Οι Φυλακές Της Παιδικής Μας Ηλικίας

W Y X Ο Λ Ο Γ I ΨΥ X ΑΝ Ά Λ Υ Σ
ΡΟ Ε Σ
ολλοί άνθρωποι αναγκάστηκαν, όταν ήταν παιδιά, να
Π μάθουν να κρύβουν πολύ επιδέξια τα συναισθήματα,

τις επιθυμίες και τις ανάγκες τους προκειμένου να
ικανοποιήσουν τις προσδοκίες των γονέων τους και να
κερδίσουν την «αγάπη» τους.
Ως ενήλικες μπορεί να κυνηγούν την επιτυχία, έχουν όμως
ταυτόχρονα μια υποβόσκουσα αίσθηση ότι δεν αξίζουν
τίποτα. Χωρίς ποτέ να τους έχει επιτραπεί να εκφράσουν τα
πραγματικά τους συναισθήματα, και έχοντας χάσει την
επαφή με τον αληθινό τους εαυτό, εκδραματίζουν τα
καταπιεσμένα συναισθήματά τους με επεισόδια κατάθλιψης
ή καταναγκαστικής συμπεριφοράς, ή ακόμα και με ιδέες
μεγαλείου. Στη συνέχεια, με τη σειρά τους, μεταφέρουν αυτή
την κληρονομιά της καταπίεσης στα δικά τους παιδιά. Αυτό
το σπαρακτικό και οξυδερκές βιβλίο είναι ένα πρώτο βήμα
για την ανακάλυψη των αναγκών μας και της δικής μας
αλήθειας στην προσπάθειά μας να ξεφύγουμε από αυτόν το
φαύλο κύκλο.
Σπάνιο κι ακαταμάχητο με τον γεμάτο συμπάθεια, ανεπιτήδευτο

λόγο του. Τα παραδείγματα της Alice Miller είναι τόσο ζωντανά και
συνηθισμένα που αγγίζουν το πληγωμένο παιδί που υπάρχει μέσα
σε όλους μας.
NEW YORK MAGAZINE
www.alice-miller.com
Alice Miller σπούδασε στη
H Βασιλεία (Ελβετία)
φιλοσοφία, ψυχολογία και
κοινωνιολογία. Μετά τη
διδακτορική διατριβή της,
εκπαιδεύτηκε στη Ζυρίχη ως
ψυχαναλύτρια και, για 20 χρόνια,
άσκησε αυτό το επάγγελμα ενώ
παράλληλα δίδασκε. Το 1980
αποφάσισε να σταματήσει την
ψυχαναλυτική και διδακτική
πρακτική και να ασχοληθεί με τη
συγγραφή βιβλίων. Από τότε έχει
δημοσιεύσει 12 βιβλία, με τα
οποία γνωστοποίησε στο ευρύ
κοινό τα αποτελέσματα των
ερευνών της όσον αφορά τις αιτίες
και τις συνέπειες των τραυμάτων
της παιδικής ηλικίας.
Πιο συγκεκριμένα, η Alice Miller
ασχολείται με τους κρυφούς
χειρισμούς των γονέων κατά τη
διάρκεια της ανατροφής των
παιδιών τους, με τις διάφορες
στρατηγικές προφύλαξης ενάντια
στα τραύματα της παιδικής
ηλικίας, με τις συνέπειες της
απώθησης αυτών των τραυμάτων
σε προσωπικό επίπεδο και, τέλος,
με τις σύγχρονες δυνατότητες
ανάλυσης των συνεπειών των
παιδικών τραυμάτων. ΓΓ αυτές τις
έρευνές της η συγγραφέας έχει
κερδίσει τη διεθνή αναγνώριση.
Οι εκδόσεις ΡΟΕΣ στη σειρά Ψυχολογία - Ψυχανάλυση εκδί
δουν κλασικά και σύγχρονα κείμενα από τον ευρύ χώρο της Ψυχο
λογίας, με ιδιαίτερη έμφαση στην Ψυχανάλυση. Τα κείμενα της σει
ράς προέρχονται κυρίως από το κλινικό πεδίο (Ψυχοπαθολογία
του Παιδιού, Εφήβου και του Ενήλικα), αναδεικνύουν ωστόσο και
τη διαπλοκή του Ψυχαναλυτικού Λόγου με τις Κοινωνικές και Θε
τικές Επιστήμες, με τη Φιλοσοφία, την Παιδαγωγική και την Τέ
χνη. Η σειρά απευθύνεται τόσο σε ειδικούς επιστήμονες όσο και
στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό, με στόχο την κάλυψη σημαντι
κών κενών στη βασική ψυχολογική και ψυχαναλυτική βιβλιογραφία
και την ενημέρωση του ελληνικού κοινού σχετικά με τις τρέχουσες
εξελίξεις στα δύο αυτά πεδία.
Στη σειρά κυκλοφορούν:
ALICE MILLER Οι φυλακές της παιδικής μας ηλικίας

ALICE MILLER Το ξύπνημα της Εύας
ALICE MILLER Το σώμα δεν ψεύδεται ποτέ
ANNA FREUD Εισαγωγή στην τεχνική
της ανάλυσης τον παιδιού
GISELA PANKOW Οικογενειακή δομή και ψύχωση
P.-L. ASSOUN Ο Φρόνντ και η γυναίκα
Στη «μικρή σειρά / Ψυχολογία-Ψυχανάλυση» κυκλοφορούν:
JEREMY HOLMES Κατάθλιψη

ROBERT Μ. YOUNG Οιδιπόδειο
Ετοιμάζονται:
ROGER KENNEDY Λίμπιντο

IVAN WARD Φοβίες
ALICE MILLER
01 ΦΥΛΑΚΕΣ ΤΗΣ
ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΜΑΣ ΗΛΙΚΙΑΣ
ν
Το Δράμα του Προικισμένου Παιδιού
Μετάφραση: Ευηνέλλα Αλεξοπούλου - Νίκος Λαζαρίδης
Επιμέλεια: Έλενα Παπαθανασοπούλου -

Νίκος Στασινόπουλος
Δ' ΕΚΔΟΣΗ
ΡΟΕΣ
ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ - ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ
Σειρά: ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ - ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ
Υπεύθυνος Σειράς: Δρ. Γεράσιμος Ιωαννίδης
Συγγραφέας: Alice Miller

Τίτλος πρωτοτύπου: Das Drama des begabten kindes
Για τη μετάφραση ελήφθη υπόψη και η αναθεωρημένη αμερικανική έκδο
ση του βιβλίου, η οποία περιλαμβάνει ένα νέο επίλογο από τη συγγραφέα.
Μετάφραση: Ευηνέλλα Αλεξοπούλου - Νίκος Λαζαρίδης

Επιμέλεια: Έλενα Παπαθανασοπούλου - Νίκος Στασινόπουλος
Διορθώσεις: Μαρία Βασιλείου
Στοιχειοθεσία - σελιδοποίηση: GR ARTS
Α' Έκδοση: Μάρτιος 2003

Β' Έκδοση: Φεβρουάριος 2005
Γ' Έκδοση: Οκτώβριος 2007
Δ' Έκδοση: Ιανουάριος 2010
© Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main 1997

© Εκδόσεις ΡΟΕΣ, Αθήνα 2003, για την ελληνική γλώσσα
Κεντρική διάθεση: Λομβάρδου 31-35, 114 73 Αθήνα

Τηλ.: 210 6429409, 210 6468156, Fax: 210 6411597
e-mail: info@printa-roes.gr, printa@otenet.gr
www.printa-roes.gr
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή

τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμε
τάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με
τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώ
θηκε με το ν. 100/1975. Επίσης, απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελι
δοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλε
κτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.
ISBN: 978-960-283-137-3
• ' · . > Κ Π .· ί * ·,.· *

' i I
Περιεχόμενα
Εισαγωγή.......................................................................................... 9
Πρόλογος των μεταφραστών........................................................ 15
Ευχαριστίες....................................................................................... 19
1 Το δ ρ ά μ α του π ρ ο ικ ισ μ έν ο υ π α ιδ ιο ύ κ α ι
π ω ς γίν α μ ε ψ υ χ ο θ ερ α π ευ τ ές .......................................................... 23
ΟΛΑ ΤΑ ΑΛΛΑ ΕΚΤΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΛΗΘΕΙΑ...................................... 25
ΤΟ ΦΤΩΧΟ, ΠΛΟΥΣΙΟ ΠΑΙΔ1........................................................ 30
Ο ΧΑΜΕΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ ΤΩΝ.............................. 36
ΣΕ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΑΛΗΘΙΝΟΥ ΜΑΣ ΕΑΥΤΟΥ............................. 44
ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΩΝ ΘΕΡΑΠΕΥΤΩΝ...................................................... 52
ΤΟ ΧΡΥΣΟ ΜΥΑΛΟ................................................................................. 59
2 Κ α τά θ λιψ η κ α ι ιδ έες μ εγα λ είο υ :

Δ ύ ο σ υ γγ εν ικ ές μ ο ρ φ έ ς ά ρ ν η σ η ς ................................................. 61
ΟΙ ΜΕΤΑΣΤΡΟΦΕΣ ΤΩΝ ΑΝΑΓΚΩΝ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ......................... 63
Υ γιής Α ν ά π τ υ ξ η ........................................................................... 64
Δ ια τ α ρ α χ ή ...................................................................................... 67
Η ΨΕΥΔΑΙΣΘΗΣΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ......................................................... 71
Οι Ιδ έες Μ ε γα λ ε ίο υ ω ς μ ια Μ ο ρ φ ή Ε ξα π ά τη σ η ς του
Ε α υ τ ο ύ ............................................................................................ 72
Η Κ ατάθλιψ η ως η Α λλη Ό ψ η των Ιδεώ ν Μ ε γ α λ ε ίο υ ....... 76
Η Κ α τά θ λιψ η ως Ά ρ ν η σ η το υ Ε α υ τ ο ύ ................................ 81
ΚΑΤΑΘΛΙΠΤΙΚΕΣ ΦΑΣΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ... 97
Η Λ ε ιτ ο υ ρ γ ία τω ν Π ρ ο ειδ ο π ο ιη τ ικ ώ ν Σ η μ ά τ ω ν ............ 98
«Π α ρ α γκ ω νισ μ ό ς τ ο ν Ε α υ τ ο ύ » ............................................. 98
8 ALICE MILLER
Συσσώρευση Δ ννατών, Κρυμμένων Συναισθημάτων... 100

Αντιμετωπίζοντας τους Γονείς............................................101
Η ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΦΥΛΑΚΗ........................................................................ .. 102
ΜΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ ΤΗΣ ΚΑΤΑΘΑΙΨΗΣ................................... 110
Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΝΑΡΚΙΣΣΟΥ.................................................................. .. 115
3 Ο φαύλος κύκλος της περιφρόνησης.................................... ..119

ΤΑΠΕΙΝΩΣΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ, ΕΛΛΕΙΨΗ ΣΕΒΑΣΜΟΥ
ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΑΔ ΥΝΑΜΟΥΣ ΚΑΙ ΠΟΥ ΠΑΜΕ ΑΠΟ ΕΚΕΙ ΚΑΙ ΠΕΡΑ
Παραδείγματα από την Καθημερινότητα...................... .. 121
Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΡΟΝΗΣΗΣ ΣΤΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ............. 138
Ο Καταναγκασμός Επανάληψης ως Ένδειξη μιας
Αποσπασματικής Έκφρασης τον Εαυτού .................... ..140
Διαιώνιση της Περιφρόνησης στις Διαστροφές και
στην Ψυχαναγκαστική Ν εύρω ση..................................... ..144
Η «ΔΙΑΦΘΟΡΑ» ΩΣ «.ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ
ΚΑΚΟΥ» ΣΤΟΝ ΠΑΙΔΙΚΟ ΚΟΣΜΟ ΤΟΥ ΕΡΜΑΝ ΕΣΣΕ......................... 158
Η ΜΗΤΕΡΑ ΩΣ ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΤΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ
ΣΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΜΑΣ................................................ .. 168
Η ΜΟΝΑΞΙΑ ΟΣΩΝ ΠΕΡΙΦΡΟΝΟΥΝ ΤΟΥΣ ΑΛΛΟΥΣ........................ .. 172
ΑΠΕΓΚΛΩΒΙΣΜΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΦΡΟΝΗΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ
ΚΑΙ ΣΕΒΑΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗ ΖΩΗ.................................................................. 178
ΕΠΙΛΟΓΟΣ.............................................................................................187
Βιβλιογραφία.................................................................................... ..203
Σημειώσεις για τη Βιβλιογραφία................................................... ..207
Παράρτημα................... ......................................................................209
Εισαγωγή
Το όνομα της Alice Miller έχει συνδεθεί τις τελευταίες δεκα

ετίες με τη μελέτη του ψυχικού τραύματος κατά την παιδική
ηλικία και των συνεπειών αυτού στη ζωή του ενήλικου ατό
μου. Η ενασχόλησή της με την κακοποίηση του παιδιού υπε-
ρέβη τα στενά πλαίσια της επιστημονικής έρευνας και επε-
κτάθηκε προς την κατεύθυνση μιας διαρκούς στράτευσης,
με στόχο τη διαφώτιση του κοινού σχετικά με την ανησυχη
τική έκταση της ενδοοικογενειακής βίας στις σύγχρονες κοι
νωνίες. Σε αντίθεση με πλήθος εξειδικευμένες εργασίες που
κυκλοφορούν σχετικά με το θέμα, οι αναλύσεις της Alice
Miller δεν περιορίζονται στις επιπτώσεις του τραύματος
στην ενήλικη ψυχοπαθολογία, αλλά θέτουν στο μικροσκόπιό
τους κοινωνικές συμπεριφορές και πολιτικά φαινόμενα (αυ-
ταρχισμός, ξενοφοβία), τα οποία μόνο η ευρεία οπτική και
πλατιά παιδεία της συγγραφέα κατάφεραν να συσχετίσουν
με το τραύμα.
Γεννημένη στην Πολωνία το 1923, η Alice Miller μεγάλω
σε στη Βασιλεία της Ελβετίας, όπου και ακολούθησε σπου
δές Φιλοσοφίας, Ψυχολογίας και Κοινωνιολογίας. Μετά την
εκπόνηση της διδακτορικής διατριβής της στο Πανεπιστήμιο
της Βασιλείας, εκπαιδεύτηκε ως ψνχαναλύτρια στο Ψυχανα
λυτικό Ινστιτούτο της Ζυρίχης και άσκησε αυτό το επάγγελ
10 ALICE MILLER
μα για 20 χρόνια. To 1980 αποφάσισε να όιακόψει τη θερα

πευτική και διδακτική της δραστηριότητα, προκειμένου να
αφοσιωθεί στη μελέτη του ψυχικού τραύματος στην παιδική
ηλικία και την ευαισθητοποίηση του κοινού σχετικά με τα
αίτια και τις συνέπειές του. Η προσπάθειά της αυτή καθί
σταται εμφανής όχι μόνο στο πλούσιο συγγραφικό της έργο,
αλλά και στις ποικίλες δημόσιες παρεμβάσεις της υπέρ μιας
αγωγής απαλλαγμένης από τη βία (αξιομνημόνευτη είναι η
ανοιχτή επιστολή της προς τη Βρετανική Κυβέρνηση το
Μάρτιο του 2000 με αφορμή την επικείμενη ψήφιση νομο
σχεδίου σχετικά με τα δικαιώματα του παιδιού, το οποίο
επέτρεπε ήπιες μορφές γονεϊκής βίας).
Για την Alice Miller; η επικοινωνία με το κοινό συνιστά κι
νητήριο μοχλό των ψυχαναλυτικών της ερευνών. Έτσι, πέρα
από τη συνεχή παρουσία της σε διάφορα φόρουμ, τα τελευ
ταία χρόνια διατηρεί ιστοσελίδα στο Διαδίκτυο σε τρεις
γλώσσες (αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά) με αντικείμενο την
ανταλλαγή απόψεων μεταξύ των ενδιαφερομένων (θεραπευ
τών αλλά και θυμάτων κακοποίησης) σχετικά με το τραύμα
στην παιδική ηλικία.
Το ανά χείρας βιβλίο αποτελεί το γνωστότερο και, κατά
κοινή ομολογία, το σημαντικότερο έργο της συγγραφέα. Η
ιστορία της συγγραφής του μαρτυρεί την κεντρική θέση που
κατέχει στη σκέψη της Alice Miller. Το βιβλίο κυκλοφόρησε
σε μια πρώτη μορφή το 1979 και 15 χρόνια μετά σε μία πλή
ρως αναθεωρημένη έκδοση. Κατά την ίδια τη συγγραφέα, με
ταξύ της πρώτης και της δεύτερης έκδοσης μεσολάβησαν 15
σημαντικά χρόνια προσωπικής ανάλυσης, επικοινωνίας με το
Οι Φυλακές της Παιδικής μας Ηλικίας 11
αναγνωστικό κοινό, γνωριμίας με νέες τεχνικές θεραπευτικής

αντιμετώπισης του τραύματος, καθώς και ενημέρωσης σχετι
κά με τα πρόσφατα πορίσματα της ψυχοτραυματολογικής
έρευνας (ιδιαίτερα της έρευνας επί της νευροβιολογίας των
συναισθημάτων). Οι εξελίξεις αυτές κατέστησαν απαραίτητη
την εκ νέου συγγραφή του βιβλίου καθώς και τη διερεύνηση
της θεματικής του. Έτσι, ενώ ο αρχικός τίτλος παρέπεμπε
στο τραυματικό υπόβαθρο της συχνά εξιδανικευμένης ευ
φυΐας του προικισμένου παιδιού (του παιδιού που ανταπο-
κρίνεται με επιτυχία στις προσδοκίες των γονέων του και γί
νεται το ιδεώδες παιδί\ με τίμημα την κατάπνιξη του πιο γνή
σιου τμήματος του εαυτού του), η αναθεωρημένη έκδοση διε
ρευνά τη χειραγώγηση της παιδικής δημιουργικότητας μέσα
στην οικογένεια σε όλες τις μορφές της (από τις πιο συγκε-
καλυμμένες έως και τις πιο βίαιες), καθώς και τις τραυματι
κές συνέπειές της για τα θύματα και την κοινωνία εν γένει.
Η ανάλυση της Alice Miller αντλεί από τη θεωρητική πα
ράδοση της Βρετανικής Σχολής Ψυχανάλυσης (αξιοποιεί δε
ιδιαίτερα τη διάκριση μεταξύ «αληθινού» και «ψευδούς» εαυ
τού). Αποφεύγει ωστόσο, εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις, τη
χρήση εξειδικευμένης ψυχαναλυτικής ορολογίας, γεγονός
που καθιστά το κείμενο ευανάγνωστο για το μη ειδικό. Με
ιδιαίτερη προσοχή παρακολουθείται η λεπτή γραμμή που
συνδέει τις εμφανείς μορφές ενδοοικογενειακής βίας (όπως η
σεξουαλικοποίηση του παιδικού αιτήματος για αγάπη) με λι-
γότερο βίαιες μορφές επιβολής (όπως η χειραγώγηση του
παιδιού), που έχουν ως στόχο να καλύπτει το παιδί τις ανά
γκες και τις ελλείψεις των γονέων του. Αναδεικνύεται έτσι το
12 ALICE MILLER
εύρος των επιπτώσεων του τραύματος κατά τη διάρκεια της

ανάπτυξης, καθώς και η έκταση της αποσιώπησης που επι
καλύπτει τα φαινόμενα ενδοοικογενειακής βίας στις σύγχρο
νες κοινωνίες. Τονίζεται η λειτουργία του «καταναγκασμού
επανάληψης» στη διαιώνιση των τραυματικών καταστάσεων.
Μελετώνται μορφές ψυχοπαθολογίας, των οποίων η σχέση με
το ψυχικό τραύμα είναι γνωστή από καιρό (κατάθλιψη, αυ
τοκτονία, διαταραχές προσωπικότητας, σεξουαλικές διατα
ραχές, τοξικομανία και αλκοολισμός), αλλά και ένα ευρύ
φάσμα κοινωνικών συμπεριφορών, στη βάση των οποίων μό
νο μια διεισδυτική ανάλυση κατορθώνει να ανιχνεύσει την
επίδραση τραυματικών καταστάσεων (επιθετικότητα, συμ
μετοχή σε πολιτικές και θρησκευτικές ομάδες με βίαιο προ
σανατολισμό, πορνεία, πορνογραφία, piercing κ.λπ.). Ιδιαίτε
ρη σημασία αποδίδεται στη λειτουργία του σώματος ως φο
ρέα «βιολογικής μνήμης» του τραύματος, η οποία στερείται
αναπαραστάσεων, καθώς και στο τραυματικό υπόβαθρο
μιας σειράς σωματοποιήσεων και ψυχοσωματικών εκδηλώ
σεων. Στο μικροσκόπιο της ανάλυσης της Alice Miller τίθεται
ακόμη και η ίδια η ψυχοθεραπευτική δραστηριότητα, στην
οποία η συγγραφέας διαβλέπει συχνά μια μορφή αναπλήρω-
σης του ψυχικού τραύματος, καταθέτοντας παράλληλα τις
σκέψεις της γύρω από τους πιθανούς τρόπους διεύρυνσης
της ενσυναίσθησης (empathy) του ψυχοθεραπευτή.
Είναι γνωστό από την ιστορία της Ψυχιατρικής και της
Ψυχολογίας ότι η διεύρυνση του ψυχικού τραύματος προσέ-
κρουε πάντα σε ένα ισχυρό πλέγμα αντιστάσεων. Συλλογικά
ιστορικά τραύματα (όπως το Ολοκαύτωμα των Εβραίων
στην Ευρώπη, ο Πόλεμος του Βιετνάμ στις ΗΠΑ, αυταρχικά

καθεστώτα σε πάρα πολλές χώρες του Τρίτου Κόσμου), κα
θώς και ο κριτικός λόγος των κοινωνικών κινημάτων, έφε
ραν αντιμέτωπη την κοινωνική συνείδηση με ορισμένες
ακραίες εκφάνσεις αυτού που, κατά τα άλλα, παρέμενε
εγκλωβισμένο στον άρρητο χώρο του ιδιωτικού και του αυ
τονόητου (ενδοοικογενειακή βία) και κατηύθυναν την επι
στημονική έρευνα πολύ περισσότερο α π ’ό,τι η συσσωρευμέ-
νη ψυχιατρική και ψυχολογική γνώση. Διαπιστώνεται έτσι
ότι η διαπλοκή του επιστημονικού λόγου με κοινωνικά και
πολιτικά φαινόμενα είναι εμφανέστερη στο πεδίο του ψυχι
κού τραύματος από ό,τι σε άλλους τομείς του επιστητού. Η
Alice Miller, με το πολυδιάστατο έργο της (θεραπευτική και
διδακτική δραστηριότητα, κλινική έρευνα, εκλαΐκευση του
επιστημονικού λόγου, κοινωνική στράτευση και ευαισθητο-
ποίηση του κοινού), προσέφερε τα μέγιστα στην εξοικείωση
πολλών δυτικών κοινωνιών με τη σύνθετη προβληματική του
ψυχικού τραύματος.
Γεράσιμος Ιωαννίδης
Πρόλογος των Μεταφραστών
Το βιβλίο αυτό έχει γίνει διεθνώς γνωστό ως Το Δράμα του

Προικισμένου Παιδιού. Όπως γράψει η ίδια η Alice Miller,
«Όταν χρησιμοποίησα τη λέξη “προικισμένο” στον τίτλο,
δεν εννοούσα ούτε τα παιδιά που παίρνουν υψηλούς βαθμούς
στο σχολείο ούτε τα παιδιά που έχουν κάποιο ιδιαίτερο τα
λέντο. Εννοούσα απλώς όλους εμάς που επιζήσαμε από την
κακομεταχείριση κατά την παιδική μας ηλικία -χάρη στην
ικανότητά μας να προσαρμοζόμαστε ακόμα και σε συνθήκες
ανείπωτης σκληρότητας- παύοντας ν’ αντιδρούμε και να
νιώθουμε... Χωρίς αυτό το “χάρισμα” που μας έδωσε η φύ
ση δεν θα είχαμε κατορθώσει να επιβιώσουμε». Στην ελληνι
κή έκδοση του βιβλίου επιλέξαμε τον τίτλο Οι Φυλακές της
Παιδικής μας Ηλικίας, έναν τίτλο παρεμφερή με αυτόν της
πρώτης έκδοσης του βιβλίου στην Αμερική. Η επιλογή αυτή
έγινε γιατί πιστεύουμε ότι έτσι θα δημιουργηθούν λιγότερες
παρανοήσεις στο μη εξειδικευμένο αναγνωστικό κοινό. Κρα
τήσαμε όμως ως υπότιτλο τον τίτλο του πρωτοτύπου, αφού
έτσι έχει γίνει γνωστό το βιβλίο στο εξειδικευμένο αναγνω
στικό κοινό. Άλλωστε, όπως και η ίδια η Alice Miller ανα
φέρει, το βιβλίο της απευθύνεται στον κοινό αναγνώστη και
όχι αποκλειστικά στους ειδικούς.
Η βασική ιδέα που εκφράζει η συγγραφέας είναι ότι
16 ALICE MILLER
υπάρχουν παιδιά που μπορούν να νιώσουν και να απαλύνουν

τη συναισθηματική ανασφάλεια των γονέων τους (έχουν δη
λαδή αυτό το «χάρισμα») και έτσι να κερδίσουν την αγάπη
τους, αφού αρνηθούν όμως παράλληλα τις δικές τους επιθυ
μίες. Η συγγραφέας παρουσιάζει τις συναισθηματικές συνέ
πειες της άρνησης των προσωπικών επιθυμιών στην προ
σπάθεια αυτών των παιδιών να διευκολύνουν κάποιον που η
αγάπη του είναι τόσο σημαντική γι’ αυτά που απαιτεί τη θυ
σία του «αληθινού» τους εαυτού. Τα παιδιά αυτά, ως ενήλι
κες, προσφέρουν βοήθεια στους άλλους μέσα από διάφορους
ρόλους, συμπεριλαμβανομένου και του ρόλου του θεραπευτή,
επειδή έχουν αναπτύξει αισθητήρια ανίχνευσης των ασυνεί
δητων αναγκών των άλλων. Το πρόβλημα ωστόσο είναι ότι,
ασυνείδητα, μπορεί να συνεχίζουν να αρνούνται τις δικές
τους ανάγκες και, κατά συνέπεια, δεν μπορούν να βρουν τον
αληθινό τους εαυτό. Αυτό τους κάνει ευάλωτους σε ασθένει
ες όπως η κατάθλιψη και οι ιδέες μεγαλείου, οι οποίες οφεί-
λονται στις καταπιεσμένες επιθυμίες τους (οι ιδέες μεγαλείου
είναι απλώς ένας τρόπος να κρατηθούν μακριά από την κα
τάθλιψη).
Οι απόψεις της Alice Miller στηρίζονται σε μερικές από
τις πιο βασικές φροϋδικές ιδέες: αν το ασυνείδητο γίνει συ
νειδητό, οι ασθένειες που οφείλονται σε καταπιεσμένες ανά
γκες μπορούν τελικά να αναχαιτιστούν, οι ρίζες της ζωής
ενός ατόμου βρίσκονται στην παιδική του ηλικία και οι εμπει
ρίες από την παιδική ηλικία διαμορφώνουν την «ταυτότητα»
του ατόμου. Στο τελευταίο μέρος του βιβλίου η συγγραφέας
προσθέτει μια θεωρία που προέρχεται από τη δική της εμπει
ρία ως ψυχαναλύτρια: όταν τα παιδιά που τους αρνήθηκαν

τις επιθυμίες τους στην παιδική τους ηλικία μεγαλώσουν και
κάνουν δικά τους παιδιά, μπορούν να «απαλλαγούν» από
τον πόνο τους προκαλώντας πόνο στα παιδιά τους. Αυτό η
Alice Miller το ονομάζει «φαύλο κύκλο της περιφρόνησης»
και θεωρεί πως η μεταβίβαση αυτών των καταστροφικών τά
σεων από τη μια γενιά στην άλλη μοιάζει με αλυσιδωτή αντί
δραση.
Το βιβλίο της Alice Miller για τα παιδιά που έχουν το
«χάρισμα» να «προστατεύουν τους γονείς τους για να προ-
φυλαχτούν τα ίδια» δεν έχει ως στόχο να κατηγορήσει τους
γονείς. Στόχος του είναι να μας αποκαλύψει τι μπορεί να μας
συνέβη όταν ήμαστε παιδιά, να μας δώσει την ευκαιρία ν’
αντιμετωπίσουμε με θάρρος τους γονείς μας και, τελικά, να
συμφιλιωθούμε με όσα ζήσαμε αντί να τα αποφεύγουμε. Η
Alice Miller μας δίνει επίσης μια πολύ καλή εικόνα του τι
συμβαίνει όταν ένα παιδί «που τα καταφέρνει σε όλα τέλεια»
καταπιέζει τις δικές του επιθυμίες. Ωστόσο, το βιβλίο, αντί να
μας κάνει να νιώθουμε θύματα, μας δίνει τη δύναμη να ξεκι
νήσουμε από την αρχή και να προχωρήσουμε προς τα εμπρός
με συνειδητές πλέον επιλογές. Μπορεί να μη δίνει απαντή
σεις στον καθένα ή να μην καλύπτει όλες τις περιπτώσεις.
Εμείς οι ίδιοι στο τέλος θα πρέπει να επιλέξουμε για τον εαυ-
I
τό μας.
Ενηνέλλα Αλεξοπούλου
Νίκος Λαζαρίόης
Ευχαριστίες
Είναι επιθυμία και ανάγκη μου να ευχαριστήσω ιδιαίτερα την

κυρία Heide Mersmann από τον εκδοτικό οίκο Suhrkamp
για τη μεγάλη βοήθειά της όσον αφορά τα βιβλία μου. Στη
μακροχρόνια και εκτεταμένη έρευνά μου για το πρόβλημα
της κακοποίησης των παιδιών μπορούσα πάντοτε να υπολο
γίζω στη μεγάλη υποστήριξή της. Πέρα από την ευσυνείδητη
και γεμάτη κατανόηση και οξυδέρκεια επιμέλεια αυτού του
βιβλίου, στην κυρία Mersmann οφείλω και πολλά άλλα: από
τότε που εκδόθηκε το Δράμα του Προικισμένου Παιδιού,
πριν από 16 χρόνια, διατυπώνονταν συνεχώς προς τον εκδο
τικό οίκο κάθε είδους επιθυμίες από πολλές αναγνώστριες
και αναγνώστες, καθώς και από διάφορα ιδρύματα. Η κυρία
Mersmann απαντούσε πάντα σε αυτά τα τηλεφωνήματα και
τα γράμματα με τη σταθερή φιλικότητα, προσοχή και ακρί
βεια που τη διέκριναν.
Για τον προσεκτικό χειρισμό του χειρογράφου μου σε
όλες τις φάσεις, αλλά κυρίως στην τελευταία και δυσκολότε
ρη φάση, θέλω να ευχαριστήσω τους κυρίους που εργάζο
νται στο τυπογραφείο του Suhrkamp Verlag. Δεν ήταν πά
ντα εύκολο να ταυτιστούν τα τεχνικά δεδομένα με τις απαι
τήσεις. Όμως, τόσο ο κύριος Rolf Staudt όσο και ο κύριος
Manfred Wehner έκαναν ό,τι περνούσε από το χέρι τους για
20 ALICE MILLER
να με βοηθήσουν στις προσπάθειες μου για τη σωστή παρου

σίαση του κειμένου. Οφείλω να τους ευχαριστήσω, όντας βα
θύτατα υποχρεωμένη.
Η ευγνωμοσύνη μου για τις πολλές επιστολές που έλαβα
από αναγνώστριες και αναγνώστες διατυπώνεται ήδη σε
πολλά σημεία του βιβλίου, αλλά θέλω να την αναφέρω και σε
αυτό εδώ το σημείο. Πολλοί από αυτούς, χωρίς να το υπο
ψιάζονται, έγραψαν στην ουσία μαζί μου το βιβλίο. Πρέπει
όμως να μείνουν ανώνυμοι, διότι ό,τι μου έγραψαν ήταν εμπι-
στευτικό. Οι ιστορίες τους, η τραγική και συχνά ασύλληπτη
μοίρα τους και, τέλος, οι απογοητευτικές εμπειρίες τους από
ανίδεους ή ανέντιμους θεραπευτές όλων των κατευθύνσεων
μου έδειξαν πόσο εύκολα μπορεί να γίνει αντικείμενο εκμε
τάλλευσης η τραγικότητα της παιδικής κακοποίησης των αν
θρώπων.
Ένιωθα μεγάλη λύπη κάθε φορά που πολλά γράμματα
έφταναν σ’ εμένα και δεν μπορούσα να απαντήσω προσωπι
κά για πολλούς λόγους. Σήμερα έχω καινούριες δυνατότητες
να ασχοληθώ με τα εξειδικευμένα ερωτήματα των αναγνω-
στριών και των αναγνωστών και τις χρησιμοποιώ. Ελπίζω
όμως ότι πολλοί από αυτούς που μου έστειλαν επιστολές στο
παρελθόν θα μπορούν να αναγνωρίσουν εύκολα στην πα
ρούσα αναθεωρημένη και εκσυγχρονισμένη έκδοση τις απα
ντήσεις μου στα γράμματά τους (καθώς και τη βαθιά υπο
χρέωση που νιώθω απέναντι τους).
Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους φίλους και τους
συναδέλφους, οι οποίοι, με το ενδιαφέρον και την ειλικρίνειά
τους, σε πολλές περιπτώσεις με βοήθησαν να εγκαταλείψω
παλαιές, ακλόνητες πεποιθήσεις και να αντιληφθώ τις και

νούριες εξελίξεις στην επιστήμη και τη θεραπεία.
Alice Miller
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ
Το Δράμα τον Προικισμένου Παιδιού

και Πώς Γίναμε Ψυχοθεραπευτές
Ο Λ Α Τ Α Α Λ Λ Α ΕΚΤΟΣ Α Π Ο Τ Η Ν Α Λ Η Θ Ε ΙΑ
Η πείρα μάς έχει διδάξει πως έχουμε ένα πολύ σπουδαίο

όπλο στην πάλη μας με τις ψυχικές νόσους: το να ανακαλύ-
ψουμε συναισθηματικά την αλήθεια για τη μοναδική και απο
κλειστική ιστορία των παιδικών μας χρόνων. Μπορούμε όμως
ν’ απελευθερώσουμε εντελώς τον εαυτό μας από τις ψευδαι
σθήσεις; Η ζωή του καθενός είναι γεμάτη από ψευδαισθήσεις,
ίσως επειδή η αλήθεια συχνά μας φαίνεται αβάσταχτη. Κι
όμως, η αλήθεια είναι τόσο αναγκαία, που η άγνόιά της έχει
υψηλό κόστος, το οποίο μπορεί να εμφανιστεί με τη μορφή
σοβαρών ασθενειών. Χρειάζεται λοιπόν να προσπαθήσουμε,
ακολουθώντας μια μακροχρόνια διαδικασία, ν’ ανακαλύψου-
με τη δική μας προσωπική αλήθεια, μια αλήθεια που μπορεί να
μας προκαλέσει πόνο πριν μας προσφέρει μια νέα αίσθηση
ελευθερίας. Αν, αντίθετα, επιλέξουμε να αρκεστούμε σε μια
διανοητική γνώση, θα παραμείνουμε στη σφαίρα των ψευδαι
σθήσεων και της εξαπάτησης του εαυτού μας.
Δεν μπορούμε να σβήσουμε τις ζημιές που έγιναν μέσα
μας κατά την παιδική μας ηλικία, αφού δεν μπορούμε ν’ αλ
λάξουμε ούτε στο παραμικρό το παρελθόν μας. Μπορούμε
όμως ν’ αλλάξουμε και ν’ αναδιοργανώσουμε τον εαυτό μας
26 ALICE MILLER
και έτσι να ξανακερδίσουμε τη χαμένη μας ενότητα, αν απο

φασίσουμε να κοιτάξουμε από πολύ κοντά και να συνειδητο
ποιήσουμε τη γνώση που έχουμε αποθηκεύσει στο σώμα μας
γι’ αυτά που έγιναν στο παρελθόν. Αυτός ο δρόμος σίγουρα
δεν είναι εύκολος, σε πολλές περιπτώσεις όμως είναι ο μόνος
τρόπος για να μπορέσουμε επιτέλους ν’ αφήσουμε πίσω μας
την αόρατη και απάνθρωπη φυλακή της παιδικής μας ηλικίας.
Μόνο έτσι μπορούμε να μετατρέψουμε τον εαυτό μας από το
ανίδεο θύμα που ήταν στο παρελθόν σε υπεύθυνο άτομο, που
γνωρίζει τη δική του ιστορία και μπορεί να ζήσει μαζί της.
Οι περισσότεροι άνθρωποι όμως κάνουν ακριβώς το αντί
θετο. Δεν θέλουν να γνωρίζουν τίποτα από την προσωπική
τους ιστορία και έτσι δεν συνειδητοποιούν ότι, στην ουσία, η
ιστορία τους τους καθορίζει συνεχώς στο παρόν. Συνεχίζουν
να ζουν μέσα στην απωθημένη και ανεπίλυτη κατάσταση που
παγιώθηκε στην παιδική τους ηλικία. Δεν συνειδητοποιούν ότι
φοβούνται και αποφεύγουν κινδύνους οι οποίοι, παρ’ όλο που
κάποτε ήταν πραγματικοί, εδώ και πολύ καιρό έχουν πάψει να
είναι. Καθοδηγούνται από ασυνείδητες αναμνήσεις και απω-
θημένα συναισθήματα και ανάγκες, τα οποία, όσο παραμέ
νουν ασυνείδητα και αξεδιάλυτα, συχνά καθορίζουν, με σχε
δόν διαστροφικό τρόπο, καθετί που κάνουν ή δεν κάνουν.
Η απώθηση1 μιας βίαιης κακοποίησης που συνέβη στην
1. Repression: Ασυνείδητος αμυντικός μηχανισμός στον οποίο μη αποδεκτά

ψυχικά στοιχεία (ιδέες, φαντασίες, συναισθήματα ή ενορμήσεις) κρατιού
νται έξω από τη συνείδηση (Ν. Μάνος, [1987]. Ερμηνευτικό Λεξικό Ψυ
χιατρικών Όρων. Θεσσαλονίκη: University Studio Press). (Σ.τ.Μ.)
παιδική τους ηλικία οδηγεί πολλούς ανθρώπους στο να κατα

στρέφουν τη ζωή τους και τις ζωές άλλων. Καίνε σπίτια αλ
λοδαπών, γίνονται εκδικητικοί και, επιπλέον, όλα αυτά τα
ονομάζουν «πατριωτισμό». Έτσι κρύβουν την αλήθεια από
τον εαυτό τους για να μη νιώσουν την απελπισία που ένιωθε
κάποτε το βασανισμένο παιδί που υπήρξαν.
Κάποιοι άλλοι συνεχίζουν τα μαρτύρια που κάποτε τους
επέβαλαν συμμετέχοντας ενεργά σε ομάδες που τα μέλη τους
βασανίζουν άλλους ή τον εαυτό τους, σε ομάδες δηλαδή που
επιδίδονται σε σαδομαζοχιστικές πρακτικές. Αυτές τις δρα
στηριότητες τις θεωρούν «απελευθέρωση». Γυναίκες που τρυ-
πούν τις θηλές τους για να κρεμάσουν κρίκους ποζάρουν με
τά σε φωτογραφίες εφημερίδων και δηλώνουν με υπερηφάνεια
ότι όχι μόνο δεν ένιωσαν πόνο όταν το έκαναν, αλλά το ευχα-
ριστήθηκαν κιόλας. Δεν χρειάζεται ν’ αμφιβάλλουμε για την
αλήθεια των δηλώσεών τους. Χρειάστηκε να μάθουν πολύ νω
ρίς στη ζωή τους να μη νιώθουν πόνο. Και τι δεν θα έκαναν
σήμερα μόνο και μόνο για να μη νιώσουν τον πόνο του μικρού
κοριτσιού που, αν και κακοποιήθηκε σεξουαλικά από τον πα
τέρα του, έπρεπε να φαντάζεται ότι αυτό ήταν διασκεδαστικό.
Μια γυναίκα που κακοποιήθηκε σεξουαλικά όταν ήταν
παιδί, αλλά αρνείται αυτή την πραγματικότητα2 της παιδικής
της ηλικίας και έχει μάθει να μη νιώθει πόνο, δραπετεύει διαρ-
2. Denial: Η Άρνηση της Πραγματικότητας και ένας από τους μηχανι

σμούς άμυνας του εγώ που η χρήση του ξεκίνησε από τη φροϋδική ψυ
χανάλυση. Σύμφωνα με αυτόν το μηχανισμό, το υποκείμενο αρνείται ν’
αναγνωρίσει και ν’ αποδεχθεί την πραγματικότητα κάποιων τραυματι
28 ALICE MILLER
κώς από το παρελθόν της χρησιμοποιώντας τις σχέσεις της με

τους άντρες, το αλκοόλ, τα ναρκωτικά ή τα επαγγελματικά
επιτεύγματα. Χρειάζεται συνεχώς έντονες συγκινήσεις για να
μη νιώθει πλήξη. Δεν επιτρέπει στον εαυτό της ούτε μια στιγ
μή ηρεμίας, κατά την οποία μπορεί να νιώσει την πυρακτωμέ
νη μοναξιά της εμπειρίας που έζησε ως παιδί, επειδή φοβάται
αυτό το συναίσθημα περισσότερο και από τον ίδιο το θάνατο.
Θα συνεχίσει τη φυγή της, εκτός κι αν έχει την τύχη να κατα
λάβει ότι η αναβίωση και η συνειδητοποίηση των παιδικών συ
ναισθημάτων δεν σκοτώνουν, αλλά απελευθερώνουν. Αλλω
στε, αυτό που πολύ συχνά σκοτώνει είναι η άμυνα ενάντια στα
συναισθήματα, αντίθετα, η συνειδητή αναβίωσή τους μπορεί
να μας αποκαλύψει την αλήθεια.
Η απώθηση του πόνου της παιδικής ηλικίας δεν καθορίζει
μόνο τη ζωή του κάθε ατόμου αλλά και τις προκαταλήψεις
της κοινωνίας. Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά στις βιογραφίες
των διασημοτήτων. Για παράδειγμα, όταν διαβάζουμε τις βιο
γραφίες διάσημων καλλιτεχνών, έχουμε την εντύπωση ότι η
ζωή τους άρχισε περίπου στην εφηβεία. Πριν από εκείνη την
περίοδο λένε συνήθως ότι είχαν μια «ευτυχισμένη», «χαρού
μενη» ή «χωρίς προβλήματα» παιδική ηλικία ή ότι η παιδική
κών αντιληπτικών δεδομένων. Δεν πρόκειται απλώς για μια απώθηση

τάσεων που αναπτύσσονται εντός του ψυχικού συστήματος, αλλά για
την απάρνηση στοιχείων της ίδιας της εξωτερικής πραγματικότητας.
Κρίνεται σκόπιμο να αναφέρουμε ότι το υποκείμενο μπορεί ν’ αρνείται
ένα αντιληπτικό δεδομένο, ενώ, ταυτόχρονα, μια πλευρά του ψυχισμού
του μπορεί ν’ αποδέχεται τις επιπτώσεις που έχει στη ζωή του, λ.χ.,
βιώνοντας άγχος. (Σ.τ.Ε.)
τους ηλικία ήταν «γεμάτη στερήσεις» ή «γεμάτη ενδιαφέρο

ντα». Όμως, πώς ακριβώς ήταν η παιδική ηλικία ενός συγκε
κριμένου ατόμου δεν φαίνεται να ενδιαφέρει κανέναν - λες
και δεν είναι κρυμμένες στην παιδική του ηλικία οι ρίζες ολό
κληρης της ζωής του. Θα ήθελα αυτό να το δείξω πιο καθα
ρά με ένα απλό παράδειγμα:
Ο Χένρυ Μουρ3 περιγράφει στα απομνημονεύματά του
ότι, όταν ήταν μικρό παιδί, είχε το προνόμιο να κάνει μασάζ
στην πλάτη της μητέρας του με κάποιο λάδι για ρευματι
σμούς για να την ανακουφίζει από τους πόνους. Διαβάζοντάς
τα βρήκα ξαφνικά ένα δικό μου τρόπο πρόσβασης στα γλυ
πτά του Μουρ. Στις τεράστιες, μισοξαπλωμένες γυναίκες με
τα μικρά κεφάλια έβλεπα τη μητέρα μέσα από τα μάτια του
μικρού αγοριού, το οποίο, λόγω της προοπτικής, βίωνε το κε
φάλι της ως μικρότερο και την πλάτη της ως απίστευτα μεγε-
θυμένη. Αυτή η ερμηνεία μπορεί να μην έχει καμιά σημασία
για πολλούς κριτικούς τέχνης, αλλά σ’ εμένα δείχνει αφενός
για πόσο μεγάλο χρονικό διάστημα οι εμπειρίες ενός παιδιού
μπορούν να παραμείνουν κρυμμένες στο ασυνείδητό του και
αφετέρου με πόσους διαφορετικούς τρόπους μπορούν να εκ
φραστούν όταν ο ενήλικας νιώσει ότι είναι σε θέση να τις
αφήσει να βγουν στην επιφάνεια. Βεβαίως, αυτή η ανάμνηση
του Μουρ δεν αφορά ένα τραυματικό γεγονός και έτσι ανα
δύεται άθικτη. Αντίθετα, οι τραυματικές εμπειρίες της παιδι
κής μας ηλικίας παραμένουν στο σκοτάδι. Στο σκοτάδι
3. Henry Moore (1898-1986): Άγγλος γλύπτης, από τους σημαντικότε

ρους του 20ού αιώνα. (Σ.τ.Μ.)
30 ALICE MILLER
ωστόσο παραμένουν κρυμμένα και τα κλειδιά για την κατα

νόηση όλης της μετέπειτα ζωής μας.
ΤΟ ΦΤΩΧΟ, ΠΛΟΥΣΙΟ ΠΑΙΔΙ
Στο παρελθόν διερωτόμουν αν θα μπορούσαμε ποτέ να

συλλάβουμε το μέγεθος της μοναξιάς και της απομόνωσης
που ζήσαμε όλοι μας ως παιδιά. Τώρα πια ξέρω ότι αυτό εί
ναι εφικτό. Εδώ, κατά κύριο λόγο, δεν αναφέρομαι στα παι
διά που εμφανώς δεν τα φρόντιζαν ή τα είχαν πλήρως εγκα-
ταλείψει και τα οποία πάντα το συνειδητοποιούσαν ή του
λάχιστον ενηλικιώθηκαν γνωρίζοντας πως κάπως έτσι ήταν
τα πράγματα. Πέρα από αυτές τις ακραίες περιπτώσεις,
υπάρχουν πάρα πολλοί άνθρωποι που ξεκινούν θεραπεία
με την πεποίθηση (με την οποία άλλωστε μεγάλωσαν) ότι
στην παιδική τους ηλικία ήταν ευτυχισμένοι και προστατευ-
μένοι. Αυτοί οι ασθενείς είχαν πολλές δυνατότητες και τα
λέντα για τα οποία τους επαινούσαν και τους θαύμαζαν, εί
χαν μάθει να χρησιμοποιούν την τουαλέτα από το πρώτο
έτος της ζωής τους και μπορεί ακόμα, όταν ήταν μεταξύ
ενάμισι και πέντε ετών, να φρόντιζαν τα μικρότερα αδέλφια
τους.
Οι περισσότεροι γύρω μας πιστεύουν ότι αυτοί οι άνθρω
ποι -τα παιδιά δηλαδή που έκαναν περήφανους τους γονείς
τους- θα πρέπει να έχουν μια ισχυρή και σταθερή αυτοπε
ποίθηση. Συμβαίνει όμως ακριβώς το αντίθετο. Τα πάνε κα
λά, συχνά πολύ καλά, σε οτιδήποτε κάνουν, οι άλλοι τους
θαυμάζουν και τους ζηλεύουν και είναι επιτυχημένοι όποτε
θέλουν να είναι - αλλά πίσω απ’ όλα αυτά παραμονεύει η κα

τάθλιψη, ένα αίσθημα κενού και αποξένωσης από τον ίδιο
τους τον εαυτό και μια αίσθηση ότι η ζωή τους δεν έχει κα
νένα νόημα. Αυτά τα σκοτεινά συναισθήματα έρχονται στο
προσκήνιο κάθε φορά που το ναρκωτικό των ιδεών μεγαλεί
ου τους προδίδει, κάθε φορά που δεν βρίσκονται «στην κο
ρυφή», που δεν είναι οι αναμφισβήτητοι «πρωταγωνιστές» ή
που νιώθουν ξαφνικά ότι δεν κατόρθωσαν ν’ ανταποκριθούν
ικανοποιητικά σε κάποια ιδεατή εικόνα ή σε κάποια πρότυ
πα. Τότε βασανίζονται από άγχος ή από βαθιά αισθήματα
ενοχής και ντροπής. Γιατί αναστατώνονται όμως τόσο πολύ
αυτοί οι ικανοί και προικισμένοι άνθρωποι;
Στην πρώτη συνέντευξη θα πουν στο θεραπευτή τους ότι
είχαν γονείς γεμάτους κατανόηση ή ότι έτσι τουλάχιστον
ήταν ο ένας από τους δύο. Αν έχουν επίγνωση του ότι οι άλ
λοι δεν τους καταλάβαιναν όταν ήταν παιδιά, νιώθουν πως
το σφάλμα ήταν δικό τους και πως οφειλόταν στη δική τους
ανικανότητα να εκφράζουν με τον κατάλληλο τρόπο τις επι
θυμίες και τα συναισθήματά τους. Οι άνθρωποι αυτοί αφη
γούνται τις πρώτες τους αναμνήσεις χωρίς να εκδηλώνουν
την παραμικρή συμπάθεια για το παιδί που υπήρξαν κάποτε.
Αυτό δε που είναι αληθινά εκπληκτικό είναι το ότι αυτοί οι
ασθενείς όχι μόνο έχουν μια πολύ μεγάλη ικανότητα ενδο
σκόπησης, αλλά φαίνεται, ως ένα βαθμό, ότι μπορούν να κα
τανοούν συναισθηματικά αυτά που συμβαίνουν στους γύρω
τους. Η πρόσβασή τους όμως στο συναισθηματικό κόσμο της
δικής τους παιδικής ηλικίας έχει μπλοκαριστεί, και αυτά που
τη χαρακτηρίζουν είναι η έλλειψη σεβασμού, ο καταναγκα
32 ALICE MILLER
σμός4τους να έχουν τον έλεγχο και να επηρεάζουν τις κατα

στάσεις, καθώς και η απαίτησή τους να έχουν πάντα επιτυ
χίες. Πολύ συχνά φαίνεται να περιφρονούν, να ειρωνεύονται,
ακόμα και να περιγελούν και ν’ αντιμετωπίζουν με κυνισμό το
παιδί που υπήρξαν κάποτε. Σε γενικές γραμμές δηλαδή τους
λείπει εντελώς η πραγματική συναισθηματική κατανόηση ή η
σοβαρή εκτίμηση των μεταστροφών της παιδικής τους ηλικίας
και, τελικά, δεν αντιλαμβάνονται ούτε στο ελάχιστο τις πραγ
ματικές τους ανάγκες - πέρα από την επιθυμία τους για επι
τεύγματα. Οι άνθρωποι αυτοί έχουν αρνηθεί την πραγματική
τους ιστορία σε τέτοιο βαθμό που μπορούν εύκολα να διατη
ρούν την ψευδαίσθηση ότι η παιδική τους ηλικία ήταν καλή.
Ως βάση για την περιγραφή του ψυχικού κλίματος αυτών
των ατόμων θα πρέπει να διατυπώσουμε κάποιες γενικές
προϋποθέσεις:
Από τις πρώτες μέρες της ζωής του το παιδί έχει μια πρω
ταρχική ανάγκη να το αναγνωρίζουν και να το σέβονται
γι’ αυτό που είναι πραγματικά κάθε συγκεκριμένη στιγμή.
Όταν λέμε «γι’ αυτό που είναι πραγματικά κάθε συγκε
κριμένη στιγμή», αναφερόμαστε στα συναισθήματα και
στις αισθητηριακές αντιλήψεις του παιδιού, καθώς και
στον τρόπο που εκφράζονται από την πρώτη κιόλας μέ
ρα της ζωής του.
4. Compulsion: Ανεξέλεγκτη, επίμονη, επαναλαμβανόμενη και ανεπιθύμη

τη τάση για την εκτέλεση μιας πράξης. Χρησιμεύει σαν άμυνα ενάντια σε
μη αποδεκτές ιδέες και επιθυμίες, γι’ αυτό και η μη εκτέλεση της πράξης
οδηγεί σε υπερβολικό άγχος (Ν. Μάνος, ό.π.). (Σ.τ.Μ.)
Μέσα σε μια ατμόσφαιρα σεβασμού καί ανεκτικότητας

για τα συναισθήματά του το παιδί, στη φάση του αποχω
ρισμού5, θα μπορέσει προοδευτικά ν’ αποστασιοποιηθεί
από τη συμβιωτική σχέση με τη μητέρα του και να κάνει
τα απαραίτητα βήματα προς την κατεύθυνση της εξατομί-
κευσης και της αυτονομίας.
Αν και οι γονείς έχουν μεγαλώσει μέσα σε μια τέτοια
ατμόσφαιρα, τότε μπορούν να παρέχουν πιο εύκολα
στο παιδί τους τις αναγκαίες προϋποθέσεις για την υγιή
ανάπτυξή του. Στην περίπτωση αυτή μπορούν να εξα
σφαλίσουν στο παιδί την προστασία αλλά και τη συναι
σθηματική σιγουριά που του είναι απαραίτητες προκει-
μένου να νιώσει εμπιστοσύνη.
Οι γονείς που ως παιδιά δεν έζησαν σε ένα τέτοιο κλίμα
είναι και οι ίδιοι στερημένοι και σε όλη τους τη ζωή θα συ
νεχίζουν ν’ αναζητούν εκείνο που δεν μπόρεσαν να τους
δώσουν οι δικοί τους γονείς τότε που έπρεπε - την πα
ρουσία ενός ατόμου που θα τους καταλάβαινε, θα τους
κατανοούσε και θα τους έπαιρνε στα σοβαρά.
>- Βεβαίως, η αναζήτηση αυτή δεν μπορεί ποτέ να στεφθεί
με απόλυτη επιτυχία γιατί συνδέεται με μια κατάσταση
που ανήκει αμετάκλητα στο παρελθόν και, πιο συγκεκρι
5. Separation-individuation process: Ο όρος διαμορφώθηκε από τη

Margaret Mahler (1897-1985), παιδοψυχαναλύτρια από τη Βιέννη, η
οποία διατύπωσε τις θεωρίες της στην Αμερική. Σύμφωνα με τη
Mahler, το νεογνό περνά από διαδοχικά στάδια ανάπτυξης, που το
οδηγούν από την αρχική συμβιωτική σχέση με τη μητέρα στον αποχω
ρισμό του από αυτή και στην επίτευξη της εξατομίκευσης. (Σ.τ.Ε.)
34 ALICE MILLER
μένα, με την εποχή αμέσως μετά τη γέννηση και με τα

