: Horizontalni šejker
laboratorijama se sa aspekta osiguranje kvaliteta rada i analiza, koriste sita sa protresivačima
(šejkeri). Razlikuju se tzv. horizontalni i ”throw-action” sitani ”šejkeri”.
U specijalnim slučajevima, za analiziranje čestica koje imaju fini raspon veličina i za
”Throw-action” sitani ”šejkeri” su poznati kao cirkularna sita ili vibracioni ”šejkeri”. dobivanje pojedinačnih frakcija prosijavanja, koristi se ultrasonično i tzv. zračno (air jet)
Zahvaljujući elektromagnetnom motoru, obezbjeđuje se oscilacija sita. Uzorak materijala koji sijanje.
se analizira se pomjera u svim smjerovima (gore-dolje-horizontalno) i na taj način se uzorak
distribuira preko čitave površine sita. Struja zraka gura čestice kroz otvore sita, a reverzna
struja koja slijedi sprečava začepljenje sita. Digitalizacija omogućava precizno podešavanje 2. Pojedinačna sita
parametara amplitude osciliranja i vremena analiziranja tako da se mogu postići optimalni Prosijavanja kod kojih se upotrebljavaju pojedinačna sita koristi se za determinisanje procenta
uslovi analiziranja. (udjela) čestica iznad ili ispod određene, predefinisane veličine. Koristi se samo za
orjentacione podatke tokom procesa proizvodnje.
Na slici je prikazan načina rada sita, gdje su sve površine jednake veličine otvora. Čestice koje
ne dođu u kontakt sa prvom površinom, preko kanala idu na naredno sito, a one koje prođu
kroz sito, preko drugog kanala izlaze van. Ovim se sitom prašak razdvaja na dvije frakcije.
Slika 11: «Throw action» šejker
Horizontalni sitani “šejker” – sita se kreću horizontalno, kružno ili duž jedne ose . Obično se
ova tehnika koristi u slučaju da je uzorak sa igličastim, pločastim ili duguljastim ili fibroznim
česticama, te horizontalna orjentacija sita znači da će samo nekoliko dezorjentisanih čestica
uči u otvore sita odnosno sita se neće brzo blokirati (začepiti).
Kod ovakvih uzoraka preporučuje se korištenje tzv.perforiranih (a ne klasičnih žičastih) sita.
Kod ovakvih sita, površine su glatke, otvori mogu biti mnogo preciznijih dimenzija i oblika
koji su različiti u zavisnoti od uzorka koji prosijavamo (okrugli, izduženi, kvadratni). Slika 13: Shema rada pojedinačnog sita
17/28 18/28
3. Vlažno prosijavanje Označavanje sita prema USP nomenklaturi (broj ”mesh-a”) predstavlja broj otvora koji se
Sitane analize se uglavnom obavljaju sa suhim materijalom. U određenim situacijama se nalaze po jednom inchu (2,54 cm) tako da sito od 325 mesh-a ima 325 otvora po jednom inču
vlažna analiza ne može izbjeći (čestice koje su sklone aglomeraciji ili reaguju sa oksigenom, što odgovara veličini otvora od otprilike 44μm.
ili su higroskopne i ne mogu se suho sijati,). Pri vlažnom prosijavanju, tečnost se, pomoću
posebno ugrađenog spreja na vrhu sita, nanosi na materijal koji se prosijava određenim Tabela 3: Brojevi standardnih sita i dimenzija otvora sita prema USP
pritiskom i prolazi kroz niže postavljena sita. Na ovaj način obezbjeđeno je da svaka frakcija Broj sita Otvor sita
uzorka ima podjednaku mogućnost da prođe kroz sito naniže. Tečnost koja se koristi ne smije 2,0 9,50 mm
da mijenja fizičke ili hemijske osobine uzorka koji se testira. Neke hidrofobne supstance, koje 3,5 5,60 mm
voda ne kvasi, mogu se kvasiti organskim tekućinama (petroleter, aceton, alkohol).
4,0 4,75 mm
Mogu se separirati čestice u rasponu 6 – 150 µm.
8,0 2,36 mm
10,0 2,00 mm
Optimiziranje sitane analize 20,0 850,00 μm
Za reproducibilnost sitene analize od izuzetnog značaja je da se koriste reprezentativni uzorci 30,0 600,00 μm
materijala koji se analizira. To podrazumjeva da distibucija čestica u uzorku mora biti 40,0 425,00 μm
indentična cijeloj masi materijala (in bulk) Ako to nije obezbjeđeno onda rezultati sitane 50,0 300,00 μm
analize mogu da se odnose samo na taj uzorak a ne na cijelu masu. 60,0 250,00 μm
Količina koja će se analizirati zavisi od maksimalne veličine četica, broja sita koja se koriste i
otvora na sitima. 70,0 212,00 μm
Sita ne smiju biti ”pretovarena”. 80,0 180,00 μm
100,0 150,00 μm
1. Kalibracija i certifikacija sita 120,0 125,00 μm
200,0 75,00 μm
Standardi sita definisani su sa ISO 3310 (Test sieves – Technical requirements and testing) 230,0 63,00 μm
Part 1,2&3 ili ASTM E11 (Standard Specification for Wire Cloth and Sieves for Testing
270,0 53,00 μm
Purposes). Ovi standadi definišu tehničke zahtjeve za sita i metode njihove provjere. Svako
sito uz zadovoljenje traženih standarda, ima i certifikat proizvođača i permanentnu etiketu na 325,0 45,00 μm
kojoj su navedeni sljedeći podaci: 400,0 38,00 μm
o nominalna širina otvora sita (mesh)
o referenca za relevantni standard
o materijal od kojeg je izrađeno sito (mrežica) i okvir
o identifikacija proizvođača sa brojem serije
Okvir sita treba da ima glatke površine i da se jednostavno povezuje sa drugim sitima. Mrežica
sita treba da je pričvršćena za okvir na taj način da je onemogućeno zadržavanje materijala
koji se prosijava. U novije vrijeme koriste se specijalne tehnike zavarivanja (povezivanje
okvira i mrežice).
Izbor sita (dijametar i veličina otvora) ovise od količine uzorka i njegove distribucije veličine
čestica. Broj sita i otvori na sitima treba da se selektiraju tako da se postigne, koliko god je to
moguće, separacija u frakcije po rasponu veličina čestica prisutnih u uzorku. Proizvođač sita
obezbjeđuje Certifikat usklađenosti i/ili Inspekcijski Certifikat sita. Oba certifikata
obezbjeđuju sigurnost da su sita standardizirana i usklađena. Nužno je da se sita uredno
održavaju (čišćenje) i rutinski pregledaju radi mogućih oštećenja. U slučaju oštećenja ih je
potrebno odmah zamjeniti. Također je važno kalibrisati sita kao dio monitoringa procesa rada.
To se obavlja ili prosijavanjem uzoraka poznatog sitanog sastava ili pak korištenjem Standard
Glass Spheres Nacionalnog instituta za standarde i tehnologiju.
19/28 20/28
2.Optimalno vrijeme i amplituda ili brzina
Tabela 4. Rezultati sitane analize
Podešavanje vremena prosijavanja i optimalne amplitude ili brzine zavisi od materijala koji se Sito # Veličina Tara Masa sita Masa % zadržanja % većih % manjih
treba prosijati. Nacionalni i internacionalni standardi, interna regulacija ili standardi daju sita (µm) praznog sa zadržanog čestica čestica
detaljne informacije oko specifičnih sitanih analiza i parametara koji moraju biti zadovoljenji. sita (g) zadržanim uzorka (g)
uzorkom(g)
I upute za rad sitanih “šejkera” mogu biti smjernice za rad. 1 710,0 336,6 340,0 3,4 3,4 3,4 96,6
Ako ne postoje bazične informacije o vremenu i amplitudi ili brzini prosijavanja, onda se oni 2 500,0 316,4 337,7 21,3 21,3 24,7 75,3
moraju definisati eksperimentalno. Prvo se izvrši selekcija kratkog vremena prosijavanja, npr. 3 355,0 309,5 322,4 12,9 12,9 37,6 62,4
5 minuta i provede se analiza sa različitim amplitudama i brzinama da bi se determinisalo pri 4 250,0 290,4 299,0 8,6 8,6 46,2 53,8
kojim vrijednostima će najveća količina uzorka proći kroz sita (optimalni kvalitet 5 200,0 279,3 283,2 3,9 3,9 50,2 49,8
prosijavanja). Inicijalna aproksimativna vrijednost amplitude može biti dobivena 6 150,0 285,0 294,0 9,0 9,0 59,2 40,8
posmatranjem kretanja uzorka materijala. To kretanje ne smije biti slabo i ne prejako (uzorak 7 100,0 283,6 296,4 12,8 12,8 72,0 28,0
“plovi” i nema mogućnost da prođe kroz otvore sita). Dno 0,0 418,7 446,7 28,0 28,0 100,0 0,0
U sljedećem koraku, mijenjaju se vremena prosijavanja sa predhodno definisanom amplitudom Ukupno 99,9 100,0
ili brzinom. Kada je masa materijala koja je prošla kroz sito u jednoj minuti manja od 0,1% od
ukupne mase uzorka (DIN 66 165) optimalno vrijeme prosijavanja je postignuto.
3. Analitička vaga Manuelno prezentiranje rezultata oduzima puno vremena i povećava mogućnost greške.
Upotreba programa koji obrađuju rezultate i prezentiraju ih na razlilite načine je široko u
Vaga treba da pokriva raspon do 5,000 g sa tačnošću između 0,01 i 0,1 g. Vaga mora biti upotrebi. Neki uređaji su direktno vezani za PC tako da je postignuta potpuna automatizacija,
prikladna za postavljanje i mjerenje sita i mora imati redovitu kalibraciju i biti povezana sa a analize su gotove neposredno nakon završetka prosijavanja.
PC.
Reproducibilnost metode sijanja
Evaluacija
Nekoliko faktora ima uticaj na proces prosijavanja a samim tim i na kvalitet rezultata. Kao dio
Kada se proces prosijavanja završi pristupa se evaluiranju dobivenih rezultata. Uzorak zaostao tehničkih zahtjeva za sitaste ”šejkere”, amplituda osciliranja i frekvencija kao i vrijeme
na svakom situ se izvaže i predstavi se kao procenat svake pojedinačne frakcije. Razlika prosijavanja igraju krucijalnu ulogu.
između originalne, početne mase i sume svih dobivenih frakcija prosijavanja, predstavlja Vjerovatnoća prolaska čestice kroz sito određena je sa nekoliko faktora: odnosom veličine
gubitak pri prosijavanju. Ako je on više od 1%, proces prosijavanja se mora ponoviti. čestica i otvora na sitima, oblikom čestice, pravcem kretanja i orjentacijom čestica u odnosu
Rezultati se mogu prikazati grafički i tabelarno na otvore sita. Kretanje sita i vrijeme prosijavanja su krucijalni za tačno i oštro separiranje
individualnih frakcija.
1. Zahtjevi za ”šejker”
Throw action prosijavanje se često koristi za analitičko prosijavanje. U tom slučaju najveća
vjerovatnoća prolaska čestica kroz sito data je kada je vrijeme čestičnog prolaska korespondira
sa pojedinačnom oscilacijom sita. To znači da je komparacija između čestice i sitastog otvora
postignuta kod svake oscilacije. To se može postići samo sa pravilnim podešavanjem sitastog
”šejkera” i označava se kao ”statistička rezonansa”. Da bi se to dogodilo mora postojati
interakcija između oscilacijske amplitude i oscilacijske frekvencije tj. ubrzanje svakog
pojedinačnog sita mora biti obezbjeđeno.
Šejker ima elektromagnetni motor koji obezbjeđuje sistemu da oscilira. Svi radni parametar,
kao što su oscilacijska amplituda, vrijeme prosijavanja i interval, mogu se digitalno podesiti.
Osim što se podesi oscilacijska amplituda, također se može podesiti i prikazati osilacijsko-
frekvencijsko neovisno ubrzanje sita. Mikroprocesorska kontrola mjerenja i kontrolna jedinica
uređaja, garantuju konstantno kretanje sita i samim tim reproducibilan proces prosijavanja. Svi
relevantni radni parametri ”šejkera” koji mogu uticati na rezultat prosijavanja mogu biti
Slika 14: Grafički prikaz rezultata sitane analize kalibrisani.
21/28 22/28
2. Podešavanje oscilacijske amplitude
Pokretanje sita pomoću ”šejkera” ima najveći uticaj na kvalitet prosijavanja jer intenzitet
oscilacijske amplitude pokreće uzorak po čitavoj površini sita. Sljedeći primjer ukazuje na
posljedice manuelnog podašavanja oscilacijske amplitude. Na konvencionalnom ”šejkeru” je
odabrana oscilacijska amplituda od 1,5 mm. Subjektivna opservacija operatora može da da
grešku rezultata u varijaciji od 0,3 mm (između 1,3 mm i 1,8 mm).
Slika 15: Manuelni i digitalni način podešavanja amplitude značajno utiče na rezultate prosijavanja (vrijeme
prosijavanja 5 minuta)
Uočljivo je da manuelni način podešavanja oscilacijske amplitude rezultira ogromnom

razlikom, naročito za područje < 200 μm. Razlika koja je uočljiva je do 20%.
Na osnovu ovoga se zaključuje da je za kraće prosijavanje krucijalno podešavanje oscilacijske
amplitude. Kod automatiziranih “šejkera” mogu se digitalno podesiti vrijednosti i pratiti
tokom analize. To rezultira apsolutnom reproducibilnosti.
Slika 17: Podešavanje akceleracije na g = 7,2 “, sa frekvencijom od 50 HZ i 60 HZ
3. Prosijavanje u najkraćem vremenu

Što kraće vrijeme analize je u toku procesa proizvodnje (procesna kontrola) nužno radi brzih
intervencija ukoliko se uoče neki problemi ili greške. Kratko vrijeme analize se obično
Slika 16: Digitalno podešavanje oscilacijske amplitude
definiše kao kraće od 5 minuta i treba biti reproducibilno. Mehanički satovi koji se često
koriste na konvencionalnim “šejkerima” često pokazuju grešku i do +/- 10%. Ta netačnost
znači da se naš uzorak analizirao (prosijavao) 30 sekundi duže ili kraće od vremena koje smo
Različita frekvencija struje (50 HZ vs 60 HZ) u različitim krajevima svijeta, također ukazuje na predefinisali (npr.5 minuta) i to značajno utiče na rezultat i kvalitet. Zato se koriste
promjene (greške) pri analiziranju. Pri frekvenciji od 50 HZ ostavaruje se 3000 pokreta sita a elektronski tajmeri sa digitalnim vremenom i kvarcnom preciznošću te su greške ove vrste
pri frekvenciji od 60 HZ, 3600 pokreta sita, a samim tim rezultati nisu reproducibilni. Ova nemoguće.
greška se može kompenzirati unošenjem iste akceleracije sita umjesto oscilacijske amplitude.
To obezbjeđuje reproducibilnost ma u kom dijelu svijeta da se rade analize.
23/28 24/28
Ubrzana sitena analiza je poželjna ali samo pod uslovom da se parametri oscilacijske
amplitude ili ubrzanja sita i vremena, podese reproducibilno i kontrolišu kroz proces
prosijavanja.
Nedostaci sijanja
o Javljaju se problemi sa ponovljivošću,
o Ovom metodom nije moguće mjeriti sprejeve i emulzije,
o Kohezivne i aglomerirane supstance su teške za mjerenje,
o U toku dužeg mjerenja čestice se same orjentišu tako da propadnu kroz sito, što znači da
dužina trajanja sijanja i operativne metode (kao što je udaranje sita) moraju biti strogo
standardizovani
o Ne dobija se tačna distribucija mase. Na primjer: imamo sito čiji otvor ima stranicu
dužine 110 µm. Ako su čestice kocke, dužine stranice 100 µm, proći će kroz sito.
Njihova zapremina je 106 µm3. Ova zapremina odgovara sferi dijametra 124 µm. Sfera je,
dakle, veća od otvora sita. Sita ne mjere stvarnu distribuciju mase, već mora biti
uračunat i oblik čestica.
o Teško je proizvesti sito uniformnih otvora, praktični donji limit za otvor sita je 43 µm
(325 mesh). Elektroformirana sita analiziraju čestice u rangu do 5 µm.
o Sita se mogu začepiti velikim ili nepravilnim česticama, pa je potrebno uvesti
kombinovano sijanje ili struju zraka i sl..
25/28 26/28
5.3. Sedimentacijska analiza
Postoji više metoda baziranih na sedimentaciji koje se koriste u farmaciji za određivanje
veličine čestica.
Najvažnije među njima su:
- metoda pipetiranja
- metoda ravnoteže
- hidrometar metoda
Sedimentacija podrazumijeva slijeganje čestica u tekućini relativno male gustine, pod

utjecajem gravitacijskog ili centrifugalnog polja. Kod slobodnog slijeganja, bez interakcije
među česticama, čestice su podložne trima kolinearnim silama: gravitacijskoj, sili potiska i sili
trenja. Masa čestice (gravitaciona sila) i sila potiska medija su stalne, dok sila trenja raste sa
brzinom kretanja čestica. U realnosti, prisutna je interferencija među česticama, nejednakost i
turbulencija, što rezultira komplikovanim mehanizmima slijeganja.
Slika 18: Andreasenova pipeta
Tehnika sedimentacije oslanja se na vezu između brzine sedimentiranja čestica i njihove
veličine. Metoda pipetiranja je kombinacija jednostavne tehnike, tačnosti i ekonomski Sedimentacijska analiza zasniva se na Stokesovom zakonu sedimentacije, po kome je brzina
povoljne tehnike zbog jeftine opreme koja se koristi. taloženja jednaka:
(ρ − ρ 2 )d 2 g
v= 1
Aparat i princip rada 18η
Sedimentacija se provodi u Andreasenovoj pipeti koja se sastoji od graduirane posude čiji je gdje su: ρ 1 i ρ 2 - gustina disperzne faze, odnosno sredstva
volumen 550 ml, pipete a´10 ml zatvorene sa staklenim čepom. d – dijametar čestica
Metoda se sastoji u tome da se suspenzija sa 1% ili 2% testiranog uzorka (u koji je dodano g – gravitaciono ubrzanje
sredstvo za deflokulaciju) prenese u graduirani cilindar do oznake 550 ml. Sve se promućka η – viskozitet
kako bi se obezbijedila potpuna disperzija uzorka u cilindru. v – brzina taloženja (sedimentacije).
Aparat se postavlja u vodeno kupatilo sa konstantnom temperaturom. U različitim vremenskim Dobijeni promjer zove se Stokesov promjer (dSt), i promjer je zamišljene okrugle čestice koja
intervalima se uzima uzorak od 10 ml (sa tačno određene dubine) koji se evaporira do suhog, a bi imala istu brzinu sedimentacije kao nepravilna čestica koja se promatra. Razdioba veličina
potom se ostatak suhe supstance izvaga. Svakim uzorkovanjem se prikupljaju čestice manjeg čestica u ovom slučaju je masena.
promjera jer su se sve čestice večeg promjera istaložile. Tokom izvođenja analize, mora se
voditi računa o pravilnom dispergiranju, adekvatnom uzorkovanju, kontroli temperature, Premda je jednačina bazirana na česticama sferičnog oblika i pokriva raspon od 3 – 250 μm,
koncentraciji čestica (viša koncentracija čestica daje veću brzinu taloženja čestica) i drugim koristi se i za determinisanje distribucije masa-veličina čestica nepravilnog oblika. S obzirom
eksperimentalnim varijablama. da se mjeri relativna distribucija čestica, rezultati se vjerovatno neće slagati sa rezultatima
Postoje gravitacijske komore za slijeganje i one razdvajaju čestice veće od 100 µm. dobivenim nekim drugim metodama.
Centrifugalne komore razdvajaju čestice veličine 5 – 10 µm. Vage, koje su inkorporirane u
sistem, mogu omogućiti vaganje slegnutih čestica u određenim intervalima, ili kontinuirano Reduciranjem veličine čestica, povećanjem viskoziteta i povećanjem gustoće spoljne faze,
moguće je usporiti sedimentaciju.
Nedostaci sedimentacije
o Za ovo mjerenje potrebno je poznavati gustinu materijala,
o nepogodno je za emulzije (jer se ne sliježu) i za guste materijale (jer se sliježu prebrzo),
o primjenjivo je samo za sferične čestice,
o zbog promjene viskoziteta mora se kontrolisati temperatura procesa,
o prosječno vrijeme mjerenja je 25 min – 1 h, što otežava ponavljanje analize
o Stokesov zakon je primjenjiv samo za čestice koje se kreću pod djelovanjem sile
gravitacije. Kod čestica manjih od 2µm dominira Brownovo kretanje, a iznad 50 µm
slijeganje je turbulentno i zakon je neprimjenjiv.
27/28 28/28
VJEŽBA II Pri ovom mjerenju (da bi se uzorak mogao objasniti ovom teorijom) bitno je ukloniti veće
čestice koje mogu da smetaju, pa se rastvarač filtrira bar do najmanjeg nivoa na kome želimo
mjeriti.
5.4. Metoda laserske difrakcije
2. Frauenhoferova teorija
Metoda laserske difrakcije (The Laser difraction method) primjenjuje u modernoj
Na ovoj teoriji su zasnovani neki stariji aparati. Ona pretpostavlja da je čestica mnogo veća od
farmaceutskoj industriji. Opseg mjerenja distribucije veličine čestica ovom metodom je od
talasne dužine svjetlosti koja je obasjava (obično 5λ, donja granica veličine čestica pri kojoj se
0.05-3500 μm. Koristi se za karkterizaciju uzoraka, za kontrolu kvaliteta preparata i dr. Bazira koristi He-Ne laser je 3 μm), te da će se sve veličine čestica registrovati jednakom
se na činjenici da je ugao difrakcije laserske svjetlosti, rasute sa čestice, obrnuto efikasnošću. Pri tome se podrazumijeva da čestica ne propušta svjetlost, zanemaruje se njena
proporcionalan veličini čestice. zapremina, a sve se bazira na površini čestice.
Za čestice iz ovog regiona dominira rasijavanje prema naprijed, a dijametar čestice je obrnuto
Princip metode proporcionalan uglu rasijavanja (d ≈ 1/θ).
Ova metoda zasniva se na osobinama lasera (Light Amplification by Stimulated Emision of Ova teorija nije primjenjiva za mnoge materijale. Za male čestice greška može rasti i do 30 %,
Radiation) da svojim laserskim zračenjem utiče na atome koji se nalaze u pobuđenom stanju naročito ako su bliski indeksi refrakcije supstance i medija.
kako bi svoju energiju izračili koherentno, u fazi sa zračenjem koje na njih pada. Emisija ili
apsorpcija svjetlosti vezana je sa promjenama energetskih nivoa u atomima. Interakcija 3. Mie teorija
upadnog fotona energije hν sa atomom postoji i onda kada se atom već nalazi u stanju energije To je teorija koju koriste savremeni uređaji za analizu veličine čestica. Ona potpuno uključuje
E2. U tom slučaju elektomagnetno polje upadnog talasa indukuje prelaz elektona sa nivoa interakcije svjetlosti sa ispitivanom supstancom, i omogućava pouzdano mjerenje u rasponu
energije E2 na nivo energije E1. Pri tome se emituje novi foton energije E2-E1 dok prvobitni veličina 0,1 – 2000 µm, kao i mjerenje svih oblika. Naime, ova je teorija bazirana na
foton ostaje nepromjenjen, pri čemu nastaje stimulisano i koherentno lasersko zračenje. volumenu čestice, pri čemu je moguće bilo koji oblik predstaviti dimenzijama (dijametrom)
U procesu laserskog zračenja odigravaju se tri procesa: ekvivalentne sfere. Ovdje moraju biti poznati indeksi refrakcije supstance i medija, kao i
o apsorpcija zračenja uz prelaz elektrona sa stanja E1 na stanje E2, apsorptivni dio indeksa refrakcije.
o spontani prelaz elektrona sa stanja E2 u stanje E1, Temelji se na tome da se ukupna energija koja padne na raspršeni uzorak dijeli na dio energije
o indukovani (stimulisani) prelaz elektrona sa stanja E2 na stanje E1 uz emisiju kvanta koji dolazi u interakciju sa materijom i dio energije koji prolazi kroz uzorak bez interakcije,
koherentnog sa upadnim fotonom. odnosno od ukupne energije koja dolazi u interakciju sa materijom dio energije apsorbuje
materija, a dio energije se rasipa. U toku snimanja uzorka vrši se određivanje pozadinskog
Lasersko zračenje ima malu spektralnu širinu, malo prostorno rasturanje i veliku snagu. zračenja tj. onog dijela zračenja koji nije došao u interakciju sa materijom.
Na principu difrakcije laserskih zraka zasniva se metoda mjerenja distribucije veličine čestica,
pri čemu se mogu registrovati dimenzije reda veličine 10-13 cm. Na osnovu sredine u kojoj se Mie teorija je primjenjiva za sve talasne dužine, veličine čestica i uglove rasijavanja.
nalazi aktivni element, laseri se dijele na: lasere sa kristalima, lasere sa tečnostima, plinske Međutim, kako bi se što tačnije mogao izmjeriti intenzitet raspršenog zračenja, koji je
lasere i poluprovodničke lasere. inverzna vrijednost veličine čestica, neophodno je poznavati indeks refrakcije i indeks
apsorpcije uzorka i medija, račun je komplikovan i dug i danas je moguć uz podršku složenih
Teorije interakcije svjetlosti i materije kompjuterskih programa.
Razlikuje se nekoliko tipova interakcije svjetlosti i materije:
o Rayleigh-ovo raspršenje, Pomoću Mie teorije moguće je izražavanje volumena čestica sa nepravilnim oblikom, jer se
o Fraunhoferova difrakcija, mjerenjem intenziteta difraktirane svjetlosti u toku snimanja, pri čemu se čestice rotiraju i
o Mie teorija. izračunavanjem ukupnog intenziteta rasute svjetlosti, dobija prosječna vrijednost veličine
odnosno distribucija prosječnih veličina čestica.
1. Rayleigh-jeva aproksimacija
Primjenjiva je na malene čestice (d ≤ λ/10, ili oko 60 nm za He-Ne laser), čije je rasijavanje Aparatura
izotropno, tj. jednako u svim pravcima. Ova aproksimacija kaže da je: Dijelovi instrumenta su:
o laser, izvor koherentne svjetlosti stalne talasne dužine. Najčešći su He-Ne laseri (λ= 0,63
2
⎡ m2 −1 ⎤ V 2 µm), jer su stabilni pri višim temperaturama i imaju bolji signal nego diode većih
S = 24π 3 ⎢ 2 ⎥ 4 talasnih dužina. Danas se u upotrebu uvode manje laserske diode, koje dostižu talasnu
⎣m + 2⎦ λ dužinu od 600 nm i niže; Helijum-neonski (He-Ne) laser sastoji se iz tri dijela: ogledala
gdje je: S – ukupna količina rasijane svjetlosti za usmjeravanje zračenja smještenih pod tzv. Brewsterovim uglom, helijum-neon plina u
λ – talasna dužina svjetlosti odnosu 10:1 i istosmjernog visokog napona za pobuđivanje emisije uz pomoć elektrona.
V – volumen sfere
m – indeks refrakcije.
1/23 2/23
Helijum-neonski (He-Ne) laser daje koherentno zračenje energije 0.5 mW-100 mW u o aglomeracija ili deaglomeracija,
opsegu talasnih dužina od 633-750 nm. o fizičko raspadanje čestica,
o uklanjanje nekih čestica iz suspenzije sedimentacijom, ili adhezijom na zidove
o disperziona jedinica je zasebni dio instrumenta koji je namjenjen za suhu disperziju
uzorka (kao i za mokru disperziju). Zadatak disperzione jedinice da pripremi uzorak za instrumenta.
snimanje i tako pripremljenog dopremi u optičku jedinicu što omogućava kompresor koji
Razlikuju se dvije vrste disperzije ovisno o primjenjenom mediju, kao disperznom sredstvu:
je zajedno sa čitavim sistemom uređaja smješten pod komandu softvera. Suhi prašak se
potisne pritiskom kroz snop i usisa u vakuum čistač, da se spriječi njegovo raspršivanje u o suha disperzija i
okolinu. Aerosoli se mogu mjeriti direktno. Čestice u suspenziji se mogu mjeriti o mokra disperzija.
recirkuliranjem uzorka ispred laserskog snopa.
o optička jedinica je mjesto instrumenta gdje se suspendirani uzorak izlaže snopu laserskih
zraka. Smješten je između sistema sabirnih i rasipnih optičkih stakala 1. Suha disperzija
o detektor; obično je to ploča od fotosenzitivnog silikona sa 16 – 32 odvojenih detektora. Pod suhom disperzijom podrazumjeva se potpuno i homogeno raspršenje uzorka u struji zraka
Broj detektora je optimalan i veći broj ne znači i bolju rezoluciju. Za foton korelativnu konstantnog pritiska pri čemu je neophodno da uzorak očuva originalnu veličinu čestica. Koji
spektroskopiju, kojom se mjere čestice raspona veličina 1 nm - 1 µm, intenzitet će se pritisak upotrijebiti zavisi od vrste uzorka.
svjetlosnog signala je tako nizak da se mora upotrijebiti fotomultiplicirajuća tuba, Kada se uzorak unese u disperzionu jedinicu, on disperguje u zračnoj struji, otvara se pravac
korelator signala, pa da informacija dobije smisao; prema optičkoj jedinici i on pod potpuno konstantnim uslovima dolazi u optičku jedinicu
odnosno u zonu snimanja.
Kod suhe disperzije mjerenje se vrši u jedinici za suho mjerenje. Uzorak je homogeniziran, te
bez ikakve dodatne pripreme unesen u jedinicu za suho mjerenje. Pritisak kojim se uzorak
potiskuje kroz kolonu aparata je unaprijed određen. Sistem lagano vibrira. Uzorak prolazi
ispred laserskog snopa jednom (bez cirkuliranja), a na kraju kolone usisava se vakuumom.
Vrši se nekoliko mjerenja..
U zoni snimanja, čestice se zadržavaju 12 sekundi pri čemu se prevrću u svim pravcima. Laser
napravi 12000 diskontinuiranih snimanja pri čemu detektori registruju intenzitet difrakcije
laserskih zraka od čestica uzorka i intenzitet pozadinskog zračenja.
Količina uzorka za zračnu suspenziju potrebno je da bude manja od 200 g, a najbolji rezultati
se dobiju kada je uzorak u količini od 5 do 100 g.
Prednost ove metode je što se ne zahtjeva posebna priprema uzorka. Ovo je dobra metoda za
supstance koje su reaktivne ili lako topive u vodi, ili je za njih teško naći drugo pogodno
Slika 19: Princip rada laserskog difraktometra
disperzno sredstvo.
Nedostaci suhe disperzije su:

Princip rada sistema sastoji se u tome da najprije softver izvrši optičko poravnjanje sistema. o često nije moguća disperzija do primarne veličine bez rizika od oštećenja čestica,
Zatim laser emituje zrake koje se filtriraju u specijalnim filterima, kako bi se odstranile o reproducibilnost je 1 – 2 %, zbog samo jednog prolaska kroz laserski snop,
neželjenje oscilacije odnosno dobilo oštro koherentno zračenje. o nemoguće je dispergovati materijale velike gustine ili veličine čestica.
Nakon toga uzorak se uvodi iz disperzione jedinice u optičku jedinicu i vrši se snimanje.
Uloga Furierove ćelije je da uske snopove talasnih dužina difraktovane svjetlosti sa čestica
uzorka razvrsta i usmjeri na fotoosjetljive detektore sistema. 2. Mokra disperzija
Disperziona jedinica za mokru disperziju omogućava da homogeno dispergovani uzorak
kružno cirkulira kroz optičku jedinicu i disperzionu jedinicu i praktično se konstantno nalazi u
Tehnike disperzije uzorka zoni snimanja laserskih zraka.
Disperziona tehnika omogućava dovođenje uzorka u stanje potpune raspršenosti u
odgovarajućem mediju u kojem bi uzorka trebao biti inertan.
Za sve vrste analize veličine čestica mora se, pod određenim uslovima, postići
reproducibilnost od ± 0,5 % na istom uzorku. Razlozi zbog kojih je teško postići ovakvu
reproducibilnost pri mjerenju su:
o interakcija između supstance i otapala (disolucija ili reakcija),
3/23 4/23
Slika 20: Shema jedinice za mokru disperziju
Princip mjerenja distribucije veličine čestica je identičan kao i kod suhe disperzije. Slika 21: Distribucija veličine čestica u ovisnosti o tehnici disperzije
Kao disperziono sredstvo primjenjuju se razni polarna ili nepolarna otapala i ulja. Najčešće se
kao disperziono sredstvo primjenjuje voda, ako ne dolazi u interakciju sa uzorkom. Za
pripremu uzorka za mokru disperziju neophodno je poznavati fizičko-hemijske karkteristike
uzorka kako bi se mogao odabrati pogodan medij. Uvijek se pokušava napraviti suspenzija
čestica u vodi, jer je to najjeftinije, netoksično i dostupno disperzno sredstvo. Za neke
supstance voda nije pogodna, zbog hidratacije, hemijske reakcije ili visoke topivosti te
supstance u vodi. Osim vode koriste se etanol i drugi alkoholi, heksan ili druga nepolarna
otapala, i sl. Kod mjerenja supstanci koje se teško vlaže dodaju se i površinski aktivne
materije, koje olakšavaju disperziju ovakvih prašaka.
U ovoj disperznoj tehnici očuvanje čestica je pouzdanije. Potrebna je manja količina uzorka i
to oko 10 mg. Primjenjuju se disperzanti koji snimaju fizičku mogućnost pucanja materijala.
Lakše se suspendiraju teže čestice nego u suhoj disperziji. Reproducibilnost rezultata je oko ±
0.5 % .
Nedostaci ovakve disperzije su:
o neki su uzorci nemjerljivi zbog otapanja ili reakcije sa disperznim sredstvom
o tehnike pripremanja suspenzije zahtijevaju dodatni napor (razbijanje aglomerata u
ultrazvučnom kupatilu)
o dodavanje surfaktanata (površinski aktivne materije) može da utiče na rezultate mjerenja,
kao i na zasićenje disperznog medijuma uzorkom
o zbog malih količina zahtijeva se veća briga oko uzimanja reprezentativnog uzorka
Poređenje tehnika disperzije

Prilikom mjerenja uz primjenu tehnike suhe disperzije, tokom prolaska struje čestica kroz
laserski snop, nemoguće je u sistem dovesti dovoljno energije, koja bi razbila aglomerate ovih
lako adherirajućih čestica. Svaki pokušaj razbijanja ovih aglomerata predstavlja opasnost jer
je moguće fizičko uništavanje čestica. Pri tome se, u odnosu na mokru disperziju, mjerenjem
dobiju manje veličine čestica, što se može vidjeti i na krivoj distribucije, jer je ona pomjerena
ulijevo, upravo zbog prisutnih čestica oštećenih prelamanjem.
Disperzija čestica u mokrom stanju omogućava da čestice zadrže svoj osnovni oblik i veličinu.
Kod krive distribucije pri primjeni ove tehnike vidimo da je ona pomjerena udesno, dakle
izbjegnuto je oštećenje čestica ili interakcije, i vidimo stvarnu distribuciju veličine čestica
5/23 6/23
Prikaz rezultata laserske difrakcije Prednosti laserske difrakcije
o Širok je raspon mjerenja (0,1 – 2000 µm). Manji uzorci (1 nm – 1 µm) mogu biti mjereni
Tabela 5. Distribucija veličine čestica uzoraka G1-G7 prema rastućoj veličini čestica foton korelativnom spektroskopijom (PCS), sve dok je materijal u suspenziji i ne
sedimentira;
UZORAK G1 G3 G5 G6 G2 G7 G4 o fleksibilnost; sprejevi mogu biti mjereni direktno;
o tečne suspenzije i emulzije se mogu mjeriti u recirkulirajućoj ćeliji, što daje visoku
d (0,1) μm 0,087 2,355 4,067 9,197 13,290 35,513 84,843
reproducibilnost; ovaj se metod stoga i preferira;
d (0,5) μm 0,319 4,926 12,962 35,859 60,228 120,325 201,443 o čitav uzorak prolazi kroz laserski snop i tako se mjeri difrakcija svih čestica;
d (0,9) μm 2,457 10,540 34,835 89,710 149,520 334,759 388,428 o distribucija volumena se dobija direktno, što je jednako distribuciji mase, ako je gustina
2
konstantna;
Specific Surfice Area (m /g) 28,6 1,45 0,692 0,297 0,202 0,0859 0,0425
o metod je brz i rezultate je moguće dobiti u roku jedne minute;
L e g e n d a: o visoka rezolucija, što ovisi o aparatu (više od 100 razreda u rasponu 0,1 – 80 µm).
d (0,1) μm - 10% čestica manje od navedene veličine.
Specific Surfice Area - specifična površina Foton – korelativna spektroskopija (PCS)
Ovo je jedna od modifikacija laserske difraktometrije. Fizički se bazira na posmatranju
Dopplerovog efekta na reflektovanom laserskom svjetlu. Koristi se za mjerenje čestica u
submikronskom regionu. Metoda je kratkotrajna (manje od 30 sec. za eksperiment) i moguće
je mjerenje bez oštećenja čestica. Priprema uzorka je kratkotrajna. PCS koristi Brownovo
kretanje da izmjeri veličinu čestica. To kretanje je nasumično pokretanje čestica
bombardovanih molekulama gasa ili otapala oko njih. Ako imamo veće čestice koje
sedimentiraju, a to kretanje nije slučajno, PCS nije primjenjiv. Također, ako se čestice nalaze
u usmjerenoj struji, ni tada se ne kreću nasumično. Pri ovom procesu veće čestice se, zbog
veće inercije, kreću sporije. Ukoliko se u sistem uvodi toplotna energija, čestice se kreću brže,
zahvaljujući kinetičkoj energiji otapala. Tako se PCS može primijeniti uvijek, kad se čestice
nalaze u rasponu između Rayleigh-jevog rasijavanja (d ≤ λ/10) i sedimentacije, uzimajući u
obzir da pripremljeni uzorak mora biti maksimalno čist (jer čestice prašine smetaju), da
usmjerena struja ometa Brownovo kretanje, te da je obavezan unos tačnih karakteristika (kao
što su indeks refrakcije, temperatura ili viskozitet) u kompjuterski sistem za obradu dobijenih
podataka.
Komponente za PCS su jednostavne i jedina razlika u odnosu na laserski difraktometar je u

Slika 22: Histogrami sedam uzoraka sirovine u vidu izvještaja Volume In Report koji daje procenat čestica koje intenzitetu rasijane svjetlosti, koji je ovdje jako nizak (I ≈ d6 ). Zato se mora upotrijebiti
se nalaze između dvije vrijednosti veličine. Distribucija veličine čestica (Volume In Report) G1-G7 fotomultiplicirajuća tuba, da bismo izbrojali fotone svjetlosti. Fotomultiplikator može
G1; G2; G3; G4; G5; G6; G7; promijeniti ugao, pri čemu se dobijaju različite vrijednosti, čijom se korelacijom dolazi do
statistički validnih rezultata.
Ova oprema se u farmaciji dosta primjenjuje, za karakterizaciju proteina, mikroorganizama,
polimera, mikroemulzija, lipozoma, micela.
7/23 8/23
5.5. Automatski brojači (elektrorezistentne metode) Nedostaci Coulterovog brojača čestica
o metod zahtijeva kalibracijske standarde, koji su skupi,
Coulterov brojač, HIAC brojač, Gelman automatski brojač čestica su tri primjera opreme za o za supstance sa širokom distribucijom čestica metod je spor, a mali kanali se mogu
automatsko brojanje. blokirati,
o moguća je greška nebrojanja manjih čestica, ili višestrukog brojanja velikih čestica,
Coulterov brojač čestica zahvaljujući njihovom višestrukom okupiranju zone inspekcije,
Coulterov brojač određuje distribuciju volumena čestica materijala suspendiranog u otopini o porozne čestice daju značajne greške,
koja sadrži elektrolit. Coulterov brojač radi na principu staklenog suda koji na dnu ima otvor, i o gusti materijali sedimentiraju prije stadija prolaska kroz otvor
kroz koji protiče diluirana suspenzija čestica u nekom elektrolitu. Taj otvor predstavlja zonu o mjerenje se mora vršiti u elektrolitu, nemoguće u ksilenu, butanolu i drugim otapalima
inspekcije i njene se fizičke karakteristike mijenjaju u prisustvu čestica. Iz ovih promjena se slabe provodljivosti, a tekućina ne smije imati nikakve interakcije sa istraživanim
može izvesti veličina čestica. Kod Coulterovog brojača se, tako, mijenja napon između dviju česticama.
elektroda, što rezultira pojavom krive na ekranu, a mjeri se površina ispod krive (AUC). Za
krvne stanice metod je primjenjiv i za brojanje čestica i određivanje distribucije volumena. Druge vrste automatskih brojača
Ovaj brojač mjeri čestice veličine 1 – 1000 µm. HIAC automatski brojač mjeri distribuciju veličine čestica suspendiranih u tekućini ili gasu.
Standardni modeli mjere veličine u rasponu od 2 do 2500 µm. U osnovi čestice jedna po jedna
prolaze kroz otvor, pri čemu, ovisno o veličini, prekidaju dio svjetlosnog zraka. Ovo uzrokuje
redukciju napona u fotodetektoru, koja je proporcionalna veličini čestice.
Gelman brojač radi na principu rasijavanja svjetlosti u zraku, i mjeri čestice veće od 0,5 µm.
5.6. Elutrijatori
To je klasa instrumenata koja manipulira česticama koje se kreću u nekom fluidu.
Upotrebljavaju se za mjerenje distribucije veličine čestica razdvajajući ih u grupe različitih
veličina i vagajući količinu praška u svakoj grupi. Naročito su pogodni za frakcionisanje
praška u grupe različitih veličina čestica, radi daljnjeg proučavanja varijacija fizičkih
svojstava sa veličinom, a može se ispitivati i biodostupnost različitih veličina. Pri ovom
procesu moguća je turbulencija, teško je kontrolisati kretanje fluida i metoda nije precizna.
Princip rada i aparatura

Slika 23: Princip rada Coulterovog brojača Postoje tri osnovna tipa elutrijatora:
o gravitacijski; ovo su vertikalni ili horizontalni elutrijatori. Kod vertikalnih elutrijatora
prašak se nalazi na filteru, a zrak ili drugi pogodan fluid ga pokreće prema gore, kroz
kolonu, do kolektora, savladavajući silu gravitacije čestica na filteru. Snaga struje zraka
je podešena tako da pokreće fine čestice ispod određene veličine, koja se naziva granična
vrijednost elutrijatora. Mijenjanjem brzine toka postepeno, prašak se može razdvojiti u
frakcije. Kod horizontalnih elutrijatora, struja suspendiranih čestica prelazi preko
komore za slijeganje. Čestice koje napuste struju se sliježu.
o centrifugalni; struja suspenzije čestica ulazi odozgo tangencijalno u tijelo elutrijatora.
Kretanje čestica je usmjereno spiralno prema dolje, a same čestice su priljubljene uz zid
aparata centrifugalnom silom. Veće čestice padaju sa zida u konično dno ciklona i izlaze
kroz otvor, dok se manje izbacuju u struji vrtloga na gornji otvor elutrijatora. Granična
vrijednost ovih uređaja određena je dimenzijama ciklona i snagom fluidne struje.
Osjetljivost im je do 5 µ.
9/23 10/23
5.7. Ostale metode
o ”jet impactor”; Impakcijski sistemi se baziraju na dinamici depozicije ili odlaganja finih
čestica u struji zraka kada se usmjeri kroz prepreku određenog oblika ili kada se usmjeri Adsorpcija gasova
iz udarača na ravnu površinu. Kaskadni impaktor usmjerava čestice u struji zraka Adsorpcija gasa na niskim temperaturama na sprašeni materijal služi za mjerenje specifične
velikom brzinom kroz niz mlaznica, od kojih je svaka manja od prethodne, na staklene površine (površina po jedinici mase). Obično se ispituje adsorpcija nitrogena ili kriptona na
ploče, a najmanja čestica koja će na ploču biti odložena određena je brzinom zračne niskim temperaturama. Volumen adsorbiranog gasa je u funkciji pritiska i pripremi se
struje. Brzina struje i čestica raste kako napreduju kroz impaktor. Kao rezultat, čestice se prigodan grafikon. Tačka u kojoj se pojavi monomolekularni sloj adsorbata se utvrdi iz
klasificiraju prema udaru na ploče, veće čestice će udariti na gornje ploče, a manje na prekida u krivoj. Specifična površina se može izračunati poznavajući zapreminu gasa kojom se
donje ploče. Tačna veličina se naknadno određuje, teoretski ili prethodnom kalibracijom postiže ova pokrivenost, te iz površine okupirane gasom, njene mase i gustine. Postoje i
instrumenta. komplikovane jednačine (Brunauer, Emmett, Teller jednačina – BET) da se opiše adsorpcija
gasa na površinu.
Permeabilnost
Kada gas ili tekućina protiču kroz prašak, otpor ovom protoku je funkcija faktora kao što su
specifična površina, prostor pora, pritisak toka i viskoznost fluida. Ovaj otpor se opisuje i
površina izračunava iz Kozeny-Carmen jednačine. Ovom se metodom ne mjeri distribucija
veličine čestica, nego se vrši procjena veličine, korisna za neke industrijske operacije.
Instrumenti koji mjere brzinu protoka gasa kroz prašak pod kontroliranim pritiskom su
komercijalno dostupni. Kalkulacije su komplikovane i daju prosječnu veličinu čestica.
Akustična spektroskopija
Umjesto svjetlosti, ova metoda koristi ultrazvuk za prikupljanje informacija o česticama koje
su dispergovane u fluidu. Alternativni naziv metode je “ultrazvučna prigušena
spektrofotometrija”.
Dispergovane čestice adsorbuju i raspršuju ultrazvuk slično kao svijetlost. Lord Rayleigh je
razvio prvu teoriju o ultrazvučnom raspršivanju i publikovao je u knjizi “Teorija zvuka” 1878.
Tokom 20 vijeka se ovaj fenomen intenzivno proučavao. Umjesto mjerenja raspršene energije
u odnosu na ugao, kao što je to slučaj kod svjetlosti, u slučaju ultrazvuka, mjeri se prenos
energije u odnosu na frekvenciju. Rezultat je ultrazvučno prigušenje frekvencijskog spektra
što je grubi podatak za kalkulaciju distibucije veličine čestice. Može se primjeniti za bilo koji
fluid bez pripreme uzorka i bez razblaženja. To je prednost ove metode u odnosu na druge
metode. Kalkulacija veličine čestica bazirana je na teorijskom modelu koji je dobro provjeren
na 50% volumena dispergovanih čestica.
Slika 24: Shema elutrijatora – a)gravitacijski, b) centrifugalni, c)» jet impactor»
Određuje se količina čestica u svakoj frakciji i računaju limiti veličine čestica. Za sve ove
tehnike u svakoj se frakciji nalaze i veće i manje čestice, i potrebna je reciklaža frakcija, ako
se želi odrediti tačan raspon veličina. Izračunavanje se vrši iz Stokesove jednačine, ili se
veličine mjere direktno mikroskopom.
11/23 12/23
6. Distribucija veličine čestica. Granulometrijska analiza Granulometrijska analiza
Čvrste supstance, njihove smjese, granulati i sl. ne mogu da posjeduju čestice iste veličine, pa
Distribucija veličine čestica (Particle size distribution-PSD) se vrše mjerenja procentualne zastupljenosti veličine čestica u određenom opsegu veličine što
Distribucija veličine čestica (PSD) prašaka ili granula ili čestica dispergovanih u fluidima, je se naziva distribucija veličine čestica.
lista vrijednosti ili matematičkih funkcija koji definišu relativnu količinu čestica koje su
prisutne, sortirane prema veličini. Metode koje se koriste za determinisanje PSD se zovu Čestice se klasificiraju odeđivanjem broja čestica u sukcesivnim rasponima veličina.
analize veličine čestica a uređaji koji se koriste su analizeri veličine čestica. Distribucija se može predstaviti grafikonom ili histogramom, gdje širina linija predstavlja
raspon veličina čestica, a visina frekvenciju ili pojavljivost svakog raspona. Kriva provučena
Značaj PSD kroz srednje tačke vrhova ovih traka rezultira krivom normalne raspodjele veličine čestica.
PSD materijala može biti važna za razumjevanje njihovih fizičkih i hemijskih osobina. Linija povučena kroz centar krive do apscise je srednja vrijednost. Raspršenost vrijednosti
Distribucija veličine čestica je često od kritične važnosti za definisanje osobina materijla a krive oko srednje vrijednosti se naziva standardna devijacija. Kod simetrične distribucije
samim tim i za njihovu upotrebu. Ona utiče na snagu i rukovanje čvrstom materijom. Ona medijana i aritmetička sredina su iste.
utiče na reaktivnost čvrstih materija u hemijskim reakcijama i sa aspekta veličine i distribucije
veličine čestica, mora biti strogo kontrolisana proizvodnja materijala.
Tipovi PSD
Način na koji se PSD izražava je obično definisan metodom koja se koristi za determinisanje.
Najjednostavnija metoda za razumjevanje determinisanja PSD je sitana analiza gdje se
praškasti materijali separiraju sitima različite veličine. Znači da je PSD definisan terminom
diskretnog raspona veličine tj. procentom (%) uzorka između npr. 45µm – 53µm , gdje se
koriste sita te veličine. PSD obično determiniše listu raspona veličina koja obuhvata gotovo
sve veličine prisutne u uzorku koji se analizira. Neke metode determinisanja omogućavaju
mnogo uži raspon određivanja veličina nego što se to može uraditi sa sitima i koje daju
veličine čestica koje su van raspona određivanja sitima ali se fraza ”sito” univerzalno koristi u
prezentiranju PSD podataka. pri čemu na situ ”ostaju” čestice iznad određene veličine a Slika 25: Kriva normalne distribucije
”prolaze” čestice ispod te veličine.
Mnogi praškasti materijali nemaju normalnu distribuciju. Rezultirajuće krive su iskošene, što
PSD može biti prezentiran i kao analiza “raspona” pri čemu se količina u svakom rasponu čini matematičku analizu kompleksnijom. Ovdje je srednja vrijednost od uticajem vrlo velikih
veličina navodi određenim redom (“range analysis”). Može se prikazati i u kumulativnoj ili vrlo malih čestica. Ovdje je korisnije upotrebljavati medijanu, nego aritmetičku sredinu.
formi pri čemu ukupno “zaostali” ili “propušteni” materijal se daje rasponom veličina Asimetrična kriva se može prevesti u simetričnu upotrebljavanjem logaritamskih vrijednosti,
(“cumulative analysis”). “Range analysis” je prikladna kada imamo idealno ujednačen raspon čime se olakšava matematička analiza.
veličina čestica dok se “cumulative analysis” koristi gdje se količine ispod ili iznad određene
veličine moraju strogo kontrolisati.
Način na koji se veličina izražava je slobodan za različite načine interpretiranja. Može se

pretpostavi da su čestice sferične i da samo prolaze kroz sita koja su četverokutni otvori u situ.
Praktično, čestice imaju nepravilne oblike i način karakteriziranja čestica za vrijeme analize u
mnogome ovisi od metode koja se koristi za mjerenje tj.određivanje.
Uzorkovanje
Prije nego se determiniše PSD, od izuzetnog značaja je obezbjeđenje reprezentativnog uzorka.
Materijal koji se treba analizirati se mora pažljivo izmješati i uzeti tehnikom kojom će se
izbjeći segregacija. Naročita pažnja se daje izbjegavanju gubitaka materijala za vrijeme
manipulisanja uzorkom. Veličina uzorka i masa uzorka koji će se testirati su predefinisani.
Slika 26: Grafički prikaz rezultata laserske difrakcije sa nepravilnom distribucijom čestica
13/23 14/23
Naravno granulometrijski sastav nekog praška se može predstaviti i tabelarno:
7. Zadaci
Tabela 6. Distribucija veličine čestica smjese prašaka
Proba d (0,1) d (0,5) d (0,9) Zadatak 1.
1 50,189 174,808 372,265
2 50,542 175,417 367,495 Mikroskopskom analizom može se prebrojati ne manje od 200 čestica u pojedinačnom
3 51,911 180,347 375,160 mjerenju/uzorku. Korišten je optički mikroskop sa kalibrisanim okularom. Na osnovu datih
4 51,666 181,049 382,669 podataka potrebno je izračunati prosječni dijametar čestica (dav).
5 52,204 181,684 387,802
Veličina čestica Srednja vrijednost veličine D (µm) Broj čestica po grupi
(µm)
Srednja vrijednost (μm) 51,30 178,66 377,08
40-60 50 15
Standardna devijacija 0,89 3,28 8,14 60-80 70 25
Koeficijent varijacije (%) 1,73 1,84 2,16 80-100 90 95
d (0,99) = 1466,145 µm 100-120 110 140
120-140 130 80
Cilj metode za analizu veličine čestica je odrediti prosječni dijametar čestica (d) da bi se
Σn = 355
mogla izraziti raspodjela veličine čestica.
Kada se veličina čestice navodi kao parametar u granulometrijskoj analizi (tj. u analizi
Odgovor:
veličine čestica) gdje se parametar naziva “promjerom”, neophodno je dati i metodu kojom je
Veličina čestica Srednja vrijednost Broj čestica po Ukupni
on određen.
(µm) veličine D (µm) grupi dijametar
40-60 50 15 750
60-80 70 25 1750
80-100 90 95 8550
100-120 110 140 15400
120-140 130 80 10400
Σn = 355 Σnd = 36850
dav = Σnd / Σn = 36850/355 = 103,8 µm
Zadatak 2.
Sitena analiza, pri kojoj su korištena standardna sita, imala je za cilj da se odredi raspon veličina
čestica testiranog uzorka. Sita su poredana prema opadajučoj veličini otvora, uzorak testiranog
materijala postavljen na vrh sita, a potom, uz korištenje ”šejkera”, izvršeno prosijavanje.
Broj sita Aritmetička sredina Težina uzorka (g) % zaostalog praška

