Yangın Güvenliği, Tehlikeli

Kimyallar
 YANMA NEDİR ?

YANMA BİR KİMYASAL

OLAY OLUP, YANICI
MADDELERİN BELİRLİ
BİR ISI SEVİYESİNDE
OKSİJEN İLE
BİRLEŞMESİDİR.
 YANGIN KİMYASI
YANMA OLAYININ BİLEŞENLERİ

YANGIN

O
ISI
YANGIN
K
S OKSİJEN
İ
J
E YANICI MADDE
N
 YANICI MADDE
1-Katı Maddeler:

• Belirli bir hacim ve şekle

sahip
• Moleküller arasında büyük
çekim kuvveti var
• Tutuşma sıcaklıkları farklı
• Kaza ile tutuşması, yanması
diğer (sıvı-gaz) maddelere
göre daha zor
 YANICI MADDE
2-Sıvı Maddeler

• Belirli bir hacmi vardır

ama
• Bulundukları kabın
şeklini alabilirler
• Tutuşma buharlarının
tutuşması ile olur
• Moleküler bağları katılara
göre daha zayıftır.
 YANICI MADDE
3-Gaz Maddeler
• Belirli bir hacimleri ve şekilleri
yoktur.
• Atmosferde serbestçe
yayılırlar
• Moleküller arası bağlar çok
zayıftır.
• Oksijenle karışmaları çok
kolay
• Diğer maddelere göre çok
kolay tutuşurlar
• Teorik olarak basınç altında
sıvılaştırılabilirler
 YAKICI MADDE
• OKSİJEN
• Havada %21 oranında
bulunur
• Oksijen oranı yükseldikçe
cisimlerin yanıcılığı artar.
• Oksijen oranının
azalması yanıcılığı da
azaltır.
 ısı

• Cisimlerin sıcaklığının
artmasına neden olan
fiziksel bir etki
• Direkt temas(Conduction),
• Hava yolu ile (Convention)
• Işıma yolu ile (Radiation)

• Yayılır
BACAKLARDAN BİRİ NOKSAN İSE

YANGIN OLMAZ
YANMA ÇEŞİTLERİ
YAVAŞ YANMA :

-YANICI MADDENİN YAPISI İTİBARİYLE, YANICI BUHAR

VEYA GAZ OLUŞTURMADIĞI DURUMLARDA,

- ORTAMDA BULUNAN ISININ YETERSİZ KALMASI

HALLERİNDE,

-ORTAMDA YETERLİ OKSİJEN OLMADIĞI DURUMLARDA

MEYDANA GELİR.
DEMİR, BAKIR GİBİ METALLERİN OKSİJENLE NEMLİ
ORTAMDA BİRLEŞMESİ OLAYI “ YAVAŞ YANMA” ya
ÖRNEK VERİLEBİLİR.
 YANMA ÇEŞİTLERİ
KENDİ KENDİNE YANMA :

-YAVAŞ YANMANIN ZAMAN İÇERİSİNDE HIZLI YANMA

OLAYINA DÖNÜŞMESİDİR. ÖZELLİKLE BİTKİSEL
KÖKENLİ YAĞLI MADDELER, HAVA İÇERİSİNDEKİ
OKSİJENLE NORMAL HAVA ISISINDA BİRLEŞEREK
ÇÜRÜMEYE (OKSİTLENME) BAŞLARLAR.
BU OKSİTLENME İLERLEDİKÇE ZAMAN İÇERİSİNDE
ORTAMDA ISI YÜKSELİR. İŞTE ORTAMDAKİ ISI
ALEVLENMEYE YETECEK DERECEYE ULAŞTIĞI ZAMAN
KENDİ KENDİNE YANMA OLAYI GERÇEKLEŞİR.
 YANMA ÇEŞİTLERİ
HIZLI YANMA :
-YANMANIN BÜTÜN BELİRTİLERİYLE BAŞLADIĞI
OLAYDIR. BURADA YANMANIN BELİRTİLERİ OLAN
ALEV, ISI, IŞIK VE KORLAŞMA MEVCUTTUR.

PARLAMA :
-KOLAY ALEV ALABİLEN MADDELERİN (PARLAYICI
MADDELER) BELLİ ORANDA HAVA İLE HOMOJEN
KARIŞIMLARI, ÇOK KOLAY ALEV ALARAK YANMASINA
SEBEP OLURLAR. BU TÜR YANMA OLAYINA PARLAMA
DENİR.
 YANMA GAZLARI
• Duman.gaz,buhar,katı
patiküllerden oluşan
karışım
• Yanma gazları (CO2-
CO)
• Yanı madde cinsine
göre çıkan gazlar
 YANGIN TANIMI

TEHLİKE DOĞURAN, ÖNÜ ALINAMAYAN

VEYA SÖNDÜRÜLEMEYEN VE
NETİCESİNDE MADDEN VE MANEN
ZARARLAR GETİREN ATEŞE YANGIN
DENİR

KATI, SIVI VEYA

GAZHALİNDEKİ YANICI
MADDELERİN ISI ALARAK
KONTROL DIŞI YANMASIDIR.
 YANGININ SEBEPLERİ
 KORUNMA ÖNLEMLERİNİN ALINMAMASI
 BİLGİSİZLİK
 İHMAL
 KAZALAR
 SABOTAJ
 YANGINLARIN SINIFLANDIRILMASI
 A SINIFI YANGINLAR:

TAHTA , KAĞIT, KUMAŞ, KÖMÜR, OT, ODUN vs. KATI VE KURU

MADDELERİN ALEVLİ VE KORLU OLARAK YANDIĞI
YANGINLARDIR.
YANGINDAN DOĞAN ISININ, SU VE BENZERİ MADDELERİN
SOĞUTUCU VE ISLATICI ETKİSİNDEN YARARLANILARAK
SÖNDÜRÜLÜR.
SODA-ASİT TİPİ SÖNDÜRME CİHAZLARI DA BU YANGINLARI
SÖNDÜRÜR.
 YANGINLARIN SINIFLANDIRILMASI
 B SINIFI YANGINLAR:
SIVI VE KATI YAĞLARDAN, BOYALARDAN, BENZİNDEN,
BENZOLDEN VB. DİĞER PETROL ÜRÜNLERİNDEN
KAYNAKLANAN YANGINLARDIR.
BU TİP YANGINLAR HAVA (oksijen) İLE TEMASI KESEREK
BOĞMAK SURETİYLE SÖNDÜRÜLÜR. HAVA İLE (OKSİJEN)
TEMASI KESEN MADDELER KÖPÜK, BUHAR VE SİSTİR. SU
ZERRECİK YA DA BUHARINDAN YANAN MADDE İLE HAVA
ARASINDA TAMPON BİR ALAN OLUŞTURULARAK YANGIN
BASTIRILIR.
 YANGINLARIN SINIFLANDIRILMASI
 C SINIFI YANGINLAR:

PARLAYICI GAZLARIN ( LPG, KARBONMONOKSİT,

METAN,PROPAN VS.) OLUŞTURDUĞU YANGINLARDIR.

