Valjni I Klizni Ležajevi

Sveučilište u Zagrebu
Fakultet strojarstva i brodogradnje

Zavod za konstruiranje - Katedra za elemente strojeva i konstrukcija
Ležajevi
(podloge uz predavanja - za internu upotrebu)
ELEMENTI KONSTRUKCIJA II šk. g. 2013.

nositelji kolegija: prof. dr. sc. Milan Opalić
izvođač: doc. dr. sc. Krešimir Vučković
UVOD
A B
[11]
LEŽAJEVI su strojni elementi koji se upotrebljavaju za vođenje pokretnih dijelova te

prijenos opterećenja između dijelova koji se nalaze u međusobnom relativnom gibanju.
EK II – Ležajevi – Uvod 2
Podjela ležajeva s obzirom na način vođenja
[3]
Primjeri
Linearni ležaj [W9] Rotacijski ležaj [W6]
Sferni ležaj [W7] Linearno-rotacijski ležaj [W8]
Podjela rotacijskih ležajeva s obzirom na smjer prenošenja opterećenja
1. Radijalni (poprečni) ležaj 2. Aksijalni (uzdužni) ležaj
3. Radijalno-aksijalni (poprečno-uzdužni) ležaj
Podjela ležajeva s obzirom na vrstu trenja gibanja
 Klizni ležajevi – ležajevi čije se blazinice u mirovanju izravno dodiruju s kliznim

plohama rukavca, a djeluju na principu trenja klizanja.
[W3]
 Valjni ležajevi – ležajevi s valjnim tijelima koja se valjaju između dvaju međusobno
rotirajućih prstenova ili ploča, a djeluju na principu trenja valjanja.
[W9]
TRENJE
 Trenje je sila (otpor) koji se javlja između površina nalijeganja dvaju tijela i protivi se
međusobnom gibanju. Razlikuju se dvije osnovne vrste trenja:
 Trenje mirovanja ( statičko trenje)

koje onemogućuje gibanje
 Trenje gibanja (kinematičko trenje)

koje se dijeli na:
 trenje klizanja i
 trenje valjanja
trenje mirovanja > trenja klizanja >> trenja valjanja
 Kod ležaja primarno značenje ima trenje gibanja!
EK II – Ležajevi – Trenje 7
Vrste trenja klizanja prema stanju površina nalijeganja
 SUHO TRENJE – nastaje kada između naliježućih površina nema dodirnog sloja (maziva).
Koristi se kod kočnica i tarnih spojki.
 Faktor trenja zavisi o vrsti materijala i stanju površine
 Faktor trenja ne ovisi o brzini kao ni o veličini površini nalijeganja
 GRANIČNO TRENJE – nastaje kad su površine nalijeganja prekrivene tankim, ali tvrdim
graničnim slojem maziva, oksida, vlage i nečistoća, a dodiruju se samo u najisturenijim
točkama površinskih neravnina u kojima je isti granični sloj probijen.
 Poseban slučaj graničnog trenja, s posebno visokim faktorom graničnog trenja, je trenje pokretanja koje
nastaje pri sasvim malim brzinama vrtnje i pri kojem se granični sloj probija na velikom broju mjesta.
 MJEŠOVITO TRENJE – je prijelazni oblik između graničnog i tekućeg trenja kod kojeg se
naliježuće površine dodiruju preko graničnih slojeva, a pritisak maziva je još uvijek
nedostatan da ih u potpunosti razdvoji.
 TEKUĆE TRENJE – naliježuće površine se ne dodiruju, a vrhove površinskih neravnina

(hrapavosti) razdvaja kontinuirani sloj maziva.
VISKOZNOST
 VISKOZNOST je unutarnji otpor trenja fluida koji se suprotstavlja međusobnom gibanju slojeva
fluida. Što je otpor veći, veća je i viskoznost.
 Prema Newtonovom zakonu, smično naprezanje t je

F dv
proporcionalno promjeni brzine u odnosu na promjenu t  
međusobne udaljenosti slojeva fluida iz čega slijedi: A dy
EK II – Ležajevi – Viskoznost 10
Dinamička (apsolutna) viskoznost – η (eta)
 Predstavlja smično naprezanje koje će nastupiti kada između

dy
slojeva udaljenih 1 m postoji razlika u brzinama od 1 m/s.  t 
dv
 SI jedinica dinamičke viskoznosti je paskal-sekunda, Pa·s.

 N m N 
Zamijenila je staru cgs jedinicu Poise, P u omjeru:  Pa  s=  =  s
m m/s m 
2 2
1 Pa·s = 10 P = 103 cP.
Kinematička viskoznost – ν (ni)


 Predstavlja omjer dinamičke viskoznosti η i gustoće ρ. 

 Važan je zbog toga što proizvođači ulja daju taj podatak.
 Razlikuje se: ν40 i ν50 (mjereno na 40 °C i mjereno na 50°C).
 SI jedinica kinematičke viskoznosti je m2/s.  m2 

 
Zamijenila je staru cgs jedinicu Stokes, St u omjeru:  s 
1 m2/s = 104 St = 106 cSt, pa je 1 mm2/s = 1 cSt
EK II – Ležajevi – Viskoznost 11
VALJNI LEŽAJEVI
su ležajevi s valjnim tijelima koja se valjaju između dvaju međusobno rotirajućih prstenova ili ploča,
a djeluju na principu trenja valjanja.
valjno tijelo
kavez
valjna ploča
valjno tijelo
[W20] [W21]
kavez valjna ploča
(brtvena ploča)
unutarnji prsten vanjski prsten
Osnovni elementi valjnih ležajeva
EK II – Ležajevi – Valjni ležajevi 12

Kratka povijest valjnih ležajeva
 Asirijci
- 1100. g. p.n.e trupci za pomicanje kamenih blokova
 Leonardo da Vinci, umjetnik i inovator
– 1500. g. prvi crteži valjnih ležajeva (slika desno)
 Philip Vaughan, kovač i inovator
– 1794. g. patentirao kružne valjne staze za kuglice
 Jules Suriray, mehaničar za bicikle
– 1869. g. patentirao kuglični ležaj [15]
 Fridrich Fischer, osnivač FAG-a

– 1883. g. izradio stroj za serijsku proizvodnju kuglica
 Henry Timken, inovator
– 1898. g. patentirao stožasti valjni ležaj
 Robert Conrad, inovator
– 1903. g. patentirao ležaj bez otvora za punjenje
 Sven G. Wingquist, inženjer u SKF-u
– 1907. g. – patentirao samoudesivi kuglični ležaj
Rekonstrukcija valjnog ležaja prema crtežu
(slika gore) Leonarda da Vincija

Prednosti valjnih ležajeva u odnosu na klizne
 visoka nosivost pri relativno malim dimenzijama
 manji faktor trenja, manje se zagrijavaju, manji gubici snage
 preciznija vrtanja zbog manje zračnosti među valjnim elementima
 niži troškovi održavanja
 mogu se upotrijebiti za sve položaje vratila
 normirani su (jednostavna zamjenjivost)
Nedostatci valjnih ležajeva [W22]
Zupčani prijenosnik - reduktor

 veća osjetljivost na udarna opterećenja
 slaba otpornost na meh. vibracije, a zvučne čak proizvode
 u slučaju kvara nema popravka – mijenja se cijeli ležaj
 skuplji od jednostavnijih kliznih ležajeva
 sastavljeni iz velikog broja pojedinačnih dijelova
 zahtjevnija montaža i demontaža
 veće dimenzije u radijalnom smjeru

Podjela valjnih ležajeva prema smjeru prenošenja opterećenja
 Valjni ležajevi mogu prenositi:
- radijalno i aksijalno,
- samo radijalno ili
- samo aksijalno opterećenje.
[11] [11] [11]
 Obzirom na iznos nazivnog kuta dodira, α valjni

ležajevi dijele se na
- radijalne (α od 0° do uključivo 45°) i
- aksijalne (α od 45° do uključivo 90°).
Nazivni kut dodira (kut tlačenja), α je kut između ravnine

okomite na os ležaja i smjera djelovanja rezultante sila koje se s
ležajnoga prstena prenose na valjno tijelo.

Podjela valjnih ležajeva s obzirom na vrstu valjnog tijela
Vrste valjnih tijela
kugla valjak stožac bačvica iglica
Radijalni valjni ležajevi
kuglični ležaj [11] valjkasti ležaj [11] stožasti ležaj [11] bačvasti ležaj [11] igličasti ležaj [11]

Podjela valjnih ležajeva s obzirom na vrstu valjnog tijela
Aksijalni valjni ležajevi
kuglični ležaj [11] valjkasti ležaj [11] stožasti ležaj [11]
Napomena:
Za razliku od radijalnog bačvastog ležaja
kod kojeg valjna tijela imaju oblik simetričnih
bačvica, kod aksijalnog bačvastog valjna
tijela imaju oblik asimetričnih bačvica.
bačvasti ležaj [11] igličasti ležaj [11]

simetrična bačvica asimetrična bačvica

Kavezi za valjna tijela
omogućavaju vođenje valjnih tijela po valjnoj stazi, sprječavaju međusoban
dodir valjnih tijela te omogućavaju jednakomjernu raspodjelu valjnih tijela
po obodu ležaja. S obzirom na izvedbu dijele se na
 limene i
 masivne kaveze te na
 kaveze sa zaticima kavezi sa zaticima

lijevo za valjke i
desno za stošce [11]
limeni kavezi masivni kavezi

lijevo za kuglice [W23] i desno za stošce [W24] lijevo za valjke i desno za bačvice [W25]

Zaštitne i brtvene ploče
Zaštitne ploče sprječavaju oštećenje valjnog sustava stranim tijelima,

dok brtvene ploče pored navedenog sprječavaju i izlaz maziva iz ležaja
čime se ušteđuje brtvljenje na drugim mjestima.
Razlikuju se brtvene ploče s niskim faktorom trenja te kontaktne

brtvene ploče.
zaštitne ploče
prema SKF-u [11]
brtvene ploče s niskim faktorom trenja kontaktne brtvene ploče

prema SKF-u [11] prema SKF-u [11]

Materijali za izradu dijelova valjnih ležajeva
 Unutarnji i vanjski prsten te valjna tijela
 izrađuju se najčešće od čelika legiranih kromom
100Cr2 (Č 4140), 100Cr6 (Č 4146), 100CrMn6 (Č 4340), 100CrMo7, 100CrMnMo8
 za stožaste i valjkaste ležajeve večih dimenzija upotrebljavaju se čelici za cementiranje

17MnCr5, 19MnCr5, 16CrNiMo6, 17NiCrMo1-4
 za aksijalne ležajeve dizalica upotrebljavaju se čelici za poboljšavanje
C54G, 44Cr2, 43CrMo4, 48CrMo4
 Za valjne ležajeve koji rade u agresivnom okolišu (kiseline i lužine) upotrebljavaju se nehrđajući čelici
X45Cr13, X102CrMo17, X89CrMoV18-1
 za ekstremno visoke temperature upotrebljavaju se temperaturno postojani čelici
80MoCrV42-16, X82WMoCrV6-5-4
 elementi se nakon oblikovanja kale, bruse i poliraju. Kale se na tvrdoću 58-65 HRc
 izrađuju se samo iz središnjeg dijela ingota (vidi sliku)

odbacujemo
 Kavezi
 štancani čelični lim
 mjed
 slitine aluminija odbacujemo
 plastične mase (Poliamid – PA 6,6 (Najlon))

Ingot

KONSTRUKCIJSKI OBLICI VALJNIH LEŽAJEVA
Prema normi ISO 281:2007 Valjni ležajevi -- Proračun dinamičkog opterećenja i vijeka trajanja
Radijalni valjni ležajevi dijele se na

 jednoredne i
 dvoredne ležajeve,
te na ležajeve s teorijskim dodirom

 u točki i
 u liniji. [11]
Aksijalni valjni ležajevi dijele se s obzirom na smjer

prenošenja aksijalnog opterećenja na
 jednosmjerne i
 dvosmjerne. [11]
te na ležajeve s teorijskim dodirom

 u točki i
 u liniji.
[11] [11]
EK II – Ležajevi – Valjni ležajevi – Konstrukcijski oblici valjnih ležajeva 21

Radijalni ležajevi s teorijskim dodirom u točki
[2]
jednostavni jednostavni samopodesivi jednoredni dvoredni kuglični ležaj s
jednoredni dvoredni dvoredni kuglični ležaj s kuglični ležaj s dodirom u četiri
kuglični ležaj kuglični ležaj kuglični ležaj kosim dodirom kosim dodirom točke
Radijalni ležajevi s teorijskim dodirom u liniji
[2]
jednoredni dvoredni stožasti dvoredni igličasti ležaj igličasti ležaj
valjkasti ležaj valjkasti ležaj ležaj samopodesivi s unutarnjim bez unutarnjeg
bačvasti ležaj prstenom prstena

Aksijalni ležajevi s teorijskim dodirom u točki
Jednosmjerni Dvosmjerni
jednosmjerni dvosmjerni
kuglični ležaj kuglični ležaj
Aksijalni ležajevi s teorijskim dodirom u liniji
Jednosmjerni Jednosmjerni Jednosmjerni samopodesivi

valjkasti ležaj igličasti ležaj bačvasti ležaj

OZNAČAVANJE VALJNIH LEŽAJEVA
Ležajevi se, u današnje vrijeme, najčešće označavaju prema normi DIN 623,
međutim u upotrebi je i “stari” način označavanja prema normi HRN M.C3.506 koji je bio
ustrojen prema danas napuštenim, ISO preporukama.
Oznake osnovnih dimenzija valjnih ležajeva

d – unutarnji promjer ležaja; D – vanjski promjer ležaja;
B – širina radijalnog valjnog ležaja; T – širina stožastog valjnog ležaja;
H – visina aksijalnog valjnog ležaja
EK II – Ležajevi – Valjni ležajevi – Označavanje valjnih ležajeva 24

Označavanje valjnih ležajeva prema normi DIN 623
[11]
PRIMJER OZNAKE - 32940

 3 - stožasti ležaj, serije širine 2, serije vanjskog promjera 9 te unutarnjeg promjera d = 40 x 5 = 200 mm

Označavanje valjnih ležajeva prema normi DIN 623
Osnovna oznaka
 Osnovna oznaka ležaja sastoji se od odgovarajuće kombinacije brojeva i slova.
PRVI BROJ (ili slovna oznaka) označava vrstu ležaja
(0) - dvoredni radijalni kuglični ležaj s kosim dodirom (u zagradama jer se ne piše)
1 - samopodesivi radijalni kuglični ležaj
2 - samopodesivi bačvasti ležaj (može označavati aksijalni, ali i radijalni ležaj)
3 - stožasti ležaj (u pravilu je radijalni, premda kao specijalna izvedba postoje i aksijalni)
4 - jednostavni (kruti) dvoredni radijalni kuglični ležaj
5 - aksijalni kuglični ležaj (može označavati jednosmjerni, ali i dvosmjerni)
6 - jednostavni (kruti) jednoredni radijalni kuglični ležaj
7 - jednoredni radijalni kuglični ležaj s kosim dodirom
8 - aksijalni valjkasti ležaj
C jednoredni radijalni bačvasti ležaj (oznaka prema SKF-u, tzv. CARB ležaj)
N jednoredni radijalni valjkasti ležaj (s obzirom na izvedbu postoje N, NU, NUP i NJ)
NN dvoredni ili višeredni radijalni valjkasti ležaj
NA igličasti ležaj (nije prikazan na prethodnom slajdu)
QJ radijalni kuglični ležaj s dodirom u četiri točke

Oznake pojedinih izvedbi jednorednih radijalnih valjkastih ležajeva
S obzirom na namjenu razlikuju se
 slobodni (NU i N)
 potporni (NJ i NU+HJ) te
 vodeći (NUP i NJ+HJ) radijalni valjkasti ležajevi
Napomena: NU i NJ ležajevi s kutnim prstenom HJ koriste se kao

zamjena za NUP ležajeve u uvjetima visokog opterećenja.