otvora (mm)
20/40 0,630 15,5 14,3
40/60 0,335 25,8 23,7
60/80 0,214 48,3 44,4
80/100 0,163 15,6 14,3
100/120 0,137 3,5 3,3
108,7 100,0
15/23 16/23
Odgovor: 8.Lista metoda koje se koriste za analiziranje materijala uključujući i površinu
Broj sita Aritmetička Težina uzorka % zaostalog % zasotalog materijala
sredina otvora (g) praška praška x
(mm) art.sredina
otvora A
20/40 0,630 15,5 14,3 9,009 • Analytical ultracentrifugation - Analytical ultracentrifugation
40/60 0,335 25,8 23,7 7,939 • AAS - Atomic absorption spectroscopy
60/80 0,214 48,3 44,4 9,502 • AED - Auger electron diffraction
80/100 0,163 15,6 14,3 2,330 • AES - Auger electron spectroscopy
100/120 0,137 3,5 3,3 0,452 • AFM - Atomic force microscopy
108,7 100,0 29,232 • AFS - Atomic fluorescence spectroscopy
• APFIM - Atom probe field ion microscopy
• APS - Appearance potential spectroscopy
dav = Σ (% zaostalog praška x art.sredina otvora) / 100 = 29,232/100 = 0,2923 m
• ATR - Attenuated total reflectance
• AXRS - Anomalous X-ray scattering
B
• BET - BET surface area measurement (BET from Brunauer, Emmett, Teller)
• BKD - Backscatter Kikuchi diffraction, see EBSD
• BiFC - Bimolecular fluorescence complementation
• BRET - Bioluminescence resonance energy transfer
• BSED - Back scattered electron diffraction, see EBSD
C
• CAICISS - Coaxial impact collision ion scattering spectroscopy
• CARS - Coherent anti-Stokes Raman spectroscopy
• CBED - Convergent beam electron diffraction
• CET - Cryo-electron tomography
• CCM - Charge collection microscopy
• CL - Cathodoluminescence
• CLSM - Confocal laser scanning microscopy
• CDI - Coherent diffraction imaging
• COSY - Correlation spectroscopy
• Cryo-EM - Cryo-electron microscopy
• CV - Cyclic voltammetry
D
• DE(T)A - Dielectric thermal analysis
• dHvA - De Haas-van Alphen effect
• Dielectric spectroscopy - Dielectric spectroscopy
• DIC - Differential interference contrast microscopy
• DLS - Dynamic light scattering
• DLTS - Deep-level transient spectroscopy
• DMA - Dynamic mechanical analysis
• DSC - Differential scanning calorimetry
• DTA - Differential thermal analysis
• DVS - Dynamic vapour sorption
17/23 18/23
• DRS - Diffuse reflectance spectroscopy • GC-MS - Gas chromatography-mass spectrometry
• GDMS - Glow discharge mass spectrometry
E • GDOS - Glow discharge optical spectroscopy
• GISAXS - Grazing incidence small angle X-ray scattering
• EBIC - Electron beam induced current
• GIXD - Grazing incidence X-ray diffraction
• EBSD - Electron backscatter diffraction
• GIXR - Grazing incidence X-ray reflectivity
• ECOSY - Exclusive correlation spectroscopy
• GLC - Gas-liquid chromatography
• ECT - Electrical capacitance tomography
• EDAX - Energy-dispersive analysis of x-rays
• EDMR - Electrically detected magnetic resonance, see ESR or EPR
• EDS - Energy dispersive spectroscopy
• EDX - Energy dispersive X-ray spectroscopy H
• EELS - Electron energy loss spectroscopy • HAADF - high angle annular dark-field imaging
• EFTEM - Energy filtered transmission electron microscopy • HAS - Helium atom scattering
• EID - Electron induced desorption • HPLC - High performance liquid chromatography
• EIT and ERT - Electrical impedance tomography and Electrical resistivity tomography • HREELS - High resolution electron energy loss spectroscopy
• EL - Electroluminescence • HREM - High-resolution electron microscopy
• Electron crystallography - Electron crystallography • HRTEM - High-resolution transmission electron microscopy
• ELS - Electrophoretic light scattering
• ENDOR - Electron nuclear double resonance, see ESR or EPR
• EPMA - Electron probe microanalysis
I
• IAES - Ion induced Auger electron spectroscopy
• ESEM - Environmental scanning electron microscopy
• IBIC - Ion beam induced charge microscopy
• ESCA - Electron spectroscopy for chemical analysis* see XPS
• ICP-MS - Inductively coupled plasma mass spectrometry
• ESI-MS or ES-MS - Electrospray ionization mass spectrometry or Electrospray mass
• Immunofluorescence - Immunofluorescence
spectrometry
• ICR - Ion cyclotron resonance
• ESTM - Electrochemical scanning tunneling microscopy
• IETS - Inelastic electron tunneling spectroscopy
• EPR - Electron paramagnetic resonance spectroscopy
• IGA - Intelligent gravimetric analysis
• ESD - Electron stimulated desorption
• IIX - Ion induced X-ray analysis
• ESR - Electron spin resonance spectroscopy
• INS - Ion neutralization spectroscopy
• EXAFS - Extended X-ray absorption fine structure
Inelastic neutron scattering
• EXSY - Exchange spectroscopy
• IRS - Infrared spectroscopy
• ISS - Ion scattering spectroscopy
F • ITC - Isothermal titration calorimetry
• FCS - Fluorescence correlation spectroscopy • IVEM - Intermediate voltage electron microscopy
• FCCS - Fluorescence cross-correlation spectroscopy
• FEM - Field emission microscopy
• FIB - Focused ion beam microscopy
L
• LALLS - Low-angle laser light scattering
• FIM-AP - Field ion microscopy–atom probe
• LC-MS - Liquid chromatography-mass spectrometry
• Flow birefringence - Flow birefringence
• LEED - Low-energy electron diffraction
• Fluorescence anisotropy - Fluorescence anisotropy
• LEEM - Low-energy electron microscopy
• FLIM - Fluorescence lifetime imaging
• LEIS - Low-energy ion scattering
• Fluorescence microscopy - Fluorescence microscopy
• LIBS - Laser induced breakdown spectroscopy
• FRET - Fluorescence resonance energy transfer
• LOES - Laser optical emission spectroscopy
• FTICR or FT-MS - Fourier transform ion cyclotron resonance or Fourier transform mass
• LSCM - Laser scanning confocal microscopy, see CLSM
spectrometry
• FTIR - Fourier transform infrared spectroscopy
M
G •
•
MALDI - Matrix-assisted laser desorption/ionization
MFM - Magnetic force microscopy
19/23 20/23
• MIT - Magnetic induction tomography R
• MRFM - Magnetic resonance force microscopy
• Raman - Raman spectroscopy
• MRI - Magnetic resonance imaging
• RAXRS - Resonant anomalous X-ray scattering
• MS - Mass spectrometry
• RBS - Rutherford backscattering spectroscopy
• MS/MS - Tandem mass spectrometry
• REM - Reflection electron microscopy
• MEIS - Medium energy ion scattering
• RHEED - Reflection high energy electron diffraction
• Mössbauer spectroscopy - Mössbauer spectroscopy
• RIXS - Resonant inelastic X-ray scattering
• MTA - Microthermal analysis
• RR spectroscopy - Resonance Raman spectroscopy
N S
• Nanovid microscopy - Nanovid microscopy
• SAED - Selected area electron diffraction
• ND - Neutron diffraction
• SAD - Selected area diffraction
• NDP - Neutron depth profiling
• SAM - Scanning Auger microscopy
• NAA - Neutron activation analysis
• SANS - Small angle neutron scattering
• NEXAFS - Near edge X-ray absorption fine structure
• SAXS - Small angle X-ray scattering
• NMR - Nuclear magnetic resonance spectroscopy
• SCANIIR - Surface composition by analysis of neutral species and ion-impact radiation
• NOESY - Nuclear Overhauser effect spectroscopy
• SCEM - Scanning confocal electron microscopy
• NSOM - Near-field optical microscopy
• SE - Spectroscopic ellipsometry
• NIS - Nuclear Inelastic Scattering/Absorption
• SEC - Size exclusion chromatography
• SEIRA - Surface enhanced infrared absorption spectroscopy
O • SEM - Scanning electron microscopy
• OBIC - Optical Beam Induced Current • SERS - Surface enhanced Raman spectroscopy
• ODNMR - Optically detected magnetic resonance, see ESR or EPR • SEXAFS - Surface extended X-ray absorption fine structure
• OES - Optical emission spectroscopy • SICM - Scanning ion-conductance microscopy
• Osmometry - Osmometry • SIMS - Secondary ion mass spectrometry
• SNMS - Sputtered neutral species mass spectroscopy
• SNOM - Scanning near-field optical microscopy
P • SPECT - Single photon emission computed tomography
• PAS - Positron annihilation spectroscopy
• SPM - Scanning probe microscopy
• PAT or PACT - Photoacoustic tomography or photoacoustic computed tomography
• SRM-CE/MS - Selected-reaction-monitoring capillary-electrophoresis mass-spectrometry
• PAX - Photoemission of adsorbed xenon
• SSNMR - Solid-state nuclear magnetic resonance
• PC or PCS - Photocurrent spectroscopy
• Stark spectroscopy - Stark spectroscopy
• PD - Photodesorption
• STEM - Scanning transmission electron microscopy
• PDEIS - Potentiodynamic electrochemical impedance spectroscopy
• STM - Scanning tunneling microscopy
• PED - Photoelectron diffraction
• STS - Scanning tunneling microscopy
• PEELS - parallel electron energy-loss spectroscopy
• PES - Photoelectron Spectroscopy
• PL - Photoluminescence T
• Porosimetry - Porosimetry • TEM - Transmission electron microscopy
• Phase contrast microscopy - Phase contrast microscopy • TAT or TACT - Thermoacoustic tomography or thermoacoustic computed tomography (see
• PIXE - Particle (or proton) induced X-ray spectroscopy also photoacoustic tomography - PAT)
• Powder diffraction - Powder diffraction • TEM - transmission electron microscope/microscopy
• PTMS - Photothermal microspectroscopy • TGA - Thermogravimetric analysis
• TIRFM - Total internal reflection fluorescence microscopy
• TMA - Thermomechanical analysis
Q • TOF-MS - Time-of-flight mass spectrometry
• QENS - Quasi-elastic neutron scattering
• TXRF - Total reflection X-ray fluorescence analysis
• Two-photon excitation microscopy - Two-photon excitation microscopy
21/23 22/23
U
• Ultrasound attenuation spectroscopy - Ultrasound attenuation spectroscopy
• Ultrasonic testing - Ultrasonic testing
• UPS - UV-photoelectron spectroscopy
V
• VEDIC - Video-enhanced differential interference contrast microscopy
• Voltammetry - Voltammetry
W
• WAXS - Wide angle X-ray scattering
• WDX or WDS - Wavelength dispersive X-ray spectroscopy
X
• XAES - X-ray induced Auger electron spectroscopy
• XANES - XANES, synonymous with NEXAFS (Near edge X-ray absorption fine structure)
• XAS - X-ray absorption spectroscopy
• X-CTR - X-ray crystal truncation rod scattering
• X-ray crystallography - X-ray crystallography
• XDS - X-ray diffuse scattering
• XPEEM - X-ray photoelectron emission microscopy
• XPS - X-ray photoelectron spectroscopy
• XRR - X-ray reflectivity
• XRD - X-ray diffraction
• XRS - X-ray Raman scattering
• XRF - X-ray fluorescence analysis
• XSW - X-ray standing wave technique
23/23
VJEŽBA III – TEHNIKE REDUKCIJE VELIČINE ČESTICA
I OPREMA
1. Uvod
Prašci se pojavljuju u svim aspektima farmacije, kako u industriji, tako i u praksi. Čvrste
ljekovite i pomoćne supstance, namijenjene za inkorporaciju u određeni farmaceutski oblik,
obično se nalaze u stanju grublje ili finije usitnjenosti. Često je ovaj nivo usitnjenosti važan za
određivanje ponašanja praškaste supstance tokom proizvodnog procesa, a i u konačnoj
farmaceutskoj formi.
Manji broj farmaceutskih sirovina se može nabaviti takav da je veličina čestica optimalna za
proces izrade farmaceutskog oblika. Većina supstanci se zato usitnjava u nekom stadiju
proizvodnje, najčešće na početku, prije miješanja komponenti. Usitnjavanje je značajna
operacija u izradi svih farmaceutskih oblika, i to sa tehnološkog i biofarmaceutskog aspekta.
Kod tableta se, npr., procesi usitnjavanja mogu svrstati u tri grupe:
o Smanjenje veličine čestica krupnijih ili aglomeriranih farmaceutskih sirovina
o Smanjenje veličine čestica aglomeriranog vlažnog materijala pri granulaciji, ili smanjenje
veličine čestica suho komprimovanog materijala pri suhoj granulaciji
Slika 1. Ovisnost koncentracije fenacetina u plazmi o veličini čestica lijeka: A- čestice manje od 75 μm,
o Mljevenje već gotovih tableta koje treba preraditi zbog neke greške.
B- čestice manje od 75 μm sa 0,1% Tween 80, C- čestice veličine 150 – 180 μm,
D- čestice veće od 250 μm
Samo usitnjavanje kao farmaceutsko – tehnološka operacija je bitno iz slijedećih razloga:
o Usitnjavanjem se povećava ukupna slobodna površina lijeka, što utiče na brzinu
rastvaranja i potencijalno na biološku raspoloživost. Ovo je posebno značajno za teško Usitnjavanje (kominutacija) je mehanički proces redukcije veličine čestica. On uključuje
topive lijekove različite operacije, kao što su siječenje, rezanje, drobljenje, mrvljenje, mljevenje, mikroniziranje
o Usitnjavanjem se povećava broj čestica lijeka po jedinici mase, što daje statističku i trituriranje, što ovisi o vrsti upotrijebljene opreme.
vjerovatnoću da će se u svakoj tableti naći približno isti broj čestica lijeka, pa se povećava
tačnost doziranja. Što je ukupni broj čestica manji, veća je šansa da u jednoj tableti bude Prema nekim autorima, usitnjavanje materijala sa početne veličine čestica
premalo, a u drugoj previše čestica istog lijeka. Veoma fino usitnjavanje je potrebno za o na veličinu 150 – 100 μm nazivamo grubo drobljenje
lijekove vrlo jakog djelovanja i male pojedinačne doze. o na veličinu 40 – 30 μm srednje drobljenje
o Kod izrade višekomponentne smjese za čvrste farmaceutske oblike ostvaruje se bolja o na veličinu 10 – 5 μm fino drobljenje.
homogenost, može se uticati na bolju protočnost igličastih ili supstanci nepravilnog oblika,
a sredstva za klizanje i lubrikansi moraju biti veoma dobro usitnjeni da bi pokazali
optimalno djelovanje.
2. Mehanizam usitnjavanja
U procesu usitnjavanja uvijek je stvar slučajnosti da li će se i kada neka čestica slomiti. Proces
usitnjavanja počinje kada se otvore već postojeće male naprsline na čestici. Zbog toga će se
daleko lakše usitnjavati krupnije čestice koje već na sebi imaju takve naprsline. Iz ovog razloga
potrebno je mnogo više energije za usitnjavanje manjih čestica.
1 2
Proces mljevenja jeste opisan matematički, ali još nije razvijen do nivoa da se stvarni učinak
mašina za mljevenje može kvantitativno predvidjeti. Brojna istarživanja odnose se na teoretske i
praktične aspekte usitnjavanja sa ciljem da se daju matematička objašnjenja procesa, da se
poboljša efikasnost mljevenja i riješe problemi proporcionalnog povećanja šarže za mljevenje
pri prenošenju iz malih laboratorijskih uređaja u velike proizvodne. Međutim, farmaceutska
industrija se mnogo više oslanja na empirijsko iskustvo nego na teoriju. Razvijena je teorija za
računanje i objašnjenje simultanih elastičnih i plastičnih deformacija nastalih na čvrstim
supstancama pod primijenjenom silom.
Tri su osnovna zakona:

o Kickov zakon – rad potreban za reduciranje veličine čestica date količine materijala je
konstantan pri istom odnosu usitnjenosti i početne veličine čestica.
P Dp
= K k ln
m& Df
Gdje je Kk - Kickov koeficijent,
P – energija koja se zahtijeva
m& - brzina punjenja mlina
Slika 2.Postepeno usitnjavanje čestica D p - prosječni dijametar čestica prije mljevenja (početni)
D f - prosječni dijametar čestica poslije mljevenja (finalni)
Redukcija veličine čestica lomljenjem zahtijeva primjenu mehaničkog stresa na materijal koji se
treba slomiti ili samljeti. Materijal se podvrgava stresu, i isteže se. Ovisno o vremenu istezanja u
funkciji primjenjene sile, materijal se može klasificirati ovisno o svom ponašanju, i to od krtog o Rittingerov zakon – rad upotrijebljen za usitnjavanje čestica je direktno proporcionalan
do elastičnog. Većina čvrstih farmaceutskih supstanci se nalazi negdje između ove dvije novoformiranoj površini čestica. Ovo je ekvivalentno tvrdnji da je efikasnost mljevenja
krajnosti, i posjeduje i elastične i plastične osobine. konstantna i, za datu mašinu i materijal, neovisna o veličini čestica početnog i finalnog
materijala. Ako je sferičnost Фa (prije mljevenja) i Фb (poslije mljevenja) jednaka, a
Ako je sila koja se primjenjuje u ovom procesu (udar, trenje, siječenje ili pritisak) manja od efikasnost mašin ekonstantna, Rittingerov zakon se može pisati slijedećom jednačinom:
granice elastičnosti materijala, doći će do njegovog reverzibilnog deformisanja ili naprezanja.
Pri prestanku djelovanja sile čestica se vraća u svoje prvobitno stanje (elastična deformacija), a P ⎛ 1 1 ⎞⎟
= Kr ⎜ −
upotrijebljena energija se oslobađa kao toplota. Sila koja je jača od elastičnosti materijala, lomi m
& ⎜ ⎟
ga. Kristalne supstance se lome duž ravni kristala, a amorfne na bazi slučajnosti. Kristali čistih ⎝ D f Dp ⎠
supstanci obično imaju slabe unutrašnje tačke zahvaljujući tome što im u rešetki nedostaje neki Gdje je Kr - Rittingerov koeficijent
atom ili ion.
Energija koja se troši pri usitnjavanju se javlja kao površinska energija nastala stvaranjem novih
čestica, unutrašnja slobodna energija, povezana sa promjenama u rešetki, te kao toplotna
energija.
Kod većine uređaja dovedena energija se vrlo slabo iskorištava za stvaranje nove površine, za
stvarno usitnjavanje (manje od 2%), a ostatak se troši na savladavanje trenja i inercije
mašinskih dijelova, na trenje među česticama i na deformaciju čestica koje nisu slomljene.
3 4
o Bondov zakon – rad upotrijebljen za formiranje čestica veličine Df iz velikog punjenja je Faktori koji utiču na mljevenje
proporcionalan kvadratnom korijenu omjera površine i zapremine proizvoda sf/vf.
Nekoliko različitih faktora se također mora uzeti u obzir kod odabira opreme za usitnjavanje. Na
P Kb proces mljevenja utiču:
=
m& Df
o Otpornost materijala koji se usitnjava i željene osobine krajnjeg proizvoda. Farmaceutske
sirovine su okvirno definisane kao tvrde, umjereno tvrde i meke. Tvrde materije su ujedno
Gdje je Kb konstanta koja ovisi o tipu mašine i materijalu koji se melje. i abrazivne (jod), i vremenom utiču na habanje mlina. Abrazija ili habanje mlina je važan
faktor kod mljevenja tvrdih materijala, posebno pri velikim brzinama. U nekim
Bondov zakon se može napisati i kao: okolnostima habanje mlina može biti tako jako da dovodi do kontaminacije proizvoda i do
povećanja troškova, što čini proces mljevenja neekonomičnim. Čvrstoća materijala, koja je
L2 ⎛ L1 L2 ⎞ često povezana sa abrazivnošću, također se mora uzeti u obzir. Ona se obično mjeri
Ei = E ⎜ ⎟
⎜ L L −1 ⎟ Mohsovom skalom. Kvalitativno, materijali od 1 do 3 se smatraju mekim a od 8 do 10 kao
100 ⎝ 1 2 ⎠ tvrdi.
o Fizička priroda materijala određuje poseban tip usitnjavanja. Fibrozne materije su obično
gdje je biljnog porijekla i ne mogu se usitnjavati pritiskom ili udarom, več siječenjem. Trošan
L1 početni dijametar supstance, materijal koji lako klizi (saharoza) može se lako usitniti trenjem, udarom ili pritiskom
L2 konačni dijametar supstance (oba u mikrometrima), o U prisustvu vlage (već od 5%), ometa se usitnjavanje, jer se stvara ljepljiva masa. Ovo je
Ei je radni indeks, odnosno količina energije za usitnjavanje čestica na veličinu od 100 μm, E naročito izraženo kod finijih čestica. U nekim se slučajevima namjerno vrši vlažno
je ukupna potrebna količina energije za odgovarajuće usitnjavanje. usitnjavanje, ali tada je procenat valge veći od 50%.
o Prisustvo kristalne vode u supstanci može da bude problem, ao se ona oslobađa na
U suštini, ovi zakoni su upotrebljivi samo za praćenje toka i kvaliteta procesa mljevenja. Obično određenoj temperaturi, koja se postiže razvojem toplote u mlinu.
je potrebno laboratorijsko testiranje za evaluaciju performansi pojedinačne opreme. Radni o Postoje higroskopne materije koje takvom brzinom upijaju vodu da smjesa ubrzo postaje
indeks, izračunat iz Bondove jednačine je koristan za poređenje efikasnosti operacija mljevenja. ljepljiva, a usitnjavanje nemoguće.
Za neke materijale je utvrđen i indeks mljevenja, koji se također može upotrijebiti da se evaluira o Za vrijeme mljevenja oslobađa se toplota koja može negativno uticati na materijal koji se
učinkovitost mlina. ustinjava. Materije koje imaju nisku tačku topljenja (sintetske gume i voskovi) omekšavaju
i postaju plastične. Materije osjetljive na toplotu se mogu degradirati, pigmenti mogu
promijeniti boju, nestabilna jedinjenja, kao i mnoge praškaste supstance koje se mnogo
usitne, mogu se zapaliti ili eksplodirati, ako je temperatura u mlinu suviše visoka.
o Postoji mogućnost hemijske i fizičke promjene supstanci tokom usitnjavanja. PVP se
tokom usitnjavanja u kugličnom mlinu razlaže na polimere manje molekulske mase, suhoj
mikrokristalnoj celulozi, ako se melje u toku 1 – 25 sati, se smanjuje udio kristalnih
dijelova. Smanjenje veličine čestica u mlinu čekićaru može uticati na kasniji rast kristala
tokom čuvanja, zbog promjene kristalne rešetke i formiranja aktivnih mjesta
(fenobarbiton).
o Način na koji se radi sa mlinom, posebno brzina punjenja materijalom, je važan, bez
obzira na tip upotrijebljenog uređaja. Ako se mlin puni relativno polako, samljeveni
proizvod se može odmah otkloniti i usitnjavanje se ne produžava nepotrebno. Pri prebrzom
punjenju, prašak se isuviše dugo zadržava u komori za mljevenje, pražnjenje je otežano, a
troši se nepotrebno i višak energije.
5 6
Veličina čestica u procesu usitnjavanja Dodatne tehnike u farmaceutskoj industriji
Nijedan mlin ne može da proizvede prašak ujednačene veličine čestica, osim ako nema dodatni Za farmaceutsku proizvodnju su značajne i slijedeće tehnike:
klasifikator. Pri djelovanju sila na česticu, ona se lomi na nekoliko relativno velikih čestica, i na o Higroskopne materije mogu se usitnjavati u zatvorenim sistemima gdje cirkuliše suh
izvjestan broj manjih čestica. Udio frakcija različite veličine (granulometrijski sastav) pri vazduh. Termolabilne, lako oksidabilne i zapaljive supstance treba da se usitnjavaju u
usitnjavanju praška se mijenja prema prikazanoj shemi: zatvorenim sistemima u inertnoj atmosferi sa karbon dioksidom ili nitrogenom
o Za sprečavanje negativnog uticaja toplote komora za mljevenje se može hladiti
razmjenjivačem toplote, odnosno duplikatorom kroz koji cirkuliše hladan vazduh
o Voskaste materije i one sa niskom tačkom topljenja se mogu hladiti prije usitnjavanja, a
ako i to nije odvoljno, usitnjavanje se vrši u prisustvu suhog leda. U mlinu čekićaru tako
se može usitnjavati stearinska kiselina ili pčelinji vosak
o Uz usitnjavanje je moguće izvoditi i dodatnu operaciju sušenja uvođenjem toplog vazduha,
koji cirkuliše kroz komoru za usitnjavanje.
3. Opšte karakteristike uređaja za usitnjavanje
Uređaji za mljevenje mogu biti primjenjeni za kontinuiranu i serijsku proizvodnju kao i za razvoj i
istraživanje.
Kada se zahtjeva uska distribucija veličine čestica prednost imaju zatvoreni cirkularni mlinovi.
U ovim se tehnikama kombinuje oprema za mljevenje sa nekim tipom klasifikatora. U
najjednostavnijem sistemu separaciju omogućavaju sita, a krupnije čestice se vraćaju u mlin,
dok čestice željene veličine ne prođu kroz sito i izvan komore za mljevenje. Ovako se
minimizira pretjerano usitnjavanje (overmilling).
Da se izbjegne kontaminacija i smanjenje kvaliteta, oprema koja se koristi u farmaciji se

izrađuje od materijala koji su hemijski i mehanički kompatibilni sa procesuiranom supstancom.
Oprema se mora lako rastavljati da bi se očistila i spriječila kroskontaminacija. Pri selekciji
opreme se vodi računa da li je operacija bez prašine, koliko traje, da li je konstrukcija aparature
Slika 3. Promjena granulometrijskog sastava praška sa vremenom u procesu usitnjavanja jednostavna i koliki je kapacitet aparata.
Iako ne postoji stroga klasifikacija opreme za usitnjavanje, generalno se ona može podijeliti na
U početku, kada su prisutne čestice više različitih veličina, kriva distribucije je dosta široka i tri široke kategorije, bazirane na produciranoj veličini čestica.
liči na zvono, ali tokom usitnjavanja dobija još jedan vrh, koi se povećava i postepeno pomijera o Uređaji za grubo usitnjavanje (zupčaste, rotirajuće, valjkaste i impact drobilice)
na lijevu stranu. Visina drugog, lijevog vrha na krivoj nastavlja da raste na račun prvog, čija se o Intermedijarni mlinovi (rotirajući sjekači, disk, roller i žlijebasti mlinovi, mlinovi čekićari)
visina smanjuje. Posljednji stadij je prikazan na vrhu slike. o Mlinovi za fino mljevenje (mlinovi sa lopticama i palicama, mlin čekićar, koloidni i
mlinovi sa fluidnom energijom, brza mehanička sita i centrifugalni klasifikatori)
Uzimanjem uzorka iz mašine za mljevenje, određivanjem veličine čestica i konstruisanjem
distribucione krive, ustanovit će se najekonomičniji uslovi za usitnjavanje. Mašine iz prve kategorije se koriste kada je veličina prečnika čestica materijala kojim se mlin
puni između 1,5 i 60 incha. Oni se uglavnom koriste u industriji minerala. U drugu kategoriju
spadaju mlinovi koji se pune relativno malim česticama i koji produciraju čestice između 20 i
200 mesha. Mlinovi iz treće kategorije produciraju čestice od kojih većina prolazi kroz sito od
200 mesha.
7 8
Uređaji za mljevenje prašaka se obično sastoje iz dijela kojim se vrši punjenje materijalom 3.1. Mlin čekićar
(hranilica), dijela u kojem vrši mjerenje (komora sa rotorom) i dijela za hvatanje usitnjenog
materijala (prijemnik). Noviji tipovi uređaja opremljeni su dodatnim dijelovima, koji služe kao Mlin čekićar kao osnovni dio ima komoru za mljevenje u kojoj se velikom brzinom okreće rotor.
klasifikatori čestica. Čestice praška koje su u procesu usitnjene do željenog stepena, može sa Na rotoru se nalaze fiksirani tzv. čekići – udarači. Udarači mogu na rotor biti zakačeni tako da
sobom da nosi struja vazduha i izvodi ih iz sistema, dok krupnije čestice ostaju u komori za nisu fiksirani, već u mirovanju vise na dole, a pri rotiranju zauzimaju radijalni položaj. Na dnu
mljevenje (elutrijatori). komore nalazi se dio na koji se montira sito potrebne veličine, koje se može mijenjati. Materijal
koji se melje puni se kroz gornju cijev – hranilicu, i biva u komori podvrgnut jakim silama
Različiti tipovi uređaja za redukciju veličine čestica, bazirani su na jednoj od tri osnovne akcije, udara ili siječenja, zavisno od vrste čekića. Brzina se može podesiti i kreće se od 1000 – 5000
ili češće na njihovim kombinacijama: rpm. Dovoljno usitnjene čestice praška prolaze kroz sito i skupljaju se u prijemniku, a krupnije
o Trenje. Ono omogućava slamanje materijala trljanjem između dviju površina. Ova je se i dalje usitnjavaju, dok ne dostignu veličinu dovoljnu da mogu proći kroz sito. Veličina
procedura naročito primjenjiva na mljevenje fibroznog materijala, za cijepanje vlakna u dobijenih čestica zavisi od radne brzine mlina, od veličine otvora sita i od debljine sita.
prašak
o Kotrljanje. Pri ovoj operaciji koristi se teški, kotrljajući dio, koji drobi i pulverizira Sito je obično integralni dio mlina, izloženo velikom pritisku u toku rada, pa se koristi
materijal. Teoretski se kod ovog sistema javlja samo mljevenje kuglama (kotrljajućim perforirano sito ojačano metalnim prevlakama.
dijelom), ali se u stvarnosti ovdje uvijek uključuje i trenje između površine kugle i Ovi mlinovi operiraju velikom brzinom i pri kontroliranoj brzini punjenja komore. Mljevenje
unutrašnje površine komore za mljevenje. omogućavaju udar i trenje. Veličina čestica se regulira brzinom rotiranja, brzinom punjenja,
o Udar. On uključuje čekiće (ili prečke) koji se brzo kreću. Ovi čekići udaraju grudve tipom i brojem čekića, prostorom između čekića i zidova komore, i otvorima za izbacivanje iz
materijala i bacaju ih jednu na drugu ili o zidove komore. Udar razbija veće čestice, a komore. Pri konstantnoj veličini otvora sita, brzina mlina i debljina sita utiču na veličinu čestica
akcija se nastavlja dok se ne dobiju male čestice željene veličine. U nekim slučajevima samljevenog praška.
brzi zrak ili centrifugalna sila mogu da izazovu udar dovoljan za razbijanje čestica.
Mašinama za mljevenje može se operirati ručno, one mogu biti mehanički automatizovane ili
digitalno automatizovane (kompjuterska kontrola).
Slika 4. Ugao pod kojim čestice iz mlina dolaze na sito: 1. pravac sita, 2. prolaz tangencijalno kad mlin radi,
3. prolaz vertikalno kad mlin ne radi
Pri većoj brzini, strmiji je ugao pod kojim čestica dolazi na otvor sita. Zato pri bilo kojoj
veličini otvora sita, većom brzinom obrtanja, manje čestice prolaze kroz sito. Povećanje debljine
sita ima jednak efekat.
U suštini, sječiva ravnih ivica su korisnija za pulveriziranje, dok su sječiva oštrih ivica pogodna
za siječenje vlaknastih materija.
9 10
Fitzmill Comminutor je primjer ovog mlina, gdje se može upotrijebiti čekić ili sječivo da se
omogući usitnjavanje. Također, mogu se postaviti sita različitih veličina.
Slika 5. Usitnjavanje u mlinu čekićaru: 1. hranilica, 2. komora za usitnjavanje materijala,

3. čestice koje nisu dovoljno usitnjene, 4. rotor, 5. sabirnik
Karakteristike mlina čekićara su:

o Ima opću primjenjivost za mljevenje različitog materijala
o Služi za mljevenje kako do krupnijih, tako i do vrlo finih čestica 20 – 40 μm, a neki tipovi
mogu dati i manje čestice
o Može se koristiti i za vlažnu granulaciju – u tom slučaju čekići su oštri kao noževi, sita
okruglih ili četvrtastih otvora, a radna brzina 2450 rpm
o Kod nekih tipova komora ima duplikator u kome struji hladna voda, što je vrlo pogodno za
usitnjavanje termolabilnih lijekova, jer se neutrališe razvijena toplota
o Za aseptičko usitnjavanje mogu se koristiti modeli koji su lako sklopivi i mogu se
sterilisati.
11 12
3.2. Kuglični mlin
U kugličnom mlinu prašak se usitnjava pod uticajem udara i sile trenja velikog broja kuglica u
jednom bubnju koji rotira. Na slici je dat shematski prikaz kugličnog mlina i načina njegovog
rada.
Slika 6. Princip rada i oprema mlina čekićara
Ovim se mlinovima može osigurati usitnjavanje do mikronskih veličina čestica. Oblik čestica
je uglavnom oštar i nepravilan u odnosu na mljevenje kompresijom.
Kada se zahtijevaju fine čestice, mlin čekićar se može kombinovati sa zračnim klasifikatorom.
Pod takvim uslovima, osigurava se niža temperatura mljevenja i uska distribucija veličine
čestica.
Slika 7. Šematski prikaz kugličnog mlina: 1. komora za mljevenje, 2. zona udaranja, 3. usitnjavanje materijala,
4. kugle za usitnjavanje materijala, 5. rotori.
Ovi mlinovi rade na principu trenja i udara. Mljevenje se postiže stavljanjem supstance u
komore od porcelana ili sličnog čvrstog materijala. Komora koja rotira je najčešće cilindričnog
ili koničnog oblika. Medij za mljevenje čine loptice od porcelana, metala ili plastike, a mogu
biti i drugačijeg oblika, kao kockice, cilindri i sl., ako to zahtijeva priroda materijala koji se
usitnjava. Ukupna zapremina kuglica treba da iznosi 30 – 50% zapremine bubnja.
Komora se postavi horizontalno i okreće se oko svoje duže ose. Loptice se pri rotaciji komore
kreću zajedno s njom do izvjesne visine, i zatim padaju na praškasti materijal i usitnjavaju ga.
13 14
Karakteristike kugličnog mlina
o Izbor zapremine kazana, punjenja loptica i materijala od kojeg će oni biti, ovisi o vrsti i
količini uzorka (uzima se materijal koji je neutralan prema analizi)
o Energija pulverizacije je određena količinom i težinom kuglica
o Spriječen je gubitak materijala u vidu prašine
o Pogodna je za vlažno i kriogeno mljevenje
o Ultimativna reproducibilnost, zbog uniformnosti dizajna kazana
o Jednostavna za rukovanje i sigurna metoda.
Modifikacije kugličnog mlina
Vibracioni kuglični mlin je modifikacija osnovnog uređaja, postiže se skraćenje vremena

potrebnog za usitnjavanje, zbog dodatnog efekta vibracija. Komora koja sadrži kuglice
Slika 7. Oprema za kuglični mlin vibrira nekom frekvencijom, a ne rotira. Prednost ovakvih mlinova je u tome da nemaju
rotirajućih dijelova, i mogu se brzo integrisati u klasifikatorske sisteme, ili se povezati sa
drugom pomoćnom opremom. Ovaj je mlin 20 – 30 puta brži u odnosu na konvencionalni
rotirajući kuglični mlin.
Pri rotaciji komore, ako se brzina povećava, u jednom trenutku loptice će se kretati zajedno sa U novije vrijeme javljaju se modeli kugličnog mlina sa kontinuiranim radom, gdje nije
komorom čitavo vrijeme, tj., centrifugalna sila će ih držati zalijepljene za unutrašnju površinu potrebno zaustavljanje uređaja kada se jedna količina praška dovoljno usitni, i ponovno
bubnja i neće dozvoliti da padnu na materijal. Ova brzina je tzv. kritična brzina rotacije, koja punjenje. Ovi mlinovi imaju obično koničan oblik sa lopticama za mljevenje iste ili različite
se izračunava iz obrasca: veličine. Materijal za usitnjavanje ulazi kroz jedan otvor u komoru gdje se usitnjava, a usitnjen
materijal izlazi kroz otvor na suprotnom kraju, koji je prekriven grubim sitom, da ne ispadaju
76,6(min −1 ) kugle.
Nc = Planetarni kuglični mlin radi tako što se komore za mljevenje nalaze pričvršćene za centralni
D
gdje je Nc kritični broj obrtaja koji odgovara kritičnoj brzini, a D unutrašnji dijametar mlina dio, i dok se on okreće u jednom smjeru, komore se okreću zajedno sa njim i oko svoje osi, ali
izražen u metrima. u suprotnom smjeru u odnosu na kretanje centralnog dijela. U ovisnosti o dijametru centralnog
mlina i brzini njegove rotacije, mijenja se i odnos brzina centralnog mlina i komora za
Iz ovih razloga, brzina kojom radi mlin mora biti ispod kritične, a obično iznosi 60 – 85% mljevenje, čime se mijenja i energija u sistemu, odnosno rezultati procesa redukcije.
kritične brzine. Optimalna brzina rada mlina se može izračunati na osnovu jednačine dobijene
eksperimentalno:
N 0 = 36,37 − 40(log D) (min −1 )

gdje je No optimalni broj obrtaja mlina, a D unutrašnji dijametar mlina (m).
Primjenom kugličnog mlina mogu se dobiti izuzetno fine čestice, i mlin je vrlo pogodan za
usitnjavanje jako tvrdog, abrazivnog materijala. Međutim, mljevenje traje dosta dugo. Ovo je
spor proces i potrebno je mnogo sati da se proizvede materijal dovoljno sitnih čestica.
Istovremeno, troši se velika količina energije i čišćenje uređaja nije jednostavno.
Da se mljevenje postigne u razumnom vremenu, potrebno je grubi materijal (veći od 10 mm)

nekim postupkom usitniti prije unosa u kuglični mlin. Usitnjavanje se može vršiti do
submikronskog ranga.
Slika 8. Planetarni model kugličnog mlina
Kuglični mlinovi se mogu upotrebljavati za suho, mokro i kriogeno mljevenje.
15 16
3.3. Fluidizacijski mlinovi (mikronizeri) Ubačeni materijal, padajući na dno, nailazi na vrlo jake mlazeve komprimovanog vazduha ili
drugog fluida, koji izbijaju iz razdione kutije, kroz specijalne mlaznice.
Mikronizeri su mlinovi koji koriste energiju fluida za usitnjavanje. Oni nemaju pokretnih
dijelova – rotora. Strujom zahvaćeni materijal se usitnjava udarom u komori za usitnjavanje i dalje se kreće
To su uređaji koji mogu brzo i efikasno da usitne čestice na veličinu od 30 μ m ili manje, a eliptičnom putanjom. Kako se formiraju finije čestice, one putuju prema gore, nailaze na bočni
dobijene čestice su relativno ujednačene veličine. Usitnjavanje se vrši mehanizmom trenja i otvor za klasifikaciju, u koji ih povuče struja zraka koji napušta komoru, odakle se otklanjaju
udara. pomoću ciklonskog separatora i skupljača u obliku kese. Krupnije čestice se vraćaju u zonu
intenzivnog usitnjavanja. Ciklonski separator je specijalno oblikovan da uklanja čestice
željene veličine (elutrijatori). Krupnije čestice padaju nazad u komoru za usitnjavanje.
Slika 10. Mikronizer sa sistemom za klasifikaciju: 1. mlin mikronizera, 2. tangencijalni ulaz prema ciklonu, 3.
izlaz ciklona, 4. izlaz čistog vazduha, 5. filter kese za sakupljanje malih čestica, 6. ciklonski kolektor, 7.
sakupljač većih čestica na dnu ciklonskog separatora
Slika 9. Shematski Prikaz mikronizera

Usitnjavanje u mikronizeru ovisi o
o broju sudara čestica
Ovi uređaji nemaju pokretne dijelove. Materijal koji se usitnjava podvrgava se djelovanju o vjerovatnoći da li će se neka čestica slomiti pri sudaru
fluida (komprimovani vazduh, para, inertan gas), koji se kreće brzinom od oko 300 m/sec. o o tome da li je u tom lomljenju osnovni mehanizam trenje ili udar.
Struja fluida daje česticama praška veliko ubrzanje, zbog čega one udaraju u zidove mlina i
jedna o drugu, što izaziva njihovo lomljenje. Materijal, prethodno do izvjesnog stepena Vazduh koji dolazi iz mlaznica služi za usitnjavanje, ali i za transport praška eliptičnom
usitnjen u nekom drugom uređaju, se uvodi u komoru kroz lijevak hranilice. Cijev za unos putanjom u klasifikator, koji otklanja najsitnije čestice. Čestice koje su dovoljno usitnjene i
materijala se ponekad može začepiti vrlo grubim materijalom, pa se ovdje mogu koristiti koje je vazduh povukao sa sobom, uklanjaju se ciklonom i zadržavaju u filter kesama. Veće
različite modifikacije hranilica (npr. injektori), da se osigura konstantna brzina punjenja čestice zbog veće mase i centrifugalne sile nastavljaju da cirkulišu kroz komoru i da se
sistema. sudaraju sa česticama kaoje se naknadno ubacuju za usitnjavanje. One ostaju u mlinu sve dok
im se veličina ne smanji dovoljno.
17 18
Koja će se prosječna veličina čestica dobiti ovisi o: 3.4. Ostale vrste mlinova
o Veličini
o Granulometrijskom sastavu Centrifugalni impact mlinovi i sita
o Tvrdoći
o Elastičnim osobinama materijala koji se puni u mlin Oni su korisni jer kombinuju sijanje i mljevenje u jednu operaciju. Mlin se sastoji od
o Konfiguraciji mlina nerotirajuće pregrade ili statora, koji je fiksiran unutar rotirajuće košarice za sijanje. Čestice
o Mjestu na kome su postavljene mlaznice koje su manje od otvora sita mogu proći kroz mlin bez usitnjavanja. Čestice ili aglomerati veći
o Brzini punjenja materijala koji se usitnjava od otvora sita se centrifugalnom silom usmjeravaju na stator. Košarice za sijanje mogu imati
o Pritisku u mlaznicama oštre ivice koje će dodatno usitniti čestice.
o Energiji koja se troši tokom rada mlina.
Mlinovi sjekači
Ovi su mlinovi korisni za usitnjavanje fibroznih materijala, i princip djelovanja je kombinacija

rezanja i striženja. Oni se sastoje od horizontalnog rotora u koji je smještena serija noževa ili
sječiva. Ovaj se rotor okreće unutar kućišta u kome se nalaze stacionarna sječiva. Punjenje se
vrši odozgo, a perforirana ploča sita se stavi na dno kućišta, i kroz nju se izdvaja konačni
proizvod. Veličina čestica i njihov oblik su određeni veličinom ploče, rascjepom između
rotora i sječiva kućišta, te veličinom otvora. Najsitnije čestice koje se mogu dobiti ovakvim
mljevenjem su oko 80 – 100 mesha.
Atricijski mlinovi (mlinovi sa trenjem)
Ovi mlinovi koriste keramičke ili čelične ploče za mljevenje, od kojih se jedna ili obje okreću
i omogućavaju mljevenje trenjem. Ovi mlinovi su pogodni za trošive (friabilne) ili srednje
tvrde materije koje lako teku. Usitnjavanje se vrši pritiskom i trenjem.
Diskovi se obično okreću u suprotnim smjerovima. Smanjenje veličine čestica se kontroliše
podešavanjem brzine obrtanja diskova, prostora između diskova i veličinom i brojem nabora
na površini diskova. Ovim se mlinovima može vršiti usitnjavanje do 100 μ m.
Na ovom principu rade i mlinovi u obliku avana sa tučkom, i njima se postiže usitnjenost i do
ispod 10 μm. Maksimalna početna veličina čestica je do 20 mm.
Slika 11. Uticaj brzine punjenja mikronizera i pritiska u mlaznicama na granulometrijski sastav kalcij
karbonata
Unutrašnja površina mlina koja je u kontaktu sa materijalom koji se usitnjava, može biti
izrađena od nehrđajućeg čelika ili od keramike, ako je u pitanju jako abrazivan materijal.
Usitnjavanje u mikronizeru ima prednost zbog toga što se kroz mlaznice ubacuje
komprimovan vazduh, koji se pri naglom širenju hladi, što je pogodno za supstance osjetljive
na toplotu. Hlađenjem u toku usitnjavanja smanjuje se mogućnost termičke degradacije.
Inertni gas kao medij za usitnjavanje može se koristiti ako supstanca ima jaku tendenciju ka
oksidaciji. U mlinu koji koristi energiju fluida mogu se usitnjavati i voskovi, ako se prethodno
obrade tečnim azotom i tako učine tvrđim i lomljivim.
Ovom se tehnikom dobija uzak raspon veličine čestica, uz minimalne greške.
Usitnjavanje u ovom uređaju se koristi kada je neophodno da se veličina čestica neke

supstance smanji do mjere koja osigurava veliku površinu, zbog poboljšanja biološke
raspoloživosti ili zbog povećanja jednolikosti sadržaja kod ljekovitih preparata sa vrlo niskom
dozom lijeka.
19 20
Roller mlinovi
Ovi mlinovi se u osnovi sastoje od dva rotora koja se okreću. Više je varijacija ovih mlinova, i
oni omogućavaju redukciju veličine čestice kroz kompresiju (gnječenje) i struganje. Neki od
njih imaju valjke koji su glatki, nabrani, rebrasti ili zupčasti, čime se omogućava siječenje.
Procjep između dva rotirajuća valjka određuje veličinu čestica produkta. Ovi se mlinovi mogu
koristiti za različite vrste materijala.
U farmaciji se koristi vrsta ovog mlina kod kojeg je prisutna serija rebrastih valjaka, koja
sekvencijalno smanjuje veličinu čestica i daje željenu distribuciju. Dizajn dozvoljava
česticama koje su manje od rascjepa između valjaka, da prođu na slijedeći nivo, bez
nepotrebnog usitnjavanja, pa je usitnjavanje finije.
Slika 13. Princip rada disk mlinova
Slika 15. Princip usitnjavanja u roller mlinovima
Slika 14. Oprema i princip rada mlina sa tučkom Na proces redukcije veličine čestica u ovim uređajima utiču:
o Oblik i veličina žlijebova na rotirajućim valjcima
o Relativna brzina valjaka: 1:1, 2:1 i sl
o Dužina razmaka između osnova dvaju rotora.
21 22
4. Izbor uređaja za usitnjavanje
Selekcija opreme je uslovljena karakteristikama materijala, početnom veličinom čestica i

stepenom usitnjenosti koji se zahtijeva. Npr. vrlo velike čestice se ponekad moraju reducirati
postepeno, zato što oprema kojom se dobija krajnja veličina ne može da se puni početnom
veličinom čestica (npr. moraju se prvo izdrobiti, pa onda mljeti). U slučaju biljnih i drugih
fibroznih materijala, redukcija veličine čestica mora, bar u početku, biti vršena rezanjem ili
siječenjem. Odabir tehnike ovisi i o obliku za koji će prašak biti upotrijebljen. Npr.Mikronizeri
se koriste za dobijanje finih prašaka, kuglični mlinovi za vlažno usitnjavanje i proizvodnju tečnih
disperzija, roller mlinovi za disperziju prašaka u polučvrstim proizvodima (masti, supozitorije), isl.
Većina hemijskih supstanci, korištena u lijekovima, ne mora se podvrgavati prethodnim

operacijama siječenja ili drobljenja. Međutim, ovi materijali se značajno razlikuju u tačkama
topljenja, krtosti, tvrdoći, sadržaju vlage, pri čemu ove karakteristike utiču na lakoću
redukcije veličine čestica i na izbor opreme.
Pri izboru uređaja za usitnjavanje uzimaju se u obzir:

o Osobine supstance (veličina čestica, oblik, vlažnost, fizičke i hemijske osobine
materijala)
o Veličina čestica koja želi da se dobije, njihov oblik i distribucija veličine (mlinovi sa
trenjem uglavnom proizvode sferoidalne čestice, a impakcijski mlinovi uglavnom čestice
nepravilnog oblika)
o Reproducibilnost i ujednačenost finalnog rezultata rada
o Kapacitet mlina i potrebna količina koja treba da se dobije
o Stepen univerzalnosti mlina – da li je pogodan za vlažno i suho usitnjavanje, kojom
brzinom se mogu mijenjati sita i dodatni uređaji (širok izbor radnih opcija uređaja)
o Kako se kontroliše prašina koja se stvara u radu, zbog mogućih gubitaka nekih skupih
lijekova ili rizika po zdravlje operatera (nizak nivo formiranja prašine)
o Lakoća održavanja – čišćenje i eventualna sterilizacija (rotor i kučište koji se mogu lako
čistiti)
o Dodatna oprema koja olakšava rad, ili daje određene pogodnosti – sistemi za hlađenje,
skupljači prašine, indukovano punjenje, diskontinuiran ili kontinuiran rad
o Ekonomski faktori – cijena opreme, utrošak snage, prostor koji mašina zauzima.
o Mala produkcija toplote
o Kompaktni GMP dizajn
Idealan uređaj za usitnjavanje bi trebao:

o Imati veliki kapacitet
o Zahtijevati mali utrošak energije po jedinici proizvoda
o Proizvoditi čestice tačno određene distribucije veličina.
23
VJEŽBA IV – ČISTI PROSTORI I SRODNI KONTROLISANI PROSTORI Klasifikacija
Klasifikacijski broj „N“

Uvod Čiste zone su označene klasifikacijskim brojem „N“. Maksimalna dozvoljena koncentracija čestica
Cn, za svaku razmatranu veličinu čestica (D), je determinisana slijedećom jednačinom:
2 , 08
Čisti prostor je prostor (soba) u kojoj je koncentracija čestica u zraku kontrolisana, i koja je ⎛ 0,1 ⎞
konstruisana i korištena na način da se minimizira unošenje, stvaranje i zadržavanje čestica. U C n = 10 N × ⎜ ⎟
⎝D⎠
prostoru su i drugi relevantni parametri kontrolisani (temperatura, vlažnost, pritisak).
Gdje je:
Čisti prostori i srodni kontrolisani prostori obezbjeđuju kontrolu zračne, čestične kontaminacije do
Cn – maksimalno dozvoljena koncentracija (čestice u kubnom metru zraka) koje su jednake ili veće
nivoa osjetljivosti za određenu aktivnost ili prostor. Ovo je posebno prikladno za različite industrije
od razmatrane veličine čestica. Cn se izražava cijelim brojem.
kao što su aeroindustrija, farmaceutska industrija, industrija hrane, mikroelektronika, medicinska
N – je ISO klasifikacijski broj, koji ne prelazi broj 9
pomagala i zdravstvena skrb.
D – je razmatrana veličine čestica izražena u mikrometrima
ISO standard 14 644 sastoji se iz 7 segmenata
Tabela 1. Klasifikacija zona prema česticama
o Part 1 - klasifikacija čistih prostora
o Part 2 - specifikacija testova i monitoringa u skladu sa ISO 14 644
o Part 3 - metrologija i test metode
o Part 4 – dizajn, konstrukcija i početak (start up)
o Part 5 - operacije
o Part 6 – termini i definicije
o Part 7 – sredstva za čišćenje
Klasifikacija čestica odnosi se na raspon od 0,1 μm do 5,0 μm. Ultrafine čestice (manje od 0,1 μm) i
makro čestice (veće od 5 μm) nisu obuhvaćene klasifikacijom. Ovaj standard se ne bavi fizičkim,
hemijskim, radiološkim osobinama niti živim česticama.
Pod pojmom čisti prostor – cleanroom podrazumijeva se prostor kontrolisan sa aspekta nadzora nad
česticama, gdje se moraju obezbijediti uslovi minimizacije unosa, stvaranja ili zadržavanja čestica,
kao i kontrola i nadzor nad nekim drugim parametrima kao što su temperatura, vlažnost i pritisak.
Pod pojmom čestica podrazumijeva se čvrsta ili tečna materija, koja je podložna klasifikaciji i koja
spada u kumulativnu distribuciju baziranu na donjem pragu (donji limit) veličine od 0,1 μm do 5,0
μm.
Pod pojmom veličina čestica podrazumijeva se dijametar i oblik koji se determinišu prikladnim
instrumentom.
Čestična koncentracija je broj čestica u volumenu zraka a distribucija veličine čestica je kumulativna
distribucija koncentracije čestica koja je u funkciji velilčine čestica.
„U“ deskriptor je mjera ili specifična koncentracija čestica po kubnom metru zraka, uključujući i
ultrafine čestice.
„M“ deskriptor je mjera ili specifična koncentracija makročestica po kubnom metru zraka, koja se
izražava ekvivalentnim dijametrom koji je karakterističan za metodu kojom je mjerenje obavljeno.
Slika 1. Grafički prikaz podataka iz tabele 1. sa koncentracijskim limitima
Obrazloženje, primjer:
ISO klasa 4;
0,2 μm (2.370 čestica/m3), 1 μm (83 čestica/m3).
1 2
Uzorkovanje Monitoring čestične konatminacije i procjena rizika
Izračunavanje minimalnog broja tačaka uzorkovanja lokacije vrši se pomoću jednačine: Monitoring čestične kontaminacije provodi se u čistim prostorima prema pisanoj proceduri.
NL = A Monitoring drugih parametara (npr.temperatura, vlaga) se također mogu pratiti i evidentirati.
NL – minimalni broj tačaka uzorkovanja Mjerenja se mogu obaviti:

A – prostor čiste zone u m2 o „as build“ – u prostoru u kojoj je sve pripremljeno za rad ali nema opreme, materijala ili osoblja
o „at rest“ - u prostoru u kojoj je sve pripremljeno za rad, uključujući opremu, materijale ali nema
Utvrđivanje pojedinačnog volumena uzorka po lokaciji mjerenja osoblja
Na svakoj lokaciji uzorkovanja, uzorak dovoljnog volumena zraka u kojem bi trebalo detektovati o „radno“ - u prostoru u kojoj je sve pripremljeno za rad, uključujući opremu, materijale sa
najmanje 20 čestica se izračunava: određenim radnim osobljem
20
VS = × 1000 Svako mjerenje mora se obaviti sa kalibrisanim instrumentima i prema predefinisanoj test metodi.
C n ,m Aparati koji se koriste za determinisanje čestica su bazirani na laserskoj difrakciji i moraju biti
kalibrisani sukladno najboljoj praksi kalibracije laboratorijskih uređaja.
Vs - minimalni pojedinačni volumen po lokaciji izražen u litrima
Cn,m - limit po klasi/zoni (broj čestica/m3) Prije obavljenog mjerenja potrebno je evidentirati slijedeće podatke:
20 – definisani broj čestica koji treba da se izbroji ukoliko je čestična koncentracija u limitu o brzina ili volumen protoka zraka
klase/zone o diferencijalni pritisak zraka
o test propuštanja instaliranih filtera
Volumen uzorkovanja po svakoj lokaciji treba da je minimum 2 litra sa minimalnim vremenom
uzorkovanja od jedne minute Procjena rizika
Procjena rizika kod mjerenja čestica u čistim prostorima temeljena je na:
Ukoliko je predviđeno samo jedno mjesto uzorkovanja, potrebno je uzeti minimum tri uzorka, o planu monitoringa
preračun se pravi na bazi srednje vrijednosti za svaku veličinu čestica. o interpretaciji podataka iz programa monitoringa
o akcije koje se poduzimaju na osnovu podataka iz monitoring programa
Kada je broj lokacija uzorkovanja veći od jedan a manji od deset, izračunava se srednja vrijednost, o selekcija parametra koji će se mjeriti (dodatno)
standardna devijacija i 95% gornji limit povjerenja za srednju vrijednost čestične koncentracije za
cijelu lokaciju. Ovaj pristup nije prikladan kada se uzorkuje samo na jednoj ili na više od 9 lokacija.
Ukoliko se dobiveni rezultati ne podudaraju sa očekivanim, onda se ispitivanje može ponoviti.