BU TİP YANGINLARDA SÖNDÜRMEK ÜZERE KKT,

KARBONDİOKSİT, SU SİSİ, KÖPÜK KULLANILABİLİR.
 YANGINLARIN SINIFLANDIRILMASI
 D SINIFI YANGINLAR:
BU TİP YANGINLAR MAGNEZYUM, ALUMİNYUM, TİTAN GİBİ
METALLERİN YANGINLARIDIR.

BU TİP YANGINLARDA ETKİN SÖNDÜRÜCÜ MADDE TUZ VE KUM

İLE SODYUMKLORÜR, SODYUM BİKARBONAT,MAGNEZYUM
OKSİT YA DA BUNLARIN KARIŞIMI ETKİLİ OLUR.
 YANGINLARIN SINIFLANDIRILMASI
 E SINIFI YANGINLAR:

ELEKTRİK TEÇHİZAT TESİSAT VE EKİPMANLARI İLE

ELEKTRONİK CİHAZLARDAN ÇIKAN YANGINLARDIR.

BU TİP YANGINLARDA SÖNDÜRÜCÜ MADDESİ ( SIVI,

GAZ, TOZ ) İLETKEN OLMAYAN YANGIN SÖNDÜRME
CİHAZLARI KULLANILMALIDIR.
AYRICA;
SANAYIDE “JET YANGINLARI” , “HAVUZ YANGINLARI” ve “
BLEVE” OLARAK ADLANDIRILAN YANGINLAR DA VARDIR.

JET YANGINI: İnce Uzun Alevle Yanar ve Gaz

Borusu Kaçaklarının Tutuşmasında Görülür.

HAVUZ YANGINI: Ham Petrolün Tanktan

Sızması ve Tutuşmasında görülür.
 BLEVE
BLEVE: Ateş Topu olarak da adlandırılır.
Yangın ve Patlamanın Karışımıdır.
Çok Kısa Zamanda Çok Yoğun Isı
Açığa Çıkar.Olay Bir Tank İçinde
Sıvılaştırılmış Gazın Atmosferik
Kaynama Noktasının Üstünde
Muhafazasında Bu Tank Yarılır Veya
Açılırsa Tank İçindeki madde Gaz ve
Sıvı Karışımı Halinde Akmaya Başlar,
Hava İçinde Çok Hızlı Genişler ve
Bulut Oluşturur. Bu Buhar Bulutu Bir
Ateş Kaynağına Denk Gelirse Ateş
Topu Oluşturur . Birkaç Saniye
İçerisinde Çok Yüksek Isı Açığa Çıkar.
Böyle Bir Yangında Birkaç Yüz Metre
Ötelerde Bile Derin Yanıklara ve
Ölümlere Maruz Kalınabilir.
HANGİSİNİ KULLANALIM ?

CO2

KÖPÜK
 YANGINLA MÜCADELE
1- YANGIN ÇIKMASININ ÖNLENMESİ
2- YANGININ KISA SÜREDE TESPİTİ
3- YANGININ YAYILMASININ ÖNLENMESİ

4- YANGININ SÖNDÜRÜLMESİ
5- YANGIN SIRASINDA TAHLİYE
2003
 Tehlikeli Kimyasal Madde Kazası
• Bhopal, Hindistan’da
metil i-siyanat (MIC)
olayı
• 3.300 kişi anında öldü;
16.000 kişi on yıl sonra
öldü...
• 20 Km2 alanı kaplayan
40 ton MIC açığa çıktı
• 500.000’den fazla kişi gazdan etkilendi
• On yıl süreyle zemin suyu için tehlike oluşturdu

26
 KİMYASAL MADDELER
11 milyon kimyasal

1000 yeni kimyasal madde/yıl

70.000 – 100.000 kimyasal madde yaygın kullanımda

KULLANMA , DEPEOLAMA, TAŞIMA

MARUZİYET
 Elementler – Sadece Tek Bir
Atomdan Oluşan Madde
katı
katı
metal
metal
katı
metal

Alüminyum Bakır
sıvı

gaz
Altın

Brom
Klor katı
metal
sıvı
metal

Uranyum
Cıva
28
 Periyodik Elementler Tablosu

• Elementler
atom sayısına
göre
düzenlenmiştir

• Aynı dikey
Halojenler
sütunda “Alkali Metaller”
gösterilen
elementler
benzer
özellikleri taşır

29
 Bileşikler –Özellikler veya Nitelikler
• Bileşiklerin onları • Fiziksel hal
• Görünüm ve koku
tanımakta kullanılan
• Buhar yoğunluğu
kesin özellikleri ya • Yoğunluk ve özgül ağırlık
da nitelikleri vardır • Buhar basıncı
– Fiziksel özellikler bir • Hava durumunun etkisi
bileşiği tanımlar • Kaynama noktası
– Kimyasal özellikler • Donma/çözülme noktası
reaksiyon • Çözünme
davranışını tanımlar • Ph
• Kendiliğinden alev alma
sıcaklığı
• Parlama noktası
• Maruz kalma limitleri
30
 Bileşikler – Buhar Basıncı
• Bir buharın kapalı bir kabın
kenarlarına uyguladığı basınç




– Değerler genellikle belirli bir
sıcaklıkta, civa milimetre (mm Hg)
cinsinden ifade edilir

• Sıcaklığa bağlı
Buhar Basıncı Tehlikeleri
– Sıcaklık Basınç  + kap zayıflar  kap parçalanır
Parçalanma çok patlayıcı olabilir
arttıkça,
buhar
basıncı artar