Označavanje valjnih ležajeva prema normi DIN 623 - nastavak
DRUGI BROJ označava red širine radijalnog odnosno red visine aksijalnog ležaja
- pri tom se
- za širinu radijalnih ležajeva koriste brojevi 7, 8, 9, 0, 1, 2, 3, 4, 5 i 6, a
- za visinu aksijalnih ležajeva, brojevi 7, 9, 1 i 2.
TREĆI BROJ označava red vanjskog promjera ležaja.

- pri tom se koriste brojevi 7, 8, 9, 0, 1, 2, 3, 4 i 5.
Napomena:
Broj s početka niza predstavlja najmanju, a s kraja niza najveću mjeru, za sve slučajeve.
DRUGI I TREĆI BROJ u kombinaciji predstavljaju dimenzijsku seriju (vidi sljedeći slajd).
PRVI BROJ (ili slovna oznaka) u kombinaciji s DRUGIM I TREĆIM BROJEM

predstavljaju seriju ležaja.

Kreiranje dimenzijske serije
Odnos širine i vanjskog promjera ležaja za zadani

unutarnji promjer radijalnog ležaja d, prema SKF-u [11]
Ako je poznat unutarnji promjer ležaja, dimenzijska serija ležaja se

kreira tako da se redu vanjskog promjera ležaja pridružuje s lijeve strane red širine
za radijalni, odnosno red visine za aksijalni ležaj.
Svi radijalni ležajevi iste dimenzijske serije te istog unutarnjeg promjer d

imaju jednak vanjski promjer D, ali i jednaku širinu B (uz iznimku stožastih).

Serije ležajeva prema SKF-u [11]

Označavanje valjnih ležajeva prema normi DIN 623 - nastavak
ZADNJA DVA BROJA predstavljaju unutarnji promjer ležaja podijeljen s brojem 5 uz sljedeće iznimke
 Za unutarnje promjere od 10 do 17 mm vrijede slijedeće oznake:

00 - unutarnji promjer d = 10 mm,
03 - unutarnji promjer d = 17 mm.
 Za unutarnje promjere < 10 mm ili ≥ 500 mm piše se stvarni unutarnji promjer u mm.
Primjeri:
618/8 - unutarnji promjer d = 8 mm,
511/530 - unutarnji promjer d = 530 mm.
 Za unutarnje promjere standardnih ležajeva prema ISO 15 koji iznose
22, 28 ili 32 mm, piše se isto stvarni unutarnji promjer u mm.
Primjer:
62/22 - unutarnji promjer d = 22 mm.
 Za unutarnje promjere koji odstupaju od standardnih, također se
piše stvarni unutarnji promjer u mm i to s najviše tri decimalna mjesta.
Primjer:
6202/15,875 - unutarnji promjer d = 15,875 mm.

DOPUNSKE OZNAKE na valjnim ležajevima
 Osim osnovne oznake valjni ležajevi označavaju se i odgovarajućim dopunskim

oznakama koje znače odstupanje ležaja od standardnih izvedbi.
 Dopunske oznake se navode ispred ili iza osnovne oznake, a njihovo detaljno
značenje nalazi se u odgovarajućim normama ili katalozima proizvođača. Ovdje
ćemo dati pregled samo dijela njih:
• označavanje tolerancija mjera i oblika,
• označavanje tolerancija unutarnje zračnosti,
• označavanje dopuštene pogonske temperature,
• označavanje zaštitnih i brtvenih ploča.

Dopunske oznake za tolerancija mjera i oblika valjnih ležajeva
 Tolerancije mjera i oblika obuhvaćaju dozvoljena

odstupanja unutarnjeg i vanjskog promjera ležaja d
i D, širine ležaja B (ili visine H kod aksijalnih) te
aksijalnu i radijalnu toleranciju kružnosti vrtnje.
 Sva odstupanja mjera kod valjnih ležajeva su u

minusu. Znači, sve nazivne mjere su ujedno i
maksimalne.
 Osim normalnog odstupanja mjera postoje još i uže

tolerancije koje se označavaju s dopunskim
oznakama P6, P5 ili P4, a pišu se iza osnovne
oznake.
Tolerancije unutarnjih i vanjskih promjera ležajeva ne

izvode se pa time i ne označavaju prema ISO !!!

Dopunske oznake za tolerancije unutarnje zračnosti valjnih ležajeva
 Pod unutarnjom zračnošću ležaja podrazumijevamo

mjeru za koju se jedan prsten u odnosu na drugi
može pomaknuti bilo u radijalnom bilo u aksijalnom
smjeru.
 Zračnost treba tako odabrati da ležaj ugrađen s

predviđenim dosjedima ima pri pogonskoj
temperaturi traženu zračnost. Neugrađeni ležaj ima
veću zračnost.
 Ležajevi se izrađuju s različitim unutarnjim [11]
zračnostima:
 zračnosti manje od normalne označavaju se dopunskom oznakom C1 ili C2, (C1 < C2)
 normalne zračanosti CN se ne označavaju, dok se
 zračnosti veće od normalne označavaju dopunskom oznakom C3, C4, C5 ili C6, (C3 < C4 < C5 < C6)

Dopunske oznake valjnih ležajeva za povišene temperature
 Ležajevi su tako termički obrađeni da su u pravilu

dimenzijski stabilni do 120 °C.
 Radne temperature iznad 120 °C zahtijevaju posebnu

termičku obradu te takvi ležajevi, radi razlikovnosti,
dobivaju iza osnovne oznake i dopunsku.
 Ležajevi dimenzijski stabilni

Ilustrativni prikaz širenja topline na primjeru dvorednog
do 120 °C označavaju se sa (SN), radijalnog valjkastog ležaja prema Schaeffler KG-u [13]
do 150 °C označavaju se sa S0,

do 350 °C označavaju se sa S4.
Napomena:
Oznaka (SN) je u zagradama jer se obično ne piše!!!

Dopunske oznake za zaštitne i brtvene ploče
na primjeru radijalnog kugličnog ležaja
[5]
Z - izvedba s jednom zaštitnom pločom
2Z - izvedba s dvije zaštitne ploče
RS - izvedba s jednom brtvenom pločom
2RS - izvedba s dvije brtvene ploče
N - izvedba s prstenastim utorom
ZN - izvedba s prstenastim utorom i jednom zaštitnom pločom
RSN - izvedba s prstenastim utorom i jednom brtvenom pločom

Primjeri označavanja ležajeva
Primjer osnovne oznake ležaja s dopunskom oznakom tolerancije mjera i oblika, P6

te dopunskom oznakom tolerancije unutarnje zračnosti C5
Primjer označavanja aksijalnih ležajeva

UGRADNJA VALJNIH LEŽAJEVA
Oblikovanje ležajnog mjesta
 Oblikovanje ležajnog mjesta ovisi o zadaći ležaja, odnosno o tome treba li on preuzeti aksijalnu silu, te da li
je preuzima iz jednog ili iz oba smjera.
 LEŽAJNO MJESTO može biti oblikovano kao
 SLOBODNO – preuzima samo radijalne sile, omogućava
- aksijalno pomicanje vratila u odnosu na nepokretno kućište, na način da se ležaj pomiče

a) po kućištu, b) po vratilu ili c) da su ležajni prsteni aksijalno pokretni između sebe (NU ležaj).
 POTPORNO – preuzima silu samo iz jednog smjera
- vanjski i unutarnji prsten preuzimaju silu samo iz jednog (međusobno suprotnog) smjera
- primjer su kuglični ležajevi s kosim dodirom koji se ugrađuju u parovima - asimetrično
 ČVRSTO – preuzima aksijalne sile iz oba smjera
- ležajni prsteni moraju biti aksijalno nepokretni između sebe te s obje strane imati čvrste oslonce
- da bi se omogućila dilatacija vratila samo jedno ležajno mjesto smije biti čvrsto
EK II – Ležajevi – Valjni ležajevi – Ugradnja valjnih ležajeva – Oblikovanje ležajnog mjesta 38

Aksijalno učvršćivanje unutarnjeg prstena
[5]
s postavnim prstenom s odstojnim prstenom s dvostrukom s odstojnom

učvršćenim vijkom i uskočnikom maticom čahurom

Aksijalno učvršćivanje vanjskog prstena
[5]
s uskočnikom i s dva s uskočnikom i s uskočnikom i
poklopcem poklopca poklopcem dijeljenim kućištem

Oblikovanje čvrstih (Č) i slobodnih (S) ležajnih mjesta
Dva čvrsta ležajna mjesta
(loše zbog mogućnosti

zaglavljivanja!)
[5]
Slobodno ležajno mjesto s Slobodno ležajno mjesto

mogućnošću aksijalnog pomaka oblikovano primjenom
ležaja u kućištu igličastog ležaja

Oblikovanje čvrstih (Č) i slobodnih (S) ležajnih mjesta
Slobodno ležajno mjesto s Dva slobodna ležajna mjesta s [5]

mogućnošću aksijalnog pomaka aksijalnom zračnošću u provrtu kućišta
ležaja na vratilu (tzv. plivajuće vratilo)
[5]
Slobodno ležajno mjesto Dva slobodna ležajna mjesta s ležajevima
oblikovano primjenom prednapregnutim oprugama
valjkastog ležaja (oznake NU) (tzv. plivajuće vratilo)

Primjeri oblikovanja čvrstih ležajnih mjesta
[5]
s kugličnim ležajem s dva kuglična ležaja s s valjkastim ležajem sa samopodesivim bačvastim
kosim dodirom oznake NUP ležajem i nateznom ljuskom
Primjeri oblikovanja slobodnih ležajnih mjesta
[5]
s kugličnim ležajem s dva kuglična ležaja s s valjkastim ležajem sa samopodesivim kugličnim
kosim dodirom oznake NU ležajem i nateznom ljuskom

Oblikovanje potpornih ležajnih mjesta
Jednoredni radijalni kuglični Radijalni stožasti ležajevi

ležajevi s kosim dodirom u O poretku,
u X poretku, prema SKF-u [11] prema SKF-u [11]
 Koriste se jednoredni kuglični radijalni ležajevi s kosim dodirom i rjeđe

radijalni stožasti ležajevi. Ugrađuju se u parovima u O ili X poretku, svaki
za svoje ležajno mjesto i to asimetrično tako da jedan ležaj preuzima
aksijalnu silu u jednom, a drugi u drugom smjeru.
 Ovaj način ugradnje koristi se kod vratila male dužine tj. ako je raspon
između oslonaca manji od trostrukog srednjeg promjera vratila.