Ukoliko se pojavi jedan rezultat kvalificiran kao „outlier“ koji se ne uklapa u ISO klasifikacijski
sistem, onda se taj rezultat može isključiti iz preračunavanja pod uslovom da se:
o preračunavanje ponovi uključivanjem svih ostalih lokacija uzorkovanja
o da najmanje ostanu tri mjerenja za preračunavanje
o da se ne isključuje više od jednog rezultata iz preračunavanja
o da je sumnjivi razlog enormnog ili niskog mjerenja dobro dokumentiran
3 4
Opcioni testovi Tabela 5. Opcioni testovi
Tabela 2. Šema testiranja (maksimalni intervali)
Tabela 3. Dopunska testiranja
U slučaju da se radi o uređajima koji prate kontinuirano kvalitet zraka u čistim prostorima onda podaci
navedeni u tabelama 2.i 3. mogu biti drugačiji (duži intervali) pod uslovom da su rezultati
kontinuiranog i učestalog mjerenja unutar specificiranih limita. U suprotnom, rekvalifikacija se mora
uraditi.
Tabela 4. Šema opcionih testova Brojanje čestica

- klasifikacijski test (obavezan)
- ultrafine čestice (opcija, opisni test)
- makročestice (opcija, opisni test )
Procedura mjerenja veličine čestica

Instalirati DPC (Discrete Particle Counter) na specificirana mjesta uzorkovanja i podesiti brzinu
protoka i donji prag veličine čestica. Brzina protoka zraka ne smije biti veća od 20% od očekivane.
Greška izazvana gubitkom malih čestica uslijed difuzije ili velikih čestica uslijed sedimentacije i
impakt efekta ne bi trebala da bude više od 5%.
Aparat (DPC) treba da je kalibriran (certifikat) i da može zadovoljiti zahtjeve određenog čistog
prostora u kojem se vrši mjerenje. Posebni su zahtjevi i procedure za determinisanje ultrafinih čestica
(< 0,1 μm) i makro čestica (> 5,0 μm)
Protok zraka
Ovaj test se provodi sa ciljem determinisanja brzine protoka, ujednačenosti brzine protoka i stepena
(obima) protoka zraka u čistim prostorima. Prikazuje se srednja vrijednost brzine, srednji stepen/obim
protoka ili ukupni obim protoka zraka. Ukupni obim protoka zraka može da se koristi i kod
determinisanja broja izmjena zraka u čistim prostorima. (izražava se kao broj izmjena u satu).
Brzina protoka se može mjeriti uz filter (oko 150 – 300 mm) ili bilo gdje unutar čistog prostora
pomoću različitih uređaja (ultrasonični aerometar, termalni anemometar idr.). Broj mjernih tačaka u
prostoru je minimum 4 (izračunava se kao kvadratni korjen deset površina čistog prostora izraženih u
m2). Vrijeme mjerenja treba da bude dovoljno da se osigura ponovljivost očitavanja.
5 6
Na osnovu dobivenih podataka može se izračunati obim protoka zraka: Temperatura se mjeri nakon što se zračni sistem u čistim prostorima uvede u punu funkciju (minimum
Q = ∑ (U c × Ac ) jedan sat rada) i nakon što se izvrši stabilizacija uslova rada. Temperatura treba da se mjeri najmanje
na dva mjesta u svakoj čistoj prostoriji. Potrebno je voditi računa da se registrira ona temperatura koja
Gdje je:
se očita nakon stabilizacije senzora. Senzori treba da su postavljeni u radnom nivou (najmanje 300
Q – ukupni protok (obim) zraka
mm od stropa, zida ili poda). Dužina mjerenja temperature je 5 minuta i to svake minute bilježiti
Uc – brzina protoka svake „ćelije“
očitanu temperaturu.
Ac – površina „ćelije“ definisana prilikom instalacije podjeljena sa brojem mjernih tačaka
Σ – suma svih „ćelija“
Temperatura se mjeri sa senzorom koji je definisan sa ISO 7726. Može se koristiti termometar,
rezistentni temperaturni aparat, termistor. Mjerni uređaj mora biti kalibrisan i imati certifikat
Obim protoka se može mjeriti pomoću različitih uređaja (aerometar, volumetrijski
kalibracije.
floumetar/flowmeter, Venturi metar idr.)
Relativna vlažnost se mjeri nakon što se zračni sistem u čistim prostorima stavi u punu funkciju i
Test pritiska
nakon što se izvrši stabilizacija uslova rada. Mjerenje se obavlja nakon što se senzor stabilizira.
Namjena ovog testa je da se verificira sposobnost sistema čistih prostora da održe specificirani
Mjerenje traje 5 minuta. Posebno se mogu definisati intervali mjerenja, frekvencija tj.učestalost
diferencijalni pritisak između prostora. Ovaj test se provodi samo nakon što se zadovolje kriteriji
mjerenja te mjerne tačke u čistim prostorima.
brzine ili obima protoka zraka.
Mjerenje relativne vlažnosti je vezano za mjerenje temperature.
Prilikom mjerenja, nužno je da sva vrata budu zatvorena. Pošto se radi o osjetljivom mjerenju
potrebno je da se poduzmu određene preventivne mjere:
Uređaji kojim se mjeri vlažnost moraju raspolagati sa senzorom prema ISO 7726. Tipični senzori su:
o odrediti i instalirati fiksne, permanentne tačke mjerenja
o dielektrični tanki film
o mjerenje obavljati u dijelu čistog prostora koji je bliže centru prostorije i dalje od ulaznog toka
o „dew point senzor“
zraka u čiste prostorije
o fzikrometar(?)
Mjerni uređaj mora biti kalibrisan i imati certifikat kalibracije.
Uređaji koji se korite mogu biti elektronski mikromanometar, mehanički diferencijalni manometar idr.
Aparati moraju biti kalibrisani.
Elektrostatski i jongenerator test
Test propustljivosti filtera
Namjena elektrostatskog testa je da se evaluira elektrostatski napon u radu i na površini predmeta te
Ovaj test se provodi da bi se potvrdila finalna visoka efikasnost filter sistema i da se verificira
statičke osobine podova, radnih površina/stolova idr., a jongenerator testom se evaluiraju jonizirajuće
odsustvo propusnih bypass-a nakon instalacije, kao i potvrde da filter nema oštećenja (male otvore ili
osobine u cilju eliminisanja statičkog naboja na površinama.
druga oštećenja filterskog medija i kućišta filtera). Ovim testom se ne provjerava efiksanost filterskog
Uređaji koji se koriste pri mjerenju su:
sistema. Test se provodi sa aerosolima, propuštanjem aerosola odozgo prema dole kroz filterski sistem
o elektrostatski voltmetar ili elektrostatski mjerač za mjerenje površinskog elektrostatskog napona
i detekcijom na suprotnoj, donjoj strani filtera.
o visoko rezistentni ommetar za mjerenje statičkih osobina
o eletrostatski voltmetar ili elektrostatski mjerač ili ploča za mjerenje konduktiviteta ili ploča za
Može se koristiti metoda aerosol fotometra za testiranja filtera u koje je inkorporiran MPPS (Most
mjerenje napona za jongenerator test
Penetrating Particle Size) i gdje je penetracija jednaka ili veća od 0,003%. Nedostatak je taj što filteri
nakon upotrebe aerosola ostanu kontaminirani.
Mnogo senzitivnija metoda je DPS gdje filteri budu manje kontaminirani. Mogu se testirati svi čisti
prostori i sistemi sa ugrađenim MPPS sa penetracijom od 0,000 005%.
Vještački napravljen polidisperzni aerosol ili atmosferski aerosol se trebaju koristiti da bi se postigla
zahtjevana homogena koncentracija. Masa prosječnog čestičnog dijametra (MMD) za svaku od
metoda treba da je između 0,5 i 0,7 μm i sa geometrijskom standardnom devijacijom do 1,7.
Koncentracija aerosola koji dolazi na filter treba da je između 10-100 mg/m3. Koncentracija niža od
20 može da reducira senzitivnost detekcije propustljivosti a koncentracija veća od 80 može da dovede
do povećane opstrukcije filtera.
Mjerenje se obavlja za svaku ćeliju filtera i to ispod filtera na 30-100 cm.
Testiranje temperature i vlažnosti

Namjena ovog testa je da demonstrira sposobnost zračnog sistema čistog prostora da održava
temperaturu zraka i relativnu vlažnost zraka na nivou određenog kontrolisanog limita duži vremenski
period.
7 8
Izvještaj testiranja
Rezultati se prezentiraju u formi izvještaja. Izvještaj mora sadržavati minimum podataka koji
obuhvataju:
o ime i adresa kompanije i datum mjerenja
o broj i godina publikacije dijela ISO standarda 14544 i datum publikovanja istog
o jasna lokacija mjesta gdje je mjerenje izvršeno
o jasno evidentiranje o kojoj se zoni radi (ISO klasifikacija), status prostora prilikom mjerenja
o detelji o test metodi, testnim instrumentima i podaci o kalibracijskom certifikatu
o rezultati testiranja sa rezultatima mjerenja sa svih lokacija
Tabela 10. Specifikacija elektronskog mikromanometra (mjerenje pritiska)
Specifikacije uređaja
Tabela 6. Specifikacija laserskog DPC
Tabela 11. Specifikacija mehaničkog diferencijalnog manometra
Tabela 12. Specifikacija linearnog aerosol fotometra

Tabela 7. Specifikacija DPC uređaja koji može mjeriti i ultrafine čestice
Tabela 8. Specifikacija uređaja koji može mjeriti makro čestice
Tabela 9. Specifikacija zračnog aerometra

9 10
Zona kontrolirane kontaminacije Na slici 3. su prikazani primjeri protoka čistog zraka u čistim prostorima, dok su na slici 4 prikazani
mogući problemi u protoku zračne struje (zračna disturbanca) i rješenja koja se predlažu.
Iz ekonomskih, tehničkih i operacijskih razloga, čiste zone se konstruišu same za sebe ili u okruženju
drugih zona nižeg stepena čistoće. Iz tog razloga se najčistije zone reduciraju u pogledu dimenzija.
Kretanje materijala ili osoblja između čistih zona povećava rizik od transfera kontaminacije, te se zato
specijalna pažnja posvećuje detaljima oko nacrta prostora (u fazi projektovanja) te kasnije sa
upravljanjem materijalima i protokom ljudi i materijala. Slika 1. prikazuje primjer koncepta
kontrolirane kontaminacije
Slika 2. Primjer kontroliranih čistih zona – koncept
Slika 3. Primjeri protoka zraka; 1 – ulaz zraka, 2 – izlaz zraka
11 12
Koncept kontrole kontaminacije
Potrebno je odabrati prikladnu tehniku kontrole kontaminacije. Korištenjem aerodinamičnih mjera

tj.definisanjem smjera protoka zraka ili fizičkih prepreka (pasivni ili aktivni izolatori) može se zaštititi
proces i/ili osoblje, ukoliko postoji kontakt između proizvoda i operatora odnosno okoline.
Čisti prostori se mogu sastojati i od više prostora sa različitim zahtjevima za kontrolu kontaminacije.
Cilj je da se zaštite proizvod ili proces a u nekim slučajevima oboje. Način da se zaštiti čisti prostor od
manje čistog prostora je zasnovan ili na statičkom pritisku između prostora ili kontrolom brzine
protoka zraka a alternativno se mogu koristiti i fizičke prepreke (izolatori).
Postoje tri bazična koncepta sa kojim se ovo postiže:
a) Koncept nižeg diferencijalnog pritiska i većeg protoka

Niži diferencijalni pritisak može efikasan način odvojanja čiste od manje čiste zone – to znači manje
turbulentan protok sa brzinom većom od 0,2m/s (od čistije prema manje čistoj zoni). Prilikom
definisanja brzine protoka zraka potrebno je uzeti u obzir i neke druge faktore kao što su npr.
temperatura prostora (izvori toplote), predmeti koji se nalaze u prostoru (prepreke), izvor
kontaminacije idr.
b) Koncept diferencijalnog pritiska (viši diferencijalni pritisak, manja brzina protoka)

Visoki diferencijalni pritisak se lako može kontrolisati između različitih zona, ali se mora voditi
računa da se izbjegne turbulencija zraka. Diferencijalni pritisak treba da je između
5-20 Pa, uz mogućnost nesmetanog otvaranja vrata i izbjegavanja turbulencije. Moraju biti
obezbjeđeni automatski ili manuelni instrumenti za mjerenje i kontrolisanje pritisaka.
Slika 5. Kkoncept visokog diferencijalnog pritiska
Slika 4. Uticaj predmeta i osoblja na protok zraka i moguća poboljšanja (lijevo su problemi a desno rješenja)
c) Koncept fizičke barijere

Ovaj koncept zasnovan je na korištenju barijera u cilju zaštite od kontaminacije iz čiste u manje čistu
zonu.
Sva tri koncepta se mogu koristiti u farmaceutskoj industriji, industriji semikonduktora

(poluprovodnika), prehrambenoj industriji i drugim industrijama
13 14
Za farmaceutsku industriju klasifikacijski nivoi čistih prostora predstavljeni su tabelom 13. Sterilni
proizvodi pune se u aseptičkim uslovima u čistim prostorima kojim se kontrolišu čestice i
mikrobiološki uslovi.
Da bi osoblje i materijali dospjeli do procesne zone, podvrgavaju, se različitim načinima, smanjenju
čestićne kontaminacije. Osoblje koje se kreće između zona različitog stepena čistoće, podvrgnuto je
presvlačenju (specijalna odjeća), a sa svih materijala se prikladnim metodama uklanjaju čestična i
mikrobiološka kontaminacija.
a)
Tabela 13. Primjer zahtjeva čistog prostora za aseptičke procese
b)
Gdje je:
U – kretanje zraka u jednom smijeru (kontrolisani protok zraka kroz cijelu čistu zonu sa konstantnom
brzinom protoka i približno paralelnim strujanjem zraka)
N - ulazni zrak u čistoj zoni se miješa sa unutrašnjim, prisutnim zrakom, po principu indukcije
M – miješano kretanje zraka (U i N)
n/a – nije primjenjivo
c)
Broj ulazaka/izlazaka u čiste prostore osoblja i materijla treba da je minimalan u cilju minimiziranja
kretanja zraka. Sa svrhom održavanja diferencijalnog pritiska i integriteta kontrolisnog prostora za
vrijeme ulaženja/izlaženja, zahtijevaju se zračne ustave (airlock).
Pažnja se mora obratiti da se vrata čistih prostora i ustava ne otvaraju u isto vrijeme što se može
kontrolisati ili blokadom vrata ili zvučnim alarmnim sistemom, a stakla na vratima obezbjeđuju i
vizuelnu komunikaciju. Protok materijala i osoblja preko ustava treba da je odvojeno. Ulaz i izlaz
osoblja preko ustava također treba da je odvojen. U ustavama mora postojati demarkacija (klupice)
između zona. U ustavama se obavlja dekontaminacija, dezinfekcija i presvlačenje osoblja.
d)
Slika 6. Koncept kontrole kontaminacije fizičkim odvajanjem; a – zaštita proizvoda, b – zaštita osoblja/okoline, c – zaštita
osoblja/proizvoda/okoline, d - zaštita proizvoda od osoblja; 1 – sigurnosna zona za osoblje, 2 – sigurnosna zona za
proizvod
15 16
Tabela 14. Zahtjevi za okolinu HIGIJENSKE ZONE U FARMACEUTSKOJ INDUSTRIJI
U farmaceutskoj industriji se proizvodnja može podijeliti prema proizvodima:

1. sterilni pripravci: p.e., oftalmički pripravci;
2. čvrsti oralni proizvodi: tbl., drg., film-tbl., caps.;
3. polučvrsti proizvodi: susp., kreme, masti, gelovi i sl.;
4. sirupi, suspenzije i losioni – ovisno o vrsti upotrebe (za vanjsku ili unutrašnju upotrebu).
Sa ovim je vezana i klasifikacija higijenskih zona u industriji. Jedan od osnovnih parametara za ovu
klasifikaciju higijenskih zona je zahtijev čistoće uslova i mjesta rada. Sa aspekta GMP-a postoji
higijena osoblja tj. lična higijena i higijena prostora i opreme.
Zahtijevi za čistoću proizvodnih prostora su jako visoki. Izvori onečišćenja mogu biti radne površine,
površine opreme, materijali koji se koriste u proizvodnji, sami farmaceutski proizvodi, voda i osoblje.
Postoje tri vrste onečišćenja:
1. mikrobiološko,
2. nemikrobiloško ili tzv. čestično i
3. cross-kontaminacija (unakrsna kontaminacija).
Sa aspekta GMP mora biti definisano kretanje osoblja i materijala. Svaki proizvodni pogon, bez
obzira na namjenu, mora imati definisano kretanje osoblja i materijala (sirovine, ambalaža; sve od
čega se pravi proizvod do pakovnih materijala – primarnih ili sekundarnih, ovisno da li dolaze u
direktni kontakt sa proizvodom ili ne). Na ovo se pazi pri samom projektnom i izvedbenom planu
industrije.
Cross-kontaminacija
Npr. nosilac onečišćenja može biti osoba, sirovina ili gotov lijek. Čovjek radom može kontaminirati
proizvod ili se neko onečišćenje proizvoda može prenijeti na čovjeka i onda dalje vani.
Dva proizvoda se mogu raditi u istoj prostoriji, ali moraju biti odvojena boxovima, kako bi se
spriječila cross-kontaminacija. Zato postoje posebni zahtijevi za ventilaciju. Kontaminacija se može
desiti kada se jedan proizvod radi iza drugoga. Zato se mora raditi generalno čišćenje da ne ostane
ništa iza prvoga, da ne bi došlo do kontaminacije koja može imati katastrofalne posljedice. To spada u
segment validacije čišćenja.
Sa praktičnog aspekta je nemoguće apsolutno izbjeći onečišćenje. Uvijek ima mogućnost za to. To
može imati strašne posljedice, ovisno o vrsti proizvoda. Najstrožiji zahtijevi su za p.e. pripravke. Sa
tog aspekta se farmaceutski pripravci dijele na:
1. proizvodi koji prema Ph. moraju biti sterilni: oftalmički proizvodi, injekcije; moraju zadovoljiti
test sterilnosti (EU i USA Ph);
2. topikalni i drugi proizvodi za dermalnu upotrebu koji ne moraju biti sterilni; tu je mikrobiološki
status uzražen po g ili ml. Nije dozvoljeno više od 10² aerobnih mezofilnih bakterija, a ne smije
nikako biti patogenih bakterija tipa pseudomonas, stafilokok, enterobakterije;
3. p.o., rektalni i transdermalni pripravci: mikrobiološki status se izražava po g ili ml pa aerobnih
mezofilnih bakterija smije biti manje od 10², gljivice i pijesni manje od 10², a patogenih
stafilokoka i drugih ne smije biti;.
17 18
Klasifikacija higijenskih zona U A i B zoni se rade parenteralni proizvodi. Čak se dižu kriteriji da se u tim zonama rade i drugi
proizvodi, osim parenteralnih. Parenteralni se mogu raditi aseptički ili da se samo na kraju sterilišu
(terminalna sterilizacija). Aseptički rad je rizičan jer tu ne smije doći do kontaminacije obzirom na to
A Sterilna kritična zona da se proizvod ne smije finalno sterilisati zbog termolabilnosti, te na nivou mašine za aseptičku izradu
B Sterilno okruženje moraju postojati dodatni uslovi.
C Vrlo čista zona
D Kontrolisana zona Kako se obezbjeđuje dozvoljen nivo čestica u zraku? – Čestca ima uvijek i svaki pokret osoblja
E Optički ili vizuelno čista zona izaziva njihovo pokretanje sa zrakom. Zato treba:
- smanjiti kretanje,
Od zone A do zone D su kontrolisani uslovi i taj prostor mora biti pod kontrolom. Zona E nema te - smanjiti broj ljudi koji rade u zoni A i B,
kriterije, ali mora biti u skladu sa GMP ( to su kancelarije i sl.). - dnevno čistiti zonu A i B prema posebnim pravilima vezanim za način i vrijeme čišćenja,
- filtrirati zrak.
Kriteriji na osnovu kojih se doređuje pripadnost nekoj zoni su:
o čestice u zraku i
o mikrobiološki kriteriji.
Čestice u zraku
Posebna pažnja u ovom smislu se daje česticama veličine od 0,5 do 5 µm. Ove čestice se prate u zraku
i preračunavaju prema zapremini u m³ ili ft³. Češće se korisiti izražavanje u ft³.
Tabela 15. Specifikacija čestica u čistim prostorima (stanje mirovanja)
zona 0,5 µm u ft³ 0,5µm u m³ 5µm u ft³ 5µm u m³
A 100 3500 ne smije biti ne smije biti

B 100 3500 ne smije biti ne smije btii
C 1000 350 000 50 2000
D 100 000 3,5 miliona 500 20 000
Čestice u zraku se mogu odmah izmjeriti, dok mikrobiolška analiza traje dugo ovisno o zoni i vrsti
analize (test sterilnosti traje 10 do 15 dana).
Kako se ovo prati? - Postoje fiksni ili pomični detektori koji podatke ispisuju i ti se podaci čuvaju u
arhivi i pridružuju proizvodu koji se pod njima radio. Posebno se mjeri u zonama A i B. Postoje
definisani alarmni nivoi do kojih je sve u redu pa npr. ako u A zoni broj mikroorganizama pređe 80,
već se može zabrinuti zašto je to tako i kako riješiti, mada je maksimalni dozvoljeni broj 100.
Slika 7. Brojač čestica
19 20
Održavanje uslova u higijenskim zonama HEPA filteri na više načina uspješno zasutavljaju čestična i druga onečišćenja. To je prije svega
kako bi se zadovoljili kriteriji broja čestica u zraku mehanizam prosijavanja. Pored prosijavanja postoje još tri mehanizma:
o Intercepcija, gdje čestice, prateći liniju protoka zračne struje, dolaze do vlakana i vežu se na njih
a) Filtracija zraka u okruženju – zona B (adhezija)
U plafonu postoje ugrađeni filteri. To su HEPA filteri (HEPA – visoko efikasni čestični zračni filteri) o Impakcija, gdje velike čestice nisu u mogućnosti da izbjegnu vlakna, slijedeći konture vlakana i
koji se dijele na: zračni protok, te su prisiljeni da se ugrade u jednu od njih izravno,
o najgrublji (oznaka 1-5) o Difuzija, je mehanizam koji rezultira sudarom sa molekulama gasa, posebno onim čije su
o srednje grubi (6-10) dimenzije ispod 0,1 µm, čime se zaustavlja njihov prolazak kroz filter. Ovo ponašanje je
o najfiniji (10-12) naročito izraženo kod manjih brzina protoka zraka
Tabela 16. Klasifikacija HEPA filtera po zonama Difuzija je naizraženija za čestice veličine ispod 0,1 µm, itercepcija i impakcija za veličine iznad 0,4
Zona Filter µm, a za čestice čija je veličina oko 0,3 µm, mehanizam difuzije i intercepcije su predominantni.
prefilter sekundarni filter finalni filter HEPA filteri moraju pravilno biti montirani u kućište fileta da bi njihov efekat bio potpun.
A EU 6-7 EU 8-9 EU 12
B EU 6-7 EU 8-9 EU 12 Tabela 17. Specifikacija HEPA filtera (primjer)
C EU 6-7 EU 8-9 EU 9-11 Media holding primary
Dimension air flow final Efficiency
D EU 6-7 EU 8-9 EU 9-10 (W*H*D)(mm) (m3/h)
area
(m2)
dust
(g)
resistance
(by 0.5m/s)
resistance 0.3um
E EU 3-4 EU 5-6 /
484*484*120 390 4.4 230 <=200Pa 400Pa
Zračni filterski sistemi obično se sastoje od slijedeće konfiguracije: 610*610*120 620 7.1 370 <=200Pa 400Pa
o predfiltracija vanjskog zraka da bi se održao kvalitet zraka sa kojim se snabdjevaju proizvodna 915*610*120 930 10.6 560 <=200Pa 400Pa
postrojenja 1220*610*120 1500 14.1 740 <=200Pa 400Pa

o sekundarno filtriranje čiji je cilj zaštita finalnih filtera 484*484*150 530 6.0 320 <=200Pa 400Pa
o finalna filtracija prije ulaska zraka u čiste prostore 610*610*150 1000 9.7 510 <=200Pa 400Pa
>=99.97%
915*610*150 1500 14.5 770 <=200Pa 400Pa
HEPA filteri 12 zadržavaju 99,97 % čestica veličine od 0,3µm (apsolutno zadržavanje čestica). To 1220*610*150 2000 19.3 1020 <=200Pa 400Pa
znači da HEPA filter propušta samo 3 čestice od 10.000. (za čestice veličine 0,3 µm smatra se da se 484*484*220 1000 9.8 600 <=200Pa 400Pa
najteže uklanjaju i da imaju najveću moć penetracije - MPPS (most penetrating particle size). Čestice 610*610*220 1600 15.8 920 <=200Pa 400Pa
koje su veće ili manje od ovih se jednostavnije i lakše uklanjaju. HEPA filteri su sačinjeni od spleta 915*610*220 2300 23.7 1340 <=200Pa 400Pa
vlakana koji na osnovu svoje gustine i diminezija, te ukupne debljine, uključujući debiljinu filtera, 1220*610*220 3000 31.6 1750 <=200Pa 400Pa
određuju osnovne karakteristike filtera.
ULPA je skračenica za :"ultra low penetration air".ULPA filteri teoretski mogu ukloniti 99,999% svih
onečišćenja (prašina, polen, bakterije, gljivice, mehanička onečišćenja idr.) čiji je promjer veći od 120
nm.
Sistem koji nadgleda ventilaciju zraka je HVAC (zagrijavanje, ventiliranje, zračno kondicioniranje). U
zgradu preko najgrubljih filtera ulazi zrak koji se ventilacionim kanalima raspoređuje po prostorijama
i svaka od njih ima odeređeni filter u stropu. Zatim zrak ulazi u prostoriju odozgo prema dole
određenom brzinom i pod određenim pritiskom, što je tačno definisano i kontrolisano (HVAC –
računarski). Bočno zrak izlazi preko odvoda. Zrak koji izlazi iz prostorije može biti 100% izbačen
vani, a to nije ekonomično jer se baca kondicionirani zrak. Može se ići i na 100% recikliranje zraka,
Slika 8. HEPA filter da se sav izbačeni zrak ponovo ubaci, što je rizično. Može se jedan dio baciti, a jedan reciklirati.
Filteri se moraju konrolisati1-2 puta godišnje u A i B zoni. Generalno se najosjetljiviji mijenjaju 1

godišnje, a grublji i češće. Koristi se tzv. DOP(dioctylphtalate) test i PAO (polyalphaolefin) test:
čestice ove hemijske supstance su tačno određene veličine i one se propuštaju u obliku aerosola kroz
filter i prati se da li će i koliko čestica proći filter te se tako procjenjuje da li je filter ispravan ili ne.
21 22
b) Filtracija zraka oko mašine – zona A Postoji i fizička, više psihička barijera među zonama-klupa, preko koje se posebnim redosljedom
Fizički se oprema nalazi pod tzv. LAF jedinicama – laminar flow. Taj prostor fizički posmatran ima prelazi iz zone u zonu. Tek se onda ulazi u višu zonu. Vrata između B i C se ne mogu
ugrađene filtere u svom stropu. Prostor oko mašine je odvojen PVC trakama od okolnog prostora. istovremeno otvoriti. Kada se uđe u viši pritisak, nadpritisak od 15mPa ide prema nama, kada
Zrak koji je ušao u prostoriju dijelom izlazi iz prostora, a dijelom ga uzima LAF jedinica i propušta ulazimo zrak ide u suprotnom pravcu i to ne dozvoljava da «prljavi» zrak iz ustava uđe u višu
kroz svoje filtere – dodatna filtracija. zonu B. Neke firme praktikuju i tuširanje zrakom u ustavu. Prije su se koristili pravi tuševi, što je
potisnuto jer je utvrđeno da je čovjek nakon tuširanja «prljaviji» zbog ljuštenja kože, isparavanja
U zonama A i B se u toku 1 sata mora izmijeniti zrak u svakoj prostoriji 360-500 puta, u zoni C više i sl.
od 20, u zoni D od 5-20 puta, a u laminarnoj jedinici 650 – 700 puta u satu. Vertikalna LAF
obezbjeđuje da je strujanje zraka brzinom 0,45 m/s. Horizontalna LAF obezbjeđuje da je strujanje
zraka brzinom 0,3 m/s. Na se ovo se dodaje pritisak pod kojim zrak ulazi. Taj pritisak je različit za
pojedine zone.
Slika 10. Operater u čistim prostorima i zračno tuširanje
d) Održavanje temperature
U različitim zonama je različita i temeperatura. Uglavnom je to 25±nekoliko °C. U zimskoj
sezoni se zagrijava, u ljetnoj hladi. O tome se vodi računa u projektnoj fazi.
Slika 9. Modularni čisti prostor i LAF jedinice e) Održavanje vlage

Ovisno o godišnjem dobu i karakteristikama zraka on se vlaži ili odvlažuje. Vlaga je opasna po
čvrste pripravke, npr. kod proizvodnje šumećih proizvoda uslovi higijene nisu toliko strogi, ali
c) Održavanje pritiska jesu uslovi vlage (max 20%), a u drugim oblicima je to 60-65%.
Između higijenskih zona moraju biti međuzone.
Razlika među zonama je i u pritisku te je u višoj klasi B veći pritisak nego u nižoj klasi C, jer je
veća izmjena zraka u višoj zoni. Razlika je min 15 mPa.
Zašto je to bitno? Mora se fizički preći iz C u B. Taj prelazak se odvija preko međuprostora tzv.
ustave (airlock= zaključani zrak). Inače, čim se dođe u zgradu, presvlači se po standardu GMP.
Kako se ide prema višim klasama, tako je strožije presvlačenje i imaju dodatna presvlačenja.
Dodatno presvlačenje u ustavi ide prema određenom redosljedu skidanja i oblačenja kako ne bi
došlo do kontaminacije čiste odjeće. U ustavu se ulazi u jednom, a izlazi u drugom pravcu.
23 24
Mikrobiološki kriterij Tabela 19. Broj mikroorganizama, kvasaca i gljivica/cm2 površine (primjer)
Broj mikroorganizama, kvasaca i gljivica na
Kada se govori o mikrobiološkom statusu čistih prostora koristi se izraz CFU (colony forming 100 cm² površine
units). CFU je mjerenje/brojanje živih bakterija i gljivica (za razliku od mikroskopiranja gdje se Na 100cm² radne površine,
z Na 100 cm² podova
broje sve ćelije, žive i mrtve). CFU podrazumjeva da jedna živa bakterija može rasti i postati odjeće i sl.
o
kolonija pomoću binarne fisije (dijeljenje ćelija specifično za prokariotske organizme kao što su
n Kvasci i Kvasci i
bakterije) (npr. ćelije Escherihia coli mogu se dijeliti svakih 20 minuta pod optimalnim Mikroorganizmi Mikroorganizmi
a gljivice gljivice
uslovima). To su nakupine bakterija u kolonijama koje se mjere na određenu jedinicu na m³, cm²,
itd. Mjerenja se obavljaju u zraku, na radnim površinama, na podu, na zidovima, na mašinama, A zajedno 0 zajedno 10
odjeći operatora, uzimaju se otisci s čela i prsta operatora. B zajedno 10 zajedno 10
Uzorci se stavljaju na površinu hranjihog agara, slijedi inkubacija, rast bakterija/gljivica te C 500 100 100 20
brojanje formiranih kolinija (CFU). D 1000 200 200 40
Ovo su tzv. akcioni limiti preko kojih se moraju poduzeti neke mjere. Upozoravajući limiti su i
manji od ovih.
Uzorkovanje na radnim površinama i slično se radi metodom grebanja. Koriste se sterilne

fiziološke otopine u epruvetama sa vatenim štapićem. Kod praćenja zraka, pored upotrebe
aparata radi se i sa Petrijevim pločama. U njih se stave hranjive podloge i ostave na zraku da na
njima izrastu kolonije mikroorganizama. U Petrijevki se radi i uzorak sa prsta tako da se u
podlogu ostavi otisak prsta i to dalje ide po proceduri.
Dezinfekcija i čišćenje opreme i prostora idu prema utvrđenim programima i uputama.

Definisani su i svi detalji o svakom koraku radu. Sve što se radi mora biti evidentirano u posebne
liste i svi ti podaci su sastavni dio dokumentacije jednog proizvoda. Ispitivanja se rade prije, za
vrijeme i poslije proizvodnje.
Slika 11. Ploča sa CFU
Kada je u pitanju frekvenca mjerenja, ne postoje neka definisana pravila nego to određuje sama
firma, ovisno o dobivenim rezultatima (češće ako rezultati variraju). Kao standard, uzima se:
Tabela 18. Broj mikroorganizama, kvasaca i gljivica/m3 zraka (primjer) o u zoni A - 1 put sedmično (FDA zahtijeva 1 put dnevno),
o u zoni B - 1 put mjesečno,
Broj mikroorganizama, kvasaca i gljivica u m³ zraka
o u zoni C - 1 put mjesečno,
Mikroorganizmi na m³ Kvasci i gljivice na m³ o u zoni D - 2 do 4 puta godišnje.
U praksi, mjerenja u zoni A se rade 1 dnevno. Iako mikrobiološke analize traju dugo,
Individualne Srednje Individualne Srednje proizvodnja teče uporedo s njima. Vjerovatnoća da proizvod bude mikrobiološki zagađen je
Zona
vrijednosti vrijednosti vrijednosti vrijednosti teoretska.

A 2 manje od 1 0 0 Neophodno je da se svi mikrobiološki testovi validiraju. Ako se uvedu nove metode ili se stare
B 10 5 0 0 modificiraju, ili ako se modificiraju procesi čišćenja, mora se uraditi revalidizacija. To se radi i
C 200 100 40 20 kada se mijenjaju dezinfikciona sredstva.
D 1000 500 200 100 Posebna pažnja je posvećena dezinfekcionim sredstvima. Ona se kontoroliraju na kvalitet i
efikasnost. Pošto svako dezinfekciono sredstvo ima svoj min i max efikasnosti, i pošto svaki
mikroorganizam može razviti toleranciju na sredstvo, potrebno je periodično mijenjati
dezinfikciona sredstva za higijenu osoblja, radnih površina itd.
Posebna pažnja se mora posvetiti mogućoj tzv. sekundarnoj kontaminaciji koja se javlja usljed
prelaska ljudi ili materijala iz drugih higijenskih zona.
25 26
VJEŽBA V – GMP PROPISI ZA HIGIJENU OSOBLJA I OBLAČENJE U ČISTIM Proizvodne mašine se čiste od hemikalija, čestica i mikrobiološke kontaminacije i primjenjuju se
PROSTORIMA stroge procedure za sve materijale, komponente i pakovni materijal, a također se primjenom vrlo
preciznih procedura kontroliše potpuno čišćenje svih zaostalih sastojaka. Druge vrste kontaminanata,
kao što je prljavština na vanjskoj odjeći operatera se kontroliše programom presvlačenja operatera.
Standardne operativne procedure, SOP, daju upute kako se treba brinuti o proizvodnoj opremi i
1. Uvod njenom održavanju, o materijalima koji se koriste pri proizvodnji i o odjeći koja se nosi u pogonima.
Među najvažnijima su procedure koje se odnose na ličnu čistoću i higijenu. Da bi se spriječio unos
Ljudi su najznačajniji faktor u izradi lijekova i drugih proizvoda na koje se odnose propisi GMP. prljavštine s vana, odjeća se mijenja odmah po ulasku u pogon, a aktuelni protokol presvlačenja ovisi
Prema GMP vodiču, zahtjevi za tjelesnu higijenu moraju dati detaljne programe, kojima se uspostavlja o tipu proizvodnog prostora.
zdravstvena i higijenska praksa. Program higijene mora biti podržan od strane menadžmenta i
prodiskutovan od strane grupe za trening osoblja.
Ljudi koji rade u čistim prostorima moraju oblačiti specijalni tip uniforme, koja je različita od bilo 2. Zahtjevi za higijenu osoblja
koje druge, zato što se uvijek oblači da zaštiti rad od kontaminanata koji su nakupljeni na ljudima.
U skupim čistim prostorima sredina je u potpunosti kontrolisana, i u njima rade ljudi koji su veliki Kontaminacija izazvana ljudima se kontrolira primjenom pravila „Dobre prakse za čiste prostore“. Ta
kontaminatori. praksa mora biti razumljiva i strogo poštovana od starne svakog onog čije ga dužnosti dovode u čiste
proizvodne prostore. Svaka osoba koja ulazi u čiste proizvodne prostore mora biti odgovorna za svoju
Šta se podrazumijeva pod pojmom kontaminacija? ličnu higijenu i čistoću, po zahtjevima GMP-a, ne samo zbog proizvoda, nego i iz socijalnih razloga.
Kontaminanti su tvari koje interferiraju ili mijenjaju karakteristike komponenata ili materijala. Ljudi
stvaraju različite kontaminante: Ljudsko tijelo je veliki zagađivač, i svaki dio tijela može da izazove kontaminaciju proizvoda.
o Čestice i vlakna
o Mikroorganizme Glava.
o Hemikalije Svako tjeme, bez razlike da li ima puno ili malo kose, stvara veliki broj ljuspica kože – peruti i opalih
Način na koji bilo koji od njih može uticati na različite proizvode u čistim uslovima su različiti. dlaka, koji su zajedno stanište za veliki broj mikroorganizama. Ovo prisustvo se može dokazati
Koža ima nekoliko slojeva koji se obnavljaju svakih nekoliko dana, kada površinski sloj odumire i inkubacijom ljudske dlake u hranjivoj podlozi. Isti je slučaj i poslije pranja i sušenja kose. Zbog toga
otpada. Kretanje i abrazivni uticaj odjeće prema tijelu mrvi ljuspice kože u submikronske čestice, koje je u čistim prostorima osim redovnog pranja značajno i pravilno pokrivanje kose. Brada i brkovi se
rasipamo na stotine hiljada u minuti i oslobađamo ih u zrak. Proizvodi koji se rade u čistim uslovima tretiraju na isti način.
su ekstremno osjetljivi na čestice submikronske veličine. Međutim, neke čestice su takve veličine da
je naša sposobnost da ih izmjerimo limitirana. Nos i usta također mogu biti izvor kontaminacije. Rizik od stvaranja kontaminacije putem usta je
Čestice također djeluju kao transportni sistem za mikroorganizme, koji se mogu kolonizirati na njima i direktno proporcionalan obimu oralne aktivnosti, pri čemu je najmanji rizik prisutan kod normalnog
uzrokovati probleme sa proizvodnjom lijekova (pa i hrane i drugih mikrobiološki osjetljivih područja). disanja. Rizik raste sa kašljanjem, galamom i kihanjem. Kihanje je najopasnije zbog velikog broja
Mikroorganizmi su dvostruko opasni i zato što su sami po sebi jako sitne čestice, a sadrže i hemikalije kapljica koje se izbacuju, i iz kojih ispari tekućina, ostavljajući sitne čestice. Iz tih razloga osoba koja
kao što su natrij i magnezij. kašlje i kiše treba se odmah ukloniti iz čistih radnih prostora, da se oprema zbog kihanja ne bi
Mnogi proizvodi koji se proizvode pod čistim uslovima su osjetljivi na hemikalije, a ljudsko tijelo ostavljala bez nadzora i na trenutak. I nos i usta kao disajni putevi su plodno područje za veliki broj
sadrži mnoge hemikalije. mikroorganizama, od kojih neki mogu da izazovu i izrazito ozbiljna oboljenja. Iz tog razloga se
Tako su ljudi kritični faktor pri operacijama u čistim uvjetima. efikasna maska za lice mora stalno nositi u prostorima u kojima se rukuje sa proizvodima koji su
Za ljude koji rade u proizvodnji lijekova, ili bilo kojoj drugoj industriji gdje se koriste principi cGMP- osjetljivi na takvu kontaminaciju.
a, svaka osoba preuzima odgovornost da radi i da se ponaša na najbolji mogući način.
Kritična karakteristika kontaminacije iz usta i nosa je ta da ona uvijek ide u pravcu u kome mi
Zašto je kontaminacija lijekova bitna? gledamo. Maska ne zaustavlja kontaminaciju, ali apsorbira jedan njen dio i usmjerava je u drugu
Lijekovi su proizvod koji je nemoguće vratiti ukoliko ne funkcioniše, nemoguće ih je testirati a da ih stranu od radnog mjesta. Ako su desni ili zubi inficirani, treba ih dobro i pravilno isčetkati, da se
ne razorimo i učinimo neupotrebljivim. Kontaminirani proizvodi mogu da izazovu infekciju kod smanji broj mikroorganizama i čestica hrane, koje se mogu dispergovati iz usta. Znači, dobra higijena
pacijenata koje pokušavamo liječiti. Zato se u potpunosti mora obezbijediti da proizvod koji se pravi usta je od velike važnosti u čistim prostorima.
bude zaštićen od kontaminacije. Posebnu pažnju treba posvetiti pravilnom čišćenju sredine, zato što neadekvatno i nepravilno čišćenje
može uzrokovati kontaminaciju kada se te čestice koje nose mikroorganizme ponovo raspu po zraku
Kako proizvod može biti potpuno bez kontaminanata? tokom procesa čišćenja.
Zaštita od fizičke kontaminacije u zraku se osigurava sistemom filtracija zraka. U sterilnim prostorima
zrak se kontroliše tako što se sve čestice većeg promjera od 1/100 debljine ljudske dlake filtriraju i
izbacuju vani.
1/30 2/30
Za oči nije dokazano da treptanje može izazvati rasipanje velikog broja čestica, ali i oči i uši mogu Stopala.
izazvati kontaminaciju ljuspicama kože koju raspršuju. Ta se kontaminacija izaziva struganjem Posljednji dio tijela na koji se obraća pažnja kod razmišljanja o kontaminaciji obično su stopala.
pokrova za glavu, maske, naočala i lošim navikama kao što je češkanje. Međutim, bitno je gdje je operater bio prije ulaska u čisti prostor. Za čiste prostore koristi se
Da bi se izbjegla kontaminacija sa lica, lice treba da se pravilno pere. specijalna obuća, ovisno o klasifikaciji čistog prostora. U najčišćim zonama, nose se zaštitne visoke
čizme, kojima se onemogućava bilo kakva kontaminacija.
Kozmetika.
Kozmetika može da predstavlja dvostruki problem. Prvi razlog je tehnički zato što se sva kozmetika Zdravlje.
sastoji iz miliona pojedinačnih čestica i većina kozmetike je bazirana na viskoznim ili masnim Zdravlje je poseban aspekt lične higijene. Ljudi koji rade u čistim prostorima se medicinski kontrolišu
podlogama koje sadrže čestice ili mikroorganizme, koji se rasipaju abrazijom ili aktivnošću operatera, pri zapošljavanju i pri bilo kakvoj promjeni u zdravstvenom stanju koja može uticati na proizvodne
kao i prirodne čestice. Sve kontaminacije ljudskog porijekla sadrže organske materije i ulja, uslove. Periodično se uzimaju brisevi iz nosa i grla kod onih koji rade u sterilnoj proizvodnji. Bilo
hemikalije kao što su natrij i magnezij, a kozmetika toj smjesi dodaje još ulja, čestica i hemikalija. kakvu promjenu zaposlenik mora odmah da prijavi. To se, npr., odnosi na rane na rukama, koje mogu
Drugi problem je psihološki i sastoji se u tome što se neki ljudi bez šminke osjećaju kao neodjeveni. inficirati materijal sa kojim se radi, čak i na opekotine od Sunca, jer takvo stanje može dovesti do
Generalno pravilo kada je u pitanju šminkanje je ne unositi šminku u čiste proizvodne pogone. U porasta broja mrtvih ćelija. Takvi ljudi ne treba da rade na kritičnim i osjetljivim proizvodima i dok se
praksi, ovaj se problem treba razmotriti za svaki pogon i za svaku posebnu radnu zonu, i ovisi o riziku stanje ne promijeni raspoređuju se na rad u u zone manje osjetljive na kontaminaciju. Ako je uzrok
kojem može biti izložen svaki proizvod u pojedinoj radnoj zoni. U zoni za sterilnu proizvodnju ne bolesti mikrobiološki, tad mikroorganizmi uzročnici nisu u potpunosti eliminisani iz organizma u
smije se koristiti nikakva šminka, zato što je rizik od kontaminacije visok. vrijeme kliničkog oporavka od bolesti. U tim slučajevima se osoba kontinuirano prati poslije
oporavka, dok ne bude potpuno čista od infekta, nakon čega se može vratiti na rad u čiste prostore.
Tijelo.
Tijelo je veliki izvor kontaminanata u vidu ljuspica kože, i mikroba, s tim da se u toplim i vlažnim Ostale opasnosti za čiste prostore, čiji su uzrok radnici.
pregibima tijela stvara sredina puno povoljnija za razvoj mikroorganizama u odnosu na ostalu Pušenje, hrana, žvakanje i piće nisu dozvoljeni u čistim prostorima i mogu da se obavljaju samo u
površinu. Svi dijelovi tijela se moraju održavati čistima što je moguće više, tako da je potreba za prostorima specijalno namijenjenim i dizajniranim za tu svrhu.
pravilnim pranjem i kupanjem od velike važnosti. Prilikom kupanja, voda u kojoj se kupamo može
rekontaminirati tijelo, pa se preporučuje tuširanje, čime se spiraju čestice sa tijela.
2.1. Ukratko
Ruke. Visok standard lične higijene treba da primjenjuje svo osoblje koje je vezano sa postupkom
Ruke su dio tijela kojim operater kontroliše proces i manipuliše materijalom. U čistim prostorima ruke proizvodnje lijekova.
mogu biti glavni izvor kontaminacije. Operater se rukama češe i dodiruje druge stvari koje mogu biti Detaljan program higijene treba da postoji i da se prilagodi različitim potrebama unutar fabrike. Oni
kontaminirane i sa kojih se kontaminacija može prenijeti na materijal. Ukoliko se radi u čistom treba da uključe procedure u vezi sa zdravljem, higijenskom praksom i zaštitnom odječom osoblja.
prostoru, ruke treba držati čistima čitavo vrijeme. Pomoću ostavljanja otiska u Petrijevoj šolji, moguće Ove procedure treba da budu razumljive i svaka osoba koja je zaposlena u proizvodnim i kontrolnim
je praiti koliko je bilo efikasno pranje. Moguće je da pranje ruku sapunom i vodom nije dovoljno za prostorima treba je striktno slijediti. Programe higijene treba da objasni rukovodstvo (direktori,
neke radne aktivnosti i tada se zahtijeva kombinovana upotreba sapuna i dezinficijensa ili baktericida. rukovodioci, poslovođe i sl.) i treba ih prodiskutovati tokom obuke sa zaposlenicima.
U nekim slučajevima je bolje ne četkati dlanove i prste, jer to stvara ljuspice, i izlaže kolonije Svo osoblje treba da se podvrgne zdravstvenom pregledu prije zapošljavanja. Proizvođač je obavezan
mikroorganizama koji žive ispod kože, a koji inače ne predstavljaju problem. Za svaki pogon posebno da upozna osoblje sa zdravstvenim uslovima koji mogu uticati na kvalitet proizvoda. Nakon prvog
SOP-om se definiše procedura pranja. Važno je i da se ruke dobro osuše i da metod sušenja sam po zdravstvenog pregleda, pregledi treba da se usklade sa potrebama radnog mjesta i ličnog zdravlja.
sebi ne dovede do kontaminacije, ili je ne prenese sa jedne osobe na drugu. Svaka firma odlučuje koji Treba osigurati da osobe oboljele od infektivnih bolesti ili osobe koje imaju otvorene rane na površini
će sistem upotrijebiti, ali najbolja opcija je topli zrak za sušenje sa filtriranim recirkulirajućim zrakom, tijela ne budu angažovane u proizvodnji lijekova. Od osoblja se zahtjeva da prijavi infekcije ili ozljede
ili jednokratni ubrusi od papirnih vlakana. kože, i kada se to dogodi, treba slijediti definisane postupke.
Kao posljednja mjera opreza koju zahtijevaju pravilnici GMP-a, kao i svi standardi i pravilnici dobre Svaka osoba koja ulazi u proizvodne prostore treba da nosi zaštitnu odjeću koja odgovara operaciji
prakse u čistim prostorima, jeste da treba izbjegavati direktan dodir ruku i dijelova mašine koji dolaze koja se izvodi. Odjeću treba redovno i često čistiti i ne nositi je van proizvodnih prostora. Trebaju biti
u kontakt sa proizvodom, koristeći rukavice. obezbjeđeni prostori/sobe za presvlačenje.
Jelo, piće, žvakanje, pušenje ili ostavljanje hrane, pića, pribora za pušenje ili ličnih lijekova u
Nakit. proizvodnim ili skladšnim prostorima treba da bude zabranjeno. Svaka nehigijenska aktivnost u
Nakit može stvarati kontaminaciju zato što nosi čestice i prljavštinu, i stvara abrazije kože. Čak i ako proizvodnim prostorima ili u bilo kojim drugim prostorima gdje se može uticati na proizvod treba da
se nose rukavice, prsten se ne smije nositi, jer on može da ošteti rukavicu i dovede do stvarnih bude zabranjena.
problema. Nakitom se bave posebni SOP-ovi, ali opšte je pravilo da se on mora skinuti i smjestiti Direktni kontakt između ruku operatora i otvorenog proizvoda (startni materijali, poluproizvodi i
kako se unaprijed odredi. gotovi proizvodi), isto kao između ruku i bilo kog dijela opreme koji dolazi u kontakt sa proizvodom,
treba da se izbjegava.
Osoblje treba obučiti da koriste aparate za pranje ruku.
Zahtjevi koji se odnose na ličnu higijenu i zaštitnu odjeću, odnose se na svo osoblje (uključujući
posjetitelje, osoblje koje radi na održavanju, direktore i inspektore) kada ulaze u proizvodne prostore.
3/30 4/30
Osoblje potrebno za rad u čistim i aseptičnim prostorima treba pažljivo odabrati kako bi se Tu slijedi pranje i četkanje ruku, pri čemu svaki pogon ima detaljne standardne procedure. Uobičajeno
obezbijedilo da poštuju potrebnu disciplinu i da nisu podložni oboljenjima ili stanjima koja je da se dlanovi i ruke peru do laktova. Sušenje ruku bilo kojim od izabranih načina mora se raditi u
predstavljaju potencijalnu abnormalnu mikrobiološku štetu za proizvod/lijek. potpunosti. Prihvaćena je primjena emolijentne kreme bez silikona za zaštitu ruku od isušivanja, ali uz
Samo minimalan broj potrebnog osoblja treba da je prisutan u čistim prostorima. Ovo je posebno potpuno utrljavanje, da ne bi došlo do kontaminacije odjeće pri oblačenju. U svrhu zaštite odjeće od
važno za izvođenje aseptičkih postupaka. Koliko god je moguće inspekcije i kontrole trebaju da se kontaminacije pri oblačenju, navlače se rukavice za presvlačenje.
izvode izvan čistih prostora. Odjeća za čiste prostore je sterilisana. Dekontaminacija i pakovanje moraju biti provjereni prije
Svo osoblje (uključujući i ono zaduženo za čišćenje i održavanje) zaposleno u ovim prostorima treba upotrebe odjeće, kako bi bili sigurni da nije oštećena i da je prisutna odgovarajuća oznaka koju moraju
da se podvrgne redovnim treninzima iz oblasti vezanih za proizvodnju sterilnih proizvoda. Ova obuka imati sterilna odijela.
treba da uključuje odredbe o higijeni i osnovne elemente mikrobiologije. Kada vanjsko osoblje, koje
nije podvrgnuto ovakvoj obuci treba da uđe u pogone posebna paqžnja treba da se posveti uputstvima Procedura oblačenja je standardna:
koja im se daju i nadgledati ih. Prvo se stavlja maska, koja može da se veže preko kapuljače ili ispod nje. Efikasnije je ako je maska
Visoki stepen lične higijene i čistoće su esencijalni. Osoblje uključeno u proizvodnju sterilnih vezana ispod kapuljače, a komfornije ako je vezana preko; ne postoje stroga pravila o načinu
proizvoda treba obavjestiti o svim uslovima koji mogu prouzrokovati abnormalan broj ili različite vezivanja. Ako maske idu preko kapuljače, tada kapuljača mora biti prvi dio koji se odijeva.
tipove onečišćenja. Preporučljive su periodične provjere zdravlja osoblja. Odgovorna osoba treba da Kapuljača treba biti dobro pričvršćena, ali da se zadrži komfor, kao i kod svih dijelova odijela.
poduzme mjere prema osoblju čiji ulazak u proizvodne zone predstavlja mikrobiološki rizik. Zatim se oblači odijelo (prekrivač) za tijelo, pri čemu nijedan diop odijela ne smije dodirnuti pod.
Slijedeće su natikače za noge. Postoji više vrsta, a za rad u sterilnim pogonima moraju biti duge i
pričvršćene do koljena. Mewtod pričvršćivanja je različit. Natikače za noge pri presvlačenju ne smiju
3. GMP oblačenja za sterilnu proizvodnju da dodirnu pod u sivoj zoni, nego se navlače jedna po jedna i noge se prebacuju preko ustave u bijelu
zonu.
GMP propisi za oblačenje u sterilnim uslovima se malo razlikuju od pogona do pogona, ali su principi
isti. Oblačenje u čistim prostorima ima veliku važnost u kontroli kontaminacije izazvane ljudskim Vreće od odjeće i rukavice za presvlačenje treba pokupiti i baciti u kantu za smeće. Provjeriti u
tijelom. ogledalu kako izgleda odijelo i da li je nešto pogrešno pričvršćeno. Dalje treba navući sterilne
rukavice za čiste prostore. Ponekad se one oblače preko rukavica za presvlačenje, a negdje se koriste i
Osoblje koje radi u čistim prostorima mora skinuti vanjsku odjeću i obuću u prostorijama koje se dva para sterilnih rukavica. Pri navlačenju rukavica, niti jedan vanjski dio rukavice ne smije doći u
nalaze odmah po ulazu u zgradu. Mora se staviti pokrivač za glavu i skinuti šminka. Laboratorijski dodir sa kožom.
mantili i interna obuća su obično urađeni za prolazak osoblja iz vanjskih prostora za presvlačenje do Zadnje su pri oblačenju naočale – zaštita za oči.
prostora za presvlačenje za ulazak u čistu zonu. Prostorije za presvlačenje za čiste prostore su
podijeljene na crnu, sivu i bijelu zonu. Završna radnja je čišćenje rukavica antibakterijskim sredstvom. U nekim čistim pogonima se rukavice
o Prva je crna zona – to je zona u kojoj se sva nedozvoljena odjeća i svojina skida i ostavlja. moraju čistiti dezinficijensom u intervalima, u toku proizvodnog procesa. Oštećene rukavice se odmah
Ukoliko je u protokol odijevanja uključena pododjeća, ona se oblači u ovoj zoni. moraju zamijeniti, ali se to nikad ne radi u proizvodnoj zoni, već u zoni za presvlačenje.
o Siva zona je zona u kojoj se pere i oblači za čiste prostore.
o U bijeloj zoni se radi priprema za finalni ulazak u čisti prostor, koji je također bijela zona. Odjeća za sterilne prostore uvijek mora biti potpuno propisno odjevena!
Pri ulazu u zonu za presvlačenje prvo se moraju skinuti čvrste čestice sa obuće, putem specijalnog Opisi odjeće za pojedine zone:
brisača na ulazu u prostor. Slijedeći korak je skidanje nakita i satova. Vrijednosti se zaključavaju u Zona D:
ormar ili se ponekad mogu staviti i u džep poduniforme. Poduniforma (ako se nosi) se mora mijenjati Kosa i kada je prikladno brada, treba da budu pokriveni. Treba nositi zaštitno odjelo i odgovarajuće
svakodnevno. Vanjska odjeća se smješta na vješalice. Pokrivač za glavu i kopče na poduniformi se cipele ili prekrivače za cipele. Treba poduzeti odgovarajuće mjere da se izbjegne kontaminacija čistog
moraju dobro zatvoriti, ali se pri tome pazi da se ne remeti komfor pri kretanju. prostora vanjskom sredinom.
Odabere se sa police odgovarajuća veličina odjeće za čisti prostor i pređe u sivu zonu. Zona C:
Kosa i kada je potrebno brada i brkovi treba da budu pokriveni. Jednodijelno ili dvodjelno odijelo,
stegnuto oko zglobova i sa visokim ovratnikom, odgovarajuća obuća ili prekrivač za obuću. Odjeća i
obuća ne treba da otpuštaju vlakna ili čestice.
Zona A/B:
Kapuljače treba potpuno da pokriju kosu i kada je potrebno bradu i brkove. Kapuljača treba da bude
uvučena u okovratnik odjela. Treba nositi odgovarajuće sterilisane maske za lice da bi se spriječilo
rasprskavanje kapljica, gumene ili plastične rukavice bez pudera i sterilisana ili dezinfikovana odjeća.
Nogavice hlača trebaju se uvući u obuću, a rukavi košulja u rukavice. Zaštitna odjeća ne treba da
otpušta vlakna ili čestice i treba da zadržavaju čestice rasute sa tijela.
5/30 6/30
Vanjsku odjeću ne treba nositi u garderobe između zone B i C. Za svakog radnika u zoni A/B, čisto, GMP ČIŠĆENJA I DEZINFEKCIJE ČISTIH PROSTORA
sterilno (sterilisano ili adekvatno sanitizirano) zaštitno odijelo treba osigurati za svaku radnu sesiju.
Rukavice treba redovno dezinfikovati tokom rada. Maske i rukavice trebaju se mijenjati najmanje
jednom u toku svake radne sesije. 1. Uvod
Odjeću treba čistiti i manipulisati sa njome tako da ne dođe do dodatne kontaminacije koja se kasnije
može širiti. Ove operacije treba da slijede pisane procedure. Poželjno je osigurati odvojene uslove za U kontekstu zdravstvene zaštite i aseptičke proizvodnje, čišćenje mora biti precizno definisana
pranje ovakveodjeće. Neodgovarajući tretman sa odjećom oštetiti će vlakna i može povećati rizik od aktivnost. To je fizičko i hemijsko uklanjanje neželjenih supstanci. Cilj čišćenja je da se ukloni što
širenja čestica. više neželjenih čestica, uključujući potrošene proizvode i druge kontaminante i da se prostorija
pripremi za slijedeću upotrebu.
Širom svijeta je prihvaćen princip da se sterilni proizvodi ne mogu proizvesti u okruženju slabog
kvaliteta. Ova vrsta proizvodnje zahtijeva tehnički visoko razvijenu zaštitu modernog čistog prostora,
kojim upravlja stručno obučeno osoblje, gdje se mora preduzeti svaka mjera opreza da bi se spriječilo
uvođenje kontaminacije u proizvode.
Čisti prostori su klasificirani po broju čestica submikronske veličine po jedinici zapremine zraka.
Sterilni proizvodi i proizvodi za zdravstvenu zaštitu se proizvode u čistom prostoru klase 100.
Posljedice kontaminiranog proizvoda mogu biti ozbiljne. Ukoliko dođe do kontaminacije, izvor
kontaminacije se mora identificirati i neproduktivno i skupo riješiti, naime, postoji gubitak prvobitnog
završnog proizvoda, plus trošak proizvodnje zamjenske serije. Veći je problem ukoliko kontaminirani
proizvod dođe na tržište.
Kontaminanti
Četiri su vrste kontaminanata koji se moraju ukloniti iz čistih prostora:
o Čestice ljudske kože, prašina, vlakna, čestice proizvodnih materijala, alata i opreme. Vweće
čestice je relativno lako očistiti, zaahvaljujući njihovoj veličini u odnosu na sile koje ih drže
pričvršćenima za površinu. Što je čestica manja, to je teže ukloniti je
o Mikroorganizmi – bakterije i gljivice pogubne za krajnji farmaceutski proizvod
o Statički elektricitet – nevidljiv, ali potencijalno opasan, stvara statički napon koji privlači
čestice, pri čišćenju se mora koristiti sredstvo kje neutrliše statički elektricitet
o Hemikalije koje se proliju ili nisu očišćene na kraju prethodnog procesa proizvodnje.
Definicije čišćenja
Svaki GMP propis za sterilnu i aseptičku proizvodnju mora uključivati propise o čišćenju i
dezinfekciji čistih prostora. Svaka kompanija razvija sveobuhvatne SOP-ove unutar sistema GMP-a.
SOP za čišćenje navodi

o Nivo lične zaštite koja se mora nositi
o Materijale i sredstva za čišćenje koji se koriste
o Metode pripreme
o Tehnike za primjenu i
o Učestalost vršenja raznih procesa čišćenja
o Procedure osiguranja kvaliteta i ispitivanja sigurnosti kvaliteta.
Razumijevanje SOPje važno prije poduzimanja bilo kakve akcije čišćenja.
Postoje dvije vrste čišćenja:

o Odstranjivanje kontaminanata koji mogu biti vidljivi golim okom (opšta kontaminacija) –
„generalno čišćenje“ ili samo „čišćenje“. Ovaj proces ponekad ostavlja vidljive tragove od npr.,
hemikalija, koji moraju biti uklonjeni dodatnim tretmanom.
o Uklanjanje nevidljivih nečistoća – „precizno čišćenje“ ili „dekontaminacija“.
7/30 8/30
Specifikacija čišćenja o Uvijek koristiti čistu opremu za čišćenje u čistom prostoru. Za držanje otopina za čišćenje
„Specifikacija za čišćenje čistih prostora“ je sadržana u SOP i to je raspored svih procesa i materijala moraju se koristiti metalne ili plastične kante, poželjno je da to budu posude od nehrđajućeg
koji će biti korišteni. Ona specificira potrebe za redovnim generalnim čišćenjem i posebno je značajna čelika, koje se manje grebu i manje su podložne reakciji sa sredstvom za čišćenje. Kolicima na
kada se nova čista prostorija priprema z aupotrebu, nakon provedenih građevinskih radova. kojima se vuku posude sa sredstvom se moraju dezinficirati točkovi u prostoriji za pripremu,
Specifikacija čišćenja identificira sve protokole i procedure koje treba pratiti u svakoj oblasti po prije ulaska u sterilnu zonu. Predmeti sa drvenim dijelovima se ne mogu sterilizirati i stoga se ne
zonama prioriteta, a njeni precizniji detalji variraju od jedne čiste prostorije do druge. Podjela na zone unose u sterilne prostore. Zogeri imaju dijelove od uretanske pjene sa malo dlačica. Donji
identificira nivo čistoće koji treba dostići, kao i prioritet čišćenja, po osjetljivosti na kontaminaciju dijelovi zogera se sateriliziraju i upotrebljavaju se samo jednom u aseptičkom prostoru, nakon
proizvoda koji se u datoj zoni proizvodi. Tako je sterilnoj prostoriji data najviša kategorija A, dok su čeg ase zamijene. Mogu se ponovo koristiti izvan čistog prostora. Četke imaju najlonska
čiste prostorije u kojima se materijal priprema za korištenje za klasu niže – zona B. Zona A može pojedinačna vlakna, ali se njihova upotreba svodi na minimum, jer se teško dezinficiraju. Sve
imati više područja (A1, A2...) sa opet različitim stepenom prioriteta. krpe moraju biti označene kao „bez dlačica, za upotrebu u čistim prostorima). Idealan slučaj je
da se koriste sterilne ili sterilizirane krpe za jednokratnu upotrebu, izrađene od uretana ili neke
Metode čišćenja pjene, a ne od vlakan, i naravno bez dlačica. Usisivači moraju biti opskrbljeni čistim filterima na
Postoje četiri metode uklanjanja kontaminacije iz čistih prostora: izduvnoj strani i njihova se ispravnost mora provjeriti prije upotrebe.
o Usisavanje – ovim se uklanja oko 95% svih čestica promjera preko 100 μm, potpuno su o Nikad ne povećati prljavštinu kada čistimo čisti prostor. Sav materijal mora biti očišćen i
neefikasni za čestice ispod 20 mikrona, a djelimično efikasni za međuraspon, tj. Usisivači su namijenjen za upotrebu u čistom prostoru.
korisni samo za kontrolisanje generalne kontaminacije i nakon njihove upotrebe uvijek slijedi
proces brisanja 3. Priprema osoblja za čišćenje i prijenos materijala do lokacije čišćenja
o Brisanje – mokro i vlažno, za dekontaminaciju. Suho brisanje se koristi samo za posušivanje
prethodno skvašenih površina koje ne smiju ostati mokre. Ova se procedura razlikuje od kompanije do kompanije. U principu se mora slijediti slijedeći popis
o Prijanjajući kontakt pomoću valjaka koji se mogu čistiti stvari koje se moraju i koje se ne smiju uraditi.
o Duvanje – pri ovom se čišćenju zagađivači prije pomijeraju nego uklanjaju, te izazivaju
unakrsnu - kroskontaminaciju Stvari koje se moraju uraditi:
Ruke, nokti i lice uvijek moraju biti čisti
Parametri mokrog pranja Prikladna zaštitna odjeća se uvijek mora pravilno nositi Nositi rukavice ili navlake za prste
Vlažno brisanje i mokro pranje se koriste za uklanjanje nevidljivih kontaminanata. Četiri su parametra Uvijek očistiti i dezinficirati naočale prije ulaska u čisti prostor
ovog pranja: Sve dijelove i alat na radnoj stanici držati čisto i uredno
o Mehaničke aktivnosti Koristiti osigurane, ne drvene, police za alat
o Hemijske aktivnosti Suvišne dijelove držati u odgovarajućim kontejnerima
o Temperatura rastvora Provjeriti da li su dijelovi čisti prije sklapanja
o Vrijeme potrebno da bi rastvor djelovao što efikasnije. Uvijek raditi na čistoj površini, a ne na papirnim ubrusima
Uvijek prijaviti bilo kakve promjene u uvjetima okruženja
2. Priprema materijala i opreme Stvari koje se ne smiju raditi:

