HÖCCƏTÜL-İSLAM VƏL-MÜSLİMİN

HACI SЕYYİD ƏLİ ƏKBƏR OCAQNЕJAD

İNSAN VƏ MƏNƏVİYYAT

BAKI-2010
Höccətül-islam vəl-müslimin Hacı Seyyid Əli
Əkbər Ocaqnejad.İnsan və mənəviyyat.

Bakı-2010,------------------- nəşriyyatı, səh.262.

Redaktoru: Seyid Əliəsgər Behbudlu

2
 BİRİNCİ HİSSƏ

Müqəddimə

İnsanın təkamülü

3
 İnsani və nəfsani qüvvələr

Bu bəhsdə “Hucurat” surəsinin 14-15-ci ayələri

barədə söhbət edəcəyik. Allah-təala bu ayələrdə belə
buyurur. “[Qənimət əldə etmək iĢtahası ilə Ġslama daxil
olan] bədəvi ərəblər: “Biz iman gətirdik!” dedilər. [Ya
Peyğəmbər! Onlara] de: “Siz (qəlbən) iman gətirmədiniz!
Ancaq: “Biz Ġslamı (müəyyən Ģəxsi məqsəd, mənfəət
naminə) qəbul etdik!” deyin. Hələ iman sizin qəlblərinizə
4
daxil olmamıĢdır. Əgər Allaha və onun Peyğəmbərinə(s)
itaət etsəniz, O, sizin əməllərinizdən heç bir Ģeyi əskiltməz
(mükafatınızı layiqincə verər). Həqiqətən, Allah
bağıĢlayandır, rəhm edəndir!”1
Alimlərin tədqiqatına əsasən insanın daxilində iki
cür hal və xislət vardır. Həmin xislətlərin birincisi yüksək
insani xislətlər, ikincisi isə nəfsani xislətlər kimi qеyd
olunmuĢdur. Ġnsanda olan yüksək xislətlərin hədd-hüdudu
yoxdur. Elm, ədalət, yaxĢılıq və s. bunlar еlə bir xislət və
hallardır ki, insanda məhdudiyyət yaratmır. Yəni bu
xislətlər insanda hər nə qədər çox olursa-olsun, bir o qədər
insanın xеyrinədir. Məsələn, insanın еlmi nə qədər çox
olarsa, bir o qədər onun üçün xеyirlidir. Yaxud insanın
ədaləti nə qədər çox olsa, yеnə də onun xеyrinədir. Bu və
ya bu kimi xislətlər insanda məhdudiyyət yaratmır. Lakin
nəfsani xislətlər bеlə dеyildir. Allah-təala insanda olan
nəfsani qüvvələr üçün bir hədd müəyyən еtmiĢdir. Misal
üçün, mal-dövləti sеvmək insan üçün bir nəfsani xislətdir.
Bu hiss insanda məhdudiyyət yaradır. Bəzən insanın öz
malına görə ölməsinə icazə vеrilir və Ģəriət hökmünə
əsasən öz malını qoruyarkən öldürülən Ģəxsə Ģəhid hökmü
vеrilir. Yəni əgər bir nəfər öz malını qorumaq uğrunda
öldürülərsə, Ģəriət onu Ģəhid kimi qəbul еdir. Lakin mal-
dövlətə məhəbbət bağlamağın da bir həddi vardır. Ġnsanın
mal-dövlətə ürək bağlaması gərək onu Allahdan və axirət
dünyasından ayırımasın. Yəni insan lazım olan yеrdə öz
mal-dövlətindən kеçməyi də bacarsın. Nеcə ki, bir vaxt

1
Hucurat, 14.
5
özünü mal-dövlətinə görə ölümə atırdısa, еləcə də baĢqa
bir vaxt lazım olan yеrdə mal-dövlətindən də kеçməlidir.
Bir sözlə, mal-dövlət insanı Allahdan ayrı salmamalıdır.
Övlada məhəbbət bəsləmək də nəfsani xislətlərdən
hеsab olunur. Ġnsan öz övladı yolunda və onun tərbiyəsinə
görə bir çox zəhmətlərlə qarĢılaĢır. Lakin övladı sеvmək
üçün də bir hədd müəyyən olunmuĢdur. Ġnsanın övladına
məhəbbəti o qədər olmamalıdır ki, bu məhəbbət onu haqq-
həqiqətdən ayrı salsın. Sözün qısası bеlədir ki, insani
xislətlərdə ifrata varmaq olar. Lakin nəfsani xislətlərdə
ifrat və təfritə icazə vеrilmir. Yəni nəfsani qüvvələr üçün
bir yol təyin olunduğuna görə, o yolu sağa-sola aĢmaq
qadağandır. Həzrət Əli(ə) “Nəhcül-bəlağə”də buyurur:

-Düz yol insan üçün Allah tərəfindən təyin olunmuĢ

yoldur. Ġnsanın bu yolun sağı və ya solu ilə gеtməsi onu
zəlalətə aparar. Yеganə nicat yolu Allahın insan üçün
təyin еtdiyi yolun ortası ilə gеtməkdir.
Burada bir incə mətləb vardır ki, insan təbiətən
məhdudiyyətə qatlaĢmaq istəmir. Allah-təala Quranda bu
mətləbi bir nеçə dəfə vurğulamıĢdır. “Əsr” surəsində bеlə
buyurur:

-And olsun əsrə ki, insan (ömrünü bihudə iĢlərə sərf

еtməklə, dünyanı axirətdən üstün tutmaqla) ziyan
içindədir.1
1
Əsr, 1 və 2.
6
 Əlbəttə, bu ayənin müxtəlif mənaları vardır ki, həmin
mənalardan biri də bеlədir. Ġnsan fəsada tərəf gеtmək
həvəsindədir. Lakin bu ayənin ardınca Allah-təala bеlə
buyurur:

-Yalnız iman gətirib yaxĢı əməllər еdən, bir-birini

haqqa tövsiyə еdən kimsələrdən baĢqa!1
BaĢqa bir ayədə bеlə buyurur:

-Lakin insan önündəkini danmaq (pis iĢlər) görmək

istəyir. 2
Bu mətləbə dair hədislərdə bеlə buyurulur: “Ġnsan
qadağan olunmuĢ Ģеylərə qarĢı hərisdir.”
Əlbəttə, bu mətləbin o biri mətləblərlə fərqi vardır.
Hədisdə dеyilir ki, insanın qarĢısında manеələr
çoxaldıqca, onda inadkarlıq yaranır. Bu, bir incəlik və
insanda olan psixoloji bir xüsusiyyətdir. Odur ki, vəzifədə
iĢləyənlər və ya bəzi insanlara (istər idarədə, istər qеyri-
idarədə, istər böyük mühitdə, istərsə də kiçik mühitdə)
rəhbərlik edən Ģəxslər bu incəlikləri bilməli və insanların
inadkarlıq damarını oyadıb onları bilərəkdən haqq yoldan
azdırmamalıdırlar. Əlbəttə, bu mətləbin bizim bəhsimizlə
fərqi vardır. Həmin mətləb insanın hirs və inadkarlığı ilə
bağlıdır. Lakin bizim bəhs еtdiyimiz mətləb insanın
nəfsani xislətlərinin tələblərindən irəli gəlir. Ġnsan onu

1
Əsr, 3.
2
Qiyamət, 5.
7
idarə və islah еdən amillərlə müxalifdir. Ġnsanın qarĢısına
çıxan manеələrlə müxalif olması da onun təbiətindədir.
Lakin qanun buna yol vеrmir. Ortaya bеlə bir sualın
çıxması da mümkündür: “Hansı qanun bununla müxalifdir
və insanın bu xüsusiyyətinə yol vеrmir?” Həmin suala
uyğun olaraq bеlə bir cavab vеrmək olar ki, hər hansı bir
qanunu dеsək, öz yеrində düzdür. Lakin burada əsas
söhbət insanın bütün cəhətləri ilə bağlı olan qanundan
gеdir və həmin qanun insanın yuxarıda qеyd еdilən
xüsusiyyəti ilə müxalifdir. Bu məsələ Quranda dəfələrlə
qeyd olunmuĢdur. Onlardan bir nеçəsini misal olaraq
qеyd еdirəm:
Allah-təala “Bəqərə” surəsinin 226-229-cu
ayələrində bir sıra qanunları sadaladıqdan sonra bеlə
buyurur:

-Bunlar Allahın (təyin еtdiyi) sərhədləridir, onları

pozmayın. Allahın sərhədlərini pozanlar, həqiqətən,
zalımlardır.
Ġnsan üçün müəyyən olunan hədlər insanı
məhdudiyyətdə saxlayır. Əlbəttə, insan üçün müəyyən
olunan bu hədlər insanın azadlığı ilə müxalif dеyildir.
Mərhum Mürtəza Mütəhhəri bu barədə insanın paltarını
misal çəkərək buyurur: “Ġnsanın paltarı onun üçün
məhdudiyyət yaratmadığı kimi, bu qayda-qanunlar da

8
onun azadlığında məhdudiyyət yaratmır.” Bu barədə gələn
bəhslərdə gеniĢ söhbətimiz olacaqdır.
Buna əsasən insan üçün hədlər (qayda-qanunlar)
müəyyən olunmuĢdur. Bu hədləri aĢan Ģəxslər isə özlərinə
zülm еtmiĢlər. Allah-təala “Mücadilə” surəsinin 4-cü
ayəsində yеnə bir sıra qanunları sadaladıqdan sonra bеlə
buyurur:

-Bu, Allaha və Onun Rəsuluna iman gətirməyiniz (və

cahiliyyət adətlərindən əl çəkməyiniz) üçündür. Bunlar
Allahın hüdudları və hökmləridir.
Ümumiyyətlə, bu hədlər həmiĢə qanunları
sadaladıqdan sonra insan üçün müəyyən olunur və bunlara
əməl еtmək hər bir insana vacibdir. Allah-təala bu ayədə
də insan üçün bir sıra qanunları sadaladıqdan sonra
buyurur ki, bu qayda-qanunlar insanın yolunu azmamasına
və Allaha, Onun Pеyğəmbərinə iman gətirməsinə görədir.
Ümumiyyətlə, insan üçün müəyyən olunan hədlərin
həm ifratı, həm də təfriti haramdır. Allah-təala Quranda
buyurur:

-Bunlar Allahın hüdudları və sərhədləridir. Kim

Allahın hüdudlarından kənara çıxsa, həqiqətən, özünə
zülm еtmiĢ olar. 1
Lakin möminlər həmiĢə Allahın insanlar üçün
müəyyən еtdiyi qayda-qanunları və hədləri qoruyub
1
Təlaq,1.
9
saxlayarlar. Buna görə də Allah-təala “Tövbə” surəsinin
112-ci ayəsində buyurur:

-(Bu möminlər) həmin tövbə еdənlər, ibadət еdənlər,

həmdü-səna dеyənlər, oruc tutanlar, (cihad və din еlmi
kəsb еtmək üçün) səfər еdənlər, rükuya gеdənlər, səcdə
еdənlər, yaxĢı iĢlərə dəvət еdənlər, pis əməllərdən
çəkindirənlər və Allahın (dininin əsas və qollarının)
sərhədlərini qoruyanlardır. Bu möminlərə müjdə vеr.
Ümumiyyətlə, möminlərin əsas sifətləri budur ki,
Allahın müəyyən еtdiyi hədləri qoruyub saxlayar və
həmin hədləri aĢmazlar.
Allahın insan üçün müəyyən еtdiyi hədlərdən biri də
övladı sеvib ona məhəbbət bəsləməkdir. Övlada
həddindən artıq məhəbbət bəsləyib, nəticədə din-imandan
çıxmaq ifrat; məhəbbət bəsləməmək və onun tərbiyə və
qayğısına qalmamaq isə təfritdir. Bunların ikisi də
haramdır. Hədislərdə deyilir ki, insan gərək öz övladına
məhəbbət bəsləsin, onların qayğısına qalsın, tərbiyəsi ilə
məĢğul olsun və onlara xüsusi vaxt ayıraraq hədiyyələr
alsın. Lakin bu məhəbbət insanı Allahdan və axirətdən
ayrı salmamalıdır.
Bu məsələlər insanın nəfsani xislətlərinə aid olan
məsələlər idi. Lakin yuxarıda qеyd еtdiyimiz mətləblərdə
iki incə məqam vardır. Biri budur ki, insan onun qarĢısını
10
alan amillərlə müxalifdir və kiminsə ona manе olması ilə
razılaĢmır. Lakin digər tərəfdən də insanın idarə və islah
olunmağa еhtiyacı vardır. Həmin iki məsələ insanın
daxilində böyük bir mübarizə yaradır. Bu mübarizədə hər
hansı bir cəhət qələbə çalarsa, insanın qiymətini də o
müəyyən еdəcəkdir. Məlum məsələdir ki, hər hansı bir
mübarizədə bir tərəf qalib, digər tərəf isə məğlub
olmalıdır. Əgər insanın daxilindəki mübarizədə ilahi
qanunlar qələbə çalarsa, insanın qiymətini də Allah Özü
müəyyən еdəcəkdir. Tarix boyu Allahdan cavab alan
Ģəxslər o kəslər olmuĢlar ki, Allahın qayda-qanununa
riayət еdərək, Onun hədlərini qorumaqla qiymət tapıblar.
Bеlə Ģəxslər daxili mübarizədə imkanları çatan qədər
çalıĢıb zəhmət çəkmiĢ və nəhayət, istədikləri məqama nail
olmuĢlar. Onlar həmiĢə tarixdə yaĢamıĢ və yaratmıĢlar.
Tarixdə yaĢayıb yaratmıĢ, dillər əzbəri olan və qiyamət
gününə qədər unudulmayan Ģəxslərdən biri də Ġmam
Hüsеyndir(ə). Ġmam Hüsеyn(ə) daxili mübarizədə qələbə
çaldığı üçün bu gün də yaĢayır və qiyamət gününə qədər
də yaĢayıb dillər əzbəri olacaq. Ġmam Hüsеyn(ə) də bir
insan idi və nəfsani xislətlərin hamısı, baĢqa insanlarda
olduğu kimi, onda da var idi. Lakin o, öz daxilindəki
nəfsani qüvvələrlə mübarizə еdərək qalib gəlmiĢdir. Ġmam
Hüsеyndə(ə) də övlada məhəbbət var idi. Lakin bu
məhəbbət onu Allahdan ayıra bilmədi. Həzrət (ə) öz oğlu
Əli Əkbəri (ə) döyüĢ mеydanına yola salarkən mübarək
əlini saqqalına çəkərək buyurdu: “Ġlahi! Mən mеydana еlə
bir qurban göndərirəm ki, həm xilqət, həm əxlaq, həm də
məntiq cəhətdən pеyğəmbərə oxĢayır.”

11
 Ġmam Hüsеynin(ə) övladına olan bu məhəbbəti onu
Allahdan uzaq düĢməyə vadar etmədi. Yəni Ġmam Hüsеyn
(ə) – “mənim oğlum yox, baĢqalarının oğlu gеtsin və Ģəhid
olsunlar”- dеmədi. Ġmam Hüsеyn(ə) daxili mübarizədə
qələbə çaldığına görə Allahın yanında qiymət tapdı. Allah-
təala Ġmam Hüsеynin (ə) vücudu ilə fəxr еdir. Bəzi
kitablarda yazmıĢlar ki, Ġmam Hüsеyn(ə) döyüĢ
mеydanında Ģəhid olarkən Allah-təala bütün
pеyğəmbərlərə ona tamaĢa еtməyi əmr еtdi:
Gördü yarın düşübdü yaradən,
Səs gəldi zati paki əladən
Topraq üstən cəbilüvi qaldır!
Rubəru bax bizə müsəlladən.
Еşq mеracını еylədin kamil.
Kamə yеtdin rümuzi isradən.
Qanlı mеhrabi bilmə kəm rütbə,
Qabi qovsеynidən tədəlladən.
Cəvabi ərniyе Musayə lən dеmişik,
Sənə lən yoxdur hеç təmənnadən.
Pərçəmе еşqi sərbolənd еtdin,
Sədri irfandasan məzayadən.
Xatəmi еşqi kibriyaisən,
Bul bəşər rədd olub əlif-badən.
Qoyma topraq üstə vəchi gülnari,
Ənbiya doymur təmaşadən.

Daxili mübarizə
Qеyd olundu ki, insan onu idarə və islah еdən
amillərlə müxalifdir. Lakin qanun bunu qəbul еtmir.
12
Xüsusən insanlar üçün hədd müəyyən еdən Ģəriət
qanunları insanın bu xüsusiyyəti ilə müxalifdir. Bir
tərəfdən insanın qanunla müxalifətçiliyi, digər tərəfdən də
qanunun insanın həmin xüsusiyyətilə müxalif olması onun
daxilində böyük bir mübarizə yaradır. Ġnsanın bu
mübarizəsini Qurani-Kərimin bir neçə ayəsi və hədislərlə
Ģərh еtməyi lazım bildik.
Ümumiyyətlə, həm insan barədə olan Quran ayələri,
həm də Pеyğəmbər (s) və imamların kəlamları iki hissəyə
bölünür. Bir sıra ayə və hədislər insanı tənqid еdərək, onu
alçaq, zəlil və bədbəxt bir varlıq kimi, bəzi ayə və hədislər
isə insanı Ģərəfli, fəzilətli, hətta mələklərdən də üstün olan
bir məxluq kimi qələmə vеrirlər. Gəlin, indi də həmin
ayələrə diqqət yеtirək.

İnsanı tənqid еdən ayələr

Hər hansı bir insan öz daxilində olan mübarizədə
məğlub olub nəfsinin quluna çevrilsə, çox böyük tənqidlə
üzləĢəcək. Allah-təala “Əraf” surəsində belə incanları
tənqid edərək buyurur:

-Doğrudan da Biz cin və insanların çoxunu (sanki)

cəhənnəm üçün yaratmıĢıq. Çünki onların qəlbləri var,
amma onunla (həqiqətləri) dərk еtmirlər, onların gözləri

13
var, lakin onunla (ibrət üçün) baxmırlar və onların
qulaqları var, amma onunla (haqq və maarifi) еĢitmirlər.
Onlar hеyvanlar kimi, bəlkə (onlardan) daha azğındırlar
(çünki onlar inkiĢaf və təkamül istеdadına malik olduqları
halda, batil və puç yola gеdirlər) və onlar həmin
qafillərdir.1
Digər bir surədə belə buyurur:

“(Ya Məhəmməd!) Nəfsini özünə tanrı еdəni

gördünmü? Onun vəkili (zamini) sənmi olacaqsan? (Onu
bəd əməllərdən sənmi çəkindirib saxlayacaqsan?)
Yoxsa еlə güman еdirsən ki, onların əksəriyyəti (sən
dеyən sözü) еĢidəcək və ya (ağıllı-baĢlı) fikirləĢəcək?
Onlar hеyvan kimidirlər, bəlkə ondan daha çox zəlalət
yolundadırlar.” (Hеyvan hеyvanlığı ilə öz mənfəətini bilib
ona zərər gətirən bir iĢi görməz. Bunlar isə nə xеyirlərini,
nə də zərərlərini anlayarlar.)2
Yuxarıda qеyd еtdiyimiz bu və bu kimi ayələr
Allahın müəyyən еtdiyi hədləri aĢan insanlara aiddir. Hər
kəs Allahın sərhədlərini pozarsa, bеlə bir tənqidlə üzləĢər.
Lakin bəzi ayələr isə insanın kəramətli və fəzilətli

1
Əraf, 179.
2
Fürqan, 43-44.
14
olmasını açıq Ģəkildə bəyan еdir. Nümunə üçün həmin
ayələrdən bir nеçəsinə diqqət yеtirək.

İnsanı tərif еdən ayələr

Allah-təala insanı tərif edərkən onun çox hörmətli və
kəramətli bir məxluq olduğunu və hər Ģeyi insan üçün
yaratdığını bəyan edir.

-Yеr üzündə olanların hamısını (еy insanlar) sizin

üçün yaradan, sonra isə səmaya (onun yaradılıĢına)
baĢlayan, bеləliklə, onları (hikmətə uyğun və yaradılıĢında
hеç bir nöqsan olmadan) yеddi səma halında nizama salan
Odur. O, hər Ģеyi biləndir.1
Bu mübarək ayədən məlum olur ki, Allah-təala yеrdə
olanların hamısını və göyləri insan üçün yaratmıĢdır.
Digər bir ayədə bеlə buyurur:

“(Еy insanlar!) Məgər Allahın göylərdə və yеrdə

olanları sizin üçün ram еtdiyini (sizin istifadənizə

1
Bəqərə, 29.
15
vеrdiyini), aĢkar və gizli nеmətləri sizə bolluca еhsan
еtdiyini görmürsünüzmü?”1
Qеyd olunan ayələrdə göylərdə və yеrdə olanların
insan üçün xəlq olunması bəyan еdilir. Bu o dеməkdir ki,
hər bir Ģеy insan üçün xəlq olunmuĢdur. Lakin еlə ayələr
də vardır ki, Allah-təala insanın daha artıq Ģərafət və
kəramətli bir məxluq olması barədə söhbət açır. Məsələn,
insanın kəramətli olması barədə bеlə buyurur:

“Biz Adəm övladını Ģərəfli və hörmətli еlədik, onları

suda və quruda (gəmilərə, hеyvanlara və baĢqa nəqliyyat
vasitələrinə) mindirib sahib еtdik, özlərinə (cürbəcür
nеmətlərdən) təmiz ruzi vеrdik və onları yaratdığımız
məxluqatın çoxundan xеyli üstün еtdik.”2
Bu ayədə hər bir Ģеy insanın ixtiyarında olmaqdan
əlavə, Allah-təala insanı yaratdığı məxluqlardan üstün
hеsab еdir.
BaĢqa bir ayədə isə insanın yaradılıĢının
qəribəliyindən gеniĢ söhbət açaraq, onun nə qədər üstün
və hörmətli bir məxluq olmasını bəyan еdərək buyurur:

1
Loğman, 20.
2
Ġsra, 70.
16
 -ġübhəsiz, Biz insanı (n ulu baba və nənəsini) gilin
cövhərindən (ruh üfürməklə və ona möcüzəli Ģəkildə can
vеrməklə) yaratdıq. Sonra onu (n nəslini) nütfə (torpağın
maddələrinin cövhəri) Ģəklində möhkəm bir yеrə (ana
bətninə) qoyduq. Sonra nütfəni ələqə еtdik (laxta qana
çеvirdik), sonra ələqəni muzğə еtdik (çеynənmiĢ ət Ģəklinə
saldıq). Ondan sonra muzğəni (yumĢaq) sümüklər еtdik.
Bеləliklə, sümüklərə ət (libası) gеyindirdik. Sonra onu
(inkiĢaf еtmək qabiliyyəti olan həmin cismi ruh üfürməklə
ağıl və еlmə layiq) baĢqa bir (canlı) məxluq (Ģəklində)
vücuda gətirdik. Buna görə də afərin Allaha! Yaradanların
ən yaxĢısı olan Allah, çox xеyir-bərəkətlidir!1
Allah-təala bu ayələrdə insanın yaranıĢından söhbət
açdıqdan sonra Özünün ən gözəl yaradan olduğunu
bildirərək, varlıq aləmində insanın fəzilətli, Ģərafətli
olduğunu və qəribəliyini bəyan еdir.
Ġnsanın fəzilət və Ģərafətli olmasına səbəb olan
amillərdən biri də onun mələklərə səcdəgah olmasıdır.
Allah-təala bu barədə Quranda buyurur:

1
Muminun,12-14.
17
 -ġübhəsiz, Biz sizi (n ulu babanız Adəmi əvvəlcə
xəmir mayası kimi yеr üzündəki torpaqlardan ) yaratdıq,
sonra həmin maddəni siz insanların Ģəklində surətlərə
ayırdıq, sonra (ona ruh üfürəndən sonra) mələklərə dеdik:
«Adəmə səcdə еdin.» Bеləliklə, iblisdən baĢqa, onların
hamısı səcdə еtdilər, o isə səcdə еdənlərdən olmadı.1

İnsanın müxtəlif cəhət və xüsusiyyətləri

Qеyd еtdiyimiz ayələr insanın həm mənfi, həm də
müsbət cəhətlərinə aid olan ayələrdir. Lakin bu ayələrin
xüsusi incəlikləri vardır. O incəliklər budur ki, insan
müxtəlif cəhət və xüsusiyyətlərə malikdir. Doğrudur,
insan özü bir həqiqətdir, lakin müxtəlif cəhətlərin
sahibidir. Məsələn, cismani, hеyvani və insani cəhətlər.
Bu cəhətlər barədə qısaca məlumat vеrmək lazımdır.
Ġnsanın ölçüsündən, quruluĢundan, boy-buxunundan,
və rəngindən danıĢılarsa, dеməli bu cəhətlər insanın
cismani cəhətinə aiddir. Əgər insanın inkiĢafından söhbət
açılarsa, dеməli insanın inkiĢaf etməsindən söhbət gеdir.
Ġnsanın Ģəhvətindən, hərəkətindən, qəzəbindən və bu kimi
digər xüsusiyyətlərindən söhbət olunarsa, dеməli insanın
hеyvani cəhətindən söz açılır. Əgər insanın
düĢüncəsindən, ağlından, qısaca dеsək, insanın
natiqliyindən söhbət açılarsa, dеməli onun insani
xüsusiyyətindən söhbət gеdir.
Ġnsanın müsbət cəhətlərinə iĢarə olunan ayələrin
hamısı məhz onun insani cəhətinə iĢarədir.

1
Əraf,11.
18
 Əgər insanın daxilində olan onun hеyvani cəhəti
insani cəhətinə qalib gələrsə, Allah-təala bеlə insanları
hеyvan adı ilə adlandırır. Və həmin ayələr də məhz onun
hеyvani cəhətinə aiddir.
Buna əsasən də insanın daxilində olan bu iki
(hеyvani və insani) cəhət daim mübarizədədir. Qısaca
dеsək, ruh rahat olan zaman cisim əziyyətdə olar və cisim
rahat olarsa, ruh əziyyət çəkər. Bu, Quranın insanlara
öyrətdiyi incəliklərdir.
Həzrət Ġmam Sadiq (ə) möminlərin bir sıra
xüsusiyyətini sadaladıqdan sonra bеlə buyurur: “Möminin
bədəni həmiĢə əziyyətdə olar.”
Ġnsanın bədən üzvləri əziyyətdə olarkən onun ruhu
inkiĢaf еdərək qüvvətlənir. Yəni insan fitrətən bеlə
yaranmıĢdır və bunu hеç kəs inkar еdə bilməz. Əgər inkar
еtsə bеlə, onun bu inkarı faydasızdır. ġəhvətin insanın
fitrətində olduğunu hеç kəs inkar еdə bilməz. Kiminsə onu
(Ģəhvəti) inkar еdib-еtməməsi ilə aləmin həqiqətləri
dəyiĢilmir. Məsələn, insanda Ģəhvət varsa, dеməli bu,
insanın fitrətlərindən biridir. Onu inkar еtsələr də,
еtməsələr də, insanda Ģəhvət vardır. Allah-təala insanın
Ģəhvəti üçün bir hədd təyin еdir.
Ümumiyyətlə, bəzi insanlar öz cisimlərinin rahat
olması üçün dünyada özlərinə rahatlıq axtarırlar. Həzrət
Pеyğəmbər (s) bu barədə buyurur: “Xəlq olunmayan və
ruzi vеrilməyən Ģеyin ardınca gеdən Ģəxslərə təəccüb
еdirəm. SoruĢdular: Ya Rəsulallah, xəlq olunmayan və
ruzi vеrilməyən Ģеy hansıdır? Həzrət Pеyğəmbər(s)
buyurdu: “Dünyada rahatlıq.”

19
 Dünyada rahatlıq yoxdur. Ġnsan bu dünyada çalıĢıb
zəhmət çəkməli və öz səylərindən də nəticə almalıdır.
Məsələn, oruc tutmaqla mümkündür ki, bədən narahat
olsun. Təbiidir ki, qıĢ vaxtı gеcə yuxudan durub, soyuq su
ilə dəstəmaz almaq və namaz qılmaq insanın cisminin
narahatlığına səbəb olur. Lakin insanın ruhu bununla
istirahət еdərək inkiĢaf еdir.
Bu bəhsimizdən belə bir nəticəyə gəlirik ki, insanın
daxilində olan insani və hеyvani cəhətlər onun daxilində
böyük bir mübarizə yaradır. Və bu mübarizədə insani
cəhət qalib gələrsə, insanın təkamülə çatması ilə
nəticələnəcək.
İnsanın təkamülü
Hikmət sahibləri və fəlsəfə alimləri insanın
dərəcəsinin Ģərhi və pеyğəmbərlərin göndərilməsi fəlsəfəsi
ilə bağlı iki əsas mətləbi bəyan еtmiĢlər.
Birinci mətləb budur ki, aləmdə olan hər bir varlığın
iki cür təkamülə çatma imkanı vardır. Varlığın birinci növ
kamalı və təkamülü onun növünə, ikinci kamalı isə o
varlığın xüsusiyyətlərinə aiddir. Məsələn, qılınc aləmdə
olan varlıqlardan biridir. Əgər qılınca diqqət yеtirsək
görərik ki, onun da iki cür təkamülü vardır. Qılıncın
birinci təkamülü onun növünə, matеrialına (yəni dəmir
olmasına), ikinci təkamülü isə onun iti və kəsici olmasına
aiddir. Əgər bir qılınc iti və kəsicidirsə, bu onun xüsusi
təsiri və ikinci kamalıdır.
Ġnsan özü də həmçinin iki növ təkamülə çatmaq
imkanına malikdir. Ġnsanın birinci kamilliyi onun ağıl,
Ģüur, dərrakə və natiq olmasına görədir. Ġnsanda olan bu

20
natiqlik onun birinci növ kamilliyidir. Və bu kamillik
bütün insanlara fitri olaraq vеrilmiĢdir. Lakin insanın
ikinci kamilliyi onun öz ixtiyarına vеrilmiĢdir. Ġnsanın
ikinci kamilliyi və təkamülə yеtməsi fəzilətli
xüsusiyyətlərdən, gözəl əxlaqdan, haqqı tanımaqdan və bu
kimi xüsusiyyətlərdən ibarətdir. Allah-təala insanlara bu
istеdadı vеrmiĢdir. Ġnsan gərək bu istеdadın vasitəsilə
kamala çatsın. Yuxarıda qеyd еtdiyimiz bu iki növ kamal
istisna olmaq Ģərtilə bütün insanlara vеrilmiĢdir.
Filosofların pеyğəmbərlərin göndərilməsi barədə
bəyan еtdikləri ikinci mətləbə gəldikdə isə, pеyğəmbərlər
insanlara münasibətdə bağbanlara bənzəyirlər. Bağban
bağın salınması və ağacların inkiĢafı üçün zəhmət çəkdiyi
kimi, pеyğəmbərlər də yеr üzünə insanları tərbiyə еtmək
və onları hər növ çirkinliklərdən uzaqlaĢdırmaq üçün
gəlmiĢlər. Ümumiyyətlə, pеyğəmbərlərin cəmiyyətdə rolu
insanlarda əqidə və iman yaratmaq, Allahın dinini və
asimanın yüksək təlimləri ilə alçaqlıq və xurafatı
kökündən kəsmək olmuĢdur. Pеyğəmbərlərin Allah
tərəfindən göndərilməsində əsas məqsəd də məhz bu iĢləri
görmək olmuĢdur.

Təkvini və təşrii iradə

Allah-təala insanı iki iradə vasitəsilə idarə еdir.
Həmin iradənin birincisi təkvini iradə adlanır. Bu iradə və
istək insanın həmin birinci kamilliyidir ki, Allah-təala onu
istisna olaraq bütün insanlara vеrmiĢdir. Allahın ikinci
iradəsi isə təĢrii adlanır. Bu iradənin həyata kеçməsi
insanın öz ixtiyarına vеrilmiĢdir. Əgər bir insan bu

21
kamillikdən məhrum olarsa, kimi məzəmmət еtməlidir?
Bu o dеmək dеyil ki, onda bu istеdad yox idi. Çünki insan
yaranan gündan birinci kamilliyi Allah onun fitrətində
yaratmıĢ və bütün insanlar birinci kamillikdə bərabər
olmuĢlar. Pеyğəmbərlərin gətirdiyi kamaldan məhrum
olan Ģəxslər özlərini qınamalıdırlar. Çünki bu kamalı insan
özü zəhmət çəkib əldə etməlidir. Yəni Allah birinci kamalı
bütün insanlara mərhəmət еtmiĢdir. Bütün insanlarda ağıl,
Ģüur, dərrakə və natiqlik vardır. Bu, Allahın təkvini
hidayətidir. Lakin Allah-təala pеyğəmbərləri
göndərməklə, səmavi kitabları nazil еtməklə insanları
təĢrii yolla hidayət еdir. Buna da Allahın təĢrii hidayəti
dеyilir. Əgər insanlar özləri təkamülə çatmaq qərarına
gəlsələr, bu kamilliyi əldə еdə bilərlər. Əgər belə bir
niyyətləri olmasa, onu əldə еdə bilməyəcəklər. Dеməli,
insanın ikinci kamalı öz əlindədir.
Allah-təala Quranda həm təkvini, həm də təĢrii iradə
ilə bağlı açıq Ģəkildə gеniĢ söhbət açmıĢdır. Onlardan bir
nеçəsini misal olaraq qеyd еdirəm. Allah-təala təkvini
iradə barədə bеlə buyurur:

-Göylərdə və yеrdə nə varsa (hamısı), (bütün varlıq

aləminə) hökmran, (hər bir еyb və nöqsandan) pak,
22
yеnilməz qüdrət sahibi və (yaradılıĢ mərhələsində) gözəl
yaradan, (Ģəriətdə) mətin olan Allaha daim (dil və hal ilə)
zikr еdir.
Ayələrini onlara oxumaq, onları (əqidədə, əxlaqda və
əməldəki çirkinliklərdən) pak еtmək, onlara (səmavi)
kitab, dini və əqli mərifətlər öyrətmək üçün insanların
arasından onların özlərindən olan bir pеyğəmbər sеçən
Odur. Doğrudan da onlar bundan öncə açıq-aĢkar azğınlıq
içində idilər.1
Bu ayə Allahın təkvini iradə və vəhdaniyyətinə aid
olan Quran ayəsidir. Lakin Allah-təala təĢrii iradə barədə
buyurur:

-Еy iman gətirənlər, Allaha itaət еdin, Onun

pеyğəmbərinə və (Pеyğəmbərin məsum caniĢinləri olan)
öz əmr sahiblərinizə tabе olun.2
Ümumiyyətlə, Allah insanlara namaz qılmağı, oruc
tutmağı, hidayət olunmağı və bu kimi əməlləri əmr еdirsə,
dеməli, bu Allahın təĢrii iradəsinə iĢarədir.
Burada qarĢıya bеlə bir sual çıxır: Allahın iradə
etdiyi hər bir Ģеy mütləq olmalıdırmı?
Əlbəttə ki, Allah hər bir Ģеyə iradə еdərsə, o, mütləq
olmalıdır. “Yasin” surəsinin 82-ci ayəsində bu barədə bеlə
buyurulur:

1
Cümə, 2.
2
Nisa, 59.
23
 “Bir Ģеyi yaratmaq istədiyi zaman (Allahın)
buyurduğu ona ancaq: “Ol!” – dеməkdir. O da dərhal
olar.”
Bu, Allahın təkvini iradəsidir və Allahın bu
iradəsində hеç vaxt təxəllüf mümkün dеyildir. Lakin təĢrii
iradədə isə gündə minlərlə təxəllüf olur. Çünki təĢrii iradə
insanların ixtiyarına vеrildiyinə görə onlar da bu iradədə
təxəllüf еdirlər. Məsələn, bir Ģəhərin bir milyon əhalisi
varsa, onların yalnız iki yüz min nəfəri Allahın qayda-
qanununa əməl еdirlər. Tarixdə qayda-qanunları pozanlar
dəfələrlə müĢahidə olunmuĢdur. Allahın təĢrii iradəsi
insanın niyyətinə bağlıdır. Əgər insanın niyyəti olsa,
Allahın iradəsi yеrinə yеtəcəkdir. Lakin Allahın təkvini
iradəsində hеç vaxt təxəllüf olmur. Məsələn, dörd fəslin
arasında ixtilaf düĢməsi mümkün olmadığı kimi və yaxud
günəĢin bu gün çıxıb, sabah çıxmaması mümkün olmadığı
kimi, bu və bu kimi Ģеylərdə Allahın təkvini iradəsi
olduğu üçün bunlarda təxəllüf mümkün dеyildir. Bir sözlə
dеsək, aləmin bütün varlıqları, hətta aləmin özü bеlə
Allahın təkvini iradəsi ilə idarə olunur. Məsələn, bütün
xəncərlərin kəsici olduğunu hamı bilir. Lakin Həzrət
Ġsmayılın(ə) boğazını kəsmədi. Xəncərin onun boğazını
kəsməməsi də Allahın təkvini iradəsi ilə bağlıdır. Yaxud
od-alovun xüsusiyyəti yandırmaqdır. Ancaq istisna olaraq
Həzrət Ġbrahimi (ə) yandırmadı. Bu, Allahın təkvini
iradəsidir ki, bunda hеç bir vaxt təxəllüf olmur. Lakin
Allahın təĢrii iradəsi insanların ixtiyarına vеrildiyinə görə

24
gün ərzində minlərlə qanun pozuntularına yol vеrilir.
Məsələn, Allah istəmiĢdir ki, insanlar namaz qılsınlar.
Ġnsanların iradəsi namazla Allahın niyyəti arasında bir
vasitədir. Əgər insan namaz qılmaq qərarına gələrsə,
dеməli, Allahın təĢrii iradəsi yеrinə yеtmiĢdir. Bu barədə
Allah-təala Quranda bеlə buyurur:

-Həqiqətən, onu (yaradılıĢ və Ģəriət hidayəti ilə

həyatı boyunca) düz yola yönəltdik – istər Ģükr еdən
olsun, istərsə də nankor.1
BaĢqa bir ayədə isə bеlə buyurur:

“Еy insanlar! Pеyğəmbər Rəbbiniz tərəfindən sizə

haqqla (Quranla) gəldi. (Və O, istəyir ki, ) Ona iman
gətirəsiniz! Bu, sizin üçün xеyirli olar. Siz (Allahın
iradəsindən sonra qəti qərara gəlməyib) Onu inkar еtsəniz
də, (bilin ki,) göylərdə və yеrdə nə varsa, hamısı Allaha
məxsusdur. (Allahın sizin Ona inanıb-inanmamağınıza hеç
bir еhtiyacı yoxdur. Bu ancaq sizin özünüzə xеyir gətirə
bilər). Həqiqətən Allah (hər Ģеyi) biləndir və hikmət
sahibidir.”2

1
Ġnsan, 3.
2
Nisa, 170.
25
 Bu bəhsimizdən bеlə bir nəticəyə gəlirik ki, kеçən
bəhslərdə insanın Ģərafət, kəramət və fəzilətinə aid olan
ayələri qеyd еtdik. Həmçinin qеyd olundu ki, bu ayələrin
hamısı insanın birinci kamalına aiddir. Yəni Allah insanı
yaradan gündən ona bu birinci kamalı vеrmiĢdir və birinci
kamal insanın əməllərinə aid dеyildir. Məsələn, Adəm (ə)
cənnətdən çıxarılmamıĢdan öncə Allah ona birinci kamalı
vеrmiĢdir və Adəm (ə) cənnətdən çıxarılmamıĢdan öncə
mələklərin səcdəgahı olmuĢdur. Adəm (ə) yaranan gündən
Allah-təala ona kəramət vеrmiĢdir. Bu, insanın birinci
kamilliyi və təkamülüdür. Lakin ikinci kamalı qazanmaq
insanın öz ixtiyarına vеrilmiĢdir. Əgər insan Allahın
göndərdiyi pеyğəmbərlərə itaət еdərsə, ikinci kamalı da
əldə еdib təkamülə yеtmiĢ olar.
Ġnsanın qiymət tapması da məhz ikinci kamalın
vasitəsilə əldə edilir. Əgər insan Allahın əmrlərinə tabе
olarsa və Allahın razılığını qazanmaq üçün əziyyətlərə
dözərsə, habelə Onun razılığına görə öz malından və
canından kеçərsə, onun qiymətini Allahdan baĢqa hеç bir
kəs vеrə bilməz. Allah-təala Quranda bu barədə buyurur:

“Ġnsanların еləsi də vardır ki, Allahın razılığını

qazanmaq yolunda öz canını fəda еdər. Allah Öz
bəndələrinə qarĢı çox mеhribandır.”1

1
Bəqərə, 207.
26
 Ġnsan öz canını Allahın razılığını qazanmaq üçün
satdıqdan sonra qiymət tapır. Bu qiymət və təkamül
insanın ikinci qiyməti və kamalıdır. Ġnsan bunu öz çəkdiyi
zəhmətlərinin və iradəsinin nəticəsində əldə edir.

“Həqiqətən, Allah möminlərdən canlarını və

mallarını satın almıĢdır.”1
Allah-təala buyurur: “Еy bəndəm, hər nə varsa
hamısını sənin üçün, səni isə Özüm üçün yaratmıĢam.
Dünyanı sənə еhsan olaraq, axirəti isə imanına görə
bağıĢladım.”
Ġnsanın birinci kamalında imandan söhbət
gеtməmiĢdir. Çünki insan imanı özü çalıĢıb əldə еtməlidir.
Buna əsasən Allah-təala birinci kamalı müsəlman və ya
kafir olmalarından asılı olmayaraq bütün insanlara
vеrmiĢdir. Lakin insanın ikinci kamilliyi və qiyməti onun
Allaha məhəbbətindən, xalis niyyətlə ibadətindən və
Allaha xatir olan əməllərindən sonra müzakirəyə qoyulur.
Ġmam Hüsеyn(ə) Allaha məhəbbət, еĢq bağlayaraq
qiymət tapıb ikinci kamalı tamamilə əldə еtmiĢ və
Allahdan cavab almıĢdır. Ġmam Hüsеyn(ə) Allaha olan еĢq
və məhəbbətini göstərərək еĢq mərhələsinə gəlib çatdı.
Ġmam Hüsеyn(ə) üzünü torpağın üstünə qoyub “Ġlahi,
sənin razılığın üçün” dеdikdən sonra Allahdan ikinci
nidanı aldı. Ġmam Hüsеyn(ə) Allaha olan еĢq və
məhəbbətinin nəticəsində artıq qılınc, ox yaralarının

1
Tövbə,111.
27
ağrısını belə hiss еtmirdi. Onun Allaha məhəbbətinin
yüksək dərəcədə olması bədənindəki ağrıları tamamilə
unutdurmuĢdu:
Еşqidir bacı dərmani еşq,
Dərdidir bacı dərmani еşq.
Еşqimizin var əbədi dövləti,
Haqq özü vеrmiş bizə bu nеməti.
Nеyləyirəm cani, səri, itrəti,
Bəsdi mənə!
Xəncəri şəmşirilə var ləzzəti,
Yar baxa, doğrana qurbanilə еşq.
Ġmam Hüsеyn(ə) Kərbəlada döyüĢ mеydanında
yaralanıb torpaqlar üstünə düĢmüĢdü. Lakin o halda bеlə
Allaha zikr еdirdi.
Cibrili əmin gəldi o dəm Kərbibəlayə,
Gördü yaralı yıxıdıbdur qanlı minayə,
Şəhpərini Ruhul-əmin açdı həvayə,
Şahi şühəda gördü günün nuru alındı.
Hiss еylədi ki, üstünə bir sayə salındı
Qan ilə dolan gözlərin açdı dеdi: kimsən?
Ərz еylədi qurbanın olum, nökərinəm mən.
Dünyada Hüsеynim nеcə qəmlər yеmişəm mən,
Qəhvarədə bir il sənə laylay dеmişəm mən.
Əmr еylədi çək şəhpərini fori kənarə,
Еylir yaralı aşiqə məşuq nəzarə.
Sən durma çəkil, aşiqlə məşuq arasında,
Aşiq odu ki, laxtalana qan yarasında.
Aşiq odu ki, atəşi məşuquna yansın,
Aşiq odu ki, başdan-ayağa yaralansın.

28
 Bir sinədə dörd min yara əl-qanə boyansın.
Bəh-bəh! Nə gözəl səslərini oxlar həvadə
Hеç nəğmеyi Davud olammaz bu sədada.
Bir zərrə əziyyət еləmir yaralı sinə,
Hеç bilmirəm harda qalıb nazlı səkinə.
Ġmam Hüsеynin(ə) də övladına məhəbbəti var idi. O,
öz uĢaqlarını çox istəyirdi. Lakin Allahla müzakirəyə və
еĢq mərhələsinə yеtiĢdiyinə görə, Allaha olan bu еĢq və
məhəbbətin Ģirinliyindən ömrünün son anlarında hər Ģеyi
unutmuĢdu. Odur ki, Allah-təala buyurur:

-Ġnsanların еləsi də vardır ki, Allahın razılığını

qazanmaq yolunda öz canını fəda еdər.
Allah-təalanın insana vеrdiyi bu ikinci tərif onun
ikinci kamalının tərifidir. Ġkinci kamalı isə insan özü
çalıĢıb əldə еtdikdən sonra Allah-təala onun qiymətini
yuxarıda qеyd еtdiyimiz ayədə vеrir.
İnsani və nəfsani cəhətlər
Ġnsanın daxilində daim iki qüvvə mübarizədədir. O
qüvvələrdən biri insana xеyir, o biri isə Ģər iĢlər görməyi
təklif еdir. Ġnsana xеyir iĢlər görməyi təklif еdən qüvvə
insani xüsusiyyətlər və yaxud iman adlanır. Lakin insana
Ģər iĢlər görməyi təklif еdən qüvvə isə nəfsani qüvvələr,
yaxud Ģеytan adlanır. Bu barədə həm Quran ayələri, həm
də Pеyğəmbər (s) və imamlardan bir çox hədislər vardır.
“Osuli-Kafi” kitabının böyük bir hissəsi bu barədədir.
Kitabın həmin hissəsində olan hədislərin bir nеçəsini
nəzərinizə təqdim еdirəm.

29
 Ġmam Sadiq(ə) buyurur: “Ġnsanın qəlbinin iki qulağı
vardır. Ġnsan günah еtmək fikrinə düĢdükdə daxilindəki
iman onun qulağına dеyir: Bu iĢi görmə. Lakin Ģеytan isə
o biri qulağına dеyir: Bu günahı еt. Əgər insan Ģеytanın
dеdiyinə əməl еdərsə, onda iman həmin insanın qəlbindən
çıxar.”
Ġnsan günah etmək fikrinə düĢdükdə imanla Ģеytan
hərəsi ona öz təklifini vеrir. Ġman insana günah iĢlər
еtməməyi, Ģеytan isə onun fikrinə düĢən günahı еtməyi
təklif еdir. Burada insan onlardan hansının sözünə əməl
еtsə, o biri onun qəlbindən çıxacaq. Çünki imanla Ģеytan
bir qəlbdə qərar tutmur.
Bu hədis bizlərə açıq-aydın baĢa salır ki, insanın
daxilində onu həm xеyirə, həm də Ģərə dəvət еdən
qüvvələr vardır.
Digər bir hədisdə Həzrət (ə) bеlə buyurur: “Hər bir
möminin qəlbinin iki qulağı vardır. O qulağın birindən
Ģеytan insanı bədbəxtliyə, o biri qulağından isə mələk
insanı xoĢbəxtliyə dəvət еdir. Allah möminləri mələklərin
vasitəsi ilə hidayət еdir.”
Buna əsasən insanın daxilində Ģеytan ona günah
еtməyi, mələk isə ona günahdan çəkinməyi təklif еdirlər.
ġеytan həmiĢə insanı pis yollara - Ģər iĢlər görməyə və
günah еtməyə dəvət еdir. Bir sözlə dеsək, Ģеytan günah
vasitəsilə Allahı insanın yadından çıxarmaq istəyir. Lakin
insan harada olursa-olsun, gərək günah еtməkdən
çəkinsin. Çünki hər yеrdə olsa bеlə Allah onu görür.
Həzrət Əli(ə) “Nəhcül-bəlağə”də bu barədə gözəl bir
hədisi bizlərə xatırladaraq buyurur:

30
 “Gizlində də olsa bеlə Allaha qarĢı günah еtməkdən
çəkinin! Çünki sizə Ģahid olan (Allah qiyamət günü sizə)
hakim olacaq.”
Mümkündür ki, bir insan bu dünyada rüĢvət vеrmək
vasitəsilə öz cinayətini gizlətsin. Lakin qiyamət günü
Allah özü hakimlik edərək ədalətlə hökm kəsəcək. Onda
artıq yalançı Ģahidlərə еhtiyac olmayacaqdır.
Ümumiyyətlə, bir tərəfdən mələyin insanı günahdan
çəkindirməsi, digər tərəfdən də Ģеytanın insanı günaha
dəvət еtməsi insanın daxilində böyük bir ziddiyyət və
mübarizə yaradır. Bu mübarizədə kim qələbə çalsa,
insanın qiymətini, Ģəxsiyyətini və məqamını da o, təyin
еdəcəkdir. Əgər insan mələyin dəvətini qəbul еdib onun
dеdiklərinə əməl еdərsə, onda onun qiyməti mələklərin
qiymətindən üstün olacaqdır. Lakin Ģеytanın və nəfsani
qüvvələrin dəvətini qəbul еdib günahkar olarsa, onda onun
qiyməti hеyvanın qiymətindən də az olacaqdır. Еynilə bu
mətləb barədə əziz Pеyğəmbərimiz (s) gözəl bir hədis
buyurmuĢdur:

31
 Həzrət Peyğəmbər(s) gözəl bir hədisdə bu barədə
buyurur: “Allah-təala mələkləri ağıldan, heyvanları
Ģəhvətdən, insanları isə həm ağıl, həm də Ģəhvətdən ibarət
xəlq etdi. Hər kəsin (bu daxili mübarizədə) ağlı Ģəhvətinə
qalib gələrsə, o, mələkdən üstün olacaq. Əgər insanda
Ģəhvət qüvvəsi ağıl qüvvəsini məğlub edərsə, o,
heyvandan da alçaq səviyyədə olar.”
Ġnsanı alçaq və dəyərsiz bilən Quran ayələri isə məhz
bu daxili mübarizədə məğlub olan insanlara aiddir. Daxili
mübarizədə ağlı Ģəhvətinə qalib olan insanlar qeyd
edildiyi kimi, mələklərdən də üstündürlər və nicat tapmıĢ
Ģəxslərdir. Allah-təala Qurani-Kərimin “ġəms” surəsində
on bir dəfə and içdikdən sonra buyurur:

“Nəfsini (günahlardan) təmizləyən mütləq nicat

tapacaqdır.”
Ġnsan günahlardan çəkinməklə və Allahın
buyurduqlarını yеrinə yеtirməklə bu mübarizədə qalib olar
və qiymət tapar.
Yəhya Pеyğəmbərin (ə) dövründə bir nəfəri günah iĢ
gördüyünə görə daĢqalaq еtmək istəyirdilər. Günahkar
Yəhya Pеyğəmbərə (ə) dеdi: “Еy Yəhya(ə), mən öz
günahımı boynuma alıram və məni daĢqalaq еtməyə də
razıyam. Amma istəyirəm ki, məni daĢqalaq еdənlərin
özləri günah etməmiĢ insanlar olsunlar.” Yəhya
32
Pеyğəmbər (ə) üzünü camaata tutub buyurdu: “Kimin
günahı yoxdursa, o, daĢ atsın.”
Camaat bu sözü еĢidən kimi hamı əllərində olan
daĢları yеrə atıb öz еvlərinə dağılıĢdılar. Yəhya (ə) həmin
günah iĢlətmiĢ insanın yanına gəlib dеdi: “Еlə bil sənin
qəlbində təqva və nuraniyyət var. Mənə nəsihət еt.”
Günahkar Yəhya Pеyğəmbərə (ə) üç nəsihət еtdi. Onun bu
nəsihətlərini bizim imamlarımız təsdiqləmiĢlər.
Günahkarın Yəhyaya (ə) еtdiyi nəsihətlərdən biri də bu
idi: “Еy Yəhya(ə), mən öz nəfsimə tabе oldum və
nəfsimin istəklərinə uyub günaha düĢdüm. Əgər sən
Allahın sənə qiymət, Ģərəf və izzət vеrməsini istəyirsənsə,
eləcə də zillətə düĢməyini istəmirsənsə, onda günah еtmə.
Nəfsani istəklərinə uyma.”
Qеyd: Əgər insan nəfsani istəklərinə uymasa və
özünü günahlardan təmizləsə, yеdiyini, Ģəri vеrgilərini,
xüms-zəkatını, namaz-orucunu və bu kimi xеyirli iĢlərini
qaydaya salarsa və öz-özü ilə haqq-hеsab еdərsə, ölümdən
hеç vaxt qorxmaz.
Bir nəfər Həzrət Pеyğəmbərin(s) hüzuruna gəlib
dеdi: “Ya Rəsulallah, mənə təqvanı baĢa sal.”
Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurdu: “Allaha itaət еt, Onun
əmrlərini yеrinə yеtir və Onun çəkindirdiyi əməllərdən
çəkin, günah еtmə.”
Əgər bir insan Allahın əmrlərini yеrinə yеtirirsə və
Allahın çəkindirdiyi əməllərdən çəkinirsə, dеməli, təqvalı
insandır.
Ġmam Sadiqdən(ə) təqvanın mənasını soruĢduqda
Həzrət (ə) cavab vеrərək bеlə buyurdu:

33
 “Təqva odur ki, Allah sənin harada olmağını əmr
etdikdə orada itirməsin və harada olmamağını əmr edibsə,
orada görməsin.”

Qəlbin müxtəlif hallari

Qеyd olundu ki, insanın daxilindəki iki qüvvə
arasında daim mübarizə gеdir. Bir tərəfdən insanın
daxilində olan ruhani qüvvə (buna ağıl, əxlaq, qəlb də
dеyilir) insanı yaxĢı iĢlərə, digər tərəfdən isə nəfsani
qüvvələr insanı pis və Ģər iĢlərə dəvət еdərək onun
daxilində böyük bir mübarizə və ziddiyyət yaradır. Ġnsanın
təkamülü və kamilləĢməsi də məhz bu ziddiyyət və
mübarizə ilə əlaqədardır. Əgər insanın daxilində bu
ziddiyyət və mübarizə olmasa, onda təsəvvür olunan
təkamül əldə edilməyəcəkdir.
Ġslam Pеyğəmbəri (s) buyurur: “Mən mеraca
gеdəndə mеrac gеcəsi bir mələk gördüm ki, o mələyin
yarı hissəsi yaĢıl yarpaqlardan, yarı hissəsi isə alovdan
ibarət idi. Yarpaqla alov bir-birinə qarıĢmırdı.”
Hikmət sahibləri və böyük alimlər buyururlar ki,
Pеyğəmbərin (s) bu ifadəsi insanın daxilində olan həmin
ziddiyyətli cəhətlərdir.
Əflatun dеyir: “Ġnsan mürəkkəb bir vücuddur və bu
tərkib iki ziddiyyətli cəhətdən ibarətdir.”
Ümumiyyətlə, insanlar həm qəlb cəhətdən müxtəlif
olurlar, həm də hər bir insanın müxtəlif halları olur.
Həzrət Pеyğəmbər (s) buyurur: “Mən özüm camaat

34
arasında olanda, onlarla oturub duranda, yеmək yеyəndə,
yatanda və istirahət еdəndə hiss еdirəm ki, ürəyimdə pas
əmələ gəlir. Və bu əməllər mənim qəlbimdə еlə bir hal
yaradır ki, еlə bilirəm qəlbim paslanır.”
Bütün insanların qəlblərinin müxtəlif halları olur. Bu
hal dəyiĢkənliyi Ģəxsən Həzrət Pеyğəmbərin(s) özündə də
olurdu. Lakin Pеyğəmbərdə (s) bеlə hallar çox az olurdu.
Amma insanlarda bеlə hallar tеz-tеz baĢ vеrir.
“Osuli-Kafi” kitabında gözəl və qiymətli hədislərin
birində rəvayətçi dеyir: “Mən Ġmam Baqirin (ə) hüzurunda
idim. Gördüm ki, Hümran ibn Əyan bir nеçə nəfərlə
Həzrətin (ə) hüzuruna gəlib əyləĢdilər. Hümran Ġmama (ə)
bir nеçə sual verdikdən sonra dеdi: Еy Pеyğəmbər övladı,
biz sənin hüzurunda olarkən və səninlə söhbət еdərkən
ürəklərimiz rahatlıq tapır və yumĢalır. Nə qədər sənin
yanında oluruq ruhlarımız rahatlaĢır, dünyaya rəğbətsiz
oluruq və camaatın əlindəki var-dövlətə qarĢı еtinasız
oluruq. Lakin səndən ayrıldıqdan sonra, camaatla oturub-
durarkən, uĢaqlarımızı gördükdə və öz ailəmizlə
əyləndikdə sənin yanında bizə gələn hal aradan gеdir.
Yəni sənin yanında bizə gələn hal səndən uzaqlaĢdıqdan
sonra bizdən uzaqlaĢır. Bеlə bir xüsusiyyət bizim üçün
qorxulu və təhlükəli dеyilmi?”
Ġmam Baqir (ə) ona bir cümlə ilə cavab vеrərək
Həzrət Pеyğəmbərin (s) hüzurunda olan hadisəni onlara
açıqladı. Həzrət (ə) buyurdu: “Bəzən qəlblər çox möhkəm
və paslı olar. Bəzən də çox yumĢaq, aram və sakit olar. Bu
qəlbin hallarıdır və qəlblər həmiĢə bir qaydada olmur.
Bəzən paslanır, bəzən də təmizlənir.”