πρώτα χρόνια της παιδικής ηλικίας.
Αυτή η ανικανοποίητη και ασυνείδητη (επειδή είναι απω-
θημένη) ανάγκη μπορεί να εξαναγκάσει ένα άτομο να επι
διώξει την ικανοποίησή της με υποκατάστατους τρόπους
εφόσον αγνοεί την απωθημένη ιστορία της ζωής του.
Για κάθε γονέα, ο πιο αποτελεσματικός τρόπος ικανοποί
ησης μέσω της υποκατάστασης είναι τα ίδια του τα παι
διά. Το νεογέννητο ή το μικρό παιδί εξαρτάται απόλυτα
από τους γονείς του και, εφόσον η φροντίδα τους είναι ου
σιαστική για την επιβίωσή του, θα κάνει ό,τι μπορεί για να
μην τους χάσει. Από την πρώτη κιόλας μέρα θα χρησιμο
ποιήσει όλα τα μέσα που διαθέτει για να το καταφέρει,
όπως κάνει ένα μικρό φυτό που στρέφεται προς τον ήλιο
για να επιβιώσει.
Στην εικοσαετή ενασχόλησή μου με ανθρώπους που

ασχολούνταν επαγγελματικά με την παροχή βοήθειας σε άλ
λους ανθρώπους6 έχω συναντήσει συχνά μια συγκεκριμένη
ιστορία παιδικής ηλικίας, που προσωπικά θεωρώ πως έχει
ιδιαίτερη σημασία:
Υπήρχε μια μητέρα7που ήταν κατά βάθος συναισθηματικά

ανασφαλής και για την ισορροπία της στηριζόταν σε ένα
6. Helping professions: Εννοεί γιατρούς, νοσοκόμους, θεραπευτές, συμ

βούλους κ.λπ. (Σ.τ.Μ.)
7. Λέγοντας εδώ «μητέρα» αναφέρομαι στο άτομο που βρίσκεται πιο κο
ντά στο παιδί στα πρώτα χρόνια της ζωής του. Αυτό το άτομο δεν
συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς του παιδιού της. Αυτή η

μητέρα μπορούσε να κρύβει την ανασφάλειά της από το
παιδί της, αλλά και από οποιονδήποτε άλλο, πίσω από ένα
σκληρό, αυταρχικό, ακόμα και δεσποτικό προσωπείο.
Το παιδί είχε μια εκπληκτική ικανότητα ν’ αντιλαμβάνε
ται και ν’ ανταποκρίνεται διαισθητικά, δηλαδή ασυνείδη
τα, σε αυτή την ανάγκη της μητέρας του, ή και των δύο
γονέων του, και να υποδύεται το ρόλο που ασυνείδητα
του είχαν αναθέσει.
Αυτός ο ρόλος εξασφάλιζε στο παιδί την «αγάπη» των
γονέων - αλλά και την εκμετάλλευσή του από τους γονείς
του. Το παιδί ένιωθε ότι το είχαν ανάγκη, και η ανάγκη
αυτή διασφάλιζε την ύπαρξή του.
Αυτή η ικανότητα προσαρμογής κάποιων παιδιών ανα

πτύσσεται και τελειοποιείται σταδιακά. Τα παιδιά αυτά αργό
τερα όχι μόνο συμπεριφέρονται σαν μητέρες στις μητέρες τους
(γίνονται δηλαδή έμπιστοι φίλοι, παρηγορητές, σύμβουλοι,
υποστηρικτές), αλλά αναλαμβάνουν επίσης, ως ένα βαθμό
τουλάχιστον, την ευθύνη των άλλων αδελφών τους. Έτσι ανα
πτύσσουν τελικά μια ειδικού τύπον εναισθησία στα ασννείδη-
τα σήματα με τα οποία εκδηλώνονται οι ανάγκες των ανθρώ
πων γύρω τονς. Δεν προκαλεί έκπληξη λοιπόν το ότι συχνά
επιλέγουν να γίνουν αργότερα ψυχοθεραπευτές. Ποιος άλλος,
χρειάζεται να είναι η βιολογική του μητέρα, ούτε χρειάζεται να είναι

οπωσδήποτε μια γυναίκα. Μάλιστα, τα τελευταία είκοσι χρόνια πολλοί
πατέρες έχουν αναλάβει το ρόλο της μητρικής φροντίδας.
36 ALICE MILLER
άλλωστε, που δεν θα είχε τέτοιο ιστορικό θα μπορούσε να δεί

ξει τόσο ενδιαφέρον, ώστε να περνά ολόκληρη τη μέρα του
προσπαθώντας ν’ ανακαλύψει τι συμβαίνει στο ασυνείδητο
των άλλων ανθρώπων; Όμως, η ανάπτυξη και η τελειοποίηση
αυτής της ειδικού τύπου ευαισθησίας -που κάποτε βοήθησε το
παιδί να επιβιώσει και τώρα επιτρέπει στον ενήλικα ν’ ακο
λουθήσει κάποιο από τα επαγγέλματα που σχετίζονται με την
παροχή βοήθειας- εμπεριέχουν επίσης τις ρίζες της συναισθη
ματικής διαταραχής του. Αν δηλαδή ένας θεραπευτής δεν έχει
συνειδητοποιήσει τη δική του απώθηση, μπορεί να αναγκαστεί
να χρησιμοποιήσει τους ασθενείς του, οι οποίοι εξαρτώνται
από αυτόν, ως υποκατάστατα για τις ακάλυπτες ανάγκες του.
Ο ΧΑΜΕΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ
Με βάση την εμπειρία μου, πιστεύω ότι οι αιτίες μιας συναι

σθηματικής διαταραχής εντοπίζονται στην αρχική προσαρ
μογή του νηπίου. Η ανάγκη του παιδιού να το σέβονται, ν’
αντιδρούν απέναντι του με τον κατάλληλο τρόπο, να το κα
τανοούν, να το συμπαθούν και να το καθρεφτίζουν8 χρειά
στηκε ν’ απωθηθεί με πολλές σοβαρές συνέπειες.
8. Mirroring: Όρος της ψυχολογίας του εαυτού, τις αρχές της οποίας
διαμόρφωσε πρώτος ο Kohut (1923-1981). Ο όρος σημαίνει την έμφυ
τη ανάγκη του ατόμου να νιώθει ξεχωριστό και ιδιαίτερο, και αυτό να
αντανακλάται στις αντιδράσεις των άλλων καθώς και στη στάση τους
απέναντι του. Η θεωρία του Kohut αναφέρεται ιδιαίτερα στα προβλή
ματα που προέρχονται από πλήγματα που δέχεται ο υγιής ναρκισσι
σμός του παιδιού. (Σ.τ.Ε.)
Μία από αυτές τις συνέπειες είναι η ανικανότητα του ατό

μου να βιώσει συνειδητά κάποια συναισθήματα (για παρά
δειγμα, τη ζήλια, το φθόνο, το θυμό, τη μοναξιά, την ανη-
μποριά ή το άγχος), είτε ως παιδί είτε αργότερα ως ενήλικας.
Αυτό είναι ακόμα πιο τραγικό αν σκεφτούμε ότι μιλάμε για
ανθρώπους που είναι γεμάτοι ζωντάνια και που μπορούν συ
χνά να νιώσουν βαθιά συναισθήματα. Το γεγονός αυτό γίνε
ται ακόμα πιο εμφανές όταν οι άνθρωποι αυτοί περιγράφουν
εμπειρίες από την παιδική τους ηλικία, από τις οποίες λείπουν
παντελώς ο πόνος και ο φόβος. Κατάφερναν, για παράδειγ
μα, να απολαμβάνουν τις βόλτες στην εξοχή χωρίς να πλη
γώνουν τη μητέρα τους ή να την κάνουν να νιώθει ανασφα
λής, χωρίς να θίγουν τη δύναμή της και χωρίς να θέτουν σε
κίνδυνο την ισορροπία της. Είναι αξιοσημείωτο πώς αυτά τα
προσεκτικά, ζωντανά και ευαίσθητα παιδιά, τα οποία μπο
ρούν, παραδείγματος χάριν, να θυμηθούν τον τρόπο ακριβώς
με τον οποίο ανακάλυψαν το φως του ήλιου στο λαμπερό
γρασίδι όταν ήταν τεσσάρων ετών, στα οκτώ τους ήταν ανί
κανα να «προσέξουν οτιδήποτε» ή να δείξουν οποιαδήποτε
περιέργεια για την έγκυο μητέρα τους ή πώς δεν ζήλεψαν
«καθόλου» όταν γεννήθηκε ο αδελφός ή η αδελφή τους. Εί
ναι επίσης αξιοσημείωτο πώς ένα τέτοιο παιδί, όταν ήταν μό
λις δύο ετών, μπόρεσε να μείνει «ολομόναχο» και «συμπερι
φέρθηκε καλά» όταν οι στρατιώτες εισέβαλαν στο σπίτι του
και το έψαξαν και πώς άντεξε την τρομακτική εισβολή «ήσυ
χα και χωρίς να κλάψει καθόλου». Όλοι αυτοί οι άνθρωποι
έχουν αναπτύξει την τέχνη τού να μη βιώνουν συναισθήμα
τα, γιατί ένα παιδί μπορεί να βιώσει τα συναισθήματά του μό-
38 ALICE MILLER
vo όταν υπάρχει κάποιος γύρω του που το αποδέχεται πλή

ρως, το καταλαβαίνει και το στηρίζει. Αν ένα τέτοιο άτομο
δεν υπάρχει και αν το παιδί διακινδυνεύει να χάσει την αγά
πη της μητέρας του ή την αγάπη του ατόμου που την υποκα-
θιστά προκειμένου ν’ αφεθεί στα συναισθήματά του, τότε θα
τα απωθήσει. Δεν θα είναι σε θέση ούτε καν να τα βιώσει
κρυφά, «μόνο για τον εαυτό του». Δεν θα τα βιώσει καθόλου.
Παρ’ όλ’ αυτά, τα συναισθήματα θα παραμείνουν στο σώμα
του παιδιού, στα κύτταρά του, θ’ αποθηκευτούν σαν πληρο
φορίες, οι οποίες αργότερα μπορεί να ενεργοποιηθούν από
κάποιο γεγονός.
Στη μετέπειτα ζωή τους αυτοί οι άνθρωποι θ’ αντιμετωπί
σουν καταστάσεις οι οποίες μπορεί ν’ αφυπνίσουν αυτά τα
υποτυπώδη συναισθήματα, αλλά δεν θα είναι σε θέση να συ
νειδητοποιήσουν πώς αυτά τα συναισθήματα συνδέονται με
την αρχική αιτία τους. Η σύνδεση αυτή θ’ αποκρυπτογραφη-
θεί μόνο όταν βιώσουν έντονα συναισθήματα κατά τη διάρ
κεια της θεραπείας τους και τα συνδέσουν επιτυχώς με αυτή
την αρχική κατάσταση9. Σε αυτό στηρίζονται οι νέες, ανι-
χνευτικές θεραπευτικές μέθοδοι, οι οποίες μας παρέχουν
πρόσθετα οφέλη.
Πάρτε, για παράδειγμα, το αίσθημα της εγκατάλειψης - όχι
όμως του ενήλικα που νιώθει μοναξιά και στρέφεται στο αλκο
όλ ή στα ναρκωτικά, πάει σινεμά, επισκέπτεται φίλους ή κάνει
τηλεφωνήματα «χωρίς ουσιαστικό λόγο», προκειμένου να γε-
9. Σε κάποιες νέες θεραπευτικές μεθόδους το φαινόμενο αυτό παίζει ου

σιαστικό ρόλο.
φυρώσει κάπως το «κενό» που νιώθει. Εννοώ το αρχικό αί

σθημα του νηπίου, που δεν είχε κανέναν από αυτούς τους τρό
πους διαφυγής και οι προσπάθειές του να επικοινωνήσει, λε
κτικές ή προ-λεκτικές, δεν έφταναν στη μητέρα, όχι γιατί ήταν
κακιά, αλλά γιατί ήταν και η ίδια στερημένη και εξαρτιόταν
από ένα συγκεκριμένο είδος αντίδρασης του παιδιού (echo). Η
αντίδραση αυτή ήταν ουσιαστική γι’ αυτή, αφού και η ίδια ήταν
παιδί που έψαχνε για ένα άτομο που θα της ήταν διαθέσιμο.
Όσο παράδοξο κι αν φαίνεται, ένα παιδί είναι πάντα στη
διάθεση της μητέρας του. Η μητέρα μπορεί να νιώθει ότι
αποτελεί το κέντρο της προσοχής του παιδιού της, γιατί τα
μάτια του την ακολουθούν παντού. Το παιδί της δεν μπορεί
να της φύγει όπως της έφυγε κάποτε η δική της μητέρα. Μπο
ρεί να το αναθρέψει με τέτοιον τρόπο ώστε να γίνει όπως
ακριβώς το θέλει η ίδια. Μπορεί να το μεγαλώσει έτσι ώστε
να της δείχνει σεβασμό, μπορεί να του επιβάλει τα δικά της
συναισθήματα και μπορεί να δει τον εαυτό της να καθρεφτί
ζεται μέσα στην αγάπη και στο θαυμασμό του κι έτσι να νιώ
θει δυνατή με την παρουσία του. Όταν όμως το παιδί υπερβεί
τα όρια, μπορεί να το εγκαταλείψει σε κάποιον άγνωστο ή να
το κλείσει μόνο του σε ένα άλλο δωμάτιο.
Αν μια γυναίκα χρειάστηκε να απωθήσει όλες αυτές τις
ανάγκες της σε σχέση με τη μητέρα της, αυτές θ’ αναδυθούν
από τα βάθη του ασυνειδήτου της και θα ικανοποιηθούν μέ
σω του δικού της παιδιού, όσο μορφωμένη κι αν είναι η ίδια.
Το παιδί της θα το νιώσει αυτό πολύ ξεκάθαρα και πολύ σύ
ντομα θα παραιτηθεί από την έκφραση των δικών του ανα
γκών.
40 ALICE MILLER
Αργότερα, όταν κατά τη θεραπεία αυτά τα αισθήματα

εγκατάλειψης αρχίσουν να έρχονται στην επιφάνεια, συνο
δεύονται από έντονο πόνο και απελπισία. Είναι προφανές
ότι οι άνθρωποι αυτοί δεν θα μπορούσαν ποτέ να επιβιώσουν
όταν ήταν παιδιά μέσα σε τόσο πολύ πόνο. Αυτό θα μπο
ρούσε να συμβεί μόνο μέσα σε ένα γεμάτο κατανόηση, στορ
γικό περιβάλλον, το οποίο όμως στερήθηκαν. Όλα λοιπόν τα
συναισθήματά τους έπρεπε να μείνουν καταχωνιασμένα, κά
τι που συνέβη με τη βοήθεια των μηχανισμών άμυνας. Το να
λέμε όμως ότι δεν υπήρχαν είναι σαν να αρνούμαστε τα κλι
νικά στοιχεία.
Υπάρχουν πολλοί μηχανισμοί άμυνας όσον αφορά τα αι
σθήματα εγκατάλειψης της πρώτης παιδικής ηλικίας. Πέρα
από την απλή άρνηση, συχνά παρατηρούμε μια εξαντλητική
πάλη ικανοποίησης των παλαιών, απωθημένων, και τώρα
πια συχνά διαστρεβλωμένων, αναγκών με τη βοήθεια διάφο
ρων συμβόλων (τοξικομανία, σεξουαλικές διαστροφές, ομα
δοποιήσεις διάφορων ειδών, κάθε είδους αιρέσεις). Πολύ συ
χνά επίσης συναντάμε τη διανοητικοποίηση, η οποία αποτε-
λεί ένα μηχανισμό άμυνας με εξαιρετική ισχύ. Η διανοητικο-
ποίηση όμως μπορεί να έχει καταστροφικά αποτελέσματα
όταν η νόηση αγνοεί τα ζωτικά μηνύματα του σώματος (βλ.
τις σχετικές αναλύσεις για την ασθένεια του Νίτσε στα βι
βλία μου The Untouched Key [1990] και Breaking Down the
Wall of Silence [1991]). Όλοι αυτοί οι αμυντικοί μηχανισμοί
συνοδεύονται από την απώθηση της αρχικής κατάστασης
και των συναισθημάτων που προκάλεσε.
Η προσαρμογή στις ανάγκες των γονέων συχνά (αλλά όχι
πάντα) οδηγεί σε μια «επίπλαστη προσωπικότητα» ή σε κάτι

που ονομάζουμε ψευδή εαυτό. Το άτομο αναπτύσσεται με τέ
τοιον τρόπο που αποκαλύπτει μόνο όσα οι άλλοι περιμένουν
από αυτό και ταυτίζεται τόσο πολύ με αυτά που αποκαλύπτει,
που κανείς δεν μπορεί να φανταστεί πως πολύ περισσότερα
κρύβονται πίσω από αυτό τον ψευδή εαυτό. Δεν μπορεί δηλα
δή ν’ αναπτύξει και να διαφοροποιήσει τον αληθινό του εαυτό
γιατί δεν μπορεί να ζήσει με αυτόν. Είναι αναμενόμενο λοιπόν
ότι ένα τέτοιο άτομο θα παραπονιέται για αισθήματα κενού,
ματαιότητας ή για το ότι «δεν ανήκει πουθενά», αφού μέσα
του υπάρχει όντως κενό. Η αλήθεια είναι ότι βίωσε μια διαδι
κασία αδειάσματος, σταδιακής αποστέρησης και αποδυνάμω-
σης των δυνατοτήτων του. Η ακεραιότητα του παιδιού τραυ
ματίστηκε όταν αποκόπηκε απ’ όλα όσα ήταν ζωντανά και αυ
θόρμητα μέσα του. Στην παιδική τους ηλικία αυτοί οι ασθενείς
έβλεπαν συχνά όνειρα στα οποία οι ίδιοι ένιωθαν, εν μέρει
τουλάχιστον, νεκροί. Θέλω εδώ να αναφέρω τρία παραδείγ
ματα τέτοιων ονείρων. Μια νέα γυναίκα, η Λίζα, μου ανέφερε
ένα επαναλαμβανόμενο όνειρό της:
Τα μικρότερα αδέλφια μου στέκονται πάνω σε μια γέφυρα και πε-

τούν στο ποτάμι ένα κουτί. Ξέρω ότι βρίσκομαι μέσα σε αυτό το
κουτί, νεκρή, και παρ’ όλ’ αυτά ακούω την καρδιά μου να χτυπά.
Εκείνη τη στιγμή πάντα ξυπνάω.
Αυτό το επαναλαμβανόμενο όνειρο συνδύαζε την ασυνεί

δητη οργή της για τα μικρότερα αδέλφια της, για τα οποία η
Λίζα έπρεπε να είναι πάντα μια μητέρα που τα αγαπούσε και
42 ALICE MILLER
τα φρόντιζε, με τη «θανάτωση» των δικών της συναισθημά

των, ευχών και απαιτήσεων στη βάση ενός αντιδραστικού
σχηματισμού10. Ένας νεαρός άνδρας, ο Κουρτ, είδε το παρα
κάτω όνειρο:
Βλέπω ένα πράσινο λιβάδι, στο οποίο υπάρχει ένα άσπρο φέρε
τρο. Φοβάμαι ότι μέσα είναι η μητέρα μου, αλλά ανοίγω το καπά
κι και μέσα, ευτυχώς, δεν βρίσκεται η μητέρα μου αλλά εγώ.
Αν ο Κουρτ είχε καταφέρει να εκφράσει όταν ήταν παι

δί την απογοήτευσή του για τη μητέρα του -να βιώσει την
οργή και το θυμό του-, θα είχε παραμείνει ζωντανός. Κάτι
τέτοιο όμως θα είχε οδηγήσει στην απώλεια της αγάπης της
μητέρας και αυτό για ένα παιδί μπορεί να σημαίνει ό,τι και
ο θάνατος. «Θανάτωσε» λοιπόν το θυμό του και μαζί με αυ
τόν ένα κομμάτι του εαυτού του για να διατηρήσει την αγά
πη της μητέρας του. Ένα νέο κορίτσι ονειρευόταν συχνά
ότι:
Είμαι ξαπλωμένη στο κρεβάτι μου. Είμαι νεκρή. Οι γονείς μου μι
λούν και με κοιτάζουν, αλλά δεν έχουν καταλάβει ότι είμαι νεκρή.
Οι δυσκολίες που ενυπάρχουν στο να βιώνουμε και ν’
10. Αντιδραστικός Σχηματισμός: Ψυχική στάση με την οποία υιοθετού

νται συμπεριφορές που αντιτίθενται σε μια απωθημένη επιθυμία ως
αντίδραση σε αυτήν (J. Laplanche και J.-B. Pontalis [1986]).Λεξιλόγιο
της Ψυχανάλυσης. Αθήνα: Κέδρος). (Σ.τ.Ε.)
αναπτύσσουμε τα συναισθήματα μας οδηγούν σε αμοιβαία

εξάρτηση, η οποία εμποδίζει την εξατομίκευση. Και τα δύο
μέλη ενδιαφέρονται να διατηρήσουν μόνιμα τους υπάρχο
ντες δεσμούς. Οι γονείς βρίσκουν στον ψευδή εαυτό του παι
διού τους την επιβεβαίωση που αναζητούν, βρίσκουν δηλαδή
ένα υποκατάστατο για τη δική τους ανασφάλεια. Το παιδί,
που δεν έχει καταφέρει να οικοδομήσει τη δική του αίσθηση
ασφάλειας, εξαρτάται, στην αρχή συνειδητά και στη συνέ
χεια ασυνείδητα, από τους γονείς του. Δεν μπορεί να βασι
στεί στα δικά του συναισθήματα, δεν κατόρθωσε να τα βιώ-
σει μέσα από συνεχείς δοκιμές και λάθη, δεν έχει αίσθηση
των πραγματικών του αναγκών και είναι απίστευτα αποξε
νωμένο από τον εαυτό του. Υπό αυτές τις συνθήκες δεν μπο
ρεί να διαχωρίσει τον εαυτό του από τους γονείς του και,
ακόμα και ως ενήλικας, θα εξαρτάται από ανθρώπους που
αντιπροσωπεύουν γι’ αυτόν τους «γονείς» του. Θα εξαρτά-
ται, για παράδειγμα, από την επιβεβαίωση του συντρόφου
του ή της ομάδας στην οποία ανήκει και, κυρίως, από την
επιβεβαίωση των δικών του παιδιών. Αυτό που κληρονομού
με λοιπόν από τους γονείς μας είναι οι.ασυνείδητες απωθη-
μένες αναμνήσεις, οι οποίες μας εξαναγκάζουν να κρύψουμε
τον αληθινό μας εαυτό από εμάς τους ίδιους. Αν ο «κληρο
νόμος» δεν πετάξει μακριά την «κληρονομιά» του, αποκτώ
ντας πλήρη συνείδηση του πραγματικού του παρελθόντος
και άρα της αληθινής του φύσης, η μοναξιά που βίωσε στο
πατρικό σπίτι θα τον κάνει να ζει συναισθηματικά απομονω
μένος και ως ενήλικας.
44 ALICE MILLER
ΣΕ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ TOY ΑΛΗΘΙΝΟΥ ΜΑΣ ΕΑΥΤΟΥ
Πώς μπορεί να βοηθήσει η θεραπεία σε αυτή την περίπτωση;

Η θεραπεία δεν μπορεί να μας ξαναδώσει τη χαμένη παιδική
μας ηλικία, ούτε μπορεί ν’ αλλάξει τα γεγονότα του παρελ
θόντος. Κανένας θεραπευτής δεν μπορεί να θεραπεύσει ψυ
χικά τραύματα με ψευδαισθήσεις. Ο παράδεισος μιας χωρίς
σκαμπανεβάσματα αρμονίας, τον οποίο προσδοκούν πολλοί
ασθενείς, είναι ανέφικτος. Η βίωση όμως της προσωπικής
μας αλήθειας και η συνειδητή κατανόησή της, παρά τις όποι
ες μεταγενέστερες αμφιταλαντεύσεις, μας δίνουν τη δυνατό
τητα να επιστρέψουμε στο δικό μας συναισθηματικό κόσμο
όταν είμαστε πια ενήλικες - χωρίς παραδείσους, αλλά με την
ικανότητα να πενθήσουμε. Και η ικανότητα αυτή όντως μας
ξαναδίνει τη χαμένη μας ζωτικότητα.
Από τις πιο κρίσιμες καμπές μιας θεραπείας είναι όταν ο
ασθενής αντιλαμβάνεται συναισθηματικά ότι όλη η αγάπη
που κατέκτησε με τόσο μεγάλη προσπάθεια και άρνηση του
εαυτού του δεν απευθυνόταν σε αυτόν όπως πραγματικά
ήταν, και ότι ο θαυμασμός για την ομορφιά του και τα επι-
τεύγματά του ήταν θαυμασμός γι’ αυτή καθαυτή την ομορ
φιά και τα επιτεύγματα και όχι για τον ίδιο ως παιδί. Στη θε
ραπεία το μικρό και μοναχικό παιδί που κρύβεται πίσω από
τα επιτεύγματά του ξυπνά και ρωτά: «Τι θα είχε συμβεί αν
εμφανιζόμουν μπροστά σας κακός, θυμωμένος, ζηλιάρης ή
σαστισμένος; Θα με αγαπούσατε τότε; Εγώ όμως ήμουν και
όλα αυτά τα πράγματα. Αυτό σημαίνει άραγε ότι δεν αγα
πούσατε εμένα πραγματικά αλλά μόνο αυτό που προσποι
ούμουν πως ήμουν; Μήπως αγαπούσατε μόνο το παιδί με

την πάντα καλή συμπεριφορά, που ήταν αξιόπιστο, που συ
ναισθανόταν και κατανοούσε τους άλλους, που ήταν βολικό
και που, στην πραγματικότητα, δεν ήταν ποτέ παιδί; Τι απέ-
γινε η παιδική μου ηλικία; Δεν μου την έκλεψαν; Δεν μπορώ
να επιστρέψω σ’ εκείνα τα χρόνια. Δεν θα μπορέσω ποτέ ν’
αναπληρώσω εκείνα τα χρόνια. Από την αρχή ήμουν ένας
μικρός ενήλικας. Όσο για τις ικανότητές μου, μήπως απλώς
χρησιμοποιήθηκαν με λάθος τρόπο;».
Οι ερωτήσεις αυτές συνοδεύονται από μεγάλη θλίψη και
από παλαιό, απωθημένο πόνο, αλλά το αποτέλεσμα είναι πά
ντα ότι ο ασθενής αποκτά μια νέα δύναμη - μια νέα συναι
σθηματική κατανόηση της ζωής του, η οποία προκύπτει από
το πένθος11. (Σε μια τέτοια περίοδο ένας ασθενής ονειρευό
ταν ότι πριν από 30 χρόνια είχε σκοτώσει τάχα ένα παιδί και
κανείς δεν τον είχε βοηθήσει να το σώσει. Στο όνειρό του
έβλεπε ότι το παιδί αυτό ζούσε σε ένα περιβάλλον οικείο, κα
λό και ευγενικό, αλλά χωρίς καθόλου συναισθηματικές συ
γκινήσεις.) Μετά λοιπόν από δεκαετίες σιωπής μπορεί πια να
γεννηθεί ο αληθινός εαυτός του ασθενή που, για πρώτη φο
ρά, θα έχει την ικανότητα να αισθάνεται. Ο ασθενής τώρα
δεν θα προσπερνά ανάλαφρα αυτά που του συνέβησαν, δεν
θα τα περιγελά ούτε θα τα αποδοκιμάζει τόσο συχνά - ακό
11. Mourning: Η διαδικασία συναισθηματικού αποχωρισμού από ένα ση

μαντικό άτομο, αντικείμενο, ρόλο, κατάσταση κ.λπ. που απελευθερώ
νει το άτομο ώστε να βρει άλλα ενδιαφέροντα και διασκεδάσεις (Ν.
Μάνος, ό.π.). (Σ.τ.Μ.)
46 ALICE MILLER
μα και αν ασυνείδητα εξακολουθεί να τα παρακάμπτει ή να

τα αγνοεί με τον ίδιο επιδέξιο τρόπο που κάποτε τα έβγαζαν
πέρα μαζί του οι γονείς του, πριν ακόμα μπορέσει ο ίδιος να
εκφράσει με λόγια τις ανάγκες του. Οι γονείς του όμως, ακό
μα κι όταν το παιδί τους είχε πλέον μεγαλώσει αρκετά, μπο
ρεί να μην του επέτρεπαν να πει ή ακόμα και να σκεφτεί:
«Μπορώ να είμαι λυπημένος ή χαρούμενος κάθε φορά που
συμβαίνει κάτι που με κάνει να νιώθω λύπη ή χαρά. Δεν χρει
άζεται να προσποιούμαι πως είμαι χαρούμενος για χάρη κά
ποιου άλλου, ούτε χρειάζεται να κρύβω τη στενοχώρια ή το
άγχος μου για να καλύπτω τις ανάγκες των άλλων. Μπορώ
να είμαι θυμωμένος και κανένας δεν πρόκειται να πεθάνει ή
ν’ αρχίσει να έχει πονοκέφαλο επειδή εγώ είμαι θυμωμένος.
Μπορώ να γίνω έξαλλος όταν με πληγώνετε, χωρίς να σας
χάσω».
Στις περισσότερες περιπτώσεις είναι μεγάλη ανακούφιση
για τον ασθενή να βλέπει ότι μπορεί ν’ αντιλαμβάνεται και να
παίρνει στα σοβαρά αυτά που παλαιότερα συνήθιζε να κατα
πνίγει, ακόμα κι αν οι παλαιοί τρόποι αντίδρασής του επι
στρέφουν, ξανά και ξανά, για μεγάλο χρονικό διάστημα. Τώ
ρα πλέον αρχίζει να καταλαβαίνει ότι αυτή η στρατηγική ήταν
η μόνη δυνατότητα που είχε για να μπορέσει να επιβιώσει. Τώ
ρα πια συνειδητοποιεί ότι μερικές φορές προσπαθεί ακόμα να
πείσει τον εαυτό του όταν είναι τρομοκρατημένος ότι δεν είναι.
Επίσης, συνειδητοποιεί ότι υποβαθμίζει τα συναισθήματά του
για να προστατευτεί και είτε δεν τα καταλαβαίνει καθόλου εί
τε τα καταλαβαίνει αρκετές μέρες αφότου τα ένιωσε. Σιγά σι
γά συνειδητοποιεί ότι, όταν είναι βαθιά συγκινημένος, ανα
στατωμένος ή λυπημένος, νιώθει την ανάγκη ν’ αναζητεί επί

μονα κάτι που θα του αποσπάσει την προσοχή. ('Οταν πέθανε
η μητέρα ενός εξάχρονου αγοριού, η θεία του του είπε: «Πρέ
πει να φανείς γενναίος, μην κλαις, πήγαινε τώρα στο δωμάτιό
σου και παίξε ήσυχα».) Σε πολλές περιπτώσεις ο ασθενής αι
σθάνεται ακόμα τον εαυτό του όπως τον έβλεπαν οι άλλοι και
συνεχίζει ν’ αναρωτιέται πώς είναι ο ίδιος, πώς θα έπρεπε να
είναι και ποια συναισθήματα θα όφειλε να έχει. Γενικά, όμως,
ο ασθενής τώρα αισθάνεται πιο ελεύθερος.
Από τη στιγμή που θ’ αρχίσει η θεραπευτική διαδικασία, θα
συνεχιστεί αν δεν διακοπεί από ερμηνείες ή άλλου είδους δια
νοητικές άμυνες. Το άτομο που υποφέρει αρχίζει να εκφράζει
καλύτερα τα συναισθήματά του και αλλάζει τις παλαιότερες,
υποχωρητικές στάσεις του. Ωστόσο, λόγω της εμπειρίας του
από την παιδική του ηλικία, δεν μπορεί ακόμα να πιστέψει ότι
δεν διατρέχει θανάσιμο κίνδυνο. Περιμένει δηλαδή και φοβά
ται την άρνηση, την απόρριψη και την τιμωρία κάθε φορά που
υπερασπίζεται τα δικαιώματά του στο παρόν. Ο ασθενής νιώ
θει έκπληκτος από συναισθήματα που θα προτιμούσε να μην
έχει συνειδητοποιήσει, αλλά τώρα πια είναι πολύ αργά: έχει
ήδη αρχίσει να συνειδητοποιεί τις παρορμήσεις του και αυτός
είναι ένας δρόμος χωρίς επιστροφή.
Το φοβισμένο και σιωπηλό παιδί που ήταν κάποτε μπορεί
πλέον να βιώσει τον εαυτό του με έναν τρόπο που θα του
ήταν αδιανόητος στο παρελθόν και στη συνέχεια μπορεί ν’
απολαύσει την ανακούφιση που νιώθει επειδή τόλμησε να εί
ναι αληθινός με τον εαυτό του. Παρ’ όλο που πάντα περι-
φρονούσε την τσιγκουνιά, ξαφνικά πιάνει τον εαυτό του να
48 ALICE MILLER
μετρά τα δύο λεπτά που χάθηκαν από τη συνάντηση με το θε

ραπευτή του εξαιτίας ενός τηλεφωνήματος. Ενώ ποτέ προη
γουμένως δεν είχε ο ίδιος απαιτήσεις και πάντα προσπαθού
σε ακούραστα να ικανοποιεί τις απαιτήσεις των άλλων, τώ
ρα ξαφνικά γίνεται έξαλλος που ο θεραπευτής του φεύγει
πάλι για διακοπές. Αλλοτε, πάλι, ενοχλείται που βλέπει άλλα
άτομα να περιμένουν το θεραπευτή του έξω από το χώρο
των συναντήσεών τους. Τι μπορεί να είναι όλα αυτά; Ζήλια,
αποκλείεται. Είναι όμως ένα συναίσθημα που δεν το ξέρει!
Και παρ’ όλ’ αυτά: «Τι κάνουν αυτοί εδώ πέρα; Έρχονται κι
άλλοι εδώ εκτός από μένα;». Αυτό δεν το είχε συνειδητοποι
ήσει νωρίτερα. Μέχρι τότε δικαίωμα να ζηλεύουν είχαν μόνο
οι άλλοι αλλά σε καμιά περίπτωση ο ίδιος. Τώρα, ευτυχώς,
αποδεικνύεται ότι τα αληθινά συναισθήματα είναι πολύ πιο
δυνατά από τις παλιές προσταγές της καλής ανατροφής. Δεν
είναι όμως εύκολο να ανακαλύψει κάποιος τις πραγματικές
αιτίες του θυμού του, διότι ο θυμός αυτός απευθύνεται στην
αρχή σε άτομα που θέλουν να μας βοηθήσουν. Απευθύνεται,
παραδείγματος χάριν, στους θεραπευτές και στα παιδιά μας,
στρέφεται δηλαδή εναντίον εκείνων των ατόμων που μας φο
βίζουν λιγότερο και που μπορεί μεν να αποτελούν την αφορ
μή, αλλά δεν αποτελούν την αιτία του θυμού μας.
Στην αρχή είναι ταπεινωτικό για τον ασθενή να βλέπει ότι
δεν είναι πάντα καλός, γεμάτος κατανόηση, ανεκτικός, ότι δεν
ελέγχει πάντοτε τις αντιδράσεις του και, πάνω απ’ όλα, ότι
έχει κι αυτός ανάγκες, διότι μέχρι τότε όλα αυτά αποτελού-
σαν τη βάση πάνω στην οποία στήριζε τον αυτοσεβασμό του.
Υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στο να έχουμε ως ενήλι
κες αμφιταλαντευόμενα συναισθήματα προς κάποιον άλλο και

στο να βιώνουμε ξαφνικά τον εαυτό μας σαν ένα δίχρονο παι
δί που το ταΐζει η παραδουλεύτρα στην κουζίνα, ενώ αυτό σκέ
φτεται γεμάτο απελπισία: «Γιατί η μαμά βγαίνει έξω κάθε βρά
δυ; Γιατί δεν απολαμβάνει εμένα; Τι δεν πάει καλά μαζί μου και
προτιμάει να βγαίνει έξω με άλλους ανθρώπους; Τι μπορώ να
κάνω για να μένει στο σπίτι; Μην κλαις όμως, απλώς μην
κλαις». Όταν ήταν δύο χρονών, ο Πήτερ δεν μπορούσε να σκε-
φτεί έτσι. Στη θεραπεία, όταν βίωσε αυτή την πραγματικότητα,
ένιωσε ενήλικας και νήπιο μαζί και μπόρεσε να κλάψει σπαρα
κτικά. Το κλάμα αυτό δεν ήταν καθαρτικό, ήταν μάλλον η αφο
μοίωση της προηγούμενης επιθυμίας του για τη μητέρα του που
έως εκείνη τη στιγμή πάντα αρνιόταν. Τις επόμενες εβδομάδες
ο Πήτερ βασανίστηκε πολύ από την αμφιθυμία12 του προς τη
μητέρα του, η οποία ήταν μια επιτυχημένη παιδίατρος. Η «πα
γωμένη» και προηγουμένως εξιδανικευμένη εικόνα της διαλύ
θηκε μέσα στην εικόνα μιας γυναίκας που δεν μπόρεσε να δώ
σει στο παιδί της κάποια αίσθηση συνέχειας σε ό,τι αφορούσε
τη σχέση τους. «Μισούσα αυτά τα τέρατα που ήταν πάντα άρ
ρωστα και πάντα σ’ έπαιρναν μακριά μου. Μισούσα κι εσένα
γιατί προτιμούσες να είσαι μαζί τους παρά μαζί μου». Τα αι
σθήματα της ανημποριάς του μπερδεύονταν με το θυμό για τη
μητέρα του, που για πολύ καιρό τον θεωρούσε κατακριτέο και
η οποία δεν του ήταν διαθέσιμη όταν τη χρειαζόταν περισσό
τερο. Αποτέλεσμα της συνειδητοποίησης αυτών των συναι
12. Ambivalence: Παρουσία έντονων και αντιφατικών συναισθημάτων ή

ενορμήσεων για ένα αντικείμενο, πρόσωπο ή σκοπό. (Σ.τ.Μ.)
50 ALICE MILLER
σθημάτων ήταν το ότι ο Πήτερ απαλλάχθηκε από ένα σύ

μπτωμα που τον βασάνιζε χρόνια, επειδή του ήταν εύκολο πλέ
ον να καταλάβει το νόημά του. Άλλαξαν επίσης οι σχέσεις του
με τις γυναίκες, καθώς εξαφανίστηκε ο προηγούμενος κατανα
γκασμός του να τις κατακτά και μετά να τις εγκαταλείπει.
Ο Πήτερ βίωσε με έναν τρόπο που δεν θυμόταν να του εί
χε ξανασυμβεί στο παρελθόν το ότι ως παιδί ένιωθε ανήμπο
ρος, θυμωμένος και στο έλεος της μητέρας του, η οποία συ
νήθως ήταν απούσα. Κάποιος μπορεί να θυμηθεί μόνο όσα
βίωσε συνειδητά. Ωστόσο, ο συναισθηματικός κόσμος ενός
βασανισμένου παιδιού είναι και ο ίδιος αποτέλεσμα μιας επι
λεκτικής διαδικασίας, η οποία έχει εξαλείψει τα πιο σημαντι
κά στοιχεία. Αυτά τα πρώτα συναισθήματα μαζί με τον πόνο
τού να μην μπορεί κάποιος να καταλάβει τι συμβαίνει -που
αποτελούν κομμάτι των πρώτων χρόνων της παιδικής ηλι
κίας- τα βιώνει για πρώτη φορά συνειδητά κατά τη διάρκεια
της θεραπείας.
Κάθε φορά είναι σαν ένα θαύμα να βλέπουμε πόση αυθε
ντικότητα και ακεραιότητα επιβιώνουν πίσω από έναν ψευδή
εαυτό, πίσω από την άρνηση και την αποξένωση από τον
εαυτό μας, και πώς αυτές μπορούν να επανεμφανιστούν από
τη στιγμή που ο ασθενής αποκτά πρόσβαση στα συναισθή-
ματά του. Ωστόσο, θα ήταν λάθος να υποθέσουμε ότι πίσω
από τον ψευδή εαυτό κρύβεται συνειδητά ένας πλήρως ανα
πτυγμένος, αληθινός εαυτός. Αυτό που έχει σημασία εδώ εί
ναι ότι το παιδί δεν ξέρει τι κρύβει. Ο Καρλ, 42 ετών, το εξέ-
φρασε αυτό με τα παρακάτω λόγια:
Ζούσα σ’ ένα σπίτι από γυαλί, μέσα στο οποίο η μητέρα μου μπο
ρούσε να κοιτάξει οποιαδήποτε στιγμή ήθελε. Μέσα σ’ ένα γυάλι
νο σπίτι, όμως, δεν μπορείς να κρύψεις τίποτα χωρίς να σε ανακα-
λύψουν, εκτός κι αν το κρύψεις κάτω από το έδαφος. Αλλά τότε
δεν μπορείς πια να το δεις ούτε κι εσύ.
Ένας ενήλικας μπορεί να έχει πλήρη συνείδηση των συ

ναισθημάτων του μόνο αν οι γονείς του ή τα άτομα που τον
φρόντιζαν του έδειχναν ενδιαφέρον. Οι άνθρωποι που έχουν
υποστεί κακοποίηση ή έχουν παραμεληθεί στην παιδική τους
ηλικία δεν έχουν αυτή τη δυνατότητα και, κατά συνέπεια, πο
τέ δεν παρασύρονται από απρόσμενα συναισθήματα. Παρα
δέχονται μόνο τα συναισθήματα που αποδέχεται και εγκρίνει
η εσωτερική τους λογοκρισία, η οποία αποτελεί το διάδοχο
των γονέων τους. Η κατάθλιψη και η αίσθηση ενός εσωτερι
κού κενού είναι το τίμημα που θα πρέπει να πληρώσουν γι’
αυτό τον αυτοέλεγχο. Δεν μπορούν να επικοινωνήσουν με τον
αληθινό τους εαυτό, γιατί παραμένει ασυνείδητος στην εσω
τερική του φυλακή και δεν έχει αναπτυχθεί καθόλου. Η συ
ντροφιά των δεσμοφυλάκων δεν ενθαρρύνει μια γεμάτη ζωτι
κότητα ανάπτυξη. Ο εαυτός μας αρχίζει να εκφράζεται, να
ωριμάζει και ν’ αναπτύσσει τη δημιουργικότητά του μόνο
αφότου απελευθερωθεί. Εκεί που άλλοτε υπήρχε μόνο ένα
τρομακτικό κενό ή οι εξίσου τρομακτικές, μεγαλομανείς φα
ντασιώσεις ανακαλύπτεται τώρα μια απρόσμενη ζωτικότητα.
Αυτό δεν είναι σαν μια επιστροφή στο σπίτι, αφού αυτό το
σπίτι δεν υπήρξε ποτέ πριν. Είναι η δημιουργία του σπιτιού.
52 ALICE MILLER
TO ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΩΝ ΘΕΡΑΠΕΥΤΩΝ
Λέγεται συχνά ότι οι ψυχοθεραπευτές υποφέρουν από κά-

ποια συναισθηματική διαταραχή. Σκοπός μου μέχρι τώρα
ήταν να αποσαφηνίσω κατά πόσο αυτός ο ισχυρισμός στηρί
ζεται σε κάποια κλινικά στοιχεία. Η ευαισθησία, η ενσυναί
σθηση, η ικανότητα ανταπόκρισης και η πανίσχυρη «κεραία»
των θεραπευτών δείχνουν ότι ως παιδιά το πιο πιθανό είναι
να συνήθιζαν να ικανοποιούν τις ανάγκες των άλλων αν
θρώπων και να καταπίεζαν τις δικές τους.
Υπάρχει βεβαίως θεωρητικά η πιθανότητα ένα ευαίσθητο
παιδί να είχε γονείς που δεν είχαν ανάγκη οι ίδιοι να το κακο
μεταχειριστούν - γονείς που το έβλεπαν όπως πραγματικά
ήταν, το καταλάβαιναν, ανέχονταν και σέβονταν τα συναισθή-
ματά του. Παρ’ όλο που ένα τέτοιο παιδί θα αναπτύξει ένα
υγιές αίσθημα αυτοεκτίμησης, σπάνια θα μπορούσαμε να περι
μένουμε ότι θ’ αποφασίσει αργότερα να γίνει ψυχοθεραπευτής,
ότι θα καλλιεργήσει δηλαδή και θα αναπτύξει την ευαισθησία
του προς τους άλλους στον ίδιο βαθμό με τα παιδιά που οι γο
νείς τους τα χρησιμοποιούσαν για να ικανοποιούν τις δικές
τους ανάγκες και ότι θα μπορεί ποτέ να καταλάβει ικανοποιη
τικά -χωρίς να έχει ο ίδιος ανάλογες εμπειρίες- τι σημαίνει «να
έχει θανατώσει» κάποιος τον ίδιο του τον εαυτό.
Πιστεύω ότι αυτά που μας συνέβησαν στην παιδική μας
ηλικία μπορούν να μας ωθήσουν να γίνουμε ψυχοθεραπευτές,
αλλά μόνο εφόσον μας δοθεί η ευκαιρία, μέσα από τη δική μας
θεραπεία, να βιώσουμε το πώς ήταν πραγματικά το παρελθόν
μας και ν’ αφήσουμε στην άκρη κάποιες από τις πιο μεγάλες
ψευδαισθήσεις μας. Αυτό σημαίνει να μπορέσουμε να ανε

χτούμε τη γνώση ότι, για να μη χάσουμε την «αγάπη» των γο
νέων μας, αναγκαστήκαμε να ικανοποιήσουμε τις ασυνείδη
τες ανάγκες τους εις βάρος της δικής μας συναισθηματικής
ανάπτυξης. Σημαίνει επίσης να μπορέσουμε να βιώσουμε την
πίκρα και το πένθος που μας δημιουργεί η αποτυχία των γο
νέων μας να ικανοποιήσουν τις πρωταρχικές μας ανάγκες.
Αν δεν μπορέσουμε ποτέ να βιώσουμε συνειδητά και να επε
ξεργαστούμε αυτή την απελπισία, καθώς και την οργή που
την ακολουθεί, τότε διατρέχουμε τον κίνδυνο να μεταφέρου
με αυτή την κατάσταση, η οποία θα παραμένει ασυνείδητη,
στους ασθενείς μας. Δεν θα πρέπει να ξαφνιαστούμε αν η
ασυνείδητη ανάγκη μας δεν βρει κανέναν καλύτερο τρόπο έκ
φρασης από τη χρησιμοποίηση ενός πιο αδύναμου ατόμου. Τα
άτομα που είναι πιο άμεσα διαθέσιμα για εκμετάλλευση είναι
τα παιδιά μας ή οι ασθενείς μας, οι οποίοι μερικές φορές είναι
τόσο υπάκουοι και εξαρτημένοι από τους θεραπευτές τους
όσο και τα παιδιά από τους γονείς τους.
Ένας ασθενής που η «κεραία» του μπορεί να πιάσει το
ασυνείδητο του θεραπευτή του θα αντιδράσει αμέσως. Αν αι
σθανθεί ότι είναι σημαντικό για το θεραπευτή να έχει ασθε
νείς που αυτονομούνται σύντομα και συμπεριφέρονται με
τρόπο που δείχνει εμπιστοσύνη στον εαυτό τους, θα νιώσει
γρήγορα και ο ίδιος αυτόνομος και θ’ αντιδράσει με τον ανά
λογο τρόπο. Μπορεί να το κάνει αυτό* μπορεί να κάνει οτι
δήποτε περιμένουν οι άλλοι από αυτόν. Επειδή όμως αυτή η
«αυτονομία» δεν είναι αυθεντική, καταλήγει σύντομα σε κα
τάθλιψη. Πριν όμως από την πραγματική αυτονομία υπάρχει
54 ΛΙ IC i: MILLER
η εμπειρία τού να είναι κανείς εξαρτημένος. Η αληθινή απε

λευθέρωση μπορεί να προκύψει μόνο μέσα από τη βαθιά αμ
φιθυμία της νηπιακής εξάρτησης.
Όταν ο ασθενής λέει πράγματα που ταιριάζουν με τις γνώ
σεις, τις ιδέες και τις ικανότητες του θεραπευτή του -και επομέ
νως με τις προσδοκίες του-, ικανοποιεί την επιθυμία του ίδιου
του θεραπευτή να τον αποδέχονται, ν’ αναπαράγουν τη συμπε
ριφορά του (echo), να τον κατανοούν και να τον παίρνουν στα
σοβαρά. Με αυτό τον τρόπο ο θεραπευτής ασκεί το ίδιο είδος
ασυνείδητης χειραγώγησης με αυτή που είχε βιώσει και ο ίδιος
ως παιδί. Το παιδί δεν μπορεί ποτέ ν’ αντιληφθεί την ασυνείδη
τη χειραγώγηση. Είναι όπως ο αέρας που αναπνέει. Μόνο αυ
τόν γνωρίζει και του φαίνεται πως δεν μπορεί κανείς ν’ ανα-
πνεύσει κανέναν άλλο αέρα.
Τι συμβαίνει, όμως, αν δεν καταλαβαίνουμε την επιζήμια
φύση αυτού του «αέρα» ακόμα κι όταν είμαστε ενήλικες; Θα
βλάψουμε άλλους, ενώ θα προσποιούμαστε ότι νοιαζόμαστε
μόνο για το καλό τους. Όσο πιο πολύ κατανοούμε την ασυ
νείδητη χειραγώγηση των παιδιών από τους γονείς τους, τό
σο πιο επείγον μας φαίνεται να ξεδιαλύνουμε όλα όσα έχου
με απωθήσει. Όχι μόνο ως γονείς, αλλά και ως θεραπευτές,
θα πρέπει να είμαστε πρόθυμοι ν’ αντιμετωπίσουμε το πα
ρελθόν μας. Μόνο αφού βιώσουμε με επώδυνο τρόπο και
αποδεχτούμε τη δική μας αλήθεια, θ’ απελευθερωθούμε από
την ελπίδα ότι μπορούμε ακόμα να βρούμε ένα γεμάτο κατα
νόηση και ενσυναίσθηση «γονέα» -ίσως σ’ έναν από τους
ασθενείς μας-, ο οποίος θα είναι στη διάθεσή μας.
Αυτός ο πειρασμός ν’ αναζητούμε ένα «γονέα» ανάμεσα
στους ασθενείς μας δεν πρέπει να υποτιμηθεί. Οι δικοί μας γο

νείς ποτέ σχεδόν δεν μας άκουγαν με τόσο απόλυτη προσοχή
που μας ακούν συνήθως οι ασθενείς μας και ποτέ δεν μας απο
κάλυπταν τον εσωτερικό τους κόσμο τόσο καθαρά και τίμια
όσο το κάνουν πότε πότε οι ασθενείς μας. Μόνο η ολοκληρω
μένη διεργασία πένθους μπορεί να μας βοηθήσει να μην αφε-
θούμε στην ψευδαίσθηση ότι μπορούμε να βρούμε το γονέα
που κάποτε χρειαζόμαστε τόσο πολύ - το γονέα που θα έχει
ενσυναίσθηση και θα είναι ανοιχτός, γεμάτος κατανόηση και
εύκολα κατανοητός, τίμιος και διαθέσιμος, που θα μας βοηθά
και θα μας αγαπά, θα μας συναισθάνεται, θα είναι διαυγής και
σαφής και δεν θα έχει ακατανόητες αντιφάσεις. Οι δικοί μας
γονείς όμως ποτέ δεν ήταν έτσι. Μια μητέρα μπορεί ν’ αντι-
δράσει με ενσυναίσθηση μόνο στο βαθμό που έχει η ίδια απε
λευθερωθεί από τους φραγμούς της παιδικής της ηλικίας.
Όμως, στο βαθμό που φέρει αόρατες αλυσίδες εξαιτίας της άρ
νησης της προσωπικής της ιστορίας, δεν αντιδρά με ενσυναί
σθηση. Τα ίδια ισχύουν και για τον πατέρα.
Τα παιδιά που είναι έξυπνα, που βρίσκονται διαρκώς σε
ετοιμότητα, που είναι προσεκτικά, ευαίσθητα και πλήρως προ
σηλωμένα στο να είναι καλά οι γονείς τους, βρίσκονται απόλυ
τα στη διάθεσή τους. Διαυγή, σαφή και αξιόπιστα, είναι εύκο
λο να χειραγωγηθούν αφού ο αληθινός τους εαυτός (ο συναι
σθηματικός κόσμος τους) παραμένει κρυμμένος στο κελάρι
του γυάλινου σπιτιού μέσα στο οποίο είναι αναγκασμένα να
ζουν - κάποιες φορές μέχρι την εφηβεία τους ή μέχρι ν’ αρχί
σουν θεραπεία και πολύ συχνά μέχρι που να γίνουν και τα ίδια
γονείς.
56 ΛΙ , ΚΈ MILLER
Ο Ρόμπερτ, 31 ετών τώρα, δεν μπορούσε ποτέ να νιώσει

θλίψη ή να κλάψει όταν ήταν παιδί χωρίς να σκέφτεται διαρ-
κώς ότι έκανε την πολυαγαπημένη του μητέρα να νιώθει δυ
στυχισμένη και πολύ αβέβαιη για τον εαυτό της. Αυτό το
εξαιρετικά ευαίσθητο παιδί ένιωθε πως το κρατούσε διαρ-
κώς σε απόσταση η μητέρα του, η οποία είχε σταλεί σε στρα
τόπεδο συγκέντρωσης όταν ήταν παιδί, αλλά δεν μιλούσε πο
τέ γι’ αυτό. Μέχρι που ο γιος της μεγάλωσε και μπορούσε πια
να της κάνει διάφορες ερωτήσεις, δεν του είχε πει ποτέ ότι
ήταν ένα από τα ογδόντα παιδιά που είχαν δει τους γονείς
τους να πηγαίνουν στους θαλάμους αερίων και που κανένα
δεν είχε κλάψει. Επειδή η «ευθυμία» ήταν αυτό που της είχε
σώσει τη ζωή όταν ήταν παιδί, τα δάκρυα των παιδιών κλό
νιζαν την ισορροπία της. Σε όλη την παιδική του ηλικία ο γιος
αυτός προσπαθούσε να είναι πάντα εύθυμος. Μπορούσε να εκ-
φράσει στιγμιαία τον αληθινό του εαυτό και τα συναισθήματά
του αλλά μόνο κάτω από τον εξαναγκασμό των διαστροφών,
οι οποίες τον ξένιζαν και του φαίνονταν επαίσχυντες και ακα
τανόητες, μέχρι που άρχισε να καταλαβαίνει το πραγματικό
τους νόημα με τη βοήθεια της θεραπείας.
Όλοι είμαστε απόλυτα απροστάτευτοι μπροστά σε αυτού
του είδους τη χειραγώγηση κατά τη διάρκεια της παιδικής
μας ηλικίας. Η τραγωδία είναι ότι και οι γονείς είναι απρο
στάτευτοι μπροστά της, εφόσον αρνούνται ν’ αντιμετωπί
σουν τη δική τους ιστορία. Αν δεν ξεδιαλύνουν αυτά που
απωθούν, η τραγωδία της δικής τους παιδικής ηλικίας μετα-
φέρεται ασυνείδητα στα παιδιά τους.
Αυτό φαίνεται ίσως πιο ξεκάθαρα σε ένα άλλο παράδειγ
μα. Ένας πατέρας, που ως παιδί τρόμαζε συχνά από τις πε
ριοδικές κρίσεις άγχους της μητέρας του, η οποία ήταν σχι
ζοφρενής, και που ποτέ κανείς δεν του εξήγησε τίποτα γι’ αυ
τές τις κρίσεις, απολάμβανε να λέει φρικιαστικές ιστορίες
στη μικρή, πολυαγαπημένη του κόρη. Πάντα γελούσε με
τους φόβους της και μετά την παρηγορούσε λέγοντάς της:
«Μα είναι απλώς μια ιστορία που σκέφτηκα. Δεν χρειάζεται
να τρομάζεις, είσαι εδώ μαζί μου». Με αυτό τον τρόπο χει
ραγωγούσε το φόβο του παιδιού του και ένιωθε ο ίδιος δυ
νατός. Σε συνειδητό επίπεδο επιθυμούσε να προσφέρει κάτι
πολύτιμο στην κόρη του, κάτι που ο ίδιος είχε στερηθεί, στην
ουσία δηλαδή προστασία, παρηγοριά και εξηγήσεις. Αυτό
όμως που ασυνείδητα της περνούσε ήταν το άγχος της δικής
του παιδικής ηλικίας στην αναμονή της καταστροφής, κα
θώς και το αναπάντητο ερώτημα (επίσης από την παιδική
του ηλικία): «Γιατί αυτός ο άνθρωπος που αγαπώ με τρομά
ζει τόσο πολύ;».
Το πιθανότερο είναι πως όλοι έχουμε ένα περισσότερο ή
λιγότερο κρυφό εσωτερικό δωμάτιο, το οποίο κρύβουμε ακό
μα και από τον ίδιο μας τον εαυτό και στο οποίο βρίσκεται
ολόκληρο το σκηνικό της παιδικής μας ηλικίας. Τα παιδιά
μας είναι αυτά που θα επηρεαστούν περισσότερο από το πε
ριεχόμενο αυτού του κρυφού δωματίου. Όταν μια μητέρα
ήταν παιδί, δεν είχε σχεδόν καθόλου την ευκαιρία να κατα
λάβει τι συνέβαινε· το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν ν’
αναπτύξει συμπτώματα. Ως ενήλικας όμως που κάνει θερα
πεία, θα μπορέσει να επιλύσει αυτά τα συμπτώματα αν αφε-
θεί να νιώσει όλα όσα αυτά τα συμπτώματα μεταμφίεζαν και
58 ALIC l; m i l l e r
κάλυπταν: τα αισθήματα του τρόμου, της αγανάκτησης, της

απελπισίας και της ανέλπιδης οργής.
Μπορεί άραγε να είναι τυχαίο το ότι ο Χάινριχ Πεστα-
λότσι13-που έμεινε ορφανός από πατέρα στην ηλικία των έξι
ετών και ήταν συναισθηματικά παραμελημένος παρά την
παρουσία της μητέρας του και μιας νοσοκόμας- παραμέλη
σε και ο ίδιος το μοναχογιό του, παρ’ όλο που, από την άλ
λη, ήταν ικανός να προσφέρει σε ορφανά παιδιά αυθεντική
ζεστασιά και πατρική προστασία; Ο γιος του θεωρήθηκε,
τελικά, διανοητικά καθυστερημένος, αν και είχε υπάρξει
ένα έξυπνο παιδί14. Πέθανε όταν ήταν 30 ετών. Τόσο η ζωή
όσο και ο θάνατός του προκάλεσαν μεγάλο πόνο και έντο
να αισθήματα ενοχής στον Πεσταλότσι (Ganz, 1966,
Lavater-Sloman, 1977). Ο Πεσταλότσι, επίσης, φημολογεί-
ται πως είπε κάποτε: «Μπορείς να διώξεις το διάβολο από
τον κήπο σου, αλλά θα τον ξαναβρείς στον κήπο του γιου
σου».
13. Johann Heinrich Pestalozzi (1746-1827): Ελβετός παιδαγωγός, ένας από

τους βασικούς διαμορφωτές της σύγχρονης παιδαγωγικής. (Σ.τ.Μ.)
14. Στον Η. Ganz (1966) διαβάζουμε τα παρακάτω: «Τη μέρα που γιόρτα
ζε ο πατέρας του ο πεντάχρονος Τζάκομπλι, ο οποίος δεν μπορούσε να
γράψει,... υπαγόρευσε με κέφι στη μητέρα του: “Εύχομαι στον αγαπη
μένο μου μπαμπά... να καταφέρεις να δεις πολύ περισσότερα πράγμα
τα και σ’ ευχαριστώ εκατοντάδες χιλιάδες φορές για την καλοσύνη
σου... που με μεγάλωσες με τόση χαρά και αγάπη. Θα μιλήσω τώρα από
τα βάθη της καρδιάς μου... Θα με κάνει τρομερά ευτυχισμένο αν μπο
ρέσεις να πεις: μεγάλωσα το γιο μου έτσι ώστε να γίνει ευτυχισμένος...
Εγώ είμαι η χαρά του και η ευτυχία του. Μετά εγώ θα είμαι ο πρώτος
που θα σ’ ευγνωμονώ για ό,τι έκανες στη ζωή μου...”» (σελ. 53).
ΤΟ ΧΡΥΣΟ Μ ΥΑΛΟ
Στα Γράμματα της Μονλίν μου του Αλφόνς Ντωντέ15υπάρχει

μια ιστορία που μπορεί ν’ ακούγεται μάλλον παράξενη, αλλά,
παρ’ όλ’ αυτά, έχει πολλά κοινά στοιχεία με αυτά που γράφω
εδώ. Θα κάνω μια σύντομη περίληψη αυτής της ιστορίας:
Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένα παιδί που είχε χρυσό μυαλό. Οι γο
νείς του το ανακάλυψαν τυχαία όταν τραυματίστηκε στο κεφάλι και
άρχισε να τρέχει χρυσάφι αντί για αίμα. Μετά απ’ αυτό άρχισαν να
το προσέχουν πολύ και δεν το άφηναν να παίζει με τα άλλα παιδιά
γιατί φοβούνταν μην το ληστέψουν. Οταν το παιδί μεγάλωσε και
ήθελε να βγει στον κόσμο, η μητέρα του του είπε: «Έχουμε κάνει τό
σο πολλά για σένα που θα πρέπει να μας αφήσεις να μοιραστούμε τα
πλούτη σου». Ο γιος της τότε έβγαλε ένα μεγάλο κομμάτι χρυσού
από το μυαλό του και το έδωσε στη μητέρα του. Μετά άρχισε να ζει
πλουσιοπάροχα μαζί με ένα φίλο του, ο οποίος όμως μια νύχτα τον
λήστεψε κι έφυγε. Μετά απ’ αυτό ο άνδρας αποφάσισε να κρύβει το
μυστικό του και να ψάξει να βρει μια δουλειά, γιατί τα αποθέματα
χρυσού είχαν αρχίσει να λιγοστεύουν. Μια μέρα ερωτεύτηκε ένα πα
νέμορφο κορίτσι. Τον αγαπούσε κι αυτή, αλλά όχι περισσότερο από
τα πανέμορφα ρούχα που της χάριζε τόσο απλόχερα. Την παντρεύ
τηκε και ήταν πολύ ευτυχισμένος, αλλά δυο χρόνια αργότερα αυτή
πέθανε κι αυτός ξόδεψε όλα τα υπόλοιπα πλούτη του για την κηδεία
της, που ήθελε να είναι μεγαλοπρεπής. Κάποια μέρα, ενώ σερνόταν
στους δρόμους, αδύναμος, φτωχός και δυστυχισμένος, είδε ένα πα
15. Alphonse Daudet (1840-97): Γάλλος συγγραφέας. (Σ.τ.Μ.)