Ugradnja ležajeva u nizu
X poredak O poredak Tandem poredak X poredak O poredak
 Ugradnja u nizu se odabire tada kada nosivost jednog ležaja nije

dovoljna, odnosno kada ležaj mora prenositi aksijalna opterećenja
u oba smjera.
EK II – Ležajevi – Valjni ležajevi – Ugradnja valjnih ležajeva 45

TOLERANCIJE RUKAVACA I KUĆIŠTA
 Položaj vratila dosjedom je osiguran samo radijalno i tangencijalno, dok

se protiv aksijalnog pomicanja ležaj osigurava na već opisane načine.
 Obzirom na smjer i način djelovanja opterećenja odlučuje se koji od

prstena neće biti izveden s čvrstim dosjedom, te će tako biti pokretan na
rukavcu ili u provrtu kućišta. Pri tome su odlučujući slijedeći načini
opterećenja.
 OBODNO opterećenje
• kada se ležajni prsten vrti, a opterećenje miruje,
• odnosno kada ležajni prsten miruje, a vrti se opterećenje.
 TOČKASTO opterećenje
• kada se ležajni prsten i opterećenje vrte,
• odnosno kada ležajni prsten i opterećenje miruju.
EK II – Ležajevi – Valjni ležajevi – Ugradnja valjnih ležajeva – Tolerancije rukavaca i kućišta 46

Tolerancije rukavaca i kućišta - Načini opterećenja
[11]
[11]
[11]
[11]

Izbor tolerancije rukavca i kućišta na mjestu ugradnje radijalnog valjnog ležaja

Izbor tolerancije rukavca i kućišta na mjestu ugradnje aksijalnog valjnog ležaja

Izbor tolerancije vratila i kućišta na mjestu ugradnje valjnog ležaja
1 – Nul linija
2 – Nazivni promjer
3 – Labavi dosjed
4 – Prijelazni dosjed
5 – Čvrsti dosjed
6 – Vratilo
7 – Kućište
ΔDmp – Tolerancija vanjskog

promjera ležaja
Δdmp – Tolerancija unutarnjeg

promjera ležaja
prema Schaeffler KG -u [13]
EK II – Ležajevi – Valjni ležajevi – Ugradnja valjnih ležajeva – Dosjedi i tolerancije 50

Montaža valjnih ležajeva
 Važe slijedeća pravila
 Nikada se ne smije udarati neposredno po ležajnom prstenu, kavezu ili valjnim tijelima jer pri tom
može doći do loma prstena ili do raspada ležaja.
 Montažna sila se ne smije nikada prenositi s jednog prstena na drugi preko valjnih tijela [2].
 Razlikuju se
 HLADNA montaža – kod manjih ležajeva koristi se čekić i udarna kapa, a kod većih hidraulička preša
 montaža na TOPLO – ležaj ili barem jedan od prstenova se prije montaže zagrijava ili hladi, pri čemu se
prsten rastegne ili skupi zbog čega je preklop između ležaja i rukavca (ili kućišta) odgovarajuće manji.
Max. temp. = 120 °C

Hladna montaža pomoću udarne kape, prema SKF-u [11] Zagrijavanje ležaja indukcijskim grijačem, prema SKF-u [11]
EK II – Ležajevi – Valjni ležajevi – Ugradnja valjnih ležajeva – Montaža valjnih ležajeva 51

Demontaža valjnih ležajeva
 Važna kada se ležaj želi ponovno upotrijebiti
 Pri demontaži je potrebno paziti da se ne ošteti rukavac vratila ili sjedište ležaja
u kućištu
 Mali i srednje veliki ležajevi s čvrstim dosjedom na vratilu, demontiraju se

pomoću izvlakača koji se po mogućnosti namješta na unutarnji prsten.
 Upotreba hidrauličke preše se preporučuje prvenstveno za demontažu većih

ležajeva.
Demontaža valjnog ležaja injektiranjem ulja, prema SKF-u [11] Demontaža valjnog ležaja pomoću izvlakača, prema SKF-u [11]

Demontaža valjnih ležajeva
Utor(i) na vratilu
koji omogućavaju pristup
ležaju sa strane naslona
Demontaža UNUTARNJEG PRSTENA jednorednog radijalnog

valjkastog valjnog ležaja u NU izvedbi pomoću izvlakača,
prema Schaeffler KG -u [13]

PODMAZIVANJE VALJNIH LEŽAJEVA
 Provodi se prvenstveno MASTIMA pri čemu se koriste
kalcijeve, natrijeve, litijeve i silikonske masti. Prednost
podmazivanja mašću su:
 niski konstrukcijski zahtjevi,
 dobro brtvljenje i
 dugotrajno podmazivanje bez naknadnog

dodavanja masti.
Dovođenje masti,
prema SKF-u [11]
 Podmazivanje ULJEM provodi se iznimno i to u slijedećim slučajevima:
 kod visokih brzina vrtnje i visokih temperatura,
 kada uljem treba odvesti toplinu koja se izvana dovodi ležaju ili se razvija trenjem i
 kada su ležajevi ugrađeni u prostor koji se inače podmazuje uljem (npr. reduktor).
EK II – Ležajevi – Valjni ležajevi – Podmazivanje valjnih ležajeva 54

Načini podmazivanja uljem
 Podmazivanje u uljnoj kupci
- valjna tijela su do polovice uronjena u uljnu kupku,
- primjereno za male brzine vrtnje,
- najjednostavniji oblik podmazivanja.
 Cirkulacijsko podmazivanje
- primjereno za srednje i velike brzine vrtnje,
- zahtijeva pumpu,
- primjereno za visoke temperature,
- zbog filtriranja ulja ležajevi imaju dulji vijek trajanja
 Podmazivanje uljnom maglom
- za vrlo velike brzine vrtnje, Podmazivanje uranjanjem,

prema SKF-u [11]
- izbjegava se zbog negativnog utjecaja na okoliš.
 Podmazivanje rasprskavanjem
- pomoću specijalnih rasprskivala ili
- pomoću ugrađenih rotirajućih strojnih dijelova (npr. zupčanika).
 Podmazivanje brizganjem – pomoću tlačne pumpe (prikladno za visoke brzine vrtnje)

Primjeri podmazivanja uljem
slobodni
prsten
Podmazivanje pomoću slobodnog Cirkulacijsko podmazivanje

prstena, prema SKF-u [11] uljem, prema SKF-u [11]

pumpa
Podmazivanje uljnom Podmazivanje

maglom [1] brizganjem ulja, prema SKF-u [11]

putovanje ulja
ulje
Primjer podmazivanja valjnih ležajeva u reduktoru

rasprskavanjem ulja pomoću zupčanika [12]

IZBOR VALJNOG LEŽAJA
Uvjeti za izbor ležaja su:
 prostor za ugradnju,
 opterećenje – iznos moguće opteretivosti,
 smjer opterećenja,
 radijalna opteretivost,
 aksijalna opteretivost,
 kombinirana opteretivost,
 krutost,
 kutna podesivost – samopodesivost,
 aksijalna pokretljivost,
 rastavljivost,
 stožasti ili cilindrični provrt,
 moguća brzina vrtnje – ovisi o dozvoljenom zagrijavanju (najveća je kod kugličnih ležajeva
posebno kod jednostavnog dvorednog radijalnog kugličnog ležaja),
 točnost vođenja – za vratila kod kojih se traži visoka točnost prilikom okretanja (npr. alatni strojevi),
 bučnost – (ležaj koji proizvodi najmanju buku je jednostavni jednoredni radijalni kuglični ležaj),
 cijena.
EK II – Ležajevi – Valjni ležajevi – Izbor valjnog ležaja 59

Izbor ležaja s obzirom na prostor za ugradnju
Ograničen prostor za ugradnju u radijalnom smjeru
Usporedba vanjskih promjera različitih radijalnih igličastih Usporedba vanjskih promjera te širina jednostavnog
ležajeva s istim unutarnjim promjerom, prema SKF-u [11] radijalnog kugličnog ležaja i radijalnog igličastog ležaja
istog unutarnjeg promjera, prema SKF-u [11]
Ograničen prostor za ugradnju u aksijalnom smjeru
Usporedba širina jednorednog radijalnog valjkastog ležaja

Usporedba visina različitih aksijalnih ležajeva u NJ izvedbi i jednostavnog radijalnog kugličnog ležaja
s istim unutarnjim promjerom, prema SKF-u [11] s istim unutarnjim promjerom, prema SKF-u [11]

Opterećenje – iznos moguće opteretivosti
Teorijski dodir u točki Teorijski dodir u liniji Teorijski dodir u liniji

STVARNI u obliku elipse STVARNI u obliku pravokutnika STVARNI u obliku bačvastog otiska
 Kod istih dimenzija, a zbog manje stvarne projekcijske površine dodira kuglični
valjni ležajevi imaju manju opteretivost od valjkastih, a valjkasti pak manju od
bačvastih valjnih ležajeva.

Izbor ležaja s obzirom na smjer prenošenja opterećenja
(odnosno na iznos nazivnog kuta dodira α)
[13]
Napomena:
Strelice ne predstavljaju
rezultantno opterećenje, već smjer
prenošenja opterećenja s ležajnog prstena
na valjno tijelo!!!

Prenošenje aksijalnog opterećenja s vratila na kućište
kod jednorednog radijalnog kugličnog ležaja s kosim dodirom (α =40°)
Prenošenje aksijalnog opterećenja s vratila na kućište Jednoredni radijalni kuglični ležaj

kod jednorednog radijalnog kugličnog ležaja s kosim dodirom (α =40°), prema SKF-u [11]
s kosim dodirom (α =40°), prema SKF-u [11]

Krutost ležaja
 Krutost općenito možemo definirati kao otpornost

elastičnog tijela prema deformiranju.
 Kod valjnih ležajeva razlikujemo aksijalnu i radijalnu

krutost, a ovisne su o vrsti i veličini ležaja te o unutarnjoj
zračnosti (pri radu).
 Valjni ležajevi s teorijskim dodirom u liniji, općenito, imaju

veću krutost od ležajeva s teorijskim dodirom u točki.
Krutost raste s povećanjem broja opterećenih valjnih
tijela kao i s povećanjem njihovih dimenzija.
Shematski prikaz radijalnog pomaka δr
uslijed djelovanja radijalne sile Fr
 Ako se zahtjeva velika radijalna krutost potrebno je (S – označava unutarnju radijalnu zračnost)
koristiti ležajeve sa što manjim nazivnim kutom dodira, a

ako se zahtjeva velika aksijalna krutost vrijedi obratno.
 Elastične deformacije opterećenih ležajeva su male,

međutim krutost ležaja kod alatnih strojeva ima
odgovarajući značaj.

Kutna podesivost- samopodesivost
 Ležajevi koji imaju mogućnost podešavanja kuta

(samopodesivi ležajevi) izravnavaju greške
kutnog odstupanja (otklona) osi rukavca i osi
provrta na kućištu.
 Greške kutnog odstupanja nastaju:
 kao posljedica izrade ako se rukavci ležaja Kutna podesivost dvorednog samopodesivog
radijalnog kugličnog ležaja [W23]
vratila/osovine ili provrti kućišta jednog uležištenja ne
obrade u jednom upinjanju,
 kao posljedica progiba vratila/osovine pod

opterećenjem
 kao posljedica montaže pojedinačnih kućišta
prirubničkih i transmisijskih ležajeva. a) b)
Kućišta a) prirubničkog i b) transmisijskog,

valjnog ležaja prema SKF-u [11]

Ležajevi s mogućnošću podešavanja kuta (samopodesivi ležajevi)
Dvoredni samopodesivi Dvoredni samopodesivi Jednoredni Jednosmjerni samopodesivi

radijalni kuglični ležaj, radijalni bačvasti ležaj, radijalni bačvasti ležaj, aksijalni bačvasti ležaj,
prema SKF-u [11] prema SKF-u [11] (tzv. CARB ležaj) prema SKF-u [11]
prema SKF-u [11]
(ovisno o dim. seriji (ovisno o dim. seriji (ovisno o dimen. seriji i ekvivalentnom
(max. kut zakreta do 0,5°) statičkom opterećenju
max. kut zakreta od 1,5 do 3°) max. kut zakreta od 1,5 do 3,5°)
max. kut zakreta od 0,3 do 3°)
 Napomena: Jednoredni radijalni bačvasti ležaj prema FAG-u ima drugačiju konstrukciju te max. kut zakreta do 4°!

Aksijalna pokretljivost ležajeva
Radijalni Jednoredni radijalni Jednoredni radijalni Jednoredni radijalni

igličasti ležaj valjkasti ležaj u NU izvedbi valjkasti ležaj u N izvedbi bačvasti ležaj,
prema SKF-u [11] prema SKF-u [11] prema SKF-u [11] (tzv. CARB ležaj)
prema SKF-u [11]
 Aksijalna pokretlljivost ležaja podrazumijeva aksijalnu pokretljivost između unutarnjeg i

vanjskog prstena ležaja, a koristi se za omogućavanje dilatacije vratila ili osovine.
 U uvjetima kada je potrebno osigurati aksijalnu pokretljivost, ali i kutnu podesivost do

0,5° pogodno je izabrati jednoredni radijalni bačvasti ležaj (tzv. CARB ležaj) po SKF-u.
 Napomena: Jednoredni radijalni bačvasti ležaj prema FAG-u ima drugačiju konstrukciju koja ne omogućava aksijalnu pokretljivost!

Rastavljivost
Kuglični ležaj s Jednoredni valjkasti Radijalni igličisti Radijalni stožasti

dodirom u 4 točke ležaj u NU izvedbi ležaj ležaj
prema SKF-u [11] prema SKF-u [11] prema SKF-u [11] prema SKF-u [11]
 Rastavljivi ležajevi s cilindričnim provrtom omogućavaju odvojenu montažu

unutarnjeg i vanjskog prstena. Navedeno je posebno pogodno u slučaju čvrstog
dosjeda između rukavca i unutarnjeg prstena ležaja ili između vanjskog prstena
ležaja i kućišta. Također je pogodno i u slučaju kada je nužna česta demontaža i
ponovna montaža ležaja.

Ležajevi sa stožastim (koničnim) provrtom
Valjni ležajevi Postavljanje ležaja sa stožastim Postavljanje ležaja sa stožastim

sa stožastim provrtiom provrtom na glatko vratilo, provrtom na stožasti rukvac,
nagib obično iznosi 1:12 ili 1:30 prema SKF-u [11] prema SKF-u [11] prema SKF-u [11]
 Kako bi se na glatkim vratilima osiguralo prenošenje aksijalne u oba smjera

upotrebljavaju se ležajevi sa stožastim provrtom u kombinaciji s nateznom ljuskom.
Moguć je prijenos velikih aksijalnih sila na principu trenja.
 Ležajevi sa stožastim provrtom koriste se i kod stožastih rukavaca, a u odnosu na

ležajevi s cilindričnim provrtom omogućavaju jednostavniju montažu.

