‫ﻋﻠﻮم‬

‫ﻛﺘﺎب اﻻرﺻﺎد ﻋﺮﺿﻲ دﻣﺸﻘﻲ ﻫﻤﻜﺎر ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﻴﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻃﻮﺳﻲ‬

‫*‬
‫در رﺻﺪﺧﺎﻧـﺔ ﻣﺮاﻏﻪ ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ اﺑﺰارﻫﺎي رﺻﺪي‬
‫**‬
‫دﻛﺘﺮ ﻣﻬﺪي ﻣﺤﻘﻖ‬

‫ﻣﺆﻳﺪاﻟﺪ‪‬ﻳﻦ ﺑﺮﻣﻚ ﺑﻦ ﻣﺒﺎرك ﻋ‪‬ﺮﺿﻲ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻋ‪‬ﺮض از روﺳﺘﺎﻫﺎي ﺷـﺎم ﻣﺘـﻮﻓﻲ‬

‫‪ 664‬ﻫ‪.‬ق ﻳﻜﻲ از ﻫﻤﻜﺎران ﺑﺮﺟﺴﺘـﺔ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﻴﺮاﻟﺪ‪‬ﻳﻦ ﻃﻮﺳﻲ در رﺻﺪﺧﺎﻧـﺔ ﻣﺮاﻏﻪ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻮاﺟـﺔ ﻃﻮﺳﻲ ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ ﻋﻠﻤﻲ ﺧﻮد و ﻣﺤﺒ‪‬ﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻫﻞ ﻋﻠﻢ روا ﻣﻲداﺷـﺖ ﻣﻮﻓّـﻖ‬
‫ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ رﻳﺎﺿﻲداﻧﺎن و ﻓﻠﻜﻴ‪‬ﻮن و ﻣﻨﺠ‪‬ﻤﺎن را از اﻗﺼﻲ ﻧﻘﺎط ﺟﻬﺎن اﺳـﻼﻣﻲ‬
‫در ﺷﻬﺮ ﻣﺮاﻏﻪ ﮔﺮد آورد و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ آن ﻣﺮﻛﺰ داﻧﺶ را ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻣﻄﻠﻮب ﺗﻨﻈـﻴﻢ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﻛﺎﺗﺒﻲ ﻗﺰوﻳﻨﻲ و رﻛﻦاﻟﺪ‪‬ﻳﻦ اﺳﺘﺮآﺑﺎدي و ﻗﻄﺐاﻟﺪﻳﻦ ﺷﻴﺮازي و ﻋﺮﺿﻲ دﻣﺸـﻘﻲ‬
‫از ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ ﻫﻤﻜﺎران ﺧﻮاﺟﻪ در رﺻﺪﺧﺎﻧـﺔ ﻣﺮاﻏﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣـﻲآﻳﻨـﺪ‪ .‬از داﻧﺸـﻤﻨﺪ‬
‫اﺧﻴﺮ ﻳﻌﻨﻲ ﻋ‪‬ﺮﺿﻲ دﻣﺸﻘﻲ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم اﻻرﺻﺎد ﺑﻪ ﺟـﺎي ﻣﺎﻧـﺪه ﻛـﻪ ﻣـﺘﻦ ﻋﺮﺑـﻲ ﺑـﺎ‬
‫ﺗﺮﺟﻤـﺔ ﺗﺮﻛﻲ آن ﺑﺎ ﻛﻮﺷﺶ ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﺳﻮﻳﻢ ﺗﻜﻠﻲ اﺳﺘﺎد ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻮم داﻧﺸﮕﺎه اﻧﻜـﺎرا‬
‫ـ ﺗﺮﻛﻴﻪ در ﺳﺎل ‪ 1972‬م در آن ﺷﻬﺮ ﭼﺎپ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در آﻏﺎز ﻛﺘﺎب ﻣﺆﻟّﻒ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ آن را ﺑﺮ ﺷﺎﮔﺮدان اﻣﻼء ﻣﻲﻛﺮده ﺑﺎ ﻋﻨﺎوﻳﻦ‪» :‬اﻣـﺎم‬

‫* ﺧﻼﺻـﺔ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻫﻤﺎﻳﺶ »ﻣﻴﺮاث ﻧﺠﻮﻣﻲ ري در دورة اﺳﻼﻣﻲ« در ﺗﻴﺮﻣﺎه‬
‫‪ 1388‬در ﻣﺮﻛﺰ ﻧﺠﻮم آﺳﺘﺎن ﻣﻘﺪ‪‬س ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻌﻈﻴﻢ )ع( اﻳﺮاد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫** رﺋﻴﺲ ﻫﻴﺄت ﻣﺪﻳﺮة اﻧﺠﻤﻦ آﺛﺎر و ﻣﻔﺎﺧﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ‪ ،‬ﻋﻀـﻮ ﭘﻴﻮﺳﺘــﺔ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴـﺘﺎن زﺑـﺎن و ادب‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ‪.‬‬
‫ﻣﺰدكﻧﺎﻣﻪ )‪(3‬‬ ‫‪122‬‬