Nikada se ne smije češljati u čistom prostoru
Kada su utvrđena odgovarajuća sredstva za čišćenje i dekontaminaciju koja će se koristiti, konsultira Ne šminkati se i ne nanositi lak za nokte kada se radi u čistom prostoru
se SOP da se odredi vrsta zaštitne odjeće koja će se nositi. Prilikom pripreme nekih proizvoda mora se Ne nositi nakit
nositi dodatna zaštitna oprema, kao što je aparat za disanje ili zaštitnik za lice, da bi se spriječila Ne žvakati, jesti ili pušiti u čistom prostoru
izloženost ljudi proizvodu. Opće pravilo je da su kosa, koža i lična odjeća uvijek pokriveni Izbjegavati češanje i grebanje
specijalnom odjećom za čiste prostore, koja sadrži malo dlačica i malo se osipa. Ne nositi svakodnevnu odjeću
Ne ostavljati izložene komponente na radnom stolu
Nakon što se pregledaju SOP, pristupa se pripremi materijala i opreme za čišćenje. Pri ovoj pripremi Ne hodati bez potrebe i biti oprezan pri kontaktu sa drugim osobama
se trebaju poštovati tri pravila: Bilo kakve lične stvari se ne unose u čist prostor (vrijedne stvari – novčanici se nose u džepovima
o U aseptičkom okruženju obrade uvijek se koriste svježa, filtrirana sredstva za čišćenje. Sva odjeće koja se nosi ispod odjeće za čisti prostor, i ne vade se u toku rada).
voda koja se koristi bi trebala biti ili voda za injekcije ili svježe filtrirana demineralizovana
voda. Sredstva za čišćenje, uključujući alkohol, mogu sadržavati bakterijske spore, koje mogu
kontaminirati čisti prostor i proizvod. Iz ovog razloga, sva sredstav za čišćenje, uključujući i
dezinficijense se moraju filtrirati kroz filter papir 0,2 µm, čiji se integritet provjerava prije i
poslije filtracije. Sredstva za čišćenje se čuvaju u čistim, dobro zatvorenim, prikladno
obilježenim, prethodno sterilisanim posudama. One se trebaju dezinficirati sa vanjske strane radi
prolaska kroz čisti prostor. Filtrirane otopine se čuvaju u aseptičkoj kontroliranoj sredini, radi
rizika koji bi se javio pri stalnom unošenju u aseptički prostor iz manje čistih zona. Zato se u
aseptičkim prostorima pravi zaliha filtriranog sredstva za čišćenje. Alternativa je da se sredstvo
za čišćenje sterilno filtrira u sterilizirane posude u samoj sterilnoj sredini.
9/30 10/30
4. Proces čišćenja i dezinfekcije
Čišćenje podova mora biti temeljito.
Priprema sredstva za čišćenje o Sistem čišćenja podova sa jednom kantom podrazumijeva jednu kantu u kojoj se nalazi sredstvo
Pri čišćenju se moraju poštovati SOP. Voda koja će se koristiti mora se tačno izmjeriti, bilo da je u za čišćenje ili dezinfekciju, a najčešće kombinovano sredstvo za uništavanje klica. Način rada je
pitanju voda za injekcije ili svježe filtrirana demineralizovana voda. Prvo se odmjeri voda koja će se nanošenje sredstva na pod, nakon čega slijedi uklanjanje zogerom ili usisivačem.
miješati sa sredstvom za čišćenje. Zatim se izmjeri tačna količina sredstva za čišćenje za datu količinu o Sistem čišćenja podova sa dvije kante sredstva za uništavanje klica. Jedna služi za nanošenje
vode i doda se vodi. Voda se nikada ne dodaje u sredstvo za čišćenje, zato što može doći do prskanja svježe otopine, a druga za ispiranje zogerom i skupljanje otopine koja se pokupi sa poda.
koncentrata, neadekvatnog čišćenja ili hemijskog oštećenja poda ili opreme. Sve otopine za čišćenje Čišćenje se vrši od najudaljenije tačke od vrata, sredstvu za čišćenje se ostavi vremena da djeluje, a
se moraju pripremiti prije nego započne proces čišćenja. potezi zogerom pri čišćenju se preklapaju. Prljava otopina se kupi sa poda zogerom ili usisivačem.
Podovi se mogu čistiti i ručno, krpama i spužvama, naročito na teško dostupnim mjestima.
U ovoj fazi dva su glavna pravila čišćenja čistih prostora koja treba zapamtiti: Na isti se način čiste i svlačionice i vanjski prostor, koji okružuje sterilnu zonu, samo uz nešto manje
o Sredstva za čišćenje se ne trebaju miješati ukoliko to nije navedeno u SOP-u. Miješanje može stroge zahtjeve.
dovesti do reakcije, stvaranja taloga, operater može doći u opasnost...
o Čišćenje se vrši od vrha prema dolje. Što je niža, površina je prljavija. Rad uvijek treba početi Nakon toga se upotrijebljena sredstva za čišćenje i otpad iznose iz čistog prostora.
od HEPA filtera prema vani i prema dolje.
Zamagljivanje čistog prostora
Prvo se uklone neiskorišteni materijal i sirovine. U nekim slučajevima SOP može tražiti periodično zamagljivanje čistog prostora. Ovaj proces se
odvija nakon što se završi propisano čišćenje. Cijelo područje se obradi kvalitetnim sprejem za
Oprema koja zahtijeva odvojeno čišćenje dekontaminaciju. Operateri moraju biti propisno zaštićeni, kako tokom cijelog procesa, tako i tokom
Proces započinje tako što se iz strojeva i opreme uklanjaju svi sastavni dijelovi, kojima je potrebno zamagljivanja. Nakon 24 sata se ponovo vrši čišćenje da se ukloni nataložena otopina za
odvojeno čišćenje. Pri tome se komponente ne smiju ogrebati odlomiti ili oštetiti. Ovi se dijelovi zamagljivanje.
uklone iz prostorije i smiještaju u područje za ponovnu obradu. Sve cijevi se peru sredstvom za
čišćenje ili vodom, ovisno o SOP-u. Sve što je slomljeno se skuplja četkom, krpom za čišćenje ili Dokumentacija
metlom sa pojedinačnim vlaknima, pri čemu se ne smije podizati prašina. Završna faza procesa čišćenja je dokumentiranje urađenog posla u dnevniku čišćenja, i potpis
supervizora. Ovdje se bilježi sav urađeni posao, kao i primijećene promjene na materijalu i opremi.
Uklanjanje krupne prljavštine
Sa proizvodne i druge opreme prvo se uklanja krupna prljavština. U ovoj se fazi može koristiti Procjena efikasnosti čišćenja
jednokratni donji dio zogera za prašinu, ili usisivač, da bi se smanjilo stvaranje čestica u zraku. Uvijek Osiguranje kvaliteta treba da uvijek nadgleda i testira efikasnost čišćenja. Pouzdanost čišćenja se
se čiste pukotine, horizontalne površine, donja strana i prostor ispod opreme. Čiste se ćoškovi podova jasno može dokazati:
i mjesta oko HEPA filtera u kojima zrak ne cirkuliše. o Korištenjem bijele svjetlosti – tamo gdje bijela svjetlost visokog intenzitet reflektira čestice
o Korištenjem UV svjetlosti, koja izaziva fluorescenciju određenih organskih materija
Čišćenje i dezinfekcija podova i zidova o Testom brisanja, koji pokazuje tragove vidljive zaprljanosti
Slijedeći korak je čišćenje i dezinfekcija podova i zidova. Koriste se nove krpe i sredstva za čišćenje. o Dokaznim posudama
Krpa treba uvijek biti savijena tako da se brisanje vrši čistom stranom. HEPA filteri i rasvjetni tijela se o Detektorima površinskih čestica
čiset specijalnim priborom, kao što je suhi valjak. HEPA filteri se ne smiju kvasiti. Zidovi se peru o Kontrolom mikroorganizama pomoću ploča za taloženje, kako bi se nadgledala kontaminacija
jednokratnom krpom bez dlačica, od plafona prema dolje vertikalnim ili kružnim potezima, pazeći da vazduha i sl
se potezi preklapaju. Alternativa su zogeri.
Vlažno čišćenje i dekontaminacija

Ako je u program uključeno čišćenje opreme, prvo treba raditi sa opremom koja je najbliža HEPA
filtrima. Površine koje su u kontaktu sa proizvodom mogu zahtijevati posebne postupke čišćenja.
Površine se temeljito čiste, po potrebi i ribaju. Otopine za čišćenje se ne smiju slijevati niz površine.
Čišćenje se posebno pažljivo obavlja kada su u pitanju električni spojevi, monitori, kontrolni prekidači
ili kontrolne kutije. Dovod struje treba biti isključen.
Često je bolje upotrebljavati kombinovano sredstvo za čišćenje koje uništava klice, zato što ono
omogućava da se istovremeno obavi i čišćenje i biološka dekontaminacija. Ako se otopine koriste
odvojeno, prvo se koristi sredstvo za čišćenje, koje se zatim ispire, najčešće vodom, a onda slijedi
nanošenje dezinficijensa. Svi stolovi, klupe i stolice se dezinficiraju na isti način, kao i zavjese,
plastični štitnici, prozori. Ako su prozori umrljani, mogu se, nakon dezinfekcije očistiti filtriranim
alkoholom (ako se zahtijeva čišćenje alkoholom, koristi se samo filtrirani alkohol, u nefiltriranom
postoji mogućnost pojavljivanja spora).
Problem koji se ovdje javlja su strugotine koje opadaju sa pokretnih dijelova i zglobova mašina i ove
se čestice moraju temeljito očistiti.
11/30 12/30
VALIDACIJA ČIŠĆENJA (I) Šta je validacija čišćenja?
Prema EMEA (European Medicinal Evalulation Agency), i US FDA (Food and Drug Administration),
1. Uvod te PIC/S GMP smjernice (Pharmaceutical Inspection Convention). njima, validacija čišćenja je:
''…dokumentirani dokaz da odobreni postupak pranja osigurava pogodnost proizvodne opreme za
Zahtjevi koji se stavljaju pred proizvođače farmaceutskih lijekova su rigorozni i svakoga dana sve upotrebu u farmaceutskoj industriji i proizvodnju aktivnih supstancija (API).''
veći, a sve u svrhu zaštite krajnjeg korisnika – pacijenta (PI 006-2 Validation Master Plan; Installation and Operational Qualification; Non-sterile Process
Učinkovito čišćenje osigurava smanjenje rizika od kontaminacije na najmanji prihvatljivi nivo. Validation; Cleaning Validation)
Kontaminacija može biti uzrokovana ostacima od serije do serije, ostacima sredstva za pranje,
nenamjernog prijenosa jedne sirovine ili ostatka prethodnog proizvoda u sljedeći proizvod. Jednostavnije, validacija čišćenja se provodi:
''u svrhu potvrđivanja djelotvornosti postupka pranja.''
Danas postoji više publikacija, kao i regulativa, koje se bave problematikom čišćenja. Najvažniji, (Annex 15 to the EU Guide to Good Manufacturing Practice, Title: Qualification and validation)
specifični, i povrh svega, obavezni, su zahtjevi koje je postavio EMEA i US FDA te PIC/S GMP
smjernice. Validacija čišćenja, jednostavnije rečeno, provodi se u svrhu potvrđivanja djelotvornosti Najvažnije što treba imati na umu prilikom provođenja validacije čišćenja je činjenica da je to proces
postupka pranja. koji zapravo nikada nije završen, on traje i nakon (fizičkog) provođenja validacije. Svaka promjena
Validacija čišćenja je multidisciplinarna aktivnost, jer u njoj sudjeluju stručnjaci iz raznih područja, a (promjena proizvoda na opremi – uklanjanje ili uvođenje novog proizvoda; promjena veličine serije;
preduvjet za njeno uspješno provođenje je razumijevanje samog procesa te dobra suradnja i promjena u načinu pranja; modifikacija opreme i sl.) potencijalno može imati utjecaj na validaciju
pravodobna razmjena informacije među različitim službama čišćenja.
Kako bi postupak pranja bio proglašen validiranim, potrebno je provesti ispitivanje na 3 uzastopna Svaku takvu promjenu potrebno je prijaviti odgovornoj osobi kako bi sve uključene službe mogle: (1)
ciklusa pranja, a nakon provedene validacije, jednom godišnje se radi provjera kako bi se potvrdilo da znati za tu promjenu, (2) mogle pripremiti odgovarajuću dokumentaciju i (3) dogovoriti daljnje
postupak čišćenja još uvijek udovoljava postavljenim zahtjevima aktivnosti.
Validacija je uspješno provedena ako vizualnim pregledom oprane opreme nisu uočeni ostaci Također treba imati na umu da je validacija čišćenja multidisciplinarna aktivnost, jer u provođenju
proizvoda, ako je hemijskom analizom brisa uzetog s opreme utvrđeno da je količina ''najgoreg aktivnosti sudjeluju stručnjaci iz raznih područja (Toksikologija, Proizvodnja, Razvoj tehnologije,
slučaja'' na opremi unutar zadanih granica i ako analiza ispirne vode zadovoljava definirane zahtjeve u Razvoj analitike, Održavanje, Kontrola kvalitete, Osiguranje kvalitete) i da je preduvjet za uspješno
pogledu TOC-a, vodljivosti i pH provođenje validacije čišćenja razumijevanje samog procesa te dobra suradnja i pravodobna razmjena
Svaka promjena (promjena proizvoda na opremi (promjena veličine serije; promjena u načinu pranja; informacije među različitim službama.
modifikacija opreme i sl.) potencijalno može imati utjecaj na validaciju čišćenja
Čišćenje ima ključnu ulogu u osiguravanju odgovarajućeg farmaceutskog ili biološkog proizvoda i Kako se provodi validacija čišćenja?
njihovih proizvodnih postupaka. Zapravo, niti jedan postupak pranja nije potvrđen tako dugo dok nije Validacija čišćenja (odnosno, provjera postupaka pranja) provodi se na svoj opremi koja je u
validiran. Učinkovito čišćenje osigurava smanjenje rizika od kontaminacije (zagađenja) na najmanji direktnom kontaktu s proizvodom: oprema koja se koristi za uzorkovanje aktivnih i inaktivnih
prihvatljivi nivo. Kontaminacija može biti uzrokovana ostacima od serije do serije (batch-to-batch sirovina ili poluproizvoda (spatule, injektori za uzorkovanje, posude i sl.) te pilotska i proizvodna
residues), ostacima sredstva za pranje (detergenti) ili nenamjernog prijenosa jedne sirovine ili ostatka oprema (granulatori, sušilice, crijeva za transport mase iz spremnika u spremnik, tabletirke,
prethodnog proizvoda u slijedeći proizvod. Validacija čišćenja pruža dokumentirani dokaz da kapsulirke, strojevi za punjenje proizvoda u primarni spremnik i sl.). Pri tome se uzima u obzir samo
postupak/proces čišćenja dosljedno uklanja potencijalna onečišćenja na unaprijed određeni nivo površina opreme koja dolazi u direktan dodir s onečišćenjima.
prihvatljivosti, i to samo ako je postupak čišćenja odgovarajući za tu namjenu. To se odnosi na ručno
pranje opreme kao i na CIP (clean-in-place) sisteme pranja. Kako bi postupak pranja bio proglašen validiranim, potrebno je provesti ispitivanje na 3 uzastopna
ciklusa pranja. Također, nakon provedene validacije, jednom godišnje se radi provjera kako bi se
Validacija čišćenja uključuje testiranja za prihvatljive ostatke na spravama farmaceutske proizvodnje potvrdilo da postupak čišćenja još uvijek udovoljava postavljenim zahtjevima.
ili površinama medicinskih sprava. Validacija uključuje identifikaciju ostataka, odabir metode za
detekciju ostataka, odabir metode za uzorkovanje, određivanje kriterija prihvatljivosti za ostatke, Validacija čišćenja se provodi u dva dijela:
metode validacije i studije povrata, i konačno sastavljanje procedure i educiranje operatera. Ova o kemijski (validacija čišćenja u užem smislu) odgovara na pitanje: Koliko najduže oprema može
procedura se koristi za dokumentovanje prihvatljivih ostatak 3 ili više puta i potom racionalnog stajati prljava, a da bi se propisanim načinom pranja uklonili ostaci ''najgoreg slučaja''
monitoring programa da se održi da je validirano stanje stavljeno u funkciju. Ukoliko mijenjate bilo proizvoda/aktivne supstancije (API) do unaprijed određene granice prihvatljivosti?
koji dio vaše procedure ili čistača, prvo očistite na novi način, prikupite podate i potom očistite stari o mikrobiološki (validacija Holding-time) odgovara na pitanje: Koliko najduže oprema može
prije nego počnete koristiti opremu dok ste u procesu validiranja nove procedure. stajati čista, a da u tom razdoblju ne postoji mogućnost mikrobiološke kontaminacije?
Iz navedenog je očito da s opreme nije moguće u potpunosti ukloniti kemijske ostatke, a to je zapravo
i glavno pitanje koje se treba postaviti tokom provođenja validacije čišćenja –
Koliko čisto je prihvatljivo čisto?

Maksimalna prihvatljiva kontaminacija ''najgorim slučajem'' proizvoda/API određuje se postupkom
procjene rizika.
13/30 14/30
b) Odabir metode detekcije ostataka – za sredstva za čišćenje može uključivati specifične metode za
Validacija je uspješna ukoliko: specifične sastojke čišćenja kao što su: visoko efikasna tečna hromatografija (HPLC), jonske
o Vizuelnim pregledom oprane opreme nisu uočeni ostaci proizvoda. selektivne elektrode, fotometrija plamena, derivativna UV spektroskopija, enzimatska detekcija i
o Hemijskom analizom brisa uzetog sopreme (swab) utvrđeno da je količina ''najgoreg slučaja'' na titracija, ili može uključivati nespecifične metode koje otkrivaju prisustvo mješavine sastojaka poput:
opremi unutar zadanih granica. ukupnog organskog karbona, pH i provodljivosti. FDA preferira specifične metode, ali će prihvatiti
o Analiza ispirne vode (od zadnjeg ispiranja) zadovoljava definisane zahtjeve u pogledu TOC, nespecifične metode s adekvatnim obrazlaganjima za njihovu upotrebu. Za istraživanja o neuspjesima
provodljivosti i pH (zahtjevi za kvalitetu vode prema Ph.Eur.). ili nivoima akcija, posebne metode se obično preferiraju. Kasniji dio ovog dokumenta navodi
reference za nekoliko metoda za svaku marku sredstva za čišćenje.
Validacija čišćenja – opis postupka c) Odabir metode uzorkovanja – za čistače uključuje između uzorkovanja vode za ispiranje, uzimanje
Prije početka validacije, izrađuje se protokol kojim je definisano: brisa s površine, uzorkovanje talona, ili placebo uzorkovanje. Uzorkovanje vode za ispiranje uključuje
o ''Najgori slučaj'' proizvoda na opremi te limit (ARL). uzimanje uzoraka uravnoteženog post-finalnog ispiranja koji je bio recirkuliran za svim površinama.
o Sredstvo za pranje, način pranja (ručno″ ili CIP) i procedura za pranje (SOP). Uzorci ispiranja koji trebaju korelirati s direktnim tehnikama mjerenja poput uzimanja brisa.
o Oprema – materijal izrade, Uzimanje brisa uključuje korištenje krpe ili brisa koji je namočen u vodu visoke čistoće (WFI) kojom
o kontaktna površina s proizvodom. se obično briše definisano područje u sistematskom putu s više prolaza koji uvijek idu iz čistih u
o Mjesta uzorkovanja (određena prema kriteriju ''najteže perivosti''), prljava područja da se izbjegne rekontaminacija – odn. 10 postraničnih zahvata vertikalno, 10
o načini uzorkovanja (vizualni pregled opreme, metoda brisa i/ili ispirak). horizontalnih i 10 svaki sa okrenute strane brisa u svakom dijagonalnom pravcu. Za TOC analizu bi se
o Vrijeme koje će oprema stajati prljava prije pranja. trebali koristiti brisevi ili krpe s vrlo čistom niskom pozadinom. Texwipe velika Alpha bris 714A ili
761 su korišteni, oni su dostupni pakovanjima sa kontejnerima čistih uzoraka. Uspješno su korišteni
Kvarc filter papiri za staklena vlakna. Prikupljanje talona uključuje korištenje talona ii stvarnog
Prvi korak prilikom validacije je odrediti ''najgori slučaj'' proizvoda/API na pojedinoj opremi. Kako bi komada cijevi koji se može ukloniti koji se uranja u vodu visoke čistoće da izvadi ostatke analize.
se on mogao odrediti, potrebno je znati: Placebo testiranje uključuje korištenje placebo proizvoda i analiziranje na ostatke od prethodne serije.
o proizvode (za čiju se proizvodnju koristi oprema), d) Određivanje kriterija prihvatljivosti ostataka – u proizvodnji farmaceutskih i medicinskih naprava
o topivost API-ja u sredstvu za pranje opreme te zahtijeva određivanje nivoa prihvatanja ostataka za potencijalne ostatke kao što je aktivni lijek,
o minimalna učinkovita terapeutska doza svih proizvoda. pomoćne komponente, proizvodi degradacije, agensi čišćenja, biološki teret i endotoksini. Ovi nivoi
Općenito, najgori slučaj je onaj koji ima najmanju topivost (najteže se pere) i najmanju terapeutsku su određeni na osnovu potencijalnih famakoloških, sigurnosnih, toksičnih, stabilnosti i
dozu (najaktivniji proizvod). Također se prilikom odabira ''najgoreg slučaja'' mogu uzeti u obzir i kontaminacijskih efekata na sljedeći proizvod koristeći tu površinu ili opremu. Limiti se tipično
drugi parametri, kao što su iskustvo operatera, teško perive boje, ekstrakti i sl. određuju za vizuelne, hemijske i mikrobiološke ostatke.
Tako se može dogoditi da za jednu opremu imamo nekoliko ''najgorih slučajeva'' za koje je potrebno
provesti validaciju. Limiti agenasa čišćenja su općenito pokriveni pod hemijskim kriterijima. Hemijski limiti se mogu
Napomena: Radi lakšeg uspoređivanja, topivostima su pridruženi brojevi od 1 do 7, gdje je 1 praktički izraziti kao maksimalna koncentracija u narednom proizvodu (ug ili ug/ml), količine po površini
netopivi API, a 7 vrlo topivi API. Topivosti API-ja su određene prema Ph. Eur. i/ili DMF. (ug/cm2), količina u uzorku brisa (ug ili ug/ml), maksimalni prijenos u nizu (mg ili g), ili
Ako za primjer posmatramo betahistin koji ima najmanju terapeutsku dozu, on ipak nije ''najgori koncentracija uravnotežene vodene otopine za ispiranje (ng/ml). Trebali biste imati izračunat limit
slučaj'' API-ja. To je tako jer je betahistin jako topiv u sredstvu za pranje, što znači da se vrlo brzo i prihvatanja na osnovu bezbjednosti, i možete imati niži nivo interne akcije, i niži nivo procesne
vrlo dobro skine s opreme. kontrole na osnovu stvarnog proizvodnog i mjerovnog iskustva.
Limiti agenasa čišćenja zasnovani na bezbjednosti se tipično računaju iz sigurnosnih faktora
prihvatljivog dnevnog uzimanja (ADI), umanjenje (1/1000 ili više) LD50 poželjno na isti način
2. Proces validacije
primjene ili reproduktivnim hazardnih nivoima. Ako se otkrije da je izračunati limit veći od manje od
10 ppm prijenosa na sljedeću seriju, onda se limit može odrediti da bude strožiji 10 ppm nivo
a) Identifikacija ostataka - u farmaceutskom proizvodnom okruženju to uključuje; sredstvo za
prijenosa za limit zasnovan na bezbjednosti.
čišćenje, primarne sastojke, pomoćne komponente, proizvode razgradnje, i konzervanse. Ovaj
dokument je namijenjen da pomogne kod identifikacije ostataka sredstva za čišćenje.
15/30 16/30
e) Izračunati limit zasnovan na bezbjednosti u mg/cm2 ili mg/ml ostataka sredstva za čišćenje na tek Izračunavanje limita - primjer
očišćenoj opremi: Nakon što smo odredili ''najgori slučaj'', pristupa se izračunu limita:
ADI (Acceptable Daily Intake) (μg/day) – prihvatljivi dnevni unos proizvoda za koji je ranije utvrđeno
ADI Prijenos – vidjeti ispod (mg) X najmanja naredna serija (kg) da je ''najgori slučaj'' (tzv. proizvod A)
Limit (mg/cm2 or L) = veličina opreme koja se dijeli (cm2 or L) X SF (Safety Factor); SF = 1 000
najveća dnevna doza ili naredne serije (kg) MF (Modifying Factor); MF = 5 – opisuje ''put'' proizvoda (tj. dijelove opreme kroz koje proizvod
prolazi).
LD50 prema načinu primjene (mg/kg) X Sljedeći korak je određivanje ARL-a (Acceptable Residual Level) – maksimalni prijenos najgoreg
ADI prijenos (mg) =
težina (kg) X (1/ 10,000 or 1/1000*) proizvoda na drugi proizvod (tzv. proizvod B), tj. μg of proizvoda A koji je dopušteno naći u idućem
proizvodu, (μg/day).
Računanje poređenja limita zasnovanog na ne više od 10 ppm prijenosa: MDD (Maximum Dose per day in units of delivery of Product B) – maksimalna dnevna doza idućeg
proizvoda. Idući proizvod je određen prema kriteriju ''broj maksimalnih dnevnih doza u jednoj
10 mg ostataka na tek očišćenoj površini X veličina naredne serije proizvodnoj seriji''.
Limit (mg/cm2) = (kg or L)
1 kg L narednog proizvoda X veličine (cm2 ili L) dijeljene opreme Za vacuum sušnicu to je Herplex 400mg tbl
Maksimalna dnevna doza Herplex 400 mg tbl = 4000 mg/day
* faktor konverzije se koristi da se pretvori LD50 na prihvatljiv dnevni unos, koristiti za veći MDD (Herplex 400 mg tbl) = 10 tbl /day
LD50s DUB (Dose Units per batch of Product B) – veličina serije izražena kao broj tableta;
DUB (Herplex 400 mg tbl) = 178 600 tableta
SSA – površina opreme u direktnom kontaktu s proizvodom;
Zapamtiti da za mnoge ostatke možete validirati limit vizuelne detekcije po redu 1-4 ug/cm2. Moguće SSA = 59 916 cm2
je da kriterij vizuelne čistoće bude najstrožiji kriterij. TA – površina s koje se uzima uzorak brisa; TA = 5×5 = 25 cm2
RF (Recovery Factor); RF=1 (teoretski)
Primjer Prema ovim podacima izračunat je ARL: ARL = 29,5 μg/swab
Sa sredstvom za čišćenje koje ima oralni LD50 kod pacova preko 5 g/kg, ADI kalkulacija koristeći
a70 kg osobu i sigurnosni faktor od 1000 da je rezultat od 350mg (5 g/kg X 70 kg / 1000). Izračunati Izračunati ARL-a se dostavlja analitičarima kako bi se razvio metod specifičn za ''najgori'' proizvod,
limit prihvatljivosti ostataka za 2000 kg mikser i liniju gdje može biti najmanja naredna serija od 1000 opremu (jer je vezan uz površinu opreme), te uz vrstu materijala (tj. da li je materijal izrade elektro -
kg, i područje miksera i oprema za punjenje koja se sva koristi u narednoj seriji iznosi 100,000 cm2, a ili mehanički polirani čelik, pleksiglas, aluminijske legure i sl.).
dnevna doza narednog proizvoda je 0.005 kg, što rezultira u izračunatom kriteriju prihvatljivosti
ostataka od 700 mg/cm2 (350 mg X1000 kg/(100,000 cm2 X 0.005 kg). Nakon što je metoda razvijena i prenesena u Kontrolu kvalitete, može se pristupiti uzorkovanju i
Prema poređenju, 10 ppm u limitu naredne serije daje kriterij prihvatljivosti od 100 ug /cm2 (10 mg analizi, prema protokolu.
X 1000 kg/(1 kg X 100,000 cm2) X 1000ug/mg. U tom slučaju, vjerovatno je da ćete biti u Ključno za validaciju čišćenja je (kao i za svaku validaciju), da se provodi nakon tri uzastopne serije.
mogućnosti da pokažete da možete vizuelno detektirati do 4 ug/cm2 a pošto trebate imati vizuelno Nakon provedene analize u Kontroli kvalitete dobiveni se rezultati dostavljaju Osiguranju kvalitete
čistu površinu, vaš najstroži kriterij prihvatljivosti će biti vizuelni limit. koje, kao koordinator cijele validacije, piše izviješće.
Zapamtite da u ovom primjeru vi pokušavate da izbjegnete da dobijete više od 350 mg ostataka

dnevne doze narednog proizvoda. U slučaju male opreme za finalno punjenje kao što su igle za f) Metode validacije i studij povrata – je korištenje uzorkovanja i detekcijske metode na poznatim
punjenje za viale ili bušilice tableta i boje, možda ćete trebati da izvršite odvojene studije ostataka na obilježenim površinama na reprezentativnm nivoima, tipično obilježene na 50%, 100% i 150%
iglama za punjenje ili bušilicama da budete sigurni da nije bilo dovoljno ostataka samo na toj opremi prihvatljivog limita i pri nižim očekivanim stvarnim nivoima da se pokaže linearnost s
da kontaminira prvih nekoliko boca ili tableta naredne serije sa ostatkom od 350 mg/ doze. dokumentovanim % povratom kako je analizirano i da se odredi limit detekcije i limit kvantitacije.
Idealno, očekivane vrijednosti i limiti bi trebali biti višekratnici limita kvantitacije. Procentualni
Ukoliko je limit zasnovan na sigurnosti u ovom nizu 100 ug/cm2. Onda se ovaj limit može izraziti kao povrat se koristi da korelira iznos otkriven s iznosom za koji se pretpostavlja na površini kao
koncentracija vode za ispiranje od 100 mg/L u post-finalnom ispiranju korištenjem 100 L prihvatljiv ostatak. To je dobro vrijeme da se razmotre uslovi skladištenja uzoraka za brisanje ili
recirkulirane do uravnoteženosti vode za ispiranje (0.1 mg/cm2 X 100,000 cm2/100 L). Ovaj isti limit ispiranje i vremenski limiti da se uzorak analizira. Profili ispiranja pokazuju da bi se trebalo preduzeti
bi mogao biti izražen kao 6.25 ug/ml ili ppm ukupnog organskog karbona (TOC) u uzorku za ostatak kompletno ispiranje pojedinačnih sastojaka deterdženata ukoliko topivost bilo kojeg od sastojata
koji iznosi 10% TOC po težini u 20 ml uzorka brisa iz 25 cm2 područja brisa gdje je ustanovljen deterdženta ili ispiranje nakon sušenja bude sumnjivo. U nekim slučajevima nivoi
povrat od 50% ((25 cm2 X 100 ug/cm2) X 50% povrat) X 10% TOC/20 ml. Isti limit sigurnosti može bioburdena/endotoksina će se možda trebati validirati. Preporučuje se da se ovaj proces uradi
biti izražen na nekoliko različitih načina. odvojeno od procesa čišćenja tako da se validacija čišćenja završi dok se bude radila duža evaluacija
bioburden/endotoksin.
17/30 18/30
g) Pismena procedura i edukacija operatera – uključuje pisanje dodijeljenih odgovornosti, potrebe za VALIDACIJA ČIŠĆENJA (II)
zaštitnom odjećom, potrebe za rastavljanjem opreme, procedure praćenja, potrebe za dokumentacijom,
etikete in-procesne i opreme čišćenja s datumom isteka čišćenja, procedure inspekcije nakon čišćenja, VODIČ ZA INSPEKCIJU VALIDACIJE PROCESA ČIŠĆENJA
uslovi skladištenja, i inspekcije koje se zahtijevaju prije naredne upotrebe. Operacije koje se trebaju
educirati i certificirati u procedurama. 1. Uvod
Validacija čišćenja podrazumijeva validaciju procedura čišćenja. Za validaciju čišćenja kao i za druge
Zaključak vrste validacije procesa uvijek postoji više načina da se dođe do rezultata. Bitno je da se testiranjem
Zahtjevi koji se stavljaju pred proizvođače farmaceutskih proizvoda su rigorozni i svakoga dana sve procesa čišćenja kroz dobivene rezultate dokaže da sistem funkcionira uvijek na isti način dostižući
veći, a sve u svrhu zaštite krajnjeg korisnika – pacijenta. Jedan od takvih zahtjeva je provođenje unaprijed postavljene limite i specifikacije.
validacije čišćenja na opremi. Sa stanovišta FDA zahtjev da oprema bude čista prije ponovne upotrebe nije novost. Regulativa iz
Cilj validacije čišćenja je, kao procesa, potvrditi postupak pranja, tj. pokazati da odabrano sredstvo za 1963 g. (Part 133.4) nalaže da "Oprema mora biti napravljena tako da se lako čisti". Slične upute su
pranje i procedura pranja u konačnici rezultiraju čistom opremom, a time i nezagađenim gotovim date i u regulativi iz 1978 g. (211.67). Racionalni razlozi za čistu opremu su prevencija kontaminacije
proizvodom. i krivotvorenje proizvoda. Historijski, FDA inspektori su prilikom istraga znali naići na velike greške
uzrokovane neadekvatnim čišćenjem i održavanjem opreme i loših sistema za kontrolu prašine
(sistemi za kontrolu zraka u prostoru, HVAC sistemi). Na samom početku je težište bilo na brizi o
mogućoj kontaminaciji nepenicilinskih proizvoda sa penicilinima ili kroskontaminaciji sa steroidima i
hormonima. Za veliki broj opoziva lijekova u protekloj dekadi je zaslužna sumnja ili utvrđena kros-
kontaminacija navedenim potentnim supstancama.
Primjeri FDA inspekcije

Jedan od primjera je opoziv lijeka Cholestyramine Resin USP kod kojeg je evidentirana kros-
kontaminacija usljed nepoštivanja odgovarajućih procedura. Sirovina od koje se proizvodi lijek je bila
kontaminirana niskom koncentracijom intermedijera i degradanata nastalih pri proizvodnji pesticida.
Kros-kontaminacija je u tom slučaju potekla od recikliranih rastvarača odnosno usljed neadekvatne
kontrole upotrebe buradi za njihovo čuvanje. Burad iz procesa proizvodnje pesticida su naknadno
korištena za čuvanje rastvarača za proizvodnju smola (resin) za navedeni lijek. Kompanija nije imala
adekvatnu kontrolu nad buradima kao ni validiranu proceduru za njihovo čišćenje. Kontaminirana
sirovina je poslana na drugu lokaciju radi finiširanja proizvodnje gdje je izazvala kontaminaciju
pesticidima na filterima u fluid bed granulatoru što je naknadno dovelo do kontaminacije više serija i
proizvoda u proizvodnom pogonu koji uopće ne proizvodi pesticide.
Drugi primjer iz 1992 godine je proizvođač sirovina koji je u istom prostoru na istoj opremi
proizvodio steroide i neke druge sirovine. FDA je prepoznao potencijalnu opasnost od kros-
kontaminacije ostalih sirovina steroidima i veliki rizik po građane. Firma je u to vrijeme tek
započinjala sa radom na validaciji čišćenja što je sa pozicije FDA ocijenjeno kao nedovoljno. Jedan od
razloga za ovakvu ocjenu je i to što je politika firme bila da se nakon čišćenja traže samo dokazi o
odsustvu prethodne supstance na opremi. Firma je imala dokaze TLC testiranja vode za ispiranje na
rezidue i degradativne produkte prethodno rađenog proizvoda.
2. Opći zahtjevi
FDA očekivanja su da kompanija ima pisane procedure (SOP-ove) sa detaljno opisaninim procesom
čišćenja za svaki komad opreme. Ukoliko kompanija ima jedan proces čišćenja između različitih serija
istog proizvoda i koristi različit postupak čišćenja između dva različita proizvoda, očekuje se da
postoje odvojene procedure čišćenja koje opisuju oba postupka. Slično tome, ako kompanija ima
odvojene procedure za čišćenje u vodi topivih ostataka (rezidua) i u vodi netopivih rezidua, one
moraju jasno precizirati kada i koja od njih treba da se sprovodi. Kompanije imaju mogućnost da
dijelove opreme odvoje ili posvete određenim proizvodima koji se teško čiste (gume, voskovi).
19/30 20/30
Filter vreće fluid bed granulatora su jedan od primjera dijelova opreme koje je teško očistiti i često su
odvojeni za različite proizvode. Bilo koje rezidue iz procesa čišćenja (deterdženti, otapala i slično) U svakom slučaju kada se koriste ili ne koriste CIP sistemi, mora se razmotriti mikrobiološki aspekt
tkođer moraju biti uklonjene sa površine opreme. opreme za čišćenje. Dokazivanje čistoće opreme za čišćenje je preventivna akcija kojom se izbjegava
uklanjanje moguće kontaminacije. Mora postojati neki dokaz da rutinsko čišćenje i čuvanje opreme ne
o FDA očekuje od kompanija da imaju pisane opće procedure koje opisuju na koji način će proces omogućava mikrobiološki rast i proliferaciju. Na primjer, oprema mora biti osušena prije odlaganja na
čišćenja biti validiran mjesto čuvanja i ni pod kakvim okolnostima ne smije biti zaostataka vode na njenim dijelovima.
o FDA očekuje da postoje opće procedure validacije u kojima je precizirana odgovornost u
izvođenju i dokazivanju studije validacije, kriteriji prihvaćanja i kada će biti zahtijevana Dijelovi opreme se mogu sterilisati ili sanitirati prema procedurama kada se koriste za izradu sterilnih
revalidacija proizvoda ili za izradu nesterilnih proizvoda koji svojim sastavom pospješuju rast mikroorganizama.
o FDA očekuje od kompanije da ima unaprijed pisane specifične protokole validacije za svaku Važna je kontrola bioburdena oprane opreme za vrijeme čuvanja kako bi se dokazalo da važeće
studiju validacije koja će se izvoditi na svakom proizvodnom sistemu (voda, zrak, komprimirani procedure sterilizacije i sanitacije mogu osigurati sterilnost. Ovo je djelomično značajno i sa
zrak i slično) ili komadu opreme, a treba da sadrži proceduru uzorkovanja i analitičke metode stanovišta kontrole pirogenih supstanci kada je u pitanju sterilna proizvodnja (1).
koje će se koristiti uključujući i osjetljivost metoda Uobičajeno je da se validiraju procedure čišćenja samo za kontaktne površine opreme (contact
o FDA očekuje da se sprovode studije validacije u skladu sa protokolima i ostalim dokumentima surfaces). Ipak, potrebno je razmotriti i nekontaktne površine na koje proizvod ili drugi materijali
koji su rezultat studije uključeni u proces mogu migrirati. Kritične površine moraju biti identificirane (neovisno od metode
o FDA očekuje da postoji finalni izvještaj validacije koji je odobren od strane menadžmenta i čišćenja), posebno na velikim sistemima koji podrazumijevaju poluautomatske ili automatske CIP
odražava stanovište da li je proces čišćenja validan. Podaci bi trebali podržati zaključak da su sisteme. Posvećena oprema bi se trebala koristiti za proizvode teške za čišćenje, opremu tešku za
rezidue uklonjene do "prihvatljive granice." čišćenje ili proizvode koji sa aspekta sigurnosti ne mogu dostići limite prihvatljivosti kroz validiranu
proceduru čišćenja. Idealno bi bilo da jedan komad opreme ima jednu proceduru za čišćenje. To će
3. Evaluacija validacije čišćenja ovisiti o proizvodu koji se radi u ovisnosti da li se radi čišćenje između serija istog proizvoda
(kampanjska proizvodnja) ili serija različitih proizvoda. Dizajn opreme može direktno utjecati na
Prvi korak je fokusiranje na objekte procesa validacije jer su u fazi njihovog određivanja greške vrlo efikasnost procesa čišćenja.U pripremi protokola validacije čišćenja se mora razmotriti dizjn opreme
česte. Neke kompanije koriste prošireno uzorkovanje i testiranje koje prati procedure čišćenja bez npr. V mješalice (blenders), transfer pumpe, linije za punjenje i sl.(2).
realne evaluacije efikasnosti pojedinih koraka koji se poduzimaju u okviru samog procesa čišćenja. Na
primjer: 3.2. Pisane procedure čišćenja i dokumentacija
o U kojem je momentu dio opreme ili sistem očišćen Potrebno je istražiti detalje i specifičnost za validirani proces čišćenja i obim priložene dokumentacije.
o Da li je potrebno ručno pranje ili četkanje (ribanje) Već su pomenuti opći SOP-ovi ali potrebno je imati i specifične procedure za svaki korak procesa
o Šta je prednost ručnog pranja u odnosu na pranje nekim otapalom čišćenja koji se radi. Ovisno o kompleksnosti sistema i procesa čišćenja kao i mogućnostima i obimu
o Koliko proces ručnog čišćenje varira između serija istog proizvoda i između dva različita treninga operatora, obim dokumentacije neophodne da bi se izveli različiti koraci u toku razvoja
proizvoda procedure čišćenja će varirati.
Odgovori na ova pitanja su važni za kontrolu i i evaluaciju procesa čišćenja jer mogu da odrede
efikasnost procesa. Također, oni mogu identificirati korake koji se mogu eliminirati da bi se postigla Ukoliko se radi o kompleksnoj proceduri čišćenja važno je dokumentovati kritične tačke kao i detalje
bolja mjerenja i uštede resursa po kompaniju. o tome ko je čistio opremu i ko je ovjerio čišćenje.
Potrebno je odrediti broj procesa čišćenja po komadu opreme. Idealno bi bilo da jedan komad opreme U slučaju jednostavnih operacija čišćenja obimna dokumentacija je suvišna.
ima jednu proceduru za čišćenje ali to ipak ovisi o vrstama proizvoda koji se na njemu rade i načinu
čišćenja u kampanjskoj proizvodnji (više serija istog proizvoda) ili između serija različitih proizvoda. Ostali faktori kao na primjer historijski podaci o čišćenju, podaci o pronađenim reziduama nakon
Ukoliko se čišćenje vrši između serija ili šarži istog proizvoda potrebno je dostići kriterij "vizuelno čišćenja ili variranja rezultata testiranja također mogu diktirati obim dokumentacije. Na primjer, kada
čiste" opreme što ne zahtijeva dokazivanje kroz validaciju čišćenja. se na opremi detektuje različit nivo rezidua nakon većeg broja čišćenja, osobito za proces koji se
vjeruje da je prihvatljiv, mora se utvrditi efikasnost samog procesa kao i izvedba procesa čišćenja od
3.1. Dizajn opreme strane operatora. Ukoliko se zaključi da je problem do operatora mora se napraviti prigodna evaluacija
Izučavajući dizajn opreme, posebno velikih sistema koji imaju ugrađene poluautomatske ili podataka što automatski zahtijeva proširivanje dokumentacije (proširena uputstva za rad, trening) (1).
automatske CIP sisteme (clean-in-place) zaključeno je da moraju ispunjavati određene uvjete. Na Personal odnosno operatori koji izvode rutinski proces čišćenja bi trebali imati odgovarajuću obuku i
primjer, ne smiju se koristiti sanitarni kuglični ventili jer oni otežavaju proces čišćenja. Ukoliko efikasnu superviziju (2).
ovakvi ventili pak postoje to zahtijeva da operator koji sprovodi proceduru čišćenja bude svjestan a) Protokoli validacije čišćenja
problema i da bude posebno obučen odn. treniran za rad na takvom sistemu. Potrebno je provjeriti da
li operator posjeduje znanje o tom sistemu kao i nivo treninga i iskustva u njihovom čišćenju. Validacija čišćenja bi trebala biti opisana u protokolu validacije čišćenja.koji bi formalno trebali biti
Kod većih sistema kao što su oni sa dugim transfer linijama i cjevovodima, potrebno je provjeriti odobreni od strane Kontrole kvaliteta i Osiguranja kvaliteta.
crteže i dijagrame toka kako bi se utvrdila pozicija ventila jer neadekvatno označeni ventili na crtežu U pripremi protokola mora se razmotriti sljedeće:
ili direktno na sistemu mogu dovesti do velikih problema u praktičnom radu. o rastavljanje sistema (demontaža)
Uvijek je potrebno provjeriti jedan često kritičan element u dokumentaciji procesa čišćenja a to je: o predpranje
određivanje i kontrola vremena između završetka proizvodnje na opremi i početka procesa čišćenja. o sredstvo za čišćenje, koncentracija, zapremina otopine, kvalitet vode
Ovo je posebno važno za topikalne proizvode i suspenzije jer sušenje rezidua na površinama opreme o vrijeme i temperatura
direktno utjeće na efikasnost procesa čišćenja. o protok, pritisak i ispiranje
21/30 22/30
o kompleksnost i dizajn opreme Procedure čišćenja za proizvode i procese koji su vrlo slični se ne moraju pojedinačno validirati.
o obuka operatora i Studije validacije bazirana na "najgorem slučaju" (worst case) mogu se smatrati prihvatljivim. Za
o veličina sistema. ovakav pristup treba postojati program validacije koji se može potkrijepiti činjenicama kroz takozvani
breketing (bracketing) koji se odnosi na kritične tačke i problematiku vezanu za odabrani proizvod,
Protokol validacije čišćenja bi trebao obuhvatiti: opremu ili proces.
a. ciljeve procesa validacije Kada se izvrši breketing za proizvod, potrebno ga je uskladiti sa opremom.
b. odgovornosti za izvođenje i dokazivanje studije validacije
c. opis opreme koja će se koristiti, uključujući i listu opreme, proizvođača, model serijski broj i Breketing na osnovu proizvoda bi se trebao raditi jedino ako su proizvodi slični po svojoj prirodi ili
ostale identifikacione brojeve namjeni i ako se proizvode na istoj opremi.Istovjetna procedura čišćenja se onda može koristiti za
d. interval između završetka proizvodnje i čišćenja i početak procedure čišćenja (interval može biti takve proizvode.
dio same studije) - maksimalni period u kojem se oprema može ostaviti neoprana i stav o tome Kada se odabere reprezentativan proizvod, to bi trebao biti onaj koji je najteži za čišćenje.
koliki period oprema može stajati nakon čišćenja prije ponovne upotrebe
e. mikrobiološki limit (bioburden) Breketing na osnovu opreme bi se trebao raditi jedino ako je u pitanju sličnaoprema ili ista oprema
f. procedura čišćenja (dokumentovana kao važeći SOP -standardna operativna procedura, koja različite veličine (npr. Tankovi od 300 l, 500 l i 1000 l). Alternativni pristup je da se odvojeno validira
definira bilo koji automatizirani proces) koja se može upotrijebiti za bilo koji proizvod, najveći i najmanji komad iste opreme.
proizvodnisistem ili pojedinačni komad opreme
g. opremu za rutinsku kontrolu kao na primjer: konduktometar, pHmetar, TOC analizator (total b) Izvještaji validacije čišćenja
organic carbon)
h. broj ciklusa čišćenja koji će se uzastopno sprovoditi Zapisi o čišćenju (potpisani od strane operatora, provjereni od nadležnih u proizvodnji i preispitani od
i. procedure uzorkovanja (direktno uzorkovanje brisom, uzorak ispirka, in proces monitoring, strane QA) i pripadajući rezultati (originalni rezultati) se trebaju čuvati. Rezultati validacije čišćenja
mjesta uzorkovanja) se trebaju prezentirati u izvještaju validacije čišćenja sa odgovarajućim zaključkom (2).
j. podaci o rikaveri studijama (efikasnost rikaverija vezan za tehniku uzorkovanja koja će se
sprovoditi)
k. analitičke metode (specifičnost i senzibilnost) uključujući limit detekcije i limit kvantifikacije 3.3. Analitičke metode
l. kriterij prihvatljivosti (sa razumno uspostavljenim limitima) uključujući granice greške i Potrebno je odrediti specifičnost i senzitivnost analitičke metode koja se koristi za detekciju rezidua ili
efikasnost uzorkovanja kontaminanata. Sa uznapredovalom analitičkom tehnologijom rezidue iz procesa proizvodnje ili
m. izbor agensa za čišćenje treba biti dokumentovan i odobren od strane odgovornih za kvalitet i čišćenja se mogu detektovati u vrlo niskim granicama. Ukoliko se nivo rezidua ne može detektovati to
naučno potvrđen kroz studiju koja obuhvata: ne znači da rezidue nisu prisutne na površinama nakon čišćenja. To znači samo da nivo rezidua ili
- topivost materijala koji je potrebno odstraniti kontaminanta veći od limita detekcije ili senzitivnosti metode nije prisutan u uzorku. Kompanija treba
- dizajn i konstrukcija opreme i površina koje je potrebno očistiti uporedo razvijati analitičke metode i metode uzorkovanja da bi se odredio procenat kontaminanta koji
- sigurnost agensa za čišćenje (neškodljivost) je moguće skinuti sa površina opreme (recovery). To je neophodno prije donošenja bilo kakvog
- lakoća sapiranja i detekcije zaključka baziranog na rezultatima uzorkovanja sa opreme. Negativni rezultati mogu biti posljedica
- osobine proizvoda loše tehnike uzorkovanja (1).
- minimalna temperatura i volumen agensa za pranje i otopine za ispiranje Analitički metod treba biti validiran prije izvođenja validacije čišćenja. Metoda treba detektovati
- preporuke proizvođača specifične rezidue ili kontaminante na uzorcima sa opreme koja se smatra čistom (nakon vizuelne
n. zahtjevi revalidacije kontrole). Validacija analitičkih metoda uključuje sljedeće:
o preciznost, linearnost i selektivnost
o limit detekcije (LOD-Limit of Detection)
o limit kvantifikacije (LOQ-Limit of Quantitation)
o određivanje rikaveri faktora spajking metodom sa proizvodom (recovery by spiking with
analyte)
o reproducibilnost
Limit detekcije za svaki analitički metod treba biti dovoljno senzitivan da detektuje ranije određene
limite prihvatljivosti za rezidue ili kontaminante. Prihvatljive metode koje su dovoljno senzitivne
uključuju kromatografske metode (npr. HPLC high pressure liquid chromatography, GC gas
chromatography, HPTLC - high pressure thin-layer chromatography). Ostale metode uključuju
(samostalno ili u kombinaciji) TOC – total organic carbon, pH, konduktivitet, UV spektroskopiju ili
ELISA – enzyme-linked-immunosorbent assay (2).
23/30 24/30
3.4. Uzorkovanje poznato da se neke od pomoćnih komponenti teško uklanjaju sa površine opreme. Postoje situacije u
Postoje dva generalno prihvatljiva načina uzorkovanja. Najpoželjniji je metod direktnog uzorkovanja kojima se osim strogo analitičkih metoda (HPLC) treba raditi i TLC (tankoslojna kromatografija) kao
sa površine opreme (brisevi). Drugi metod je upotreba ispirka nakon pranja. uporedna metoda. U proizvodnji sirovina, posebno onih potentnih kao što su neki od steroida, problem
koji predstavljaju neželjeni (i često po sastavu nepoznati) međuprodukti se mora posebno razmotriti
o Direktno uzorkovanje sa površina – potrebno je odrediti tip materijala od kojeg je napravljen ukoliko oprema za njihovu proizvodnju nije namjenska (posvećena). Objekat svake inspekcije je da se
bris kojim se uzorkuje i da li on ima utjecaja na rezultate testiranja ili interferira sa testom. Na uvjeri da je osnova bilo kojeg navedenog limita naučno dokaziva (1).
primjer, dokazano je da pojedini adhezivi koji se koriste na brisevima mogu interferirati sa
analizom uzorka. Radi toga je važno na samom početku programa validacije osigurati da mediji
za uzorkovanje i otapala mogu zadovoljiti očekivanja i da se mogu lako koristiti. Prednosti 5. Ostalo
direktnog uzorkovanja (brisevi) su te da se mogu evaluirati tačke najteže za čišćenje što vodi ka
određivanju nivoa kontaminacije na ukupnoj površini opreme. Također netopive ili osušene o placebo proizvod – da bi evaluirali i validirali proces čišćenja neki proizvođači proizvode
rezidue je fizički moguće skinuti brisevima (1) placebo serije na opremi pod istovjetnim parametrima procesa koji se koriste u izradi "prave
Faktori o koje je potrebno razmotriti su uključuju podatke o proizvođaču briseva, površinama sa serije". Cilj je da placebo serija na sebe "primi" ostatke prethodno rađenog proizvoda. Uzorci
koje se uzimaju brisevi, broju upotrijebljenih briseva, da li su suhi ili vlažni, načinu rukovanja i placebo serije se zatim analiziraju na kontaminaciju reziduama. Od strane FDA je uočeno
tehnici uzimanja brisa. Lokacija uzimanja brisa vrsta materijala (npr. staklo, čelik) i mjesto (npr. nekoliko problema koji se trebaju razmotriti kada se validacija čišćenja radi pomoću placebo
oštrice mješača, zid tanka, sastavi) se moraju predvidjeti i ponovno odabrati "najgori slučaj". U serija. Na primjer, ne može se sa sigurnošću utvrditi da li je kontaminant uniformno raspoređen
protokolu validacije čišćenja bi trebale biti identificirane lokacije uzorkovanja. Medij za u placebo proizvodu. U slučaju da je ventil za pražnjenje proizvoda na mikseru kontaminiran,
uzorkovanje i otapalo moraju biti odgovarajući (2). velika je vjerovatnoća da se kontaminant nalazi koncentrovan u prvom mlazu koji se ispušta iz
miksera. U slučaju da je veličina čestica kontaminanta veća, moguće je da neće biti uniformno
o Uzorci ispirka – dvije prednosti uzorkovanja ispirka su da se može uzorkovati i evaluirati veća dispergovan u placebo proizvodu. Radi navedenih problema uzorci ispirka i briseva bi se trebali
kontaktna površina kao i da se mogu uzimati uzorci sa opreme koja nije lako dostupna kao i ona koristiti paralelno sa placebo metodom.
koja se ne rastavlja rutinski. Mana ovakvog načina uzorkovanja je da rezidue ili kontaminanti o deterdženti – ako se deterdženti koriste za pranje opreme, treba odrediti i razmotriti probleme
mogu biti netopivi u vodi ili su fizički uočljivi na opremi (dirty pot) u vidu sasušenih kapljica ili koji mogu nastati pri testiranju rezidua. Uobičajeni problem kod upotrebe deterdženata je sastav.
mrlja u toku vizuelne kontrole čišćenja ali se ne mogu dokazati u ispirku. U toku validacije u Mnogi proizvođači deterdženata ne žele odati tačan sastav i količine komponenti u svom
direktnim testiranjima treba provjeriti nivo rezidua u ispirku. Na primjer, nije prihvatljivo samo proizvodu što otežava evaluaciju rezidua od strane korisnika. Ipak, za razliku od rezidua
testirati kvalitet vode nakon ispiranja prema specifikaciji za kvalitet vode (da li je u propisanim proizvoda, očekuje se da će se rezidue deterdženta ukloniti lako nakon pranja (daleko ispod
granicama) umjesto kontrole nivoa rezidua u vodi (1). limita detekcije osjetljivih analitičkih metoda). Deterdženti bi po svojoj namjeni trebali biti laki
Analiza ispirka bi se trebala koristiti u kombinaciji sa ostalim metodama uzorkovanja (bris). za uklanjanje sa površina,a u suprotnom, treba odabrati drugu vrstu deterdženta (1). Deterdžente
Također, mora postojati dokaz da se je rekaveri uzoraka u prihvatljivim granicama. Na primjer, za koje je poznato da sadrže rezidue teške za uklanjanje kao na primjer kationski deterdženti
rikaveri od >80% se smatra dobrim, >50% razumnim dok je <50% nezadovoljavajući (2). koji prijanjaju na staklene površine, je potrebno izbjegavati kada je god to moguće. Sastav
o Rutinska in proces kontrola u proizvodnji – monitoring ili indirektno testiranje kao na deterdženta bi trebao biti poznat a limiti prihvatljivosti nakon čišćenja definirani. Potrebno je
primjer test konduktiviteta može biti od koristi ali tek nakon sprovedene validacije procesa razmotriti i vjerovatnoću narušavanja njihove strukture i nastajanja raspadnih podukata.
čišćenja. To je posebno važno za proizvođače koji imaju velike komade opreme,reaktore, Deterdženti bi trebali biti odobreni od strane Kontrole kvaliteta i takvi da kada je to god
centrifuge sisteme i cjevovode pa jeuzorkovanje svakako otežano. Svaki indirektni test mora moguće dostižu lokalne standarde i zakone za prehranu (2,3).
pokazati da je u korelaciji sa stanjem odnosno čistoćom opreme. U toku validacije kompanija o testiranje do čistog - koncept nekih proizvođača je da se ispita i evaluira nivo testiranja i
treba dokumentovati da testiranje nedovoljnočiste opreme daje neprihvatljive rezultate i kada je retestiranja sve do nivoa čistog. Oni testiraju, ponovno uzorkuju, i nanovo testiraju opremu ili
u pitanju indirektni test sisteme dok se ne postigne "prihvatljivi" limit rezidua. Za sistem ili opremu sa validiranim
procesom čišćenja ova praksa ponovnog uzorkovanja je prihvatljiva samo u rijetkim
slučajevima. Konstantno retestiranje i ponovno uzorkovanjemože pokazati da proces čišćenja
4. Utvrđivanje limita nije validiran a dobiveni rezultati dokumentuju prisustvo neprihvatljivih rezidua i kontaminanata
proisteklih iz neefikasnog procesa čišćenja (1).
Za FDA nije prihvatljivo da zazmatra pojedinačne varijacije opreme i proizvoda da bi utvrdili kada je
uistinu neki proces čišćenja validiran. Stav kompanije/proizvođača o utvrđenim limitima vezanim za VODIČ ZA DOBRU PROIZVODNU PRAKSU SVJETSKE ZDRAVSTVENE ORGANIZACIJE –
validaciju čišćenja treba biti racionalan i logičan, zasnovan na poznavanju materijala sa kojima se VALIDACIJA ČIŠĆENJA (ANEKS 3)
radi, kao i praktičan, izvodiv i moguć za dokazivanje. Važno je definirati senzitivnost analitičke
metode da bi se mogli uskladiti racionalni limiti. Neki limiti koji su spomenuti od strane industrijskih
proizvođača u literaturi ili prezentacijama a uključuju analitičke limite detekcije kao na primjer 10 1. Principi
PPM ili limite biološke aktivnosti npr. 1/1000 uobičajene terapijske doze, kao i organoleptičke limite
kao npr. "bez vidljivih rezidua". Ciljevi GMP uključuju prevenciju moguće kontaminacije i kroskontaminacije sirovina i proizvoda.
Treba provjeriti metodologiju na kojoj su limiti utvrđeni. Čak i kada su u pitanju lijekovi sa poznatim
sastavom hemijskih rezidua (uključujući aktivne, pomoćne komponente i deterdžent) u toku procesa Farmaceutski proizvod može biti kontaminiran različitim supstancama kao što su kontaminanti
proizvodnje se mogu pojaviti neželjeni produkti koji nikada nisu bili hemijski identificirani. U procesu udruženi sa mikroorganizmima, prethodnim proizvodom (sa aspekta aktivnih i pomoćnih
utvrđivanja limita za rezidue nije dovoljno fokusirati se samo na aktivne komponente ukoliko je
25/30 26/30
komponenti), reziduama agensa za čišćenje, rezidue u zraku (prašina i čestice), lubrikanti, pomoćni - preporuke proizvođača
materijali kao npr. dezinficijensi te raspadni produkti koji uključuju: n. potreba revalidacije.
o razgradne produkte rezidua nastalih slučajno u toku procesa čišćenja jakim kiselinama ili
bazama Procedure čišćenja za proizvode i procese koji su slični se ne trebaju individualno validirati. Studija
o razgradne produkte kiselih ili baznih deterdženata koji su dio procesa pranja validacije bazirana na "najorem slučaju" se smara prihvatljivom. Mora postojati potvrđen program
Adekvatne procedure čišćenja igraju važnu ulogu u prevenciji kontaminacije i validacije zasnovan na tzv, breketiranju a odnosi se na kritične probeme povezane sa odabranim
kroskontaminacije.Validacije metoda čišćenja daju dokumentovane dokaze da će odobrena procedura proizvodom, opremom ili procesom.
čišćenja osigurati čistu opremu prikladnu za upotrebu. Gdje je breketing proizvoda urađen u razmatranje se uzimaju proizvodi ili oprema.
Breketing na osnovu proizvodase treba raditi jedino onda kada su proizvodi slični po sastavu ili
2. Protokol validacije čišćenja namjen i rade se na istoj opremi. Identična procedura čišćenja se treba koristiti u vakvim slučajevima.
Kada se odabere reprezentativan proizvod on treba biti najtei za pranje u toj grupi.
Validacija čišćenja treba biti opisana u protokolu validacije koji trebaju biti odobreni na primjer od Breketing urađen na osnovu opreme jedino u slučaju slične opreme ili iste opreme u više dimenzija
strane odjeljenja Kontrole kvaliteta ili Osiguranja kvaliteta. (npr. 300 l, 500 l i 1000 l tankovi). Alternativni pristup može biti npr. odvojena validacija koristeći
U pripremi protokola validacije potrebno je razmotriti sljedeće: najmanju i najveću veličinu opreme (3).
- rastavljanje opreme
- predpranje 3. Izvještaj validacije čišćenja
- agens kojim se čisti, koncentracija, volumen solucije, kvalitet vode Relevantni zapisi i izvještaji (potpisani od strane operatora, ovjereni od strane osoblja proizvodnje i
- vrijeme i temperatura pregledani od strane QA) i izvorni podaci se trebaju čuvati. Rezultati validacije čišćenja trebaju biti
- protok (flow rate), pritisak i ispiranje prezentirani u izvještajima sa odkovarajućim zaključcima.
- kompleksnost i dizajn opreme
- edukacija (trening) operatora i 4. Personal (osoblje)
- valičina sistema. Operatori koji izvode čišćenje trebaju biti trenirani i imati efikasnu superviziju.
Protokol validacije čišćenja treba da obuhvata: 5. Oprema

a. ciljeve validacionog procesa Uobičajeno procedure čišćenja podrazumijevaju da površine opreme u kontaktu sa proizvodom
b. odgovornosti za izvođenje i odobravanje studije validacije trebaju biti predmet validacije. Ipak, u razmatranje se trebaju uzeti dijelovi koji nisu u direktnom
c. opis opreme koja se koristi uključujući listu opreme, model, serijski broj i druge karakteristične kontaktu sa proizvodom ali u koje proizvod može migrirati. Kritične površine moraju biti
kodove identificirane (neovisno o metodi čišćenja) osobito u velikim sistemima koji podrazumijevaju
d. interval između završetka proizvodnje i početka čišćenja (ovaj interval može biti dio studije poluautomatske ili automatske CIP sisteme.
validacije) Posvećena (namjenska) oprema se treba koristiti za proizvode koji se teško čiste ili za proizvode sa
e. interval znači maksimalni period u kojem se oprema može ostaviti prljavom prije početka visokim rizikom za sigurnost kod kojih nije moguće dostići zahtijevane kriterije prihvatljivosti putem
čišćenja i maksimalni period u kojem se čista oprema može ostaviti da stoji prije ponovne validirane metode čišćenja.
upotrebe (period između dvije upotrebe) Idealno je kada komad opreme ili sistem imaju jednu proceduru čišćenja. To će ovisiti o proizvodu
f. mikrobiološki limiti (bioburden) koji se radi kao i o čišćenju između serija istog proizvoda (kao npr. u velikim kampanjama) ili
g. procedure čišćenja (dokumentovane u obliku važeće SOP-e, ključujući definisanje bilo kojeg čišćenju između serija različitih proizvoda.
automatizovanog procesa) za svaki proizvod, svaki roizvodni sistem i svaki komad opreme Dizajn opreme može utjecati na efikasnost procesa čošćenja. Ovaj segment se teba razmotriti prilikom
h. svaki korišteni komad opreme za rutinski monitoring npr. konduktometar, pHmetar, TOC pripreme protokola validacije čišćenja a primjeri su V blender, transfer pumpe, linije za punjenje i sl.
analizer isl.
i. broj ciklusa pranja 6. Deterdženti
j. korištene procedure uzorkovanja (direktno uzorkovanje, ispirak, in proces monitoring, lokacija o Deterdženti trebaju pospješiti proces čišćenja i biti laki za uklanjanje. Deterdženti koji imaju
uzorkovanja rezidue kao što su katjonski deterdženti imaju veliku sposobnost adhezije na staklo i vrlo su
k. podaci rikaveri studija (efikasnodt rikaverija koji se odnosi na tehniku uzorkovanja) teški za uklanjanje. Potrebno ih je izbjegavati kada je to moguće.
l. analitičke metode (specifičnost i osjetljivost) uključujući limit detekcije i limit kvantifikacije o Sastav deterdženta treba biti poznat a potrebno je demonstrirati da se lako uklanja u toku
m. kriterij prihvatljivosti (sa racionalno uspostavljenim specifičnim limitima). ispiranja.
o Limiti prihvatljivosti se trebaju definirati na rezidue deterdženta nakon pranja opreme.
Izbor sredstva za čišćenje teba biti dokumentovan i odobren od strane sektora kvaliteta i treba biti Mogućnost razgradnje deterdženta se također mora razmotriti u okviru validacije čišćenja.
zasnovan na naučnim osnovama o Deterdžent mora biti odobren od strane kontrole kvaliteta i ukoliko je moguće potrebno je da
- topivost materijala koji se trebaju ukloniti sa površina zadovoljava lokalnu reglativu i standarde.
- dizajn i konstrukcija opreme i površina koje se trebaju očistiti
- sigurnost agensa za čišćenje 7. Mikrobiologija
- lakoća klanjanja sa površina i detekcije Mikrobiološki aspekti čišćenja opreme trebaju se razmotriti. To treba uključiti preventivna mjerenja i
- osobine proizvoda uklanjanje kontaminacije ukoliko se dokaže njeno postojanje.
- minimalna temperatura i volumen sredstva za čišćenje i otopine za ispiranje
27/30 28/30
Mora postojati dokumentirani dokaz koji ukazuje da rutinsko čišćenje i čuvanje opreme ne dozvoljava
mikrobiološku proliferaciju. Referense:
Period i uvjeti čuvanja prljave opreme prije početka čišćenja i vrijeme od završetka pranja do ponovne
upotrebe trebaju da budu dio procedura čišćenja. 1. Guide to inspections validation of cleaning processes
Oprema treba da se čuva u suhom prostoru nakon pranja. Ne smiju postojati džepovi stajaće vode (www.fda.gov/ora/inspect_ref/igs/valid.html)
nakon čišćenja. 2. A WHO guide to good manufacturing practice (GMP) requirements Part 2: Validation (World
Kontrola bioburdena u toku čišćenja i čuvanja opreme je važna kako bi potvrdila da su sprovedene Health Organization Geneva)
procedure sterilizacije ili sanitacije dosegle potrebnu sterilnost i kao kontrola pirogenih u sterilnim 3. A WHO guide to good manufacturing practice (GMP) requirements – Cleaning validation
procesima. Postoji mogućnost da proces sterilizacije opreme nije adekvatn da dostigne značajnu Anex 3
inaktivaciju ili uklanjanje pirogenih.
8. Uzorkovanje
Oprema treba biti očišćena nakon upotrebe što je prije moguće. Ovo može biti od velikog značaja
pogotovo kada su u pitanju topikalni proizvodi, suspenzije ili kada sušenje rezidua na površinama
opreme direktno utjeće na efikasnost procedure čišćenja.
Postoje dva metoda uzorkovanja koji se smatraju prihvatljivim. To su direktno uzorkovanje sa
površina i uzorak ispirka. Najpoželjnija je kombinacija ove dvije metode.
Praksa ponovnog uzorkovanja nije obavezna i prihvatljiva je samo u rijetkim slučajevima. Stalno
retestiranje i ponovno uzorkovanje može pokazati da proces čišćenja nije validan sve dok retestirani
uzorci pokazuju prisustvo neprihvatljivih rezidua i kontaminanata kao posljedica neefikasnog procesa
čišćenja (3).
Direktno uzorkovanje (direktni metod)