31
 Bileşikler – Hava Durumunun
Etkisi
Hava stabilite sınıfları
Güneş Soğuk hava

ışığı Geçiş (istikrarsız)

Ilık hava
Rüzgar

Nötr
Hava sıcaklığı,nem,rüzgar yönü
gibi etkenler kimyasal
maddelerin havadaki
Sıcak hava
dağılmasını etkiler.
2-4 m/sn rüzgar hızı, kimyasal Terselme (inversion)
bulutların çok geniş alana Soğuk hava
yayılmasına neden olan ÇOK
32
TEHLİKELİ bir değerdir.
Bileşikler – Kaynama Noktası
• Sıvının gaza dönüştüğü sıcaklık

Toksik maddeler
Kaynama • Kaynama noktası
düşük olan sıvılar
genellikle solunur
• Kaynama noktası
yüksek olan sıvılar
genellikle vücuda
temas (deri) yoluyla
girer

33
 Bileşikler – Donma ve Erime
Noktaları
Buz Su
• Donma noktası
– Sıvının katıya
dönüştüğü sıcaklık
• Erime noktası 0°C
– Katının sıvıya Erime
Donma
dönüştüğü sıcaklık
Saf maddeler:
çözülme noktası = donma noktası

34
 Bileşikler – Çözünürlük
• Diğer bir maddeyle
yeknesak bir karışım Katı içinde çözünebilen sıvı

oluşturma
Sıvı içinde çözünebilen katı
kabiliyeti

– Sıvı içinde katı

– Katı içinde sıvı Ortak terminoloji
EVET - çözünebilir
– Sıvı içinde gaz HAYIR - çözünemez
– Gaz içinde gaz BİRAZ – kısmen çözünebilir
Karıştırılabilir – çözünebilir ile aynı
Çözünebilirlik
% olarak ifade edilebilir
İçinde bulunduğu maddeye göre değişir

35
 Bileşikler – pH
(En çok asidik) • Bir eriyiğin asit ve baz
ASİT 0123456 içerme ölçüsü
NÖTR 7 • Asit: pH < 7
BAZ 8 9 10 11 12 13 14 – Turnusol kağıdı kırmızı renk
(En çok bazik) alır
– Metalleri eritir
– Bazlarla reaksiyona girer
• Nötr: pH = 7 – Güçlü asitler, pH < 2
(Saf su)
• Baz: pH >7
Turnusol kağıdı mavi renk alır
Asitlerle reaksiyona girer
Güçlü bazlar, pH > 12

36
Bileşikler - Kendiliğinden Alev Alma
Sıcaklığı Alev Alma
Sıcaklığı
• Bir kıvılcım
253°C
olmadan
kendiliğinden 200°C

tutuştuğu en
düşük sıcaklık 50°C

Örnekler:
Sarı fosfor 35°C
Motorin 257°C
Etilen Oksit 429°C
Amonyak 651°C
37
 Bileşikler – Parlama Noktası
Parlama noktası

• Bir kıvılcım 29°C

olduğunda
25°C
sıvının alev
alacağı en düşük 20°C
sıcaklık
(Buharlaşmaya
başladığı sıcaklık) Örnekler:
Karbon monoksit –191°C
Benzin – 42°C
Etilen Oksit – 20°C
Metilisosyanat 35°C

38
 Bileşikler – Kimyasal
Reaksiyonlar
• Bileşim A + B  AB
reaktifler ürün

• Ayrışma AB  A + B
reaktif ürünler

• Hidroliz (suyun yer aldığı reaksiyon)

reaktifler ürünler

AB + H2O  A-OH + H-B

Dikkat: Reaktifler tehlikeli olmasa bile,
reaksiyon ürünleri tehlikeli olabilir

39
 Bileşikler – Kimyasal
Reaksiyonlar
Polimerleşme A B  –(AB-AB-AB-AB)–
C C C C C
reaktif ürün

Ateş için şunlar gereklidir:

Yanma Yakıt
Oksitleyici – genellikle
atmosferdeki oksijen
Ateşleme kaynağı- ısı ya da
kıvılcım

F3C
TEFLON 
CF CF2
yangın F3C
40
 Bileşikler – Kimyasal
Reaksiyonlar
Bileşim
Endotermik Ayrışma
kimyasal Egzotermik
reaksiyonlar Hidroliz kimyasal reaksiyonlar
reaksiyon için ısıyı ısı verir ve çok
Polimerleşme tehlikeli olabilir
emer
Yanma

41
 Bileşikler – Sağlık Tehlikeleri

• Maruziyet (Temas) Limitleri:

– Tanınmış kaynaklar tarafından yayınlanır
– Genellikle ppm ile ifade edilir
– Zaman içinde değişkendir (TWA)

42
 Tehlikeli Kimyasallar
İnsanlara ve ortamlarına zarar verebilen her türlü
kimyasal madde (katı, sıvı, gaz)
Fiziki Tehlikeler Sağlık Tehlikeleri
• Patlayıcılar • Asfeksiyan (Boğucu)
• Sıkıştırılmış gazlar • Karsinojen (Kanserojen)
• Alev alıcı ve yanıcı sıvılar • İrritan
• Alev alıcı sıvılar • Koroziv
• Oksitleyiciler • Allerjen ( Hassasiyet
• Zehirler arttırıcı)
• Radyoaktif • Toksik
• Korozivler

43
 Tehlikeli Kimyasallar

 LEL : Alt Patlama Sınırı

 UEL : Üst Patlama Sınırı
 Patlama Isısı YANICILIK
 Minimum Patlama Enerjisi (MEE)

 Bozunma Isısı
REAKTİFLİK

44
• Gaz; sabit bir şekil ve belirli bir hacmi olmayıp sınırsız olarak
yayılabilen ve basınç artmasıveya sıcaklık azalmasınınetkisi ile sıvı
veya katı hale getirilebilen maddelerdir.