‫ﻋﻠّﺎﻣﻪ ﻣﻠﻚ اﻟﻤﻬﻨﺪﺳﻴﻦ ﻣﻦ ارﺑﺎب اﻟﺘّﻌﺎﻟﻴﻢ« ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ و از ﻣﻮﺿﻮع ﻛﺘـﺎب ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان‪» :‬ﻓﻲ ﻛﻴﻔﻴ‪‬ﺔ اﻻرﺻﺎد و ﻣﺎﻳﺤﺘﺎج اﻟﻲ ﻋﻠﻤﻪ و ﻋﻤﻠـﻪ« ﻳـﺎد ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻋ‪‬ﺮﺿـﻲ‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻳﻦ ﻋﻠﻢ ﺟﺰﺋﻲ از ﻋﻠﻢ رﻳﺎﺿﻲ اﺳﺖ وﻟﻲ ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺑﻪ ﻋﻠﻤﻲ ﻧﻈﺮي‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺳﺎﻳﺮ ﻋﻠﻮم ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻋﻠﻢ اﻟﻬﻲ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲﮔﺮداﻧﺪ و از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ و‬
‫از ﺟﻬﺖ اﺳﺘﻮاري و اﺗﻘﺎن ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ از ﺷـﺮﻳﻒﺗـﺮﻳﻦ ﻋﻠـﻮم اﺳـﺖ ﭼـﻪ آﻧﻜـﻪ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع آن ﻛﻪ آﺳـﻤﺎﻧﻬﺎ و اﻓـﻼك اﺳـﺖ از ﻋﻈـﻴﻢﺗـﺮﻳﻦ ﻣﺨﻠﻮﻗـﺎت و ﻋﺠﻴـﺐﺗـﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﺼﻨﻮﻋﺎت ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن اﺳﺖ و روش ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺑﺮرﺳﻲ در آن ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑـﺮ ﺣﺴـﺎب و‬
‫ﻫﻨﺪﺳﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﻫﺎﻧﻬﺎي آن از اﺳﺘﻮاري و اﺗﻘﺎن ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪.‬‬
‫او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ارﺻﺎد ﺑﻪ وﺳﻴﻠـﺔ اﺑﺰار و آﻻت وﻳـﮋة ﺧـﻮد ﺑﺎﻳـﺪ ﺻـﻮرت‬
‫ﮔﻴﺮد و اﻳﻦ اﺑﺰار و آﻻت در ﻳﻚ ﭘﺎﻳﻪ از اﺳﺘﻮاري و اﺗﻘـﺎن ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ ﻣـﺎ از ﻣﻴـﺎن آﻧﻬـﺎ‬
‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻳﻢ و ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺳﺎﺧﺘﻦ و ﻛﺎرﺑﺮد آﻧﻬـﺎ را ﺑﻴـﺎن ﻧﻤـﻮدﻳﻢ‪ .‬او ﭘـﻴﺶ از‬
‫آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ذﻛﺮ اﺑﺰار و آﻻت و ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻛﺎرﺑﺮد آنﻫﺎ ﺑﭙﺮدازد اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﺤـﻴﻂ و ﻓﻀـﺎي‬
‫ﻋﻠﻤﻲ ﻛﻪ در ﻣﺮاﻏﻪ ﺑﺮاي او و ﻫﻤﻜﺎراﻧﺶ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه‪ ،‬ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻳﻦ آراﻣﺶ ﻋﻠﻤـﻲ‬
‫و ﻓﻀــﺎي ﻣﺤﺒــﺖآﻣﻴــﺰ را ﻣﺮﻫــﻮن ﺑﺰرﮔــﻲ ﻣﻘــﺎم و ﺟﻼﻟــﺖ ﻗــﺪر و داﻧــﺶ ﺧــﺎﺗﻢ‬
‫ﺑ‪‬ﺮَﻋﺔاﻟﻤﺤﻘّﻘﻴﻦ ﺧﻮاﺟـﺔ ﺑﺰرگ ﻧﺼﻴﺮاﻟﺪ‪‬ﻳﻦ ﻃﻮﺳﻲ ﻣـﻲداﻧـﺪ‪ .‬اﻳﻨـﻚ ﻣـﺎ ﻋـﻴﻦ ﻋﺒـﺎرت‬
‫ﻋﺮﺿﻲ دﻣﺸﻘﻲ را در اﻳﻦﺑﺎره ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫اﻛﻨﻮن ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ اﺑﺰارﻫﺎﺋﻲ را ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺎ آن ﻛﺎر ﻛﺮدهاﻳـﻢ در رﺻﺪﺧﺎﻧــﺔ‬
‫ﻧﮕﻬﺪاري ﺷﺪه در ﺷﻬﺮ ﻣﺮاﻏﻪ واﻗﻊ ﺑﺮ ﺗﭙﻪاي ﻛﻪ در ﺳﻮي ﻏﺮب ﻧﺰدﻳﻚ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﻗﺮار دارد و اﻳﻦ در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﭘﻴﺶ و ﭘﺲ از ﺷﺸﺼﺪ و ﺷﺼـﺖ ﻫﺠـﺮي ﺑـﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤـﺔ اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺎ اﺷﺎره و دﺳﺘﻮر ﺧﻮاﺟـﺔ ﻣﺎ‪ ،‬اﻣـﺎم اﻋﻈـﻢ‪ ،‬ﻋـﺎﻟﻢ ﻓﺎﺿـﻞ‪،‬‬
‫ﻣﺤﻘّﻖ ﻛﺎﻣﻞ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻮاي داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﺑﺰرگ‪ ‬ﻓﺎﺿـﻞﺗـﺮﻳﻦ ﻋﺎﻟﻤـﺎن و ﺣﻜﻴﻤـﺎن‬
‫اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮﺗﺮ از ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن‪ .‬او از ﻛﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن آﻧﭽـﻪ را‬
‫ﻛﻪ ﻣﻴﺎن دﻳﮕﺮان ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺳﺎﺧﺘﻪ در وﺟﻮد او ﮔـﺮد آورده اﺳـﺖ از ﻓﻀـﺎﻳﻞ و‬
‫ﻣﻨﺎﻗﺐ ﺳﺘﻮده‪ ،‬و ﺳﻴﺮت ﻧﻴﻜﻮ‪ ،‬و ﻓﺮاواﻧﻲ داﻧﺶ و ﺑﻠﻨﺪي اﻧﺪﻳﺸﻪ‪ ،‬و ﺗﻴﺰﻫﻮﺷﻲ‬
‫و اﺣﺎﻃﻪ ﺑﺮ ﻫﻤـﺔ داﻧﺶﻫﺎ‪.‬‬
‫او داﻧﺸﻤﻨﺪان را ﻧﺰد ﺧﻮد ﮔﺮد آورده و ﺑﺎ داﻧﺶ ﻓﺮاواﻧﺶ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﻬﺮﺑﺎنﺗﺮ از ﭘﺪر ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ اﺳﺖ و ﻣﺎ در زﻳـﺮ‬
‫ﺳﺎﻳـﺔ او در اﻣﺎن و ﺑﺎ دﻳﺪار او ﺷﺎدﻣﺎن ﻫﺴﺘﻴﻢ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪123‬‬ ‫ﻛﺘﺎب اﻻرﺻﺎد ﻋﺮﺿﻲ دﻣﺸﻘﻲ ﻫﻤﻜﺎر ﺧﻮاﺟﻪ ‪...‬‬