Ležajevi sa stožastim (koničnim) provrtom - nastavak
matica za zvjezdasta ležaj sa elastična

aksijalno sigurnosna pločica stožastim provrtom natezna ljuska
osiguranje
Sastavni dijelovi sklopa koji se koristi za prenošenje aksijalnih sila na

glatkim vratilima, prema SKF-u [11]

Izbor ležaja s obzirom na funkciju

Izbor ležaja s obzirom na cijenu

EKVIVALENTNO OPTEREĆENJE
je teorijski izračunano opterećenje pod kojim bi se valjni

[11] [11]
ležajevi ponašali kao i u stvarnim uvjetima opterećenja.
Kod radijalnih ležajeva razlikujemo Fa
 ekvivalentno dinamičko radijalno opterećenje, Pr te Fr
Pr, P0r
 ekvivalentno statičko radijalno opterećenje, P0r,
a kod aksijalnih ležajeva [11] [11]
 ekvivalentno dinamičko aksijalno opterećenje, Pa te

Fa
 ekvivalentno statičko aksijalno opterećenje, P0a. Pa, P0a
Fr
Napomena:
Pr je po iznosu različit od P0r
a isto tako je i Pa po iznosu različit od P0a
EK II – Ležajevi – Valjni ležajevi – Ekvivalentno opterećenje 73

Određivanje ekvivalentnog dinamičkog radijalnog opterećenje, Pr
Iz ovisnosti omjera, Pr / Fr o omjeru, Fa / Fr uz Fa = konst.

razvidno je da se eksperimentalno dobiveni podaci za
radijalni kuglični ležaj mogu aproksimirati dvama pravcima.
Ako apscisa e predstavlja njihovo sjecište tada vrijedi
Pr Fa
=1 za slučaj  e,
Fr Fr
Pr F Fa
=X  Y  a za slučaj  e.
Fr Fr Fr
Poopćavanjem na sve vrste radijalnih valjnih ležajeva,

gornje jednadžbe mogu se pisati kao jedna u obliku
Pr =X  Fr  Y  Fa gdje je X dinamički radijalni, a Y dinamički aksijalni faktor valjnog ležaja.
Napomena:
Za sve radijalne ležajeve koji prenose isključivo radijalno opterećenje (nazivni kut dodira im je α = 0) vrijedi
Pr =Fr

Određivanje ekvivalentnog dinamičkog aksijalnog opterećenje, Pa
Analogno dinamičkom radijalnom, dinamičko aksijalno

ekvivalentno opterećenje određuje se prema izrazu
Pa =X  Fr  Y  Fa
gdje je X dinamički radijalni, a Y dinamički aksijalni

faktor valjnog ležaja.
Napomene:
 za sve aksijalne valjne ležajeve vrijedi da je
Fa
Y 1 uz uvjet  e,
Fr
 jednosmjerni aksijalni valjni ležajevi nisu prikladni za slučajeve kada je Fa / Fr ≤ e.
 Za sve aksijalne ležajeve koji prenose isključivo aksijalno opterećenje (α = 90°) vrijedi
Pa =Fa

Određivanje faktora X i Y
Faktori X i Y ovise o vrsti ležaja.
Za radijalne kuglične ležajeve vrijednosti faktora X i Y
određuju se iz tablica koje se mogu naći u normi ISO 281:2007 ili u
katalozima proizvođača. Dane vrijednosti funkcija su nazivnog kuta
dodira α, relativnog aksijalnog opterećenja (f0·Fa)/C0, referentne
vrijednosti e te omjera Fa/Fr.
Tablica prema normi ISO 281:2007 iz koje se određuju

faktori X i Y za jednostavne radijalne kuglične ležajeve (α = 0°)
Za sve ostale ležajeve vrijednosti faktora X i Y mogu se
očitati iz kataloga proizvođača ili izračunati prema
izrazima danim u funkciji nazivnog kuta dodira α, referentne
vrijednosti e te omjera Fa/Fr u normi ISO 281:2007.
Tablica prema normi ISO 281 s izrazima za izračunavanje faktora X i Y

kod aksijalnih ležajeva s teorijskim dodirom u liniji za koje je α ≠ 90°

Primjeri izraza prema SKF-u [11]
za određivanje ekvivalentnog dinamičkog opterećenja Pr nekih radijalnih valjnih ležajeva
Jednostavni jednoredni i jednostavni dvoredni radijalni kuglični ležajevi
Fa
za slučaj  e, Pr  Fr (što znači da je X  1, a Y  0)
Fr
Fa
za slučaj  e, Pr  X  Fr  Y  Fa (X i Y iz tablica)
Fr
Jednoredni i dvoredni radijalni valjkasti ležajevi u izvedbi N i NU (α = 0)
za sve slučajeve Pr  Fr (što znači da je X  1, a Y  0)
Dvoredni samopodesivi radijalni bačvasti ležajevi
Fa
za slučaj  e, Pr  Fr  Y1  Fa (što znači da je X  1, dok se Y1 očitava iz tablica)
Fr
Fa
za slučaj  e, Pr  0, 67  Fr  Y2  Fa (što znači da je X  0, 67, dok se Y2 očitava iz tablica)
Fr
Stožasti radijalni ležajevi
Fa
za slučaj  e, Pr  Fr (što znači da je X  1, a Y  0)
Fr
Fa
za slučaj  e, Pr  0, 4  Fr  Y  Fa (što znači da je X  0, 4, dok se Y očitava iz tablica)
Fr

Primjeri izraza prema SKF-u [11]
za određivanje ekvivalentnog dinamičkog opterećenja, Pa nekih aksijalnih valjnih ležajeva
Jednosmjerni i dvosmjerni aksijalni kuglični ležajevi (α = 90°)
za sve slučajeve Pa  Fa (što znači da je X  0, a Y  1)
Jednosmjerni aksijalni valjkasti ležajevi (α = 90°)
za sve slučajeve Pa  Fa (što znači da je X  0, a Y  1)
Jednosmjerni samopodesivi aksijalni bačvasti ležajevi
za slučaj Fr  0,55  Fa , uvjetno prikladan (što znači da treba kontaktirati proizvođača)
za slučaj Fr  0,55  Fa , Pa  1, 2  Fr  Fa (što znači da je X  1, 2, a Y  1)
Za valjne ležajevi koji nisu navedeni u ovom pregledu

pogledati katalog proizvođača ili normu ISO 281:2007

Opterećenje stožastih i kugličnih ležajeva s kosim dodirom
Ležaj koji preuzima pogonsku aksijalnu silu Ka, ako se zamisli da su radijalne sile
uklonjene, se u literaturi uobičajeno označava kao ležaj A!
EK II – Ležajevi – Valjni ležajevi – Ekvivalentno opterećenje - Opterećenje stožastih i kugličnih ležajeva s kosim dodirom 79
Da bi se odredile ukupne aksijalne sile koje opterećuju ležajeve potrebno je pored pogonske aksijalne sile Ka
uzeti u obzir i utjecaj induciranih aksijalnih sila FaIA i FaIB koje se javljaju u ležajevima.
Prema slici c),

aksijalna sila u ležaju A iznosi
a) FaA  FaIA  Ka  FaIB  FaIA  Ka  FaIB ,
a aksijalna sila u ležaju B
FaB  FaIB
b) c)
Znamo li da za inducirane aksijalne sile u ležajevima A i B vrijedi
FrA FrB
FaIA  te FaIB  ,
2  YA 2  YB
gdje se aksijalni dinamički faktori YA i YB pronalaze za slučaj FaIA/FrA > e, odnosno FaIB/FrB > e tada se aksijalne sile FaA
i FaB u ležajevima A i B (respektivno), mogu odrediti prema slijedećoj tablici
Dinamičko ekvivalentno radijalno opterećenje u ležaju koji preuzima ukupnu aksijalnu silu računa se prema izrazu
Pr = X  Fr  Y  Fa , (gdje su X i Y ovisni o omjeru Fa/Fr te o ref. vrijednosti e)
a u ležaju koji preuzima samo induciranu aksijalnu silu prema izrazu
Pr =Fr (jer zbog Fa/Fr < e slijedi da je X = 1, a Y = 0)
Ekvivalentno statičko opterećenje
upotrebljava se pri proračunu statički opterećenih ležajeva (vanjski prsten ležaja miruje
u odnosu na unutarnji), zatim za ležajeve koji se vrte s vrlo malim brzinama vrtnje, te za ležajeve koji
relativno prema osovini imaju njihajuće gibanje. Također se uzima u obzir kada na inače dinamički
opterećene ležajeve djeluju snažni kratkotrajni udari [2].
Ekvivalentno statičko radijalno opterećenje, P0r, određuje se prema izrazu
P0r  X 0  Fr  Y0  Fa
gdje je X0 statički radijalni, a Y0 statički aksijalni faktor valjnog ležaja.
Ekvivalentno statičko aksijalno opterećenje, P0a, određuje se prema izrazu
P0a  X 0  Fr  Y0  Fa
gdje je X0 statički radijalni, a Y0 statički aksijalni faktor valjnog ležaja.
Vrijednosti faktora X0 te Y0, ovise o vrsti ležaja, a mogu se očitati iz kataloga

proizvođača ili odrediti iz tablica ili izraza danih u funkciji nazivnog kuta dodira α,
u normi ISO 76.

DINAMIČKA NOSIVOST I NAZIVNI VIJEK TRAJANJA
Vanjsko opterećenje valjnog ležaja P

raspodjeljuje se na veći broj valjnih tijela.
Pretpostavimo li da je ležaj bez zračnosti te da sva
valjna tijela imaju potpuno jednak promjer, sila se
raspodjeljuje samo na ona tijela koja se nalaze ispod
meridijanske ravnine.
Najveća sila F0 je na onom valjnom tijelu
koje se nalazi na pravcu djelovanja vanjskog
opterećenja P, a može se odrediti iz izraza
P
F0  k0 
Z
gdje je
Z – ukupni broj valjnih tijela, a
k0 – faktor proporcionalnosti,
(k0 = 5 za ležajeve s teorijskim dodirom u točki dok je za ležajeve s teorijskim dodirom u liniji k0 = 4).
EK II – Ležajevi – Valjni ležajevi – Dinamička nosivost i nazivni vijek trajanja 83

Pritisak na dodirnim plohama dvaju valjaka s paralelnim osima
Iznos najvećeg dodirnog pritiska između dvaju

valjaka s paralelnim osima opterećenih normalnom
silom Fn određuje se prema Hertzu iz izrazu
Fn
pmax 
 1  12 1  2 2 
π   B   
 1 E E2 
gdje je:
Fn – normalna sila
B – širina dodira (vidi sliku)
E – Youngov modul elastičnosti
ν – Poissonov faktor
ρ – srednji (ekvivalentni) polumjer zaobljenja valjaka
1   2
 za konveksno-konveksni dodir (prikazan na slici)
 2  1
 
 1 2 za konkavno-konveksni dodir
 2  1

Pritisak na dodirnim plohama valjkastog valjnog tijela ležaja
Za normalnu silu Fn između najopterećenijeg valjnog tijela i
unutarnjeg, odnosno vanjskog prstena ležaja vrijedi
P
Fn  F0  k0 
Z
Uz pretpostavku da su valjna tijela te oba prstena izrađeni iz čelika
te imaju isti Youngov modul elastičnosti E te isti Poissonov faktor
ν = 0,3, Hertzov izraz za određivanje najvećeg dodirnog pritiska
između najopterećenijeg valjkastog valjnog tijela i unutarnjeg,
odnosno vanjskog prstena ležaja možemo napisati u obliku
P  k0  E
pmax  0,175 
Z B
gdje je ρ srednji (ekvivalentni) polumjer zaobljenja s tim da je
 up   vt
 za konveksno-konveksni dodir (unutarnji prsten – valjno tijelo)
 up   vt
 vp   vt
 za konkavno-konveksni dodir (vanjski prsten – valjno tijelo)
 vp   vt

Vijek trajanja valjnog ležaja
Vijek trajanja valjnog ležaja je broj okretaja N jednoga
ležajnog prstena ili ploče u odnosu na drugi prsten ili ploču
prije prve pojave znaka zamora u materijalu jednoga prstena

Pr
ili ploče ili jednoga valjnog tijela.
[W23]
Eksperimentalno je utvrđeno da se krivulja
vijeka trajanja ležaja može aproksimirati
eksponencijalnom krivuljom
 m  N  konst.
gdje je σ normalno naprezanje, a N broj okretaja ležaja.

Izjednačavanjem normalnog naprezanja σ u prethodnom izrazu s
odgovarajućim najvećim dodirnim pritiskom prema Hertzu pmax , tj. σ = pmax slijedi
m
 P  k0  E 
 0,175    N  konst.
 Z B 
Prenošenjem konstanti s lijeve na desnu stranu dobiva se izraz
Pm/2  N  konst.
odnosno uz supstituciju ε = m / 2 izraz
P  N  konst.
gdje je ε eksponent vijeka trajanja za kojeg vrijedi:

ε=3 za ležajeve s teorijskim dodirom u točki
ε = 10/3 za ležajeve s teorijskim dodirom u liniji
ε
Eksponencijalna krivulja vijeka trajanja ležaja P · N = konst.
transformira se u pravac u logaritamskom mjerilu.