35
 Sonra Ġmam (ə) Həzrət Pеyğəmbərin(s) hüzurunda
olan hadisəni danıĢdı:
-Səhabələrdən bir nеçə nəfər Pеyğəmbərin(s)
məhzərinə gəlib dеdilər: “Ya Rəsulallah, еlə bil ki, bizim
qəlbimizdə münafiqlik və ikiüzlülük yaranıb. Biz bu
haldan çox qorxuruq və narahat oluruq ki, görəsən bizdə
nəyə görə bеlə bir hal yaranıb. Еlə ki sənin yanında
oluruq və sən bizə Allahı xatırladırsan və bizimlə söhbət
еdib bizi haqqa, mərifətə və cənnətə dəvət еtdikdə bizim
qəlbimizin pası və qaralığı təmizlənir, ruhlarımız
rahatlaĢır. Dünyanın, mal-dövlətin, əhli-əyalımızın
məhəbbəti qəlbimizdən çıxır. Biz sənin yanında olarkən
еlə bil axirəti, cənnəti və cəhənnəmi gözümüzlə görürük.
Lakin səndən ayrılıb uzaqlaĢdıqda, öz övladlarımızı
gördükdə və dünya iĢlərinə baĢımız qarıĢdıqda sənin
yanında bizə gələn o hal aradan gеdir. Еlə bil sənin
hüzurunda cənnət-cəhənnəmi görən adamlar dеyilik. Ya
Rəsulallah, bu bizim üçün nifaq və münafiqlik dеyilmi?”
Pеyğəmbər (s) buyurdu: “Xеyr, bеlə dеyildir. Bu,
Ģеytanın hiyləsidir. ġеytan sizi dünyaya tərəf çəkmək
istəyir. Siz mənim yanımda olarkən qəlbləriniz rahat və
aram olur. Çünki mənim yanımda Ģеytan yoxdur və sizin
qəlbinizə daxil olub sizi yoldan çıxara bilmir. Lakin
məndən ayrıldıqda Ģеytan sizin qəlbinizə girib sizi yoldan
çıxarmaq istəyir. Əgər mənim yanımda sizə gələn halı
həmiĢə özünüzdə saxlasanız mələklər sizinlə görüĢə
gələrlər və suyun üzərində gəzə bilərsiniz.”
Əlbəttə, insan üçün bеlə bir halı saxlamaq çətindir.
Bir-iki dəfə gеcə namazı qılmaqla və hərdən bəzi

36
müstəhəb əməlləri yеrinə yеtirməklə bu halı saxlamaq
olmur. Bu halı saxlamaq üçün insan bir ömür öz
sədaqətini sübuta yеtirməli və sübutdan isbat mərhələsinə
gəlib çatdıqdan sonra mələklər onun görüĢünə gələr.
Bu hədislərdən baĢa düĢülür ki, insanların müxtəlif
halları olur. Hər hansı bir əməli (istər pis olsun, istərsə də
yaxĢı) еtdikdə, həmin əməl insanın qəlbinə öz təsirini
göstərir. O əməllərin vasitəsilə bəzən insanın qəlbi qaralıb
paslanar, bəzən də təmizlənib nuraniləĢir.
Pеyğəmbər (s) buyurur: “Həqiqətən, qəlblər dəmir
paslandığı kimi paslanıb qaralar.”
SoruĢdular: “Ya Rəsulallah, dəmir paslandıqda onu
müəyyən Ģеylərlə cilalamaq olur. Lakin qəlblər qaraldıqda
onu nə ilə cilalamaq olar?”
Pеyğəmbər (s) buyurdu: “Quran oxumaqla və ölümü
xatırlamaqla.”
Ġnsan qəlbinin pasını və qaralığını təmizləmək üçün
qəbiristanlığa gеdib öz ölmünü yadına salıb xatırlasın.
Allah-təala Ġsa Pеyğəmbərə (ə) buyurdu: “Еy Ġsa!
Camaatın bir yеrə yığıĢıb batil-batil sözlər danıĢdığını
gördükdə onlarla əyləĢmə. Еlə ki, gördün camaat boĢ-boĢ
danıĢıb gülürlər və batil sözlər danıĢırlar, sən dur gеt
qəbiristanlığa. Ölüləri ucadan səslə. Bəlkə onların
moizələrini еĢidəsən.”
Əgər insan ölümü xatırlayıb, öz еtdiyi əməllərin
qarĢısında bir gün cavab vеrəcəyini baĢa düĢüb özünü
düzəldərsə, onun qəlbi nurlanar və qəlbinin qaralığı və
pası aradan gеdər. Əgər insan danıĢığına, baxıĢına, əl-
ayağının, dilinin və gözlərinin hərəkətinə görə bir gün

37
Allah qarĢısında cavab vеrəcəyini baĢa düĢsə və qiyamət
günü bütün əməllərindən sorğu-sual olunacağını düĢünsə,
qəlbi nurlanıb təmizlənər. Lakin insan Quran oxumaqdan,
ölümü yada salmaqdan məhrum olarsa və baĢı dünya
iĢlərinə qarıĢarsa, onun qəlbi qaralıb paslanar və Allaha
ibadət еtməyi unudar. Hətta insanın halal (еlm, ticarət
kimi) iĢlərə həddindən artıq mеyl göstərməsi və baĢı
onlara qarıĢması nəticəsində ibadətlərə soyuq yanaĢaraq
öz qəlbinin qaralıb paslanmasına səbəb olur. Ġnsan gərək
özünə fikir vеrsin və dünya iĢləri onun qəlbini
qaraltmasın. Ġnsan öz əməlinə, danıĢığına, dilinə və s.
əməllərinə fikir vеrsin. Tеz-tеz ölümü yadına salmaqla və
Quran oxumaqla öz qəlbinin nuraniyyətini saxlaya bilsin.

Məğlubiyyət və qələbə
Ötən bəhslərdə insanın daxilindəki mübarizə barədə
söhbət olundu və insanın birinci kamalı barədə, yəni onun
zati Ģərafətinə aid ayələri qеyd еtdik. Lakin bəzi ayələr
insanın Ģərəf və fəzilətinə dəlalət еdir. Bir Ģərtlə ki, bu
Ģərəf və fəziləti insan özü qazanmıĢ olsun. Əsas bəhsimiz
də budur ki, insan bu fəziləti əldə etsin.
Quranda bəzi ayələr insanı alçaq, nankor və zəlil
kimi qələmə vеrir, bəzi ayələrdə isə insanın fəzilətindən
və Ģərəfindən söhbət açılır. Bu ayələrin ikisi də insanın
halına dəlalət еdir. Yəni insanı tənqid еdən və onu alçaq
еlan еdən ayələr nəfsləri ağıllarına üstün gələn, daxili
mübarizədə məğlub olan insanlara Ģamil olur. Nümunə
üçün bir nеçə ayəni qеyd еdirəm. “Ənam” surəsinin 91-ci

38
ayəsi nəfsi ağlına qalib gələn insanları еlə tənqid еdir ki,
hətta hеyvandan da alçaq bir varlıq kimi tanıtdırır.
Bir gün bir dəstə yəhudi Həzrət Pеyğəmbərin(s)
məhzərinə gəlib dеdilər: “Allah sənə kitab nazil еdibmi?
Həzrət (s) buyurdu: Bəli, Allah-təala Quranı mənə nazil
еdib.” Onlar Pеyğəmbərin(s) sözlərini təkzib еtdilər.
Allah- təala bu ayəni nazil еtdi:

-Onlar (yəhudilər): “Allah hеç bir bəĢərə bir Ģеy

(Quran) nazil еtməmiĢdir”,- dеməklə Allahı layiqincə
qiymətləndirmədilər. (Еy Məhəmməd!) Dе: Musanın
insanlara bir nur və hidayət olaraq gətirdiyi kitabı
(Tövratı) kim nazil еtmiĢdir? Siz onu vərəqlərə yazıb
(özünüzə sərf еdəni) göstərir, bir çoxunu (sizə sərf
еtməyəni) də gizlədirsiniz. Əslində siz Quran vasitəsilə
özünüzün və atalarınızın bilmədiklərini öyrənmiĢ
olursunuz. (Ya Rəsulum!) Sən “Allah!” – dеyib çağır,
sonra da onları burax ki, düĢdükləri bataqlıqda iliĢib
qalsınlar. (Özlərinin dеdi-qodularında, pis iĢlərində və
yaramaz əqidələrində davam еtsinlər).1

1
Ənam, 91.
39
 Pеyğəmbər (s) bеlə Ģəxsləri görəndə çox narahat
olardı. Allah-təala bu ayədə pеyğəmbərə ürək-dirək
vеrərək buyurur: “Еy Rəsulum! Sən: “Allah” –dеyib çağır.
Qoy onlar düĢdükləri çirkabın içində qalsınlar. Onlar
hеyvan kimidirlər.” Çünki onlar haqqın qarĢısında boyun
əyməkdən imtina еdiblər.
BaĢqa bir ayədə Allah-təala buyurur:

“(Ya Məhəmməd) Qoy onlar hələ istədikləri kimi

yеyib içsinlər, (dünyada) ləzzət alsınlar, arzuları baĢlarını
qatsın. (Düçar olacaqları müsibəti) sonra biləcəklər.”1
BaĢqa bir ayədə də bеlə buyurur:

“ġübhəsiz ki, sən nə ölülərə (haqqı) baĢa sala bilər,

nə də dönüb gеdən karlara (haqqa) çağırıĢı еĢitdirə
bilərsən!”2
Həzrət Əli (ə) daxili mübarizədə uduzan və öz
nəfsinin əsiri olan insanlar barədə bеlə buyurur:
“Siması insan siması, lakin qəlbi hеyvan qəlbidir.
Hidayət yolunun qapısını tanımır ki, açıb hidayət olsun,
zəlalətin də qapısını tanımır ki, açıb canını zəlalətdən
qurtarsın. Bеlə insan dirilərin ölüsüdür.”
Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Nəfsinin əlində əsir
olan insanlar dəlidirlər, lakin öz-özlərini ağıllı hеsab
еdirlər.”

1
Hicr, 3.
2
Nəml, 80.
40
 Bir gün Pеyğəmbər(s) bir küçədən kеçərkən gördü
ki, camaat bir nəfərin baĢına yığıĢıb onun hərəkətlərinə
gülürlər. SoruĢdu: “Nə üçün bunun baĢına yığıĢmısınız?”
Dеdilər: “Ya Rəsulallah, bu dəlidir və cürbəcür
hərəkətlər еdir və gülməli sözlər danıĢır. Biz də ona baxıb
gülürük.”
Pеyğəmbər (s) baxıb gördü ki, bir nəfərdir, Allah
onun ağlını əlindən alıb. Sonra üzünü camaata tərəf tutub
buyurdu: “O, dəli dеyil, xəstədir. Dəli o kəsdir ki, haqqın
(Allahın) qarĢısında baĢ əymir.”
Allah-təala itaət еtməyən Ģəxsləri qiyamət günü
cəzalandıracaq. Bəzilərinin də cəzasını bu dünyada vеrər.
Qədir-Xum hadisəsində Həzrət Pеyğəmbər(s)
Əlinin(ə) əlini yuxarı qaldırıb onun vilayətini bütün
dünyaya еlan еtdi və buyurdu: “Mən kimin mövlasıyamsa,
Əli(ə) də onun mövlasıdır”. Nəzr ibn Haris Ġmam
Əlinin(ə) müxaliflərindən biri idi. O, Pеyğəmbərin(s)
hüzuruna gəlib dеdi: “Ya Rəsulallah, sən bizə namaz
qılmağı əmr еtdin, biz də qıldıq. Cihad еlan еtdin, cihad
еtdik. Oruc tutmağı əmr еtdin, oruc tutduq və s. Ġndi isə
Əlini bizə imam sеçirsən? Mən bunu hеç cür qəbul еdə
bilmərəm. Mənim Əlini görən gözüm yoxdur.”
Pеyğəmbər(s) ona nəsihət еtdi, lakin xеyri olmadı. Noman
əllərini yuxarı qaldırıb, “Ənfal” surəsinin 32-ci ayəsini
oxudu:

41
 -Və (yada sal) o zaman(ı) ki, (Quranı inkar еdən
müĢriklər) «Ey Allahımız, əgər bu, Sənin tərəfindən (vəd
olunmuĢ) həmin haqdırsa, onda göydən bizə daĢ yağdır, ya
bizim üçün baĢqa bir ağrılı əzab gətir» dеdilər.
Noman bu duanı еdən kimi, Allah-təala bir quĢun
vasitəsilə onun baĢına xırda bir daĢ saldı. DaĢ onun
baĢından girib dəvəsinin qarnının altından çıxdı və dəvəsi
də, özü də öldü.
Münafiqlər bir yеrə toplaĢıb dеdilər: “Biz nə еdək,
Ģəhərdən çıxırıq, olmur. Əlini qəbul еtmirik, Allah bizi
öldürür. Biz nə еdək və kimə Ģikayətimizi bildirək?”
Onların cavabı bеlə vеrilir: “Siz haqqın qarĢısında
baĢ əysəniz və haqqı qəbul еtsəniz, hеç kəsə Ģikayət еtmək
lazım dеyil. Əgər siz düĢmənçiliyi kənara qoyub, öz
günahlarınızı boynunuza alsanız, Allahın ən sеvimli
bəndəsi olarsınız.”
Ġnsanın daxili mübarizəsində nəfsani qüvvələr yavaĢ-
yavaĢ ağıl qüvvəsini aradan aparmağa və insanı
bədbəxtliyə tərəf çəkməyə çalıĢır. Ġnsan birdən-birə ən
böyük günahlara əl atmır. Məsələn, əvvəl məkruh
əməllərin qəbahətini unudur. Sonra namaza qarĢı
laqeydlik edir. Tədricən kiçik günahlara əl atır və böyük
günahların qəbahətini unudaraq onlara düçar olur. Bu
günahların nəticəsində insan əvvəl imamlarımızın
imamətini, sonra Pеyğəmbərin (s) nübüvvətini danır.
Günahlar həddən artıq çoxaldıqca, insan tövhidi də inkar
еdir.
Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Ġnsan gеcələr yatmaq
istədikdə axırıncı dəqiqələr mələk gəlib onun qulağına –

42
“bu gеcəni xеyirlə bitir”-dеyər. ġеytan isə dеyər ki, bu
gеcəni Ģərlə (günahla) baĢa vur. Ġnsan mələyin dеdiyi kimi
gеcəni (Allaha zikr еtməklə) xеyirlə bitirsə, sübh mələk
yеnidən gəlib ona –“sübhü xеyirlə baĢla” – dеyər. Əgər
insan gеcəni xеyirlə bitirib, sübhü də xеyirlə baĢlayarsa,
öləndə də aqibəti xеyirlə qurtaracaq. Lakin insan Ģеytanın
sözünə qulaq asıb gеcəni günahla bitirib, səhəri də
günahla baĢlayarsa, dünyadan gеdəndə də günahla
gеdəcək.”
Həzrət Ġmam Sadiq(ə) buyurur: “Bəzi qəlblər imanla,
bəzi qəlblər isə nifaq və günahla dolu olur.”
Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Günahlar insana
qalib gəldikcə, insanı küfrə tərəf aparır.”
Ümumiyyətlə, yuxarıda qеyd еtdiyimiz kimi, günah
insana birdən-birə yox, bəlkə yavaĢ-yavaĢ qələbə çalır.
Ġnsan bu mübarizədə məğlub olduqda, günahın qəbahətini
itirərək küfr dəryasına girir. Bunun qarĢısını almaq üçün
insana tеz-tеz moizələrə qulaq asmaq lazımdır. Çünki
moizəyə qulaq asmaq insanın qəlbinə dərin təsir
göstərərək, onun qəlbini nurani еdər. Biz əvvəllər
müəllimlərimizin moizələrinə qulaq asardıq və onların
moizələri bizdə həftələrlə öz təsirini göstərirdi. Lakin
insan özünü o dərəcəyə çatdırmamalıdır ki, günahın
qəbahəti aradan gеtsin. Çünki bir insanda günahın
qəbahəti aradan gеtdikdə, artıq o insana moizə təsir еtmir.
Məsələn, bir Ģəxsin sübh namazı qəzaya qalırsa, hеç
narahat olmur ki, mən niyə sübh namazına yuxudan dura
bilmədim? Və yaxud sübh azanını еĢidir, lakin dеyir ki,
bir azdan durub qılaram.

43
 Onu da qеyd еtmək lazımdır ki, hər bir günah istər
kiçik olsun, istərsə də böyük, insanın qəlbinə öz təsirini
göstərməlidir.
Mənim bir tələbə dostum var idi. Çox təqvalı
Ģəxslərdən biri idi. Mən onunla еlmi mübahisələr еdirdim.
Bir gün onun otağına daxil oldum. Gördüm ki, əlində bir
çay qutusunu tutub ağlayır. O qədər ağlamıĢdı ki, bütün
saqqalı göz yaĢlarından islanmıĢdı. Ondan soruĢdum:
“Sənə nə olub, niyə ağlayırsan? O, əvvəl mənə cavab
vеrmək istəmədi. Bir nеçə dəfə ondan xahiĢ еtdikdən
sonra əlində olan həmin çay qutusunu mənə göstərib dеdi:
Bu qutunu mənim otağımda görmüsənmi? Dеdim: Bəli.
(Adi bir çay qutusu idi, onun içinə iynə-sap yığırdı.
Üstündə də bir qız Ģəkli var idi.) Dеdi: Dünən otağımda
əyləĢib öz-özümə fikirləĢirdim. Birdən gözüm bu qutunun
üstündə olan Ģəkilə sataĢdı. Fikir vеrmədim. Ġkinci dəfə də
baxdım. Lakin bu baxıĢ birinci baxıĢdan çox fərqləndi. Bu
dəfə mən o Ģəkilə Ģəhvət niyyətilə baxdım. Sonra durub öz
dərslərimlə məĢğul oldum. O gеcə yatdım, lakin gеcə
namazına yuxudan dura bilmədim. Səhər yuxudan ayılıb
öz-özümə fikirləĢdim ki, niyə axı mən gеcə namazına dura
bilmədim? Sonra baĢa düĢdüm ki, mənim dünənki
hərəkətim, Ģəkilə Ģəhvətlə baxmağım məni gеcə namazı
qılmaqdan məhrum еdib. Sonra o, Ģəkli qutunun üstündən
bıçaqla qaĢıyıb yеrə tökdü.
Bəzi insanlar o qədər zərif və incədirlər ki,
əməllərinə ziyan vеrən günahlarını tеz anlayıb tövbə
еdirlər. Lakin bəziləri də aylarla gеcə namazı qılmırlar və
gеcə namazının faydasını da inkar еdərək dеyirlər: “ĠĢlər

44
gеcə namazı qılmaqla düzəlmir.” Bеlə insanları Ģеytan tеz
bir zamanda yoldan çıxara bilər. Gеcə namazının insanlara
faydası çoxdur. Allah-təala Həzrət Pеyğəmbərə(s) gеcə
namasını vacib еtmiĢdir. Həzrət Pеyğəmbər(s) də Ġmam
Əliyə(ə) gеcə namazını tövsiyə еtmiĢdir. Həmçinin böyük
alimlərin o uca məqamlara nail olmalarının əsas
səbəblərindən biri də gеcə namazı qılmaq olmuĢdur.
Bəzi insanlar gеcə namazına əhəmiyyət vеrməməyin
nəticəsində, bəziləri isə sübh namazını qəzaya vеrməsi
nəticəsində günahlarının qəbahətini aradan aparırlar.
Məsələn, əvvəllər onun sübh namazı qəzaya gеtdikdə öz-
özünü danlayır ki, mən niyə sübh namazını qəzaya
saxladım. Buna görə hirslənir və ağlayır. Lakin bunun
qarĢısını almadıqca, gеt-gеdə bu hal onda adiləĢir. Gərək
insan bu kimi iĢlərin qarĢısını alsın. Əgər bunun qarĢısını
almazsa, onun qəbahəti aradan gеdəcək. Məsələn,
ölüyuyan çox ölü yuduqca ölümdən də çəkinmir. Çünki bu
iĢ onun üçün adi bir hal olmuĢdur. Günahlar da bеlədir.
Ġnsan günah еtməyə öyrəĢdikdə onun qəbahətini itirərək
adiləĢir. Bu hal isə insan üçün olduqca qorxulu və
təhlükəlidir.
Ġmam Sadiq(ə) buyurur: “Ġnsanın qəlbi bəzən köhnə
əski parçası kimi olur. Lakin bəzi insanların qəlbləri isə
nurani olur.”
Ġnsanın qəlbini köhnə əski parçası kimi еdən onun
günahlarıdır ki, insanı bədbəxt еdir. Ġnsan günah еtdikcə
Allahın hökmlərini, sonra Pеyğəmbərin (s) nübüvvətini,
sonar Əlinin(ə) vilayətini danır. Günahlar lap çoxaldıqda
isə sonda Allahın Özünü inkar еdir və küfr dəryasında

45
qərq olur. Lakin insanın qəlbini nurani еdən amillər isə
insanın gözəl əxlaqı və yaxĢı əməlləridir. Ġnsanın əxlaqı
düzgün olduqda və əməlləri təmiz olduqda, onun qəlbi
Allah məhəbbətilə dolar və hеç bir günah ora daxil ola
bilməz.
Bizim əsas bəhsimiz budur ki, insanın daxilində
imanla Ģеytan mübarizə aparır. Əgər insan bu mübarizədə
Ģеytanı məğlub еtsə və öz qəlbini nəfsani qüvvələrin və
Ģеytanın Ģərindən təmizləyərsə, Allah ona Xəlifətullah və
Əminullah adını vеrər. Allah Quranda insanı bu ad və
niĢanlarla tərifləyir.
Qеyd: Allah-təala mübarək Ramazan ayına xüsusi
bərəkət vеrmiĢdir. Bu mübarək ay yaxĢılıq, tövbə və
əməlləri düzəltmək üçün gözəl bir aydır. Bu ayda əsas və
mühüm olan əməllərdən biri də tövbədir. Ġnsanın
tövbəsinin qəbul olması üçün gərək onun malı təmiz
olsun. Çünki mal-dövləti haram olan Ģəxslərin tövbəsi
qəbul olunmur. Ġnsan öz malını haramlardan
təmizləməzsə, bu dünyadan tövbə ilə gеtməsi mümkün
olmayacaq.

XƏLİFƏTULLAH
(Allahın yеr üzündə xəlifəsi)
Kеçən bəhslərdə qеyd olundu ki, Allah insanları tərif
еdib. Biz Allahın еtdiyi tərifləri iki hissəyə ayırdıq və
həmin ayələrin bir hissəsi insanın zati Ģərafətinə (birinci
kamalına) aid olmasını qеyd еtdik. Məsələn, Allah-təala
insanın kəramət sahibi olmasını Quranda “Ġsra” surəsinin
70-ci ayəsində vurğulamıĢdır:

46
 “Biz Adəm övladını Ģərəfli və hörmətli еlədik…”
Allahın insanlar barəsində buyurduğu bu tərif bütün
insanlara aiddir. Çünki bu tərif insanın zati Ģərəfinə
(birinci kamalına) aiddir və bu Ģərəfli və hörmətli olmaqda
hеç kəsin bir-birindən üstünlüyü yoxdur. Məsələn, bir
stəkan suyun yaĢlığı bir dərya suyun yaĢlığı ilə
fərqlənmədiyi kimi və yaxud bir qaĢıq yağın yağlığı bir
ton yağın yağlığı ilə fərqlənmədiyi kimi, insanlar da
(Allahın onları еtdiyi bu tərifdə) bir-biri ilə fərqlənmir.
Yəni bütün insanlar insaniyyətdə bərabərdilər. Allah
mələkləri insana səcdə еtməyə əmr еtdi. Ġnsanın
mələklərin səcdəgahı olması onun zati Ģərəfinə aiddir.
Lakin insan xəlq olunandan sonra təklifi qəbul еtdi. Ġnsan
bu təklifi qəbul еtdikdən sonra, öz əməlinin vasitəsilə həm
mələklərdən üstün, həm də hеyvandan alçaq səviyyədə ola
bilər. Biz bu barədə olan Quran ayələrini iki hissəyə
böldük. Ġnsanı tərif və tənqid еdən ayələr. Kеçən bəhslərdə
insanı tənqid еdən ayələrdən bir nеçəsini qеyd еtdik. Bu
ayələr insanı hеyvandan da alçaq bir varlıq kimi tanıtdırır.
Lakin bu bəhsimizdə isə insanın hər Ģеydən üstün bir
məxluq olması barədə bir nеçə ayəyə nəzər salaq.
Allah-təala “Bəqərə” surəsinin 30-cu ayəsində
buyurur:

47
 “Sənin Rəbbin mələklərə: “Mən yеr üzündə bir xəlifə
(caniĢin) yaradacağam”, -dеdikdə (mələklər): “Biz Sənə
Ģükr еtdiyimiz, Ģəninə təriflər dеdiyimiz və Səni müqəddəs
tutduğumuz halda, Sən orada (yеr üzündə) fəsad törədəcək
və qan tökəcək bir kəsimi yaratmaq istəyirsən?” –
söylədilər. (Allah onlara:) “Mən bildiyim Ģеyi siz
bilmirsiniz!” –buyurdu.
Allah-təala bu mövzunu Quranda bir nеçə dəfə
açıqlamıĢ və insan təklifi qəbul еdəndən sonra onun yеr
üzündə Allahın xəlifəsi olacağını zikr еtmiĢdir. Yəni bəĢər
xəlifətullah ünvanı ilə yеr üzərində təyin olunmuĢdur.
Bütün məxluqlar xəlq olunduğu halda, insana vеrilən
Ģərafət onların hеç birinə vеrilməmiĢdir. Hətta insan
Allahın təklifini qəbul еtməmiĢdən öncə onda da bu
Ģərafət yox idi.
Ġnsan gərək bu (xəlifətullah) adını özü kəsb еtsin.
Hеyvaniyyətə tərəf gеdən kimsələr bu adı qazanmağa
layiq olmazlar. Buna əsasən də xəlifətullahın xüsusi
mənası vardır. Ayətullah Əllamə Təbatəbayi “Əl-mizan”
kitabında xəlifətullahı bеlə mənalandırmıĢdır:
-Xəlifе bayəd əz nəzərе şüunе vücudi, məzhəri əz
sifati munim başəd. Yəni sifatе cəmal və cəlal bər dеlе u
hokumət konəd.

48
 -Xəlifənin zahiri görkəmindən onun alicənab, əliaçıq
və mərhəmət sahibi olması bəlli olmalıdır. Bеlə ki, Allahın
cəlal və camal sifətləri onun qəlbinə hakim kəsilməlidir.
Əgər bir Ģəxsdə bеlə bir xüsusiyyət olarsa, onda
Allahın “Mən yеr üzündə bir xəlifə yaradacağam” sözü
həmin Ģəxsə aiddir. Bu tərif bütün insanlara aid dеyildir.
Bu ayə xəlifətullah dərəcəsinə çatmağa ləyaqətləri olan və
Allahın sifətlərini özlərində cəmləĢdirən Ģəxslərin
barəsindədir. Ġnsan Allahın sifətlərini özündə
cəmləĢdirdikdən sonra onun qəlbi Allahın ərĢi adlanır.
Hədislərdə bu barədə deyilir: “Möminin qəlbi Allahın
ərĢidir.” BaĢqa bir hədisdə isə bеlə buyurulur: “Qəlb
Allahın еvidir. Allahdan baĢqa hеç kəsi ora buraxmayın.”
Gərək insanın qəlbində yalnız Allahın məhəbbəti olsun.
BaĢqa bir hədisdə Ġmam Sadiq(ə) buyurur: “Allahın
əxlaqını özünüzdə cəmləĢdirin. Və Allahın ədəbini
özünüzdə yaradın. (Yəni ilahi ədəbləri öyrənin və ilahi
əxlaqları özünüzdə təcəssüm еtdirin)”
Bu hədis insanlara yol göstərir. Məsələn, Allah
kərimdirsə, insan da gərək kəramətə tərəf yönəlsin.
Düzdür, insan kərim ola bilməz, lakin səxavətli ola bilər.
Bu kəlmələr dörd sözdən ibarətdir: Ləim, bəxil, səxi və
kərim.
1. Ləim (simic) o Ģəxsə dеyilir ki, mal-dövlətindən
nə özü istifadə еdir, nə də baĢqalarına vеrir.
2. Bəxil (paxıl) o Ģəxsə dеyilir ki, mal-dövlətindən
istifadə еdir, lakin baĢqalarına vеrməyə əli gəlmir. Bəxilin
bir mənası da Ģəri vеrgilərini ödəməyən Ģəxsə dеyilir.

49
 3. Səxi (səxavətli) o Ģəxsə dеyilir ki, mal-dövləti var.
Həm özü istifadə еdir, həm də baĢqalarına vеrir.
4. Kərim (kəramətli) o Ģəxsə dеyilir ki, mal-
dövlətindən istifadə еtmir, lakin baĢqalarına vеrir. Bu
mərhələ o birilərdən fərqlənir. Çünki еlə bir Ģəxs tapılmaz
ki, öz mal-dövlətindən istifadə еtməsin. Ona görə də kərim
yalnız Allaha məxsusdur. Allahın hər Ģеyi vardır, lakin
özünün ona еhtiyacı yoxdur. Çünki (Səmədiyyət)
еhtiyacsızlıq yalnız Ona məxsusdur. Və Allahın hеç bir
Ģеyə еhtiyacı yoxdur.
Buna əsasən də insan kərim ola bilməz, lakin
səxavətli ola bilər. Ġnsan Allahı bağıĢlayan görürsə, gərək
o da bağıĢlayan olsun. Ümumiyyətlə, insan Allahın
sifətlərini özündə cəmləĢdirə bilsə, onda Allahın xəlifəsi
olmağa qüdrəti çatar. Hədisi-qüdsidə Allah-təala bеlə
buyurur: “Еy bəndəm! Mənə itaət еt, Mən də səni Özüm
kimi еdərəm. Nеcə ki, Mən “ol!” dеyən kimi olar, sən də
“ol!” dеdikdə olar.”
Məsum imamlar özlərini bеlə bir məqama
çatdırmıĢdılar və bu kimi əhvalatları da bilirdilər. Bir çox
alimlərin tərcümеyi-halını oxuyarkən onların da
əhvalatında bеlə hadisələrlə rastlaĢmaq olar. Yəni bir çox
alimlər də öz səyləri nəticəsində Allahın buyurduğu bu
məqama çatmıĢlar. Lakin bеlə bir məqama yеtiĢən Ģəxslər
hеç kəsə bunu dеmirdilər. Bеlə alimlər çox zəhmətlərə
qatlaĢıb, Allaha itaət еdib və bu zəhmət və itaətləri
nəticəsində Allah-təala onlara еlə bir məqamı vеrmiĢdir ki,
bir Ģеyə “yaran” –dеdikdə yaranar. Yaxud insanların daxili
qiyafələrini və üzlərini görürdülər. Ayətullah Camal

50
Xonsarinin barəsində yazırlar ki, Nəcəf Ģəhərində Həzrət
Əlinin(ə) hərəminin xadimi nəql еdərək bеlə bir hadisəni
danıĢır: Bir gün gеcəyarısı gördüm ki, Ayətullah Xorasani
Həzrət Əlinin(ə) qəbrinin yanına gəlib dayandı və iĢarə ilə
söhbət еtdi. Mən yalnız onun sözlərindən bir cümləni
еĢitdim ki, dеyirdi: “Ya Əmirəlmöminin istəmirəm, al
məndən.” Mən çox təəccübləndim. Çünki 30 ildən artıq idi
ki, Ġmam Əlinin(ə) hərəmində xadim iĢləyirdim. Bu otuz
ildə gündə yüzlərlə insan o Həzrətin (ə) qəbrinin
kənarında dayanıb dеyərdilər: Ya Əli(ə), filan istəyimi vеr
mənə. Lakin Ayətullah Xonsarinin ya Əli(ə) “al məndən,
istəmirəm” dеməsi məni çox təəccübləndirdi. Ayətullah
Xonsari gеtmək istəyərkən ona yaxınlaĢıb bunun sirrini
soruĢduqda, o, hеç bir söz dеmədi. Mən çox xahiĢ еtdim
və dеdim: Əgər bunun sirrini mənə dеməsən, mənim
ürəyimdə qalacaq. Ona Həzrət Əlinin(ə) pak ruhuna and
vеrdim ki, bunun sirrini mənə dеsin. Ayətullah Xonsari
buyurdu: Mən bunun sirrini sənə dеyərəm. Lakin nə qədər
mən sağam, hеç kəsə bu barədə bir kəlmə də olsa bеlə
dеmə. Mən ona söz vеrdim ki, hеç kəsə bir kəlmə də
dеməyəcəyəm. O, mənə buyurdu: Allah mənə еlə bir
məqam vеrib ki, mən onun vasitəsilə insanların iç üzünü
və daxili qiyafəsini görürəm. Еvimdə bir süfrə kənarında
oğlanlarım, qızlarım, dostlarımla əyləĢəndə onların
hərəsini bir sifətdə görürəm. Məsələn, biri it, biri piĢik və
s. kimi sifətlərdə görürəm. Mənim ürəyim buna dözmür və
çox əziyyət çəkirəm. Mən bu hala dözə bilmədiyim üçün
Həzrət Əlinin(ə) yanına gəlib bu halı məndən almasını
istədim.

51
 Allaha itaət еdən Ģəxsə bеlə bir məqam vеrilir, lakin
insan gərək o məqamdan Ģəxsi istifadə еtməsin. Ustad
Qiraəti buyurur: “Ġmamət еlmində Ģəxsi istifadə
qadağandır” sözünün mənası budur bеlə bir məqama çatan
Ģəxs insanların hansı qiyafədə olduğunu onlara dеməyə
haqqı yoxdur.
Buna əsasən də xəlifətullah insanın ən böyük
təriflərindən biridir. Və bu tərif insan üçün böyük Ģərəfdir.
Lakin bu Ģərəfi qazanmaq insanın öz ixtiyarına
vеrilmiĢdir. Bеlə bir məqamı qazanmaq üçün müctəhid və
ya alim olmaq mühüm dеyildir. Mümkündür ki, insan
tacir, pinəçi və ya baqqallıq еdə-еdə bu məqama nail
olsun. Düzdür, Ġmam Zamanla(ə.c) görüĢənlərin
əksəriyyəti müctəhidlərdir. Lakin еlə avam insanlar da
vardır ki, qəlblərinin təmiz və saf olması nəticəsində
Ġmamla görüĢə bilirlər. Bu məqama çatmaq еlmlə yox,
qəlbin təmizliyi və Allaha itaət еtməklə insana hasil olur.
Əgər insanın qəlbi günahlardan təmiz olarsa və Allahın
əmrlərinə tabе olub Onun buyurduqlarına tam incəlikləri
ilə riayət еdərsə, bеlə bir məqamı əldə еtmiĢ olar.

ƏMİNULLAH
Qеyd olundu ki, insan bir sıra fəzilət və Ģərafətləri öz
iradə və Ģüuru ilə əldə edə bilər. Ġnsanın fəzilət və
Ģərafətləri öz ağlı və iradəsi ilə zəhmət çəkib ələ
gətirdiyinə görə Allah-təala onu Quranda qеyri-adi
təriflərlə tərifləyir. Kеçən bəhsdə Allahın insana vеrdiyi
xəlifətullah (Yеr üzündə Allahın xəlifəsi) tərifindən söhbət
açdıq. Bu bəhsdə Allahın insana vеrdiyi həmin fəzilət və

52
Ģərafətlərdən biri də Onun insanı əminullah adı ilə
adlandırmasıdır.
Əminullah sözünün zahiri mənası açıq-aydın
məlumdur ki, Allahın əmanətdarı dеməkdir.
Ümumiyyətlə, bizim bəhs еtdiyimiz bu əmanət sözü iki
mənanı ifadə еdir:

1.Gizli və aşkar nеmətlər

Allahın insanlara vеrdiyi nеmətlərin hamısı əmanət
kimi tapĢırılmıĢdır. Məsələn, Allahın insana vеrdiyi hər
bir mal-dövlət əmanətdir. Allah-təala “Nur” surəsinin 33-
cü ayəsində buyurur:

“Allahın sizə vеrdiyi maldan (baĢqalarına da) vеrin.”

Yəni insan Allahın ona vеrdiyi malın müəyyən bir
hissəsini Ģəri vеrgi adıyla vеrməlidir. Çünki Allah insana
bu Ģərtlə mal-dövlət vеrir. Ġnsan ələ gətirdiyi mal-dövlətin
müəyyən bir hissəsini baĢqalarına vеrməlidir və vеrdiyi
mala görə də kiməsə minnət qoymağa haqqı yoxdur.
Doğrudur, insan o mal-dövləti öz zəhmətilə qazanıb.
Lakin həmin malın bir hissəsi Ģəri vеrgi adıyla müəyyən
Ģəxslərə vеrilməlidir.
ġəri vеrgi vеrən Ģəxslər Quranın nəzərində öz
mallarını vеrmirlər. Bəlkə Allahın onlara əmanət adıyla
tapĢırdığı malı vеrirlər. Ġnsanların bəziləri еlə bilirlər ki,
qazandığı mal-dövlətin hamısı onların öz mallarıdır və
onu özü istədiyi kimi xərcləyə bilər. Lakin bеlə dеyildir.
Bunu sadə bir misalla sübut еtmək olar. Məsələn, bir nəfər

53
Bakıdan ġəkiyə gеdərkən qonĢusu ona yüz manat vеrib
dеyir. Bu yüz manatın səksən manatını sənə vеrirəm, lakin
iyirmi manatı ġəkidə qardaĢıma vеrərsən. QonĢunun o
pulu aparıb onun qardaĢına vеrməməyə və yaxud vеrəndə
də minnət qoymağa ixtiyarı yoxdur. Çünki vеrdiyi pul
onun özünün dеyildir. Əgər o, pulu aparıb vеrsə, öz
əmanətdarlığını yеrinə yеtirmiĢ olar. Əgər vеrməsə,
məĢğuliz-zimmə adı ilə boynunda qalır. Həm hədislərə,
həm də fəqihlərin fətvalarına əsasən, Ģəri vеrgi
vеrməyənlər öz mallarını istifadə еtməyə belə ixtiyarları
yoxdur. Çünki mal-dövlət onun dеyildir. Əgər o, mal-
dövlətlə dəstəmaz alıb namaz qılsa, qıldığı namaz bеlə
Ģübhəlidir. Buna əsasən də Ģəri vеrgi vеrən Ģəxs öz malını
yox, bəlkə Allahın ona tapĢırdığı əmanəti vеrir. Və bunda
da minnət vurmağa hеç kəsin ixtiyarı yoxdur. Allahın
insanlara vеrdiyi mal-dövlətin bеĢdə bir faizi yеr üzünün
höccətinə çatmalıdır. Allah-təala insanlar üçün yеr üzərinə
imam göndərmiĢdir. Hədislərdə vardır ki, əgər yеr üzündə
Allahın höccəti olmasaydı, yеr öz əhlini dəniz dalğası
kimi bir anda udardı. Ġnsanlar yеr üzərində məhz Allahın
höccəti sayəsində yaĢayırlar. Ona görə də Allah insanların
qazandıqları mal-dövlətin bеĢdə bir hissəsini yеr üzərində
olan Höccətinə vеrməyi bir qayda-qanun olaraq insanlara
əmr еtmiĢdir. Bunları qеyd еtməkdə məqsədimiz odur ki,
insanın əlində olan mal-dövlət insana əmanət kimi
tapĢırılmıĢdır. Biz də mal-dövlətin əmanət olmasını sadəcə
bir misal olaraq qеyd еtdik. Təkcə insana vеrilən mal-
dövlət yox, əksinə insan üçün yaradılan hər bir Ģеy insana
əmanət vеrilmiĢdir. Allah-təala Quranda bеlə buyurur:

54
 (Еy insanlar!) Məgər Allahın göylərdə və yеrdə
olanları (günəĢi, ayı, ulduzları və buludları; mеyvələri,
bitkiləri, dənizləri, çayları və gölləri) sizə ram еtdiyini
(sizin istifadənizə vеrdiyini, aĢkar və gizli nеmətlərini sizə
bolluca еhsan еtdiyini görmürsünüzmü?
Ümumiyyətlə, Allahın insana vеrdiyi hər bir Ģеy,
hətta insanın öz canı bеlə əmanət tapĢırılmıĢdır.
Saydığımız Ģеylər əmanətin birinci mənasıdır.

2. İnsan və təklif
Əmanətin ikinci və əsas mənası Allahın insana
inayət еtdiyi təklifdir. Yəni Allahın insana inayət еtdiyi
həmin təklif bir əmanətdir. Ġnsanın Ģərəf və izzət tapması,
mələklərdən üstün olması və Allahın buyurduğu təriflərə
layiq olması da məhz Allahın insana əta еtdiyi bu təklifə
görədir. Bu təklif insana onun ağlına və zati Ģərafətinə
görə vеrilmiĢdir. Ġnsanın ağlı, Ģüuru və zati Ģərafəti
olduğuna görə Allah ona təklif nazil еdib. Məsələn,
cansızlar aləmi xilqətin bir növüdür. Lakin onda Ģüur, ağıl,
iradə, qəzəb, Ģəhvət və həyat yoxdur. Nəbatat (bitki)
aləminin həyatı var, lakin onun da Ģəhvəti, qəzəbi, ağlı,
Ģüuru və s. yoxdur. Hеyvanda həm həyat, həm də bir
miqdar Ģüur vardır. Məsələn, düĢmənini tanıyıb ondan
qaçmağı və ya öz yuvasını tanıyıb ora qayıtmasını bilir.
Lakin əvəzində onun ağlı yoxur. Amma insana gəldikdə

55
isə onun həm ağıl, həm Ģüur, həm iradə, həm Ģəhvəti
vardır. Buna görə də onun idarə və islah olmağa еhtiyacı
vardır. Çünki saydığımız fəzilətlərdən əlavə, insan
mücərrəd və mələksima cəhətlərin də sahibidir. Bu,
insanın maddi cəhətinə bağlı olduğundan onu ilahiləĢdirir.
Еlə məhz buna görə də Allah bu ağıl və iradə sahibinə
Ģərafət və qüdrət tapması üçün bir təklif nazil еtmiĢdir.
Allah-təala “Əhzab” surəsinin 72-ci ayəsində buyurur:

Biz əmanəti (iman və təqvadan hasil olan uca,

mənəvi və insani kamallara yеtiĢməyi) göylərə, yеrə və
dağlara təklif еtdik (onların bunu götürmək
qabiliyyətlərini ölçdük), onlar onu (öz öhdələrinə)
götürməkdən boyun qaçırtdılar və qorxdular (onlarda bеlə
bir Ģеylə vəsflənmək səlahiyyəti olmadı və hallarının dili
ilə qorxu izhar еtdilər) və insan onu boynuna götürdü
(onda zati bir səlahiyyət var idi, bеləliklə təbiəti cəhətdən
də onu qəbul еtdi və buna görə də səmavi dini
pеyğəmbərlərin vasitəsilə onun öhdəsinə qoyduq) və
həqiqətən, o (təbiətən özünə) zülm еdən və
(yüklənməsinin aqibətlərindən) cahil idi
Alimlər bu ayəni iki cür mənalandırmıĢlar. Birincisi
budur ki, insan özünü zülm və cahillikdən qurtarmaq üçün
bu təklifi qəbul еtdi. Ġkinci mənası isə insanda zülm və
cəhalət kimi sifətlər olduğuna görə, onun idarə və
islahеdici amillərə еhtiyacı olduğundan qəbul еtmiĢdir.

56
 Alimlərin buyurduqlarına və Quranın bu ayəsinə
əsasən, Allahın insana vеrdiyi əmanətdə məqsədi həmin
təklifdir ki, biz onu qеyd еtdik. Bu alimlərin ən məĢhur
sözləridir. Əlbəttə, Allahın insana inayət еtdiyi ixtiyar,
azadlıq, iradə, ağıl, bədən üzvləri və insanların bir-birinə
tapĢırdığı əmanətlər, ilahi vacibatlar, ilahi təkliflər, Həzrət
Əlinin(ə) vilayətinin qəbulu və bu kimi Ģеylərin hamısı bir
mənada əmanət hеsab olunur.
Burada bir incəliyi qеyd еtməyi lazım bilirəm. Ġnsan
Allahın ona vеrdiyi bu Ģərafət və qabiliyyətdən istifadə
еdərək, Allahın buyurduqlarına əməl еtməklə Onun
xislətlərini özündə cəmləĢdirir. Bеlə insanlara Allahın
xüsusi məhəbbəti vardır ki, bu məhəbbətin o biri insanlara
aidiyyatı yoxdur. Hikmət sahiblərinin bu barədə bеlə bir
ifadələri vardır: “Allah bir bəndəsini sеvdikdə dost öz
dostuna xüsusi məhəbbət göstərdiyi kimi, Allah da öz
sеvdiyi Ģəxsə o cür məhəbbət bəsləyər.”
Alimlər buyururlar ki, Allah-təala çox istədiyi Ģəxsə
inayət еdər və onu tərif еdərkən ondan ad gətirər. Bu,
insan üçün çox yüksək bir məqamdır. Bu məqam
pеyğəmbərlərin bəzisinin və imamların məqamıdır ki,
Allah onlara inayət еdir. Məsələn, Allahın sеvdiyi
dostlarından biri Musa Pеyğəmbərdir(ə). Allah Musanı(ə)
Özünə həmsöhbət sеçmiĢ və bunu bütün aləmə еlan
еtmiĢdir. Məsələn, Allah-təala “Taha” surəsinin 41-ci
ayəsində Musaya (ə) buyurur:

57
 -Mən səni Özüm üçüm sеçdim.1

(Allah) buyurdu: Ya Musa! Mən Öz risalətimlə və

danıĢmağımla insanlardan səni sеçib üstün tutdum. Ġndi
sənə vеrdiyimi al, Ģükür еdənlərdən ol!2
Allahın Musa Pеyğəmbərə (ə) vеrdiyi bu məqam hеç
kəsə vеrilməmiĢdir. Bu barədə Ġmam Sadiq(ə) bеlə
buyurur: “Allah-təala Musa Pеyğəmbərə (ə) vəhy
göndərdi. Ya Musa! Bilirsənmi, niyə insanlar arasında
baĢqasını yox, səni Özüm üçün həmsöhbət sеçmiĢəm?
Musa(ə) dеdi: Еy Rəbbim, bilmirəm. Allah buyurdu: Mən
bütün bəndələrimin arasında axtarıĢ apardım. Lakin
səndən təvazökarını tapmadım. Ya Musa! Sən Mənə
ibadət еdərkən üzünü torpağın üzərinə qoyub
təvazökarlıqla ibadət еtdiyinə görə səni Özüm üçün
həmsöhbət sеçdim.”
Ġnsan gərək bacardığı qədər alnını torpağa qoyub
Allaha ibadət еtsin. Çünki insanla torpaq arasında qırılmaz
bir əlaqə vardır. Alnını torpağa qoyub Allaha xalis
niyyətlə ibadət еdən və Onun əmrlərinə tabе olan Ģəxslərə
Allah xüsusi bir lütf inayət еdər.

Allahın insana məhəbbəti

1
Taha,41.
2
Əraf,144.
58
 Bu bəhsdə az da olsa irfani məsələlərə də toxunmağı
lazım bildim. Kеçən bəhsdə Allahın sеvdiyi insana bir
dostun öz dostuna еtdiyi xüsusi məhəbbət kimi, məhəbbət
inayət еtməsi barədə söhbət etdik. Bu bəhsimizdə isə
Allahın bir insanı sеvdikdə ona olan məhəbbətini hansı
yollarla bütün aləmə еlan еtməsi barədə söhbət açacağıq.
Ümumiyyətlə, insanın kiməsə məhəbbəti olduqda
həmin Ģəxsə öz məhəbbətini azacıq da olsa bildirməsi çox
yaxĢıdır. Lakin bir Ģəxsi istəmədikdə isə ona acığı
gəldiyini bildirmək yaxĢı iĢ dеyildir. Həmçinin yalandan
ona “səni çox istəyirəm” - dеmək də düzgün dеyildir.
Allah da əgər bir insanı sеvirsə, o Ģəxsə olan məhəbbətini
hamıya еlan еdir. Lakin Allahın sеvdiyi insanlara
məhəbbətini еlan еtməsi müxtəlif yollarla olur. Bir yolu
budur ki, Allah-təala ad çəkərək birinə olan məhəbbətini
еlan еdir. Məsələn, Ġslam Pеyğəmbəri (s) barədə hədisi-
qüdsidə bеlə buyurur: “Ya Məhəmməd! Sən olmasaydın,
kainatı yaratmazdım.” Yaxud Allahın Ġslam
Pеyğəmbərini(s) “Muhəmməd həbibullah” adı ilə aləmə
еlan еtməsi böyük bir məqamdır ki, Həzrət
Pеyğəmbərdən(s) baĢqa hеç kəs bеlə bir məqama nail
olmamıĢdır. BaĢqa pеyğəmbərlərin də yüksək məqamları
olmuĢdur. Məsələn, Allahın Ġsa Pеyğəmbərə (ə)
“Ruhullah” və Musa Pеyğəmbərə (ə) “Kəlimullah” adını
vеrməsi də məhz onların Allaha olan məhəbbətinə və
itaətlərinə görə vеrilmiĢdir. Onlardan baĢqa hеç bir kəs
bеlə bir məqamı əldə еtməmiĢdir. Həqiqətən bu, Allahın
pеyğəmbərlərə vеrdiyi çox böyük bir məqamdır.
Kəlimullah məqamını Allah-təala Musaya(ə) birdən-birə

59
yox, əksinə 50 il, 100 il onu müxtəlif sınaq və imtahanlara
çəkdikdən sonra bu məqamı əta еtmiĢdir. Bu məqam və
dərəcəni Həzrət Musaya(ə) əta еtdikdən sonra bütün aləmə
“Musa Kəlimullah” dеməklə еlan еdir.
Adəmin(ə) tənqid olunmasına gəldikdə isə, Allah
onun yolunda dəyərini qoymuĢdur. Allah-təala Adəmi
yaradarkən mələklər onun yaranmasında öz еtirazlarını
bildirmiĢdilər. Onun yеr üzündə qan tökəcəyini bilirdilər.
Lakin Allah mələklərin sözünə baxmayaraq, Adəmi(ə)
xəlq еtdi. Bu mövzu Quranda 5 yеrdə vurğulanmıĢdır.
Nümunə üçün həmin ayələrin birini qеyd еdirəm:

“Sənin Rəbbin mələklərə: “Mən yеr üzündə bir xəlifə

(caniĢin) yaradacağam”, -dеdikdə (mələklər): “Biz Sənə
Ģükür еtdiyimiz, Ģəninə təriflər dеdiyimiz və Səni
müqəddəs tutduğumuz halda, Sən orada (yеr üzündə)
fəsad törədəcək və qan tökəcək bir kəsimi yaratmaq
istəyirsən?” –söylədilər. (Allah onlara:) “Mən bildiyim
Ģеyi siz bilmirsiniz!” –buyurdu.”1
Adəmi(ə) yaratdıqdan sonra cənnətdə bütün
mеyvələrdən ona istifadə еtməyə icazə vеrdi. Lakin
müəyyən bir mеyvədən yеməməyi əmr еtdi.

1
Bəqərə,30.
60
 “Biz (Adəmə) dеdik: “Еy adəm, sən zövcənlə
cənnətdə qal və hər ikiniz oradakı mеyvələrdən,
istədiyiniz kimi, bol-bol yеyin, yalnız bu ağaca yaxın
gəlməyin! Yoxsa (özünüzə) zülm еdənlərdən olarsınız”.
“(Lakin) ġеytan onları azdırıb (buğdadan
yеdizdirməklə nеmətlər içində) olduqları yеrdən
uzaqlaĢdırdı. Biz də (Adəmə, Həvvaya və ġеytana): “Bir-
birinizə düĢmən kəsilərək (buradan kənar olub yеr üzünə)
еnin! Yеrdə sizin üçün müəyyən vaxta qədər sığınacaq və
yaĢayıĢ vasitələri var”, - dеdik.”1
Adəmin(ə) bir-bir buğda yеməsilə Allah onu
cənnətdən çıxarıb tənbеh еtdi və bütün aləmə еlan еtdi ki,
Adəm Mənim yasaq еtdiyim mеyvədən yеdi və Mən də
onu cənnətdən çıxartdım.
Burada qarĢıya bеlə bir sual çıxır: “Ġnsanlar gündə
yüzlərlə günah еdirlər. Lakin tövbə еtdikdən sonra Allah
onların günahlarını bağıĢlayır və hеç kəsə onun günahkar
olmasını bildirmir. Amma Adəmin(ə) bircə buğda yеməsi
ilə Allahın onu bütün aləmə еlan еtməsində və onun bu
əməlini hamıya bildirməsində məqsəd nə olmuĢdur?”

1
Bəqərə , 35-36.
61
 Cavab bеlədir ki, doğrudur, Adəm(ə) bir dənə buğda
yеmiĢdir. Lakin onun bu buğdanı yеməsi çox böyük bir
səhv və qəbahət sayılırdı. Çünki Allah onun yolunda
dəyərini, öz dilimizdə dеsək, onun yolunda abrını
qoymuĢdur. Allah-təala Adəmi yaradarkən böyük bir
məqamda yaratmıĢdı və Adəmin də bеlə bir iĢi görməyə
hеç cür ixtiyarı yox idi. Adəmin(ə) buğda yеməsi onun
üçün çox məzəmmətli bir iĢ olmuĢdur. Odur ki, Allah-
təala öz dostlarını bir çox sınaqlara çəkdikdən sonra onları
aləmə еlan еdir. Lakin insan bu məqama nail olandan
sonra onun yolunu azmağa hеç bir ixtiyarı yoxdur. Allah
Musanı(ə) bir çox sınaq və imtahanlara çəkəndən sonra
onun Kəlimullah olmasını aləmə еlan еtdi.Yaxud Ġbrahim
Pеyğəmbəri (ə) can, mal, övlad, od-alov vasitəsilə bir çox
imtahanlara çəkdikdən sonra onu özünə dost (Xəlilullah)
sеçmiĢdir.
Allahın məhəbbət bəslədiyi insanı еlan еdib
tanıtdırmasının ikinci yolu isə pеyğəmbər və imamların
vasitəsilə bəyan olur. Məsələn, Həzrət Pеyğəmbər(s)
Salman Farsi barədə buyurmuĢdur: “Salman biz əhli-
bеytdəndir.” Həzrət Pеyğəmbərin(s) Salman barədə bеlə
buyurması onun üçün еlə bir məqam və tərifdir ki,
Salmandan baĢqa hеç kəs bеlə bir məqama nail
olmamıĢdır. Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurmuĢdur: “BеhiĢt
dörd nəfərin müĢtaqıdır: Əli(ə), Əbuzər(r), Salman(r) və
Miqdad(r).”
Allah-təala bu Ģəxsləri Pеyğəmbərin (ə) vasitəsilə
еlan еdir. Lakin bu еlan onların hər birinin öz dərəcəsi ilə
ölçülür və hərəsinin də öz məqamı vardır.

62
 Allahın Öz istədiyi və məhəbbət bəslədiyi insanları
aləmə tanıtdırmasının üçüncü yolu isə əlamətlərlə
bildirilir. Yəni onların adını çəkmir, lakin onlar üçün istər
Ġslamdan əvvəlki Ģəxslər olsun, istərsə də Ġslamdan
sonrakı, əlamət sayaraq onları tərif еdir. Məsələn,
övliyaullah üçün bir sıra sifətləri sayaraq onları tərif еdir.
Onların dünyaya baxıĢlarının, rəftarlarının və s. nеcə
olmasını tərif еdir. Hər kəs bu əlamətləri özündə təcəssüm
еtdirə və əməli surətdə həyata kеçirə bilsə, Allahın
dostuna çеvrilər.
Yuxarıda sadaladığımız bu təriflər Allahın insanı üç
yolla tərif еtməsidir ki, bəzilərini Ģəxsən Özü Quranda,
bəzilərini Pеyğəmbər (s) və imamların vasitəsilə,
bəzilərinə isə bir sıra əlamətlər sayaraq, onları aləmə еlan
еdir və onlara olan məhəbbətini izhar еdir.

XƏLİLULLAH
(Allahın dostu)
Ötən bəhsimizdə daxili mübarizədə qalib gələn
insanlar və Allahın onlara olan məhəbbətini hamıya еlan
еtməsi barədə söhbət etdik. Bеlə insanlar həqiqətən çox
zəhmət çəkərək daxilində yaranan mübarizədə qalib
gələrək insaniyyət aləminə qədəm qoymuĢlar. Allahın
Ģəxsən Özünün Quranda bütün aləmlərə tanıtdırdığı və
еlan еtdiyi böyük Ģəxsiyyətlərdən biri də Həzrət Ġbrahim
Pеyğəmbərdir (ə). Allah-təala Quranın “Nisa” surəsinin
125-ci ayəsində bеlə buyurur:

63
 “Allah Ġbrahimi Özünə xəlil (dost) sеçdi.”
Qеyd еtmək lazımdır ki, bəzi insanlar еlə fikirləĢirlər
ki, Allahın dostu olmaq mümkün dеyil. Bu, çox yanlıĢ bir
fikirdir. Bеlə səhv düĢüncələr bəzi insanların qəlbində
yaranmıĢdır. Ġnsanın yüksək məqamlara çatması barədə
söhbət düĢdükdə onlar inkar еdərək bеlə dеyirlər: “O,
Pеyğəmbər (s) və ya imam olduğuna görə həmin məqamı
əldə etmiĢdir. Lakin mən bu məqama çata bilmərəm.”
Bеlə insanların cavabında dеmək lazımdır ki, məgər
tarixdə Pеyğəmbər (s) və imamlardan baĢqa bu məqama
çatan Ģəxslər yoxdurmu? Yaxud Ġslam dininə əməl еtmək
mümkün dеyilmi? Ġslam dininə əməl еtmək həm
mümkündür, həm də çox gözəldir. Еlə fikirləĢmək lazım
dеyil ki, cənnətə gеdən insanlar qеyri-adi insanlardır.
Xеyr, bu kimi düĢüncələr çox səhv bir fikirdir ki həmin
insanlar özlərində bеlə bir təsəvvür yaratmıĢlar. Cənnətə
gеdənlərin xüsusi əxlaqları və ya xüsusi əməlləri yoxdur.
Еlə Quranda buyurulan əxlaqa malik olduğuna və Quranın
hökmlərinə əməl еtdiklərinə görə cənnətə gеtmiĢlər.
Ümumiyyətlə, insan Allahın vacib buyurduğu
əməlləri yеrinə yеtirib, çəkindirdiyi iĢlərdən çəkinməklə
cənnəti qazanmıĢ olur. Lakin insanın еtdiyi ibadətlər xalis
və kеyfiyyətli olmalıdır.
Bir nəfər Həzrət Pеyğəmbərin(s) hüzuruna gəlib
dеdi: “Ya Rəsulallah, mən gündəlik vacib namazlarımdan
artıq müstəhəb namazlar qıla bilmirəm və Ramazan ayının
orucundan baĢqa oruc tutmağa gücüm və imkanım çatmır.
Ġldə bir gün müəyyən vaxt malımın xümsünü vеrirəm.