• A- Basit boğucu gazlar: Normal atmosfarik basınçtaki hava da

bulunan oksijen oranını hacimce %18 lerin altına düşürerek
havasızlıktan dolayı boğulmaya neden olurlar
• * Karbondioksit,metan 5,3-14,0 ,etan,propan- bütan 1,9-8,5 (LPG
Sıvılaştırılmış petrol gazı),asetilen 2,5-81 ,hidrojen,

• B-Kimyasal boğucu gazlar:Karbonmonoksit 12,5-74 (50

ppm),hidrojen siyonür 5,6-40 ,Hidrojen sülfür 4,0-44 (10ppm
• C-Tahriş edici gazlar:
*Amonyak (tekstil sanayii,suni gübre,nitrik asit,üre bazı boya üretimi
gibi işlerde karşılaşılır,
* Klor (tekstil ve kağıt endüstrisinde beyazlatıcı
olarak,dezenfeksiyonda,alüminyum pres döküm işlerinde
*Kükürtdioksit:Sülfirik asit üretiminde,tekstil ve un sanayiinde
beyazlatıcı,Kok fırınlarında,petrol rafinerilerinde yanma sonucu
*Fosgen: İstenmeyen bir tepkime ile oluşur
*Azot oksitleri:Nitrik asit üretimi,patlayıcı madde üretiminde
*Ozon:Ark kaynakçılığında,rontgen odalarında,nişasta,şeker,kumaş
beyazlaştırmasında
*Formaldehit:Dericilik biracılık,tekstil,kağıt yapımıcam ve ayna işleri,
• D-Sistemik zehir etkisi gösteren gazlar:
* Asrin:Arsenik içeren metallerin asitlerle temasa gelmesi gibi
işlemlerde oluşur.
* Stibin:Akümlatörleri aşırı şarj edilmesigibi işlemler sonucu oluşur
*Fosfin:Asetilen gazı üretiminde
*Nikel karbonil: Saf nikel üretiminde,metallerin
kaplamasında,elektronik ve plastik endüstrisinde ,petrolün
saflaştırılmasında
* Karbon sülfür:Lak ve vernik üretiminde,viskos ipeği yapımı gibi
işlerde
 Tehlikeli Kimyasallar

 Parlama Noktası
 Kaynama Noktası
 Tutuşma Noktası YANICILIK
 Minimum Tutuşma Enerjisi (MIE)

 Bozunma Isısı
REAKTİFLİK

48
 Tehlikeli Kimyasallar

• Alkoller
• Asitler
• Bazlar
• Hidrokarbon
• Çözücüler
 Tehlikeli Kimyasallar

 Tane İriliği
 Patlama Isısı
 Patlama Şiddeti (Kst) YANICILIK
 Minimum Patlama Enerjisi (MEE)
 Ençok Patlama Basıncı (EP)

50
 Tehlikeli Kimyasallar
• TOZ: Çeşitli organik ve inorganik maddelerden aşınma,
parçalanma, öğütme, yanma veya mekanik olarak kırma,
parçalama, delme, öğütme işlemleri sırasında ve
sonucunda oluşan,büyüklükleri bir kaç A°(Angstron) ile
100 mikron arasında değişen, kimyasal özellikleri
kendisini oluşturan kimyasal maddenin yapısına
benzeyen maddelerdir.
 Tehlikeli Kimyasallar
• 1. Organik Tozlar:
a) Bitkisel kökenli tozlar (pamuk tozu, tahta tozu, un tozu, saman
tozu v.s.)
b)Hayvansal tozlar (tüy, saç v.s.)
c)Sentetik bileşenlerin tozları (DDT, trinitro toluen v.s.)

• 2. İnorganik Tozlar:
a)Metalik tozlar (demir, bakır, çinko tozu vb.)
b)Metalik olmayan tozlar (kükürt, kömür tozu)
c) Kimyasal bileşiklerin tozları (çinko oksit, manganez oksit gibi).
d) Doğal bileşiklerin tozları (mineraller, killer, maden cevherleri v.s.)
 Tehlikeli Kimyasallar
• HANGİ İŞLERDE TOZLA KARŞILAŞILIR

Çeşitli işkollarında ve işyerlerinde toz sorunu ile karşılaşılmaktadır.

En çok toza maruz kalınan iş kolları aşağıda sıralanmıştır:

• Patlatma, kırma, delme ve öğütme işleri

• Maden ocakları
• Yol, Tünel ve baraj yapımı işleri
• Döküm işleri (kum ve grafit)
• Porselen sanayi,
• Tuğla ve kiremit sanayi
• Mermer sanayi
• Çimento sanayi
• Kaynak işleri
 Tehlikeli Kimyasallar
• Cam sanayi
• Pamuklu dokuma sanayi ve çırçır sanayi
• Tahıl siloları, un değirmeni ve un fabrikaları
• Sigara sanayi
• Ağaç doğrama ve mobilya işleri
• Metal sanayi
• Demir ve çelik endüstrisi
• Kumlama ve raspa işleri
• Nakliyat,
• Depolama ve yüzeylerin işlenmesi.
 Tehlikeli Kimyasallar
• TOZ SAĞLIĞIMI NASIL ETKİLER ?

• Tane büyüklükleri 300 ile 0,1 mikron arasında değişir. Solunan tozların tane
büyüklükleri ise 60 mikronunaltındadır. Büyüklüklerine göre solunum sisteminin
çeşitli kısımlarında tutulurlar.

• Tutuldukları bölge ve tanecik büyüklükleri:

10 Mikron – Boğaz ve üst solunum yolunda (nazofaringeal bölgede),
5–10 Mikron- Alt solunum yollarında (trakeabronşial bölge) tutulurlar.
0,5 Mikron ve altındaki toz tanecikleri ise solunum sırasında akciğerlere girer
çıkar, birikme olmaz.

• Dolayısıyla sağlık açısından en önemli olanlar "incetozlar" veya “Solunabilir

toz” adını verdiğimiz 0,5–5 mikron arasında büyüklüğe sahip tozlardır. Bu
tozlar solunum yoluyla alveollere (hava kesecikleri) kadar ulaşırlar ve
"pnömokonyoz" dediğimiz akciğer toz hastalıklarına neden olurlar. Ancak
vücudun korunma mekanizması çok güçlü olduğundan alveollere kadar ulaşan
ve buralarda depo edilen tozların bir kısmı zamanla solunum, salgı gibi
akciğerlerin kendi kendini temizleme özelliğine bağlı olarak vücuttan
uzaklaştırılabilir.