Nazivni vijek trajanja valjnog ležaja L10 je vijek trajanja valjnog ležaja pri 90-postotnoj
pouzdanosti.
Dinamička nosivost valjnog ležaja C je opterećenje nepromjenjive veličine koje valjni ležaj
može teorijski podnijeti pri nazivnom vijeku trajanja L10 jednakom milijun (106) okretaja.
Iz navedenih definicija te definicije krivulje vijeka

trajanja ležajeva pri 90-postotnoj pouzdanosti slijedi
P   N  konst  P   L10  C  106

pa se nazivni vijek trajanja L10 u okretajima ležaja
može odrediti iz izraza

C 
L10  10    ,
6
P
a nazivni vijek trajanja L10h u satima rada iz izraza

L10 106 C 
L10h    
60  nm 60  nm P
gdje je nm brzina vrtnje ležaja u min-1

Ograničenja u primjeni jednadžbi za izračun nazivnog vijeka trajanja
Jednadžbe za izračun nazivnog vijeka trajanja L10 u brojevima okretaja

C 
L10  N  106    ,
P
te za izračun nazivnog vijeka trajanja L10h u satima rada

L10 106 C 
L10h    
60  nm 60  nm P gdje je nm brzina vrtnje ležaja u min-1
SU VALJANE ZA
- RADIJALNE KUGLIČNE ležajeve ako je
Pr  C0 i Pr  0,5  C
- RADIJALNE valjne ležajeve S TEORIJSKIM DODIROM U LINIJI ako je
Pr  0,5  C
- SVE AKSIJALNE valjne ležajeve ako je
Pa  0,5  C
Oštećenje ležaja uslijed zamora materijala
Najčešće oštećenje ležaja uslijed zamora

materijala je piting (rupičenje). Teorijski rupice
nastaju kao posljedica koncentracije naprezanja
kojeg izazivaju dodirni pritisci na mjestima
najvećih smičnih naprezanja τmax.
[W26]

STATIČKA NOSIVOST VALJNOG LEŽAJA
Statička nosivost valjnog ležaja, C0 je ono opterećenje ležaja pri kojemu

računski Hertzov pritisak na najopterećenijem mjestu između ležajnog prstena i
valjnog tijela na sredini dodirne plohe iznosi
- 4600 MPa za samopodesive kuglične ležajeve

- 4200 MPa za sve ostale kuglične ležajeve
- 4000 MPa za sve ležajeve s teorijskim dodirom u liniji
Pri navedenim opterećenjima trajno se deformira valjno tijelo i ležajni prsten na

najopterećenijem mjestu u ukupnom iznosi od približno 0,0001 promjera
valjnog tijela.
Statička nosivost valjnog ležaja, C0 se koristi pri proračunu statički

opterećenih ležajeva (vanjski prsten ležaja miruje u odnosu na unutarnji), zatim
za ležajeve koji se vrte s vrlo malim brzinama vrtnje (prema [11], nm < 10 min-1,
te za ležajeve koji relativno prema osovini imaju njihajuće gibanje.
EK II – Ležajevi – Valjni ležajevi – Statička nosivost valjnog ležaja 91

Vrijednosti statičke nosivosti valjnih ležajeva, C0 se mogu izračunati prema
normi ISO 76, ili očitati iz kataloga proizvođača ležajeva.
Da ne bi došlo do pogoršanja uvjeta valjanja uslijed plastičnih
deformacija mora biti ispunjeno
za radijalne ležajeve za aksijalne ležajeve
C0 C0
s0   s0 _ min s0   s0 _ min
P0r P0a
Vrijednosti najmanje potrebne statičke sigurnosti valjnih ležajeva,

s0_min u ovisnosti o zahtjevima opterećenja mogu se pronaći u normi ISO 76 ili
u katalozima proizvođača. Prema [2] i [5] iznose
s0_min = 1,5 … 2,5 pri VELIKIM zahtjevima za mirnoćom hoda

s0_min = 1,0 … 1,5 pri SREDNJIM zahtjevima za mirnoćom hoda
s0_min = 0,7 … 1,0 pri MALIM zahtjevima za mirnoćom hoda
s0_min ≥ 4 za aksijalne samopodesive bačvaste ležajeve
EK II – Ležajevi – Valjni ležajevi – Statička nosivost valjnog ležaja 92

Granična brzina vrtnje
Što je veća brzina valjanja valjnih tijela, to više rastu gubici zbog
trenja i zagrijavanja. Nepoželjni su i utjecaji centrifugalne sile, koja valjna
tijela tlači prema van.
Radi toga je u svakom normalnom valjnom ležaju ograničena
maksimalna brzina vrtnje.
Granična brzine vrtnje ovisi o vrsti i veličini ležaja, a

može se pronaći u katalozima proizvođača.
EK II – Ležajevi – Valjni ležajevi – Granična brzina vrtnje 93

KONTROLNI PRORAČUN VALJNOG LEŽAJA
Kontrolni proračun dinamički opterećenog valjnog ležaja može se provesti na jedan od dva načina:
1. način – preko kontrole dinamičke nosivosti C

Za zahtijevani nazivni vijek trajanja ležaja u satima L10h_min i poznato opterećenje, proračunava
se dinamička opterećenost ležaja C1 prema izrazu
1
 60  nm  L10h_min  
C1  P   6 
 10 
te odabire ležaj iz kataloga proizvođača uz uvjet
C1  C.
2. način – preko kontrole vijeka trajanja

Ležaj se prvo odabere iz kataloga proizvođača prema konstrukciji i geometriji uležištenja, a
zatim se na temelju njegove dinamičke nosivosti C očitane iz kataloga, određuje nazivni vijek
trajanja u satima L10h prema izrazu

106 C 
L10h   
60  nm P
ako je izračunani vijek trajanja L10h veći od zahtijevanog L10h_min ležaj zadovoljava.
EK II – Ležajevi – Valjni ležajevi – Kontrolni proračun valjnog ležaja 94

Uobičajeni vijek trajanja valjnih ležajeva prema [16]

Uobičajeni vijek trajanja valjnih ležajeva prema [8]

Numerički primjer
Jednosmjerni samopodesivi aksijalni bačvasti ležaj 29416 E opterećen je radijalnom silom Fr = 15 kN

te aksijalnom silom Fa = 110 kN. Brzina vrtnje vratila na kojem je ugrađen ležaj iznosi n = 55 s-1. Potrebno je
odrediti nazivni vijek trajanja ležaja u okretajima (ciklusima) i satima.
Riješen na predavanju!!!
PRIMJER
Podaci za ležaj 24916 E prema SKF-u [W9]
EK II – Ležajevi – Valjni ležajevi – Kontrolni proračun valjnih ležajeva – Numerički primjer 97

Numerički primjer - nastavak
Određivanje faktora X i Y za ležaj 29416 E prema ISO 281 (INFORMATIVNO)
Tablica vrijedi samo za aksijalne ležajeve s teorijskim dodirom u liniji za koje nazivni kut dodira α ≠ 90°!!!
Napomena
Kut dodira za aksijalne samopodesive bačvaste ležajeve iznosi α ≈ 50°.

Numerički primjer
Jednostavni dvoredni radijalni kuglični ležaj 4208 (odnosno 4(2)208) ugrađen je u brodski
prijenosnik (pogon). Potrebno je provjeriti da li zadovoljava UOBIČAJENI nazivni vijek trajanja, ako je
opterećen radijalnom silom Fr = 2,8 kN te aksijalnom silom Fa = 0,65 kN. Brzina vrtnje vratila na kojem je
ugrađen ležaj iznosi nm = 1450 min-1.
PRIMJER
Uobičajeni nazivni vijek trajanja valjnih ležajeva prema [8]

Podaci za ležaj 4208 ATN9 prema SKF-u [W9]
Određivanje faktora X i Y za ležaj 4208 ISO 281
OBAVEZNO PROVESTI
LINEARNU INTERPOLACIJU!
Tablica je važeća za jednostavne jednoredne i jednostavne dvoredne radijalne kuglične ležajeve

(i prvi i drugi s nazivnim kutom dodira α = 0)
Nije važeća za kuglične ležajeve s otvorom za punjenje (kuglica), za samopodesive kuglične ležajeve,
za kuglične ležajeve s kosim dodirom i za kuglične ležajeve s dodirom u 4 točke
Numerički primjer
Vratilo pogonskog zupčanika uležišteno je na dvama ležajevima prema slici. Ležaj A ima oznaku 32308 A
(DIN 720) odnosno T2FD040 (ISO 355) te je opterećen radijalnom silom FrA = 10 kN. Ležaj B ima oznaku 30205 A,
odnosno T3CC025, a opterećen je radijalnom silom FrB = 3 kN.
Potrebno je odrediti nazivni vijek

trajanja u satima svakog ležaja ponaosob ako je
vratilo pogonskog zupčanika opterećeno
aksijalnom silom Ka = 5 kN, a brzina vrtnje mu je
nm = 700 min-1.
PRIMJER
[5]
Podaci o ugrađenim ležajevima
Ležaj A – 32308-A Ležaj B – 30205-A

prema [5] prema [5]
Određivanje aksijalnih sila koje opterećuju ležaj
MODIFICIRANI VIJEK TRAJANJA VALJNOG LEŽAJA
Proračun nazivnog vijeka trajanja L10 ili L10h obuhvaća konvencionalne
čelike za valjne ležajeve te u praksi uobičajene radne uvjete kao što su dobro
odjeljivanje površina mazivom, visoka čistoća maziva te ispravna montaža.
Proračun modificiranog vijeka trajanja Lnm i Lnmh prema normi ISO
281:2007 uzima u obzir pouzdanost različitu od 90%, neuobičajena svojstva
materijala, način podmazivanja, stanje okoliša, prisutnost čestica u mazivom sloju,
te uvjete pri montaži, a provodi se prema izrazu
Lnm  a1  aISO  L10
gdje je
a1 - faktor pouzdanosti valjnog ležaja
aISO - faktor modificiranog vijeka trajanja
L10 - nazivni vijek trajanja ležaja
EK II – Ležajevi – Valjni ležajevi – Modificirani vijek trajanja valjnog ležaja 105

Faktor pouzdanosti a1
prema ISO 281:2007
Oštećenja valjnih ležajeva uslijed zamora materijala podliježu statističkim zakonitostima.

Faktor a1 uzima u obzir vjerojatnost nastanka oštećenja na ležaju, odnosno pouzdanost ležaja, a
određuje se iz tablice.

Faktor modificiranog vijeka trajanja aISO
određuje se iz dijagrama koji se mogu pronaći u katalozima
proizvođača ili u normi ISO 281: 2007, a dani su za radijalne i aksijalne ležajeve s
teorijskim dodirom u točki te radijalne i aksijalne ležajeve s teorijskim dodirom u
liniji (sveukupno dakle 4 dijagrama) i to kao funkcija
 e C 
aISO  f  c u ,  
 P 
gdje je
ec - faktor razine onečišćenja maziva (0 < ec < 1)
(ec = 1 – iznimna čistoća, a ec = 0 – iznimno teško onečišćenje,
za podrobniji izbor vidi ISO 281:2007 ili kataloge proizvođača)
Cu - granično opterećenje ispod kojeg ne nastupa zamor materijala

P - dinamičko ekvivalentno opterećenje
ϰ - omjer kinematičkih viskoznosti za kojeg vrijedi

 (gdje je ν radna, a ν1 potrebna kinematička viskoznost maziva)
1

Potrebna kinematička viskoznost ν1
(prema [13])
Postupak:
Za odabrani ležaj izračuna
se srednji promjer dm = (d +D) / 2 što
daje točku na apscisi. Zatim se podigne
okomica do crvene (kose) crte koja
predstavlja poznatu brzinu vrtnje ležaja
nm u min-1. Za tako dobivenu točku na
ordinati očita se potrebna kinematička
viskoznost ν1 u mm2s-1.

Radna kinematička viskoznost ν
(za mineralna ulja prema [13])
Postupak 1:
Radna temperatura ϑ u °C
daje točku na apscisi. Zatim se podigne
okomica do crvene (kose) crte koja
predstavlja poznatu ISO-VG viskoznost
maziva ν40. Za tako dobivenu točku na
ordinati se očita radna kinematička
viskoznost ν u mm2s-1
Postupak 2 (nije prikazan primjerom):

Radna temperatura ϑ u °C
daje točku na apscisi. Točka na ordinati
se dobije tako da se iz prethodnog
dijagrama prenese iznos kinematičke
viskoznost ν1 u mm2s-1. Ako sad iz točke
na apscisi povučemo okomicu, a iz točke
na ordinati horizontalu, njihovo sjecište
nam daje potrebnu ISO-VG viskoznost
ν40 na osnovu koje biramo mazivo.

Faktor modificiranog vijeka trajanja aISO
za radijalne ležajeve
s teorijskim dodirom u točki
(prema [13])
ec - faktor razine onečišćenja maziva

(0 < ec < 1)
Cu - granično opterećenje ispod
kojeg ne nastupa zamor materijala
P - dinamičko ekvivalentno opterećenje
ϰ - omjer viskoznosti ( ν / ν1 )
Napomena:
- za slučaj kada je ϰ > 4 → ϰ = 4
- iz praktičnih razloga aISO ≤ 50
- aISO ≤ 50 i za slučaj ecCu/P > 5
- dijagram nije primjenjiv za slučaj ϰ < 0,1

PROMJENLJIVO OPTEREĆENJE LEŽAJA - INFORMATIVNO
Ekvivalentno dinamičko opterećenje pri

promjenljivom opterećenju i promjenljivoj brzini vrtnje
Kontinuirana promjena brzine i opterećenja
T
1
1
T
 0
a (t )
 nm (t )  P (t )  dt
T 0
nm  nm (t )  dt P ISO
T  nm
Skokovita promjena brzine i opterećenja
z
1
a
z
 nmi  qi  qi  nmi  Pi 
 i 1
nm  i 1
P
ISOi
100 100  nm
Primjer: Motor s unutrašnjim sagorijevanjem

INFORMATIVNO
Ekvivalentno dinamičko opterećenje pri

promjenljivom opterećenju i konstantoj brzini vrtnje
Kontinuirana promjena opterećenja
T
1 1
nm  konst. P     P (t )  dt
T 0 aISO (t )
Skokovita promjena opterećenja
z
1
a
 i 1
 qi  Pi 
nm  konst. P
ISOi
100
Primjer: Elektromotor koji pogoni radni stroj

INFORMATIVNO
Raste li opterećenje linearno, pri konstantnoj brzini vrtnje, od najmanje vrijednosti Fmin na najveću
vrijednost Fmax ekvivalentno dinamičko opterećenje određuje se prema [5] pomoću izraza
Fmin  2  Fmax
P
3
Opisana promjena opterećenja karakteristična je primjerice za ležajeve
 radilice motora s unutrašnjim sagorijevanjem te
 stroja za blanjanje.

INFORMATIVNO
Ekvivalentno dinamičko opterećenje pri rotirajućem opterećenju
Ako je ležaj opterećen silom F1 koja je konstantna po iznosu i po smjeru te silom F2 koja je
konstantna po iznosu, ali joj se smjer mijenja uslijed rotacije, ekvivalentno dinamičko radijalno
opterećenje računa se prema [11] pomoću izrazu
Pr  f m  ( F1  F2 ),
gdje je fm faktor koji se određuje iz dijagrama prema [11].