‫ﺷﻌﺮ‬
‫ﻛﻪ ﮔﻮﺋﻲ دور ﭘﺪرﻣﺎن ﻣـﻲﮔـﺮدﻳﻢ‬ ‫ﻣﺎ ﺑﻪ دور او ﭼﻨـﺎن ﻣـﻲﮔـﺮدﻳﻢ‬
‫ﺗــﺎ ﻫــﺮ دو ﺣــﺎلِ او را درﻳــﺎﺑﻴﻢ‬ ‫ﮔﺎﻫﻲ او را ﺑﻪ ﺧﺸﻢ در ﻣﻲ آورﻳـﻢ‬
‫ﺑﺨﺸـــﺶ و ﻧـــﺮﻣﺶ را ﺑﺒﻴﻨـــﻴﻢ‬ ‫ﺗــــﺎ از ﻫــــﺮ دو ﺣﺎﻟــــﺖ او‬
‫او ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﻴﺮ ﻣﻠّﺖ و دﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻃﻮﺳﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ ـ ﭘﺎﻳـﺪار‬
‫ﺑﺪاراد ﺧﺪاوﻧﺪ روزﮔﺎراﻧﺶ را ـ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ اﺧﺒﺎر ﻓﺮاواﻧﻲ از او ﻣﻲﺷﻨﻴﺪﻳﻢ‪.‬‬
‫ﺷﻌﺮ‬
‫ﭘﻴﺶ از دﻳﺪن او ﺧﺒﺮﻫﺎﺋﻲ ﻛﻪ از او ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﺑـﺰرگ ﻣـﻲﺷـﻤﺮدﻳﻢ‬
‫و وﻗﺘﻲﻛﻪ او را دﻳﺪﻳﻢ دﻳﺪار او آنﺧﺒﺮﻫﺎ راﺑﺮاي ﻣﺎ ﻛﻮﭼﻚﻧﻤﻮد‬
‫ﺑﺮاي ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎد روزﮔﺎراﻧﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺎ را ﺑـﻪ ﺧـﺪﻣﺖ او ﮔـﺮد آورد و ﺑـﺎ‬
‫ﺳﻮدﻫﺎي او ﻣﺎ را ﺷﺎدان ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﻪ آن روزﮔﺎران ﻣـﺎ را از وﻃـﻦ و‬
‫ﺧﺎﻧﺪان و ﻓﺮزﻧﺪان دور ﻛﺮد وﻟﻲ در ﻋﻮض وﺟﻮد او را ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻧﮕﻪ داﺷـﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ او را ﻳﺎﻓﺖ ﭼﻴﺰي را از دﺳﺖ ﻧﺪاد و ﻛﺴـﻲ ﻛـﻪ او را از دﺳـﺖ داد‬
‫ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را از دﺳﺖ داد‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺎ را ﺑﻲوﺟﻮد او ﻧﮕﺬاراﻧﺎد و ﺑـﺎ ﻧﮕﻬﺪاﺷـﺘﻦ او ﻣـﺎ را ﺑﻬـﺮهﻣﻨـﺪ‬
‫ﮔﺮداﻧﺎد‪.‬‬
‫او در ﻛﺘﺎب ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ از اﺑﺰاري ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛـﻪ ﺑﻄﻠﻤﻴـﻮس آن را »ﻟﺒﻨـﻪ« ﻧﺎﻣﻴـﺪه و‬
‫ﻣﺆﻟّﻒ ﻛﺘﺎب آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »رﺑﻊ« ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ و ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺳـﺎﺧﺘﻦ آن را ﺑﻴـﺎن ﻣـﻲدارد‪.‬‬
‫ﭘﺲ از آن از اﺑﺰاري ﺑﻪ ﻧﺎم »ذات اﻟﺤﻖ« ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺗﻮﺻـﻴﻒ آن را از ﺑﻄﻠﻤﻴـﻮس و‬
‫ﺛﺎون اﺳﻜﻨﺪراﻧﻲ ﺑﻴﺎن ﻣﻲدارد‪ .‬او از اﺑﺰارﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم »ذات اﻟﺜﻘﺒﺘـﻴﻦ« و »ذات‬
‫اﻟﺮﺑﻌﻴﻦ« و »ذات اﻟﺸـﻌﺒﺘﻴﻦ« ﻳـﺎد ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و اﻧـﻮاع ﻣﺴـﻄﺮﻫﺎ را ﻛـﻪ ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ آنﻫـﺎ‬
‫»ﻣﺴﻄﺮاﻻرﺗﻔﺎع« اﺳﺖ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻻزم ﺑﻪ ذﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ رﺻﺪﺧﺎﻧﻪﻫﺎﺋﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از رﺻﺪﺧﺎﻧـﺔ ﻣﺮاﻏﻪ در ﺟﻬﺎن اﺳـﻼم‬
‫ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﺪ از ﺟﻤﻠﻪ رﺻﺪﺧﺎﻧـﺔ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﻟﻎ ﺑﻴـﻚ ﭘﺴـﺮ ﺷـﺎﻫﺮخ ﭘﺴـﺮ‬
‫ﺗﻴﻤﻮر ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ و رﺻﺪﺧﺎﻧـﺔ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻛﻪ ﺑﻪ اﻣﺮ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺮاد ﺳﻮم ﭘﺎدﺷـﺎه ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ‬
‫ﺑﻨﺎ ﮔﺮدﻳﺪ در ﮔﺮدآوري آﻻت و اﺑﺰار رﺻﺪ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي رﺻﺪﺧﺎﻧـﺔ ﻣﺮاﻏﻪ اﻗﺘﺒـﺎس و‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻋﻼءاﻟﺪ‪‬ﻳﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﺷﻴﺮازي ﻛﻪ در ﺷﻬﻨﺸﺎﻫﻨﺎﻣــﺔ ﺧـﻮد داﺳـﺘﺎن‬
‫ﺗﺎﺳﻴﺲ رﺻﺪﺧﺎﻧـﺔ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل و ﮔﺮدآوري ﻣﻨﺠ‪‬ﻤﺎن و رﻳﺎﺿﻲداﻧﺎن ﻋﺼﺮ را ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫و در ﭘﺎﻳﺎن داﺳﺘﺎن ﺗﺨﺮﻳﺐ آن را ﺑﻪ اﻣﺮ ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻴﺎن ﻣﻲدارد در اﻳﻦ اﺑﻴﺎت ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از‬
‫ﻣﺰدكﻧﺎﻣﻪ )‪(3‬‬ ‫‪124‬‬