• Geriye kalan kısmı ise akciğerlerde birikerek 10–20 yıl sonra pnömokonyoz
oluşmasınaneden olurlar.
 Tehlikeli Kimyasallar
• l. Fibrojenik tozlar

• Bazı maddelerin fibrojen (lif) kapasitesi olan toz partikülleri, solunduğu ve

akciğerlerde biriktiği zaman akciğerlerde fibrotik değişiklikler meydana gelir.
Bu fibrotık doku zamanlaakciğerin normal aktif dokularının yerini alır.
Ciğerleri yavaş yavaş tahrip ederek çalışanın çalışmasını zorlaştırır ve
ömrünü kısaltır.

• Bu tür tozların en belirgin örnekleri silis, asbest, talk, alüminyumdur.

Yukarıda saydığımız tozlar sırasıyla silikoz, asbestoz, talkoz, aliminoz adı
verilen pnömokonyozlara yol açar. Karışık kaolen pnömokonyozunda
nödüler fibrosis, massif fibrosis, dispne, öksürük ve balgam görülür.
Basit silika tozları: Silikatların (Kil, feldspat, saf kaolen, bentonit v.b.)
uzunca bir süre solunmasından sonra ortaya çıkan bir pnömokonyoz
şeklidir.

• Çalışanın hastalanmasında bu tozların ortamdaki konsantrasyonları, maruz

kalma süresi, vücut direnci gibi faktörler etkilidir. Bu nedenledir ki özellikle
yeraltında, kömür madenlerinde çalışanlar belli aralarla dinlenmeye alınırlar.
 Tehlikeli Kimyasallar
• ASPESTİN ÖZELLİKLERİ
• -Isıya dayanıklıdır (Erime noktası demire eşdeğer),
• -Esnek, yüksek gerilme direncine sahip (Çelik
telden daha mukavim),
• -Isı ve elektrik iletkenliği çok düşük,
• -Çeşitli kimyasallara karşı dayanıklı,
• -Mikroorganizmalara karşı dayanıklı,
• -Sürtünmeye ve aşınmaya karşı dayanıklı,
• -Çeşitli maddelerle kolay karışır, kolay şekillenir,
• Yeryüzünde tüm bu özellikleri bir arada bulunduran
tabii ya da suni başka bir materyal yoktur.
• Asbest :
• - Aktinolit Asbest, CAS No 77536-66-4,
• - Grünerit Asbest (amosit) CAS No 12172-
73-5, (Kahverengi)
• - Antofilit Asbest, CAS No 77536-67-5,
• - Krizotil, CAS No 12001-29-5, (Beyaz)
• - Krosidolit, CAS No 12001-28-4, (Mavi)
• - Tremolit Asbest, CAS No 77536-68-6.
lifli silikatlarıdır.
 Tehlikeli Kimyasallar
• ASPEST ÇEŞİTLERİ
• Serpantin Grubu; Magnezyum silikat ihtiva
eder. Kıvrımlı demete benzer ipliksi yapıdadır.
• Doğal olarak sarımtırak yeşilimsi renkte,
işlenince gri beyaz lif oluşur.
• En çok kullanılan ve en az riskli olan asbest
türüdür.
• Krizotil, CAS No 12001-29-5, (Beyaz)
 Tehlikeli Kimyasallar
ASPEST ÇEŞİTLERİ
Amphibol Gurubu ; Düz ipliksi yapıdadır.
Bulundurduğu metal okside göre renk alır.
Kırılgandır, aside dayanıklıdır, mukavemeti
düşüktür. Dört ana grubu vardır.
• Krosidolit (mavi): Sodyum demir silikat,
• Amozit (kahverengi) ; Demir, magnezyum silikat,
• Tremolit ; Kalsiyum, magnezyum, silikat.
• Aktinolit; Kalsiyum, magnezyum, demir silikat.
• Asbest, başta asbestli çimento (%84), Yer
döşemesi (%0.5), Sürtünme elemanları
(%12), Conta, salmastra (%2,2), Tekstil
olmak üzere çeşitli sektörlerde
kullanılmaktadır.
 Tehlikeli Kimyasallar
• Avrupa Birliği'de 2005 yılından itibaren
AB'ye üye ülkelerde asbest üretimi ve
kullanımını yasaklamıştır.
• Geçmişte tersane işçisi olan babasının iş
elbiselerinden bulaşan asbest nedeniyle
kansere yakalanan genç bir bayan, 2007
yılında İngiliz Savunma Bakanlığı'ndan
tazminat almaya hak kazandı.
 Tehlikeli Kimyasallar

• Asbeste bağlı oluşan hastalıklar

• Asbestosis – İlk olarak tersane işlerinde
çalışanlarda tespit edilen asbestosis,
asbest liflerini çözmeye çalışan vücut
tarafından üretilen asidin akciğer
zarında oluşturduğu yaralardır. Bu
hastalığın kendini göstermesi 10-20 yılı
bulmaktadır.
 Tehlikeli Kimyasallar
• Asbeste bağlı oluşan hastalıklar
• Mezotelyoma – Asbestin yol açtığı en
önemli hastalık akciğer zarı ve karın zarı
kanseri, yani mezotelyomadır. Batı
ülkelerinde yılda her bir milyon kişinin
1 ve 2‘- sinde tespit edilen mezotelyoma,
ülkemizde yılda en az 500 kişide
görülmektedir.
 Tehlikeli Kimyasallar
• Asbeste bağlı oluşan hastalıklar
• Kanser –
a-Akciğer kanseri (bronchial carcinoma),
b-sindirim sistemi (mide barsak) kanserleri
(gastro-intestinal carcinoma),
c-Grtlak kanseri’ne yol açmaktadır.
• Akciğer zarı (pleura) kalınlaşması olmaktadır.
 Asbestle çalışma Ortamında
• e) Numune alma süresi, ölçüm veya zaman
ağırlıklı hesaplama ile 8 saatlik çalışma
süresinde (bir vardiya) işçinin maruziyetini
belirleyecek şekilde olacaktır.
• f) Lif sayımı, faz-kontrast mikroskobu (PCM)
kullanılarak Dünya Sağlık Teşkilatı’nın 1997
tarihinde tavsiye ettiği metotla veya eşdeğer
sonuçları veren başka bir metotla
yapılacaktır.
• Havadaki asbestin ölçülmesinde, uzunluğu
5 mikrondan daha büyük, eni 3 mikrondan
daha küçük ve boyu eninin 3 katından
büyük olan lifler hesaba katılacaktır.
• Sınır Değer
• Madde 10 — İşveren, işçilerin maruz kaldığı
havadaki asbest konsantrasyonunun, sekiz
saatlik zaman ağırlıklı ortalama (TWA)
değerinin 0,1 lif/cm3’ü geçmemesini
sağlayacaktır.
 Tehlikeli Kimyasallar
• 2. Toksik tozlar;

• Vücuda alındıklarında çeşitli organlar üzerinde(sinir sistemi,

karaciğer, böbrekler, mide ve bağırsaklar, solunum organları, kan
yapıcı organlar gibi) kronik veya akut zehirlenme etkisi yapan tozlar
bu sınıfa girer.