KLIZNI LEŽAJEVI
 Za razliku od valjnih, klizni ležajevi omogućavaju “neposredan” prijenos opterećenja s rukavca
na blazinicu. Klizne površine podmazane su uljem, a rjeđe mašću ili krutim sredstvima za
podmazivanje.
 Prednosti kliznih ležajeva:

 Dozvoljavaju velike brzine vrtnje,
 Hod im je miran i tih
 Jednostavna izrada
 Pogodni su za prenošenje udarnih opterećenja
 Nisu osjetljivi na prašinu
 Jeftiniji su od valjnih ležajeva
 U radijalnom smjeru zauzimaju manje prostora
 Prigušuju udarce, vibracije i šumove slojem ulja

[W5]
 Mogu biti izrađeni u dijeljenoj izvedbi
 Uz dobro podmazivanje imaju nizak faktor trenja te time praktički neograničen vijek
trajanja
EK II – Ležajevi – Klizni ležajevi 115

 Nedostatci kliznih ležajeva:
 Veliko trenje kod pokretanja i malih brzina
 Neprecizno vođenje, odnosno pozicioniranje pokretnih strojnih dijelova
 Osjetljivi su na nedostatak podmazivanja, potrošnja maziva je velika
 Zahtijevaju urađivanje i pažljivo održavanje
 Komplicirana konstrukcija kod vertikalnih vratila
 Na kvalitetu ležajeva bitno utječu materijal i toplinska obrada rukavaca osovina ili vratila
Princip rada
 Kod kliznih ležajeva težimo tekućem trenju.
 Za postizanje tekućeg trenja potrebno je u sloju maziva osigurati tlak koji omogućava ravnotežno
stanje s vanjskim opterećenjem ležaja što se postiže odgovarajućim načinom podmazivanja
S obzirom na način postizanja tekućeg trenja razlikujemo

 HIDROSTATIČKO i
 HIDRODINAMIČKO podmazivanje

Načini postizanja tekućeg trenja
Hidrostatičko podmazivanje
[2]
Hidrodinamičko podmazivanje
uljni klin
Zakrivljene površine [5] Ravne površine [5]

Klizni ležajevi s hidrostatičkim podmazivanjem
Potrebni tlak u sloju maziva postiže
se pumpom koja tlači ulje na
p0 ≤ 20 MPa (≈ 200 bar).
Gubici trenja su manji nego kod

ostalih vrsta ležajeva.
U praksi se malo upotrebljavaju

zbog dodatnog troška za
visokotlačnu pumpu.
Princip rada aksijalnog kliznog ležaja s hidrostatičkim

podmazivanjem prema [6]
EK II – Ležajevi – Klizni ležajevi – Klizni ležajevi s hidrostatičkim podmazivanjem 118
Raspodjela tlaka u
nosivom uljnom
sloju kod
prstenastog
aksijalnog kliznog
ležaja s
hidrostatičkim
podmazivanjem
EK II – Ležajevi – Klizni ležajevi – Klizni ležajevi s hidrostatičkim podmazivanjem 119

Klizni ležajevi s hidrodinamičkim podmazivanjem
 Kod hidrodinamičkog podmazivanja radijalnog kliznog ležaja, nosivi uljni sloj nastaje tako da površina
rukavca nosi ulje u klinasti procijep (uljni klin) i tamo ga tlači. Zbog toga u procijepu raste tlak koji
premješta (zanosi) rukavac u jednu stranu, a onda ga podiže tako da pliva na uljnom sloju debljine h0.
 Potrebni tlak za nošenje rukavca stvara se, dakle, gibanjem (rotacijom) rukavca!!!
Nastanak nosivog uljnog sloja u radijalnom kliznom ležaju
EK II – Ležajevi – Klizni ležajevi – Klizni ležajevi s hidrodinamičkim podmazivanjem 120

Položaj rukavca u ležaju pri hidrodinamičkom podmazivanju
radijalnog kliznog ležaja u zavisnosti o kutnoj brzini, ω

STRIBECKOVA krivulja (za jednu vrstu maziva i konstantan tlak među kliznim površinama)
 Prikazuje karakteristiku promjene faktora trenja kao funkciju kutne brzine rukavca
ležaj s hidrodinamičkim podmazivanjem psr = konst.

µ0 A
granično trenje
mješovito
F a k to r tre n ja µ
trenje tekuće trenje

a
E
pogonska točka
B
D
C b
µmin
ležaj s hidrostatičkim
podmazivanjem
w0 w pr w
Kutna brzina w

Proračun radijalnih kliznih ležajeva s hidrodinamičkim podmazivanjem
Raspodjela tlaka, p u nosivom uljnom sloju po

obodu radijalnog kliznog ležaja pod djelovanjem
konstantnog opterećenja F, prema [7]
EK II – Ležajevi – Klizni ležajevi – Proračun radijalnih kliznih ležajeva s hidrodinamičkim podmazivanjem 123
Definiranje pojmova potrebnih za proračun
 1. APSOLUTNA ZRAČNOST Z – razlika stvarnih mjera promjera ležajne blazinice D i promjera rukavca d
Z  Dd Z  4  h0  mm
 Za poznati dosjed se procjenjuje kao srednja zračnost
Z max  Z min
Z  Zm   mm
2
 Primjeri kliznih dosjeda prema [8] su: H7/g6, H7/f7, H7/e8, H7/d8, H7/c8, H7/b8 i H7/a9.
 2. RELATIVNA ZRAČNOST ψ (psi) – definirana je omjerom
Z Dd
 
d d
 za ležajne kovine može se odrediti putem empirijske jednadžbe prema preporuci iz DIN 31652
v
  0, 0008  4 pri čemu je uobičajeni raspon 0,0005    0,003
ms
 gdje je v – obodna brzina rukavca (brzina klizanja) , a izračunava se iz
v  d   n  m/s
EK II – Ležajevi – Klizni ležajevi – Proračun radijalnih kliznih ležajeva s hidrodinamičkim podmazivanjem – Definiranje pojmova potrebnih za proračun 124
 3. EKSENTRICITET e – udaljenost između centra rukavca i centra ležaja
Z Dd
e
2
 h0 
2
 h0  mm
 4. RELATIVNI EKSENTRICITET ε (epsilon) – definiran je omjerom
e 2e
 
Z 2 Dd
 a također vrijedi
2  h0 2  h0
  1  1
Z  d
 5. APSOLUTNA DEBLJINA ULJNOG SLOJA h0
Dd
h0 
Z
e  e  mm
2 2
 da bi došlo do hidrodinamičnog plivanja (tj. tekućeg trenja), prema [16] mora vrijediti
h0  Sh  h0 _ min μm
S0 – sigurnost s obzirom na pojavu mješovitog trenja (S0 = 1,25 do 1,5)
h0_min – minimalna debljina uljnog sloja pri kojoj dolazi do hidrodinamičkog plivanja, određuje se iz tablice ispod
 6. RELATIVNA DEBLJINA ULJNOG SLOJA δ (delta) – definirana je omjerom
h0 2  h0
  0,04    0,35
Z 2 (D  d )
Kako je
h0 2  h0
Z   d   
Z 2  d
odnosno
Z h0 Z 2e e
h0  e     1  1 
2 Z 2 Z 2 Z 2
dolazimo do vrlo važnog izraza
2  h0
  1 
 d
RELATIVNA ŠIRINA LEŽAJA λ
- predstavlja omjer širine b i promjera rukavca ležaja d
b

d
Prema [7]
b
0, 2   1 (1,5)
d
 S porastom λ = b/d
 raste najveći tlak pmax koji se može postići u uljnom sloju
 manje se ulja gubi pri bočnom istjecanju (curenju).
 lošije je odvođenje topline, tj. raste temperatura ležaja,
 raste opasnost od rubnih pritisaka uslijed nagibanja vratila,
EK II – Ležajevi – Klizni ležajevi – Proračun radijalnih kliznih ležajeva s hidrodinamičkim podmazivanjem – Relativna širina ležaja 128
Raspodjela tlaka, p u nosivom uljnom sloju u aksijalnom smjeru [7]
Raspodjela tlaka Raspodjela tlaka, p Raspodjela tlaka, p

p - za konačnu širinu ležaja b za nagnuto vratilo za savijeno vratilo
p(b→∞) – za beskonačnu širinu ležaja
EK II – Ležajevi – Klizni ležajevi – Proračun radijalnih kliznih ležajeva s hidrodinamičkim podmazivanjem – Raspodjela tlaka u aksijalnom smjeru 129
Kontrola nosivosti kliznog ležaja
SREDNJI POVRŠINSKI PRITISAK u ležaju psr
– računa se kao pritisak sile F na projekcijsku površinu rukavca b·D i mora biti manji od psr, dop.
F F
psr   2  psr, dop
bd d 
 Pa 
[5]
EK II – Ležajevi – Klizni ležajevi – Proračun radijalnih kliznih ležajeva s hidrodinamičkim podmazivanjem – Kontrola nosivost kliznog ležaja 130
Utjecaj promjene srednjeg pritiska psr na Stribeckovu krivulju
S povećanjem opterećenja potrebna je

veća brzina vrtnje kako bi nastao
odgovarajući tlak u ulju potreban za
ostvarivanje tekućeg trenja zbog čega
se prijelazna točka A pomiče prema
desno.
Pri manjim brzinama vrtnje koriste se

maziva veće viskoznosti, a pri većim
brzinama maziva manje viskoznosti.
Pri istoj kutnoj brzini mazivo veće

viskoznosti ima veći faktor trenja od
maziva s manjom viskoznošću.
Karakteristika ležaja – Sommerfeldov broj So
Bezdimenzijska veličina mjerodavna za radijalno opterećene ležajeve
psr  2
So 
 w
psr – srednji pritisak [Pa]
Ψ – relativna zračnost []
η – dinamička viskoznost [Pa·s]
ω – kutna brzina [1/s]
Prevelik So znači da je
relativna δ, a time i apsolutna h0
debljina uljnog sloja premalena.
Za projektiranje radijalnih kliznih ležajeva izračunana

je zavisnost Sommerfeldovog broja So o različitim
omjerima b/d za različite relativne debljine uljnog
sloja δ - dijagram prema [8].
Faktor tekućeg trenja
 u brzhodnom području pri Sommerfeldovom broju So < 1 približno iznosi:
3 

So
 u području teškog opterećenja pri Sommerfeldovom broju So > 1 približno iznosi:
3 

So
[8]
Kontrola laminarnosti strujanja u uljnom filmu
Laminarno strujanje u uljnom filmu bit će ostvareno ako je Reynoldsov broj manji od
njegove kritične vrijednosti, za koju nastupa turbulentno strujanje.
Re  Rekr Ako uvjet nije ispunjen treba ponoviti proračun

sa smanjenom relativnom zračnošću.
Pri tome se Reynoldsov broj računa prema izrazu
  v  d 
Re 
2 
gdje je
ρ [kg/m3] - gustoća maziva (za ulje ≈ 900 kg/m3)
v [m/s] - brzina klizanja (obodna brzina)
ψ [] - relativna zračnost u ležaju
η [Pa·s] - dinamički viskozitet maziva pri radnoj temperaturi
d [m] - promjer rukavca ležaja
dok se njegova kritična vrijednost računa prema izrazu
41,3
Rekr 

Snaga trenja, Ptr
d
Ptr  Ttr  w    F   w    F  v W
2
 Trenje na površini izaziva gubitak snage koja se pretvara u toplinu. Razvijena toplina odvodi se najvećim
dijelom preko kućišta ležaja na okolni zrak, dok manji dio preuzima vratilo koje ga odvodi dalje.
Pogonska temperatura ležaja, t
Ptr
t  t0  t  t0  K
  Ak
 gdje je:
 t0 – temperatura okoliša u K
 Δt – promjena (povećanje) temperature ležaja u K
 α – koeficijent prijelaza topline (α = 20 W/(K·m2) pri lakom strujanju zraka vz ≤ 1,2 m/s) inače
  7  12  vz  W/(m2 K) 
 Ak – rashladna površina kućišta ležaja i vratila u m2

 za d ≤ 100 mm iznosi Ak = 25 do 30·d·b + 15·d2
PRIMJER
 za d > 100 mm iznosi Ak = 20 do 30·d·b + 10·d2 riješen na predavanju
 Ako je pogonska temperatura ležaja t previsoka (za mineralna ulja ne bi smjela biti veća od 60..75 iznimno 80 °C)
potrebno je odabrati ulje s manjom viskoznošću ili uvesti dodatno hlađenje!!!
Konstrukcijske izvedbe kliznih ležajeva
Oblikovanje radijalnih kliznih ležajeva - JEDNODIJELNI klizni ležajevi
[W3] [W3]
Jednodijelni stojeći klizni ležaj Prirubni klizni ležaj za

za Staufferovo podmazivanje – DIN 504 Staufferovo podmazivanje – DIN 502
EK II – Ležajevi – Klizni ležajevi – Konstrukcijske izvedbe kliznih ležajeva – Oblikovanje radijalnih kliznih ležajeva 136
DIJELJENI klizni ležajevi
[W12]
Stojeći dvodijelni ležaj s poklopcem
Samopodesivi radijalni klizni ležajevi
Omogućavaju zakretanje blazinice kako bi se njen nagib izjednačio s nagibom
osovine ili vratila uslijed djelovanja momenta savijanja te tako izbjegla pojava rubnih pritisaka.
Progib vratila nema negativan utjecaj na radni vijek

samopodesivih kliznih ležajeva, prema SKF-u [11]
Usporedba raspodjele površinskog pritiska za

samopodesivi radijalni klizni ležaj (lijevo) i
obični radijalni klizni ležaj (desno), prema SKF-u [11]
Primjena samopodesivih kliznih ležajeva prema, prema SKF-u [11]
Izvedbe samopodesivih radijalnih kliznih ležajeva
Pojedinačna izvedba (SKF) [11] Izvedba s navojnim nastavkom (SKF) [11]

