\
Mario Carretero *° 0°" ° aes
Alberto Rosa
Maria Fernanda Gonzalez
(compiladores)
‘Anna E. Berti + Florentino Blanco + Nadia Bont
Forge Castro + José Antonio Castor
Inés Dussel + Olga Hoyos + Jesis Izquierdo Man
Federico G. Lorenz + Jorge Manzi + Luis Os
Ana Pereyra + Nicole Tutiaux-Guillon
Ignacio Brescé de Luna
Pe eel
Ensefianza de la historia
y memoria colectiva
PAIDOS
Bueno Aires
Barcelona
Méxtco
BHOPSPISSPIPSGARAGHe
an LY
cians Somes Gancieln Ace BB. HDee we ee ew rer www were w wwe TTSeS
Capitulo 1
RECORDAR, DESCRIBIR Y EXPLICAR EL PASADO,
ZQUE, COMO, Y PARA EL FUTURO DE QUIEN?
Alberto Rosa
{Vive ta ristonia? Que Historia vive?
;Pequena tazea hablar de para qué sirve la historia y cémo ense-
far historia, cuando algunos proclaman su muerte!
‘La idea de la muerte de la Historia (con maytisculas) no es para
desechar de un plumazo como algo absurdo. Lo que encierra este
slogan esalgo bastante serio. Es la proclamacién del fin de las gran-
des narraciones, otra de las formas de la muerte de Dios que pro-
clamé Nietzsche, y que trae como consecuencia Ja mundanizacién
del sentido. Es la renuncia a toda teleologia trascendental. Supone
pensar que no esté prescripto que la Historia (trascendental) nos lle
Yard a ningiin sitio, a ningiin Punto Omega final. Si acepiamos esta
idea, no dispondremos de ninguna regia para distinguir entre lo
progresista y lo reaccionario,e incluso nos cuestionaremos la idea de
rogreso, convirtiéndola en algo relative. No existré, entonces, nin-
guna racionalidad trascendental que podamos alcanzar de algtin
modo, y que nos diga cémo llegaremos,a la culminacién césmica
{que dé sentido a la existencia colectiva e individual. Nos la tendre
‘mos que inventar, primero, y compartitla, después. Sera un proceso
continuo de biisqueda de sentidos convencionales, un combate ago-
nico entre diversas posturas, sin que podamos vislumbrar un punto
final que acabe con esta dialéctica continua
Pero si nos quedamos sin Historia Trascendental, eso n0 quiere
decir que nos quedemos sin histor La historia que hacen los
historiadores es un esfuerzo intelectual y tritico por explicar el cam-coonppid soyeyéuz0n souasuepand (fenndu e2umu) uopeydusaiu0>
eso ap sopeymsex Soy anbume “eanyeydurayuon sa euorsny ef A oangad
so opronoa! Jo ‘eums ug eyeIpaUTUT uoID>e ap sapepysarouse[ ap ora
“39s je ubisa A ‘oquantrestad jap “oMpaye jap ‘sajeyomoure so1se/odusoy
Owssrur [e “upiqure) ‘BOs Oprendar [ep So}ve Sor] “oyerpounsy apussaxd
yep optds je 279U98 as oprancar 1g “TeUOPDUIAUOD vyBor emsuTU 8
dere¥oqd gnb sod ata ou fenpranput opzanoas9 [euo!auEAtOD Pep
“roa vm ap uopeiauad ey exed (soquarmsur axchuays) seiprendeajes
1u00 ‘epeutjdiosip ‘eperSar feyo0s eonoyid wun co eis senustw‘ouad
“eoysry e[ uoo esed ayeloures o8y “Clerpauruy soueu o seu OMIT
jap uo}pesedard ey exed uguny eum auay { “won as anb we suas
“aid fap sopepisooaw sey e eBayid as oyu) Uo jexynau se oun opzen>
ra “eanruyap ug “esBojoopr eum ‘opumut ap sysai9dny un "wo,
~eoydxa eum afinjout /opmiaquo> wusstur eyo BuaH BUIIOF ¥89 “(TL6T)
aanyy a0%p ouloD “eIqRY [9 UP eUXIO} BUN auaR opraNtas oper “od
“uray oulspir [e ‘018 ‘osorAraU BUTEysIS onsanU Ua O afested [9 U9‘S0}
“x23 ua opelop wy opesed ja an sojsar ua eseq 9s OpsEND=x OPAL
-uepona as vxoye anb sopzanzas Soy ue