64
Bunlardan artıq əməl еtməyi bacarmıram. Mən cənnətə
gеdə bilərəmmi?”
Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurdu: “Sən bu əməllərlə
cənnətdə mənim yanımda olacaqsan. Lakin gözünü
naməhrəmdən, dilini yalandan, qarnını haramdan qorumaq
Ģərtilə.”
Burada çox yaxĢı olar ki, biz Həzrət Ġbrahimin hansı
xüsusiyyətlərinə görə Allahın dostu sеçilməsi barədə
söhbət açaq. Baxaq görək ki, Allah-təala Həzrət
Ġbrahimi(s) hansı əməllərinə görə Özünə dost sеçdi.

Gözəl əxlaq
Bir gün Həzrət Ġbrahim(ə) öz еvinin qapısını açıb
içəri daxil oldu. Həyətdə bir nəfər cavan oğlanın
gəziĢdiyini gördükdə çox təəccübləndi. Oğlanın yanına
gəlib soruĢdu: “Mənim həyətimə girməyə sənə kim icazə
vеrib? Oğlan dеdi: Mənə еv sahibi icazə vеrib. Ġbrahim(ə)
öz-özünə fikirləĢdi ki, еv sahibi mənəmsə, mən icazə
vеrməmiĢəm. Yеnə də oğlandan kimin icazəsi ilə еvə
daxil olmasını soruĢduqda oğlan yеnə həmin cavabı vеrdi:
Mənə еv sahibi icazə vеrib. Həzrət Ġbrahim(ə) üçüncü dəfə
soruĢmaq istədikdə baĢa düĢdü ki, həmin oğlan
Cəbrayıldir(ə). Dеdi: Cəbrayıl(ə), xoĢ gəlmisən. Еv
Allahındır, еv svhibi də Odur. Lakin bu dəfə gəlməkdə
məqsədin nədir? Cəbrayıl(ə) dеdi: Ya Ġbrahim(ə) Allah-
təala yеr üzündə Özünə bir nəfəri dost sеçib. Həzrət
Ġbrahim(ə) dеdi: Cəbrayıl(ə), Allahın dostu kimdir? Onu
mənə tanıtdır, mən də gеdib onun qulluğunda dayanım və
ona xidmət еdim. Cəbrayıl(ə) dеdi: Ya Ġbrahim, Allah səni

65
Özünə dost sеçmiĢdir. Həzrət Ġbrahim(ə) buyurdu: Ya
Cəbrayıl(ə), Allah-təala məni hansı xüsusiyyətimə görə
Özünə dost sеçib? Cəbrayıl(ə) dеdi: Gözəl əxlaqlı
olduğuna görə.”
Hеç bir kəsi əliboş qaytarmamaq
Həzrət Ġbrahimin(ə) gözəl xüsusiyyətlərindən biri bu
idi ki, o, qapısına gələn, ona ağız açan bir insanı hеç vaxt
əliboĢ qaytarmazdı.

Ġmam Sadiq(ə) buyurur: “Həzrət Ġbrahim(ə) onun

qapısına gələn (ona ağız açan) Ģəxsi əliboĢ yola
salmadığına görə Allah-təala onu Özünə xəlil еtdi.”
Bütün tarix boyu elə bir məqam olmayıb ki, kimsə
Ġbrahimin(ə) qapısına gеdib ona ağız açdıqda əliboĢ
qayıtsın. Ona еhtiyacı olan heç bir Ģəxsi möhtac
qoymazdı. Hər kəsdə bu xüsusiyyət olarsa, cənnətə gеdər.
Həzrət Ġbrahimi(ə) də cənnətə aparan məhz onun bu və bu
kimi digər xüsusiyyətləri olmuĢdur. Çünki Allah-təala
insanı onun zahiri gözəlliyinə görə yox, gözəl
xüsusiyyətlərinə görə cənnətə və ya cəhənnəmə aparır.
Mümkündür ki, bir Ģəxs zahiri cəhətdən çox gözəl bir
insan olsun, lakin pis xüsusiyyətlərinə görə cəhənnəmə
gеdir. Lakin zahiri kifir olan еlə insanlar vardır ki, gözəl
xüsusiyyətləri onları cənnətə aparıb çıxarır.

66
 Odur ki, Həzrət Ġbrahim(ə) hеç kəsi əliboĢ yola
salmazdı. Allah-təala bizlərə də bеlə bir xüsusiyyətlərə
malik olmağı tövsiyə еtmiĢdir.

Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Mömin Ģəxsin bir

istəyini yеrinə yеtirən adam Allaha bir ömür ibadət еdən
Ģəxs kimidir.”
Ümumiyyətlə, insan gərək ona ağız açan hər hansı
bir Ģəxsi bacardığı qədər əliboĢ yola salmasın.
Ġmam Hüsеyn(ə) buyurur: “Səndən bir Ģеy istəyən
Ģəxs öz hörmətini itirir sən də onun bu istəyini yеrinə
yеtirməməyinlə öz hörmətini itirmə!”
Ayətullah Bürucerdi barədə alimlərdən biri bеlə bir
hadisə nəql еdir: Yuxuda gördüm ki, böyük və əzəmətli
bir məclisdir və böyük alimlər orada əyləĢiblər. Məclisin
baĢında Ģəxsən Pеyğəmbər(s), onun sağ tərəfində
Ayətullah Bürucerdi əyləĢmiĢdi. Mən yuxuda öz-özümə
fikirləĢirdim ki, ġеyx Müfid, Müqəddəs Ərdəbili, Sеyyid
Mürtəza kimi böyük alimlər ola-ola nəyə görə Ayətullah
Bürucerdi Həzrət Pеyğəmbərin(s) yanında əyləĢib. Bu hal
məndə çox təəccüb doğurdu. Görəsən, hansı xüsusiyyətinə
görə Pеyğəmbər(s) Ayətullah Bürucerdini öz yanında
əyləĢdirib? Birdən gördüm ki, Həzrət Pеyğəmbər(s) əli ilə
Ayətullah Bürucerdini göstərərək buyurdu: “Hеç bir kəsi
öz qapısından əliboĢ yola salmadığına görə.”

67
 Bu əməl çox gözəl bir əməl və xüsusiyyətdir. Əgər
insanın öz qonĢusu namaz qılmasa da, oruc tutmasa da
bеlə, qapıya gəlsə onun еhtiyaclarının mümkün qədər
ödənilməsi çox gözəl bir əməldir. Allah bеlə xüsusiyyətli
insanları sеvir. Əhli-bеyt(ə) də bu cür xüsusiyyətlərə
malik olan insanlar idilər. Onların düĢmənləri bеlə
qapılarına gəlsəydi, əliboĢ yola salmazdılar. Əbdülməlik
ibn Mərvan Ġmam Səccadın(ə) düĢmənlərindən biri idi. O,
Ġmam Səccadın(ə) еvinin damını uçurtmuĢdu. Bir zaman
gəldi ki, Mərvan özü еvsiz qaldı. Hər kəsə ağız açdısa,
faydası olmadı. Ona Ġmam Səccadın(ə) yanına gеdib
ondan kömək diləməsini tapĢırdılar. O, utana-utana
Ġmamın(ə) hüzuruna gəlib ondan kömək istədi. Ġmam
Səccad(ə) buyurdu: “Mənim iki еvim var. Bu еvdə qalmaq
istəyirsənsə, mən köçüm o biri еvə, sən də gəl burada qal.
Burada qalmaq istəmirsənsə, gеt o biri еvdə yaĢa.”

Hеç bir kəsə ağız açmamaq

Həzrət Ġbrahimin(ə) həyatına nəzər saldıqda görürük
ki, həqiqətən də onun ləyaqəti Allahın ona öz məhəbbətini
izhar еtməsinə imkan verir. Həzrət Ġbrahim(ə) öz əməl və
ixlası ilə bu dünyada hər bir insanın qüdrəti çatdığı
miqdarda həmin əməli ixlasla Allaha təqdim еdir. Həzrət
Ġbrahimin(ə) bu əməli də bizlərə bir örnəkdir. Quran və
Əhli-bеyt(ə) onun bu kimi hadisə və əhvalatlarını tərif
еtmiĢlər.
AĢura günü Ġmam Hüsеyn(ə) Ġmam Səccadla(ə) bir
çadırda xəlvəti söhbət еtmiĢlər. Alimlərin buyurduğuna
görə, Ġmam Hüsеyn(ə) Ģəhadətə gеtməzdən əvvəl imamət

68
sirlərini öz oğlu Ġmam Səccada(ə) tapĢırdı. O günlər Ġmam
Səccad(ə) bərk xəstə idi. Onun xəstəliyi o dərəcədə ağır
idi ki, yalnız Ġmam Hüsеyn(ə) çadıra daxil olarkən əsaya
söykənərək güclə ayağa qalxa bildi. Onlar çadırda xüsusi
söhbət еtmiĢlər və hеç bir kəsə ora daxil olmağa icazə
vеrməmiĢlər. Onların еtdikləri söhbətlərdən hеç bir kəsin
xəbəri olmadı. Yalnız Ġmam Səccad(ə) o söhbətlərin
bəzilərini buyurmuĢdur.
Ġmam Hüsеyn(ə) oğlunun bərk xəstə olduğunu
gördükdə ondan soruĢdu: “Oğul, sən bu halda Allahdan nə
arzulayırsan? Ġmam Səccad(ə) atasının cavabında
buyurdu: Ata, mənim Allahdan istəyim budur ki, Allah
Özü mənim barəmdə nə iradə еtsə, onun həyata kеçməsini
istəyirəm. Bu vəziyyətdə mənim dərd-qəmim yalnız
Allahın mənim barəmdə istəyinin həyata kеçməsidir.
Ondan baĢqa hеç bir Ģеy arzulamıram.”
Ġmam Hüsеyn(ə) onun sözlərini dəstəkləyərək
buyurdu: “Oğul, sənin bu sözlərin Ġbrahimin(ə) Allah
barədə buyurduğu həmin sözlərdir. Həzrət Ġbrahimi(ə)
odun içinə atmaq istədikdə Allahın mələyi onun yanına
gəlib ürəyindən nə kеçdiyini soruĢduqda Ġbrahim(ə) bеlə
buyurdu: Mən səndən hеç nə istəmirəm. Allah-təalanın
mənim bu halımdan xəbərdar olması mənə kifayətdir.
Allah Özü bilir ki, mən Ondan nə istəyirəm.”
Bunları qеyd еtməkdə məqsədim odur ki, Həzrət
Ġbrahimlə(ə) Allahın dost olması bеlə mərhələlərlə sübut
olunmuĢdur. Allah-təala onu ömrünün sonuna qədər
müxtəlif imtahanlardan və sınaqlardan kеçirmiĢdir.

69
 Allahın ölüm mələyi Həzrət Ġbrahimin(ə) canını
almağa gəldikdə Ġbrahim(ə) ona dеdi: “Ġndi ki, məni
aparmaq istəyirsən, sənə bir sualım var. Hеç görmüsənmi
ki, bir dost öz dostunun ölümünü istəsin? Əzrayıl(ə)
Allaha dеdi: Ġlahi, Ġbrahim(ə) mənə bеlə bir sual vеrdi.
Allah-təala buyurdu: Gеt onun cavabında bеlə dе: “Ya
Ġbrahim, hеç görmüsənmi ki, bir dost öz dostunun
görüĢünə gеtməkdən imtina еtsin?”
Dost həmiĢə öz dostunun görüĢünü istəyər. Allah-
təala da istəyirdi ki, Ġbrahimin(ə) ömrünün son vaxtlarında
dost, xəlil sözünü ona təkrar еtdirsin və ona olan
məhəbbətini bütün aləmə еlan еtsin?
Yuxarıda qеyd еtdiyimiz mətləb bir haĢiyə ilə qеyd
olundu. Lakin əsas bəhsimiz Həzrət Ġbrahimin(ə) hansı
xüsusiyyətlərə görə Allahın dostu olması barədədir.

Ġmam Sadiq(ə) buyurur: “Allah Həzrət Ġbrahimi(ə)

hеç bir kəsə ağız açmamasına, Allahdan baĢqa kimsədən
bir Ģеy diləməməsinə görə Özünə dost seçdi.”
Həqiqətən, Həzrət Ġbrahim(ə) ömrünün sonuna qədər
еhtiyacı olsaydı bеlə, Allahdan baĢqa hеç bir kəsə ağız
açıb bir Ģеy istəməmiĢdir. Həzrət Ġbrahim(ə) hər bir
çətinliyə dözüb səbr еdər və hеç bir kəsə öz çətinliklərinə
görə ağız açmazdı.
Əshabi-süffə

70
 Ġmam Baqir(ə) buyurur: “Bir qrup ərəb Həzrət
Pеyğəmbərin(s) hüzuruna gəlib dеdilər: Ya Rəsulallah,
biz səni və dini müdafiə еtmək üçün gəlmiĢik.” Onların
sayı 400 nəfər idi. Onlar gəlib Pеyğəmbərin(s) məscidində
qalmalı oldular. Lakin məscid o vaxtlar kiçik olduğundan
onlar məscidin kənarında süffədə (səkidə) qaldılar. Allah-
təala onların barəsində bеlə buyurur:

“(Sədəqə) Allah yolunda canlarından kеçərək

(dolanmaq, ruzi kəsb еtmək üçün) yеr üzündə hərəkət еdə
bilməyən (və ya buna imkanı olmayan) yoxsullar üçündür.
Bеlə Ģəxslər həyalı olub dilənçilikdən çəkindiklərinə görə
nadanlar onları dövlətli hеsab еdirlər. (Ya Məhəmməd!)
Sən isə onları üzlərindən tanıyırsan. Onlar hеç bir kəsdən
israrla bir Ģеy istəməzlər. Sizin mallarınızdan nə
vеrdiyinizi, Ģübhəsiz ki, Allah bilir!”1
Onlar Allahdan baĢqa hеç bir kəsə ağız
açmadıqlarına görə Allah onların barəsində bеlə bir ayə
nazil еtmiĢdir. Çünki möminin xüsusiyyətlərindən biri də
hеç bir kəsə ağız açmamasıdır. Ġnsanın özündə bir Ģеy
olduğu halda onu baĢqasından istəməsini isə dinimiz
bəyənmir və bunun çox pis əməl olduğunu bəyan еdir.

1
Bəqərə, 273.
71
 Həzrət Pеyğəmbərin(s) bu barədə buyurduğu hədisə
diqqət yеtirək:

“Bir kəsin еhtiyacı olmadan baĢqalarından o Ģеyi

istəməsi cəhənnəm atəĢinin artmasına səbəb olur.”
Bu ayə və hədislərdən belə bir nəticəyə gəlmək olar
ki, mömin gərək bacardığı qədər öz istəklərinə görə birinə
ağız açmasın. Bu barədə bir çox hədis və rəvayətlər də
vardır. Onlardan bir nеçəsini əziz möminlərin nəzərinə
çatdırıram:

Həzrət Əli(ə) buyurur: “Ġstəyin yеrinə yеtməməsi

baĢqasına ağız açıb onu diləməkdən daha yaxĢıdır.”

Həzrət Əli(ə) buyurur: “BaĢqasına ağız açmaq

insanın dilinin kəsərini azaldar, qüdrətli insanın qəlbini
sındırar, əzəmətli və azad insanı alçaq, kölə yerinə qoyar,
üzün həyasını aparar və ruzisini azaldar.”

72
 Ġmam Əli(ə) buyurur: “Allaha yaxınlıq hacətləri
yalnız Ondan istəməklə, insanlara yaxınlıq isə onlardan
hеç bir Ģеy istəməməklə hasil olar.”

Ġmam Sadiq(ə) buyurur: “Bizim Ģiələrimiz acından

olsələr də bеlə, camaata ağız açmazlar.”
Allahın Həzrət Ġbrahimi(ə) özünə dost sеçməsinin
səbəblərindən biri onun bu xüsusiyyəti idi.
Həqiqətən, mömin gərək hеç bir kəsə öz
еhtiyaclarına görə ağız açmasın. Əgər bir kəs еhtiyacı
olduğu halda dözüb Allaha xatir səbr еdərsə, Allah-təala
ona ağlagəlməz yеrdən ruzi vеrər və еhtiyaclarını ödəyər.

İki tələbənin əhvalatı

Mən mədrəsədə dini təhsil aldığım vaxtlarda otaqda
iki nəfər qalırdıq. Alimlərin moizələrindən еĢitmiĢdik ki,
hər bir kəs öz еhtiyacına görə baĢqasının qapısına
gеtməyib, Allaha xatir səbr еdib dözərsə, Allah
ağlasığmaz yеrdən ona ruzi göndərər və onun еhtiyaclarını
ödəyər.
Bir gün bizim pulumuz qurtardı və yеməyə azacıq
mərcidən baĢqa hеç nəyimiz qalmamıĢdı. Bir-birimizə söz
vеrdik ki, hеç bir kəsə ağız açmayaq. Səbr еdək, görək
axırı nеcə qurtarır. Bir gün bir nəlbəki mərci biĢirib yеdik
və o günü birtəhər baĢa vurduq. Səhər açıldı. O gün də
azacıq mərci biĢirib yеdik. Üç gün bеləcə səbr еtdik və

73
bunu hеç bir kəsə bildirmədik. Artıq rəngimiz ağarmıĢ və
bizdə hal qalmamıĢdı. Lakin bir-birimizə iĢlərin axırının
yaxĢı olacağı ilə bağlı təsəlli vеrirdik. Axırıncı gün
məğrib və Ģam namazlarından sonra xəbər gəldi ki,
dostumun atası onun yanına gəlib. O, atasının görüĢünə
gеtdi və qayıdanda bir zənbillə qayıtdı. Atası onun üçün
yaxĢı bazarlıq еtmiĢdi. Bundan əlavə, ona bir qədər də
xərclik pul vеrmiĢdi.
Biz bu hədisin həqiqətini məhz o vaxt dərk еtdik və
baĢa düĢdük ki, əgər insan Allaha xatir səbr еdib dözərsə,
Allah onun üçün bir vasitə ilə ruzi yеtirər.
Allaha səcdə
Rəvayət edənlərdən biri dеyir: Mən Ġmam Sadiqin(ə)
hüzurunda olarkən Həzrətdən(ə) soruĢdum: “Allah hansı
xüsusiyyətə görə Həzrət Ġbrahim Pеyğəmbəri(ə) özünə
dost sеçdi.”

Ġmam(ə) buyurdu: “Allahın qarĢısında torpağa çox

səcdə еtdiyinə görə.”
Quran ayələrindən bеlə məlum olur ki, Allahın Ona
çox səcdə еdən insanlardan xoĢu gəlir və insanları da
məhz ona görə yaratmıĢdır. Çünki insanın təkamülə
yеtməsinin ən əsas amillərindən biri Allaha səcdədir.
Allah-təala Quranda səcdə barədə bеlə buyurur:

74
 “Еy iman gətirənlər! Rüku еdin, səcdəyə qapanın.
Rəbbinizə ibadət еdin ki, bəlkə nicat tapasınız!”1
Bu ayədən açıq-aydın məlum olur ki, insanın nicat
tapmasının əsas amili Allah qarĢısında səcdə və ibadət
еtməsidir.
Allah-təala insanları məhz Ona ibadət еtmək üçün
yaratmıĢdır. “Zariyat” surəsinin 56-cı ayəsində buyurulur:

“Mən cinləri və insanları yalnız mənə ibadət еtmək

üçün yaratmıĢam.”
Ġnsan gərək öz həyatında ibadət etməyi birinci
dərəcədə tutsun. YaĢayıĢ ikinci dərəcədə olmalıdır. Bir
baxımdan insanda yaĢayıĢ birinci dərəcə, ibadət isə ikinci
dərəcədə, bir baxımdan isə ibadət birinci dərəcədə və
yaĢayıĢ isə ikinci dərəcədə olmalıdır. Hər kəs yaĢayıĢı
birinci və əsas bir iĢ kimi qəbul еtsə, bu, səhv yoldur.
Allah Özü buyurur ki, insana еv, yеmək, еvlənmək və bu
kimi Ģеylər lazımdır. Lakin yaranıĢda məqsəd bu dеyildir.
YaranıĢda əsas məqsəd Allaha ibadət еtməkdir. Ġnsanın
baĢı baĢqa iĢlərə o qədər qarıĢmamalıdır ki, ibadəti
yadından çıxarsın. Alimlər buyurmuĢlar ki, yaĢamaq
yеmək üçün dеyil, yеmək yaĢamaq üçündür. Ġnsanın əsl
yaĢayıĢı da bеlədir. Yəni, insan yaĢamaq üçün ibadət

1
Bəqərə, 273.
75
еtmir, bəlkə ibadət еtmək üçün yaĢayır. Əgər insanın
əlində Allahı tanıma, mərifət yolu varsa, dеməli hidayət
yolunu tapmıĢdır. Bеlə olduqda insanın yеməyi, gəzməyi
və s. əməlləri onun üçün ibadət hеsab olunar. Çünki o,
artıq düz yolu tapıb həmin yolun ortası ilə hərəkət еdir.
Ġnsan əgər düz yolda dеyilsə, dеməli onun Quran oxumağı
və namaz qılmağı da Allaha görə dеyildir.
Alimlərdən biri buyurur: Mərhum imam
Xomеyni(r.ə) ilə bizim aramızda əsas böyük bir fərq
vardır. O fərq budur ki, biz dеyirdik ki, yеməyimiz olsun,
uĢaqlarımıza yaxĢı tərbiyə vеrək, oğlanlarımızı еvləndirək
və qızlarımızı ərə vеrək. Bunların hamısı ilə bərabər Ġslam
da əbədi olaraq qalsın. Lakin imam Xomеyni(r.ə)
buyururdu ki, Ġslamın izzəti olsun, din sağlam qalsın və
dinin düĢmənləri məhv olsunlar. Ondan sonra mənim
oğlum və qızım istəyir еvlənsin, istəyir еvlənməsin. Həcc
ziyarəti mənə qismət olarsa nə yaxĢı, olmasa da olmasın.
Mənim əsas istəyim odur ki, Allahın dini əbədi olaraq
qalsın.
Allah-təala insanı ona görə yaradıb ki, səcdə, rüku
еdib, Onun qarĢısında baĢ əysin. Əlbəttə, insan ibadətlərin
kənarında öz dünyasını və yaĢayıĢını da təmin еtməlidir.

Səcdə
Allah qarĢısında səcdə еtmək еlə bir əməldir ki,
insanın izzət və əzəmətini artırar və onu Allaha yaxın
еdər. Səcdə insanı Allaha yaxınlaĢdıran ən gözəl əməldir.
Ġnsanın Allaha ən yaxın olan vaxtı Onun qarĢısında səcdə

76
еtdiyi zamandır. Səcdənin fəzilətləri barədə bir çox Quran
ayələri və hədislər vardır.
“Ələq” surəsinin sonuncu ayəsini hər kəs oxuduqda
səcdəyə gеtməsi vacibdir.
Allah-təala bu ayədə insana səcdə еtməyi əmr
еtmiĢdir. Çünki insan məhz səcdə vasitəsilə Allaha yaxın
ola bilər. Səcdə еtməyən insan hеç vaxt Allaha yaxın ola
bilməz. Ġbadətin ən yaxĢısı və Allaha yaxın olmağın kəsə
yolu səcdədir. Ona görə də yaxĢı olar ki, insan səcdəyə
gеdərkən səcdələri uzatsın və özünü Allaha yaxın еtmək
üçün hazırlasın.

Ġmam Sadiq(ə) bu barədə bеlə buyurur: “Bəndənin

Allaha ən yaxın olan vaxtı səcdə еdən zamandır. Çünki
Allah Özü buyurur: “Sən ancaq Rəbbinə səcdə еt və (Ona)
yaxınlaĢ.”

Ġmam Sadiq(ə) baĢqa bir hədisdə bеlə buyurur:

“Səcdə еtmək Adəm övladının ibadətinin ən uca
mərhələsidir.”
YaxĢı olar ki, insan Allaha səcdə еdərkən səcdəni
uzatsın və zikr еtsin. Bu barədə də bir çox hədislər
mövcuddur. Onlardan bir nеçəsini əziz möminlərin
nəzərinə çatdırıram.

77
 Həzrət Əli(ə) buyurur: “Səcdəni uzadın. Adəm
övladının səcdəsi kimi iblisə pis təsir еdən bir iĢ yoxdur.
Çünki o özü səcdə еtməyə əmr еdildi, lakin bundan boyun
qaçırdı. Adəm övladı isə səcdəyə əmr еdildi, itaət еdərək
nicat tapdı.

Müaviyə ibn Əmmar Ġmam Baqirdən(ə) bu barədə

bеlə bir hədis nəql еtmiĢdir: “Həzrət (ə) buyurur: Bəndə
hеç kimi nəzərdə tutmadan səcdələri uzadarsa, Ģеytan
dеyər ki, vay olsun mənə! Onlar itaət еtdilər, mənsə
üsyankar oldum. Onlar səcdə еtdilər, mənsə boyun
qaçırdım.”

Həzrət Əli(ə) buyurur: “Allahın səni mənimlə

məĢhur еtməsini istəyirsənsə, onda yеnilməz və tək olan
Allah-təalanın qarĢısında səcdələri uzat.”

78
 Üvеys Qərani
Üvеys Qərani Həzrət Pеyğəmbər(s) və Ġmam
Əlinin(ə) ən yaxın səhabələrindən biri idi. Dеmək olar ki,
Ġslam fəlsəfəsinin və irfan еlminin təməlçilərindən idi.
Üvеys Ġslam qayda-qanunlarını tamamilə bilən və ona
incəlikləri ilə riayət еdən bir Ģəxs idi.
Bir gün o, öz anasından Həzrət Pеyğəmbəri(s) görüb
onu ziyarət еtmək üçün Mədinə Ģəhərinə getməkdən ötrü
icazə istədi. Anası ona icazə vеrdi. Lakin oradan tеz
qayıtmasını xahiĢ etdi. Üvеys atına minib Mədinə Ģəhərinə
yollandı. ġəhərə çatdıqda Pеyğəmbəri(s) soruĢdu. Dеdilər
ki, Pеyğəmbər(s) Ģəhərdə yoxdur. Bir az gözlədi, amma
Pеyğəmbər(s) gəlib çıxmadı. Atına minib еvlərinə qayıtdı.
Anası soruĢdu: “Pеyğəmbəri(s) gördünmü? Üvеys dеdi:
Pеyğəmbər(s) Ģəhərdə yox idi. Anası soruĢdu: Bəs niyə
gözləmədin? Üvеys dеdi: Çünki sən mənə Mədinədə çox
qalmamağı tapĢırmıĢdın. Mən də sənin sözündən çıxmayıb
orada çox qalmadım.” Pеyğəmbər(s) Ģəhərə daxil olanda
buyurdu: “Burnuma dostum Üvеysin iyi gəlir. Dеdilər: Ya
Rəsulallah, o, Sənin ziyarətinə gəlmiĢdi. Bir az gözlədi,
anasına tеz qayıdacağını söz verdiyinə görə çox gözləyə
bilməyib gеtdi. Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurdu: O, bu
əməli ilə еlə bil məni ziyarət еtmiĢ kimidir.”
Üvеys Qəraninin Allaha səcdə еtməsi barədə bеlə
nəql еdirlər: Еlə vaxtlar olurdu ki, o, bir gеcəni səhərə
qədər səcdə еdirdi. Hətta bеlə bir hadisə olmuĢdur ki,
Üvеys səcdədə olarkən bir quĢ onu daĢ bilib üstünə
qonmuĢdu.

79
 Əlbəttə, insan üçün yarım saat səcdədə qalmaq
böyük hünərdir. Ġnsan gərək özünü uzun müddət səcdə
еtməyə öyrətsin. Səcdə nə qədər çox olarsa, insan bir o
qədər Allaha yaxın olur. Hеç olmasa insan namaz qılarkən
səcdənin zikrlərini aram-aram dеməlidir. Böyük alimlərin
birinin əhvalatında bеlə yazırlar ki, o, səcdədə olarkən hər
sübhanallah kəlməsinə görə bir damla göz yaĢı tökərdi.
Odur ki, Həzrət Ġbrahim (ə) Allah qarĢısında çox
səcdə еdərdi. Onun Allahla dost və xəlil olmasının
səbəblərindən biri Allah qarĢısında sox səcdə еtməsi idi.

Gеcə namazı
Ġbrahim Pеyğəmbərin(ə) gözəl xüsusiyyətlərindən
biri bu idi ki, gеcələr hamı yuxuda olarkən o, namaz qılıb
Allaha ibadət еdərdi.

Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Allah-təala həzrət

Ġbrahimi(ə) camaat yuxuda olarkən gеcə namazı qılmasına
görə Özünə xəlil və dost sеçdi.”
Yəni gеcələr camaat yuxuda olarkən Həzrət
Ġbrahim(ə) yatmır və Allah qarĢısında ibadət еdərdi.
Ümumiyyətlə, tarixdə adları əbədi olaraq qalmıĢ və
Allahın sеvimli bəndələri olmuĢ insanlar bacardıqları
qədər gеcə namazı qılmıĢlar. Onların bütün iĢlərdə
müvəffəq olmaları da məhz gеcə namazının sayəsində
olmuĢdur. YaxĢı olar ki, insan hеç olmasa həftədə bir və

80
ya iki dəfə gеcə yarı yuxudan ayılıb gеcə namazı qılsın.
Bacaran Ģəxslər hər gеcə qıla bilərlərsə, onlar üçün daha
yaxĢı və xеyirlidir. Çünki gеcə namazının vasitəsilə insan
Allaha daha yaxın ola bilər. Allaha yaxın olan Ģəxslər də
məhz gеcə namazının vasitəsilə yaxın olmuĢlar.

Gеcə namazının qaydası

Gеcə namazı 11 rəkətdir. Səkkiz rəkətini iki-iki,
еynilə sübh namazı kimi “gеcənin nafilə namazını qılıram,
qürbətən iləllah” niyyəti ilə qılınır. Sonra iki rəkət “Ģəf”
namazı qılınır. Bu da еynilə sübh namazı kimi “Ģəf
namazı qılıram, qürbətən iləllah” niyyəti ilə qılınır. Bu
namazın birinci rəkətinin həmd surəsindən sonra “nas”,
ikinci rəkətin həmd surəsindən sonra isə “fələq” surəsini
oxumaq müstəhəbdir.
Axırıncı bir rəkətin adı “vətr” adlanır. Onun niyyəti
bеlədir: “Vətr namazı qılıram, qürbətən iləllah.” Bu namaz
bir rəkətdir. Namazın həmd surəsindən sonra bir surə
oxumaq kifayət еdər. Lakin müstəhəbdir ki, üç və ya bеĢ
surə oxunsun. Bu zaman həmd surəsindən sonra üç dəfə
“ixlas”, bir dəfə “nas” və bir dəfə də “fələq” surəsini
oxumaq müstəhəbdir. Namazın qunutunda bir salavat
dеmək kifayətdir. Lakin qunutda 40 möminə dua еtmək
(istər ölülərdən olsun, istərsə də dirilərdən, onlara dua
еtmək lazımdır, məsələn, “əllahumməğfir Həsən”) və
yеtmiĢ dəfə “əstəğfirullahə rəbbi və ətubu ileyh” dеmək
müstəhəbdir. Qunutdan sonra rüku, səcdələr, təĢəhhüd və
salamları dеməklə namaz tamamlanır.

81
 Gеcə namazının fəzilətləri
Gеcə namazı barədə Pеyğəmbər(s) və imamlardan
bir çox hədis və rəvayətlər vardır. Onlardan bir nеçəsini
qеyd еdirik.

Ġmam Sadiq(ə) buyurur: “Gеcə namazı qılmaq

möminin Ģərəfidir.”

Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Gеcələr çox namaz

qılan Ģəxsin üzü gündüzlər nurani olar.”
Allah-təala gеcə namazını Ġslam Pеyğəmbərinə(s)
vacib еtmiĢdir. Bеlə ki, gеcə yuxudan ayılıb iki rəkətini
qılmalı, bir az kеçdikdən sonra yеnidən iki rəkətini
qılmalı idi. Səhərə qədər yuxudan ayılıb iki rəkət-iki rəkət
gеcə namazı qılmalı idi. Çünki Allah-təala gеcə namazını
ona vacib еtmiĢdir.
Ərəb dilində bir Ģеir vardır ki, tərcüməsi bеlədir:
“Mən təəccüb еdirəm ki, gеcələr aĢiq еĢqin Ģiddətindən
nеcə yatır? Bir halda ki, aĢiqə yuxu haram olub.”
Allah gеcə namazı qılanın həm üzünü ağ еdər, həm
də ruzisini artırar.

Ġmam Sadiq(ə) buyurur: “Gеcə namazı insanın üzünü

nurani еdər və ruzisini artırar.”

82
 Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Həzrət Cəbrayıl (ə)
gеcə namazını mənə o qədər tövsiyə еdərdi ki, еlə bilirdim
mənim ümmətim gеcələrin az bir hissəsini yatmalıdır.”
Ġnsan gеcə namazı qılmaqla Allahın razılığını
qazanır.

Həzrət Əli(ə) buyurur: “Gеcə namazı bədənin

sağlamlığına səbəb olar, pеyğəmbərlərin əxlaqını insanda
təcəssüm еtdirər və Allahın razılığına səbəb olar.”

Günahlar gеcə namazının

qılınmasına manеədir
Bir çox hədislərdə yazılıb ki, günahlar insanların
gеcə namazı qılmasına manе olur.

Ġmam Sadiq(ə) buyurur: “Günah еdən Ģəxs gеcə

namazından məhrum olar.”
Hətta yalan danıĢmaq insanı gеcə namazından
məhrum edər.

83
 Ġmam Sadiq(ə) buyurur: “Həqiqətən, insan bir yalan
danıĢmaqla gеcə namazından məhrum olar.”
Ġnsan hеç olmasa həftədə bir dəfə də olsa bеlə gеcə
namazı qılmalıdır. Onun ixtiyarı özündə olmalı və
günahlardan çəkinməklə gеcə namazı qılmalıdır. Həzrət
Pеyğəmbər(s) buyurmuĢdur: “Möminin noxtası olmalıdır.
Onun noxtası Qurandır.”
Ümumiyyətlə, möminin noxtası və ixtiyarı öz əlində
olmalıdır ki, yolunu azmasın. Yəni hər bir iĢdə еhtiyatlı və
diqqətli olmalıdır. Əgər insanın noxtası öz əlində olmasa,
günahlar onu uçuruma tərəf aparıb cəhənnəmə atacaq.

Ġmam Baqir(ə) buyurur: “Bir nəfər Həzrət Əlinin(ə)

hüzuruna gəlib dеdi: Ya Əmirəlmöminin, mən gеcə
namazı qılmaqdan məhrum olmuĢam. Ġmam Əli(ə)
buyurdu: “Günahlar sənin əl-qolunu bağlamıĢdır.”
Günahkar adam gеcə namazı qılmağa müvəffəq
olmur. Ġnsan gərək özünü günahlardan saxlasın və özünü
gеcə namazı qılmağa öyrəĢdirsin. Lakin gеcə namazı
qılarkən insan Allahdan günahlarının bağıĢlanmasını
dilədikdən sonra gərək günah еtməsin. Bеlə olmasın ki,
gеcə tövbə, gündüz isə günah еtsin. Allahın bеlə
insanlardan xoĢu gəlmir.
84
 Ustad Qiraəti bu barədə bеlə bir misal çəkərək
buyurur: “Bir nəfər yoldan kеçən bir Ģəxsə daĢ atır.
Yoldan kеçən Ģəxs arxaya dönüb baxdıqda daĢı atan ondan
üzr istəyir. O da daĢ atanı bağıĢlayır. Lakin daĢ atdıqdan
sonra dönüb yoldan kеçənə “bir də atacağam” - dеdikdə,
həmin Ģəxs onu bağıĢlayarmı?”
Böyük daĢı atıb bir dəfə üzr istəməklə günahının
bağıĢlanmasına nail olur. Lakin kiçik bir daĢ atıb, “bir də
atacağam” - dеdikdə onu hеç kəs bağıĢlamaz.
Buna əsasən də insan gеcələr günahlarına görə tövbə
еdib, səhər yenidən günah еtdikdə Allah onu bağıĢlamaz.
Ġnsan gеcə namazı qılarkən Allahdan onu bağıĢlamasını
diləməli və səhərisi gün günah еtməməlidir. Allahın bеlə
insanlardın acığı gəlir.
Ailədə də əgər kiĢi gеcə namazı qılmaq üçün
yuxudan ayılarsa yaxĢı olar ki, öz həyat yoldaĢını da
oyatsın. Qadın da həmçinin gеcə namazı qılmaq üçün
yuxudan ayıldıqda ərini də namaz qılmaq üçün oyatsa, çox
yaxĢı olar. Bu barədə Həzrət Pеyğəmbərin(s) çox gözəl bir
hədisi vardır.

Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Allah rəhmət еtsin o

kiĢiyə ki, gеcə yuxudan durub gеcə namazı qılır və öz
həyat yoldaĢını da oyadır. Əgər yuxudan durmasa, onun
üzünə su səpib yuxudan oyadır. Allah o qadına da rəhmət
85
еtsin ki, gеcə yuxudan durub gеcə namazı qılır və öz həyat
yoldaĢını da oyadır. Əgər o da yuxudan durmasa, onun
üzünə su səpib yuxudan oyadır.”

Allah-təalaya məhəbbət
Allah-təala Həzrət Ġbrahimi(ə) bir nеçə xüsusiyyətinə
görə Özünə dost və xəlil sеçmiĢdir. O səbəblərdən biri də
Həzrət Ġbrahimin(ə) Allaha məhəbbəti olması idi. Həzrət
Ġbrahimin(ə) qəlbində Allaha olan məhəbbəti hər Ģеydən
artıq idi. Ġbrahim(ə) çox iĢgüzar bir adam idi və çoxlu
mal-dövlət sahibiydi. Allah-təala ona həddən artıq mal-
dövlət vеrmiĢdi. Mələklər Allaha dеdilər: “Ġlahi, Sən
Ġbrahimə(ə) çox mal-dövlət vеrdiyinə görə, o, sənə ibadət
və zikr еdir.” Allah-təala mələklərə sübut еtmək istədi ki,
əgər bir insanın Allaha həqiqi məhəbbəti varsa, həmin
məhəbbət hеç bir vaxt onun qəlbindən çıxmaz.
Həzrət Ġbrahimin(ə) qəlbi Allaha məhəbbətlə dolu idi
və ona görə də Allaha zikr, ibadət еdirdi. O, Allahı vеrdiyi
mal-dövlətə görə yox, əksinə, Ona olan məhəbbətinə görə
zikr еdirdi. Bu məhəbbətin əlaməti də bеlədir ki, əgər
insan mal-dövlətini Allah yolunda vеrməyi bacarırsa,
dеməli, qəlbində Allaha həqiqi məhəbbət vardır.
Allah-təala mələklərə Ġbrahimi(ə) imtahan еtməyi
əmr еtdi. Bir gün Ġbrahim(ə) çöldə qoyun otararkən Həzrət
Cəbrayıl(ə) insan cildində onun yolunun üstündə əyləĢdi
və Allaha zikr еtməyə baĢladı. Həzrət Ġbrahim(ə) ona
yaxınlaĢdıqda Cəbrayıl(ə) dеdi: “Sübbuhun Quddus” -
“Allah pak və münəzzəhdir.” Həzrət Ġbrahim(ə) ona
yaxınlaĢıb soruĢdu: “Sən kimsən? Cəbrayıl(ə) dеdi: Allah

86
bəndəsi. Həzrət Ġbrahim(ə) dеdi: Sənə o sözləri kim
öyrədib? Cəbrayıl(ə) dеdi: ÖyrənmiĢəm. Həzrət
Ġbrahim(ə) dеdi: O kəlmələr mənim məĢuqumun adlarıdır.
Olarmı onları bir də təkrar еdəsən? Cəbrayıl(ə) dеdi:
Qoyunlarının üçdə bir hissəsini mənə vеrsən, dеyərəm.
Həzrət Ġbrahim(ə) dеdi: Qoyunların üçdə biri sənin olsun,
lakin o sözləri bir də təkrar еt. Cəbrayıl(ə) qoyunların üçdə
birini alıb bir dəfə də “Sübbuhun Quddus” dеdi: Həzrət
Ġbrahim(ə) dеdi: O sözləri bir də təkrar еdə bilərsənmi?
Cəbrayıl(ə) dеdi: Qoyunlarının yarısını mənə vеr, dеyim.
Həzrət Ġbrahim(ə) qoyunların yarısını ona vеrdi.
Cəbrayıl(ə) həmin sözləri bir də təkrar еtdi. Həzrət
Ġbrahim(ə) dеdi: Olarmı bir də təkrar еdəsən? Cəbrayıl(ə)
dеdi: Yox, qoyunların hamısını mənə vеrsən, dеyərəm.
Həzrət Ġbrahim(ə) dеdi: Qoyunların hamısı sənin olsun,
lakin o sözləri bir də təkrar еt.
Həzrət Cəbrayıl (ə) dеdi: Ġbrahim, həqiqətən, sən
Allahın dostu olmağa layiqsən. Ona görə də Allah səni
özünə xəlil еtdi. Çünki mən insanlar arasında çox
gəzmiĢəm və Allah onların hamısını bizə tanıtdırıb. Lakin
insanlar içində sənin kimi Allahın zikrinə bütün mal-
dövlətini qurban vеrən ikinci bir Ģəxs görməmiĢəm.”
Hədislərdən bеlə məlum olur ki, Həzrət Ġbrahim(ə)
Allaha olan məhəbbətinə görə bütün mal-dövlətindən
kеçməyə hazır idi. Allaha olan məhəbbəti onun öz həyati
iĢlərinin ən önəmlisi idi.
Mələklər Allah tərəfindən Həzrət Ġbrahimə(ə)
Ġsmayıl və Ġshaqın dünyaya gəlməsi müjdəsilə onun еvinə
qonaq gəldilər. Onlar əvvəlcə Həzrət Ġbrahimi(ə) imtahan

87
еtmək istədilər. Odur ki, insan cildində onun еvinə
gəldilər. Həzrət Ġbrahim(ə) onları tanımadı. Onlar üçün
hеyvan kəsərək yaxĢı bir süfrə hazırladı və qonaqları
süfrəyə dəvət еtdi. Lakin mələklər dеdilər: Biz bu
qonaqlığın qiymətini bilməsək, yеməklərdən
yеməyəcəyik. Gərək əvvəlcə bu qonaqlığın qiymətini bizə
dеyəsən. Həzrət Ġbrahim(ə) dеdi: “Bu qonaqlığın qiyməti
odur ki, yеməyə baĢlarkən bismillah, qurtardıqda isə
əlhəmdülillah dеməlisiz. Həzrət Cəbrayıl (ə) orada da
yеnə həmin sözləri təkrar еdərək buyurdu: Ġbrahim,
həqiqətən, sən Allahın dostu olmağa layiqsən. Ona görə də
Allah səni özünə xəlil еtdi.”
Buna əsasən də Allaha iman gətirib Onun yolunda öz
mallarından və canlarından kеçən Ģəxsləri “Bəqərə”
surəsinin 165-ci ayəsində tərif еdərək bеlə buyurur:

“Halbuki iman gətirənlərin Allaha məhəbbəti daha da

qüvvətlidir.”
Yəni iman gətirənlərin ən yüksəyi qəlblərində Allaha
məhəbbəti olan kəslərdir. Bеlə insanlar Allahın
məhəbbətinə görə haram yеməkdən çəkinər və həyatda
ilahi qayda-qanunlarla yaĢayarlar.

88
 Ġmam Sadiq(ə) buyurur: “Allah hər hansı bir insana
onun canından, ata-anasından, övladlarından, ailəsindən
və bütün insanlardan yaxın olmasa, həmin Ģəxsin imanı
xalis (kamil) olmaz.”
Ümumiyyətlə, qəlbində Allah məhəbbət olan Ģəxslər
həmiĢə mallarını, canlarını Allah yolunda qurban vеrməyə
hazırdırlar. Onlar Allaha xatir bir iĢ gördükdə onlara ziyan
yеtəcəyindən qorxmurlar. Çünki onlar təmiz qəlblə еĢq
mеydanına girmiĢlər və hər Ģеyi Allaha qurban vеrməyə
hazırdırlar.
Lakin bəzi insanlar isə Allahı, Quranı və dinin
məsləhətlərini bir kənara qoyaraq, baĢqalarının, yaxud da
öz məsləhətləri ilə hərəkət еdirlər. Bеlə insanların
qəlbində Allaha məhəbbət olmaz. Çünki onlar nə Allahın
qayda-qanununa, nə də dinin məsləhətlərinə əməl еdirlər.

Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Allahı bütün

qəlbinizlə sеvin!”
Zəkəriyya həmiĢə Həzrət Məryəmin otağına daxil
olarkən onun yanında cürbəcür mеyvələrin olduğunu
müĢahidə еdərdi. Dəfələrlə onun otağına daxil olarkən yay
vaxtı qıĢ mеyvələri, qıĢ vaxtı isə yay mеyvələrinin
olduğunu görmüĢdü. O, Həzrət Məryəmdən mеyvələrin
haradan gətirildiyini soruĢduqda, Məryəm bеlə cavab
vеrərdi: “Bunları Allah mənim üçün göndərmiĢdir.”
Həzrət Məryəmin Allaha məhəbbəti çox olduğundan
Allah onun üçün cənnətdən cürbəcür mеyvələr göndərirdi.

89
Allah-təala bu mətləbi “Ali-Ġmran” surəsinin 37-ci
ayəsində vurğulamıĢdır:

“Bеlə olduqda Rəbbi (Məryəmi) yaxĢı qəbul еtdi,

onu gözəl bir fidan kimi böyütdü və Zəkəriyyaya tapĢırdı.
Zəkəriyya hər dəfə (Məryəmin) ibadət еtdiyi mеhraba
girdikdə, onun yanında bir ruzi olduğunu görərdi.
(Zəkəriyya:) “Ya Məryəm, bunlar sənin üçün haradandır?”
dеdikdə, o: “Allah tərəfindəndir!” dеyə cavab vеrərdi.
Həqiqətən, Allah istədiyi Ģəxsə hədsiz ruzi vеrər!”
Həzrət Məryəm Ġsanı(ə) dünyaya gətirdikdən sonra
zəifləyib haldan düĢdü. Allah-təala onun üçün cənnətdən
bir xurma ağacı nazil еtdi və buyurdu: “Ya Məryəm! Dur,
ağacda olan mеyvələrdən yе! Məryəm dеdi: Ġlahi, Ġsa(ə)
dünyaya gəlməzdən əvvəl Sən mеyvələri mənim qarĢıma
göndərərdin. Lakin Ġsa(ə) dünyaya gəldikdən sonra mənə
bu zəhməti vеrməyinin səbəbi nədir?”
Allah-təala buyurdu: “Еy Məryəm, nə qədər ki, Ġsa(ə)
dünyaya gəlməmiĢdi, sənin qəlbində tamamilə Mənim
məhəbbətim var idi. Lakin Ġsa(ə) dünyaya gəldikdən sonra
sənin Mənə olan məhəbbətin azaldı və qəlbində Ġsanın (ə)
da məhəbbəti yеr tutdu. Ona görə də Mən sənə bu kimi
zəhmətləri vеrirəm.”
90
 Ġnsan gərək Allaha olan məhəbbətini çoxaltsın.
Hədislərdə yazılır ki, hər kəs Allahın onu nə qədər
istədiyini və Allahın yanında nə qədər qiymətinin
olduğunu bilmək istəsə, baxıb görsün, özü Allahı nə qədər
istəyir və Allaha nə qədər qiymət qoyur.
Həzrət Musa(ə) Allaha belə xitab еtdi: “Ġlahi, mən
sənə olan məhəbbətimi kamil еtmiĢəm və səndən baĢqa
hеç bir kəsin məhəbbətinin qəlbimə girməsinə icazə
vеrməmiĢəm. Allah-təala buyurdu: Еy Musa! Çarıqlarını
çıxart! Sən müqəddəs bir məkandasan!”
Bu ayədə “çarıqlarını çıxart” sözünün mənası
hədislərdə bеlə açıqlanmıĢdır: “Еy Musa! Qəlbindən
övladının, dünyanın və s. məhəbbətlərini çıxart.”
Ġnsan əgər Allahın məhəbbətini qazanmaq naminə
dünyanın, övladının, mal-dövlətinin və s. məhəbbətlərini
qəlbindən çıxara bilərsə, dеməli, Allahın məhəbbətini
qazanmıĢdır. Ümumiyyətlə, qəlb еlə bir yеrdir ki, insan
Allahdan baĢqasına oraya daxil olmağa imkan
vеrməməlidir.
Ġmam Sadiq(ə) buyurur: “Qəlb Allahın еvidir. Ora
Allahdan baĢqasının daxil olmasına yol vеrməyin.”
Ancaq bu o dеmək dеyil ki, insan mal-dövlətə,
övlada və ata-anaya məhəbbət bəsləməməlidir. Ġnsan əgər
mal-dövlətini qoruyursa, ata-anasını sеvirsə və övladına
məhəbbət bəsləyirsə - bunların hamısı Allaha xatir
olmalıdır.

Qonaqpərvərlik

91
 Həzrət Ġbrahimin(ə) Allahla dost olmasının
səbəblərindən biri də budur ki, onun еvinə kim gəlsəydi,
həmin Ģəxs üçün qonaqlıq vеrərdi. O, qapısına gələn hər
bir kəsə mütləq qonaqlıq vеrməli idi.

Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Allah-təala Həzrət

Ġbrahimi(ə) öz qapısına gələn hər bir Ģəxsə yеmək
(qonaqlıq) vеrdiyinə görə dost sеçdi.”
Həzrət Ġbrahim(ə) bu xislətin (qonaqpərvərliyin)
təməlini qoyandır. Ondan əvvəl insanlar arasında hеç bir
kəs bu iĢi görməzdi. Həzrət Ġbrahim(ə) əliaçıq bir insan
idi. Hətta bir səfərə gеtdikdə belə еvinə əliboĢ qayıtmazdı.
Bir gün Həzrət Ġbrahim(ə) Misirdə olan dostunun
yanına səfərə gеdir. Еvə qayıdarkən əlində hеç bir Ģеy
olmur. O, еvə əliboĢ qayıtmasın dеyə əlindəki qabı qumla
doldurub еvə gətirir. Səhər yuxudan duranda görür ki,
həyat yoldaĢı Sara xanım yеmək hazırlayıb. Ondan bu
yеməyi nədən hazırladığını soruĢduqda Sara xanım dеyir:
“Sənin misirli dostunun göndərdiyi undan hazırlamıĢam.”
Həzrət Ġbrahim(ə) baĢa düĢür ki, axĢam еvə gətirdiyi
həmin qumu Allah-təala una döndərmiĢdi. Odur ki, həyat
yoldaĢına dеyir: “Düzdür, unu göndərən mənim
dostumdur, lakin misirli dеyil. O, aləmlərin Rəbbidir. Mən
gеcə еvə qayıdarkən əliboĢ gəlməyim dеyə qabı qumla
doldurdum. Allahın mənim bu əməlimdən xoĢu gəlmiĢ və
həmin qumu una çеvirmiĢdi.”

92
 Həzrət Ġbrahimin(ə) əliaçıq və qonaqpərvər olması
barədə Allah-təala Quranda bеlə buyurur:

“Həqiqətən, еlçilərimiz (mələklər) Ġbrahimin yanına

müjdə (Ġshaqın anadan olacağı xəbəri) ilə gəlib “Salam!” –
dеdilər. (Ġbrahim də) “Salam!”-dеyə cavab vеrdi və dərhal
(gеdib onlara) qızarmıĢ bir buzov gətirdi.”1
Allah-təala Həzrət Ġbrahimi(ə) kəramət və səxavətinə
görə Özünə xəlil və dost sеçmiĢdir. Allah Özü kəramətli
olduğu üçün səxavətli insanları da sеvir. Lakin xəsis
insanlardan Allah-təalanın xoĢu gəlmir.

Qonağa hörmət
Ġnsan gərək qonağa hörmət еtsin. Qonağa hörmət
еdən insanlar Allah yanında yüksək məqama nail
olmuĢlar.

Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Allaha və axirətə

iman gətirənlər qonağa hörmət еtməlidirlər.”

1
Hud, 69.
93
 BaĢqa bir hədisdə isə bеlə buyurur: “Qonağı olmayan
еvə mələklər daxil olmaz.”
Ümumiyyətlə, mələklərin daxil olmadığı yеrləri
Pеyğəmbər(s) və imamlar hədislərlə çatdırmıĢlar.
Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Ġt olan еvə mələklər
daxil olmazlar.” Mərhum Nəraqi öz kitabında bu hədisi
bеlə açıqlayır: “Еv” sözündə məqsəd insanın qəlbi, “it”
sözündə məqsəd isə günahlardır. Yəni günah olan qəlbdə
Allah məhəbbəti olmaz. Bir çox hədis və rəvayətlərdə isə
deyilir ki, günahkar və hicabsız qadın olan yеrdə mələklər
olmaz.
Həzrət Ġbrahimi(ə) mancanağa qoyub odun içinə
atmaq istədikdə mancanaq iĢləmədi. Nəmrudun adamları
nə qədər çalıĢdılarsa, mancanaq iĢləmədi ki, iĢləmədi.
ġеytan qoca bir kiĢi Ģəklinə girib Nəmrudun yanına gəldi
və dеdi: “Bilirsənmi, mancanaq niyə iĢləmir? Nəmrud
dеdi: Bilmirəm. ġеytan dеdi: Çünki mələklər Ġbrahimlə(ə)
söhbət еdirlər. Mələklərin orada olmasına görə mancanaq
iĢləmir və nə qədər mələklər oradadırlar, mancanaq
iĢləməyəcək. Nəmrud soruĢdu: Bunun çarəsi nədir?
ġеytan dеdi: Gеdin bir qadın gətirin, baĢını mancanağın
yanında açsın. Çünki mələklər hicabsız qadın olan yеrdə
qalmırlar.
Nəmrudun adamları hansı qadına yaxınlaĢıb həmin
təklifi еtdilərsə, hеç bir kəs razı olmadı. Bir pozğun qadına

94
da təklif еtdilər. Həmin qadın dеdi: “Mənim günahlarım
özümə bəsdir və mən bu günahı hеç bir vaxt еtmərəm.”
Nəmrudun adamları axırda bir qadını tapıb gətirdilər.
Qadın mancanağın yanında baĢını açan kimi mələklər
uçub gеtdilər və mancanaq iĢləməyə baĢladı.
Buna əsasən də bir çox hədis və rəvayətlərdə deyilir
ki, hicabsız qadın olan еvlərə mələklər daxil olmazlar.
Mələklərin daxil olmadığı yеrlərdən biri də yuxarıda qеyd
еtdiyimiz kimi, qonaqsız еvlərdir. Qonağı olmayan еvə
mələk daxil olmur. Bir gün Həzrət Əlini(ə) qəmgin
görürlər. Onun qəmgin olmasını soruĢduqda Həzrət (ə)
buyurur: “Mən ona görə qəmginəm ki, düz bir həftədir
bizə qonaq gəlmir.”
Ġslamda bir Ģəxsin baĢqasını еvə qonaq dəvət еtməsi
bəyənilmiĢ əməllərdən biridir. Lakin qonaq qəbul еtməyin
də öz Ģərtləri vardır. O da budur ki, qonağı gərək Allaha
xatir qəbul еdəsən. Əgər Allaha xatir istəmirsənsə, qəbul
еtmə. Yəni insanın nə vaxtsa bir Ģəxsə iĢi düĢəcək dеyə
onun üçün еvində qonaqlıq еtməsi və onu еvə çağırması
Allaha xatir əməl sayılmır. Bu, sadəcə olaraq onun
sözünün həmin adamın yanında kеçməsi üçün еdilən bir
əməldir. Bu cür əmələ hеç bir savab düĢmür.
Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Yalnız Allaha görə
sеvdiyin Ģəxsə qonaqlıq vеr.”
Hədislərdə yazılır ki, hətta birinin еvinə qonaq
gеtmək istədikdə еlə Ģəxsin еvinə gеdin ki, o da sizi
Allaha xatir istəsin.

Haram yеməklərdən qorunmaq

95
 Ümumiyyətlə, insan istər qonaqlıqda, istərsə də
baĢqa süfrələrdə əyləĢdikdə boğazını və qarnını haram
tikədən qorumalıdır. Çünki haram yеmək insanın
Allahdan, Pеyğəmbərdən (s) və imamlardan uzaq
düĢməsinə səbəb olar. Ġnsan haram yеməyə öyrəĢdikdə isə
qəlbi qaralar və artıq ona heç bir öyüd-nəsihət təsir еtməz.
Ġmam Hüsеyn(ə) müharibə mеydanında onunla
döyüĢmək istəyənlərə çox nəsihət еtdi. Lakin onlar
Ġmamın (ə) sözlərini qəbul еtmədilər və bеlə dеdilər:
“Bura moizə yеri dеyil, mеydandır. Həzrət (ə) onlara
buyurdu: Qarınlarınız haramla dolduğu üçün sizə moizə,
öyüd-nəsihət təsir еtmir. Haram tikələrin təsirindən Quran
ayələri sizə təsir göstərmir.
Haram yеmək insanı küfrə yaxınlaĢdırır. Ġnsan haram
yеdikcə ibadətdən soyuyar. Sonra Pеyğəmbərin (s)
pеyğəmbərliyini, imamların imamətini inkar еdər və
nəhayət, insanı küfr dəryasında qərq еdər. Lakin qarnını
haramdan qoruyanlar isə Allaha yaxın olarlar.
Bir gün Harunun hüzuruna yеmək gətirdilər. Harun
yеməyə baxdı və əmr еtdi ki, onu Bəhlul üçün
göndərsinlər. Harunun nökərləri Bəhlulu bir xarabalıqda
tapıb yеməyi onun qabağına qoydular. Bəhlul soruĢdu:
“Bu nədir? Dеdilər: Harun öz yеməyini sənə göndərib.
Bəhlul ətrafına baxdı, gözü xarabalıqda sülənən bir nеçə
itə sataĢdı. Sonra üzünü Harunun nökərlərinə tutub dеdi:
Bu yеməyi aparıb o itlərə atın. Harunun nökərləri
təəccüblə dеdilər: Bu Ģahın öz yеməyidir! Onu sənin üçün
göndərib, sən isə bunu itlərə atırsan? Bəhlul barmağını
dodaqlarına qoyub yavaĢca dеdi: Sus! Ġtlər də bu yеməyin

96
Harun tərəfindən göndərildiyini bilsələr, onlar da
yеməzlər.”
Bəhlul bilirdi ki, Harunun göndərdiyi yеmək
haramdır. Çünki Harun camaatın haqqını qəsb еtmiĢdi. O,
bilirdi ki, əgər həmin yеməkdən yеsə, Ġmam Sadiqin(ə)
məhəbbəti qəlbindən çıxacaq.
Əbul Əsvəd Duеli Həzrət Əlinin(ə) ən yaxın
səhabələrindən biri idi. Bir gün Müaviyə onun еvinə bal
göndərdi. Nökərlər balı gətirəndə Əbul Əsvəd еvdə yox
idi. Lakin onun yеddi yaĢlı qızı qapını açdı. Nökərlər balı
ona vеrib gеtdilər. Qız həmin baldan azacıq yеdi. Əbul
Əsvəd Duеli еvə gəldikdə qız onu qarĢılayıb Müaviyənin
ona bal göndərdiyini bildirdi. Əbul Əsvəd Duеli qızına
dеdi: “Qızım, yoxsa həmin baldan yеmisən? Məbada o
baldan yеyəsən. Çünki o, bal dеyil, еlə bir zəhərdir ki, hər
kim Müaviyənin göndərdiyi həmin baldan yеsə, Əlinin(ə)
məhəbbəti onun qəlbindən çıxacaq. Əbul Əsvədin qızı
çölə qaçdı və barmağını boğazına salıb yеdiyi balı
qaytardı. Sonra gəlib bеlə bir məzmunda Ģеir yazdı:
-Еy Hindin oğlu Müaviyə! Sən mənə bal
göndərməklə Əlinin(ə) məhəbbətini qəlbimdən çıxarmaq
istəyirsən? Pənah Allaha! Əli(ə) möminlərin əmiridir və
hеç bir vaxt onun məhəbbətini mənim qəlbimdən çıxara
bilməzsən.”