60 ALICE MILLER
νέμορφο ζευγάρι μπότες σε μικρό νούμερο που θα ήταν τέλειο για τη

γυναίκα του. Ξέχασε ότι αυτή είχε πεθάνει -ίσως γιατί το άδειο πλέ
ον μυαλό του δεν λειτουργούσε πια- και μπήκε στο κατάστημα για ν’
αγοράσει τις μπότες. Όμως, εκείνη ακριβώς τη στιγμή έπεσε κάτω και
ο καταστηματάρχης είδε ένα νεκρό άνδρα να κείτεται στο δάπεδο.
Ο Ντωντέ, ο οποίος επρόκειτο να πεθάνει από μια αρρώ

στια του νωτιαίου μυελού, έγραψε γι’ αυτή την ιστορία:
Η ιστορία αυτή μοιάζει να είναι δημιούργημα της φαντασίας, αλλά

είναι πέρα για πέρα αληθινή. Υπάρχουν άνθρωποι που πρέπει να
πληρώνουν και για τα πιο μικρά πράγματα στη ζωή τους με όλη
την ψυχή και το μυαλό τους. Αυτός είναι ένας σταθερά επαναλαμ
βανόμενος πόνος και αργότερα, όταν κουράζονται πια να υποφέ
ρουν...
Η μητρική αγάπη δεν είναι άραγε ένα από εκείνα τα «πιο

μικρά», αλλά και τόσο απαραίτητα, πράγματα στη ζωή, για
τα οποία πολλοί άνθρωποι πρέπει, παραδόξως, να πληρώ
σουν παραμερίζοντας την ίδια τους την ύπαρξη;
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ
Κατάθλιψη και Ιδέες Μεγαλείου:

Δύο Συγγενικές Μορφές Άρνησης
ΟΙ Μ ΕΤΑ ΣΤΡΟ ΦΕΣ Τ Ω Ν Α Ν Α Γ Κ Ω Ν Τ Ω Ν Π Α ΙΔ ΙΩ Ν
Κάθε παιδί έχει μια δικαιολογημένη ανάγκη να του δίνει ση

μασία η μητέρα του, να το καταλαβαίνει, να το παίρνει στα
σοβαρά και να το σέβεται. Τις πρώτες εβδομάδες και τους
πρώτους μήνες της ζωής του χρειάζεται να έχει τη μητέρα
του στη διάθεσή του, να μπορεί να τη χρησιμοποιεί προς όφε
λος του και να καθρεφτίζεται σε αυτή. Αυτό φαίνεται πολύ
καλά σε μία από τις εικόνες που μας περιγράφει ο Ντόναλντ
Βίνικοτ16: η μητέρα κοιτάζει το παιδί στην αγκαλιά της και το
παιδί κοιτάζει το πρόσωπο της μητέρας του και εκεί βρίσκει
τον εαυτό του, με την προϋπόθεση βεβαίως ότι η μητέρα κοι-
16. Donald Winnicott (1896-1971): Αρχικά παιδίατρος και αργότερα ψυ

χαναλυτής, ο οποίος εκπαιδεύτηκε υπό την εποπτεία της Melanie
Klein. Ο Winnicott ενδιαφερόταν περισσότερο για την εσωτερική
εμπειρία του ατόμου με τον εαυτό του, ως δημιουργού αυτής της εμπει
ρίας. Βασική συνεισφορά του στην ψυχαναλυτική σκέψη είναι η δια
μόρφωση της θεωρίας του ψευδούς εαυτού. Σύμφωνα με αυτή τη θεω
ρία, το μωρό που η μητέρα του δεν ανταποκρίνεται στις αυθόρμητες
ανάγκες του μαθαίνει να προσαρμόζει τον εαυτό του στις απαιτήσεις
της. Με αυτό τον τρόπο παραιτείται από τον αληθινό εαυτό του και
διαμορφώνει έναν ψευδή εαυτό. (Σ.τ.Ε.)
64 ALIC E MILLER
τάζει πραγματικά το μοναδικό, μικρό, αβοήθητο πλάσμα και

δεν προβάλλει επάνω του τις δικές της προσδοκίες, τα άγχη
και τα σχέδια για το μέλλον του παιδιού. Σε μια τέτοια περί
πτωση το παιδί δεν θα βρίσκει τον εαυτό του στο πρόσωπο
της μητέρας του, αλλά αυτά που προβάλλει η μητέρα επάνω
του. Το παιδί τότε θα εξακολουθήσει να μην έχει καθρέφτη
και σε όλη την υπόλοιπη ζωή του θα τον αναζητεί μάταια.
Υγιής Ανάπτυξη
Αν το παιδί έχει την τύχη να μεγαλώνει με μια διαθέσιμη μη

τέρα, η οποία μπορεί να παρέχει στο παιδί της τον καθρέφτη
που του χρειάζεται -μια μητέρα δηλαδή που επιτρέπει στον
εαυτό της να χρησιμοποιηθεί για την ανάπτυξη του παιδιού
της-, τότε το παιδί, καθώς μεγαλώνει, αναπτύσσει σιγά σιγά
μια υγιή αίσθηση για τον εαυτό του. Αυτή η μητέρα, ιδεατά,
θα πρέπει επίσης να μπορεί να παρέχει το συναισθηματικό
εκείνο περιβάλλον και την κατανόηση που είναι απαραίτητα
για τις ανάγκες του παιδιού της. Ακόμα όμως και μια μητέρα
που δεν είναι ιδιαίτερα εγκάρδια μπορεί να παρέχει στο παι
δί της αυτού του είδους την ανάπτυξη αν απλώς αποφύγει να
δημιουργήσει εμπόδια και επιτρέψει στο παιδί να πάρει από
άλλους ανθρώπους αυτό που λείπει από την ίδια. Διάφορες
μελέτες έχουν δείξει την απίστευτη ικανότητα των παιδιών
να χρησιμοποιούν και την παραμικρή συναισθηματική «τρο
φή» (ερέθισμα) που μπορούν να βρουν στο περιβάλλον τους.
Θεωρώ ότι μια υγιής αίσθηση για τον εαυτό μας σημαίνει
στην ουσία την αναμφισβήτητη βεβαιότητα ότι τα συναισθή
ματα και οι ανάγκες μας αποτελούν κομμάτι του εαυτού μας.

Αυτή η βεβαιότητα δεν είναι κάτι που μπορούμε ν ? αποκτή
σουμε μετά από σκέψη. Υπάρχει όπως ο σφυγμός μας, τον
οποίο δεν προσέχουμε εφόσον λειτουργεί ομαλά.
Η αυτόματη, φυσική επαφή με τα συναισθήματα και τις
ανάγκες μας μας δίνει δύναμη και αυτοεκτίμηση. Μπορούμε
να νιώθουμε τα συναισθήματά μας -τη λύπη, την απελπισία
ή την ανάγκη μας για βοήθεια- χωρίς να φοβόμαστε ότι θα
κάνουμε τη μητέρα μας ανασφαλή. Μπορούμε επίσης να επι
τρέπουμε στον εαυτό μας να φοβάται όταν απειλείται και να
θυμώνει όταν δεν εκπληρώνονται οι επιθυμίες του. Γνωρί
ζουμε όχι μόνο αυτά που δεν θέλουμε, αλλά κι αυτά που θέ
λουμε, και είμαστε ικανοί να εκφράζουμε τις επιθυμίες μας,
ανεξάρτητα από το αν οι άλλοι μας αγαπούν ή μας μισούν γι’
αυτό που κάνουμε.
Αν μια γυναίκα θέλει να δώσει στο παιδί της όσα θα του
χρειαστούν στη ζωή του, είναι απολύτως ουσιώδες να μην
αποχωριστεί το νεογέννητο, γιατί οι ορμόνες που αναπτύσ
σουν και τρέφουν το μητρικό ένστικτο απελευθερώνονται
αμέσως μετά τη γέννα και συνεχίζουν ν’ απελευθερώνονται
τις επόμενες ημέρες και εβδομάδες, καθώς η μητέρα νιώθει
ολοένα και μεγαλύτερη οικειότητα με το παιδί της. Όταν ένα
παιδί χωρίζεται από τη μητέρα του -κάτι που ήταν ο κανόνας
πριν από λίγα χρόνια στα μαιευτήρια και που συμβαίνει πολύ
συχνά ακόμα και σήμερα, είτε από άγνοια είτε επειδή είναι
πιο βολικό-, τότε χάνεται μια μεγάλη ευκαιρία τόσο για τη
μητέρα όσο και για το παιδί.
Ο δεσμός (με την επαφή του δέρματος και την οπτική επα
66 ALICE MILLER
φή) ανάμεσα στη μητέρα και στο παιδί μετά τη γέννα δημι
ουργεί και στους δύο το συναίσθημα ότι ανήκουν ο ένας στον
άλλο, δημιουργεί δηλαδή μια αίσθηση ενότητας, η οποία, ιδε
ατά, έχει αρχίσει ν’ αναπτύσσεται από την ώρα της σύλλη
ψης. Το νήπιο αποκτά την αίσθηση της ασφάλειας που του
χρειάζεται για ν’ αρχίσει να εμπιστεύεται τη μητέρα του, και
η μητέρα λαμβάνει την ενστικτώδη εκείνη διαβεβαίωση που
θα τη βοηθήσει να καταλάβει και ν’ ανταποκριθεί στα μηνύ
ματα του παιδιού της. Αυτή η αρχική, αμοιβαία και στενή σχέ
ση δεν μπορεί να δημιουργηθεί ποτέ αργότερα και η απουσία
της μπορεί ν’ αποτελέσει ευθύς εξαρχής ένα σοβαρό εμπόδιο.
Η ουσιαστική σημασία αυτού του δεσμού μόνο πρόσφατα
αποδείχτηκε επιστημονικά17. Ελπίζουμε σύντομα να τη λά
βουν υπόψη τους οι ειδικοί, όχι μόνο σ& λίγα επιλεγμένα μαι
ευτήρια αλλά και στα μεγαλύτερα νοσοκομεία, για να μπο
ρέσουν όλοι να επωφεληθούν από αυτή. Μια γυναίκα που θα
νιώσει αυτόν το δεσμό με το παιδί της θα διατρέχει μικρότε
ρο κίνδυνο να το κακομεταχειριστεί αργότερα και θα μπορεί
να το προφυλάξει καλύτερα από τυχόν κακομεταχείριση από
τον πατέρα του ή από άλλους ανθρώπους του περιβάλλοντος
του, για παράδειγμα, από τους δασκάλους ή τις νταντάδες
του.
Ακόμα όμως και μια γυναίκα που η δική της απωθημένη
17. Μεταξύ των πολλών ενημερωτικών εγχειριδίων γύρω απ’ αυτό το θέ
μα (Janus, Leboyer, Odent, Stern), μου φαίνεται ότι για τους γονείς
που περιμένουν παιδιά το βιβλίο του Desmond Morris είναι εξαιρετι
κά χρήσιμο (Desmond Morris, Babywatching, Jonathan Cape,
London, 1991).
ιστορία την έκανε να μη δημιουργήσει αυτού του είδους το

δεσμό με το παιδί της μπορεί αργότερα να το βοηθήσει να ξε-
περάσει αυτό το έλλειμμα αν κατορθώσει να καταλάβει τη
σημασία του. Μπορεί επίσης ν’ αντισταθμίσει τις συνέπειες
μιας δύσκολης γέννας αν δεν υποτιμήσει τη σημασία της και
αν κατανοήσει ότι ένα παιδί που τραυματίστηκε βαθιά στο
ξεκίνημα της ζωής του θα έχει ιδιαίτερη ανάγκη από φροντί
δα και προσοχή, για να μπορέσει να ξεπεράσει το άγχος που
του δημιουργούν πιο πρόσφατες καταστάσεις της ζωής του.
Διαταραχή
Τι συμβαίνει, όμως, όταν η μητέρα όχι μόνο δεν μπορεί ν’

αναγνωρίσει και να ικανοποιήσει τις ανάγκες του παιδιού
της, αλλά χρειάζεται και η ίδια να νιώσει ασφάλεια; Σε αυτή
την περίπτωση η μητέρα, εντελώς ασυνείδητα, προσπαθεί να
καλύψει τις ανάγκες της μέσω του παιδιού της. Αυτό δεν
αποκλείει τη βαθιά στοργή από την πλευρά της. Η μητέρα
πολύ συχνά αγαπά το παιδί της παθιασμένα, αλλά όχι με τον
τρόπο που το ίδιο χρειάζεται να το αγαπούν. Όμως, η αξιο
πιστία, η διάρκεια στο χρόνο και η σταθερότητα, που είναι
τόσο σημαντικά για το παιδί, δεν υπάρχουν σε αυτή τη χρη-
σιμοθηρική σχέση. Αυτό που λείπει, πάνω απ’ όλα, είναι το
πλαίσιο μέσα στο οποίο το παιδί θα μπορέσει να βιώσει τα
συναισθήματα και τις έντονες συγκινήσεις του. Αντίθετα, το
παιδί τότε αναπτύσσεται σύμφωνα με τις ανάγκες της μητέ
ρας του και, παρ’ όλο που αυτό του σώζει σίγουρα τη ζωή
εκείνη την περίοδο (εξασφαλίζοντάς του την «αγάπη» του
68 ΛΙ 1(1 MILLER
πατέρα ή της μητέρας του), μπορεί ωστόσο να το εμποδίσει

σε όλη του τη ζωή να γίνει ο εαυτός του. Σε αυτές τις περι
πτώσεις οι φυσιολογικές ανάγκες που αντιστοιχούν στην
εκάστοτε ηλικία του παιδιού δεν μπορούν να βιωθούν ως
ολοκληρωμένη εμπειρία, και το παιδί είτε τις απωθεί είτε τις
βιώνει με τρόπο διασπασμένο και αποσπασματικό. Αργότε
ρα στη ζωή του το άτομο αυτό θα εξακολουθεί, χωρίς να το
συνειδητοποιεί, να ζει στο παρελθόν και θα συνεχίσει ν’ αντι
δρά στους κινδύνους του παρελθόντος σαν να είναι κίνδυνοι
του παρόντος.
Πολλοί άνθρωποι που έχουν ζητήσει τη βοήθειά μου εξαι
τίας της κατάθλιψής τους πολύ συχνά χρειάστηκε να τα βγά
λουν πέρα με μια μητέρα εξαιρετικά ανασφαλή, η οποία υπέ
φερε και η ίδια από κατάθλιψη. Η μητέρα αντιμετώπιζε το παι
δί, συχνά ένα μοναχοπαίδι ή το πρωτότοκο παιδί της, σαν κτή
μα της. Αυτά που η ίδια δεν μπόρεσε κάποτε να βρει στη δική
της μητέρα μπορούσε τώρα να τα βρει στο παιδί της: μπορού
σε δηλαδή να βρει κάποιον ο οποίος να είναι στη διάθεσή της,
να λειτουργεί ως αντανάκλαση των δικών της προσδοκιών και
αναγκών, να τον ελέγχει πλήρως, να είναι απόλυτα επικε
ντρωμένος σε αυτή, να μην την εγκαταλείπει ποτέ και να της
προσφέρει όλη την προσοχή και το θαυμασμό του. Αν οι απαι
τήσεις του παιδιού της γίνονταν πολύ μεγάλες (όπως έγιναν
κάποτε οι δικές της απαιτήσεις από τη μητέρα της), δεν ήταν
πλέον τόσο ανυπεράσπιστη: είχε τη δυνατότητα να μην επι
τρέπει να την τυραννούν και μπορούσε να μεγαλώσει με τέ
τοιον τρόπο το παιδί της ώστε να μην κλαίει αλλά και να μην
την ενοχλεί. Μπορούσε δηλαδή, επιτέλους, να διασφαλίσει ότι
Οι Φυλακές τ?]ς Παιδικής μας Ηλικίας 69
οι άλλοι θα την υπολόγιζαν, θα τη φρόντιζαν και θα τη σέβο

νταν.
Η Μπάρμπαρα, μια μητέρα τεσσάρων παιδιών, στα τριά
ντα πέντε της είχε μόνο λιγοστές αναμνήσεις από τη σχέση
της με τη μητέρα της όταν ήταν παιδί. Στην αρχή της θερα
πείας περιέγραφε τη μητέρα της σαν μια στοργική, ζεστή γυ
ναίκα, η οποία της μιλούσε «ανοιχτά για τα δικά της προ
βλήματα» από τότε που ήταν ακόμα μικρή, νοιαζόταν πολύ
για τα παιδιά της και θυσίασε τη ζωή της για την οικογένειά
της. Οι άλλοι ζητούσαν συχνά τη συμβουλή της στους κύ
κλους της θρησκευτικής αίρεσης στην οποία ανήκε η οικογέ
νεια. Η Μπάρμπαρα ανέφερε ότι η μητέρα της ήταν πάντα
ιδιαίτερα περήφανη γι’ αυτή. Τώρα πια η μητέρα της ήταν
γριά και ανάπηρη και η ασθενής μου ανησυχούσε πολύ για
την υγεία της. Συχνά ονειρευόταν πως κάτι συνέβαινε στη
μητέρα της και ξυπνούσε με έντονο άγχος.
Επακόλουθο των συναισθημάτων που αφυπνίστηκαν μέ
σα της κατά τη διάρκεια της θεραπείας ήταν να αλλάξει η ει
κόνα που είχε η Μπάρμπαρα για τη μητέρα της. Ιδιαίτερα
σημαντικό ήταν το ότι, όταν αναδύθηκαν στο συνειδητό της
αναμνήσεις από τον καιρό που η μητέρα της την εκπαίδευε
στην ούρηση και την αφόδευση, η Μπάρμπαρα ένιωσε ότι η
μητέρα της ήταν απαιτητική, την έλεγχε διαρκώς, την εκμε
ταλλευόταν, ήταν ψυχρή, μικροπρεπής και με ψυχαναγκαστι
κή συμπεριφορά, θιγόταν εύκολα και ήταν πολύ δύσκολο κά
ποιος να την ευχαριστήσει. Πολλές αναμνήσεις από τη μητέ
ρα της, οι οποίες ήρθαν αργότερα στην επιφάνεια, επιβεβαί
ωσαν αυτά τα χαρακτηριστικά. Η Μπάρμπαρα μπόρεσε στη
70 ALICE MILLER
συνέχεια να βρει τις πραγματικές αιτίες του από καιρό απω-

θημένου θυμού της και να ανακαλύψει πώς ήταν πραγματικά
η μητέρα της. Συνειδητοποίησε ότι, όταν η μητέρα της ένιω
θε ανασφάλεια σε σχέση με την κόρη της, στην πραγματικό
τητα, της φερόταν πολύ συχνά ψυχρά και άσχημα. Το γεμά
το άγχος ενδιαφέρον της μητέρας για την ίδια είχε συντελέ-
σει στο να μην μπορεί η Μπάρμπαρα ν’ αφεθεί να νιώσει την
επιθετικότητα και το φθόνο της. Καθώς η μητέρα της Μπάρ
μπαρα είχε υποστεί συχνές ταπεινώσεις όταν ήταν παιδί, εί
χε ανάγκη να την υπολογίζει η κόρη της.
Στη θεραπεία η Μπάρμπαρα ένιωσε για πρώτη φορά το
γεμάτο άγχος φόβο και την οργή που χρειάστηκε ν’ απωθή
σει όταν ήταν δέκα χρονών, τότε που γύρισε από το σχολείο
τη μέρα των γενεθλίων της μητέρας της και τη βρήκε ξαπλω
μένη στο πάτωμα με κλειστά μάτια. Το παιδί έβαλε τα κλά
ματα νομίζοντας πως η μητέρα του είχε πεθάνει. Η μητέρα
της τότε άνοιξε τα μάτια και της είπε ευχαριστημένη: «Μου
έδωσες το πιο πολύτιμο δώρο για τα γενέθλιά μου. Τώρα πια
ξέρω ότι μ’ αγαπάς, ότι κάποιος μ’ αγαπάει». Για δεκαετίες ο
οίκτος και η συμπόνια εμπόδιζαν την Μπάρμπαρα να συνει
δητοποιήσει τη σκληρότητα με την οποία της είχαν φερθεί.
Με αφορμή κάτι που συνέβη αργότερα στη ζωή της, αυτή η
ανάμνηση ήρθε επιτέλους στο φως συνοδευόμενη από συναι
σθήματα οργής και αγανάκτησης.
Σιγά σιγά οι διαφορετικές εικόνες της μητέρας της ενο-
ποιήθηκαν στην εικόνα ενός μοναχικού ανθρώπινου πλά
σματος, που η αδυναμία, η ανασφάλεια και η υπερευαισθη
σία της την οδήγησαν να κάνει ό,τι μπορούσε προκειμένου
να συνεχίσει να έχει στη διάθεσή της το παιδί της. Η μητέρά

της, η οποία φαινόταν πως λειτουργούσε πολύ καλά με όλους
τους άλλους γύρω της, στην πραγματικότητα ήταν ακόμα και
η ίδια παιδί, ένα παιδί αποκομμένο από τα αληθινά του συ
ναισθήματα. Από την άλλη, η κόρη ανέλαβε το ρόλο εκείνου
που δείχνει κατανόηση και φροντίδα, μέχρι που ανακάλυψε
-μέσω των δικών της παιδιών- τις ανάγκες της, στις οποίες
μέχρι τότε δεν είχε δώσει καμιά σημασία. Πριν συνειδητο
ποιήσει την ιστορία του παρελθόντος της, ένιωθε την ανάγκη
να πιέζει τα παιδιά της να την εξυπηρετούν, όπως είχε κάνει
κάποτε και η δική της μητέρα.
Η ΨΕΥΔΑΙΣΘΗΣΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ
Όλα αυτά τα χρόνια η δουλειά μου περιλάμβανε πολλές αρ

χικές συμβουλευτικές συναντήσεις με ανθρώπους τους οποί
ους έβλεπα μία ή δύο φορές και μετά τους παρέπεμπα σε άλ
λους συναδέλφους. Σε αυτές τις σύντομες συναντήσεις η
τραγωδία της προσωπικής ιστορίας κάθε ανθρώπου φαίνε
ται συχνά με συγκινητική διαύγεια. Σε αυτό που περιγρά
φουμε ως κατάθλιψη και οι άνθρωποι το βιώνουν ως ένα αί
σθημα κενού, ματαιότητας, φόβου ότι θα πάψουν να είναι δυ
νατοί και μοναξιάς, μπορούμε συνήθως να δούμε την τραγι
κή απώλεια του εαυτού στην παιδική ηλικία, που, όταν πια τα
άτομα είναι ενήλικες, εκδηλώνεται ως μια ολοκληρωτική
αποξένωση από τον ίδιο τους τον εαυτό.
Έχω δει πολλές μορφές και αποχρώσεις αυτών που ονο
μάζονται ναρκισσιστικές διαταραχές. Για λόγους σαφήνειας,
72 A IK 1 Μ 11 LI· R
θα περιγράψω δύο ακραίες μορφές ναρκισσιστικών διαταρα

χών, επειδή θεοορώ ότι η μία αποτελεί το αντίστροφο της άλ
λης - τις ιδέες μεγαλείου και την κατάθλιψη. Πίσω από τους
διάφορους τρόπους με τους οποίους εκδηλώνονται οι ιδέες
μεγαλείου ελλοχεύει σταθερά η κατάθλιψη και πίσω από την
καταθλιπτική διάθεση κρύβεται συχνά μια ασυνείδητη (ή συ
νειδητή αλλά μη ενοποιημένη) αίσθηση μιας τραγικής ιστο
ρίας. Στην πραγματικότητα, οι ιδέες μεγαλείου είναι η άμυνά
μας ενάντια στην κατάθλιψη και η κατάθλιψη είναι η άμυνά
μας ενάντια στο βαθύ πόνο για την απώλεια του εαυτού μας
εξαιτίας της άρνησης της πραγματικότητας.
Οι Ιδέες Μεγαλείου ως μια Μορφή Εξαπάτησης του Εαυτού
Ένα άτομο με ιδέες μεγαλείου προκαλεί το θαυμασμό των άλ

λων και χρειάζεται αυτόν το θαυμασμό - η αλήθεια είναι ότι
δεν μπορεί να ζήσει χωρίς αυτόν. Έχει ανάγκη να διαπρέπει σε
ό,τι κάνει, σε ό,τι δηλαδή είναι σίγουρος ότι μπορεί να κάνει
(αλλιώς δεν θα το προσπαθούσε καν). Θαυμάζει και ο ίδιος
τον εαυτό του για τα χαρίσματά του -την ομορφιά, την εξυ
πνάδα, τα ταλέντα του- καθώς και για την επιτυχία και τα επι-
τεύγματά του. Προσοχή όμως μήπως κάποιο απ’ όλα αυτά τον
απογοητεύσει, διότι τότε διατρέχει άμεσο κίνδυνο να οδηγηθεί
στην καταστροφή από μια βαριά κατάθλιψη.
Μας φαίνεται συνήθως φυσιολογικό όταν άρρωστοι ή
ηλικιωμένοι άνθρωποι, που τους βασανίζει η απώλεια μεγά
λου μέρους της υγείας και της ζωτικότητάς τους, ή γυναίκες
που βρίσκονται στην εμμηνόπαυση εμφανίζουν συμπτώματα
κατάθλιψης. Υπάρχουν όμως πολλοί άνθρωποι που μπορούν

ν’ αντέξουν την απο')λεια της ομορφιάς, της υγείας, των νιά-
των ή των αγαπημένων τους και, παρά τη θλίψη τους, τα
βγάζουν πέρα χωρίς να πάθουν κατάθλιψη. Από την άλλη,
υπάρχουν εκείνοι που έχουν μεγάλα χαρίσματα, συχνά οι πιο
χαρισματικοί, που υποφέρουν από βαριά κατάθλιψη. Αυτό
συμβαίνει γιατί κάποιος απελευθερώνεται από την κατάθλι
ψη μόνο όταν η αυτοεκτίμησή του στηρίζεται στην αυθεντι
κότητα των δικών του συναισθημάτων και όχι στο αν έχει ή
δεν έχει συγκεκριμένα χαρίσματα.
Η κατάρρευση της αυτοεκτίμησης ενός ατόμου με ιδέες
μεγαλείου δείχνει ξεκάθαρα πόσο επικίνδυνα κρεμόταν από
μια κλωστή η αυτοεκτίμησή του - «κρεμόταν από ένα μπα
λόνι», όπως ονειρεύτηκε κάποτε κάποιος ασθενής. Το μπα
λόνι πέταξε πολύ ψηλά με τη βοήθεια του ευνοϊκού ανέμου,
αλλά ξαφνικά τρύπησε και προσγειώθηκε απότομα στο έδα
φος σαν ένα μικρό χαλάκι, επειδή ο ίδιος δεν είχε αναπτύξει
ποτέ κάτι αυθεντικό που θα μπορούσε να του δώσει εσωτε
ρική δύναμη και στήριξη.
Σε μια «επιτόπια» έρευνα18, που έγινε το 1954 στο Τσέ-
στνατ Λοτζ στο Μέριλαντ, διερευνήθηκε η οικογενειακή
προέλευση δώδεκα ασθενών που έπασχαν από μανιοκατα-
θλιπτικές ψυχώσεις. Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας,
18. Field study: Έρευνα κατά την οποία οι ερευνητές παρατηρούν τη συ
μπεριφορά ενός ατόμου ή μιας ομάδας ατόμων είτε συμμετέχοντας στις
ίδιες δραστηριότητες με το άτομο (ή τα άτομα) είτε παραμένοντας δια
κριτικά σε απόσταση. (Σ.τ.Μ.)
74 ALICE MILLER
μέσω άλλης οδού βεβαίως, επιβεβαιώνουν σαφέστατα τα πα

ραπάνω συμπεράσματά μου όσον αφορά την αιτιολογία της
κατάθλιψης:
Όλοι οι ασθενείς προέρχονταν από οικογένειες κοινωνικά απομο

νωμένες και ένιωθαν ότι τους σέβονταν ελάχιστα στη γειτονιά
τους. Κατέβαλλαν λοιπόν ιδιαίτερες προσπάθειες ν’ αυξήσουν το
κύρος τους στη γειτονιά τους, κάνοντας συμβιβασμούς και προ
σπαθώντας να επιτύχουν εξαιρετικές επιδόσεις. Στο παιδί που αρ
γότερα αρρώστησε είχε ανατεθεί ένας ιδιαίτερος ρόλος μέσα στα
πλαίσια αυτής της προσπάθειας: υποτίθεται πως η οικογένειά του
στηριζόταν επάνω του για τη διασφάλιση της υπόληψής της στα
μάτια των άλλων. Το αγαπούσαν λοιπόν μόνο στο βαθμό που εκ
πλήρωνε τις απαιτήσεις του οικογενειακού ιδεώδους μέσω των ιδι
αίτερων ικανοτήτων, των ταλέντων, της ομορφιάς του κ.λπ.19 Οταν
αποτύγχανε ν’ ανταποκριθεί σε αυτόν το ρόλο, για τιμωρία είτε
του συμπεριφέρονταν ψυχρά είτε δεν το συμπεριλάμβαναν καθό
λου στα οικογενειακά τεκταινόμενα λέγοντάς του ότι είχε ντρο
πιάσει εξαιρετικά τους δικούς του (Eicke-Spengler [1977], σελ.
1104).
Η κοινωνική απομόνωση των οικογενειών διαπιστώθηκε

και κατά τη διάρκεια της δικής μου κλινικής εμπειρίας, όχι όμως
ως αιτία αλλά ως επίπτωση της ανεπάρκειας των γονέων.
Ένα από τα χαρακτηριστικά της εποχής μας είναι οι πολ
λές μετακινήσεις ολόκληρων οικογενειών ή κάποιων μελών
19. Η πλάγια γραφή έχει προστεθεί από μένα.

τους. Η προσαρμογή σε μια διαφορετική εθνική κουλτούρα

μπορεί να είναι ουσιαστική για την επιβίωση, αλλά είναι επί
σης απειλητική για την αυτονομία των παιδιών. Δυστυχώς,
ως μοναδική «εναλλακτική λύση» εμφανίζεται η προσκόλλη
ση ή η επιστροφή σε συντηρητικές και αντιδραστικές αντιλή
ψεις.
Χωρίς θεραπεία, οι άνθρωποι με ιδέες μεγαλείου είναι
αδύνατον να σταματήσουν τον τραγικό συσχετισμό του θαυ
μασμού με την αγάπη. Αναζητούν ακόρεστα το θαυμασμό,
αλλά ποτέ δεν θεωρούν πως τους θαυμάζουν αρκετά, γιατί ο
θαυμασμός δεν είναι το ίδιο πράγμα με την αγάπη. Αποτελεί
απλώς μια υποκατάστατη ικανοποίηση των πρωταρχικών
αναγκών για σεβασμό, κατανόηση και αίσθηση ότι οι άλλοι
τους αντιμετωπίζουν σοβαρά - ανάγκες που έχουν παραμεί-
νει ασυνείδητες από την πρώτη παιδική ηλικία. Αυτοί οι άν
θρωποι περνούν συχνά όλη τους τη ζωή με αυτό το υποκα
τάστατο. Εφόσον δεν αισθάνονται και δεν κατανοούν ποια
είναι η πραγματική τους ανάγκη, συνεχίζουν να παλεύουν γι’
αυτό που συμβολίζει την αγάπη. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο
ένας ηλικιωμένος, παγκόσμια γνωστός φωτογράφος, ο οποί
ος είχε πάρει πολλά διεθνή βραβεία, είπε κάποτε σε κάποιον
που του έπαιρνε συνέντευξη: «Ποτέ δεν ένιωσα πως ό,τι έχω
κάνει είναι αρκετά καλό». Κι όμως, ποτέ δεν αναρωτήθηκε
γιατί ένιωθε έτσι. Προφανώς, ποτέ δεν του πέρασε από το
μυαλό ότι η κατάθλιψη που ισχυριζόταν πως είχε μπορεί να
σχετιζόταν με το ότι ταυτίστηκε με τις απαιτήσεις που είχαν
από αυτόν οι γονείς του.
Ένας ασθενής ανέφερε κάποτε ότι ένιωθε πως έπρεπε
76 ΛΙ IC I: MILLER
πάντα να περπατάει πάνω σε ξυλοπόδαρα. Όμως, δεν είναι

δεδομένο ότι κάποιος που χρειάζεται πάντα να περπατάει
πάνω σε ξυλοπόδαρα θα φθονεί διαρκώς αυτούς που μπο
ρούν να περπατούν με τα δικά τους πόδια, ακόμα κι αν του
φαίνονται μικρότεροι και πιο «συνηθισμένοι»; Και δεν είναι
επίσης σίγουρο ότι θα κουβαλάει καταπιεσμένο θυμό ενα
ντίον του εαυτού του και εναντίον αυτών που τον έκαναν να
φοβάται να περπατάει χωρίς ξυλοπόδαρα; Μπορεί επιπλέον
να φθονεί τους ανθρώπους που είναι υγιείς, επειδή αυτοί δεν
χρειάζεται να προσπαθούν συνεχώς να κερδίσουν το θαυμα
σμό των άλλων, ούτε χρειάζεται να κάνουν κάτι για να εντυ
πωσιάσουν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο* είναι ελεύθεροι ν’
ανήκουν στο «μέσο όρο».
Οι άνθρωποι με ιδέες μεγαλείου δεν είναι ποτέ πραγματι
κά ελεύθεροι, γιατί, πρώτον, εξαρτώνται εξαιρετικά από το
θαυμασμό των άλλων και, δεύτερον, γιατί ο αυτοσεβασμός
τους εξαρτάται από διάφορα χαρίσματα, ρόλους και επι
τεύγματα, τα οποία μπορεί ξαφνικά να τους απογοητεύσουν.
Η Κατάθλιψη ως η Άλλη Όψη των Ιδεών Μεγαλείου
Σε πολλούς ασθενείς που γνωρίζω η κατάθλιψη συνδυαζό

ταν με διάφορους τρόπους με τις ιδέες μεγαλείου:
1) Μερικές φορές η κατάθλιψη εμφανιζόταν όταν οι ιδέε

μεγαλείου διαλύονταν εξαιτίας μιας ασθένειας, μιας αναπη
ρίας ή εξαιτίας των γηρατειών. Στην περίπτωση μιας ανύπα
ντρης γυναίκας η έντονη επιδοκιμασία των άλλων άρχισε σι
γά σιγά να περιορίζεται όταν αυτή άρχισε να μεγαλώνει, Δεν

επιβεβαιωνόταν πια συνεχώς για το ότι ήταν ελκυστική, κάτι
που παλαιότερα έπαιζε έναν άμεσα υποστηρικτικό ρόλο ως
υποκατάστατο του ότι δεν της δόθηκε ποτέ η δυνατότητα να
καθρεφτιστεί στη μητέρα της. Η απελπισία της μεγάλωνε και
φαινόταν επιφανειακά να οφείλεται στην απουσία σεξουαλι
κών επαφών. Ωστόσο, σε ένα βαθύτερο επίπεδο, επανέρχο
νταν στην επιφάνεια οι παιδικοί φόβοι εγκατάλειψης και η γυ
ναίκα αυτή δεν είχε καινούριες κατακτήσεις για να τους εξι
σορροπήσει. Όλοι οι υποκατάστατοι καθρέφτες της είχαν
θρυμματιστεί. Στεκόταν πάλι αβοήθητη και μπλεγμένη, όπως
έκανε κάποτε το μικρό κοριτσάκι μπροστά στη μητέρα του,
στην οποία δεν μπορούσε να δει τον εαυτό του αλλά το μπλέ
ξιμό της.
Οι άνδρες αισθάνονται συχνά την έλευση των γηρατειών
με παρόμοιο τρόπο, ακόμα κι αν μια νέα ερωτική ιστορία
τούς δημιουργήσει για κάποιο χρονικό διάστημα την ψευδαί
σθηση της νεότητας. Έτσι, μπορεί μεν να οδηγηθούν σε σύ
ντομες φάσεις μανίας στα πρώτα στάδια της κατάθλιψης, αλ
λά η ανάδυση της κατάθλιψης στην επιφάνεια οφείλεται στο
ότι μεγαλώνουν.
2) Όταν οι φάσεις των ιδεών μεγαλείου εναλλάσσονται με
φάσεις κατάθλιψης, τότε μπορούμε να δούμε το κοινό τους
υπόβαθρο. Αποτελούν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος, το
οποίο θα μπορούσαμε να περιγράψουμε ως «ψευδή εαυτό»
και το οποίο κάποτε κερδίσαμε γι’ αυτά που κατορθώσαμε
να κάνουμε.
Για παράδειγμα, στο αποκορύφωμα της επιτυχίας του
78 ALICE MILLER
ένας ηθοποιός μπορεί να παίζει μπροστά σε ένα ενθουσιώδες

κοινό και να νιώθει απίστευτα σπουδαίος και δυνατός. Παρ’
όλ’ αυτά, τα αισθήματα κενού, ματαιότητας, ακόμα και ντρο
πής και θυμού, μπορεί να επιστρέφουν το επόμενο πρωί αν η
ευτυχία του το προηγούμενο βράδυ δεν οφειλόταν μόνο στη
δημιουργικότητα καθώς έπαιζε το ρόλο του αλλά, κυρίως,
στην υποκατάστατη ικανοποίηση παλαιών αναγκών για
αντανάκλαση και καθρέφτισμα, καθώς και στην αίσθηση ότι
οι άλλοι τον βλέπουν και τον καταλαβαίνουν. Αν η επιτυχία
του την προηγούμενη νύχτα εξυπηρετεί απλώς την άρνηση
παιδικών απογοητεύσεων, τότε, όπως και κάθε άλλο υποκα
τάστατο, μπορεί να φέρει στιγμιαία μόνο ικανοποίηση. Στην
πραγματικότητα, η αληθινή ικανοποίηση δεν είναι πλέον εφι
κτή, αφού η σωστή στιγμή για κάτι τέτοιο ανήκει οριστικά
στο παρελθόν. Δεν υπάρχει πια το πρώην παιδί αλλά ούτε
και οι πρώην γονείς. Οι τωρινοί γονείς -αν ζουν ακόμα- εί
ναι πλέον ηλικιωμένοι και εξαρτημένοι, δεν έχουν καμιά
εξουσία πάνω στο γιο τους και μπορεί να είναι ακόμα και ευ
χαριστημένοι με την επιτυχία του, παρ’ όλο που μπορεί να
μην τους επισκέπτεται πια τόσο συχνά. Ο γιος τους απολαμ
βάνει τώρα την επιτυχία και την αναγνώριση, αλλά αυτά δεν
μπορούν να του προσφέρουν τίποτα περισσότερο από την
αξία που έχουν στο παρόν, δεν μπορούν δηλαδή να γεμίσουν
το παλαιό κενό. Οσο όμως κατορθώνει ν’ αρνείται αυτή την
ανάγκη του με τη βοήθεια της αυταπάτης -με τη μέθη δηλα
δή της επιτυχίας- η παλαιά πληγή δεν μπορεί να θεραπευτεί.
Η κατάθλιψη τον οδηγεί κοντά στις πληγές του, αλλά μόνο
το πένθος για ό,τι έχασε -το έχασε την κρίσιμη ώρα- μπορεί
να τον οδηγήσει στην πραγματική θεραπεία20.