‫آﻻت و اﺑﺰار رﺻﺪي ﻛﺮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻓــﺰوﻧﺶ ز ﺗــﻮج و ﻧﺤــﺎس اﺳــﺘﻮار‬ ‫ﻣﻬﻴ‪‬ـــﺎ ﺷـــﺪ اﻟﻘﺼ‪‬ـــﻪ آﻻت ﻛـــﺎر‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ذات ﺳﻤﺖ ارﺗﻔـﺎﻋﺶ ﺑـﻪ ﻛـﺎم‬ ‫ﭼــﻮ ذات اﻟﺤــﻖ ﻟﺒﻨــﻪ ﻛــﺮد او ﺗﻤــﺎم‬
‫ﻫﻤـــﻲ رﺑـــﻊ ﻣﺴـــﻄﺮ اﺑـــﺎ ﺛﻘﺒﺘـــﻴﻦ‬ ‫اﮔــــﺮ ﭼــــﺎرﻣﺶ ذاتأﻟﺸــــﻌﺒﺘﻴﻦ‬
‫ﻣﺸـــــﺒ‪‬ﻬﺔ ﺑﺎﻟﻤﻨـــــﺎﻃﻖ ﭼﻨـــــﺎن‬ ‫ذﮔـــﺮ ذات اﻻوﺗـــﺎر ﺳـــﻌﺪ اﻗﺘـــﺮان‬
‫او در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﻛﺎرﺑﺮد اﻳﻦ آﻻت و اﺑﺰار را ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﻣﻲدارد‪:‬‬
‫ﻫﻤﻪ ﻣﻮﺿﻊ ﻛﻮﻛﺐ از ﻋـﺮض و ﻃـﻮل‬ ‫ز ذات اﻟﺤــﻖ ﻳﺎﻓــﺖ اﻫــﻞ ﻋﻘــﻮل‬
‫دﮔـــﺮ ﺑﻌـــﺪﻫﺎ از ﻣﻌـــﺪ‪‬ل ﻧﻬـــﺎر‬ ‫ﻫﻢ از ﻟﺒﻨﻪ ﺷـﺪ ﻣﻴـﻞ ﺷـﻤﺲ آﺷـﻜﺎر‬
‫ﻧﻤﻮدﻧـــﺪ ﺑـــﺎ ﻳﻜـــﺪﻳﮕﺮ راﺻـــﺪان‬ ‫ﻫــﻢ از ذات ﺳــﻤﺖ ارﺗﻔــﺎﻋﺶ ﻋﻴــﺎن‬
‫ﭘـــﻲ ارﺗﻔـــﺎﻋﺶ ﺗﻤـــﺎم ارﺗﻔـــﺎع‬ ‫ﻫــﻢ از رﺑــﻊ ﻣﺴــﻄﺮ ﺑﺸــﺪ ﺑــﻲﻧــﺰاع‬
‫ﺑــﺪﻳﻦ ﺳــﺎن ﻫــﻢ از ذات أﻟﺜﻘﺒﺘــﻴﻦ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻨـــــــﺪ از ذاتأﻟﺸـــــــﻌﺒﺘﻴﻦ‬
‫ﻛــﻪ ﺷــﺪ ﻧﻘﻄـــﺔ اﻋﺘــﺪاﻟﻴﻦ راﺳــﺖ‬ ‫ﻫــﻢ از ذاتاﻻوﺗــﺎر ﭼﻴــﺰي ﻧﻜﺎﺳــﺖ‬
‫ﺑﺸـــﺪ در رﺻـــﺪ از ﺳـــﺮ اﻧﺘﺒـــﺎه‬ ‫دﮔــــﺮ از ﻣﺸــــﺒ‪‬ﻪ ﺑــــﻲاﺷــــﺘﺒﺎه‬
‫ﻋﻴـــﺎن ﻣﻄﻠـــﻊ اﺧﺘـــﺮاناي ﻋﺰﻳـــﺰ‬ ‫ز ﺗﺤﺮﻳــﺮ و ﺗﺼــﺤﻴﺢ ﺑﻨﻜــﺎم ﻧﻴــﺰ‬
‫ﭼﻪ ﻣﺴﻄﺮ درﻳـﻦ ﻓـﻦ ﺷـﻨﻴﺪي ﻟﻘـﺐ‬ ‫ﻫـــﻢ از ﻣﺴـــﻄﺮ ﻣﺤﻜـــﻢ ﻣﻨﺘﺨـــﺐ‬
‫ﻣـــــﻮازات آﻻﺗﻬـــــﺎي رﺻـــــﺪ‬ ‫ﺑﺸـــﺪ ﺟﻤﻠـــﻪ ﺑـــﻲﺣﺼـــﺮ و ﺣـــﺪ‬
‫ﭼﻮن در اﻳﻦ ﮔﻔﺘﺎر اﺷﺎره ﺑﻪ اﺑﺰارﻫﺎي رﺻﺪ در رﺻﺪﺧﺎﻧـﺔ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﺷـﺪه و راﻗـﻢ‬
‫اﻳﻦ ﺳﻄﻮر ﻣﻘﺎﻟﻪ اي ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »رﺻﺪﺧﺎﻧـﺔ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل« ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﻛﺘـﺎب‬
‫دوﻣﻴﻦ ﺑﻴﺴﺖ ﮔﻔﺘﺎر او )ﺻﻔﺤـﺔ ‪ 128‬ﺗﺎ ‪ (145‬ﭼـﺎپ ﺷـﺪه )اﻧﺘﺸـﺎرات ﻣﺆﺳﺴــﺔ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت‬
‫اﺳﻼﻣﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ـ داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻚ ﮔﻴﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ (1369 ،‬ﻣﻨﺎﺳﺐ داﻧﺴـﺖ ﻛـﻪ ﺗﺼـﻮﻳﺮ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ را ﺑﻪ ﺷﺮﻛﺖﻛﻨﻨﺪﮔﺎن در اﻳﻦ ﻫﻤﺎﻳﺶ ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن ﺑﻪ اوﻟﻴﺎي ﻫﻤﺎﻳﺶ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻛﺘـﺎب اﻻرﺻـﺎد ﻋﺮﺿـﻲ دﻣﺸـﻘﻲ‬
‫ﻫﻤﻜﺎر ﭘﺮﻛﺎر ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﻴﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻃﻮﺳﻲ را ﻛﻪ ﺣﻜﺎﻳﺖ از اﺳﺘﻮاري و اﺗﻘﺎن ﻧﻈﺎم ﻋﻠﻤﻲ‬
‫در ﻛﺸﻮرﻣﺎن دارد ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و اﻳﻦ ﺧﻮد ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻫﺮه و ﻧﺎﻓﻊﺗﺮﻳﻦ ﺛﻤـﺮهاي‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻫﻤﺎﻳﺶ ﻧﺼﻴﺐ اﻫﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ وﻳﮋه ﻣﻮر‪‬ﺧﺎن ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ رﻳﺎﺿﻲ و ﻧﺠـﻮم‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺑﻌﻮن اﷲ ﺗﻌﺎﻟﻲ و ﺗﻮﻓﻴﻘﺔ‪.‬‬
‫‪125‬‬ ‫ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻧﻮآورﻳﻬﺎي ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺑﺎﻗﺮ ﻳﺰدي‬

‫ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻧﻮآورﻳﻬﺎي ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺑﺎﻗﺮ ﻳﺰدي )د‪ ،‬ح‪ 1069 :‬ق‪ 1659 /‬م(‬
‫در رﻳﺎﺿﻴﺎت و در زﻣﻴﻨـﺔ اﻋﺪاد ﻣﺘﺤﺎب و اﻋﺪاد ﻣﺘﻌﺎدل‪ ،‬در ﻛﺘﺎب ﻋﻴﻮناﻟﺤﺴﺎب‬
‫*‬
‫دﻛﺘﺮ ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ﺟﻤﺸﻴﺪﻧﮋاد اول‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‬
‫ﻳﻜﻲ از رﻳﺎﺿﻴﺪاﻧﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘـﺔ دورة ﺻﻔﻮﻳ‪‬ﻪ )ﺣﻚ‪907 :‬ـ‪ 1148‬ق‪1502 /‬ـ‪1736‬‬
‫م( ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﺎه ﻋﺒ‪‬ﺎس او‪‬ل )ﺣﻚ‪996 :‬ـ‪1038‬ق‪1588 /‬ـ‪1629‬م(‪ ،‬و ﺷﺎه ﺻﻔﻲ )ﺣﻚ‪:‬‬
‫‪1038‬ـ‪1052‬ق‪1629 /‬ــ‪1642‬م(‪ ،‬و ﺷـﺎه ﻋﺒ‪‬ـﺎس دوم )ﺣـﻚ‪1052 :‬ــ‪ 1077‬ق‪/‬‬
‫‪1642‬ـ‪1666‬م( ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﻮده‪ ،‬ﻣﻼّ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺑﺎﻗﺮ ﺑﻦ زﻳﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ ﻳﺰدي‪ ،‬ﻣﻠﻘّﺐ ﺑـﻪ ﺧـﺎﺗﻢ‪-‬‬
‫اﻟﻤﻬﻨﺪﺳﻴﻦ اﺳﺖ‪ 1‬ﻛﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ آﺛﺎر ارزﻧﺪهاي ﻛﻪ در ﻋﻠﻢ ﻫﻴـﺄت و داﻧﺸـﻬﺎي رﻳﺎﺿـﻲ‬
‫ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮده و ﺷﺮﺣﻬﺎ و ﺣﺎﺷـﻴﻪﻫـﺎﻳﻲ ﻧﻴـﺰ ﺑـﺮ ﻛﺘﺎﺑﻬـﺎي رﻳﺎﺿـﻲ ﭘﻴﺸـﻴﻨﻴﺎن ﻧﻮﺷـﺘﻪ‪،‬‬
‫ﻧﻮآورﻳﻬﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ در ﻧﻈﺮﻳ‪‬ﻪﻫﺎي اﻋﺪاد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص‪ ،‬ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫از ﻧﻮآورﻳﻬﺎي او را در زﻣﻴﻨـﺔ ﻋـﺪدﻫﺎي ﻣﺘﺤـﺎب و ﻋـﺪدﻫﺎي ﻣﺘﻌـﺎدل‪ ،‬ﺑـﻪ اﺧﺘﺼـﺎر‪،‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪.‬‬
‫از ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻮﻟّﺪ وي ﮔﺰارﺷﻲ در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ؛ اﻣ‪‬ﺎ ﺗﺎرﻳﺦ اﺗﻤﺎم ﻛﺘﺎب ﻋﻴﻮناﻟﺤﺴـﺎب‬
‫وي‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﺳﺎل ‪1047‬ق‪1637 /‬م ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻗﺪﻳﻢﺗﺮﻳﻦ ﻣﺄﺧﺬي ﻛﻪ از او ﺑﺎ دﻋﺎي‬
‫»رﺣﻤﺔاﷲ ﻋﻠﻴﻪ« در آن ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﻛﺘـﺎب رﺑﻴـﻊاﻟﻤﻨﺠ‪‬ﻤـﻴﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﺑـﻴﻦ ﺳـﺎﻟﻬﺎي‬
‫‪1069‬ـ‪1075‬ق‪1659 /‬ـ‪1665‬م ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ 2‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺳـﺎل ﻓـﻮت او را‪ ،‬در‬