• Tozu oluşturan bileşenlerin biri veya birkaçı toksik bir madde ise,
maddenin cinsine, tozdaki yüzdesine, havadaki tozun yoğunluğuna,
solunan tozun miktarına göre zehirlenmelere neden olabilirler.
• Kurşun, kadmiyum, mangan gibi ağır metal tozları bu grubun en
belirgin örnekleridir.
• Kadmiyum böbreklerde, mangan santral sinir sisteminde toksik
etkiye sahiptir.
• Kurşun tozlarıise kan sistemi, sinir sistemi, boşaltım sistemi ve
sindirim sistemi gibi pek çok sistem üzerinde toksik etkiler
gösterebilir.
 Tehlikeli Kimyasallar
• 3. Kanserojen tozlar:

• Çeşitli iç ve dış faktörlere bağlı olarak insanlarda kansere yol

açabilen tozlardır. Beslenme,yaşam koşulları, çevre kirliliği mesleki
etkiler gibi faktörlerin kanser oluşumunda rolüolduğu
düşünülmektedir.

• Bugün kanserojen olduğu bilinen tozlar şunlardır: asbest, arsenik ve

bileşikleri, berilyum,kromatlar, nikel ve bileşiklerinin tozları.
 Tehlikeli Kimyasallar
• 4. Radyoaktif tozlar:

• Hava içinde toz halinde bulunan radyoaktif maddelerin yaymış

oldukları iyonize ışınlar, insan organizmasının hücre ve dokularında
hasar yapar, tümör oluşumuna ve genetik bozukluklara neden
olurlar. Bunlar çok sayıda olmamakla birlikte en önemlileri; uranyum,
toryum, seryum ve zirkonyum bileşikleri, trityum ve radyum
tuzlarıdır.
 Tehlikeli Kimyasallar
• 5. Allerjik tozlar:

• Duyarlı kişilerde ateş, astma, dermatitler gibi çeşitli alerjik

reaksiyonlara yol açabilen tozlardır. Çeşitli bakteri, maya küf ve
polenler de böyle etki gösterebilirler.

• Nemli ve sıcak nitelikteki ambar, ahır gibi yerlerde uzun süre

bekleyen hayvan yemi, saman,ot, tahıl, küspe gibi küflü tozların
solunması ile alerjik solunum sistemi hastalıkları ortaya çıkabilir.
Pamuk, keten, kenevirle çalışanlarda, dokuma fabrikası işçilerinde
görülen bisinoz,fırıncılarda un nedeniyle görülen bronşial astma
allerjik tepkilerdir. Ağaç tozları da bu gruptayer almaktadır.
 Tehlikeli Kimyasallar
• 6. İnert tozlar:

• Bu tür tozlar, vücutta birikebilen fakat fibrojenik ve toksik etkileri

olmayan tozlardır. Solunan ve çöken partiküller ya nefes alma
işlemiyle ve solunum sisteminin kendi kendini temizlemesi yoluyla
vücuttan atılırlar veya en kötü durumda, akciğerde büyük patolojik
etkiler yapmadan daimi bir birikim meydana getirirler.

• Kireç taşı, mermer, alçı taşı tozları ve tütün tozu bu gruba örnektir.
 Tehlikeli Kimyasallar
• TOZUN İŞYERİ ORTAMINA YAYILMASINI NASIL
ÖNLEYEBİLİRİM?
• 1-Toz çıkaran işlem kapalı sistem içinde yapılabilir

2-İşlem sırasında oluşan toz “toz emme”

sistemiyle havaya karışmadan
uzaklaştırılabilir.
 Tehlikeli Kimyasallar -
Oksitleyiciler
• Oksitleyiciler yanmayı
başlatabilir ya da
güçlendirebilir
– Katı- amonyak perklorat
– Sıvı- dumanlı nitrik asit
– Gaz- oksijen

• Organik peroksitler
istikrarsız ve reaktif olabilir
– patlayıcı potansiyele
sahiptir.

77
 Tehlikeli Kimyasallar - Zehirler

– Zehirlilik
Faktörleri
 Temas: süre & sıklık
 (TWA, STEL)
 Temasın hangi yolla olduğu
 Maddenin fiziksel ve kimyasal
şekli
 Alınan doz Büyük tehlike: Ölüm

78
 Zehirlilik Değerleri
MAK Değerleri
Çeşitli kimyasal maddelerin çalışma ortamında bulunması
ile ilgili olarak aşağıdaki tanımlamalar kullanılmaktadır.

Ülkelere göre her madde için bir değer söz konusudur.

Kanserojen (kanser yapan) maddelerin MAK değeri yoktur.

MAC = MAK (Müsaade edilen Azami Konsantrasyon)

Günde 8 saat ve haftada 40 saatlik çalışma süresi için
ortamda bulunmasına izin verilen ve çalışanların sağlıklarını
bozmayacak maksimum konsantrasyondur.

Hacim birimi ppm(cm3/m3),

Ağırlık birimi mg/m3 ve
Parçacık birimi ppm/m3 tür.
 Zehirlilik Değerleri
• IDLH - Immediately Dangerous to Life&Health
Yaşam ve sağlık için ani tehlike
• STEL = ESD-KSMS -Short Term Exposure Limit
8 saatlik sürede 60 dk.lık aralar vererek
en fazla 4 kez (15 dakikalık süre) maruz
kalınabilir .Kısa süreli maruziyet süresi
• TLV =ESD (Eşik Sınır değer)-Threshold Limit Value
Kimyasalların havada bulunmasına izin verilen ve uzun süreli
yinelenen maruziyetlerde herhangi bir işçide olumsuz etkiye
yol açmadığına inanılan sınır değerdir.
• TWA- =ESD-ZAO -Time Weighted Average
Günde 8, haftada 40 saat çalışan işçinin bir kimyasala uzun süreli,
tekrarlanan bir biçimde maruz kalması durumunda sağlığının zarar
görmeyeceği düşünülen zaman ağırlıklı ortalama konsantrasyondur.