amu as sojend so] apsep ojuaumie J2 0 sonsodoxd soy wos wexpen>
ow anbiod o ‘sopiqnpit ayuaurennse worony enbrod 0 (soaneayrusis
‘owod saquopiTa soperapisuo> woseNy ou) asieoyrpoo ve wosedey| ou
soyuapuanioae soungje opesed j2-ua anbyod eas/opranza1 2p &P
ausenie e[ $9 optarore anb sexuatut /opronoax 1a 69 235}x9 anb On
oy ‘aquaurvoinsa ‘o[seoey e repsunuaz ap 0 ‘opparedesap eh oye
“eur repod ap ‘ones xod ‘zedeo ‘soprafo so] ap X sopuen2et 0]
ap aiqesuodsar ‘(epa>y) esondns pepauo eum sa ‘eaueUs eNO 2P
OUI TeAPEARpUY peNMoey eum 59 ‘oWreUOD 9 10d “eyow!aUE eT
‘au ap eunioy esa wemuop sauaMb aque vpvzifeuorruaato PIA
vuoo pepyedorer eun wo eseq 98 TEND e|‘pepran ap sauoisuoresd
lion ontanuTDOUsD ap eULTOY vim exoUIa’ anb epeumdiasrp eonusistda
eonpgad eum s2 es0ysny vy ‘eqzaze spur owprp souray anb oj un8es
‘pyourau ef] ap 121424
‘oaaxg, Amat euuzoy ap a]uaurepsesazoU ‘sourauayap B eIOYE SOUEA
‘eyorsry | ap arvoureyutons Anur ope|qey soway sayue 15 “059 0d
“spur oypnur sa ‘syurope ‘orad ‘oprajo A opranzaz sa e7201sny | UU
-ejuaprag ‘somo ap optajo fe sopesed sounSje ap oprannarye as!"
“run epand ou e03sty ef ap ezueyasua ey anb erauans9sv02 WO?
e ‘aYSWy Ta UY DTIENS 4 wrRIDSzA "AVAYOIBT
gen nb of ‘etiouaur ep ue asrey08e apand ou epoysry ef anb 59 301
saresop ap reren v oa anb ojiaum re 13 “wHOysTy wos woWTUL 7p
Seuaxos se] Sepor Gu orad “eourour ap euZ0} Lm £9 eILO}SNY BT
¥RIONaW Sa YRC! ¥NN VIvoIsIH ¥IS?
-erroureur o[9s sa ou o1ed “epsousaur sq “omyny [9 39
_syqueid & ayuasard jap uprsuaschooo ef ua opzonoe ap soutouod “op
~oced un aquaurepeimydpsrp opueuiSeun ‘ered (sestjeadsaap sou
“opeiaued ap ozze1yso [ap omu}) sope|Bas soquayeNpadaad ap onunl
“too um eq ‘oanyny jo xezedosd red Coquasaid onsanu we eepuayuD
tered ‘ugpeayiudits ajrep exed “varizajo> wouariadxe ef ap YODER
“suo ef exed sopersparaint soyeyeze ap owmluoo un upiquTe) Sx "OP
“romigax 079s £9 OW ozad ‘opzancar ja ua esed 2s ‘sand ‘eUOISTY ET
ajqystaasduar so opesed a, ‘seueyfasuxo
sepoueuosaruos osnz a\sup tm ap sesqefed ug PO} BOHSTY YEE
anb sua up;rerauad eped ‘ose sog “ejuasard onsanu sa 0 opesed
oxjsanu ua eX yisa exoye anb omy wm ‘SopTaTUrPDa}UODe $059 BP
omnary ja va apaons anb of vo> WO!DeTDr wa UD yuse>
opesed [ap soisez soy anbrod “uerqure> searing} $2
‘gey1003 Se] anbrod ‘ayuasard pe a ueiquie> uo|re>yidxo uasainbar
anb opesed jap seurarqaxd soy anbrod :peprmpes ap eypay wave an
‘sauo|SoNZ}SUOD UOS BLOISTY P| ap soynpard sojoss zo "aruassrd epeD
‘uo spz0yut ap weypnsar anb soyuapupaywode soy xe2ydxo A s1quDsap
uayputzad anb seaquagy sey A soporput sof ‘SeE109} Sv 32q05 UPI
ures o1ad “opesed jap weaq{ sou end sojwounwour { soquaum20p SO
b peprjersuarayaze] axqos wouansos as BOISTY] ap SAPEPIAASET
-reynoed ope) im ewoy eu
ewscy 2959 21d 1S ‘PEPIOA ap souO|suUa}axd oIOSMos|p UM sTHNISUOD
ayaysod eSey anb ‘onroqureuydnosrp ap ‘se/2ar ap uppoonsuo> Op
ossbord um v e8n] ep Owisius Js ua nb oB[y opnuas xan {read
9 “yquosop virutiad anb pepleuopser eum ze7pozzesep soummanbax
op ug ‘seuOIDENs Seaanir e uora{npuOD oWAWOUE ype UT
anb soyisodoad soy & sauojnoe sey reayquapr ered ‘semuaBe A
uw [a rejuauas exed seonpy azamboy “oduzay [op 0808] Of
vsouonuag1vbbb 955549dd55TTITESH HESS TI OSIEN
ie ALBERTOROSA
quando se incorporan como instruments para el pensamiento y la
accién.