‫* ﻋﻀﻮ ﻫﻴﺄت ﻋﻠﻤﻲ ﻣﺮﻛﺰ داﺋﺮةاﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﻲ‪.‬‬

‫ﻣﺰدكﻧﺎﻣﻪ )‪(3‬‬ ‫‪126‬‬

‫ﻫﻤﺎن ﺣﺪود ‪1059‬ق‪1657 /‬م‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان داﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬آﺛﺎر رﻳﺎﺿﻲ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺑﺎﻗﺮ ﻳﺰدي‬

‫در ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ 11 ،‬ﻛﺘﺎب از آﺛﺎر رﻳﺎﺿﻲ ﺧﺎﺗﻢاﻟﻤﻬﻨﺪﺳﻴﻦ‪ ،‬ﻋﻼّﻣﻪ‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺑﺎﻗﺮ ﻳﺰدي ذﻛـﺮ‬
‫ﺷﺪه ﻛﻪ از آﻧﻬﺎ ﻧﺴﺨﻲ ﺧﻄّﻲ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬وﻟـﻲ ﻣﺘﺄﺳـﻔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻫﻨـﻮز ﻫـﻴﭻ ﻛـﺪام ﻣـﻮرد‬
‫ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻛﺎﻣﻞ ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و آﻧﻬﺎ ﺑﺪﻳﻦ ﺷﺮحاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺑﺮ ﻛﺘﺎب اﻷﻛـﺮ‪ ،‬ﺗـﺄﻟﻴﻒ ﺛـﺎوذو ﺳـﻴﻮس‪ 3‬ﺑـﻪ زﺑـﺎن ﻋﺮﺑـﻲ ﻣﻮﺟـﻮد در‬
‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﺔ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻫﻨﺮ ﺷﻬﺮ ﻣﺸﻬﺪ‪ ،‬ﺷﻤـ‪) :‬اﻟﻒ‪ (33 /‬ﻛﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ذﻳﺤﺠ‪‬ــﺔ‬
‫‪1059‬ق‪1649] /‬م[ ﻛﺘﺎﺑــﺖ ﺷــﺪه اﺳــﺖ و در ﺑﻴﺸــﺘﺮ ﺻــﻔﺤﻪﻫــﺎي آن ﺣﺎﺷــﻴﻪﻫــﺎ و‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺤﻬﺎﻳﻲ ﺑﻪ اﻣﻀﺎي »ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺑﺎﻗﺮ« وﺟﻮد دارد‪ ،4‬ﻧﻴﺰ ﻧﺴﺨـﺔ ﺧﻄّﻲ دﻳﮕـﺮي از ﺷـﺮح‬
‫ﺑﺮ اﻷﻛﺮ ﺛﺎوذوﺳﻴﻮس ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺑﺎﻗﺮ ﻳﺰدي ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺰﮔﻴﻦ‪ 5‬ﺑـﻪ ﻣﻌﺮّﻓـﻲ آن‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛‬
‫‪ .2‬ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺑﺮ ﻛﺘﺎب اﻷﻛﺮ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﻨﺎﻻووس اﺳﻜﻨﺪراﻧﻲ‪ ،‬رﻳﺎﺿـﻴﺪان ﺳـﺪة ﻧﺨﺴـﺖ‬
‫ﻣﻴﻼدي‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي از آن در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﺔ ﺧﺎﻧﻘـﺎه ﻧﻌﻤـﺔاﻟﻬﻲ در ﺗﻬـﺮان ﺷﻤــ‪(267) :‬‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و ﻧﺴﺨـﺔ دﻳﮕﺮي‪ 6‬ﻫﻢ ﺑﻪ وﺳﻴﻠـﺔ ﺳﺰﮔﻴﻦ ﻣﻌﺮّﻓﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ 7‬و ﻧﻴـﺰ ﻳـﻚ‬
‫ﻧﺴﺨﻪ از آن در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﺔ ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺑﺮ ﺗﺤﺮﻳﺮ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﻴﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻃﻮﺳﻲ )‪597‬ـ‪ 672‬ق‪1201 /‬ــ‪1273‬م(‪،‬‬
‫از ﻛﺘﺎب اﻟﻜﺮة و اﻷﺳـﻄﻮاﻧﺔ‪ ،‬ﻛـﻪ ﻳـﻚ ﻧﺴـﺨﻪ از آن‪ ،‬ﺷﻤــ‪ (171/1) :‬در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧــﺔ‬
‫‪8‬‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺑﺮ ﺗﺤﺮﻳﺮ ﺧﻮاﺟـﺔ ﻃﻮﺳﻲ از ﻛﺘﺎب اﻷﺷﻜﺎل اﻟﻜﺮﻳ‪‬ﺔ‪ ،‬ﺗـﺄﻟﻴﻒ ﻣﻨـﺎﻻووس‬
‫اﺳﻜﻨﺪراﻧﻲ ﻛﻪ وﺟﻮد ﻧﺴﺨﻪاي از آن در ﻳﻚ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧــﺔ ﺧﺼﻮﺻـﻲ ﮔـﺰارش ﺷـﺪه‪ 9‬و‬
‫ﺳﺰﮔﻴﻦ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﺮّﻓﻲ ﻧﺴﺨﻪاي از آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .10‬ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ از آن ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﺷـﺮح‬
‫ﻛﺘﺎب اﻷﺷﻜﺎل اﻟﻜﺮﻳﺔ ﻳﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ‪11‬؛‬
‫‪ .5‬ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺑﺮ ﺗﺤﺮﻳﺮ ﺧﻮاﺟـﺔ ﻃﻮﺳﻲ از ﻛﺘﺎب اﻟﻤﺨﺮﻃﺎت آﭘﻮﻟﻮﻧﻴـﻮس‪ ،‬رﻳﺎﺿـﻴﺪان‬
‫ﺳﺪة ﺳﻮم ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد‪12‬؛‬
‫‪ .6‬ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺑﺮ اﻟﺘﻜﻤﻠﺔ ﻓﻲ ﺷﺮح اﻟﺘﺬﻛﺮة ﺷﻤﺲاﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺧَﻔﺮي‪ ،‬در ﻋﻠﻢ ﻫﻴﺄت‪13‬؛‬
‫‪ .7‬ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺑﺮ ﺗﺤﺮﻳﺮ ﺧﻮاﺟـﺔ ﻃﻮﺳﻲ از ﻛﺘﺎب اﻟﻜﺮة اﻟﻤﺘﺤﺮﻛﺔ‪ ،‬ﺗﺄﻟﻴﻒ اوﻃﻮﻟﻮﻗـﻮس‬
‫‪127‬‬ ‫ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻧﻮآورﻳﻬﺎي ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺑﺎﻗﺮ ﻳﺰدي‬