• PEL – Permissible Exposure Limit

İzin verilen maruziyet değeri

80
Toksisite ve Konsantrasyonlar
Konsantrasyon, mg/m3
• mg-min/m3
veya ppm (wt) cinsinden
• ppm
• LD50 Hayvanlar üzerindeki
• LCt50 denemelere göre
öldürücü doz
• ICt50

81
 Zaman / Doz İlişkisi

Ölümcül Doz LD50

Fiziksel Eşik değer TLV

Doz

İzin verilen çalışma sınırları PEL

Artan zaman
82
Maddenin adı EINECS CAS Sınır Değerler Açıklama

TWA STEL
mg/m3 ppm mg / m3 ppm

EINECS : Kimyasal maddelerin Avrupa Envanteri

CAS : Kimyasal maddelerin servis kayıt numarası
 Sağlık Tehlikeleri
• Boğucu • Koroziv (aşındırıcı)
– Oksijeni uzaklaştırır – Temasta vücut dokularını
imha eder,hücre hasarı
• Karsinojen
• Hassaslaştırıcı
– Kansere sebep olur
– Bağışıklık sisteminin
• İrritan (tahriş edici) tepkisini etkiler;
Yinelenen maruz kalma
– Deri ve mukoza durumunda daha güçlü
zarlarında irritasyona tepki
sebep olur

84
KİMYASAL MADDELERİN TEHLİKELERİ
FİZİKSEL ETKİLER

PATLAYICI OKSİTLEYİCİ PARLAYICI

E O F

SAĞLIĞA OLAN ETKİLER

TOKSİK KOROZİF TAHRİŞ EDİCİ ZARARLI

T C Xi Xn

ÇEVREYE OLAN ETKİLER

ÇEVREYE ZARARLI
N 85
 İnsan için olası ölümcül dozlar

Zehirlilik Hayvan için 70-kg lık insan için alınan doz

Sınıfı LD50 (kg için)

Aşırı zehirli < 5mg 7 damladan az

Çok zehirli 5-50mg 7 damla ile 1 çay kaşığı

Oldukça zehirli 50-500mg 1 çaykaşığı ile 1 g

Az zehirli 500-5,000mg 1 g to 350 g

Zehirsiz 5,000mg üstü 350 g üstü

Kaynak: Prudent Practices in the Laboratory, 1995

86
 OSHA tanımına göre zehirlilik

Temas Yolu Zehirli Çok zehirli

Ağız LD50 50-500 mg/kg <50 mg/kg

Solunum LC50 200-2000 ppm/hava <200 ppm/hava

Deri teması LD50 200-1000 mg/kg <200 mg/kg

87
Nikel, Katran , Organik
Benzen, Akrilik, fosforlar
Epoksi reçineleri Böcek ilaçları
Kurşun
Cıva
Asbest Manganez
Silisyum Arsenik
Pamuk tozu
Kadmiyum Karbon
Berilyum monoksit Vinil
Dizel gazlar klorür
Tiner
Karbon Benzen
tetraklorür Vinil Tolüen
klorür Tiner
Benzidin boyalar
Asbest Betanaftilamin
Nitrozaminler Cıva
Dumanlar Mangal
Kurşun dumanları
kurşun
 Tehlikeli Kimyasallar - Zehirler

Vücuda giriş yolları

Emilim Solunum Beslenme Zerk etme

• Deri • Akciğerler • Sindirim sistemi • Deri

• Gözler • Solunum sistemi • Kan dolaşımı • Kas

89
 Tehlikeli Kimyasallar

• Zararlı gaz –toz –buhar suda eriyorsa, üst

solunum yolunu etkiler, aşındırır ve tahriş eder.
• Mineral yapılı ise, akciğerlerde birikebilir,
• Organik çözücüler, akciğerlerden emilerek kana
karışır ve sistemik etki yaparlar.
• Sistemik zehirler, solunum yoluyla kana karışıp
ölüme yol açabilirler.
• Solunum yolunda allerjilere yol açabilirler
90
 Tehlikeli Kimyasallar

• Cilt etkin bir bariyer rolü oynar,

• Madde ciltle reaksiona girer, tahrişya da doku kaybı olur,

• Madde ciltte aşırı duyarlılığa neden olur,

• Madde cilt altı kan damarlarından emilir, sistemik

dolaşıma karışır

91
 Kimyasalların sağlığa etkileri

1-Toksik (Çok toksik, toksik, zararlı

maddeler:

• Solunduğunda deri yoluyla absorblandığında veya

yutulduğunda vücudun çeşitli organlarında birikerek
meslek hastalıklarına sebep olabilen kimyasallardır.
 Kimyasalların sağlığa etkileri

2-Tahriş Ediciler ve
Duyarlılaştırıcılar(Alerjenler):

• Tahriş Ediciler

• Kimyasal Yanıklar

• Duyarlılaştırıcılar

• Renk Değişimi ve Lekeler

 Kimyasalların sağlığa etkileri

• Tahriş ediciler:

Tahriş ediciler, yeterli zaman ve

konsantrasyonda uygulandığında hücre
hasarı yapabilen maddelerdir.
 Kimyasalların sağlığa etkileri

• Kimyasal Yanıklar:

Kimyasala bir kez, genellikle kısa süreli

maruziyetten kaynaklanır. Kimyasal yanıklar,
çoğunlukla organik ve inorganik asitler ve
alkalilere maruziyetten kaynaklanabilir
 Kimyasalların sağlığa etkileri

• Duyarlılaştırıcılar:

Krom tuzları gibi bazı maddelerin hem

tahriş edici hem de duyarlılaştırıcı olarak
etkilerine rağmen bir deri duyarlılaştırıcısının
aynı zamanda bir deri tahriş edicisi olması
gerekmez.
 Kimyasalların sağlığa etkileri

• Renk değişimi ve lekeler:

Ağır metallerden (gümüş, civa, arsenik gibi)

kaynaklanan kronik zehirlenme deride renk
değişimi oluşturabilir
 Kimyasalların sağlığa etkileri

3-Kanserojenler-Mutajenikler- Üreme için

toksik maddeler

• Kansorojen Maddeler

• Mutajen Maddeler

• Üreme İçin Toksik Madde

• Teratojen Madde
 Kimyasalların sağlığa etkileri

• Kanserojen Madde:

Kanser oluşturabilen kimyasal bileşiklere kanserojen denir. Genellikle

kanserojen bir kimyasala maruz kaldıktan sonra kanser (tümör)
oluşumu için bir süre geçmesi gerekir.