3) Τα επαναλαμβανόμενα, εξαιρετικά επιτεύγματα μπο
ρούν μερικές φορές να δώσουν τη δυνατότητα σε ένα άτομο
να διατηρήσει την ψευδαίσθηση της σταθερής προσοχής των
άλλων και της διαθεσιμότητας των γονέων του (των οποίων
την απουσία από τα πρώτα κιόλας χρόνια της ζωής του αρνεί-
ται τώρα τόσο απόλυτα, όσο αρνείται και τις δικές του συναι
σθηματικές αντιδράσεις). Ένα τέτοιο άτομο είναι συνήθως
20. Θα παραθέσω εδώ, ως παράδειγμα επιτυχούς πένθους, μια παρατήρη

ση που έκανε κάποτε ο Ιγκόρ Στραβίνσκι (Igor Stravinsky [1882-
1971]: Ρώσος συνθέτης. [Σ.τ.Μ.]): «Είμαι πεπεισμένος ότι ήμουν άτυ
χος που ο πατέρας μου ήταν τόσο απόμακρος ψυχικά και που ακόμα
και η μητέρα μου δεν μου έδειχνε καθόλου αγάπη. Όταν ο μεγαλύτε
ρος αδελφός μου πέθανε ξαφνικά (και η μητέρα μου, παρ’ ότι μετέφε
ρε τα συναισθήματά της σ’ εμένα και στον πατέρα μου, συνέχισε να εί
ναι τόσο συγκρατημένη όσο ήταν πάντα), αποφάσισα ότι μια μέρα θα
τους εντυπωσιάσω. Και τώρα αυτή η μέρα ήρθε και πέρασε, και κανέ
νας δεν τη θυμάται πια, εκτός από μένα που είμαι ο μοναδικός εν ζωή
μάρτυρά της». Αυτό είναι εντελώς αντίθετο από μια δήλωση του Σάμι-
ουελ Μπέκετ (Samuel Beckett [1906-89]: Ιρλανδός πεζογράφος και
θεατρικός συγγραφέας του Θεάτρου του Παραλόγου [Σ.τ.Μ.]): «Κά
ποιος θα μπορούσε να πει ότι είχα μια ευτυχισμένη παιδική ηλικία,
παρ’ όλο που δεν ήμουν ιδιαίτερα ικανός στο να είμαι ευτυχισμένος. Οι
γονείς μου έκαναν ό,τι μπορούσαν για να είναι ευτυχισμένο ένα παιδί,
αλλά εγώ ένιωθα συχνά πολύ μόνος». Το δράμα της παιδικής ηλικίας
του Μπέκετ ήταν πλήρως απωθημένο και η εξιδανίκευση των γονέων
του διατηρήθηκε με τη βοήθεια της άρνησης. Ωστόσο, η ατέλειωτη
απομόνωση της παιδικής του ηλικίας εκφράστηκε μέσα από τα θεα
τρικά του έργα. (Και για τα δύο αποσπάσματα βλ. Mueller-
Braunschweig [1974].)
80 ΛΙ Κ Ί ; MILLER
ικανό να κρατά σε απόσταση την απειλή της κατάθλιψης με

ολοένα και μεγαλύτερες επιδείξεις εξυπνάδας και έτσι να
εξαπατά τόσο τον εαυτό του όσο και τους γύρω του. Συχνά
όμως επιλέγει να παντρευτεί κάποιον που είτε εμφανίζει ήδη
έντονα καταθλιπτικά συμπτώματα είτε -τουλάχιστον μέσα
στα πλαίσια του γάμου τους- αναλαμβάνει ασυνείδητα να
υποδύεται τα καταθλιπτικά γνωρίσματα του συντρόφου του, ο
οποίος εμφανίζει ιδέες μεγαλείου. Με αυτό τον τρόπο κρατά
την κατάθλιψη έξω από τον εαυτό του και, καθώς φροντίζει
τον «κακόμοιρο» σύντροφό του και τον προστατεύει σαν να
ήταν παιδί, ο ίδιος νιώθει δυνατός και αναντικατάστατος και,
επιπλέον, έχει ένα ακόμα υποστήριγμα για την οικοδόμηση
της δικής του προσωπικότητας. Στην πραγματικότητα, όμως,
μια τέτοια προσωπικότητα δεν έχει γερά θεμέλια και εξαρτά-
ται από τα υποστηρίγματα της επιτυχίας, των επιτευγμάτοον,
της «δύναμης» και, πάνω απ’ όλα, της άρνησης του συναισθη
ματικού κόσμου της παιδικής του ηλικίας.
Παρ’ όλο που η προς τα έξω εικόνα της κατάθλιψης είναι

εντελούς αντίθετη από την εικόνα των ιδεών μεγαλείου και τα
χαρακτηριστικά της εκφράζουν με πιο εμφανή τρόπο την
τραγωδία της απώλειας του εαυτού μας, οι δύο αυτές κατα
στάσεις έχουν πολλά κοινά σημεία:
Τον ψευδή εαυτό, ο οποίος έχει οδηγήσει στην απώλεια

του αληθινού εαυτού μας.
Την εύθραυστη, ελλιπή αυτοεκτίμηση, επειδή δεν εμπι
στευόμαστε τα συναισθήματα και τις επιθυμίες μας.
Την τελειομανία.
Την άρνηση των συναισθημάτων που περιφρονούμε.
>- Την κυριαρχία των σχέσεων εκμετάλλευσης.
Τον τεράστιο φόβο απώλειας της αγάπης και, κατά συνέ
πεια, τη μεγάλη προδιάθεση για συμβιβασμούς.
Τη μη αποδοχή της επιθετικότητας (split-off aggression).
Την ευθιξία.
Την προδιάθεση για αισθήματα ντροπής και ενοχών.
Τη νευρικότητα.
Η Κατάθλιψη ως Άρνηση τον Εαντού
Η κατάθλιψη είναι μια άρνηση των συναισθηματικών μας

αντιδράσεων. Η άρνηση αυτή στην αρχή διευκολύνει μια
απολύτως απαραίτητη προσαρμογή κατά τη διάρκεια της
παιδικής μας ηλικίας και υποδηλώνει ένα τραύμα που συνέ
βη πολύ νωρίς στη ζωή μας. Υπάρχουν πολλά παιδιά που
από το ξεκίνημα της ζωής τους δεν ήταν ελεύθερα να βιώ-
σουν ακόμα και τα πιο απλά συναισθήματα, για παράδειγμα,
τη δυσαρέσκεια, τη μελαγχολία, την οργή, τον πόνο, ακόμα
και την πείνα - και φυσικά την ευχαρίστηση από το ίδιο τους
το σώμα.
Η Μπεατρίς, 58 ετών, που ήταν κόρη ιεραποστόλων και
υπέφερε από βαθιά κατάθλιψη, δεν ήξερε ποτέ αν πεινούσε ή
όχι. Η μητέρα της είχε γράψει με υπερηφάνεια στο ημερολό
γιό της ότι τριών μηνών η Μπεατρίς είχε ήδη μάθει να περι
μένει για να την ταΐσουν και κατέπνιγε την πείνα της χωρίς
να κλαίει. Η δυσαρέσκεια και ο θυμός δημιουργούσαν αβε
82 Λ LICK MILLER
βαιότητα στη μητέρα της και ο πόνος των παιδιών της της
προκαλούσε άγχος. Όταν τα παιδιά της απολάμβαναν το
σώμα τους, ένιωθε φθόνο και ντροπή για το «τι θα σκεφτό
ταν ο κόσμος». Υπό τέτοιες συνθήκες ένα παιδί μπορεί να
μάθει πολύ νωρίς στη ζωή του τι δεν πρέπει να νιώθει.
Αν έχουμε πετάξει μακριά το κλειδί της κατανόησης της
ζωής μας, οι αιτίες της κατάθλιψης -όπως και οι αιτίες κάθε
είδους πόνου, ασθένειας και θεραπείας- θα παραμείνουν ένα
μυστήριο για μας, ανεξάρτητα από το αν είμαστε ψυχίατροι
ή αυθεντίες στην επιστήμη ή και τα δύο. Όταν ψυχίατροι με
δεκαετίες επαγγελματικής εμπειρίας δεν έχουν τολμήσει ν’
αντιμετωπίσουν κατά πρόσωπο τη δική τους πραγματικότη
τα και σπαταλούν το χρόνο τους (και το χρόνο των γονέων
τους) μιλώντας για «δυσλειτουργικές οικογένειες», τότε μπο
ρεί να χρειαστούν μια έννοια όπως η «Ανώτερη Δύναμη» ή ο
Θεός για να εξηγήσουν στους ίδιους τους εαυτούς τους το
«θαύμα» της θεραπείας. Μετά θα συμπεριφέρονται όπως οι
άνθρωποι που προσπαθούν ν’ ακολουθήσουν πιστά ένα
χάρτη, χωρίς να συνειδητοποιούν ότι έκαναν το πρώτο βήμα
προς λάθος κατεύθυνση. Επειδή όμως έχασαν το δρόμο τους
από το ξεκίνημα, η «επιστημονική» αφοσίωσή τους στο χάρ
τη δεν τους δίνει τα αναμενόμενα αποτελέσματα και δεν τους
πηγαίνει εκεί που θα επιθυμούσαν να πάνε. Αυτό θα ήθελα
να το δείξω με ένα παράδειγμα.
Ένας ψυχίατρος, του οποίου το βιβλίο μου έστειλε ένας
αναγνώστης, υποστηρίζει ότι η κακομεταχείριση, η έλλειψη
φροντίδας και η εκμετάλλευση στην παιδική ηλικία δεν μπο
ρούν να είναι οι μοναδικές αιτίες των ψυχικών ασθενειών.
Θεωρεί πως πρέπει να υπάρχουν και άλλες, μη λογικές αι

τίες, οι οποίες μπορούν να εξηγήσουν γιατί ένα άτομο γλι
τώνει από τις καταστροφικές επιδράσεις της κακομεταχείρι
σης -ή τουλάχιστον θεραπεύεται πιο γρήγορα-, ενώ κάποιο
άλλο άτομο υποφέρει πιο πολύ ή για μεγαλύτερο χρονικό
διάστημα. Υποπτεύεται λοιπόν πως αυτό θα πρέπει να οφεί-
λεται στη «Θεία Χάρη».
Ο ψυχίατρος αυτός αναφέρει την ιστορία ενός ασθενή ο
οποίος τον πρώτο χρόνο της ζωής του ζούσε μαζί με την ανύ
παντρη μητέρα του σε συνθήκες κάτω από το όριο της φτώ
χειας και τον οποίο στη συνέχεια η κοινωνική πρόνοια απο-
μάκρυνε από τη μητέρα του. Το παιδί άλλαξε πολλά σπίτια
εθελοντικής φροντίδας και σε όλα έζησε κάτω από συνθήκες
σοβαρής κακομεταχείρισης. Όταν όμως πήγε ως ασθενής σε
έναν ψυχίατρο, θεραπεύτηκε πιο γρήγορα από πολλούς άλ
λους που δεν είχαν υποστεί τόσο σοβαρή κακομεταχείριση.
Πώς λοιπόν αυτός ο άνδρας, που είχε υποφέρει από ανείπω
τη σκληρότητα στην παιδική και εφηβική του ηλικία, μπόρεσε
ν’ απελευθερωθεί τόσο γρήγορα από τα συμπτώματά του;
Συνέβη άραγε λόγω της Θείας Χάρης;
Πολλοί άνθρωποι λατρεύουν αυτού του είδους τις εξηγή
σεις, αλλά δεν σκέφτονται κάτι πολύ σημαντικό: δεν πρέπει
άραγε ν’ αναρωτηθούμε γιατί ο Θεός δεν θέλησε να βοηθή
σει κι άλλους ασθενείς αυτού του συγκεκριμένου ψυχιάτρου
ή γιατί δεν βοήθησε αυτό τον άνδρα όταν τον χτυπούσαν
αλύπητα, τότε που ήταν παιδί; Τον βοήθησε πράγματι η Θεία
Χάρη όταν ήταν ενήλικας ή μήπως υπάρχει κάποια πιο πεζή
εξήγηση; Αν ο άνδρας αυτός είχε μια μητέρα που, παρά τη
84 ALICE MILLER
φτώχεια της, του πρόσφερε πραγματική αγάπη, σεβασμό,

προστασία και ασφάλεια στον πρώτο χρόνο της ζωής του,
τότε θα ξεκινούσε τη ζωή του με πολύ καλύτερους όρους και
θα είχε τη δυνατότητα ν’ αντεπεξέλθει στην κακομεταχείριση
που έζησε αργότερα ευκολότερα απ’ ό,τι ένας ασθενής που η
οντότητά του τραυματίστηκε από την πρώτη κιόλας μέρα της
ζωής του - όπως συνέβη, για παράδειγμα, στην περίπτωση
της Μπεατρίς.
Την Μπεατρίς δεν την κακομεταχειρίστηκαν σωματικά
όταν ήταν μικρή. Έπρεπε όμως να μάθει από νήπιο πώς να
κάνει τη μητέρα της ευτυχισμένη με το να μην κλαίει, να μην
πεινάει - να μην έχει δηλαδή καμιά απολύτως ανάγκη. Αρχι
κά η Μπεατρίς υπέφερε από ανορεξία και αργότερα, στην
ενήλικη ζωή της, από βαριά κατάθλιψη. Οι ψυχίατροι αρνού-
νται αυτού του είδους τη ζημιά όταν μιλούν για «Θεία Χάρη»
ή για άλλου είδους «πνευματικές» ιδιότητες. Για ν’ αναγνω
ρίσουν τις συνέπειες αυτών των πρώιμων, κρυφών τραυμά
των, θα πρέπει πρώτα να κάνουν σκληρή δουλειά με τον εαυ
τό τους. Αν θελήσουν ν’ αντιμετωπίσουν κατά πρόσωπο τα
γεγονότα -τα γεγονότα της δικής τους ζωής-, θα πάψουν να
ενδιαφέρονται να διδάξουν στους άλλους τη Θεία Χάρη και
άλλα ανάλογα «μυστήρια» στο όνομα, υποτίθεται, της επι
στήμης.
Η άκριτη προσκόλληση σε παραδοσιακές ιδέες και πε
ποιθήσεις εξυπηρετεί συχνά τη συσκότιση ή την άρνηση
των πραγματικών γεγονότων της ζωής μας. Χωρίς όμως τη
δυνατότητα ελεύθερης πρόσβασης σε αυτά τα γεγονότα,
παραμένουμε αποκομμένοι από τις πηγές της ικανότητάς
μας ν’ αγαπάμε. Δεν είναι περίεργο λοιπόν που ακόμα και

οι καλοπροαίρετες ηθικές εκκλήσεις -ν ’ αγαπάμε τους άλ
λους, να τους φροντίζουμε, να είμαστε γενναιόδωροι και
ούτω καθεξής- είναι άκαρπες. Δεν μπορούμε ν’ αγαπήσου
με πραγματικά αν δεν έχουμε τη δυνατότητα να γνωρίσου
με τη δική μας αλήθεια, την αλήθεια δηλαδή για τους γονείς
μας και αυτούς που μας φρόντιζαν, καθώς και την αλήθεια
για τον ίδιο μας τον εαυτό. Μπορούμε μόνο να προσπαθού
με να συμπεριφερόμαστε σαν ν ’ αγαπούσαμε. Αυτή όμως η
υποκριτική συμπεριφορά είναι το αντίθετο της αγάπης.
Προκαλεί σύγχυση, είναι απατηλή και δημιουργεί ατέλειω
τη οργή στο άτομο που τρέφει αυταπάτες. Την οργή αυτή
θα πρέπει να την καταπνίγουμε, αφού υποτίθεται πως
«αγαπάμε», ιδιαίτερα αν εξαρτόμαστε, όπως εξαρτάται ένα
παιδί, από το πρόσωπο που πρωταγωνιστεί σε αυτή την
υποτιθέμενη αγάπη.
Θα μπορούσαμε να βελτιωθούμε πολύ όσον αφορά την
ειλικρίνεια, το σεβασμό και την αυτοσυνείδησή μας, και άρα
να γίνουμε λιγότερο καταστροφικοί, αν οι θρησκευτικοί
ηγέτες μπορούσαν ν’ αναγνωρίσουν και να σεβαστούν αυ
τούς τους απλούς ψυχολογικούς νόμους. Αντί να τους αγνο
ούν, θα έπρεπε ν’ ανοίξουν τα μάτια τους στην τεράστια ζη
μιά που προκαλεί η υποκρισία τόσο στις οικογένειες όσο και
σε ολόκληρη την κοινωνία. Το γράμμα που μου έστειλε η
Βέρα, από το οποίο μου επέτρεψε να παραθέσω ένα από-
σπασμα, αποτελεί ένα ξεκάθαρο παράδειγμα αυτής της σύγ
χυσης και της ζημιάς. Επίσης, η ιστορία της Μάγια δείχνει
πώς, τελικά, μπόρεσε να δείξει αυθόρμητη αγάπη στο παιδί
86 ALICE MILLER
της, αφού προηγουμένως ξεδιάλυνε όλα όσα είχε απωθήσει

κατά το παρελθόν. Η Βέρα, 52 ετών, μου έγραψε:
Ήμουν για χρόνια αλκοολική, από την εποχή της εφηβείας μου,
και τελικά σταμάτησα να πίνω χάρη στους Ανώνυμους Αλκοολι
κούς. Ένιωθα τόση ευγνωμοσύνη που απελευθερώθηκα από τον
εθισμό μου στο αλκοόλ, που για έντεκα ολόκληρα χρόνια παρα
κολουθούσα μία φορά τη βδομάδα τις συναντήσεις τους. Για ένα
μεγάλο χρονικό διάστημα κατόρθωσα ν ’ αγνοήσω και να προ-
σπεράσω τη δική μου κριτική σκέψη όσον αφορά τα ηθικά ζητή
ματα που συζητούσαμε σε αυτές τις συναντήσεις. Επίσης, να μην
προσέξω αρχικά τη σοβαρή ασθένεια από την οποία άρχισα να
προσβάλλομαι (η διάγνωση τελικά ήταν σκλήρυνση κατά πλά
κας) και να μην πάρω στα σοβαρά τα συμπτώματα. Αρχισα ν ’
αντιμετωπίζω κατά πρόσωπο τη δική μου αλήθεια μόνο όταν οι
καταθλιπτικές φάσεις μου άρχισαν να έχουν μεγαλύτερη διάρ
κεια και να μην εξαφανίζονται.
Ήταν πολύ σκληρό στην αρχή. Όταν κατάφερα ν’ ανασύρω κά-
ποιες απωθημένες αναμνήσεις, αυτές ήταν σχεδόν αβάσταχτες. Ήθε
λα να σταματήσω. Η περιέργεια όμως και ο πόνος ήταν δυνατότερα
από το φόβο μου, κι έτσι αποφάσισα να συνεχίσω. Κατά τη διάρκεια
του πρώτου χρόνου της εντατικής θεραπείας κάποια από τα συ
μπτώματα εξαφανίστηκαν. Τώρα, μετά από τρία χρόνια δουλειάς με
αυτή τη μέθοδο, καταλαβαίνω ότι αυτά τα συμπτώματα έπρεπε ν’
αναπτυχθούν για να με αφυπνίσουν από τον επικίνδυνο ύπνο μου και
για να μπορέσω να πάρω, τελικά, στα σοβαρά τα συναισθήματά μου,
όλα αυτά που καταλάβαινα διαισθητικά και τις σκέψεις μου.
Ήξερα, για παράδειγμα, ότι συχνά θύμωνα όταν συζητούσαμε
στις ομαδικές συναντήσεις για «αγάπη άνευ όρων». Υποτίθεται πως

έπρεπε να καταλαβαίνω και να εκτιμώ το ότι όλα τα μέλη της ομάδας
μού πρόσφεραν αγάπη άνευ όρων. Υποτίθεται πως έπρεπε να μάθω
να τους εμπιστεύομαι και ένιωθα ενοχές όταν δεν μπορούσα να το
κάνω. Μου εξήγησαν ότι δεν μπορούσα να δείξω εμπιστοσύνη και να
πιστέψω πως υπήρχε η αγάπη, γιατί δεν είχα πάρει αληθινή αγάπη
από τη δυσλειτουργική οικογένειά μου. Δεν αμφισβήτησα αυτές τις
εξηγήσεις, γιατί επιθυμούσα πάρα πολύ να με αγαπήσουν και ήθελα
να πιστεύω πως, στην πραγματικότητα, με αγαπούσαν. Δεν μπορού
σα ν’ αναρωτηθώ αν ίσχυαν αυτά που μου έλεγαν, γιατί η υποκρισία
ήταν η τροφή που μου έδινε καθημερινά η μητέρα μου. Η υποκρισία
μού ήταν τόσο οικεία, που ποτέ δεν την είχα αμφισβητήσει. Σήμερα
όμως έχω αρχίσει ν’ αναρωτιέμαι αν ισχύουν τα πράγματα που δεν
κατανοώ.
Σήμερα θα μπορούσα να πω: μόνο ένα παιδί χρειάζεται (και τη
χρειάζεται απόλυτα) αγάπη άνευ όρων. Και θα πρέπει να προ
σφέρουμε αγάπη άνευ όρων στα παιδιά που έχουμε υπό την προ
στασία μας. Θα πρέπει να μπορούμε να τα αγαπάμε και να τα απο
δεχόμαστε ό,τι κι αν κάνουν, όχι μόνο όταν χαμογελούν γοητευτι
κά, αλλά κι όταν κλαίνε και ουρλιάζουν. Το να προσποιούμαστε
όμως ότι αγαπάμε έναν ενήλικα άνευ όρων -ανεξάρτητα δηλαδή
από τα όποια χαρακτηριστικά του- σημαίνει ότι θα έπρεπε ν’ αγα
πάμε ακόμα κι έναν ψυχρό, κατά συρροή δολοφόνο ή ένα διαβόη
το ψεύτη αν ήταν μέλος της ομάδας μας. Μπορούμε, όμως, να το
κάνουμε αυτό; Θα έπρεπε άραγε να το προσπαθήσουμε; Γιατί; Για
χάρη τίνος; Αν λέμε ότι αγαπάμε έναν ενήλικα άνευ όρων, αποδει-
κνύουμε μόνο ότι είμαστε τυφλοί και/ή ανειλικρινείς. Τίποτα πε
ρισσότερο.
88 ΛIK I MILLER
Αυτό είναι ένα μικρό μόνο δείγμα απ’ όλα τα ομιχλώδη θρη
σκευτικά τσιτάτα που ανέχτηκα σ’ εκείνες τις συναντήσεις για ένα
εξαιρετικά μεγάλο χρονικό διάστημα. Τη διορατικότητα αυτή την
Οφείλω στην ατομική δουλειά που έκανα. Ανέπτυξα την ικανότη
τα να σκέφτομαι λογικά καθώς μιλούσα στους γονείς μου κατά τη
διάρκεια των εσωτερικών μονολόγων μου. Ποτέ δεν μου πέρασε
από το μυαλό να αμφισβητήσω κάτι συνειδητά όταν καθόμουν σ’
εκείνες τις συναντήσεις. Ήθελα τόσο πολύ να μ’ αγαπήσουν - κι
αυτό βεβαίως σήμαινε ότι έπρεπε να συμμορφωθώ και να είμαι
υπάκουη. Στην πραγματικότητα, η «αγάπη» που μου πρόσφεραν
εκεί ήταν μια αγάπη με πολύ αυστηρούς όρους.
Η Βέρα έχει δίκιο. Ως ενήλικες δεν χρειαζόμαστε αγάπη

άνευ όρων, ούτε καν από τους ίδιους τους θεραπευτές μας. Αυ
τό είναι μια ανάγκη των παιδιών, η οποία ποτέ δεν μπορεί να
καλυφθεί αργότερα στη ζωή μας και, στην ουσία, απλώς κοροϊ
δεύουμε τον εαυτό μας αν δεν έχουμε ποτέ πενθήσει αυτή τη χα
μένη ευκαιρία. Υπάρχουν όμως άλλα πράγματα που μπορούμε
να πάρουμε από τους καλούς θεραπευτές: αξιοπιστία, τιμιότη
τα, σεβασμό, εμπιστοσύνη, ενσυναίσθηση, κατανόηση, καθώς
και την ικανότητά τους να ξεδιαλύνουν τα συναισθήματά τους
ώστε να μη χρειάζεται να δημιουργούν εξαιτίας τους προβλή
ματα σ’ εμάς. Αν ένας θεραπευτής υπόσχεται αγάπη άνευ όρων,
θα πρέπει να προφυλάξουμε τον εαυτό μας από αυτόν, από την
υποκρισία του και από την έλλειψη αυτοεπίγνωσης.
Η Βέρα μπόρεσε να κάνει μια σημαντική ανακάλυψη κα
τά τη διάρκεια της δουλειάς που έκανε ατομικά, η οποία ήταν
αποτέλεσμα όχι μόνο των μεθόδων που χρησιμοποίησε, αλλά
και της αποφασιστικότητας της ν’ ανακαλύψει την αλήθεια

και να μην επιτρέψει στον εαυτό της να εξαπατηθεί για μία
ακόμα φορά. Οι αλλαγές που έγιναν στο σώμα της από τη
στιγμή που άρχισε να τις παρατηρεί την στήριξαν σε αυτή
την πορεία.
Η Μάγια, 38 ετών, ήρθε σ’ εμένα αρκετές εβδομάδες με
τά τη γέννηση του τρίτου παιδιού της και μου είπε πόσο
ελεύθερη και ζωντανή ένιωθε με αυτό το μωρό, τελείως δια
φορετικά από το πώς είχε νιώσει με τα δύο προηγούμενα
παιδιά της. Εκείνα ένιωθε πως είχαν διαρκώς υπερβολικές
απαιτήσεις από την ίδια, ότι την εκμεταλλεύονταν και τη
χρησιμοποιούσαν και ότι ήταν σαν φυλακισμένη. Επανα
στατούσε λοιπόν ενάντια στις δικαιολογημένες απαιτήσεις
τους, αλλά ταυτόχρονα ένιωθε πως αυτό που έκανε ήταν
πολύ κακό: όπως συμβαίνει και στην κατάθλιψη, η Μάγια
δεν είχε επαφή με τον αληθινό της εαυτό. Επειδή αυτή τη φο
ρά δεν ένιωθε τίποτα παρόμοιο, θεωρούσε ότι οι προηγού
μενες αντιδράσεις της μπορεί στην πραγματικότητα να ήταν
μια εξέγερση ενάντια στις απαιτήσεις της μητέρας της. Την
αγάπη που παλαιότερα αγωνιζόταν να νιώσει τώρα την
ένιωσε αυθόρμητα. Απολάμβανε την αίσθηση ενότητας που
ένιωθε με αυτό το παιδί και με τον εαυτό της. Μετά μου μί
λησε για τη μητέρα της με τα παρακάτω λόγια:
Ήμουν το διαμάντι στο στέμμα της μητέρας μου. Συχνά έλεγε:

«Στη Μάγια μπορεί κανείς να στηριχτεί, θα τα βγάλει πέρα». Και
τα έβγαζα πέρα. Μεγάλο)σα τα μικρότερα αδέλφια μου για να
μπορεί αυτή να συνεχίσει την καριέρα της. Γινόταν ολοένα και
90 ALICE MILLER
πιο διάσημη, αλλά δεν την είδα ποτέ ευτυχισμένη. Πόσο πολύ
ήθελα να είναι στο σπίτι τα βράδια! Τα μικρά έκλαιγαν και τα
παρηγορούσα, αλλά εγώ ποτέ δεν έκλαιγα. Ποιος θα ήθελε ένα
κλαψιάρικο παιδί; Μπορούσα να κερδίσω την αγάπη της μητέ
ρας μου μόνο αν ήμουν ικανή, γεμάτη κατανόηση, αν είχα αυτοέ
λεγχο και αν ποτέ δεν αμφισβητούσα αυτά που έκανε ή δεν της
έδειχνα πόσο πολύ μου έλειπε. Αυτό θα περιόριζε την ελευθερία
της, που την είχε τόσο μεγάλη ανάγκη. Θα την έστρεφε εναντίον
μου. Εκείνη την εποχή κανένας δεν θα μπορούσε να σκεφτεί ότι
αυτή η ήσυχη, ικανή και χρήσιμη Μάγια ήταν τόσο μόνη της και
υπέφερε τόσο πολύ. Τι μπορούσα, όμως, να κάνω πέρα από το να
είμαι περήφανη για τη μητέρα μου και να τη βοηθάω; Όσο πιο βα
θιά ήταν η τρύπα στην καρδιά της μητέρας μου, τόσο μεγαλύτε
ρα έπρεπε να είναι τα διαμάντια στο στέμμα της. Η φτωχή μητέ
ρα μου χρειαζόταν αυτά τα διαμάντια, γιατί, κατά βάθος, όλες οι
δραστηριότητές της τη βοηθούσαν να καταπνίξει κάτι μέσα της,
ίσως κάποια έντονη επιθυμία, δεν ξέρω... Ίσως και να το είχε
ανακαλύψει αν είχε την τύχη να γίνει μητέρα πραγματικά και όχι
μόνο βιολογικά.
Κι όμως, πόσο πολύ επαναλήφθηκαν όλα αυτά με τον Πήτερ!
Πόσες πολλές άδειες ώρες χρειάστηκε να περάσει το παιδί μου με
μητρικά υποκατάστατα, έτσι ώστε να μπορώ εγώ να έχω την
«ελευθερία» μου, η οποία το μόνο που έκανε ήταν να με απομα-
κρύνει ακόμα πιο πολύ από τον Πήτερ και τον εαυτό μου. Τώρα
ξέρω πως, όταν τον εγκατέλειψα, έψαχνα έναν τρόπο για ν ’ απο
φύγω τα συναισθήματά μου - χωρίς να καταλαβαίνω τι του έκανα,
γιατί ποτέ δεν είχα αφεθεί να βιώσω τη δική μου αίσθηση εγκατά
λειψης. Μόνο τώρα αρχίζω να συνειδητοποιώ πώς είναι η μητρό-
τητα χωρίς στέμματα ή διαμάντια ή φωτοστέφανα.
Ένα γερμανικό γυναικείο περιοδικό (το οποίο προσπαθεί

να θίξει ανοιχτά αλήθειες που μέχρι τώρα ήταν ταμπού) δη
μοσίευσε το γράμμα μιας αναγνώστριας, όπου περιγράφει
την τραγική ιστορία της εμπειρίας της ως μητέρα χωρίς να
κρύβεται. Το γράμμα της τελειώνει με την παρακάτω παρά
γραφο:
Και μετά ήταν ο θηλασμός! Το μωρό το έβαλαν στο στήθος μου

με τελείως λάθος τρόπο και σύντομα μελάνιασαν οι θηλές μου.
Θεέ μου, πώς πονούσαν! Μόνο δυο ώρες διάλειμμα και μετά το
ξανάφερναν: και ξανά μία από τα ίδια... ο ίδιος πόνος. Ενώ θή
λαζε, εγώ έκλαιγα, έκλαιγα και έβριζα κρατώντας το. Ήταν τό
σο τρομερό, που σύντομα δεν μπορούσα να φάω κι έκανα σα
ράντα πυρετό. Μετά από αυτό μου επέτρεψαν να σταματήσω το
θηλασμό και ξαφνικά ένιωσα καλύτερα. Πέρασε πολύς καιρός
μέχρι να νιώσω κάποιο μητρικό ένστικτο. Δεν θα με πείραζε αν
πέθαινε το παιδί. Κι όλοι περίμεναν από μένα να είμαι ευτυχι
σμένη. Μέσα στην απελπισία μου τηλεφώνησα σε μια φίλη, η
οποία μου είπε ότι θ’ αρχίσω να το αγαπάω με τον καιρό, καθώς
θα ασχολούμαι μαζί του και θα το έχω συνεχώς γύρω μου. Αλ
λά ούτε κι αυτό συνέβη. Αρχισα να το συμπαθώ μόνο όταν μπό
ρεσα να επιστρέψω στη δουλειά μου και το έβλεπα αφού γύριζα
στο σπίτι, σαν κάτι διαφορετικό για μένα, σαν ένα παιχνίδι, που
λέει ο λόγος. Τελείως ειλικρινά, όμως, τα ίδια ακριβώς θα ένιω
θα και για ένα μικρό σκυλάκι. Τώρα, που έχει αρχίσει σιγά σιγά
να μεγαλώνει και βλέπω ότι μπορώ να τον διαπαιδαγωγήσω, ότι
92 ALICE MILLER
μου είναι αφοοιωμένος και ότι μ ’ εμπιστεύεται, αρχίζω να νιώ

θω τρυφερότητα γι’ αυτόν και είμαι ευχαριστημένη που υπάρ
χει21·
Τα έγραψα όλα αυτά γιατί πιστεύω ότι είναι καλό να πει κά
ποιος, επιτέλους, ότι δεν υπάρχει αυτό που λέμε μητρική αγάπη -
για να μη μιλήσουμε για μητρικό ένστικτο (Έμμα, Ιούλιος 1977).
Αυτή η γυναίκα, στην πραγματικότητα, δεν μπορούσε να

νιώσει τη δική της τραγωδία ως παιδί ούτε και την τραγωδία
του παιδιού της, αφού η έλλειψη συναισθηματικής πρόσβασης
στην παιδική της ηλικία ήταν η αληθινή αιτία και το πραγμα
τικό κλειδί σε όλη αυτή την ιστορία. Η τελική αρνητική δήλω
σή της είναι λοιπόν λανθασμένη. Η αλήθεια είναι ότι η μητρι
κή αγάπη και το μητρικό ένστικτο όντως υπάρχουν, μπορού
με άλλωστε να τα δούμε όταν παρατηρούμε ζώα που δεν τα
έχουν κακομεταχειριστεί οι άνθρωποι. Και οι γυναίκες, επί
σης, γεννιούνται έτσι προγραμματισμένες από τα ένστικτά
τους ώστε ν’ αγαπούν, να στηρίζουν, να προστατεύουν και να
φροντίζουν τα παιδιά τους, αλλά και ν’ αντλούν ευχαρίστηση
από αυτό. Μας έχουν όμως στερήσει αυτές τις ικανότητές μας
αν μας έχουν χρησιμοποιήσει στην παιδική μας ηλικία για να
ικανοποιήσουμε, με έναν υποκατάστατο τρόπο, τις ανάγκες
των γονέων μας. Ευτυχώς, όμως, όπως δείχνει και η ιστορία
της Τζοάννα, μπορούμε ν’ αποκαταστήσουμε αυτές τις ικα-
νότητές μας από τη στιγμή που θ’ αποφασίσουμε ν’ αντιμετω
πίσουμε κατά πρόσωπο τη δική μας αλήθεια.

Η Τζοάννα, 25 ετών, άρχισε τη θεραπεία ακριβώς πριν

μείνει έγκυος. Ήταν καλά προετοιμασμένη για τη γέννα και
απολάμβανε το δέσιμο που ένιωθε με το υγιές, νεογέννητο
μωρό της. Ήταν χαρούμενη που είχε άφθονο γάλα και ανυ-
πομονούσε να έρθει η ώρα που θα ένιωθε τη χαρά να το θη
λάσει. Ξαφνικά, φαινομενικά χωρίς καμιά αιτία, τα στήθη
της σκλήρυναν, την πονούσαν και ανέβασε υψηλό πυρετό.
Στενοχωρήθηκε πάρα πολύ όταν η νοσοκόμα χρειάστηκε να
δώσει στο παιδί γάλα από μπουκάλι.
Στους εφιάλτες της, όταν καιγόταν από τον υψηλό πυρε
τό, η Τζοάννα ονειρευόταν ξανά και ξανά και με πολλές λε
πτομέρειες ότι την είχαν κακοποιήσει σεξουαλικά τόσο οι
γονείς της όσο κι ένας φίλος τους. Χάρη στα συναισθήματα
που είχαν ξυπνήσει μέσα της κατά τη διάρκεια της θεραπεί
ας της, η Τζοάννα μπόρεσε να νιώσει την οργή της για εκεί
νον το βιασμό, για την προδοσία, καθώς και για τη ζημιά που
είχε γίνει στην ενστικτώδη ικανότητά της να καλύπτει τις
ανάγκες του παιδιού της. Αυτό το τελευταίο από τα εγκλή
ματα των γονέων της ήταν εκείνο που την έκανε περισσότε
ρο έξαλλη. Μου είπε αργότερα: «Μου στέρησαν το μητρικό
μου ένστικτο όταν ήμουν τριών μηνών. Εξαιτίας αυτού που
συνέβη τότε δεν μπόρεσα να θηλάσω το παιδί μου, παρ’ όλο
που το ήθελα τόσο πολύ». Της πήρε πολύ καιρό ν’ αντιμετω
πίσει τους γονείς της στους εσωτερικούς της διαλόγους, να
εκφράσει όλα τα συναισθήματα οργής και αγανάκτησης που
είχε αποθηκεύσει στο σώμα της και, τελικά, να ξεπεράσει τις
συνέπειες της βίας που είχε ασκηθεί πάνω της.
Ακόμα όμως και πριν τις ξεπεράσει εντελώς με τη βοήθεια
94 ALICE MILLER
της θεραπείας, η προθυμία της Τζοάννα ν’ αντιμετωπίσει την

τρομερή αλήθεια της έριξε τον πυρετό και βελτίωσε την κα
τάσταση του στήθους της. Έτσι μπόρεσε να θηλάσει το μω
ρό της, που ξέμαθε γρήγορα το μπουκάλι. Αυτό κατέπληξε
τη νοσοκόμα, η οποία ήταν απολύτως βέβαιη ότι «αυτό δεν
ήταν δυνατόν να γίνει».
Η Τζοάννα ήταν ευτυχισμένη με το παιδί της. Απολάμβα
νε το ότι μπορούσε να το αγαπάει, να το προστατεύει, να το
φροντίζει, να το κρατάει στην αγκαλιά της και να μαντεύει
τις ανάγκες του. Αυτή όμως η ευδιαθεσία της διακοπτόταν
ξανά και ξανά από φάσεις αμφιβολίας και φόβου ότι θα της
συνέβαιναν καταστροφικά γεγονότα αν συνέχιζε να κάνει
αυτό που αποτελούσε ξεκάθαρη απόλαυση για την ίδια. Κα
θώς είχε σπουδάσει ψυχολογία, αναρωτιόταν αν υπέφερε
από κάποιον ψυχαναγκασμό που την ωθούσε να χρησιμο
ποιεί το γιο της για να ικανοποιείται η ίδια, για καθαρά δη
λαδή εγο;>ιστικούς λόγους. Αυτή η επώδυνη αυτοκαταδίκη
ενισχύθηκε από τους φίλους της, οι οποίοι την προειδοποι
ούσαν ότι ήταν υπερβολικά «ανεκτική» και της έλεγαν ότι
ένα παιδί χρειάζεται να μάθει τα όριά του από την αρχή, δια
φορετικά θα γίνει ένας τύραννος. Παρ’ όλο που η Τζοάννα
απέρριπτε για μεγάλο χρονικό διάστημα αυτές τις απόψεις,
όταν ήταν με το παιδί της επηρεαζόταν πολύ από αυτές και
σύντομα ένιωθε μπερδεμένη.
Η θεραπεία τη βοηθούσε να ξαναβρίσκει τον προσανατο
λισμό της κάθε φορά που τον έχανε. Και έβλεπε ξανά και ξα
νά πόσο σημαντικό ήταν για την ίδια να μπορεί απλώς ν’ αγα
πάει και να εκφράζει την αγάπη της χωρίς να φοβάται ότι θα
την προδώσουν, θα την εκμεταλλευτούν ή θα τη βιάσουν. Η

αγάπη αυτή της έδωσε την αίσθηση ότι η ίδια αποτελεί ένα
ενιαίο σύνολο, όπως συνέβαινε πριν τραυματιστεί η ακεραιό
τητά της. Όταν, τελικά, η Τζοάννα αντιμετώπισε τους γονείς
της στους εσωτερικούς της διαλόγους, τους είπε:
Τον Μάικλ τον αγαπώ, θέλω να τον αγαπώ. Η ψυχή μου χρειάζε
ται αυτή την αγάπη όπως το σώμα μου χρειάζεται τον αέρα. Συχνά
όμως κινδυνεύω να καταπνίξω αυτή την ανάγκη με όλη την ενέρ
γεια και το μυαλό μου. Νομίζω τότε ότι θα πρέπει ν’ «απελευθερώ
σω» τον εαυτό μου από την προσκόλλησή μου στον Μάικλ, ότι αυ
τή η προσκόλληση είναι «λάθος». Γιατί; Πώς, αλήθεια, με κάνατε
να σκέφτομαι αυτές τις ανοησίες; Ίσως επειδή μου διδάξατε από
τόσο νωρίς ότι ένα παιδί δεν αξίζει το σεβασμό, ότι δεν είναι άν
θρωπος, ότι μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν παιχνίδι για να παίζει
κανείς μαζί του, ότι μπορούν να το αγνοούν, να το κακομεταχειρί
ζονται και να το απειλούν χωρίς καμιά επίπτωση. Αυτό το μήνυμα,
το δικό σας μήνυμα, με μπερδεύει ακόμα πότε πότε, με κάνει μερι
κές φορές να νιώθω ότι οι άλλοι απαιτούν υπερβολικά πράγματα
από μένα και αυτό με αγχώνει. Ακόμα όμως δεν τολμώ να νιώσω
την οργή μου για σας και χάνω την υπομονή μου με τον Μάικλ.
Φαίνεται ότι μου είναι ευκολότερο να αισθάνομαι ότι ο Μάικλ εί
ναι αυτός που μ’ εμποδίζει να νιώσω ελεύθερη, επειδή χρειάζεται
τόσο πολύ από το χρόνο μου. Δεν είναι όμως αυτός. Το μόνο που
χρειάζεται να κάνω είναι να τον κοιτάξω στα μάτια, να δω την
αθωότητα και την τιμιότητά του, και τότε το ξέρω: για άλλη μια
φορά τον χρησιμοποίησα σαν εξιλαστήριο θύμα για να σας προ
στατέψω.
96 ALICE MILLER
Ένα παιδί που το αγαπούν μαθαίνει από την αρχή τι είναι η

αγάπη. Ένα παιδί που το έχουν παραμελήσει, εκμεταλλευτεί και
κακομεταχειριστεί, όποος συνέβη μ’ εμένα, δεν το ξέρει αυτό, δεν
είχε ποτέ την ευκαιρία να μάθει τι είναι η αγάπη. Εγώ όμως το μα
θαίνω τώρα σιγά σιγά από τον Μάικλ και ξέρω ότι θα τα καταφέ
ρω τελικά παρά το δικό σας μήνυμα. Γιατί τώρα ξέρω πόσο πολύ
χρειάζομαι να μπορώ ν’ αγαπώ και να μην αμφιβάλλω πια γι’ αυτή
την ικανότητά μου.
Πιστεύω ότι ο αγώνας της Τζοάννα ν’ ανακαλύψει τα αλη

θινά της συναισθήματα έσωσε όχι μόνο το μέλλον του παιδι
ού της αλλά και το δικό της. Η ιστορία της Ανν δείχνει τι μπο
ρεί να συμβεί αργότερα σε ένα κακοποιημένο παιδί αν δεν κά
νει αυτό τον αγώνα, αν δηλαδή δεν κάνει θεραπεία. Η Ανν, 50
ετών, μου έγραψε λίγες μέρες πριν πεθάνει:
Μ’ επισκέφτηκαν σήμερα τα ενήλικα παιδιά μου και, για πρώτη

φορά στη ζωή μου, συνειδητοποίησα ότι όλο αυτό τον καιρό μ’
αγαπούσαν και ότι ποτέ μέχρι σήμερα δεν είχα νιώσει αυτή την
αγάπη. Τα εγκατέλειπα πολύ συχνά για διάφορους άνδρες. Στην
πραγματικότητα, το έσκαγα διαρκώς από τα παιδιά μου και από
την αγάπη μου γι’ αυτά, από τα αληθινά μου δηλαδή συναισθήμα
τα, για χάρη της σεξουαλικής ευχαρίστησης με άνδρες που μου
προκαλούσαν απίστευτα μεγάλο πόνο και που ποτέ δεν μου έδιναν
αυτά που πραγματικά χρειαζόμουν: αγάπη, κατανόηση και αποδο
χή. Όταν ήμουν παιδί, εξαιτίας της επίδρασης του πατέρα μου,
έψαχνα την ευχαρίστηση στον πόνο και στην οργή και απέφευγα
την αληθινή αγάπη. Δεν ήταν όμως αυτό μια διαστροφή; Σε όλη
μου τη ζωή δεν μπόρεσα να ξεφύγω από αυτό. Ίωρα μπορώ να το

δω, αλλά είναι πια πολύ αργά.
Ήταν πολύ αργά, γιατί η Ανν, παρ’ όλο που μπορούσε να

δει και να καταλάβει τι της είχε συμβεί, ένιωθε οργή και αγα
νάκτηση μόνο για τους συντρόφους της και όχι για τον πατέ
ρα της. Όπως έγραφε στο γράμμα της, ακόμα τον «αγαπού
σε» και τον σεβόταν.
ΚΑΤΑΘΛΙΠΤΙΚΕΣ ΦΑΣΕΙΣ
ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ
Ένα άτομο με ιδέες μεγαλείου θ’ αναζητήσει θεραπευτή μόνο

αν τα καταθλιπτικά επεισόδια το σπρώξουν και το αναγκά
σουν να το κάνει. Όσο η άμυνα που στηρίζεται στις ιδέες με
γαλείου είναι αποτελεσματική, αυτή η μορφή ενόχλησης δεν
πιέζει τα άτομα με ορατό πόνο, εκτός και αν άλλα μέλη της οι
κογένειας (σύζυγος ή παιδιά) χρειαστεί ν’ αναζητήσουν ψυχο
θεραπευτική βοήθεια για κατάθλιψη ή ψυχοσωματικές διατα
ραχές. Στη θεραπεία συναντάμε τις ιδέες μεγαλείου μόνο όταν
συνδυάζονται με την κατάθλιψη. Από την άλλη, συναντάμε
την κατάθλιψη, σε όλους σχεδόν τους ασθενείς μας, είτε με
ταμφιεσμένη σε κάποια ασθένεια είτε σε ξεκάθαρες φάσεις
καταθλιπτικής διάθεσης. Αυτές οι καταθλιπτικές φάσεις μπο
ρεί να έχουν διάφορες λειτουργίες. Το κοινό τους στοιχείο εί
ναι ότι παύουν να υπάρχουν όταν αυτά που συνέβησαν πα-
λαιότερα στη ζωή μας, καθώς και τα συναισθήματα που μας
τα υπενθυμίζουν, βιώνονται και μπορούν να διευκρινιστούν.
98 ALICE MILLER
Η Λειτουργία των Προειδοποιητικών Σημάτων
Πολύ συχνά συμβαίνει να έρχεται ένας ασθενής και να παρα

πονιέται ότι πάσχει από κατάθλιψη και μετά να φεύγει από
την αίθουσα των συνεδριών κλαίγοντας μεν, αλλά νιώθοντας
ανακουφισμένος και απελευθερωμένος από την κατάθλιψή
του. Ίσως αυτός ο ασθενής να μπόρεσε να βιώσει την από και
ρό καταπιεσμένη οργή για τους γονείς του ή να μπόρεσε να εκ-
φράσει τη δυσπιστία του. Ίσως να ένιωσε για πρώτη φορά
θλίψη για τα τόσα χαμένα χρόνια της ζωής του, κατά οποία
δεν ζούσε πραγματικά, ή να ξέσπασε επιτέλους ο θυμός του
για τις επικείμενες διακοπές και τον αποχωρισμό από το θε
ραπευτή του. Δεν έχει σημασία ποιο από αυτά τα συναισθή
ματα έρχεται στο προσκήνιο, το σημαντικό είναι ότι ο ασθε
νής μπορεί να το βιώσει και ν’ αποκτήσει πλέον πρόσβαση σε
άλλες απωθημένες αναμνήσεις του. Η κατάθλιψη είναι ένα
προειδοποιητικό σήμα ότι αυτά τα συναισθήματα αφενός βρί
σκονται κοντά και αφετέρου ότι το άτομο τα αρνείται. Όμως,
κάποιο γεγονός του παρόντος μπόρεσε να τα απελευθερώσει
και έτσι εξαφανίστηκε η καταθλιπτική διάθεση. Αυτή η διάθε
ση μπορεί ν’ αποτελεί μια ένδειξη ότι τα κομμάτια του εαυτού
του (συναισθήματα, φαντασιώσεις, επιθυμίες, φόβοι) που το
άτομο έχει αρνηθεί έχουν γίνει ισχυρότερα και δεν αποφορτί
ζονται πια μέσα από τις ιδέες μεγαλείου.
«Παραγκωνισμός του Εαυτού»
Η Μαίρη, 39 ετών, όταν μερικές φορές σε μια συνεδρία πλη

σιάζει τον πυρήνα του εαυτού της, φεύγει νιώθοντας ικανο

ποιημένη και έχοντας την αίσθηση ότι την έχουν καταλάβει.
Όμως, στη συνέχεια δημιουργεί αντιπερισπασμούς στον εαυ
τό της με κάποιο πάρτι ή με κάτι εξίσου ασήμαντο εκείνη τη
δεδομένη χρονική στιγμή, πράγμα που τελικά την κάνει να
ξανανιώσει μόνη και ανεπαρκής. Μετά από λίγες μέρες πα
ραπονιέται πάλι για αποξένωση από τον εαυτό της, για αί
σθημα κενού και για το ότι, για άλλη μια φορά, έχασε το δρό
μο προς τον ίδιο της τον εαυτό. Με αυτό τον τρόπο πολύ
ενεργά, αν και ασυνείδητα, η Μαίρη προκαλεί μια επανα
λαμβανόμενη κατάσταση η οποία της δείχνει τι της συνέβαι-
νε όταν ήταν παιδί: κάθε φορά που άρχιζε μέσα από τα γε
μάτα φαντασία παιχνίδια της ν’ αποκτά μια πραγματική αί
σθηση του εαυτού της οι γονείς της της έλεγαν να κάνει κάτι
«σημαντικότερο» -κάτι πιο χρήσιμο-, και έτσι ο εσωτερικός
της κόσμος, που μόλις άρχιζε να αναδύεται και να γίνεται κα
τανοητός, παραγκωνιζόταν. Πιθανόν ν’ αντιδρούσε σε αυτές
τις παρεμβάσεις καταπνίγοντας τα συναισθήματά της και πέ
φτοντας σε κατάθλιψη, γιατί δεν μπορούσε να διακινδυνεύ
σει μια φυσιολογική αντίδραση - όπως, για παράδειγμα, να
θυμώσει.
Αν η Μαίρη, ως ενήλικας, επιτρέψει στον εαυτό της ν’ αντι
μετωπίσει αυτά τα υπολείμματα και να τα επεξεργαστεί, θα
μπορέσει να νιώσει την παλιά οργή, θα επαναστατήσει ενάντια
στον τρόπο με τον οποίο της συμπεριφέρθηκαν και θα βρει τις
απωθημένες ανάγκες της. Η κατάθλιψή της τότε θα εξαφανι
στεί, γιατί η αμυντική λειτουργία της δεν θα είναι πια απαραί
τητη. Δεν θα χρειάζεται πλέον να καταφεύγει σε δραστηριότη
100 ALICE MILLER
τες όπως τα πάρτι αν επιτρέψει στον εαυτό της ν’ αναγνωρίζει

τι πραγματικά χρειάζεται κάθε συγκεκριμένη στιγμή - πιθανώς
το ν ’ αποφεύγει τους αντιπερισπασμούς και να περνά κάποιο
χρόνο μόνη της ασχολούμενη με τον εαυτό της.
Συσσώρευση Δυνατών, Κρυμμένων Συναισθημάτων
Οι καταθλιπτικές φάσεις μπορεί να διαρκέσουν αρκετές

εβδομάδες πριν έρθουν στην επιφάνεια δυνατά συναισθήμα
τα από την παιδική ηλικία. Η κατάθλιψη μοιάζει σαν να συ-
γκρατεί αυτά τα συναισθήματα. Τη βίωση αυτών των συναι
σθημάτων ακολουθούν η βαθιά κατανόηση και οι συνειρμοί
όσον αφορά γεγονότα που έχουμε απωθήσει. Συχνά μάλιστα
η φάση αυτή συνοδεύεται από σημαντικά όνειρα.
Ο ασθενής νιώθει γεμάτος ζωντάνια, μέχρι που μια νέα
καταθλιπτική φάση θα τον προειδοποιήσει για κάτι καινού
ριο. Αυτό μπορούμε να το εκφράσουμε ως εξής: «Δεν έχω
πια συναίσθηση του εαυτού μου. Πώς συνέβη πάλι κι έχασα
τον εαυτό μου; Δεν νιώθω πως συνδέομαι με ό,τι υπάρχει μέ
σα μου. Δεν υπάρχει καμιά ελπίδα... Ποτέ δεν θα γίνουν τα
πράγματα καλύτερα. Όλα είναι άσκοπα. Θα ήθελα τόσο πο
λύ να ξανάβρισκα την προηγούμενη αίσθηση ζωντάνιας που
είχα». Σε αυτή την περίπτωση μπορεί να υπάρξει ένα συναι
σθηματικό ξέσπασμα, το οποίο θα συνοδεύεται από δυνατές,
δικαιολογημένες κατηγορίες, και μόνο μετά από αυτό το ξέ
σπασμα γίνεται εμφανής η σύνδεση με μια ακόμα απωθημένη
εμπειρία και το άτομο αισθάνεται πάλι γεμάτο ζωτικότητα.
Αν αυτές οι κατηγορίες απευθύνονται σε αυτούς που όντως
μας έβλαψαν, το αποτέλεσμα είναι μια μεγάλη ανακούφιση.

Αν όμως οι κατηγορίες είναι αδικαιολόγητες ή αν απευθύνο
νται σε αθώα άτομα, η κατάθλιψη θα συνεχιστεί μέχρι η κα
τάσταση να ξεκαθαρίσει πλήρως.
Αντιμετωπίζοντας τους Γονείς
Μερικές φορές μπορεί να υπάρχουν καταθλιπτικές φάσεις

ακόμα κι αν κάποιος έχει αρχίσει ν’ αντιστέκεται στις απαι
τήσεις των γονέων του, επειδή πολλά μέσα του εξακολου
θούν να παραμένουν ασυνείδητα και απωθημένα. Μπορεί,
για παράδειγμα, ν’ αντιστέκεται στις απαιτήσεις των δικών
του όσον αφορά τα επιτεύγματα, ωστόσο, ο ίδιος να μην έχει
ακόμα απελευθερωθεί τελείως από αυτές τις απαιτήσεις. Θα
προσγειώνεται λοιπόν ξανά και ξανά στο αδιέξοδο του να
έχει υπερβολικά υψηλές απαιτήσεις από τον εαυτό του, αλλά
σιγά σιγά θα συνειδητοποιήσει ότι αυτό το κάνει μόνο όταν
ξεκινά μια καταθλιπτική φάση. Μπορεί, για παράδειγμα, να
περιγράψει μια εμπειρία σαν την παρακάτω:
Προχθές ήμουν τόσο ευτυχισμένος. Τέλειωσα εύκολα τη δουλειά

μου και μπόρεσα να βγάλω για το διαγώνισμα περισσότερη ύλη απ’
όση είχα προγραμματίσει για μια ολόκληρη εβδομάδα. Μετά σκέ-
φτηκα ότι θα έπρεπε να εκμεταλλευτώ αυτή την καλή διάθεση και
να βγάλω άλλο ένα κεφάλαιο το βράδυ. Δούλεψα όλο το βράδυ
χωρίς ενθουσιασμό και την άλλη μέρα δεν μπορούσα να κάνω τί
ποτε απολύτως. Ένιωθα τόσο ηλίθιος. Τίποτα δεν είχε μείνει στο
κεφάλι μου. Δεν είχα επίσης διάθεση να δω κανέναν και αυτό έμοι
102 ALICE MILLER
αζε σαν την κατάθλιψη που συνήθιζα να παθαίνω. Μετά «γύρισα

πίσω τις σελίδες» και βρήκα τη στιγμή ακριβώς που είχαν ξεκινή
σει όλ’ αυτά. Κατέστρεψα όλη την ευχαρίστηση που ένιωθα όταν
πίεσα τον εαυτό μου να δουλέψει κι άλλο. Γιατί, όμως, συνέβη αυ
τό; Θυμήθηκα μετά πως η μητέρα μου συνήθιζε να μου λέει: «Αυ
τό το έκανες υπέροχα, αλλά τώρα μπορείς σίγουρα να κάνεις κι
αυτό...». Θύμωσα πάρα πολύ και παράτησα το διάβασμα. Αργό
τερα όμως αποφάσισα να εμπιστευτώ τον εαυτό μου για να μου πει
εκείνος πότε θα ήμουν πάλι έτοιμος για δουλειά. Και, βεβαίως,
όντως ήξερα πότε ήμουν πάλι έτοιμος. Η κατάθλιψη όμως μου έφυ
γε νωρίτερα - τη στιγμή που θύμωσα και συνειδητοποίησα πώς και
γιατί, για άλλη μια φορά, είχα υπερβεί τα όριά μου.
Η ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΦΥΛΑΚΗ
Το πιθανότερο είναι πως όλοι γνωρίζουμε τις καταθλιπτικές

φάσεις από προσωπική εμπειρία, αφού εκφράζονται ή και
κρύβονται με ψυχοσωματικά συμπτώματα. Είναι εύκολο να
παρατηρήσουμε, αν το προσέξουμε, ότι οι φάσεις αυτές επα
νέρχονται, με σταθερή σχεδόν συχνότητα, κάθε φορά που
καταστέλλουμε μια παρόρμηση ή κάποιο ανεπιθύμητο συ
ναίσθημα. Τότε, ξαφνικά, μια καταθλιπτική φάση θα πνίξει
όλο τον αυθορμητισμό μας. Για παράδειγμα, αν ένας ενήλι
κας δεν μπορεί να νιώσει θλίψη όταν χάνει κάποιον αγαπη
μένο του και προσπαθεί να την αποφύγει, ή αν καταστέλλει22
και κρύβει από τον εαυτό του την αγανάκτησή του για τη συ
22. Η καταστολή είναι συνειδητή, σε αντίθεση με την απώθηση.