‫ﺑﻴﺜﺎﻧﻲ‪ ،‬رﻳﺎﺿﻴﺪان ﺳﺪة ﭼﻬﺎرم ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد‪14‬؛‬

‫‪ .8‬ﺷﺮح اﻟﻤﻘﺎﻟﺔ اﻟﻌﺎﺷﺮة ]ﻣﻦ ﺗﺤﺮﻳﺮ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﻴﺮ[ ﻷﺻﻮل أﻗﻠﻴﺪس‪ ،‬در اﻳـﻦ ﺷـﺮح‬
‫ﻋﻼّﻣﻪ ﻳﺰدي‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪﻫﺎﻳﻲ از ﻣﻘﺎﻟـﺔ دﻫﻢ ﺗﺤﺮﻳﺮ اﻗﻠﻴﺪس ﻃﻮﺳﻲ را ﻧﻘﻞ ﻛـﺮده‬
‫و ﭘﺲ از ﻧﻘﻞ ﻫﺮ ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮح و ﻧﻘﺎدي آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﻳﻦ ﺷﺮح ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻧﺴﺨـﺔ ﺧﻄّﻲ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﻧﺴﺨـﺔ ﺷـﻤﺎرة )‪(32/2‬‬
‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﺔ ﻣﺠﻠﺲ‪15‬؛ و ﻧﺴﺨـﺔ ﺷﻤﺎرة )‪ (690/13‬ﻣﺪرﺳـﺔ ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر ﺗﻬـﺮان )ﻣﺪرﺳـﻪ‬
‫‪16‬‬
‫ﻋﺎﻟﻲ ﺷﻬﻴﺪ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮي( و ‪...‬‬
‫‪ .9‬ﻛﺘﺎب ﻋﻴﻮناﻟﺤﺴﺎب‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﻴﺢ در ﺑﺎب آن ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﭘﺮداﺧﺖ؛‬
‫‪ .10‬ﻓﺘﻮﺣﺎت ﻏﻴﺒﻴ‪‬ﻪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻤﻴﻦ اﺛﺮ ﻋﻼّﻣـﺔ ﻳﺰدي ﺑﻪ زﺑـﺎن ﻓﺎرﺳـﻲ اﺳـﺖ و آن در‬
‫ذﻛﺮ ﺑﺮﻫﺎﻧﻬـﺎ و ﺷـﺮح ﻛﺘـﺎب اﻋﻤـﺎل ﻫﻨﺪﺳـﻲ اﺑﻮاﻟﻮﻓـﺎي ﺑﻮزﺟـﺎﻧﻲ )‪328‬ــ‪387‬ق‪/‬‬
‫‪940‬ـ‪ 997‬م( اﺳﺖ و ﻧﺴﺨـﺔ ﺧﻄّﻲ آن‪ ،‬در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﺔ آﺳـﺘﺎن ﻗـﺪس رﺿـﻮي‪ ،‬ﺷﻤــ‪:‬‬
‫)‪ (5371‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪17‬؛‬
‫‪ .11‬ﻛﺘﺎب ﻣﻄﺎﻟﻊ اﻷﻧﻮار در ﻋﻠﻢ ﻫﻴﺄت‪.18‬‬

‫‪ .2‬ﻋﻴﻮناﻟﺤﺴﺎب‬
‫‪2‬ـ‪ .1‬ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد‬
‫ﻋﻼﻣ‪‬ـﺔ ﻳﺰدي‪ ،‬ﻋﻴﻮناﻟﺤﺴﺎب را در ﺳـﺎل ‪1047‬ق‪ 1637 /‬م ﺑـﻪ ﭘﺎﻳـﺎن رﺳـﺎﻧﻴﺪه‬
‫اﺳﺖ و اﻣﺮوزه‪ ،‬از آن ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺧﻄّﻲ ﻣﺘﻌﺪ‪‬دي ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬از ﺟﻤﻠـﻪ‪ :‬ﻧﺴـﺨﻪﻫـﺎي‬
‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﺔ ﻣﺠﻠـﺲ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎرهﻫـﺎي‪6017) :‬؛ ‪6045‬؛ ‪6248‬؛ ‪ ،(6251‬ﻧﺴـﺨﻪﻫـﺎي‬
‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﺔ ﻣﻠّﻲ ﻣﻠﻚ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهﻫﺎي‪3164) :‬؛ ‪3206‬؛ ‪ ،(3368‬و ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﺔ‬
‫ﻣﺮﻛﺰي داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎرهﻫـﺎي‪464) :‬؛ ‪ (4789/41‬و ‪...‬؛ ﻓـﻴﻠﻢ آن ﻧﻴـﺰ در‬
‫‪19‬‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﺷﻤﺎرة‪ (2507/2) :‬ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪2‬ـ‪ .2‬ﺑﺎﺑﻬﺎ و ﻣﺒﺤﺜﻬﺎي ﻋﻴﻮناﻟﺤﺴﺎب‬

‫ﻋﻴﻮناﻟﺤﺴﺎب ﻣﺸﺘﻤﻞ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻳﻚ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﻫﻔﺖ ﺑﺎب ﻛﻪ ﻫﺮ ﺑـﺎب ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ ﭼﻨـﺪ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‪ ،‬در ﺗﻌﺮﻳﻒ و ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻋﺪد؛‬
‫‪ .1‬ﺑﺎب او‪‬ل‪ ،‬در ﺣﺴﺎب ﻋﺪدﻫﺎي ﺻﺤﻴﺢ‪ ،‬و داراي ﺳﻴﺰده ﻣﻄﻠﺐ؛‬
‫ﻣﺰدكﻧﺎﻣﻪ )‪(3‬‬ ‫‪128‬‬

‫‪ .2‬ﺑﺎب دوم‪ ،‬در ﺣﺴﺎب ﻛﺴﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻳﻚ ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ و ﺳﻴﺰده ﻣﻄﻠﺐ؛‬