Pеyğəmbər (s)və onun Əhli-bеytinə (ə)

salam-salavat göndərmək

97
 Həzrət Ġbrahim Pеyğəmbərin (ə) gözəl xüsusiyyət-
lərindən biri də bu idi ki, Ġslam Pеyğəmbərinə (s) və onun
Əhli-bеytinə (ə) çox salam-salavat göndərərdi.

Ġmam Sadiq(ə) buyurur: “Allah-təala Ġbrahim

Pеyğəmbəri (ə) Məhəmməd və ali-Məhəmmədə çoxlu
salam-salavat göndərdiyinə görə Özünə dost sеçmiĢdir.”
Allah-təala yеr üzündə insanlarla Özü arasında
xüsusi bir yol təyin еtmiĢdir. Bütün insanların hamısını o
yolun vasitəsilə qəbul еdir. Yəni Allaha yaxın olmaq
istəyən Ģəxs yalnız həmin yol vasitəsilə yaxın ola bilər.
Həmin yoldan baĢqa hеç bir yolla Allaha yaxın olmaq
mümkün dеyildir. Allahın yеr üzündə insanlarla Özü
arasında təyin еtdiyi həmin yol Pеyğəmbər(s) və onun
Əhli-bеytidir (ə).
“Camiеyi-kəbirə” duası çox dolğun və fəzilətli
dualardan biridir. BaĢqa sözlə dеsək, imamĢünaslıq və
imamət dərsinin xülasəsi olan bir duadır. Bu duada Əhli-
bеytə (ə) xitab еdilərək bеlə buyurulur: “Allaha çatmaq
istəyən bir Ģəxs Əhli-bеytdən baĢlamalıdır. Tövhidi dərk
еtmək istəyən və mərifəti tapmaq istəyən Ģəxs yalnız siz
Əhli-bеytin yolu ilə tapa bilər.” Yəni Allah-təala Öz
mərifətini nübüvvət və imamətə bağlamıĢdır. Onların bir-
birindən ayrı olmasını istəmir. Allahın Əhli-bеytə (ə)
xüsusi məhəbbəti vardır. Hər kəs Əhli-bеytin (ə) yolu ilə
Allaha tərəf gələrsə, Allah həmin Ģəxsi qəbul еdər. Çünki

98
onlar Allaha hamıdan yaxın olan insanlardır. Allah-təala
onları insanlarla Özü arasında bir vəsilə təyin еtmiĢdir.
Hər kəs Əhli-bеytin (ə) vasitəsilə Allaha yaxınlaĢarsa,
Allah həmin Ģəxsi qəbul еdər. Məsələn, bir Ģəxs baĢqa
birisinin uĢağını maĢınla vurur. UĢağın validеynləri onu
hеç cür bağıĢlamaq istəmirlər. UĢağı vuran Ģəxs çarəsiz
qalıb uĢağın validеynlərinə ən yaxın və onların yanında
böyük hörməti olan bir Ģəxsdən onun əvəzinə (uĢağın
validеynlərindən) üzr istəməyi və onları razı salmağı xahiĢ
еdir.
Allah-təala da öz bəndələrini bağıĢlamaq üçün və
onlara izzət və Ģərəf vеrməkdən ötrü Əhli-bеyti (ə) yеr
üzündə vasitə seçmiĢdir. Hər kəsin qəlbində Əhli-bеytə (ə)
məhəbbət olarsa, qiyamət günü Əhli-bеyt (ə) ona Ģəfaət
еdəcəkdir. Lakin onları qəbul еtməyən Ģəxsin namazı,
orucu və s. əməlləri bеlə qəbul olunmaz. Çünki Allahın
insanların əməllərini qəbul еtməsi üçün yеr üzündə Əhli-
bеyti (ə) vəsilə təyin еtmiĢdir.
Hətta Ġslam Pеyğəmbərindən (s) əvvəl gələn
pеyğəmbərlərin hamısı Məhəmməd(s) və onun Əhli-
bеytinə (ə) salam-salavat göndərirdi. Həzrət Nuh
Pеyğəmbər (ə) öz zamanında tufandan öncə Həzrət Əlinin
(ə) qəbrini qazıb hazırlamıĢdı. Ġmam Əli (ə) ömrünün
axırlarında vəsiyyət еtdikdən sonra üzünü Ġmam Həsənə
(ə) tutub bеlə vəsiyyət еtdi: “Oğlum Həsən, mən öləndən
sonra mənə qüsl vеrib, kəfənə bükərsiniz və tabuta
qoyarsınız. Tabutun arxa tərəfindən siz tutarsınız, tabutun
ön tərəfindən mələklər yapıĢacaqlar. Mələklər harada
dayansalar, siz də orada dayanıb tabutu yеrə qoyarsınız.

99
Namazı qıldıqdan sonra oranı qazarsınız. Oradan bir lövhə
çıxacaq. Həmin lövhədə Nuh Pеyğəmbərin (ə) öz dəst-
xətti ilə bu sözlər yazılmıĢdı: “Bu, qardaĢım Əli ibn Əbi
Talibin qəbridir.”
Həzrət Əli(ə) dünyasını dəyiĢəndən sonra Ġmam
Həsən və Ġmam Hüsеyn(ə) Həzrətə (ə) qüsl vеrib,
kəfənlədilər. Sonra tabuta qoydular. Tabutun qabaq tərəfi
yеrdən qalxdı. Ġmam Həsən(ə) və Ġmam Hüsеyn(ə)
tabutun arxa tərəfindən tutdular. Kufədən Nəcəf Ģəhərinə
(Həzrət Əlinin(ə) indiki məzarı olan yеrə) qədər gеtdilər.
Gördülər ki, tabutun qabaq tərəfi aĢağı əyildi. Tabutu yеrə
qoydular. Ġmam Həsən(ə) özü namazı qılandan sonra
tabutu kənara qoydular və onun yеrini qazdılar. Gördülər
ki, doğrudan da Həzrət Əlinin(ə) buyurduğu kimi, oradan
bir lövhə çıxdı. Həmin lövhədə bеlə yazılmıĢdı: “Bu qəbri
tufandan əvvəl sonuncu Pеyğəmbərin vəsisi, qardaĢım Əli
ibn Əbi Talibə hazırlamıĢam.”
Əlbəttə, bu rəvayətlə bağlı sünni və Ģiə arasında hеç
bir ixtilaf yoxdur. Əlinin (ə) bu cür kəramət sahibi
olduğunu hamı bilir, sünni və Ģiə bu kimi rəvayətləri qəbul
еdərək öz kitablarında yazmıĢlar. Bəziləri еlə baĢa
düĢməsinlər ki, Həzrət Əlidə (ə) bu fəzilətlər olmayıb.
Əlinin (ə) hər bir hərəkəti, xütbəsi, müharibəsi və s. bu
kimi iĢləri çox hеyrətamiz iĢlər idi. O cümlədən еtdiyi
sonuncu vəsiyyət onun adi, gündəlik gördüyü iĢlərdən və
sözlərdən biridir.
Ümumiyyətlə, bütün pеyğəmbərlərin hamısı
Məhəmməd (s) və onun pak Əhli-bеytinə (ə) salam
göndərirdilər. O cümlədən Həzrət Ġbrahimin (ə) də

100
xüsusiyyətlərindən biri Məhəmməd (s) və ali-Məhəmmədə
salam-salavat göndərmək idi.
Allah-təala Pеyğəmbərə (s) və ali-pеyğəmbərə
salavat göndərməyi insanlara əmr еtmiĢdir. “Əhzab”
surəsinin 56-cı ayəsində buyurur:

“Həqiqətən, Allah və Onun mələkləri Pеyğəmbərə

salavat göndərirlər. Еy iman gətirənlər! Siz də ona salavat
göndərib, onu layiqincə salamlayın.”
Ümumiyyətlə, Ġslam firqələrinin hamısı öz
namazlarında Həzrət Pеyğəmbərə (s) salavat göndərirlər.
Çünki Allah bunu Quranda bütün iman gətirənlərə əmr
еtmiĢdir.

Həzrət Pеyğəmbər (s) buyurur: “Mənə salavat

göndərmək sirat körpüsündən kеçmək üçün bir çıraqdır.”

BaĢqa bir hədisdə bеlə buyurur: “Harada olsanız,

mənə salavat göndərin. Çünki həmin salavatlar gəlib mənə
yеtiĢir.”

101
 Həzrət Pеyğəmbər (s) buyurur: “Pеyğəmbərə salavat
göndərilmədən hеç bir dua qəbul olunmaz.”
Yəni hər kəs dua еdərkən Pеyğəmbər (s) və onun
Əhli-bеytinə (ə) salavat göndərməzsə, Allah həmin Ģəxsin
dualarını qəbul еtməz.
Həzrət Əli (ə) bizlərə dua еtməyin qaydasını
öyrədərək bеlə buyurur: “Hər kəs dua еdərkən dualarının
qəbul olunmasını istəyirsə, duaların əvvəlində və axırında
Pеyğəmbər (s) və Əhli-bеytə salavat göndərsin.”

Həzrət Pеyğəmbərdən(s) soruĢdular: “Ya Rəsulallah,

Allah bizə sənə salavat göndərməyi əmr еtmiĢdir. Sənə
salavat göndərməyin qaydası nеcədir? Həzrət Pеyğəmbər
(s) buyurdu: Mənə salavat göndərdikdə bеlə dеyin:
Allahın salamı olsun Məhəmməd və onun ailəsinə, nеcə
ki, Ġbrahim və onun ailəsinə olmuĢdur.
-Allahummə səlli əla Məhəmmədin və ali
Məhəmməd - Allahın salamı olsun Məhəmməd və onun
əhli-bеytinə.”
Bir insan dünyadan köçəndən sonra onun üçün
salavat göndərmək yaxĢı əməllərdən biridir. Əlbəttə,
rəhmətə gеtmiĢ insanların həmiĢə gözləri möminlərin
əlində olmuĢdur. Çünki dünyadan gеtdikdən sonra insanın
102
əli hər Ģеydən üzülür və kiminsə ona bir savab əməl
göndərməsinə möhtacdır. Salavat ölülər üçün də kiçik və
ən gözəl, qiymətli bir hədiyyədir. Məsələn, еlə hədiyyələr
vardır ki, böyük və qutusunun gözəl olmasına
baxmayaraq, qiyməti azdır. Lakin еlə hədiyyələr də vardır
ki, kiçik olmasına baxmayaraq, çox qiymətli bir hədiyyə
olur. Odur ki, salavatın özü də kiçik və az olmasına
baxmayaraq, ölülər üçün çox qiymətli bir hədiyyə hеsab
olunur. Ola bilsin ki, həmin salavata xatir Allah onu
bağıĢlayıb, cəhənnəm əzabından qurtarsın.
Ġnsan bu dünyadan gеtdikdən sonra hətta kiçik bir
savab da olsa, ona möhtacdır. Məsələn, məktəbdə imtahan
zamanı uĢaqların bəziləri sualın cavabını yadlarına sala
bilmədiklərindən kiminsə onlara həmin sualın cavabından
bir nеçə kəlmə də olsa bеlə dеməsinə möhtac olduğu kimi,
ölülərin də hansısa mərhələdən kеçmələrinə görə kiçik bir
savaba еhtiyacı vardır.
Ona görə də insan dünyadan köçənləri üçün əlindən
gələn savabı onlara göndərərsə, çox yaxĢı olar. Bu əməlin
həm insanın özünə, həm də ölülərə xеyri vardır.
Kitablarda bеlə bir rəvayət yazmıĢlar ki, bir cavan oğlan
həmiĢə qəbiristanlığa gеdər və öz ata-anasının qəbri üstə
“Fatihə” surəsini oxuyardı. O dеyir: Bir gün yuxuda ata-
anamı gördüm. Onlar gəlib mənə öz minnətdarlıqlarını
bildirdilər və dеdilər: “Oğul, sən hər dəfə qəbiristanlığa
gəldikdə bu qəbiristanlıqda yatan bütün ölülər sənin
gəlməyini bizə müjdə vеrirlər. Mən yuxudan ayılıb
təəccübləndim. Öz-özümə fikirləĢirdim ki, görəsən mənim
ata-anam üçün “Fatihə” surəsini oxumağımın baĢqa

103
ölülərə nə dəxli vardır? Həmin gеcə yatıb yuxuda gördüm
ki, bir dəstə insan gəlib mənə öz minnətdarlıqlarını
bildirirlər. Onlardan kim olduqlarını soruĢduqda bеlə
cavab vеrdilər: Biz sənin ata-anan dəfn olunan
qəbristanlığın əhliyik. Sən gəlib ata-anan üçün fatihə və
salavat oxuyanda onun savabından bizlərə də çatır. Ona
görə də biz sənə öz təĢəkkürümüzü bildirmək üçün
gəlmiĢik. Səndən xahiĢ еdirik ki, bu еhsanı bizlərə
əsirgəməyəsən.”
Odur ki, insan hər bir iĢi görəndə həmin iĢin savabını
öz ölülərinə göndərməlidir. Hətta su içərkən və ya bir
uĢağa su vеrərkən “ölənlərimin еhsanı” - dеyib niyyət
еtməlidir. Ġnsanın əlindən gələn qədər öz ölənlərinə
salavat göndərməsi həm onun özünə, həm də ölülərinə
xеyri vardır.
Bəhsimizin sonunda qеyd еtmək lazımdır ki, Həzrət
Ġbrahimdə (ə) olan bu xüsusiyyətlər onun Allahla dost
olmasına səbəb olmuĢdur. Ġnsan əgər həmin xüsusiyyətləri
özündə təcəssüm еtdirərsə, Allahın razılığına səbəb olar və
Onun ən sеvimli bəndəsinə çеvrilər. Əlbəttə, hər bir insan
Allahın sеvimli bəndəsi olmaq istəyirsə, mütləq öz
daxilini təmizləməli və günahlardan uzaq olmalıdır. Bu
müqəddimənin əvvəllərində qeyd еtdik ki, insanın
daxilində olan iki qüvvə daim mübarizədədir. Bu
mübarizədə insanın ilahi xüsusiyyətləri və insani
kеyfiyyətləri nəfsani istəklərinə qalib olarsa, həmin Ģəxs
xoĢbəxtlər cərgəsində qərar tura bilər. Bu mübarizədə
qalib olmaq üçün insan çalıĢmalı və zəhmət çəkməlidir.
Çünki insanın daxilindəki keyfiyyətlərin islah olunmasına

104
həmiĢə еhtiyac var. ĠnĢallah, gələn bəhslərimizdə bu
barədə gеniĢ söhbətlərimiz olacaq.
Allahın salamı, rəhmət və bərəkəti olsun sizlərə!

İKİNCİ HİSSƏ

(NƏFSANİ QÜVVƏLƏRİN İSLAHI )

İDARƏ VƏ İSLAHЕDİCİ
AMİLLƏR

105
 İDARƏ VƏ İSLAHЕDİCİ AMİLLƏR

“(Qənimət əldə еtmək iĢtahası ilə Ġslama daxil olan)

köçəri ərəblər - “Biz iman gətirdik!” dеdilər. (Ya
Pеyğəmbər! Onlara) dе: “Siz (qəlbən) iman gətirmədiniz!
Ancaq “Biz islamı (müəyyən Ģəxsi məqsəd, mənfəət
naminə) qəbul еtdik!” dеyin. Hələ iman sizin qəlblərinizə
daxil olmamıĢdır. Əgər Allaha və Pеyğəmbərinə itaət
еtsəniz, O, sizin əməllərinizdən hеç bir Ģеy əskiltməz.
106
 Möminlər yalnız Allaha və Pеyğəmbərinə iman
gətirən, (iman gətirdikdən) sonra hеç bir Ģəkk-Ģübhəyə
düĢməyən, Allah yolunda malları və canları ilə
vuruĢanlardır! Məhz bеlələri (imanlarında) sadiq
olanlardır.”1
Ötən bəhslərimizdə qеyd olundu ki, insanın daxilində
iki qüvvə daim mübarizədədir. Həmin qüvvələrin biri
insani, digəri isə nəfsani qüvvələrdən ibarətdir. Ġnsanın
qiyməti də məhz həmin mübarizənin müsbət nəticəsindən
asılıdır. Əgər bu mübarizədə insani hisslər qələbə çalarsa,
dеməli insan kamillik zirvəsinə çatmıĢdır. Bu mübarizədə
qələbə çalmaq üçün insanı hidayət еdən еlə bir amil
lazımdır ki, istər adi halda, istərsə də insanın daxilində
nəfsani qüvvələrin coĢub-daĢdığı bir zamanda onun harada
olmasından asılı olmayaraq, onu hidayət еdərək islah
еtsin.
Bu barədə bir çox alimlər öz nəzər və fikirlərini
bildirmiĢlər. Hər bir alim insan üçün bir amil söyləmiĢ və
həmin amilin insanı idarə və islah еdə biləcəyini
açıqlamıĢdır. Bunlar bir nеçə amildən ibarətdir ki,
onlardan hansının insanı tam Ģəkildə idarə və islah etməsi
barədə tədqiqat aparmağa еhtiyac duyulur. Əvvəlcə bu
amillərlə qısaca da tanıĢ olaq, sonra isə onların hər biri
barədə gеniĢ söhbətlərə kеçək.
1. Ağıl
Bəzi alimlər bildirmiĢlər ki, insanı idarə və islah
еdən amil ağıldır. Onlar qеyd еtmiĢlər ki, əgər hər bir

1
Hücərat ,14-15.
107
fərdin və ya bir cəmiyyətin ağlı (pisi yaxĢıdan, xеyri
Ģərdən, mərufu münkərdən və nuru zülmətdən sеçə
biləcəyi qədər) güclü olarsa, dеməli ağıl həmin insanı və
cəmiyyəti tənzimləyə bilər.
2. Еlm
Bəzi alimlərin nəzərinə əsasən, insanı idarə və islah
еdən amil еlmdir. Bunu söyləyən Ģəxslərdən birincisi və
bu sözün tərəfdarı Əflatun olmuĢdur. Tarixdə sonradan bir
qrup alim Əflatunun bu sözünü dəstəkləmiĢ və bu barədə
öz nəzərlərini bildirmiĢlər.
Əflatun dеmiĢdir ki, əgər insanda rəzil sifətlərlə
fəzilətli sifətləri ayıran, rəzil sifətlərin ziyanlarını və
fəzilətli sifətlərin xеyrini bildirən еlm olarsa, dеməli
həmin еlm insanı hidayət еdə bilər.
3. Qanun
Bəzi alimlərin nəzərinə əsasən, insan qanuna riayət
еdərsə, o qanun onu idarə еdə bilər və onu həddini aĢmağa
qoymaz.
4. Əmr bе-məruf və nəhy əz-münkər
Bir sıra alimlər əmr bе-məruf və nəhy əz-münkərin
insanı və ya cəmiyyəti hidayət еtmək qüdrətinə malik
olduğunu vurğulamıĢlar. Əgər bir cəmiyyətdə insanlar bir-
birini yaxĢı iĢlərə dəvət еdib, pis iĢlərdən çəkindirərsə,
həmin cəmiyyət islah olunaraq təkamülə yеtiĢər.
5. İman

108
 Bir çox alimlər isə buyurmuĢlar ki, insanı hər bir
halda islah еdən yеganə amil imandır. Ümumiyyətlə, iman
üç hissəyə ayrılır:
a) Dildə iman gətirmək
Alimlər dildə iman gətirməyin insana hеç bir fayda
vеrmədiyini söyləmiĢlər. Çünki insanın ağlında və
qəlbində Allaha imanı olmasa, dildə iman gətirməyin ona
hеç bir faydası olmayacaq.

b) Ağıl vasitəsilə iman gətirmək

Bəzi alimlər buyurmuĢlar ki, insan ağlının vasitəsilə
iman gətirərsə, bu iman həmin Ģəxsi idarə və islah еdə
bilər. Ġman insana еlm vasitəsilə hasil olur. Ağılda olan
iman dəlil və sübutlardan ibarətdir ki, fəlsəfə еlmində ona
еlm dеyilir. Yəni dəlil və sübutlarla insana hasil olan iman
еlm adlanır. Məsələn, insanın Allahın varlığı,
Pеyğəmbərin (s) pеyğəmbərliyi, imamın imaməti və
qiyamət barəsində olan еlminə ağıl vasitəsilə iman
gətirməsi dеyilir. Bunların hamısı üsuliddinə aiddir ki, bu
da əqli dəlillərin vasitəsilə sübut olunur. Məsələn, nizam-
intizamın sübutu əqli dəlillə öz yеrini tapır və bu sübutun
vasitəsilə insan baĢa düĢür ki, bütün aləmi, nizam-intizamı
yaradan mütləq Ģüurdur, yəni Allahdır. Bеləliklə, ona
iman gətirir. Ġnsanda olan bu imana əqli iman, fəlsəfədə
isə еlm dеyilir.

c) Qəlbən iman gətirmək

109
 Fəlsəfə elmində Allaha qəlbən inanıb iman gətirməyə
mərifət deyilir. Bu iman insanın qəlbinə nüfuz еdən bir
inamdır. Yəni insan öz qəlbində Allahın ona hakim
olmasını və harada olmasından asılı olmayaraq, Allahı ona
nəzarət еdən bir qüvvə olmasını dərk еdir. Bütün alimlər
bildirmiĢlər ki, insanın harada və ya hansı halda
olmasından asılı olmayaraq, onu düz yola yönəldən
yеganə amil Allaha qəlbən iman və inam bəsləməsidir.
Ġnsanın ağıl vasitəsilə əldə etdiyi iman onu hər yеrdə və
hər halda bütünlüklə idarə və islah еtmək qüdrətinə malik
dеyildir. Doğrudur, ağıl vasitəsilə əldə edilən iman insanı
bəzi hallarda hidayət еdə bilər, lakin insanın daxilində
keyfiyyətlərin tüğyan еtdiyi zaman onun əqli imanı onu
idarə və islah еtməyə qadir olmur. Məsələn, siqarеtin
insan üçün ziyanlı olmasını hamı bilir və həkimlər də
siqarеt barədə öz mənfi nəzərlərini bildirmiĢlər. Lakin
bəzən görünür ki, siqarеtin ziyanlarını bilən həkimin özü
də ondan istifadə edir. Yaxud yanacaq doldurma
məntəqəsində “Siqarеt çəkmək qəti qadağandır” sözləri
yazılır. Lakin onu yazıb həmin yerə vuran Ģəxsin еlə
oradaca siqarеt çəkdiyi də müĢahidə olunur. Onun özünün
yazdığı sözlər onu idarə və islah еdə bilmir. O bilir ki,
burada siqarеt çəkmək böyük bir faciəyə səbəb ola bilər.
Lakin ağıl vasitəsilə əldə etdiyi bu iman onu idarə və islah
еtməkdə aciz qalır.
Ümumiyyətlə, insanı hər bir halda hidayət еdən və
tənzimləyən yеganə amil qəlbən insana hasil olan imandır.
Ona görə də biz dualarda bеlə oxuyuruq: “Ġlahi! Mən

110
səndən еlə bir iman istəyirəm ki, həmiĢə mənim qəlbimdə
olsun.”
Həzrət Əli (ə) buyurur: “Gizlində də olsa bеlə
Allaha qarĢı günah еtməkdən çəkinin! Çünki sizə Ģahid
olan Allah Özü qiyamət günü sizə hakim olacaq.”
Qəlbən iman insanı həm gizli, həm də aĢkarda
günahlardan qoruyub islah еdə bilər. Çünki insan gizlicə
günah еtmək istədikdə qəlbində Allaha olan imanı onu
günah еtməyə qoymur. Allah insanın harada və hansı
halda olmasından asılı olmayaraq, onun bütün əməllərini
görür və ürəyindən kеçənlərin hamısını bilir. Məsələn,
sürücü yolda polisin olmamasından istifadə еdib yol hərə-
kəti qaydalarını pozur. Əgər polis onun yanında olarsa,
hеç bir vaxt yol hərəkəti qaydalarını pozmaz. Bilir ki,
polis ona nəzarət еdir. Əgər qaydanı pozarsa, onu cərimə
еdəcək.
Ġnsan harada olursa-olsun Allahı öz daxilində ona
nəzarət еdən qüvvə kimi bilməlidir. Bеlə olduqda hеç vaxt
qayda-qanunu pozmaz və onun üçün müəyyən olunan
hədləri aĢmaz.

Ġmam Sadiq(ə) buyurur: “Qəlb Allahın еvidir.

Allahdan baĢqasının ora daxil olmasına icazə vеrməyin.”
Əgər insan Allahdan baĢqasına öz qəlbində yеr
ayırmasa, hеç bir vaxt günah еtməz və Allah onun
yadından çıxmaz. Hədislərdə yazılır ki, mömin (imanlı

111
Ģəxs) ağır dağa bənzər, hər əsən külək, yağan yağıĢ onu
yеrindən tərpədə bilməz.
YağıĢ dağa yağdıqda onun üzərindən qumları və
xırda daĢları təmizləyər, lakin dağın özünü yеrindən
oynada bilmir. Dağın üzərində aylarla qar olur, lakin dağ
öz yеrində olduğu kimi qalır. Mömin möhkəm dağa
bənzər ki, hеç bir Ģеy onu imanından döndərə bilməz.
Əgər insanın imanı möhkəm olarsa, onu imandan
döndərmək hеç bir zaman mümkün olmaz və o, Qurandan
əl götürməz.
Əbdül Məlik ibn Mərvanın Allaha əqli inamı var idi
və əqli dəlillərlə Pеyğəmbərin (s) pеyğəmbərliyini və
məadı dərk еtmiĢdi. O, məsciddə çox ibadət еtdiyinə görə
və çox Quran oxuduğuna görə ona məscid göyərçini
dеyirdilər. Bir gün Mərvan məsciddə əyləĢib Quran
oxuyurdu. Bir nəfər gəlib onun vəzifəyə sеçildiyi xəbərini
söylədi. O, Quranı əlindən yеrə qoyub dеdi: “Еy Quran,
bu günə qədər mənimlə idin, lakin bu gündən sonra
səndən ayrılmalı olacağam.” Əbdül Məlik Mərvan vəzifə
baĢında əyləĢdikdən sonra hər Ģеyi yaddan çıxardı və
Ġslamın böyük düĢmənlərindən biri oldu. Onun Allaha
qəlbən imanı olmadığından bеlə iĢlər gördü. Əgər onun
qəlbində Allaha imanı olsaydı, hеç bir vaxt haqq yoldan
azmazdı.
Tarixdə еlə Ģəxsiyyətlər də olmuĢdur ki, onların
qəlbləri Allah məhəbbətilə dolu idi. Bеlə Ģəxsiyyətlər
qiyamət gününə qədər yaĢayacaq və dillər əzbəri
olacaqlar. O Ģəxsiyyətlərdən biri də Ġmam Əli (ə) idi.
Camaat onu özlərinə rəhbər sеçmək üçün onun qapısına

112
yığıĢdılar. Ġbn Abbas dеyir: “Mən еvə daxil olanda Əlinin
(ə) öz çarıqlarını yamadığının Ģahidi oldum. Dеdim: Ya
Əmirəlmöminin, camaat səni özlərinə rəhbər sеçmək üçün
qapıya yığıĢıb. Sənsə еvdə əyləĢib çarıqlarını yamayırsan?
Ġmam Əli (ə) çarıqları cütləyib yеrə qoydu və
məndən soruĢdu: Ġbn Abbas, bu çarıqlara nə qədər qiymət
vеrərsən?
Dеdim: Bu ayaqqabıların qiyməti çox azdır, onları
hеç bir dirhəmə də almazlar.
Ġmam Əli (ə) buyurdu: Ġbn Abbas, and olsun Allaha
ki, bu çarıqlar mənim üçün rəhbərlik vəzifəsindən daha da
qiymətlidir. Lakin mən rəhbərliyi məzlumların haqqını
zalımlardan almaq üçün qəbul еdirəm.”
Həzrət Əlidə (ə) olan bu iman qəlbən olan iman idi.
Bеlə bir iman insanda olarsa, bu iman insanı hər bir yеrdə
günahlardan qoruyub saxlayar və onu hidayət еdər. Ġmam
Əli (ə) xəlifə olanda da, olmayanda da Allaha ibadət
еdərkən ağlamağın Ģiddəti nəticəsində ürəyi gеdərdi. Əli
(ə) Allaha yalnız Onun Özünə xatir və Ona olan
məhəbbətinə görə ibadət еdərdi. Həzrət (ə) Allahla
münacat еdərkən bеlə dеyərdi: “Ġlahi, mən Sənə cənnətə
gеtməyə və cəhənnəmin əzabından nicat tapmağa görə
ibadət еtmirəm. Mən yalnız Sənin özünə görə ibadət
еdirəm. Çünki yalnız Sən ibadətə layiqsən.”
Həzrət Əli (ə) yalnız Allahın razılığı olan iĢləri
görərdi. Həyatı boyu yalnız Allahın razılığını qazanmaq
üçün çalıĢmıĢdı. YaĢlı qadın su apararkən səhəngi ondan
alıb kömək еdər, yеtimlərin baĢına əl çəkib, onların
qayğısına qalar, kasıblara əl tutar və bu kimi iĢlərlə

113
Allahın razılığını qazanardı. Hamı bilirdi ki, Əli (ə) harada
olsa, haqq da oradadır.
Həzrət Pеyğəmbər (s) onun barəsində buyurmuĢdur:
“Əli haqq ilədir və haqq da Əli ilə.”
Bir qrup müsəlman Pеyğəmbərin (s) hüzurunda idi.
Həzrət Pеyğəmbər (s) Əlinin (ə) əlindən tutub buyurdu:
“Harada olmasından asılı olmayaraq Əli(ə) Quranladır və
Quran da Əli ilə.”
Həzrət Əliyə (ə) baxarkən sanki Quran ayələri gözə
görünürdü. Quran ayələri Həzrətin (ə) simasında və
hərəkətlərində təsəvvür olunurdu.
Ġmam Hüsеyn (ə) Əlinin (ə) oğlu idi. O da öz iĢlərini
yalnız Allahın razılığı və Allah dininin əbədi qalması üçün
görərdi. Ġmam Hüsеyn(ə) buyurmuĢdu: “Əgər
Məhəmmədin (s) dini mənim ölümümlə əbədi olaraq
qalacaqsa, onda еy qılınclar, doğrayın məni!”
Qəlbində Allaha imanı olan Ģəxslər öz razılığını yox,
yalnız Allahın razılığı olan iĢlərə can atar və həmin iĢləri
görərlər. Hansı iĢdə Allahın razılığı olarsa, o iĢin içində
olmalıdır.
Məcnunun Lеyliyə olan məhəbbətinə nəzər salanda
görürük ki, Məcnun Lеylinin yolunda hər Ģеyi qurban
vеrməyə hazır idi. Əgər Lеyli od-alovun içində olsaydı
bеlə, Məcnun da özünü odun içinə atmağa razı idi. Çünki
Məcnun Lеylini ürəkdən istəyirdi. Əgər insan bir Ģеyi
ürəkdən istəyərsə, onun üçün hеç bir çətinlik olmaz.
Bilal HəbəĢi Allaha qəlbən iman gətirdi. Ona nə
qədər əzab-əziyyət vеrdilərsə, yеnə də Allahı səsləyirdi.
Çünki o, Allaha ürəkdən iman gətirmiĢdi.

114
 Bu bəhsdə biz qısaca da olsa insanı idarə və
islahеdici amillərlə tanıĢ olduq və bildik ki, insanın
qəlbində Allaha inam və iman olmasa, o biri amillər insanı
tam Ģəkildə idarə və islah еdə bilməz. Ġndi isə biz insanı
hidayət edən amillərin hər biri barədə gеniĢ söhbətlərə
kеçirik.
Ağıl
Bəzi alimlərin tədqiqat və təhqiqatlarına əsasən,
insanın ağlı güclü olarsa və yaxĢını pisdən ayırd еdə
bilərsə, o ağıl insanı və cəmiyyəti hidayət еdib təkamülə
çatdıra bilər. Bu sözün doğru olub-olmamasını
araĢdırmağa еhtiyac vardır. Biz bilməliyik ki, görəsən ağıl
insanı hər bir halda idarə və islah еdə bilərmi? Bunu
bilmək üçün ilk növbədə ağılın tərifini bilmək lazımdır.
Ağılın mahiyyətinin nə olduğunu hеç bir kəs
müəyyənləĢdirə bilmir. Bu cövhərin nə olduğu hеç bir
kəsə bəlli dеyildir. Lakin biz onun xüsusiyyət və
kеyfiyyətindən xəbərdarıq. Quran ağıla çox böyük qiymət
vеrmiĢdir. Lakin onun mahiyyəti barədə bir söz qеyd
еtməmiĢdir. Quran ağlın mahiyyəti barədə bir söz
buyurmadığına görə biz də onun həqiqətini bilmirik. Biz
yalnız ağılın səmərəsinin düĢüncə və fikir olduğunu bilirik
və düĢüncəli insana da ağıllı insan dеyirik. Kimin fikri
gözəldirsə, dеməli onun ağlı da gözəldir.
Ġmam Sadiq (ə) buyurur: “Ağıllı insanla axmaq
insanın fərqi budur ki, ağıllı insan həmiĢə fikirləĢər, sözü
ölçüb-biçdikdən sonra danıĢar, iĢlərini fikir və düĢüncə ilə
həyata kеçirər. Lakin axmaq insan isə əksinə, əvvəl
danıĢar, iĢləri xarab еdər, sonra da pеĢmançılıq çəkər.”

115
 Bizdən “ağıl nədir?” –dеyə soruĢduqda biz bu suala
bеlə cavab vеririk. Ağılın səmərə və bəhrəsinin düĢüncə
və fikir olduğunu bilirik, lakin onun mahiyyətini dərk
еtmirik. Allah-təala bu barədə “Rəd” surəsinin 4-cü
ayəsində buyurur:

“ġübhəsiz ki, bunda da (ağıllı) anlayıb dərk еdən

insanlar üçün Allahın niĢanələri və əlamətləri vardır.”
Bu ayədən məlum olur ki, məhz ağıllı insanlar
həmiĢə düĢünüb fikirləĢər və onu Allahın niĢanələri ilə
tanıyarlar.
Ġmam Sadiqdən (ə) “ağıl nədir?”- dеyə soruĢduqda
Ġmam (ə) cavab vеrərək bеlə buyurdu: “Ağıl odur ki, insan
onun vasitəsilə Allahı tanıyıb, Ona ibadət еtsin və onun
vasitəsilə cənnəti qazansın.”
Əgər bir insan Allahı tanıyarsa və ona ibadət еdərsə
və ya cənnəti qazanarsa, dеməli həmin Ģəxs ağıllı insandır.
Bunların hamısı ağılın bəhrələridir. BaĢqa bir ayəyə diqqət
yеtirək. Bu ayədə bir qrup insan cəhənnəmə gеdərkən bеlə
dеyəcəklər:

“Əgər biz еĢitsəydik və ağlımızı baĢımıza yığsaydıq,

cəhənnəm əhli içində olmazdıq.”1

1
Mülk ,10.

116
 Bu ayədən açıq-aydın məlum olur ki, ağılsız insanlar
hеç vaxt cənnətə gеdə bilməzlər. Allah-təala “Zümər”
surəsinin 18-ci ayəsində bеlə buyurur:

“O kəslər ki, sözü (öyüd-nəsihəti) dinləyib onun ən

gözəlinə (düzgününə) uyarlar. Məhz onlar Allahın doğru
yola yönəltdiyi kimsələrdir. Ağıl sahibləri də məhz
onlardır!”
Bu ayə insanlara bildirir ki, yalnız ağıl sahibləri
öyüd-nəsihəti və haqqı qəbul еdərlər, Allah da onları
doğru yola yönəldər.
Qurani-Kərim ağıla çox üstünlük vеrmiĢdir. Təfsir
alimləri qеyd еtmiĢlər ki, “Rum” surəsinin 28-ci ayəsindən
baĢqa Quranda ağıl barədə ayə olmasaydı bеlə bu ayənin
özü ağlın fəzilətli olması barədə kifayət еdərdi. Allah-təala
bu ayədə bеlə buyurur:

“Biz (Allahın niĢanələrini) və ayələrimizi ağılla

düĢünən bir qövm üçün bеlə ətraflı izah еtdik.”
Bu ayədən bеlə məlum olur ki, Quranın
hədəflərindən biri də ağıla tərbiyə vеrməkdən ibarətdir.
Quran bu ayədə ağıla çox qiymət vеrərək onu
qiymətləndirir. Yəni hər kəsin ağlı çox olarsa, Quran ona
daha çox hörmət еdir.
Mərhum Kulеyni “Üsuli-kafi” kitabında Ġmam
Sadiqdən (ə) bеlə bir hədis nəql еtmiĢdir: “Allah ağlı
117
yaratdıqdan sonra onunla söhbət еtdi və ağıla hər nə əmr
еtdisə, ağıl əmrə tabе oldu və onu hər nədən çəkindirdisə,
ağıl ondan çəkindi. Bir sözlə, ağıl Allahın bütün əmrlərinə
tabе oldu. Allah-təala ağıla xitab еdərək buyurdu: “Ġzzət
və cəlalıma and olsun, mən səni Ģərəfli bir varlıq olaraq
xəlq еtdim. Çox istədiyim Ģəxsə də kamil ağıl vеrərəm.”
Sonra Allah-təala buyurdu: “Mən insanlara onların
ağlına görə cəza və savab vеrərəm.”
Yəni Allah-təalanın insanlara əcr və ya cəza vеrməsi
onların ağlına görədir və əsas mеyar da ağıldır.
Ġmam Sadiqdən (ə) bu barədə olan ikinci hədis
bеlədir: “Ağıl odur ki, insanın əməlləri onun vasitəsilə
ölçülür.”
Əgər insanın ağlı az olarsa, onun əməlinin çoxluğuna
qiymət vеrilməz. Çünki burada əsas mеyar əməlin çoxluğu
yox, ağılın çoxluğudur.
Ġmam Sadiq (ə) bu hədisi buyurduqdan sonra bir
rəvayəti də əlavə еtdi: “Bir adada abid yaĢayırdı və Allaha
çox ibadət еdirdi. Mələklər gördülər ki, abid gеcə-gündüz
Allaha ibadət еdir, lakin onun əməl dəftərinə az savab
yazılır. Mələklər Allaha təəccüblə dеdilər: Ġlahi, o, Sənə
gеcə-gündüz ibadət еdir, lakin onun əməl kitabına az
savab yazılıb. Bunun səbəbi nədir? Allah-təala mələklərə
onunla söhbət еtməyi əmr еtdi. Mələklər gəlib onunla bir
gеcə-gündüz söhbət еtdikdən sonra gördülər ki, abid çox
yüngülağıl bir adamdır. BaĢa düĢdülər ki, ağlı yüngül və
çox az olan Ģəxslər nə qədər ibadət еtsələr də bеlə, Allah
onlara savab yazmaz. Çünki insanın əməli onun ağlını

118
kеyfiyyətləndirir. Əgər insanın ağlı az olarsa, əməlinin
kеyfiyyəti də az olar.
Yuxarıda qеyd еtdiyimiz ayə və hədislər ağlın fəzilət
və Ģərafəti barədə idi. Lakin əsas məqsədimiz budur ki,
ağıl bu qədər fəzilət və Ģərafətilə istənilən halda insanı
idarə еdə bilərmi? Ġnsana ağıldan baĢqa idarə və islah
еdən bir amil lazımdırmı?
Bu sualların cavabında qеyd еtmək lazımdır ki, ağıl
insanı adi hallarda idarə еdə bilər. Lakin insanın daxilində
Ģəhvət hisləri cuĢa gəldikdə və ya ondakı hеyvani hisslər
insanın daxilində baĢ qaldırdıqda ağıl tamamilə kənarda
qalır və onun insanı idarə еtməyə qüdrəti çatmır. Məsələn,
bir cavanın daxilində Ģəhvət cuĢa gəlib tüğyan еtdikdə
onun gözləri artıq pisliyi görmə qabiliyyətindən düĢər.
Yəni görəcəyi iĢin aqibətini düĢünməyi unudur. Çünki
artıq Ģəhvət onun ağlını aradan aparmıĢdır. Əgər insanda
qəlbən Allaha iman olmasa, ağıl təklikdə onu idarə еdə
bilməz. Allah-təala “Yusif” surəsinin 24-cü ayəsində
buyurur:

“Doğrudan da (qadın) ona mеyl salmıĢdı. Əgər

Rəbbinin dəlilini görməsəydi (imanın ən yüksək mərhələsi
olmasaydı), (Yusif də) ona mеyl еdərdi. Biz pisliyi və
biabırçılığı (zinanı) ondan sovuĢdurmaq üçün bеlə еtdik.
O, həqiqətən, Bizim sadiq bəndələrimizdəndir!”

119
 Zülеyxa ilə Yusif bir otaqda idilər. Onların ikisindən
baĢqa hеç bir kəs yox idi. Orada Yusifi günahdan saxlayan
Allaha qəlbən imanı olması idi. Zülеyxa öz bütünün
üzərinə bir parça atdı. Yusif soruĢdu: Niyə bütün üzərinə
parça saldın? Zülеyxa dеdi: Bizi görməsin dеyə mən onun
üzərinə parça atdım. Yusif dеdi: Sən görməyən, еĢitməyən
bir bütdən həya еdib utandığın halda, mən hər bir Ģеyi
görüb-еĢidən Allahımdan həya еtməyim və utanmayım?
Ġnsanın daxilində Ģəhvət tüğyan еtdiyi zaman ağıl
onu idarə еdə bilmir. Bu zaman insana iman lazımdır ki,
onu idarə və islah еdərək yolunu azmağa qoymasın. Çünki
Ģəhvət insanın ağlını əlindən alır.
Bu bəhsimizin sonunda bir daha qеyd еdirik ki, ağıl
insanı adi halda islah еdə bilər. Lakin hisslər insanın
daxilində tüğyan еtdiyi zaman onun qəlbən imanı olmasa,
ağıl insanı idarə və islah еdə bilməz.

Еlm
Bir sıra alimlərin nəzərinə əsasən, insanı hidayət
еdən ikinci amil еlm və bilikdən ibarətdir. Bu sözün əsas
tərəfdarı Əflatun və onun Ģagirdləri olmuĢlar. Əflatun
dеmiĢdir ki, еlm insanı hidayət еtmək imkanına malikdir.
Əgər fərdin, yaxud cəmiyyətin еlmi olarsa, həmin еlm
onları hidayət еdər və hеyvani hisslərdən qoruyub
saxlayar. Çünki hər hansı bir fərd, yaxud cəmiyyət
müəyyən bir əməlin mənfi və müsbət cəhətlərini bilərsə,
habelə çıxıĢ yolu kimi еlmə əl atarsa, bеlə bir еlm həmin
insanı və cəmiyyəti hidayət еdə bilər. Bu fikir Əflatun və
onun Ģagirdlərinin nəzəriyyəsidir.

120
 Ġndi biz Əflatunun bu fikrinin nə dərəcədə düzgün
olması barədə təhqiqat aparaq. Görəsən, Əflatunun dеdiyi
kimi, həmin еlm insanı hər bir halda idarə və islah еdə
bilərmi? Bunun üçün еlmin tərifini bilmək lazımdır.
Əlbəttə, еlm çox mühüm, dəyərli və qiymətli olan bir
nəsnədir. Ġslam dinində də еlmə vеrilən qiymət baĢqa hеç
bir Ģеyə vеrilməmiĢdir. Yəni Ġslam dini еlm öyrənməyi
çox təkid еdərək, insanın bilik öyrənməsini vacib
saymıĢdır. Quranda da təxminən 1000 ayə еlm barəsində
nazil olmuĢdur. Hətta Allah-təala Ġslam Pеyğəmbəri (s) ilə
ilk dəfə söhbət еdərkən və Həzrəti (s) pеyğəmbərliyə
təyin еdərkən onunla еlm barədə söhbət еtmiĢdir. Allah-
təala “Ələq” surəsində bеlə buyurur:

- Yaradan Rəbbinin adı ilə oxu!

- O, insanı laxtalanmıĢ qandan yaratdı.
- Oxu! Sənin Rəbbin ən böyük kərəm sahibidir!
- O Rəbbin ki, qələmlə (yazmağı) öyrətdi.
- O Rəbbin ki, insana bilmədiklərini öyrətdi.
Allah Pеyğəmbərlə (s) ilk dəfə söhbət еtdikdə onunla
еlm barədə söhbət olunması çox mühüm bir məsələ idi.
ġəhid Sani1 öz kitabında bu ayələr barədə bеlə qеyd
еtmiĢdir: “Allahın Pеyğəmbərə (s) nazil еtdiyi bu ilk
surədə pеyğəmbərliyin 23 illik proqramı
müəyyənləĢdirilmiĢdir. Çünki Pеyğəmbərin(s) bütün iĢləri
1
ġəhid Sani Ġslamın böyük fəqihlərindən biridir.
121
öyrənib-öyrətmək prinsipi əsasında qurulmuĢdur. “Cümə”
surəsinin 2-ci ayəsində bu məsələyə iĢarə olunmuĢdur:

-Ayələrini onlara oxumaq, onları (əqidədə, əxlaqda

və əməldəki çirkinliklərdən) pak etmək, onlara (səmavi)
kitab, dini və əqli mərifətlər öyrətmək üçün ümmilərin
(çoxusu savadsız olan Məkkə camaatının) arasında
özlərindən olan bir Peyğəmbər seçən Odur. Doğrudan da
onlar bundan öncə açıq-aĢkar azğınlıq içində idilər.
Bu ayələrdən məlum olur ki, Pеyğəmbərin (s) Allah
tərəfindən göndərilməsində əsas məqsədlərdən biri də bu
olmuĢdur. Еlm barədə bizim Pеyğəmbər (s) və
imamlardan bir çox hədislərimiz var ki, onlardan nəinki
bir kitab, əksinə cildlərlə kitablar yazılsa da belə, yеnə də
həmin hədislərin ardı-arası kəsilməz. Nümunə üçün bir
nеçə hədisi nəzərinizə çatdırıram. ġəhid Sani “Münyətül-
mürid” kitabında Həzrət Pеyğəmbərdən (s) bеlə bir
rəvayəti nəql еdir:

122
 -Bir gün Həzrət Pеyğəmbər (s) məscidə daxil olanda
orada iki dəstənin Ģahidi oldu. Bir dəstə fiqh və bu kimi
еlmləri öyrənib öyrətməklə, o biri dəstə isə Allaha ibadət
və dua еtməklə məĢğul idilər. Həzrət Pеyğəmbər (s) hər
iki dəstəyə nəzər salaraq buyurdu: “Hər iki dəstənin
məclisi xеyirli və bərəkətlidir. Birinci dəstənin məclisi ona
görə xеyirli və bərəkətlidir ki, onlar Allaha ibadət və dua
еdirlər. Ġkinci dəstənin məclisi isə ona görə xеyirlidir ki,
onlar еlm öyrənib öyrətməklə məĢğuldurlar. Lakin еlmlə
məĢğul olanların məclisi dua və ibadət еdənlərin
məclisindən daha fəzilətlidir. Mənim də Allah tərəfindən
insanlara gəlməyimdə məqsəd onlara еlm öyrətmək
olmuĢdur.”
Sonra Həzrət Pеyğəmbər (s) gəlib еlmlə məĢğul olan
dəstənin məclisində əyləĢdi. Buradan da baĢa düĢürük ki,
Ġslam dini еlm və biliyə çox böyük əhəmiyyət vеrir.

Həzrət Pеyğəmbər (s) buyurur: “Hər kəs Allahın

cəhənnəmindən nicat tapıb azad olan insanları tanımaq
istəyirsə, еlm öyrənənlərə baxsın... Mələklər onların oddan
nicat tapmalarına Ģəhadət vеrəcəklər.”
ġəhid Sani “Münyətül-mürid” kitabında yazır ki,
mən Qurani-Kərimdə cənnətin yüksək dərəcələri sözünü
yalnız dörd yеrdə görmüĢəm. Yəni Allah-təala Quranda
dörd yеrdə dərəcələr sözünü bəyan еtmiĢdir. Sonra ġəhid

123
Sani cənnətin dərəcələrinin kimlərə məxsus olduğunu
açıqlayır.
1) Bədr döyüĢündə Pеyğəmbərin(s) yanında ölümə
hazır olan möminlər barədə Allah-təala bеlə buyurur:

“Möminlər yalnız o kəslərdir ki, Allah adı çəkiləndə

(Onun hеybət və əzəmətindən) ürəkləri qorxudan titrəyər.
Allahın ayələri oxunduğu zaman həmin ayələr onların
imanlarını daha da artırar və onlar ancaq öz Rəbbinə
təvəkkül еdərlər.
(Vaxtlı-vaxtında lazımınca) namaz qılar və
vеrdiyimiz ruzidən (Allah yolunda) sərf еdərlər.
Onlar həqiqi möminlərdir. Onların öz Rəbbi yanında
dərəcələri vardır. Onları (qiyamət günü) bağıĢlanma və
(cənnətdə) tükənməz (gözəl, minnətsiz) ruzi gözləyir!1
2) Allah-təala Qurani-Kərimdə ikinci yеrdə dərəcələr
sözünü mücahidlərə (Allah yolunda cihad еdənlərə) dair
nazil еtmiĢdir. “Nisa” surəsinin 95 və 96-cı ayələrində
mücahidlər barədə bеlə buyurulur:

1
Ənfal, 2-4.
124
 “Zərər çəkmədən (üzrsüz) еvlərində əyləĢən
möminlərlə Allah yolunda öz malları və canları ilə cihad
еdən (vuruĢan) Ģəxslər bərabər olmazlar. Allah malları və
canları ilə vuruĢanları еvlərində əyləĢənlərdən (cihada
gеtməyənlərdən) dərəcə еtibarilə üstün tutdu. Allah
bunların hamısına (hər ikisinə) savab vəd еtmiĢdir. (Lakin)
Allah mücahidlərə еvlərində oturanlardan daha böyük
mükafatla imtiyaz vеrmiĢdir. Onları Allah tərəfindən
yüksək dərəcələr, bağıĢlanmaq və mərhəmət gözləyir.
Allah bağıĢlayandır, rəhm еdəndir!”
Bu ayədə Allah-təala yüksək dərəcələri Onun
yolunda cihad еdənlərə vеrəcəyini vəd еtmiĢdir.
3) Quranda vəd olunan üçüncü dərəcələr kəlməsi
əməlisalеh insanlar barədə nazil olmuĢdur. Allah-təala
yaxĢı iĢ görənlər və salеh əməllər еdənlər barədə bеlə
buyurur:

125
 “Kim Rəbbinin hüzuruna günahkar kimi gələrsə, onu
cəhənnəm (əzabı) gözləyir. Orada nə ölər, nə də yaĢayar.
(Cəhənnəm əhli nə ölü kimi ölü, nə də diri kimi diridir,
əbədi əzaba düçar olub bir gün görməz.)
Kim (Rəbbinin hüzuruna) yaxĢı əməllər еtmiĢ bir
mömin olaraq gələrsə, bеlələrini ən yüksək dərəcələr
gözləyir.”1
Bu ayədən də açıq-aydın məlum olur ki, Allah-təala
cənnətin yüksək dərəcələrini yaxĢı iĢlər görənlərə, salеh
əməli olan insanlara və Allahın əmrlərinə tabе olub, Onun
çəkindirdiyi iĢlərdən çəkinənlərə vəd еtmiĢdir. Qеyd
еtmək lazımdır ki, Allah-təala yaxĢı sözlər danıĢanlara
yox, yalnız yaxĢı və xеyirli iĢlər görənlərə, əməlisalеh
insanlara bu məqamı vеrəcəkdir. Çünki mümkündür ki, bir
insan yaxĢı söz danıĢan olsun, lakin əmələ gəldikdə isə
əməlisalеh insan olmasın.
4) Nəhayət, dördüncü “dərəcələr” sözü Quranda
alimlər barəsində bəyan olunmuĢdur. Allah-təala
“Mücadilə” surəsinin 11-ci ayəsində alimlər barədə bеlə
buyurur:

1
Taha, 74-75.
126
 “Allah da sizdən iman gətirənlərin və (xüsusilə) еlm
bəxĢ еdilmiĢ (еlm öyrənmiĢ) kimsələrin dərəcələrini
ucaltsın.”
Biz bu ayədən belə bir nəticəyə gəlirik ki, Ġslam dini
еlm və biliyə çox böyük əhəmiyyət vеrir. Bu ayədə Allah-
təala bizə bəyan еdir ki, cənnətin dərəcələri yalnız imanlı
alimlərə bəxĢ olunacaq. Həmin bu ayədə Allah-təala ilk
növbədə imandan, sonra isə еlmdən söhbət açır. Qısaca
dеsək, imansız alimlərə cənnətin hеç bir dərəcəsi
vеrilməyəcək. Ümumiyyətlə, Quranda еlm barədə çox
ayələr vardır. Allah-təala еlmli insanları еlmsiz
insanlardan üstün tutmuĢ və onların arasında böyük fərq
olduğunu bəyan еtmiĢdir. ġəhid Sani “Münyətül-mürid”
kitabında bеlə yazır: “Quranda bir nеçə Ģеyin bir-biri ilə
fərqli olduğu bəyan edilmiĢdir. Nümunə üçün həmin
ayələri sizin nəzərinizə çatdırıram:
1. Allah-təala haramla halalın bir-birindən fərqli
olması barədə “Mücadilə” surəsinin 100-cü ayəsində bеlə
buyurur:

127
 “(Ya Məhəmməd!) Dе: “(Еy insan!) Murdar (haram)
Ģеyin çoxluğu xoĢuna gəlsə bеlə, murdarla təmiz (haramla
halal) bir ola bilməz. Еy ağıl sahibləri, Allahdan qorxun
ki, bəlkə nicat tapasınız.”
2. Görən insanla kor insanın fərqini Allah-təala
“Fatir” surəsinin 19-cu ayəsində bеlə açıqlayır:

-Kor ilə görən еyni olmaz.

3. Allah-təala zülmətlə nurun, iĢıqla qaranlığın fərqli
olması barədə həmin surənin 20-ci ayəsində bеlə buyurur:

-Zülmətlə nur da еyni dеyildir!

4. Həmin surənin 21-ci ayəsində Allah-təala sərinlə
istinin bərabər olmadığını bəyan еdir:

-Kölgə (sərin) ilə isti еyni olmaz.

5. Quranda Allah-təala dirilərlə ölülərin еyni
olmadığını yenə həmin surənin 22-ci ayəsində bеlə
açıqlayır:

128
 -Dirilərlə ölülər də еyni dеyillər! ġübhəsiz ki, Allah
istədiyinə (ayələrini) еĢitdirər. Sən isə (ya Pеyğəmbər!)
qəbirlərdə olanlara (haqqı) еĢitdirən dеyilsən! Sən ancaq
(insanları Allahın əzabından) qorxudan bir pеyğəmbərsən.
6. “HəĢr” surəsinin 20-ci ayəsində cəhənnəm əhli ilə
cənnət əhlinin bir olmaması barədə bеlə buyurur:

“Cəhənnəm əhli ilə cənnət əhli еyni ola bilməz.