μπεριφορά ενός φίλου του τον οποίο έχει εξιδανικεύσει, για

τί φοβάται μήπως χάσει τη φιλία του, τότε θα πρέπει να,λά
βει σοβαρά υπόψη του την πιθανότητα της κατάθλιψης
(εκτός κι αν έχει συνεχώς στη διάθεσή του την άμυνα που του
προσφέρουν οι ιδέες μεγαλείου). Αν αρχίσει να παρατηρεί
αυτές τις διασυνδέσεις, μπορεί να επωφεληθεί από την κατά
θλιψή του και να τη χρησιμοποιήσει για να μάθει την αλήθεια
για τον εαυτό του.
Αφού βιώσουμε μερικές φορές την ανακούφιση που μας
προσφέρει μετά από μια μακρά περίοδο κατάθλιψης αυτό το
ξέσπασμα των έντονων συναισθημάτων από την παιδική μας
ηλικία (το οποίο δεν μπορούμε να κατανοήσουμε με τη λογι
κή), η εμπειρία αυτή θα μας οδηγήσει σε μια βαθμιαία αλλαγή
του τρόπου με τον οποίο προσεγγίζουμε τα «ανεπιθύμητα»
και, κυρίως, τα επώδυνα συναισθήματα. Θ’ ανακαλύψουμε
ότι δεν είμαστε πια αναγκασμένοι ν’ ακολουθούμε το προη
γούμενο μοτίβο της απογοήτευσης, της καταστολής του πό
νου και της κατάθλιψης, αφού τώρα πια έχουμε έναν άλλο
τρόπο να τα βγάζουμε πέρα με την απογοήτευση: πιο συγκε
κριμένα, το να βιώνουμε τον πόνο. Με αυτό τον τρόπο απο-
κτάμε επιτέλους πρόσβαση στις παλαιότερες εμπειρίες μας, σ’
εκείνα δηλαδή τα κομμάτια του εαυτού μας και της μοίρας
μας που προηγουμένως δεν μπορούσαμε να δούμε.
Τα παιδιά δεν έχουν στη διάθεσή τους αυτή τη δυνατότη
τα. Δεν μπορούν να κατανοήσουν τους μηχανισμούς της αυ
τοεξαπάτησης και, επιπλέον, αν δεν ζουν σε υποστηρικτικό
και γεμάτο ενσυναίσθηση περιβάλλον, απειλούνται πολύ πε
ρισσότερο απ’ ό,τι οι ενήλικες από την ένταση των συναι
104 λ ι .κ ί ; m ille r
σθημάτων τους. Επίσης, τα παιδιά μπορεί να διατρέχουν

πραγματικούς, εξωτερικούς κινδύνους. Αντίθετα, οι ενήλικες
δεν κινδυνεύουν όταν τολμούν να βιώσουν τα συναισθήματά
τους, παρ’ όλο που μπορεί βεβαίως να φοβούνται τον κίνδυ
νο της κατάστασης που ζούσαν παλαιότερα (για πρώτη ίσως
φορά), εφόσον οι αιτίες αυτού του φόβου παραμένουν ασυ
νείδητες.
Την εξαιρετική ένταση των παιδικών συναισθημάτων δεν
τη συναντάμε πουθενά αλλού τόσο έντονα όσο στην εφηβεία.
Οι αναμνήσεις όμως των πόνων της εφηβείας -το να μην μπο
ρούμε δηλαδή να κατανοήσουμε ή να οριοθετήσουμε τις πα-
ρορμήσεις μας- είναι συνήθως πιο προσβάσιμες από τα παι
δικά τραύματα, τα οποία είναι συχνά κρυμμένα πίσω από μια
ειδυλλιακή εικόνα για την παιδική μας ηλικία ή πίσω ακόμα
και από μια σχεδόν απόλυτη αμνησία. Αυτό ίσως να είναι και
μία από τις αιτίες που οι ενήλικες θυμούνται με νοσταλγία πε
ρισσότερο την εποχή της παιδικής τους ηλικίας παρά την επο
χή της εφηβείας τους. Το μείγμα της λαχτάρας, της προσμο
νής και του φόβου μήπως απογοητευτούν, που για τους πε
ρισσότερους ανθρώπους συνοδεύει την αναπόληση των κα
λών στιγμών της παιδικής τους ηλικίας, ίσως να μπορεί να ερ
μηνευτεί από το ότι εξακολουθούν ν’ αναζητούν την ένταση
των συναισθημάτων που έχασαν εκείνη την εποχή.
Ακριβώς επειδή τα συναισθήματα των παιδιών είναι τόσο
έντονα, δεν μπορούν ν’ απωθηθούν χωρίς σοβαρές συνέπει
ες. Όσο πιο δυνατός είναι ένας φυλακισμένος, τόσο πιο αδια
πέραστοι πρέπει να είναι οι τοίχοι της φυλακής. Αυτοί οι τοί
χοι, δυστυχώς, εμποδίζουν ή σταματούν πλήρως τη μετέπειτα
συναισθηματική ανάπτυξη. Στην τελευταία φάση της θερα

πείας του μαζί μου ένας ασθενής περιέγραψε αυτό το νέο εί
δος κατανόησης, το οποίο ήταν αποτέλεσμα της πτώσης του
εσωτερικού του τοίχου:
Δεν ήταν τα ωραία ή τα ευχάριστα συναισθήματα αυτά που με

οδήγησαν στη συνειδητοποίηση νέων πραγμάτων, αλλά εκείνα
ενάντια στα οποία είχα παλέψει πιο έντονα: εκείνα δηλαδή που μ’
έκαναν να αισθάνομαι πρόστυχος, μικροπρεπής, τσιγκούνης, ανί
κανος, ταπεινωμένος, απαιτητικός, πικρόχολος, μπερδεμένος και,
πάνω απ’ όλα, λυπημένος και μόνος μου. Μέσα από αυτές ακριβώς
τις εμπειρίες, τις οποίες είχα αποφύγει τόσο καιρό, σιγουρεύτηκα
πως τιάρα πια καταλαβαίνω κάτι για τη ζωή μου που προέρχεται
από τον πυρήνα της ύπαρξής μου, κάτι που δεν θα μπορούσα να
μάθω από κανένα βιβλίο!
Ο ασθενής αυτός περιέγραψε τη διαδικασία της συναι

σθηματικής γνώσης. Οι διάφορες ερμηνείες που δίνουν εκεί
νοι οι θεραπευτές που αγνοούν την ιστορία της δικής τους
παιδικής ηλικίας μπορεί ν’ αναστατώσουν, να δυσκολέψουν
και να καθυστερήσουν αυτή τη διαδικασία, ή ακόμα και να
την εμποδίσουν ή να τη μετατρέψουν σε μια απλή διανοητική
γνώση. Ένας άνθρωπος που ζητά βοήθεια είναι κάτι παρα
πάνω από πρόθυμος αφενός να εγκαταλείψει την ευχαρίστη
ση ν’ ανακαλύψει ο ίδιος πράγματα και να εκφράσει τον εαυ
τό του και αφετέρου να προσαρμοστεί στις διάφορες ερμη
νείες του θεραπευτή του. Αυτό συμβαίνει επειδή φοβάται ότι
διαφορετικά θα χάσει τη στοργή, την κατανόηση και την εν-
106 ALICE MILLER
συναίσθηση του θεραπευτή του, για τα οποία περίμενε μια

ολόκληρη ζωή. Εξαιτίας των εμπειριών του με τη μητέρα του
όταν ήταν παιδί, δεν μπορεί να πιστέψει ότι αυτό δεν είναι
απαραίτητο να συμβεί. Αν όμως αφήσει αυτό το άγχος να τον
κυριεύσει και προσαρμόσει τον εαυτό του, η θεραπεία γλι
στρά στο βασίλειο του ψευδούς εαυτού και ο αληθινός εαυτός
του παραμένει κρυμμένος και δεν αναπτύσσεται. Είναι λοι
πόν εξαιρετικά σημαντικό ο θεραπευτής να μην επιτρέψει στις
δικές του ανάγκες να τον ωθήσουν να διατυπώσει συσχετι
σμούς τους οποίους ο ίδιος ο ασθενής θα μπορούσε ν’ ανα
καλύψει με τη βοήθεια των δικών του συναισθημάτων. Δια
φορετικά κινδυνεύει να συμπεριφερθεί σαν ένας φίλος που
φέρνει ένα καλό γεύμα στο κελί ενός φυλακισμένου τη στιγ
μή ακριβώς που αυτός ο φυλακισμένος έχει την ευκαιρία να
δραπετεύσει - και μπορεί μεν να κινδυνεύει να περάσει την
πρώτη του νύχτα νηστικός και χωρίς ένα μέρος να προφυλα-
χτεί, αλλά θα είναι ελεύθερος. Όμως, αυτό το πρώτο βήμα σε
μια άγνωστη περιοχή απαιτεί μεγάλο θάρρος και ο φυλακι
σμένος μπορεί να ανακουφίσει τον εαυτό του με το φαγητό
και το καταφύγιο, και έτσι να χάσει την ευκαιρία που του δί
νεται και να παραμείνει στη φυλακή.
Το ότι η θεραπευτική διαδικασία είναι εύθραυστη δεν ση
μαίνει προφανώς ότι ο θεραπευτής θα πρέπει να υιοθετήσει
μια κατά βάση σιωπηλή στάση που πληγώνει. Σημαίνει απλώς
ότι θα πρέπει να είναι προσεκτικός όσον αφορά αυτά τα θέ
ματα. Τότε μόνο θα μπορέσει ο ασθενής να βιώσει συνειδητά
τις παλιές, ξεχασμένες καταστάσεις με όλες τις τραγικές συ-
νέπειές τους και για πρώτη φορά επιτέλους θα μπορέσει να
πενθήσει. Για πολλούς ανθρώπους η διαδικασία αυτή φαίνεται

να λειτουργεί καλύτερα χωρίς τη βοήθεια των θεραπευτών.
Ένα τμήμα της διαλεκτικής της διεργασίας του πένθους
αποτελεί το γεγονός ότι η βίωση του πόνου ενθαρρύνει την
ανακάλυψη του εαυτού μας αλλά και εξαρτάται από αυτή. Αν
ο ψυχοθεραπευτής καλέσει τον ασθενή να συμμετάσχει στο
δικό του «μεγαλείο» ή αν ο ασθενής μπορέσει να νιώσει δυ
νατός επειδή ανήκει σε μια ψυχοθεραπευτική ομάδα, μόνο
προσωρινά θα ανακουφιστεί από την κατάθλιψή του. Η δια
ταραχή του όμως θα εξακολουθεί να υπάρχει και θα εμφανί
ζεται για κάποιο χρονικό διάστημα με άλλη μορφή. Επειδή οι
ιδέες μεγαλείου είναι το αντίστροφο της κατάθλιψης μέσα
στα πλαίσια της ναρκισσιστικής διαταραχής, η απελευθέρω
ση και από τις δύο μορφές αυτής της διαταραχής είναι σχεδόν
αδύνατη αν δεν νιώσει κανείς πως πενθεί βαθύτατα για την
κατάσταση στην οποία ζούσε ως παιδί. Αυτή η ικανότητα να
πενθούμε -να εγκαταλείπουμε δηλαδή την ψευδαίσθηση της
«ευτυχισμένης» παιδικής ηλικίας και να νιώθουμε και ν’ ανα
γνωρίζουμε σε όλη του την ένταση το πόσο πολύ πονέσαμε-
μπορεί ν’ αποκαταστήσει τη ζωτικότητα και τη δημιουργικό
τητα των καταθλιπτικών και ν’ απελευθερώσει τα άτομα με
ιδέες μεγαλείου από την καταπόνηση και την εξάρτησή τους
από μια πρακτική που μοιάζει με αυτή του Σίσυφου23. Αν μπο
23. Σίσυφος (μυθ.): Ιδρυτής και βασιλιάς της Κορίνθου. Καταδικάστηκε

από τους θεούς να κυλά αιώνια στον Άδη, μέχρι την κορυφή ενός βου
νού, έναν πελώριο βράχο και λίγο πριν από το τέρμα ο βράχος να κα
τρακυλά προς τα πίσω ματαιώνοντας την προσπάθειά του. (Σ.τ.Μ.)
108 a u c t ; m ille r
ρέσει κάποιος κατά τη διάρκεια αυτής της μακροχρόνιας

διαδικασίας να βιώσει ότι, όταν ήταν παιδί, ποτέ δεν τον
αγάπησαν στην πραγματικότητα γι’ αυτό που ήταν, αντίθε
τα, τον χρειάζονταν και τον εκμεταλλεύονταν για τα επι
τεύγματα, την επιτυχία και τις καλές του ιδιότητες -και ότι
θυσίασε ολόκληρη την παιδική του ηλικία γι’ αυτή τη μορφή
αγάπης-, τότε θα νιώσει βαθιά συγκλονισμένος. Κάποια μέ
ρα όμως θα νιώσει την επιθυμία να σταματήσει αυτές τις
προσπάθειες. Θα ανακαλύψει μέσα του την ανάγκη να ζή-
σει σύμφωνα με τον αληθινό του εαυτό και δεν θα νιώθει πια
αναγκασμένος να κερδίζει μια «αγάπη» που θα τον αφήνει
πάντα με άδεια χέρια, αφού απευθύνεται στον ψευδή εαυτό
του - αυτόν που ήδη έχει αρχίσει σιγά σιγά να προσδιορίζει
και να εγκαταλείπει.
Αυτό που πραγματικά είναι το αντίθετο της κατάθλιψης
δεν είναι ούτε η ευθυμία ούτε η απουσία του πόνου αλλά η
ζωτικότητα - η ελευθερία να νιώθει κανείς αυθόρμητα συ
ναισθήματα. Μέσα στο καλειδοσκόπιο της ζωής αυτά τα συ
ναισθήματα δεν μπορεί να είναι μόνο χαρούμενα, ωραία ή
καλά. Αντανακλούν ολόκληρη την γκάμα των ανθρώπινων
εμπειριών, συμπεριλαμβανομένων του φθόνου, της ζήλιας,
της οργής, της αποστροφής, της απληστίας, της απελπισίας
και του πένθους. Δεν μπορούμε όμως να φτάσουμε σε αυτή
την ελευθερία αν μας την έχουν ξεριζώσει από την παιδική
μας ηλικία. Η πρόσβαση στον αληθινό μας εαυτό είναι δυνα
τή μόνο όταν δεν φοβόμαστε πλέον το γεμάτο έντονες συγκι
νήσεις κόσμο των πρώτων χρόνων της παιδικής μας ηλικίας.
Αφού τον βιώσουμε και μας γίνει οικείος, δεν είναι πια πα-
ράξενος και απειλητικός. Δεν χρειάζεται πλέον να τον κρα-

τάμε κρυμμένο πίσω από τους τοίχους της φυλακής της αυ
ταπάτης. Τώρα πια ξέρουμε ποιος και γιατί μας προκάλεσε
τόσο πόνο, και αυτή ακριβώς η γνώση μάς απελευθερώνει
επιτέλους από τον παλαιό μας πόνο.
Πολλές από τις συμβουλές που δίνονται για να ξεπεράσει
κάποιος την κατάθλιψη (όπως, λόγου χάρη, το να στρέφου
με την επιθετικότητά μας από τον εσωτερικό στον εξωτερικό
κόσμο) έχουν διαχειριστικό χαρακτήρα. Για παράδειγμα,
κάποιοι ψυχίατροι προτείνουν οι θεραπευτές να δείχνουν
στον ασθενή ότι η απελπισία που νιώθει δεν είναι λογική ή να
τον βοηθούν να συνειδητοποιήσει την υπερευαισθησία του.
Πιστεύω ότι τέτοιες διαδικασίες όχι μόνο ενδυναμώνουν τον
ψευδή εαυτό μας και τη συμμόρφωσή μας σε συναισθηματικό
επίπεδο, αλλά ενισχύουν την κατάθλιψη. Αν οι θεραπευτές
θέλουν ν’ αποφύγουν κάτι τέτοιο, θα πρέπει να πάρουν στα
σοβαρά όλα τα συναισθήματα του ασθενή. Πόσο συχνά άλ
λωστε οι ασθενείς με κατάθλιψη δεν γνωρίζουν ότι έχουν
αντιδράσει με υπερευαισθησία και δεν κατηγορούν τον εαυ
τό τους γι’ αυτό... Επιπλέον, αυτή ακριβώς η υπερευαισθη
σία, η ντροπή που νιώθουν και οι αυτοκατηγορίες τους σχη
ματίζουν ένα συνεχές νήμα στη ζωή τους, εκτός και αν μά
θουν να καταλαβαίνουν με τι σχετίζονται πραγματικά αυτά
τα συναισθήματα. Όσο λιγότερο ρεαλιστικά είναι αυτά τα
συναισθήματα κι όσο πιο λίγο ταιριάζουν με την τωρινή
πραγματικότητα, τόσο πιο καθαρά δείχνουν ότι αφορούν λη
σμονημένες καταστάσεις από το παρελθόν, τις οποίες το
άτομο θα πρέπει ν’ ανακαλύψει. Αν δεν αφήσουμε τον εαυτό
110 ALICE MILLER
μας να βιώσει το συναίσθημα που γεννιέται, αλλά αρχίσουμε

να το εκλογικεύουμε, τότε δεν μπορούμε ν’ ανακαλύψουμε
την αιτία του και η κατάθλιψη θριαμβεύει.
Η Πία, 40 ετών, μετά από μια μακροχρόνια καταθλιπτική
φάση που συνοδευόταν από αυτοκτονικές σκέψεις μπόρεσε,
τελικά, να βιώσει και να δικαιολογήσει την από καιρό κατε-
σταλμένη οργή της ενάντια στον πατέρα της, ο οποίος την εί
χε κακομεταχειριστεί πολύ άσχημα. Αυτή η συνειδητοποίηση
συνοδεύτηκε αμέσως όχι από μια ορατή ανακούφιση αλλά
από μια περίοδο γεμάτη πένθος και δάκρυα. Στο τέλος αυτής
της περιόδου μου είπε:
Ο κόσμος δεν άλλαξε. Υπάρχει πολλή κακία και αθλιότητα παντού

γύρω μου και τώρα πια τη βλέπω πιο καθαρά. Παρ’ όλ’ αυτά, για
πρώτη φορά καταλαβαίνω ότι αξίζει πράγματι να ζει κανείς τη
ζωή. Μπορεί αυτό να οφείλεται στο ότι, για πρώτη φορά, έχω το
συναίσθημα ότι πραγματικά ζω τη δική μου ζωή. Και αυτό είναι μια
συναρπαστική περιπέτεια. Από την άλλη, τώρα πια μπορώ να κα
ταλάβω πιο καθαρά τις αυτοκτονικές σκέψεις μου, ειδικά αυτές
που έκανα όταν ήμουν νέα -τότε που μου φαινόταν άσκοπο να συ-
νεχίσω να ζω - γιατί, κατά κάποιον τρόπο, ζούσα πάντα μια ζωή
που δεν ήταν δική μου, που δεν την ήθελα, και αυτή τη ζωή ήμουν
πρόθυμη να την πετάξω.
ΜΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ ΤΗΣ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗΣ
Θα μπορούσε κάποιος ν’ αναρωτηθεί αν η προσαρμογή οδη

γεί αναγκαστικά στην κατάθλιψη. Δεν είναι αλήθεια άλλωστε
και μήπως δεν το βλέπουμε μερικές φορές γύρω μας, ότι τα

συναισθηματικά προσαρμοσμένα άτομα ζουν πολύ πιο ευτυ
χισμένα; Αυτό όντως μπορεί να συμβεί και μάλιστα στο πα
ρελθόν υπήρχαν πολλά τέτοια παραδείγματα. Όμως, ένας
προσαρμοσμένος άνθρωπος δεν ήταν βεβαίως αυτόνομος μέ
σα σε έναν πολιτισμό που προστατευόταν από άλλα συστή
ματα αξιών. Δεν τον στήριζε δηλαδή μια ατομική αίσθηση
ταυτότητας (έτσι όπως την εννοούμε εμείς σήμερα), αλλά
ένιωθε ότι τον στήριζαν οι άνθρωποι που υπήρχαν γύρω του.
Στην εποχή μας, ωστόσο, είναι εντελώς αδύνατον μια οποια-
δήποτε ομάδα ανθρώπων να παραμείνει αποκομμένη από τις
άλλες ομάδες γύρω της, οι οποίες μπορεί να έχουν διαφορετι
κές αξίες. Οι άνθρωποι θα πρέπει λοιπόν να μπορούν να
στηρίζονται στον ίδιο τους τον εαυτό αν θέλουν ν’ αποφύ
γουν να γίνουν θύματα διάφορων συμφερόντων και ιδεολο
γιών.
Οι επονομαζόμενες θεραπευτικές ομάδες προσπαθούν,
αλλά δεν μπορούν να παρέχουν ή να επαναφέρουν στη θέση
της αυτή τη διαδικασία ωρίμανσης. Στόχος τους είναι να «εν
δυναμώσουν» τα μέλη τους παρέχοντάς τους αφενός υπο
στήριξη και αφετέρου την αίσθηση ότι ανήκουν κάπου. Κα
θώς όμως η καταστολή των συναισθημάτων της παιδικής ηλι
κίας είναι ο κανόνας σε αυτές τις ομάδες, η κατάθλιψη του
ασθενή δεν μπορεί να ξεπεραστεί. Επιπλέον, το άτομο μπο
ρεί να εθιστεί στην ίδια την ομάδα, αφού η ομάδα παρέχει
την ψευδαίσθηση ότι το άτομο μπορεί τελικά, ως ενήλικας,
να καλύψει (μέσω της ομάδας) τις ανικανοποίητες ανάγκες
που έχει από την παιδική του ηλικία. Με τέτοιου είδους ψευ
112 ALIC li M I L L E R
δαισθήσεις κανείς δεν μπορεί να θεραπευτεί πραγματικά. Η

εσωτερική μας δύναμη -την οποία ανακαλύπτουμε μέσα από
την πρόσβαση στις δικές μας πραγματικές ανάγκες και στα
συναισθήματα, καθώς και μέσα από τη δυνατότητα έκφρα
σής τους- είναι ουσιαστική για μας, αν θέλουμε να ζήσουμε
χωρίς κατάθλιψη και εθισμούς.
Κάποια παιδιά έχουν μέσα τους λανθάνουσες δυνάμεις,
οι οποίες τα βοηθούν ν’ αντιστέκονται στην προσαρμογή κι
έτσι, τελικά, προσαρμόζονται μόνο εν μέρει. Τα μεγαλύτερα
παιδιά, ειδικά όταν πλησιάζουν στην εφηβεία, μπορεί να
ασπασθούν νέες αξίες, οι οποίες είναι συχνά αντίθετες από
αυτές των γονέων τους. Ένας έφηβος μπορεί ν’ αποδεχτεί
και να συμμορφωθεί με τα ιδανικά μιας ομάδας νέων, όπως
ακριβώς έκανε όταν ήταν μικρότερος με τα ιδανικά των γο
νέων του. Αφού όμως αυτή η προσπάθεια δεν στηρίζεται
στην επίγνωση των δικών του πραγματικών αναγκών και συ
ναισθημάτων, για άλλη μια φορά απομακρύνεται από τον
αληθινό του εαυτό και τον αρνείται, προκειμένου να τον
αποδεχτούν και να τον αγαπήσουν οι άλλοι, αυτή τη φορά οι
συνομήλικοί του. Η νέα θυσία του δεν πρόκειται να ανακου
φίσει την κατάθλιψή του. Δεν θα είναι πραγματικά ο εαυτός
του και ούτε θα γνωρίσει ή θ’ αγαπήσει τον εαυτό του. Ό,τι
κι αν κάνει το κάνει με την ελπίδα ότι κάποιος θα τον αγα
πήσει με τον τρόπο που κάποτε, ως παιδί, χρειαζόταν τόσο
πολύ ν’ αγαπηθεί. Όμως, ό,τι δεν μπορέσαμε να βιώσουμε
την κατάλληλη ώρα στο παρελθόν δεν μπορούμε να το απο
κτήσουμε ποτέ αργότερα.
Υπάρχουν αναρίθμητα παραδείγματα που διευκρινίζουν
αυτή τη διαδικασία. Θα περιγράψω δύο από αυτά:

1) Η Πώλα, 28 ετών, ήθελε ν’ απελευθερωθεί από την πα
τριαρχική οικογένειά της, όπου η μητέρα της ήταν εντελώς
υποταγμένη στον πατέρα της. Παντρεύτηκε έναν πειθήνιο
άνδρα και φαινόταν να συμπεριφέρεται διαφορετικά από τη
μητέρα της. Ο σύζυγός της της επέτρεπε να φέρνει στο σπί
τι τους εραστές της. Η ίδια δεν επέτρεπε στον εαυτό της να
έχει συναισθήματα ζήλιας ή τρυφερότητας και ήθελε να έχει
σχέσεις με αρκετούς άνδρες χωρίς όμως συναισθηματικές
δεσμεύσεις, για να μπορεί να νιώθει τόσο αυτόνομη όσο κι
ένας άνδρας. Η ανάγκη της να είναι «προχωρημένη» ήταν
τόσο υπερβολική, που επέτρεπε στους συντρόφους της να
την κακομεταχειρίζονται και να την ταπεινώνουν, και κατέ-
στελλε όλα τα συναισθήματα ταπείνωσης και θυμού, πιστεύ
οντας ότι η συμπεριφορά της την έκανε μοντέρνα και απε
λευθερωμένη από τις προκαταλήψεις. Με αυτό τον τρόπο
συνέχιζε ασυνείδητα, μέσα από αυτές τις σχέσεις, τόσο την
υπακοή της ως παιδί όσο και την υποτακτική συμπεριφορά
της μητέρας της. Κατά καιρούς υπέφερε από βαριά κατά
θλιψη κι έτσι άρχισε θεραπεία, όπου της δόθηκε η δυνατό
τητα να νιώσει πόσο πολύ υπέφερε εξαιτίας της παθητικό-
τητας της μητέρας της, η οποία, χωρίς την παραμικρή αντί
δραση, ανεχόταν τον πατέρα της που την πρόσβαλλε. Το γε
γονός ότι ήρθε αντιμέτωπη με τον πόνο που της είχε πρόκα-
λέσει το ότι δεν την προστάτευε η αδιάφορη, περιχαρακω
μένη στις άμυνές της μητέρα βοήθησε τελικά την Πώλα να
σταματήσει να επαναλαμβάνει την αυτοκαταστροφική στά
ση της μητέρας της στις δικές της σχέσεις με τους άνδρες και
114 ALICE MILLER
να επιτρέψει στον εαυτό της ν’ αγαπήσει ανθρώπους που

άξιζαν την αγάπη της.
2) Ο Αμάρ, 40 ετών από την Αφρική, μεγάλωσε μόνος με
τη μητέρα του μετά το θάνατο του πατέρα του όταν ήταν
ακόμα πολύ μικρός. Η μητέρα του τον ανάγκαζε ν’ ακολου
θεί συγκεκριμένες, συμβατικές συμπεριφορές και δεν του
επέτρεπε καθόλου να συνειδητοποιήσει τις ανάγκες του, πό
σο μάλλον να τις εκφράσει... Από την άλλη, συχνά μέχρι την
εφηβεία τού έκανε μασάζ στο πέος, επειδή έτσι, δήθεν, την
είχε συμβουλέψει ο γιατρός. Ως ενήλικας, ο γιος εγκατέλειψε
τη μητέρα του και τον κόσμο της και παντρεύτηκε μια γοη
τευτική Ευρωπαία με διαφορετικό οικογενειακό υπόβαθρο.
Εξαιτίας του απωθημένου ιστορικού του, επέλεξε μια γυναί
κα που όχι μόνο τον βασάνιζε και τον ταπείνωνε, αλλά υπέ
σκαπτε σε απίστευτο βαθμό και την εμπιστοσύνη του στον
εαυτό του, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να της αντισταθεί,
αλλά ούτε και να την εγκαταλείψει.
Όπως και στο προηγούμενο παράδειγμα, αυτός ο σαδο-
μαζοχιστικός γάμος αποτελούσε μια προσπάθεια διαφυγής
από το κοινωνικό σύστημα των γονέων με τη βοήθεια κάποι
ου άλλου ατόμου. Ο Αμάρ μπόρεσε, φυσικά, ν’ απελευθερω
θεί από τη μητέρα της εφηβείας του, αλλά έμεινε συναισθη
ματικά δεμένος με τη μητέρα των πρώτων χρόνων της παιδι
κής του ηλικίας (και με τις ασυνείδητες αναμνήσεις του από
αυτή), το ρόλο της οποί ας πήρε η γυναίκα του, εφόσον ο
ίδιος δεν μπορούσε να βιώσει τα συναισθήματα εκείνης της
περιόδου. Ήταν απίστευτα επώδυνο γι’ αυτόν όταν συνειδη
τοποίησε πόσο πολύ χρειαζόταν τη μητέρα του ως παιδί και,
ταυτόχρονα, πόσο πολύ αυτή τον κακομεταχειριζόταν έτσι

απροστάτευτος που ήταν - πόσο πολύ δηλαδή την αγαπού
σε, τη μισούσε και πόσο πολύ βρισκόταν στο έλεός της. Απο
τέλεσμα αυτής της συνειδητοποίησης ήταν να πάψει ο Αμάρ
να φοβάται τη γυναίκα του και να τολμήσει, για πρώτη φορά,
να τη δει έτσι όπως ήταν στην πραγματικότητα.
Το παιδί θα πρέπει να προσαρμοστεί για να διασφαλίσει
την ψευδαίσθηση της αγάπης, της φροντίδας και της συμπά
θειας, αλλά ο ενήλικας δεν χρειάζεται αυτή την ψευδαίσθηση
για να επιβιώσει. Μπορεί να εγκαταλείψει την αμνησία του
και μετά να μπορέσει να καθορίσει τις πράξεις του με ανοι
χτά μάτια. Μόνο αυτό το μονοπάτι θα τον απελευθερώσει
από την κατάθλιψη. Τα άτομα με κατάθλιψη αλλά και τα
άτομα με ιδέες μεγαλείου αρνούνται πλήρως την πραγματι
κότητα της παιδικής τους ηλικίας και ζουν σαν να μπορούν
ακόμα να αναγκάσουν τους γονείς τους να είναι στη διάθεσή
τους: τα άτομα με ιδέες μεγαλείου μέσω της αυταπάτης που
τους παρέχουν τα επιτεύγματά τους και τα καταθλιπτικά
άτομα μέσω του συνεχούς φόβου τους ότι θα χάσουν την
«αγάπη». Κανένας από τους δύο δεν μπορεί να δεχτεί την
αλήθεια ότι αυτή η απώλεια ή η απουσία της αγάπης έχει ήδη
συμβεί στο παρελθόν και ότι καμιά απολύτως προσπάθεια
δεν μπορεί ν5αλλάξει αυτό το γεγονός.
Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΝΑΡΚΙΣΣΟΥ
Ο μύθος του Νάρκισσου αφηγείται, στην πραγματικότητα,

την τραγωδία της απώλειας του εαυτού μας. Ο Νάρκισσος
116 ALICE MILLER
βλέπει την αντανάκλασή του στο νερό και ερωτεύεται το

ωραίο πρόσωπό του, για το οποίο η μητέρα του σίγουρα θα
ήταν περήφανη. Η νύμφη Ηχώ ανταποκρίνεται στο κάλεσμα
του νεαρού άνδρα γιατί είναι ερωτευμένη με την ομορφιά
του. Η ανταπόκριση της Ηχούς εξαπατά τον Νάρκισσο. Τον
εξαπατά επίσης και η αντανάκλαση της εικόνας του, αφού
δείχνει μόνο το τέλειο, υπέροχο πρόσωπό του και όχι τον
εσωτερικό του κόσμο, τον πόνο και την ιστορία του. Η πίσω
όψη και η σκιά του, παραδείγματος χάριν, παραμένουν κρυ
φές γι’ αυτόν, αφού ούτε φαίνονται ούτε ανήκουν σε αυτή
την πολυαγαπημένη αντανάκλαση της εικόνας του.
Αυτό το στάδιο του εκστατικού μαγέματος μπορεί να συ-
γκριθεί με τις ιδέες μεγαλείου, όπως ακριβώς το επόμενο στά
διο (η λαχτάρα δηλαδή για τον εαυτό του η οποία τον ανα
λώνει) μπορεί να συγκριθεί με την κατάθλιψη. Ο Νάρκισσος
δεν ήθελε να είναι τίποτε άλλο παρά ο ωραίος νέος* αρνιό-
ταν εντελώς τον αληθινό του εαυτό. Προσπαθώντας να συ
νενωθεί με την ωραία εικόνα του, εγκαταλείπει τον εαυτό του
- στο θάνατο ή, σύμφωνα με την εκδοχή του Οβίδιου24, στη
μεταμόρφωσή του σε ένα λουλούδι. Ο θάνατος αυτός είναι η
λογική συνέπεια της καθήλωσής μας στον ψευδή εαυτό. Δεν
είναι μόνο τα «ωραία», τα «καλά» και τα ευχάριστα συναι
σθήματα που μας κάνουν πραγματικά ζωντανούς, που προσ
δίδουν βάθος στην ύπαρξή μας και μας οδηγούν στην ουσια
στική κατανόηση του εαυτού μας. Συχνά είναι και τα συναι
σθήματα που δεν είναι αποδεκτά, που δεν έχουμε εξοικειωθεί
24. Οβίδιος Νάσων, Πόπλιος (43 π.Χ.-17 μ.Χ.): Λατίνος ποιητής. (Σ.τ.Μ.)
μαζί τους και που θα προτιμούσαμε να τα αποφύγουμε: η αί

σθηση ότι είμαστε απροστάτευτοι, η ντροπή, ο φθόνος, η ζή
λια, το μπέρδεμα, η οργή και η θλίψη. Τα συναισθήματα αυ
τά μπορούμε στα πλαίσια της θεραπείας να τα βιώσουμε και
να τα κατατάξουμε. Αυτό συμβαίνει επειδή το θεραπευτικό
πλαίσιο αποτελεί έναν καθρέφτη του εσωτερικού μας κό
σμου, ο οποίος είναι πολύ πιο πλούσιος από «ένα απλώς
όμορφο πρόσωπο».
Ο Νάρκισσος ερωτεύτηκε την εξιδανικευμένη εικόνα του,
αλλά δεν μπορούσε ν’ αγαπήσει πραγματικά τον εαυτό του.
Αυτό δεν μπορεί να το κάνει ούτε ο «Νάρκισσος» με τις ιδέ
ες μεγαλείου ούτε ο «Νάρκισσος» που έχει κατάθλιψη. Ο εν
θουσιασμός για τον ψευδή εαυτό του καθιστά αδύνατη όχι
μόνο την αγάπη του για τους άλλους, αλλά, παρά τα φαινό
μενα, και την αγάπη του για το μοναδικό άτομο του οποίου
τη φροντίδα του έχουν εμπιστευτεί πλήρως: τον ίδιο του τον
εαυτό.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ
Ο Φαύλος Κύκλος της Περιφρόνησης

Δεν θα βρει ο Θεός έναν ακόμα τρόπο, κάποια ανώτερη μορφή
εξαπάτησης όπως αυτές που επινοούν πάντα οι μεγάλοι και οι δυ
νατοί\ δεν θα εμφανίσει ένα ακόμα ατού του την τελευταία στιγμή
για να με ντροπιάσει τελικά, για να μη με πάρει στα σοβαρά, για
να με ταπεινώσει κάτω από την απαίσια μάσκα της καλοσύνης;
- Έρμαν Έσσε25, Η Παιδική Ψυχή
ΤΑΠΕΙΝΩΣΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ, ΕΛΛΕΙΨΗ ΣΕΒΑΣΜΟΥ ΓΙΑ

ΤΟΥΣ ΑΔΥΝΑΜ ΟΥΣ ΚΑΙ ΠΟΥ ΠΑΜΕ ΑΠΟ ΕΚΕΙ ΚΑΙ ΠΕΡΑ
Παραδείγματα από την Καθημερινότητα
Ενώ ήμουν σε διακοπές, τακτοποιούσα τις σκέψεις μου όσον

αφορά το θέμα της περιφρόνησης και διάβαζα τις σημειώσεις
που είχα κρατήσει από ατομικές συνεδρίες γι’ αυτό το θέμα.
Ευαισθητοποιημένη πιθανότατα από το θέμα που με απασχο
λούσε, επηρεάστηκα περισσότερο απ’ ό,τι συνήθως από μια συ
νηθισμένη σκηνή που με κανέναν τρόπο δεν μπορούσε να θεω
ρηθεί εξαιρετική ή σπάνια. Θα την περιγράψω ως εισαγωγή γι’
25. Hermann Hesse (1877-1962): Γερμανός μυθιστοριογράφος και ποιη

τής, βραβείο Νόμπελ το 1946. (Σ.τ.Μ.)
122 ALICE MILLER
αυτά που θέλω να πω, χωρίς να κινδυνεύω να κατηγορηθώ για

αδιακρισία, επειδή δείχνει κάποια από τα πράγματα που έχω
κατανοήσει μέσω της δουλειάς μου.
Είχα βγει για περίπατο και πρόσεξα ένα νεαρό ζευγάρι με-
ρικά βήματα πιο μπροστά από μένα: ήταν και οι δύο ψηλοί και
μαζί τους είχαν ένα μικρό αγόρι, περίπου 2 ετών, που έτρεχε
μπροστά και στρίγκλιζε. (Έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε αυ
τές τις καταστάσεις από την οπτική γωνιά των ενηλίκων, αλλά
εδώ θέλω να την περιγράψω όπως τη βίωσε το παιδί.) Και οι
δύο γονείς είχαν μόλις αγοράσει από μια καντίνα από ένα πα-
γωτό-ξυλάκι και το έγλειψαν με προφανή ευχαρίστηση. Το μι
κρό αγόρι ήθελε κι αυτό παγωτό. Η μητέρα του του είπε τρυ
φερά: «Κοίτα, μπορείς να γλείψεις λίγο από το δικό μου, αλλά
ένα ολόκληρο παγωτό θα είναι πολύ κρύο για σένα». Το παιδί
δεν ήθελε μόνο να γλείψει λίγο, αλλά άπλωσε το χέρι του για
να πάρει ολόκληρο το παγωτό. Η μητέρα το τράβηξε μακριά.
Το παιδί άρχισε να κλαίει με απελπισία και σύντομα η ίδια σκη
νή επαναλήφθηκε και με τον πατέρα του. «Έλα, λοιπόν, αγα-
πούλα μου», του είπε ο πατέρας του τρυφερά, «γλείψε λίγο από
το δικό μου». «Όχι, όχι», συνέχισε να κλαίει το παιδί και έτρε-
ξε πάλι μπροστά από τους γονείς του προσπαθώντας να ξεχά-
σει αυτό που ήθελε. Σύντομα επέστρεψε και άρχισε να κοιτά
ζει με ζήλια και θλίψη τους δύο μεγάλους που απολάμβαναν γε
μάτοι ευχαρίστηση το παγωτό τους. Πότε πότε άπλωνε το μι
κρό του χέρι για να πάρει ολόκληρο το παγωτό, αλλά οι ενήλι
κες απομάκρυναν το χέρι τους που κρατούσε το θησαυρό.
Όσο πιο πολύ έκλαιγε το παιδί, τόσο πιο πολύ διασκέ
δαζαν οι γονείς του. Γελούσαν και ευελπιστούσαν να του
φτιάξουν τη διάθεση με το γέλιο τους: «Κοίτα, δεν είναι και

τόσο σημαντικό για να κάνεις όλη αυτή τη φασαρία». Κά-
ποια στιγμή το παιδί κάθισε στο έδαφος και άρχισε να πε-
τά μικρές πέτρες πάνω από τον ώμο του προς την κατεύ
θυνση της μητέρας του. Ξαφνικά όμως σηκώθηκε και κοί
ταξε γύρω του γεμάτο αγωνία για να σιγουρευτεί ότι οι γο
νείς του ήταν ακόμα εκεί. Όταν ο πατέρας τέλειωσε το πα
γωτό του, έδωσε το ξυλάκι στο παιδί και συνέχισε να περ
πατά. Το μικρό αγόρι έγλειψε το ξύλο με προσμονή, το κοί
ταξε, το πέταξε μακριά, θέλησε να το ξανασηκώσει, αλλά
δεν το έκανε, και ένα βαθύ αναφιλητό μοναξιάς και απο
γοήτευσης τράνταξε το κορμάκι του. Μετά άρχισε να προ-
χωρά υπάκουα πίσω από τους γονείς του.
Ή ταν ξεκάθαρο για μένα ότι αυτό το μικρό αγόρι δεν απο
γοητεύτηκε επειδή δεν του ικανοποίησαν τις επιθυμίες του
στοματικού σταδίου26. Οι γονείς του του έδωσαν πολλές ευ
καιρίες να γλείψει το παγωτό, ωστόσο, το πλήγωναν και το
απογοήτευαν διαρκώς. Δεν κατανόησαν ότι ήθελε να κρατή
σει στο χέρι του το παγωτό-ξυλάκι όπως έκαναν εκείνοι.
Ακόμα χειρότερα, γελούσαν μαζί του και κοροΐδευαν την επι
θυμία του. Το παιδί έπρεπε ν’ αντιμετωπίσει δύο γίγαντες,
που υποστήριζαν ο ένας τον άλλο και ήταν υπερήφανοι που
26. Στοματικό στάδιο: Το πρώτο στάδιο της ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης

που περιλαμβάνει τους πρώτους 18 μήνες της ζωής. Την περίοδο αυτή
η στοματική ζώνη είναι το επίκεντρο των αναγκών, της έκφρασης και
των ευχάριστων ερωτικών εμπειριών του βρέφους. Το στάδιο αυτό
επηρεάζει σημαντικότατα την οργάνωση και την ανάπτυξη της ψυχι
κής δομής του παιδιού (Ν. Μάνος, ό.π.). (Σ.τ.Μ.)
124 ALICE MILLER
κρατούσαν μια σταθερή στάση, ενώ αυτό, εντελώς μόνο του

μέσα στη στενοχώρια του, δεν μπορούσε να πει τίποτε άλλο
πέρα από «όχι». Ούτε μπορούσε να κάνει τους γονείς του να
το καταλάβουν μέσα από τις χειρονομίες του (παρ’ όλο που
αυτές ήταν πολύ εκφραστικές). Δεν είχε κανένα συνήγορο.
Πόσο άδικο είναι όταν ένα παιδί έρχεται αντιμέτωπο με δύο
μεγάλους, δυνατούς ενήλικες και μοιάζει σαν να πρέπει ν’
αντιμετωπίσει έναν τοίχο. Εμείς όμως ονομάζουμε «συνεπή
διαπαιδαγώγηση» το να αρνούμαστε να επιτρέψουμε στο
παιδί να παραπονιέται στον ένα γονιό για τον άλλο.
Γιατί, αλήθεια, αυτοί οι δύο γονείς φέρθηκαν με τόσο λί
γη ενσυναίσθηση; Γιατί κανένας δεν σκέφτηκε να φάει το
παγωτό του λίγο πιο γρήγορα ή ακόμα και να πετάξει το μι
σό παγωτό και να δώσει στο παιδί το ξυλάκι με λίγο μόνο πα
γωτό; Γιατί και οι δύο στέκονταν εκεί γελώντας, τρώγοντας
τόσο αργά και δείχνοντας τόσο λίγο ενδιαφέρον για την
προφανή στενοχώρια του παιδιού τους; Δεν ήταν κακοπρο
αίρετοι ή ψυχροί γονείς - ο πατέρας μίλησε στο παιδί του με
μεγάλη τρυφερότητα. Ωστόσο, σε αυτή τουλάχιστον την πε
ρίπτωση έδειξαν έλλειψη ενσυναίσθησης.
Αυτόν το γρίφο μπορούμε να τον επιλύσουμε μόνο αν
μπορέσουμε να δούμε και τους γονείς σαν ανασφαλή παιδιά
- παιδιά που βρήκαν επιτέλους ένα πιο αδύναμο πλάσμα,
που μπροστά του μπορούσαν τώρα να νιώθουν πολύ δυνα
τοί. Ποιο παιδί δεν το έχουν περιγελάσει για τους φόβους του
και δεν του έχουν πει: «Δεν χρειάζεται να φοβάσαι ένα τέ
τοιο πράγμα!»; Ποιο παιδί δεν έχει αισθανθεί τότε ντροπή
και περιφρόνηση γιατί δεν μπόρεσε να εκτιμήσει σωστά τον
κίνδυνο; Και αυτό το μικρό παιδί δεν θ’ αρπάξει άραγε την

πρώτη ευκαιρία για να περάσει αυτά τα αισθήματά του σε
ένα ακόμα μικρότερο παιδί; Αυτού του είδους τις εμπειρίες
τις συναντάμε με ποικίλες μορφές και τρόπους. Κοινό στοι
χείο όλων αυτών των περιστατικών είναι η αίσθηση δύναμης
που παρέχουν στους ενήλικες, οι οποίοι, μην έχοντας τη δυ
νατότητα να ελέγξουν το άγχος τους, δεν μπορούν ν’ αντιμε
τωπίσουν το άγχος ενός αδύναμου και απροστάτευτου παι
διού και να κατορθώσουν τελικά να το περιορίσουν.
Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι αυτό το μικρό αγόρι σε
είκοσι χρόνια -ή μπορεί και νωρίτερα με τα μικρότερα αδέλ
φια του- θα επαναλάβει τη σκηνή με το παγωτό. Τότε όμως
θα έχει αυτός το πάνω χέρι και ο άλλος θα είναι το απρο
στάτευτο, γεμάτο ζήλια, αδύναμο και μικρό πλάσμα - το μι
κρό εκείνο πλάσμα που πλέον δεν θα το κουβαλά μέσα του,
αλλά θα είναι διαχωρισμένο από τον ίδιο και θα το προβάλ
λει έξω από τον εαυτό του, σε κάποιον άλλο.
Το ν’ αγνοούμε, λοιπόν, αυτούς που είναι μικρότεροι και
πιο αδύναμοι είναι η καλύτερη άμυνα ενάντια στο ξέσπασμα
των δικών μας αισθημάτων αδυναμίας: είναι η έκφραση μιας
αδυναμίας αποκομμένης από τις ρίζες της. Ο δυνατός άν
θρωπος, επειδή το έχει αισθανθεί, γνωρίζει ότι κουβαλά και
ο ίδιος μέσα του τη δική του αδυναμία και, κατά συνέπεια,
δεν έχει ανάγκη να δείχνει τη δύναμή του μέσα από την περι
φρόνηση.
Πολλοί ενήλικες συνειδητοποιούν για πρώτη φορά μέσω
των παιδιών τους τα δικά τους αισθήματα ανικανότητας, ζή
λιας και μοναξιάς, αφού στην παιδική τους ηλικία δεν είχαν
126 ALICE MILLER
ποτέ την ευκαιρία να τα αποδεχτούν και να τα βιώαουν συ

νειδητά. Έ χω ήδη αναφερθεί σε έναν ασθενή μου, τον Πή-
τερ, ο οποίος καταναγκαστικά ήθελε να ρίχνεται σε γυναί
κες, να τις ξελογιάζει και μετά να τις εγκαταλείπει, μέχρι που
μπόρεσε επιτέλους να βιώσει τον τρόπο με τον οποίο τον
εγκατέλειπε διαρκώς και τον ίδιο η μητέρα του (βλ. σελ. 50).
Επιπλέον, όταν θυμήθηκε πώς τον περιγελούσαν οι γονείς
του, βίωσε για πρώτη φορά συνειδητά το αίσθημα της ταπεί
νωσης και της προσβολής που ένιωθε τότε. Μέχρι εκείνη τη
στιγμή όλα αυτά τα αισθήματα ήταν γι’ αυτόν απολύτως μη
συνειδητά.
Τον πόνο που δεν νιώσαμε συνειδητά όταν ήμαστε παιδιά
μπορούμε να τον αποφύγουμε αν τον μεταφέρουμε στα παι
διά μας - με τον ίδιο λίγο πολύ τρόπο όπως και στη σκηνή με
το παγωτό που περιέγραψα παραπάνω: «Εμείς, βλέπεις, εί
μαστε μεγάλοι και μπορούμε να κάνουμε ό,τι θέλουμε, αλλά
για σένα είναι “πάρα πολύ κρύο”. Θα μπορέσεις να το απο
λαύσεις όπως το απολαμβάνουμε εμείς μόνο όταν θα μεγα
λώσεις αρκετά». Δεν είναι λοιπόν η μη ικανοποίηση της επι
θυμίας του που είναι ταπεινωτική για το παιδί, αλλά η περι
φρόνηση που δείχνουν οι άλλοι για το άτομό του. Ο πόνος
εντείνεται επειδή οι γονείς επιδεικνύουν το ότι «είναι μεγά
λοι», για να πάρουν μέσω του παιδιού τους ασυνείδητα εκδί
κηση για τη δική τους ταπείνωση όταν ήταν παιδιά. Βλέπουν
στα μάτια του παιδιού τους το γεμάτο ταπεινώσεις δικό τους
παρελθόν και με τη δύναμη που έχουν τώρα το κρατούν μα
κριά τους. Δεν μπορούμε όμως απλώς με τη δύναμη της θέ
λησης ν’ απελευθερωθούμε από την επανάληψη των προτύ
πων συμπεριφοράς των γονέων μας - τα οποία αναγκαστή

καμε να μάθουμε πολύ νωρίς στη ζωή μας. Μπορούμε ν’ απε
λευθερωθούμε από αυτά μόνο όταν νιώσουμε πλήρως και
αποδεχτούμε τον πόνο που μας προκαλούσαν. Τότε μόνο θα
μπορέσουμε να συνειδητοποιήσουμε απόλυτα αυτά τα πρό
τυπα και να τα καταδικάσουμε κατηγορηματικά.
Στις περισσότερες κοινωνίες τα μικρά κορίτσια υφίστανται
επιπλέον διακρίσεις επειδή είναι κορίτσια. Με δεδομένο όμως
ότι οι γυναίκες επιδρούν συνήθως περισσότερο στα νεογέννη
τα βρέφη και στα μικρά παιδιά, αυτά τα πρώην μικρά κορίτσια
μπορούν να περάσουν στα παιδιά τους, στην πιο τρυφερή ηλι
κία, την έλλειψη σεβασμού από την οποία κάποτε υπέφεραν
και οι ίδιες. Αν αυτό συμβεί, ο γιος όταν θα μεγαλώσει θα εξι-
δανικεύσει τη μητέρα του, αφού κάθε ανθρώπινο πλάσμα
χρειάζεται να πιστεύει ότι το είχαν αγαπήσει πραγματικά (και
θα προσκολληθεί μάλιστα σε αυτή την ψευδαίσθηση). Θα πε-
ριφρονεί όμως τις άλλες γυναίκες, από τις οποίες μπορεί να
πάρει την εκδίκηση που δεν παίρνει από τη μητέρα του. Και η
ταπεινωμένη, μεγάλη πια, κόρη, αν δεν έχει κανέναν άλλο τρό
πο να ξεφορτωθεί αυτό το βάρος, θα πάρει την εκδίκησή της
από τα παιδιά της. Αυτό μπορεί να το κάνει κρυφά και χωρίς
να φοβάται την αντεκδίκηση, γιατί τα παιδιά δεν μπορούν να
το πουν σε κανέναν, δεν μπορούν να το εξωτερικεύσουν,
εκτός κι αν αυτό συμβεί ίσως αργότερα υπό τη μορφή μιας δια
στροφής ή μιας ψυχαναγκαστικής νεύρωσης, που η γλώσσα
τους όμως είναι αρκετά καλυμμένη ώστε να μην προδοθεί η
μητέρα.
Η έλλειψη σεβασμού είναι το όπλο των αδύναμων και επί
128 ALICE MILLER
σης μια άμυνα ενάντια στα συναισθήματα που περιφρονού-

με, που είναι ανεπιθύμητα και που μπορούν να πυροδοτή
σουν αναμνήσεις γεγονότων του παρελθόντος τις οποίες
έχουμε απωθήσει. Η πηγή κάθε περιφρόνησης, όπως και κά
θε μεροληψίας, είναι περισσότερο ή λιγότερο συνειδητή, ανε
ξέλεγκτη και κρύβει την άσκηση εξουσίας από κάποιον ενή
λικα πάνω σε κάποιο παιδί. Αν εξαιρέσουμε τις περιπτώσεις
φόνων ή σοβαρών σωματικών βλαβών, αυτή η ανεξέλεγκτη
χρήση δύναμης είναι ανεκτή από την κοινωνία. Το τι κάνουν
δηλαδή οι ενήλικες στην ψυχή των παιδιών τους είναι καθα
ρά δική τους υπόθεση, γιατί το παιδί θεωρείται ιδιοκτησία
των γονέων του με τον ίδιο τρόπο που οι πολίτες ενός ολο
κληρωτικού καθεστώτος θεωρούνται ιδιοκτησία της κυβέρ
νησης. Μέχρι να ευαισθητοποιηθούμε όσον αφορά τον πόνο
των μικρών παιδιών, αυτή η άσκηση εξουσίας από τους ενή
λικες θα θεωρείται μια φυσιολογική πλευρά της ανθρώπινης
συμπεριφοράς, αφού σχεδόν κανείς δεν την προσέχει ή δεν
την παίρνει στα σοβαρά. Επειδή τα θύματα είναι «απλώς
παιδιά», υπεραπλουστεύουμε το άγχος και τη στενοχώρια
τους. Σε είκοσι χρόνια, όμως, αυτά θα παιδιά θα είναι ενήλι
κες και θα νιώθουν την ανάγκη να πάρουν το αίμα τους πί
σω από τα δικά τους παιδιά. Μπορεί συνειδητά να μάχονται
σθεναρά τη σκληρότητα που υπάρχει στον κόσμο και, ωστό
σο, να κουβαλούν μέσα τους μια εμπειρία σκληρότητας, την
οποία ασυνείδητα μεταφέρουν σε άλλους. Όσο αυτή η σκλη
ρότητα παραμένει κρυμμένη πίσω από την εξιδανικευμένη ει
κόνα μιας ευτυχισμένης παιδικής ηλικίας, δεν θα έχουν επί
γνωση του τι τους συνέβη και δεν θα μπορούν ν’ αποφύγουν
Οι Φνλακνς της Παιδικής μας Ηλικίας 129
να τη μεταφέρουν σε άλλους προβαίνοντας σε καταστροφι

κές πράξεις.
Είναι εξαιρετικά σημαντικό να κατανοήσουν οι άνθρωποι
σε ποιο βαθμό αυτή η έλλειψη σεβασμού για τα παιδιά μετα-
φέρεται αδιάκοπα από τη μια γενιά στην επόμενη, με αποτέ
λεσμα να διαιωνίζεται η καταστροφική συμπεριφορά. Κά
ποιος που δίνει ένα χαστούκι ή χτυπά έναν άλλο ενήλικα ή
ξέρει ότι τον προσβάλλει έχει επίγνωση του ότι τον πληγώ
νει. Ακόμα κι αν δεν ξέρει γιατί το κάνει αυτό, έχει κάποια
αίσθηση του τι κάνει. Πόσο συχνά όμως οι γονείς μας -αλλά
κι εμείς όσον αφορά τα δικά μας παιδιά- δεν πλήγωσαν ή δεν
πληγώσαμε, χωρίς να συνειδητοποιούμε πόσο επώδυνα, βα
θιά και για μεγάλο χρονικό διάστημα, έναν τρυφερό παιδικό
εαυτό που ετοιμαζόταν ν’ ανθίσει;
Είναι μεγάλη τύχη αν τα μεγαλύτερα παιδιά μας συνειδη
τοποιήσουν τι τους κάναμε και μπορέσουν να μας το πουν.
Έχουμε τότε την ευκαιρία ν’ αναγνωρίσουμε τα σφάλματά
μας και να ζητήσουμε συγνώμη. Το να αποδεχτούμε αυτά
που τους κάναμε μπορεί να τα βοηθήσει να πετάξουν επιτέ
λους μακριά τις αλυσίδες της εγκατάλειψης, των διακρίσεων,
της περιφρόνησης και της κακής χρήσης της εξουσίας, τα
οποία περνούν από τη μια γενιά στην άλλη. Όταν τα παιδιά
μας μπορέσουν να βιώσουν συνειδητά την αδυναμία και την
οργή των πρώτων χρόνων της ζωής τους, δεν θα χρειάζονται
πια να κρατούν σε απόσταση αυτά τα συναισθήματα και,
ταυτόχρονα, ν’ ασκούν εξουσία σε άλλους.
Στις περισσότερες περιπτώσεις, όμως, ο πόνος των αν
θρώπων από την παιδική τους ηλικία παραμένει ουσιαστικά
130 ALICE MILLER
απροσπέλαστος και έτσι αποτελεί την κρυμμένη πηγή νέων

και μερικές φορές πολύ επιτήδειων τρόπων ταπείνωσης της
επόμενης γενιάς. Διάφοροι μηχανισμοί άμυνας βοηθούν τους
ανθρώπους να δικαιολογούν τις πράξεις τους: η άρνηση του
πόνου τους, η εκλογίκευση27 (χρωστώ στο παιδί μου να το με
γαλώσω σωστά), η μετάθεση28 (αυτός που με πληγώνει δεν εί
ναι ο πατέρας μου αλλά ο γιος μου), η εξιδανίκευση29 (το ξύ
λο που μου έδινε ο πατέρας μου με ωφέλησε) και πολλά άλ
λα. Πάνω απ’ όλα, υπάρχει ο μηχανισμός της μετατροπής του
κατεσταλμένου πόνου σε ενεργητική συμπεριφορά. Τα πα
ρακάτω παραδείγματα δείχνουν πόσο εκπληκτικά παρόμοιοι
είναι οι τρόποι με τους οποίους οι άνθρωποι προφυλάσσουν
τον εαυτό τους από τις παιδικές τους εμπειρίες, παρά τις με
γάλες διαφορές στη δομή της προσωπικότητάς τους και στο
μορφωτικό τους επίπεδο.
Ένας τριαντάχρονος Έλληνας, γιος ενός χωρικού και ιδιο
κτήτης ενός μικρού εστιατορίου στη δυτική Ευρώπη, λέει με
υπερηφάνεια ότι δεν πίνει καθόλου αλκοόλ και ότι αυτή την
27. Rationalization: Ασυνείδητος αμυντικός μηχανισμός στον οποίο η πα