1 – vanjski prsten; 2 – klizna površina; 3 – brtva; 1 – samopodesivi radijalni klizni ležaj; 2 – navojni nastavak;
4 – unutarnji prsten; 5 – provrt za dovođenje maziva; 2a – kućište ležaja; 2b – navoj; 3 – glava za podmazivanje
6 – utor za razvođenje maziva
Segmentni radijalni klizni ležajevi
Upotrebljavaju se kada je potrebna preciznost vrtnje odnosno minimalni radijalni
pomaci osovine ili vratila u ležaju.
Segmenti su pričvršćeni u kućište
ležaja preko elastičnog elementa što im uz kružno
oblikovanu kliznu površinu osigurava radijalnu
samonamjestivost tijekom rada (segment se
lagano njiše te tako mijenja položaj u odnosu na
rukavac osovine ili vratila) [2].
segment
rukavac
klizni sloj
elastični
element
kućište
Segmentni radijalni klizni ležaj Segmentni radijalni klizni ležaj

(Sartorius, Göttingen )[W17] s 5 segmenata (GTW) [W18]
Radijalni klizni ležajevi s hidrostatičkim podmazivanjem
Izvedba radijalnog kliznog ležaja s hidrostatičkim podmazivanjem

Oblikovanje aksijalnih kliznih ležajeva
Stvaranje uljnog klina ostvaraje se pomoću nosivog prstena s klinastim oblicima oslonih ploha ili
pomoću samonamjestivih nagibnih (pomičnih) segmenata
Aksijalni klizni ležaj Aksijalni klizni ležaj

s nosivim prstenom [7] sa samonamjestivim nagibnim segmentima [7]
EK II – Ležajevi – Klizni ležajevi – Konstrukcijske izvedbe kliznih ležajeva – Oblikovanje aksijalnih kliznih ležajeva 142
Aksijalni prstenasti klizni ležaj sa Nosivi prsten aksijalnog kliznog ležaja s
samopodesivim nagibnim (pomičnim) klinastim oblicima oslonih ploha[W4]
segmentima [W2]
1 – potisni vijenac vratila
2 – samonamjestivi nagibni segmenti
3 – klizni sloj
4 – zatici s. n. segmenata
5 – osloni prsten s. n. segmenata
6 – otvor za dovođenje ulja
7 – otvor za odvođenje ulja
8 – blazinica radijalnog kliznog ležaja
9 – brtva
10 – brtva
11 – otvor za odvođenje ulja radijalnog
kliznog ležaja
 Aksijalni klizni ležajevi su posebno važni kod vodenih turbina (slika gore) koje su se do njihove
primjene gradile za snage do 2 MW, dok se danas rade za snage do 750 MW [9].
 Aksijalni klizni ležaj omogućio je gradnju velikih brodova s jednim pogonskim sklopom, dok su se
nekada putnički brodovi gradili s 4 pogonska sklopa [9].
Aksijalni klizni ležaj s nosivim prstenom za
vrtnju u oba smjera [7]
N – područje utora za podmazivanje

K – područje uljnog klina
R – područje paralelnih površina
F – aksijalna sila
v – obodna brzina
h0 – debljina uljnog sloja
b – širina prstena sa segmentima
dm – srednji promjer prstena
Aksijalni klizni ležajevi s hidrostatičkim podmazivanjem
Izvedba PRSTENASTOG aksijalnog kliznog

ležaja s hidrostatičkim podmazivanjem
Kliknite za link na video
Rotirajuća kugla kao primjer primjene kliznog ležaja s hidrostatičkim podmazivanjem u
oblikovanju prostora – postavljena u botaničkom vrtu u Singapuru [W1]
EK II – Ležajevi – Klizni ležajevi – Konstrukcijske izvedbe kliznih ležajeva 147

Aerodinamički klizni ležajevi
 Zrakom “podmazivani” aerodinamički ležaji rade na istom
principu kao i hidrodinamički ležajevi.
 Budući da je viskoznost zraka iznimno malena (ηzraka kod 20 °C

i p = 105 Pa = 1 bar iznosi 1,8·10-5 Pa·s dok je ηsrednje teškog ulja
približno 0,3 Pa·s) nosivi sloj stvara se tek kod velikog
približavanja kliznih površina. Zbog toga je zrakom
“podmazivani” ležaj iznimno osjetljiv na hrapavost kliznih
površina, točnost izrade i balansiranje (hrapavost površina
treba biti između 0,125 do 0,375 μm). Također zbog male
viskoznosti kutna brzina mora biti jako velika.
 Primjenjuju se kod centrifuga i viskoturažnih elektromotora.
 Nosivost ležaja je relativno malena.
 Aerodinamički klizni ležajevi su jako dobri tamo gdje se mogu

primijeniti.
EK II – Ležajevi – Klizni ležajevi – Konstrukcijske izvedbe kliznih ležajeva – Aerodinamički klizni ležajevi 148
Ležajne blazinice
 S obzirom NA NAČIN KONSTRUKCIJE dijele se na:
 JEDNODIJELNE
(Izvori fotografija [W4], [W11], [W12], [W14])

 DVODIJELNE (eventualno višedijelne)
EK II – Ležajevi – Klizni ležajevi – Ležajne blazinice 149

 S obzirom NA NAČIN IZRADE dijele se na:
 JEDNOSLOJNE
(Izvori fotografija [W10], [W15])

 DVOSLOJNE – sastoje se od noseće blazinice koja daje krutost i klizne blazinice koja se
lijeva ili nanosi platiranjem te galvanizacijom (elektroplatiranjem).
 TROSLOJNE – između noseće (čelik ili čelični lijev) i

klizne blazinice npr. bijela kovina nalazi se sigurnosni
međusloj od olovne bronce.

Mogućnosti oblikovanja kliznog dijela noseće blazinice Primjer ugradnje dvoslojne dvodijelne blazinice

MAZIVA
 Koriste se sa svrhom smanjenja trenja između površina nalijeganja, štite ih od

korozije, odvode toplinu, prenose pritisak i štite od nečistoća.
 MAZIVOST je svojstvo maziva da tvori granični sloj.
 Klizni ležajevi pretežno se podmazuju uljem, dok se masti koriste u slijedećim

slučajevima:
 pri malim brzinama klizanja (v < 2 m/s), zbog nemogućnosti postizanja

tekućeg trenja
 kod ležajeva koji rade povremeno, pri visokim pritiscima ili visokim
temperaturama (ležajevi preša, dizalica, liftova)
 ležajevi kod kojih ne smije doći do kapanja maziva – ulja (prehrambena

industrija)
 gdje ima prašine i vlage
EK II – Ležajevi – Maziva 152

Vrste maziva – osnovna podjela prema agregatnom stanju
 TEKUĆA MAZIVA - najčešća kod kliznih ležajeva
 MINERALNA ULJA – najraširenija; dobivaju se iz sirove nafte, kamenog i mrkog ugljena te škriljca. Radna
temperatura im je do 80 °C.
 SINTETSKA ULJA – osnovni sadržaj su poliesteri; imaju izvrsna radna svojstva, ne stare, ne oksidiraju, ne
razgrađuju se, ali su 2 do 3 puta skuplja od mineralnih. Radna temperatura im je do 150 °C.
 ORGANSKA ULJA – biljnog i životinjskog podrijetla: ricinusovo, repičino, koštano ulje …, Nisu stabilna,
podložna su oksidaciji. Imaju odlična mazivna svojstva pa se koriste kao legirajuća za mineralna ulja.
 PLASTIČNA MAZIVA - 90% svih valjnih ležajeva

 MASTI – po svom sastavu su mješavine mineralnih ulja i sapuna (natrijev, kalcijev, aluminijev, stroncijev,
litijev, olovni, magnezijev). Sapuni su spojevi masnih kiselina i hidroksida metala. Masti se koriste za obodne
brzine do 5 m/s.
 KRUTA MAZIVA
 GRAFIT – jedna od tri stabilne alotropske modifikacije ugljika. Dobra mazivost je posljedica Van der Waalsovih
veza između slojeva. Isporučuje se u pahuljicama ili u prahu.
 MOLIBDEN-DISULFID (MoS2) – veličina čestica 1-100 µm. Stabilnost do 350 °C. Na ležajeve se nanosi
uglačavanjem. Dobra mazivost je posljedica slojevite strukture. Isporučuje se u obliku praha ili paste.
 DUKTILNI METALI – aluminij, kositar, olovo ili bakar u prahu, te koloidno srebro. Miješaju se s mazivima.
 PLINOVITA MAZIVA – Zrak (npr. kod aerodinamičnog ležaja).
EK II – Ležajevi – Maziva 153

Dovođenje maziva
MASTI se dovode
 POVREMENO pomoću
 preše za mast (ručna)
 Staufferove mazalice (DIN 3411)
 KONTINUIRANO pomoću
 mazalica s oprugom
 odgovarajućom konstrukcijom ležaja (komora za mast)

Ručna preša za mast [W19]
 centralne mazalice
Glave za dovođenje maziva [5]
EK II – Ležajevi – Maziva – Dovođenje maziva 154

Pomagala za podmazivanje kliznih ležajeva mašću
Staufferova (navojna) mazalica Mazalica s oprugom [5] Mazalica s komorom za

(DIN 3411) [5] mast prema [5]

ULJA se dovode
 POVREMENO pomoću
 ručne kantice (v < 1,5 m/s)
 brizgalice
 mazalica s fitiljem (v < 3 m/s)
 otkapne mazalice (v < 5 m/s)
 centralne mazalice
 tlačnih uređaja (v < 5 m/s)
 KONTINUIRANO pomoću
 slobodnog (mazivog) prstena
 čvrstog prstena
Podmazivanje pomoću slobodnog (mazivog) prstena
 uljne kupke 1 – kućište; 2 – poklopac; 3 – vratilo
4 – vratilo; 5 – ulje; 6 – blazinica;
 rasprskavanjem (v > 4 m/s) 7 - dio konstrukcije; 8 – čep odvoda ulja;
9 - čep otvora za promatranje i nadolijevanje ulja
 cirkulacijskog podmazivanja

Pomagala za podmazivanje kliznih ležajeva uljem
Mazalica s fitiljem [5] Otkapna mazalica [5]

Razvođenje maziva
 Za razvođenje maziva koriste se utori (kanali).
 Da li će ih biti te gdje će i kakvi će biti ovisi o:
 načinu podmazivanja
 obliku površina klizanja
 položaju površina nalijeganja

[W4]
 obodnoj brzini
 veličini, smjeru i položaju sile koja opterećuje ležaj
Različite izvedbe utora za razvođenje maziva na blazinici prema [10]
EK II – Ležajevi – Maziva – Razvođenje maziva 158

Različiti oblici poprečnih presjeka utora za razvođenje maziva na blazinici [14]
 Da bi se spriječilo istjecanje ulja, kanali za podmazivanje ne smiju obuhvatiti čitavu širinu ležaja, ali ne
smiju biti ni s obje strane potpuno zatvoreni, nego je potrebno predvidjeti odgovarajući kanal za istjecanje
nečistoća i dijelova koji otpadaju trošenjem
Dužina kanala za podmazivanje prema [14]

Utjecaj položaja utora za razvođenje maziva na raspodjelu tlaka u uljnom sloju
[5]
Vrijedi opće pravilo da se utori za razvođenje maziva ne postavljaju

u tlačnu zonu da ne bi došlo do prekida uljnog sloja!

Ležajne blazinice s podmazivanjem u više točaka
 Rabe se kada vratilo radi nemirno što je posljedica kolebanja opterećenja uslijed čega mjesto gdje je
uljni sloj najtanji mijenja svoj položaj po obodu malo na jednu malo na drugu stranu.
K- područje uljnog klina; N – područje utora za podmazivanje; R – područje uljnog sloja jednake debljine
Ležajne blazinice s podmazivanjem: a) u dvije točke; b) u četiri točke; c) u tri točke i d) u 5 točaka [5]
Raspodjela tlaka u uljnom sloju po

obodu za ležajnu blazinicu s
podmazivanjem u tri točke [5]

 Maziva se kroz ležajnu blazinicu dovode ako je ona mirujuća, a kroz rukavac ako je ona rotirajuća.
Dovođenje maziva (u ovom slučaju masti) kroz mirujuću osovinu do kliznog ležaja
kotača dizalice prema [5]

Podmazivanje krutima mazivima
 Upotrebljava se pri malim brzinama klizanja i visokim površinskim

pritiscima i temperaturama. Sredstvo podmazivanja najčešće je olovo
(Pb), grafit (C), molibden-disulfid (MoS2), volfram-disulfid (WS2) i drugi.
 Krutim mazivima prvenstveno se podmazuju metalni klizni ležajevi.
 Ležajne blazinice su u pravilu izrađene skupa s mazivom koje je utisnuto

u utore za podmazivanje odakle se raznosi po čitavoj kliznoj površini i
tako podmazuje ležaj. [W16]
[14]
EK II – Ležajevi – Klizni ležajevi – Podmazivanje krutim mazivima 163

MATERIJALI
Pri odabiru materijala za klizne ležajeve, potrebno je, pored o materijalu blazinice ležaja, voditi računa i o
materijalu rukavca i materijalu maziva. Ova tri materijala tvore tribološki sustav čija svojstva su presudna za ispravan
rad kliznih ležajeva pri graničnom i mješovitom trenju. Svojstva koja bi tribološki sustav trebao imati dijele se na:
 ANTIFRIKCIONA SVOJSTVA:
 međusobno „uglačavanje“ materijala rukavca i osovine,
 pri radu na suho ne dolazi do zaribavanja,
 prilagodljivost ležaja elastičnim i plastičnim deformacijama,
 otpornost na trošenje,
 otpornost na nagrizanje kliznih površina,
 sposobnost razrađivanja ležaja,
 otpornost na utiskivanje krutih (otpalih) dijelova u površinu.
 OPĆENITA SVOJSTVA:
 sposobnost odvođenja viška topline,
 otpornost na dodirni pritisak,
 odgovarajuća dinamička čvrstoća,
 što ravnomjernije rastezanje pri povišenim temperaturama i da ne dolazi do bubrenja,
 dobro vezanje materijala za platiranje za podlogu.
EK II – Ležajevi – Klizni ležajevi – Materijali 164

Materijali za rukavce
 Rukavci se izrađuju najčešće od čelika, pri čemu se prednost daje čelicima za cementiranje i kaljenje u
odnosu na konstrukcijske čelike i čelike za poboljšavanje.
 Nakon grube mehaničke te toplinske obrade, rukavci kliznih ležajeva se prije ugradnje još i fino
mehanički obrade (fino brušenje, honanje, lepanje …) čime se postižu vrlo glatke klizne površine.
 Površina rukavca treba biti približno 3 do 5 puta tvrđa od površine blazinice ležaja. Time se trošenje
ležaja ograničava prije svega na trošenje blazinice ležaja koja je lako zamjenjiva.
Koljenasto vratilo [W13]

Materijali za blazinice ležajeva
 METALNI:
 na bazi kositra (Sn) i olova (Pb) – bijela kovina,
 na bazi bakra (Cu) – mjed (mesing), kositrena bronca, crveni lijev, olovna bronca, aluminijska bronca,
 sivi lijev,
 na bazi cinka (Zn), aluminija (Al), magnezija (Mg) ili kadmija (Cd),
 sinterirani materijali (sinterirano željezo, sinterirana bronca, sinterirana olovna bronca).
 NEMETALNI:
 polimerni materijali:
 TERMPLASTI koji dolaze u obzir: poliamidi, poliuretani, poliacetati, politetrafloretileni,
 DUROPLASTI koji se mogu koristiti: prešani na bazi fenolnih smola, slojeviti prešani materijali,
 guma – podmazuje se vodom npr. kod vodenih pumpi
 ugljen,
 grafit,
 staklo,
 fino keramički materijali kod aparata u kemijskoj industriji
 prirodno i umjetno, plemenito i polu-plemenito drago kamenje.