‫‪ .3‬ﺑﺎب ﺳﻮم‪ ،‬در ﺣﺴﺎب اﻫﻞ ﻧﺠﻮم ﺑﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺟﺪوﻟﻬﺎي ﻧﺠﻮﻣﻲ و ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺴـﺮﻫﺎي‬
‫ﻫﻨﺪي و ﺳﺘّﻴﻨﻲ و ﺳﻴﺎﻗﻲ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ دو ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ و ﺷﺶ ﻣﻄﻠﺐ؛‬
‫‪ .4‬ﺑﺎب ﭼﻬﺎرم‪ ،‬در ﻣﺴﺎﺣﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻳﻚ ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ و ﺷﺶ ﻣﻄﻠﺐ؛‬
‫‪ .5‬ﺑﺎب ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬در اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﺠﻬﻮﻻت ﺑﺎ ﺗﻨﺎﺳﺐ؛‬
‫‪ .6‬ﺑﺎب ﺷﺸﻢ‪ ،‬در اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﺠﻬﻮﻻت ﺑﺎ ﺧﻄﺄﻳﻦ؛‬
‫‪ .7‬ﺑﺎب ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬در ﺟﺒﺮ و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ و ﺷﺶ ﻣﻄﻠﺐ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺎب ﻫﻔﺘﻢ ﻋﻴﻮن اﻟﺤﺴﺎب‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﻓﺼﻠﻬﺎﻳﻲ در ﻗﺎﻋﺪهﻫﺎي ﻛﻠّﻲ ﺣﺴﺎب‪ ،‬آﻣﺪه‪،‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻓﺼﻠﻲ در ‪ 49‬ﻣﺴـﺄﻟﻪ؛ ‪ (2‬ﻓﺼـﻠﻲ در اﺳـﺘﺨﺮاج ﻋـﺪدﻫﺎي ﺗـﺎم‪‬؛ ‪ (3‬ﻓﺼـﻠﻲ در‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج ﻋﺪدﻫﺎي زاﻳﺪ و ﻧﺎﻗﺺ؛ ‪ (4‬ﻓﺼﻠﻲ در اﺳﺘﺨﺮاج ﻋﺪدﻫﺎي ﻣﺘﺤﺎب‪‬؛ ‪ (5‬ﻓﺼـﻠﻲ‬
‫در ﺑﻴﺎن ﻧﺴﺒﺘﻬﺎ‪.‬‬
‫در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ 148 ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ درﺑﺎرة ﺗﺮﻛﻴﺐ و ﺗﺤﻠﻴﻞ و اﺳﺘﺨﺮاج وﺻﺎﻳﺎ و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬ﺣﻞّ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻳﻜﻲ از ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺧﻄّﻲ ﻋﻴﻮناﻟﺤﺴﺎب‪ ،‬ذﻳﻠﻲ درﺑﺎرة ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ ﺑـﺮاي ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬
‫آوردن ﻋﺪدﻫﺎي ﻣﺘﺤﺎب ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارد‪ ،20‬و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻋﻼّﻣﻪ ﻳـﺰدي ﺑﻌـﺪ از‬
‫اﺗﻤﺎم ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻋﻴﻮناﻟﺤﺴﺎب‪ ،‬ﺧﻮدش آن ذﻳﻞ را ﺑﺮاي ﻛﺘﺎب ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪21‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺳﺘﺨﺮاج ﻋﺪدﻫﺎي ﻣﺘﺤﺎب‪ ،‬در ﻣﺠﻠـﺔ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻌﻠﻮم ﻋﻨـﺪاﻟﻌﺮب ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪2‬ـ‪ .3‬ﺗﺮﺟﻤـﺔ ﻓﺎرﺳﻲ ﻋﻴﻮناﻟﺤﺴﺎب‬

‫ﻋﻴﻮن اﻟﺤﺴﺎب‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺑﺎﻗﺮ ﺑﻦ ﻣﻴﺮاﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﺧﺎﺗﻮن آﺑﺎدي‪ ،‬ﺑـﻪ زﺑـﺎن‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻧﺴﺨـﺔ ﺧﻄﻲ اﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧــﺔ ﻣﺠﻠـﺲ ﻣﻮﺟـﻮد‬
‫اﺳﺖ‪ 22‬و در ﺻﻔﺤـﺔ ﻋﻨﻮان آن‪ :‬ﺷﺮح ﻋﻴﻮناﻟﺤﺴﺎب‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺎر ﺗﺮﺟﻤـﺔ ﻋﻴﻮناﻟﺤﺴﺎب‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﻣﻴﺮزا اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ از اﻋﻴﺎن درﺑﺎر ﺻﻔﻮﻳﻪ‬
‫‪23‬‬
‫ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪129‬‬ ‫ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻧﻮآورﻳﻬﺎي ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺑﺎﻗﺮ ﻳﺰدي‬

‫‪2‬ـ‪ .4‬ﺷﺮﺣﻬﺎي ﻋﻴﻮن اﻟﺤﺴﺎب‬

‫)ا( ﻛﻔﺎﻳﺔاﻷﻟﺒﺎب ﻓﻲ ﺷﺮح ﻣﺸﻜﻼت ﻋﻴﻮن اﻟﺤﺴﺎب‬
‫ﻧﻮادة ﻋﻼّﻣﻪ ﻳﺰدي‪ ،‬ﻣﺆﻟﻒ ﻋﻴﻮناﻟﺤﺴﺎب‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﭽـﻮن ﺟـﺪ‪ ‬ﺧـﻮد‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ـﺪﺑﺎﻗﺮ ﻧـﺎم‬
‫داﺷﺖ ﻧﻴﺰ از رﻳﺎﺿﻴﺪاﻧﺎن ﺑﻮد و ﻧﺎم ﻛﺎﻣﻠﺶ‪ :‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺑﺎﻗﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪﺑﺎﻗﺮ‬
‫ﻳﺰدي اﺳﺖ‪ .‬او در ‪1106‬ق‪1695 /‬م ﺷﺮﺣﻲ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﺑﺮ ﻛﺘﺎب ﻋﻴـﻮن اﻟﺤﺴـﺎب‬
‫‪25‬‬
‫ﺟﺪ‪ ‬ﺧﻮﻳﺶ ﻧﻮﺷﺖ و آن را ﻛﻔﺎﻳﺔاﻷﻟﺒﺎب‪ 24‬ﻓﻲ ﺷﺮح ﻣﺸﻜﻼت ﻋﻴﻮناﻟﺤﺴﺎب ﻧﺎﻣﻴﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ درﺑﺎرة اﻳﻦ ﺷﺮح ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻧﺴﺨـﺔ اﺻﻞ ﻣﺴﻮ‪‬ده ]ظ‪ :‬ﻣﺴﻮد‪‬ه[ »ﻛﻔﺎﻳﺔاﻟﻠﺒﺎب« ]ظ‪ :‬اﻷﻟﺒـﺎب[ ﺑـﻪ ﺧـﻂّ دﺳـﺖ‬
‫ﻣﺆﻟﻒ آن ﻓﻌﻼً ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﺑﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة اﻳﻦ ﺳﻄﻮر اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﻄﺎﻟﻌـﺔ ﻣﻘﺪ‪‬ﻣـﺔ اﻳﻦ ﻧﺴﺨﻪ ﻣﻌﻠﻮم‬
‫ﻣﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ ﺗـﺄﻟﻴﻒ آن در زﻣـﺎن ﺳـﻠﻄﺎن ﺳـﻠﻴﻤﺎن اول ])ﺣـﻚ‪1077 :‬ــ‪1105‬ق‪/‬‬
‫‪1666‬ـ‪1694‬م([ از ﺳﻼﻃﻴﻦ ﺻـﻔﻮﻳﻪ ﺷـﺮوع ﺷـﺪه و در ‪] 1106‬ق‪1694 /‬م[ ﭘﺎﻳـﺎن‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﻣﺆﻟّﻒ‪ ،‬اﺑﺘﺪا در ﻣﻘﺪ‪‬ﻣـﺔ ﻛﺘﺎب ﻧﺎم ﺷﺎه ﺳﻠﻴﻤﺎن را آورده و ﺑﻌـﺪاً ﭼـﻮن‬
‫در زﻣﺎن ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺬﻛﻮر درﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﻘﺪﻣـﻪ روي اﺳـﻢ‬
‫ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺧﻂ ﻛﺸﻴﺪه و ﺑﺎﻻي آن »ﺣﺴﻴﻦ« ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﻛﺘﺎب را ﺑﻪ ﺷـﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﻴﻦ‬
‫)ﺣﻚ‪1105 :‬ـ‪1135‬ق‪1694 /‬ـ‪1723‬م( ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺆﻟـﻒ در ﭘﺎﻳـﺎن ﻧﺴـﺨﻪ‬
‫‪26‬‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺗﻢ‪ ‬ﻓﻲ ﺳﻨـﺔ ‪.1106‬‬
‫از ﻛﻔﺎﻳ‪‬ﺔاﻷﻟﺒﺎب ﻳﻚ ﻧﺴﺨﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎرة )‪ (465‬در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﺔ ﻣﺮﻛﺰي داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬـﺮان‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.27‬‬