ράλογη ή μη αποδεκτή συμπεριφορά, ιδέα ή συναίσθημα δικαιολογεί
ται με τη λογική (Ν. Μάνος, ό.π.). (Σ.τ.Μ.)
28. Displacement: Ασυνείδητος αμυντικός μηχανισμός με τον οποίο συ
ναισθήματα, ιδέες ή επιθυμίες μεταφέρονται από το αρχικό τους αντι
κείμενο σε ένα πιο αποδεκτό υποκατάστατο (Ν. Μάνος, ό.π.).
(Σ.τ.Μ.)
29. Idealization: Ψυχικός μηχανισμός κατά τον οποίο ένα άτομο υπερε
κτιμά συνειδητά ή ασυνείδητα μια ιδιότητα κάποιου άλλου ατόμου που
θαυμάζει (Ν. Μάνος, ό.π.). (Σ.τ.Μ.)
εγκράτεια την οφείλει στον πατέρα του. Κάποτε, όταν ήταν δε
καπέντε χρονών, επέστρεψε σπίτι μεθυσμένος και ο πατέρας
του του έδωσε τόσο πολύ ξύλο, που δεν μπορούσε να κουνηθεί
για μια βδομάδα. Από τότε και μετά το αλκοόλ του προκαλού-
σε τόσο μεγάλη απέχθεια, που δεν μπορούσε να βάλει ούτε
σταγόνα στο στόμα του, παρ’ όλο που, λόγω της δουλειάς του,
παντού γύρω του υπήρχε διαρκώς αλκοόλ. Όταν έμαθα ότι
επρόκειτο σύντομα να παντρευτεί, τον ρώτησα αν κι αυτός θα
χτυπούσε τα παιδιά του. «Βεβαίως», μου απάντησε. «Το ξύλο
είναι απαραίτητο για να μεγαλώσει σωστά ένα παιδί. Είναι ο
καλύτερος τρόπος για να το κάνεις να σε σέβεται. Εγώ, για πα
ράδειγμα, ποτέ δεν καπνίζω όταν είναι μπροστά ο πατέρας μου
- κι αυτό είναι μια ένδειξη σεβασμού προς αυτόν».
Αυτός ο άνδρας δεν ήταν ούτε ανόητος ούτε ψυχρός, απλώς
δεν ήταν ιδιαίτερα μορφωμένος. Θα μπορούσαμε να έχουμε
την ψευδαίσθηση ότι η μεγαλύτερη μόρφωση θα σταματούσε
αυτή τη συνεχιζόμενη διαδικασία καταστροφής της ψυχής.
Όμως, με βάση αυτό, πώς θα μπορούσαμε να εξηγήσουμε το
επόμενο παράδειγμα το οποίο αφορά ένα μορφωμένο άνδρα;
Κάποτε, στη δεκαετία του ’70, ένας ταλαντούχος Τσέχος
συγγραφέας διάβαζε αποσπάσματα από τα έργα του σε μια
πόλη της δυτικής Γερμανίας. Μετά την ανάγνωση ακολούθη
σε συζήτηση με το κοινό, κατά τη διάρκεια της οποίας του
έκαναν ερωτήσεις για τη ζωή του. Έδωσε έξυπνες απαντή
σεις αναφέροντας ότι, παρ’ όλο που αρχικά είχε υποστηρίξει
την Άνοιξη της Πράγας, είχε αρκετή ελευθερία και μπορούσε
να ταξιδεύει συχνά στη Δύση. Μετά συνέχισε περιγράφοντας
την ανάπτυξη της χώρας του τα τελευταία χρόνια. Όταν τον
132 ALICE MILLER
ρώτησαν για την παιδική του ηλικία, τα μάτια του έλαμπαν

από ενθουσιασμό καθώς μιλούσε για τη χαρισματική και πο
λύπλευρη προσωπικότητα του πατέρα του, ο οποίος τον εν-
θάρρυνε στην πνευματική του ανάπτυξη και το παιδί τον θε
ωρούσε έναν καλό του φίλο. Μόνο στον πατέρα του μπορού
σε να δείχνει τις πρώτες ιστορίες που είχε γράψει. Ο πατέρας
του ήταν πολύ περήφανος γι’ αυτόν και, ακόμα κι όταν του
έδινε ξύλο για να τον τιμωρήσει για κάποιο παράπτωμα που
του είχε αναφέρει η μητέρα, εξακολουθούσε να είναι περή
φανος επειδή ο γιος του δεν έκλαιγε. Αν έκλαιγε, θα έτρωγε
περισσότερο ξύλο. Το παιδί έμαθε, λοιπόν, να πνίγει τα δά-
κρυά του και ήταν και το ίδιο περήφανο που μπορούσε να
προσφέρει στον πατέρα του, τον οποίο θαύμαζε, ένα τόσο
μεγάλο δώρο με αυτή τη γενναιότητά του. Ο άνδρας αυτός μί
λησε για το ξύλο που έτρωγε συχνά σαν να ήταν το πιο φυ
σιολογικό πράγμα του κόσμου (αφού γι’ αυτόν προφανώς
ήταν) και μετά είπε: «Δεν έπαθα τίποτα, με προετοίμασε για
τη ζωή, μ’ έκανε σκληρό και με δίδαξε να σφίγγω τα δόντια.
Αυτός είναι ο λόγος που τα πηγαίνω τόσο καλά με τη δουλειά
μου». Όμως, για τον ίδιο ακριβώς λόγο μπόρεσε να συνεργα
στεί τόσο καλά με το ολοκληρωτικό κομμουνιστικό καθε
στώς.
Σε αντίθεση με αυτό τον Τσέχο συγγραφέα, ο σκηνοθέτης
Ίγκμαρ Μπέργκμαν30μίλησε σε κάποιο τηλεοπτικό πρόγραμ
μα με περισσότερη κατανόηση και μεγαλύτερη -αν και μόνο
30. Ingmar Bergman (1918-): Σουηδός σκηνοθέτης του κινηματογράφου

και του θεάτρου. (Σ.τ.Μ.)
εγκεφαλική- επίγνωση για την επίδραση που είχε πάνω του η

δική του παιδική ηλικία, την οποία περιέγραψε σαν μια μα
κροχρόνια ιστορία ταπεινώσεων. Διηγήθηκε, για παράδειγ
μα, ότι όταν κατουριόταν πάνω του έπρεπε να φοράει όλη τη
μέρα ένα κόκκινο φόρεμα για να καταλαβαίνουν όλοι τι είχε
κάνει και να ντρέπεται για τον εαυτό του. Ο Μπέργκμαν, ο
μικρότερος γιος ενός προτεστάντη πάστορα, περιέγραψε σε
αυτή την τηλεοπτική συνέντευξη μια σκηνή η οποία επανα-
λαμβανόταν συχνά όταν ήταν παιδί: ο πατέρας είχε μόλις χτυ
πήσει το μεγαλύτερο αδελφό του. Η μητέρα σκούπιζε με βαμ
βάκι τις πληγές του αδελφού του που αιμορραγούσαν, ενώ ο
ίδιος καθόταν και κοίταζε. Ο ενήλικος πια Μπέργκμαν περιέ
γραφε αυτή τη σκηνή ψυχρά, χωρίς καμιά εμφανή ταραχή.
Εμείς όμως μπορούσαμε να τον φανταστούμε ως παιδί να κά
θεται ήσυχα και να κοιτάζει. Σίγουρα δεν έτρεχε να φύγει, ού
τε έκλεινε τα μάτια του ούτε έκλαιγε. Ο θεατής είχε την εντύ
πωση αφενός ότι αυτή ήταν μια σκηνή που συνέβαινε συχνά
μπροστά στα μάτια του Μπέργκμαν και αφετέρου ότι ήταν μια
ανάμνηση που ουσιαστικά κάλυπτε αυτά που είχε περάσει και
ο ίδιος ο Μπέργκμαν. Το πιθανότερο ήταν ότι ο πατέρας τους
δεν χτυπούσε μόνο το μεγαλύτερο αδελφό του.
Μερικές φορές οι άνθρωποι είναι πεπεισμένοι ότι μόνο τα
αδέλφια τους υπέφεραν από ταπεινώσεις. Μόνο στη θεραπεία
μπορούν να θυμηθούν -μέσα από τα συναισθήματα οργής,
αδυναμίας, θυμού και αγανάκτησης- πόσο ταπεινωμένοι και
εγκαταλελειμμένοι ένιωθαν όταν ο πολυαγαπημένος τους πα
τέρας χτυπούσε αλύπητα και τους ίδιους.
Ο Ίγκμαρ Μπέργκμαν, όμως, είχε κι έναν άλλο τρόπο, πέ
134 ALICE MILLER
ρα από την προβολή31 και την άρνηση, για να χειριστεί τον πό
νο του: μπορούσε να κάνει ταινίες κι έτσι να περνάει στους θε
ατές όσα συναισθήματα δεν είχε νιώσει συνειδητά ο ίδιος.
Εμείς, το κοινό των ταινιών του, καλούμαστε ν’ αντέξουμε αυ
τά τα συναισθήματα που ο ίδιος, ο γιος ενός τέτοιου πατέρα,
δεν μπορούσε μεν να τα βιώσει ανοιχτά, αλλά, παρ’ όλ’ αυτά,
συνέχιζε να τα κουβαλάει μέσα του. Καθόμαστε μπροστά στην
οθόνη και πρέπει ν’ αντιμετωπίσουμε, όπως έκανε κάποτε το
μικρό αγόρι, όλη τη σκληρότητα που υπέστη «ο αδελφός μας».
Νιώθουμε μάλιστα σχεδόν απόλυτα ανίκανοι ή απρόθυμοι ν’
αφομοιώσουμε όλη αυτή την κτηνωδία με αυθεντικά αισθήμα
τα, κι έτσι τα κρατάμε και αυτά σε απόσταση.
Επίσης, ο Μπέργκμαν μίλησε με λύπη για το ότι δεν μπό
ρεσε να συνειδητοποιήσει πριν από το 1945 τι σήμαινε ο να
ζισμός, παρ’ όλο που ως έφηβος επισκεπτόταν συχνά τη Γερ
μανία την εποχή του Χίτλερ. Θεωρώ αυτή την τύφλωσή του
συνέπεια της παιδικής του ηλικίας. Η σκληρότητα ήταν η οι
κεία ατμόσφαιρα μέσα στην οποία ανέπνεε από πολύ νωρίς.
Γιατί, λοιπόν, θα έπρεπε να προσέξει τη σκληρότητα και την
περιφρόνηση που αφορούσε τους άλλους;
Γιατί όμως ανέφερα τρία παραδείγματα ανθρώπων που
31. Projection: Ασυνείδητος αμυντικός μηχανισμός κατά τον οποίο το

άτομο αποδίδει σε κάποιον άλλο ασυνείδητες ιδέες, σκέψεις, ενορμή-
σεις και συναισθήματα που για τον ίδιο είναι ανεπιθύμητα ή απαράδε
κτα. Η προβολή προφυλάσσει το άτομο από το άγχος που προκύπτει
από μια εσωτερική σύγκρουση. Εξωτερικεύοντας καθετί ανεπιθύμητο,
το άτομο το αντιμετωπίζει ως κάτι ξεχωριστό από τον ίδιο (Ν. Μάνος,
ό.π.). (Σ.τ.Μ.)
τους χτυπούσαν όταν ήταν παιδιά; Δεν πρόκειται για μεταιχ-

μιακές καταστάσεις32; Θέλω μήπως ν’ αναφερθώ μόνο στα
αποτελέσματα της άσκησης σωματικής βίας; Όχι, καθόλου.
Επέλεξα αυτές τις τρεις περιπτώσεις, παρ’ όλο που μπορεί να
είναι ακραίες, εν μέρει γιατί δεν μου τις εμπιστεύτηκαν προ
σωπικά τα ίδια τα άτομα, αλλά είναι ήδη γνωστές στο ευρύ
κοινό. Όμως, πάνω απ’ όλα, ήθελα να δείξω πώς η επίδραση
ακόμα και της πιο σοβαρής κακομεταχείρισης μπορεί να πα-
ραμείνει κρυμμένη εξαιτίας της ισχυρής τάσης του παιδιού να
εξιδανικεύει καταστάσεις. Δεν υπάρχουν ίχνη, δεν υπάρχει
συνήγορος, δεν υπάρχει ετυμηγορία. Όλα παραμένουν τυλιγ
μένα στο σκοτάδι του παρελθόντος και, αν τα γεγονότα γί
νουν γνωστά, εμφανίζονται μεταμφιεσμένα σε «ευλογίες». Αν
αυτό συμβαίνει με τα πιο οφθαλμοφανή παραδείγματα σωμα
τικής κακομεταχείρισης, πώς θα μπορούσε να βγει στην επι
φάνεια η ψυχική κακοποίηση, που είναι λιγότερο ορατή και
που μπορεί κανείς να την αμφισβητήσει πιο εύκολα; Ποιος εί
ναι δυνατόν να πάρει στα σοβαρά τις ανεπαίσθητες διακρί
σεις, όπως στην περίπτωση του μικρού αγοριού με το παγω
32. Borderline personality disorder (μεταιχμιακή διαταραχή της προσωπι

κότητας): Διαταραχή της προσωπικότητας που χαρακτηρίζεται από
αστάθεια στις διαπροσωπικές σχέσεις, τη συμπεριφορά, το συναίσθη
μα και την εικόνα του εαυτού. Οι σχέσεις είναι έντονες και ασταθείς.
Υπάρχει παρορμητική και απρόβλεπτη συμπεριφορά με συχνές αυτο-
καταστροφικές τάσεις, έντονες διακυμάνσεις της διάθεσης από το φυ
σιολογικό στο καταθλιπτικό ή σε έντονα ξεσπάσματα θυμού, βαθιά
διαταραχή της ταυτότητας, των αξιών και των σκοπών του ατόμου,
χρόνια αισθήματα κενού ή ανίας, ή βραχέα επεισόδια ψύχωσης (Ν.
Μάνος, ό.π.). (Σ.τ.Μ.)
136 ALICE MILLER
τό; Η θεραπεία όμως καθενός από τους ασθενείς αποκαλύ

πτει ατέλειωτα, συγκρίσιμα μεταξύ τους παραδείγματα.
Η εκμετάλλευση του παιδιού από τους γονείς του μπορεί
να οδηγήσει σε μια σειρά σεξουαλικών ή μη σεξουαλικών κα
ταχρήσεων, τις οποίες το παιδί θα μπορέσει ν’ ανακαλύψει
μόνο ως ενήλικας στη θεραπεία του και συχνά όχι πριν γίνει
και το ίδιο γονέας. Ένας πατέρας που μεγάλωσε σε μια που-
ριτανική οικογένεια μπορεί να έχει αναστολές όσον αφορά
τις σεξουαλικές σχέσεις στο γάμο του. Όταν κάνει μπάνιο τη
μικρή του κόρη, ίσως είναι η πρώτη φορά που τολμάει να κοι
τάξει από κοντά τα γυναικεία γεννητικά όργανα, να παίξει
μαζί τους και να νιώσει διέγερση. Μια μητέρα μπορεί να ένιω
σε σοκ όταν είδε απρόσμενα ένα πέος σε στύση τότε που ήταν
μικρή, κι έτσι ν’ άρχισε να φοβάται τα ανδρικά γεννητικά όρ
γανα, ή μπορεί να ένιωσε το πέος σαν ένα όργανο που μπορεί
να ασκήσει βία και να μην μπόρεσε ποτέ να το εξομολογηθεί
σε κανέναν. Μια τέτοια μητέρα μπορεί τώρα να νιώθει ότι αρ
χίζει να ελέγχει το φόβο της μέσα από τη σχέση της με το μι
κρό της γιο. Μπορεί, για παράδειγμα, να τον στεγνώνει μετά
το μπάνιο με τέτοιον τρόπο που αυτός να έχει στύση. Αυτό
όμως δεν είναι για την ίδια επικίνδυνο ή απειλητικό. Μπορεί
να κάνει μασάζ στο πέος του γιου της μέχρι και την εφηβεία
για «να διορθώσει το μικρό μέγεθος της ακροποσθίας», χωρίς
αυτό να τη φοβίζει. Προστατευμένη από την τυφλή αγάπη που
έχει κάθε παιδί για τη μητέρα του, μπορεί να εξακολουθήσει
τη διστακτική σεξουαλική εξερεύνησή της, που ποτέ δεν της
δόθηκε η ευκαιρία ν’ αναπτύξει φυσιολογικά.
Όμως, τι σημαίνει για ένα παιδί όταν οι γεμάτοι αναστο-
λες γονείς του το εκμεταλλεύονται σεξουαλικά; Κάθε παιδί

ψάχνει τη στοργική επαφή και χαίρεται όταν την έχει, αλλά
ταυτόχρονα νιώθει μπλεγμένο, ανασφαλές και φοβισμένο
όταν του προκαλεί συναισθήματα που δεν θα τα είχε σε αυ
τό το στάδιο της ανάπτυξής του. Ο φόβος και η σύγχυσή του
αυξάνονται κι άλλο όταν οι γονείς του τιμωρούν την αυτοε-
ρωτική δραστηριότητά του με απαγορεύσεις και περιφρονη
τικές ματιές.
Υπάρχουν κι άλλοι τρόποι εκμετάλλευσης των παιδιών
πέρα από τους σεξουαλικούς, για παράδειγμα, η πλύση εγκε
φάλου, η οποία κρύβεται πίσω από την «αντιαυταρχική» αλ
λά και την «πολύ αυστηρή» ανατροφή. Κανένα από αυτά τα
είδη ανατροφής δεν λαμβάνει υπόψη του τις ανάγκες του ίδι
ου του παιδιού. Όσο αντιμετοοπίζουν το παιδί σαν ιδιοκτησία
και του θέτουν συγκεκριμένους στόχους και όσο του ασκούν
έλεγχο, η φυσιολογική ανάπτυξή του διακόπτεται με βίαιο
τρόπο.
Κάτι που συμβαίνει συχνά μέσα στα πλαίσια της εκπαί
δευσης είναι ότι πρώτα κόβουμε τη ζωντανή ρίζα και μετά
προσπαθούμε ν’ αντικαταστήσουμε τις φυσιολογικές λει
τουργίες της με τεχνητά μέσα. Έτσι, για παράδειγμα, κατα
στέλλουμε την περιέργεια του παιδιού (υπάρχουν ερωτήσεις
που κάποιος δεν θα πρέπει να κάνει) και μετά, όταν λείπει
από το παιδί το φυσιολογικό ενδιαφέρον για μάθηση, του κά
νουμε ιδιαίτερα μαθήματα για να το βοηθήσουμε στις δυσκο
λίες που συναντά στο σχολείο.
Κάτι παρόμοιο συναντάμε και στη συμπεριφορά των αν
θρώπων που είναι εθισμένοι σε διάφορες ουσίες. Οι άνθρω
138 ALICE MILLER
ποι που ως παιδιά απώθησαν με επιτυχία τα έντονα αισθή-

ματά τους, προσπαθούν συχνά να ξανακερδίσουν -τουλάχι
στον για ένα μικρό χρονικό διάστημα- τη χαμένη ένταση
των εμπειριών με τη βοήθεια των ναρκωτικών ή του αλκοόλ
(βλ. Miller [1983], σελ. 107-141).
Αν θέλουμε ν’ αποφύγουμε την ασυνείδητη και βασιζόμε
νη σε εσωτερικά κίνητρα εκμετάλλευση και έλλειψη σεβα
σμού για το παιδί, πρέπει πρώτα να συνειδητοποιήσουμε αυ
τούς τους κινδύνους. Μόνο αν ευαισθητοποιηθούμε στους
λεπτούς και ανεπαίσθητους τρόπους (όπως και στους πιο
προφανείς, τους οποίους όμως ακόμα αρνούμαστε ν’ αποδε
χτούμε) με τους οποίους ένα παιδί μπορεί να νιώσει ταπεί
νωση, τότε μόνο μπορούμε να ελπίζουμε ότι θα του δείξουμε
το σεβασμό που χρειάζεται από την πρώτη κιόλας μέρα της
ζωής του. Υπάρχουν πολλοί τρόποι για ν’ αναπτύξουμε αυτή
την ευαισθητοποίηση. Μπορούμε, για παράδειγμα, να παρα
τηρούμε άγνωστα παιδιά και να προσπαθούμε να νιώσουμε
ενσυναίσθηση γι’ αυτά, αναλογιζόμενοι την κατάσταση στην
οποία βρίσκονται. Πρέπει όμως, πάνω απ’ όλα, να αναπτύ
ξουμε ενσυναίσθηση γι’ αυτά που ζήσαμε εμείς οι ίδιοι. Τα αι-
σθήματά μας αποκαλύπτουν την αληθινή μας ιστορία, που
κανένας άλλος δεν την ξέρει και που μόνο εμείς μπορούμε να
την ανακαλύψουμε.
Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΡΟΝΗΣΗΣ ΣΤΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ
Όταν εργαζόμουν ως ψυχαναλύτρια με ρωτούσαν μερικές

φορές στα σεμινάρια ή στις συνεδρίες εποπτείας πώς θα πρέ
πει κάποιος να χειριστεί τα «ανεπιθύμητα» αισθήματα, όπως

τον εκνευρισμό που προκαλούν πότε πότε οι ασθενείς στο
θεραπευτή. Ένας ευαίσθητος θεραπευτής θα νιώσει, φυσικά,
αυτό τον εκνευρισμό. Θα πρέπει άραγε να τον καταστείλει
για να μην απορρίψει τον ασθενή; Τότε όμως ο ασθενής θα
αισθανθεί αυτό τον κατεσταλμένο θυμό, χωρίς να μπορεί να
τον καταλάβει, και θα νιώσει μπερδεμένος. Θα πρέπει μήπως
ο θεραπευτής να τον εκφράσει; Αν το κάνει, μπορεί να προ
σβάλει τον ασθενή και να κλονίσει την εμπιστοσύνη του. Το
ερώτημα πώς θα πρέπει να χειριζόμαστε το θυμό μας, καθώς
και άλλα μη επιθυμητά αισθήματα προς τον ασθενή, δεν χρει
άζεται να το θέτουμε αν δεχτούμε ότι όλα τα αισθήματα που
γεννά ο ασθενής στο θεραπευτή ή σε αυτόν που του κάνει
συμβουλευτική ψυχοθεραπεία είναι μέρος της ασυνείδητης
προσπάθειάς του να πει στο θεραπευτή την ιστορία του και,
ταυτόχρονα, να του την κρύψει. Παρ’ όλο που ο τρόπος με
τον οποίο ο ασθενής προκαλεί φόβο ή εκνευρισμό στο θερα
πευτή οφείλεται εν μέρει βεβαίως στο ιστορικό του ασθενή,
αυτά τα αισθήματα μπορούν επίσης σε μεγάλο βαθμό να πυ-
ροδοτηθούν από το παρελθόν του ίδιου του θεραπευτή. Δεν
θα πρέπει, λοιπόν, να τα κρατάμε σε απόσταση, γιατί πάντα
δείχνουν μια κρυμμένη πραγματικότητα και μια γνώση που
προέρχεται από το παρελθόν. Ο θεραπευτής θα πρέπει να
μπορεί να τα βιώσει και να τα ξεδιαλύνει. Θα πρέπει να δει
αν τα αισθήματα που του προκάλεσε ο ασθενής πυροδοτή-
θηκαν από την ιστορία της δικής του ζωής και, αν συμβαίνει
αυτό, θα πρέπει να μπορεί να τα επεξεργαστεί. Το ίδιο ισχύ
ει και γι’ αυτούς που κάνουν συμβουλευτική ψυχοθεραπεία
140 ALICE MILLER
και δουλεύουν με εθισμένους ασθενείς ή με άτομα που έχουν

υποστεί σεξουαλική ή σωματική κακοποίηση στην παιδική
τους ηλικία. Συνήθως αισθάνονται ένα μικρό μόνο ίχνος του
δικού τους άγχους, το οποίο κρύβουν γρήγορα με τη βοήθεια
αφηρημένων θεωριών, τετριμμένων ηθικών συμβουλών ή πο
λύ συχνά απλώς με αυταρχική συμπεριφορά.
Ο Καταναγκασμός Επανάληψης33 ως Ένδειξη

μιας Αποσπασματικής Έκφρασης τον Εαντον
Η ικανότητα που μόλις κέρδισε ο ασθενής ν’ αποδέχεται τα

αισθήματά του του ανοίγει το δρόμο για την ικανοποίηση των
από καιρό απωθημένων αναγκών και επιθυμιών του. Κάποι-
ες από αυτές τις ανάγκες δεν μπορούν να ικανοποιηθούν χω
ρίς να συνοδεύονται από αυτοτιμωρία, είτε δεν μπορούν να
ικανοποιηθούν πλέον γιατί συνδέονται με καταστάσεις του
παρελθόντος. Για παράδειγμα, η επείγουσα επιθυμία κάποιου
ν’ αποκτήσει παιδί μπορεί να εκφράζει, μεταξύ άλλων, την
επιθυμία του να έχει μια μητέρα που θα είναι στη διάθεσή του.
Τα παιδιά, δυστυχώς, τα θέλουμε συχνά απλώς ως σύμβολα
για την κάλυψη των δικών μας απωθημένων αναγκών. Ωστό
σο, υπάρχουν ανάγκες που μπορούν και πρέπει να ικανοποι
33. Compulsion to repeat: Ασυνείδητη διεργασία, σύμφωνα με την οποία

το άτομο επαναλαμβάνει παλαιότερες εμπειρίες, που το μοτίβο τους
του διαφεύγει, θέτοντας έτσι ενεργά τον εαυτό του σε επώδυνες κατα
στάσεις, για τις οποίες πιστεύει ακράδαντα ότι δικαιολογούνται πλή
ρως από την παρούσα συγκυρία (J. Laplanche και J.-B. Pontalis, ό.π.).
(Σ.τ.Μ.)
ηθούν στο παρόν. Ανάμεσά τους είναι η βασική ανάγκη κάθε

ανθρώπου να εκφράσει και να δείξει στον κόσμο τον εαυτό
του όπως είναι στην πραγματικότητα με οποιονδήποτε αυθε
ντικό τρόπο έκφρασης -με τα λόγια, τις χειρονομίες, τη συ
μπεριφορά ή μέσω της τέχνης-, ξεκινώντας από το κλάμα
όταν ήμαστε μωρά.
Για τους ανθρώπους εκείνους που ως παιδιά έπρεπε να
κρύβουν τα πραγματικά τους συναισθήματα από τον εαυτό
τους και τους άλλους, αυτό το πρώτο βήμα προς τα έξω δη
μιουργεί μεγάλο άγχος. Παρ’ όλ’ αυτά, αισθάνονται πως εί
ναι μεγάλη ανάγκη να ξεφορτωθούν όλους τους προηγούμε
νους περιορισμούς τους. Οι πρώτες προσπάθειές τους δεν
οδηγούν πάντα στην ελευθερία, πολύ συχνά μάλιστα οδη
γούν στην επανάληψη της αγχογόνου κατάστασης που ζού-
σαν όταν ήταν παιδιά, τότε που αισθήματα βασανιστικής
ντροπής και επώδυνης αίσθησης γύμνιας συνόδευαν κάθε αυ
θεντική προσπάθεια έκφρασης του αληθινού τους εαυτού.
Με το αλάθητο ενός υπνοβάτη, οι άνθρωποι αυτοί θα ψά
ξουν να βρουν όλους εκείνους οι οποίοι, όπως και οι γονείς
τους (αν και για διαφορετικούς λόγους), σίγουρα δεν είναι
ικανοί να τους καταλάβουν. Χωρίς να μπορούν να το συνει
δητοποιήσουν εξαιτίας της απώθησης, θα προσπαθήσουν να
κάνουν αυτούς τους ανθρώπους να τους καταλάβουν - θα
προσπαθήσουν να καταφέρουν αυτό που είναι αδύνατον να
συμβεί.
Η Λίντα, 42 ετών, κατά τη διάρκεια της θεραπείας της
ερωτεύτηκε ένα μεγαλύτερο, έξυπνο και ευαίσθητο άνδρα, ο
οποίος όμως χρειαζόταν να κρατά σε απόσταση και ν’ απορ
142 ALICE MILLER
ρίπτει όλα όσα δεν μπορούσε να καταλάβει με το νου του -

εκτός από τον ερωτισμό. Σε αυτά συμπεριλαμβανόταν και η
θεραπεία. Η Λίντα, ωστόσο, του έγραφε μακροσκελή γράμ
ματα προσπαθώντας να του εξηγήσει το δρόμο που είχε κά
νει μέχρι τώρα στη θεραπεία της. Κατάφερνε να παραβλέπει
όλα όσα έδειχναν ότι εκείνος δεν καταλάβαινε και προσπα
θούσε ολοένα και περισσότερο, μέχρι που, τελικά, αναγκά
στηκε να παραδεχτεί ότι για άλλη μια φορά είχε βρει ένα
υποκατάστατο του πατέρα της και ότι γι’ αυτόν ακριβώς το
λόγο δεν μπορούσε να πάψει να ελπίζει ότι αυτός, τελικά, θα
την καταλάβαινε. Αυτή η αφύπνιση της δημιούργησε έντονα
και γεμάτα αγωνία αισθήματα ντροπής, τα οποία διήρκεσαν
πολύ καιρό.
Μια μέρα κατά τη διάρκεια μιας συνεδρίας μπόρεσε να
νιώσει βαθιά μέσα της αυτή την ντροπή και μου είπε: «Νιώ
θω τόσο γελοία, σαν να μιλούσα σε έναν τοίχο και να περί-
μενα ότι θα μου απαντήσει, όπως θα έκανε ένα χαζό παιδί».
Τη ρώτησα: «Θα το θεωρούσες γελοίο αν έβλεπες ένα παιδί
να λέει τα προβλήματά του σε έναν τοίχο επειδή δεν υπήρχε
κανένας άλλος γύρω του διαθέσιμος;». Το γεμάτο απελπισία
αναφιλητό που ακολούθησε την ερώτησή μου άνοιξε στη Λί
ντα το δρόμο για ένα κομμάτι της πραγματικότητας που είχε
ζήσει, η οποία ήταν γεμάτη από ατέλειωτη μοναξιά. Αυτό,
τελικά, την απελευθέρωσε από τα γεμάτα αγωνία, αυτοκα-
ταστροφικά και επαναλαμβανόμενα αισθήματα ντροπής.
Η Λίντα, όμως, μόνο πολύ αργότερα τόλμησε να συσχετί
σει αυτή την εμπειρία του «τοίχου» με την ιστορία της παιδι
κής της ηλικίας. Αυτή η γυναίκα, η οποία συνήθως είχε τη δυ-
νατότητα να εκφράζεται πολύ καθαρά, για κάποιο διάστημα

περιέγραφε τα πάντα με τόσο απίστευτα πολύπλοκο τρόπο
και μιλούσε τόσο γρήγορα που δεν μπορούσα να καταλάβω
όλα όσα μου έλεγε. Περνούσε στιγμές ξαφνικού μίσους και
οργής και με κατηγορούσε για αδιαφορία και έλλειψη κατα
νόησης. Σχεδόν δεν μπορούσε πια να με αναγνωρίσει, παρ’
όλο που δεν είχα αλλάξει. Στα αισθήματά της, από τα οποία
είχε αποξενωθεί, ανακάλυπτε τώρα την αποξένωση της μη
τέρας της, η οποία είχε περάσει τον πρώτο χρόνο της ζωής
της σε ένα ορφανοτροφείο και δεν μπορούσε να προσφέρει
στην κόρη της μια τρυφερή και στενή σχέση. Είναι αλήθεια
ότι η Λίντα το ήξερε αυτό εδώ και πολύ καιρό, αλλά η γνώ
ση αυτή παρέμενε διανοητική. Επιπλέον, η συμπόνια που
ένιωθε για τη θλιβερή ζωή της μητέρας της την εμπόδιζε να
νιώσει τη δική της συμφορά, η εικόνα δηλαδή της καημένης
της μητέρας της είχε μπλοκάρει τα δικά της αισθήματα.
Μέχρι να μπορέσει να κατηγορήσει πρώτα εμένα και με
τά τη μητέρα της, ο πυρήνας της απελπισίας της δεν ήταν
συνειδητός: το ότι δηλαδή σε όλη της τη ζωή αναζητούσε την
κοντινή εκείνη σχέση και τη στενή επαφή που δεν είχε νιώ
σει ποτέ ως παιδί και είχε απωθήσει. Οι απωθημένες ανα
μνήσεις από τη δειλή, απόμακρη και απούσα μητέρα της εί
χαν δημιουργήσει στην κόρη την αίσθηση ενός τοίχου, ο
οποίος αργότερα τη χώριζε με πολύ επώδυνο τρόπο από
τους άλλους ανθρώπους. Η Λίντα απελευθερώθηκε, τελικά,
από τον καταναγκασμό επανάληψης, από τη διαρκή δηλαδή
αναζήτηση ενός συντρόφου που δεν μπορούσε να την κατα
λάβει και από το ότι έτσι επέτρεπε στον εαυτό της να μπει σε
144 ALICE MILLER
μια κατάσταση όπου ένιωθε ότι εξαρτάταί' απελπισμένα από

εκείνον. Η έλξη που της ασκούσαν αυτές οι βασανιστικές
σχέσεις οφειλόταν στις απωθημένες αναμνήσεις της και
στον αγώνα της για μια καλύτερη, τελικά, έκβαση των πραγ
μάτων.
Διαιώνιση της Περιφρόνησης στις Διαστροφές

και στην Ψυχαναγκαστική Νεύρωση
Αν ξεκινήσουμε με βάση το ότι ολόκληρη η συναισθηματική

ανάπτυξη ενός ατόμου (καθώς και η ισορροπία του, η οποία
στηρίζεται σε αυτή την ανάπτυξη) εξαρτάται από τον τρόπο με
τον οποίο η μητέρα του βίωσε τις ανάγκες και τα συναισθήμα-
τά του και ανταποκρίθηκε σε αυτά κατά τη διάρκεια των πρώ
των ημεροον και εβδομάδων της ζωής του, τότε θα πρέπει να
υποθέσουμε ότι εδώ βρίσκεται η αρχή μιας μεταγενέστερης
τραγωδίας. Αν η μητέρα δεν μπορεί να εκπληρώσει τη λει
τουργία του καθρέφτη, δεν μπορεί δηλαδή ν’ απολαμβάνει το
παιδί της έτσι όπως πράγματι είναι, αλλά νιώθει την ανάγκη να
το κάνει να συμπεριφέρεται με ένα συγκεκριμένο τρόπο, τότε
κάνει μια πρώτη επιλογή αξιών για το παιδί. Διακρίνει το «κα
λό» από το «κακό», το «ωραίο» από το «άσχημο» και το «σω
στό» από το «λάθος». Το παιδί, λοιπόν, από εκεί και πέρα θα
εσωτερικεύσει αυτή την επιλογή αξιοον και, έχοντάς την ως
υπόβαθρο, θα κάνει όλες τις επόμενες εσωτερικεύσεις στηριζό-
μενο στην αξία που του αποδίδουν οι γονείς του.
Αυτό το νήπιο αναγκάζεται να μάθει ότι υπάρχουν κά-
ποια πράγματα πάνω του που η μητέρα του «δεν ξέρει τι να
τα κάνει». Μπορεί, για παράδειγμα, να περιμένει από το παι

δί της να μάθει να ελέγχει τις σωματικές του λειτουργίες όσο
πιο γρήγορα γίνεται. Σε συνειδητό επίπεδο, οι γονείς φαίνε
ται να θέλουν κάτι τέτοιο από το παιδί τους για να μην ενο
χλεί τους γύρω του. Σε ασυνείδητο όμως επίπεδο, προστα
τεύονται στην ουσία από το δικό τους απωθημένο φόβο, από
τότε που και οι ίδιοι ήταν μικρά παιδιά, «να μην ενοχλήσουν
τους γύρω τους».
Η Μαρί Έσσε, η μητέρα του μυθιστοριογράφου και ποιη
τή Έρμαν Έσσε, περιέγραφε στα ημερολόγιά της πώς οι γο
νείς της της κατέστειλαν την ελευθερία της θέλησης όταν ήταν
τεσσάρων ετών. Όταν ο γιος της ήταν τεσσάρων ετών, η ίδια
υπέφερε πολύ από την ανυπακοή του και, προσπαθώντας να
τον κάνει καλά, άλλοτε τα κατάφερνε και άλλοτε όχι. Τον
Έρμαν Έσσε τον έστειλαν στα δεκαπέντε του στην πόλη Στέ-
τεν, σε ένα ίδρυμα για επιληπτικούς και διανοητικά καθυστε
ρημένους, με σκοπό «να καταστείλουν την πεισματική συμπε
ριφορά του». Σε ένα συγκινητικό και θυμωμένο γράμμα από
το Στέτεν ο Έσσε έγραφε στους γονείς του: «Αν ήμουν ευσε-
βιστής34 (Pietist) και όχι απλώς ένα ανθρώπινο πλάσμα, ίσως
να είχα περισσότερες ελπίδες να με καταλάβετε». Προϋπόθε
34. Ευσεβισμός: Θρησκευτική αίρεση που εμφανίστηκε αρχικά μεταξύ των

καλβινιστών της Ολλανδίας κατόπιν επιρροής των Αγγλων πουριτα
νών και στη συνέχεια μεταδόθηκε στους καλβινιστές της βορειοδυτικής
Γερμανίας. Οι οπαδοί του ευσεβισμού απείχαν ακόμη και από τις πιο
αθώες εγκόσμιες τέρψεις. Αποτελούν μια ιδιάζουσα περίπτωση προ-
σεταιρισμού του πνεύματος του μυστικισμού, συνοδευόμενου από
έντονη εσωτερική ευσέβεια. (Σ.τ.Ε.)
146 ALICE MILLER
ση ωστόσο για να τον αφήσουν να φύγει από το ίδρυμα ήταν

να «βελτιωθεί», και έτσι το παιδί «βελτιώθηκε». Σε ένα ποίη
μα, που έγραψε αργότερα και αφιέρωσε στους γονείς του, ο
Έσσε είχε επιστρέψει στην άρνηση και την εξιδανίκευση: κα
τηγορούσε τον εαυτό του λέγοντας ότι «ο χαρακτήρας του»
ήταν αυτός που έκανε τόσο δύσκολη τη ζωή των γονέων του.
Πολλοί άνθρωποι υποφέρουν σε ολόκληρη τη ζωή τους
από αυτό το καταπιεστικό αίσθημα ενοχής, από την αίσθη
ση ότι δεν έχουν ανταποκριθεί στις προσδοκίες των γονέων
τους. Αυτό το αίσθημα είναι ισχυρότερο απ’ οποιαδήποτε
διανοητική επίγνωση της κατάστασης. Το νιώθουν δηλαδή
παρ’ όλο που γνωρίζουν θεωρητικά ότι ένα παιδί δεν έχει
ούτε καθήκον ούτε υποχρέωση να ικανοποιεί τις ανάγκες
των γονέων του. Κανένα επιχείρημα δεν μπορεί να κάμψει
αυτά τα αισθήματα ενοχής, γιατί οι ρίζες τους βρίσκονται
στην πρώτη κιόλας περίοδο της ζωής μας και από εκείνη
ακριβώς την περίοδο αντλούν την ένταση και την επιμονή
τους. Μόνο σιγά σιγά μπορούν να επιλυθούν μέσω της θε
ραπείας που θα τα φέρει στην επιφάνεια.
Η μεγαλύτερη πιθανότατα πληγή -το να μη σε έχουν αγα
πήσει γι’ αυτό ακριβώς που ήσουν- δεν μπορεί να επουλωθεί
χωρίς τη διεργασία του πένθους. Μπορεί κάποιος να την αντέ-
ξει ή να την καλύψει με μεγαλύτερη ή μικρότερη επιτυχία
(όπως συμβαίνει με τις ιδέες μεγαλείου ή την κατάθλιψη) ή
μπορεί αυτή η πληγή να ανοίγει ξανά μέσω του καταναγκα
σμού επανάληψης. Τον καταναγκασμό επανάληψης τον συνα
ντάμε στην ψυχαναγκαστική νεύρωση και στις διαστροφές,
όπου οι περιφρονητικές αντιδράσεις των γονέων στη συμπερι
φορά του παιδιού υπάρχουν μέσα του ως απωθημένες ανα

μνήσεις, έχουν δηλαδή καταγραφεί και αποθηκευτεί στο σώμα
του. Η μητέρα μπορεί συχνά ν’ αντιδρούσε με έκπληξη ή τρό
μο, αποστροφή ή αηδία, να ένιωθε σοκ ή αγανάκτηση και φό
βο ή πανικό για τις πιο φυσικές παρορμήσεις του παιδιού της
- την αυτοερωτική συμπεριφορά του, την εξερεύνηση και ανα
κάλυψη του σώματός του, την ούρηση και την αφόδευση και
την περιέργεια ή το θυμό του, τα οποία έρχονταν ως απάντη
ση στην προδοσία και στην αδικία. Αργότερα όλες αυτές οι
εμπειρίες, αν και προβάλλονται σε άλλα άτομα, παραμένουν
στενά συνδεδεμένες με τα τρομοκρατημένα μάτια της μητέρας
του και οδηγούν τον ενήλικα, που κάποτε ήταν παιδί, σε ψυ
χαναγκαστικές συμπεριφορές και διαστροφές, στις οποίες
μπορεί ν’ αναπαράγει τις τραυματικές σκηνές που είχε υπομεί-
νει. Το άτομο, για ν’ αποφύγει τον πόνο, θα πρέπει να διατη
ρήσει το αληθινό νόημα αυτών των σκηνών καλυμμένο και μη
αναγνωρίσιμο.
Ο ασθενής βασανίζεται όταν αποκαλύπτει στο θεραπευτή
του τη μέχρι εκείνη τη στιγμή μυστική σεξουαλική και αυτοερω
τική συμπεριφορά του. Μπορεί, βεβαίως, όλα αυτά να τα διη
γείται εντελώς αποστασιοποιημένος συναισθηματικά, να παρα
θέτει δηλαδή απλώς τα στοιχεία σαν να μιλά για κάποιο άλλο
πρόσωπο. Μια τέτοια περιγραφή όμως ούτε θα τον βοηθήσει να
σπάσει τη μοναξιά του ούτε θα τον φέρει αντιμέτωπο με την
πραγματικότητα της παιδικής του ηλικίας. Όταν θα είναι πρό
θυμος να μην αποφεύγει τα αισθήματα ντροπής και φόβου και
μπορέσει να τα αποδεχτεί και να τα βιώσει, τότε μόνο θα ανα
καλύψει από το παρελθόν του τις πραγματικές αιτίες αυτών των
148 ALICE MILLER
αισθημάτων. Ακόμα και η πιο ανώδυνη συμπεριφορά του τον

κάνει να νιώθει κακός, βρόμικος ή εντελώς εκμηδενισμένος. Εκ
πλήσσεται πραγματικά όταν συνειδητοποιεί για πόσο πολύ
έχουν επιβιώσει αυτά τα απωθημένα αισθήματα ντροπής και ότι
έχουν καταλάβει μια θέση δίπλα στις ανεκτικές και προοδευτι
κές απόψεις του για τη σεξουαλικότητα. Αυτές οι εμπειρίες δεί
χνουν, πρώτα απ’ όλα, στον ασθενή ότι η προσαρμογή του κα
τά τα πρώτα χρόνια της παιδικής του ηλικίας με τη βοήθεια του
μηχανισμού του διαχωρισμού35 δεν ήταν ένδειξη δειλίας, αλλά,
στην πραγματικότητα, η μοναδική ευκαιρία για να επιζήσει και
να μπορέσει να δραπετεύσει από το φόβο της εκμηδένισης.
Μπορεί άραγε μια μητέρα να είναι τόσο απειλητική; Ναι, αν
πάντα υπερηφανευόταν ότι ήταν το καλό και αγαπημένο κορί
τσι της δικής της μητέρας, ότι ήταν στεγνή στους έξι μήνες και
καθαρή στον ένα χρόνο36, ότι στα τρία της μπορούσε να «φρο
ντίζει σαν μαμά» τα μικρότερα αδέλφια της και ούτω καθεξής.
35. Splitting: Ασυνείδητος αμυντικός μηχανισμός σύμφωνα με τον οποίο

ενδοβολές και ταυτοποιήσεις αντιθετικού χαρακτήρα παραμένουν ξε
χωριστές και έτσι εμποδίζεται η σύνθεση ολοκληρωμένου εαυτού και
σταθερής ταυτότητας (Ν. Μάνος, ό.π.). (Σ.τ.Μ.)
36. Αυτή η συγκεκριμένη μορφή παρεμπόδισης της φυσιολογικής ανάπτυ
ξης ενός παιδιού μπορεί να μην είναι τόσο γνωστή στους Αμερικανούς
αναγνώστες όσο είναι στους Ευρωπαίους. Πολλοί από τους ασθενείς
μου ήταν στεγνοί όταν ήταν πέντε μηνών και οι μητέρες τους ήταν πο
λύ υπερήφανες γι’ αυτό το «επίτευγμα». Αντίθετα, οι Αμερικανοί ανα
γνώστες μπορεί να είναι περισσότερο εξοικειωμένοι με πρακτικές
όπως τα προγραμματισμένα συναισθήματα και η εκπαίδευση των νη
πίων να κοιμούνται όλη τη νύχτα, πρακτικές οι οποίες στηρίζονται
στην αδιαφορία για το κλάμα τους.
Μια τέτοια μητέρα στο δικό της μωρό βλέπει το διαχωρισμένο

κομμάτι του εαυτού της που ποτέ δεν βίωσε και που φοβάται να
το αφήσει να φτάσει στο συνειδητό της. Βλέπει επίσης το χω
ρίς αναστολές αδελφάκι της, που σε τόσο μικρή ηλικία του
έκανε τη μαμά και που τώρα μόνο έχει τη δυνατότητα να το
φθονεί, ίσως και να το μισεί, στο πρόσωπο του δικού της παι
διού. Εκπαιδεύει λοιπόν το παιδί της απλώς με βλέμματα.
Καθώς το παιδί μεγαλώνει, δεν μπορεί να σταματήσει εντε
λώς να βιώνει και να εκφράζει με κάποιον τρόπο τη δική του
αλήθεια, ίσως όταν είναι εντελώς μόνο του. Μ’ αυτό τον τρόπο
μπορεί ένα άτομο να προσαρμοστεί πλήρως στις απαιτήσεις
του περιβάλλοντος του και ν’ αναπτύξει έναν ψευδή εαυτό.
Όμως, στην ψυχαναγκαστική νεύρωση και στις διαστροφές θα
επιτρέπει ακόμα να επιβιώνει ένα κομμάτι του αληθινού του
εαυτού - παρ’ όλο που αυτό μπορεί να τον βασανίζει. Ο αληθι
νός του εαυτός συνεχίζει να ζει, αλλά ζει υπόγεια, με τον ίδιο
ακριβώς τρόπο που ζούσε τότε που αυτό το άτομο ήταν παιδί
κοντά στην απηυδισμένη μητέρα του, την εικόνα της οποίας
έχει εν τω μεταξύ απωθήσει. Στις διαστροφές και στην ψυχα
ναγκαστική νεύρωση αυτό το άτομο εξακολουθεί να παίζει στο
ίδιο δράμα: μια γεμάτη φρίκη μητέρα είναι απαραίτητη για να
επιτευχθεί η σεξουαλική ικανοποίηση. Ο οργασμός (για ένα
φετιχιστή, για παράδειγμα) μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσα σε
ένα κλίμα αυτοπεριφρόνησης και η κριτική μπορεί να εκφρα
στεί μόνο μέσω (φαινομενικά) παράλογων, ανεξήγητων και
τρομακτικών ψυχαναγκαστικών φαντασιώσεων. Τίποτα δεν
μπορεί να μας φέρει πιο κοντά στην κρυμμένη τραγωδία κά
ποιων μη συνειδητοποιημένων σχέσεων μεταξύ μητέρας και
150 ALICE MILLER
παιδιού από το να γινόμαστε μάρτυρες της καταστροφικής δύ

ναμης του καταναγκασμού επανάληψης, καθώς και της βουβής
συνεισφοράς του στην αναβίωση του παλαιού δράματος.
Παρ’ όλο που ο ασθενής μπορεί να βιώνει το θεραπευτή ως
εχθρικό, κριτικό και περιφρονητικό σε σχέση με τις επιθυμίες
και τους καταναγκασμούς του, είναι εξαιρετικά σημαντικό ο
θεραπευτής να μην είναι ποτέ έτσι στην πραγματικότητα. Αυ
τό μπορεί να είναι αυτονόητο, αλλά δεν συμβαίνει πάντα στην
πράξη. Μερικές φορές ο θεραπευτής, εντελώς ασυνείδητα,
μπορεί να κάνει ακριβώς το αντίθετο. Επειδή φοβάται το δικό
του απωθημένο τρόμο, μπορεί να μην αντέχει να μετατραπεί σε
εχθρική φιγούρα και μπορεί να δείχνει την ανεκτικότητά του με
τέτοιον τρόπο που να μην επιτρέπει να αναδυθούν στην επι
φάνεια ο παιδικός φόβος και η σύγχυση του ασθενή.
Ένας τέτοιος θεραπευτής μπορεί να τονίζει ότι γι’ αυτόν οι
ασθενείς του είναι πάντα ενήλικοι πελάτες και όχι «παιδιά» -
λες και τα συναισθήματα ενός παιδιού είναι κάτι για το οποίο
θα πρέπει να ντρεπόμαστε και όχι κάτι πολύτιμο και βοηθητι
κό. Μερικές φορές μπορεί ν’ ακούσουμε παρόμοιες παρατη
ρήσεις και στην περίπτωση ασθενειών όπως, για παράδειγμα,
όταν ένας θεραπευτής βιάζεται να θεωρήσει τους ασθενείς του
όσο το δυνατόν πιο υγιείς. Μπορεί να τους προειδοποιήσει για
«επικίνδυνη παλινδρόμηση»37- λες και η «ασθένεια» δεν είναι
μερικές φορές ο μόνος τρόπος με τον οποίο ένα άτομο μπορεί
37. Regression: Η παλινδρόμηση είναι ένας από τους μηχανισμούς άμυνας

του εγώ και αφορά την επιστροφή σε πρωιμότερη αναπτυξιακή φάση,
επίπεδο λειτουργίας ή συμπεριφοράς. Με αυτό τον τρόπο το άτομο
αποφεύγει άγχη που υπάρχουν στο παρόν. (Σ.τ.Ε.)
Οι Φ νλακίς της Παιδικής μας Ηλικίας 151
να εκφράσει τη σοβαρή κατάστασή του. Πολλοί άνθρωποι,

άλλωστε, σε όλη τους τη ζωή προσπαθούν όσο πιο πολύ μπο
ρούν να συμπεριφέρονται ως ενήλικες και ως υγιείς (φυσιολο
γικοί). Κάποιος όμως θα πρέπει να τους στηρίξει και αυτούς,
για να μπορέσουν να νιώσουν την ανακούφιση που φέρνει η
ανακάλυψη αυτού του κοινωνικά καθορισμένου ζουρλομαν
δύα της απόρριψης της παιδικότητάς μας και της «λατρείας
της ομαλότητας». Αν αποχωριστούν αυτόν το ζουρλομανδύα,
θα έρθουν σε επαφή με τα αληθινά τους αισθήματα. Αυτός εί
ναι ένας από τους λόγους που προτιμώ να χρησιμοποιώ τη λέ
ξη «ασθενής» παρά τη λέξη «πελάτης», η οποία στις μέρες μας
χρησιμοποιείται ολοένα και πιο συχνά από τους θεραπευτές.
Μέχρι να ζήσω και εγώ η ίδια πώς είναι να είσαι ασθενής, να
είσαι ένα άτομο που υποφέρει, δεν μπορούσα να βγω από την
παγίδα της απώθησης και να βοηθήσω τον εαυτό μου. Ως «πε
λάτης» «καλών (φαινομενικά) θεραπευτών», μπορούσα να
βρω μόνο τη γνώση τους, κάτι που δεν με βοηθούσε καθόλου
στην προσπάθεια επούλωσης των τραυμάτων μου.
Ο Μαρκ, 32 ετών, ο οποίος υπέφερε από τη διαστροφή
του και φοβόταν συνεχώς την απόρριψη των άλλων, κουβα
λούσε μέσα του την ασυνείδητη ανάμνηση της απόρριψης
της μητέρας του. Χωρίς να ξέρει γιατί, ένιωθε αναγκασμέ
νος να κάνει πράγματα που ο περίγυρος και η κοινωνία γε
νικά αποδοκίμαζαν και περιφρονούσαν, παρ’ όλο που φο
βόταν ότι το επακόλουθο μπορεί να ήταν η τιμωρία. Αν
ξαφνικά η κοινωνία έδινε κάποια αξία στη συγκεκριμένη
διαστροφή του (όπως όντως συμβαίνει σε κάποιους κύ
κλους), ο Μαρκ μπορεί να χρειαζόταν ν’ αλλάξει τους κα-
152 ALICE MILLER
ταναγκασμούς του, αλλά δεν θα αισθανόταν ποτέ απελευ

θερωμένος. Αυτό που ένιωθε αναγκασμένος ν’ αναζητεί
δεν ήταν η άδεια να χρησιμοποιεί το ένα ή το άλλο αντικεί
μενο σαν φετίχ, αλλά τα γεμάτα απέχθεια και τρόμο μάτια
της μητέρας του. Έψαχνε αυτή την αντίδραση και στο θε
ραπευτή του και χρησιμοποιούσε όλα τα δυνατά μέσα για
να του προκαλέσει απέχθεια, τρόμο και αποστροφή, επειδή
δεν μπορούσε να του πει με λόγια τι πραγματικά είχε συμβεί
στο ξεκίνημα της ζωής του. Όμως, αυτή η επανάληψη των
προκλήσεων δεν ήταν καθόλου χρήσιμη γι’ αυτόν, αφού τα
παλαιά αισθήματά του ήταν μπλοκαρισμένα και οι μεταξύ
τους διασυνδέσεις παρέμεναν κρυφές. Ακόμα και ο πιο έξυ
πνος άνθρωπος δεν μπορεί με το μυαλό του και μόνο να
σπάσει αυτό το μπλοκάρισμα. Ωστόσο, με τα παράπονά
του, τη βίωση των έντονων αισθημάτων του, την αντιμετώ
πιση των καταχρήσεών του και την καταδίκη των κατορ
θωμάτων του, ο Μαρκ μπόρεσε να σταματήσει την εκδρα-
μάτιση38. Τώρα πια ήξερε τι πραγματικά χρειαζόταν.
Αν ένα άτομο μπορεί να δει τους στόχους και τους κατα
ναγκασμούς του πίσω από αυτού του είδους τις προκλήσεις,
τότε ολόκληρο το ετοιμόρροπο κτίριο καταρρέει και ανοίγει
ο δρόμος για τον αληθινό, βαθύ και χωρίς άμυνες θρήνο.
38. Acting out: Μια συμπεριφορική απάντηση (συνήθως πράξη) σε μια

ασυνείδητη ενόρμηση ή παρόρμηση που προσωρινά οδηγεί σε μερική
ανακούφιση της εσωτερικής έντασης. Η ανακούφιση επιτυγχάνεται
αντιδρώντας σε μια παρούσα κατάσταση σαν να ήταν αυτή η κατά
σταση που προκάλεσε αρχικά την ενόρμηση ή την παρόρμηση (Ν. Μά-
νος, ό.π.). (Σ.τ.Μ.)
Όταν αυτό συμβεί, όλες αυτές οι διαστροφές δεν είναι πια