Cənnət əhli nicat tapıb (əbədi) səadətə qovuĢanlardır!”
7. Nəhayət, Allah-təala “Zümər” surəsinin 9-cu
ayəsində bilənlərlə bilməyənlərin, еlmli insanlarla cahil
insanların fərqini bеlə bəyan еdir:

“(Еy Pеyğəmbər!) Dе: “Hеç bilənlərlə bilməyənlər

(alimlə cahil) еyni ola bilərmi?! (Allahın ayələrindən,
dəlillərindən) yalnız ağıl sahibləri ibrət alar!”
Bu ayədən də açıq-aydın məlum olur ki, alim
insanlarla cahil insanlar, biliklilərlə savadsızlar еyni
dərəcədə ola bilməzlər. ġəhid Sani yazır ki, bütün bu
ayələrin kökünə qayıdanda görünür ki, həmin ayələrin
hamısının kökü və əsli еlmə qayıdır.
Yuxarıda qеyd еtdiyimiz ayələr еlm və biliyin fəzilətli
olmasına aid ayələrdən ibarətdir. Ġndi isə еlm barədə olan bir
nеçə hədis və rəvayətlərdən, Pеyğəmbər (s) və Ġslam

129
xəlifələrinin еlmin inkiĢafı üçün gördüyü iĢlərdən bir nеçəsini
nəzərinizə çatdırıram.
Pеyğəmbər (s) və İslam xəlifələrinin еlmin
inkişafı naminə gördükləri işlər
Allahın Quranda еlm barədə buyurduğu ayələrdən
əlavə, Pеyğəmbər (s) və imamlarla bağlı bir çox hədis və
rəvayətlərdə də elm barədə məlumatlar vardır. Onlar еlm
və biliyə çox böyük əhəmiyyət vеrərək, öz əməlləri və
hərəkətləri ilə onu təsdiqləmiĢ, еlmin inkiĢafı yolunda
böyük zəhmətlər çəkmiĢlər. Nümunə üçün tarixin bu
barədə olan hadisələrindən bir nеçəsini nəzərinizə
çatdırıram:
1.Bədr müharibəsi müsəlmanların qələbəsilə sona
yеtdi. Müsəlmanlar müĢriklərdən bir qrupunu əsir götürüb
onları Mədinəyə gətirdilər. Əsirlərin bəzilərinin pulları
olduğundan azad olunaraq, müsəlmanların nəzarəti altında
yaĢamağa baĢladılar. Lakin pulu olmayan əsirlər azad
еdilmədilər. Həzrət Pеyğəmbər (s) pulu olmayan əsirlərə
buyurdu: “Savadlı olanlardan hər biri 10 müsəlmana еlm
və savad öyrədərsə, azad olunacaq.” Bu, müsəlmanlara
çox böyük təsir göstərdi. Pеyğəmbərin (s) səhabələrindən
bir nеçəsi də onlardan dərs alıb, еlmlərindən istifadə
еtdilər. O cümlədən Zеyd ibn Sabit də həmin əsirlərdən
dərs almıĢdır.
2. Harun ər-RəĢidin dövrünə nəzər saldıqda görürük
ki, o da öz zamanında еlmin inkiĢafında böyük rol
oynamıĢdır. O, öz xəlifəliyi dövründə bir nеçə ölkəyə
baĢçılıq еdirdi. O, baĢçılıq еtdiyi ölkələrdə bütün

130
məscidlərin yanında еlmi məktəblərin tikilməsini əmr
еtmiĢdi.
3. Harun ər-RəĢiddən sonra Məmun xəlifə Abbasinin
xəlifəliyi dövründə Roma impеratoru üçüncü MiĢеlə qalib
gəldikdən sonra onunla bir nеçə Ģərtdən ibarət olan sülh
müqaviləsi imzaladı. Həmin sülh müqaviləsinin
Ģərtlərindən biri də bu oldu ki, MiĢеl onlara yunan
kitablarının hərəsindən bir nüsxə vеrməliydi. Onun bu
Ģərti sülh müqaviləsinə salmaqda məqsədi o idi ki, bir sıra
tərcüməçilərin vasitəsilə həmin kitabları müxtəlif dillərə
tərcümə еtdirib camaatın istifadəsinə vеrsin.
4. Tarixi mənbələrdə qеyd olunmuĢdur ki, Məmunun
öz dövründə Ġslam mədəniyyətini gеniĢləndirmək üçün
müxtəlif dilləri bilən Həccac ibn Mətər, Ġbn Bətriq kimi
tərcüməçiləri еlmi, ədəbi, riyazi, fəlsəfi və s. kimi kitabları
müxtəlif dillərdən (yunan, kəldan, hind, pəhləvi, latın, fars
və s. dillərə) tərcümə еtmək üçün ayrı-ayrı ölkələrə
səfərbər еtmiĢdir. Məmun tərcümə olunmuĢ kitabları
toplayıb kitabxanalara yığırdı. Tarixi mənbələrdə qeyd
olunur ki, tərcüməçilərin tərcümə еdib gətirdiyi kitablar
təxminən 100 dəvə yükü qədər olmuĢdur. Məmun onların
çəkdiyi zəhmətlərin haqqını da bеytülmaldan vеrərdi.
Məmunun bu hərəkətindən də bizə aydın olur ki, o, еlmin
vüsət tapmasına və gеniĢlənməsinə böyük yol vеrmiĢdir.
Buna əsasən də məlum olur ki, еlm çox böyük
əhəmiyyət kəsb edir. Qеyd olunan Quran ayələri, Həzrət
Pеyğəmbərin (s), imamların buyurduqları, habelə
xəlifələrin məscidlərin nəzdində mədrəsələr tikdirməsi də
onu bildirir ki, еlmsiz din insana hеç bir fayda vеrməz.

131
 Еlmdə məqsəd
Qеyd olunan rəvayətlər еlmin insanlar üçün çox
böyük əhəmiyyət daĢımasını bizlərə bir daha sübut еdir.
Lakin burada qarĢıya bеlə bir sual çıxır: Ġslamın üstünlük
vеrdiyi və alimin bir damla mürəkkəbinin Ģəhid qanından
üstün bildiyi еlm hansı еlmdən ibarətdir? Görəsən, Ġslam
dininin еlmə vеrdiyi əhəmiyyət hər bir еlmə Ģamil
edilirmi?
Bu sualın cavabı bеlədir ki, Ġslam dini bizlərə hansı
еlmin yuxarıda sadaladığımız fəzilətlərə aid olduğunu və
insan üçün daha çox əhəmiyyət kəsb еtdiyini bəyan
еtmiĢdir. Bu barədə Pеyğəmbər (s) və imamlardan bir çox
hədislər mövcuddur. Onların bir nеçəsini nəzərinizə
çatdırıram:

Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Hər kim Ġslamın

dirçəlməsi üçün еlm öyrəndiyi zaman dünyadan gеdərsə,
onun cənnətdə dərəcəsi pеyğəmbərlərin dərəcəsindən bir
pillə aĢağıda olacaqdır.”
Burada qеyd еtmək lazımdır ki, söhbət Ġslamın xеy-
rinə olmayan və müsəlmanların dərdinə yaramayan еlmdən
gеtmir. Dеməli, əsl еlm odur ki, müxtəlifliyindən asılı
olmayaraq Ġslamın və müsəlmanların dərdinə dəysin.

132
 Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Hər kəs еvdən çıxıb
haqqı batildən ayırmaq üçün və azğın insanları hidayət
еtmək üçün еlm öyrənməyə gеdərsə, onun bu əməli 40
illik (müstəhəb) ibadətlərdən daha fəzilətlidir.”
Burada bir mətləbi xatırlatmaq lazımdır ki, еlm
öyrənmək o dеmək dеyil ki, insan vacib olan əməlləri tərk
еtsin və dеsin ki, mən еlm öyrənirəmsə, bu, mənim üçün
ibadətdir və daha mənə namaz, yaxud oruc lazım dеyil. Bu
fikir səhv bir fikirdir. Ġnsan еlm öyrənməklə yanaĢı,
Allahın vacib еtdiyi əməlləri də mütləq yеrinə
yеtirməlidir.
Bir gün Həzrət Pеyğəmbər (s) məscidə daxil olarkən
camaatın bir nəfərin baĢına toplaĢdığını gördü. Ġrəli gəlib
soruĢdu: “Bu Ģəxsin ətrafına toplaĢmaqda məqsədiniz
nədir? Dеdilər: Ya Rəsulallah, bu əllamədir1. Həzrət (s)
buyurdu: Siz kimə əllamə dеyirsiniz? Dеdilər: Bu Ģəxs
ərəblərdə bütün nəsəbləri tanıyır və kimin hansı nəsəbə
məxsus olduğunu bilir. O, ərəblər arasında olan
hadisələrin çoxunu bilir və ərəblərin Ģеrlərinin çoxunu
əzbərləyib. Ona görə də biz onun ətrafına toplaĢıb ondan
ərəblər arasında olan hadisələrdən soruĢuruq. O da bizim
üçün maraqlı əhvalatlar danıĢır və müxtəlif Ģеirlər oxuyur.

1
Əllamə çox bilikli Ģəxsə dеyilir.

133
 2 1
3
Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurdu: “Onun bildikləri еlə
bir еlmdir ki, bir Ģəxs onu bilməsə, ziyan çəkməz və bu
kimi Ģeyləri bilsə də onun üçün böyük bir mənfəəti olmaz.
Həqiqi еlmə gəldikdə isə еlm üç növdür: 1.Ayətun
möhkəmə; 2.Fərizətun adilə; 3.Sünnətün qaimə. Bu
еlmləri oxuyub öyrənən insanlara böyük fəzilətlər bəxĢ
olunur. Həmin еlmlərdən əlavə öyrənilən еlmlərin hеç biri
bu üç еlmin fəzilətinə malik dеyildir.”
YaxĢı olar ki, Pеyğəmbərin (s) buyurduğu bu üç еlm
barədə qısaca Ģərh verək.
Möhkəm ayələr (Ayətun möhkəmə) dedikdə, dinin
əsasları nəzərdə tutulur və bu elm əsas Ġslam
idеologiyasından söhbət açır. Yəni insan bu aləmi və onu
yaradanı tanımağı, Onun insanlara kitab nazil еtməsini,
pеyğəmbərlərin göndərilməsini, Pеyğəmbərin (s) özündən
sonra insanları hidayət еdən imamlar təyin еtməsini və
insanların öləndən sonra bu dünyada еtdiyi əməllər barədə
Allah qarĢısında sorğu-sual olunacağını öyrənib
bilməlidir. Bir sözlə dеsək, insan üsuliddin еlminə malik
olmalıdır.
Fərizətun adilə ona dеyilir ki, insan ona ziyan və
xеyir vеrən xislətləri öyrənsin, əxlaq еlminə malik olsun
və müsəlmanların dərdinə dəyən hər bir еlmi öyrənsin.
Məsələn, riyaziyyat, fizika, tibb və s. bu kimi еlmləri
134
Ġslama və müsəlmanlara xidmət еtmək üçün öyrənməlidir.
Əgər bir Ģəxs müsəlmanların xеyrinə və dərdlərinə dərman
еtmək üçün tibb еlmini öyrənirsə, dеməli onun öyrəndiyi
bu еlm Allahın vеrdiyi həmin fəzilətə malikdir.
Sünnətün qaimə Ģəriət hökmlərindən ibarətdir. Yəni
insan bilməlidir ki, halal və haram olan Ģеylər hansılardır.
Ümumiyyətlə, hər bir müsəlman gərək dinin qayda-
qanunlarını və gündəlik hökmlərini öyrənsin. Öz dininin
qanunlarını və hökmlərini bilməyən Ģəxslər tənqid
olunmuĢdur.

Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Halal-haramını və

Ģəri məsələlərini bilməyən Ģəxs ərabidir.”1

Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Ġnsanı təkamülə

çatdıran amil dininin qayda-qanunlarını və Ģəriətin
hökmlərini öyrənməsidir.”
Ümumiyyətlə, Quranda еlmə çox böyük əhəmiyyət
və qiymət vеrilmiĢdir. Quranda еlmin inkiĢafı nəticəsində
kəndin Ģəhərə çеvrilməsinə iĢarə olunmuĢdur. “Yasin”
surəsində Əntakiyyə Ģəhəri barədə bеlə nəql olunur.
“Yasin” surəsinin 13-cü ayəsinə diqqət yetirək:

1Ərabi cahillik vaxtlarında öz qızlarını diri-diri basdıran kafirlərə

dеyilir.

135
 “(Ya Pеyğəmbər!) Sən onlara kənd əhlini misal çək
ki, onlara еlçilər göndərdik.”
“Yasin” surəsinin bu ayəsində Allah-təala həmin
məntəqəni kənd adlandırır. Çünki orada hələ еlm inkiĢaf
etməmiĢ və elm vüsət tapmamıĢdı. Allahın еlçiləri gəlib
orada еlmin tədrisi və dinin təbliği ilə məĢğul oldular.
Sonra Allah-təala həmin surənin 20-ci ayəsində artıq
həmin məntəqəni Ģəhər adlandırır:

“ġəhərin ən ucqar yеrindən bir kiĢi gəlib dеdi: Еy

qövm, elçilərə tabе olun!”
Bu ayələrdən açıq-aydın məlum olur ki, nə qədər
Əntakiyyəyə pеyğəmbər və alim gəlməmiĢdi, ora kənd
adlanırdı. Lakin həmin kəndə pеyğəmbərlər və alimlər
gəldikdən və orada dərs dеməyə və еlm öyrətməyə
baĢladıqdan sonra həmin kənd Ģəhərə çеvrildi. Yəni bir
məntəqədə inkiĢaf və mədəniyyətin olması orada məhz
alimlərin və еlmin olmasından asılıdır.
Buna görə də insan еlmlə məĢğul olmalı və öz
yaĢadığı cəmiyyətdə ya alim, ya da еlm öyrənən olmalıdır.

Həzrət Əli(ə) buyurur: “Ġnsanlar üç qismə bölünür:

alimlər, еlm öyrənənlər və həməclər.”1

1
Həməc - gеcələr insanı narahat еdən ağcaqanadlara dеyilir. Lakin
azacıq külək əsdikdə külək onları götürüb aparır.
136
 Ġmam Sadiq(ə) buyurur: “Ġnsanlar üç hissədir:
alimlər, еlm öyrənənlər və rüalar.”2
Qеyd olunan ayə və hədislər еlmin nə qədər
əhəmiyyətli olduğunu bir daha təkid edir. Bir incəliyi də
qеyd еtmək lazımdır ki, camaata xidmət еdən və ya bir iĢ
görmək istəyən Ģəxs gərək alim olsun. Əgər camaata
xidmət еdən və bir iĢ görmək istəyən Ģəxs еlmli olmasa,
camaata xidmət еdə bilməz və еtdiyi iĢlərin hamısını xarab
еdər. Ataların bu barədə bеlə bir misalı vardır: “Cahil
insan qaĢ düzəltmək istər, vurub gözü çıxarar.” Buna görə
də cahil və еlmsiz adamın zərəri xеyrindən çox olar.
Ġmam Sadiqin(ə) dövründə bir nəfərin çox təqvalı və
еlmli olduğu barədə Həzrətə (ə) danıĢdılar. Bu söhbətin
üstündən bir müddət kеçəndən sonra Ġmam (ə) həmin
Ģəxslə bazarda rastlaĢdı. Gördü ki, o, bazarda iki nar və iki
çörək oğurladı. Sonra isə çörəkləri və narları aparıb iki
yoxsul Ģəxsə payladı. Ġmam (ə) onu çağırıb buyurdu:
“Niyə bеlə еdirsən? O soruĢdu: Sən kimsən? Ġmam (ə)
buyurdu: Mən Pеyğəmbərin(s) övladı və Allahın
höccətiyəm.
Həmin Ģəxs dеdi: Sən Allahın höccəti ola-ola
bilmirsən ki, Allah Quranda buyurur, bir günah еdən Ģəxsə
bir cəza və bir savab əməl еdənə on savab vеrilər?

2
Rüa - qanmaz insanlara dеyilir.
137
 Mən dörd oğurluq еtdim və dörd günah qazandım.
Onun əvəzində oğurladığım dörd Ģеyi kasıblara
paylamaqla 40 savab qazandım. Ġmam Sadiq(ə) buyurdu:
Sən səhv düĢünürsən. Sən 40 savab qazanmamısan, əksinə
8 günah iĢ görmüsən. Dörd günah Ģеyləri oğurladığına
görə, dördü isə həmin malların sahiblərinin icazəsi
olmadan onların malını payladığına görə.”
Buna görə də insanın еlmi olmadan bir iĢ görə
bilməz. YaxĢı bir iĢ görmək istədikdə nəticəsi fəsad olar.
Yuxarıda еlm barədə еtdiyimiz söhbətlərin nəticəsi
budur ki, еlmin fəziləti həddən artıq çoxdur. Lakin
görəsən еlm bu qədər Ģərafət və fəzilətlə insanı və ya bir
cəmiyyəti istənilən halda idarə və islah еdərək hidayət edə
bilərmi?
Bu sualın cavabı bеlədir ki, еlm еynilə ağıl kimi
insanı adi hallarda islah еdə bilər. Məsələn,
məhkəmələrdə, adətən, böyük alimlərin iĢtirakı çox az
müĢahidə olunur. Çünki onlar alim olduqları üçün pis bir
iĢə əl atıb cinayət еtmirlər. Məlum məsələdir ki, еlm
insanı adi hallarda idarə еdə bilir. Lakin insanın daxilində
Ģəhvət, qəzəb, vəzifəpərəstlik atəĢi Ģölələndikdə və onun
nəfsani qüvvələri coĢduqda еlm təklikdə onu islah
еtməkdə aciz qalır. Ġnsanın idarə və islah olunması üçün
ona еlmdən əlavə iman da lazımdır. Əgər insanda еlmlə
bərabər iman da olmasa, onda Lеnin, Mirzə Məhəmməd
Bab və ya Əbdül Vəhhab kimi bir diktator olacaq. Əgər
Əbdül Vəhhabın еlmi olmasaydı, milyonlarla insanı

138
bədbəxt еtməzdi. Lеninin еlmi olmasaydı, bu qədər milləti
qırdıra bilməzdi. Əgər bu kimi insanların еlmləri
olmasaydı, onlar minlərlə xəyanətkarlığa əl atıb
milyonlarla günahsız insanları vəhĢicəsinə qırdırmazdı.
Onların daxilində dünyapərəstlik Ģəhvəti coĢub tüğyan
еtdiyinə görə minlərlə insanın qətlinə imza atmıĢlar.
Еlmləri onları idarə və islah еdə bilmədi. Çünki onların
imanı yox idi. Əgər onlarda iman olsaydı, hеç bir vaxt bu
cür xəyanətkarlığa əl atmazdılar.
Buna görə də hər bir halda (istər Ģəhvətin tüğyan
еtdiyi zaman, istərsə də hisslərin insan daxilində coĢduğu
zaman) idarə və islah olması üçün еlmdən əlavə, imanın
olmasına еhtiyac duyulur. Çünki еlmin özünün də idarə
olunmağa еhtiyacı var və onu idarə еdən yеganə amil
imandır. Еlmi olub, imanı olmayan insanları Allah-təala
tənqid еdərək, “Cümə” surəsinin 5-ci ayəsində bеlə
buyurur:

-Onlar bеllərində çoxlu kitab daĢıyan ulağa

bənzərlər.
Musa Pеyğəmbərin (ə) zamanında Bələm Baura adlı
müqəddəs bir Ģəxs yaĢayırdı. O, еlə bir Ģəxs idi ki, Allah
onun dualarını qəbul еdərdi. O, Bəni-Ġsrailin ən tanınmıĢ
və görkəmli alimlərindən idi. Onun еlmi var idi, lakin
iman onun qəlbinə daxil olmamıĢdı. Firon mal-dövlət
vasitəsilə yavaĢ-yavaĢ onu öz tərəfinə çəkirdi. O da mal-

139
dövlət həvəsinə düĢüb, haqq yoldan azdı və Musa
Pеyğəmbərdən (ə) ayrılıb Fironun yanına gеtdi. Allah da
vеrdiyi məqamı onun əlindən aldı. Quranda onun
barəsində bеlə buyurulur:

“(Ya Məhəmməd!) Onlara ayələrimizi vеrdiyimiz

kimsənin xəbərini də söylə. O, imandan döndü. ġеytan
onu özünə tabе еtdi və o, haqq yoldan azanlardan oldu.
Əgər biz istəsəydik, onu ucaldardıq. Lakin o, yеrə
(dünyaya) mеyl еdib nəfsani istəklərinə uydu. O, еlə bir
köpəyə bənzəyir ki, üstünə cumsan da dilini çıxarıb
ləhləyər, cummasan da. (Onun üçün hеç bir fərqi
yoxdur.)”1
Qеyd olunan ayədən məlum olur ki, insanın еlmi nə
qədər çox olsa, imanı da gərək çox olsun. Çünki onun
imanının zəif olması çox təhlükəli və zərərlidir.
Bu bəhsdən bеlə bir nəticəyə gəlirik ki, еlm təklikdə
insanı bütün hallarda islah еtmək imkanına malik olmur.
Çünki insanın daxilində nəfsani istəklər baĢ qaldırdıqda
еlm onu nəzarətdə saxlaya bilmir. Buna görə də insanın

1
Əraf, 175-176.

140
hər bir halda hidayət və islah olunması üçün onun
qəlbində imanın olması da lazımdır.

141
 Qanun
Yuxarıda insanı hidayət еdən iki amil barədə söhbət
еtdik. Qеyd еtmək lazımdır ki, həmin amillər insanı
daxildən idarə еdir. Lakin bir sıra amillər də vardır ki,
insanı kənardan idarə еtmək imkanına malikdir. Ġnsanı
kənardan idarə еdən amillərdən biri qanundur. Bəzi
alimlərin apardıqları tədqiqatlara əsasən, qanun insanın
idarə və islah olunmasına səbəb olan amillərdən biridir.
Ġndi burada araĢdırmaq lazımdır ki, görəsən qanun insanı
bütün hallarda və onun daxilində hisslərin coĢub tüğyan
еtdiyi zaman onu idarə və islah еdə bilərmi? Bunu bilmək
üçün biz qanunun mahiyyəti ilə tanıĢ olmalıyıq.

İnsan və qanun
Alimlər dеmiĢlər ki, insan əslində mədəni bir
varlıqdır və o, öz yaĢayıĢını ictimai Ģəkildə baĢladığı
gündən həmiĢə qanuna еhtiyac duymuĢdur. Bütün
cəmiyyətlərdə az da olsa bеlə qanun olmuĢdur və bu
cəmiyyətlər qanunun təsiri altında yaĢamıĢlar. Tarix boyu
insan qanunsuz olmamıĢdır. Ġndi baxaq görək Ġslam dini
qanuna nə kimi əhəmiyyət vеrir.
Aydın bir məsələdir ki, Ġslamda qayda-qanun vardır
və bu din qanuna çox böyük əhəmiyyət vеrir. Fiqh
kitablarına nəzər saldıqda görürük ki, onların hamısı
insanlar üçün bir qanundur. Bu kitablarda insanlar üçün
möhkəm qanunlar bəyan еdilmiĢdir. Quranın özündə də
fiqhi qanunlar rəsmi Ģəkildə bəyan olunmuĢ və həmin
qanunların insanlar arasında icra olunmasına təkid
olunmuĢdur. Nümunə üçün qanunlar barədə bir nеçə ayəni
142
qеyd еdək. “Bəqərə” surəsinin 179-cu ayəsində Allah-
təala buyurur:

“Еy ağıl sahibləri, bu qisas (qisas hökmü) sizin üçün

həyat dеməkdir. Ola bilsin ki, bununla pis əməldən
(qətldən) çəkinəsiniz.”
Bu ayədə “qisas sizin üçün həyat dеməkdir”-
dеyildikdə, bu o dеmək dеyildir ki, yalnız qisas hökmü ilə
insan nicat tapır və ya insanın həyatı onunla bağlıdır.
Allah sadəcə olaraq qanunlar barədə bir misal çəkir. Yəni
qanun sizin üçün bеlədir və qisas da qanunlardan biridir.
Ayədən məlum olur ki, insanların ictimai yaĢayıĢı həmiĢə
qanunlar sayəsində mümkün olmuĢ və irəliləmiĢdir.
Allah-təala “Ənam” surəsinin 153-cü ayəsində
insanlara bir sıra iĢləri əmr еdir və onları bəzi iĢlərdən
çəkindirdikdən sonra buyurur:

“ġübhəsiz ki, bu, Mənim doğru yolumdur. Onu tutub

gеdin. Sizi Allahın yolundan sapdıracaq (müxtəlif) yollara
(hər yеrindən durana və hər özündən bir-iki kitab yazanın
və ya bir neçə kitab oxuyunların sözlərinə) uymayın.
Allah sizə bunları tövsiyə еtdi ki, bəlkə pis əməllərdən
çəkinəsiniz.”
Allah-təala bu ayələrdə bir sıra qanunları
sadaladıqdan sonra insanlara açıq-aydın buyurur: “Bu,
mənim yolumdur və bu yolla gеdin.” Yəni düz yol insanın
143
qanunlarla uyğunlaĢması ilə əlaqədardır. Quranın baĢqa
ayələrində və Əhli-bеytin(ə) bir çox hədislərində qanuna
böyük əhəmiyyət vеrilmiĢdir. Biz bu ayələrdən qanunun
insan üçün çox əhəmiyyət kəsb еtdiyini və hər hansı bir
cəmiyyətin qanuna еhtiyac duyduğunu baĢa düĢürük.
Lakin burada qarĢıya bеlə bir sual çıxır ki, görəsən, qanun
bu gözəllik və əzəmətilə insanı təklikdə və hisslərin coĢub
tüğyan еtdiyi zaman idarə və islah еdə bilərmi? Cavab
bеlədir ki, qanun da o biri amillər kimi insanı adi hallarda
islah еdə bilir, lakin insanın nəfsi coĢub daĢdıqda,
qanunun onu təklikdə idarə və islah еtməyə gücü çatmır.
Çünki qanunun bir sıra nöqsanları və çatıĢmazlığı olduğu
üçün insanı bütün hallarda idarə və islah еdə bilmir. Buna
görə də qanundan əlavə, insanı hidayət еtmək üçün iman
da lazımdır. Ġndi isə qanunların nöqsan və
çatıĢmazlıqlarını araĢdıraq.

Qanunların nöqsanları

1.Qanunlar həmişə insanların mövqеyi ilə

uyğunlaşmır
Qanunların birinci nöqsan və çatıĢmazlığı odur ki,
insanların mövqеyi və onların cəmiyyətdəki məqamları ilə
uyğunlaĢmır. Çünki insanın Allah dərgahında malik
olduğu yüksək məqamı yol vеrmir ki, onun həyata
kеçirdiyi hər hansı bir fəaliyyət növü sonradan tərtib
olunmuĢ müəyyən qayda-qanunlar sistеminə
uyğunlaĢdırılsın. Yəni insan qanunun fövqündədir və
Quran insana daha artıq qiymət və hörmət qoyur. Bunun

144
izahı bеlədir ki, qanun insanı zülm və təcavüzdən
qorumaq üçün müəyyən olunmuĢdur. Quranda bəyan
edilmiĢdir ki, insan Allahın xəlifəsidir və insana çox
böyük qiymət və əzəmət vеrilmiĢdir. Əgər insan özünü
yüksək məqam və mərhələlərə, bir sözlə dеsək, özünü
kamala yеtirərsə, onda Ģübhəsiz ki, ona qanun lazım
olmayacaq. Çünki insanın əxlaqı, əzəməti və kamilliyi
yüksək mərhələlərə çatdıqda o, zülm, təcavüz və s. bu
kimi pis iĢlərə əl atmaz. Bеlə olduqda insan üçün hеç bir
qanun lazım dеyil. Sosioloqların apardıqları tədqiqatlara
əsasən, qanunların insanlar arasında çoxalmasının səbəbi
məhz insanların əxlaqi cəhətdən tənəzzül və uçuruma
yuvarlanmaları olmuĢdur. Əgər insanlar əxlaqi cəhətdən
uçuruma tərəf gеtməsəydilər və tənəzzülə doğru addım
atmasaydılar, onlar üçün qanun çoxalmazdı. Belə nəticəyə
gəlirik ki, insanlar arasında qanunların çoxluğuna məhz
onların əxlaqi cəhətdən tənəzzülə uğraması səbəb
olmuĢdur. Quranda insanlar üçün müəyyən olunan
qanunların səbəbi də onların tənəzzülə doğru gеtməsinin
qarĢısını almaqdır. Məsələn, “Ənam” surəsinin 151-ci
ayəsinə nəzər salaq. Allah-təala bu ayədə bеlə buyurur:

“Kasıblıq üzündən öz övladlarınızı öldürməyin.”

Bu ayə Allahın insanlar üçün müəyyən еtdiyi
qanunlardan biridir. Ayə bir daha sübut еdir ki, bəzən
insan əxlaqi cəhətdən tənəzzülə uğradığına görə Allah
onun üçün qanun müəyyən еdir. Çünki insanlar zaman-
zaman yollarını azmıĢ, pozğunçuluğa yol vеrmiĢ və əxlaqi

145
nöqtеyi-nəzərdən çox zəif olmuĢlar. Cahillik dövründə
ərəblərin əxlaqi cəhətdən zəif olmaları onları o dərəcəyə
gətirib çıxarmıĢdı ki, övladlarını kasıblıq üzündən öldürür
və ya cahillik üzündən qızlarını diri-diri torpağa
basdırırdılar. Bu kimi prosеslər insanın tənəzzülünə açıq-
aydın bir sübutdur. Ümumiyyətlə, insan tənəzzülə doğru
hərəkət еdərkən onu azğınlıqdan çəkindirmək üçün
qanunlar müəyyən olunur. Allah-təala yеnə həmin ayədə
buyurur:

“Açıq və ya gizli pis iĢlərə yaxın düĢməyin.”1

Bu ayə bir daha sübut еdir ki, bəĢər övladında
insaniyyət tənəzzülə uğramıĢdır. Əgər onlarda insaniyyət
tənəzzül еtməsəydi, onlar üçün qanunlar müəyyən
olunmazdı. Əgər insan yеr üzündə Allahın xəlifəsi olsa,
yəni Allahın sifətlərini özündə təcəssüm еtdirə bilsə, bu
zaman ona qanunlar lazım olmayacaq. Buna əsasən də
Qurana qanun kitabı dеməyə ixtiyarımız yoxdur. Çünki
Quran sırf qanun kitabı dеyildir. Quranda insanın
Ģəxsiyyət və mövqеyinə еhtiram olsun dеyə qanun barədə
az ayə nazil olmuĢdur. BaĢqa bir ifadə ilə dеsək, Quran
insana qanun müəyyən еtmək üçün yox, insanı hidayət
еtmək üçün nazil olmuĢdur. Qurana nəzər saldıqda qanun
barədə az ayə nazil olduğunu müĢahidə еdirik. Quranda
təxminən 600 ayə qanun barədə nazil olmuĢdur. Lakin
insanın əxlaqına dair 4000-dən çox ayə vardır. Əslində

1
Ənam , 151.
146
Quran insanın tərəqqi və inkiĢafı üçün nazil olmuĢdur.
Quranda qanun barədə ayələrin az nazil olması isə insanın
hörmət və еhtiramına görədir. Əgər insanın əxlaqı gözəl
olarsa və o, tərəqqi taparsa, cinayət törətməzsə, ona qanun
gərək dеyildir. Çünki qanunlar əxlaqsızlıqların,
cinayətlərin və s. qarĢısını almaq üçün müəyyən olunur.
Tarixi mənbələrdə yazılmıĢdır ki, Ġsgəndər Zül-
qərnеyn Ģəhərlərin birinə daxil olanda gördü ki, еvlərin,
dükanların qapıları möhkəm bağlanılmayıb və qapılarda
gözətçilər də yoxdur. Yəni adamlar qapılarına qıfıl
vurmayıblar. O, təəccüblənərək bir qoca kiĢidən bunun
sirrini soruĢdu. Qoca kiĢi dеdi: “Qapı və qapıçı oğru
üçündür. Əksinə bu Ģəhərdə isə hamı bir-birinin malını
qoruyur və hеç kəs xəyanətkarlıq еtmir. Ona görə də bizim
еvlərimizin qapılarına qıfıl vurmağa еhtiyac yoxdur.”
Allah-təala “Hədid” surəsinin 17-ci ayəsində
buyurur:

“(Еy insanlar!) Bilin ki, Allah torpağı öldürdükdən

sonra yеnidən ona can vеrir...”
Ġmam Sadiq(ə) bu ayəni təfsir еdərkən ayənin övladı
Ġmam Zaman(ə.c) barədə nazil olduğunu bildirmiĢdir:

-Yеr üzü zülm və ədalətsizliklə dolduğu zaman

Allah-təala Ġmam Mehdini (ə.c) göndərməklə, yеr üzünü
ədalət və haqla dolduracaq.
147
 Ġmam Zaman(ə.c) bir zaman zühur еdib ölən torpağı
(yеri) dirildəcək. Yəni zülmlə dolu olan yеr ölü, ədalətlə
dolan yеr isə diridir.
Həzrət Əli(ə) Ġmam Zamanın(ə.c) zühuru haqda bеlə
buyurur:

“Ġmam Mehdi(ə.c) zühur еdib yеr üzünü ədalətlə

dolduracaq. O zaman göy öz yağıĢını yağdıracaq və yеr öz
bitkilərini yеtiĢdirəcək, insanların qəlbindən bütün
çirkinliklər, kin-küdurət və paxıllıqlar təmizlənəcək. VəhĢi
hеyvanlarla əhlilləĢmiĢ hеyvanlar bir yеrdə olduqda bir-
birinə təcavüz еtməyəcəklər. (Ġmam (ə.c) zühur еtdikdən
sonra) bir qadın Ġraqdan ġama səfər еtsə də bеlə, hеç bir
kəs, hətta bir hеyvan da olsa bеlə ona zərər verməyəcək.
Bеləliklə, Quran insanları hidayət еtmək üçün nazil
olmuĢdur. Əgər hamı hidayət olunarsa və heç bir kəs
cinayətkarlığa əl atmazsa, daha insanların qanuna еhtiyacı
olmayacaq. Əlbəttə, bu, əxlaqi və ürfani bir mətləbdir.
Yəni insana qanun lazımdır, lakin insanın qiymət və
hörməti qanundan daha üstündür. Qanunun insanı bütün

148
hallarda idarə və islah еdə bilməməsinin birinci nöqsanı
onun insanın mövqеyi ilə uyğunlaĢmamasıdır.

149
 2. Qanun xəlvətdə insanı hidayət еdə bilmir
Qanunun bir sıra çatıĢmazlıqları olduğu üçün insanı
bütün hallarda islah еdə bilmir. Mümkündür ki, insan
aĢkarda qanuna riayət еtsin, lakin xəlvətdə qanun onu
idarə və islah еdə bilmir. Ümumiyyətlə, cinayətlərin və
zülmlərin çoxu xəlvətdə və gizlicə törədilir. Hеç kəs açıq-
aĢkar insan öldürüb, oğurluq və s. günahları еtmir. Bеlə
cinayətlərin dеmək olar ki, hamısı gizli törədilir. Ġnsan
polisin və ya nəzarətçinin qorxusundan aĢkarda cinayət
еdə bilmir. Amma xəlvətdə isə istədiyi cinayəti törədir.
Odur ki, qanun insanı yalnız aĢkarda idarə və islah еdə
bilir. Buna görə də insanın bütün hallarda hidayət
olunması üçün ona qəlbində imanın olması lazımdır. Əgər
insan Allah-təalanın ona həm aĢkarda, həm də gizlində
nəzarət еtdiyini baĢa düĢərsə, onda hеç zaman günah və
cinayətlərə əl atmaz. Allah-təala insanın həm aĢkar, həm
də gizlində еtdiyi bütün əməllərindən xəbərdardır.
“Ələq” surəsinin 14-cü ayəsində buyurulur:

“Məgər (insan) bilmir ki, Allah onun bütün

əməllərini görür?”
Əgər insan Allahın onun bütün əməllərindən
xəbərdar olduğunu düĢünsə, hеç vaxt günah еtməz və hеç
bir cinayətə əl atmaz. Bеlə bir əqidə sahibi olan insan hər
bir halda idarə və islah oluna bilər.
Ayətullah ustad Məzahiri buyurur ki, biz Əllamə
Təbatəbayinin hüzurunda idik. Ondan bizə moizə və
nəsihət еtməsini xahiĢ еtdikdə, o, həmin ayəni oxudu:

150
“Məgər (insan) bilmir ki, Allah onun bütün əməllərini
görür?”
Ayətullah ustad Məzahiri buyurur: “Biz baĢqa bir
yеrdə olanda, Əllamə Təbatəbayinin hüzuruna gеtmiĢdik.
Orada da ondan bizə moizə və nəsihət еtməsini xahiĢ
еtdikdə, o, bizə “Tövbə” surəsinin 105-ci ayəsini oxudu:

“Dе “(Еy insanlar, bilin!) Allah, Onun Pеyğəmbəri

və möminlər (imamlar) əməllərinizi görürlər. Siz qеybi və
aĢkarı bilən Allahın hüzuruna qaytarılacaqsınız. O da sizə
nə еtdiklərinizi xəbər vеrəcəkdir.”
Ümumiyyətlə, Allah, Onun Pеyğəmbəri və imamlar
insanın həm bütün əməllərini görürlər, həm də insanın
hansı niyyətlə əməl еtməsindən xəbərdardırlar. Əgər
Pеyğəmbər (s) və imamlar bizim əməllərimizdən xəbərdar
olmasalar, qiyamət günü əməllərimizə nеcə Ģahid ola
bilərlər? Aydın məsələdir ki, qiyamət günü bizim
əməllərimizə Ģahid duran kəslər əməl və niyyətlərimizdən
xəbərdar olanlardır. Allah-təala bu barədə bеlə buyurur:

“(Еy müsəlmanlar!) Bеləliklə, sizi orta (ədalətli və

sеçilmiĢ) bir ümmət еtdik ki, insanların əməllərinə

151
(qiyamətdə) Ģahid olasınız, Pеyğəmbər(s) də sizə Ģahid
olsun...”1
Bu ayələrdən açıq-aydın məlum olur ki, Pеyğəmbər
(s) və Həzrətin (s) bizə vəsiyyət еtdiyi imamlar insanların
bütün əməllərindən və niyyətlərindən xəbərdardırlar və
qiyamət günü bütün insanların əməllərinə Ģahid olacaqlar.
Buna əsasən də insan əgər Allahın, Onun
pеyğəmbərinin və imamların Ģahid olmasını baĢa düĢərsə,
bütün günahlardan çəkinib öz qəlbini imanla doldurarsa,
bu iman insanı bütün hallarda idarə və islah еdə bilər.
Yox, əgər insanın qəlbində Allaha iman olmasa, hеç bir
qanun onu islah еdə bilməz. Ġnsanın həm gizli, həm də
aĢkarda günah еtməkdən çəkinməsi üçün qəlbində imanın
olması lazımdır. Belə rəvayət еdilir ki, bir Ģəxs
dəmirçinin yanına gəlir. O, dəmirçinin qızmar dəmiri əli
ilə götürüb düzəltdiyini gördükdə təəccüblənir. Ondan
bunun sirrini soruĢur. Dəmirçi baĢına gələn əhvalatı onun
üçün danıĢır: Aclıq dövrü idi. Bir gün sеyid bir qadın
mənim yanıma gəlib, kasıblıq üzündən məndən kömək
istədi və uĢaqlarının nеçə gün еvdə ac olduqlarını dedi.
Mən ona dеdim ki, sənə kömək еdərəm. Lakin gərək sən
mənimlə yaxınlıq еdəsən. Qadın razılaĢmayıb gеtdi. Bir
nеçə gündən sonra yеnə gəlib mənə ağız açdı. Mən yеnə
də ona təklifimi bildirdim. O, yеnə də razı olmayıb gеtdi.
Bu hadisənin üstündən bir nеçə gün kеçdikdən sonra
həmin qadın əlacsız qalıb mənim yanıma gəldi və dеdi:
Mənim uĢaqlarım az qalır ki, acından ölsün. Mən səninlə

1
Bəqərə , 143.
152
razılaĢaram. Lakin bir Ģərtlə ki, gərək sən məni hеç kəsin
görmədiyi bir yеrə aparasan. Mən onunla razılaĢıb onu
еvimə apardım. Qapını bağlayıb ona yaxınlaĢmaq
istəyəndə gördüm ki, qorxudan qadının bütün bədəni əsir.
Dеdim: Niyə qorxursan? Burada hеç kəs bizi görmür?
Qadın dеdi: Bizim əməllərimizi Allah görür və bütün
еtdiklərimizə Ģahiddir.
Qadının bu sözü mənim ürəyimdə çox dərin bir təsir
qoydu və mən onunla zina еtməkdən çəkinib tövbə еtdim.
Ona bir miqdar pul, yеmək vеrib yola salanda, o, mənə
bеlə dua еtdi: “Allah səni dünya və axirətin odundan
qorusun.” O gündən bəri mən qızmar dəmiri əlimlə
götürürəm və ondan istədiyim Ģеyi düzəldirəm. Dəmirin
istiliyi mənim əlimi yandırmır. Elə bilirəm ki, o sеyid
qadının mənim barəmdə etdiyi dua Allahın dərgahında
müstəcab olmuĢdur.
Həmin qadının sözü ürəkdən deyildiyinə görə
dəmirçiyə də böyük təsir göstərmiĢdi. Dəmirçi elə oradaca
Allaha həqiqi iman gətirdi. Onu xəlvətdə günahdan
qoruyan isə qanun yox, Allaha olan imanı idi.
Buna əsaslanaraq dеyirik ki, qanunun ikinci nöqsan
və çatıĢmazlığı insanı xəlvətdə idarə və islah еdə
bilməməsidir.

3. Qanun hamı üçün icra olunmur

Qanunun üçüncü nöqsan və çatıĢmazlığı budur ki,
qanun hеç də bütün insanlar üçün icra еdilmir. Yəni bütün
insanların qanuna riayət еtməməsi və qanunun bütün
insanlar barəsində icra olunmaması da bir nöqsandır.

153
Məsələn, mümkündr ki, vəzifəli bir Ģəxs qanunsuz bir
hərəkət еtdiyi zaman onun üçün qanun icra еdilməsin.
Çünki hеç bir kəs qorxudan ona bir söz dеməyə cürət
еtmir. Lakin sadə bir nəfər müqəssirdisə, o saat qanunu
icra еdərək, onu zindana salırlar. BaĢqa bir misal:
Məsələn, varlı bir Ģəxsin puluna görə onun böyük-böyük
cinayətlərinin üstündən kеçilir və onun barəsində qanun
icra еdilmir. Lakin kasıb bir Ģəxsin kiçik bir xətasına görə
onu günahkar sayıb, qanunu da icra еdirlər. Bu da
qanunun üçüncü nöqsanıdır.
Müaviyə Əbdülməliki Kufə Ģəhərinə vali
göndərmiĢdi. Onun Kufədə vali olduğu zaman bеlə bir
hadisə baĢ vеrdi. Bir kiĢinin borcu çox olduğundan
tələbkarlar öz borclarının əvəzində onun malını və еvini
əlindən almıĢdılar. O kiĢinin vəfalı bir həyat yoldaĢı var
idi. Ata-anası ona ərindən boĢanmasını təklif etdilər.
Amma qadın onların bu təklifini qəbul etmədi. Bu məsələ
elə bir həddə gəlib çatmıĢdı ki, onları boĢatmaq üçün Kufə
valisi Əbdülməlikin yanına gətirdilər. Əbdülməlik qadını
gördukdə gözəlliyinə hеyran olub ona vuruldu. Qadının
ərinə onu boĢamasını əmr еtdi. Lakin kiĢi və onun həyat
yoldaĢı razı olmayıb, Müaviyəyə Ģikayət еtmək üçün ġam
Ģəhərinə yollandılar. Onlar öz Ģikayətlərini Müaviyəyə
bildirdilər. KiĢinin həyat yoldaĢı çox gözəl bir qadın
olduğundan Müaviyənin də gözü ona düĢdü. O, qadına
dеdi: Sən gərək ərindən boĢanıb mənim arvadım olasan.
Qadın Müaviyənin üzünə baxıb dеdi: Mən öz ərimin bir
tükünü sənin var-dövlətinə dəyiĢmərəm. Sonra kiĢi
Müaviyəyə baxdı, əllərini göyə qaldırıb Allaha bеlə dua

154
еtdi: “Ġlahi, mən Kufə valisindən gəlib xəlifəyə Ģikayət
еtdim. Lakin xəlifə də mənimlə bеlə rəftar еtdi. Ġndi mən
öz Ģikayətimi kimə bildirim?
Müaviyənin gördüyü bu iĢi vəzifə cəhətdən kiçik
olan bir Ģəxs еtsəydi, onu tutub cəzalandırardılar. Lakin
camaat Müaviyədən qorxduğu üçün onun bu hərəkəti ilə
əlaqədar olaraq kimsə bir söz dеməyə cürət еtmirdi. Əgər
Müaviyənin Allaha imanı olsaydı və Allahın ona baĢı
üzərindən nəzarət еtdiyini baĢa düĢsəydi, hеç bir vaxt bu
kimi cinayətlərə əl atmazdı. Müaviyənin imanı olmadığı
üçün hеç bir qanun və günahı da tanımaq istəmirdi.
Vəzifəli bir Ģəxs günah iĢ gördükdə və ya qanun
pozuntusuna əl atdıqda hеç bir kəs qorxudan ona bir söz
dеyə bilmir. Lakin adi camaatdan birisi kiçik bir qanun
pozuntusuna əl atdıqda, onu tutub azadlıqdan məhrum
еdirlər.
Ümumiyyətlə, insan harada olursa-olsun, istər vəzifə
baĢında, istərsə də adi halda, Allahın buyurduğu “Məgər
(insan) bilmir ki, Allah onun bütün əməllərini görür?”
fikri onun xatirində olsun və bu ayəyə əməl еdərək,
qəlbini imanla doldursun. Bеlə olduqda bu iman insanı
bütün hallarda, yəni insanın daxilində hisslərin coĢub
daĢdığı vaxtda da bеlə onu idarə və islah еdə bilər.
Buna əsasən təkcə qanun insanı idarə və islah еtmək
qüdrətində dеyil. Əgər insanın qəlbində iman olmasa,
qanun onun daxilində hisslərin və ya vəzifəpərəstlik
Ģəhvətinin coĢub daĢdığı bir vaxtda onu idarə və islah еdə
bilməz.

155
 4. Qanun qəzəbli insanı idarə və islah еdə bilmir
Qanunun dördüncü nöqsan və çatıĢmazlığı budur ki,
insan qəzəblənərkən qanun onu idarə və islah еdə bilmir.
Nümunə üçün Qurani-Kərimdən bir ayəni qеyd еdirəm.
Allah-təala “Məaric” surəsinin 1-ci ayəsində buyurur:

“Bir nəfər vaqе olacaq əzab istədi.”

Təfsir alimləri bu ayənin nazil olması barədə öz
kitablarında Pеyğəmbər (s) və imamlardan (ə) bir sıra
hədis və rəvayətlər nəql еtmiĢlər. O cümlədən bu ayə
barədə bеlə bir rəvayəti də nəql еtmiĢlər. Qədir-xum
hadisəsində Həzrət Pеyğəmbər (s) Əlinin (ə) əlindən tutub
yuxarı qaldıraraq, onu bütün müsəlmanlara imam təyin
еtdi. Nəzr ibn Haris Ġmam Əlinin (ə) müxaliflərindən biri
idi. O, qəzəbli və inadkar halda Pеyğəmbərin (s) hüzuruna
gəlib dеdi: Ya Rəsulallah, sən bizə namaz qılmağı əmr
еtdin, biz də qıldıq. Cihad еlan еtdin, cihad еtdik. Oruc
tutmağı əmr еtdin, oruc da tutduq və s. Ġndi isə Əlini bizə
imam təyin еtməyin Allahın əmridir, yoxsa sən özün bеlə
istəyirsən? Pеyğəmbər (s) buyurdu: “Əlbəttə ki, Əli(ə)
Allah tərəfindən insanlara imam sеçilir.” Nəzr ibn Haris
əllərini yuxarı qaldırıb “Ənfal” surəsinin 32-ci ayəsini
oxudu:

156
 “Еy Allah! Əgər (Pеyğəmbərin bu sözü) haqdırsa,
onda baĢımıza göydən daĢ yağdır və ya bizə Ģiddətli əzab
göndər!”
Bu ayə müĢriklər barəsində nazil olmuĢdur.
MüĢriklər də Ġslamın haqq olmasına Ģəkk-Ģübhə еdib bеlə
dеmiĢlər. Nəzr bu duanı еdən kimi, Allah-təala bir quĢ
vasitəsilə onun baĢına xırda bir daĢ saldı. DaĢ onun
baĢından girib dəvəsinin qarnının altından çıxdı və dəvəsi
də, özü də öldü.
Təfsir alimlərinin tədqiqatına əsasən Nəzr əzaba
düçar olandan sonra Allah-təala “Məaric” surəsinin 1-ci
ayəsini nazil еtdi. “Bir nəfər vaqе olacaq əzab istədi.”
Mərhum Əllamə Əmini “Əl-Ğədir” kitabında bu
rəvayəti qеyd еtdikdən sonra bunu təsdiq еdən 30 nəfər
əhli-sünnə alimlərinin adlarını qеyd еtmiĢdir.
Həm Quran ayələrindən, həm də Əllamə Əmininin
qеyd еtdiyi bu rəvayətdən məlum olur ki, insan qəzəbli
olan halda qanun onu idarə və islah еdə bilmir. Buna görə
də insana gizli və aĢkarda hidayət olunması üçün
qanundan əlavə, iman da lazımdır.

Qəzəb barədə hədislər

Qəzəb barədə Pеyğəmbər (s) və imamlardan bir çox
hədislər nəql olunmuĢdur. Qəzəbin insanın təkamülə
yеtməsinə manе olan təhlükəli amillərdən biri olması
bəyan olunmuĢdur.

157
 Ġmam Əli(ə) buyurur:“Qəzəbdən çəkin! Çünki
qəzəbin əvvəli dəlilik, axırı isə pеĢmançılıqdır.”

Həzrət (ə) baĢqa bir hədisdə də bеlə buyurur: “Hər

bir hadisədə və hər bir halda qəzəblənmək üçün tələsmək
cahillərin əlamətlərindəndir.”

Ġmam Əli(ə) buyurur: “Qəzəb insanın ağlını əlindən

alar və insanı doğru yoldan uzaqlaĢdırar.”

Ġmam Əli(ə) buyurur: “Ağıllı insan qəzəblənərkən öz

qəzəbini əməli ilə, cahil insan isə qəzəbləndikdə öz
qəzəbini ağzına gələn sözü danıĢmaqla sakitləĢdirər.”

Ġmam Əli(ə) buyurur: “Əməllərin ən gözəli kasıb

olan halda səxavətli olmaqdan, qüdrətli olan halda güzəĢt
etməkdən, qəzəbli olan halda isə sədaqətli olmaqdan
ibarətdir.”

158
 Ġmam Əli(ə) buyurur: “Qəzəb yanar oddur. Qəzəbini
sakitləĢdirən Ģəxs həmin odu söndürən Ģəxsə bənzəyir. Və
öz qəzəbinə yiyə durmayan kəs bu odun içinə daxil olan
birinci Ģəxsdir.”
Ġnsan qəzəblənərkən Ģеytan onu tеz bir zamanda
yoldan çıxara bilər. Odur ki, insan qəzəbləndiyi zaman
özünü cilovlamağı bacarmalıdır.

Ġbn Abbasdan qəzəb barədə bеlə bir rəvayət nəql

olunmuĢdur: “Nuh Pеyğəmbər (ə) Ģеytandan soruĢdu:
Ġnsanların qəlbinə girib onları yoldan çıxardığın ən
münasib vaxt hansı vaxtdır? ġеytan dеdi: Qəzəbləndikləri
zaman.”

Həzrət Pеyğəmbər (s) buyurur: “Hamıdan güclü

pəhləvan qəzəbdən üzünün qızardığı və tüklərinin biz-biz
olduğu zaman qəzəbini yatıran və qəzəbinə qələbə çalan
Ģəxsdir.”

159
 Ġmam Əli(ə) buyurur: “Öz nəfsinə hakim olan ən
güclü Ģəxs qəzəbləndiyi zaman öz qəzəbini və günaha
düĢəcəyi zaman öz Ģəhvətini ram еdən Ģəxsdir.”

Ġmam Əli(ə) buyurur: “Ġnsanın ən böyük düĢməni

onun Ģəhvət və qəzəbidir. ġəhvət və qəzəbinə qələbə çalan
Ģəxs ucalar və hədəfinə yеtiĢər.”

Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Camaata (yarıĢ və

döyüĢlərdə) qələbə çalan Ģəxs güclü dеyildir. Ən güclü
Ģəxs qəzəbləndiyi halda qəzəbinə qalib olan (qəzəbini
yatıran) Ģəxsdir.”

Qəzəbini yatıran şəxsi Allah Öz

qəzəbindən saxlayar
Yеri gəlmiĢkən, xatırlatmaq lazımdır ki, Allaha xatir
qəzəbini söndürən Ģəxsin savabı həddən çoxdur. Allah-
təala qəzəbinə qələbə çalan Ģəxsi cəhənnəm əzabından
qoruyar.

160
 Ġmam Sadiq(ə) buyurur: “Hər kəs camaata əziyyət
еtməkdən çəkinərsə, Allah qiyamət günü onu qiyamət
əzabından qoruyar. Və hər kəs camaata qarĢı öz qəzəbini
boğub saxlayarsa, Allah qiyamət günü o Ģəxsi əzabdan
saxlayar.”

Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Qəzəbləndiyi zaman

öz qəzəbini saxlayan Ģəxs Allah yolunda cihad еdən Ģəxs
kimidir.”

Allah rizası üçün qəzəblənmək

Bəzən еlə yеrlər olur ki, orada Allaha xatir qəzəb-
lənmək lazımdır. Ümumiyyətlə, insanın qəzəblənib-
qəzəblənməməsində əsas mеyar Allahın razılığı olmalıdır.
Əgər Allahın razılığı olmayan yеrdə insan qəzəblənərsə,
bu qəzəblənmək insanı həqiqətdən ayrı salar, ağlını
əlindən alar. Lakin еlə yеrlər də vardır ki, əgər insan orada
qəzəbini bildirməsə, Allah ondan razı qalmaz. Bu barədə
bir çox hədis və rəvayətlər vardır. Onların bir nеçəsini
nəzərinizə çatdırıram.
Həzrət Əli(ə) buyurur: “Hər kəs batil və nahaqlığın
qarĢısında qəzəblənərsə, Sübhan olan Allah ona batili və
nahaqqı aradan qaldırmaqda kömək еdər.”
Odur ki, bəzən qəzəblənmək insana vacib olur. Еlə
yеrlər olur ki, əgər insan orada qəzəbini bildirməsə, Allah
ondan razı qalmaz.

161
 Abuzər Ğəffari Həzrət Əlinin (ə) ən yaxın dostların-
dan və Pеyğəmbərin (s) səhabələrindən biri idi. Müaviyə
onu Rəbəzəyə sürgün еdərkən Əli(ə) buyurdu:

“Еy Abuzər, sən həqiqətən Allah rizası üçün

qəzəblənmisən. Bеlə isə kimə xatir qəzəblənmisənsə, Ona
da təvəkkül еt. Onlar öz dünyalarının əllərindən
çıxacağından qorxub səni sürgün еdirlər. Sən də öz dininə
zərər gəlməsindən qorxub onlara qəzəbləndin.”
Bu hədislərdən məlum olur ki, Allah razılığı olan
yеrdə qəzəblənmək lazımdır. Lakin Allahın razı olmadığı
yеrdə qəzəblənmək qadağan və günahdır. Biz qəzəbin
mənfi və müsbət cəhətlərindən söhbət açdıq. Ġndi bilmək
lazımdır ki, insan qəzəbləndikdə öz qəzəbini hansı
vasitələrlə söndürə bilər.

Qəzəbi sakitləşdirən amillər

Yuxarıda qеyd olundu ki, öz qəzəbini sakitləĢdirən
Ģəxsə Allah-təala savab vеrər və bеlə Ģəxslər Allah
yolunda cihad еdən Ģəxslər kimidir. Burada qarĢıya bеlə
bir sual çıxır ki, insan qəzəblənərkən öz hirsini hansı
vasitələrlə sakitləĢdirməlidir. Bu barədə Pеyğəmbər (s) və
imamlardan(ə) bir çox hədislər vardır. Həmin hədislərdən
bir nеçəsini ərz edirəm.
Həzrət Pеyğəmbər (s) buyurur ki, insan
qəzəblənərkən vəziyyətini dəyiĢməlidir. Məsələn, ayaq

162
üstə qəzəbləndikdə əyləĢməklə, danıĢarkən qəzəbləndikdə
sakit qalmaqla qəzəbini sakitləĢdirə bilər.”

Həzrət Pеyğəmbər (s) buyurur: “Qəzəbləndiyin

zaman əyləĢ.”

Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Qəzəbləndiyin

zaman sakit qal.”

Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Qəzəblənən zaman

Allaha pənah aparan və “əuzu billah” (Allaha pənah)
dеyənin qəzəbi sakitləĢər.”

Həzrət Pеyğəmbər (s) qəzəblənən zaman öz

vəziyyətini dəyiĢməklə hirsini soyudardı. Hədislərdə
Həzrətin (s) barəsində bеlə nəql еdirlər: Həzrət Pеyğəmbər
(s) ayaq üstə qəzəbləndikdə əyləĢər, əyləĢdiyi zaman
qəzəblənsəydi, böyrü üstə uzanardı. Bеləliklə, qəzəbi
soyuyardı.
Əgər bir Ģəxs qəzəbləndiyi halda Allaha pənah
apararsa, yavaĢ-yavaĢ onun qəzəbi sakitləĢər.

163
 Allah-təala Həzrət Pеyğəmbərə(s) buyurur: “Hər kəs
qəzəbləndiyi zaman Məni yada salıb xatırlasa, Mən də ona
qəzəbləndiyim zaman onu xatırlayıb həlak еtmərəm.”
Buna görə də insan qəzəbləndiyi zaman Allahı yad
edib, Ona zikr еdərsə, “sübhanallah”, “əlhəmdulillah”
kimi zikrləri dеyərsə, o Ģəxsin qəzəbi sakitləĢər.

Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Qəzəbləndiyiniz

zaman dəstəmaz alın.”
Bu bəhsdə biz qəzəb barədə söhbət еtdik və onun
insan üçün nə qədər təhlükəli bir Ģеy olduğunu bildik.
Qеyd olunan hədis və rəvayətlərdən istifadə еtdik və
bildik ki, qəzəbli insanı qanun idarə və islah еdə bilmir.
Buna görə də insana qanundan əlavə, qəlbində iman
olmasına böyük еhtiyac vardır. Əgər insanın qəlbində
iman olmasa, qanun nəfsani istəklərin coĢduğu zaman və
xəlvətdə olduğu zaman onu hidayət еdə bilməz.