Napomena: Ovaj metod uzorkovanja je najrašireniji i uključuje uzimanje nekog inertnog materijala
(npr. pamuk) na kraju štapića (bris) kojim se metodično prelazi ciljana površina. Tip materijala za
uzorkovanje i njegov utjecaj na podatke testiranja je važan jer materijal za uzorkovanje može
interferirati sa testom (npr. dokazano je da adhezivi koji se koriste u brisevima mogu interferirati sa
analizom uzorka).
Faktori koji se trebaju uzeti u obzir uključuju dobavljača briseva, površinu koja se uzorkuje, broj
upotrijebljenih briseva, čuvanje briseva i tehniku uzimanja brisa.
Pri određivanju lokacije uzimanja brisa odn. uzorka treba razmotriti materijal od kojeg je oprema
načinjena (npr. staklo, čelik) i lokaciju (npr. mješači, zidovi tanka, spojevi). Treba se razmotriti
"najgori slučaj". Protokol treba identificirati lokacije uzorkovanja.
Kritične površine npr. najteže za čišćenje, se trebaju identificirati pogotovo kod velikih sistema koji za
čišćenje koriste poluautomatske ili automatske CIP sisteme. Medij za uzorke i otapalo trebaju biti
odgovarajući.
Uzorci ispirka (indirektni metod)

Napomena: Ovaj metod omogućava uzorkovanje velikih površina, nepristupačnih mjesta, onih mjesta
koja se rutinski ne rastavljaju i daje cjelokupnu sliku. Uzorci ispirka mogu dati dovoljno dokaza o
čišćenju kada se radi nedostupnosti dijelova opreme ne mogu uzeti direktni uzorci i efikasni su za
provjeru rezidua od korištenog agensa za čišćenje.
Uzorci ispirka se trebaju koristiti u kombinaciji sa uzorkovanjem površina.

Mora postojati dokaz da su uzorci adekvatno uzeti. Na primjer, recovery od >80% se smatre dobrim,
>50% razumnim a <50% upitnim.
Metod izrade placebo serije

NapomenaOvaj metod se zasniva na proizvodnji placebo serije i zatim provjeru količine proizvoda
prethodne serije (carryover). To je vrlo skup proces. Teško je osigurati da će se kontaminanti iz svih
dijelova opreme skinuti uniformno sa površina opreme. Također, ako su rezidue kontaminanta u
obliku velikih čestica vjerovatnoća da će se uniformno rasporediti u placebu je minimalna.
29/30 30/30
VJEŽBA VI – PROIZVODNJA PARENTERALNIH PROIZVODA 2. Injekcije
Prema Ph.Eur. injekcije su sterilni rastvori, suspenzije i emulzije za parenteralnu primjenu. Pripremaju
se rastvaranjem, emulgovanjem ili suspendiranjem ljekovite supstance u vodi za injekcije, sterilnoj
nevodenoj tekućini ili u mješavini vehikuluma.
1. Opšte osobine Rastvori za injekcije su praktično bistri i oslobođeni čestica, što se ispituje pod odgovarajućim
uslovima vidljivosti (jačina osvjetljenja).
Primjena lijeka putem injekcije kroz jedan ili više slojeva kože ili sluzokože označava se kao Emulzije za injekcije moraju biti homogene, jednolične (ne smije doći do razdvajanja faza).
parenteralna primjena lijekova. Riječ „parenteralno“ potiče od grčkih riječi „para“ što znači „pored“ i Suspenzije mogu pokazivati pojavu taloga, ali on mora biti takav da se mućkanjem brzo redisperguje,
„enteron“ što znači „crijeva“ što u suštini ukazuje na nešto što se ne koristi tj. ne unosi u organizam te ponovo daje suspenziju koja ostaje stabilna dovoljno dugo da se obezbijedi tačno doziranje pri
oralnim putem preko probavnog trakta. Lijek primjenjen parenteralno se najčešće injicira kroz otvor uvlačenju u špric.
na iglama u tijelo na različitim mjestima i različitim dubinama. S obzirom da se na ovaj način
zaobilazi visoko efikasna zaštitna tjelesna barijera (koža i sluzokoža) poseban nivo kvaliteta proizvoda Injekcije su sterilni apirogeni preparati namijenjeni za parenteralnu aplikaciju. Osim injekcija
se mora obezbjediti kao i maksimalna sigurnost po pacijenta. Parenteralni preparati su uvijek inzulina, koje aplicira sam pacijent, injekcije uglavnom aplicira medicinsko osoblje. Najčešći načini
sterilisani i odgovaraju standardima sterilnosti, a za većinu se zahtijeva da budu apirogeni. aplikacije injekcija su:
Prvi zvanični injekcioni proizvodi su bile hipodermične injekcije morfina 1874. prezentirane u o Intravenski (i.v.)
dodatku Britanske farmakopeje (iz 1867.) i u prvom izdanju Nacionalnih formula (NF SAD) iz 1888. o Intramuskularno (i.m.)
Počeci su vezani za eksperimente Christophera Wrena, arhitekte iz Londona koji je primjenjivao o Intradermalni, intrakutani (i.d.)
improvizovane injekcije napravljene od mokraćnog mjehura i uz korištenje ptičijeg pera, u pseće o Subkutani (s.c.)
vene. Koristio je opijum, vino i druge supstance. Čovjeku je prvi put zvanično primjenjena injekcija
od strane Johana Daniela 1662., ali se zbog pojave tromboze i embolije prestalo sa njihovom
primjenom. Sredinom 19. vijeka se kroz primjenu hipodermalnih injekcija ponovo vratio interes za
injekcionom primjenom lijekova. Prve sterilne injekcije su bile injekcije kokaina iz 1898.
Podjela i tipovi parenteralnih proizvoda
Ph.Eur. u okviru parenteralnih preparata propisuje:

o Injekcije (otopine, emulzije, suspenzije)
o Intravenske infuzije
o Koncentrate za injekcije i intravenske infuzije
o Praškove za injekcije i intravenske infuzije
o Gelovi za injekcije
o Implante
Prema USP/NF podjeljeni su injekcioni proizvodi u 5 opštih tipova:

o Injekcije: tečni proizvodi
o Suhe injekcije: suhe, čvrte materije koje se dodatkom prikladnog medija prevode u otopine sa
svim zahtjevima koje moraju ispunjavati Injekcije. Slika 1. Načini primjene injekcija
o Injekcione emulzije: tečni proizvodi koji sadrže otopljene ili dispergovane ljekovite supstance u
prikladnom emulzionom mediju Injekcije se također daju u šupljine zglobova, kičmenu moždinu, arterije, čak i u srce.
o Injekcione suspenzije: tečni pripravci sa čvrstim supstancama suspendovanim u prikladnom Injekcije tipa rastvora se apliciraju intravenski da bi se postigao brz efekat lijekova. Injekcije tipa
tečnom mediju suspenzija se ne smiju aplicirati intravenozno, zbog mogućnosti da čestice blokiraju kapilare.
o Suhe injekcione suspenzije: čvrste, suhe čvrste materije koje se suspendiraju u prikladnom Intramuskularno se apliciraju male zapremine vodenih i uljanih rastvora i suspenzija direktno u
mediju. Moraju zadovoljavati zahtjeve Injekcionih suspenzija opušteni mišić. Uobičajeno se i.m. aplicira maksimalno 5 ml u glutealni region i 2 ml u deltoid
nadlaktice. Subkutane injekcije se apliciraju u vezivno i masno tkivo neposredno ispod kože u količini
Prema USP postoji i podjela na „male parenteralne volumene“ (Small Volume Parenterals/SVP; do 1 ml, i za njih se mora voditi računa o tonicitetu.
volumen < 100 ml) za pojedinačnu primjenu i „veliki parenteralni volumeni“ (Large Volume Injekcije za intraspinalnu, intraokularnu i intratekalnu primjenu moraju imati najveći stepen čistoće,
Parenterals/LVP) za višekratnu primjenu. jer se primjenjuju u tkiva izrazito osjetljiva na iritanse i toksične supstance.
Parenteralno se primjenjuju injekcije, infuzije, dijalize, irigaciona sredstva, implantati.
1 2
Prednosti i nedostaci parenteralne primjene lijekova o onečišćenja česticama
o biofarmaceutski aspekt
Općenito se injekcije primjenjuju kada se očekuje brzo djelovanje lijeka, u hitnim slučajevima, kada je
pacijent nekooperativan, bez svijesti, kada ne postoji mogućnosti da se lijek primjeni oralno ili kada je Forma u kojoj će se nalaziti lijek za parenteralnu primjenu ovisi od prirode same susptance (fizičke i
lijek neefikasan ako se primjeni na drugi način (razgradnja ili inaktiviranje u gastointestinalnom traktu hemijske karakteristike) i od terapeutskih očekivanja.
ili jako slaba resorbcija nakon oralne primjene). Osim što je apsorpcija lijeka nakon parenteralne Osobine lijeka koje utiču na aplikaciju su:
primjene brža nego nakon oralne primjene, nivo lijeka je mnogo predvidljiviji, jer su gubici nakon o topivost aktivne supstance u biološkim tečnostima na mjestu injiciranja
intramuskularne i subkutane injekcije vrlo mali a nakon intravenske primjene ih praktično nema. U o topivost u masnoćama ili uljnovodeni koeficjent raspodjele
većini slučajeva (primjena insulina je izuzetak) injekcije primjenjuje stručno, medicinsko osoblje, o pKa vrijednost lijeka
uglavnom u specijaliziranim ustanovama, rjeđe u stanovima. o brzina oslobađanja čvrste aktivne susptance iz farmaceutskog oblika
Nedostatak parenteralne primjene lijeka je u tome što nakon injiciranja lijeka postoje velike poteškoće o pH vrijednost medija
kod uklanjanja istog iz organizma u slučaju pojave nekih toksičnih efekata ili predoziranja. Osim o veličina čestica aktivne supstance u suspenzijama
ovoga zbog zahtjeva sterilnosti, parenteralni proizvodi su mnogo skuplji od drugih farmaceutskih o prisustvo drugih pomoćnih supstanci u farmaceutskom proizvodu
formi.
Općenito, susptance koje su nestabilne u otopini mogu se pripremiti kao suhe injekcije koje se
Prednosti: prikladnim otapalom/medijem pripreme u obliku otopina ili suspenzija neposredno pred primjenu.
1. za osobe koje ne mogu lijekove koristiti oralno (besvjesna stanja, povraćanja), te davanje Ako je supstanca nestabilna u vodi, može se voda zamjeniti djelimično ili potpuno, nekim drugim
tečnosti, elektrolita i hranjivih materija simultano pacijentima putem infuzija nevodenim otapalom u kojem je lijek topiv (npr. biljno ulje). Nevodeni proizvodi se obično ne
2. neki proizvodi su inaktivni nakon oralne primjene npr. zbog enzimske razgradnje, slabe primjenjuju intravenski.
resorpcije ili intenzivnog metaboliziranja u jetri (first pass metabolizam). Parenteralnom
primjenom se ovo može izbjeći. Izrada otopina ili injekcionih suspenzija mora zadovoljiti slijedeće:
3. lijekovi koji djeluju iritirajuće, koji imaju nepodnošljiv ukus ili izazivaju mučninu, mogu se o otapalo ili medij (vehikulum) mora zadovoljavati čistoćom i drugim propisima standarde
primjeniti parenteralno sigurnosti za parenteralnu primjenu
4. lijekovi primjenjeni parenteralno djeluju brže i općenito efektivnije od onih koji su primjenjeni o upotreba dodatnih supstanci poput pufera, stabilizatora, antimikrobnih sredstava (konzervansi),
oralno mora biti rađena u skladu sa specifičnim smjernicama koje ovo definišu i ograničeni su na tačno
5. gubici lijeka nakon primjene su mali određene parenteralne produkte. Korištenje boja je zabranjeno.
6. parenteralna primjena u nekim slučajevima može da izazove lokalne efekte (npr. lokalni o parenteralni proizvodi moraju biti pripremljeni u GMP (Dobra proizvođačka praksa)
anestetici u stomatologiji) kontrolisanim uslovima pod striktnim higijenskim standardima (higijenske zone, HEPA-High
7. u određenim slučajevima može se postiči prolongirano djelovanje lijekova (intramuskularna Efficiency Particulate Air Filter/veličina čestica/, HVAC-Heating Ventilation Air Condition
primjena, implantati) /temperatura, vlažnost, pritisak/, validacija/oprema, uslovi rada/ LAF-Laminar Flow jedinice)
o prostore (podovi, zidovi, stropovi, namještaj, rasvjeta)
Nedostaci: o adekvatnu opremu (pranje; sterilizacija i depirogenizacija; proizvodnja, distribucija i čuvanje
1. potrebna je posebna tehnika i obučenost za primjenu parenteralnih lijekova vode za injekcije; punjenje proizvoda; sistemi za filtraciju)
2. aplikacija može biti bolna o educirano i obučeno osoblje
3. jednom primjenjen parenteralni lijek nemože biti ukonjen (predoziranje, neželjeni efekti) o parenteralni proizvodi moraju biti sterilni i apirogeni (zadovoljiti standarde sterilnosti i
4. parenteralni proizvodi zahtjevaju posebne uslove za proizvodnju zbog visokih zahtjeva kao što apirogenosti),
su sterilnost, apirogenost, prisustvo čestica o parenteralni proizvodi moraju zadovoljiti propisane standarde u pogledu čestičnih onečišćenja
5. visoka cijena proizvodnje o parenteralni proizvodi se pakuju u specijalna, hermetički zatvorena pakovanja (ampule, bočice,
kesice) izrađene od materijala visokog kvaliteta. Specifične procedure kontrole kvaliteta se
Standardi kvaliteta koriste u cilju osiguranja sterilnih uslova i hermetičke zatvorenosti
o za svako pojedinačno injekciono punjenje je dozvoljen volumen viši od deklarisanog radi
Faktori koji su važni za formulaciju injekcija kao ljekovitog oblika su slijedeći: izvlačenja i primjene deklarisanog volumena/doze lijeka
o željeni put primjene o sterilni prašci namjenjeni za izradu otopina ili suspenzija obično se pakuju kao liofilizati da bi se
o volumen injekcije omogućilo lakše otapanje ili suspendiranje dodatim otapalom ili prikladnim medijem
o vehikulum u kome supstanca treba da se otopi neposredno pred primjenu lijeka
o osmotski pritisak otopine
o upotreba konzervansa Formulacija
o pH rastvora
o specifična težina injekcije Injekcione otopine
o stabilnost lijeka i metoda sterilizacije
o osobine suspenzija za injekcije To je najčešći oblik injekcionih proizvoda. Može se koristiti samo voda kao otapalo ili u mješavini sa
o osobine emulzija za injekcije glicerolom, alkoholom ili drugim nevodenim otapalima. Viskoznost vodenih otopina je vrlo slična
o kontejneri i čepovi za injekcije
3 4
viskoznosti vode (uz neke izuzetke). Otopina se filtrira kroz membranske filtere (0,22 µm) i ako je sredstava (hidrokoloidi sa kojim se izbjegava stvaranje suspenzionih „kolača“ ali i flokulacija
moguće sterilizira toplotom. suspenzije), konzervansi, puferi. Vrlo često se kao pomoćne supstance koriste u kombinaciji
Injekcije se najčešće izrađuju kao vodene otopine ljekovitih supstanci relativno niske koncentracije, polietilenglikol i polisorbat 80 i karboksimetilceluloza i polisorbat 80.
uz dodatak pomoćnih materija. Ako je supstanca nestabilna u obliku rastvora, može se pripremiti u
obliku suhog praha namijenjenog za rekonstituciju sa čistim rastvaračem neposredno prije primjene ili Postoje dvije metode izrade parenteralnih suspenzija:
da bude pripremljena kao suspenzija u rastvaraču u kojem se ne rastvara. Ukoliko je supstanca 1. sterilni medijum i prašak se kombinuju u aseptičnim uslovima
netopiva u vodi, rastvarač se može djelimično ili u potpunosti zamijeniti drugim rastvaračem. 2. kristali se formiraju u samom sterilnom mediju
Kada je potrebno izraditi vodeni rastvor sa teško rastvorivom supstancom, onda se umjesto nje koristi Kod prve metode u vodi za injekcije se otope sve pomoćne supstance, otopina se profiltrira (0,22 µm)
njena odgovarajuća so, bolje rastvorivosti. Vodeni rastvori ili rastvori koji se miješaju sa krvlju mogu i onda se praškasta aktivna supstanca u aseptičkim uslovima dodaje sterilnoj otopini uz miješanje.
se aplicirati direktno u krvotok, a suspenzije ne mogu. Tečnosti koje se ne miješaju sa krvlju, npr, Kod druge metode (npr. testosteron otopina), posebno se pripremi sterilna vodena otopina, a posebno
uljani rastvori i suspenzije, ne mogu se davati i.v. nego drugim putevima aplikacije. se pripremi otopina testosterona u acetonu koja se također profiltrira (0,22 µm). Potom se otopina
Ljekovite supstance vrlo lako rastvorive u vodi imaju najbržu apsorpciju i nastanak djelovanja. Da bi testosterona aseptički dodaje vodenoj otopini pri čemu testosteron kristalizira.
se reducirala česta aplikacija lijeka, izrađuju se preparati sa produženim djelovanjem. Injekcije sa
produženim djelovanjem se nazivaju „depo injekcije“. Kritična tačka u izradi injekcionih suspenzija je njihova protočnost. Koriste se termini: syringebility i
injectability
Voda ima visoku dielektričnu konstantu te ima mogućnost otapanja elektrolita. S druge strane voda je Prvi termin ukazuje na karakteristike suspenzije za vrijeme proticanja suspenzije iz bočice (ampule) u
slabo otapalo za nepolarna jedinjenja koja zahtjevaju upotrebu nepolarnih otapala. Nevodena otapala i špricu, posmatra se tendencija proticanja i začepljavanja kao i tačnost doziranja.
mediji moraju biti netoksični i neiritirajući za tjelesna tkiva. Često se koriste mješavine otapala u cilju Drugi termin ukazuje na osobine suspenzije za vrijeme injiciranja: obraća se pažnja na potreban
lakšeg otapanja manje topivih supstanci. Ovo je korisno i sa aspekta smanjenja razgradnih reakcija u pritisak ili silu potrebnu da bi se sadržaj injicirao, uravnoteženost protoka, začepljavanje.
sistemu. Obadvije osobine ovise od veličine čestica i viskoznosti.
Najpoznatiji primjer vodene parenteralne suspenzije je inzulin. Amorfnom formom insulin cinka
Suhi prašak za injekcije postiže se brže i kraće djelovanje u odnosu na kristalne forme. U cilju obezbjeđenja brzog i dugog
djelovanja koristi se kombinacija amorfnog i kristalnog inzulin cinka.
Supstance se prije upotrebe moraju ili otopiti ili suspendirati dodavanjem prikladnog otapala/medija.
Suhi prašci se mogu dobiti ili liofilizacijom (freez drying), sterilnom kristalizacijom ili sprej sušenjem Injekcione emulzije
(spray drying).
Premda se radi o supstancama koje su osjetljive na prisustvo vode i vlage, proces liofilizacije se odvija Komercijalno se koriste vrlo malo. Obično se koriste kao intravenski izvor esencijalnih masnih
u otopinama. Proces se odvija veoma brzo i praktično nije ugrožena stabilnost proizvoda. Otopina kiselina i kalorija (totalna parenteralna prehrana – TPN). Sve parenteralne emulzije su u/v tj. ulje je
koja se podvrgava zamrzavanju-sušenju tokom liofilizacije, mora biti vodena jer se ovim procesom unutrašnja faza dispergovana u formi finih kapljica u vodenoj fazi.
uklanja voda sublimacijom. Suhi prašak mora imati ujednačenu boju, teksturu, ujednačenost veličine Glavni problem u formuliranju parenteralnih emulzija je postizanje i održavanje uniformnosti kapljica
kristala idr. od 1-5 µm promjera kao unutrašnje faze emulzije (da bi se spriječila embolija) sa malim brojem (i
izborom) emulgatora i stabilizatora.U cilju stabiliziranja mogu se dodavati različita pomoćna sredstva
Injekcione suspenzije (emulgatori, stabilizatori) koji moraju imati nisku toksičnost. Kao emulgator se koriste lecitin iz soje
ili jaja sa namjerom da se smanji međufazna tenzija i spriječi flokulacija i koacervacija dispergovane
Formulacija injekcionih suspenzija je kompleksna. Proizvod mora da se puni bez problema, da se uljne faze. Tokom procesa proizvodnje mora se upotrijebiti homogenizator.
taloženjem ne stvara „kolač“ koji se ne može redispergovati i da je omogućen protok suspenzije kroz Drugi problem je autoklaviranje ovakvih proizvoda u cilju sterilizacije proizvoda jer povišena
otvor igle za aplikaciju proizvoda za vrijeme roka trajanja proizvoda. Sadržaj čvrstih supstanci u temperatura može dovesti do koacervacije disperzne faze. Iz tih razloga mali broj supstanci se može
parenteralnoj suspenziji varira od 0,5 – 5% ali može da ide i do 30%. Količina čvrstih supstanci i koristiti (pamučno ulje, dekstroza, lecitin, dekstran, sorbitolmonooleat, uljno topivi vitamini).
priroda medija (vehikuluma) određuje viskoznost proizvoda, što je od izuzetnog značaja zbog Ako sterilizacija toplotom nije moguća onda se moraju pripremiti u aseptičnim uslovima uz korištenje
predviđanja lakoće i brzine isticanja proizvoda kroz otvor igle prilikom aplikacije. sterilnih sirovina.
Drugi značajan faktor je veličina i distribucija veličine čestica čvrste faze proizvoda. One obično
sadrže manje od 5% čvrste ljekovite supstance, čija je veličina čestica 5 – 10 μm. Zbog prisustva
čestica ove je injekcije teško proizvoditi i formulisati. Pri izradi injekcija tipa suspenzija komponente Sastav parenteralnih proizvoda
suspenzije se pripreme i steriliziraju odvojeno. Finalni preparat se ne sterilizira filtracijom, zbog
uklanjanja čestica aktivne supstance. Čvrste čestice za pripremu injekcija tipa suspenzije mogu se Karakteristike proizvoda i komponenti
sterilisati metodom gasne sterilizacije, a tečna faza vlažnom toplotom ili bakteriološkom filtracijom.
Male čestice ujednačene veličine omogućavaju željenu brzinu sedimentacije i predvidljivost dobre Komponente koje se inkorporiraju u parenteralne proizvode imaju vrlo stroge specifikacije i
brzine otapanja i oslobađanja aktivne supstance nakon aplikacije lijeka. Postoji opasnost da vremenom standarde. Iz tih razloga vrlo obimna analitička i animalna testiranja se obavljaju da bi se osigurala
dođe do stvaranja krupnijih kristala/čestica što mijenja topivost proizvoda i brzinu oslobađanja lijeka. prihvatljivost parenteralne primjene supstance. Ako se radi o supstanci koja se prvi put treba
Iz tog razloga je neophodno stabilizirati suspenziju i očuvati je kvalitetnom od trenutka proizvodnje parenteralno upotrijebiti onda se obavljaju obimni toksikološki i farmakološki testovi. Za aktivne
do trenutka isteka roka trajanja proizvoda. Zato se u formulacijama uz suspendovanu aktivnu susptance obavlja se evaluiranje fizičkih i hemijskih osobina aktivne supstance. Faktori koji utiču na
supstancu, nalaze različite pomoćne supstance, poput površinski aktivnih materija, disperzivnih ovo su brojni (veličina čestica, soli, esteri, pH vrijednost, polimorfizam, čistoća...)
5 6
b) Otapala (vehikulumi) koja se miješaju sa vodom i nevodena otapala
Slijedeći podaci moraju biti dostupni:
o sadržaj aktivne supstance (hemijski ili biološki) Ne smiju biti iritirajući, toksični, senzibilizirajući. Moraju biti farmakološki inaktivni. Posebna pažnja
o topivost i brzina otapanja obrača se na fizičku i hemijsku stabilnost medija pri različitim pH vrijednostima, viskoznost,
o koeficijent raspodjele protočnost pri različitim temperaturama, tački topljenja (radi toplotne sterilizacije), miješanja sa
o konstanta disocijacije (pKa) tjelesnim tečnostima, naponu para (pri toplotnoj sterilizaciji).
o termalna analiza
o X Ray difrakcija (rendgenska difrakcija) Najčešće korištena nevodena otapala su biljna ulja, glicerol, polietilen glikol, propilenglikol, alkohol,
o vlažnost etiloleat, izopropil miristat, dimetilacetamid. Količine u kojim se primjenjuju moraju obezbjediti
o pH profil sigurnost pacijenata i ne smiju uticati na terapijski učinak lijeka.
o mikroskopska evaluacija Sa biljnim uljima kao sredstvima za otapanje ili suspendiranje postiže se produženo djelovanje lijeka.
o stabilnost USP definiše neka ograničenja za prirodna ulja koja se koriste parentralno.
Aktivne i pomoćne supstance za parenteralnu upotrebu moraju zadovoljiti striktne zahtjeve

bioburdena (biološka opterećenost) i limite endotoksina. Zahtjevi za ulja koja se upotrebljavaju kao rastvarači za injekcije
o Moraju biti bistra kada se ohlade na 10°C
Otapala i mediji (vehikuli) za parenteralnu primjenu o Moraju se metabolizirati (samo biljna ulja)
o Neutralna, ne smiju brzo da užegnu (Farmakopeje propisuju limite za sadržaj nezasićenih i
Zahtjevi koje moraju zadovoljiti otapala u parenteralnim proizvodima su: slobodnih masnih kiselina, jodni i saponifikacijski broj)
o ekonomični o Ne smiju sadržavati mineralna ulja ili parafin, jer se oni ne apsorbuju u tkivu
o farmakološki inertni o Primjenjuju se samo za injekcije koje se apliciraju i.m.
o da se miješaju sa tjelesnim tečnostima
o netoksični (akutno i hronično) Najčešće korištena prirodna ulja su kukuruzno, pamučno, kikirikijevo i sezamovo. To su
o nesenzibilni, neiritantni niskotoksična ulja. Ponekad mogu uzrokovati alergijske reakcije. U većini slučajeva uljane injekcije
o neiritirajući se koriste intramuskularno. Ne smiju se koristiti intarvenski jer se može javiti pulmonalna okluzija.
o stabilni (fizički i hemijski) Na etiketama se mora naznačiti upotrebljeno ulje jer ona mogu biti iritirajuća i mogu izazvati
o tečni na tjelesnoj temperaturi alergijske reakcije kod nekih ljudi.
o nepromjenjivi sa promjenom pH Esteri masnih kiselina namijenjeni su za rastvaranje lipofilnih supstanci za i.m. injekcije. Manje su
o da se mogu stabilizirati viskozni od ulja, a mogu se koristiti u mješavini sa uljima.
o da njihov viskozitet omogućava laku aplikaciju preparata Oleil oleat bez peroksida najpoznatiji je predstavnik ove grupe (kalciferol, nondrolon dekanoat,
Zbog velike količine rastvarača, njegove osobine su jako bitne za kvalitet preparata. estradiol injekcije). Rjeđe se koristi izopropil miristat, polioksietilni oleil trigliceridi, dimetilacetamid.
a) Voda za injekcije Otapala koja se miješaju sa vodom su glicerol, propilenglikol, polietilenglikol, etilni alkohol. Ovakve
injekcije se ne smiju razblaživati sa vodom jer se može javiti precipitacija. Nevodena otapala ili
Voda je najčešće korišteni medij (vehikulum) parenteralne proizvodnje. Voda za injekcije je mješavine vodeno/nevodenih otapala, mogu se koristiti za stabiliziranje aktivnih supstanci koje lako
apirogena. Sadrži ne više od 1 mg anorganskih spojeva u 100 ml. Priprema se destilacijom prečišćene hidroliziraju u vodi ili pak da bi se poboljšala topivost iste. Ne smiju imati nikakvo farmakološko
vode a prema USP i reverznom osmozom. Mora se upotrijebiti unutar 24 sata nakon proizvodnje. Ne djelovanje, ne smiju biti toksični ili iritirajući i moraju biti kompatibilni i stabilni sa svim sastojcima
mora biti sterilna (finalni proizvod mora biti sterilan) formulacije.
Sterilna voda za injekcije. Čuva se u posudama ne većim od 1000 ml. Može sadržavati tragove metala, Glicerol ima mali kapacitet solubilizacije. Koristi se kao korastvarač i korektor toniciteta u
(1 mg/ 100 ml zbog stakla koje u toku sterilizacije može ispustiti male količine elemenata u vodu). injekcionim otopinama.
Koristi se kao otapalo tzv. suhih injekcija i za razblaživanje tečnih koncentriranih injekcionih Propilenglikol uzrokuje bol pri aplikaciji a u kombinaciji sa benzil alkoholom povećava kapacitet
proizvoda. otapanja. Propilenglikol je relativno netoksičan, brzo se metabolizira i izlučuje. Djeluje kao lokalni
anestetik. Često se koristi kao otapalo za susptance slabo topive u vodi. Polietilenglikol ima malu
Bakteriostatska voda za injekcije, je sterilna voda koja sadrži jedan ili više konzervanasa. Pakuje se u osmotsku aktivnost i u dužem vremenskom periodu pokazuje slabu stabilnost u kombinaciji sa
staklene bočice ili šprice u volumenu do 30 ml. Koristi se kao medij za izradu injekcija malih vodom, podložan je autooksidaciji.
volumena. Ne mogu se koristiti kod injekcija velikih volumena zbog potencijalnog toksičnog Etanol u razblaženoj formi predstavlja dobro otapalo za mnoge slabo topive lijekove. Kada se daje u
djelovanja antimikrobnih sredstava. Ne može se koristiti kod novorođenčadi, kod intraspinalne ili malim koncentracijama ne pokazuje fiziološku aktivnost. Alkoholne otopine uzrokuju bol i oštećenja
epiduralne aplikacije. Također neki lijekovi su inkopatibilni sa konzervasima te se mogu razblaživati kada se apliciraju u mišić.
samo sa sterilnom vodom za injekcije.
NaCl injekcije su sterilna izotonična otopina NaCl (0,9%) u vodi za injekcije. Ne sadrži konzervanse.
Bakteriostatske NaCl injekcije su sterilne injekcije NaCl koje sadrže konzervans. Pakuju se u
volumene do 30 ml.
7 8
Pomoćne supstance u izradi injekcija Antioksidans Koncentracija (%)
Askorbinska kiselina 0,01-0,5
Princip pri formulaciji parenteralnih preparata je jednostavnost formulacije, koliko je to moguće. Butilhidroksianizol 0,005-0,02
Pomoćne materije dodaju se samo kada je to neophodno, odnosno u rješavanju nekih problema pri Cistein 0,1-0,5
formulaciji i proizvodnji bezbjednog proizvoda. Problemi pri formulaciji parenteralnih preparata su: Monotioglicerol 0,1-1,0
o Rastvorljivost ljekovite supstance, npr. ne rastvara se u datom volumenu pakiranja Natrij bisulfit 0,1-1,0
o Stabilnost ljekovite supstance, npr. osjetljiva na prisustvo kiseonika Natrij metabisulfit 0,1-1,0
o pH vrijednost sredine ne odgovara Tiourea 0,005
o metoda toplotne sterilizacije nepogodna Tokoferol 0,05-0,5
o ambalažni materijal neodgovarajući (reaguje sa supstancom ili adsorbira supstance). Puferi
U formulaciju injekcija mogu biti uključene različite pomoćne materije: Puferi se koriste za stabilizaciju pH vrijednosti, koja je obično propisana u određenim graničnim
vrijednostima. Razlozi podešavanja pH vrijednosti su različiti:
Konzervansi o Povećanje stabilnosti injekcija
Supstance sa antimikrobnim djelovanjem koje se dodaju rastvorima da se spriječi razvoj o Smanjenje bola, iritacije i nekroze na mjestu primjene
mikroorganizama koji mogu kontaminirati preparat u toku upotrebe. Konzervansi se dodaju o Obezbjeđivanje nepogodnih uslova za rast mikroorganizama (konzerviranje)
o Višedoznim pakovanjima injekcija o Pojačavanje fiziološke aktivnosti.
o Injekcijama koje se steriliziraju manje pouzdanim metodama.
Konzervansi se ne upotrebljavaju u injekcijama velikog volumena i kod preparata sa aktivnom Pufer sistemi pogodni za injekcije moraju biti netoksični, kompatibilni sa ljekovitim i pomoćnim
supstancom antimikrobnog djelovanja. Prema farmakopeji, konzervansi se ne dodaju: materijama i da imaju veliki kapacitet. U parenteralnim rastvorima se obično koriste fosfatni, citratni i
o Ako je volumen pojedinačne doze za aplikaciju veći od 15 ml, osim ako je drugačije propisano acetatni pufer.
o Ako je preparat namijenjen za upotrebu na mjestu gdje iz medicinskih razloga upotreba
konzervansa nije prihvatljiva (šupljine tijela, cerebrospinalni likvor). Sredstva za izotonizaciju
Konzervans mora biti stabilan i efikasan u odgovarajućem preparatu. Izotonični rastvori imaju iste koligativne osobine kao i krvna plazma i ne dovode do oštećenja
Konzervansi koji se koriste za parenteralne preparate su: eritrocita. Hipotonične otopine mogu da izazovu hemolizu, pa se njima dodaju sredstva za
izotonizaciju. Najčešće se koriste natrij hlorid, kalij nitrat, glukoza, manitol i sl.. izbor sredstva za
Konzervans Koncentracija (%) izotonizaciju zavisi od aktivne supstance i pomoćnih materija i od načina primjene preparata. Sredstvo
Bazalkonij hlorid 0,01 za izotonizaciju mora biti kompatibilno sa aktivnom i pomoćnim supstancama i fiziološki prihvatljivo.
Benzatonij hlorid 0,01 Puferi i antioksidansi mogu da utiču na toničnost preparata i uračunavaju se pri računanju količine
Benzil alkohol 1,0-2,0 sredstva za izotonizaciju, dok su konzervansi u maloj količini, malo utiču na toničnost, pa se njihov
Hlorbutanol 0,25-0,5 uticaj može zanemariti.
Hlorkrezol 0,1-0,3
Krezol 0,3-0,5 Proizvodni proces
Fenol 0,25-0,5
Fenil merkuri nitrat 0,002 Četiri su glavne faze i industrijskoj izradi parenteralnih preparata:
Tiomersal 0,01 o Dobavljanje i skupljanje supstanci u skladištu prije proizvodnje, selekcija i testiranje materijala,
Estri p-hidroksi benzojeve kiseline kontejnera i čepova
Butil 0,015 o Proizvodnja dozirane forme pod prikladnim uslovima – čišćenje kontejnera, izrada preparata,
Metil 0,1-0,2 filtriranje, steriliziranje kontejnera i opreme, punjenje i zatvaranje
Propil 0,02-0,2 o Pakovanje i označavanje proizvoda
o Kontrola kvaliteta proizvoda u toku i nakon procesa.
Antioksidansi Industrijska proizvodnja parenteralnih proizvoda

To su supstance koje imaju niži oksidacijski potencijal od ljekovite supstance, prve se oksidiraju, troše
prisutni kiseonik i na taj način štite ljekovitu supstancu od oksidacije jer: Proizvodni uslovi, oprema, tehnologija i osoblje moraju zadovoljavati visoke standarde dobre
o Bivaju same oksidirane i vremenom se troše proizvođačke prakse (Good Manufacturing Practice-GMP). Proizvodnja se obavlja u aseptičnim
o Blokiraju lančane oksidativne reakcije. uslovima. Svi proizvodni procesi zahtijevaju validaciju i kontrolu. Bilo koja manipulacija sa
Veliki broj ljekovitih supstanci u vodenim rastvorima podliježe degradaciji putem oksidacije, pa je steriliziranim lijekovima, sirovinama, primarnim pakovnim materijalima, prije i za vrijeme aseptičkog
potrebno dodavati antioksidans u takve rastvore. Oksidacija je katalizirana jonima metala (željezo, procesa, posjeduje rizik od kontaminacije i zbog toga je nužna pažljiva kontrola. Nedostatni GMP
bakar) i svjetlošću. Antioksidansi se kombiniraju sa sinergistima koji pojačavaju efekat antioksidanasa uslovi rada u proizvodnom prostoru nose sa sobom po život opasan zdravstveni rizik po pacijenta, jer
(limunska i fosforma kiselina, propilen glikol) i helirajućim agensima (EDTA i njene soli). bilo kakava greška u procesu vodi distribuciji kontaminiranih proizvoda.
Antioksidansi koji se koriste za parenteralne preparate su. Prostor u kojem se obavlja proizvodnja mora biti oslobođen bakterija a uz upotrebu UV
(ultravioletnih) lampi se to stanje održava, zrak mora biti filtriran, oprema mora biti sterilna.
9 10
Potrebni sastojci se otope u skladu sa GMP standardima, u vodi za injekcije ili drugom prikladnom
mediju. Otopina se potom filtrira. Poslije filtracije se prebacuje proizvod do finalnog pakovanja.
Primarni pakovni materijal mora se pažljivo odabrati sa ciljem da bude hemijski rezistentan u
kontaktu sa proizvodom i da se minimizira mogućnost prelaska komponenti iz pakovnog materijala u
otopinu. Za vrijeme punjenja potrebno je voditi računa o izbjegavanju sekundarne kontaminacije
Filtrirani zrak u jedinicama za laminarni protok zraka (LAF) za vrijeme punjenja proizvoda, daje
dodatnu sigurnost da se u radnom prostoru nalazi samo čisti filtrirani zrak. Nakon punjenja i
zatvaranja proizvod se steriliše (najčešće u autoklavu vodenom parom na povišenoj temperaturi i
pritisku). Ako sterilizacija gotovog proizvoda u autoklavu nije moguća zbog prirode aktivne supstance
(termolabilne supstance) onda se proizvod mora sterilizirati membranskom filtracijom a potom puniti
u aseptičkim uslovima. Parenteralne suspenzije se ne autoklaviraju jer toplota može dovesti do
promjene viskoznosti produkta i promjene veličine čestica čime se mijenjaju i farmaceutsko
terapeutske osobine proizvoda. Nakon temeljitog čišćenje proizvoda spolja radi uklanjanja nečistoća,
slijedi vizuelni pregled na čestićna onečišćenja u otopini. Svaka jedinica proizvoda se mora
pojedinačno pregledati prolaskom pored izvora svjetlosti sa tamnom podlogom. Ovako se vizuelno
mogu uočiti čestice od oko 50 µm, a reflektujuće čestice poput fragmenata stakla mogu se vizuelno
detektovati sa veličinom od oko 25 µm. Manje čestice se mogu detektovati mikroskopski ili uz
korištenje sofisticirane opreme. Premda uloga i značaj injiciranih čestičnih onečišćenja u organizmu
nije razjašnjena, postoje potencijalne mogućnosti induciranja stvaranja tromba i blokade krvnih
sudova. Stoga svako pojedinačno pakovanje mora biti pregledano. Na kraju se vrši etiketiranje
proizvoda. Slika 1. Moduliranje, punjenje, zatvaranje
Statistička limitiranost testa sterilnosti uzoraka parenteralnih produkata od ranije su poznati i iz tog
razloga velika pažnja se posvećuje procesnoj validaciji. Validacioni program mora obuhvatiti pogone,
opremu, instrumente, sterilizaciju ambalaže, odjeću, simulacije aseptičkog procesa.
Bitan segment validacije aseptičkog procesa je monitoring radnog okruženja i monitoring čestica, kao
i utvrđivanje mikrobioloških limita u proizvodnom prostoru.
Svi filteri koji se koriste u procesu moraju biti testirani na integritet prije i nakon upotrebe.
Proces terminalne sterilizacije produkta također mora biti validiran. Prihvatljivi statistički kriterij je da
postoji mogućnost manja od 1: 1 000 000 da će mikroorganizmi biti prisutni u steriliziranim
proizvodima. Ovo se postiže u zavisnosti od početnog mikrobnog statusa materijala koji se treba
sterilizirati. Iz tog razloga se i postavljaju limiti početnog bioburdena.
Blow-Fill-Seal (BFS) tehnologija /puhanje-punjenje-zatvaranje/
„Bottle pack“ tehnologija je specifični automatizirani proces u kojem se formira primarna ambalaža,
pune i zatvaraju parenteralni proizvodi u kontinuitetu. Granule polietilena se tope, oblikuju i izvlače
kao boce, nakon čega slijedi faza punjenja i zatvaranja. Tečnost produkta hladi i otvrdnjava plastični
zid. Cijela operacija traje 10–20 sekundi. Volumen punjenja varira od 1–1000 ml. Prednost ove
tehnologije je što je minimizirana mogućnost kontaminacije od punjenja do zatvaranja. Kompletan rad
se odvija u prostoru u kojem je zrak sterilno filtriran a i produkt se neposredno prije punjenja sterilno
filtrira. Nakon ovoga se produkt može finalno toplotno sterilizirati ali pri nižim temperaturama jer je
mikrobni bioburden nizak. Također je i količina čestica u produktu ekstremno mala zbog specifičnog
proizvodnog ciklusa.
Slika 2. BFS uređaj
11 12
Dizajn i funkcionalnost prostora za prizvodnju sterilnih proizvoda Protok materijala
Protok sirovina, primarnog pakovnog materijala, etiketa, in-procesnih materijala i gotovih proizvoda
Čisti prostori su prostori specijalno konstruirani i održavani da bi se reducirala mogućnost kroz zgrade treba da je osmišljen u cilju spriječavanja kontaminacije.
kontaminacije sterilnih proizvoda za vrijeme proizvodnog procesa. Kritična zona je ona u kojoj su Kontaminacija proizvoda koji se proizvodi pod aseptičnim uslovima može biti posljedica korištenja
primarni pakovni materijal i gotov proizvod izloženi spoljnim uslovima koji moraju obezbijediti jedne ili više supstanci (aktivna ili pomoćne supstance, voda za injekcije), primarnog pakovnog
sterilnost proizvoda. Aktivnosti koje se sprovode u tim prostorima uključuju manipulaciju sterilinim materijala (ampule, bočice, vrečice, zatvarači) koji su kontaminirani mikrobima ili endotoksinima.
materijalima prije i za vrijeme punjenja i zatvaranja. Ova zona je kritična zona zbog toga što je
proizvod osjetljiv na kontaminaciju a za mnoge proizvode dodatna sterilizacija nije moguća (termo Generalno, komponente za parenteralnu produkciju će se kretati od skladišta i to:
osjetljivi proizvodi) 1. do prostorije za izradu (komponente za preparat)
2. do prostorije za pranje (primarna ambalaža, kontejneri i oprema)
Čisti prostori moraju zadovoljiti nekoliko zahtjeva: Komponente idu u bezbjedni aseptički prostor za punjenje proizvoda u odgovarajuće bočice, ampule.
1. HEPA filter (Hihg Efficiency Particulate Air Filters) koriste se za prečišćavanje zraka koji ulazi Odatle proizvod odlazi u karantin gdje se zadržava dok se ne obave sve potrebne analize. Ako
u ove prostore. Ovi filteri uklanjaju sve čestice od 0,3µm i veće sa efikasnošću od 99,97%. proizvod treba da se steriše u finalnom obliku (ampula, bočica) to se obavlja nakon izlaska iz
2. ULPA filter (Ultra Low Penetration Air Filter) zadržava 99,999% čestica većih od 0,3 µm. aseptičnog prostora. Nakon svih analiza i dobivenih rezultata koji obezbjeđuju efikasnost i sigurnost,
3. pozitivni pritisak struje zraka koristi se radi prevencije kontaminacije zraka prilikom ulaska u proizvod ide u prostor za etiketiranje i pakovanje. Ponekad postoje varijacije pri protoku materijala
čiste prostore. Iz tih razloga pritisak unutar čistih prostora je veći u odnosu na pritisak susjednih ako se radi o specifičnim potrebama pojedinih proizvoda.
prostora te otvaranjem vrata čistih prostora zrak struji prema vani. Diferencijalni pritisak je
između 10 -15 mPa. Prostor za pripremu/pranje ambalaže i opreme
4. radne površine - napravljene su od nerđajuček čelika ili drugih neporoznih materijala koji se Konstruiše se tako da može izdržati vlagu, paru, dezinfekciona sredstva i deterđente. Plafoni, zidovi,
lako održavaju podovi, konstruišu se od neosjetljivog materijala tako da se vlaga odlijeva i ne zadržava. Ovi prostori
5. zidovi, podovi, stropovi – ne smiju imati napuknuća i rascjepe i moraju imati zaobljene uglove. moraju imati adekvatne odvode tako da toplota i vlaga ne utiču na udobnost rada osoblja. Mjere
Trebaju biti neporozni, da se lako peru i dezinfikuju opreza moraju biti poduzete da se spriječi akumulacija prljavštine i razvoj mikroorganizama, naročito
6. temperatura i vlaga se moraju kontrolisati u prisustvu visoke temperature i vlage. Ova prostorija ne mora biti aseptična, mora biti čišćena i
7. neprekidno se moraju pratiti uslovi radnog okruženja održavana čisto. Budući da nije aseptična, moraju biti poduzete sve mjere opreza kao prevencija od
8. protok zraka - potrebno je omogućiti laminarni protok zraka ujednačene brzine. Protok zraka je kontaminacije sterilnog, aseptičnog prostora.
0,45 m/s (+/- 20%).
Prostor za izradu proizvoda
U ovom prostoru vrši se izrada preparata spremnog za fazu punjenja, uz potpunu povezanost opreme.
Proizvodni prostor Adekvatni vodovodni odvodi i radne površine moraju biti obezbijeđene. Premda nije neophodno da
Raspored prostorija: ovaj prostor bude aseptičan, kontrola mora biti mnogo strožija nego u zoni pripreme ampula/bočica.
Uobičajeno je da se proizvodni prostor dijeli na 5 sekcija: Radne površine poželjno je da budu izrađene od nerđajućeg čelika. Zidovi i ostale radne površine tako
1. Prostor za pripremu/pranje ambalaže i opreme su konstruisani da neakumuliraju prljavštinu. Radne površine su izrađene ili od epoksidnih smola ili
2. Prostor za izradu (pripremu) proizvoda polivinilhlorida (PVC) uz obezbjeđenu kontinuiranost površina bez rupa i pukotina. Sve takve
3. Aseptični prostor/čisti prostor površine mogu biti prane u redovnim intervalima da bi se održale čistim.
4. Karantin
5. Prostor za pakovanje Aseptičan prostor/čisti prostor
Tzv. čisti prostor (clean room) zahtijeva konstrukcione osobine koje su dizajnirane za obezbjeđenje
Svi ovi prostori moraju biti dizajnirani i konstruisani za efikasno, lako čišćenje; spretan (efikasan) rad; maksimalne sigurnosti. Podovi, plafoni, zidovi, moraju biti prani i tretirani sa antisepticima prije
komforno za svo osoblje. Aseptični prostor treba da obezbjedi sredinu gdje će se injekcije proizvoditi, svake upotrebe. Sve radne površine moraju biti konstruisane od nerđajućeg čelika, Sva svjetla, korisne
pakovati u pojedinačna i zbirna pakovanja, tako da ne dođe do kontaminacije. Kontaminacija servisne linije, ventilacija, fiksirane su u udubljenjima u zidovima ili plafonima, izbjegnute su
obuhvata prašinu, mikroorganizme i dlačice (s odjeće). Takvi kontaminanti se nalaze u zraku (lebde) i izbočine, spojevi i druga mjesta koja skupljaju prašinu i prljavštinu. Pripremljeni proizvod se provodi
na kontejnerima i drugim površinama, na odjeći, površini tijela osoblja, dahu osoblja i na podu. Dizajn u tu zonu kroz posebne vodove. Oprema koja se mora nalaziti u aseptičnom bloku mora biti izrađena,
i kontrola aseptičkog prostora direktno smanjuje prisustvo tih kontamitenata, tako da oni ne od nehrđajućeg čelika. Mehanički dijelovi koji dolaze u dodir sa parenteralnim produktom moraju se
predstavljaju hazard za aseptičko punjenje. Iako aseptični prostor mora graničiti sa drugim prostorima demontirati da bi se mogli sterilisati. U nekim slučajevima može biti obezbjeđen rad u tzv. izolatorima
tako da se efikasno odvija protok komponenti, on mora biti tako kostruisan da je odvojen od ostalih pri čemu se radi tako što se ruke provuku kroz navlake. Ruke operatora su učvršćene kroz otvore za
prostora i da se aseptički uslovi ostvaruju i održavaju. Ovo se često ostvaruje izdjeljenošću prostora ruke, prilagođenim za zglobove ruke ili u sterilnim gumenim rukavicama. Unutrašnjost tog prostora je
staklenim pregradama zbog veće vidljivosti i svjetla. Ulaženje u aseptični prostor može biti samo kroz očišćena i tretirana sa antiseptikom. Ovaj dio može biti odvojeni dio sterilnog bloka uz povećanje
sigurnosna vrata tako da oboja vrata ne mogu biti otvorena istovremeno. stepena zaštite ili može biti montirana kao aseptični prostor (zasebno).
13 14
Ulaženje osoblja može biti jedino kroz zračne ustave (air lock). Osoblje oblači sterilnu odjeću sa Laminar Flow
sterilnom kapom, maskom i natikačama. Kretanje u aseptičnom prostoru za vrijeme punjenja kao i Karakteristično poboljšanje kontrole aseptičnog prostora moguće je korištenjem laminar flow
ulaženje i izlaženje, u cilju zaštite mora biti minimalno. ograđenog prostora (LAF). Laminar flow, (laminarni protok zraka), obezbjeđuje totalno čišćenje zraka
zato što se unutrašnji zrak kreće ujednačenom brzinom u vidu paralelnih linija, sa minimalnim
U higijenskoj Zoni 100 (ISO 5) može se nalaziti maksimum 100 čestica ≥ 0,5 µm u ft³ zraka vrtlozima, što obezbjeđuju HEPA filteri koji su dio LAF jedinice.. Na ovaj način se obezbjeđuje zrak
(3520/m³); te 1 kolonija bakterija /cfu/m³ zraka (aktivno zračno mjerenje) i 1 kolonija bakterija oslobođen čestica većih od 0,3 u stepenu 99,97% ili više.
/cfu/petrijeva zdjela/4 sata (pasivno zračno mjerenje). Minimalni zahtjev je da se u okruženju zone Može da se radi o horizontalnom ili vertikalnom sistemu predstavljenom kao soba ili kao manja radna
100, nalaze zone 10 000 (poželjno zone 1000) jer se na taj način minimizira nivo čestične jedinica. Minimalna efikasna brzina strujanja je 0,45 m/s. Anemometar se koristi za determinisanje
kontaminacije u finalnom proizvodu i kontroliše mikrobiološki status (bioburden). brzine protoka zraka.
Sva onečišćenja sa opreme, ruku operatora ili dijela filtera kreću se niz struju zraka. U slučaju
horizontalnog strujanja to može biti kritično po radni prostor i lice operatora. Kontaminacija koja npr.
ingredijent voda za injekcije ampule etikete potiče od živih mikroorganizama ili penicilinskog praška, predstavlja očiglednu opasnost za
operatorov rad.
analiza analiza analiza analiza
vaganje destilacija pranje i