απαραίτητες. Αυτό δείχνει καθαρά πόσο λανθασμένη είναι η
προσπάθειά μας να δείξουμε στον ασθενή τις «σεξουαλικές
συγκρούσεις του» αν έχει «εκπαιδευτεί» από τα πρώτα χρό
νια της παιδικής του ηλικίας να μην αισθάνεται τίποτα. Πώς
μπορεί κάποιος να αισθανθεί αυτές τις συγκρούσεις αν δεν
μπορεί να νιώσει θυμό, εγκατάλειψη, ζήλια, μοναξιά και αν
δεν έχει την ικανότητα να ερωτεύεται;
Τα τελευταία δέκα χρόνια έχω λάβει πολλά γράμματα από
αναγνώστριες που μου γράφουν ότι, όταν ήταν έφηβες, τις είχαν
κακοποιήσει σεξουαλικά ή τις είχαν αποπλανήσει και εκμεταλ
λευτεί συναισθηματικά ενήλικοι άνδρες, χωρίς οι ίδιες να μπο
ρούν να το συνειδητοποιήσουν επειδή ήταν τυφλωμένες από τις
απωθημένες παιδικές τους αναμνήσεις. Μέχρι να διαβάσουν το
βιβλίο μου Thou Shalt Not Be A ware, δεν είχαν την παραμικρή
αμφιβολία ή υποψία. Μόνο τότε, για πρώτη φορά στη ζωή τους,
τόλμησαν να θέσουν υπό αμφισβήτηση τη συμπεριφορά των
ενόχων. Η ιδέα ότι τις είχαν προδώσει, ότι είχαν εκμεταλλευτεί
τη λαχτάρα τους για αγάπη και στοργή, δεν είχε περάσει ποτέ
πριν από το μυαλό τους, γιατί δεν μπορούσαν να νιώσουν τα συ-
ναισθήματά τους. Ο μόνος δρόμος που είχαν στη διάθεσή τους
ήταν να εξιδανικεύσουν αυτόν που τις είχε αποπλανήσει, το
σπουδαίο φίλο, το σωτήρα, το δάσκαλο, τον κύριο, και να εθι
στούν σε κάποια μορφή σεξουαλικής συμπεριφοράς, στα ναρ
κωτικά ή και στα δύο. Η μάχη να αποδεχτεί η κοινωνία ειδικές
μορφές εθισμών, σεξουαλικών και μη σεξουαλικών, είναι ένας
από τους πολλούς τρόπους για ν’ αποφύγει κάποιος να έρθει
αντιμέτωπος με την προσωπική του ιστορία.
154 ALICE MILLER
Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που ή ανάγκη τους για προ

στασία, φροντίδα και τρυφερότητα, καθώς και η ακάλυπτη
λαχτάρα τους για αγάπη, σεξουαλικοποιήθηκαν πολύ νωρίς.
Οι άνθρωποι αυτοί έχουν περάσει τη ζωή τους με διάφορες
σεξουαλικές καθηλώσεις, χωρίς ποτέ ν’ αντιμετωπίσουν την
προσωπική τους ιστορία. Συμμετέχουν σε διάφορες ομάδες,
αποδέχονται άκριτα θεωρίες που επιβεβαιώνουν τις καθηλώ
σεις τους και προσποιούνται ότι μοιράζονται με άλλους «επι
στημονικές» γνώσεις, ενώ ασυνείδητα μεταμφιέζουν τη δική
τους απωθημένη ιστορία. Κάνοντάς το αυτό, καταστρέφουν
άλλους με τον ίδιο τρόπο που έχουν καταστραφεί και οι ίδι
οι, χωρίς να έχουν την παραμικρή τύψη.
Πιστεύω ότι το μέλλον (η θεραπεία) αυτών των ανθρώ
πων και των θυμάτων τους κινδυνεύει απ’ όλων των ειδών τις
ιδεολογίες, θ α ήταν καλύτερο γι’ αυτούς να μάθουν ότι κά
ποιος μπορεί ν’ ανακαλύψει την ιστορία του, να την επεξερ
γαστεί και να απελευθερωθεί από εκείνες τις καθηλώσεις που
μπορεί να είναι καταστροφικές τόσο για τον ίδιο όσο και για
τους άλλους. Είναι πολύ εντυπωσιακό να βλέπει κανείς πόσο
συχνά παύει ένας σεξουαλικός «εθισμός» όταν ο ασθενής αρ
χίσει να νιώθει τα δικά τον αισθήματα και μπορεί ν’ αναγνω
ρίσει τις αληθινές του ανάγκες.
Το παρακάτω απόσπασμα το έχω πάρει από ένα άρθρο
για το Σαν Πάουλι, την περιοχή με τους οίκους ανοχής στο
Αμβούργο, το οποίο δημοσιεύτηκε στο γερμανικό περιοδικό
Στερν στις 8 Ιουνίου 1978: «Μπορείς να ζήσεις το ανδρικό
όνειρο, που είναι σαγηνευτικό αλλά συνάμα παράλογο, του
να σε κακομαθαίνουν οι γυναίκες σαν να είσαι μωρό και ταυ
τόχρονα να τις διατάζεις σαν να είσαι πασάς». Το «όνειρο»

αυτό στην πραγματικότητα δεν είναι παράλογο, ξεκινάει από
τις πιο αυθεντικές και απολύτως δικαιολογημένες ανάγκες
των νηπίων. Ο κόσμος μας θα ήταν πολύ διαφορετικός αν τα
περισσότερα μωρά είχαν την ευκαιρία να εξουσιάζουν τις
μητέρες τους σαν πασάδες και αν αυτές τα κακομάθαιναν
χωρίς τα ίδια να πρέπει να νοιάζονται για τις ανάγκες των
μαμάδων τους.
Ο δημοσιογράφος ρώτησε μερικούς από τους τακτικούς
πελάτες τι ήταν αυτό που τους ευχαριστούσε περισσότερο σε
αυτά τα μέρη και συνόψισε τις απαντήσεις τους ως εξής:
Τα κορίτσια είναι διαθέσιμα και ανταποκρίνονται απόλυτα στις

επιθυμίες του πελάτη, δεν απαιτούν εκδηλώσεις αγάπης όπως τα
κορίτσια με τα οποία έχεις σχέση. Δεν υπάρχουν υποχρεώσεις, ού
τε ψυχολογικά δράματα και τύψεις συνείδησης όταν πια τελειώσει
η ευχαρίστηση: «Πληρώνεις και είσαι ελεύθερος!». Ακόμα (και κυ
ρίως) η ταπείνωση που συνεπάγονται για τον πελάτη αυτές οι συ
ναντήσεις μπορεί ν ’αυξήσει τη διέγερση - αυτό όμως δεν είναι κά
τι που το αναφέρουν με μεγάλη προθυμία39.
Η ταπείνωση, η αποξένωση40 από τον εαυτό και η αυτο

40. Alienation: Όρος που χρησιμοποιείται για να περιγράφει τα συναι
σθήματα αποξένωσης ενός ατόμου από τον εαυτό του ή το περιβάλλον,
την αποφυγή συναισθηματικών εμπειριών από το άτομο ή τις προσπά-
θειές του να κρατηθεί σε απόσταση από τα ίδια του τα συναισθήματα
(Ν. Μάνος, ό.π.). (Σ.τ.Μ.)
156 ALICE MILLER
περιφρόνηση πυροδοτούν την παρελθούσα κατάσταση και,

μέσω του καταναγκασμού επανάληψης, παράγουν τις ίδιες
τραγικές συνθήκες προκαλώντας ευχαρίστηση. Από αυτή
την οπτική γωνία, ο καταναγκασμός επανάληψης αποτελεί
μια μεγάλη ευκαιρία και παύει μόνο όταν κάποιος μπορέσει
να νιώσει και να ξεδιαλύνει τα αισθήματα που βιώνει στις
καταστάσεις του παρόντος. Αν δεν χρησιμοποιήσει αυτή
την ευκαιρία, αν αγνοήσει το μήνυμά της, ο καταναγκα
σμός επανάληψης θα συνεχιστεί με παρόμοιο τρόπο σε ολό
κληρη τη ζωή του ατόμου, παρ’ όλο που μπορεί ν’ αλλάξει
μορφή.
Ό,τι είναι ασυνείδητο δεν μπορεί να εξαλειφθεί με τσιτά
τα και απαγορεύσεις. Μπορεί όμως κάποιος να ευαισθητο
ποιηθεί στο να το αναγνωρίζει, ν’ αρχίσει να το βιώνει συνει
δητά, και έτσι να μπορέσει, τελικά, να το ελέγξει. Μια μητέ
ρα δεν μπορεί να σεβαστεί πραγματικά το παιδί της αν δεν
συνειδητοποιήσει πόσο βαθιά ντροπή του προκαλεί με μια ει
ρωνική παρατήρηση, που σκοπό έχει την κάλυψη της δικής
της ανασφάλειας. Δεν μπορεί όντως να συνειδητοποιήσει πό
σο πολύ ταπεινωμένο, περιφρονημένο και υποτιμημένο νιώ
θει το παιδί της αν η ίδια δεν έχει ποτέ αισθανθεί συνειδητά
αυτά τα συναισθήματα και αν προσπαθεί να αμυνθεί με την
ειρωνεία.
Το ίδιο μπορούμε να πούμε για τους περισσότερους ψυ
χιάτρους, κλινικούς ψυχολόγους και θεραπευτές. Δεν χρησι
μοποιούν βεβαίως λέξεις όπως «κακό», «βρόμικο», «ανόητο»,
«εγωιστικό», «απαίσιο» - αλλά μερικές φορές μιλούν μεταξύ
τους για ασθενείς που είναι «ναρκισσιστές», «επιδειξιομα-
νείς», «αυτοκαταστροφικοί», «που βρίσκονται σε φάση πα

λινδρόμησης» ή «που έχουν μεταιχμιακές διαταραχές», χωρίς
να παρατηρούν ότι δίνουν μια υποτιμητική σημασία σε αυτές
τις λέξεις. Μπορεί το λεξιλόγιό τους με τις αφηρημένες έννοι
ες, οι υποτιθέμενες αντικειμενικές στάσεις τους, ακόμα και ο
τρόπος που διαμορφώνουν τις θεωρίες τους και κάνουν με με
γάλο ζήλο τις διαγνώσεις τους, να έχουν όλα κάτι κοινό με το
περιφρονητικό βλέμμα μιας μητέρας - το οποίο, αν είχαν τη
διάθεση, θα μπορούσαν να το εντοπίσουν στο υποχωρητικό
τρίχρονο κορίτσι ή αγόρι που κουβαλούν μέσα τους.
Είναι κατανοητό ότι η περιφρονητική στάση ενός ασθενή
μπορεί να οδηγήσει ένα θεραπευτή σε μια προσπάθεια να
προφυλάξει την ανωτερότητά του με τη βοήθεια της θεω
ρίας. Αν όμως υψώσει έναν τέτοιο τοίχο, δεν θα μπορεί να
δει τον αληθινό εαυτό του ασθενή. Θα του κρυφτεί, όπως
ακριβώς κρυβόταν και από τα γεμάτα αποστροφή μάτια της
μητέρας του. Θα μπορούσαμε, όμως, να χρησιμοποιήσουμε
καλά την ευαισθησία μας αν εντοπίζαμε τα κομμάτια της
ιστορίας του περιφρονημένου παιδιού που κρύβεται πίσω
από όλες τις εκφράσεις περιφρόνησης ενός ασθενή. Όταν οι
ικανότητες του θεραπευτή χρησιμοποιούνται με αυτό τον
τρόπο, είναι πιο εύκολο γι’ αυτόν να μη νιώθει ότι του κά
νουν επίθεση και να βάζει στην άκρη την ανάγκη του να
κρυφτεί πίσω από τις θεωρίες του. Η γνώση της θεωρίας εί
ναι ουσιώδης, αλλά δεν θα πρέπει ποτέ να λειτουργεί ως
άμυνα: δεν θα πρέπει να είναι ο διάδοχος μιας αυστηρής, κυ
ριαρχικής μητέρας, η οποία εξαναγκάζει το θεραπευτή να
υποχωρεί μπροστά της.
158 ALICE MILLER
Η «ΔΙΑΦΘΟΡΑ» ΩΣ «ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟΠΟΙΗΣΗ TOY

ΚΑΚΟΥ» ΣΤΟΝ ΠΑΙΔΙΚΟ ΚΟΣΜΟ ΤΟΥ ΕΡΜ ΑΝ ΕΣΣΕ
Είναι πολύ δύσκολο να περιγράψουμε πώς οι άνθρωποι τα

βγάζουν πέρα με την περιφρόνηση την οποία υφίστανται
ως παιδιά -ιδιαίτερα την περιφρόνηση για κάθε είδους αι
σθησιακή ευχαρίστηση και ικανοποίηση από τη ζωή- χω
ρίς ν’ αναφέρω συγκεκριμένα παραδείγματα. Με τη βοή
θεια των θεωρητικών μοντέλων θα μπορούσα σίγουρα να
περιγράψω διάφορους αμυντικούς μηχανισμούς και, κυ
ρίως, την άμυνα εναντίον των αισθημάτων μας. Αν όμως το
έκανα, δεν θα κατάφερνα να μεταφέρω εκείνο το συναι
σθηματικό κλίμα που, από μόνο του, κάνει ένα άτομο να
υποφέρει. Ο αναγνώστης τότε δεν θα μπορούσε να ταυτι
στεί και να κατανοήσει συναισθηματικά την κατάσταση.
Με τις καθαρά θεωρητικές αναπαραστάσεις, εμείς οι θε
ραπευτές παραμένουμε «απέξω» και από εκεί μπορούμε να
μιλήσουμε για τους «άλλους», να τους κατηγοριοποιήσου
με, να τους ομαδοποιήσουμε, να τους βάλουμε ταμπέλες
κάνοντας διαγνώσεις και να συζητήσουμε γι’ αυτούς σε μια
γλώσσα που μόνο εμείς καταλαβαίνουμε.
Αν αρνηθούμε να κάνουμε όλα τα παραπάνω, τότε αυ
τό που χρειαζόμαστε είναι συγκεκριμένα παραδείγματα.
Μόνο μέσα από τις λεπτομέρειες της συγκεκριμένης ζωής
ενός ατόμου μπορούμε να δείξουμε πώς αυτό το άτομο βίω-
σε τις αταξίες της παιδικής του ηλικίας σαν «ξεκάθαρες
κακίες». Μόνο η ιστορία της ζωής ενός ανθρώπου μπορεί
να μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε ότι είναι αδύνατον
για ένα παιδί να διακρίνει τους καταναγκασμούς των γο

νέων του και να αναγνωρίσει ότι, χωρίς θεραπεία, η τύ
φλωση αυτή ενδεχομένως να το συνοδεύει σε όλη του τη
ζωή, όσο κι αν προσπαθεί να ξεφύγει από τα εσωτερικά
του δεσμά που το τυφλώνουν.
Για να δείξω αυτή την εξαιρετικά πολύπλοκη κατάσταση,
θα αναφερθώ στον ποιητή και μυθιστοριογράφο Έρμαν
Έσσε. Αυτό το παράδειγμα έχει το πλεονέκτημα ότι έχει δη
μοσιευτεί, και μάλιστα από τον ίδιο τον Έσσε, και έτσι μπο
ρώ να εξηγήσω τους συσχετισμούς που κάνω χρησιμοποιώ
ντας συγκεκριμένα περιστατικά από τη ζωή του.
Στην αρχή του μυθιστορήματος του Ντέμιαν ο Έρμαν
Έσσε περιγράφει «την καλοσύνη και την αγνότητα» του πα
τρικού του σπιτιού, όπου δεν υπήρχε χώρος για τα ψεματά
κια ενός παιδιού. (Σε αυτό το μυθιστόρημα δεν είναι δύσκο
λο ν’ αναγνωρίσουμε το πατρικό σπίτι του συγγραφέα.
Άλλωστε, το επιβεβαιώνει έμμεσα και ο ίδιος.) Το παιδί εί
ναι μόνο του με το αμάρτημά του και νιώθει διεφθαρμένο,
κακό και παραπεταμένο από όλους, παρ’ όλο που κανείς δεν
το μαλώνει, αφού κανείς δεν γνωρίζει ακόμα τα «τρομερά
γεγονότα».
Σε μια τέτοια κατάσταση έχουν βρεθεί πολλοί άνθρωποι.
Ο εξιδανικευμένος τρόπος με τον οποίο ο Έσσε περιγράφει
ένα τέτοιο «αγνό» σπιτικό δεν μας φαίνεται παράξενος.
Αντανακλά την οπτική γωνία του παιδιού αλλά και την
κρυμμένη σκληρότητα των συνηθισμένων μεθόδων -οι οποί
ες μας είναι εξαιρετικά οικείες-, που χρησιμοποιούνται για
τη διδασκαλία των ηθικών «αξιών».
160 ALICE MILLER
Όπως οι περισσότεροι γονείς [γράφει ο Έσσε], έτσι και οι δικοί

μου δεν μπορούσαν να με βοηθήσουν με τα νέα προβλήματα της
εφηβείας, για τα οποία δεν μιλούσαν ποτέ. Το μόνο που έκαναν
ήταν v y αφιερώνουν πολύ χρόνο και ενέργεια στη στήριξη των
ανέλπιδων προσπαθειών μου ν ’ αρνηθώ την πραγματικότητα και
να συνεχίσω να ζω μια παιδική ηλικία που γινόταν ολοένα και λι-
γότερο πραγματική. Δεν έχω ιδέα αν οι γονείς μπορούν να προ
σφέρουν την παραμικρή βοήθεια και δεν κατηγορώ τους δικούς
μου γονείς. Ήταν δική μου υπόθεση να τα βγάλω πέρα με τον εαυ
τό μου και να βρω το δρόμο μου και, όπως όλα τα καλοαναθρεμ
μένα παιδιά, δεν τα κατάφερνα καλά (σελ. 49)41.
Τα παιδιά θεωρούν πως οι γονείς τους δεν έχουν σεξουα

λικές επιθυμίες, γιατί, σε αντίθεση με τα ίδια που βρίσκονται
συνεχώς υπό επιτήρηση, έχουν τους τρόπους και τις δυνατό
τητες να κρύβουν τις σεξουαλικές τους δραστηριότητες42. Το
πρώτο μέρος του Ντέμιαν νομίζω ότι θυμίζει σε όλους μας
πολλά πράγματα και είναι εύκολα κατανοητό, ακόμα και

42. Στο διήγημά του Η Παιδική Ψυχή ο Έσσε γράφει: «Οι ενήλικες συ-
μπεριφέρονταν σαν ο κόσμος να ήταν τέλειος, σαν οι ίδιοι να ήταν ημί
θεοι και σαν εμείς τα παιδιά να ήμαστε τελείως άχρηστα... Ξανά και
ξανά, μετά από λίγες μέρες ή ακόμα και λίγες ώρες, κάτι συνέβαινε που
δεν έπρεπε να συμβεί, κάτι άθλιο, θλιβερό και επαίσχυντο. Ξανά και
ξανά, στο μέσο των πιο αξιόλογων και σημαντικών αποφάσεων και
υποσχέσεων, έπεφτα ξαφνικά, χωρίς να μπορώ ν ’ αντιδράσω, σε
αμαρτίες και αδυναμίες, στις συνηθισμένες κακές συνήθειες. Γιατί
όμως συνέβαινε αυτό;» (σελ. 7-8).
Οι Φνλαχι c της Παιδικής μας Ηλικίας 161
από ανθρώπους που μεγάλωσαν σε εντελώς διαφορετικό πε

ριβάλλον. Αυτό που κάνει τα τελευταία κεφάλαια του μυθι
στορήματος εξαιρετικά δύσκολα θα πρέπει με κάποιον τρό
πο να σχετίζεται με τις ηθικές αξίες των γονέων και των παπ
πούδων του Έσσε (επρόκειτο για οικογένειες ιεραποστό
λων). Οι αξίες αυτές έχουν διαποτίσει πολλά από τα διηγή-
ματά του, αλλά μπορούμε να τις δούμε πιο ξεκάθαρα στον
Ντέμιαν.
Παρ’ όλο που ο Σίνκλερ, ο ήρωας, είχε ήδη βιώσει προσω
πικά τη σκληρότητα (τον εκβίαζε ένα μεγαλύτερο αγόρι), αυτό
δεν του παρείχε το κλειδί για την καλύτερη κατανόηση του κό
σμου. ΓΥ αυτόν η «κακία» αποτελούσε «διαφθορά» (εδώ βλέ
πουμε τη γλώσσα των ιεραποστόλων): στη συγκεκριμένη όμως
περίπτωση δεν επρόκειτο ούτε για μίσος ούτε για σκληρότητα
αλλά για ασήμαντα πράγματα, όπως το να πίνει κανείς σε μια
ταβέρνα.
Ο Έρμαν Έσσε έμαθε ν’ αντιμετωπίζει την κακία ως δια
φθορά από τους γονείς του όταν ήταν μικρό παιδί. Αυτή η κα
κία μοιάζει με ξένο σώμα που ο Έσσε προσπαθεί να εντοπίσει
και να ξεριζώσει από την προσωπικότητά του. Γι’ αυτό έχει
τόσο παράξενα αφαιρεθεί οτιδήποτε συμβαίνει μέσα στον
Ντέμιαν μετά την εμφάνιση του θεού Αμπράξας, ο οποίος
πρόκειται να «ενώσει το θείο με το σατανικό». Σε αυτό το ση
μείο η κακία υποτίθεται πως θα ενωθεί πολύ επιδέξια με την
καλοσύνη. Αυτό όμως δεν μπορεί να αγγίξει τον αναγνώστη.
Έχει κανείς την εντύπωση ότι πρόκειται για κάτι παράξενο,
απειλητικό και κυρίως άγνωστο για το αγόρι, κάτι από το
οποίο δεν μπορεί ν’ απελευθερωθεί. Η συναισθηματική πίστη
162 ALICE MILLER
του στη «διαφθορά» έχει ήδη συσχετιστεί με το άγχος και το

αίσθημα ενοχής:
Για άλλη μια φορά προσπάθησα ολόψυχα να δημιουργήσω για μέ

να ένα στοργικό «κόσμο από φως» μέσα από το χάος μιας περιόδου
γεμάτης ολέθρους, για άλλη μια φορά θυσίασα τα πάντα μέσα μου
για να διώξω το σκοτάδι και το κακό από πάνω μου (σελ. 81-82).
Στην έκθεση για την επέτειο των εκατό χρόνων από τη

γέννηση του Έσσε (Ζυρίχη, 1977) υπήρχε μια εικόνα που
ήταν κρεμασμένη πάνω από το κρεβάτι του μικρού Έρμαν
και την οποία έβλεπε συνέχεια καθώς μεγάλωνε. Στην εικό
να αυτή, στο δεξί μέρος, βλέπουμε τον «καλό» δρόμο για τον
ουρανό, που είναι γεμάτος αγκάθια, δυσκολίες και βάσανα.
Στο αριστερό μέρος βλέπουμε τον εύκολο και ευχάριστο
δρόμο, ο οποίος όμως μας οδηγεί αναπόφευκτα στην κόλα
ση. Οι ταβέρνες έχουν μια ξεχωριστή θέση σε αυτόν το δρό
μο, ίσως γιατί οι ευσεβείς γυναίκες μπορεί να ελπίζουν ότι με
αυτή την απειλητική εικόνα θα κρατήσουν τους συζύγους
και τους γιους τους μακριά από τα άθλια αυτά μέρη. Οι τα
βέρνες παίζουν σημαντικό ρόλο και στον Ντέμιαν - κάτι
που είναι παράξενο, αφού ο Έσσε δεν είχε ποτέ την παρα
μικρή διάθεση να μεθάει σε τέτοιες ταβέρνες, παρ’ όλο που
σίγουρα θα ευχόταν να ξεφύγει από τα στενά όρια των
αξιών των γονέων του.
Ολα τα παιδιά σχηματίζουν μια πολύ σταθερή πρώτη ει
κόνα για το τι είναι «κακό» απ’ όλα όσα απαγορεύονται - δη
λαδή από τα «μη», τα ταμπού και τους φόβους των γονέων
τους. Θα πρέπει να διανύσουν πολύ δρόμο για να μπορέσουν

ν’ απελευθερωθούν από τις αξίες των γονέων τους και να
δουν, χωρίς φίλτρα, τι θεωρούν τα ίδια «κακό» μέσα τους.
Τότε πλέον αυτό που θεωρούν «κακό» δεν θα το αντιμετω
πίζουν ως «διεφθαρμένο» και «αμαρτωλό» αλλά ως μια ασυ
νείδητη αντίδραση στα τραύματα που είχαν απωθήσει όταν
ήταν παιδιά. Ως ενήλικες μπορούν ν’ ανακαλύψουν τις αιτίες
και ν’ απελευθερωθούν από αυτές τις ασυνείδητες αντιδρά
σεις. Έχουν επίσης την ευκαιρία ν’ απολογηθούν γι’ αυτά
που έκαναν σε άλλους από άγνοια, τύφλωση ή σύγχυση. Αυ
τό θα βοηθήσει και τους ίδιους να μην επαναλαμβάνουν πρά
ξεις που θα επιθυμούσαν πια να τις σταματήσουν.
Δυστυχώς, το μονοπάτι του ξεκαθαρίσματος δεν ήταν
ανοιχτό για τον Έρμαν Έσσε. Το παρακάτω απόσπασμα
από τον Ντέμιαν δείχνει πόσο πολύ απειλούσε την αναζήτη
ση του αληθινού του εαυτού το ότι πίστευε ότι θα έχανε την
αγάπη των γονέων του:
Όπου όμως έχουμε δώσει την αγάπη και το σεβασμό μας όχι από συ
νήθεια, αλλά επειδή το θέλουμε οι ίδιοι, όπου έχουμε γίνει μαθητές
και φίλοι από τα βάθη της καρδιάς μας, υπάρχει μια πικρή και τρο
μερή στιγμή που ξαφνικά καταλαβαίνουμε ότι υπάρχει ένα ρεύμα μέ
σα μας που μας τραβάει μακριά απ’ ό,τι μας είναι πιο αγαπητό. Τότε
κάθε σκέψη που απορρίπτει το φίλο και το μέντορα στριφογυρίζει
μέσα στην καρδιά μας σαν δηλητηριασμένο βέλος, κάθε χτύπημα που
δίνουμε για ν’ αμυνθούμε επιστρέφει στο δικό μας πρόσωπο, οι λέ
ξεις «απιστία» και «αχαριστία» πλήττουν το ίδιο το άτομο, το οποίο
νιώθει ότι έχει μέσα του τόση ηθική όση και αυτοί που γιουχαΐζουν ή
164 ALICE MILLER
στιγματίζουν, και η τρομαγμένη καρδιά του φτερονγίζει υποταγμένη

προς τις αξίες των γοητευτικών κοιλάδων της παιδικής ηλικίας αδυ
νατώντας να πιστέψει ότι θα πρέπει να συμβεί και αυτός ο χωρισμός,
ότι θα πρέπει να κόψει και αυτόν το δεσμό (σελ. 127)43.
Και στο διήγημά τον Η Παιδική Ψυχή διαβάζουμε:
Αν έπρεπε να εκφράσω με μία μόνο λέξη όλα μου τα συναισθήματα

και τις επώδυνες συγκρούσεις τους, δεν μπορώ να σκεφτώ τίποτα
άλλο πέρα από τη λέξη «τρόμος». Ήταν τρόμος, τρόμος και αβεβαι
ότητα αυτό που ένιωθα όλες εκείνες τις ώρες της κατεστραμμένης
παιδικής ευτυχίας: τρόμος για την πιθανή τιμωρία, τρόμος εξαιτίας
της δικής μου συνείδησης, τρόμος για εκείνα τα σαλέματα της ψυχής
μου που θεωρούσα απαγορευμένα και εγκληματικά (σελ. 10).
Σε αυτό το διήγημα ο Έσσε παρουσιάζει με μεγάλη τρυφε

ρότητα και κατανόηση τα συναισθήματα ενός εντεκάχρονου
αγοριού, που έκλεψε μερικά ξερά σύκα από το δωμάτιο του
πολυαγαπημένου του πατέρα για να μπορεί να έχει στην κατο
χή του κάτι που ανήκε στον πατέρα του. Αισθήματα ενοχής,
φόβου και απελπισίας το βασανίζουν όταν είναι μόνο του, για
ν’ αντικατασταθούν, επιτέλους, με μια βαθύτατη ταπείνωση
και ντροπή όταν ανακαλύπτεται το «άθλιο κατόρθωμά του». Η
ένταση αυτής της διήγησης μας κάνει να υποψιαστούμε ότι
αφορά ένα πραγματικό συμβάν από την παιδική ηλικία του
Έσσε. Αυτή η υποψία γίνεται βεβαιότητα χάρη σε μια σημείω
43. Η πλάγια γραφή έχει προστεθεί.

ση που είχε κρατήσει στις 11 Νοεμβρίου 1889 η μητέρα του:

«Ανακαλύφθηκε η κλοπή σύκων από τον Έρμαν».
Από τις σημειώσεις της μητέρας του στο ημερολόγιό της και
από τη μεγάλη αλληλογραφία των γονέων του με άλλα μέλη
της οικογένειας, που εκδόθηκαν το 1966, μπορούμε να μαντέ
ψουμε το επώδυνο μονοπάτι που διήνυσε το μικρό παιδί. Ο
Έσσε, όπως και τόσα άλλα προικισμένα παιδιά, ήταν πολύ δύ
σκολος χαρακτήρας για να τον αντέξουν οι γονείς του, όχι
παρ’ όλο, αλλά εξαιτίας του εσωτερικού του πλούτου. Συχνά
ακριβώς τα χαρίσματα ενός παιδιού (η ένταση των αισθημά
των του, το βάθος των εμπειριών του, η περιέργεια, η εξυπνά
δα, οι γρήγορες αντιδράσεις και η ικανότητά του να κάνει κρι
τική) φέρνουν τους γονείς του αντιμέτωπους με συγκρούσεις
που για πολύ καιρό είχαν προσπαθήσει να κρατήσουν μακριά
τους με διάφορους κανόνες και κανονισμούς. Αυτοί οι κανονι
σμοί θα πρέπει στη συνέχεια να διασωθούν εις βάρος της ανά
πτυξης του παιδιού. Όλα αυτά μπορούν να οδηγήσουν σε μια
φαινομενικά παράδοξη κατάσταση, όπου γονείς που αισθάνο
νται υπερήφανοι για το προικισμένο παιδί τους και που μπορεί
ακόμα και να το θαυμάζουν είναι αναγκασμένοι εξαιτίας της
δικής τους απώθησης ν’ απορρίπτουν, να καταπιέζουν ή ακό
μα και να καταστρέφουν ό,τι είναι καλύτερο, επειδή είναι και
το πιο αληθινό, σε αυτό το παιδί. Δύο από τις παρατηρήσεις της
μητέρας του Έσσε δείχνουν πώς αυτό το καταστροφικό έργο
μπορεί να συνδυάζεται με εμφανή και γεμάτη αγάπη φροντίδα:
1) (1881): «Ο Έρμαν πάει στο νηπιαγωγείο, ή βίαιη ιδιο
συγκρασία του μας στενοχωρεί πολύ» (1966, σελ. 10). Το
παιδί ήταν τότε τριών χρονών.
166 ALICE MILLER
2) (1884): «Τα πράγματα πάνε καλύτερα με τον Έρμαν,

του οποίου η διαπαιδαγώγηση μας ανησυχεί και μας δυσκο
λεύει πολύ. Από τις 21 Ιανουαρίου ως τις 5 Ιουνίου ζούσε
αποκλειστικά στο οικοτροφείο αρρένων και περνούσε μαζί
μας μόνο τις Κυριακές. Εκεί συμπεριφερόταν καλά, αλλά ερ
χόταν στο σπίτι χλομός, αδύνατος και θλιμμένος. Τα αποτε
λέσματα όμως είναι πολύ καλά και έχει ωφεληθεί. Είναι πο
λύ πιο εύκολο τώρα να τα βγάλεις πέρα μαζί του» (1966, σελ.
13-14). Το παιδί ήταν τότε εφτά χρονών44.
Στις 14 Νοεμβρίου 1883 ο πατέρας του, ο Γιοχάνες Έσσε,
γράφει:
Ο Έρμαν, ο οποίος θεωρείται σχεδόν πρότυπο καλής συμπεριφοράς

στο οικοτροφείο αρρένων, μοιάζει μερικές φορές σαν να μην είναι
δικό μας παιδί. Παρ’ όλο που θα είναι πολύ ταπεινωτικό για μας [!],
σκέφτομαι σοβαρά αν θα πρέπει να τον στείλουμε να μείνει σ’ ένα
ίδρυμα ή σε κάποιο άλλο σπίτι. Είμαστε πολύ φοβισμένοι και αδύ
ναμοι γι’ αυτόν και ολόκληρο το σπιτικό μας [είναι] πολύ απειθάρ
χητο και χωρίς σταθερούς κανονισμούς. Αυτός φαίνεται να έχει τα
λέντο στα πάντα: παρατηρεί το φεγγάρι και τα σύννεφα, αυτοσχε
διάζει με τις ώρες στο αρμόνιο, ζωγραφίζει υπέροχες εικόνες με μο
λύβι ή με πένα, μπορεί να τραγουδάει πολύ καλά άμα θέλει και πο
τέ δεν δυσκολεύεται να φτιάξει μια ρίμα (1966, σελ. 13)45.
Στην ιδιαίτερα εξιδανικευμένη εικόνα για την παιδική του

ηλικία και τους γονείς του που βλέπουμε στον Χέρμαν Λά-
ουσερ46 ο Έσσε δεν είναι πια καθόλου το ατίθασο, «δύσκο
λο» και -για τους γονείς του- ενοχλητικό παιδί που ήταν κά
ποτε. Δεν μπορούσε με κανέναν τρόπο να διατηρήσει αυτό
το σημαντικό κομμάτι του εαυτού του κι έτσι αναγκάστηκε
να το αποβάλει. Αυτός ενδεχομένως να είναι ο λόγος που η
μεγάλη και αυθεντική επιθυμία του για τον αληθινό του εαυ
τό παρέμεινε ανεκπλήρωτη.
Το ότι δεν έλειπαν το θάρρος, το ταλέντο ή τα βαθιά αι
σθήματα από τον Έρμαν Έσσε είναι βεβαίως προφανές από
τα έργα του και τα πολλά γράμματά του - και, κυρίως, από
το εξοργισμένο γράμμα που έστειλε όταν βρισκόταν στο
ίδρυμα στο Στέτεν. Η απάντηση όμως του πατέρα του σε αυ
τό το γράμμα (βλ. Έσσε, 1966), οι σημειώσεις της μητέρας
του και τα αποσπάσματα από τα έργα του Ντέμιαν και Παι
δική Ψυχή που αναφέραμε παραπάνω δείχνουν καθαρά πό
σο συντριπτικά τον πίεζε το βάρος της άρνησης του πόνου
46. «Όταν η παιδική μου ηλικία επιστρέφει μερικές φορές κι αναστατώνει

την καρδιά μου, μοιάζει με μια εικόνα με χρυσή κορνίζα και βαθιά χρώ
ματα, στην οποία κυριαρχούν ένα δάσος από καστανιές και σημύδες,
ένα απερίγραπτα ευχάριστο πρωινό φως και ένα φόντο από υπέροχα
βουνά. Όλες εκείνες τις ώρες της ζωής μου που μου επέτρεπαν να νιώ
θω για λίγο ηρεμία και να ξεχνώ τον κόσμο, όλοι εκείνοι οι μοναχικοί
περίπατοι που έκανα σε πανέμορφα βουνά, όλες εκείνες οι στιγμές που
μια απρόσμενη ευτυχία ή μια αγάπη χωρίς σεξουαλική επιθυμία με με
τέφεραν μακριά από το χθες και το αύριο, όλα αυτά δεν μπορώ να τα
περιγράψω με κανένα πιο πολύτιμο όνομα, εκτός κι αν τα συγκρίνω με
αυτή την καταπράσινη εικόνα των πρώτων χρόνων της ζωής μου»
(Gesammelte Werke, vol. I, Frankfurt: M. Suhrkamp, 1970, σελ. 218).
168 ALICE MILLER
της παιδικής του ηλικίας. Παρά την τεράστια αναγνώριση

και επιτυχία του και παρά το βραβείο Νόμπελ, ο Έσσε στην
ωριμότητά του υπέφερε από την τραγική και επώδυνη κατά
σταση του διαχωρισμού από τον αληθινό του εαυτό, κάτι που
οι γιατροί ονομάζουν ανεπίσημα κατάθλιψη.
Η ΜΗΤΕΡΑ ΩΣ ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΤΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΣΤΑ

ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΜΑΣ
Αν λέγαμε σε έναν ασθενή ότι άλλες κοινωνίες δεν θεωρούν

πρόβλημα τη διαστροφή του, ότι εμείς την αντιμετωπίζουμε
ως πρόβλημα απλώς και μόνο επειδή η κοινωνία μας είναι άρ
ρωστη και δημιουργεί περιορισμούς και εμπόδια, σίγουρα θα
του λέγαμε, εν μέρει τουλάχιστον, την αλήθεια, αλλά δεν θα
τον βοηθούσαμε πολύ. Θα ένιωθε μάλλον ότι τον προσπερ
νάμε και τον παρανοούμε ως άτομο που έχει τη δική του προ
σωπική ιστορία, επειδή αυτή η ερμηνεία δεν λαμβάνει πολύ
υπόψη της τη δική του πραγματικά τραγική θέση. Ο ασθενής
χρειάζεται περισσότερο να κατανοήσει τον καταναγκασμό
επανάληψης και την προσωπική ιστορία που κρύβεται πίσω
από αυτόν. Οι δυσκολίες του, αναμφίβολα, είναι αποτέλεσμα
κοινωνικών πιέσεων. Ωστόσο, οι πιέσεις αυτές δεν επιδρούν
στην ψυχή του μέσω αφηρημένων ιδεών, αλλά στηρίζονται
γερά στις πρώιμες συναισθηματικές εμπειρίες του από τη μη
τέρα του. Τα προβλήματά του, λοιπόν, δεν μπορούν να επι
λυθούν με λόγια, αλλά μόνο με βιώματα - όχι δηλαδή απλώς
με επιδιορθωτικές ενέργειες τώρα που είναι ενήλικας, αλλά,
πάνω απ’ όλα, με συνειδητή βίωση τόσο του αρχικού άγχους
του, που προέκυψε από την περιφρόνηση της πολυαγαπημέ-

νης του μητέρας, όσο και της αγανάκτησης και της θλίψης
που ένιωθε στη συνέχεια. Τα απλά λόγια, όσο επιδέξιες κι αν
είναι οι ερμηνείες που δίνουν, θ’ αφήσουν ανέπαφο, ή μπορεί
ακόμα και να βαθύνουν, το χάσμα -από το οποίο ήδη υπο
φέρει ο ασθενής- ανάμεσα στις διανοητικές θεωρήσεις και
τη βιωματική γνώση, που φορέας της είναι το ίδιο το σώμα
του ασθενή.
Δεν μπορούμε, λοιπόν, ν’ απελευθερώσουμε κάποιον εθι
σμένο από τη σκληρότητα του εθισμού του λέγοντάς του ότι
ο παραλογισμός, η εκμετάλλευση και η διαφθορά της κοινω
νίας προκαλούν τις νευρώσεις και τις διαστροφές μας, όσο
αληθινό και αν είναι αυτό. Ο εθισμένος θα λατρέψει αυτές
τις ερμηνείες και θα τις πιστέψει με μεγάλη προθυμία, γιατί
τον γλιτώνουν από τον πόνο που προκαλεί η αλήθεια. Όμως,
τα πράγματα πίσο) από τα οποία μπορούμε να δούμε δεν μας
αρρωσταίνουν, παρ’ όλο που μπορεί να μας κάνουν να νιώ-
σουμε αγανάκτηση, θυμό, θλίψη ή αισθήματα ανικανότητας.
Αυτά που μας αρρωσταίνουν είναι εκείνα πίσω από τα οποία
δεν μπορούμε να δούμε, οι κοινωνικοί δηλαδή περιορισμοί
τους οποίους έχουμε αφομοιώσει μέσα από τα μάτια των γο
νέων μας. Όσο κι αν διαβάσουμε, όσα κι αν μάθουμε, δεν
μπορούμε ν’ απελευθερωθούμε από αυτά τα μάτια.
Με άλλα λόγια, πολλοί άνθρωποι που χρειάζονται τη βοή-
θειά μας είναι ιδιαίτερα έξυπνοι. Διαβάζουν στις εφημερίδες
και στα βιβλία για τον παραλογισμό του ανταγωνισμού των
εξοπλισμών, για την εκμετάλλευση στις καπιταλιστικές κοινω
νίες, για την ανειλικρίνεια των διπλωματών, για την υπεροψία
170 ALICE MILLER
και τους χειρισμούς της εξουσίας, για την υποταγή των αδύνα
μων και για την αδυναμία αντίδρασης σε ατομικό επίπεδο - και
αυτά τα θέματα τα έχουν σκεφτεί αρκετά. Αυτό που δεν βλέ
πουν, γιατί δεν μπορούν να το δουν, είναι οι παραλογισμοί στη
συμπεριφορά της μητέρας τους τότε που ήταν ακόμα πολύ μι
κρά παιδιά.
Η καταπίεση και ο εξαναγκασμός σε υποταγή δεν ξεκι
νούν από το γραφείο, το εργοστάσιο ή τα πολιτικά κόμματα,
ξεκινούν από τις πρώτες κιόλας εβδομάδες της ζωής ενός νη
πίου. Μετά απωθούνται και αργότερα, ακριβώς εξαιτίας της
φύσης τους, δεν είναι προσπελάσιμα μέσω της συζήτησης
που στηρίζεται σε επιχειρήματα. Δεν αλλάζει τίποτα στο χα
ρακτήρα της υποταγής ή της εξάρτησης όταν το μόνο που
αλλάζει είναι το αντικείμενό τους.
Η πολιτική δράση μπορεί να τροφοδοτηθεί από τον ασυ
νείδητο θυμό εκείνων των παιδιών που τα κακομεταχειρί
στηκαν, τα φυλάκισαν, τα εκμεταλλεύτηκαν, τα καθήλωσαν
και τα ανέθρεψαν με καταπιεστικό τρόπο. Ο θυμός αυτός
μπορεί εν μέρει να εκτονωθεί πολεμώντας τους «εχθρούς»,
χωρίς κάποιος να πρέπει να εγκαταλείψει την εξιδανίκευση
αυτών με τους οποίους σχετιζόταν στα πρώτα χρόνια της
παιδικής του ηλικίας. Η παλαιά εξάρτηση απλώς μετατοπί
ζεται αργότερα σε μια νέα ομάδα ή ένα νέο αρχηγό. Αν
όμως βιώσουμε τις αυταπάτες μας και το συνακόλουθο πέν
θος, τότε δεν αναζητούμε συνήθως κοινωνικές και πολιτικές
εκτονώσεις και οι ενέργειές μας δεν διέπονται από τον κα
ταναγκασμό επανάληψης. Μπορούμε λοιπόν να έχουμε ξε
κάθαρους στόχους, οι οποίοι έχουν προκύψει από συνειδη
Οι Φνλακές της Παιδικής μας Ηλικίας 171
τές αποφάσεις που δεν είναι επιζήμιες για τον εαυτό μας.
Αφού αντιμετωπίσουμε και βιώσουμε τη δική μας πραγ
ματικότητα, εξαφανίζεται η εσωτερική ανάγκη που είχαμε
παλαιότερα να χτίζουμε νέες αυταπάτες και αρνήσεις της
πραγματικότητας προκειμένου ν’ αποφύγουμε να τη βιώσου
με. Τότε καταλαβαίνουμε ότι σε όλη μας τη ζωή φοβόμαστε
και αγωνιζόμαστε να απομακρύνουμε κάτι που στην πραγ
ματικότητα δεν μπορεί πια να συμβεί. Έχει ήδη ονμβεί στο
παρελθόν, στα πρώτα κιόλας χρόνια της ζωής μας, τότε που
ήμαστε απολύτως εξαρτημένοι.
Μπορούμε να επιτύχουμε κάποια θεραπευτικά αποτελέ
σματα (με τη μορφή μιας προσωρινής βελτίωσης), αν μια αυ
στηρή συνείδηση αντικατασταθεί με την πιο ανεκτική συνείδη
ση του θεραπευτή ή της θεραπευτικής ομάδας. Σκοπός όμως
της θεραπείας δεν είναι να διορθώσει το παρελθόν, αλλά να
δώσει στον ασθενή τη δυνατότητα να αντιμετωπίσει την προ
σωπική του ιστορία και να πενθήσει γι’ αυτήν. Ο ασθενής θα
πρέπει ν’ ανακαλύψει τα απωθημένα συναισθήματα της πρώ
της παιδικής του ηλικίας, καθώς και τις πρώτες αναμνήσεις του,
και να βιώσει συνειδητά την ασυνείδητη χειραγώγηση και περι
φρόνηση των γονέων του για να μπορέσει ν’ απελευθερωθεί.
Όσο τα βγάζει πέρα μ’ ένα υποκατάστατο συνείδησης, δανει
σμένο από το θεραπευτή ή τη θεραπευτική ομάδα του, οι περι
φρονητικές στάσεις που κληρονόμησε από τους γονείς του πα
ραμένουν κρυμμένες και αμετάβλητες στο ασυνείδητό του,
παρ’ ότι μπορεί να έχει περισσότερες θεωρητικές γνώσεις και
καλύτερες προθέσεις. Αυτή η περιφρονητική στάση επαναλαμ
βάνεται στις σχέσεις του ασθενή με τους άλλους γύρω του και
172 ALICE MILLER
συνεχίζει να τον βασανίζει αφού έχει καταγραφεί στα κύτταρα

του σώματός του. Αυτά που υπάρχουν στο ασυνείδητό του πα
ραμένουν αναλλοίωτα και αιώνια. Μόνο όταν ο ασθενής τα
συνειδητοποιήσει θα μπορέσει να επέλθει η αλλαγή.
Η ΜΟΝΑΞΙΑ ΟΣΩΝ ΠΕΡΙΦΡΟΝΟΥΝ ΤΟΥΣ ΑΛΛΟΥΣ
Η περιφρονητική στάση πολλών ψυχικά κλονισμένων αν

θρώπων μπορεί να έχει εμφανιστεί παλαιότερα στη ζωή τους
με διάφορες μορφές. Κοινό όμως στοιχείο όλων των μορφών
περιφρόνησης είναι η άμυνα ενάντια στα ανεπιθύμητα συ
ναισθήματα. Η περιφρόνηση απλώς εξατμίζεται όταν χάνει
το στόχο της, όταν δηλαδή δεν είναι πια χρήσιμη σαν ασπίδα
- για να προφυλαχτεί το παιδί από την ντροπή που νιώθει για
την απελπιστική και χωρίς ανταπόδοση αγάπη του, για τα αι
σθήματα ανεπάρκειάς του και, πάνω απ’ όλα, για το θυμό
του που οι γονείς του δεν του ήταν διαθέσιμοι. Από τη στιγ
μή που θα μπορέσουμε να νιώσουμε και να κατανοήσουμε τα
απωθημένα συναισθήματα της παιδικής μας ηλικίας, δεν θα
χρειαζόμαστε πια την περιφρόνηση σαν άμυνα εναντίον
τους. Από την άλλη, όσο περιφρονούμε τους άλλους και υπε
ρεκτιμούμε τα δικά μας επιτεύγματα («αυτός δεν μπορεί να
κάνει αυτά που μπορώ εγώ»), δεν χρειάζεται να πενθήσουμε
για το ότι η αγάπη δεν μας προσφέρεται χωρίς επιτεύγματα.
Όταν όμως αποφεύγουμε αυτό το πένθος, εξακολουθούμε
κατά βάθος να νιώθουμε ότι οι άλλοι μας περιφρονούν, για
τί κι εμείς οι ίδιοι περιφρονούμε τα πάντα μέσα μας που δεν
είναι σπουδαία, καλά και έξυπνα. Έτσι διαιωνίζουμε τη μο
ναξιά της παιδικής μας ηλικίας: περιφρονούμε την αδυναμία,

την αβεβαιότητα και το ότι νιώθουμε αβοήθητοι - περιφρο-
νούμε, με λίγα λόγια, το παιδί που υπάρχει μέσα μας και μέ
σα στους άλλους.
Η περιφρόνηση που δείχνουν για τους άλλους οι επιτυχη
μένοι άνθρωποι που έχουν ιδέες μεγαλείου εμπεριέχει πάντα
την έλλειψη σεβασμού για τον αληθινό τους εαυτό, αφού η
περιφρόνησή τους για τους άλλους υπονοεί ότι: «Ένας άν
θρωπος που δεν έχει τα σπουδαία προσόντα μου είναι εντε
λώς άχρηστος». Αυτό επιπλέον σημαίνει: «Χωρίς αυτά τα
επιτεύγματα και αυτά τα χαρίσματα, ποτέ δεν θα μ’ αγαπού
σαν, ποτέ δεν θα με είχαν αγαπήσει». Στους ενήλικες οι ιδέ
ες μεγαλείου εγγυώνται τη συνέχιση της ψευδαίσθησης: «Με
είχαν αγαπήσει». Η διέξοδος από αυτή την προδοσία του
εαυτού μας, η οποία μας μπερδεύει και μας γεμίζει άγχος,
φαίνεται πολύ καλά στο όνειρο του Τζων.
Ο Τζων, 48 χρονών, ο οποίος ξανάρχισε θεραπεία εξαι
τίας των βασανιστικών ψυχαναγκασμών του, ονειρευόταν
ξανά και ξανά ότι ήταν μέσα σε έναν πύργο-παρατηρητήριο,
ο οποίος βρισκόταν σε μια βαλτώδη περιοχή στην άκρη μιας
πόλης που αγαπούσε πολύ. Στην πραγματικότητα, η πόλη
αυτή δεν είχε τέτοιον πύργο, αλλά ο πύργος υπήρχε πάντοτε
στο τοπίο του ονείρου του Τζων και του ήταν οικείος. Από
εκεί είχε μια υπέροχη θέα, αλλά αυτός ένιωθε λυπημένος και
εγκαταλελειμμένος από όλους. Υπήρχε ένα ασανσέρ στον
πύργο και στο όνειρό του συναντούσε όλων των ειδών τις δυ
σκολίες για να βγάλει το εισιτήριο εισόδου για τον πύργο,
καθθ3ς και όλων των ειδών τα εμπόδια καθώς βάδιζε προς αυ
174 ALICE MILLER
τόν. Αυτό το όνειρο το έβλεπε συχνά και πάντα είχε την ίδια
αίσθηση εγκατάλειψης από όλους.
Μόνο αφότου άλλαξαν πολλά πράγματα κατά τη διάρ
κεια της θεραπείας του, άρχισαν να υπάρχουν νέες παραλ
λαγές του ονείρου του και, τελικά, ολόκληρο το όνειρο άλ
λαξε σημαντικά. Ο Τζων εξεπλάγη όταν ονειρεύτηκε για
πρώτη φορά ότι ήδη είχε εισιτήριο εισόδου, ο πύργος όμως εί
χε κατεδαφιστεί και δεν μπορούσε πια ν’ ανεβεί για να δει τη
θέα. Ωστόσο, είδε μια γέφυρα που ένωνε τη βαλτώδη περιο
χή με την πόλη. Μπορούσε, λοιπόν, να πάει με τα πόδια στην
πόλη και να δει «όχι τα πάντα» αλλά «κάποια πράγματα από
κοντά». Ο Τζων, ο οποίος υπέφερε από φοβία για τα ασαν
σέρ, ένιωσε κάπως ανακουφισμένος γιατί αγχωνόταν πολύ
όταν ανέβαινε με αυτό το ασανσέρ. Καθώς μου μιλούσε για
το όνειρο, μου είπε ότι ίσως να μην είχε πια τόσο πολλή ανά
γκη να έχει μια ολοκληρωμένη εικόνα των πραγμάτων, να
βλέπει πάντοτε τα πάντα γύρω του - να βρίσκεται δηλαδή
στην κορυφή και να είναι πάντα πιο έξυπνος από όλους τους
άλλους. Τώρα πια μπορούσε να πάει με τα πόδια όπως και
όλοι οι άλλοι άνθρωποι.
Ο Τζων ένιωσε ακόμα μεγαλύτερη έκπληξη όταν αργότε
ρα ονειρεύτηκε ξαφνικά ότι βρισκόταν πάλι σε αυτό το
ασανσέρ στον πύργο και ότι τώρα ανέβαινε ψηλά, μέσα σε
μια καρέκλα-ασανσέρ, χωρίς να νιώθει τον παραμικρό φόβο.
Απόλαυσε την άνοδο, βγήκε έξω στην κορυφή και, τι παρά
ξενο, αλήθεια, είδε παντού γύρω του χρώματα. Ήταν σε ένα
πλάτωμα, απ’ όπου έβλεπε γύρω του κοιλάδες. Υπήρχε και
μια πόλη εκεί κάτω, με μια αγορά γεμάτη με πολύχρωμα
εμπορεύματα, ένα σχολείο όπου τα παιδιά έκαναν μάθημα

μπαλέτου, στο οποίο μπορούσε να συμμετέχει και ο ίδιος
(αυτό ήταν ένα παιδικό του όνειρο), και παρέες ανθρώπων
που κουβέντιαζαν, όπου κάθισε κι αυτός και έπιασε την κου
βέντα. Παρ’ όλο που το όνειρο εξέφραζε περισσότερο τις
επιθυμίες του παρά την πραγματικότητα, του έδειχνε τις αλη
θινές, τις πραγματικές του ανάγκες: να τον αγαπούν και ν’
αγαπάει κι αυτός πέρα από τα όποια επιτεύγματά του. Αυτό
το όνειρο του έκανε μεγάλη εντύπωση. Μου είπε:
Τα προηγούμενα όνειρά μου με τον πύργο έδειχναν την απομόνω

ση και τη μοναξιά μου. Στο σπίτι, σαν μεγαλύτερος, ήμουν πάντα
πιο μπροστά από τα αδέλφια μου. Οι γονείς μου δεν ήταν τόσο
έξυπνοι όσο εγώ και σε οτιδήποτε χρειαζόταν σκέψη ήμουν μόνος
μου. Έπρεπε λοιπόν από τη μια να επιδεικνύω τις γνώσεις μου για
να με παίρνουν στα σοβαρά και από την άλλη να τις κρύβω γιατί
οι γονείς μου μου έλεγαν: «Έχουν πάρει τα μυαλά σου αέρα με τις
σπουδές σου! Νομίζεις ότι είσαι καλύτερος απ’ όλους τους άλλους,
επειδή σου δόθηκε η ευκαιρία να σπουδάσεις; Χωρίς τις θυσίες της
μητέρας σου και τη σκληρή δουλειά του πατέρα σου δεν θα μπο
ρούσες ποτέ να το κάνεις». Αυτό μ’ έκανε να νιώθω ένοχος και
προσπαθούσα να κρύψω τις διαφορές, τα ενδιαφέροντα και τα
χαρίσματά μου. Ήθελα να είμαι σαν τους άλλους. Δεν υπήρχε κα
νένας τρόπος να είμαι αληθινός με τον εαυτό μου, να με σέβονται
γι’ αυτό που πραγματικά ήμουν.
Έτσι, ο Τζων έψαχνε για τον πύργο του και πάλευε με