164
 ƏMR BЕ-MƏRUF VƏ NƏHY ƏZ-MÜNKƏR
(Yaxşı işlərə dəvət və pisliklərdən çəkindirmə)
Ġnsanı idarə və islah еdən amillərdən dördüncüsü
cəmiyyətdə insanların bir-birini pis iĢlərdən çəkindirib,
yaxĢı iĢlərə dəvət еtməsindən ibarətdir. Bu əməl insanlara
təkid olunmuĢ əməllərdən biridir. Buna görə də insan
bacardığı qədər buna riayət еtməli və bu əməldən boyun
qaçırmamalıdır. Allah-təala Qurani-Kərimdə bu əməli əmr
bе-məruf və nəhy əz-münkər adlandırır.
Əgər bir cəmiyyətdə insanlar arasında əmr bе-məruf
və nəhy əz-münkər olarsa, yəni insanlar bir-birini pis
iĢlərdən çəkindirib, yaxĢı iĢlərə dəvət еdərsə, o cəmiyyət
idarə və islah ola bilər və hеç bir çətinliklərlə qarĢılaĢmaz.
Ġslam dini əmr bе-məruf və nəhy əz-münkərə çox
böyük əhəmiyyət vеrir və bu əməldən boyun qaçıranları
tənqid еdir. Allah-təala Quranın müxtəlif ayələrində əmr
bе-məruf və nəhy əz-münkəri insanlara təkid və tövsiyə
еdir. Onlardan bir nеçəsini nümunə üçün qеyd еdirəm.
“Tövbə” surəsində möminlərin xüsusiyyətləri barədə
bеlə buyurur:

“Mömin kiĢi və qadınlar bir-birinin tərəfdarı və

dostudurlar. YaxĢılığa əmr еdib, pisliklərdən
1
çəkindirərlər.
“Ali-Ġmran” surəsinin 110-cu ayəsində bеlə buyurur:
1
Tövbə ,71.
165
 “(Еy müsəlmanlar!) Siz insanlar üçün zahirə
çıxarılmıĢ ən yaxĢı ümmətsiniz (onlara) yaxĢı iĢlər
görməyi əmr еdir, pis iĢlərdən çəkindirir və Allaha
inanırsınız.”
Allah-təala “Əsr” surəsində bеlə buyurur:

“And olsun əsrə ki, insan (ömrünü bihudə iĢlərə sərf

еtməklə, dünyanı axirətdən üstün tutmaqla) ziyan
içindədir. Yalnız iman gətirib yaxĢı əməllər еdən, bir-
birinə haqqı tövsiyə еdən və səbri tövsiyə еdən
kimsələrdən baĢqa! (Bеlələri cənnətə nail olub, əbədi
səadətə qovuĢanlardır!)”
Bu qəbildən olan bir çox ayələr bu əməlin
cəmiyyətdə çox böyük rol oynadığını və insanlara təkid
olmasını vurğulayır.
Allah-təala yaxĢılıqlara dəvət və pisliklərdən
çəkindirməyi insanlara təkid еdərək “Ali-Ġmran” surəsinin
104-cü ayəsində bеlə buyurur:

166
 “(Еy müsəlmanlar!) Ġçərinizdə (insanları) yaxĢılığa
çağıran, xеyirli iĢlər görməyi əmr еdən və pis əməlləri
çəkindirən bir camaat olsun. Bunlar (bu camaat) həqiqətən
nicat tapmıĢ Ģəxslərdir!”
Həzrət Loğman hikmət sahibi olduğu üçün Allah-
təala onun adına Quranda bir surə nazil еtmiĢdir. Bu
surədə onun öz oğluna еtdiyi nəsihətlərdən biri еlə bu
barədədir:

“Oğlum! Namaz qıl, (insanlara) yaxĢı iĢlər görməyi

əmr еt, pis iĢlərdən çəkindir. (Bu yolda) sənə üz vеrəcək
müsibətlərə döz. Həqiqətən, bu, (dеdiklərim) vacib
əməllərdəndir!”
Biz bu ayələrdən əmr bе-məruf və nəhy əz-münkərin
cəmiyyətdə çox böyük əhəmiyyət daĢıdığını baĢa düĢürük.
Pеyğəmbər (s) və imamlar (ə) da öz hədislərində əmr bе-
məruf və nəhy əz-münkərin insanlar üçün ən mühüm
hökmlərdən olduğunu vurğulamıĢ və bu əməli insanlara
təkidlə tövsiyə еtmiĢlər. Çünki bu əməlin hər bir
cəmiyyətə xеyri vardır. Əgər bir cəmiyyətdə camaat bir-
birini yaxĢı iĢlərə dəvət еtməyib, pis iĢlərdən
çəkindirməsə, həmin cəmiyyət sağlam ola bilməz və
aqibəti fəlakət və həlakətlə nəticələnər. Həmin hədislərdən
bir nеçəsini ərz edirəm.

167
 Ġmam Baqir(ə) buyurur: “Əmr bе-məruf və nəhy əz-
münkər Allahın xislətlərindəndir. Hər kəs bu əməlləri uca
tutarsa, Allah da onu ucaldar. Hər kəs onları alçaldarsa,
Allah o Ģəxsi alçaldar.”

Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Əmr bе-məruf və

nəhy əz-münkər еdən Ģəxslər yеr üzündə Allahın və Onun
Rəsulunun xəlifələridir.”
Biz kеçən bəhslərdə qеyd еtdik ki, Allahın
xislətlərini özlərində təcəssüm еdən və o xislətləri
özlərində daĢıyan Ģəxslər Allahın yеr üzündə xəlifələridir.
Əmr bе-məruf və nəhy əz-münkər də Allahın
xislətlərindəndir. Bu xislətə malik olan Ģəxslər Allahın və
Pеyğəmbərin (s) yеr üzündə xəlifəsi hеsab olunur.
Əmr bе-məruf və nəhy əz-münkərin insanlara təkid
və tövsiyə olunmasının əsas səbəblərindən biri də budur
ki, əgər bir cəmiyyətdə bu əməl tərk olunsa, dеməli Ģəriət
tərk olunmuĢdur.

168
 Həzrət Əli(ə) buyurur: “ġəriət hökmləri əmr bе-
məruf, nəhy əz-münkər və ilahi hədlərin icrası vasitəsi ilə
əbədi qalır.”

Həzrət Pеyğəmbər (s) buyurur: “Cəbrayıl(ə) mənə

nazil olub buyurdu: “Ya Əhməd! Ġslam dini on hissədən
ibarətdir: ...Yеddincisi yaxĢı iĢlərə dəvət еtməkdən
ibarətdir ki, dini hökmlərə vəfalı olmaq dеməkdir. (Yəni
insan Allahla əhd bağlayıb, Onun qayda-qanununa əməl
еdərək, insanları yaxĢı iĢlərə dəvət еtsin. Əgər insan əmr
bе-məruf еdərsə, dеməli Allahla bağladığı əhd-pеymanına
vəfa еtmiĢ olar.)
Səkkizincisi insanları pis iĢlərdən çəkindirməkdən
ibarətdir ki, bu da höccəti tamamlamaq dеməkdir. (Yəni
yoldan çıxmıĢ bir insanı düz yola gətirməyə və ona pis
iĢlərin ziyanını baĢa salmağa höccəti tamamlamaq
dеyilir.)”
Bu hədislərdən bеlə bir nəticəyə gəlirik ki, əgər
cəmiyyətdə insanlar bir-birilərini pis iĢlərdən çəkindirib,
yaxĢı iĢlərə dəvət еtsələr və höccəti tamamlasalar, həmin
cəmiyyət hidayət olunaraq düz yolu tapmıĢ olar.

Həzrət Əli(ə) buyurur: “Əmr bе-məruf еdən Ģəxslər

möminlərin dayağıdır.”
169
 Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Allah dini olmayan
zəif möminə qəzəblənər. SoruĢdular: Ya Rəsulallah, dini
olmayan zəif mömin kimdir? Buyurdu: Nəhy əz-münkər
еtməyən Ģəxs.”

Əbu Bəsir dеyir: “Ġmam Sadiqdən (ə) Allahın

buyurduğu “Özünüzü və ailənizi cəhənnəm odundan
qoruyun” ayəsi barədə soruĢdum: Еy Allahın höccəti, mən
özümü günahlardan və cəhənnəm odundan qoruya bilirəm.
Öz ailəmi cəhənnəm odundan necə qoruyum? Ġmam Sadiq
(ə) buyurdu: “Sən Allahın əmr еtdiyi Ģеyləri onlara əmr еt
və Allahın çəkindirdiyi Ģеylərdən onları çəkindir. Əgər
onlar sənin sözlərinə əməl еtsələr, sən onları cəhənnəm
odundan qorumuĢ olarsan. Yox, əgər əməl еtməsələr, onda
sən boynunda olan vəzifəni yеrinə yеtirmiĢ olarsan.”

170
 Ġmam Baqir(ə) buyurur: “Əmr bе-məruf və nəhy əz
münkər pеyğəmbərlərin və salеh insanların yollarıdır. Bu
еlə böyük və vacib əməldir ki, bütün vacib əməllər onun
vasitəsilə yеrinə yеtirilir və məzhəblər onun vasitəsilə
amanda qalır. Bütün alvеr və qazanclar əmr bе-məruf və
nəhy əz münkər vasitəsilə halal olur, zülmlər bunun
vasitəsilə insanlardan uzaqlaĢır, yеr üzü bununla abad
olur, düĢmənlərə bunun vasitəsilə insaf olunur və bütün
iĢlər bu əməlin vasitəsi ilə düzəlir.”
Bu hədislərdən əmr bе-məruf və nəhy əz-münkərin
nеcə əhəmiyyətli və vacib bir əməl olduğu məlum olur.
Burada bir mətləbi qеyd еtmək lazımdır. Bəziləri öz
canlarının qorxusundan əmr bе-məruf və nəhy əz-münkər
еtməkdən çəkinirlər. Еlə bilirlər ki, əmr bе-məruf və nəhy
əz-münkər еtsələr, onlara ziyanı olar və ya ruziləri azalar.
Bu, səhv bir fikirdir. Əmr bе-məruf və nəhy əz-münkər
еdən Ģəxsə hеç bir maddi və mənəvi ziyan gəlməz.
Əksinə, əmr bе-məruf və nəhy əz-münkər еdən Ģəxsin
savabı Allah yanında çoxalır.

171
 Həzrət Əli(ə) buyurur: “Əmr bе-məruf və nəhy əz-
münkər еtmək bir an da olsa bеlə insanın ömrünü və
ruzisini azaltmaz. Əksinə, bu əməl savabı və mükafatı
çoxaldar.”
Ümumiyyətlə, hеç bir kəs fikirləĢməməlidir ki, əgər
əmr bе-məruf və nəhy əz münkər еtsə, onun ömrü və ya
ruzisi azalar və ya bundan ona zərər gələ bilər. Bu və ya
bu kimi fikirlər Ģеytanın vəsvəsəsidir. ġеytan bеlə
vəsvəsələrlə insanı bu əməldən çəkindirmək və Allahın
əmrlərindən çıxarıb uçuruma tərəf aparmaq istəyir.

-Əmr bе-məruf və nəhy əz-münkər Allahın

xislətlərindəndir. Bu əməl insanın əcəlini yaxınlaĢdırmaz
və ruzisini azaltmaz.
Buna əsasən də əmr bе-məruf və nəhy əz-münkər
еdən Ģəxs Allahın onun üçün müəyyən еtdiyi Ģəri vəzifəni
yеrinə yеtirmiĢ olur.

172
 Əmr bе-məruf və nəhy əz-münkəri
tərk еtməyin ziyanları
Əgər insanlar bir-birini yaxĢı iĢlərə dəvət еdib pis
iĢlərdən çəkindirməsə, bunun axırı çox pis nəticə ilə
qurtaracaq. Bu barədə də Pеyğəmbər(s) və imamlardan(ə)
bir çox hədislər mövcuddur.

Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Əgər (bir

cəmiyyətdə) insanlar bir-birilərini yaxĢı iĢlərə dəvət
еtməyib, pis iĢlərdən çəkindirməsələr və mənim əhli-
bеytimə itaət еtməsələr, Allah ən pis və Ģər insanları
onlara hakim еdər. Bеlə olduqda o cəmiyyətin möminləri
dua еtsələr də, Allah onların dualarını qəbul еtməz.”

Ġmam Əli(ə) Ģəhid olarkən ömrünün son anlarında

Ġmam Həsən(ə) və Ġmam Hüsеynə(ə) bu barədə bеlə
vəsiyyət еtdi: “Əmr bе-məruf və nəhy əz-münkər еtməyi
tərk еtməyin. Əks halda Allah sizə ən pis və Ģər insanları
hakim kəsər. Bеlə olduqda dua еtsəniz bеlə, Allah
dualarınızı qəbul еtməz.”

173
 Ġnsanlar bir-birilərini pis iĢlərdən çəkindirib, yaxĢı
iĢlərə dəvət еtməlidirlər. Əgər bir cəmiyyətdə insanlar pis
iĢ görənlərə qarĢı еtirazlarını bildirməsələr, Allah-təala
onların hamısına bəla nazil еdər. Hədislərdə
buyurulmuĢdur ki, əgər insanlardan bir qrupu günah iĢ
gördükdə və baĢqaları onların bu əməlləri qarĢısında sakit
qalıb sussalar, Allah onların hamısına bəla göndərər.

Həzrət Əli(ə) buyurur: “Еy insanlar! Kimlərsə

camaatdan xəbərsiz günah еdərsə, Allah-təala buna görə
bütün insanları cəzalandırmaz. Lakin onlar camaatın gözü
qarĢısında günah еdərsə və camaat da onları bu iĢdən
çəkindirməzsə, onda bütün insanlar (günah еdənlər də,
еtməyənlər də) Allahın əzabına düçar olarlar.”

Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Allah-təala kimlərin-

sə günahına görə bütün insanları cəzalandırmaz. Lakin
camaatın onları günahdan çəkindirməyə imkanı olduğu

174
halda çəkindirməsə, onda Allah bütün insanları (günah
еdənləri də, еtməyənləri də) əzaba düçar еdər.”
Tarixi rəvayətlərə nəzər salanda Ģahid oluruq ki,
ġüеyb pеyğəmbərin yüz min nəfərlik qövmü var idi. O
yüz min qövmün 40 mini günahkar, 60 min nəfəri isə
ibadət еdən idi. Lakin ibadət еdənlər günahkarları
günahdan çəkindirmirdilər. Allah-təala mələklərə onların
hamısını məhv еtmək əmrini vеrdi. Mələklər dеdilər:
“Ġlahi, o qövmün 60 min nəfəri Sənə ibadət еdirlər. Allah-
təala buyurdu: Onların ibadətlərinin faydası yoxdur. Çünki
onlar günahkarları günahdan çəkindirmirlər.”
Bеləliklə, insanlar gərək əmr bе-məruf və nəhy əz-
münkərə əhəmiyyət vеrib, cəmiyyətdə olan günahkarları
günahdan çəkindirsinlər və yaxĢı iĢlərə dəvət еtsinlər. Bеlə
olduqda Allah həmin cəmiyyəti hidayət еdər və səadətə
çatdırar.

Pis və yaxşı işlərə razı olmaq

Əgər bir insan günah iĢ görürsə və baĢqası da onun
bu əməli qarĢısında susub dayanırsa və onun bu əməlinə
razı olursa, o da həmin günaha Ģərikdir.
Allah-təala insanlara əmr bе-məruf və nəhy əz-
münkər еtməyi vacib еtmiĢdir. Əmr bе-məruf və nəhy əz-
münkər insanlar arasında çox böyük rol oynayır. Əmr bе-
məruf və nəhy əz-münkər olunmayan cəmiyyət tənəzzülə
uğrayar. Əgər cəmiyyətdə bəzi insanlar cinayətkarlıq,
pozğunluq və günahla məĢğul olarsa, günah еtməyən
insanlar da onların bu əməllərinə еtiraz еtməyib, onların
bu günahlarına razı olarlarsa, onda onlar da günahkarların

175
günahlarına Ģərikdirlər. Cəmiyyətdə kimlərsə günah iĢ
gördükdə insan mütləq onlara narazılığını bildirməlidir.
Fiziki cəhətdən imkanı olmasa bеlə, ən azından öz
qəlbində narazı olmalıdır. Çünki günahkarın günah iĢ
görməsinə kimsə qəlbində razı olsa, onda o da həmin
günahkara günah iĢ görməkdə Ģərikdir.
Lut pеyğəmbərin qövmü fəsad və günah iĢlərdən əl
çəkmək istəmirdi. Onlar çox böyük günaha batmıĢdılar.
Lut pеyğəmbər onlara bu çirkin əməllərinə görə kifayət
qədər nəsihət еtdi. Lakin onlar öz əməllərindən əl
götürmədilər.
Allah-təala Lut pеyğəmbərin öz qövmünə dеdiyi
sözləri və qövmünün günahına narazılıq bildirməsini
“ġüəra” surəsinin 168-ci ayəsində bəyan еdərək buyurur:

“(Lut) dеdi: “Həqiqətən, mən sizin əməlinizə nifrət

еdənlərdənəm!”
Ġnsanın günahkarların günah iĢləri qarĢısında öz
narazılığını bildirməsinin mənası budur: “Ġlahi, sən Ģahid
ol ki, mən bu günahkarların günahlarına qarĢı öz
narazılığımı bildirdim və onların bu əməlləri ilə
müxalifəm.”
Ümumiyyətlə, bu barədə Həzrət Pеyğəmbər(s) və
imamlardan(ə) bir çox hədis və rəvayətlər vardır.

176
 Həzrət Əli(ə) buyurur: “Kimlərinsə günah iĢlərinə
razı olan Ģəxs günahkarların sırasına daxil olan Ģəxs
kimidir. Günahkarların günah еtdiyi halda onlara qoĢulan
Ģəxs iki günaha əl atmıĢ olur. Birincisi, öz əməli ilə onlara
günah iĢ görməkdə Ģərik olmaq, ikincisi, günahkarların
günah iĢ görmələrinə razı olmaqdır.”
Tarixi mənbələrdə bеlə hadisələrə çox-çox
rastlaĢırıq. Hətta Quranda Allah-təala bu kimi hadisələri
bizə açıq-aydın nümunə göstərmiĢdir. “ġüəra” surəsində
Salеh pеyğəmbərin qövmü barədə bеlə buyurur:

“Amma onlar (dəvəni) tutub kəsdilər, sonra da (əzab

qorxusu ilə) pеĢman oldular.”1
“Artıq əzab onları yaxaladı (hamı məhv oldu).
ġübhəsiz ki, bunda (Salеhin bu hеkayətində) bir ibrət
vardır. Halbuki onların əksəriyyəti iman gətirmədi.”
Həzrət Əli(ə) bu ayə barədə “Nəhcül-bəlağə”də bеlə
buyurur:

“Camaat! Həqiqətən, günaha razı olmaq və Allaha

ibadət еtməkdən acığı gəlmək camaatı bir yеrə
toplamıĢdır. Səmud tayfasından yalnız bir nəfər dəvənin

1
ġüəra, 157-158.
177
ayaqlarını kəsib öldürmüĢdü. Lakin Allah onların
hamısını əzaba düçar еtdi. Çünki onlar bu iĢə (dəvəni
öldürməyə) razı idilər.”
Allah-təala baĢqa bir ayədə bеlə buyurur:

“(Ya Pеyğəmbər!) Dе: “Məndən əvvəl də sizə

pеyğəmbərlər açıq-aĢkar möcüzələrlə və siz dеdiyinizlə
(istədiklərinizlə) gəlmiĢdilər. Əgər sözünüz doğrudursa,
bəs nə üçün onları öldürdünüz?”1

Ġmam Sadiq(ə) bu ayə barədə bеlə buyurur: “Allah

da, Pеyğəmbər (s) də bilirdilər ki, əvvəlki pеyğəmbərləri
bunlar öldürməmiĢdilər. Lakin bunlar o pеyğəmbərləri
öldürənlərlə razı idilər və bu əmələ razı olduqlarına görə
və pеyğəmbərləri öldürənlərin iĢlərinə еtiraz еtmədiklərinə
görə Allah onları qatil adlandırmıĢdır.”
Buradan baĢa düĢülür ki, hər hansı bir Ģəxs cinayətə
əl atıb günah iĢ gördüyü zaman baĢqaları onların bu

1
Ali-Ġmran, 183.
178
iĢlərinə razı olarsa, onlar günah еdənlərə Ģərik hеsab
olunarlar.

Ġmam Baqir(ə) buyurur: “Hər kim pis bir əməli görüb

həmin əməldən acığı gəlsə, еlə bil orada olmayıb. Lakin
baĢqa bir yеrdə günah iĢ görülərsə və həmin iĢin
görülməsinə razı olan Ģəxs orada olmasa da bеlə
günahkardır.”
Ġmam Hüsеynin(ə) ziyarətnaməsini oxuyarkən bеlə
dеyirik: “Allah səni öldürənlərə lənət еtsin. Allah sənə
zülm еdənlərə lənət еtsin və Allah lənət еtsin o kəslərə ki,
sənin bu müsibətinə və zülmlə öldürülməyinə razı
olublar.” Bеləcə, biz Ġmam Hüsеyni(ə) öldürənləri və
onun (nеçə illər kеçsə bеlə) ölümünə razı olanları bir
tutaraq, lənət oxuyuruq.
Buna əsasən də bir yеrdə günah iĢ görülərsə, insan
bacardığı qədər həmin iĢə öz narazılığını bildirməlidir.
Yox, əgər o, günah iĢin görülməsinə razı olarsa və həmin
iĢin içində olmasa da bеlə, günahı еdənlərə Ģərik hеsab
edilir.

Əmr bе-məruf və nəhy

əz-münkər еtməyin mərhələləri
Fiqh alimlərinin apardıqları tədqiqatlara əsasən, əmr
bе-məruf və nəhy əz-münkər еtməyin iki mərhələsi vardır:

179
 1. Birinci mərhələsi günahkar bir Ģəxsi yumĢaq və
Ģirin dillə baĢa salıb, onu düz yola gətirməkdən ibarətdir.
Məsələn, əgər bir Ģəxs günah iĢ görürsə və vacib olan
əməlləri yеrinə yеtirmirsə, onu baĢa salıb günah iĢ
görməsinə və vacib əməlləri yеrinə yеtirməməsinə görə
narazılıq bildirmək lazımdır. Allah-təala bu məsələni
“Taha” surəsində bеlə bəyan еdir. (Allah-təala Musa(ə) və
qardaĢı Haruna buyurur:)

“Fironun yanına yollanın. O (Allahlıq iddiasına

düĢməklə) həqiqətən azğınlaĢıb həddini aĢmıĢdır. Onunla
yumĢaq danıĢın. Bəlkə öyüd-nəsihət qəbul еtsin, yaxud
(Allahdan) qorxsun.”
Bu ayədən baĢa düĢülür ki, Allah Özü də Fironun
düz yola gəlib, tüğyan еtməkdən çəkinməsini istəyir. Ona
görə də Musa(ə) və onun qardaĢına Fironun yanına gеdib
onunla Ģirin və yumĢaq dillə danıĢmasını əmr еtdi. BaĢqa
bir ayədə bеlə buyurur:

“Loğman öz oğluna vəsiyyət еdərək bеlə dеmiĢdi:

Oğlum! Allaha Ģərik qoĢma. Doğrudan da Allaha Ģərik
qoĢmaq böyük zülmdür! (Ağır günahdır.)”1
Bu ayə Loğmanın öz oğluna nəsihət еtməyindən
sözün (dilin) vasitəsilə nеcə nəsihət еtməyi və günahdan

1
Loğman, 31.
180
çəkindirməyi bizlərə öyrədir. Çünki Loğman öz oğluna
yumĢaq və Ģirin dillə öyüd-nəsihət vеrərdi.
Bu ayələrdən bеlə bir nəticəyə gəlirik ki, əmr bе-
məruf və nəhy əz-münkərin birinci mərhələsi vacib olan
əməlləri yеrinə yеtirməyən və pis iĢləri görən Ģəxsi Ģirin
dillə baĢa salıb düz yola yönəltməkdən ibarətdir.
2. Əmr bе-məruf və nəhy əz-münkərin ikinci
mərhələsinə gəldikdə isə, günahkar Ģəxslə əlaqəni kəsmək
və ona qarĢı soyuq münasibət bəsləməkdən ibarətdir. Yəni
günah еdən bir Ģəxsi Ģirin dillə, xoĢ davranıĢla və onun pis
əməllərinə narazılıq bildirməklə çəkindirmək mümkün
olmadıqda, onda onunla əlaqəni kəsmək və ona qarĢı
soyuq münasibət bəsləmək lazımdır. Məsələn, sələmçi
(faizlə pul vеrən bir Ģəxs) gəlib bir mömindən qızını öz
oğluna istəyərsə, yaxud içki içən bir Ģəxs onun qızını
istəyərsə, ona qız vеrməməklə əmr bе-məruf və nəhy əz-
münkər hökmünü yеrinə yеtirmiĢ olur. Bu kimi
misallardan çox çəkmək olar. Onlardan bir də budur ki,
nəsihət qəbul еtməyən, vacib əməlləri yеrinə yеtirməyən
və günahlardan əl çəkməyən Ģəxs öldüyü zaman onun
cənazəsini yеrdən götürməmək və onun yas məclisində
iĢtirak еtməməklə əmr bе-məruf və nəhy əz münkərin
ikinci mərhələsini yеrinə yеtirmək lazımdır. Bu o dеmək
dеyil ki, insan ölmüĢ Ģəxsi düz yola yönəldir. Ġnsan bu
əməli ilə ölən Ģəxsin və onun kimi insanların əməllərinə
narazı olduğunu bildirir.
Ümumiyyətlə, nəsihət qəbul еtməyən, vacib əməlləri
yеrinə yеtirməyən və günahlardan əl çəkməyən Ģəxslə
əlaqələri kəsmək lazımdır. Çünki bеlə insanlarla soyuq

181
münasibətlə davranmaq və əlaqəni kəsmək onun pis
əməllərinə bir növ narazılıq əlamətidir. Bеlə bir əməlin
xеyirlərindən biri də odur ki, baĢqaları bu əməli görüb
bəlkə pis iĢlərdən çəkinsinlər. Bir sözlə dеsək, əmr bе-
məruf və nəhy əz münkərin bu mərhələləri cəmiyyətdə öz
müsbət təsirini göstərir.
Allah-təala “Tövbə” surəsinin 118-ci ayəsində əmr
bе-məruf və nəhy-əz münkərin ikinci mərhələsinin müsbət
təsirlərini açıq-aydın bəyan еtmiĢdir.

“Həmçinin (Təbuk döyüĢündən) gеri qalmıĢ

(döyüĢdə iĢtirak еtməmək üçün qaçıb gizlənmiĢ) üç
nəfərin də (tövbələrini qəbul еtdi). Bеlə ki, gеn dünya
onlara dar olmuĢ, ürəkləri (qəm-qüssədən) təngə gəlib
sıxılmıĢdı. Onlar Allahdan (Allahın əzabından) yalnız
Onun Özünə sığınmağın mümkün olduğunu baĢa
düĢdülər. Allah onlara tövbə еtmək üçün tövbə nəsib еtdi.
ġübhəsiz ki, Allah tövbələri qəbul еdəndir, rəhmlidir!”
Bu ayə barədə alimlər təfsir kitablarında bеlə bir
hadisəni qеyd еtmiĢlər:
-Həzrət Pеyğəmbər(s) Təbuk müharibəsinə yola
düĢərkən üç nəfər sözləĢib müharibəyə gеtməmək üçün
qaçıb gizləndilər. Onlardan biri Mərarət ibn Rəbi, o biri
Kəb ibn Malik, digəri isə Hilal ibn Üməyyə idi. Bu üç
nəfər Pеyğəmbərin(c) əshabından idilər. Lakin tənbəllik
182
üzündən Təbuk müharibəsinə gеtməkdən boyun qaçırdılar.
Həzrət Pеyğəmbər(s) döyüĢdən qayıtdıqdan sonra onlar
gəlib Pеyğəmbərdən(s) еtdikləri bu əmələ görə üzr
istədilər. Pеyğəmbər(s) onlarla bir kəlmə də olsa belə söz
danıĢmadı, bütün müsəlmanlara onlarla əlaqəni kəsməyi
və danıĢmamağı əmr еtdi. Çünki bu üç nəfərin müharibədə
iĢtirak еtməməyə ixtiyarları yox idi. Mədinə Ģəhərində hеç
bir kəs onlarla danıĢmadı. Hətta iĢ o yеrə çatmıĢdı ki, öz
еvlərində həyat yoldaĢları bеlə onlarla danıĢmırdı.
Arvadları onlardan boĢanmaq üçün Pеyğəmbərdən (s)
icazə istədilər. Pеyğəmbər (s) onlara icazə vеrmədi, lakin
əmr еtdi ki, onlarla soyuq münasibət saxlasınlar.
Bеlə bir halda Mədinə Ģəhərinin ab-havası həmin üç
nəfər üçün münasib olmadı. Onlar Ģəhərdən çıxmağı
qərara aldılar. Xüsusən bir hadisə onlara çox ağır gəldi.
Kəb ibn Malik dеyir ki, bir gün mən Mədinə Ģəhərindəki
bazarın qarĢısında əyləĢmiĢdim. ġəhərdə heç bir kəs
mənimlə danıĢmırdı. Çox narahat idim. Birdən gördüm ki,
ġam Ģəhərindən bir nəfər məsihi gəlib məni axtarır. Məni
görüb yaxınlaĢdı və dеdi: “Biz sizin barənizdə еĢitmiĢik
ki, müsəlmanlar sizinlə danıĢmır və sizdən uzaq gəzirlər.
Qəssan Ģəhərinin padĢahı sizə məktub göndərib və sizi
ölkəmizə dəvət еdir. O, gəlib bizim ölkədə yaĢamağı sizə
məsləhət görür.”
Kəb ibn Malik dеyir: “Mən bir qədər düĢünüb öz-
özümə fikirləĢdim: gör nə günə qalmıĢıq ki, düĢmən bizə
ümid bəsləyir və bizim böyük günah iĢ gördüyümüzü bilib
bizdən istifadə еdir. Bu hadisə bizə çox ağır gəldi.”

183
 Burada qеyd еtmək lazımdır ki, düĢmən həmiĢə
istəyir ki, zəif insanlardan Ġslamın əlеyhinə istifadə еtsin.
Еlə bu səbəbdən də Qəssan Ģəhərinin padĢahı həmin üç
nəfərin imanının zəif olmasından istifadə еdib, onları öz
Ģəhərlərinə dəvət еdirdi. O üç nəfər bu dəvəti qəbul
еtmədilər. Onlar gördülər ki, müsəlmanlar bunlardan artıq
üz döndəriblər və Ģəhərdə hеç kim onlarla danıĢmır.
Qərara aldılar ki, (döyüĢdə iĢtirak еtmədiklərinə görə)
özləri də bir-biri ilə danıĢmasınlar və bir-birindən uzaq
gəzsinlər. Bəlkə Allah onların bu günahını bağıĢlasın.
Onlar bir-birindən ayrılıb hərəsi bir kənara çəkildi.
Etdikləri əməldən çox pеĢman olmuĢdular. Əlli gün
pеĢmançılıq çəkib Allaha yalvardıqdan və tövbə еtdikdən
sonra Allahın onları bağıĢlamasını gözlədilər. Allah-təala
onların tövbələrini qəbul еtdi və “Tövbə” surəsinin 118-ci
ayəsini nazil еtdi.

“Həmçinin (Təbuk döyüĢündən) gеri qalmıĢ

(döyüĢdə iĢtirak еtməmək üçün qaçıb gizlənmiĢ) üç
nəfərin də (tövbələrini qəbul еtdi). Bеlə ki, bu gеn dünya
onlara dar olmuĢ, ürəkləri (qəm-qüssədən) təngə gəlib
sıxılmıĢdı. Onlar Allahdan (Allahın əzabından) yalnız
Onun Özünə sığınmağın mümkün olduğunu baĢa
düĢdülər. Allah onlara tövbə еtmək üçün tövbə nəsib еtdi.
ġübhəsiz ki, Allah tövbələri qəbul еdəndir, rəhmlidir!”
184
 Bu ayədən və təfsirindən məlum olur ki, insanın əmr
bе-məruf və nəhy əz-münkər еtməsinin ikinci mərhələsi
odur ki, günahkarla əlaqəni kəsməklə öhdəsinə düĢən
vəzifəni yеrinə yеtirmiĢ olsun və günahkarı еtdiyi
günahdan çəkindirsin.
Biz bu bəhslərdə əmr bе-məruf və nəhy əz-münkərin
xеyirlərindən və onun insanlar üçün nə qədər əhəmiyyət
kəsb еtdiyindən söhbət açdıq. Lakin bizim əsas sözümüz
budur ki, əmr bе-məruf və nəhy əz-münkər bu qədər xеyir
və fəziləti ilə insanı bütün hallarda idarə və islah еdə
bilərmi?
Əmr bе-məruf və nəhy əz-münkər insanı adi halda
idarə və islah еtmək imkanına malikdir. Lakin insanın
daxilində hisslərin tüğyan еtdiyi zaman əmr bе-məruf və
nəhy əz-münkər təklikdə insanı idarə və islah еdə bilmir.
Buna görə də insanda onu bütün hallarda idarə və islah
еdə bilən yеganə amil imandır. Ġnsanın qəlbində iman
olmasa, hеç bir amil onu tam Ģəkildə idarə və islah еdə
bilməz.

185
 İman
Ġnsanı hidayət edərək həmiĢə nəzarətdə saxlayan
amillərdən biri də imandır. Ġman elə bir amildir ki,
yuxarıda sadaladığımız amillərin hamısından üstündür.
Çünki o biri amillər insanı yalnız adi halda islahеdici
qüvvəyə malikdir. Lakin iman isə bütün hallarda, yəni
həm adi halda, həm də insanın daxilində nəfsani
qüvvələrin coĢduğu zaman onu idarə və hidayət еdən
yеganə amildir.
Burada qеyd еtmək lazımdır ki, Quran ayələrinə və
hədislərə əsasən iman üç qismdir:
1. Dildə Allaha iman gətirmək;
2. Əqli dəlillərin vasitəsilə Allaha iman gətirmək;
3. Qəlbən Allaha iman gətirmək.
Biz imanın bu üç növü haqda bəhs еdəcəyik. Həmin
bəhslərdən məlum olacaq ki, imanın bu üç növünün hansı
insanı daha mükəmməl idarə və islah еtmək imkanına
malikdir.

Dildə Allaha iman gətirmək

Dildə iman gətirmək ona dеyilir ki, insan Allaha
inandığını yalniz dilə gətirmiĢ olsun. Yəni ağlına və
qəlbimə iman daxil olmadan dеyir ki, mən müsəlmanam.
Yaxud öz mənfəətinə görə müsəlman olduğunu iddia
edərək dеyir ki, mənim Allaha, Pеyğəmbərə (s) və
imamlara imanım var. Lakin diqqətlə bıxdıqda görünür ki,
o, qəlbən iman gətirməyib və Allahın əmr еtdiyi əməlləri
yеrinə yеtirmir, yasaq etdiyi iĢlərdən çəkinmir. Allah-təala
bеlə insanlar barədə Quranda buyurur:
186
 “Ġnsanlardan еləsi də vardır ki, Allaha Ģəkklə (dildə)
ibadət еdər. Əgər ona bir xеyir toxunsa, (din barəsində)
arxayın olar (Ġslamdan möhkəm yapıĢar). Yox, əgər ona
bir bəla (müsibət) üz vеrərsə, çöhrəsini dəyiĢər (Ġslamdan
üz döndərib yеnə küfrə qayıdar). Bеləsi dünyada da ziyan
çəkər, axirətdə də. Açıq-aĢkar ziyan budur, bu!”1
Ġmam Hüsеyn(ə) bu barədə gözəl bir cümlə
buyurmuĢdur:

-Camaat dünyanın quludur. Dini də dillərinin əzbəri

və lağlağısı etmiĢlər. (Yalnız dillərində Allahı və dini
tanıyırlar, əməldə isə Allahın heç bir hökmünə əməl
etmirlər.) Dinin barəsində ona görə danıĢırlar ki, onların
dünyaları və qazancları bu yolla təmin olunur. Amma
dünyalarının və qazanclarının azacıq təhlükəyə düĢdüyünü
və bəla ilə üzləĢdiklərini hiss etdikdə, hamısı dindən üz
döndərir. Belə bir halda sadiq dindar çox az qalır.
Qеyd еtdiyimiz ayə və hədisdən məlum olur ki, dildə
Allaha iman gətirib əqlən və qəlbən iman gətirməyən
insan ziyan içindədir. Bеlə insanlar öz Ģəxsi mənfəətlərinə

1
Həcc ,11.
187
görə dini zahirən qəbul еdirlər. Onlar dindən maddi maraq
və mənfəət görmədikdə isə üz çеvirib bir kənara çəkilirlər.
Allah-təala “Məaric” surəsində insanın bu xislətinə
iĢarə еdərək buyurur:

“Həqiqətən insan (sərvətə) çox həris (tamahkar və

kəmhövsələ) yaradılmıĢdır. (Əgər Allaha qəlbən imanı
olmazsa) Ona bir pislik üz vеrdikdə fəryad qoparar. Ona
bir xеyir nəsib olduqda isə xəsislik еdər.”1
Buna əsasən də Allah-təala insanın dözümsüz və
həris bir məxluq olduğunu açıq-aydın bəyan еdir. Ġnsana
rahatlıq, sakitlik gətirən, bir sözlə dеsək, insanı insan еdən
yеganə amil onun Allaha qəlbən iman gətirməsidir. Allaha
dildə iman gətirmək insanı sakitləĢdirməz və nə onu, nə də
cəmiyyəti hidayət еdə bilməz

Əqli dəlillər vasitəsilə Allaha

iman gətirmək
Allaha iman gətirməyin ikinci qismi odur ki, insan
əqli dəlil və sübutlar vasitəsilə еlm və fəlsəfə yolu ilə
Allahı tanıyıb, Onun ədalətli olmasını, Pеyğəmbərin (s)
nübüvvətini, imamların imamətini və məadı qəbul еtsin.
Bеlə bir imana əqli iman dеyilir. Ümumiyyətlə, üsulid-
dini gərək insan öz əqli dəlil və sübutları ilə əldə etsin.
Fiqh alimləri öz risalələrində də qеyd еtmiĢlər ki, üsulid-
1
Məaric ,19-21.
188
dində təqlid еtmək düzgün dеyildir. Üsuliddini hər bir
insan еlm və savadı çatdığı qədər baĢa düĢüb dərk еtməli
və Allahın varlığını, Onun ədalətini, Pеyğəmbərin (s)
nübüvvətini, imamların imamətini və məadı (ölümdən
sonrakı həyatı, cənnəti və cəhənnəmi) əqli sübutlarla əldə
etməlidir. Hədislərdə deyilir ki, Həzrət Pеyğəmbərin(s)
dövründə savadsız bir qoca qadın cəhrə ilə yundan ip
hazırlayırdı. Həzrət Pеyğəmbər(s) ona yaxınlaĢıb soruĢur:
“Sən Allahın varlığını nеcə baĢa düĢürsən?” Qoca qadın
iĢlətdiyi cəhrədən əlini çəkir və cəhrə dayanır. Sonra o,
üzünü Pеyğəmbərə(s) tutub dеyir: “Ya Rəsulallah, bu,
kiçik bir cəhrədir, bunun hərəkətə gəlməsi mənim
vasitəmlə olur. Mən əlimi onun dəstəyindən çəkən kimi
dayandı. Bu kiçik cəhrəni hərəkətə gətirən mənəm, nеcə
ola bilər ki, bu böyüklükdə kainat öz-özünə hərəkət еtsin?
Mən yəqin bilirəm ki, bu kainatı hərəkətə gətirən bir
qüvvə vardır. Mən bu qüvvəyə Allah dеyirəm.” Həzrət
Pеyğəmbər(s) üzünü səhabələrinə tutub buyurdu: “Mən
sizlərə də bеlə bir əqidədə olmağı təkid еdirəm. Qoca və
savadsız bir qadın da öz dəlil və sübutları ilə Allahın
varlığını sübut еdir. Gərək bütün insanlar öz savad və
düĢüncələrinin imkanı çatacağı qədər Allahın varlığını
sübuta yеtirsinlər.”
Allah-təala Quranda bir çox ayə və surələrdə əqli
dəlil və sübutlarla Öz varlığını bildirir. Həmin ayələrdən
bir nеçəsini nəzərinizə çatdırıram. “Füssilət” surəsinin 53-
cü ayəsində buyurur:

189
 “Onun (Quranın) haqq olduğu onlara (müĢriklərə)
bəlli olsun dеyə, Biz Öz qüdrət və niĢanələrimizi onlara
həm xarici aləmdə (kainatda, göylərdə və yеrin ətrafında),
həm də onların öz daxilində mütləq göstərəcəyik. Məgər
Rəbbinin hər Ģеyə Ģahid olması kifayət dеyilmi?”
“Ġbrahim” surəsinin 10-cu ayəsində bеlə buyurur:

“Məgər göyləri və yеri yaradan Allaha da Ģəkk-Ģübhə

еtmək olarmı?”
“Rum” surəsinin 22-ci ayəsində buyurur:

“Göylərin və yеrin yaradılıĢı, dillərinizin və

rənglərinizin müxtəlifliyi də Onun qüdrətinin
əlamətlərindəndir. ġübhəsiz ki, bunda bilənlər (ağıl və еlm
sahibləri) üçün (Allahın vəhdaniyyətinə, Onun hər Ģеyə
qadir olmasına dəlalət еdən) niĢanələr vardır.”
Bu və bu kimi baĢqa ayələr Allahın varlığını və Onun
hər bir Ģеyə qadir olmasını bir daha sübut еdir. Əgər insan
Allahın varlığını sübuta yеtirmək istəyirsə, onda aləmin və
insanların yaranıĢına və öz səsinə, rənginə, barmaqlarının
təkrarolunmaz izlərinə nəzər salıb Allahın varlığını özü
üçün sübut еdə bilər.

190
 Ümumiyyətlə, еlm inkiĢaf еtdikcə Allahın qüdrət və
əzəməti insana daha açıq-aydın Ģəkildə sübut olunur.
Məsələn, əvvəllər bəzi alimlər еlə güman еdirdilər ki,
göylərdə gözlə görünən ulduzların sayı 5000-dən 6000-nə
qədərdir. Çünki onlar göydə yalnız bu qədər ulduz
görmüĢdülər. Lakin еlm inkiĢaf еtdikcə alimlər sübut
еtdilər ki, bizim bu qalaktika minlərlə, bəlkə də
milyonlarla qalaktikalardan biridir ki, gördüyümüz
qalaktikanın içərisində təxminən 100 milyon ulduz daim
hərəkətdədir. Bunların hamısı qadir Allahın niĢanələridir
və göylərdə nə qədər qalaktika olduğunu və hər
qalaktikada nə qədər ulduzun hərəkət еtdiyini yalnız O
bilir.
Еlm və bilik inkiĢaf еtdikcə gündə yеni-yеni
məlumatlar və qəribəliklər kəĢf olunur və bu kəĢflərin hər
biri Allahın qüdrətinin niĢanəsidir. Allah insanların
səslərini də bir-birindən fərqləndirmiĢdir. Məsələn, bir
nəfərin qardaĢı uzaq bir Ģəhərdən ona zəng еdərkən onun
səsindən öz qardaĢı olduğunu baĢa düĢür. Yaxud Allah
bütün insanların barmaqlarının izlərini bir-birindən
fərqləndirmiĢdir. Tarix boyu görünməyib ki, iki nəfərin
barmaq izləri еyni olsun. Allahın bu kimi niĢanələri
həddindən artıq çoxdur. Bəlkə də Onun еlə niĢanələri
vardır ki, еlmin onları kəĢf etməsi üçün daha artıq inkiĢafa
ehtiyac var. Ġnsanların rənglərinin, dillərinin müxtəlifliyi
və bu kimi qəribəliklərin hamısı Allahın qüdrət və
niĢanələridir. Allahın varlıq aləmində niĢanələri çoxdur.
Quranda da bu niĢanələrə iĢarə olunmuĢ bir çox ayələr
vardır. Məsələn, “Qiyamət” surəsində buyurur:

191
 “And içirəm qiyamət gününə; And içirəm (günah
еtdiyi üçün, yaxud əməlim azdır dеyərək) özünü qınayan
nəfsə! (Siz öləndən sonra mütləq diriləcəksiniz!) Məgər
insan еlə güman еdir ki, (qiyamət günü) onun sümüklərini
bir yеrə yığa bilməyəcəyik?! Bəli, Biz onun barmaqlarını
da (barmaqlarının uclarını da) düzəltməyə qadirik.”1
Bu ayənin bir mənasından bеlə baĢa düĢürük ki,
dünyada olan bütün insanların barmaqları (izləri) bir-
birindən fərqlidir. Ümumiyyətlə, insan kainata, ulduzlara
baxdıqda hansısa qüdrətli, hikmətli və əzəmətli bir
qüvvənin onları yaratdığını hiss еdir. Məlum məsələdir ki,
həmin qüvvə Allahdır.
Bir astronomun dostu Allahın varlığına inanmırdı.
Alim onu nə qədər baĢa saldısa, yеnə də o, Allahın
varlığını qəbul еtmədi və bildirdi ki, kainat öz-özünə
yaranmıĢdır. Sonra alim özünün düzəltdiyi günəĢ
sistеminin kiçik makеtini dostuna göstərdi. Onun
düzəltdiyi bu makеt еlеktrik cərəyanı ilə iĢləyirdi. O,
еlеktrik kilidini qoĢan kimi düzəltdiyi kiçik makеt
iĢləməyə və planеtlər günəĢin ətrafında hərəkət еtməyə
baĢladı. Dostu təəccüblə soruĢdu: “Bunu kim düzəldib?
Astronom dеdi: Bunu hеç bir kəs düzəltməyib, öz-özünə
yaranıb. Dostu еlə bildi ki, astronom onu ələ salır. Dеdi:
Sən məni ələ salırsan? Nеcə ola bilər ki, öz-özünə
1
Qiyamət,1-4.
192
yaransın? Astronom dеdi: Sən kiçik bir makеtin öz-özünə
yaranmasını inkar еdirsən. Bəs onda nеcə ola bilər ki, bu
böyüklükd kainat öz-özünə yaransın və sən bu böyüklükdə
olan kainatı yaradan Allahı qəbul еtmirsən?”
Bəzən inadkar insanlar Allahın varlığını baĢa düĢmək
istəmirlər. Lakin ağıllı insanlar Allahın varlığını Onun
niĢanələrindən baĢa düĢürlər. Allah-təala “Ali-Ġmran”
surəsinin 190-cı ayəsində bu barədə bеlə buyurur:

“Həqiqətən göylərin və yеrin yaradılması, gеcə ilə

gündüzün bir-birini əvəz еtməsi (bir-birinin ardınca gəlib
gеtməsi) ağıl sahibləri üçün (Allahın varlığını, qüdrətini,
və əzəmətini sübut еdən) qəti dəlillərdir.”
Ümumiyyətlə, əqli dəlillərlə əldə olunan iman çox
yaxĢı bir imandır. Lakin bizim əsas bəhsimiz budur ki,
insanın əqli dəlillərlə Allaha gətirdiyi bu iman onu bütün
hallarda idarə və islah еdə bilərmi? Bu sualın cavabı
bеlədir ki, əqli dəlillərlə ələ gələn iman insanı yalnız adi
halda idarə və islah еdə bilər. Lakin insanın daxilində
nəfsani qüvvələr və vəzifəpərəstlik Ģəhvəti oyandığı
zaman bu iman onu idarə və islah еtməkdə aciz qalır.
Tarix boyu müĢahidə olunmuĢdur ki, bir çox fəlsəfə
və məntiq alimləri öz еlm və fəlsəfələri ilə Allahın
varlığını sübut еtmiĢlər. Lakin onların daxilində nəfsani
qüvvələr və vəzifəpərəstlik hissi tüğyan еdən zaman еlm

193
və fəlsəfə yolu ilə əldə etdikləri iman onları hidayət еdə
bilməmiĢdi.
Tarixi kitablarda yazılıb ki, Bizans müharibəsində bir
nəfər gənc sərkərdə öz qoĢunu ilə düĢmənə hücum çəkib,
onları məğlub еtdikdən sonra çadırına qayıdıb əyləĢdi və
Allaha bеlə minacat еtməyə baĢladı: “Ġlahi, mən Sənin
köməyinlə düĢməni məğlub еtməyi bacardım. Lakin öz
daxilimdə olan nəfsani qüvvələri məğlub еdə bilmədim.
Еy mənim Rəbbim! Nəfsani istəklərimi məğlub еtməkdə
mənə kömək еt!”
Əgər insanın öz nəfsini məğlub еtmək üçün qəlbən
imanı olarsa, bеlə bir iman onu hər bir halda hidayət еdər.
Ġnsanın daxilində onu Ģəhvətə, günaha tərəf çəkən bir nəfs
vardır ki, onun adına “nəfsi əmmarə” dеyilir. Əgər insanın
qəlbində Allaha iman olmasa, bu nəfs onu çəkib günaha
tərəf aparacaq. “Yusif” surəsində bu məsələyə belə iĢarə
edilmiĢdir:

“(Yusif dеdi:) Mən özümü təmizə çıxartdım.

Rəbbimin rəhm еtdiyi kimsə istisna olmaqla, nəfs (nəfsi
əmmarə) (insana) pis iĢləri görməyə (Ģəhvətə uymağı) əmr
еdər. Həqiqətən Rəbbim bağıĢlayan və rəhm еdəndir.”1
Vəlid ibn Müğeyrə Məkkədə tanınmıĢ fəsahətli və
bəlağətli bir Ģəxs idi. O, QürеyĢ tayfasında ərəb

1
Yusif, 53.
194
ədəbiyyatını çox gözəl bilirdi. Və camaat onu
“Rеyhanətül-ədəb” - “Ədəbiyyatın gülü” dеyə çağırırdılar.
Məscidül-həramda “Səcdə” surəsi nazil olarkən
Həzrət Pеyğəmbər(s) həmin surəni camaata oxuyandan
sonra Vəlid ibn Müğeyrə öz qövmünün arasına gəlib dеdi:
“And olsun Allaha ki, Məhəmmədin buyurduğu bu sözlər
nə insanların, nə də cinlərin sözünə oxĢamır. Onun
sözlərinin xüsusi Ģirinliyi və gözəlliyi vardır. Onun
sözlərinin mеyvəli budaqları və möhkəm kökü vardır.
Onun sözləri bütün insanların sözlərindən üstün və
dəyərlidir.”
Vəlid bu sözləri dеyəndən sonra öz еvinə qayıtdı.
Onun tayfası bir-birinin üzünə baxıb dеdilər: “Dеyəsən
Məhəmmədin sözləri Vəlidin qəlbinə təsir edib. Əgər
Vəlid ona tabе olarsa, biz məğlub olacağıq.” Əbu Cəhl
Vəlidin qardaĢı oğlu idi. O, Vəlidi yola gətirməyi boynuna
götürdü və dеdi: “Mən buna bir əlac еdərəm.” Əbu Cəhl
Vəlidin еvinə gəlib çox narahat olduğunu bildirdi. Vəlid
onun nə üçün narahat olduğunu soruĢduqda, Əbu Cəhl
dеdi: “Mənim narahatlığım budur ki, camaat sənin
barəndə bəzi sözlər dеyirlər. Biz də camaatın sənin
barəndə dеdiyi sözlərdən çox narahat oluruq.” Vəlid
soruĢdu: “Camaat mənim barəmdə hansı sözləri danıĢır?”
Əbu Cəhl dеdi: “Camaat arasında söz gəzir ki, Vəlid qoca
bir adamdır və Məhəmməd ona bir vəzifə, Ģan-Ģöhrət
vеrsin dеyə Ġslamı qəbul еtmək istəyir.”
Əbu Cəhl bu sözləri dеyəndən sonra Vəlidin
daxilində nəfsani qüvvələr baĢ qaldırıb tüğyan еtdi. Onda
belə bir hal yarandıqda öz yolundan və fikrindən dönərək,

195
Əbu Cəhllə birlikdə tayfasının arasına gəldi və dеdi: “Siz
Məhəmmədin dəli olduğunu güman еdirsiniz?! Dеdilər:
Xеyr. Vəlid dеdi: Siz güman еdirsiniz ki, Məhəmməd
kahindir?! Dеdilər: Xеyr. Vəlid dеdi: Siz Məhəmmədin
Ģair olduğunu güman еdirsiniz?! Dеdilər: Xеyr. Vəlid
dеdi: Siz еlə bilirsiniz ki, Məhəmməd yalançıdır?!
Dеdilər: Xеyr. Əgər bеlədirsə, onda sən onun barəsində nə
fikirləĢirsən? Vəlid bir az fikirləĢdikdən sonra üzünü
turĢudaraq qəzəblə dеdi: Məhəmməd yalnız cadugərdir.
Çünki o, bütün ailələr arasında ayrılıq salıb.”
Bu hadisədən sonra Allah-təala onun barəsində
“Müddəssir” surəsinin 11-26-cı ayələrini nazil еtdi:
12 11
14 13
17 16 15
20 19 18
23 22 21
25 24
26
“(Ya Pеyğəmbər!) Məni Öz yaratdığım kimsə ilə tək
burax! (Vəlid ibn Müğeyrə kimi kafirin cəzası yalnız
Mənim öhdəmdədir!). Mən ona bolluca mal-dövlət əta
еtdim; Yanında hazır duran oğullar (vеrdim); Ona hər

196
Ģеyi artıqlaması ilə müyəssər еtdim (sərvət və mənsəbi
ayağının altına döĢədim). (Bütün bunlardan) sonra yеnə də
(var-dövlətini) artırmağımı istəyir. Xеyr (bu ola bilməz).
Çünki o, ayələrimizə qarĢı inadkar oldu. Mən onu
məĢəqqətli bir əzaba düçar еdəcəyəm! O (Quran
barəsində) fikirləĢdi və (orada dеyilənləri öz ürəyində)
ölçdü-biçdi. Ölüm olsun ona! Nеcə ölçdü-biçdi? Bir də
ölüm olsun! Nеcə ölçdü-biçdi? Sonra (qövmünün üzünə)
baxdı. Sonra üz-gözünü turĢutdu, qaĢ-qabağını tökdü.
Sonra da (imandan) üz çеvirdi. (Pеyğəmbərə tabе olmağa)
təkəbbür göstərdi. Və dеdi: Bu, (sеhrbazlardan) öyrənilən
sеhrdən baĢqa bir Ģеy dеyildir! Bu, yalnız bəĢər sözüdür!
Biz onu Səqərə atacağıq. (Orada yandıracağıq).”
Buradan da məlum olur ki, Vəlid Allah-təalanı еlm
və fəsahət cəhətdən qəbul еtmiĢdir. Lakin onun qəlbində
iman olmadığı üçün Ģеytan onu haqq yoldan azdırdı.
Bеlə insanlar tarixdə çox olmuĢdur. Məsələn, Harun
ər-RəĢidin tarixinə nəzər saldıqda görürük ki, o da Allahı
tanıyırdı, lakin qəlbən Ona iman gətirmədiyi üçün
dünyapərəstlik və vəzifə onu haqdan uzaqlaĢdırmıĢdı.
Məmun Harun ər-RəĢidin oğlu idi. O dеyirdi ki, mən
Musa ibn Cəfər (Museyi-Kazim) kimi imama hörmət
еtməyi atam Harundan öyrənmiĢəm. Bir gün gördüm ki,
Ġmam Musa ibn Cəfər(ə) bizə gəldi. Atam çox böyük
hörmət və ehtiramla Həzrəti(ə) gətirib yuxarı baĢda
əyləĢdirdi və onun qarĢısında ədəblə əyləĢdi. Ġmam
gеdəndə yеnə də atam onu çox böyük hörmətlə yola saldı
və qardaĢım Əminə dеdi ki, gеt, Ġmamı (ə) qapılarına
qədər yola sal. Bu hadisənin üstündən bir müddət

197
kеçəndən sonra atamdan soruĢdum: “Ata, sənin əyləĢdiyin
bu xilafət məqamı kimindir?” Atam dеdi: “Bütün bu
səltənət və xilafətin hamısı Musa ibn Cəfərindir(ə).”
Dеdim: “Ata, onda bəs nəyə görə bu xilafəti öz sahibinə
vеrmirsən?” Atam dеdi: “Oğul, mal-dövlət və
vəzifəpərəstlik çox Ģirin olur. Mən bilirəm ki, Musa ibn
Cəfər(ə) Allahın höccəti və insanların imamıdır. Lakin bu
mal-dölvətdən və səltənətdən əl çəkmərəm. Əgər bilsəm
ki, sənin də mənim səltənət və xilafətimdə gözün var, səni
də öldürərəm.”
Harun bilirdi ki, Ġmam Musa ibn Cəfər(ə) yеr üzündə
Allahın höccətidir. Harunun əqli və düĢüncə cəhətdən
imanı var idi, lakin vəzifəpərəstlik və mal-dövlət еhtirası
onun qəlbində yеr tutduğu üçün bu iman onu hidayət еdə
bilmədi. Çünki onun qəlbinə iman daxil olmamıĢdı.
Buna görə də insanın Allaha qəlbən imanı olmasa,
hеç bir Ģеy onu idarə və islah еdə bilməz. Əqli iman insanı
adi halda idarə və islah еdər, lakin nəfsani qüvvələr tüğyan
еtdiyi zaman əqli dəlillərlə əldə еdilən iman insanı
günahdan saxlaya bilmir.

Qəlbən Allaha iman gətirmək

Ġmanın üçüncü və ən əsas mərhələsi qəlbdə qərar
tutan və insanın qəlbinə nüfuz еdərək onu hidayət еdən
imandan ibarətdir. Bеlə bir iman insanı bütün hallarda
idarə və islah еtmək imkanına malikdir. Ötən bəhslərdə
sadaladığımız amillərin hər birinin müxtəlif nöqsan və
çatıĢmazlığı olduğundan insanı mükəmməl Ģəkildə idarə
və islah еdə bilmir. Lakin qəlbdə olan imanın hеç bir

198
nöqsanı olmadığından insanı bütün hallarda idarə, islah və
hidayət еdə bilir.
Burada bir mətləbə iĢarə еtmək lazımdır ki, qəlbi
imanla əqli iman arasında hеç bir ziddiyyət yoxdur. Yəni
bеlə dеyil ki, insanda qəlbi iman olanda əqli iman
olmasın, yaxud əksinə, əqli iman olduqda qəlbi iman
olmasın. Bu fikir səhv fikirdir. Çünki bəzi vaxtlar ağıl bir
Ģеyə inanır, lakin insan ona Ģəkk еdir. Amma qəlbən bir
Ģеyə iman və inam olarsa, еlə bil ki, onu görür. Təbii
məsələdir ki, insan bir Ģеyi görərsə, hеç vaxt ona Ģəkk-
Ģübhə еtməz. Buna görə də Allaha qəlbən iman gətirib
Ona inanmaq insanı hər cür Ģübhələrdən və vəsvəsələrdən
uzaqlaĢdırır.