“asta ahora venimos ‘hablando de la memoria como una funci
individual que sirve-para almacenar experiencia, para recuperaris
‘para ignoraria; ademés de servir par mantener|a idea del mi
oP und el polo alrededor del cual se articula esa experiencia! Mi
Ind srotia no es sélo lo que permite recordar lo que ha pasado a mi
‘alrededor, Jo que me ha pasado a mi, | yo he hecho; sino que,
dems, me permite imaginarme a1 como una entidad que
Se conserva a través de todos los cambios. Es, pot lo tanto, impres
Gadible para la constitucién y el mantenimiento de mi identidad.
Por eso mis recuerdos son siempre interesados: Jo que resulta di
condante para la imagen de mi mismo desaparece, se olvida, se in
$ibe. Mis actos del recuerdo son, al mismo tiempo, actos de iden
cacién. Yo me identifico con una historia personal
Gerta forma literaria (trigica, roméntica, dramética, nica, e
ademas de incluir elementos: socio-culture varios: discurso:
polos, etc. Miidentidad: personal ¢3, al mi x
social, ¥-ambas se basan en el recuerdo, pero también en el olv
Hay partes de mi pasado que atesoro, pero también hay otras que re
ppudio, que ignozo, que me gustaria que no eran existido. Hay pat
Pisde mi pasado que no me son titles para argumentar la dea que yo
tengo de mi futuro y que, por tanto, descarto de mi argumento.
vo, ademés, los actos del recuerdo, cuando se comunic
actos del habla, Algo que nos lleva a una reflexién sob:
telacin entre memoria y verdad. Dejemos de lado los casos ob
in (aunque serian bastante relevantes para nuest
angumento), la mentira facilmente detectable ~cuando se introduce
awrecuerdo claramente falso con intencién de engaflar (0 eng:
ones intencionadas de acontecimiéntos q\
Jaszonas de gris. gCudndo podemos decir con
delpasado es totalmente verdadero, sin dejar nada fuera?, 2cudne
puede decirse que se refiere Ia verdad, toda la verdad y nada més
Bue la verdad? Si consideramos la memoria individual, se trata de
.damente dificil. Pensemos, por
isis en donde se pone de mani
jén entre memoria y verdad, sui enorme dificultac
RECORDAR, DESCRIBIR Y EXPLICAR EL 6
speuso su imposibiidad. Loqueimpors en el caso del psicoandlist
yhace en cada presente: los recuerdos y los
Sn, de cada presente. Pero aqui es donde
Sina importante diferencia entre memoria ¢ historis. EL
apsbriador no puede tener olvidos, tiene qe confrontar fuentes,
io que recuerda la mayoria de las veces no puede,
y ademas, no tiene por qué hacerlo de
da, socialmente convencionalizada, pues tiene s
cogde pensarniento. Para el historiador, por el contrario,
we ebservar las reglas de su arte. Para él, los rangos
ergs entre verdad y falsedad, i bien no desaparsoh son pot
ge. Bg mds reducidos: dispone de més citeris reglados para elegir
aerdos y olvides; esid condenado a tener mayor po.
; por eso es socialmente ttl, porgue su func <6 “disipar
Tres y remediar los olvidos que fornentan los usos wedela
crcen en cada momento el poder 0 las clases socialmente
hegemsnices” (Carreras y Forcadell Alvarez, 2003,p. 42), "recuperar
tr pasado de los vencidos quelos vencedoress aprestan a sepultar”
(Benjamin, 1974; citado por Carreras ¥ Forcadell Alvarez, 2003).
MeMmonta COLECTIVA E HISTORIA
Lamemoria es una facultad individual, pero los colectivos Het.
-aadan. Lo hacen a través de practicas del recuerdo. Para
ufo fe atribuyen un valor simbdlico a elementos de! p
aoe datos paza et recuerdo (monumentos, memorials), ablecen
‘ihuales para elrecuerdo o crean narraciones que da
redaruentos significativos del pasado. Todo esto acta como plore:
seer yatos pata sintonizara los miembros del grupo, pare hocet doe
disnrien to mismo, que sientan de formas similares, que Sorc =™
[eS eismas acttudes, que sus formas de actuaci6n ester, ‘coordina:
deg que comnpactan Jamisma moral. En definitiva, qe Pash deser
cae cdijunto de indivicuos a constitiis una comuridacl- de.ser
‘conjunto de yoes a ser un m050tr0s:
‘La memoria colectiva es, pue
nar, pero también los mutes, el ar
jinaginario que hace resoner en cada wno ks mlsmo8 S15
todo lo que acabamos de mencio-
1s relatos compartidos, todo un
adios,