Avrupa Birliği tarafından kanserojen maddeler üç grupta ele

alınmaktadır.

• Grup 1: İnsanda kansorejen olduğu bilinen maddeler.

• Grup 2: İnsanda kansorejen olduğuna dair yeterli kanıt olan
maddeler.
• Grup 3: Kanser yapma olasılığı bulunan ancak yeterli kanıt
olmayanlar.
 Kimyasalların sağlığa etkileri

• Mutajen Madde: Bir kimyasal bileşiğin hücre çekirdeğindeki DNA

üzerinde kalıcı yapı değişikliği oluşturması mutasyon olarak
tanımlanır. Avrupa Birliği tarafından kanserojen maddeler gibi
mutajen maddeler de üç grupta ele alınmaktadır.

• Grup 1 insanda mutajen olduu bilinen maddeler,

• Grup 2 insanda mutajen olduğuna dair yeterli kanıt olan maddeler,

• Grup 3 insanda mutajen olduğu hakkında olasılık bulunan ancak

yeterli kanıt bulunmayan maddeler.
 Kimyasalların sağlığa etkileri

Üreme için Toksik Madde:

Kimyasal bileşiğin doğurganlık yeteneği üzerindeki
etkisini ifade eder.

• Grup 1 insanda üreme için toksik olduğu bilinen

maddeler

• Grup 2 insanda üreme için toksik olduğuna dair yeterli kanıt olan
maddeler

• Grup 3 insanda üreme için toksik olduğu hakkında olasılık bulunan

ancak yeterli kanıt bulunmayan maddeler.
 Kimyasalların sağlığa etkileri

Teratojen Madde:
Kimyasal bileşiğin gebeler tarafından
alındıklarında plasentadan fetal dolaşıma
geçerek doğacak çocukta deformasyon
oluşmasına denir. Bu etkiyi oluşturan
kimyasallara teratojen denir.
 Kimyasal etkileşimler
Aynı anda organizmaya giren iki kimyasal birbirinin
fizyolojik etkisini 3 şekilde etkileyebilir.

Bağımsız etki

Sinerjik etki

Antagonizma
 Kimyasal etkileşimler

Bağımsız etki
• Her iki madde birbirinden tamamen ayrı
bağımsız fizyolojik etkide bulunabilir.
 Kimyasal etkileşimler

Sinerjik etki
• Aynı organda aynı yönde ve aynı şekilde
etki ediyorlarsa “Sinerjik etki” ortaya çıkar.
Sinerjik etki Additif etki veya
potansiyalizasyon şeklinde görülür.
 Kimyasal etkileşimler

• Additif etki:
Organizmaya giren ve aynı yönde etki gösteren 2
kimyasalın toplam etkisinin, bir birlerinden ayrı iken
gösterdikleri toksikolojik etkinin toplamına eşit
olması additif etkidir. Örneğin, organafosforlu
insektisitler, dialipos, naled ve paration gibi
maddelere maruziyet sonucu görülen toplam etki,
her bir kimyasala tek tek maruz kalındığında
görülen etkinin toplamıdır.
 Kimyasal etkileşimler

• Potansiyalizasyon:

Bir kimyasal, diğerinin etkisini

arttırabilir.Potaganizmada, ekleme yapılan
maddenin özelliği arttırır ve risk değeri de
otomatik artar
 Kimyasal etkileşimler

• Antagonizma
Bir kimyasalın etkisi başka bir kimyasal
tarafından ortadan kaldırılmasıdır.
Kimyasalların bu etkisinden,
zehirlenmelerde kullanılan antidotunu
(panzehirini) bulmak için yararlanılır.
 Tehlikeli Kimyasallar -
Radyoaktif

Özgül aktivitesi gram

başına 0.002 mikroküri
(0.002 µCi/g) üzerindeki
maddeler

Büyük tehlikeler: radyasyon

zehirlenmesi sonucu yanıklar

109
 Tehlikeli Kimyasallar –
Korozivler (aşındırıcılar)
• Temas halinde vücut
dokularını (hücreleri) tahrip
edebilen sıvı veya katı
maddeler. Genellikle bir kez
kısa süreli maruziyetlerde
kimyasal yanıklara
neden olurlar.
• Çelik ya da alüminyum
üzerinde şiddetli
korozyon oranına sahip sıvılar. Halojenler: klor, flüorin
Asitler : hidroklorik asit, nitrik asit

Büyük tehlikeler: Bazlar: alüminyum hidroksit, sodyum

hidroksit
Yanıklar 110
Tehlikeli Kimyasallar - İzleme

• İlişki
– Alev alıcılık ve ppm
• ppm = milyonda parça
sayısı

111
Tehlikeli Kimyasallar – ppm“Temel
Ölçüt”
• Yüzde • Milyonda parça
sayısı
– 1% eşittir – 10.000 ppm

1 ppm eşittir :

2 yılda 1 dakika
10.000 lirada 1 kuruş
31 ton patates cipsi içinde 28 g tuz

112
 Tehlikeli Kimyasallar – Yaygın
Kullanım Alanları
• Tehlikeli malzeme
bulunan yerler
• Evlerde kullanılan
tehlikeli kimyasallar
• Ticari tehlikeli
kimyasallar

113
Tehlikeli Kimyasallar –
Tipik Yerleri
• Kimyasal madde tesisleri
• Depolar
• Yakıt istasyonları
• Kamyon, gemi, havayolu
terminalleri
• Silah depoları
• Hastaneler
• Laboratuarlar
• Nükleer tesisler
• Bakım tesisleri

114