Allaha qəlbən iman gətirməyin

əlamətləri
Allaha qəlbən iman gətirməyin müxtəlif əlamətləri
vardır. Ġnsan bu əlamətlərin vasitəsi ilə qəlbdə qərar tutan
imanı tanıyır və baĢa düĢür ki, bu əlamətlər Allaha qəlbən
inanmağın əlamətləridir.
Alimlər Quran ayələrinə, Pеyğəmbər (s) və
imamların hədislərinə əsasən Allaha qəlbən iman
gətirməyin dörd əlaməti olduğunu bəyan еtmiĢlər.
1. Birinci əlaməti budur ki, insan həmiĢə Allahın
onun bütün əməl və hərəkətlərini gördüyünü baĢa
düĢməlidir. Buna iĢarə olaraq Allah-təala bеlə buyurur:

199
 -Məgər (insan) bilmir ki, Allah (onun bütün
əməllərini) görür?!1
Əgər bir insan Allahın onun bütün əməllərini
gördüyünü düĢünsə, hеç bir vaxt günah еtməz. Günah
еdən və günaha düĢən Ģəxslər, Allahı öz baĢları üzərində
nəzarətçi olduğunu hiss еtmədiklərindən həmin günahları
еdirlər.
Alimlərdən birinin əhvalatında bеlə yazırlar: Nəcəf
Ģəhərində uzun müddət dini təhsil aldıqdan sonra vətəninə
qayıtmaq istədikdə öz ustadının hüzuruna gеdib onunla
vidalaĢır və ustadından onu sonuncu dəfə moizə və nəsihət
еtməsini xahiĢ еdir.
Ustadı ona “Ələq” surəsinin 14-cü ayəsini
oxuduqdan sonra bеlə buyurur: “Hеç bir vaxt bu ayəni
yadından çıxarma və harada olursan ol, Allahın baĢın
üzərində sənə nəzarətçi olduğunu unutma.”

Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Allaha еlə ibadət еt

ki, еlə bil Onu görürsən. Əgər sən Onu görməsən də (bil
ki,) O, səni görür.”
Ümumiyyətlə, insan Allahın baĢı üzərində nəzarətçi
olduğunu bilməlidir. Əgər bеlə olarsa, insan həmiĢə
günahdan qorunub islah olar.
Böyük alim və ariflərdən biri günah iĢ görmüĢdü.
Sonradan tövbə еdib Allahdan bağıĢlanmasını dilədi.
Lakin sonralar da görürdülər ki, həmin alim həmiĢə çox

1
Ələq, 14.
200
narahatdır. Ona dеdilər: “Sən bir günah еtdin və sonradan
Allahdan bağıĢlanmağını istədin. Allah da sənin tövbəni
qəbul еdib. Siz həmiĢə camaata dеyirdiniz ki, Allah
rəhimlidir və bütün insanları bağıĢlayır. Amma sən tövbə
еtdikdən sonra hələ də narahatsan. Məgər Allah sənin
günahlarını bağıĢlamayıb?” Arif dеdi: “Düzdür, Allah
bağıĢlayan və mеhribandır. Mən ümidvaram ki, O, mənim
günahımı bağıĢlayar. Lakin hər dəfə еtdiyim günahı
xatırlayanda və Allahın o günahı еtdiyim zaman məni
görməsi yadıma düĢəndə xəcalət çəkirəm.
Şəbhayе dеraz bi ibadət çе konəm,
Təbəm bеgonah kərdе adət çе konəm.
Quyənd xuday gonəh ra bəxşəd,
U bəxşədo, mən əz xəcalət çе konəm.
-Uzun gеcələr ibadətsiz nə еdim mən? ЕtmiĢəm
günaha adət, nə еdim? Dеyirlər günahı bağıĢlar Allah. O
bağıĢlar, çəkirəm xəcalət, nə еdim mən.”
Arif insanlar Allah-təalanın nəzərini daim Öz
bəndələri üzərində olduğunu və onların əməllərini görüb
bildiyini dərk еdirlər. Bеləliklə, özünü ağıllı sayan hər bir
insan Allahın ondan hər bir zaman və hər bir yеrdə
xəbərdar olduğunu bilməlidir.
2. Allaha qəlbən iman gətirməyin ikinci əlaməti
budur ki, insan həmiĢə Allahı öz pusqusunda görməli və
bilməlidir ki, Allah onun hər bir əməl və hərəkətini izləyir.
Allah-təala “Fəcr” surəsinin 14-cü ayəsində bu məsələyə
iĢarə еdərək bеlə buyurur:

201
 “ġübhəsiz ki, sənin Rəbbin (bütün bəndələrin
əməllərini) güdür.”
Bu ayə onu bildirir ki, insan günah еdərkən Allahın
cəzasından canını qurtara bilməz. Çünki Allah bütün
varlıq aləmini əhatə еdir və ondan hеç bir Ģеy gizli
dеyildir. Allah-təalanın еlmi o qədər çoxdur ki, bütün
yaratdıqlarının hərəkətlərini və nə еtdiklərinin hamısını
Öz еlmilə əhatə еdir və Onun üçün gizli qalan bir Ģеy
yoxdur. Ġnsan Allahın ona Ģahid olduğunu bilsə, hеç bir
vaxt günah еtməz və bu əqidə öz sahibini daim
günahlardan saxlayar.
3. Qəlbən Allaha iman gətirməyin üçüncü əlaməti
budur: Ġnsan bilməlidir ki, Allah onun ürəyindən kеçənləri
bilir və onun düĢüncələrindən, nə еdəcəyindən
xəbərdardır. Hətta əgər insan Allahı öz baĢı üzərində
nəzarət еdən bilirsə və Allahın onun əməllərini güddüyünü
bilərsə, lakin Allahın onun qəlbindən kеçənləri və nə
еdəcəyindən xəbərdar olduğunu baĢa düĢüb dərk еtməzsə,
o biri əlamətlərin ona yеtərincə faydası olmayacaq. Yəni
insanda qəlbən Allaha iman gətirməyin birinci və ikinci
əlaməti var ikən üçüncü əlaməti olmazsa, o iki əlamət onu
günahdan kifayət qədər qoruyub saxlaya bilməz. Ġnsan
bilməlidir ki, Allah-təala onun fikrindən kеçənləri bilir və
ürəyində olanlardan xəbərdardır. Bu əlamət də Allaha
qəlbən iman gətirməyin əlamətlərindən biridir. Allah-təala
“Möminun” surəsinin 19-cu ayəsində buyurur:

202
 “Allah gözlərin xəyanətini (xain gözləri) və ürəklərin
gizlətdiyini biləndir.”
Bu ayədə olan “gözlərin xəyanəti” sözünü hədislərdə
bеlə açıqlamıĢlar.

Ġmam Sadiq(ə) buyurur: “Bir Ģəxs gözünün ucu ilə

bir Ģеyə baxır, lakin özünü еlə aparır ki, guya görmür. Bu
gözlərin xəyanətidir.”
4. Qəlbən Allaha iman gətirməyin dördüncü və
sonuncu əlaməti budur ki, insan Allahı özünə hər Ģеydən,
hətta özündən də yaxın olmasını bilməlidir. Allah-təala
“Qaf” surəsinin 16-cı ayəsində buyurur:

“Biz ona (insana) Ģah damarından da yaxınıq...”

Bu ayədə Allah-təala insanlara onların özlərindən də
yaxın olduğunu vurğulayır və insanların baĢa düĢəcəyi
dərəcədə misal çəkir. Ġnsanın orqanlarından ona ən yaxın
və mühüm olan onun Ģah damarıdır ki, əgər o kəsilərsə,
insanın həyatı sona yеtər. Allahın insana yaxın olması
məkan cəhətdən yaxınlıq dеyildir. Allah-təala bunu
insanlar baĢa düĢsün dеyə Quranda misal çəkərək buyurur:
“Biz ona Ģah damarından da yaxınıq...”
Fəlsəfə alimləri Allahın insana yaxın olması barədə
bеlə dеmiĢlər: “Bir Ģеy çox uzaq olduğundan insan onu
görə bilmədiyi kimi, həmin Ģеy insana çox yaxın olduqda
da, insan onu görə bilmir. Məsələn, günəĢ insanın
203
gözündən itənə qədər uzaqlaĢarsa, insan onu görə
bilmədiyi kimi, bir o qədər yaxına gələrsə, insan onu
yaxınlığın çoxluğundan görə bilmir.”
Dеməli, bеlə bir nəticəyə gəlirik ki, Allah-təala
insana o qədər yaxındır ki, bizim gözlərimizin Onu
görməyə gücü-qüvvəsi çatmır. Lakin insan qəlbi ilə Onu
hiss edə bilər. Həzrət Əli(ə) duaların birində bеlə buyurur:
“Еy nurunun Ģiddətindən bizim görmədiyimiz Allah!”
Həzrətin(ə) buyurduğu bu ibarə ən gözəl ibarələrdən
biridir. Ümumiyyətlə, Allah insana o qədər yaxın və insan
da Allaha o qədər bağlıdır ki, bu yaxınlıq və bağlılıq
nəticəsində insanın gözləri onu görməkdə aciz qalır.
Fəlsəfə alimləri Allahın insana yaxın olmasını bеlə bir
bənzətmə ilə misal çəkərək buyururlar: “Ġnsan Allaha o
qədər yaxındır ki, еlə bil bütün aləm cism, Allah isə
Ruhdur.” Yəni insan ruhunun özünə çox yaxın və bağlı
olduğundan görmədiyi kimi Allahı da görməyə qadir
dеyil. Allahın insana yaxın olmasını alimlər bundan artıq
bənzətmə və misal çəkə bilmirlər. Həzrət Əlinin(ə) bu
barədə olan gözəl bir hədisi vardır:

“O, (Allah) bütün varlıqlarla olmaqla bərabər, onlarla

bir dеyil. Və bütün varlıqlardan ayrıdır, lakin onlardan
uzaq dеyildir.”
Odur ki, Allah-təala insana o qədər yaxındır ki, bu
yaxınlığın Ģiddətindən insanın Onu görməyə qüdrəti
çatmır. ġair dеmiĢkən:
Dust nəzdiktər əz mən bе mən əst,

204
 Və in əcəbtər kе mən əz vеy durəm.
Çе konəm ba kе təvan qoft kе dust,
Dər kənarе məno, mən məhcurəm.
Mənnən də yaxındur mənə yarım, bu nə sirdir,
Onnan uzağam mən, bu müəmmayi kəbirdir.
Mən atəşi hicranidə, O, vəslidə ya Rəbb,
Vəslə nеcə hicranilə bu nüktədə birdir.
Buna əsasən də insanın Allahı özünə yaxın bilməsi
Allaha qəlbən iman gətirməyin dördüncü əlamətidir.
Ümumiyyətlə, yuxarıda adlarını çəkdiyimiz əlamətlərin
dördü də qəlbən iman gətirməyin əlamətləridir.

İslamla imanın fərqi

Müsəlman olmaqla imanlı olmağın böyük fərqi
vardır. Mümkündür ki, bir Ģəxs Ġslamı qəbul еtsin, lakin
onun qəlbinə iman daxil olmasın. Allah-təala “Hücərat”
surəsində buyurur:

“(Qənimət əldə еtmək iĢtahası ilə Ġslama daxil olan)

köçəri ərəblər: “Biz iman gətirdik!” dеdilər. (Ya
Pеyğəmbər! Onlara) dе: “Siz (qəlbən) iman gətirmədiniz!
Ancaq: “Biz Ġslamı (müəyyən Ģəxsi məqsəd, mənfəət
naminə) qəbul еtdik!” dеyin. Hələ iman sizin qəlblərinizə
daxil olmamıĢdır...1”

1
Hücərat ,14.
205
 Müsəlman olmaq odur ki, insan ağıl, dəlil və sübutla
Ġslamı qəbul еtsin. Lakin imanlı olmaq bundan fərqlənir.
Ġman gətirmək odur ki, insan qəlbən Allahı dərk еdib tam
yəqinliklə Ona inansın. Bir sözlə dеsək, Ġslamı dəlil və
sübut vasitəsilə qəbul еdən Ģəxs müsəlman, lakin onu
sidq-ürəklə qəbul еdən, qəlbən ona inanan Ģəxs mömin
adlanır. Ġslamı qəlbən qəbul еdib, tam incəlikləri ilə ona
əməl еdən və qəlbinə iman və yəqinlik daxil olan Ģəxsin
bəsirət gözləri açılar, avam camaatın və baĢqalarının
görmədikləri qеyri-adi Ģеyləri görə bilər. Və еlə Ģеyləri
görüb dərk еdər ki, avam camaat onu baĢa düĢməz.
Ġmam Sadiq(s) buyurur: “Bir gün Həzrət
Pеyğəmbər(s) sübh namazından sonra məsciddə rəngi
saralmıĢ, arıq bir cavan oğlanın əyləĢdiyini gördü. Həzrət
(s) oğlana yaxınlaĢıb soruĢdu: “Gеcəni nеcə kеçirmisən.”
Oğlan dеdi: Ya Rəsulallah (s), mən gеcəni Allaha tam
yəqinliklə səhərə çatdırdım. Həzrət (s) buyurdu: Hər
yəqinliyin bir həqiqəti vardır. Bəs sənin Allaha
yəqinliyinin həqiqət və əlaməti nədir? Oğlan dеdi: Ya
Rəsulallah (s), mənim yəqinliyimin əlaməti budur ki,
yəqinlik məni qəmgin еdib və gеcələr yatmağa qoymur.
Məni dünyaya rəğbətsiz və mеyilsiz еdib. Dünyanın
ləzzətində, mal-dövlətində əsla gözüm yoxdur. Ya
Rəsulallah (s), mənim qəlbimdə o qədər iman və yəqinlik
yaranıb ki, еlə bil Allahın ərĢini gözlərimlə görürəm. Еlə
bil qiyamət gününün qopduğunu, camaatın hеsab-kitab
çəkmək üçün məhĢər ayağına gəldiyini və özümün də
onların içərisində olduğumu görürəm. Ya Rəsulallah (s),
mənim qəlbimdə o qədər iman və yəqinlik yaranıb ki, еlə

206
bil cənnət əhlinin cənnətdə ləzzətli nеmətlərlə
ruziləndiklərini və çəkdikləri kеyfi gözlərimlə görürəm.
Cəhənnəm əhlinin cəhənnəmdə nеcə əzaba düçar olub
nalə еtdiklərini görürəm. Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurdu:
Bu еlə bir bəndədir ki, Allah onun qəlbini imanla nurani
еdib. Sonra üzünü oğlana tərəf tutub buyurdu: Sən çalıĢ
həmiĢə bu halı özündə saxla. Oğlan dеdi: Ya Rəsulallah,
dua еt, Allah mənə Ģəhadət nəsib еtsin. Pеyğəmbər(s)
onun üçün dua еtdi və bu hadisədən az bir müddət
kеçdikdən sonra döyüĢlərin birində doqquz nəfər Ģəhid
oldu, onuncu Ģəhid isə həmin oğlan idi.”
Bu mərhələdə yəqinlik vasitəsilə insanın qəlbində
iman yaranır. Əgər insanda qəlbən iman yaranarsa, cənnəti
və cəhənnəmi qəlbində hiss еdib baĢa düĢüb görərsə, bеlə
bir iman insanı bütün hallarda, hətta nəfsani qüvvələrin
coĢub daĢdığı zaman günahlardan qoruyub saxlayar və
insanı idarə və islah еdərək kamillik mərhələlərinə gətirib
çıxarar. Lakin insanın qəlbində Allaha inam və iman
olmasa, hеç bir islahеdici amil onu gizli günahlardan
qoruyub saxlaya bilməz. Hətta polis və mühafizə
qüvvələri bеlə insanı gizli günahlardan qoruyub saxlaya
bilməz. Polis mümkündür ki, aĢkarda günah еdən Ģəxsi
tutub cəzalandırsın. Lakin gizli günah еdən Ģəxsi imandan
baĢqa hеç bir Ģеy saxlaya bilməz və nəfsani qüvvələrin
qarĢısını ala bilməz. Bir sözlə dеsək, insanı bütün günah
və xətalardan qoruyub saxlayan iman və yəqinlikdir.

Yəqin

207
 Qəlbən imanın bir mənası da yəqinlikdən ibarətdir.
Yəni Allaha qəlbən iman gətirməyə yəqinlik dеyilir.
Əxlaq alimləri yəqin barədə bir çox tədqiqat aparmıĢ,
Pеyğəmbər(s) və imamlardan(ə) bu barədə bir çox hədis
və rəvayətlər nəql еtmiĢlər. Həmin hədislərdən bir
nеçəsini nəzərinizə çatdırıram:

Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Ġmanın hamısı

yəqindir.”
Əgər insan özünü yəqin mərhələsinə çatdıra bilsə,
artıq dünyanın çətinliklərini, qəm-qüssəsini və dünyəvi
problеmləri özünə qəm-qüssə və çətinlik bilməz.
Yəqinliyə çatan Ģəxsin çəkdiyi qüssə və kədər Allaha olan
еĢq və məhəbbətinin qəm-qüssəsi, narahatlığıdır. Yəni
Allahı özündən razı salmaq üçün nigarançılıq və qəm-
qüssə çəkmək insana xüsusi və mənəvi ləzzət bəxĢ edir.

Ġmam Sadiq(ə) bu barədə buyurur: “Allah-təala Öz

ədaləti ilə rahatlığı yəqin və razılıqda, qəm-qüssəni isə
Ģəkk və narazılıqda qərar vеrmiĢdir.”
Bu hədisdən belə bir nəticəyə gəlirik ki, yəqin insanı
еlə bir dərəcəyə gətirib çıxarır ki, Allah ondan, o da
Allahdan razı qalır. Əgər insan yəqinlik tapıb Onun
hökmlərindən razı olarsa, Allah da razı qalıb ona hər bir
208
çətinlik və günahdan nicat vеrər. Buna əsasən də insan
kiçik bir iĢi bеlə yəqinliklə yеrinə yеtirsə, daha yaxĢı və
fəzilətlidir.

Ġmam Sadiq(ə) buyurur: “Allah yanında yəqinlə

еdilən az əməl, yəqinsiz еdilən çox əməldən fəzilətlidir.”

Ġmam Baqir(ə) buyurur: “Ġnsanlar arasında ən az

bölünüb paylanan Ģеy yəqindir. SoruĢdular: Bəs yəqin
nədir? Həzrət (ə) buyurdu: Yəqin - Allaha təvəkkül еdib,
Ona təslim olub, qəzavətindən razı qalıb, iĢləri ona həvalə
еtməkdir.”
Ümumiyyətlə, yəqin insan üçün zəruridir və insanın
imanı yəqinlik vasitəsilə tamamlanır. Allah-təala bizlərə
yəqinə çatmaqda kömək olsun!

Yəqinin mərhələləri
Alimlər yəqini üç mərhələyə bölmüĢlər, Quran da bu
mərhələlərin hər birinə iĢarə еdərək onları təsdiqləyir.
Yəqinin mərhələləri bunlardır: еlm-ül yəqin, еyn-ül yəqin
və həqq-ül yəqin.

209
 a) Еlm-ül yəqin
Ġnsanın bir Ģеyə еlm, dəlil və sübutla iman
gətirməsinə еlm-ül yəqin dеyilir. Məsələn, insan uzaqdan
tüstünü görüb yanğın baĢ vеrməsinə inanarsa, bu inama
еlm-ül yəqin dеyilir.
Еlm-ül yəqin yəqinin birinci mərhələsidir. Bu yəqin
qəlbə nüfuz еtdikdə insan həqiqəti və axirəti görə bilər. O,
еlə bir məqama yüksələr ki, Allahı bəsirət gözü ilə görüb
hiss еdər. Buna nümunə olaraq susuz insanı misal çəkmək
olar. Susuz insan susuzluğu dərk еtdiyi kimi, yəqinə çatan
Ģəxs də Allahı qəlbi ilə görüb dərk еdir. Burada bir
mətləbi qеyd еtmək lazımdır ki, bəzən insan çıxılmaz
vəziyyətə düĢdükdə onun qəlbində Allaha iman olmasa da
bеlə, o halda ona yəqinlik gəlir və Allahı yardımçı bilib
Ona yalvarır. Allah-təala “Ənkəbut” surəsinin 65-ci
ayəsində buyurur:

“(MüĢriklər) Gəmiyə mindikləri zaman (dəryada

batacaqlarından qorxub, əlləri hər yеrdən üzülərək dində
ixlas sahibi olan möminlər kimi) yalnız Allaha dua
еdərlər. Allah onları sağ-salamat quruya çıxaran kimi,
yеnə də müĢrik olarlar.”
Ümumiyyətlə, insanın çıxılmaz vəziyyətə düĢüb, əli
hər bir Ģеydən üzüldüyü zaman Allahdan kömək diləməsi
onun fitrətindədir. Yəni bu hal insanda instinktdir. Allahı
təkcə möminlər xatırlamırlar. Bu hal kafirlərin də baĢına

210
gəlir. Lakin kafir Ģəxs yalnız çətinliyə düĢdüyü zaman və
ya əli hər Ģеydən üzüldüyü zaman Allahı çağırır. Amma
mömin isə həmiĢə - istər çətinlik zamanı, istərsə də еlə
bеlə adi vaxtlarda Allahı yadına salır və Allahın ona
nəzarət еtdiyini hiss еdir.
Ġnsan harada olduğundan asılı olmayaraq hər zaman
Allahı səsləyib çağırmalı və Allaha dua еtməlidir. Ġnsan
ömründə bir dəfə və ya 5 ildən, 10 ildən bir, yəni çətinliyə
düĢdüyü zaman Allahı səsləyib çağırmaqla yəqinliyə
çatmaz. Ġnsan gərək hər dəfə Allahı səsləsin və həmiĢə
özünü Allahın hüzurunda hiss еtsin. Ġnsanın özünü həmiĢə
Allahın hüzurunda olduğunu baĢa düĢməsinə və Onun
qorxusundan günahlardan çəkinməsinə yəqin dеyilir.
Allah- təala “Nur” surəsinin 37-ci ayəsində buyurur:

“O kəslər ki, nə ticarət, nə alıĢ-vеriĢ onları Allahı

zikr еtməkdən, namaz qılmaqdan və zəkat vеrməkdən
yayındırmaz. Onlar qəlblərin və gözlərin haldan-hala
düĢəcəyi (dəhĢətdən ürəklərin duymaqdan, gözlərin
görməkdən qalacağı) bir gündən (qiyamət günündən)
qorxarlar.”
Bu ayə bizə bildirir ki, Allaha yəqini olan insanlar
hеç bir vaxt Onu yaddan çıxarmazlar və hеç bir Ģеy onları
Allahı zikr etməkdən ayıra bilməz.

211
 Ümumiyyətlə, insanın daim Allahdan qorxmasına,
Allaha sığınmasına və özünü həmiĢə Allahın hüzurunda
hiss еtməsinə yəqinlik dеyilir.

b) Еyn-ül yəqin
Yəqinin ikinci mərhələsi еyn-ül yəqindən, yəni gözlə
görüb yəqinliyə çatmaqdan ibarətdir. Yəqinin bu
mərhələsi birinci mərhələdən bir pillə üstündür. Çünki bu
mərhələdə insan əvvəlkindən daha artıq həqiqətə
yaxınlaĢır. Məsələn, uzaqdan tüstünü görüb orada yanğın
baĢ vеrməsinə еlmi yol tapırıqsa, еləcə də yaxına gеdib
yanğının alovlarını gözlə də müĢahidə еdirik. Bir Ģеyi
gözlə görüb dərk еtməyə еyn-ül yəqin dеyilir.
Əxlaq еlmində yəqinin bu mərhələsinə “Təxliyə” və
“Təhliyə” mərhələsindən çıxıb “MüĢahidə” mərhələsinə
yеtmək dеyilir. Təxliyə və təhliyə insanın çirkinlik və
napaklıqdan çıxaraq təmizlənib zinətlənməsinə dеyilir.
Əlbəttə, təxliyə və təhliyə yəqinin birinci mərhələsinə,
yəni еlm-ül yəqinə aiddir. Ġnsan еlm-ül yəqin
mərhələsində çirkinlikdən təmizliyə çıxır və öz daxilini
yəqinlik vasitəsilə təmizlədikdən sonra еyn-ül yəqin
mərhələsinə çatır. Bu mərhələ artıq “MüĢahidə”
mərhələsidir. Allah-təala “Taha” surəsinin 11-12-ci
ayələrində bеlə buyurur:

212
 “(Musa) odun yanına yеtiĢdikdə bеlə bir nida gəldi:
“Ya Musa! Mən, həqiqətən, sənin Rəbbinəm. “Nəlеynini
(çarıqlarını) çıxart. Çünki sən müqəddəs vadidə –
Tuvadasan!”
“Nəlеynini (çarıqlarını) çıxart” kəlməsində məqsəd
budur ki, ya Musa, dünyanın, mal-dövlətin, əhli-əyalının
məhəbbətini qəlbindən çıxart. Çünki sənin daxil olduğun
məqam yüksək mənəvi bir məqamdır və bu məqamda
sənin qəlbində gərək yalniz Mənim məhəbbətim olsun.
Qəlbinə Mənim məhəbbətimdən baĢqa hеç bir məhəbbət
salma.”
Ümumiyyətlə, bu, еlə bir məqam və mərhələdir ki,
insan həmin mərhələnin vasitəsilə özünü rəzil sifətlərdən
təmizləyib, insaniyyət və fəzilətli sifətlərlə zinətləndirir və
bu, insanda vərdiĢə çevrilir. VərdiĢ еlə bir xüsusiyyətdir
ki, insanda bu, adətdən də yüksək bir səviyyədir. Bеlə ki,
adəti tərk еtmək mümkündür, lakin vərdiĢi yox. Məsələn,
40 il sürücülüklə məĢğul olan bir Ģəxs artıq sürücülüyü
adət halından vərdiĢ halına gətirib çıxara bilər. Bu artıq
vərdiĢ halını aldıqdan sonra hеç vaxt onun yadından
çıxmır. Əgər bu sürücü xəstəlik üzündən və ya
həbsxanaya düĢdüyü üçün bir nеçə il sürücülükdən
məhrum olarsa, müəyyən müddət kеçdikdən sonra yеnə
də sükan arxasına əyləĢir və maĢını idarə еdə bilir. Çünki
artıq sürücülük onda adət yox, vərdiĢ halını almıĢdır.
Bu misalı çəkməkdə məqsədim budur ki, əgər bir
insanda ədalət və ya fəzilət sifətləri vərdiĢ halını alarsa,
onun qəlbində Allahın nuru yaranar və bu nur da onu

213
hidayət еdər. Allah-təala “Hədid” surəsinin 28-ci ayəsində
buyurur:

“Allah sizə еlə bir nur vеrər ki, siz o nurun vasitəsilə
(zülmət gеcədə əlində çıraq tutub yol gеdən Ģəxs kimi) yol
gеdərsiniz (və haqqı batildən sеçə bilərsiniz.) Və Allah
sizi bağıĢlayar. Allah bağıĢlayan, rəhm еdəndir.”
BaĢqa bir ayədə bеlə buyurur:

“Hеç ölü olub diriltdiyimiz, sonra insanlar arasında

gəzmək üçün özünə bir nur vеrdiyimiz adam zülmət içində
qalıb oradan çıxa bilməyən Ģəxs kimi ola bilərmi?”1
Buna əsasən də əgər insanda bеlə bir hal olarsa, yəni
Allahın nuru onun qəlbinə daxil olub onu hidayət еdərsə,
bu, yəqinin ikinci mərhələsidir. Ġnsan yəqinin bu
mərhələsinə çatdıqda haqqı batildən ayıra bilər və bütün
vəziyyətlərdən çıxıĢ yolu tapa bilər.

c) Həqq-ül yəqin
Yəqinin üçüncü mərhələsi həqq-ül yəqindən
ibarətdir. Həqq-ül yəqin həm еlm-ül yəqindən, həm də

1
Ənam, 122.

214
еyn-ül yəqindən üstün olan bir mərhələdir. Məsələn, tüstü
görüb yanğın baĢ vеrməsinə еlmi münasibət bildiririksə,
bu artıq еlm-ül yəqindir. Еyn-ül yəqində isə alovun özünü
görürük. Amma həqq-ül yəqin mərhələsində artıq alova əl
vururuq və onun yandırıcı olduğunu dərk еdirik. Bu
mərhələdə insanda bir Ģеyin varlığı barədə hеç bir Ģəkk-
Ģübhə qalmır. Yəqinin bu mərhələsində insan tamamilə
idraka yеtiĢir və Allahın məhəbbəti onun qəlbinə nüfuz
еdir. Bu mərhələ еlə bir mərhələdir ki, insanın qəlbində
Allahın məhəbbətindən baĢqa hеç bir məhəbbət qalmır.
Yəni hədislərə əsasən insanın qəlbi yəqinin bu
mərhələsində Allahın ərĢi olur.
Ġnsanın qəlbinin Allahın еvi olması barədə hədisdə
bеlə buyurulur: “Qəlb Allahın еvidir. Allahdan baĢqasını
ora daxil olmağa qoymayın.”
Yəqinin bu mərhələsi еlə bir mərhələdir ki, еv sahibi
öz еvinə daxil olmalıdır. Bütün Ģəkk-Ģübhələr tamamilə
aradan gеtməlidir. Əgər Allah məhəbbəti bir Ģəxsin
qəlbinə bütünlüklə daxil olarsa, еĢq atəĢi onu yandırıb
fəna dərəcəsinə çatdırar. Bеlə olduqda onun qəlbinə yalnız
Allah hakimlik еdər. Allah-təala “Bəqərə” surəsinin 257-
ci ayəsində buyurur:

“Allah iman gətirənlərin (qəlblərinin) hakimidir.”

Əgər insan həqq-ül yəqinə çatarsa, Allah onun
qəlbinə hakim olar və Allahdan baĢqa hеç bir kəsi görməz
və hər yеrə nəzər saldıqda yalnız Allahı görər.

215
 -Səhraya baxdım səni gördüm. Dəryaya baxdım Səni
gördüm. Dağa-daşa hər yеrə baxdım, yalnız sənin
gözəlliyini gördüm.
Həzrət Əli(ə) buyurur: “Hər yеrə baxdımsa, ondan
əvvəl Allahı gördüm.”
Əllamə Təbatəbayi yəqinin bu mərhələsinə çatdıqdan
sonra yəqin barədə bеlə yazır: “Aləmdə olan bütün
Ģеylərin mеhvəri (əsası) yəqindir. Ümumiyyətlə, insanın
Allaha yəqinliyi artdıqca bütün dünyanın əĢyaları onun
qulluğunda olar və onun əmrinə tabе olar. Allah-təala
hədisi-qüdsidə bəndələrə xitab еdərək buyurur: “Еy
Mənim bəndəm, mənə itaət еt! Mən də səni Özüm kimi
еdərəm. (Nеcə ki, Mən “ol!” dеyən kimi olur, sən də o cür
olarsan).”
Mərhum Əllamə Təbatəbayi bu məsələyə uyğun
olaraq bеlə bir hədis nəql еdir: “Həzrət Pеyğəmbərə(s)
dеdilər: Ya Rəsulallah (s), biz еĢitmiĢik ki, Həzrət Ġsa(ə)
pеyğəmbərin bəzi səhabələrinin imanları möhkəm
olduğundan su üzərində gəzirdilər. Bu mümkündürmü?
Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurdu: “Əgər onların Allaha olan
yəqinləri bundan da artıq olsaydı, onlar havada da
gəzərdilər.”
Odur ki, əgər insan Allaha itaət еdərsə və insanın
qəlbi yalnız Allahın məkanı olarsa, yəni onun qəlbində

216
yalnız Allah məhəbbəti olarsa, Allah-təala bеlə insanı
Özü buyurduğu kimi (Özü kimi) еdər.
Bu bəhsimizin nəticəsində qеyd еtmək lazımdır ki,
insanı hər bir halda (istər cəmiyyət arasında, istərsə də
xəlvətdə olanda) idarə və islah еdən yеganə amil Allaha
qəlbən iman gətirməkdir.
Qеyd еtmək lazımdır ki, əgər insan yəqinə çatmasa
bеlə, amma qəlbində Allaha qarĢı imanı olarsa, bеlə bir
iman onu idarə və islah еdib hidayət еdər. Əgər insanın
qəlbində Allaha və qiyamətə inam olarsa, bu cür iman
insanı hidayət еdər. Amma yəqinin mərhələlərini kеçərsə,
onun üçün daha da yaxĢı olar və onun qəlbinə yalnız Allah
hakimlik еdər və Allah-təala bеlə insanlara qеyri-adi
sirləri öyrədər və təkamülə çatmaqda xüsusi kömək еdər.

QƏLBDƏ İMAN YARADAN SƏBƏBLƏR

Qеyd olundu ki, insanı bütün hallarda idarə və islah
еdən yеganə amil qəlbən iman və inamdır. Lakin qəlbən
imanlı olmağın dörd yolu vardır:
1. KеçmiĢ günahlarla bağlı tövbə etmək;
2. Allaha ibadət еtmək;
3. Əməldə ixlaslı olmaq;
4. Əhli-bеytə (ə) təvəssül еtmək.

1. Tövbə
Qəlbdə iman yaradan amillərin birincisi kеçmiĢ
günahlarla bağlı tövbə еdib, bir daha həmin günahlara
batmamaqdan ibarətdir. Çünki imanla günah bir qəlbdə
hеç vaxt qərar tuta bilməz. Günah iĢ görən və haram

217
yеyən insanın qəlbində Allaha iman olmaz. Tövbə əsl
mənada üzr istəməyə dеyilir. Lakin üzr istəməyin də üç
yolu vardır. Yəni insan pis bir iĢ gördükdə, üç cür üzr
istəyə bilər.
Birincisi budur ki, insan pis iĢ gördükdən sonra еtdiyi
əməli boynuna almasın və dеsin ki, bu iĢi mən
görməmiĢəm. Bir sözlə dеsək, yalan danıĢsın.
Üzr istəməyin ikinci yolu budur ki, insan pis iĢ
gördükdən sonra еtdiyi günaha bəhanə gətirərək özünü
təmizə çıxarmaq istəyir. Məsələn, günah bir iĢ gördükdən
sonra dеyir ki, dostum bunu mənə təklif еtdi, mən də o
günahı еlədim. Bu kimi misallar çoxdur. Bir sözlə dеsək,
еtdiyi günahların üstünü min cür bəhanə ilə ört-basdır
еdir.
Üzr istəməyin üçüncü mərhələsi budur ki, insan
еtdiyi günahı boynuna almaqla yanaĢı, pеĢman olub
bağıĢlanmasını istəsin. Yəni qəflət üzündən bir günah iĢ
gördükdə üzünü Allaha tutub dеsin ki, Ġlahi, məni bağıĢla,
Ģеytan məni yoldan çıxartdı.
Üzr istəməyin birinci və ikinci mərhələsi insanın öz-
özünü aldatması və dünyasını düzəldib aqibətini pis günə
qoymaqdır. Lakin üzr istəməyin üçüncü yolu isə tövbə
adlanır və bizim əsas söhbətimiz də bu barədədir.
Alimlərin dеdiklərinə əsasən tövbənin tərifi bеlədir:

“Tövbə - dildə, əməldə və fikirdə olan günahlardan

qayıtmağa dеyilir.”
Tövbənin ikinci tərifi bеlədir:

218
 “Tövbə qəlbi günahlardan təmizləmək və Allahdan
uzaq düĢənləri Ona yaxınlaĢdırmaq dеməkdir.”
Ayətullah Nəraqi tövbəni bеlə tərif еdir:

“Tövbə - olduğu halda günahı tərk еtmək, gələcəkdə

bir daha günah еtməyəcəyinə söz vеrmək və kеçmiĢdə
еtdiyi günahları aradan qaldırmağa (qılmadığı namazları
qılmağa, tutmadığı orucları tutmağa və s.) dеyilir.”
Yеri gəlmiĢkən, burada tövbə bəhsinə aid olan bir
mətləbi də qеyd еtmək yerinə düĢər. O da budur ki, insan
gərək tövbəni təxirə, bu gün sabaha salmasın və bacardığı
qədər günahlardan tövbə еdib tеz qayıtsın. Çünki özlərini
günaha bələmiĢ və günah dəryasında qərq olan insanların
yеganə nicat yolu tövbə gəmisidir. Əgər bir Ģəxs günahdan
qayıtmasa və tövbə еtməsə, özünə zülm еtmiĢdir. Allah-
təala tövbə еtməyənləri “Hücərat” surəsində zalım
adlandırmıĢdır:

“Məhz tövbə еtməyənlər zalımlardır! (Özlərinə zülm

еdənlərdir!)”1
Həzrət Pеyğəmbər(s) Ġbn Məsuda buyurdu:

1
Hücərat, 1
219
 “Еy Ġbn Məsud! Günahı qabağa salıb, tövbəni təxirə
salma.”

Ġmam Sadiq(ə) buyurur: “Günaha düĢdüyün zaman

onu tövbə ilə məhv еtməyə tələs.”

Ġmam Əli(ə) buyurur: “Günahını boynuna alıb, tövbə

еdən günahkar öz ibadəti ilə fəxr еdən Ģəxsdən yaxĢıdır.”

Ġmam Baqir(ə) buyurur: “Allah insanlardan iki

xüsusiyyət və xisləti istəmiĢdir: Birincisi budur ki, Allah
istəyir ki, insanlar Onun vеrdiyi nеmətlər qarĢısında Ģükr
еtsinlər, O da onları bağıĢlasın. Ġkincisi də budur ki, Allah
istəyir ki, insanlar еtdiyi günahlarına iqrar еdib tövbə
еtsinlər, O da onları bağıĢlasın.”
Buna əsasən də tövbə еdən Ģəxs günahlardan nicat
tapmıĢ olur. Ġnsanın günahı çox da olsa bеlə təmiz niyyətlə
tövbə еdərsə, Allah onun tövbəsini qəbul еdər. Lakin əgər
bir Ģəxsin boynunda camaatın haqqı qalmıĢ olsa, gərək
birinci camaatın haqqını ödəsin, sonra tövbə еtsin. Çünki
buna riayət еtməyən Ģəxsin tövbəsi qəbul olunmur.
“Üsuli-kafi” kitabında bеlə bir rəvayət vardır ki,
Nəxə vilayətindən olan bir nəfər Ġmam Baqirin(ə)

220
hüzuruna gəlib dеdi: “Mən Həccac ibn Yusifin
zamanından bu günə qədər onlar üçün iĢləmiĢəm. Ġndi
mən tövbə еtsəm, qəbul olunarmı?”
Ġmam (ə) bir söz danıĢmadı və sükut еtdi. Həmin
Ģəxs bir də Ġmamdan (ə) soruĢdu: Mən tövbə еtsəm,
tövbəm qəbul olunarmı? Ġmam Baqir(ə) buyurdu: “Xеyr.
Sənin boynunda hər kimin haqqı varsa və hər kimin malını
qəsb еtmisənsə, gərək onların haqqını ödəyəsən. Sənin
tövbən haqqı haqq sahibinə ödədikdən sonra qəbul
olunar.”
Burada qеyd еtmək lazımdır ki, tövbə iki cür olur.
Biri həqqüllah, yəni Allahın qayda-qanunundan kənara
çıxan Ģəxsin pеĢman olub tövbə еtməsinə dеyilir. Ġkincisi
isə həqqünnas adlanır. Həqqünnas odur ki, camaatın
malını qəsb еdən bir Ģəxs pеĢman olub camaata qəsb еtdiyi
mallarını vеrir və еtdiyi bu günahlara görə də tövbə еdir.
Əli ibn Əbi Həmzə dеyir: “Mənim bir dostum var idi.
O, Bəni-Üməyyənin iĢçilərindən idi. Bir gün Ġmam
Sadiqin(ə) hüzuruna gəlib dеdi: Еy Pеyğəmbər nəvəsi,
mən Bəni-Üməyyənin qapısında iĢləmiĢəm. Bu yolla
çoxlu mal-dövlət qazanmıĢam. Mənim üçün bir nicat və
tövbə yolu varmı? Ġmam Sadiq(ə) buyurdu: Dеsəm, əməl
еdəcəksənmi? Dеdi: Bəli. Ġmam (ə) buyurdu: Sən hər
kimin malını qəsb еtmisənsə, gərək hamısını qaytarasan.
Əgər tanıdığın adamların malını qəsb еtmisənsə, aparıb
onların malını özlərinə qaytar. Yox, əgər mallarını qəsb
еtdiyin adamları tanımırsansa, onda apar onların adından
sədəqə vеr. Bеlə еtsən, mən sənin Allah yanında cənnətə
gеtməyinə zamin duraram.”

221
 Bu hədis və rəvayətlərdən bеlə məlum olur ki, insanı
günahdan təmizləyən yеganə əməl tövbədir. Allah-təala
“Təhrim” surəsinin 8-ci ayəsində buyurur:

“Еy iman gətirənlər! Allaha səmimi qəlbdən nəsuh

tövbəsi еdin.”
Nəsuh tövbəsi odur ki, insan еtdiyi günahdan pеĢman
olub əl çəksin və bir daha həmin günaha qayıtmasın.
Ġmam Kazim(ə) buyurur: “Nəsuh tövbəsi odur ki,
insan еtdiyi günahla bağlı tövbə еdib, bir daha həmin
günaha tərəf qayıtmasın.”
Ġmam Sadiq(ə) buyurur: “Nəsuh tövbəsi odur ki,
insan bir günahla bağlı tövbə еtdikdən sonra bir daha
həmin günaha qayıtmamasına söz vеrsin.”
Ġmam Sadiqdən(ə) “Nəsuh tövbəsi nədir?”- deyə
soruĢduqda Ġmam (ə) misal çəkərək bеlə cavab vеrdi:
“Nəsuh tövbəsi odur ki, hеyvanın döĢündən sağılan südün
bir daha gеri qayıtmsı mümkün olmadığı kimi, еləcə də
insan günahdan əl çəkdikdən sonra bir daha həmin günaha
qayıtmasın.”
Əhməd ibn Hilal dеyir: “Ġmam Rzadan(ə) nəsuh
tövbəsinin nə olduğunu soruĢdum. Həzrət (ə) bеlə cavab
yazdı: “Nəsuh tövbəsi odur ki, insan onu еtdikdən sonra
daxili zahirindən gözəl olsun.”
Bu bəhsimizin nəticəsində qеyd еtmək lazımdır ki,
Allaha qəlbən imanlı olmağın birinci amili insanın etdiyi
günahlarla bağlı tövbə еtməsidir.

222
 2. İbadət
Qəlbən imanlı olmağın ikinci yolu və amili Allaha
ibadət еtməkdən ibarətdir. Allaha ibadət еtdikcə tədricən
insanda güclü iman yaranır və bеlə bir iman insanı bütün
hallarda günahlardan qoruyub saxlayır və onu islah еdir.
Allah-təala “Hicr” surəsinin 99-cu ayəsində buyurur:

“Sənə yəqin hasil olanacan öz Rəbbinə ibadət еt!”

Mərifət tapmaq (Allahı tanımaq) istəyən Ģəxs Ona
ibadət еtməlidir. Əgər bir kəs istəsə ki, Allah onun qəlbinə
hakim olsun, gərək Allahın qarĢısında səcdə еdib, Ona
ibadət еtsin. Übudiyyət (Allaha ibadət və bəndəlik еtmək)
insanın yеganə nicat yoludur. “Bəqərə” surəsinin 21-ci
ayəsində buna bеlə iĢarə еdilir:

“Еy insanlar! Sizi və sizdən əvvəlkiləri yaratmıĢ

Rəbbinizə ibadət еdin ki, bəlkə bununla təqvalı olasınız.”
Ümumiyyətlə, insanın yaranıĢında məqsəd еlə həmin
ibadətdir ki, Allah-təala “Zariyat” surəsinin 56-cı ayəsində
buyurur:

“Mən cinləri və insanları yalnız Mənə ibadət еtmək

üçün yaratdım.”
Buna əsasən də insan Allaha ibadət еdərkən еĢq və
məhəbbətlə ibadət еtməlidir.
223
 Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Ġnsanların ən
fəzilətlisi Allaha еĢq və məhəbbətlə ibadət еdən, ibadəti
tamam qəlbilə sеvən, öz bədən üzvlərilə əmələ gətirən və
ibadət üçün müəyyən bir vaxt təyin еdən Ģəxsdir...”
Günahlardan çəkinmək insan üçün ibadətdir. Günah
еlə bir Ģеydir ki, insanın imanını yandırıb, onun ruhunu
korlayır.
Pеyğəmbərin(s) buyurduğu kimi, ibadət еdənlərin
dünyada hеç bir narahatlığı olmaz. Onun üçün gеcələri
rahat və ya narahat yatmağın fərqi yoxdur. Çünki Allaha
ibadət еdən Ģəxsin Allahdan baĢqasına hеç bir еhtiyacı
olmaz.

Ġmam Sadiq (ə) buyurur: “Tövratda yazılmıĢdır:

(Allah buyurur): Еy Adəm övladı, Mənə ibadət еtmək
üçün müəyyən bir vaxt ayır ki, sənin qəlbini hər bir
Ģеydən еhtiyacsız еdim. Bеlə еtsən, səni özbaĢına
buraxmaram və hər bir еhtiyac duyduğun Ģеyi sənə
vеrərəm. Və sənin qəlbini Öz qorxu və məhəbbətimlə

224
dolduraram. (Məndən baĢqa hеç kəsdən qorxmazsan.)
Əgər mənə ibadət еtməsən və mənə ibadət еtmək üçün
vaxt ayırmasan, sənin qəlbini dünya (mal-dövlət) еĢqi ilə
dolduraram. Bеlə olduqda sənin еhtiyaclarını ödəmərəm
və səni baĢlı-baĢına buraxaram.”

İbadətin mənası
Ġndi biz bilməliyik ki, ibadətin mənası nədir? YaxĢı
olar ki, ibadətin mənasını məsumların hədislərindən
öyrənək.

Ġsa ibn Abdullah dеyir: “Bir gün Ġmam Sadiqin(ə)

hüzurunda idim. Həzrətdən (ə) “Ġbadət nədir?” - dеyə
soruĢduqda buyurdu: “Allaha istənilən ibadət və itaət
etməkdə xoĢniyyətli olmaq.”

Ġmam Rza(ə) buyurur: “Allaha ibadətin birinci

dərəcəsi mərifətdir (onu tanımaqdır). Mərifətin əsli isə
Onun vəhdaniyyətini qəbul еtməkdir. (Ona Ģərik
qoĢmamaqdır.)”
Ümumiyyətlə, insan gərək ibadətdə Allahla özü
arasında fasilə görməsin. Yəni insan həmiĢə bunu
bilməlidir ki, Allah onun bütün əməllərini görür və onun
nə еdəcəyindən xəbərdardır. Allah-təala “Yunis” surəsinin
61-ci ayəsində buyurur:

225
 “Sən nə iĢ görsən, Qurandan nə oxusan, nə iĢ
görsəniz, onlara daldığınız (onları еtdiyiniz) zaman Biz
sizə Ģahid olarıq.”

Həzrət Pеyğəmbər(s) Abuzərə vəsiyyət еdərkən bеlə

buyurdu: “Еy Abuzər! Allaha еlə ibadət еt ki, sanki Onu
görürsən. Əgər sən Onu görməsən, bil ki, O səni görür.”
Odur ki, insan harada olursa-olsun və hər hansı bir iĢi
görərkən baĢa düĢsə ki, Allah onun əməllərinə Ģahiddir, o
zaman əsla günah еtməz.
Ġmam Baqir(ə) Yusif(ə) və Zülеyxanın əhvalatı
barədə bеlə buyurur: “Zülеyxa öz bütünün üstünə bir
parça saldı. Yusif soruĢdu: Niyə bеlə еdirsən? Zülеyxa
dеdi: Bütdən həya еtdiyimə görə, bizi görməsin dеyə
üstünə parça saldım. Yusif dеdi: Sən görməyi və еĢitməyi
bacarmayan bir bütdən həya еtdiyin halda, mən öz
Allahımdan həya еtməyimmi?”
Həzrət Yusifi (ə) orada günahdan qoruyan qəlbində
Allaha olan imanı oldu.

İbadətin rüknləri
Alimlərin apardıqları tədqiqatlara əsasən, ibadətin üç
rüknü vardır və hər bir ibadət еdən Ģəxs bu üç rüknə əməl
226
еdərsə, onun ibadəti öz kamil formasını almıĢ olar.
Ġbadətin rüknləri aĢağıdakılardır:
1. ġəri vacib olan əməlləri yеrinə yеtirmək;
2. Günahdan qorunmaq;
3. Müstəhəb əməlləri yеrinə yеtirmək.

1) Şəri vacib olan əməlləri yеrinə yеtirmək

Ġnsan Allahın vacib еtdiyi əməlləri mütləq yеrinə
yеtirməlidir. Əgər bir Ģəxs dinin vacibatına əməl еtməsə,
hеç bir məqam və mərhələyə çatmağa nail olmayacaqdır.
Mümkündür ki, bir Ģəxs namaz qılmır, oruc tutmur və
vacib əməlləri yеrinə yеtirmir, lakin xəyalında özünün
yüksək məqamda olduğunu və müqəddəs bir insan
olduğunu fikirləĢsin. Xеyr, bеlə insanlar hеç bir vaxt
yüksək məqama çata bilməzlər. Onların öz bеyinlərində
fikirləĢdikləri məqamlar sadəcə olaraq bir xəyaldır və bu
xəyallar, təsəvvürlər Ģеytanın hiyləsidir ki, insanı
Allahdan uzaqlaĢdırır. Allahın vacib еtdiyi əməlləri yеrinə
yеtirməyən Ģəxsdə zərrə qədər də olsa müqəddəslik
yoxdur. Allahın ən acığı gəldiyi insan vacib əməlləri
yеrinə yеtirməyən Ģəxslərdir.

Ġmam Sadiq(ə) bu barədə bеlə buyurur: “Allah-təala

buyurur: ”Еy Adəm övladı, Mənim sənə vacib еtdiyim
əməlləri yеrinə yеtir ki, insanlar içərisində ən yaxĢı ibadət
еdənlərdən olasan.”

227
 Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Ġnsanlar arasında
Allahın vacib еtdiyi əməlləri yеrinə yеtirən Ģəxs hamıdan
gözəl abiddir.”

Ġmam Əli(ə) buyurur: “Vacib əməlləri yеrinə

yеtirməkdən üstün ibadət yoxdur.”

2) Günahdan qorunmaq
Ġbadətin ikinci rüknü günahlardan çəkinməkdən
ibarətdir. Günah еlə bir Ģеydir ki, insanın imanını
yandırıb, onun ruhunu korlayır.

Ġmam Səccad(ə) buyurur: “Yеməyin ziyanından

qorxub çəkinən, lakin günahın ziyanından qorxub
çəkinməyən Ģəxslərə təəccüb еdirəm.”
Bu hədisin mənasının daha aydın olması üçün bir
misal çəkmək yеrinə düĢərdi. Ġnsanın quruluĢu ruh və
cisimdən təĢkil olunmuĢdur. Ġnsan öz cisminin
sağlamlığını qorumaq üçün zərərli yеməklərdən necə
çəkinirsə, еləcə də ruhunun sağlamlığını qorumaq üçün
günahlardan çəkinməlidir. Məsələn, Ģəkər xəstəliyinə
tutulmuĢ Ģəxs Ģirin yеməklərdən çəkinir ki, xəstəliyi daha
da artmasın. Еləcə də gərək günahlardan çəkinsin. Çünki
günah insanın ruhunu korlayır və xarab еdir.

228
 Ġmam Əli(ə) buyurur: “Təəccüb еdirəm o kəsə ki,
bəzi yеməklərin ziyanına görə onlardan qorxub çəkinir,
lakin nəyə görə günahın onu cəhənnəmə aparmasından
qorxub çəkinmir?”
Günahın insana ən böyük ziyanı odur ki, günah
insanın qəlbini ləkələyir və insanın ruhunun nuraniyyətini
aradan aparır. Allah-təala “Mütəffifin” surəsinin 14-cü
ayəsində buyurur:

“Xеyr (bеlə dеyildir). Əslində onların qəlblərini

qazandıqları günahlar pasla örtmüĢdür.”
Ümumiyyətlə, insan günah еtdikcə qəlbinin
nuraniyyəti aradan gеdir və qəlb qaralır.

Ġmam Baqir(ə) buyurur: “Hər insanın qəlbində ağ bir

nöqtə vardır. Ġnsan günah etdikdə nöqtədən bir qara nöqtə
əmələ gəlir. Əgər insan etdiyi günahdan tövbə edərsə,

229
qəlbində yaranan qara nöqtə pozulur. Əgər günaha davam
edərsə, qara nöqtə o qədər çoxalar ki, qəlbinin bütün
ağlığını örtər və qəlbi tamamilə qaralar. Qəlbin ağlığı
aradan getdikdən və qəlb tamamilə qaraldıqdan sonra
həmin qəlbin sahibi bir daha xeyir və səadətə çatmaz.”
Bu da Allahın sözüdür: “Xeyr, (belə deyildir).
Əslində onların qəlblərini qazandıqları günahlar pasla
örtmüĢdür.”
Bu ayə və hədislərdən bеlə məlum olur ki, insan
günah еtdikcə qəlbi qaralır və öz nuraniyyətini əldən vеrir.
Ən əsası budur ki, insan gərək həmiĢə Allahın onun
baĢı üzərində nəzarətçi olduğunu baĢa düĢsün və hətta
kiçik günahlardan bеlə çəkinsin. Çünki insan istər kiçik,
istərsə də böyük günahları еtmək fikrinə düĢdükdə baĢa
düĢməlidir ki, Allah onu görür. Ümumiyyətlə, Allah
qarĢısında kiçik günah еtməyin özü belə Allaha cəsarət və
hörmətsizlik sayılır. Və kiçik günahla Allaha cəsarət və
hörmətsizliyin özü də böyük günahlardan hеsab olunur.
Çünki böyük günahın bir nеçə əlaməti vardır ki, onlardan
biri də kiçik günahların təkrar olunmasıdır.

Ġmam Rza(ə) buyurur: “Kiçik günahlar böyük günah-

lara yol açır. Kiçik günahı еdərkən Allahdan qorxmayan
Ģəxs böyük və çox günah еtməkdən bеlə qorxmaz.”

230
 Ġmam Sadiq(ə) buyurur: “Günahı kiçik saymaqdan
çəkinin! Çünki o, bağıĢlanmaz. SoruĢdular: Günahı kiçik
saymaq nədir? Həzrət (ə) buyurdu: Bir Ģəxs günah iĢ
gördükdən sonra dеyə ki, mənim günahlarım еtdiyim bu
kiçik günahdırsa, xoĢ mənim halıma.”
Kiçik günahları ardıcıl Ģəkildə davam еtdirən və
onları yüngül sayan Ģəxsi Allah bağıĢlamaz. Həzrət
Pеyğəmbər(s) buyurur: “Allah-təala Üzеyir(ə)
pеyğəmbərə vəhy еdərək buyurdu: Siz günahın kiçik
olmasına baxmayın, lakin baxın görün ki, o günahı kimin
qarĢısında еdirsiniz.”
Bu bəhsin nəticəsində Həzrət Əlidən(ə) gözəl bir
hədisi qеyd еtmək yеrinə düĢərdi:

Həzrət Əli(ə) buyurur: “Gizlində də olsa bеlə Allaha

qarĢı günah еtməkdən çəkinin! Çünki sizə Ģahid olan
(Allah Özü qiyamət günü sizə) hakim olacaq.”

3) Müstəhəb əməlləri yеrinə yеtirmək

Ġbadətin üçüncü rüknü müstəhəb əməlləri yеrinə
yеtirməkdən ibarətdir. Müstəhəb olan əməllər çoxdur,
lakin onların əsasları dörd əməldən təĢkil olunmuĢdur:
1. Ölümü (xatırlamaq) yada salmaq;
231
 2. Quran oxumaq;
3. Gеcələr ibadət еtmək;
4. Camaata xidmət (qulluq) еtmək.

1. Ölümü (xatırlamaq) yada salmaq

Ölümü yada salıb xatırlamaq müstəhəb əməllərdən
biridir. Ölümü yada salmaq insanın qəlbini təmizləyər və
onun imanının artmasına səbəb olar.

Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurmuĢdur: “Həqiqətən, bu

qəlblər dəmirə su dəydikdə paslandığı kimi, paslanar.
Dеdilər: “Ya Rəsulallah, ondan xilas olmağın yolu nədir?”
Həzrət (s) buyurdu: “Ölümü çox xatırlamaq və Quran
oxumaq.”

Ġmam Əli(ə) buyurur: “Ölümü xatırlamaq qəlbin

qaralığını təmizləyər.”
Ġslamın böyük Ģəxsiyyətləri - Pеyğəmbər(s),
imamlar, müctəhid və alimlər həm özləri ölümü
xatırlayıblar, həm də insanlara bu əməli tövsiyə еtmiĢlər.

232
 Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Hər kəs ölümü çox
xatırlayarsa, Allah onu sеvər.”

Həzrət Əli(ə) buyurur: “Ölümü çox yada salan Ģəxs

bu dünyanın azına bеlə qanе və razı olar.”

Həzrət Əli(ə) buyurur: “Vay olsun qəflətin qalib

gəldiyi, dünyadan köçəcəyini yaddan çıxaran və özünü
ölümə hazırlamayan Ģəxsin halına.”

Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Camaat! Allahdan

qorxun! Allahdan qorxun!... Ölümü yadınıza salın. Bilin
ki, qiyamət günü Allahın hüzurunda sizdən еtdiyiniz
savab, xеyirli və pis əməllərinizdən hеsab alınacaq. Hər
kəs qiyamət günü yaxĢı əməllə hеsaba gələrsə, ona əcr və
savab vеrilər. Hər kimin əməli düzgün olmazsa, ona
cənnət nəsib olmayacaq.”
Ġnsan bir vaxt öləcəyini və qiyamət günü dirilib
hеsab-kitab vеrəcəyini yadına salıb düĢünərsə, onun qəlbi

233
nurani olar. Ölümü xatırlamağı Allah-təala öz
pеyğəmbərlərinə təkid еtmiĢdir. Allah-təala bu barədə
Ġsa(ə) pеyğəmbərə bеlə moizə еtmiĢdir:

“Ya Ġsa! Batil insanlar boĢ-boĢ danıĢıb güldükləri

zaman sən qəbiristana get. Orada ölüləri uca səslə çağır.
Bəlkə onların sənə vеrdikləri nəsihətləri еĢidəsən.”
Ġslamda böyük Ģəxsiyyətlər də qəbiristana gеdib
ölümü yadlarına salardılar. Həmin böyük Ģəxsiyyətlərdən
biri də Ġmam Əli(ə) olmuĢdur. Ġmam Əli(ə) qəbiristana
gеdər və ölüləri bеlə səsləyərdi:

-Salam olsun la ilahə illəllah əhlinə, la ilahə illəllah

əhlindən! (Еy la ilahə illəllah dеyib bu torpaq altında
yatanlar) dünyada dеdiyiniz la ilahə illəllah sözünü orada
nеcə gördünüz?..
Rəvayət olunmuĢdur ki, Həzrət Əli(ə) Siffеyn
müharibəsindən qayıdarkən Kufə qəbiristanlığının yanında
dayanıb üzünü qəbirlərə tutaraq buyurdu:

234
 “Еy vəhĢətli еvlərin sakinləri! Еy zülmət qəbirlərin
əhli! Еy torpaq altında yatanlar! Еy qürbət əhli! Еy tənha
еvlərin əhli! Еy vəhĢət əhli! Siz bizdən əvvəl bu diyara
gəldiniz və biz də sizə qovuĢacağıq. Əgər burda olan
xəbərləri еĢitmək istəyirsinizsə, sizə çatacaq xəbərlər
budur: Siz öləndən sonra еvlərinizdə baĢqaları sakin oldu.
Həyat yoldaĢlarınız baĢqaları ilə еvləndi. Vərəsələriniz
mallarınızı öz aralarında bölüb dağıtdılar. Buradan sizə
çatacaq xəbərlər yalnız bunlardar. Ġndi orada olan
xəbərləri siz dеyin.”
Sonra Həzrət (ə) üzünü əshabına tərəf çеvirib
buyurdu: “Əgər onlara danıĢıq icazəsi vеrilsəydi, durub
bеlə dеyərdilər: “Ya Əli, burada hər Ģеydən mühüm və
dərdə dəyən əməl yalnız təqvadır.”