sterilizacija
analiza
analiza
otopina
analiza
filtracija (2x) punjenje
zatavaranje
sterilizacija
Slika 4. Laminar-flow komora sa horizontalnim protokom vazduha
analiza
Vertikalni sistem je mnogo poželjniji za dekontaminaciju. Vertikalni sistem preporučuje se za sterilne
test operacije. Laminarno strujanje obezbjeđuje dobro kontrolisani rad u prostorima jedino ako su
etiketiranje odgovarajuće mjere opreza ostvarene. Svako zračno strujanje ili prekoračene brzine strujanja zraka
mogu izazvati kontaminaciju, a isto vrijedi i za kašljanje, kretanje ili druge manipulacije radnika. Na
analiza ovaj način radni prostori sa laminar flow će biti zaštićeni od drugih prostora. Personal će se oblačiti
kako je ranije opisano. Svo kretanje i rad moraju unaprijed biti pažljivo isplanirani, uz izbjegavanje
svih kritičnih radnji u radnim prostorima. Provjera zračne struje mora biti izvedena u početku i u
pakovanje finalna određenim intervalima da bismo bili sigurni da nikakve čestice ne prolaze kroz HEPA filtere ili oko
analiza HEPA filtera. To se može uspješno obavljati sa elektronskim brojačem čestica za determinisanje
veličine i broja čestica u zraku. Dioctylphthalat (DOP) i poly-alpha-olefin (PAO) su aerosoli koji se
koriste za testiranje efikasnosti filtera i propustljivosti HEPA filtera.
puštanje u promet
Slika 3.Tok proizvodnje injekcionih preparata
15 16
Osoblje, održavanje 3. Intravenske infuzije
Broj osoblja u aseptičnim prostorijama mora biti minimalan. Kretanje osoblja mora biti tako Ova vrsta parenteralnih preparata pakuje se i primjenjuje u velikim zapreminama. Formulisani su i
definisano da je limitirana frekvencija ulazaka i izlazaka u prostorije u kritičnoj zoni. izrađuju se kao jednodozni preparati, koji se primjenjuju intravenskim putem. To su sterilni vodeni
Mora postojati adekvatan broj kvalificiranih ljudi da bi se obavljala i nadgledala proizvodnja, rastvori ili emulzije u čijem sastavu je voda za injekcije najviše zastupljena komponenta. Zbog načina
pakovanje i rukovanje sa gotovim proizvodima. Svi moraju biti prikladno obučeni u zavisnosti od aplikacije intravenskih infuzija veoma je važno da ne sadrže čestice.
posla koji obavljaju, a u skladu sa GMP zahtjevima, u cilju zaštite proizvoda od kontaminacije. Infuzioni rastvori su sterilni preparati lijekova koji se apliciraju parenteralno u količinama većim od
Da bi se održala sterilnost proizvoda, neophodno je da okruženje u kojem se obavljaju aseptične 100 ml.
operacije bude kontrolisano i održavano na prikladan način. Ph.Eur. definiše Intavenske infuzije kao sterilne, vodene otopine ili emulzije sa vodom kao
Za proizvodnju, pakovanje i rukovanje proizvoda mora biti obezbijeđena adekvatna oprema za kontinuiranom fazom. Ovi preparati su apirogeni i obično izotonični, a namenjeni za aplikaciju u
kontrolu pritiska zraka, mikroorganizama, prašine, vlažnosti i temperature. velikim zapreminama.
Mora postojati procedura za sanitaciju sa detaljnim opisom frekvencije čišćenja, metodama, opremom
i materijalima koji se koriste u čišćenju zgrada i opreme. Infuzioni set
U aseptičnim procesima od izuzetnog značaja je program praćenja uslova u radnom okruženju. Ono
treba da na brz način identificira potencijalne načine kontaminacije sa preventivnom implementacijom Većina intravenskih tečnosti se apliciraju posebnom tehnikom davanja kap po kap upotrebljavajući
korektivnih mjera prije nego se kontaminacija proizvoda dogodi. Ključni dio programa su lokacije standardni sistem za infuziju (infuzioni set).
koje posjeduju najveći mikrobiološki rizik za proizvod. Pisane procedure treba da definišu: Sistem za infuziju (infuzioni set) praktično predstavlja pribor (sastavljen od plastičnih cjevčica
frekvenciju uzorkovanja, kada se uzorci uzimaju, trajanje uzorkovanja, veličina uzorka, specifičnu “crijeva“ određene dužine, komore, filtra i različitih adaptera i regulatora) za aplikaciju intravenskih
opremu ili tehniku, nivo uzbunjivanja i djelovanja (alert and action). tečnosti, a izrađeni su prema odgovarajućim standardima. Sistemi za infuziju se pakuju pojedinačno i
Metode praćenja mikrobiloškog kvaliteta okruženja su praćenje površina ( kontaktne površine, sterilišu (uobičajenim metodama gasne sterilizacije), a namijenjeni su za jednokratnu upotrebu.
podovi, zidovi, oprema); aktivno i pasivno praćenje zraka (petrijeve posude sa hranjivim medijima Uobičajena brzina davanja intravenskih infuzija je 1-4 ml/minut.
izložene okruženju).
Gasovi koji se koriste u procesu (zrak, nitrogen, ugljični doksid), moraju biti prikladne čistoće (bez Preparati za infuzije mogu biti tipa otopina ili U/V emulzija.
ulja) i sa čestičnim i mikrobiološkim kvalitetom (nakon filtracije) koji je jednak ili bolji od zraka koji Infuzione otopine su bistre vodene otopine jedne ili više supstanci, sterilni, apirogeni i po pravilu
se nalazi u radnim prostorijama. U ovu svrhu koriste se membranski filteri čiji se integritet kontroliše. izotonični s krvnom plazmom. I.v. infuzije su uglavnom bistre vodene otopine izuzev ulje/voda
emulzija.
Otopine za intravensku infuziju su velikog volumena i treba da budu izitonični. Kada je u terapiji
potrebno mogu se primijeniti i male zapremine hipertoničnih preparata (npr. hipertonične otopine
lijekova) polako u venu.
Također se mogu primijeniti velike zapremine hipertoničnih otopina preko cjevčice (kanile) u neki od
većih krvnih sudova kao što je vena cava, gdje će otopina biti brzo razblažena.
Preparati za infuzije ne smiju sadržavati konzervanse i boje, ne smiju se puferovati, osim ako je to
posebno dopušteno.
Pakuju se u jednodozno veliko pakovanje (boca, kesa) i u stručnoj literaturi se označavaju kao veliki
volumeni tečnosti (LVP-large volume parenteral).
Sve intravenske infuzije moraju biti podvrgnute završnoj toplinskoj sterilizaciji (zasićenom vodenom
parom pod pritiskom).
U sastav ovih preparata pored vode uključeni su i:

o Ugljikohidrati (glukoza, fruktoza, saharoza, dekstran)
o Elektroliti (natrij hlorid, kalij hlorid, kalcij hlorid, natrij hidrogenkarbonat)
o Polioli (glicerol, sorbitol, manitol)
o Aminokiseline
o Emulzije masti koje sadrže biljna ili polusintetska ulja
17 18
Zahtjevi za infuzijske rastvore Signiranje infuzijskih preparata
o Sterilnost – se postiže izborom odgovarajuće metode sterilizacije Proizvedeni preparat jedne serije se signira identičnim bijelim signaturama, na kojima je navedeno:
o Apirogenost – se postuiže mjerama predostrožnosti u skladu sa zahtjevima GMP ili uklanjanjem o Naziv preparata i zapremina
pirogena na odgovarajući način o Sadržaj aktivne supstance (koncentracija elektrolita, hranjiva vrijednost)
o Izotoničnost – otopine se izotoniziraju, dozvoljeno odstupanje je ± 10% od sniženja tačke o u odgovarajućem volumenu (doza-volumen)
mržnjenja za natrij hlorid o Datum sterilizacije
o Izohidričnost – pH treba što je moguće više približiti fiziološkom pH plazme (pH = 7,3-7,5). o Ime proizvođača
Najveće moguće približavanje pH vrijednosti rastvora fiziološkom pH naziva se euhidričnost. o Broj serije i datum isteka roka upotrebe
o Izojoničnost – kada je moguće, rastvori elektrolita trebaju biti izojonični sa krvnim serumom o Uslovi čuvanja.
o Bistrina – za određene preparate potrebno je postići određeni stepen čistoće
o Mehanička onečišćenja – prisustvo mehaničkih onečišćenja nije dozvoljeno u preparatu, pa se Ispitivanja i.v. infuzija:
odstranjuju filtracijom, kroz membranske filtre. Za odstranjivanje čestica koriste se filtri pora
većih od 50 μm, ili pora 1-50 μm, dok se za odstranjivanje bakterija i gljivica koriste filtri kod o Bistrina
kojih je veličina pora 0,22 μm. o Mehanička onečišćenja
o Izotoničnost
Zathjevi za kvalitet polaznih komponenti i uslova izrade i.v. infuzija: o Ispitivanje ispravnosti punjenja
o Voda mora odgovarati propisu za WFI o pH vrijednost
o Ostale supstance moraju odgovarati zahtjevima za kvalitet supstanci za parenteralnu primjenu o Pirogeni
o Maksimalna čistoća zraka, boca i čepova o Sterilnost
o Potrebno je pripremiti čist rastvor, prema principima GMP. o Veličina čestica (kapi) u infuzionim rastvorima tipa emulzija
o Neškodljivost
o Sadržaj aktivne komponente.
Opšti principi proizvodnje i.v. infuzija Klasifikacija i.v. infuzija prema namjeni
Ovi se preparati proizvode i pune u odgovarajuću primarnu ambalažu (boce ili kese) u visoko Intravenske infuzije su preparati koje dolaze u direktan kontakt sa krvlju ili se uvode u tjelesne
standardizovanim uslovima čiste sobe. Zahtijevaju se najviši standardi da bi se spriječila šupljine.
kontaminacija ovih proizvoda mikroorganizmima, pirogenima i česticama. Ovi preparati su različito formulisani i pakovani, a upotrebljavaju se za:
Prema propisima važećih farmakopeja, infuzioni preparati se izrađuju postupcima koji ne smanjuju o Ponovno uspostavljanje ravnoteže tečnosti i elektrolita kod pacijenata koji pate od
terapijsku efikasnost preparata i osiguravaju izradu sterilnih, apiorogenih i stabilnih preparata. dehidratacije, šoka ili povrede
o Terapiju održavanja pacijenta prije i poslije hirurškog zahvata ili za pacijente koji ne mogu da
U industrijskim uslovima i.v. infuzije se proizvode u velikoj količini kao serije proizvoda. uzimaju tečnosti, elektrolite ili hranu oralno
Pripremljeni preparat se iz proizvodnog suda prebacuje na uređaj za filtriranje, a potom o Obezbjeđivanje ishrane kada su pacijenti pothranjeni (totalna parenteralna ishrana, total
mehanizovanim postupcima na mašine za punjenje u primarnu ambalažu. Neposredno prije ulaska parenteral nutrition - TPN)
otopine u primarnu ambalažu, otopina prolazi kroz membranski filter da bi se odstranile eventualno o Aplikaciju lijekova kao nosači ili osnovna otopina, 40% svih lijekova i tečnosti daje se i.v. (u
prisutne najfinije čestice mehaničkih nečistoća. Odmah nakon punjenja staklene boce se zatvaraju bolnicama)
gumenim čepom, a potom se na gumeni čep stavlja aluminijska kapica, da bi se obezbijedilo
zadržavanje čepa na otvoru. Kad se preparat pakuje u plastične kese, one se pune preparatom pod Tako se infuzijski preparati mogu podijeliti u nekoliko glavnih grupa:
aseptičkim uslovima i zatvaraju uz pomoć toplote (zataljivanje). Odmah nakon punjenja preparat se 1. Infundibilije za nadoknadu izgubljene tečnosti i elektrolita (za regulisanje balansa elektrolita i
sterilizira vlažnom toplotom.Vizuelna kontrola svake boce – potrebno je izvršiti nakon izrade svakog vode te ponovno uspostavljanje acidobazne ravnoteže)
preparata 2. Infundibilije za nadoknadu volumena krvi i krvne plazme (plazma ekspanderi, koloidni rastvori
za nadoknadu volumena)
3. Infundibilije za parenteralnu prehranu
4. Infundibilije za liječenje (lijek u obliku infuzijskog rastvora ili lijek u nosaču tipa infuzijskog
rastvora)
5. Antikoagulacioni rastvori.
19 20
Aparatura za izvođenje testa membranskom filtracijom je dizajnirana tako da je omogućeno filtriranje
ISPITIVANJE PARENTERALNIH PROIZVODA ispitivane otopine pod aseptičnim uslovima, omogućava aseptično uklanjanje membrane radi
ZAHTJEVI EVROPSKE I AMERIČKE FARMAKOPEJE prenošenja u medijum, ili je pogodna za izvođenje inkubacije nakon dodavanja medija u sami aparat.
Kod metode direktne inokulacije odgovarajuća količina ispitivanog preparata prenese se direktno u
kulturu medija tako da volumen proizvoda ne prelazi 10% volumena medija, ukoliko nije drugačije
propisano.
Uvod
Farmakopejske procedure nisu dizajnirane tako da osiguraju da serija proizvoda bude sterilna ili da je
U različitim odjeljcima Opštih poglavlja (USP) navedeni su testovi koji se izvode za parenteralne sterilisana. To se postiže primarno putem validacije procesa sterilizacije ili procedura aseptične
proizvode. Tako su u odjeljku Mikrobiološki testovi opisani Testovi sterilnosti, odjeljak Biološki proizvodnje. Dokaz mikrobiološke kontaminacije dobiven putem odgovarajućih farmakopejskih
testovi daje Test na bakterijske endotoksine i Test na pirogene, dok su u odjeljku Fizički testovi metoda, predstavlja presudan dokaz da proizvod ne ispunjava zahtjeve testa sterilnosti, čak i kada se
navedeni testovi za ispitivanje prisustva Stranih materija i Čestica u Injekcijama. različiti rezultati dobiju alternativnom procedurom.
Evropska farmakopeja ima nešto drugačiji koncept svrstavanja pojedinih ispitivanja u odjeljke. U
cjelosti farmakopeju čine dva volumena. Volumen 1 predstavljaju Opšte Napomene (General Obzervacija i interpretacija rezultata
Notices), dok su monografije u Volumenu 2. Unutar poglavlja Metode analize su odjeljci. Odjeljak
Biološki testovi daje ispitivanje Sterilnosti, Pirogena i Bakterijskih endotoksina. Odjeljak U određenim intervalima tokom perioda inkubacije i na njegovom kraju, medij se ispituje na
Farmaceutske tehničke procedure daje ispitivanje Kontaminacije subvidljivim i vidljivim česticama. makroskopski dokaz mikrobiološkog rasta. Ako testirani materijal daje zamućen medij tako da
prisustvo ili odsustvo mikrobiološkog rasta ne može biti jasno određeno vizuelnim ispitivanjem, 14
Osim navedenih ispitivanja obje farmakopeje u opštim poglavljima i monografijama navode i druge dana nakon početka inkubacije prenesu se porcije (svaka ne manja od 1 mL) medija u isti svježi medij,
testove, fizičko-hemijske, koji se ispituju ovisno od proizvoda. pH injekcione otopine, volumen u i potom inkubiraju i originalni uzorak i novi uzorci ne manje od 4 dana.
kontejneru i sadržaj aktivne komponente ispituju se za sve proizvode, a od formulacije, tj. odabranih Ako se ne utvrdi dokaz mikrobiološkog rasta, ispitivani proizvod odgovara testu sterilnosti. Ako se
ekscipijenasa, ovisi da li će se ispitivati i sadržaj nekog od rastvarača, konzervansa ili supstanci dokaz ustanovi, ispitivani proizvod ne odgovara testu sterilnosti. Izuzetak je slučaj kada se može jasno
dodanih radi poboljšanja stabilnosti. dokazati da je test nevalidan zbog uzroka koji nisu u vezi sa proizvodom koji se ispituje.
Za ispitivanje volumena Američka farmakopeja navodi test Volume in Container, a Evropska Test se smatra nevalidnim jedino ako je ispunjen jedan ili više slijedećih uslova:
farmakopeja Ekstraktabilni volumen parenteralnih preparata. Svaki kontejner injekcione otopine o rezultati mikrobiološkog monitoringa sterilnosti uslova sredine su neodgovarajući,
napunjen je sa dovoljnim viškom volumena u odnosu na označenu „veličinu“, odnosno volumenom o provjera korištene procedure testiranja otkriva grešku,
koji će se izvući iz kontejnera. Ovim se obezbjeđuje primjena nominalnog volumena naznačenog na o mikrobiološki rast je pronađen u negative controls uzorcima,
etiketi. Višak volumena se određuje na osnovu karakteristika proizvoda. o nakon određivanja identiteta izoliranog mikroorganizma, rast ove vrste(a) može biti
nedvosmisleno pripisan greškama vezanim za materijal i/ili tehniku korištenu u izvođenju testa
Testovi sterilnosti sterilnosti.
Ako se test proglasi nevalidnim, ponavlja se sa istim brojem jedinica kao i u originalnom testu. Ako se
Test je primjenljiv na supstance ili preparate za koje se zahtjeva da budu sterilni. Međutim, ne nađe dokaz mikrobiološkog rasta u ponovljenom testu, ispitivani proizvod odgovara testu
zadovoljavajući rezultat samo pokazuje da kontaminacija mikroorganizmima nije pronađena u sterilnosti. Ako se dokaz pronađe u ponovljenom testu, ispitivani proizvod ne odgovara testu
ispitivanom uzorku pod uslovima testiranja. Smjernice za korištenje testa sterilnosti daje samo sterilnosti.
Evropska farmakopeja.
Proizvodi čija priroda to dozvoljava, testiraju se metodom Membranske filtracije opisanom u okviru Guidelines for using the test for sterility
Testa sterilnosti za ispitivani proizvod. Takvi su filtrabilni vodeni preparati, alkoholni ili uljani
praparati, i preparati koji se mješaju sa ili su rastvorljivi u vodenim ili uljanim rastvaračima, Svrha testa sterilnosti, kao i svih farmakopejskih testova, je da se obezbjedi nezavisna kontrola sa
obezbjeđujući da ovi rastvarači nemaju antimikrobni efekat pod uslovima testa. Ako je ova metoda ciljem potvrđivanja da određeni materijal zadovoljava zahtjeve Evropske Farmakopeje. Proizvođač
nepogodna koristi se metod Direktne inokulacije medija kulture. Uključene su i dgovarajuće negative nije obavezan da izvodi ovakve testove niti je isključeno njihovo modificiranje, ukoliko obezbjedi da
controls. Odredbe za retestiranje date su u Obzervacija i interpretacija rezultata. Količina uzorka materijal odgovara zahtjevima Evropske Farmakopeje ako bi se testirao zvaničnom metodom.
(broj testiranih jedinica) također propisuje farmakopeja, putem tabelarnog prikaza svih pojedinačnih Smjernice preporučuju i mjere opreza pri izvođenju testa, način uzorkovanja, kao i minimalan broj
slučajeva. jedinica za testiranje.
Testovi sterilnosti se izvode u aseptičnim uslovima, i jako je važno da osoblje bude odgovarajuće
trenirano i kvalificirano. Mjere opreza koje se poduzmu da se izbjegne kontaminacija su takve da ne
utiču na mikroorganizme koje treba otkriti testom. Radni uslovi u kojima se izvodi test je pod
monitoringom putem odgovarajućih uzorkovanja radne sredine i izvođenjem odgovarajućih kontrola
(kao onih navedenih u odgovarajućim Direktivama Evropske Zajednice i GMP vodičima).
21 22
Test na bakterijske endotoksine Postavljanje limita endotoksina
Endotoksini gram negativnih baketrija su najčešći uzrok toksičnih reakcija koje su posljedica Limit endotoksina za parenteralne lijekove, određen na osnovu doze, jednak je:
kontaminacije farmaceutskih proizvoda sa pirogenima; njihova pirogena aktivnost je mnogo veća od
one za većinu drugih pirogenih supstanci. Ovi endotoksini su lipopolisaharidi. Iako je mali broj K / M, K = prag (početna tačka) humane pirogene doze po kg tjelesne
pirogenih koji imaju drugačiju strukturu, zaključak je, uopšteno opravdan, da odsustvo bakterijskih mase (one koja će izazvati pirogenu reakcju),
endotoksina u proizvodu upućuje na odsustvo pirogenih komponenti, pod uslovom da se može M = maksimalna preporučena doza proizvoda po kg tjelesne mase u
isključiti prisustvo ne-endotoksinskih pirogena. jednosatnom periodu.
Ovim testom se detektuju ili kvantificiraju bakterijski endotoksini (porjeklom od gram negativnih
bakterija) koji mogu biti prisutni u ili na uzorku proizvoda na koji se test primjenjuje. Za test se koristi Pri postavljanju najmanje dozvoljene koncentracije za proizvod, potrebno je uzeti u obzir dozu
Limulus Amebocyte Lysate (LAL) dobiven iz vodenog ekstrakta cirkulišućih amebocita raka (Limulus proizvoda: svrha je osigurati da se proizvod može primjeniti i u maksimalnoj dozi po satu, a da pri
polyphemus ili Tachypleus tridentatus) koji je pripremljen i označen za upotrebu kao LAL reagens. tome ne dođe do toksične reakcije, dok god je koncentracija endotoksina u proizvodu ispod
Dvije vrste tehnika, gel-clot i fotometrijske, primjenjuju se u ovom testu. postavljenog limita.
Za proizvode u čvrstom stanju limit treba biti preveden u koncentraciju po mililitru ispitivane otopine,
U Gel – clot tehnici detekcija ili kvantificiranje endotoksina bazirani su na grušanju LAL reagensa obzirom da se test može izvesti samo na otopini.
(formiranje gela) u prisustvu endotoksina. Koncentracija endotoksina potrebna da prouzrokuje
grušanje pod standardnim uslovima je označena osjetljivost LAL reagensa. Poredi se razblaženje Limit endotoksina zavisi od proizvoda i puta primjene i naznačen je u monografijama. Za parenteralne
ispitivanog materijala sa razblaženjima referentnog endotoksina, a količina endotoksina je izražena u lijekove limit je specificiran u pojedinačnim monografijama u jedinicama: EU/ml, EU/mg,
USP Endotoksin Units, USP-EU (napomena - jedna USP-EU je jednaka jednoj IU endotoksina). Gel – EU/Jedinici biološke aktivnosti. U Evropskoj farmakopeji jedinice su: IU/ml, IU/mg, IU/Jedinici
clot tehnika može se primjeniti kao limit test i kao semi-kvantitativni test (assay). biološke aktivnosti.
K je 5 USP-EU/kg za bilo koji put administracije osim za intratekalni gdje K iznosi 0,2 USP-EU/kg
Fotometrijska tehnika uključuje turbidimetrijsku metodu, baziranu na razvoju zamućenosti nakon tjelesne mase.
cijepanja endogenog supstrata i hromogenu metodu, baziranu na razvoju boje nakon cijepanja Za radiofarmaceutske proizvode koji se ne primjenjuju intratekalno limit se izračunava kao 75/V, gdje
sintetskog peptid-hromogenog kompleksa. Ova tehnika zahtijeva uspostavljanje standardne krive; je V maksimalna preporučena doza u mililitrima. Za intratekalnu primjenu radiofarmaceutskih
sadržaj endotoksina određuje se interpolacijom sa krive. Procedure uključuju inkubaciju uzorka proizvoda (obično antikancerogeni proizvodi koji se primjenjuju po kvadratnom metru tjelesne
(endotoksina) i kontrolnog rastvora određeno vrijeme sa LAL reagensom i spektrofotometrijsko površine), formula je K/M, gdje je K=5 EU/kg, a M = (max doza /m2/h x 1,80 m2) / 70kg.
očitavanje apsorbance na pogodnoj talasnoj dužini. Kod turbidimetrijske metode očitavanje se vrši
odmah po kraju inkubacionog perioda. Kod kolorimetrijske metode po završetku inkubacije dodaje se
enzim kojim se završava reakcija prije očitavanja. Ovisno od principa izvođenja testa obje metode Test na pirogene
mogu koristiti metod završne tačke ili kinetički metod.
Ovaj test treba da limitira do prihvatljivog nivoa rizike febrilne reakcije kod pacijenta na primjenu
Postupa se prema bilo kojoj od ove dvije tehnike, ako nije drugačije propisano monografijom. U proizvoda putem injekcije. Test uključuje mjerenje povećanja temperature zečeva nakon intravenske
slučaju spornog rezultata, konačna odluka se bazira na gel tehnici (limit test) , ako nije drugačije injekcije test otopine i dizajniran je za proizvode koji mogu biti tolerisani kod test zečeva u dozi
propisano. manjoj od 10ml/kg, injicirane intravenski unutar perioda ne više od 10 minuta.
Prisustvo endotoksina u proizvodu može biti maskirano faktorima koji interferiraju sa reakcijom Za proizvode koji zahtjevaju prethodnu pripremu ili su podvrgnuti posebnim uslovima primjene, treba
izmedju endotoksina i lizata amebocita. Zbog toga, kada se želi zamjeniti pirogeni test na zečevima slijediti dodatna uputstva data u pojedinim monografijama ili, u slučaju antibiotika ili bioloških
testom na baktrijske endotoksine potrebno je dokazati da se za proizvod može izvesti validan test, što produkata, dodatna uputstva data u federalnim regulacijama.
može nametnuti potrebu za procedurom uklanjanja interferirajućih faktora. Test opisuje odabir zečeva, način njihove pripreme za test, materijale, termometre, preliminarni i
Endotoksini se mogu adsorbovati na površinu cjevčica i pipeta napravljenih od plastičnih materijala ili glavni test.
stakla. Interferencija se može javiti zbog otpuštanja supstanci iz plastičnih materijala. Zbog toga se i
pribor treba ispitati; preporučuje se da analitičar ponovi ispitivanje po dobivanju nove serije takvih Interpretacija rezultata
materijala.
Voda za BET test (bakterijski endotoksini) mora biti bez detektovanih endotoksina. Za pripremu ove Interpretacija (prema Američkoj farmakopeji) - Bilo koje smanjenje temperature smatra se nula
vode može se koristiti trostruka destilacija, a i reverzna osmoza daje dobre rezultate. povećanjem. Ako nijedan zec ne pokaže pojedinačno povećanje u temperature od 0,5° ili više iznad
respektivne kontrolne temperature, proizvod zadovoljava zahtjeve za odsustvo pirogena. Ako makar
jedan zec pokaže pojedinačno povećanje u temperature od 0,5° ili više test se nastavlja koristeći pet
drugih zečeva. Ako ne više od tri zeca od njih osam pokaže pojedinačno povećanje temperature od
0,5° ili više, i ako zbir osam pojedinačnih maksimalnih povećanja temperature ne prelazi 3,3°,
materijal koji se ispituje zadovoljava zahtjeve za odsustvo pirogena.
23 24
Interpretacija rezultata (prema Evropskoj farmakopeji) – Test se izvodi na grupi od tri zeca, ako je Za određene proizvode odgovaraju viši limiti specificirani u pojedinim monografijama. U nekim
potrebno ponavlja se na narednim grupama od tri zeca, do ukupno 4 grupe, ovisno od dobivenih slučajevima, viskoznost materijala koji treba testirati može biti dovoljno velika tako da isključuje
rezultata. Ako ukupan odgovor prve grupe ne pređe 1,15°C supstanca prolazi test. Ako ukupan njegovu analizu bilo kojom metodom. U ovim slučajevima, može da se napravi kvantitativno
odgovor prelazi 1,15°C, a ne prelazi 2,65°C test se ponavlja na slijedećoj grupi zečeva. Ako ukupan razblaženje sa odgovarajućim diluentom, što smanjuje viskoznost i omogućava izvođenje testa. U
odgovor prelazi 2,65°C, proizvod ne zadovoljava zahtjeve za odsustvo pirogena. testovima opisanim za injekcije velikog i malog volumena, rezultati dobiveni u ispitivanju određene
Uvođenje testa na bakterijske endotoksine umjesto testa na zečevima – U pojedinačnim jedinice ili grupe jedinica ili čestica ne mogu biti ekstrapolirani sa sigurnošću u odnosu na druge
monografijama, kada se zahtijeva test, samo je jedan test naveden, ili na pirogene ili na endotoksine. jedinice koje nisu testirane. Zbog toga, planovi za uzorkovanje sa statističkom osnovom načinjeni na
U odsustvu dokaza za suprotno, test na endotoksine se preferira, jer se smatra da daje istu ili bolju osnovu poznatih operativnih faktora moraju biti razvijeni, ako se validne reference trebaju izvući iz
zaštitu za pacijenta. zapaženih podataka radi karakterizacije nivoa čestica u velikoj grupi jedinica. Planovi uzorkovanja
trebaju uzeti u obzir volumen proizvoda, broj čestica koji je ranije bio prisutan u poređenju sa
limitima, distribuciju veličine prisutnih čestica, i varijabilnost broja čestica između jedinica.
Strane materije i čestice u injekcijama
Test pri zamračenom svijetlu
Pri proizvodnji svih injekcionih preparata, odgovarajuće mjere trebaju biti preduzete da se spriječi
kontaminacija mikroorganizmima i stranim materijama. Dobra farmaceutska praksa zahtjeva da se Ovaj test se primjenjuje kod injekcija velikog volumena označenih da sadrže više od 100mL, ukoliko
svaki pojedini kontejner podvrgne fizičkoj inspekciji, kada god to dozvoljava priroda kontejnera, i da nije drugačije specificirano u pojedinačnim monografijama. Broji suspendovane čvrste ili tečne
se svaki kontejner čiji sadržaj pokazuje dokaz kontaminacije sa vidljivim stranim materijama odbaci. čestice. Test se primjenjuje i na injekcije malog volumena, jednodozne ili višedozne, obilježene da
Sve injekcije velikog volumena za jednodoznu infuziju, i injekcije malog volumena za koje sadrže 100mL ili manje, bilo da su u otopini ili u otopini sastavljenoj od sterilnih čvrstih materija.
monografije specificiraju takve zahtjeve, podvrgavaju se limitu postavljenom u dijelu Čestice u Proizvodi za koje pojedinačne monografije specificiraju da se na etiketi navede da se proizvod mora
injekcijama ukoliko nije drugačije određeno u pojedinim monografijama. Injekcije pakovane i koristiti sa finalnim filterom su oslobođeni od ovih zahtjeva.
označene kao otopine za irigaciju su izuzete od ovih zahtjeva. Injekcije namijenjene samo za
intramuskularnu i subkutanu primjenu također imaju specifične zahtjeve (veći limiti). Proizvodi za Interpretacija
koje je na etiketi naznačeno da se koriste sa finalnim filterom su također izuzeti od ovih zahtjeva, ali Injekcije odgovaraju zahtjevima testa ako izračunati broj čestica prisutan u svakoj pojedinoj testiranoj
je potrebno dokazati da filter daje otopinu koja odgovara zahtjevima testa. jedinici ili u svakom testiranom uzorku (sjedinjeno više jedinica) ne prelazi odgovarajuće vrijednosti
Čestice čine mobilne, strane nerastvorene supstance, osim mjehurića gasa, koje ne mogu biti navedene u Tabeli 1. Ako prosječan broj čestica prelazi limit, proizvod se testira mikroskopskim
kvantificirane hemijskom analizom jer su prisutne u maloj količini i jer su heterogenog sastava. testom.
Injekcione otopine, uključujući i otopine napravljene od sterilnih čvrstih komponenti, namjenjene za
parenteralnu upotrebu, moraju biti bez čestica pri vizuelnoj inspekciji. Testovi ovdje opisani su fizički Tabela 1.Zahtjevi testa pri zamračenom svjetlu
testovi koji se izvode u svrhu brojanja nevidljivih stranih čestica unutar specifičnog raspona veličine. ≥ 10μm ≥ 25μm
Injekcije malog volumena 6000 600 po kontejneru
Navedene su mikroskopske ili procedure pri zamračenom (Light Obscuration Particle Count Test) Injekcije velikog volumena 25 3 po mL
svjetlu. Odjeljak daje dvofazni pristup testu. Injekcije se najprije ispituju procedurom pri zamračenom
svjetlu sa svojim vlastitim setom test limita. Ako ne zadovolje zadate limite, potrebno je proći kroz Test se izvodi u okruženju koje ne doprinosi značajnom povećanju broja čestica. Uzorak i sva
mikroskopsku proceduru. Ako iz tehničkih razloga injekcije ne mogu biti ispitane pri zamračenom potrebna oprema se pripremaju u okruženju zaštićenom HEPA filterima (laminar-flow kabinet).
svjetlu, ekskluzivno se može upotrijebiti mikroskopski test. U svakom slučaju potrebno je Tokom pripreme uzorka nose se odjeća koja ne otpušta vlakna i nenaprašene rukavice.
dokumentovati da procedura pri zamračenom svijetlu nije moguća za testiranje ili da daje nevalidne Kontejneri sa suhim ili liofilizirani preparatima se pažljivo otvore, supstanca se otopi sa određenim
rezultate. Očekuje se da će većina proizvoda zadovoljiti zahtjeve samo na osnovu testa svijetla, volumenom filtrirane vode ili odgovarajućim filtriranim diluentom tamo gdje voda nije pogodna.
međutim može biti potrebno testirati neke proizvode pri zamračenom svjetlu praćeno sa Zatvore se i ručno protresu da se lijek rastvori. Dalje se uzorak pripremi kao i za tečne preparate.
mikroskopskim testom radi postizanja zaključka o potvrđivanju zahtjeva.
Ne mogu se sve injekcione formulacije ispitivati na prisustvo čestica putem jednog ili oba testa. Bilo Mikroskopski test
koji proizvod koji nije čista otopina koja ima bistrinu i viskoznost približno onoj za vodu, može dati
pogrešan rezultat kada se analizira metodom brojanja pri zamračenom svjetlu. Takvi proizvodi mogu Može se primjeniti i na injekcije velikog volumena i na injekcije malog volumena. Ovaj test broji
se analizirati mikroskopskom metodom. Primjeri su emulzije, koloidi, i liposomalni preparati. Slično, subvidljive, u suštini čvrste čestice, u ovim proizvodima po volumenu ili po kontejneru, nakon
preparati koji proizvode mjehuriće gasa pri dolasku pod senzor, npr. formulacije puferovane kolekcije na mikroporoznu filtersku membranu. Kada proizvodi ne mogu biti testirani pri zamračenom
bikarbonatom, mogu također zahtijevati testiranje mikroskopom. U specifičnim monografijama svjetlu, pojedinačne monografije specificiraju samo ovaj test. Otopine oslobođene od analize
navedena je primjenljivost testa. mikroskopom su navedene u monografijama. Primjeri su otopine koje se ne mogu lako filtrirati zbog
visoke viskoznosti (npr. koncentrovana dekstroza, otopine škroba, ili dekstrani).
25 26
U izvođenju mikroskopskog testa ne treba određivati veličinu ili brojati amorfne, polutečne ili na neki VODA U FARMACEUTSKOJ INDUSTRIJI
drugi način morfološki nejasne materijale koji imaju izgled mrlje ili diskoloracije na površini
membrane. Kako se u otopini ovi materijali sastoje od jedinica reda veličine od 1μm i manje, koje se
mogu brojati samo nakon agregacije ili deformacije na analitičkoj membrani, interpretacija brojanja
može biti pomognuta testiranjem uzorka otopine sa metodom zamračenog svijetla. 1. Uvod
Interpretacija Voda je najviše korištena supstanca u farmaceutskoj industriji. Voda je sastojak gotovog proizvoda u
Injekcije odgovaraju zahtjevima testa ako broj čestica prisutan u svakoj pojedinoj testiranoj jedinici ili različitim farmaceutskim formama, rastvarač, sirovina ili startni materijal, sredstvo za čišćenje, a
u svakom pooled testiranom uzorku ne prelazi odgovarajuće vrijednosti navedene u Tabeli 2. primjenu ima i u drugim različitim aplikacijama.
Različita primjena zahtijeva vodu različitog kvaliteta. U većini slučajeva voda koja se primjenjuje u
Tabela 2. Zahtjevi za mikroskopski test farmaceutskoj industriji zahtijeva veći stepen čistoće od vode za piće iz gradskog vodovoda. Zbog
≥ 10μm ≥ 25μm toga proizvođači instaliraju sopstvene sisteme za prečišćavanje vode koji postaju kritična tačka
Injekcije malog volumena 3000 300 po kontejneru njihove infrastrukture.
Injekcije velikog volumena 12 2 po mL Ukoliko se u pojedinim farmaceutskim aplikacijama koristi voda za piće tada treba da odgovara
zahtjevima datim u nacionalnim propisima ili u nekom od internacionalnih standarda. Tako npr. u
SAD, voda koja se koristi u ranim fazama proizvodnje lijekova, hemijske sinteze i čišćenja
Test za ispitivanje vidljivih čestica proizvodne opreme kao i voda za proizvodnju različitih vrsta pročišćene vode mora zadovoljiti
zahtjeve Nacionalnih Propisa za Vodu za Piće (National Primary Drinking Water Regulations,
Evropska farmakopeja daje i test za ispitivanje vidljivih čestica. Test predstavlja jednostavnu NPDWR), koje izdaje Agencija za Zaštitu Okoline (Environmental Protection Agency, EPA).
proceduru za vizuelni pregled parenteralnih otopina. Aparat se sastoji od crnog mat panela Prihvatljivi su i odgovarajući propisi za vodu za piće Evropske Unije ili Japana.
odgovarajuće veličine u vertikalnom položaju. Do njega je bijeli neblješteći panel u istom položaju.
Dio aparature je i držač lampe sa izvorom bijele svijetlosti i pogodnim difuzerom svjetla. Intenzitet
osvjetljenja je između 2000 i 3750 luxa, iako su poželjnije veće vrijednosti za kontejnere od obojenog 2. Karakteristike vode za piće
stakla ili plastike. Nakon što se kontejner lagano preokrene ili zarotira, tako da se ne pojave mjehurići
zraka, posmatra se oko 5 sekundi ispred bijelog panela. Procedura se ponovi ispred crnog panela. Dva su osnovna izvora vode za gradske vodovodne stanice: podzemni izvori i površinski izvori tj.
Prisustvo bilo kakvih čestica se zabilježi. rijeke i jezera. U površinskim vodama skupljaju se organske materije i čestice iz vegetacije i zemljišta.
Kapi kiše prolaskom kroz atmosferu rastvaraju i nose sa sobom gasove, kiseonik i karbon diksid,
industrijske gasove, okside nitrogena i sumpora, te bakterije i čestice prašine. Prolaskom kroz zemlju
voda se filtrira i prečišćava od mnogih čestica i organskih kontaminanata, ali istovremeno rastvara
minerale iz krečnjaka i drugih geoloških materijala.Tako se vodi dodaju kalcij, magnezij, natrij,
željezo, hloridi, sulfati i drugi joni.
Posljedica prisustva rastvorljivih neorganskih soli kalcija i magnezija je karakteristika vode označena
kao tvrdoća vode, a može biti prolazna i stalna. Prolazna tvrdoća vode posljedica je prisustva
rastvorenih bikarbonata koji zagrijavanjem vode prelaze u nerastvorljive karbonate (stvara se talog).
Stalna tvrdoća posljedica je prisustva rastvorenih hlorida, nitrata i sulfata koji se zagrijavanjem ne
talože. Rastvorljive neorganske soli kalcijuma i magnezijuma tvore kamenac i mulj u bojlerima,
cjevima i autoklavima; također uzrokuju taloženje sapuna i sprečavaju njihovo pjenjenje.
Toksične supstance kao što su arsen, barijum, kadmijum, hrom, bakar, cijanid, olovo, i selen mogu
značiti opasnost za zdravlje ako su prisutni u vodi za piće u koncentracijama preko dozvoljenih
granica. Fluorid, iako esencijalni konstituent vode za piće, može ugroziti zdravlje ako je prisutan u
povećanoj koncentraciji. Ingestija većih količina vode koja sadrži velike količine nitrata može
uzrokovati methemoglobinemiju kod djece. Upotreba vode iz slavine koja sadrži metalne jone (Al,
Cu, Pb), fluoride, ili tosilhloramid natrij može biti hazardna za dijalizu. Hazard predstavlja i infektivni
materijal koji može biti prisutan u vodi.
Gradske vodovodne stanice provode ograničen tretman kojim voda postaje neškodljiva za piće dok
mnogi kontaminanti, kao što su soli, rastvoreni gasovi i organske materije ostaju u vodi za piće. Kao
dio kontrole mikrobiološke kontaminacije vodi se često dodaju hlor ili drugi dezinficijensi.
27 28
Voda za piće koja odgovara zahtjevima nacionalnih ili internacionalnih standarda ne sadrži U monografijama farmakopeja za pojedine vrste vode za farmaceutsku upotrebu navedene su njihove
mikroorganizme patogene za ljude. Ovi zahtjevi osiguravaju odsustvo koliforma, mikroorganizama osobine, način dobivanja, specifičnost primjene, pakovanja (pakovni materijal, dizajn i volumen
koji, ako su fekalnog porjekla, mogu nagovjestiti ili indicirati prisustvo drugih mikroorganizama pakovanja), etiketiranja, distribucije, kao i zahtjevi pojedinih testova (ukupni organski karbon TOC,
fekalnog porjekla uključujući viruse koji mogu biti patogeni za ljude. Međutim, može da sadrži druge provodljivost, sterilnost, bakterijski endotoksini i drugi specifični testovi).
mikroorganizme, koji, iako ne predstavljaju opasnost za zdravlje ljudi, mogu stvarati hazarde ili biti
nepoželjni u sirovini ili formulaciji proizvoda. Karakteristike, upotreba, pakovanje i etiketiranje za različite vrste vode za farmaceutsku upotrebu
Iz navedenog proizlazi da voda za piće ne odgovara većini aplikacija u farmaceutskoj industriji, te da prema USP27/NF 22 prikazani su u Tabeli 1.
je dalje prečišćavanje neophodno.
Tabela 1. Vrste vode prema američkoj farmakopeji

3. Vrste vode za farmaceutsku upotrebu USP 27/NF 22
Karakteristike i
Pakovanje Etiketiranje
Upotreba
Različitim postupcima prečišćavanja vode za piće mogu se dobiti različite vrste pročišćene vode.
Obzirom da različite aplikacije zahtjevaju različitu čistoću odnosno kvalitet vode razlikujemo više Pročišćena voda koja se
vrsta vode za upotrebu u farmaceutskoj industriji. pakuje i distribuira kao
Tako voda koja se upotrebljava u bojlerima za proizvodnju zagrijane vodene pare, zahtjeva samo sterilna.
omekšavanje, da bi se izbjeglo stvaranje kamenca, i deaeraciju, da se izbjegne korozija u sistemu. S Koristi se u pripremi
druge strane, voda koja je sastojak parenteralnog preparata mora zadovoljiti daleko strožije zahtjeve. neparenteralnih doziranih
Tako da se vidi metod
formi gdje postoji zahtjev Sterilisana i
Različite farmakopeje navode različite vrste pročišćene vode koja se koristi za proizvodnju lijekova. Sterilna pripreme i da nije za
za sterilnim oblikom odgovarajuće
Na slici 1. prikazane su vrste vode prema američkoj i evropskoj farmakopeji. Pročišćena voda parenteralnu administraciju.
pročišćene vode. Ne pakovana
sadrži antimikrobni agens.
Ne smije se koristiti u
The United States Pharmacopeia 27 EUROPEAN PHARMACOPOEIA
th
preparatima za
National Formulary 22 4 Edition, 2002
parenteralnu
administraciju.
PROČIŠĆENA VODA ZA PROČIŠĆENA Visoko VODA ZA

VODA INJEKCIJE VODA pročišćena INJEKCIJE
voda Voda za injekcije koja se
pakuje i distribuira kao
Tako da se vidi da nema
sterilna. Namjenjena je za Pakuje se u
Sterilna Sterilna voda za Pročišćena voda Voda za injekcije in dodatih supstanci niti
ex tempore izradu i jednodozne staklene
pročišćena voda injekcije in bulk bulk
antimikrobni agens, te da nije
Sterilna Voda distribuira se u sterilnim kontejnere (staklo
Bakteriostatska Pročišćena voda Sterilna voda za pogodna za intravaskularnu
voda za injekcije u kontejnerima injekcije za Injekcije jedinicama. Koristi se kao Tip I ili II) ili
primjenu bez prethodnog
Sterilna voda za diluent za parenteralne plastične, volumena
adekvatnog izotoniziranja.
irigaciju
proizvode. Ne sadrži bilo ne više od 1l
Sterilna voda za kakve dodate supstance
inhalaciju
niti antimikrobni agens.
Slika 1. Vrste vode za farmaceutsku upotrebu
Vrste vode za koje postoji zvanično priznat standard, kao što je USP su obično skupe, ne samo zbog
procesa prečišćavanja već i zbog potrebe za ekstenzivnom validacijom i brojnim testovima. Zato je
razumno limitirati njihovu upotrebu na procese u kojima je voda sastojak ljekovitog oblika, ili je u
direktnom kontaktu sa lijekom, ili se pak koristi za posljednje ispiranje kritičnih dijelova proizvodne
opreme. Za brojne druge aplikacije, različite vrste vode koje nemaju monografiju u farmakopeji (voda
za piće, omekšana, dejonizovana i dr.) mogu se sa uspjehom koristiti.
29 30
Pročišćena voda (Purified Water, PW)
Sterilna voda za injekcije
kojoj je dodat jedan ili Prema USP/NF pročišćena voda je voda dobivena pogodnim procesom od vode koja odgovara
Tako da je naznačeno naziv/i i
više konzervansa. Koristi zahtjevima NPDWR (Nacionalnih Propisa za Vodu za Piće) ili odgovarajućim propisima za vodu za
Pakuje se u jedno ili količina dodatog
se kao diluent u piće Evropske Unije ili Japana.
višedozne staklene antimikrobnog agensa.
proizvodnji parenteralnih Upotrebljava se kao ingredijent u oficinelnim preparatima, te pri analitičkim testiranjima i esejima ako
Bakteriostatska (poželjno staklo tip Naznačiti NIJE ZA
proizvoda. nije drugačije specificirano. Pročišćena voda mora odgovarati zahtjevima za jonsku i organsku
Voda za I ili II) ili plastične UPOTREBU KOD
Pri upotrebi voditi računa hemijsku čistoću i biti zaštićena od proliferacije mikroorganizama. Ne sadrži bilo kakve dodate
Injekcije kontejnere ne veće NOVOROĐENČADI velikim
o kompatibilnosti supstance i ne smije se koristiti u preparatima za parenteralnu administraciju. Priprema se od vode za
od 30ml. slovima ispod naziva lijeka,
konzervansa i aktivne piće koja se pročišćava putem dejonizacije, destilacije, jonske izmjene, revezne osmoze, filtracije ili
štampano drugom bojom,
supstance koju treba druge pogodne procedure. Sisem za proizvodnju pročišćene vode mora biti validiran.
poželjno crvenom.
rastvoriti ili razblažiti. Prema Evropskoj farmakopeji, pročišćena voda je voda za izradu lijekova za koje se ne zahtijeva da
budu sterilni i apirogeni, ukoliko nije drugačije propisano (opravdano i odobreno).
Ph Eur daje i monografiju za Visoko pročišćenu vodu. Ova vrsta vode koristi se u izradi svih ljekovitih
proizvoda za koje potrebna voda visokog biološkog kvaliteta, osim gdje se zahtijeva voda za injekcije.
Voda za injekcije koja se Pakuje se u Proizvodi se od vode za piće, metodama koje uključuju dvostruku reverznu osmozu i druge pogodne
izdaje kao sterilna a jednodozne staklene tehnike (ultrafiltracija i dejonizacija).
namjenjena je za brzu (poželjno staklo tip Tako da se vidi da nema Bez obzira na vrstu pročišćene vode, za vrijeme proizvodnje, skladištenja i distribucije odgovarajuće
upotrebu većeg volumena. I ili II) ili plastične dodatih supstanci niti mjere koje osiguravaju kontrolu i monitoring nad ukupnim brojem mikroorganizama moraju biti
Sterilna Voda Priprema se od vode za kontejnere. antimikrobni agens, sa preduzete.
za Irigaciju injekcije koja je Kontejneri mogu istaknutim oznakama Samo za
sterilisana. Ne sadrži bilo biti volumena iznad irigaciju i Nije za injekcije.
kakve dodate supstance 1 litar, dizajnirani Voda za injekcije (Water for Injection, WFI)
niti antimikrobni agens. za brzo pražnjenje.
Prema USP/NF voda za injekcije je pročišćena voda koja se dobije destilacijom ili drugim postupkom
prečišćavanja koji je ekvivalentan ili superiorniji u odnosu na destilaciju u otklanjanju hemijske i
mikrobiološke kontaminacije.
Voda za injekcije koja se Upotrebljava se za proizvodnju parenteralnih otopina, i za čišćenje neke proizvodne opreme. Za
pakuje i distribuira kao parenteralne otopine koje se proizvode u aseptičkim uslovima ili koje nisu sterilisane odgovarajućom
sterilna a koristi se u filtracijom, najprije je potrebno sterilisati vodu za injekcije. Ne sadrži bilo kakve dodate supstance.
inhalatorima i u Mora odgovarati svim zahtjevima za pročišćenu vodu, te zahtjevima testova sterilnosti i bakterijskih
proizvodnji proizvoda za endotoksina.
inhaliranje. Priprema se Prema Evropskoj farmakopeji, voda za injekcije je voda za izradu lijekova za parenteralnu
od vode za injekcije koja administraciju kada je voda vehikulum (WFI in bulk) i za rastvaranje i razblaživanje supstanci ili
je sterilisana. preparata za parenteralnu upotrebu (sterilizirana WFI).
Ne sadrži antimikrobni WFI in bulk je dobivena od vode koja odgovara zahtjevima za vodu za piće ili od pročišćene vode
Pakuje se u Etiketirati sa naznakom Samo
agens niti druge destilacijom u aparaturi koja je od neutralnog stakla, kvarca ili pogodnog metala (dijelovi u kontaktu
Sterilna Voda staklene (staklo Tip za inhalacionu terapiju i da
supstance, sa izuzetkom sa vodom), dizajnirana tako da se spriječi prelazak kapljica vode u destilat. Prva porcija destilata
za Inhalaciju I ili II) ili plastične nije za parenteralnu upotrebu.
upotrebe antimikrobnih dobivena na početku rada aparature se odbacuje.
kontejnere.
agenasa u nekim I voda za injekcije mora biti zaštićena od mikrobiološke kontaminacije, odnosno sistem za
uređajima u kojima je proizvodnju, čuvanje i distribuciju WFI mora biti dizajniran tako da prevenira mikrobiološku
moguća kontaminacija. kontaminaciju i stvaranje endotoksina. Također, sistem mora biti validiran.
Ne koristiti za
parenteralnu
administraciju niti za
druge sterilne dozirane
forme.
31 32
4. Kvalitet vode za farmaceutsku upotrebu Tabela 2. Zahtjevi za provodljivost vode
EUROPEAN
Različiti parametri kvaliteta vode moraju biti zadovoljeni da bi se voda mogla koristiti u PROVODLJIVOST PHARMACOPOEIA USP 27/NF 22
farmaceutskoj industriji. Monografije farmakopeja specificiraju njihove granične vrijednosti. Testovi 4th Edition, 2002
koji se moraju izvršiti u cilju definisanja kvaliteta uzorka vode razlikuju se prema vrsti vode. Neki od
testova su: TOC, Provodljivost, Mikrobiološka kontaminacija, Broj čestica, Bakterijski endotoksini, u ovisnosti od pH i
Pročišćena voda ne više od 4,3 µs/cm na 20 ºC
Sterilnost, kao i niz testova na različite kontaminante mineralnog porjekla. temperature date su
tabelarno vrijednosti
Voda za injekcije ne više od 1,1 µs/cm na 20 ºC npr. 1,3 µs/cm na 25 ºC
Ukupni organski karbon (Total Organic Carbon), TOC
Ukupni organski karbon/ugljik (TOC) je indirektna mjera količine organskih molekula prisutnih u
farmaceuskim vodama izražena kao karbon. Broj čestica (Particulate matter)
Organske molekule prisutne u vodi potiču iz ulazne vode (vode za piće), od materijala iz sistema
pročišćavanja i distribucije, i od biofilma nastalog u sistemu. One su nepoželjne u vodi jer mogu biti Čestice čine mobilne, strane supstance, osim mjehurića gasa, koje ne mogu biti kvantificirane
toksične i/ili mogu služiti za ishranu mikroorganizama. Analizom TOC-a može se pratiti performans hemijskom analizom jer su prisutne u maloj količini i jer su heterogenog sastava. Injekcione otopine,
sistema za proizvodnju i distribuciju pročišćene vode. uključujući i otopine koje se sastoje od sterilnih čvrstih komponenti, namjenjene za parenteralnu
Analitičke metode za mjerenje TOC-a baziraju se na potpunoj oksidaciji organskih molekula u uzorku upotrebu moraju biti bez čestica pri vizuelnoj inspekciji. Uzorak se posmatra pri zamračenoj svjetlosti
vode do ugljen dioksida, CO2 i mjerenju količine CO2. Rezultat se izražava kao koncentracija ugljika. ili pak mikroskopom. Ovim testom utvrđuje se broj čestica.
Sve metode moraju razlikovati neorganski ugljik koji može biti prisutan u vodi od otopljenog CO2 i
bikarbonata, i CO2 nastao oksidacijom organskih molekula u uzorku. Sličnosti i razlike između američke i evropske farmakopeje dati su u Tabeli 3.
Pri mjerenju TOC-a koriste se dva pristupa. Jedan pristup određuje TOC oduzimanjem izmjerenog
neorganskog ugljika od izmjerenog ukupnog ugljika, koji je zbir organskog i neorganskog ugljika. Tabela 3. Testovi koji se zahtijevaju prema USP i Ph.Eur.
Drugi pristup najprije prečisti uzorak od neorganskog ugljika tj. ukloni ga. Međutim ovim se uklanjaju USP 27/NF 22 Testovi
i neke organske molekule, koje se mogu ponovo izdvojiti, oksidirati do CO2 i kvantificirati. Preostale TOC, Provodljivost, pH(5,0 – 7,0), Amonijak, Kalcijum,
organske komponente u uzorku također se oksidiraju do CO2. Tako je TOC u drugom pristupu zbir Pročišćena voda
Karbon dioksid, Hloridi, Sulfati, Oksidirajuće supstance
ova dva ugljika. U vodi za farmaceutske svrhe, količina organskog ugljika koji se uklanja zajedno sa
neorganskim je zanemarljiva, tako da se može smatrati da je TOC jednak ugljiku koji preostaje u pH (5,0 – 7,0), Amonijak, Kalcijum, Karbon dioksid,
Sterilna Pročišćena voda
uzorku. Hloridi, Sulfati, Oksidirajuće supstance, Sterilnost
Prema USP, TOC ne smije preći 500 ppb za pročišćenu vodu i vodu za injekcije, a prema Ph Eur limit TOC, Provodljivost, pH(5,0 – 7,0), Amonijak,
za TOC je 0,5 mg/l. Kalcijum,Karbon dioksid, Hloridi, Sulfati, Oksidirajuće
Voda za Injekcije supstance, Sterilnost,
Bakterijski endotoksini (manje od 0,25 USP Endotoksin
Provodljivost vode Jedinica po 1 ml)
Električna provodljivost u vodi je mjera protoka jona kroz vodu. Molekule vode disociraju na jone u pH(5,0 – 7,0), Amonijak, Kalcijum, Karbon dioksid,
funkciji pH i temperature. Neki gasovi, najčešće CO2 , lako se otapaju vodi i tvore jone, što utiče na Hloridi, Sulfati, Oksidirajuće supstance, Sterilnost,
Sterilna Voda za Injekcije
provodljivost i pH. Ovi joni i rezultirajuća provodljivost smatraju se svojstvenim vodi. Prisustvo jona Bakterijski endotoksini (manje od 0,25 USP Endotoksin
H+ i OH¯ određuje teoretski limit za provodljivost pročišćene vode: približno 0,05 µs/cm pri pH 7,0. Jedinica po 1 ml), Broj čestica
Na provodljivost vode utiče i moguće prisustvo stranih jona koji mogu značajno uticati na hemijsku pH (4,5-7,0), Kalcijum, Karbon dioksid, Sulfati, Sterilnost,
čistoću i pogodnost upotrebe za farmaceutske svrhe. Bakteriostatska Voda za Bakterijski endotoksini (manje od 0,5 USP Endotoksin
Niska provodljivost (visoka otpornost) pokazuje da voda sadrži minimalnu količinu jona kao što su Injekcije Jedinica po 1 ml), Particulate matter, Antimikrobni
joni Ca, Mg, Na, Fe, hloridni, sulfatni, i dr.. agensi (Djelotvornost i Sadržaj)
U Tabeli 2. prikazani su zahtjevi evropske i američke farmakopeje. pH(5,0 – 7,0), Amonijak, Kalcijum, Karbon dioksid,
Hloridi, Sulfati, Oksidirajuće supstance, Sterilnost,
Sterilna Voda za Irigaciju
Bakterijski endotoksini (manje od 0,25 USP Endotoksin
Jedinica po 1 ml)
pH (4,5-7,5) Amonijak, Kalcijum, Karbon dioksid, Hloridi,
Sterilna Voda za
Sulfati, Oksidirajuće supstance, Sterilnost, Bakterijski
Inhalaciju
endotoksini (manje od 0,5 USP Endotoksin Jedinica /ml)
33 34
EUROPEAN Procedura uključuje inkubaciju uzorka određeno vrijeme (endotoksina) i kontrolnog rastvora sa LAL
PHARMACOPOEIA Testovi reagensom i spektrofotometrijsko očitanje apsorbance na pogodnoj talasnoj dužini. Kod
4th Edition, 2002 turbidimetrijske metode očitavanje se vrši odmah po kraju inkubacionog perioda. Kod kolorimetrijske
metode po završetku inkubacije dodaje se enzim kojim se završava reakcija prije očitavanja.
TOC / alternativno: Oksidirajuće suspstance, Provodljivost,
Nitrati, Teški metali, Aluminijum, Bakterijski endotoksini
Pročišćena voda in bulk
(manje od 0,25 IU/ml) – ako se namjerava koristiti za
proizvodnju otopina za dijalizu
5. Voda u farmaceutskoj industriji
Nitrati, Teški metali, Aluminijum, Bakterijski endotoksini
(ne više od 0,25 IU/ml) – ako se namjerava koristiti za Da bi dobili pročišćenu vodu za upotrebu u farmaceutskoj industriji primjenjuju se različiti postupci.
proizvodnjuotopina za dijalizu), Aciditet ili Alkalitet, Svaki od njih je samo jedna od više mogućnosti i samo dio inkorporiran u jedinstven sistem za
Pročišćena voda u
Oksidirajuće supstance, Hloridi, Sulfati, Amonijum, prečišćavanje vode za piće.
kontejnerima
Kalcijum i Magnezijum, Ostatak nakon uparavanja, Najčešće se koriste postupci filtracije, dodatka hemijskih aditiva, jonoizmjene, membranske filtracije,
Mikrobiološka kontaminacija (ne više od 100 destilacije, izlaganja UV svjetlosti.
mikroorganizama po 1ml) Svaki od ovih postupaka ima svoju ulogu odnosno zadatak u prečišćavanju vode, a odabir pojedinih
TOC , Provodljivost, Nitrati, Teški metali, Aluminijum, procesa (komponenti) ovisiće od kvaliteta ulazne vode za piće te kvaliteta pročišćene vode koji se želi
Voda za Injekcije in bulk postići.
Test na Bakterijske endotoksine (manje od 0,25 IU/ml)
Provodljivost (ako je nominalni volumen kontejnera 10 ml