‫)ب( ﺗﻜﻤﻠﺔاﻟﻌﻴﻮن‬
‫ﺑﺮ ﻋﻴﻮناﻟﺤﺴﺎب ﻋﻼﻣﻪ ﻳﺰدي‪ ،‬ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از رﻳﺎﺿﻴﺪاﻧﺎن ﻣﻌﺮوف اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻼّ‬
‫ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻣﻬﻨﺪس اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ )د‪1293 :‬ق‪1876 /‬م( ﻧﻴـﺰ ﺷـﺮﺣﻲ ﻧﻮﺷـﺘﻪ و آن را ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬
‫‪28‬‬
‫ﺗﻜﻤﻠﺔاﻟﻌﻴﻮن‪ ،‬ﻣﻮﺳﻮم ﮔﺮداﻧﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .3‬ﺷﻤ‪‬ﻪاي از ﻧﻮآورﻳﻬﺎي رﻳﺎﺿﻲ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺑﺎﻗﺮ ﻳـﺰدي‪ ،‬ﺑـﻪ ﺧﺼـﻮص در زﻣﻴﻨــﺔ اﻋـﺪاد‬

‫ﻣﺘﺤﺎب و اﻋﺪاد ﻣﺘﻌﺎدل‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ اﺛﺮ رﻳﺎﺿﻲ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺑﺎﻗﺮ ﻳﺰدي ـ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ درﻳﺎﻓﺘﻴﻢ ـ ﻛﺘﺎب ﻋﻴﻮن اﻟﺤﺴـﺎب‬
‫ﻣﺰدكﻧﺎﻣﻪ )‪(3‬‬ ‫‪130‬‬

‫اوﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻳﺰدي آن را ﺑﻪ ﺗﻘﻠﻴـﺪ از ﻣﻔﺘـﺎح اﻟﺤﺴـﺎب ﻏﻴـﺎث اﻟـﺪﻳﻦ‬
‫ﺟﻤﺸﻴﺪ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ ﺧﻮدش ﻫﻢ اﺷﺎره ﻛﺮده‪ ،‬در آن‬
‫ﺑﻪ ﺣﻞّ ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﻌﺎدﻻت ﺟﺒﺮي ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از او ﺑﺮاي رﻳﺎﺿـﻴﺪاﻧﺎن ﻣﻴﺴ‪‬ـﺮ‬
‫ﻧﺸﺪه ﺑﻮد؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺑﺎب اﻋﺪاد ﻣﺘﺤﺎب و اﻋﺪاد ﻣﺘﻌﺎدل‪ ،‬ﻧﻮآورﻳﻬﺎﻳﻲ ﺑﻲﺳﺎﺑﻘﻪ اراﺋـﻪ‬
‫داده اﺳﺖ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در ﻋﻴﻮن اﻟﺤﺴﺎب ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻫﺴﺖ ﻛـﻪ در‬
‫ﻣﻔﺘﺎح اﻟﺤﺴﺎب دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً‪ ،‬ﻳﺰدي در ﻣﻄﻠـﺐ دوازدﻫـﻢ از ﺑـﺎب او‪‬ل ﻛﺘـﺎب‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﺣﺎﻟﺘﻬﺎي ﺧﺎﺻ‪‬ﻲ از ﻣﻌﺎدﻟـﺔ درﺟـﺔ ﭘﻨﺠﻢ را ﺣﻞّ ﻛـﺮده اﺳـﺖ ﻛـﻪ در اﻳﻨﺠـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬

‫‪3‬ـ‪ .1‬اﺳﺘﺨﺮاج رﻳﺸـﺔ او‪‬لِ ﻣ‪‬ﻀَﻠﱠﻌﺎت زاﻳﺪ و ﻧﺎﻗﺺ‬

‫ﻋﻨﻮان ﻣﻄﻠﺐ دوازدﻫﻢ از ﺑﺎب او‪‬ل ﻋﻴﻮن اﻟﺤﺴﺎب‪ ،‬اﻳـﻦ اﺳـﺖ‪» :‬اﻟﻤﻄﻠـﺐ اﻟﺜـﺎﻧﻲ‬
‫ﻋﺸﺮ‪ ،‬ﻓﻲ اﺳﺘﺨﺮاج اﻟﻀﻠﻊ اﻷو‪‬ل ﻟﻠﻤ‪‬ﻀَﻠّﻌﺎت اﻟﺰاﺋﺪة و اﻟﻨﺎﻗﺼﺔ = ﻣﻄﻠـﺐ دوازدﻫـﻢ‪ ،‬در‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج رﻳﺸـﺔ او‪‬ل از ﻣﻀﻠّﻌﺎت زاﻳﺪ و ﻧﺎﻗﺺ« و ﻣﻘﺼﻮد ﻳﺰدي‪ ،‬از ﻣﻀﻠّﻌﺎت زاﻳـﺪ و‬
‫ﻧﺎﻗﺺ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻬﺎﻳﻲ ﺟﺒﺮي اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻼً‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﺻﻮرت‪:‬‬
‫‪(X+123) X4‬؛ و ﻳﺎ ‪(X2+144) X4‬؛ و ‪...‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻻﺗﻲ ﻛﻪ ﻳﺰدي‪ ،‬زﻳﺮ ﻋﻨﻮان ﻧﺎﻣﺒﺮده‪ ،‬ﺣﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫‪1) (X+213)X =2014339661876‬‬
‫ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻋﺮﺑﻲ اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ در ﻋﻴﻮن اﻟﺤﺴﺎب ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»أردﻧﺎ أن ﻧﺴﺘﺨﺮج اﻟﻀﻠﻊ اﻷو‪‬ل ﻟﻬﺬا اﻟﻌـﺪد‪ 2014339661876 :‬ﻋﻠـﻲ أﻧّـﻪ ﻣـﺎل‬
‫اﻟﻜﻌﺐ اﻟﺰاﺋﺪ اﻟﺬي ﺣﺼﻞ ﻣﻦ ﺿﺮب ﻣﺎﻳﺰﻳﺪ ﻋﻠﻲ اﻟﻀﻠﻊ ﺑﻤﺄﺗﻴﻦ و ﺛﻼﺛﺔ ﻋﺸﺮ ﻓـﻲ ﻣـﺎل‬
‫اﻟﻤﺎل«‪.‬‬
‫ﻋﻼّﻣﻪ ﻳﺰدي‪ ،‬رﻳﺸﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﻲ اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ را ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ ‪ 256‬و ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧـﺪة ﻣﻌﺎدﻟـﻪ را‬
‫ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ ‪ 52‬ﺑﻪ دﺳﺖ آورده اﺳﺖ؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ اﮔﺮ در ﺿﺮب ﭼﭗ ﻣﻌﺎدﻟـﺔ )‪ (1‬ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎي ‪ X‬ﻋﺪد ‪ 256‬را ﻗﺮار دﻫﻴﻢ و ﻋﻤﻞ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻋﺪد ﺣﺎﺻﻞ ‪ 52‬واﺣـﺪ از ﻋـﺪد ﺳـﻤﺖ‬
‫راﺳﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2) (X +144)X =149766319872432‬‬
‫رﻳﺸﻪ ‪ X=684‬ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه‪r=432 :‬‬