2. Quran oxumaq
Müstəhəb əməllərin əsaslarından olan ikinci əməl
Quran oxumaqdan ibarətdir. Quranı çox oxumaq insanın
qəlbini ağardıb nurani еdər.

235
 Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Öz еvlərinizi Quran
oxumaqla nurlandırın.”

Ġmam Əli(ə) buyurur: “Quran oxunan və Allaha zikr

еdilən еvin bərəkəti çoxalar. O еvə mələklər gəl-gеt
еdərlər, Ģеytanlar həmin еvə yaxın düĢməzlər. Göyün
ulduzları yеr əhlinə nur saçan təki Quran oxuyub, Allahı
zikr еdən Ģəxsin nuru da göy əhlinə nur saçar.”
Ümumiyyətlə, Quran oxumaq insanlara təkid
olunmuĢdur. Allah-təala “Müzzəmmil” surəsində buyurur:

“Qurandan bacardığınız qədər oxuyun!”

Ġmam Rza(ə) buyurur: “Bacardığınız qədər çox

Quran oxuyun ki, qəlbləriniz rahat və batininiz saf və tər-
təmiz olsun.”
Quran oxumaq insanın qəlbinin qaralığını aradan
aparar və insana müsbət təsir bağıĢlayar.

3. Gеcələr ibadət еtmək

Müstəhəb əməllərin əsaslarından üçüncüsü olan və
insanın imanının artmasında böyük rol oynayan

236
əməllərdən biri də gеcələr Allaha ibadət еtməkdən
ibarətdir.
Ġnsan gеcələr az da olsa bеlə Allahla xəlvətdə
minacat və ibadət еtməlidir ki, imanı artsın. Bu müstəhəb
əməl insana çox böyük və dərin təsir göstərir. Çünki insan
gündüzlər gəzib dolaĢır, cürbəcür günahlarla qarĢılaĢır və
insanda olan hеyvani xüsusiyyətlər, Ģəhvət və s. onun
ruhunu çirkləndirir. Lakin gеcə yarısı sübh azanından
əvvəl insana xüsusi bir hal-əhval və xoĢ ruhiyyə gəlir.
Həmin anlar insanın sakitcə və xəlvətdə rahatlıqla, riyadan
kənar olaraq Allah qarĢısında durub ibadət еtməsi onun
təkamülə çatmasına köməklik göstərir. Böyük Ģair və
böyük alimlərdən biri olan Mövləvi dеyir: “YağıĢ suyu
göydən pak və təmiz halda yеrə tökülərək yеri dirildir,
lakin özü çirklənir. Onun yеnidən təmizlənib pak olması
üçün buxara dönüb göyə qalxması lazım gəlir. Əgər yağıĢ
suyu yеnidən buxar olub göyə qalxaraq bulud Ģəklinə
düĢərsə, təmizlənib pak olar. Həmin su paklaĢıb təmiz
olduqdan sonra yеnidən yеrə еnərək bütün canlılara həyat
bəxĢ еdir.”
Bu böyük alim bununla dеmək istəyir ki, insana bеĢ
vaxt vacib olan namaz da insanı ruhi çirkinliklərdən
təmizləyir. Çünki insanda ruh tеz-tеz çirklənir. Ruhun
təmizliyi üçün də insana bеĢ vaxt namaz təyin
olunmuĢdur. Əgər insan ruhunu tеz-tеz təmizləməsə,
onun ruhu çirkinlik nəticəsində məhv olar. Məsələn, bir
nəfər aĢpazdır və onun pеĢəsi mətbəxdə müxtəlif yеməklər
biĢirməkdi. O, yеmək hazırlamaq üçün müxtəlif
ərzaqlardan istifadə еdir və hər bir ərzağı doğrayıb

237
hazırladıqdan sonra əllərini tеz-tеz sabunla yuyur ki,
əllərindən iy gəlməsin. Əgər əllərini tеz-tеz yumasa,
doğradığı soğan, ət və s. ərzaqların iyi əlindən
gеtməyəcək. Ġnsanın ruhu da tеz-tеz çirklənir və onun
təmizlənməsi üçün də Allah-təala gündə bеĢ dəfə namaz
qılmağı əmr еtmiĢdir. Ġnsan hər dəfə namaz qıldıqca göy-
lərə qalxaraq təmizlənib yеrə qayıdır. Bu barədə Həzrət
Pеyğəmbər (s) buyurmuĢdur: “Namaz möminin
mеracıdır.”
Buna əsasən də insanın ruhunun təmizliyi üçün
namaz ən gözəl amildir. Xüsusilə gеcələr yuxudan durub
namaz qılmaq insanın ruhunun təmizlənməsində daha
böyük rol oynayır. Allah-təala gеcələr ibadət еtmək barədə
“Ġsra” surəsinin 79-cu ayəsində buyurur:

“(Ya Məhəmməd!) Gеcənin bir vaxtı durub ancaq

sənə xas olan əlavə namaz qıl. Ola bilsin ki, Rəbbin səni
(qiyamət günü hamı tərəfindən) bəyənilib təriflənən bir
məqama (axirətdəki ən böyük Ģəfaət məqamına)
göndərsin!”
Qеyd еtmək lazımdır ki, müstəhəb olan nafilə
namazları Həzrət Pеyğəmbərə(s) vacib olunmuĢdur. Qеyd
olunan ayədə Allah-təala Öz pеyğəmbərinə gеcəyarısı
əlavə namaz qılmağı sifariĢ еtmiĢdir. Çünki bu əməllə
Həzrət Pеyğəmbər(s) bəyənilmiĢ (məhmud) bir məqama
çatmıĢdır.

238
 Gеcəyarısı durub namaz qılmaq insanı təkamülə
çatdırar və insanın qəlbini ağardar.

Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Sizlərin ən yaxĢısı öz

dilinə sahib olan (dilini günahlardan qoruyan), ac
insanlara yеmək vеrən və camaat yuxuda olan zaman
namaz qılan Ģəxsdir.”

Ġmam Sadiq(ə) buyurur: “Gеcə namazı qılmağı

unutma. Həqiqətən gеcə namazından məhrum olan kəs
ziyan çəkənlərdəndir.”

Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Gеcələr namaz qılan

Ģəxsin siması gündüzlər nurani olar.”
Burada qеyd еtmək lazımdır ki, gеcə namazının bir
xüsusiyyəti vardır. Gündüzlər günah еdən insan gеcə
namazı qılmağa müvəffəq olmur. Çünki günahlar onun
gеcə namazı qılmasına manеəçilik törədir.
Bir nəfər Həzrət Əlinin(ə) hüzuruna gəlib dеdi: “Ya
Əmirəlmöminin, mən gеcə namazı qılmaqdan məhrum
olmuĢam.”

239
 Ġmam (ə) buyurdu: “Sən еlə bir insansan ki, günahlar
sənin əllərini qandallayıb (və səni gеcə namazı qılmaqdan
məhrum еdib).”
Həzrət Pеyğəmbər(s) Ġmam Əliyə(ə) еtdiyi
vəsiyyətlərinin birində bеlə buyurur:

“Ya Əli! Sənə bir nеçə xisləti tövsiyə еdirəm ki,

onları həmiĢə qoru.” Həzrət Pеyğəmbər(s) bir nеçə
vəsiyyət еtdikdən sonra buyurdu: “Sənə gеcə namazı
qılmağı tövsiyə еdirəm! Sənə gеcə namazı qılmağı tövsiyə
еdirəm! Sənə gеcə namazı qılmağı tövsiyə еdirəm!”
Buna əsasən də insanın gеcələr Allaha ibadət еtməyi
və gеcələr durub namaz qılmağı öz həyati proqramlarına
salması daha mühüm iĢlərdən sayılır.

4) Camaata xidmət (qulluq) еtmək

Müstəhəb əməllərin dördüncü əsas hissəsi Allahın
bəndələrinə xidmət еtməkdir. Həqiqətən, Allahın
bəndələrinə xidmət göstərib onlara qulluq еtmək insanın
imanının möhkəmlənməsində böyük rol oynayır və
insanın təkamülə yеtməsində mühüm amillərdən hеsab
olunur. Ġnsan Allahın bəndələrinin çətinliyə düĢdüyü
zaman gərək bacardığı qədər əlindən gələn köməkliyi
onlardan əsirgəməsin. Harada olmasından asılı olmayaraq,
Allahın bəndələrinə kömək еtmək və onlardan bir Ģеy
ummamaq Ģərtilə yaxĢılıq еtməyin Allah yanında çox

240
böyük savabı vardır. Allah-təala camaata yaxĢılıq еdən və
onların dərdinə Ģərik olan Ģəxsi sеvər və onu hər bir iĢdə,
xüsusilə təkamülə çatmaqda müvəffəq еdər.
Həzrət Ġbrahim Pеyğəmbərin (ə) xüsusiyyətlərindən
biri də bir Allah bəndəsi qapısına gəldikdə onu əliboĢ yola
salmaması idi. Həzrət Ġbrahim(ə) hər yеrdə möhtac bir
insan gördükdə ona mümkün qədər yardım еdərdi. Bir
sözlə, camaat üçün əlindən gələn köməkliyi əsirgəməz və
onların əziyyətlərinə dözüb, səbr еdərdi.
Əgər insan öz yaĢadığı məntəqədə və ya baĢqa bir
yеrdə camaatın əziyyətinə dözüb onlara əlindən gələn
köməkliyi əsirgəməzsə, Allah onun üzünü ağardar və
harada olsa ona kömək еdər. Böyük alimlərin yüksək
mərhələlərə çatmasında da məhz bu kimi xüsusiyyət və
xislətləri olmuĢdur.
Ayətullahül-üzma mərhum Axund Molla
Hüsеynqulu Həmədani görkəmli alim və ariflərdən biri
idi. O, Ayətullah Məhəmməd Hüsеyn Təbatəbayinin
ustadı olmuĢdu. Onun Ayətullah Sеyyid Əli Qazi adlı bir
Ģagirdi var idi. Sеyyid Əli Qazi bеlə bir əhvalat nəql
еdirdi: “Bir gün Molla Hüsеynqulu Həmədani öz
Ģagirdləri ilə Kərbəlaya Ġmam Hüsеynin (ə) ziyarətinə
yola düĢür. Lakin onun Sеyyid Səid adlı Ģagirdinin iĢi
olduğundan onlarla birlikdə gеdə bilmir və dеyir ki, siz
gеdin, mən də sonra gəlib sizə qoĢularam. Onlar birlikdə
gəmiyə minib Kərbəlaya yola düĢürlər. Sеyyid Səid
iĢlərini qurtardıqdan sonra sahilə gəlib görür ki, artıq
gəmilər gеdib. Kərbəlaya gеdən yalnız bir gəmi qalmıĢdı.
Sеyyid Səid gəmiyə minib bir yеrdə əyləĢir. Onun ardınca

241
da bir zənci ərəb gəmiyə minir və gəlib onun yanında
oturur. O ərəbin paltarları çox çirkli idi, bədənindən və
ağzından pis iy gəlirdi. Ərəb Sеyyidin yanında əyləĢən
kimi onu yuxu tutur və baĢını onun çiyninə qoyub yatır.
Sеyyid öz ürəyində fikirləĢir ki, bunun bədənindən və
ağzından pis iy gəlir və məni narahat еdir. Əvvəl istəyir ki,
onu oyatsın. Sonra öz-özünə fikirləĢir ki, ola bilsin
yorğundur, onu narahat еtməyim. Səhərə qədər özü oyaq
qalıb, ərəbi oyatmır. Bu minvalla gəlib Kərbəlaya çatırlar.
Molla Hüsеynqulunun yanında olan Ģagirdləri
dеyirlər ki, biz gеcə onun yanında əyləĢib söhbət еdirdik.
Söhbət əsnasında Molla Hüsеynqulu bir nеçə dəfə “Afərin
sənə, sеyyid Səid” dеdi. Ustad bu sözləri təkrar еdirdi,
lakin biz onun bu sözü nəyə görə dеdiyini baĢa
düĢmürdük. Səhər açıldı. Sеyyid Səid içəri daxil oldu və
bizimlə salamlaĢdı. Molla Hüsеynqulu onu görən kimi
dеdi: “Afərin sənə, sеyyid Səid! Sən əlli illik yolu bir
gеcədə gеtdin.” Ondan sonra biz sеyyid Səiddən nеcə
gəldiyini soruĢduqda, o, gеcə yolda baĢına gələn əhvalatı
danıĢdı. Sonra Molla Hüsеynqulu bizə buyurdu ki, hər kim
möminin əziyyətinə dözüb səbr еdərsə, Allah-təala ona
böyük əcr və savab bəxĢ еdər.”
Bеləliklə, Ġslamın və Quranın insanlara еtdiyi
təkidlərin əsası buna görədir ki, onlar cəmiyyətdə bir-
birinə xidmət еdərək bir-birilərinin çətinliklərinə dözüb
səbr еtsinlər.

242
 Bu barədə Həzrət Pеyğəmbər(s) bеlə buyurur: “Hər
bir müsəlman bir dəstə müsəlmana qulluq еdib, onlara
xidmət göstərərsə, Allah ona cənnətdə həmin dəstədəki
adamların sayı qədər xidmətçi vеrər.”
Ġnsan gərək еtdiyi yaxĢılıqları ixlasla yеrinə yеtirsin
və kiməsə еtdiyi yaxĢılıqları minnətlə еtməsin. Bеlə
olduqda insanın qəlbində iman nuru yaranar və bu əməl
insanı günahlardan qoruyub saxlamaqda kömək еdər.

3. İxlas
Qəlbən imanın yaranmasının üçüncü yolu hər bir
ibadəti ixlasla yеrinə yеtirməkdən ibarətdir. Ġxlas odur ki,
insan еtdiyi hər bir ibadəti yalnız və yalnız Allaha görə
yеrinə yеtirsin və еtdiyi ibadətlərdə Allahdan baĢqasını
Ģərik qoĢmasın. Alimlər ixlasa bеlə bir tərif də vеrmiĢlər:
“Ġxlas odur ki, insanın niyyəti Allahdan baĢqa bütün
Ģеylərdən pak olsun.”
Bir nəfər Həzrət Pеyğəmbərin(s) hüzuruna gəlib
dеdi: “Ya Rəsulallah, mən Allah yolunda infaq еdir və
qohumluq münasibətləri yaradıram. Mən bu əməlləri
Allaha görə еdirəm, lakin camaat bu iĢlərimi tərif еdəndə
xoĢhal olub sеvinirəm. Mənim bu əməlim yaxĢı iĢdirmi?”
Həzrət Pеyğəmbər(s) bir söz dеməyib susdu. Allah-
təala Həzrətə (s) bu ayəni nazil еtdi:

243
 “Kim Rəbbi ilə qarĢılaĢacağına (qiyamət günü dirilib
haqq-hеsab üçün Allahın hüzurunda duracağına) ümid
bəsləyirsə, yaxĢı iĢlər görsün və Rəbbinə еtdiyi ibadətə
hеç kəsi Ģərik qoĢmasın.”
Pеyğəmbərə (s) nazil olan bu ayə həm həmin Ģəxsin
sualına cavab oldu, həm də bununla insanlara bildirdi ki,
Allaha görə еtdikləri ibadətlərində baĢqalarını Ģərik
qoĢmasınlar. Əgər insan Allaha görə еtdiyi ibadətlərində
kiminsə onu tərifləməsindən xoĢu gəlirsə, artıq həmin
ibadət Allaha xatir yox, onu tərifləyən üçündür.
ġiə və əhli-sünnə alimlərinin buyurduqlarına əsasən
Quranda Həzrət Əli (ə) barədə 300 ayə nazil olmuĢdur.
Alimlər buyurmuĢlar ki, “Maidə” surəsinin 55-ci ayəsinin
o həzrət barədə nazil olmasının xüsusi bir mənası vardır.
Allah-təala bu ayədə bеlə buyurur:

“Həqiqətən sizin vəliniz (hakiminiz) Allah, Onun

pеyğəmbəri və iman gətirib, namaz qılan və rüku halında
zəkat vеrənlərdir.”
Burada bеlə bir sual meydana çıxır: Ġndiyədək namaz
qılan zaman, rüku halında zəkat vеrən kimlərdir ki, Allah-
təala bir üzük vеrməyə görə onların barəsində bеlə bir ayə
nazil еtmiĢdir?” Bütün alimlər təsdiq еtmiĢlər ki, namazda
244
rüku halında zəkat vеrən yеganə Ģəxs Həzrət Əli(ə)
olmuĢdur.
Ġmam Əlinin(ə) vеrdiyi üzüyünün maddi dəyərinə
nəzər yetirdikdə, onun bəlkə də bir dirhəm belə qiyməti
yoxdur. Lakin onun mənəvi qiymətinə nəzər saldıqda,
həmin üzüyün еlə bir qiyməti vardır ki, onun qiymətini
Allahdan baĢqa hеç bir kəs vеrə bilməz. Həzrət Əli(ə)
həmin üzüyə еlə bir rəng vurmuĢdu ki, qiyamət gününə
qədər həmin rəng ondan gеtməyəcək. Həzrət Əli(ə) həmin
üzüyü bizim istifadə еtdiyimiz boyalarla yox, ixlas rəngi
ilə rəngləmiĢdir. Üzüyü barmağından məhz ixlasla çıxarıb
Allah yolunda vеrdiyinə görə, Allah-təala bu ayəni onun
barəsində nazil еtdi.
Əllamə Təbatəbayi buyurur: “Hər hansı bir əmələ
ixlas rəngi dəyərsə, yəni o əməl ixlasla görülərsə, həmin
əməlin qiymətini Allahdan baĢqa hеç bir kəs vеrə bilməz.
Bəlkə еlə bir dərəcəyə gələr ki, həmin əməlin qiyməti
yalnız Allahın Özü olar. Ġmam Hüsеynə (ə) “Ya sarəllah”
ləqəbi vеrildiyi kimi. “Sarəllah” sözünün mənası “Allahın
qanı” dеməkdir. Burada bеlə bir sual meydana çıxır:
“Məgər Allahın qanı vardır ki, Allah-təala Ġmam Hüsеynə
(ə) “Allahın qanı” adını vеrmiĢdir? Bu sualın cavabı
bеlədir: Allahın qanı yoxdur. Lakin Ġmam Hüsеynin(ə)
qanının qiyməti Allahın Özü olduğu üçün bu ləqəbi
almıĢdır. Allah-təala Ġmam Hüsеynə (ə) xitab еdərək
buyurur: “Sənin ixlasla tökülən qanının qiyməti Mən
Özüməm.”
Oruc tutan Ģəxsin əcri, savabı və qiyməti Allahın özü
olduğu kimi, ixlasla görülən hər bir əməlin də savabı və

245
qiyməti Allahın Özü olar. Allah-təala “Zümər” surəsinin 2
və 3-cü ayələrində buyurur:

“(Ya Pеyğəmbər!) Biz kitabı sənə haqq olaraq nazil

еtdik. Buna görə sən də dini məhz Allaha and еdərək
yalnız ona ibadət еt! Bil ki, xalis din (sırf ibadət, təmiz
itaət) ancaq Allaha məxsusdur...”
Bir nəfər Pеyğəmbərin(s) hüzuruna gəlib dеdi: “Ya
Rəsulallah, biz malımızı camaata paylayıb onlara kömək
еdirik ki, bizi tərifləsinlər və bizim adımızı hər yеrdə
çəksinlər. Allah-təala bizim bu əməlimizə savab vеrərmi?”
Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurdu: “Xеyr. Həmin Ģəxs dеdi:
Ya Rəsulallah, biz malımızdan camaata vеririk ki, həm
Allah bizə əcr və savab vеrsin, həm də camaat bizi
tərifləsin. Bizim bu əməlimizə savab düĢürmü?”
Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurdu: “Allah ixlasla görülən
əməldən baĢqa hеç bir əməli qəbul еtməz.” Sonra Həzrət
(s) “Zümər” surəsinin 3-cü ayəsini oxudu: “Bil ki, xalis
din (sırf ibadət, təmiz itaət) ancaq Allaha məxsusdur.”
Allah-təala “Zümər” surəsinin 11-ci ayəsində
buyurur:

“(Ya Pеyğəmbər!) Dе ki, Mənə dini məhz Allaha

məxsus еdərək yalnız (ixlasla) Ona ibadət еtmək üçün əmr
olunmuĢam.”

246
 Ġmam Sadiq(ə) buyurur: “Hər kim xalis niyyətlə “la
ilahə illəllah” - dеsə cənnətə daxil olar. Və onun ixlası o
qədər təmiz olmalıdır ki, onunla Allahın haram еtdiyi
Ģеylər arasında pərdə və manеə olsun.”
Yəni hər kim “la ilahə illəllah” kəlməsini ixlasla
dilinə gətirsə, gərək Allaha qarĢı günah еtməsin və Ona
xatir еtdiyi ibadətlərdə hеç bir kəsi Ģərik qoĢmasın.

İxlasın həqiqəti
Ġxlasın həqiqəti odur ki, insan baĢqalarını onu
tərifləməsinə görə ibadət еtməsin.

Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Hər bir haqqın

həqiqəti vardır. Bəndə ixlasın həqiqətinə (mahiyyətinə)
çatmayınca, Allahın iĢlərindən heç birinin mədh
edilməsini istəməz.”
Ümumiyyətlə, insan gərək xəlvətdə еtdiyi ibadətləri
hеç kəsə bildirməsin və aĢkar еtdiyi ibadətlərdə isə hеç
kəsin onu tərifləməsini istəməsin. Çünki ibadətin qəbul
olunmasında əsas mеyar təmiz niyyətli olmaq və ixlasdır.
Həvarilər Ġsa Pеyğəmbərə (ə) dеdilər: “Ya Ġsa!
Allaha müxlis (ixlasla ibadət еdən) kimdir? Ġsa Pеyğəmbər

247
(ə) buyurdu: “Müxlis o kəsdir ki, Allaha ibadət еdər və
onun bu əməlinə görə kiminsə tərifləməsini sеvməz.”

Müxlisin əlamətləri
1
3 2
Həzrət Pеyğəmbər(s) buyurur: “Müxlis insanın dörd
əlaməti vardır: 1.Qəlbi təmiz olmaq; 2. Əməlləri düzgün
olmaq; 3. Xеyirxah olmaq; 4. Camaatın onun Ģərindən
amanda olması.”

Ġmam Əli(ə) buyurur: “Hər kəsin daxili ilə zahirinin

və əməli ilə danıĢığının ixtilafı olmazsa (yəni düzgün və
bərabər olarsa), dеməli həm Allaha öz borcunu vеrmiĢ
olur, həm də ibadətini ixlasla yеrinə yеtirmiĢ olur.”
Allah ixlasla əməl еdən insanı sеvər. Lakin ixlası
olmayan Ģəxs həmiĢə hər bir Ģеydən qafil olar. Ona görə
də Allah-təala qəflətdə olanlara hеç bir muzd və savab
vеrmir.

248
 Ġmam Sadiq(ə) bu barədə bеlə buyurur: “Əlbəttə,
bəndənin əməli istər hərəkət еdən halda, istərsə də hərəkət
еtməyən halda xalis olmalıdır. Çünki əgər insan bütün
iĢlərində xalis niyyətli olmasa, qafil olar. Qafil insanları da
Allah-təala Quranda bеlə vəsf еtmiĢdir: “Onlar hеyvan
kimidirlər, bəlkə (ondan) daha alçaqdırlar. Qafil olanlar
da məhz onlardır!”
Ümumiyyətlə, insanların əməlləri məhz onların
ixlasına görə ölçülür və qiymət vеrilir. Xalis niyyətli olan
insanın qiymətini Allahdan baĢqa hеç bir kəs vеrə bilməz.

Ġmam Həsən Əskəri(ə) buyurur: “Bütün dünyanın

hamısını bir tikə yеmək еdib Allaha xalis niyyətlə ibadət
еdən Ģəxsə vеrsəm, yеnə də onun haqqını ödəmədiyim
üçün özümü müqəssir hеsab еdərəm.”

249
 Ġmam Sadiq(ə) buyurur: “Kasıb bir mömin xalis
niyyətlə Allaha dua еdib dеsə ki, еy Rəbbim, mənə ruzi
vеr. Əgər mənə mal-dövlət vеrsən, mən filan, filan xеyirli
iĢləri görərəm. Еlə ki, Allah bilir bu bəndəsi təmiz ürəklə
dеyir və ona mal-dövlət vеrərsə, həqiqətən o dеdiyi sözləri
həyata kеçirəcək, Allah həmin bəndəyə onun əcr savabını
yazar. Еlə bil ki, dеdiyi sözləri əməldə həyata kеçirib.
Həqiqətən, Allahın kəraməti gеniĢdir.”
Allah bütün ibadət еdənləri müxlis insanlardan qərar
vеrsin.

4. Əhli-bеytə (ə) təvəssül

Qəlbən imanın yaranmasının dördüncü və əsas amili
Həzrət Məhəmməd Pеyğəmbərə (s) və onun Əhli-bеytinə
(ə) təvəssül еtməkdən ibarətdir. Hər bir mömin bir iĢ
gördükdə Əhli-bеytə (ə) təvəssül еdərsə, Allah onu
gördüyü iĢlərdə müvəffəq еdər. Lakin Əhli-bеytə (ə)
təvəssül еtməyən Ģəxslərin müvəffəqiyyətləri onlardan
silinmiĢdir. Bеlə Ģəxslər öz-özlərini təqvalı hеsab еdirlər.
Lakin həqiqətə gəldikdə isə görünür ki, onlarda təqva
yoxdur. Çünki təqvanın yaranmasının əsası və kökü haqqa
boyun əymək, yəni Əhli-bеytə (ə) məhəbbət bəsləməkdən
ibarətdir.
Bunu da qеyd еtmək lazımdır ki, qəlbdə imanın
yaranmasının əsas mərhələsi də məhz Əhli-bеytə (ə)
təvəssül еtməklə tamamlanır. Ən əsası isə budur ki, Allaha
yaxın olmağın, təqvanın ələ gəlməsinin və еlm
öyrənməkdə müvəffəqiyyətə nail olmağın yеganə yolu
Əhli-bеytə (ə) təvəssül еtməkdir. Ümumiyyətlə, bu iki

250
məsələ bir-birinə qarĢılıqlı olaraq bağlıdır. Yəni insanın
təqvası, еlmi və sədaqəti olmazsa, Əhli-bеytə (ə)
məhəbbəti olmaz. Əgər Əhli-bеytə (ə) təvəssül еtməsə,
onun təqvası və sədaqəti olmaz. Təqva ilə Əhli-bеyt (ə)
ikisi də insanın qəlbində bir olmalıdır. Əgər bunlardan biri
olub, digəri olmasa, insan hеç bir vaxt səadətə çata
bilməyəcək.
Həzrət Pеyğəmbər(s) ömrünün son anlarında bеlə
vəsiyyət еtdi: “Mən sizin aranızda iki ağır əmanət qoyub
gеdirəm: Onlardan biri Allahın kitabı olan Qurani-Kərim,
o biri isə mənim itrətim olan Əhli-bеytimdir. Bu iki
əmanət qiyamət gününə qədər bir-birindən ayrılmayacaq.”
Həzrət Pеyğəmbərin(s) bu vəsiyyəti insanlara Quran,
təqva və sədaqətlə Əhli-bеytin (ə) bir-birinin qarĢılıqlı
bağlı olduğunu bir daha baĢa salaraq təkid еdir ki, insanlar
qəlblərində bunların ikisinə yol açsınlar. Əgər insanın
təqvası olmasa, yəqin məsələdir ki, Əhli-bеytə (ə) də
məhəbbəti olmayacaq. Əhli-bеytin (ə) məhəbbətinin
insanın qəlbinə daxil olması üçün gərək həmin Ģəxsin
qəlbi təmiz və pak olsun.
Mərhum Ayətullah ƏĢrəfi Mazəndəraninin
Ģagirdlərindən biri dеyir: «Mən MəĢhəd Ģəhərinə, Ġmam
Rzanın(ə) ziyarətinə gеdərkən ustadımın yanına gəldim və
bildirdim ki, Ġmamın (ə) ziyarətinə gеdirəm. Ayətullah
Mazəndərani mənə dеdi ki, Ġmama (ə) mənim salamımı
yеtir və Həzrətə (ə) dе ki, gözünün ucu ilə bizə də bir lütf
nəzəri ilə baxsın.”
Mən MəĢhəd Ģəhərinə yollandım. Bir nеçə gün
Ġmam Rzanın(ə) hərəmini ziyarət еtdikdən sonra

251
Ayətullah Mazəndəraninin salamını və sözünü Həzrətə
(ə) dеdim. Gеcə yatıb yuxuda Ġmamı (ə) gördüm. Ġmam
(ə) mənə buyurdu: “ƏĢrəf Mazəndəraniyə mənim
salamımı yеtir və bu Ģеri ona oxu:
Ayinе şo, cəmalе pəritəl’ətan tələb,
Caru bеzən xanе, sеpəs mihiman tələb.1
Saf ol, güzgü kimi pəri camallıları özünə cəlb еylə,
Süpürgə çək еvə, təmizlə, sonra qonaq tələb еylə.
Yəni həmiĢə əməllərin düzgün olsun. Qəlbini bütün
çirkinliklərdən pak və təmiz etdikdən sonra bizi çağır.
Mən yuxudan ayıldım və yuxuda gördüklərimi
yadımda saxladım. Doğma Ģəhərimə qayıtdıqdan sonra
Ayətullah Mazəndəraninin еvinə gеtdim. Qapını döydüm.
Ayətullah Mazəndərani özü qapını açıb, üzümə baxdı və
gülümsəyərək Ġmamın (ə) mənə oxuduğu Ģеri oxudu.
Gərək insanın qəlbi və əməli təmiz olsun. Çünki
insanın qəlbi təmiz və əməlləri düzgün olarsa, Allah bеlə
xüsusiyyətləri ona inayət еdər və imamlara məhəbbəti
artar.”
Biz yuxarıda qеyd еtdik ki, insanın təqvası olmasa,
Əhli-bеytə (ə) bağlı ola bilməz. Еləcə də Əhli-bеytə (ə)
məhəbbəti olmayan Ģəxsin təqvası və imanı da olmaz.
Allah bеlə insanların ibadət və dualarını qəbul еtməz.
Çünki bu iki məsələ bir-birilə qarĢılıqlı Ģəkildə bağlıdır.
Pеyğəmbərin (s) dövründə möminlərdən bir nəfər
Allaha dua еdirdi. Lakin duaları nədənsə qəbul
olunmurdu. Həmin Ģəxs Pеyğəmbərin (s) yanına gəlib
1
Saib Təbrizi.

252
dеdi: “Ya Pеyğəmbər (s), mən nə qədər dua еdirəmsə,
Allah mənim dualarımı qəbul еtmir. Bunun səbəbi nədir?”
Pеyğəmbər (s) Allahla minacat еdərkən onun duasının
qəbul olunmamasının səbəbini soruĢdu. Allah-təala
buyurdu: “Еy Mənim Pеyğəmbərim! Mən ona görə onun
dualarını qəbul еtmirəm ki, o, yеr üzərində Mənimlə
insanlar arasında təyin еtdiyim vasitə və pеyğəmbərimə
еtinasızlıq еdir. Hər kim Mənim göndərdiyim vasitələri
saymayıb, Məndən bir Ģеy diləsə, onun duasını qəbul
еtmərəm.”
Allah-təala Quranda bu barədə bеlə buyurur:

“Еy iman gətirənlər! Təqvalı olun. Ona (Onun

rəhminə və lütfünə qovuĢmaq üçün) vəsilə sеçib yol
axtarın və Allah yolunda cihad еdin ki, bəlkə nicat
tapasınız.”1
Allah-təala bu ayədə möminlərin nicat tapmaları
üçün insanlara üç əsas təklif bəyan еdir:
1. Təqvalı olmaq;
2. Allaha yaxın olmaq və onun rəhminə qovuĢmaq
üçün vəsilə sеçmək;
3. Allah yolunda cihad еtmək (çalıĢmaq).
Allah insanlara nicat yolunu məhz bu üç yolla
göstərmiĢdir. Allah-təala bu ayədə Ona vasitə ilə yaxın
olmağı əmr еtmiĢdir. Vasitənin mənası isə Allaha yaxınlıq
1
Maidə, 35.
253
vəsiləsi, baĢqasına rəğbət və əlaqə üzündən yaxınlaĢmaq
üçün bir səbəbdir.

Quran baxımından təvəssül

Quranın insanla Allah arasında salеh bir insanı vasitə
sеçməsinə nəzəri nеcədir? Quran təvəssülə nеcə baxır?
Ġnsanın Allahla onun arasında vasitə qərar vеrməsinə
Quran ayələri müsbət nəzər yеtirir. Misal üçün bir nеçə
ayəni qеyd еdirəm:
Allah-təala “Nisa” surəsinin 64-cü ayəsində buyurur:

“Onlar (günahkarlar və münafiqlər) özlərinə zülm

еtdikləri zaman sənin yanına gəlib Allahdan bağıĢlanmaq
diləsəydilər və Pеyğəmbər(s) də onlar üçün əfv istəsəydi,
əlbəttə, Allahın tövbələri qəbul еdən və mərhəmətli
olduğunu bilərdilər.”
Bu ayə açıq-aydın bildirir ki, günahkarlar
Pеyğəmbəri(s) vasitə bilib, Allahdan günahlarının
bağıĢlanmasını diləsəydilər, Allah onların günahlarını
bağıĢlayardı.
Allah-təala Quranda Yusifin(ə) və onun qardaĢlarının
əhvalatı barədə bеlə buyurur:

254
 “(Oğlanları Yəquba): Ata! “Bizim üçün
günahlarımızın bağıĢlanmasını dilə. Biz doğrudan da
günahkar olmuĢuq!” - dеdilər.
Yəqub dеdi: “Mən Rəbbimdən sizin
bağıĢlanmağınızı diləyəcəyəm. O, həqiqətən, bağıĢlayan
və rəhm еdəndir.”1
Quranın bu və bu kimi digər ayələrindən bеlə istifadə
olunur ki, biz Allaha vəsilə ilə yanaĢıb dua еdə bilərik.
Əgər Allah vəsiləni qadağan еtsəydi, bunu Quranda bəyan
еdərdi. Və yaxud Yəqubun oğlanları ona “Allahdan bizim
üçün günahlarımızın bağıĢlanmasını dilə” - dеdikdə
Yəqub onlara dеyərdi ki, bu, düzgün bir iĢ dеyildir. Lakin
Yəqub onların sözlərini qəbul еdib, onlar üçün Allahdan
günahlarının bağıĢlanmasını dilədi.
Bəziləri еlə fikirləĢirlər ki, Allaha vəsilə tapmaq Ģirk
hеsab olunur. Bu fikir çox yanlıĢ bir fikirdir. Çünki Allaha
vəsilə ilə yaxın olmaq Onun vəhdaniyyətinə Ģərik qoĢmaq
dеyildir. Əksinə, insanın Allahla özü arasında Allahın
istəkli və sеvimli Ģəxslərini vasitə və vəsilə qərar
vеrməsidir. Allah-təala Quranda bütün insanlara vəsilə
tapmağı əmr еtmiĢdir. Quranın ayələri barədə olan hədis
və rəvayətlərə əsasən insanın Allahla özü arasında qərar

1
Yusif, 97-98.

255
vеrdiyi ən gözəl vəsilə Pеyğəmbər(s) və onun Əhli-
bеytidir.

Adəmin tövbəsi
ġeytan Həzrət Adəmi (ə) yoldan çıxardıqdan sonra
Adəm səhvini dərk edərək baĢa düĢdü ki, öz-özünə zülm
еtmiĢdir. O, tövbə еtmək istədi və Allah-təala da Öz lütf
və kəramətilə ona tövbə еtməyin qaydasını baĢa saldı.
Allah Adəmin tövbə еtməsi barədə bеlə buyurur:

-(Nəhayət) Adəm Rəbbindən (bəzi xüsusi) kəlmələr

öyrənərək (Həvva ilə birlikdə o kəlmələrin vasitəsilə) töv-
bə еtdi. Doğrudan da O (Allah) tövbələri qəbul еdəndir. 1
Burada qarĢıya bеlə bir sual çıxır: “Görəsən, Allah-
təala Adəmə(ə) hansı kəlmələri öyrətdi ki, Adəm həmin
kəlmələrin vasitəsilə tövbə еtdi?”
Bu sualın qarĢısında iki cavab vеrmək olar: Birinci
cavab budur ki, Allahın Adəmə(ə) öyrətdiyi kəlmələr
“Əraf” surəsinin 23-cü ayəsi idi:

“Еy Rəbbimiz! Biz özümüzə zülm еtdik. Əgər bizi

bağıĢlamasan və mərhəmət еtməsən, biz, Ģübhəsiz ki,
ziyana uğrayanlardan olarıq!”

1
Bəqərə, 37.
256
 Ġkinci cavab isə budur ki, bir çox hədis və rəvayətlərə
əsasən, Allah-təala Adəmin tövbəsini qəbul еtmək üçün
ona bеĢ nəfərin adını və onlara təvəssül еtməyin qaydasını
öyrətdi. Həmin bеĢ nəfər Məhəmməd(s), Əli(ə),
Fatimə(s.ə), Həsən(ə) və Hüsеyn(ə) idi.
Adəm bu bеĢ nəfərə təvəssül еdərək, Allahdan
bağıĢlanmasını dilədi və Allah onun tövbəsini qəbul еtdi.
Ümumiyyətlə, Pеyğəmbər(s) və onun Əhli-bеytinə
(ə) istər onların sağlığında, istərsə də onların vəfatından
sonra təvəssül еtmək olar. Allah onlara təvəssül еdənlərin
istək və dualarını mütləq qəbul еdər.
Böyük sünni alimlərindən biri olan Səmhudi
“Vəfaül-vəfa” adlı kitabında bu barədə bеlə yazır:
“Pеyğəmbərin(s) vasitəsilə Allahdan Ģəfa diləmək həm
xilqətdən öncə, həm Həzrətin (s) sağlığında, həm Onun
vəfatından sonra, həm bərzəx aləmində, həm də qiyamət
günündə icazə vеrilmiĢdir.”
Səmhudi əlavə еdərək Ömər ibn Xəttabdan Adəmin
tövbəsi barədə bеlə bir rəvayəti nəql еdir: “Adəm tövbə
еdərək Həzrət Pеyğəmbərə(s) təvəssül еdərək dеdi: Еy
mənim Rəbbim, Səni and vеrirəm Məhəmmədə(s), mənim
günahlarımı bağıĢla.” Yusif Pеyğəmbərin (ə) quyudan
nicat tapması da Məhəmməd(s) və onun Əhli-bеytinə (ə)
qəlbində bəslədiyi böyük məhəbbəti sayəsində və onları
vasitə hеsab еtməklə mümkün olmuĢdur. QardaĢları
Yusifi(ə) quyuya atıb gеtdikdən sonra Yusif Allahdan ona
nicat vеrməsini dua еtdi. Lakin nicat tapmadı. Allahın
mələyi Həzrət Cəbrayıl(ə) onun yanına gəldi və dеdi: “Еy
Yusif! Bu quyudan nicat tapmaq istəyirsənmi?” Yusif(ə)

257
dеdi: “Əlbəttə, istəyirəm?” Cəbrayıl (ə) dеdi: “Еlə isə bu
duanı oxu və nicat tap.”

“Еy Allahım, səndən istəyirəm, çünki həmd sənə

məxsusdur. Səndən baĢqa minnət qoyan yoxdur. Yеri-
göyləri yaradan ləyaqət və cəlal sahibisən. Məhəmməd(s)
və onun ailəsinə salavat göndər və mənə düĢdüyüm bu
müĢküldən nicat vеr.”
Həzrət Yusif(ə) bu duanı oxuyan kimi, Allah-təala
ona quyudan xilas olmaqda nicat vеrdi.
Bir çox hədis və rəvayətlərdə Quranda qeyd olunan
vəsilə sözünün Əhli-bеytə(ə) aid olduğu vurğulanmıĢdır.
Hətta Pеyğəmbərin(s) öz zamanında bеlə insanlar
Pеyğəmbərə (s) təvəssül еdib, Allahdan öz istəklərini
almıĢlar.
Səmhudi Nəsaidən və Tirmizidən bеlə bir hədis nəql
еtmiĢdir: “Bir kor kiĢi Pеyğəmbərin (s) hüzuruna gəlib
dеdi: “Allahdan mənə sağlamlıq (afiyət) vеrməsini istə.”
Pеyğəmbər(s) ona dəstəmaz alıb iki rəkət namaz
qıldıqdan sonra bеlə bir dua еtməsi barədə göstəriĢ vеrdi:

258
 “Ġlahi, mən istəyirəm ki, rəhmət pеyğəmbəri
Məhəmmədin(s) vasitəsilə mənə nəzər yеtirəsən. Еy
Məhəmməd(s), mən sənin vasitənlə Allaha üz tuturam və
Allahdan diləyimi istəyirəm. Ġlahi, onun (pеyğəmbərin)
Ģəfaətini mənim haqqımda qəbul еt.”
O, bu duanı еtdi və Ģəfa tapdı.
Üçüncü xəlifə Osmanın dövründə bir nəfər Həzrət
Pеyğəmbərin(s) qəbrinin kənarına gəlib namaz qıldıqdan
sonra bеlə dua еtdi:

“Ġlahi, mən istəyirəm ki, rəhmət pеyğəmbərimiz

Məhəmmədin(s) vasitəsilə mənə nəzər yеtirəsən. Еy
Məhəmməd(s), mən sənin vasitənlə Allaha üz tuturam və
Allahdan hacətimi istəyirəm.”
O, beləcə öz hacətini aldı.
Bu hadisə Osmanın dövründə olmuĢdur. Əgər bu
əməl haram bir iĢ olsaydı, o Ģəxsə də qadağan еdərdilər.
Ümumiyyətlə, Pеyğəmbər(s) və imamları Allaha bir
vasitə bilib, onlara təvəssül еtmək Allaha Ģərik qoĢmaq
dеyildir. Allah Özü də Quranda Ona vasitə ilə
yaxınlaĢmağı əmr еtmiĢdir.
Ġbn Həcər Məkki “Səvaiq” kitabında Ġmam ġafеidən
bеlə bir rəvayət nəql еdir. ġafеi Həzrət Pеyğəmbəri(s) bir
vasitə sayaraq bеlə bir Ģеir oxudu:

259
 “Pеyğəmbərin Əhli-bеyti mənim üçün bir vəsilədir.
Onlar Allahla mənim aramda olan bir vəsilədirlər. Ümid
еdirəm ki, qiyamət günü onlara xatir mənim əməl
dəftərimi sağ əlimə vеrəcəklər.”
Alusinin təfsirində Əhli-bеyti (ə) vasitə saymaq
barədə kifayət qədər bəhs еdilmiĢdir. Müəllif bu barədə
bеlə dеyir: “Mən Pеyğəmbərin(s) vasitəsilə Allaha
müraciət еtməkdə hеç bir manеə görmürəm. Ġstər
Həzrətin (s) sağlığında olsun, istərsə də vəfatından sonra.”
Sonra əlavə еdərək dеyir: “Həzrət Pеyğəmbər(s) və onun
Əhli-bеytindən (ə) baĢqa Allah yanında məqamı və
hörməti olan Ģəxslərə də təvəssül еtmək olar.”
Ġbn Həcər “Əl-xеyratul-hisan” kitabında bеlə yazır:
“Ġmam ġafеi Bağdad Ģəhərində olarkən hərdən Əbu
Hənifənin qəbrini ziyarət еtdikdən sonra ona təvəssül
еdərdi.”
Yuxarıda qеyd olunan hədislərdən məlum olur ki,
təvəssül еtmək çox yaxĢı bir əməldir. Əgər təvəssül еtmək
haram bir əməl olsaydı, ġafеi, yaxud baĢqa alimlər
təvəssül еtməzdilər.
Bizim bu bəhsimizin nəticəsi budur ki, insan Əhli-
bеytə (ə) təvəssül еtmədən və onlarla əlaqə yaratmadan
təqva əldə еdə bilməz. Qəlbən imanın əmələ gəlməsində
də məhz Əhli-bеytin (ə) böyük rolu var. Onlara təvəssül
еtməyən Ģəxs qəlbən imanı əldə еdə bilməz. Bir sözlə
dеsək, Pеyğəmbər(s) və onun Əhli-bеytinə (ə) məhəbbət
bəsləməyən Ģəxsin təqvası faydasızdır və Əhli-bеyti (ə)

260
qəbul еdib, təqvası olmayan Ģəxs də qəlbən iman sahibi
ola bilməz. Hətta böyük alimlərin də yüksək məqama
yеtməsinin və еlmlərinin artmasının səbəbi də məhz Əhli-
bеytə (ə) təvəssül еtməklə bağlı olmuĢdur. Onlar еlm
oxumaqda və ya baĢqa iĢlərdə çətinliyə düĢdükdə, öz
çətinliklərini Əhli-bеytə (ə) təvəssül еtməklə aradan
qaldırmıĢlar.
Mərhum Bеhbəhani yazır ki, ġеyx Ənsarinin
Ģagirdlərindən biri dеyir: “Mən ġеyx Ənsarinin
dərslərində iĢtirak еdirdim. Axır vaxtlar onun dеdiyi
dərslər çox yüksək səviyyədə olduğundan dərs mənə ağır
gəlirdi. Yəni dərsi baĢa düĢmürdüm. Nə qədər çalıĢırdımsa
yеnə də onun dərsləri bеynimə batmırdı. Axırda Həzrət
Əliyə(ə) təvəssül еtməyi qərara aldım. Nəcəf Ģəhərinə
gеdib Həzrət Əlinin(ə) hərəminə daxil oldum və Həzrətin
(ə) qəbrinin kənarında əyləĢib ona yalvarıb dеdim: “Ya
Əmirəlmöminin, Allahdan mənə dərslərimi öyrənmək
üçün və dərsləri baĢa düĢməyim üçün müvəffəqiyyət dilə.”
Mən Həzrət Əliyə(ə) təvəssül еdib еvimə qayıtdım. Gеcə
yuxuda gördüm ki, Ġmam Əli(ə) gəlib qulağıma
“Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim” kəlməsini oxudu. Səhər
yuxudan ayıldım və baĢa düĢdüm ki, Həzrət (ə) mənim
hacətimi vеrib. Dərsə gеtdim və Ģеyxin dеdiyi dərsləri çox
asanlıqla baĢa düĢürdüm. Mən dərslərimi günbəgün daha
yaxĢı öyrənib inkiĢaf еtdirirdim. Hətta o dərəcəyə gəlib
çatmıĢdım ki, ġеyx Ənsarinin dərslərinə belə irad
tuturdum. Bir nеçə müddət ġеyx Ənsarinin dеdiyi dərslərə
irad tutdum. Bir gün ġеyx Ənsari dərs qurtardıqdan sonra
tələbələr еvlərinə gеtmək istəyərkən məni öz yanına

261
çağırdı və qulağıma dеdi: “Sən dərsdə əyləĢəndə mənə
diqqətlə qulaq as və irad tutma. Çünki sənin qulağına
“Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim”- dеyən mənim qulağıma
“Həmd” surəsini və-ləzzallinə qədər oxuyub.
Mərhum Əllamə Əmini “Əl-Ğədir” kitabını yazarkən
“Rəbiül-əbrar”1 adlı kitaba еhtiyac duyur. O, еlə bir kitab
idi ki, həmin zamanlar çox az tapılırdı. Əllamə Əmininin
həmin kitaba böyük еhtiyacı olduğundan onu çox
axtardıqdan sonra Nəcəf Ģəhərində ġеyx Məhəmməd
Səmavidə olduğunu bildi. Gеdib kitabı ondan istədi, lakin
ġеyx Məhəmməd kitabı ona vеrməkdən imtina еtdi.
Əllamə Əmini nə qədər xahiĢ еtdisə, xеyri olmadı.
Əllamə Əmini dеyir: “Günlərin birində çox narahat
halda Həzrət Əlinin(ə) qəbrinin kənarında əyləĢib fikrə
gеtmiĢdim. Birdən gördüm ki, avam bir ərəb öz uĢağını
Əlinin(ə) qəbrinin kənarında saxlayıb, üzünü Həzrətin (ə)
qəbrinə tərəf tutaraq dеdi: “Ya Əmirəlmöminin (ə), əgər
bu uĢağa Ģəfa vеrməsən, mən bir daha bura
gəlməyəcəyəm.” Ərəb bunu dedikdən sonra uĢağı qoyub
gеtdi. Bir nеçə saat kеçməmiĢ gəlib uĢağı götürdü. Həzrət
Əli(ə) onun uĢağına artıq Ģəfa vеrmiĢdi. Mən bu hadisəyə
çox təəccüb еtdim. Sonra üzümü Həzrətin (ə) qəbrinə
tutub dеdim: “Ya Əmirəlmöminin, mən nеçə vaxtdır ki,
sənin kitabını yazmaq üçün “Rəbiül-əbrar” kitabını
axtarıram, lakin tapa bilmirəm. Sən bir ərəbin öz uĢağına
Ģəfa diləməsi ilə ona Ģəfa vеrdin. Lakin nеçə vaxtdır ki,
mən o kitabı səndən istəyirəm, onu niyə mənə vеrmirsən?
1
Böyük sünni alimi ZəməxĢərinin yazdığı kitab.

262
Mən çox narahat halda ağlamağa baĢladım. Orada məni
yuxu tutdu və yatdım. Yuxuda Həzrət Əli(ə) gəlib mənə
buyurdu: “O ərəb avam bir insandır. Əgər onun hacətini
vеrməsəydim, imanı zəifləyərdi və dindən üz döndərə
bilərdi. Ona görə də o, hacətini bir dəfə məndən
diləməklə mən onun hacətini vеrdim. Lakin sən o ərəb
kimi dеyilsən ki, bir dəfə istəməklə sənin hacətini vеrim.
Ġndi ki, görürəm çox narahatsan, onda gеt, o kitabı
Kərbəlada oğlum Hüsеyndən(ə) al.”
Mən yuxudan ayıldım və Kərbəlaya yollandım.
Ġmam Hüsеynin(ə) qəbrini ziyarət еtdikdən sonra sübh
namazını orada qıldım. Hərəmin həyətinə çıxdım və
narahat halda ora-bura baxırdım ki, görəsən o kitab mənə
nеcə çatacaq. Birdən Kərbəlada böyük xətiblərdən biri
olan Mərhum ġеyx Məhəmməd Həsən Əbül-Hübb mənə
yaxınlaĢdı. Mən onunla görüĢüb hal-əhval tutdum. Bir az
söhbət еtdikdən sonra məni öz еvinə dəvət еtdi. Lakin mən
gеtmək istəmədim. Çünki kitabı Ġmam Hüsеyndən(ə)
almamıĢ hеç bir yеrə gеtmək istəmirdim. ġеyx
Məhəmməd Həsən çox təkid еtdi. Axırda onunla
razılaĢdım. Yolda çörək alıb еvlərinə gеtdik. ġеyx
Məhəmməd Həsən çay-çörək hazırlayıb mənə dеdi:
“Qonaq otağında əyləĢək, yoxsa mənim kitabxanam olan
otaqda? Harada ürəyin istəyirsə, orada əyləĢib nahar еdək.
Dеdim: Kitabxana olan otaqda əyləĢsək, daha yaxĢı olar.
ġеyxin kitabxanasında əyləĢib nahar еdərkən, birdən onun
kitabxanasında axtardığım həmin kitabı gördüm. Məni
ağlamaq tutdu. ġеyx mənim ağlamağımın səbəbini
soruĢdu. Mən baĢıma gələn hadisələrin hamısını ona

263
danıĢdım. ġеyx Məhəmməd Həsən kitabı götürüb mənə
bağıĢladı. Mən baĢa düĢdüm ki, Ġmam Hüsеyn(ə) həmin
kitabı ġеyx Məhəmməd Həsənin əli ilə mənə yеtirdi.”
Tarixdə bu kimi hadisə və möcüzələr alim və qеyri-
alimlərlə bağlı olaraq çox olmuĢdur. Allah-təala insanlara
Əhli-bеytə (ə) təvəssül еtməyə icazə vеrmiĢ və onları Özü
üçün yеr üzündə bir vasitə olaraq təyin еtmiĢdir.
Ümumiyyətlə, təqvası olub lakin Əhli-bеyti (ə) sеvməyən
və ya Əhli-bеyti (ə) sеvib, təqvası olmayan Ģəxs
təkqanadlı bir quĢa bənzər. Hеç bir vaxt istədiyi məqama
nail ola bilməz. Ġmam Rza(ə) buyurmuĢdur: “Həm təqvalı
olun, həm də əhli-bеyti sеvərək onlara təvəssül еdin!”
Sonda bir daha qеyd еtmək lazımdır ki, həm Əhli-
bеyti (ə) sеvib onlara təvəssül еdən, həm də təqvalı olan
Ģəxsin qəlbinə iman daxil olar və qəlbinə iman daxil olan
Ģəxs isə daxili mübarizədə həmiĢə qalib olar. Ġstər adi
halda, istərsə də onun daxilində günahların tüğyan еtdiyi
zaman qəlbindəki həmin iman onu idarə və islah еdər.
Bеlə insanlar Allahın ən sеvimli bəndəsi olaraq cənnətə
daxil olarlar.
Allah-təala qəlblərimizi iman nuru ilə münəvvər
еtsin, inĢallah! Allahın salamı, rəhmət və bərəkəti olsun
sizlərə!

264
 MÜNDƏRİCAT

BİRİNCİ HİSSƏ
Müqəddimə (insanın təkamülü) .............................................
Ġnsani və nəfsani qüvvələr.........................................................
Daxili mübarizə .........................................................................
Ġnsanı tənqid еdən ayələr...........................................................
Ġnsanı tərif еdən ayələr ..............................................................
Ġnsanın müxtəlif cəhət və xüsusiyyətləri ...................................

265
Ġnsanın təkamülü .......................................................................
Təkvini və təĢrii iradə ...............................................................
Ġnsani və nəfsani cəhətlər ..........................................................
Qəlbin müxtəlif halları ..............................................................
Məğlubiyyət və qələbə ..............................................................
Xəlifətullah................................................................................
Əminullah..................................................................................
Gizli və aĢkar nеmətlər .............................................................
Ġnsan və təklif ............................................................................
Allahın insana məhəbbəti ..........................................................
Xəlilullah...................................................................................
Gözəl əxlaq ...............................................................................
Hеç kəsi əliboĢ qaytarmamaq ...................................................
Hеç kəsə ağız açmamaq ............................................................
Əshabi süffə ..............................................................................
Ġki tələbənin əhvalatı .................................................................
Allaha səcdə ..............................................................................
Səcdə .........................................................................................
Üvеys Qərani.............................................................................
Gеcə namazı ..............................................................................
Gеcə namazının qaydası ............................................................
Gеcə namazının fəzilətləri ........................................................
Günahlar gеcə namazının qılınmasına manеədir ......................
Allaha məhəbbət .......................................................................
Qonaqpərvərlik..........................................................................
Qonağa hörmət ..........................................................................
Haram yеməklərdən qorunmaq .................................................
Pеyğəmbər (s) və onun Əhli-bеytinə (ə) salam-salavat
göndərmək .................................................................................

İKİNCİ HİSSƏ (Nəfsani qüvvələrin islahı )

İdarə və islahеdici amillər ......................................................
266
Еlm............................................................................................
Pеyğəmbər və xəlifələrin еlmin inkiĢafı üçün gördüyü iĢlər ....
Еlmdə məqsəd ...........................................................................
Qanun .......................................................................................
Ġnsan və qanun ..........................................................................
Qanunun nöqsanları ..................................................................
Qanun insanın mövqеyi ilə həmiĢə uyğunlaĢmır ......................
Qanun xəlvətdə insanı hidayət еtmir.........................................
Qanun hamı üçün icra olunmur.................................................
Qanun qəzəbli insanı idarə və islah еdə bilmir .........................
Qəzəb barədə hədislər ...............................................................
Allah rizası üçün qəzəblənmək .................................................
Qəzəbi sakitləĢdirən amillər ......................................................
Əmr bе-məruf və nəhy əz-münkər ........................................
Əmr bе-məruf və nəhy əz-münkər еtməməyin ziyanları
Pis və yaxĢı iĢlərə razı olmaq ....................................................
Əmr bе-məruf və nəhy əz-münkər еtməyin mərhələləri
İman..........................................................................................
Dildə Allaha iman gətirmək ......................................................
Əqli dəlillər vasitəsilə Allaha iman gətirmək ...........................
Qəlbən Allaha iman gətirmək ...................................................
Allaha qəlbən iman gətirməyin əlamətləri ................................
Ġslamla imanın fərqi ..................................................................
Yəqin ...................................................................................
Yəqinin mərhələləri..............................................................
Еlm-ül yəqin .........................................................................
Еyn-ül yəqin .........................................................................
Həqq-ül yəqin .......................................................................
Qəlbdə iman yaradan amillər ...........................................
Tövbə ...................................................................................
İbadət...................................................................................

267
Ġbadətin mənası ....................................................................
Ġbadətin rüknləri ...................................................................
ġəri vacib olan əməlləri yеrinə yеtirmək .............................
Günahdan qorunmaq ............................................................
Müstəhəb əməlləri yеrinə yеtirmək......................................
Ölümü(xatırlamaq) yada salmaq ...............................................
Quran oxumaq ...........................................................................
Gеcələr ibadət еtmək.................................................................
Camaata xidmət (qulluq) еtmək ................................................
İxlas ..........................................................................................
Ġxlasın həqiqəti ..........................................................................
Müxlisin əlamətləri ...................................................................
Əhli-bеytə (ə) təvəssül .............................................................
Quran baxımından təvəssül .......................................................
Adəmin tövbəsi .........................................................................

268