ili manje ne više do 25 µScm-1 , ako je nominalni volumen Filtracija
kontejnera više od 10 ml ne više do 5 µScm-1 ),
Nitrati, Teški metali, Aluminijum, Bakterijski endotoksini Filtracijom se postiže uklanjanje krupnijih suspendovanih materija koje su prisutne u vodi za piće.
(ne više od 0,25 IU/ml), Kontaminacija česticama, Gradske vodovodne stanice koriste postupak bistrenja taloženjem kojim se uklanja većina velikih
Sterilna Voda za Injekcije
Sterilnost, Aciditet ili Alkalitet, Oksidirajuće supstance, čestica suspendovanih u vodi. Međutim neke od suspendovanih materija zaostaju u vodi za piće i
Hloridi-ako je nominalni volumen kontejnera 100 ml ili potrebno ih je ukloniti.
manje, Ostatak nakon isparavanja - modificirani testovi, Za ovu svrhu najčešće se koriste multimedijski filteri (ponekad označeni kao granulirani filteri)
Sulfati, Amonijum, Kalcijum i Magnezijum, Mikrobiološka gdje se voda filtrira protičući kroz sloj pijeska ili sličnog materijala punjenog u vertikalnu posudu
kontaminacija (ne više od 100 mikroorganizama po 1ml) (tank, kolona), od vrha prema dnu. Za poboljšanje efikasnosti ovog procesa, koriste se dva ili više
slojeva medija sa različitom veličinom čestica. Grubi i manje gust materijal kao granulirani antracit,
TOC, Provodljivost, Nitrati, Teški metali, Aluminijum, kvarc, ili pijesak locirani su na vrhu, dok su sitnije i gušće čestice smještene na dnu. Ovakvi
Visoko pročišćena voda
Bakterijski endotoksini (ne više od 0,25 IU/ml), multimedijski filteri mogu otkloniti većinu čestica veću od 10-20 µm. Imaju ulogu predfiltera i kao
takvi uklanjaju čvrste kontaminante iz vode i štite slijedeće komponente u sistemu od kontaminacije
što bi moglo smanjiti efikasnost opreme (zaustaviti rad, funkcionisanje) i skratiti vijek trajanja
komponenti sistema. Filtere ove vrste je potrebno periodično ispirati, obrtanjem smjera proticanja
Test na bakterijske endotoksine (od dna ka vrhu) i povećanjem brzine proticanja. Filtracija ima važnu ulogu u sistemu za dobivanje
pročišćene vode.
Detektuje ili kvantificira bakterijske endotoksine koji mogu biti prisutni u ili na uzorku. Koristi U manjim sistemima za pročišćavanje vode često se susreće tip ketridž (patrona) filtera. Ketridž je
Limulus Amebocyte Lysate (LAL) dobiven iz vodenog ekstrakta cirkulišućih amebocita raka (Limulus napravljen od celuloze, pamuka, ili polimernih vlakana, koje zadržavaju čestice nečistoće. Kada
polyphemus ili Tachypleus tridentatus) koji je pripremljen i određen za upotrebu kao LAL reagens. ketridž jednom dostigne svoj kapacitet, odbaci se i zamjeni novim.
Postoje dva tipa tehnike za ovaj test: gel – clot tehnika, (clot-grušanje) bazirana na formiranju gela, i Karkteristično za sve ove filterske medije je stvaranje kanalića u mediju filtera, začepljenje muljem,
fotometrijska tehnika, koja uključuje turbidimetrijsku metodu baziranu na razvoju zamućenosti nakon mikrobiološka kontaminacija, i gubitak filtrirajućeg medija, što je često posljedica neodgovarajućeg
cijepanja endogenog supstrata i hromogenu metodu, baziranu na razvoju boje nakon cijepanja protoka. Mjere kontrole uključuju monitoring nad pritiskom i brzinom protoka, ispiranje, sanitacija
sintetskog peptid-hromogenog kompleksa. Postupa se prema bilo kojoj od ove dvije tehnike, ako nije (dezinfekcija), i zamjena filtrirajućeg medija.
drugačije propisano monografijom. U slučaju spornog rezultata, konačna odluka se bazira na gel
tehnici, ako nije drugačije propisano monografijom. U sistemima za pročišćavanje vode često se susreću i filteri od aktivnog uglja. Služe za uklanjanje
U gel klot tehnici, poredi se razblaženje ispitivanog materijala sa razblaženjima referentnog oksidirajućih aditiva, kao što su jedinjenja hlora i rastvorenih niskomolekulskih organskih materija
endotoksina, a količina endotoksina je izražena u USP Endotoksin Units (jedinica), Turbidimetrijski i prisutnih u vodi za piće. Njihovim uklanjanjem postiže se zaštita od reakcije sa slijedećim
kolorimetrijski testovi zahtijevaju uspostavljanje standardne krive; sadržaj endotoksina određuje se komponentama u sistemu (površine od nehrđajućeg čelika, smole i membrane). Ovi filteri fizički
interpolacijom sa krive. izgledaju kao multimedijski filteri (vertikalni tank sa cjevovodom i ventilima odmah do tanka).
Razlika je u tome što je tank napunjen aktivnim ugljem čije čestice imaju vrlo veliku aktivnu
površinu te može adsorbovati i zadržati velike količine organskih onečišćenja i hlor.
Nedostatak je što ovi filteri u okruženju bez hlora, koji se tipično adsorbuje u gornjim dijelovima sloja
uglja, a sa mnogo nutrijenata, lako postaju mjesto razmnožavanja bakterija te su često izvor
35 36
kontaminacije bakterijama, endotoksinima i sitnim česticama uglja. Zaustavljanje rasta Nedostatak ovih smola je vezan za proliferaciju mikroorganizama, stvaranje kanalića u smoli zbog
mikroorganizama postiže se periodičnim propuštanjem vruće vode. Također, filter treba često ispirati neodgovarajuće brzine protoka, onečišćenje smole organskim onečišćenjima, fraktura stuba smole i
radi uklanjanja adsorbovanih čestica. Nije moguća ni ekonomična regeneracija aktivnog uglja, kada rasipanje fragmenata smole, i mogućnost kontaminacije iz otopine soli korištene za regeneraciju.
jednom dostigne svoj adsorpcijski kapacitet (obično nakon 1-5 god.), zamjenjuje se svježim Mjere kontrole uključuju recirkulaciju vode za vrijeme perioda manjeg korištenja, periodičnu
ugljenom. Preporučuje se upotreba aktivnog uglja opranog kiselinom jer mineralni ostatak u drvenom dezinfekciju smola i sistema za otopinu soli, korištenje uređaja za mikrobiološku kontrolu (UV
uglju može otpuštati metalne okside, povećavajući tvrdoću vode. Nedostatak je i potencijal za svijetlost i hlor), odgovarajuću frekvenciju regeneracije, monitoring nad tvrdoćom vode koja je prošla
hidraulično stvaranje kanalića. kroz smolu (efluent), kao i filtraciju za uklanjanje djelića smole.
Mjere kontrole uključuju visoke brzine protoka vode, dezinfekciju vrućom vodom ili vodenom parom,
ispiranje (backwashing), testiranje kapaciteta adsorpcije i čestu zamjenu sloja uglja. Alternativne Sličan proces se odvija i u jonoizmjenjivačkim dejonizatorima, napravljenim da uklone praktično
tehnologije kao dodatak hemijskih aditiva i organski mediji za pročišćavanje koji se mogu sve jone iz vode.
regenerisati, mogu se koristiti umjesto aktivnog uglja. Oni koriste dva tipa naelektrisanih smola: jedan tip zamjenjuje katione kao što su Na, Ca, Mg sa H
Svi spomenuti filteri su tip dubokih filtera kod kojih su čestice koje se uklanjaju iz vode adsorbovane jonima; drugi tip smole zamjenjuje anione kao što su Cl, SO4, i HCO3 sa OH jonima. Iako proces
cijelim volumenom filtera. izmjene jona može dati vodu visokog kvaliteta, glavni nedostatak predstavljaju hemikalije potrebne za
regeneraciju smola: kationske smole se regenerišu otopinama jakih kiselina - hloridnom ili sulfatnom
kiselinom koje zamjenjuju adsorbovane pozitivne jone sa jonima hidrogena; anionske smole se
Hemijski aditivi regenerišu otopinama jakih baza - natrijum ili kalijum hidroksidom koji zamjenjuju adsorbovane
negativne jone sa hidroksilnim jonima. Obje hemikalije za regeneraciju su biocidne pa predstavljaju i
Različitim hemijskim aditivima u sistemima za pročišćavanje vode postiže se kontrola mikrobiološke dio mikrobiološke kontrole. Sistem može bit dizajniran tako da su kationska i anionska smola
kontaminacije (jedinjenja hlora i ozona), poboljšava se uklanjanje suspendiranih čvrstih nečistoća odvojene ili tako da tvore mješani sloj.
(flokulirajući agansi), uklanjaju karbonatna jedinjenja i jedinjenja hlora, te podešava pH. U manjim sistemima obično se koriste jonoizmjenjivačke jedinice servisnog tipa, gdje se kolona (sud,
Kontrola aditiva, njihovog uklanjanja kao i uklanjanja produkata njihovih reakcija trebaju biti tank) sa smolom može izmjestiti radi regeneracije. Veći sistemi zahtjevaju regeneraciju “u mjestu“
ugrađeni u dizajn sistema i monitoring program. što znači manipulaciju koncentrovanim kiselinama i bazama i neutralizaciju otpadne otopine.
Drugi nedostatak ovih smola je što su i one lako postaju mjesto razvoja mikroorganizama.
Jonoizmjenjivači Relativno nov proces koji stiče popularnost je kontinuirana dejonizacija, koja predstavlja
kombinaciju jonske izmjene i tehnologije membranske separacije. Za kontinuiranu regeneraciju
Proces jonske izmjene je baziran na sposobnosti izvjesnih sintetskih smola da selektivno adsorbuju jonoizmjenjivačke smole koristi se električna struja simultano sa tretmanom vode, eliminšući potrebu
katione ili anione, i da oslobode (razmjenjuju) druge jone na osnovu njihove relativne aktivnosti. za manipulacijom jakim hemikalijama.
Izmjena jona se dešava pri prolazu vode kroz sloj smole u vertikalnom sudu (kolona) - ponovo vrlo
slično multimedijskom filteru.Jednom kada se sva aktivna mjesta smole popune novim jonima, smolu Elektrodejonizacija je vrsta kontinuirane dejonizacije i efikasna je metoda uklanjanja kationa i
je potrebno regenerisati propuštanjem otopine odgovarajućih hemikalija kroz smolu. aniona iz vode. Predstavlja kombinaciju mješanih smola, selektivno permeabilnih membrana i
elektronskog punjenja čime se obezbjeđuje kontinuirani protok (vode koja je prečišćena-dejonizovana
Najčešći tip jonoizmjenjivačkih sistema su oni koji se koriste za omekšavanje vode, gdje imaju i otpadnog koncentrata) i kontinuirana regeneracija. Voda prolazi kroz smolu gdje dolazi do
funkciju uklanjanja Ca i Mg jona iz tvrde vode. Ako se kationi Ca i Mg ne uklone iz vode mogu dejonizacije. Smola djeluje kao provodnik obezbjeđujući električni potencijal koji uhvaćene jone
ometati performans slijedećih komponenata sistema u procesu prečišćavanja vode, kao što su pokreće kroz smolu i odgovarajuću membranu za koncentrisanje i uklanjanje strujom otpadne vode.
destilacione jedinice, dejonizatorske kolone i membrane. Pod dejstvom nastalog električnog potencijala voda disocira na jone H+ i OH- u dijelu sistema sa
Smole od polistirena imaju veći afinitet za viševalentne jone kao što su Ca2+ i Mg2+ nego za smolom, što omogućava kontinuiranu regeneraciju smole bez potrebe za dodavanjem aditiva za
jednovalentni Na+. Tako joni kalcijuma i magnezijuma iz vode bivaju zamjenjeni natrijumom koji je regeneraciju.
adsorbovan na sviježu smolu. Kada se smola iscrpi, regeneriše se 10% otopinom NaCl. Visoka
koncentracija Na jona mijenja ekvilibrij procesa adsorpcija-desorpcija, što rezultira zamjenjivanjem Sličan proces je elektrodijaliza, međutim manje je efikasan od elektrodejonizacije jer ne sadrži smole
adsorbovanih viševalentnih jona Ca i Mg sa jonima Na. Ciklus regeneracije može se ponavljati koje poboljšavaju uklanjanje jona. Kod elektrodijalize koriste se samo elektricitet i seletivne
mnogo puta, što čini da smole za omekšavanje traju godinama. permeabilne mebrane za izdvajanje, koncentrisanje i ispiranje uklonjenih jona iz vode. Također,
ovakve jedinice zahtjevaju periodično mjenjanje polariteta i ispiranje radi održavanja željenih
performansi operacija.
Nedostaci koji se mogu vezati uz sve navedene načine dejonizacije su neizostavna mikrobiološka i
endotoksinska kontrola, uticaj hemijskih aditiva na smole i membrane, i degradacija i prljanje smola.
Za dejonizatore tu je i frekvencija regeneracije, stvaranje kanalića, potpuna separacija mješovitih
smola kod regeneracije i mogućnost kontaminacije zrakom za miješanje (mješovite smole).
Mjere kontrole variraju, ali tipično uključuju recirkulacioni prsten (petlju, loop), mikrobiološku
kontrolu UV svjetlom, monitoring provodljivosti, testiranje smola, filtracija zraka za miješanje kroz
mikropore (kod mješovitih smola), monitoring nad mikrobiološkom kontaminacijom, čestu
regeneraciju radi minimiziranja i kontrole razmnožavanja mikroorganizama, prilagođavanje veličine
37 38
opreme za pogodan protok vode i korištenje povišenih temperatura. Cjevi za dovod hemikalija za diferencijalni pritisak i dostupni su u obje konfiguracije (normalni i tangencijalni protok). U
regeneraciju mješovitih smola trebaju biti takvog dizajna da osiguraju da hemikalije dodiruju sve farmaceutskim sistemima za pročišćavanje vode često se koriste nakon filtera sa aktivnim ugljem te
unutrašnje površine i smole. nakon omekšivača i jonoizmjenjivača.
Ultrafilteri (UF) koriste membrane koje odbijaju ne samo čvrste čestice već i rastvorene materije veće
Membranska filtracija molekulske mase. Mogu ukloniti bakterije, endotoksine, koloidna onečišćenja i velike organske
molekule. Obično zahtijevaju veći diferencijalni pritisak u odnosu na mikrofiltere. Također su
Postoji više konfiguracija membranskih uređaja, a na tržištu su najzastupljeniji sepralatori, dostupni u obje konfiguracije. Za razliku od reverzne osmoze (RO) ultrafiltracija fukcioniše po
membranski elementi sa spiralnim šupljinama. Oni obezbjeđuju najbolju kombinaciju prednosti za principu mehaničkog razdvajanja a ne osmoze. Ova tehnologija može biti bilo intermedijerni bilo
područja primjene vode visoke čistoće (farmaceutska i elektronička industrija): mogućnost čišćenja i završni korak u prečišćavanju vode. Uspješan rad u mnogome ovisi od drugih jedinica i ukupne
otpornost na prljanje, visoka gustoća pakovanja i niski troškovi rada. konfiguracije sistema. Kod primjene ultrafiltracije treba voditi računa o kompatibilnosti materijala
Tehnologija membranske filtracije razvijena je pedesetih godina XX vijeka i prvobitno je bila membrane i dezinfekcionog agensa, integritetu membrane. Obzirom na mogućnost zaprljanja
fokusirana na uklanjanje soli iz vode. Vremenom su se razvijale i druge aplikacije koncentrovanje česticama i mikroorganizmima, neophodne kontrolne mjere uključuju dezinfekciju te dizajn koji
mlijeka i sokova, prečišćavanje otpadnih voda i dr. omogućava ispiranje površine membrane. Također potrebno je redovno ispitivanje integriteta
Membranskom filtracijom dolazi do odvajanja rastvorenih, koloidnih i čvrstih konstituenata iz membrane, povišena temperatura ulazne vode, i monitoring TOC-a i razlike pritisaka, izbjegavanje
tečnosti pod pritiskom. zastoja vode (stagnacija vode) što može dovesti do razvoja i razmnožavanja mikroorganizama.
Za razliku od dubokih filtera gdje se čestice uklanjaju cijelim volumenom filtera, membranski filteri
su tip površinskih filtera. Oni zaustavljaju čestice veće od veličine pora membranskog filtera i to na Reverzna osmoza (RO)
površini polimerne membrane koja je u kontaktu sa ulaznom vodom. Ovakvi filteri imaju limitiran
kapacitet. Naime, kada se većina otvora na površini membrane zatvori sa pojedinim česticama, proces Reverzna osmoza je i mehanička i hemijska filtracija gdje membranska površina praktično prosijava
filtracije prestaje (dead end ili normal flow filtracija). Da bi se prevazišlo ovo ograničenje, razvijen je organske molekule i odbija jone. Odbijanje jona je uzrokovano gustoćom jonskog naboja.
proces filtracije tangencijalnim protokom (crossflow ili tangential flow filtracija). U takvom sistemu,
prikazanom na slici 2., tečnost se kreće visokom brzinom paralelno sa membranom, a samo mala
frakcija ulazne tečnosti zbog razlike pritisaka penetrira kroz membranu. Čestice ili molekule koje ne
prođu kroz membranu bivaju odnešene paralelnim tokom i izlaze iz sistema strujom tečnosti koja je
nazvana koncentrat jer sadrži veću koncentraciju čestica od ulazne tečnosti. Dio koji prođe membranu
nazvan je permeat (prečišćena tečnost koja je prošla polupropusnu membranu). Na ovaj način otvori
na membrani se ne zatvaraju pa ovi sistemi mogu dugo funkcionisati između dva ciklusa čišćenja.
Ulazna tečnost Koncentrat
membrana
Slika 3. Razlika između obične i reverzn eosmoze

Permeat
Membrane koje se koriste za reverznu osmozu ne zaustavljaju samo većinu organskih jedinjenja,
bakterije i viruse već i 90-99% svih jona. Zbog ekstremno male veličine pora, RO sistemi rade na
visokim diferencijalnim pritiscima. Gotovo svi RO sistemi dizajnirani su u crossflow konfiguraciji
Slika 2. Filtracija tangencijalnim protokom (crossflow ili tangential flow) (filtracija tangencijalnim protokom). Najčešći su RO sistemi koji koriste membranske elemente sa
spiralnim šupljinama smještene u horizontalne posude (u suštini radi se o cijevima) pod pritiskom. U
Prema veličini pora polimernog medija procesi membranske filtracije se dijele u slijedeće grupe: proizvodnji pročišćene vode uobičajeno je da se koriste RO sistemi sa dva nivoa filtracije serijski
o mikrofiltracija (efikasno separira u rasponu od 0,02 – 2,0 mikrona) povezana (RO sa dvostrukim prolazom). Takvi sistemi lako proizvode vodu koja odgovara USP
o ultrafiltracija (uklanja organske molekule veličine od 0,002 – 0,2 mikrona) zahtjevima za pročišćenu vodu pa čak i vodu za injekcije. Međutim, Evropska regulativa ne
o nanofiltracija (veličina pora 5-15 angstroma) dozvoljava upotrebu reverzne osmoze za finalni tretman u proizvodnji vode za injekcije.
o reverzna osmoza, RO (veličina pora 15-30 angstroma) Upotreba RO u proizvodnji vode za injekcije je već godinama predmet diskusije unutar Komisije za
evropsku farmakopeju, koja zastupa tezu da nema dovoljno dokaza koji bi podržali korištenje RO u
RO membrane zadržavaju soli u količini od 80-90%, nanofilteri odbijaju 30-60%, dok ultra i proizvodnji WFI i da iz sigurnosnih razloga WFI treba biti pripremana samo destilacijom kao što je i
mikrofilteri zbog većih pora propuštaju većinu soli i otklanjaju organske molekule po veličini i obliku. navedeno u Ph Eur.
Mikrofilteri koriste membrane sa veličinom pora od 0,1 – 1,0 µm. Mogu filtrirati čestice prašine,
aktivnog uglja, djeliće jonoizmjenjivačkih smola, i većinu mikroorganizama. Zahtijevaju nizak
39 40
I pored ovoga, u posljednjih 10-15 godina RO je postala najčešći način za proizvodnju pročišćene
vode za upotrebu u farmaceutskoj industriji bilo kao finalni korak u tretmanu bilo kao predtretmen za
destilatore.
Zavisno od izvora ulazne vode, predtretman i varijacije konfiguracije sistema mogu biti potrebni, sa
ciljem postizanja željenih performansi i pouzdanosti.
Problemi u radu su vezani za osjetljivost membranskog materijala na bakterije i dezinfekciono
sredstvo, prljanje membrane, integritet membrane i zaptivača i volumen otpadne vode. Oštećenje
integriteta membrane i zaptivača rezultiraće kontaminacijom vode koja prolazi kroz membranu.
Metode kontrole se sastoje od pogodnog predtretmana ulazne vode, odabira odgovarajućeg materijala
membrane, ispitivanja integriteta membrane, dizajna membrane (kao što je spiralni kanal za
poboljšanje ispiranja), periodične dezinfekcije, monitoringa razlike pritisaka, provodljivosti, nivoa
mikrobiološke kontaminacije i TOC-a. U metode kontrole ubraja se i proširenje konfiguracije RO
jedinica sa šeme sa jednim prolazom na šemu sa duplim prolazom.
Sistem RO sa duplim prolazom znači da permeat iz prve RO jedinice ulazi u drugu RO jedinicu.
RO jedinice se mogu koristiti same ili u kombinaciji sa dejonizatorima ili elektrodejonizatorima radi
poboljšanja rada i kvaliteta.
Poteškoće oko prihvatanja tehnologije membranske fltracije javile su se u farmaceutskoj industriji radi
validacione procedure koja može biti dug i skup proces. Međutim, efikasnost i ekonomičnost
korištenja često prevagnu u korist ove tehnologije. Odgovarajuće dizajniran i održavan RO sistem će Slika 4. Jedan od načina destilacije vode
konstantno proizvoditi pročišćenu vodu i vodu za injekcije koja odgovara USP zahtjevima od ulazne
vode različitog kvaliteta. Problemi koji se susreću kod destilacije su vezani za prenošenje nečistoća, prelivanje evaporatora,
Za pročišćenu vodu i vodu za injekcije, reverzna osmoza i ultrafiltracija se koriste kao predtretman, stajanje vode, dizajn zaptivača za pumpe i kompresore i variranje provodljivosti na početku i tokom
prije konačne purifikacije. rada.
Ako se u sistemu za pročišćavanje vode koristi destilacija, pirogeni mogu biti prenešeni u destilat Metode kontrole su eliminacija magle, praćenje (vizuelno ili automatsko) nivoa vode u evaporatorima,
zbog njihove male molekulske mase. Dvostruka destilacija će eliminisati ovaj problem ali zahtijeva upotreba sanitarnih (higijenskih) pumpi i kompresora, odgovarajuća drenaža i upotreba on line
veliku potrošnju energije. mjerenja provodljivosti sa automatskim usmjeravanjem vode neprihvatljivog kvaliteta u dio za
Upotreba ultrafiltracije radi uklanjanja pirogena prije destilacije je ekonomična alternativa za otpadnu vodu.
bidestilaciju. RO također uklanja soli koje u destilatoru grade kamenac. Moguće je i postaviti RO prije
jonoizmjenjivačke jedinice, što smanjuje količinu jona koje prolaze kroz smolu i povećava efikasnost
smole.
Destilacija
Destilacija je proces koji uključuje isparavanje vode i potom kondenzaciju nastale pare. Većina
rastvorenih onečišćenja ne isparava na temperaturi ključanja vode, tako da ne prelaze u paru i struju
kondenzata.
U praksi, neisparljive nečistoće mogu biti prenešene u destilat ukoliko se pogodna prepreka ne postavi
na destilator.
Da bi se smanjio utrošak energije, koji je kod destilacije veliki, destilacija se obično provodi u
destilatorima dizajniranim tako da se većina energije potrošena na isparavanje vode obnavlja. Iako
skupa, destilacija omogućava uklanjanje skoro svih organskih i neorganskih nečistoća i postiže vrlo
visoki kvalitet vode.
Destilacija je i najsigurniji način izbjegavanja mikrobiološke kontaminacije i kontaminacije
endotoksinima. Zbog toga destilacija ostaje dominantan metod proizvodnje vode za injekcije. Voda
koja ulazi u destilator često je predtretirana sa RO i/ili drugim metodama radi reduciranja stvaranja
kamenca i radi poboljšanja kvaliteta destilata.
Jedinice za destilaciju mogu biti različito dizajnirane: destilacija sa single efektom, multiple efektom
i komprimiranjem pare. Dvije zadnje vrste se obično koriste u većim sistemima zbog njihovog
kapaciteta i efikasnosti. Sistemi za destilaciju vode mogu zahtijevati manje rigorozne kontrole
kvaliteta ulazne vode nego membranski sistemi.
41 42
Postupci koji se mogu primjeniti za prečišćavanje vode za različite farmaceutske svrhe prikazani su na 6. Sistemi za proizvodnju, skladištenje i distribuciju pročišćene vode i vode za
slici 3. injekcije
VODA ZA PIĆE
Cilj bilo kojeg sistema za proizvodnju vode visokog stepena čistoće je ukloniti što je moguće više
kontaminanata i to na što je moguće lakši i ekonomičniji način. Poseban problem predstavlja
površinska voda koja je pod uticajem sezonskih promjena. Uklanjanje čestica, jonskih i organskih
onečišćenja je važno, ali najveći izazov za farmaceutsku industriju je uklanjanje bakterija i pirogena i
njihovo držanje pod kontrolom.
Omekšavanje, Dehlorinacija, Dejonizacija,
RO, Ultrafiltracija, Destilacija
Dizajn, instalacija i rad sistema za proizvodnju pročišćene vode i vode za injekcije uključuju slične
komponente, kontrolne tehnike i procedure.
Karakteristike kvaliteta obje vrste vode razlikuju se samo u zahtjevima koji se odnose na prisustvo
bakterijskih endotoksina kod vode za injekcije i razlici metoda dobivanja, najmanje u zadnjoj fazi.
VODA ZA POSEBNE Obzirom na sličnost u zahtjevima za kvalitet postoji i zajednička osnova u dizajnu sistema za
FARMACEUTSKE PROČIŠĆENA Destilacija VODA ZA proizvodnju. Kritična razlika je u stepenu kontrole sistema i finalnoj fazi purifikacije potrebnoj za
NAMJENE ili RO
VODA INJEKCIJE uklanjanje bakterija i bakterijskih endotoksina.
Pri odabiru pojedinačnih operacionih jedinica i dizajniranju sistema treba uzeti u obzir kvalitet vode
za piće odnosno vode koja će ući u sistem, te kompleksnost sistema za distribuciju.
VODA - INGREDIJENT Pakovanje i
Pakovanje i sterilizacija Primjer konfiguracije sistema za proizvodnju vode za farmaceutske svrhe:
sterilizacija prve tri faze sistema, filtracija kroz multimedijski filter, omekšavanje i filtracija aktivnim ugljem,
predstavljaju predtretman za RO jedinicu koja provodi finalno prečišćavanje. Prije RO jedinice nalazi
UPAKOVANA VODA se ketridž filter radi zaštite membrane od čestica ugljena.
NEPARENTERALNE STERILNA STERILNA VODA ZA INJEKCIJE Postoje i druge varijacije sistema: nekad je ugljeni filter (aktivni ugalj) u sistemu postavljen prije
DOZIRANE FORME PROČIŠĆENA STERILNA VODA ZA IRIGACIJU
VODA STERILNA BAKTERIOSTATSKA omekšivača. Nekad ga uopšte nema pa se uklanjanje hlora postiže dodavanjem hemikalija kao što je
VODA ZA INJEKCIJE natrij sulfit. Često se u nekom dijelu sistema postavlja izvor UV svijetlosti radi poboljšanja
STERILNA VODA ZA INHALACIJU
mikrobiološke kontrole i/ili smanjenja TOC nivoa, itd. Sistemi dizajnirani da proizvode vodu za
injekcije često uključuju destilacionu jedinicu kao finalni korak u tretmenu vode.
Slika 5. Voda za farmaceutsku upotrebu Primjeri sistema, mogućih komponenti i njihovih varijanti prikazani su na slici 4.
43 44
PREDTRETMAN Pitanja dizajna i funkcionisanja su bitna i za sistem distribucije radi prevencije stvaranja biofilma,
minimiziranja korozije, upotrebe hemijske dezinfekcije tanka i zaštite mehaničkog integriteta.
U sistem za distribuciju vode su uključeni tankovi za skladištenje (čuvanje). Koriste se zatvoreni
Aktivni ugalj
Omekšivač
ili ili tankovi sa glatkim unutrašnjim površinama i mogućnošću sprejiranja gornjeg praznog prostor tanka,
Multimemedija
5 mikrona
Predfilter
UV
sterilizacija što smanjuje koroziju i razvoj biofilma, i pomaže u termičkoj ili hemijskoj dezinfekciji.
filter
Tankovi imaju odgovarajuće ventile (otvore) radi kompenzacije dinamičkih promjena nivoa vode. U
takvim otvorima (prema atmosferi) postavljeni su hidrofobni mikrobiološki membranski filteri.
Alternativno, može se koristiti automatski sistem otvaranja (ventiliranja) i ubacivanja filtriranog zraka
pod pritiskom. U tankove se ugrađuju i diskovi sa alarmom koji se javlja u slučaju oštećenja tanka
dodavanje (zaštita mehaničkog integriteta tanka).
kiseline Tank za skladištenje je ponekad snabdjeven i sa sistemom za uklanjanje nitrogena, radi prevencije
ulaska čestica i mikroorganizama za vrijeme uobičajenog ventiliranja. Dodatno, u gornjem praznom
hemikalije za dodavanje prostoru tanka za skladištenje stvara se atmosfera bez oksigena, što je dobro za mikrobiološku
sprečavanje Na
stvaranja bisulfita kontrolu i zaštitu od korozije. Ovim se također izbjegava stvaranje laganog vakuuma za vrijeme
kamenca ventiliranja kroz otvor filtera. Ovaj filter na tanku za skladištenje se često zagrijava kako bi ostao
vruć radi mikrobiološke kontrole i radi prevencije kondenzovanja vlage.
DEJONIZACIJA DEPIROGENIZACIJA
Konfiguracija sistema distribucije treba da obezbjedi kontinuirani protok vode u cjevovodu putem
recirkulacije ili da obezbjedi periodično ispiranje sistema.
Ultrafiltracija
ili Skladišt
Iskustvo pokazuje da je sistem recirkulacije lakše održavati. Pumpe treba da obezbjeđuju puni
turbulentni protok s ciljem odlaganja razvoja biofilma.
jonoizmjenjivači
kation. / anion. mješoviti jonoizmjenj Dijelovi i linije distribucije treba da su instalirani sa nagibom i povezani sa tačkama za drenažu tako
da se sistem po potrebi može lako isprazniti.
Destilacija
ili
ili
Finalni filter
0,2mikrona
RO prvi Pri dizajniranju sistema distribucije gdje voda cirkuliše na visokoj temperaturi, mrtve dijelove (dead
prolaz RO drugi legs) i uslove slabog protoka treba izbjeći. Tako, ventili na mjestu upotrebe treba da imaju određeni
prolaz WFI za
sladištenje
odnos dužine i dijametra. U sistemima distribucije koji funkcionišu na sobnoj temperaturi posebno
treba paziti na džepove i obezbjediti potpunu drenažu.
Voda koja izlazi iz prstena (loop) ne smije se vraćati u sistem. Dizajnom sistema za distribuciju treba
postaviti ventile za uzorkovanje vode na tanku i drugim lokacijama kao što je povratna linija sistema
USP-voda za skladištenje za recirkulaciju vode. Osnovna mjesta za uzorkovanje su mjesta izlaska vode na tačkama upotrebe.
Kontinuirana dejonizacija Tamo gdje je konekcija sa proizvodnom ili pomoćnom opremom direktna, dizajn mora biti takav da se
spriječi povrat vode u kontrolirani sistem. U sistemu distribucije traba da je moguća dezinfekcija radi
Slika 6. Sistem za pročišćavanje vode mikrobiološke kontrole. Sistem može kontinuirano raditi pod uslovima koji to obezbjeđuju ili da se
dezinfekcija vrši periodično.
Tipičan dijagram toka za sistem skladištenja i distribucije vode za upotrebu u farmaceutskoj industriji
prikazan je na slici 5.
45 46
Brzina cirkulacije obično ovisi od predviđene brzine upotrebe vode i od zahtjeva za održavanjem
Voda iz destilatora za WFI