Brtve i brtvljenje
Brtvljenje je način sprječavanja prolaza fluida (najčešće maziva) iz ili u različite

dijelove strojeva ili okoliš, a ostvaruje se upotrebom strojnih dijelova koji se nazivaju brtve.
Brtve za brtvljenje vratila i ležajeva imaju dvije osnovne funkcije
- sprječavaju istjecanje maziva iz ležaja, odnosno kućišta,
- sprječavaju ulazak prašine i nečistoće u ležaj odnosno u unutrašnjost kućišta
Općenito se razlikuju
- brtve s dodirom kod kojih se razlikuje [11]
- brtvene prstenove od pusta (filca),
- brtvene prstenove od lima,
- radijalne brtvene prstenove i
- O-brtve
- bezdodirne brtve kod kojih se razlikuje
- brtvljenje s rasporom,
- labirintno brtvljenje i
- brtvljenje oblikovnim prstenom
EK II – Brtve i brtvljenje 167

Dodirne brtve – brtveni prstenovi od pusta (filca)
Koriste se za brtvljenje ležajeva podmazivanih uljem ili mašću.
Brtveni prsten od pusta (filca) [5]

a) brtvljenje jednim prstenom; b) brtvljenje s tri prstena; c) podesivi poklopac

Dodirne brtve – brtveni prstenovi od lima
Koriste se prvenstveno za brtvljenje valjnih ležajeva podmazivanih mašću.
Jeftini su te se lako i jednostavno ugrađuju.
Brtvljenje vanjskog prstena [5]
Brtvljenje unutarnjeg prstena [5]

Dodirne brtve – radijalni brtveni prstenovi (njem: semmering)
Koriste se prvenstveno za brtvljenje ležajeva podmazivanih uljem.
metalni plašt
prsten
mazivo
mazivo
opruga
A izvedba radijalnog brtvenog AS izvedba radijalnog brtvenog prstena Primjer ugradnje radijalnog
prstena (DIN 3760) [5] sa zštitnim jezičcem (DIN 3760) [5] brtvenog prstena u poklopac ležaja,
prema SKF-u [11]
Radijalni brtveni prsten sastoji se od plašta, metalnog prstena i opruge

Brtva se mora uvijek montirati tako da je utor brtve, odnosno
brtveni rub, okrenut prema sredstvu za podmazivanje
Dodatni zaštiti jezičak kod AS izvedbe prema DIN 3760, sprječava
upadanje prašine i nečistoća do brtvenog ruba, čime se povećava sposobnost
brtvljenja

Dodirne brtve – O-brtve
Uglavnom se koriste za brtvljenje mirujućih elemenata (npr. poklopac ležaja) kod
podmazivanja ležaja uljem ili mašću.
Brtvljenje u radijalnom smjeru [5]
prema SKF-u [11]
Brtvljenje primarno u aksijalnom,

a uslijed tlaka maziva i u radijalnom smjeru [5]

Bezdodirne brtve – brtvljenje rasporom
Brtvljenje rasporom se koristi isključivo za brtvljenje elemenata podmazivanih mašću.
Ravni raspor, Radijalni žljebovi Radijalni žljebovi

prema SKF-u [11] okomiti na vratilo, u obliku zavojnice,
prema SKF-u [11] prema SKF-u [11]
Napomene
Debljina raspora je od 0,1 do 0,15 mm.
Smjer zavojnice kod radijalnih žljebova mora odgovarati smjeru vrtnje
vratila, kako bi se mast prilikom vrtnje tlačila prema ležaju.

Bezdodirne brtve – labirintno brtvljenje
Aksijalni labirint, Radijalni labirint,

za upotrebu u nedijeljenim kućištima, prema SKF-u [11] za upotrebu u dijeljenim kućištima, prema SKF-u [11]
Labirintno brtvljenje se koristi

isključivo za brtvljenje elemenata podmazivanih
mašću.
Upotrebljava pri brtvljenju strojeva koji
rade u vrlo prašnjavoj okolini (brusilice, strojevi za
obradu drva, itd.).
Labirint s nagnutim prolazima za vratila uležištena u samopodesive ležajeve, prema SKF-u [11]

Bezdodirne brtve – brtvljenje oblikovnim prstenom
Brtvljenje oblikovnim prstenom se koristi pri velikim brzinama vrtnje kod elemenata
podmazivanih uljem. Pri tom se iskorištava centrifugalna sila uslijed koje se ulje koje je došlo do
odgovarajuće oblikovanog prstena otkida u obliku kapljica i kroz odvodne kanale ide natrag u spremnik ulja [2].
oblikovni
prsten
kanal za istjecanje
Brtvljenje oblikovnim prstenom, prema SKF-u [11]

Literatura
1. M. Opalić, Prijenosnici snage i gibanja, Sveučilište u Zagrebu, FSB, Zagreb,1998.
2. D. Jelaska, Elementi strojeva, Sveučilište u Splitu, FESB, Split 2005.
3. W. Steinhilper, B Sauer, Konstruktionselemente des Maschinenbaus 2, Springer, Berlin Heidelberg, 2008.
4. M. Ognjenović, Mašinski elementi, Naučna knjiga, Beograd, 1999.
5. K.H. Decker, K. Kabus, Maschinenelemente, 18. Auflage, Carl Hanser Verlag München, 2011.
6. K.H. Grote, E.K. Antonsson, Handbook of Mechanical Engineering, Springer, Würzburg, 2008.
7. D. Muhs, H. Wittel, D. Jannasch, J. Vossiek, Roloff / Matek Maschinenelementen, Vieweg, Wiesbaden, 2007.
8. K.H. Decker, Elementi strojeva, Golden marketing – Tehnička knjiga, Zagreb, 2006.
9. Elementi strojeva II – Materijali uz predavanja – Valjni i klizni ležajevi, Sveučilište u Rijeci, Tehnički fakultet, 2009.
10. J.E. Shigley, C.R. Mischke, Mechanical Engineering Design, McGraw-Hill, New-York, 1989.
11. SKF, General Catalogue, 2003.
12. J . Flašker, S. Pehan, Prenosniki moči, Univerza v Mariboru, Fakulteta za strojništvo, Maribor, 2005.
13. Schaeffler KG, Rolling Bearing – Catalogue, 2006
14. Z. Ren, Strojni element – I. del – Ležaji – Beležke uz predavanja, Fakulteta za strojništvo, Maribor
15. M. Cianchi, C. Pedreti, Leonardo da Vinci’s Machines, Beccoci editore, Florence.
16. G. Niemann, H. Winter, Maschinenelemente – Band 1, Zweite Auflage, Springer Verlag, Berlin.
EK II – Ležajevi - Literatura 175

Dio slika preuzet je s internetskih stranica (ili iz kataloga dostupnih na njima):
W1. http://spherewaterfountain.com/
W2. http://www.zollern.de
W3. http://www.lamb.de
W4. http://www.easychinasupply.com/selling_list/archive267/267_343.html
W5. http://autoserviseno.net
W6. http://www.britannica.com/EBchecked/media/4471/Rolling-bearings-Roller-bearing-ball-bearing
W7. http://www.hephaist.co.jp/e/pro/ball.html
W8. http://www.schaeffler.com
W9. http://www.skf.com
W10. http://www.indiamart.com/bajrangengineering/industrial-bushing.html
W11. http://www.caspar-gleitlager.de
W12. http://www.ms-motor-service.com
W13. http://tianrun.en.gasgoo.com/auto-products/17399.html
W14. http://www.technocompleks.ru
W15. http://globalbimetal.tradeindia.com/Exporters_Suppliers/Exporter15084.225167/Automotive-Engine-Bearing.html
W16. http://www.alibaba.com/product-gs/328232283/oil_pump_bushing_bearing.html
W17. http://downloads.faltermayer.net/Grundstudium/Konstruktionselemente%20II/Vorlesungen/ke_2_v_9.pdf
W18. http://www.gtw.cz/en/products/tilting-pad-radial-bear
W19. http://www.toolking.com/1/battery_powered_grease_gun_TS.php
W20. http://www.max-man.ro/catalog-eng.html
W21. http://www.bearing-manufacturers.com/double-direction-thrust-ball-bearing.html
W22. http://www.net-eng.co.uk/kissling.htm
W23. http://commons.wikimedia.org
W24. http://portuguese.alibaba.com/product-gs/high-quality-tapered-roller-bearing-cage-301058631.html
W25. http://www.trademart.in/bearing-cages/product/search-exporters.html
W26. http://www.skf.com/files/891926.pdf
EK II – Ležajevi - Literatura 176

Valjni I Klizni Ležajevi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Valjni I Klizni Ležajevi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Sveučilište u Zagrebu

Fakultet strojarstva i brodogradnje

ELEMENTI KONSTRUKCIJA II šk. g. 2013.

LEŽAJEVI su strojni elementi koji se upotrebljavaju za vođenje pokretnih dijelova te

Linearni ležaj [W9] Rotacijski ležaj [W6]

Sferni ležaj [W7] Linearno-rotacijski ležaj [W8]

3. Radijalno-aksijalni (poprečno-uzdužni) ležaj

 Klizni ležajevi – ležajevi čije se blazinice u mirovanju izravno dodiruju s kliznim

 Trenje mirovanja ( statičko trenje)

 Trenje gibanja (kinematičko trenje)

trenje mirovanja > trenja klizanja >> trenja valjanja

 Kod ležaja primarno značenje ima trenje gibanja!

 Faktor trenja zavisi o vrsti materijala i stanju površine

 Faktor trenja ne ovisi o brzini kao ni o veličini površini nalijeganja

 TEKUĆE TRENJE – naliježuće površine se ne dodiruju, a vrhove površinskih neravnina

 Prema Newtonovom zakonu, smično naprezanje t je

 Predstavlja smično naprezanje koje će nastupiti kada između

 SI jedinica dinamičke viskoznosti je paskal-sekunda, Pa·s.

1 Pa·s = 10 P = 103 cP.

Kinematička viskoznost – ν (ni)

 Razlikuje se: ν40 i ν50 (mjereno na 40 °C i mjereno na 50°C).

 SI jedinica kinematičke viskoznosti je m2/s.  m2 

unutarnji prsten vanjski prsten

Osnovni elementi valjnih ležajeva

EK II – Ležajevi – Valjni ležajevi 12

 Fridrich Fischer, osnivač FAG-a

EK II – Ležajevi – Valjni ležajevi 13

 visoka nosivost pri relativno malim dimenzijama

 manji faktor trenja, manje se zagrijavaju, manji gubici snage

 preciznija vrtanja zbog manje zračnosti među valjnim elementima

 niži troškovi održavanja

 mogu se upotrijebiti za sve položaje vratila

 normirani su (jednostavna zamjenjivost)

Nedostatci valjnih ležajeva [W22]

Zupčani prijenosnik - reduktor

 slaba otpornost na meh. vibracije, a zvučne čak proizvode

 u slučaju kvara nema popravka – mijenja se cijeli ležaj

 skuplji od jednostavnijih kliznih ležajeva

 sastavljeni iz velikog broja pojedinačnih dijelova

 zahtjevnija montaža i demontaža

 veće dimenzije u radijalnom smjeru

EK II – Ležajevi – Valjni ležajevi 14

 Valjni ležajevi mogu prenositi:

- samo radijalno ili

- samo aksijalno opterećenje.

[11] [11] [11]

 Obzirom na iznos nazivnog kuta dodira, α valjni

- radijalne (α od 0° do uključivo 45°) i

- aksijalne (α od 45° do uključivo 90°).

Nazivni kut dodira (kut tlačenja), α je kut između ravnine

EK II – Ležajevi – Valjni ležajevi 15

Vrste valjnih tijela

kugla valjak stožac bačvica iglica

Radijalni valjni ležajevi

EK II – Ležajevi – Valjni ležajevi 16

kuglični ležaj [11] valjkasti ležaj [11] stožasti ležaj [11]

bačvasti ležaj [11] igličasti ležaj [11]

EK II – Ležajevi – Valjni ležajevi 17

 kaveze sa zaticima kavezi sa zaticima

limeni kavezi masivni kavezi

EK II – Ležajevi – Valjni ležajevi 18

Zaštitne ploče sprječavaju oštećenje valjnog sustava stranim tijelima,

Razlikuju se brtvene ploče s niskim faktorom trenja te kontaktne