određenog minimalnog kretanja za vrijeme perioda ne korištenja vode (5 ft/sec). Zahtjev za
para
minimalnom brzinom kretanja potiče od široko usvojenog vjerovanja da je 5 ft/sec neophodno da
ventil
stvori turbulentno kretanje vode koje prevenira formiranje biofilma mehaničkom snagom smicanja.
Međutim, ni eksperimentalni rezultati niti analiza dinamike fluida ne podržavaju ovo mišljenje.
Grijač Najprije, protok postaje turbulentan i mnogo ispod 5 ft/sec. a zatim, čak i sa turbulentnim tokom,
uvijek postoji tanak film tečnosti u blizini zida cijevi koji predstavlja laminarni tok. Debljina ovog
filma, iako ovisna od brzine toka tečnosti, je mnogo veća od veličine tipične bakterije. Međutim, bilo
bi nepravilno reći da brzina cirkulacije nema nikakav značaj. Treba biti odabrana ne samo na osnovu
kondenzat
Tank hidraulike cijevi, već uzimajući u obzir i njen efekat na temperaturu vode koju treba održavati na
za
skladištenje
različitim tačkama u sistemu, uključujući i dead leg sekcije. Što je duža dead leg sekcija potreban je
80 ºC veći stepen turbulencije da se održi potrebna temperatura.
Iako su sistemi za skladištenje i distribuciju u kojima se voda u sistemu zagrijava (Sl.5.) dobri sa
stanovišta mikrobiološke kontrole, njihov glavni nedostatak predstavlja činjenica da voda koja se
isporučuje svim korisnicima ima visoku temperaturu (65-85 ºC). Ovo je za mnoge korisnike često
mjesta upotrebe neprihvatljivo.
Također, pri ovako visokim temperaturama veća je mogućnost korozije materijala od kojih je
konstruisan sistem, a i sigurnost osoblja je smanjena.
cirkulaciona pumpa
Alternativno, mikrobiološka kontrola u ambijentalnim sistemima postiže se upotrebom ozona kao
sanitizirajućeg sredstva. Ozon se kontinuirano ubacuje u tank sa vodom. Oprema sa UV svjetlom se
Slika 7. Sistem skladištenja i distribucije vode instalira na izlazu vode iz cirkulacione pumpe da razgradi ozon u vodi. Periodično se UV svjetlost
isključuje u trajanju od pola ili jednog sata, dopuštajući vodi sa ozonom da cirkulira kroz cijevi za
Sistem uključuje vertikalni tank za skladištenje (čuvanje), cirkulacionu pumpu, sanitarni (higijenski) distribuciju, postižući tako i njihovo sanitiziranje.
izmjenjivač toplote i cjevovod dizajniran u obliku potpunog prstena (loop) sa ventilima na mjestu Odabir dizajna sistema ovisi od broja mjesta upotrebe koja zahtijevaju ambijentalnu temperaturu
upotrebe lociranim na minimalnoj udaljenosti od loop-a. vode, broja mjesta koja zahtijevaju vruću vodu, brzine protoka i učestalosti upotrebe, raspoloživih
Mrtvi dio, (dead leg) - dio cijevi između vertikalne cijevi loop-a (sa dijametrom D) i ventila na finansijskih sredstava itd.
mjestu upotrebe mora biti manji od 2D.
Cilj ovakvog dizajna je osigurati da je voda zaštićena od jonske i organske kontaminacije (što bi Materijali konstrukcije
dovelo do povećanja provodljivosti i TOC-a), da je sistem zaštićen od fizičkog ulaska stranih čestica i
mikroorganizama i da je mikrobiološki rast preveniran ili minimiziran. Tank, cijevi, pumpe i druge komponente sistema koje su u kontaktu sa pročišćenim vodom trebaju biti
Pumpa omogućava da voda kontinuirano cirkulira: iz tanka preko cjevi za distribuciju ponovo se vraća napravljeni od materijala koji su hemijski rezistentni na pročišćenu vodu i koji neće kontaminirati
u tank. Temperatura vode se održava na 65-85 ºC radi mikrobiološke kontrole. Izmjenjivač toplote se vodu metalnim jonima niti drugim onečišćenjima.
koristi radi kompenzacije toplotnih gubitaka koji se javljaju u sistemu cijevi. Voda se vraća u tank Najčešće korišten materijal u farmaceutskoj industriji je 316L nehrđajući čelik. L označava nizak
putem jedne ili više sprej kugli, obezbjeđujući tako kontinuirano sprejiranje (pranje) vrha tanka i sadržaj ugljika (low carbon), što je važno za komponente koje treba spajati varenjem, jer molekule
zidova gornjih dijelova mlazom vode, i održavajući ih na visokoj temperaturi. Cijeli sistem (tank, ugljika imaju tendenciju difuzije na površinu tokom varenja, čineći zavarena područja podložnim
cijevi, i ostale komponente) je izolovan radi čuvanja toplole. Radi smanjenje dužine dead leg sekcije koroziji.
na mjestu upotrebe, uobičajen je dizajn loop-a sa sekcijama u obliku slova U, lociranim na svakom Cijevi su obično sanitarne konstrukcije. Dostupne su u širokom rasponu površinskog finiša, sve do
mjestu upotrebe, s ciljem spuštanja ventila od plafona do pogodnog radnog nivoa gdje je ventil na površina poput ogledala postignutih kombinacijom mehaničkog i elektro poliranja.
mjestu upotrebe pristupačan. Cijevi se zbog ovog moraju često koljenasto savijati pa je u vezi s tim je Cijevi i druge komponente (ventili, koljena itd.) se najvećim dijelom vare automatskim mašinama za
i pad pritiska u sistemu. Ako je ventil na mjestu upotrebe automatski, moguće je locirati ventil na varenje, koje rade tako što stvaraju električni luk između elektrode za varenje i dijelova cijevi, topeći
udaljenosti od stvarnog mjesta upotrebe i time izbjeći ove probleme. U ovakvim slučajevima ventil krajeve cijevi koje se spajaju. Za razliku od konvencionalnog varenja ovom tehnikom stvaraju se vrlo
treba da je dostupan samo radi održavanja, s tim da dezinfekcija tog ogranka linije mora biti moguća. glatki varovi koji sadrže samo materijale spojenih dijelova, a ne sadrže metal iz elektrode za varenje.
Pumpa za cirkulaciju vode mora imati higijenski dizajn i može biti opremljena sa jednim ili dva Da bi se izbjegla prevelika oksidacija zavarenog područja, potrebno je kroz vareni dio tokom varenja
mehanička zaptivača. Ako ima dva zaptivača, moguće je redovno ispiranje zaptivača pročišćenom propustiti inertni gas kao što je argon. Automatske mašine za varenje, osim što smanjuju manuelni
vodom. Ako je zbog pouzdanosti instalirana rezervna cirkulaciona pumpa, važno je osigurati da do nje rad, pomažu u održavanju konstantnog kvaliteta svih varova. Također, moguće je i dokumentovanje
ne vodi duga dead leg sekcija. To se postiže odvajanjem rezervne pumpe ventilom i isušivanjem parametara koji utiču na taj kvalitet: jačina električne struje, brzina elektrode, protok inertnog gasa,
(drenažom) kada nije u upotrebi, ili puštanjem malog protoka vruće vode da konstantno cirkulira kroz itd.
rezervnu pumpu.
47 48
Radi povećanja otpornosti na koroziju komponenti od nehrđajućeg čelika, naročito varova, uobičajena 7. Mikrobiološka kontrola u sistemima za proizvodnju, skladištenje i distribuciju
je pasivizacija površina koje su u kontaktu sa vodom. pročišćene vode i vode za injekcije
Pasivizacija se postiže cirkulacijom otopina jakih oksidirajućih sredstava kao što su nitratna ili citratna
kiselina, ili nekog helirajućeg agensa. Pasivizacijom se uklanja slobodno željezo sa površine metala i Mikroorganizmi ili njihovi metabolički produkti mogu uzrokovati nepoželjne posljedice naročito ako
stvara tanki zaštitni sloj hrom oksida. Nekad se ovaj tretman ponavlja periodično (svakih nekoliko je voda sastojak finalnog proizvoda.
godina) radi obnavljanja pasivnog sloja. Zato je kontrola mikrobiološkog kvaliteta vode za upotrebu u farmaceutskoj industriji od velikog
značaja. Mikroorganizmi mogu proliferirati za vrijeme purifikacije, čuvanja i distribucije vode.
Posljednjih godina, neki sistemi su dizajnirani sa plastičnim materijalima konstrukcije umjesto Sistemi za proizvodnju, čuvanje i distribuciju pročišćene vode su podložni formiranju adhezivnog
nehrđajućeg čelika. Najčešći je poliviniliden fluorid, PVDF; to je parcijalno fluorirani polimer koji biofilma mikroorganizama koji može biti izvor povišenog nivoa mikroorganizama Ili endotoksina u
ima mnogo poželjnih osobina (mehanička čvrstoća i hemijska otpornost) sličnih onima koje ima tekućoj pročišćenoj vodi. Zato zahtijevaju čestu dezinfekciju i mikrobiološki monitoring da bi se
potpuno fluorirani Teflon, ali je manje skup i pogodniji za instaliranje u sistemu cijevi. osigurala voda odgovarajućeg kvaliteta.
Odgovarajuće dizajniran i održavan PVDF cjevovod može izdržati visoku temperaturu vode ili čak
sanitiziranje parom pod niskim pritiskom, kao i periodično izlaganje ozonu. Iako PVDF cjevovod Izvori mikrobiološke kontaminacije
košta otprilike kao i nehrđajući čelik i zahtjeva kontinuirano održavanje, ipak pruža prednosti kao što
su mala težina, lakše varenje, jeftiniji ventili i spojnice, i nema potrebe za pasivacijom. Glavni egzogeni izvor mikrobiološke kontaminacije je voda na ulazu u sistem. Ulazna voda mora
minimalno da zadovlji zahtjeve za kvalitet vode za piće.
Zbog mogućnosti izdvajaja organskih nečistoća iz plastike, provedena su opsežna istaživanja koja Različiti mikroorganizmi većinom Gram negativne bakterije mogu biti prisutni u vodi. Potencijalni
dokazuju da je količina TOC-a koja se otpušta iz takvih cijevi u vodu vrlo niska i ne narušava kvalitet izvor egzogene mikrobiološke kontaminacije su i nezaštićeni ventili, prljavi zračni filteri, povrat vode
vode. Može se reći da obzirom da se niti jedan konstrukcioni materijal ne može smatrati idealnim za u sistem iz kontaminiranih izlaza, zamjena aktivnog uglja i smola. Stoga treba posvetiti pažnju pri
sisteme za pročišćenu vodu, plastika kakva je PVDF je jaka konkurencija nehrđajućem čeliku. dizajnu sistema i održavanju kako bi se umanjila kontaminacija iz ovih izvora.
Pojedine jedinice sistema mogu biti glavni endogeni izvor mikrobiološke kontaminacije.
Dizajn cjevovoda i instalacija Mikroorganizmi prisutni u ulaznoj vodi mogu se adsorbovati na slojeve aktivnog uglja, smole,
membranske filtere, i druge površine jedinica i inicirati formiranje biofilma. Biofilm (tanki film, sloj)
Pri dizajnu cjevovoda potrebno je izbjeći dijelove gdje bi voda stagnirala (dead leg). Ako je sadrži mikroorganizme, organske i neorganske nutrijente, djelimično dobivene iz vode a djelimično
neophodno spajanje ogranaka cijevi, kao na mjestima upotrebe, izlaza do instrumenata itd., dužina od mrtvih bakterija, i produkte bakterijskog metabolizma i raspadanja. Biofilm je način adaptiranja
mrtvog dijela (dead leg) je obično limitirana do maksimalno tri dijametra cijevi ogranka. nekih mikroorganizama na uslove okoline koja ima nedostatak nutrijenata, a omogućava im ne samo
Važno je zadovoljiti ovo pravilo, jer je tokom sanitiziranja cjevovoda (bilo periodično ili preživljavanje već i razmnožavanje. U biofilmu mikroorganizmi su zaštićeni i od mnogih biocida.
kontinuirano), neophodno da svi njegovi dijelovi, uključujući i najudaljenije, dostignu zahtjevanu Biofilm pretežno tvore Gram negativni mikroorganizmi koji imaju tendenciju rasipanja
temperaturu, ili u slučaju hemijske dezinfekcije, moraju biti dostupni za hemikalije. Ako se duže lipopolisaharidnih materija iz ćelijske membrane - endotoksini , i tokom normalnog rasta i nakon
dead leg sekcije ne mogu izbjeći, mikrobiološka kontrola se može postići ispiranjem takvih dijelova ćelijske destrukcije. Zbog ovoga je eliminacija ovih bakterija iz sistema jedan od glavnih ciljeva. Ovo
vrućom vodom ili otopinom hemikalija kao dio procedure sanitacije. je i objašnjenje činjenice da test uzorci uzeti neposredno poslije sanitiziranja ponekad pokazuju veći
Cijevovod je uvijek instaliran pod određenim nagibom prema najbližem odvodu da bi se osiguralo sadržaj endotoksina nego uzorci ispitani ranije; naime uspješna dezinfekcija ubija sve ili većinu
potpuno odvođenje (cijeđenje) kada je to potrebno. bakterija u biofilmu, i djelići njihovih membrana se oslobađaju u struju vode gdje se mogu
Cijevi tankih zidova mogu se uviti (ulegnuti) između tačaka oslonca, što dovodi do dijelova u kojim detektovati kao endotoksini.
voda zaostaje (ne ističe) na horizontalnim pravcima. Tehnički, zahtjevi za nagibom su važni jedino za Ako se mikroorganizmi odvoje od biofilma mogu kolonizirati slijedeće djelove sistema. Također,
linije koje se sanitiziraju parom (kondenzat treba da odlazi slobodno radi postizanja jednakog mogu se priljepiti (pričvrstiti) na suspendirane čestice npr. aktivnog uglja i biti izvor kontaminacije
zagrijavanja svih površina), ali su postali uobičajena praksa u svim sistemima. slijedeće jedinice i sistema distribucije.
Cijevi i drugi elementi sistema su uglavnom zavareni, a oni koji zahtjevaju rastavljanje (pumpe, Drugi izvor endogene kontaminacije je sistem distribucije, gdje mikroorganizmi koloniziraju
izmjenjivači toplote, instrumenti itd.) povezani su sanitarnim spojevima kao što su Tri-Clamp, površinu cijevi, ventila i drugih dijelova, proliferiraju, tvore biofilm, odnosno kontinuirani izvor
Swagelock TS itd. Danas su ipak najzastupljeniji ventili sa dijafragmom zbog njihovog lakog mikrobilološke kontaminacije. Gram negativne bakterije lako tvore biofilm koji postaje izvor
čišćenja, i potpune izolacije mokrih dijelova od mehanizma pokretača. endotoksina (lipopolisaharidi ćelijskog zida Gram negativnih bakterija). Endotoksini su vezani za žive
mikroorganizme ili za dijelove mrtvih mikroorganizama , ili mogu biti slobodne molekule. Njihov
Iz navedenog proizlazi da postoji mnogo vrsta sistema za proizvodnju vode koja se koristi u nivo u vodi se smanjuje kontrolom ulaska mikroorganizama i njihove proliferacije u sistemu.
farmaceutskoj industriji. Svaki sistem je dizajniran za specifičnu aplikaciju, pri čemu imaju i Sanitiziranje, korištenje ultrafiltera, ili filtera sa modifikovanim nabojem su metode kontrole ove
zajedničke osobine. Razvijanje odgovarajućeg dizajna zahtijeva dobro razumjevanje rada sistema i kontaminacije. Prisustvo endotoksina se prati Testom na Bakterijske endotoksine. Nizak nivo
pažnju usmjerenu na detalje. endotoksina je zahtjev samo za WFI. Termin endotoksin označava organsko jedinjenje koje dovodi do
štetnih efekata ako se inicira u krvotok laboratorijskih životinja.
49 50
Rezultati mikrobioloških ispitivanja su samo indirektno u korelaciji sa stvarnim stanjem, jer je uzorak Metode mikrobiološke kontrole
je obično uzet iz struje tečnosti, dok se većina bakterija nalazi na površinama cijevi i opreme. Osim
toga, tehnike ispitivanja, uključujući tip medija koji se koristi za kultivaciju uzorka prije brojanja Mikrobiološka kontrola u sistemima vode postiže se prvenstveno kroz postupke sanitiziranja
kolonija, mogu imati veliki uticaj na rezultate ispitivanja. Zato USP ne specificira dozvoljene (dezinfekcije). Različite metode i sredstva se primjenjuju u cilju mikrobiološke kontrole.
koncentracije mikroorganizama u vodi, već samo alertni i akcioni limit kao koristan indikator s ciljem
održavanja mikrobiološke kontrole. Termičke metode
Važno je istaći da mali broj mikroorganizama koji preživljava u sistemu pročišćene vode ne utiče znače periodično ili stalno cirkulisanje vruće vode kroz sistem i upotrebu pare. Ovaj postupak
obavezno na kvalitet vode. Zbog manjka nutrijenata i drugih nepovoljnih uslova, mikrobiološki rast u limitiran je na sisteme od materijala kompatibilnih sa višim temperaturama, kao što su nehrđajući
takvim vodama je vrlo spor, što omogućava održavanje sistem u stanju mikrobiološke kontrole čelik i neke polimerne formulacije. Iako ova metoda kontroliše nastanak biofilma, nije efikasna u
periodičnim sanitiziranjem umjesto kontinuiranim, frekvencijom koja je dovoljna da održava broj uklanjanju već stvorenog biofilma.
bakterija na prihvatljivo niskom nivou. Neki autori daju preporuke da se u sistemima skladištenja i distribucije održava temperatura u rasponu
od 55ºC do 65ºC jer će to rezulrirati uštedom energije.
Mikroorganizmi iz grupe termofila i hipertermofila po definiciji vole toplotu.
Termofili su organizmi koji žive na temperaturama većim od 45 ºC i imaju gornji limit od približno Hemijske metode
70 ºC. Hipertermofili žive na temperaturama iznad 70 ºC i mogu imati jako visok gornji limit mogu se koristiti kod više različitih materijala. Ove metode obično koriste oksidirajuća sredstva:
temperature do 113 ºC. Postojanje termofila je poznato dugo vremena, a hipertermofili su otkriveni halogenirana jedinjenja (efikasna, ali ih je teško isprati iz sistema, i imaju tendenciju da ostave biofilm
prije četrdesetak godina. netaknut), hidrogen peroksid, ozon ili peracetatna kiselina (oksidiraju bakterije i biofilm formirajući
Iako se sistemi za proizvodnju i distribuciju pročišćene vode i vode za injekcije održavaju na reaktivne perokside i slobodne radikale – pretežno hidroksil radikale). Kratak poluživot ovih
temperaturama između 70 ºC i 90 ºC radi sprečavanja rasta mikroorganizama, vrlo je mala jedinjenja , naročito ozona, može zahtijevati kontinuirano dodavanje tokom sanitiziranja. Hidrogen
vjerovatnoća da termofili i hipertermofili mogu kontaminirati vodu, zbog njihovih specifičnih peroksid i ozon brzo se razlažu na vodu i oksigen, peracetatna kiselina raspada se do acetatne kiseline
nutritivnih zahtjeva. u prisustvu UV svjetla.
Obje vrste USP vode ne smiju imati nivo TOC veći od 500 ppb, ove su vrijednosti čak obično manje UV svijetlost
od 200 ppb, a u dobro održavanim sistemima manje od 50 ppb, tako da se ove vode smatraju nisko reducira brzinu stvaranja novih kolonija mikroorganizama, međutim samo je djelimično efikasna
nutrijentnim okruženjem. protiv planktonskih mikroorganizama. Sama UV svjetlost nije efikasno oružje jer ne eliminiše
Njihovi specifični zahtjevi uključuju pH (npr. Bacillus acidocaldarius raste pri pH 2-5 i zahtjeva postojeći biofilm. Međutim, kombinovana sa konvencionalnim termičkim i hemijskim postupcima,
NH4+ kao izvor nitrogena), redoks potencijal, prisustvo soli, temperaturu, i minerale i gasove. Spore postaje efikasna i može prolongirati interval između dva ciklusa sanitiziranja sistema. Također, UV
Bacillus-a mogu dugo preživjeti u ovim sistemima ali se neće razviti zbog svojih nutritivnih zahtjeva, svijetlost pomaže degradaciju hidrogen peroksida i ozona. Izvor UV svjetlosti talasne dužine od 254
tako da vremenom i one u takvoj sredini umiru. B. schlegelii traži tragove cinka, sumpora, mangana, nm, postavljen na nekom mjestu u sistemu ima zadatak kontinuiranog sanitiziranja.
hlora, bora, kobalta, bakra nikla i molibdena. Ovi sistemi su potpuno nepogodni za ispunjavanje ovih Nova otkrića govore da je primjena UV svjetlosti visoko efikasan metod reduciranja TOC sadržaja u
zahtjeva. Bakterijske spore B. stearothermophilus su ekstremno otporne na temperaturu ali za svoj rast pročišćenoj vodi. Tako postoji UV lampa, nazvana super TOC dizajnirana specifično za redukciju
trebaju vitamine: tiamin, biotin, i nikotinsku kiselinu i nekoliko amokiselina (arginin, histidin i TOC-a. Istraživanja su pokazala da su kratke talasne dužine (ispod 200 nm) vrlo efikasne u
izoleucin). Termofili iz rodova Bacillus, Clostridium i Termus kao i Archaeans hyperthermophiles uništavanju organskih molekula prisutnih u vodi, posebno nisko molekularnih kontaminanata.
koji mogu živjeti na visokim temperaturama imaju vrlo kompleksne nutritivne zahtjeve koje nije Eksperimenti su pokazali da UV svjetlost ispod 200 nm djeluje na dva načina: direktnom fotolizom
moguće zadovoljiti u vrućim PW i WFI sistemima. kada energija UV zračenja razbija hemijske veze u organskoj molekuli i fotolizom molekula vode
Pseudomonas sp. mogu rasti u PW i WFI sistemima na sobnoj temperaturi. Ove bakterije imaju kada nastaju OH radikali koji potom napadaju organske molekule.
jonoforezu koja im pomaže da prikupe minerale. Također, nisko nutrijentno okruženje pokreće Također je otkriveno da povećanje snage UV sistema ima štetan efekat; što je veća snaga (mW/cm2)
stvranje biofilma što je druga strategija njihovog preživljavanja. Međutim, one ne mogu rasti pri povećava se temperatura kvarcnog dijela lučne cijevi (koja emituje UV zračenje) skraćujuću njen
temperaturama iznad 45 ºC. Nadalje, temperatura pasterizacije (60 ºC) će ubiti sve vegetativne vijek i inhibirajući emitovanje kratkih talasa. Istovremeno u porastu je i unutrašnji pritisak u lučnoj
mezofilne bakterije za 30 min. Termofili i hipertermofili koji mogu preživjeti pasterizaciju neće se cijevi što također inhibira kratke talase. Nove lampe su dizajnirane da rade na nižim temperaturama,
razmnožavati i vremenom umiru. što produžava njihov vijek, i optimizira produciranje UV svjetla ispod 200 nm.
UV jedinice za dezinfekciju i TOC redukciju mogu se postaviti na različita mjesta u sistemu. U
Vjerovatnoća da će se mezofilni za čovjeka patogeni mikroorganizmi naći u PW i WFI vodi je ovisnosti od upotrebe, održavanje zahtjeva jedino izmjenu lučnih cijevi svakih 6-12 mjeseci.
također vrlo mala obzirom na nisko nutrijentno okruženje, bez soli i minerala. Mikroorganizmi neće Uobičajeno je koristiti UV svjetlost za dezinfekciju vode u proizvodnoj fazi, i za dehlorinaciju ulazne
rasti na temperaturama iznad 55 ºC, tako da nema razloga držati ove sisteme na temp iznad 70 ºC. vode. U cirkulaciji, UV se može koristiti za dezinfekciju, TOC redukciju i destrukciju ozona nakon
Održavanje temperature na 55 ºC će garantovati mikrobiološki kvalitet vode. Također, nema potrebe sanitiziranja. Važno je napomenuti da kada se UV koristi za TOC redukciju, pravilno je instalirati
ispitivati ove sisteme na prisustvo termofila i hipertemofila. demineralizatorsku jedinicu nakon UV jedinice, zbog fotolitičkog djelovanja UV zračenja na organske
molekule, koje generiše nabijene molekule koje moraju biti uklonjene jonoizmjenjivačkom smolom.
51 52
Metode sanitiziranja moraju biti validirane radi potvrde sposobnosti reduciranja i održavanja 8. Validacija i kvalifikacija sistema za proizvodnju,skladištenje i distribuciju
mikrobiološke kontaminacije na prihvatljivom nivou. Validacija termičkih postupaka treba uključiti pročišćene vode i vode za injekcije
studiju distribucije toplote koja će pokazati da su u cijelom sistemu postignute potrebne temperature.
Validacija hemijskih postupaka treba demonstrirati adekvatne koncentracije primjenjenih sredstava u Plan validacije treba biti tako dizajniran da obezbjedi temeljito razumjevanje mehanizma purifikacije,
cijelom sistemu. Po završetku sanitiziranja mora se dokazati i efikasno uklanjanje hemijskih rezidua. uslove rada, zahtijeve za predtretman, i najvjerovatnije razloge pada (otkazivanja) sistema.
Frekvencija sanitiziranja diktirana je rezultatima monitoringa sistema. Rezultati analiza i izvedeni Neophodno je da plan demonstrira efikasnost monitoring šeme i da uspostavi zahtjeve za održavanje
zaključci trebaju poslužiti kao alertni mehanizam pri održavanju. Frekvencija sanitiziranja treba da je validacije.
takva da sistem radi u stanju mikrobiološke kontrole i ne prelazi alertne limite. Uspostavljanje sistema za pročišćavanje, čuvanje i distribuciju vode i adekvatne povezanosti svih
dijelova sistema zahtijeva odgovarajući period monitoringa i posmatranja.
Postoje i druge metode mikrobiološke kontrole, ugrađene u dizajn sistema. Tipičan program podrazumjeva intenzivno dnevno uzorkovanje i testiranje glavnih tačaka procesa
tokom najmanje mjesec dana.
Filteri koji zadržavaju mikroorganizme Ovaj period je zahtjev USP, međutim ima i drugačijih stavova, kao na primjer da nema potrebe
su membranski filteri koji preveniraju prolaz mikroorganizama i vrlo sitnih čestica. Koriste se u validirati PW i WFI sisteme 21–30 dana. Sedam do deset dana daje dovoljno podataka za početak rada
ventilima za zrak i inertni gas na tankovima i za filtraciju komprimiranog gasa koji se koristi u sistema. Prema istom izvoru, revalidaciju ovih sistema treba izvršiti u slučaju manjih promjena ili
regeneraciji dejonizirajućih jedinica sa mješovitim smolama. prestanka rada sistema, kada treba da traje 3 – 5 dana.
Problem kod ovih membranskih filtera je mogućnost blokade ventila na tanku kondenzovanom
vodenom parom, što može uzrokovati mehaničko oštećenje tanka i koncentrisanje mikroorganizama Validacija je procedura kojom se dokumentovano potvrđuje visok nivo sigurnosti da će specifičan
na površini membranskog filtera te potencijalno kontaminaciju tanka ili sadržaja dejonizatora. proces konstantno proizvoditi produkt koji odgovara postavljenim atributima kvaliteta.
Kontrolne mjere uključuju upotrebu hidrofobnih filtera i grijanje kućišta filtera radi sprečavanja Validacija definiše kritične parametre procesa i njihov operacioni raspon. Program validacije
kondenzacije. Prporučuje se i sterilizacija i ispitivanje integriteta filtera prije prve upotrebe a poslije kvalificira dizajn, instalaciju, operaciju i performans opreme.
periodično, i redovna izmjena filtera. Kreće se kroz nekoliko faza: instalaciona kvalifikacija IQ, operaciona kvalifikacija OQ i performans
kvalifikacija PQ.
Pozitivno naelektrisani filterski medij
smanjuje nivo endotoksina elektrostatskim privlačenjem i adsorpcijom. Može biti primjenjen kao Validacioni plan za sistem za proizvodnju vode obično uključuje slijedeće korake:
operaciona jedinica u sistemu purifikacije ili u sistemu distribucije ovisno od mikrobioloških zahtjeva. 1. Uspostavljanje standarda za karateristike kvaliteta i operacione parametre.
2. Definiranje sistema i podsistema pogodnih za proizvodnju željenog kvaliteta iz dostupnog
Uzorkovanje za mikrobiološka ispitivanja izvora vode.
3. Odabir opreme, kontrolne opreme i načina minitoringa.
Uzorci treba da su uzeti sa reprezentativnih lokacija sistema za proizvodnju i distribuciju. 4. Razvoj IQ faze: sastoji se od kalibracije instrumenata, inspekcije kojom se verifikuje da nacrti
Uspostavljena frekvencija uzorkovanja treba da je bazirana na podacima validacije sistema. Plan tačno opisuju konfiguraciju sistema za vodu i, gdje je neophodno, posebnih verifikacionih
uzorkovanja uzima u obzir i kvalitet vode koja se uzorkuje. Tako, WFI zbog mnogo rigoroznijih testova koji potvrđuju da instalacija zadovoljava zahtjeve dizajna.
mikrobioloških zahtjeva traži i rigorozniju frekvenciju uzorkovanja. Uzorak mora biti reprezentativan, 5. Razvoj OQ faze sačinjene od testova i inspekcija koje verifikuju da oprema, alertni sistem i
mjesta uzorkovanja dezinfikovana i temeljito isprana prije uzimanja uzorka. Uzorak koji sadrži kontrole funkcionišu pouzdano i da su uspostavljeni odgovarajući Alertni i Akcioni limiti.
hemijsko dezinfekciono sredstvo zahtjeva neutralizaciju prije mikrobiološke analize. Uzorci se 6. Razvoj prospektivne PQ faze radi potvrde operacionih granica za kritične parametre procesa.
analiziraju odmah ili se pogodno zaštite do analize. Konkurentna ili retrospektivna PQ se izvodi radi demonstriranja reproducibilnosti tokom
Uzorci tekuće vode samo indiciraju koncentraciju planktonskih mikroorganizama (slobodno određenog vremenskog perioda i pouzdanosti sistema. Tokom ove faze verifikuju se Alertni i
plutajućih) u sistemu. Mikroorganizmi prisutni u biofilmu su brojniji ali ih je teško uzorkovati i Akcioni limiti za ključne karakteristike kvaliteta i operacione parametre.
kvantificirati, i izvor su planktonske populacije. Zato se planktonska populacija koristi kao indikator 7. Uspostavljanje validacionog programa održavanja (što se zove i kontinuirani ciklus
sistemske kontaminacije i baza je za alertne limite. Stalna pojava povećanja planktonskog nivoa je validacionog života), koji uključuje kontrolu promjena Change Control u sistemu vode i
indikator intenzivnijeg stvaranja biofilma. uspostavljanje i provođenje planiranog preventivnog održavanja uključujući rekalibraciju
instrumenata. Dodatak ovom je i monitoring program kritičnih parametara procesa i program
korektivnih akcija.
8. Uvođenje programa za periodični pregled performansi sistema i programa za rekvalifikaciju.
9. Kompletiranje protokola i dokumentovanje svih aktivnosti iz tačaka 1-8
53 54
VJEŽBA VII – PAKOVANJE PARENTERALNIH PREPARATA 2. Staklo kao primarni pakovni materijal
Staklo se koristi oko 6000 godina. Porijeklo prvog sintetičkog stakla nije poznato, ali se zna da su još
u davna vremena Egipćani pravili figurice od pijeska i SiO2. Različite su upotrebe stakla, a jedna od
1. Uvod njih je farmaceutski pakovni materijal. Gledano istorijski staklo ima široku primjenu kao primarni
pakovni materijal, a i danas se preferira kao pakovni materijal za mnoge farmaceutske proizvode.
Pakovni materijal koji se upotrebljava u primarnom pakovanju zove se primarni pakovni materijal ili
kontaktni pakovni materijal. Primarni pakovni materijal kao integralni dio proizvoda može značajno
uticati na stabilnost, jačinu, toksičnost i sigurnost proizvoda, odnosno od krucijalne je važnosti za Staklo kao pakovni materijal ima nekoliko pogodnosti:
očuvanje kvaliteta farmaceutskog proizvoda. Pogrešno pakovanje farmaceutskih doziranih formi može o Inertno je prema većini medicinskih produkata
naškoditi i najstabilnijim formulacijama te je od esencijalne važnosti da se izbor materijala za o Potpuno je nepropustljivo za gasove i tečnosti
pakovanje napravi poslije pažljive procjene potencijalnih efekata koje taj materijal može imati na o Transparentno je pa omogućava dobru vizualizaciju sadržanog materijala
stabilnost proizvoda. Primarni pakovni materijal mora obezbjediti i održati integritet proizvoda, o Može biti obojeno i tada obezbjeđuje zaštitu produkata od uticaja svjetlosti
stabilnost i apirogenost do trenutka upotrebe lijeka. Mora se lako sterilizirati, transportirati, mora biti o Lagano se čisti
inertan (ne reagirati sa proizvodom). o Temperaturna otpornost (može se sterilisati toplotom)
Ambalaža koja se koristi za parenteralne preparate treba da ih zaštiti od spoljnjih uticaja, da im o Dostupno je u različitim oblicima kontejnera
omogući adekvatnu primjenu i pruži informaciju o lijeku i proizvođaču. Osnovni zahtjev koji o Tvrdoća
ambalaža treba da ispuni je očuvanje definisanog kvaliteta, bezbjednosti i stabilnosti preparata u o Otpornost na djelovanje hemikalija
predviđenom roku upotrebe. Sve su važniji i ekološka i ekonomska prihvatljivost ambalaže. Čepovi su o Mogućnost višekratne upotrebe
dijelovi primarne ambalaže.
Nedostaci stakla kao pakovnog materijala:
Postoje dva tipa primarnog pakovnog materijala: o Lomljivo je pa stakleni fragmenti mogu dospjeti u produkt tokom transporta ili kontaminanti
o pojedinačno pakovanje – hermetički čuva lijek namjenjen za jednokratnu upotrebu (šprice, mogu penetrirati u produkt kroz pukotine u kontejneru
ampule). Kada se otvore moraju se odmah upotrijebiti. o Neki tipovi stakla otpuštaju alkalije u sadržaj kontejnera što može uticati na stabilnost produkta
o višekratno pakovanje – namjenjeno za višekratnu upotrebu, pakovanje ne veće od 30 ml, uz o Skupo je kada se uporedi sa cijenama plastike
obavezanu upotrebu konzervansa. Obično su to bočice sa gumenim čepom kroz koji se pomoću
igle i šprice ili izvlači dio sadržaja bočice ili se u bočicu sa suhim praškom unosi otapalo. Tabela 1. pokazuje prednosti i nedostatke za upotrebu stakla prije nego plastike kod pakovanja
rastvora za transfuziju.
Opšti zahtjevi za primarnu ambalažu za parenteralne preparate
Tabela 1. Prihvatljivost stakla, polietilena ili polivinil hlorida za rastvore za transfuziju
o Primarna ambalaža (ampule, bočice, špricevi, kontejneri) ne smije da utiče OSOBINE JEDNOG IDEALNOG KONTEJNERA STAKLO POLIETILEN PVC
na stabilnost i kvalitet preparata Transparentnost dobra loša dobra
o Ne smije doći do promjena na površini odgovarajuće primarne ambalaže pri
povišenoj temperaturi i pritisku u toku sterilizacije finalnog preparata Snaga ( lomivost, nelomivost ) loša dobra dobra
o Ambalaža mora da štiti preparat od nepogodnih spoljašnjih uticaja
o Ambalaža treba da omogući relativno lako ispitivanje (uočavanje) eventualno Fizička i hemijska stabilnost dobra dobra prosječna
prisutnih čestica mehaničkih onečišćenja, kontaminacije različitog porijekla
i razlaganja u određenom preparatu Nepropustljivost za mikroorganizme dobra dobra dobra
o Ambalaža treba da bude jeftina kada ili ako se koristi za jednokratnu upotrebu, ili da
Nepropustljivost za gasove i tečnosti dobra loša loša
se može lako prati i ponovo upotrijebiti (uz dokazanu sigurnost za
ponovnu upotrebu). Svjetlosna rezistencija
o Ph.Eur. u opštem propisu za primarnu ambalažu navodi da kontejner ne smije fizički loša dobra dobra
da reaguje sa sadržajem na način da dovede do promjena u karakteristikama Jednostavno punjenje i zatvaranje dobro dobro dobro
preparata.
Lako dostupno loše dobro dobro
Poznavanje karakteristika materijala za pakovanje omogućava racionalan pristup izboru ambalaže i
ukoliko je potrebno alternativnih vidova pakovanja, prije svega vodeći računa o stabilnosti preparata.
Staklo i plastika su materijali koji se koriste kao primarni pakovni materijal.
1/19 2/19
Sastav stakla Jedna od najvažnijih uloga stakla je zaštita proizvoda osjetljivog na svjetlo od razornih efekata UV
zraka. UV zraci mogu biti kompletno filtrirani korištenjem tzv. amber stakla (ćilibarno staklo). Ipak se
Staklo predstavlja amorfnu smjesu silikata alkalnih, zemnoalkalnih i drugih metala. Ova smjesa nema mora imati na umu da boja amber stakla uglavnom potiče od željeznih oksida koji se mogu osloboditi
isti sastav kod svih vrsta stakla. Obično staklo je amorfna smjesa koja se može prikazati: 6SiO2, x R2O u proizvod. Ukoliko postoje indicije da je proizvod osjetljiv na hemijske reakcije koju katalizira
x CaO (R je Na2O ili K2O). Djelimičnom ili potpunom zamjenom alkalnih oksida sa oksidima drugih željezni oksid, mora se koristiti druga vrsta stakla. U tom slučaju proizvod se od UV zraka štiti
baznih ili amorfnih metala mogu se postići različita svojstva stakla, tako da se dobije staklo koje je čuvanjem u neprozirnim kartonskim kutijama.
otporno na toplotu, veće je mehaničke otpornosti, hemijski rezistentnije. Za farmaceutske proizvode koji podliježu procesu sterilizacije radijacijom u formulaciju stakla dodaje
Imamo dvije kompozicije stakla koje se generalno upotrebljavaju: do 1% cerij oksida. To je iz razloga što sterilizacija jonizirajućom radijacijom utiče na staklo tako što
Natrijum soda i borosilikat. ga zatamnjuje što onda inhibira finalnu inspekciju produkata. Cerij oksid, koji je multivalentan kada
se doda formulaciji stakla suprotstavlja se efektu zatamnjenja zauzimajući slobodne elektrone i tako
Natrijum soda staklo minimizira štetne efekte bez dodavanja boja staklu.
se upotrebljava za obično posuđe, stakla za prozore isl. Sirovine za ovu vrstu stakla su lako dostupne i Staklo može biti obojeno sa:
sa umjerenim cijenama. Ovo staklo ima relativno visok termalni ekspanzioni koeficijent i samo o ugljik i sumpor ili željezo i mangan – amber
umjerenu rezistenciju prema sadržanom produktu. Stvarni sastav ovog stakla je više kompleksan nego o jedinjenja kadmijuma ili sumpora – žuto
što njegov naziv govori pa može sadržavati MgO, Al2O3, BaO. o kobaltni okidi ili bakarni okidi – plavo
o željezni oksid, mangan okisid, hrom oksid – crveno
Borosilikatno staklo o floridi ili fosfati – opal
nema široku primjenu, ali ono je puno tvrđe i otpornije na toplotu nego Natrijum soda staklo. Bezbojno staklo se obezbojava dodatkom selenijum oksida, kobaltnog oksida ili reduciranjem
Borosilikatno staklo se upotrebljava za laboratorijsko posuđe, vatrostalno posuđe za kuhanje, a ima i sadržaja željeza ispod 0,03%.
osobine koje omogućavaju sigurnu zaštitu za farmaceutske proizvode. Sve sirovine koje se upotrebljavaju u staklenoj mješavini trebaju biti okarakterisane sigurnim
specifikacijama za veličinu čestica, distribuciju, čistoću i specifične nečistoće.
Zahtjevi za proizvodnju borosilikatnog stakla su mnogo strožiji nego Natijum soda stakla. To je iz U tabeli 1. prikazan je približni sastav stakla
razloga što sastav ovog stakla zahtijeva veće temperature topljenja i veće su cijene sirovih materijala.
Borosilikatno staklo takođe je poznato kao toplotnorezistentno zato što ima niži koeficijent termalne Tabela 2. Približni sastav stakla
ekspanzije nego Natijum soda staklo i veću otpornost prema frakturama pri brzim temperaturnim Soda staklo (%) Prirodno staklo (%)
promjenama. Borosilikatno staklo ima odličnu otpornost prema hemijskim supstancama i to je najveći Silicij 69 – 75 66 -72
argument zbog čega se upotrebljava za laboratorijsko posuđe i za kontejnere za pakovanje Kalcijum oksid 9 -13 1-5
farmaceutika. U borosilikatnom staklu amber boja je posljedica reakcije između željezo oksida i Natrijum oksid i kalcijum 13 -17 7 -10
titanium oksida i borosilikat amber staklo se zove i oksidovani amber. oksid
Aluminijum 0,5 - 2,5 4 -10
Borni oksid / 9 -11
Proiozvodnja stakla i sastav Barijum oksid / 0 -3
Sirovine
Silicijum dioksid (SiO2) poznat kao silika je osnovni sastojak stakla. Staklo se pravi topljenjem
njegovih sastojaka na vrlo visokoj temperaturi 1550ºC. Staklo dobiveno fuzijom i hlađenjem čistog
silicija sastoji se od trodimenzionalne rešetke u kojoj je svaki atom silicija okružen sa četiri atoma
kiseonika što čini tetrahedon. Ova struktura je fizički jaka i vrlo otporna (hemijski i termalno) ali zbog
visoke temperature tačke topljenja teško je sa njim rukovati i oblikovati. Zato se vrši dodavanje
natrijum karbonata (soda) koja razbija neke silicijum-kiseonik-silicijum veze i tako reducira tačku
topljenja. Dvovalentni oksidi i karbonati (kalcijum karbonat i barijum i magnezijum oksid) ne lome
rešetke silicija ali ulaze u kristalnu strukturu i mijenjaju je.
Si – pijesak se vadi iz zemlje hidrauličnim bagerom i sve nečistoće se eliminišu daljom obradom.
Željezni oksid može biti prisutan kao nečistoća i ako je prisutan onda ima efekat na finalnu boju
stakla.
3/19 4/19
Kvalitet produkata od stakla
K2O, MgO, ZnO, Mjehurići gasa se stvaraju u staklu kao rezultat slijedećeg:
SiO2 ≥ 99 Na2CO3 CaCO3 R2OxAl2O3x6SiO2 BaO, PbO o zbog razvijanja gasa koji nastaje raspadanjem karbonata ili sulfata ili i jednih i drugih
% Finiranje, bojenje o zbog zraka uhvaćenog između zrna fino usitnjenih materijala
o zbog izmjena nastalih oksidacijom nekih od materijala
Ovi mjehurići će nestati ako se staklo dovoljno dugo drži u peći za topljenje. Kada je površina
finalnog produkta stakla neravna i nepravilna zbog mjehurića onda se to smatra funkcionalnim
MIJEŠANJE defektom. Ako su mjehurići okruženi staklom to se onda smatra kozmetičkim defektom.
„Cord“ je druga pojava u formaciji stakla koja nije poželjna. Formira se kao rezultat neprimjerene
homogenizacije.
TOPLJENJE
(1500ºC)
FINIRANJE
(1550ºC) Lomljenje Kontrola kvaliteta
KONDICIONIRANJE škarta
(1300ºC) Proizvodnja staklenih kontejnera za parenteralne produkte zahtijeva striktnu kontrolu svih aspekata
procesa, počevši sa sirovim materijalom i završivši sa testiranjem stakla i kontejnera. Cilj programa
kontrole kvaliteta treba biti produkt sa fizičkim i hemijskim specifikacijama i prevenirati mogućnost
OBLIKOVANJE da neprovjereni materijali dođu do farmaceutskih proizvođača. Normalna praksa je da postoje fizički
kao i hemijski zahtjevi u vezi sa svakom sirovinom i ovi zahtjevi se kontrolišu tokom miješanja i
topljenja kao i kod finalnih proizvoda. Posebno je važno obezbijediti da cijela serija bude
30-90min pripremljena sa kvalifikovanim tehnolozima.
na 500ºC OČVRŠĆAVANJE
Poslije procesa proizvodnje slijedeći korak je testiranje finalnog proizvoda. Programi testiranja se
baziraju na slijedećem: Uzorci stakla se prikupljaju dnevno sa svake proizvodne pozicije i zatim se
podvrgnu različitim testovima. Svaki test se izvodi dovoljno često da se utvrdi kvalitet produkta.
INSPEKCIJA I Slijedeće vrijednosti se determinišu:
TESTIRANJE o seal stress
Slika 1. Šematski prikaz o viskozitet
proizvodnje stakla o čvrstoća
PAKOVANJE, o gustina
MAGACIONIRANJE o svjetlosno propuštanje
OTPREMANJE o hemijska postojanost
o hemijske analize
Slika 1. Šematski prikaz
Za većinu proizvođača seal stress je primarni pokazatelj bilo kakve promjene u strukturi stakla.
proizvodnje stakla
Tipični postupak je da se uzorak dnevne proizvodnje koji je plamenom zatvoren uporedi sa
referentnim staklom koje ima isti sastav. Svaka devijacija u sastavu se reflektuje u promjenama u
području zatvaranja. Ako test rezultati pokazuju dovoljno promjena prema internoj specifikaciji
preduzima se korektivna akcija tražeći način za najmanjom modifikacijom serije. Rezultati korektivne
akcije se posmatraju u toku proizvodnje slijedećeg dana.
5/19 6/19
Za staklene kontejnere prema željenoj upotrebi potrebno je izvesti neko od slijedećih ispitivanja: Ispitivanje hidrolitičke aktivnosti sprašenog stakla
1. Hidrolitička otpornost
o Površinska hidrolitička otpornost Na propisan način usitnjeno staklo se ispere acetonom pet puta, upari aceton i osuši. Na 20 g staklenih
o Hidrolitička otpornost sprašenog stakla perli u Erlenmayer tikvici se doda 100 ml vode R i izmjeri početna masa. U drugu tikvicu se naspe
o Hidrolitička otpornost obrađene površine stakla samo voda R i izmjeri. Tikvice se poklope posudom od neutralnog stakla ili aluminijskom folijom i
2. Određivanje arsena autoklaviraju kao i kod postupka A, 30 minuta.
3. Propustljivost svjetlosti za obojene staklene kontejnere
4. Otpornosti na termički šok (samo za kontejnere za humanu krv i derivate krvi) Nakon hlađenja masa izgubljene vode se dopuni. Vrši se titracija sa 0,01 M HCl uz metilcrveno R do
5. Otpornost na centrifugiranje (samo za kontejnere za humanu krv i derivate krvi). pojave boje kao kod slijepe probe. Oduzme se utrošak za slijepu probu od utroška HCl za ispitivani
uzorak i rezultat se izrazi u ml utošene HCl na 10 g uzorka.
Ispitivanje površinske hidrolitičke otpornosti Za uzorak staklenih kontejnera tip I utrošak ne smije biti veći od 2,0 ml, za tip II ili III ne više od 17,0
ml, i za tip IV ne više od 30,0 ml.
Određivanje se izvodi na neiskorištenim kontejnerima. Broj kontejnera koji se ispituju i zapremina
tečnosti neophodna za konačno određivanje navedeni su u tabeli: Ispitivanje propusnosti svjetla
Tabela 3. Broj kontejnera i zapremine tečnosti Od kontejnera se izreže dio pogodan za stavljanje u spektrofotometar. U slijedećoj tabeli su zahtjevi
Zapremina ispitivanog za propusnost svjetlosti:
Zapremina punjenja (ml) Broj kontejnera
rastvora za titriranje (ml)
do 3 minimum 10 25,0 Tabela 5. Parametri za ispitivanje propustvljivosti stakla
3 – 30 minimum 5 50,0 Maksimalni procenat transmisije svjetlosti na talasnim
preko 30 minimum 3 100,0 dužinama od 290-450 nm
Nominalni volumen (ml) Toplotom zapečačeni Kontejneri sa čepovima
Kontejneri se isperu vodom R, osuše i napune deklarisanom količinom vode R, boce i bočice se kontejneri
pokriju posudama od neutralnog stakla ili aluminijskom folijom koja je prethodno dobro isprana do 1 50 25
vodom R, a ampule se zatope. Kontejneri se postave na tacnu autoklava, a ista se postavi u autoklav 1-2 45 20
tako da na tacni ne bude vode. 2-5 40 15
Autoklav se zagrije na 100°C i para izlazi 10 min 5-10 35 13
Temperatura se podigne na 121°C u toku 20 min 10-20 30 12
Temperatura se održava u toku 60 min Iznad 20 15 10
Temperatura se smanji na 100°C u toku 40 min, uz otvaranje ventila.
Kontejneri se izvade iz autoklava i ohlade pod tekućom vodom. Tečnosti iz svih kontejnera se spoje i Proces formiranja staklenih kontejnera
izmiješaju. Definisana zapremina tekućine se prenese u Erlenmayer tikvicu, a ista količina vode R u
drugu tikvicu. Doda se metilcrveno R. Slijepa proba se titrira sa 0,01 M HCl, a zatim i ispitivani Farmaceutski kontejneri mogu biti napravljeni slijedećim procesima:
rastvor do pojave iste boje kao kod slijepe probe. Rezultat se izražava kao razlika u utrošenoj HCl za o oblikovanje duvanjem
titraciju ispitivanog uzorka i slijepe probe, na 100 ml uzorka. o iz staklenih cijevi
Kontejneri za parenteralne proizvode, velikog volumena (LVP), prave se na prvi način, a kontejneri
Tabela 4. Granične vrijednosti rezultata ispitivanja manji od 100 ml (SVP) prave se iz staklenih cijevi.
Zapremina 0,01 M HCl na 100 ml ispitivanog
Zapremina punjenja u ml
uzorka (ml) Proces oblikovanja duvanjem
Stakleni kontejner
Tip I i II Tip III Za ovaj proces upotrebljava se vruće staklo izvađeno iz peći. Staklo mora biti na korektnoj
do 1 ml 2,0 20,0 temperaturi i korektnog viskoziteta da bi formiranje bilo uspješno. Na izlazu iz peći staklo prolazi
1 – 2 ml 1,8 17,6 kroz otvor na donjem dijelu peći gdje par ohlađenih noževa siječe istopljeno staklo. Odsječena
2 – 5 ml 1,3 13,2 količina stakla je dovoljna za izradu jednog kontejnera. Ova količina stakla se ulije u prazan model
5 – 10 ml 1,0 10,2 gdje se pomoću komprimovanog zraka formira boca. Formirana boca se preokrene i prenese u drugi
10 – 20 ml 0,8 8,1 model gdje se postupak završava duvanjem. Formirana boca se izvadi iz modela i zatim ide kroz
20 – 50 ml 0,6 6,1 kontrolisani proces hlađenja, poznat kao očvršćavanje u kojem se boca hladi do sobne temperature.
50 – 100 ml 0,5 4,8 Kontejneri napravljeni ovom metodom mogu biti od čistog stakla ili od obojenog zbog zaštite
100 – 200 ml 0,4 3,8 proizvoda od svjetlosti.
200 – 500 ml 0,3 2,9
Iznad 500 ml 0,2 2,2 Proces proizvodnje kontejnera iz staklenih cijevi
Danner proces je metod koji se koristi za proizvodnju staklenih cijevi.

7/19 8/19
Staklene cijevi mogu se proizvoditi sa precizno kontrolisanim vanjskim dijametrom i debljinom Termalna ekspanzija
zidova. Gornji limit za vanjski dijametar je 40 mm. Ovaj proces može se upotrebljavati za pravljenje
ampula, viala, šprica i za druge različite kontejnere. Vrijednost termalne ekspanzije je važna u determinaciji kako stakleni kontejner podnosi iznenadne
promjene u temperaturi tj. otpornost na termalni šok.
Termalna ekspanzija determiniše stepen do kojeg staklo može sigurno da se vari.
Termalna ekspanzija je karakterističan indikator koji pokazuje do kakvih promjena u dimenzijama
dolazi prilikom promjena u temperaturi.
U većini slučajeva staklo se širi kada se zagrijava i skuplja kada se ohladi. Ako je termalni ciklus
dovoljno spor, nema drastičnih efekata na staklo.
Za soda kreč staklo, gdje je termalna ekspanzija visoka, stres je visok i mogućnost frakture je velika.
Borosilikatno staklo ima niži koeficijent termalne ekspanzije i podnosi temperaturne promjene bez
pucanja. To je veoma važno u procesima gdje imamo relativno brze temperaturne promjene kao što je
suha sterilizacija i neki drugi procesi. Koeficijent termalne ekspanzije uglavnom zavisi od sastava
stakla.
Hemijska postojanost
Slika 2. Danner proces za proizvodnju staklenih cijevi Hemijska stabilnost stakla za farmaceutsku upotrebu je okarakterisana rezistencijom stakla prema
otpuštanju topivih minerala u vodu koja je u kontaktu sa staklom. Ovo je poznato kao hidrolitička
Drugi tip procesa sa cijevima je Vello proces. U ovom procesu tečno staklo prolazi kroz otvor između rezistencija.
horizontalnog prstena i vertikalnog kaiša. Kod ovog procesa formiranje cijevi je brže jer se staklo Jedan od mnogih razloga što se staklo upotrebljava kao pakovni materijal više u odnosu na druge
hladi brže. materijale je otpornost stakla na hemijsku koroziju.
Karakteristike staklenih kontejnera Hemijska postojanost stakla varira od visoko nestabilne do visoko stabilne, zavisno od kompozicije
stakla i upotrijebljenog rastvarača. Stakla koje se upotrebljava za pakovanje parenteralnih produkata i
Ako se pravi komparacija između procesa formiranja duvanjem i proizvodnje iz staklenih cijevi, u direktnom su kontaktu sa parenteralnim tečnostima moraju imati dobru hemijsku stabilnost.
kontejneri dobiveni iz staklenih cijevi imaju manje težine i preciznije kontrolisane dimenzije,
postignuta je bolja uniformnost kod debljine zidova i dna kontejnera i prihvatljiviji su za sistem
automatske inspekcije. Hemijske analize se baziraju na mjerenju gubitka težine, promjeni u kvalitetu površine stakla ili
Kontejneri napravljeni iz cijevi imaju maksimum kapacitet 50 -100 ml i vanjski obim 40 mm. Proces gotovog kontejnera ili analizi otopine koja je bila u kontaktu sa staklom. Kada je staklo „napadnuto“
oblikovanja duvanjem je prihvatljiviji za kontejnere većeg volumena. Cijevi koje se upotrebljavaju za sa vodom pod uslovima ubrzanog testa, pH otopine raste kao rezultat procesa izmjene jona između
kontejnere se proizvode sa strogim kontrolisanjem dimenzija, uključujući debljinu zidova, poprečni alkalija (najprije Na+) sadržanih u staklu i hidrogen jona iz otopine.
presjek i glatkoću. Iz razloga što se ove dimenzije strogo kontrolišu, kontejneri malih volumena mogu
se napraviti sa mnogo više preciznosti. U isto vrijeme kontejneri napravljeni iz cijevi mogu pokazati Viša pH vrijednost = manja postojanost stakla.
više različitih defekata stakla nego duvanjem modelirani kontejneri.
Stepen promjene pH vrijednosti može se odrediti titracijom otopine diluiranom kiselinom. Stepen
promjene pH se utvrđuje na osnovu utroška kiseline za neutralizaciju alkalija. Dodatno, stepen uticaja
Druga bitna razlika između ova dva tipa kontejnera je sastav unutrašnje površine. Da bi staklo bilo vode na staklo može se utvrditi analizom otopine na specifične sastojke, uključujući natrijum,
formirano u određenu formu/kontejner, mora biti podvrgnuto visokoj temperaturi. Iz tog razloga aluminijum, kalcijum i silikon. Vrlo postojano staklo će rezultirati manjim volumenom kiseline i
većina isparljivih sastojaka stakla ima tendenciju „bijega“ na površinu i kondenzacije u hladnim nižom koncentracijom ispitivanih sastojaka u otopini.
regionima. Ovaj defekt je minimalan u procesu formiranja duvanjem zato što se svaki dio procesa
formiranja odvija na nižim temperaturama što smanjuje tendenciju isparavanja. Jaka kiselina u kontaktu sa staklom kida silika mreže. U slučaju jakih alkalnih otopina, stepen uticaja
se uduplava sa svakih 10ºC porasta temperature ili svakim porastom u pH jedinicama. Uobičajeno se
Sa druge strane kontejneri napravljeni iz cijevi se formiraju novim zagrijavanjem cijevi u specifičnim staklo sa visokom postojanošću na alkalije upotrebljava za laboratorijsko posuđe. Borosilikatno staklo
regijama cijevi. Rezultat je da su neki dijelovi kontejnera izloženi vrlo visokim temperaturama, dok su generalno ima visoku postojanost prema vodi.
drugi dijelovi na sobnoj temperaturi. Tipičan primjer za ovo je formiranje dna viale. Zahtijevana Komparacija hemijske postojanosti Natrijum soda stakla i borosilikatnog stakla pokazuje da je
temperatura stakla uzrokuje isparavanje natrijum oksida, zajedno sa nekim hloridima. Ova smjesa borosilikatno staklo mnogo postojanije od Natrijum soda stakla jer je pokazano da zahtijeva za 10-20
kondenzuje na unutrašnjim zidovima viale. Ovo se zove formiranje filma ili «bloom». Ovaj film se puta manje kiseline za neutralizaciju otopine.
može ukloniti kasnijim pranjem. USP klasificira staklo u skladu sa sadržajem alkalija oslobođenih iz stakla, kada je ono u kontaktu sa
vodom pod određenim uslovima.
Staklo tip I je materijal izbora za pakovanje parenteralnih proizvoda malog volumena. Iako specifični
tretman površine stakla nije uobičajeni zahtjev, to samo povećava pozitivne karakteristike kontejnera.
9/19 10/19
U mnogo slučajeva staklo tip I se upotrebljava za pakovanje produkata koji su alkalni ili mogu postati Tretman kontejnera napravljenih iz staklenih cijevi ima mnogo značajniji rezultat zato što neželjeni
alkalni prije isteka njihovog roka trajanja. efekti ostataka formiranih naslaga mogu izazvati velike promjene kod produkata sa visokim pH koji se
obično pakuju u ampule i viale (bočice) napravljene iz staklenih cijevi. U osnovi se dešava ista
Faktori koji utiču na staklo reakcija kao kod blow molded kontejnera.
Kontejneri podvrgnuti površinskom tretmanu pokazuju izrazito poboljšanje u hemijskoj inertnosti
Slijedeći faktori trebaju biti uzeti u obzir kada se upotrebljavaju stakleni kontejneri: Proizvodi pakovani u ovakve kontejnere ostaju nepromjenjeni kroz dug vremenski period. Poboljšanje
o termalne osobine i fizički dizajn kontejnera mogu biti važni u proizvodnim situacijama unutrašnje površine, kao rezultat ovog tretmana je permanentno i ne uništava se ni ponovljenim
o ako je završeni proizvod osjetljiv na neke jone (barijum ili kalcijum) staklena formulacija treba autoklaviranjem.
da isključi te jone
Dodatni faktori koji utiču na staklo uključuju veličinu, metod izrade, uslove skladištenja kontejnera Dodatni razlog za tretman unutrašnje površine boca je poboljšanje postojanosti Natrijum soda
prije upotrebe, procedure pranja i pretretman, uslovi sušenja, metode aplikacije, sastav. staklenih boca. Normalno površinska inertnost ovog stakla nije ni približno kao kod borosilikatnog
stakla. Površinski tretman može omogućiti da se onda u ove boce pakuje proizvod koji se normalno u
njih ne pakuje. Razlog za ovo je uglavnom ekonomski jer su ove boce manje skupe od borosilikatnih.
Tabela 6. daje primjere kako se signifikantne promjene u pH vrijednosti mogu desiti u staklenim
kontejnerima. Ove promjene mogu biti dovoljne da uzrokuju degradaciju mnogih aktivnih sastojaka.
Tabela 6. pH promjene u polivinil hlorid bocama i staklenim bocama

pH poslije 7 sedmica na
Testna tečnost Kontejner Početna pH
50ºC
PVC 5,45 5,00
Pročišćena voda
Staklo 5,75 9,50
PVC 5,40 5,00
Etil alkohol ( 8% w/v )
Staklo 5,70 9,30
Tretman unutrašnje površine staklenog kontejnera
Ako jedan agresivan produkt sa pH 8 ili više pakujemo u borosilikatni kontejner onda se za takav Slika 3. Površinski tretirano staklo
kontejner zahtijeva tretman unutrašnje površine. Sa druge strane, staklo „napadnuto“ produktom
rezultira kontaminacijom sa topivim i netopivim produktima reakcije. Ovo se kasnije manifestuje Površina stakla može biti tretirana sa organskim silikonom čime se povećava hidrofobnost površine i
pojavama koje nazivamo: ljuspice, svjetlucanje i sl. Ove ljuspice su u biti silika koja je odvojena sa povećana drenaža sadržaja ampule/bočice. Oblaganje se postiže uranjanjem čistih i suhih
površine stakla. Njihovo prisustvo je direktan pokazatelj agresivnog uticaja na staklo. ampula/bočica u organsku otopinu silikona, obično dimetilsiloksan, potom se kuhaju (temp. od 150
ºC) kako bi se fiksirao silikon za površinu. Na ovaj način se reducira pjenjenje i povećava drenaža
Podesan površinski tretman povećava otpornost na „napad“ i kao rezultat imamo stakleni kontejner sadržaja ampule/bočice. Na ovaj način se ne reducira ekskrecija alkalnih materija iz matriksa stakla ili
koji može da sadrži produkt koji ima pH vrijednost 8 ili više ali bez štete. Baza cijelog ovog procesa je ljuštenje/raslojavanja mehanički slabe površine obogačene silikonom.
ukloniti alkalije sa površine stakla što rezultira poboljšanjem otpornosti na uticaj vodenih otopina.
Izmjena Na jona u staklu hidrogen jonom u otopini rezultira porastom pH otopine; ovo može ubrzati
napad na osnovnu strukturu stakla. Klasifikacija stakla
Ako hidrogen joni ne mogu lako napustiti otopinu zato što ima vrlo malo labilnih Na jona sa kojima
se vrši izmjena imaćemo mali porast pH i u tom slučaju mali uticaj na staklo. Hemijska specifikacija staklenog posuđa prvi put se definisala u USP XII u kojoj je data specifikacija
staklenog posuđa kao kontejnera za injekcije.
Uobičajeni način uklanjanja površinskog natrija je pomoću reakcije sa sulfur dioksidom u prisustvu Prema Evropskoj i Američkoj farmakopeji postoje 4 tipa stakla u farmaceutici:
kisika ili pomoću reakcije sa sulfur trioksidom. Produkt reakcije je Na sulfat.
Površinski tretman duvanjem modeliranih kontejnera (blow molded) sastoji se iz nekoliko koraka: o Tip I – neutralno ili borosilikatno
o Tip II – soda staklo sa površinskim tretmanom
Svježe formirane boce prije nego što se stave u peć za očvršćavanje još su na visokoj temperaturi. Ove o Tip III – soda staklo sa ograničenim alkalitetom
boce se pune sa jednom ili nekoliko slijedećih gasnih mikstura: sulfur trioksid, sulfur dioksid i o Tip IV – soda staklo (nije za parenteralnu upotrebu)
oksigen ili 1,1-difluoretan.
Reakcija ovih gasova sa površinom počinje odmah jer temperatura boca ubrzava reakciju. Produkt Klasifikacija stakla odnosno staklene ambalaže bazirana je na razlici hemijske ili hidrolitičke
reakcije Na sulfat se jasno vidi u hladnim bocama kao bjeličasta zamagljenost koja se poslije lako rezistencije određenog stakla u direktnom kontaktu sa vodom. („vodeni napad“) Stepen ovog
uklanja u procesu pranja. „napada“ je determinisan količinom alkalija oslobođenih iz stakla pod uticajem napadačkog medijuma
i pod određenim uslovima.
11/19 12/19
PhEur definicija:
Tip I - borosilikatno staklo Soda staklo sa niskom hidrolitičkom rezistencijom. Ono je prihvatljivo za čvrste preparate i za neke
tečne ili polučvrste preparate koji nisu za parenteralnu primjenu.
Tip I je borosilikatno staklo sa oko 80% SiO2 i 10% B2O3 i malim prisustvom Al2O3 i Na2O. To je
staklo najboljeg kvaliteta. Ono je inertno i ima najmanji koeficijent termalne ekspanzije (može se
višestruko autoklavirati). Posjeduje visoku hidrolitičku rezistenciju dobivenu hemijskom Tipovi staklenih kontejnera
kompozicijom stakla. Ovo staklo se upotrebljava za pravljenje ampula i bočica za parenteralnu
primjenu. Može se koristiti za sve parenteralne proizvode. Boce: Najčešće imamo amber medicinske boce. Dostupne su u veličinama od 50 do 500 ml i obično
USP (Američka farmakopeja) daje slijedeći opis ovog stakla: su sa sa čepovima na zavrtanje.
„Visoko rezistentno borosilikatno staklo, najčešće se koristi za pakovanje kiselih i neutralnih Boce kapaljke: Boce kapaljke za oči, nos i uho su heksagonalnog oblika. Najčešće su u dimenzijama
preparata. Tamo gdje studija stabilnosti pokaže prihvatljivost upotrebljava se i za alkalne preparate.“ od 10 i 20ml.
zz
PhEur (Evropska farmakopeja) opisuje tip I stakla ovako:
„Neutralno staklo sa visokom hidrolitičkom rezistencijom koja potiče isključivo od hemijske
kompozicije samog stakla. Ovo staklo je upotrebljivo i za krv i krvne komponente.“
Tip II – soda staklo sa površinskim tretmanom
Dealkalizirana forma soda stakla uz visok nivo Na2O i CaO. Ovo staklo je manje rezistentno nego tip
I, ali više nego tip III. Da bi se napravio ovaj tip stakla potrebno je izvesti tretman unutrašnje površine
stakla. Tip II ima nižu tačku topljenja nego tip I pa je lakši za proizvodnju i jeftiniji te ima viši
koeficijent termalne ekspanzije.
USP definicija:
„Soda staklo je dealkalizovano i upotrebljava se za pakovanje kiselih i neutralnih parenteralnih
preparata i takođe tamo gdje stabilnost pokaže prihvatljivost upotrebljava se za alkalne parenteralne
preparate.“ Slika 4. Boca i boca kapaljka
PhEur definicija:
„Soda silika staklo sa visokom hidrolitičkom rezistencijom. Ova ambalaža podesna je za kisele i Kontejneri za parenteralne proizvode
neutralne vodene preparate za parenteralnu primjenu.“
Ampule i viale su stakleni kontejneri koji se primarno upotrebljavaju za pakovanje lijekova
Tip III – soda staklo sa ograničenim alkalitetom namjenjenih za injekcije.
Ampule su jednodozni kontejneri koji se pune i hermetički zatvaraju.(Slika 4.)
Može se koristiti za pakovanje parenteralnih otopina premda postoji opasnost difuzije ili migracije Viale, koje mogu sadržavati jednu ili više doza lijeka su hermetički zatvorene gumenim zatvaračem
topivih komponenti stakla u proizvod (izbjegavati!). Na ovaj način se povećava pH proizvoda i koji drži krimpovani (uvijeni) aluminijski prsten. (Slika 5.)
smanjuje mehanička snaga oštećene površine što može rezultira pojavom staklenih fragmenata u Ampula se otvara lomljenjem na najmanjem dijametru koji se naziva suženje.
proizvodu.
Soda staklo je prihvatljivo za one situacije gdje mali alkalitet na površini neće uticati na proizvod i
gdje ekstrakcija metalnih jona ne povećava neželjene reakcije. Alkalne soli poput natrijum citrata,
tartarata ili fosfata pogotovo nakon autoklaviranja, mogu izazvati ljuštenje površine stakla. Zbog toga
što je jako reaktivno koristi se za pakovanje anhidrovanih tečnosti i drugih suhih preparata.
USP definicija:
„Ova amabalaža se obično ne koriste za parenteralne preparate izuzev u slučajevima kada se testovima
potvrdi da je za neki proizvod prihvatljiv ovaj tip stakla.“
PhEur definicija:
„Ovo je soda staklo sa samo umjerenom hidrolitičkom rezistencijom. Ono je prihvatljivo za nevodene
preparate za parenteralnu primjenu, za praške za parenteralnu primjenu i za druge proizvode.“
Tip IV
USP definicija:
Namjenjeno za pakovanje neparenteralnih proizvoda tj. za pakovanje oralnih proizvoda.
13/19 14/19
Pravilan izbor plastičnog materijala nužan je da bi se postigle fizičke i hemijske osobine koje proizvod
mora imati. Potrebno je poznavati sve osobine bazičnog polimera kao i svih aditiva koji mu se dodaju
(plasticizeri, stabilizeri, punila, boje, antistatične materije, lubrikanti, antioksidansi i UV absorberi
idr.).
Vrste plastičnih materijala
Najčešće korišteni plastični materijali su (prema Ph.Eur.):

o Materijali na bazi plastificiranog polivinilhlorida za ambalažu za humanu krv, derivate krvi i za
vodene rastvore za i.v. infuziju (sadrže polimere dobijene polimerizacijom vinilhlorida velike
molekulske mase i različitih aditiva). Prema farmakopejskim zahtjevima sadržavaju ne manje od
55% polivinil hlorida. Od boja jedino se dodaje ultramarin plava, ali ne za kontejnere za krv i
krvne derivate. Polivinilhlorid (PVC) je transparentan, jeftin, lako lomljiv, propustan za gasove i
Slika 5. Ampule i bočice (viale) vodenu paru. Otpušta plasticizere i čestice. Polivinilhlorid je lomljiv polimer sa kojim se može
formirati transparentan proizvod ako mu se dodaju plasticizeri. Za parenteralnu upotrebu PVC
sadrži do 30% plasticizera dioktilftalata. U određenim situacijama, naročito ako proizvod sadrži
3. Plastika kao primarni pakovni materijal hidrofobne materije kao što su npr. krvni produkti, ovaj plasticizer može u vidu uljanih kapljica
da pređe u proizvod. Premda je PVC sam po sebi netoksičan, startni monomer vinilhlorid je
Osnovna komponenta plastičnog primarnog materijala su različite vrste termoplastičnih polimera. To nepoželjan jer izaziva akutnu toksičnost i kancerogenost. Stoga su definisane dozvoljene
su visokomolekularne mase koje zagrijavanjem, pod pritiskom ili kombinacijom toplote i pritiska količine monomera u sastavu PVCa. Prednost PVCa je u tome što se lako oblikuje, lako se
mogu da teku i da se oblikuju. Generalno se dijele na termoplastiku (čvrste na sobnoj temperaturi ali zatvara (varenje) u kese u toku proizvodnje nakon punjenja. Lako se štampa tekst na površini
mogu omekšati zagrijavanj pod pritiskom) i termoseting plastiku (kada se jednom formira postaje plastike. Nedostatak je relativno velika propustljivost za kiseonik i vodenu paru. Ovo se može
otporna na toplotu i ne može se topiti ili proticati). kontrolisati pažljivim transportom, skladištenjem i pakovanjem u dvostruke vrećice, obično od
Uz polimere se mnogo koristiti različiti aditivi poput plasticizera, punila, antistatičnih materijala, polietilena ili aluminijuma. PVC vrećice se sterilziraju u autoklavu a u fazi hlađenja pritisak se
antioksidanasa idr. U većini slučajeva ovi materijali nisu hemijski vezani za osnovnu plastičnu masu i održava upumpavanjem sterilnog filtriranog zaraka kako bi se spriječilo stvaranje „balona“.
mogu migrirati iz plastike u proizvod što u mnogome ovisi od prirode proizvoda ali i uslova čuvanja. o Poliolefini – dobijaju se polimerizacijom etilena ili propilena ili kopolimerizacijom ovih
Većina polimera ne podnosi povišenu temperaturu i imaju relativno visoku permeabilnost vodene supstanci sa ne više od 20% viših homologa, karboksilnih kiselina ili estera. Mogu sadržavati
pare. Neki plastični materijali su propusni i za kiseonik. najviše tri stabilizatora, lubrikanse i sl, izabrane za specifični produkt
o Polietileni niske gustine za ambalažu za preparate za parenteralnu primjenu i oftalmološke
Dobre osobine plastične ambalaže su: preparate – dobijaju se polimerizacijom etilena pod visokim pritiskom u prisustvu kiseonika ili
o Otpornost na udar i lom (fragmenti plastike su manje opasni) slobodnih radikala kao katalizatora. Bez aditiva.
o Fleksibilnost o Polietileni visoke gustine za ambalažu za preparate za parenteralnu primjenu – dobijaju se
o Niska gustina i mala masa (lakša od stakla) polimerizacijom etilena pod visokim pritiskom u prisustvu katzalizatora. Mogu sadržavati ne
o Lako i raznoliko se oblikovanje više od tri stabilizatora, koji su tačno određeni. Polietilen (PE) - inertan, transparentan, relativno
o Niska cijena. nepropusan za paru i kiseonik, ne sadrži plasticizere. Tri bazična polietilena se koriste: linearni
o Lakše rukovanje polietilen niske gustoće (LLDPE); polietilen niske gustoće (LDPE) i polietilen visoke gustoće
(HDPE). Mješavina voska i HDPE dobiva se plastika od koje se mogu modelirati ampule i boce.
Nedostaci plastične ambalaže su: Oni su lagani, inertni, realtivno nepropusni za vodenu paru i kiseonik i mogu se bez dodatka
o Manja hemijska inertnost od stakla tip I plasticizera modelirati u različite oblike. Mogu se zatvarati temperaturom i mogu se
o Propustljivost za vodenu paru, kiseonik i isparljive supstance (propusnost sa obje autoklavirati do 118 ºC. Mogu se istanjiti te prirediti transparentni proizvodi.
strane zida) tako da se aktivna supstanca lijeka (proizvod) može razgraditi o Polipropilen za ambalažu za preparate za parenteralnu primjenu – sastoji se od homopolimera
ili koncentrirati (uslijed gubitka vode) propilena ili kopolimera propilena sa maksimalno 20% etilena ili je smjesa polipropilena sa
o Mogućnost adsorbovanja nekih supstanci na primarnu ambalažu (inzulin, vitamin A, maksimalno 20% polietilena. Može sadržavati stabilizatore. Polipropilen (PP) - transparentan,
varfarin natrij se adsorbiraju na kese i tube od PVC-a), a neke prolaze kroz plastiku otporan na toplotu, mala propustljivost za gasove i paru ali lomljiv ako se skladišti na nižim
(nitroglicerol) temperaturama. (hlađenjem ili dužim stajanjem postaju lomljivi). Polipropilen je mnogo skuplji
o Osjetljivost na povišene temperature pri toplotnoj sterilizaciji (topljenje od polietilena, imaju dobre termalne osobine, plasticizeri uglavnom nisu potrebni. Nedostatak je
ili omekšavanje) (mogu se sterilizirati prazni etilen oksidom ili radijacijom, što proizvod nije transparentan te je vizuelna inspekcija nemoguća.
uz mjere opreza) o Etilenvinilacetat kopolimer za izradu kontejnera i cjevčica za preparate za TPN – dobija se
o Mogućnost migracije aditiva iz plastike u preparat (plastifikatori i antioksidansi, kopolimerizacijom smjese etilena i vinilacetata. Sadrži stabilizatore i neke aditive.
zato plastične materije moraju imati što je moguće manje aditiva) o Silikonski elastomer za izradu zatvarača i cijevi – dobija se unakrsnim vezivanjem linearnih
o Netransparentnost (problem pregleda, vizuelni ili automatski, sadržaja polisiloksana.
injekcija zbog neprozirnosti plastike)
15/19 16/19
Od ostalih materijala: Ispitivanja plastičnih kontejnera
o Polimetilpentan - transparentan, jak, otporan na toplotu, skup.
o Polikarbonat - transparentan, otporan na toplotu, lomljiv, propustiv za vodenu paru. Ispitivanja propisana za različite plastične kontejnere su različita u ovisnosti o vrsti materijala i
namjeni kontejnera, a obuhvataju ispitivanja:
Za svaki od navedenih materijala postoje podaci o osobinama, identifikaciji i ispitivanjima. Ovi o otpornosti na centrifugiranje,
materijali su najčešće u obliku finih zrnastih prašaka, granula i listića ili vlakana. Većina njih je o otpornosti na istezanje,
bezbojna, providna ili blijedožuta. Propisana ispitivanja su obimna i obuhvataju ispitivanja različitih o curenje,
stabilizatora i aditiva koji ulaze u sastav pojedinih plastičnih materijala. o propustljivost vodene pare,
o pražnjenje pod pritiskom,
Dodaci plastici o brzinu punjenja,
o otpornost na variranje temperature,
U tabeli prikazani su najčešće korišteni dodaci plastici i njihova uloga. o transparentnost,
o ekstraktibilne materije.
Tabela 7. Dodaci plastici Dodatni zahtjevi za kontejnere se tiču indiferentnosti, mogućnosti adsorpcije i oslobađanja supstanci u
Namjena Razlog Primjer preparat.
Plasticizer Lomljivost smola fleksibilnija i olakšano Esteri ftalatne masne kiseline
zavarivanje (dioktilftalat)
Lubrinkant i Pomažu u oblikovanju i spriječavanju Cink ili magnezijum stearat, Gumeni čepovi
klizna sredstva ljepljenja za opremu parafin, polietilenski voskovi
Antistatik Spriječavaju naelektrisavanje za vrijeme Kvaternerne amonijeve soli Da se omogući uvođenje sterilne igle hipodermalnog šprica u višedoznu bočicu i omogući potpuno
procesa ili skladištenje zatvaranje odmah po povlačenju šprica, svaka bočica je zatvorena gumenim čepom, kojeg na mjestu
Stabilizer Poboljšana otpornost na toplotu i Soli masne kiseline, drži aluminijska kapa.
svijetlost anorganski oksidi, Gumeni čepovi se sastoje od više sastojaka koji su plastificirani i izmiješani na povišenoj temperaturi
organometali u mašinama za mljevenje. Plastificirana mješavina se stavlja u kalupe i vulkanizira pod visokim
Antioksidans Prolongiranje oksidativne razgradnje Butilat hidroksidi, toluen pritiskom i temperaturom. U toku ovog procesa polimerni lanci se ukrštaju sa vulkanizirajućim
Boje i pigmenti Daju boju ili poboljšavaju otpornost na Titanijum oksid, željezni oksid agensom, što daje čepu elastičnost. Elastomeri se proizvode iz prirodnih ili sintetskih supstanci
svjetlost polimerizacijom, poliadicijom ili polikondenzacijom.
Postoje dva tipa gumenih čepova – tip I koji se zahtijeva i zadovoljava sve zahtjeve za p.e. proizvode,
i tip II, koji zbog hemijskog sastava nije prikladan za posebne namjene.
Plastični kontejneri
Plastični kontejneri i zatvarači uključuju:

o Sterilne plastične kontejnere za humanu krv i derivate krvi – jedan ili više polimera, ako je
neophodno i aditivi. Ne smije biti otpuštanja monomera, ili drugih supstanci. Mogu sadržavati
antikoagulanse
o Prozirne sterilne kontejnere od plastificiranog PVC-a za humanu krv i krvne derivate
o Sterilne kontejnere od plastificiranog PVC-a za humanu krv koja sadrži antikoagulantni rastvor
o Plastične kontejnere za vodene rastvore za i.v. infuziju
o Sterilne špriceve za jednokratnu upotrebu
o Gumene zatvarače za kontejnere za vodene preparate za parenteralnu primjenu.
Slika 6. Čepovi za parenteralne preparate
Fizička svojstva čepova koja su kritična pri izboru čepa su:

o Elastičnost – osigurava prijanjanje za grlić boce ili drugi otvor, i ponovno zatvaranje nakon
izvlačenja igle
o Tvrdoća – osigurava čvrstoću, ali ne pretjeranu otpornost prolazu igle
o Fragmentacija
o Permeabilnost za prolazak gasova
o Curenje dispergovanih supstanci iz čepa u produkt – da se ovo spriječi, kontaktne površine se
uglavnom presvlače teflonom.
17/19 18/19
Čepovi moraju biti takvi da:
o Komponente preparata u kontaktu sa čepom se ne adsorbiraju na površinu čepa
o Čep ne otpušta supstance u preparat, čime bi ih učinio toksičnima.
Tabela 8. prikazuje koji sastojci ulaze u sastav jednog gumenog čepa:
Tabela 8. Sastav gumenih čepova

Sastojak Primjeri
Elastomer Prirodna guma
Neopren
Vulkanizirajući agens Sumpor
Peroksid
Akcelerator Cink dibutiltiokarbamat
Aktivator Cink oksid
Stearinska kiselina
Antioksidans Dilauril tiodipropionat
Plastifikator/lubrikans Parafinsko ulje
Silikonsko ulje
Punila Karbon crno
Barij sulfat
Pigmenti Anorganski oksidi
Karbon crno
19/19

If Ii Prva Parcijala Predavanja Vježbe

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

If Ii Prva Parcijala Predavanja Vježbe

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UNIVERZITET U SARAJEVU

1 Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 2

Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 3

Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 5

Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 7

 Variranje mase  ispitivanje se, kada je to propisano, vrši prema

Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 11

Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 13

Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 15

Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 17

Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 19

Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 21

 kapsule koje su prethodno ispitane u kiselom

Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 25

 tvrde želatinske kapsule su prvi put proizvedene

 Želatina je idealan materijal zbog toga što je

Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 29

Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 31

 Tvrde kapsule napravljene od hipromeloze imaju

Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 35

Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 37

 Količinu, kao i debljinu vezanog želatinoznog sloja

zatim slijedi kontrola želatinoznih dijelova i oni SKLADIŠTENJE PRAZNIH KAPSULA

Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 41

Tabela 1. Vrste formulacija za punjenje kapsula

 prve mašine za proizvodnju kapsula koristile

Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 49

 Danas se najviše koriste mašine koje koriste

 Proizvođači mašina koje koriste dozirni disk i

Kapacitet punjenja kapsula

Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 59

Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 61

 Koncept kvaliteta utemeljenog kroz dizajn

 Kvalitet predstavlja prikladnost aktivne  Gotovi proizvod (lijek) visokog kvaliteta je

 Navedene smjernice zajednički predlažu

 Smjernica ICH Q8(R2) predlaže sadržaj

Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 73

 Smjernica naglašava da se kvalitet ne može

 Procjena rizika je sistemski proces

Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 79

 ICH Q10 predstavlja potporu industriji i

Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 81

 Kontrole mogu uključiti:

Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 83

 Smjernica ICH Q12, Upravljanje životnim

 Smjernica potiče proizvođače da usvoje

Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 89

 Primjenom QbD koncepta značajno se:

 QbD konceptom identificiraju se osobine

Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 95

 Kritični parameter kvaliteta je:

Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 99

 Identificiranje potencijalnih kritičnih  Popis potencijalnih kritičnih parametara

Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 103

 Procjena rizika je dragocjen, naučno

Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 105

Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 107

 Odnos između ulaznih parametara procesa

Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 111

 Strategija kontrole mora biti definirana na

Prof. dr. Edina Vranić Industrijska farmacija II 113

Tabela 1. Komparacija empirijskog (tradicionalnog) i

Tabela 1. Komparacija empirijskog (tradicionalnog) i Tabela 1. Komparacija empirijskog (tradicionalnog) i