εμπόδια (πηγαίνοντας προς τον πύργο, με το εισιτήριο εισό
176 ALICE MILLER
δου, με τους φόβους του και με διάφορα άλλα) και, όταν τε
λικά έφτανε στην κορυφή -ήταν δηλαδή πιο έξυπνος από
όλους τους άλλους- ένιωθε μόνος και εγκαταλελειμμένος.
Ένα πολύ γνωστό και συνηθισμένο παράδοξο είναι ότι οι
γονείς που κρατούν μια μνησίκακη και ανταγωνιστική στάση
απέναντι στα παιδιά τους τα παροτρύνουν παράλληλα να
έχουν ολοένα και περισσότερες επιτυχίες και νιώθουν υπε
ρήφανοι γι’ αυτά. Ο Τζων, λοιπόν, έπρεπε να ψάχνει για τον
πύργο του και έπρεπε επίσης να συναντά εμπόδια. Τελικά,
όμως, επαναστάτησε εναντίον αυτής της πίεσης για επιτυχία
αλλά και εναντίον του άγχους του, κι έτσι ο πύργος εξαφα
νίστηκε στο πρώτο από τα όνειρα που περιέγραψα εδώ. Ο
Τζων μπορούσε πλέον να εγκαταλείψει τη στηριγμένη στις
ιδέες μεγαλείου φαντασίωσή του να βλέπει τα πάντα από ψη
λά και μπορούσε να κοιτάζει την πολυαγαπημένη του πόλη
(δηλαδή τον εαυτό του) από κοντά.
Μόνο τώρα ξεκαθάρισε μέσα του ότι ένιωθε αναγκασμέ
νος ν’ απομονώνεται από τους άλλους μέσω της περιφρόνη
σής του γι’ αυτούς. Ταυτόχρονα, όμως, απομονωνόταν και
απομακρυνόταν και από τον αληθινό του εαυτό - τουλάχι
στον από το αβοήθητο και ανασφαλές κομμάτι του.
Είναι βέβαιο ότι η περιφρόνηση θα εξαφανιστεί όταν αρ
χίσει η διεργασία του πένθους για ό,τι έχει χαθεί ανεπιστρε
πτί και δεν μπορεί ν’ αλλάξει, αφού θα έχει συμβάλει με το δι
κό της τρόπο στην άρνηση της πραγματικότητας του παρελ
θόντος. Στο κάτω κάτω, είναι λιγότερο επώδυνο να σκεφτό
μαστε ότι οι άλλοι δεν μπορούν να μας καταλάβουν επειδή εί
ναι πολύ χαζοί. Μπορούμε τότε να κάνουμε προσπάθειες να
τους εξηγήσουμε, διατηρώντας έτσι την αυταπάτη ότι μπορεί,

τελικά, να μας καταλάβουν («αν μπορούσα να εκφράσω σω
στά αυτά που σκέφτομαι!»)47. Αν όμως πάψουμε να προσπα
θούμε τόσο πολύ, τότε αναγκαζόμαστε να συνειδητοποιήσου
με ότι οι γονείς δεν μπορούσαν να μας καταλάβουν, αφού η
απώθηση των αναγκών της δικής τους παιδικής ηλικίας τους
κάνει τυφλούς μπροστά στις ανάγκες των παιδιών τους.
Ακόμα και οι συνειδητοποιημένοι γονείς δεν μπορούν πά
ντα να καταλάβουν τα παιδιά τους. Σέβονται όμως τα αισθή
ματα των παιδιών τους ακόμα κι αν δεν τα καταλαβαίνουν.
Όπου δεν υπάρχει αυτού του είδους ο σεβασμός τα παιδιά
αποφεύγουν κάποια επώδυνη αλήθεια αναζητώντας καταφύ
γιο σε διάφορες ιδεολογίες. Ο εθνικισμός, ο ρατσισμός και ο
φασισμός, στην πραγματικότητα, δεν είναι τίποτε άλλο πέρα
από ιδεολογικές μεταμφιέσεις της προσπάθειάς μας ν’ απο
μακρυνθούμε από τις επώδυνες και ασυνείδητες αναμνήσεις
της περιφρόνησης που βιώσαμε κάποτε, καθώς και της στρο
φής μας προς την επικίνδυνη και καταστροφική έλλειψη σε
βασμού για την ανθρώπινη ζωή, η οποία εκδηλώνεται με τη
μορφή ενός πολιτικού προγράμματος. Η προηγουμένως
κρυμμένη, απάνθρωπη συμπεριφορά προς το αδύναμο παιδί
γίνεται τώρα κάτι παραπάνω από εμφανής μέσω της βίας αυ
τών των «πολιτικών» ομάδων. Ωστόσο, οι ρίζες αυτής της
47. Παραδείγματα αυτής της διαδικασίας, με καταστροφικά αποτελέσματα,

είναι τα έργα του Βαν Γκογκ (Vincent van Gogh [1853-90]: Ολλανδός
ζωγράφος. [Σ.τ.Μ.]) (βλ. Nagara, 1976), ο οποίος προσπαθούσε με τόσο
όμορφο και ταυτόχρονα τόσο ανεπιτυχή τρόπο να κερδίσει την εύνοια
της μητέρας του με όλα τα μέσα που είχε στη διάθεσή του.
178 ALICE MILLER
βίας στην παιδική ηλικία, στην παντελή έλλειψη σεβασμού

για το πρώην μικρό παιδί, παραμένουν κρυμμένες ή γίνονται
αντικείμενο απόλυτης άρνησης όχι μόνο από τα μέλη αυτών
των ομάδων αλλά και από ολόκληρη την κοινωνία.
ΑΠΕΓΚΑΩΒΙΣΜΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΦΡΟΝΗΤΙΚΗ

ΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΕΒΑΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗ ΖΩΗ
Οι σεξουαλικές διαστροφές, η ψυχαναγκαστική νεύρωση

και η στροφή προς τις διάφορες ιδεολογίες δεν είναι οι μο
ναδικοί τρόποι με τους οποίους μπορούμε να διαιωνίσουμε
την τραγικότητα του πόνου από την περιφρόνηση που υπο-
στήκαμε στην παιδική μας ηλικία. Υπάρχουν αναρίθμητοι
τρόποι με τους οποίους μπορούμε ν’ αναπαράγουμε το οικο
γενειακό κλίμα μέσα στο οποίο υποφέραμε ως παιδιά.
Υπάρχουν άνθρωποι, για παράδειγμα, που ποτέ δεν μιλούν
δυνατά ή θυμωμένα, που φαίνονται πάντα καλοί και ευγε-
νείς και που, παρ’ όλ’ αυτά, εξακολουθούν να μας μεταδί
δουν ξεκάθαρα την αίσθηση ότι είναι γελοίοι, ανόητοι ή πο
λύ θορυβώδεις, ή ότι, ούτως ή άλλως, είναι πολύ συνηθισμέ
νοι. Οι ίδιοι δεν το καταλαβαίνουν και μπορεί να μην έχουν
καν αυτή την πρόθεση, αλλά αυτό εκπέμπουν: τη στάση δη
λαδή των γονέων τους απέναντι τους, την οποία ποτέ δεν
μπόρεσαν να συνειδητοποιήσουν. Αυτά τα παιδιά είναι εξαι
ρετικά δύσκολο να σκεφτούν οποιαδήποτε κατηγορία ενα
ντίον των γονέων τους, μέχρι να μάθουν να το κάνουν με τη
βοήθεια της θεραπείας.
Υπάρχουν επίσης άνθρωποι που μπορεί να φαίνονται πο-
Οι Φ νλαχΐς της Παιδικής μας Ηλικίας 179
λύ φιλικοί, και πιθανόν λιγάκι πατροναριοτικοί, και που

μπροστά τους οι άλλοι νιώθουν σαν μηδενικά. Μεταδίδουν
το αίσθημα ότι είναι οι μόνοι που υπάρχουν, οι μόνοι που
έχουν να πουν κάτι ενδιαφέρον ή κάτι σχετικό με κάποιο θέ
μα. Οι άλλοι μπορούν μόνο να στέκονται και να τους κοιτά
ζουν έκθαμβοι ή ν’ απομακρύνονται απογοητευμένοι και λυ
πημένοι για το πόσο λίγο αξίζουν οι ίδιοι, αφού νιώθουν ανί
κανοι να εκφραστούν όταν αυτά τα άτομα είναι παρόντα. Οι
άνθρωποι αυτοί μπορεί να είναι παιδιά γονέων που είχαν
ιδέες μεγαλείου, τους οποίους δεν υπήρχε η παραμικρή ελπί
δα να συναγωνιστούν όταν ήταν παιδιά. Αργότερα όμως, ως
ενήλικες, μεταφέρουν ασυνείδητα και οι ίδιοι αυτή την ατμό
σφαιρα στους άλλους γύρω τους.
Μια τελείως διαφορετική εντύπωση δίνουν οι άνθρωποι
εκείνοι που ως παιδιά ήταν διανοητικά πολύ πιο προχωρημέ
νοι από τους γονείς τους, οι οποίοι τους θαύμαζαν γι’ αυτό.
Ομως, γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο έπρεπε να επιλύουν μόνοι
τους τα προβλήματά τους. Αυτοί οι άνθρωποι μας κάνουν να
νιώθουμε την πνευματική τους ανωτερότητα και τη δυνατή
τους θέληση και μοιάζει σαν να απαιτούν και από εμάς να
καταπολεμούμε οποιοδήποτε αίσθημα αδυναμίας με τη βοή
θεια της σκέψης μας. Όταν είμαστε μπροστά τους, έχουμε
την αίσθηση ότι δεν μπορούν να καταλάβουν ότι είμαστε άν
θρωποι που πιθανόν να έχουμε προβλήματα - όπως ακριβώς
οι γονείς τους δεν μπορούσαν να καταλάβουν τους ίδιους και
τα προβλήματά τους, γιατί μπροστά τους αυτοί έπρεπε πά
ντα να φαίνονται δυνατοί.
Έχοντας στο νου μας αυτά τα παραδείγματα, είναι εύκο
180 ALICE MILLER
λο να καταλάβουμε γιατί μερικοί καθηγητές και συγγραφείς,

οι οποίοι είναι απολύτως ικανοί να εκφράσουν καθαρά τις
σκέψεις τους, εκφράζονται με τόσο πολύπλοκη και ξενίζου-
σα γλώσσα, που οι φοιτητές ή οι αναγνώστες τους πρέπει ν’
αγωνίζονται επιμελώς, αλλά γεμάτοι θυμό, ν’ αντιληφθούν
νοήματα που αργότερα στη ζωή τους μπορεί να τους χρησι
μεύσουν ελάχιστα. Οι φοιτητές τότε μπορεί να βιώνουν αι
σθήματα ανάλογα με αυτά που ο καθηγητής τους αναγκά
στηκε να καταστείλει σε σχέση με τους δικούς του γονείς.
Αν αυτοί οι φοιτητές γίνουν κάποτε και οι ίδιοι καθηγητές,
θα τους δοθεί τότε η ευκαιρία να μεταδώσουν αυτή την
άχρηστη γνώση σαν να ήταν ένα κόσμημα ανεκτίμητης
αξίας (στους ίδιους άλλωστε κόστισε πολύ ακριβά).
Η συνειδητοποίηση των καταστροφικών προτύπων που
ακολούθησαν οι γονείς μας μας βοηθάει πολύ στην επιτυχία
της θεραπευτικής δουλειάς. Για ν’ απελευθερωθούμε όμως
από αυτά τα πρότυπα συμπεριφοράς, χρειαζόμαστε κάτι πε
ρισσότερο από θεωρητικές γνώσεις: χρειαζόμαστε μια συ
ναισθηματική αντιπαράθεση με τους γονείς μας, η οποία θα
γίνει μέσα από έναν εσωτερικό διάλογο.
Ο σκοπός της θεραπείας έχει επιτευχθεί όταν ο ασθενής
έχει δουλέψει συναισθηματικά την ιστορία της παιδικής του
ηλικίας και, κατά συνέπεια, έχει ξανακερδίσει την αίσθηση ότι
είναι ζωντανός. Τότε θα μπορεί να χρησιμοποιεί τα εργαλεία
που έχει στη διάθεσή του κάθε φορά που τα γεγονότα του πα
ρόντος πυροδοτούν συναισθήματα από το παρελθόν του. Κα
θώς περνάει ο καιρός, θα χρησιμοποιεί αυτά τα εργαλεία όλο
και πιο αποτελεσματικά και θα χρειάζεται ολοένα και λιγότε-
Οι Φν/Ιαχές της Παιδικής μας Ηλικίας 181
ρο χρόνο γι’ αυτή τη δουλειά. Ο «χάρτης» της ζωής του θα βρί

σκεται στη διάθεσή του κάθε φορά που θα τον χρειάζεται.
Ο θεραπευτής θα πρέπει ν’ αφήσει τον ασθενή ν’ αποφασί
σει ο ίδιος αν θέλει να δουλεύει κανονικά ή όχι, αν θέλει να ζει
μόνος του ή με κάποιο σύντροφο, αν θέλει να είναι μέλος κά
ποιου πολιτικού κόμματος και, αν ναι, τίνος. Όλες αυτές οι
αποφάσεις θα πρέπει να είναι δικές του. Η ιστορία της ζωής
του, οι εμπειρίες του, καθώς και ό,τι έχει διδαχτεί από αυτές, θα
παίξουν κάποιο ρόλο στο πώς αυτός θα ζήσει. Δεν είναι καθή
κον του θεραπευτή να «κοινωνικοποιήσει» τον ασθενή, να τον
«κάνει πιο συνειδητοποιημένο» (ούτε καν πολιτικά, αφού κάθε
μορφή προσηλυτισμού αρνείται την αυτονομία του ασθενή) ή
να τον «διευκολύνει με διάφορες φιλικές σχέσεις». Όλα αυτά
είναι υπόθεση του ίδιου του ασθενή.
Όταν ο ασθενής συνειδητά και επανειλημμένα βιώσει το
ότι τον εκμεταλλεύτηκαν και τον κατέστρεψαν με τον τρόπο
που τον μεγάλωσαν όταν ήταν παιδί, καθώς επίσης και το ποι
ες επιθυμίες εκδίκησης του δημιούργησε αυτή η κατάσταση,
τότε θα μπορεί να ξεχωρίζει πιο γρήγορα πότε προσπαθούν
να τον εκμεταλλευτούν και δεν θα νιώθει και ο ίδιος τόσο πο
λύ την ανάγκη να εκμεταλλεύεται τους άλλους. Ένας τέτοιος
ασθενής θα μπορεί να συμμετέχει σε ομάδες αν το θέλει, χω
ρίς όμως να νιώθει απόλυτα εξαρτημένος ή δεμένος με αυτές
και ανίκανος να αντισταθεί σε αυτό, επειδή θα έχει βιώσει συ
νειδητά την ανημποριά και την εξάρτηση της παιδικής του ηλι
κίας. Αν έχει επίσης συνειδητοποιήσει ξεκάθαρα ότι, όταν
ήταν παιδί, εκλάμβανε κάθε λέξη που του έλεγε η μητέρα ή ο
πατέρας του ως την πιο μεγάλη σοφία, δεν θα κινδυνεύει πια
182 ALICE MILLER
τόσο πολύ να εξιδανικεύσει άτομα ή συστήματα, ή να εξαπα-

τηθεί από κάποιον γκουρού μιας αίρεσης. Μπορεί να νιώσει
στιγμιαία, όταν ακούει μια διάλεξη ή διαβάζει ένα βιβλίο, γοη
τεία και θαυμασμό με τον ίδιο παλαιό, παιδικό τρόπο. Σύντο
μα όμως θα καταλάβει και θα απορρίψει το κενό που κρύβε
ται πίσω από αυτά τα παραποιητικά και αποπλανητικά λόγια.
Ένας άνθρωπος που έχει ωριμάσει μέσα από τις δικές του
εμπειρίες δεν μπορεί να ξεγελαστεί εύκολα από γοητευτικά
και ακατανόητα λόγια. Τέλος, ένας άνθρωπος που έχει επε
ξεργαστεί συνειδητά όλη την τραγωδία της μοίρας του θ’ ανα
γνωρίσει πιο καθαρά τον πόνο κάποιου άλλου, παρ’ όλο που
εκείνος μπορεί να προσπαθεί να τον κρύψει. Δεν θα περιγελά
τα αισθήματα των άλλων, όποια κι αν είναι αυτά, γιατί θα
παίρνει στα σοβαρά τα δικά του αισθήματα και θα ξέρει πώς
να τα επεξεργαστεί. Και, βεβαίως, δεν θα επιτρέψει στο φαύ
λο κύκλο της περιφρόνησης να συνεχίσει.
Αυτή η πρόοδος δεν θα έχει συνέπειες μόνο για τον ίδιο και
την οικογένειά του, αλλά θα έχει μακροπρόθεσμα σημασία
και για την κοινωνία ως σύνολο. Οι άνθρωποι που ανακαλύ
πτουν το παρελθόν τους με τη βοήθεια των συναισθημάτων
τους, που μαθαίνουν μέσω της θεραπείας να ξεκαθαρίζουν
αυτά τα συναισθήματα, ν’ αναζητούν τις πραγματικές αιτίες
τους και να επιλύουν τη μεταβίβαση48δεν θα νιώθουν πια την
48. Transference: Ασυνείδητη τάση του ατόμου να μεταφέρει σε άλλα άτο

μα του παρόντος και άμεσου περιβάλλοντος του συναισθήματα και στά
σεις που αρχικά συνδέθηκαν με σημαντικές μορφές της πρώιμης ζωής
του (γονείς, αδέλφια κ.λπ.). Μια θεμελιώδης διεργασία στην ψυχαναλυ
τική ψυχοθεραπεία είναι όταν ο ασθενής ταυτίζει το θεραπευτή του συ
Οι Φν/Ιαχές της Παιδικής μας Ηλικίας 183
ανάγκη να μεταθέτουν το μίσος τους σε αθώους για να προ

στατέψουν αυτούς προς τους οποίους απευθύνεται στην
πραγματικότητα. Θα μπορούν να μισούν ό,τι είναι μισητό και
ν’ αγαπούν ό,τι αξίζει την αγάπη τους. Αφού αποτολμήσουν
να δουν ποιος πράγματι αξίζει το μίσος τους, θα μπορούν να
προσαρμοστούν καλύτερα στην πραγματικότητα του παρό
ντος και θα αποφεύγουν ν’ αντιδρούν στα τυφλά, χωρίς να συ
νειδητοποιούν τι ακριβώς γίνεται. Δεν θ’ αντιδρούν πια σαν
παιδιά που τα κακομεταχειρίστηκαν, που είναι αναγκασμένα
να προστατεύουν τους γονείς τους και που, γι’ αυτόν ακριβώς
το λόγο, χρειάζονται έναν αποδιοπομπαίο τράγο για τα θαμ
μένα συναισθήματα που τους βασανίζουν.
Το μέλλον της δημοκρατίας και των δημοκρατικών ελευ
θεριών εξαρτάται από την ικανότητά μας να κάνουμε αυτό
ακριβώς το βήμα, συνειδητοποιώντας ότι είναι αδύνατον να
μαχόμαστε με επιτυχία ενάντια στο μίσος που υπάρχει γύρω
μας και ταυτόχρονα να αγνοούμε τα μηνύματα που κουβα
λάμε μέσα μας. Θα πρέπει να γνωρίσουμε και να χρησιμο
ποιήσουμε τα εργαλεία που είναι απαραίτητα για την επίλυ
ση αυτού του μίσους: θα πρέπει να νιώσουμε και να κατα
νοήσουμε τις ρίζες του και το πόσο δικαιολογημένο είναι. Εί
ναι άσκοπο να προσφεύγουμε στην καλή μας διάθεση, στην
καλοσύνη μας και στο κοινό για όλους τους ανθρώπους αί
νήθως με ένα γονέα ή με κάποιο άλλο άτομο. Η μεταβίβαση μπορεί να

είναι αρνητική ή θετική. Η ανάλυση των μεταβιβαστικών φαινομένων
χρησιμοποιείται ως σημαντικό θεραπευτικό εργαλείο τόσο στην ατομική
όσο και στην ομαδική ψυχοθεραπεία (Ν. Μάνος, ό.π.). (Σ.τ.Μ.)
184 ALICE MILLER
σθημα αγάπης, αν το μονοπάτι για το ξεκαθάρισμα των αι

σθημάτων μας είναι μπλοκαρισμένο από τον ασυνείδητο φό
βο μας για τους γονείς μας.
Η συνειδητή βίωση των εύλογων συναισθημάτων μας είναι
απελευθερωτική, όχι μόνο γιατί αποφορτίζονται οι εντάσεις
που για πολύ καιρό κρατούσαμε στο σώμα μας, αλλά, πάνω
απ’ όλα, γιατί μας ανοίγει τα μάτια όσον αφορά την πραγμα
τικότητα (του παρελθόντος αλλά και του παρόντος) και μας
απελευθερώνει από τα ψέματα και τις αυταπάτες. Επαναφέ
ρει στη μνήμη μας απωθημένες αναμνήσεις και μας βοηθά να
απελευθερωθούμε από τα συμπτώματα από τα οποία υποφέ
ρουμε εξαιτίας αυτών των απωθημένων αναμνήσεων. Είναι
λοιπόν κάτι που μας ενδυναμώνει, χωρίς να είναι καταστρο
φικό. Τα απωθημένα αισθήματα μπορούν να επιλυθούν όταν
τα νιώσουμε, τα κατανοήσουμε και τα αποδεχτούμε ως θεμι
τά. Τότε μπορούμε να τα κρατήσουμε σε απόσταση, αλλά αυ
τό είναι τελείως διαφορετικό από την απώθηση.
Όμως, το μίσος που προκύπτει από την αδικία και έχει
μετατεθεί σε κάποιον μη ένοχο δεν μπορεί ποτέ να εξαφανι
στεί Μπορεί να στραφεί προς άλλους αποδιοπομπαίους
τράγους, αλλά θα εξακολουθεί να υπάρχει και η έντασή του
δεν θα μειώνεται. Δεν μπορούμε να το κατευνάσουμε, επειδή
συγκαλύπτει την πραγματικότητα και μας εμποδίζει να την
αντιληφθούμε. Δηλητηριάζει και τυφλώνει την ψυχή μας, κα
ταβροχθίζει τη μνήμη και το νου μας και σκοτώνει την ικα
νότητά μας να συμπονούμε τους άλλους και να είμαστε διο
ρατικοί. Η καταστροφική του δύναμη απορρέει από το ιστο
ρικό του τρόμου που έχουμε απωθήσει και αποθηκεύσει στο
σώμα μας. Αυτό όμως, χωρίς αποτελεσματική θεραπεία, δεν

μπορεί να φτάσει απευθείας στο συνειδητό τρόπο σκέψης
μας. Αν μισούμε και προσβάλλουμε ένα αθώο άτομο, αν το
χρησιμοποιούμε σαν αποδιοπομπαίο τράγο, το μόνο που κα
ταφέρνουμε είναι να ενδυναμώνουμε τους τοίχους της σύγ
χυσης, της απομόνωσης, του φόβου και της μοναξιάς της
εσωτερικής μας φυλακής. Αυτό δεν μπορεί να μας απελευθε
ρώσει. Ένα σπίτι που έχει χτιστεί πάνω στην προδοσία του
εαυτού μας αργά ή γρήγορα θα καταρρεύσει και θα κατα
στρέψει χωρίς έλεος την ανθρώπινη ζωή - αν όχι τη ζωή του
χτίστη, τότε των παιδιών του, τα οποία θα διαισθανθούν το
ψέμα χωρίς να μπορούν να το συνειδητοποιήσουν και θα κα
ταλήξουν να πληρώσουν ολόκληρο το τίμημα για την κρυφή
αυτή διευθέτηση.
Ένα άτομο που μπορεί ν’ αντιμετωπίσει τα συναισθήμα-
τά του έντιμα και χωρίς να εξαπατά τον εαυτό του δεν έχει
ανάγκη να τα μεταμφιέζει με τη βοήθεια διάφορων ιδεολο
γιών. Η βασική ομοιότητα των διάφορων εθνικιστικών κινη
μάτων, τα οποία βρίσκονται σε έξαρση στις μέρες μας, απο
καλύπτει ότι τα κίνητρά τους δεν έχουν την παραμικρή σχέ
ση με τα πραγματικά ενδιαφέροντα των μελών τους που μά
χονται και μισούν. Αντίθετα, έχουν μεγάλη σχέση με τις
ιστορίες της παιδικής ηλικίας αυτών των ανθρώπων. Η κα
κομεταχείριση, η ταπείνωση και η εκμετάλλευση των παι
διών είναι ίδιες σε όλο τον κόσμο, όπως άλλωστε είναι ίδιοι
και οι τρόποι αποφυγής αυτών των αναμνήσεων. Τα άτομα
που δεν θέλουν να ξέρουν τη δική τους αλήθεια συμφωνούν,
όσον αφορά αυτή την άρνηση, με τη μεγάλη πλειοψηφία της
186 ALICE MILLER
κοινωνίας, η οποία αναζητά έναν κοινό «εχθρό» για να εκ-

δραματίσει την απωθημένη οργή της. Ως κάτοικοι όμως αυ
τού του πλανήτη, ο οποίος συρρικνώνεται ολοένα και πε
ρισσότερο καθώς πλησιάζουμε προς το τέλος του 20ού αιώ
να, βλέπουμε ότι ο κίνδυνος που ενυπάρχει στην εξαπάτηση
του εαυτού μας αυξάνεται εκθετικά και μπορούμε να τον
αντέξουμε ολοένα και λιγότερο. Ευτυχώς που διαθέτουμε
πλέον τα απαραίτητα εργαλεία για να κατανοήσουμε αληθι
νά τον εαυτό μας, όπως ήταν στο παρελθόν και όπως είναι
στο παρόν.
Επίλογος
Στα δεκαέξι χρόνια που πέρασαν από τότε που εκδόθηκε για
πρώτη φορά το Δράμα του Προικισμένου Παιδιού άλλαξαν
πολλά πράγματα όσον αφορά τη θεραπεία. Παλιές, τσιμε-
ντοποιημένες δομές κατέρρευσαν και προστέθηκαν καινού
ριες και μερικές φορές επικίνδυνες μέθοδοι θεραπείας. Ένα
βιβλίο δεν μπορεί ποτέ να υποκαταστήσει έναν καλό θερα
πευτή. Μπορεί, όμως, να μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε
την ανάγκη μας για θεραπεία, φέρνοντάς μας σε επαφή με τα
κατεσταλμένα -ή ακόμα και απωθημένα- συναισθήματά
μας, και έτσι να πυροδοτήσει μια διαδικασία που μπορεί να
έχει κάποια πραγματικά ωφέλιμα αποτελέσματα. Το παρόν
βιβλίο φαίνεται να έχει εκπληρώσει αυτόν το στόχο ευθύς
εξαρχής. Από τον καιρό της πρώτης έκδοσής του, το 1979,
έχουν γίνει αρκετές νέες εκδόσεις και, παρ’ όλο που από τό
τε έχουν αλλάξει πάρα πολλά στον κόσμο, εξακολουθεί να
έχει πολλούς αναγνώστες. Παρά την ικανοποιητική αυτή
ανταπόκριση, υπό το φως των μεταγενέστερων ευρημάτων,
καθώς και όλων όσων έχω εν τω μεταξύ συνειδητοποιήσει
και σκεφτεί, πιστεύω πως είναι απαραίτητο ν’ αναθεωρήσω
188 ALICE MILLER
κάποια από αυτά που έχω γράψει στο βιβλίο και να τα ευθυ
γραμμίσω με τις τελευταίες απόψεις μου όσον αφορά το συ
γκεκριμένο θέμα με το οποίο ασχολείται το βιβλίο.
Οι προσπάθειές μου, που ξεκίνησαν με το Δράμα τον
Προικισμένου Π α ιδ ιο ύ να πείσω τους ψυχαναλυτικούς κύ
κλους για την τεράστια σημασία των συναισθημάτων στην
ανάπτυξη της προσωπικότητας των ανθρώπων έβρισκαν με
την πάροδο του χρόνου ολοένα και μεγαλύτερη ανταπόκρι
ση. Αυτό οφείλεται, εν μέρει, στην πρόοδο που έχουμε κάνει
όσον αφορά τις γνώσεις μας για τα παιδικά τραύματα και τις
συνέπειες της απώθησής τους. Ενώ όμως η πρόοδος αυτή εί
ναι, ως ένα βαθμό, αποτέλεσμα των διάφορων αφιερωμάτων
των μέσων μαζικής ενημέρωσης σε αυτό το θέμα, η κύρια πη
γή της είναι το έργο που συνεχίζει να γίνεται στην αυτο-απο-
καλυπτική θεραπεία. Στην εποχή μας προκύπτουν επίσης
πρόσθετα στοιχεία από τις νέες προσεγγίσεις της νευροβιο-
λογικής έρευνας για τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Επικαλούμε
νος μια εκτεταμένη σειρά παρατηρήσεων και πειραμάτων, ο
Antonio Damasio, συγγραφέας του πολυδιαβασμένου βιβλί
ου Descartes' Error (Το Σφάλμα του Καρτέσιου: Συναίσθη
μα, Σκέψη και Ανθρώπινος Εγκέφαλος) (Μόναχο, 1995),
διαπίστωσε ότι οι άνθρωποι που έχουν χάσει το κέντρο των
συναισθημάτων στον εγκέφαλο, λόγω ατυχημάτων ή χει
ρουργικών επεμβάσεων (π.χ. αφαίρεση όγκων από τον εγκέ
φαλο κ.λπ.) όχι μόνο δεν μπορούν να έχουν συναισθήματα,
αλλά χάνουν επίσης την ικανότητά τους να παίρνουν απο
φάσεις και να οργανώνουν τη ζωή τους. Όσο καλά κι αν λει
τουργούν τα υπόλοιπα τμήματα του εγκεφάλου τους, όσο
Οι Φνλακές της Παιδικής μας Ηλικίας 189
ανέπαφες κι αν παραμένουν οι υπόλοιπες διανοητικές λει

τουργίες τους όπως αποδεικνύεται από μια σειρά ψυχολογι
κών τεστ, εξακολουθεί να υπάρχει ουσιαστική απώλεια της
ικανότητάς τους να αισθάνονται και να δρουν. Το αναπό
φευκτο συμπέρασμα είναι ότι, για να μπορούν οι άνθρωποι
να οργανώνουν τη ζωή τους, θα πρέπει να έχουν πρόσβαση
στα συναισθήματά τους.
Αυτό το συμπέρασμα θεωρώ ότι έχει ιδιαίτερα μεγάλη ση
μασία για την κατανόηση των συνεπειών των τραυμάτων της
παιδικής ηλικίας. Τι συνέβη, όμως, σε νευροβιολογικό επίπεδο
σ’ εκείνα τα παιδιά που δεν είχαν την ευκαιρία ν’ αναπτύξουν
μια δική τους συναισθηματική ζωή, στα παιδιά δηλαδή που τη
μοίρα τους περιέγραψα στο Δράμα τον Προικισμένου Παιδι
ού; Μπορούμε άραγε να πούμε πως τα προβλήματά τους προ
έρχονται από το γεγονός ότι δεν ήταν ικανά -ή ανεπαρκώς
ικανά- ν’ αναπτύξουν εκείνο το ειδικό τμήμα του εγκεφάλου
που μας δίνει τη δυνατότητα να φροντίζουμε τον εαυτό μας και
τους άλλους; Το κλινικό υλικό και τα παραδείγματα που περι-
γράφονται στο παρόν βιβλίο φαίνεται να επιβεβαιώνουν αυτή
την υπόθεση. Χρειάζεται όμως πολύ περισσότερη έρευνα για
να μπορέσουμε να το επαληθεύσουμε πέραν πάσης αμφιβο
λίας. Στη συνέχεια, αυτό θα μπορούσε να μας βοηθήσει να κα
ταλάβουμε γιατί τόσο πολλά παιδιά, που τα κακομεταχειρί
στηκαν, τα παραμέλησαν και τα εξανάγκασαν από τα πρώτα
χρόνια της ζωής τους να αρνηθούν και να απωθήσουν τα
πραγματικά τους συναισθήματα, δυσκολεύονται τόσο πολύ να
προστατέψουν και να φροντίσουν τον εαυτό τους όταν γίνο
νται ενήλικες. Ή, επίσης, γιατί τόσο πολλά από αυτά τα άτο
190 ALICE MILLER
μα δρουν με καταστροφικό και παράλογο τρόπο, παρ’ όλο

που οι διανοητικές τους λειτουργίες είναι απόλυτα φυσιολογι
κές. Για να δράσουν όμως με βάση τη λογική, θα πρέπει να
έχουν πρόσβαση στα αληθινά τους συναισθήματα, στον αυθε
ντικό τους δηλαδή εαυτό.
Αντίθετα με αυτούς που υποφέρουν από ανεπανόρθωτες
βλάβες στον εγκέφαλο εξαιτίας ατυχημάτων ή χειρουργι
κών επεμβάσεων, τα άτομα που έπεσαν θύματα σκληρότη
τας και κακοποίησης στην παιδική τους ηλικία μπορούν
όντως ν’ αναπτύξουν αργότερα στη ζωή τους, όταν θα είναι
πια ενήλικες, την ικανότητα να αισθάνονται. Οι ερευνητές
έχουν μείνει έκπληκτοι από την ευελιξία του ανθρώπινου
νου και από την ικανότητά του να εξισορροπεί αυτή την
απώλεια κατά τη διάρκεια του ανθρώπινου βίου. Αυτό εξη
γεί γιατί το να έχουμε αποκτήσει πρόσφατα την ικανότητα
να αισθανόμαστε με τη βοήθεια της θεραπείας σε μερικές
περιπτώσεις επηρεάζει θετικά την ικανότητά μας να δρούμε
και μας κάνει να μπορούμε να φροντίζουμε πολύ καλύτερα
τον εαυτό μας και τα παιδιά μας. Κάτι τέτοιο όμως δεν συμ
βαίνει πάντα. Υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι (κι αυτό δείχνει
τη σχετική φύση αυτών των ευρημάτων) που, παρά τη μα
κροχρόνια «θεραπεία όσον αφορά τα συναισθήματά τους»,
μοιάζουν καταδικασμένοι να ξαναζούν, ξανά και ξανά στη
ζωή τους, τα παιδικά τους τραύματα. Προκειμένου να κα
ταφέρουμε να κατανοήσουμε επαρκώς αυτές τις διαφορετι
κές αντιδράσεις, χρειαζόμαστε πολύ μεγαλύτερη εμπειρία,
περισσότερη σκέψη και περισσότερα αποδεικτικά στοιχεία
απ’ όσα έχουμε προς το παρόν στη διάθεσή μας για τα προ
Οι Υ λ α κ έ ς της Παιδικής μας Ηλικίας 191
βλήματα που σχετίζονται με την απώθηση, την άρνηση και

την αποθεραπεία.
Μπορούν όμως να μας βοηθήσουν οι έρευνες που σχετί
ζονται με τη λειτουργία του εγκεφάλου; Ο χρόνος θα δείξει.
Κάτι που μπορούμε σίγουρα να πούμε είναι ότι τα τελευταία
επιστημονικά ευρήματα επιβεβαιώνουν αυτό που πολλοί θε
ραπευτές ξέρουν ήδη από την εμπειρία τους: ότι οι λογικές,
εποικοδομητικές ενέργειές μας εξαρτώνται όχι μόνο από το
αν παραμένουν ανέπαφες οι διανοητικές λειτουργίες μας,
αλλά και από το βαθμό στον οποίο έχουμε πρόσβαση στα
αληθινά μας συναισθήματα. Η τεχνολογία δεν μπορεί ποτέ ν’
αντικαταστήσει αυτή τη λειτουργία του εγκεφάλου. Είναι
καιρός, λοιπόν, ν’ ασχοληθούμε ενεργά με την εξέταση των
συναισθημάτων μας. Σε γενικές γραμμές, μέχρι πρόσφατα η
παραδοσιακή ψυχολογία δεν είχε δώσει μεγάλη σημασία στα
συναισθήματα. Αυτό τώρα έχει αλλάξει και υπάρχουν αρκε
τές ψυχολογικές έρευνες που ασχολούνται με αυτά.
Θα ήταν ευχής έργο τα παιδιά στο μέλλον να μαθαίνουν
από πολύ νωρίς να μπορούν να παίρνουν στα σοβαρά τα συ-
ναισθήματά τους, να τα κατανοούν και να τα ιεραρχούν με
το σωστό τρόπο. Οι γονείς, οι παιδικοί σταθμοί και το σχο
λείο θα μπορούσαν να συμπαρασταθούν στα παιδιά αν αυτό
ήταν αναγνωρισμένο από την κοινωνία και, μάλιστα, αν θε
ωρούνταν απαραίτητο για την ανατροφή τους. Οι νέες έρευ
νες των νευροβιολόγων θα μπορούσαν εδώ να βοηθήσουν
τους παιδαγωγούς στο έργο τους.
Στην κριτική μου στα τέλη της δεκαετίας του 1970 για τη
μονόπλευρη, διανοητική προσέγγιση της ψυχανάλυσης τό
192 ALICE MILLER
νισα τη σημασία των συναισθηματικών εμπειριών για την

'ψυχική και πνευματική ανάπτυξη του ατόμου. Τότε ξέραμε
πολύ λίγα πράγματα στην Ευρώπη για τις νέες θεραπευτι
κές μεθόδους που εφαρμόζονταν ήδη στην Αμερική. Οι μέ
θοδοι αυτές, οι οποίες επικεντρώνονται στην επεξεργασία
των συναισθημάτων του ασθενή, έχουν περάσει από τις
Ηνωμένες Πολιτείες στην Ευρώπη εδώ και καιρό. Τα τε
λευταία λίγα χρόνια παρατηρούμε μια πραγματική άνθιση
σε ό,τι αφορά τις διαφορετικές προσεγγίσεις που εφαρμό
ζονται. Η σωματική θεραπεία49, η βιοενεργητική50, η θερα
πεία Gestalt51, η πρωταρχική θεραπεία52και η επικεντρωμέ
49. Body therapy: Στην ψυχιατρική πρόκειται για τη βιολογική θεραπεία

των ψυχικών διαταραχών με ηλεκτροσόκ, φάρμακα κ.λπ., σε αντιπα
ραβολή με την ψυχοθεραπεία (Ν. Μάνος, ο.jr.). (Σ.τ.Μ.)
50. Bionergetics: Είδος θεραπείας που αποβλέπει στην αποκατάσταση της
ψυχοσωματικής ισορροπίας του ατόμου, βοηθώντας το να απελευθε
ρώσει τη ζωτική του ενέργεια. (Σ.τ.Μ.)
51. Gestalt therapy: Είδος ψυχοθεραπείας που στηρίζεται στην ψυχολο
γία Gestalt και αντιμετωπίζει σφαιρικά (ολιστικά) το άτομο, εξετάζο
ντας τα βιολογικά του χαρακτηριστικά και την οργανική λειτουργία
τους, την αντιληπτική του ικανότητα και τις αλληλεπιδράσεις του με
τον εξωτερικό κόσμο. Μπορεί να εφαρμοστεί είτε σε ατομικό είτε σε
ομαδικό επίπεδο και χρησιμοποιεί το παίξιμο ρόλων καθώς και άλλες
τεχνικές για να προάγει την ανάπτυξη τόσο της προσωπικότητας του
ατόμου όσο και του συνολικού δυναμικού του. Επικεντρώνεται περισ
σότερο στις «εδώ και τώρα» εμπειρίες του ατόμου παρά στις αναμνή
σεις ή τις μελλοντικές προσδοκίες του (Ν. Μάνος, ό.π.). (Σ.τ.Μ.)
52. Primal therapy: Σύστημα ατομικής και ομαδικής ψυχοθεραπείας όπου ο
ασθενής ενθαρρύνεται να βιώσει μια σειρά πρωταρχικών συμβάντων,
βιώνοντας έτσι εκ νέου τα πρώτα τραυματικά γεγονότα που διαμόρφω
Οι Φνλακνς της Παιδικής μας Ηλικίας 193
νη θεραπεία53 είναι μόνο λίγοι ενδεικτικοί όροι που δίνουν

το στίγμα αυτής της κατεύθυνσης. Σε πολλές περιπτώσεις,
μόλις δόθηκε η δυνατότητα στους ασθενείς να βιώσουν τα
συναισθήματα τους και έτσι ν’ ανακουφιστούν από τα σω
ματικά άγχη από τα οποία υπέφεραν προηγουμένως, παρα-
τηρήθηκε αξιοσημείωτη επιτυχία. Σε άλλες περιπτώσεις,
όμως, το αποτέλεσμα ήταν μια εθιστική εξάρτηση από τα συ
ναισθήματα του πόνου. Αυτό με τη σειρά του ενίσχυε την
εξάρτησή τους από το θεραπευτή, ο οποίος ήλπιζαν ότι θα
τους πρόσφερε τη λύτρωση που τους υποσχέθηκε.
Μέχρι πριν από λίγα χρόνια διερωτώμαστε πώς θα μπο
ρούσαμε να καθοδηγήσουμε τους ασθενείς έτσι ώστε ν’ απο
κτήσουν πρόσβαση στα έντονα, απωθημένα συναισθήματά
σαν αρχικά το ψυχικό του πρόβλημα και δημιούργησαν τη νεύρωσή του.

Ο ασθενής ξεκινά τη θεραπεία του με μια σύντομη περίοδο απομόνωσης,
την οποία ακολουθεί ένα διάστημα εντατικής ατομικής θεραπείας διάρ
κειας 2-3 εβδομάδων. Στη συνέχεια ακολουθεί μία περίοδος λίγων μηνών
ομαδικής θεραπείας με άλλους ασθενείς που έχουν και αυτοί ολοκληρώ
σει την αρχική φάση της θεραπείας τους (Ν. Μάνος, ο.jr.). (Σ.τ.Μ.)
53. Focusing: Μέθοδος που επινοήθηκε μέσα από κλινικές έρευνες από τον
ψυχοθεραπευτή Eugene Gendin τη δεκαετία του ’60. Ο Eugene και οι
συνεργάτες του διαπίστωσαν ότι κάθε ψυχολογική διαδικασία (λήψη
αποφάσεων, σύγκρουση κ.λπ.) συνοδεύεται από μια σωματική διαδικα
σία, την οποία είτε παραβλέπουμε είτε δεν συνειδητοποιούμε. Αν ασχο
ληθούμε με το σώμα μας και μάθουμε να «ακούμε» τους πόνους και τα
συμπτώματα (όπως ένα σφίξιμο, ένα κάψιμο, μια αόριστη δυσμορφία
κ.λπ.), τότε μπορούμε να έρθουμε σε επαφή με αυτή τη σωματική γνώση.
Η επικέντρωση σε καμιά περίπτωση δεν αντικαθιστά τη νοητική και συ
ναισθηματική γνώση, αλλά τις συμπληρώνει και τις υποστηρίζει. (Σ.τ.Μ.)
194 ALICE MILLER
τους. Σήμερα γνωρίζουμε ότι υπάρχουν διάφορες μέθοδοι για

να καταρριφθεί η άμυνα που προβάλλουν οι ασθενείς. Αυτό
όμως δεν είναι επιθυμητό, ούτε και ακίνδυνο για όλους. Έτσι,
παραδείγματος χάριν, η χρήση του συσκοτισμένου δωματίου
στο ξεκίνημα της πρωταρχικής θεραπείας ενθαρρύνει ιδιαίτε
ρα την παλινδρόμηση, μερικές φορές ως το σημείο της από
λυτης αδυναμίας εκ μέρους του ασθενή, καθώς και τη συνα
κόλουθη, άκριτη εξιδανίκευση του θεραπευτή. Αυτή η παλιν
δρόμηση στην κατάσταση του μικρού παιδιού βάζει τον ασθε
νή σε μια εξαιρετικά τρωτή θέση, όπου μπορεί εύκολα να γί
νει αντικείμενο εκμετάλλευσης από ένα μη ευαίσθητο θερα
πευτή. Κάθε θεραπευτική διαδικασία, και ιδιαίτερα η αντιμε
τώπιση των τραυμάτων της πρώτης παιδικής ηλικίας, απαιτεί
μεγάλη ικανότητα και εντιμότητα εκ μέρους του συνοδεύο-
ντος θεραπευτή. Αυτού του είδους η συμμαχία δίνει τη δυνα
τότητα στον ασθενή να χρησιμοποιήσει όλες τις ιδιότητες που
έχει αποκτήσει ως ενήλικας, όλα τα χαρίσματα και τις εσωτε
ρικές του δυνάμεις, καθώς και ολόκληρο το οπλοστάσιο των
ικανοτήτων του, για να μπορέσει να θεραπευτεί, για να
εμπλακεί δηλαδή στη διεργασία του πένθους για τις απώλειες
που έχει υποστεί, χωρίς να παραμείνει στην κατάσταση της
παλινδρόμησης, και έτσι να φτάσει στο σημείο να εξαρτάται
από διάφορους γκουρού. Αν δεν συνοδεύσουμε με αυτό τον
τρόπο τον ασθενή, μπορεί να πέσει θύμα ακραίων μορφών
εκμετάλλευσης, οι οποίες μας είναι γνωστές όχι μόνο από τις
διάφορες αιρέσεις αλλά και από κάποια αυτοαποκαλούμενα
θεραπευτικά κέντρα, τα οποία έχουν αιρετική δομή.
Στις μέρες μας όμως υπάρχουν ευτυχώς κι άλλες θετικές
εξελίξεις. Το γεγονός ότι υπάρχει κίνδυνος αυτές οι νέες θε

ραπευτικές μέθοδοι να χρησιμοποιηθούν εύκολα με κακό
τρόπο δεν σημαίνει φυσικά ότι δεν μπορούν να χρησιμοποιη
θούν και με απόλυτη εντιμότητα (με μεγάλη δηλαδή προσοχή
και κρατώντας δεκτική στάση απέναντι στις διάφορες κριτι
κές για την υπό όρους χρήση τους).
Οι εμπειρίες των ψυχαναλυτών από τη δουλειά τους με τη
μεταβίβαση και την αντιμεταβίβαση54 θα μπορούσαν να παί
ξουν θετικό ρόλο σε όλη αυτή την προσπάθεια, ιδιαίτερα στις
μέρες μας που οι ψυχαναλυτές γνωρίζουν πολύ καλύτερα απ’
ό,τι παλαιότερα αυτές τις νέες μεθόδους. Οι ψυχαναλυτές που
εκπαιδεύτηκαν με διάφορες μεθόδους θα μπορούσαν ίσως να
βοηθήσουν στον περιορισμό της εκτενούς και ανεξέλεγκτης
κατάχρησης της μεθόδου της παλινδρόμησης. Έχει αρχίσει δη
λαδή να γίνεται ολοένα και πιο φανερό ότι, όσον αφορά την
κατανόηση της πραγματικότητας της παιδικής ηλικίας, η ψυχα
νάλυση στις μέρες μας αποφεύγει την ακαμψία που εμφάνιζε
παλαιότερα και δεν ακολουθεί πλέον άνευ όρων τις φροϋδικές
απόψεις. Παρ’ όλο που πολλοί ορθόδοξοι ψυχαναλυτές διστά
ζουν ν’ αλλάξουν τις ιδέες τους, οι γνώσεις που έχουμε για την
επίδραση των τραυμάτων της παιδικής ηλικίας στη συναισθη
ματική ζωή των ενηλίκων φαίνεται όντως να κερδίζει έδαφος
στις προσεγγίσεις που χρησιμοποιούν οι ψυχαναλυτές, με απο
τέλεσμα να βελτιώνεται η ποιότητα της δουλειάς τους.
Δεν είναι δυνατόν στην εποχή μας να συστήσω μια μέθο
54. Countertransference: Οι συνειδητές ή ασυνείδητες συναισθηματικές

αντιδράσεις του θεραπευτή προς τον ασθενή (Ν. Μάνος, ό.π.). (Σ.τ.Μ.)
196 ALICE MILLER
δο έναντι μιας άλλης ή να αναλάβω την ευθύνη για τη δου

λειά ενός συγκεκριμένου θεραπευτή. Ολόκληρη την ευθύνη
θα πρέπει να την αναλάβει ο αναγνώστης. Σε μια συνέντευ
ξη που έδωσα τον Απρίλη του 1995 με ρώτησαν τι θα έψα
χνα αν ήταν να βρω έναν ψυχαναλυτή για τον εαυτό μου. Η
απάντησή μου ήταν η ακόλουθη:
Αντίθετα με τα μικρά παιδιά, οι ενήλικες έχουν στη διάθεσή τους την

ικανότητα να σκέφτονται λογικά και έχουν επίσης ελεύθερη πρόσβα
ση στις πηγές της πληροφόρησης. Μπορούν λοιπόν, αν θέλουν, να τα
χρησιμοποιήσουν όλα αυτά. Αν κάποιος θέλει ν’ αποφύγει μια μορφή
θεραπείας που από την αρχή θα τον αποδυναμώσει, έχει μια καλή ευ
καιρία να πάρει τις απαραίτητες πληροφορίες για την προσωπικότη
τα και την εκπαίδευση του θεραπευτή, πριν αποφασίσει αν θα ξεκινή
σει ή όχι μια παλινδρόμηση στην παιδική του ηλικία. Στην πρώτη συ
νέντευξη δεν θα πρέπει να έχει κανέναν ενδοιασμό να ρωτήσει το θε
ραπευτή τι τον έκανε να επιλέξει το επάγγελμά του, τι επιστημονικό
υπόβαθρο έχει, τι έκανε πριν γίνει θεραπευτής κ.λπ. Οι περισσότεροι
ασθενείς, δυστυχώς, δεν κάνουν αυτές τις ερωτήσεις, παρ’ όλο που
κανείς δεν τους το απαγορεύει και παρ’ όλο που θα τους βοηθούσαν
ιδιαίτερα προκειμένου ν’ αποκτήσουν μια ξεκάθαρη εικόνα της κατά
στασης. Νιώθουν ότι η θέση τους δεν τους επιτρέπει να κάνουν ερω
τήσεις και περνούν αυτό το πρώτο ραντεβού σαν τα μικρά παιδιά, που
δεν θέλουν να φέρουν κάποιον σε δύσκολη θέση και σκέφτονται πως
είναι τυχερά που, για άλλη μια φορά, δεν τα έδιωξαν. Με αυτή τη στά
ση είναι δεδομένο ότι θα βιώσουν το θεραπευτή σαν ευγενική μητέρα
ή δυνατό πατέρα, σαν ιερέα ή Θεό, και θα κάνουν ό,τι μπορούν για να
καταφέρουν να έχουν μια «ευτυχή κατάληξη» και να ανταμειφθούν
με αγάπη και στοργή που τα «πήγαν καλά». Το τι συμβαίνει μετά το

έχο3 περιγράφει στο Δράμα τον Προικισμένου Παιδιού. Ο ασθενής
καταφεύγει πάλι στις παλαιές του στρατηγικές επιβίωσης, προδίδει
ξανά τον αληθινό του εαυτό, πετά στη θάλασσα την ικανότητά του
για σκέψη και κρίση και δείχνει εμπιστοσύνη και ελπίζει ότι θα τον
ανταμείψουν για τη συνεργατική και καλά προσαρμοσμένη στάση
του σε κάτι που μοιάζει με αγάπη.
Προσωπικά, θα ήθελα να είμαι σίγουρη ότι ο άνθρωπος με τον
οποίο θα κλείσω μια συμφοτνία είναι έντιμος. Αυτό μπορώ να το
διαπιστώσω αν ερευνήσω την κατάσταση χωρίς την παραμικρή
αναστολή. Πολλοί άνθρωποι φοβούνται την πραγματικότητα και
προτιμούν να πιστεύουν αυτά που θέλουν να πιστεύουν. Κάποιοι
όμως θέλουν να ξέρουν αν θα βρεθούν αντιμέτωποι με μια συστη
ματική προσπάθεια να τους ρίξουν στάχτη στα μάτια. Αυτό είναι
απόλυτα εφικτό να το διαπιστώσει κάποιος, γιατί υπάρχουν όλων
των ειδών οι ενδείξεις. Το πρόβλημα είναι ότι εκείνοι ακριβώς οι
ασθενείς που έχουν πραγματική ανάγκη από βοήθεια προτιμούν ν’
αγνοήσουν αυτές τις ενδείξεις.
Αν έπρεπε να διαλέξω σήμερα ένα θεραπευτή, θ’ αναροπιόμουν
πρώτα απ’ όλα: είναι ένα άτομο που θα σεβαστεί την προσωπική μου
αυτονομία; Είναι πρόθυμος ο θεραπευτής να μου δώσει εχέμυθες
πληροφορίες καθώς και διευθύνσεις ανθρώπων που βοήθησε αποτε
λεσματικά; Είναι ένα άτομο που θα απαντά στις ερωτήσεις μου με
ικανοποιητικό και έντιμο τρόπο, που θα είναι έτοιμο και πρόθυμο να
συνάψει μια δίκαιη, ξεκάθαρη και λειτουργική συμμαχία μαζί μου,
που θ’ ακούει την κριτική, θ’ αντιμετωπίζει τα πραγματικά γεγονότα,
θα παραδέχεται τις ανακολουθίες και δεν θα υπόσχεται πράγματα
που είναι αδύνατον να γίνουν;
198 ALICE MILLER
Τι άλλο άραγε, πέρα από την επιλογή του σωστού θερα

πευτή, είναι απαραίτητο για να επιτύχει μια θεραπευτική δια
δικασία; Πολλά πράγματα. Αυτό όμως που φαίνεται να είναι
το πιο σημαντικό για κάποιους ανθρώπους είναι η πρόσβαση
στα συναισθήματά τους. Για πολλούς ανθρώπους που είναι
αποκομμένοι από τα συναισθήματά τους από τα πρώτα χρό
νια της παιδικής τους ηλικίας, η θεραπεία μπορεί να είναι ο χώ
ρος όπου τους συμβαίνει για πρώτη φορά κάτι που έχει πολύ
μεγάλη σημασία: η απόκτηση ικανοτήτων που τα συναισθημα
τικά υπερ-προσαρμοσμένα παιδιά δεν μπόρεσαν ν’ αποκτή
σουν όταν ήταν μικρά. Θα μπορούσαν μήπως τα έντονα, ευ
χάριστα συναισθήματα να ενθαρρύνουν αυτή τη διαδικασία
απόκτησης ικανοτήτων; Σε μια φυλακή της Αμερικής, στο
Λόρτον στη Βιρτζίνια, διαπιστώθηκε σε μια μακροχρόνια
έρευνα με επικίνδυνους εγκληματίες, στους οποίους έδωσαν
να φροντίζουν στα κελιά τους κατά τη διάρκεια της ημέρας μι
κρά ζωάκια, ότι μόνο το 20% μπλέχτηκε πάλι σε εγκληματικές
πράξεις. Αντίθετα, εκείνοι στους οποίους δεν προσφέρθηκε
αυτού του είδους η «συναισθηματική εκπαίδευση» υποτροπία
σαν πάλι σε ποσοστό 80%. Τα αποτελέσματα μας δείχνουν ότι
οι άνθρωποι αυτοί, οι οποίοι προηγουμένως ήταν αποκομμέ
νοι από τα συναισθήματά τους και γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο
κατέστρεψαν τη ζωή τους και τη ζωή άλλων, μπόρεσαν όντως
ν’ αναπτύξουν συναισθήματα για άλλα πλάσματα. Η καινού
ρια αυτή εμπειρία τούς έκανε να μην αμύνονται ενάντια στην
ανάγκη τους για αγάπη, να αισθάνονται αυτή την ανάγκη, να
νιώθουν ότι τα πλάσματα για τα οποία είναι υπεύθυνοι τους
αγαπούν και έτσι, για πρώτη φορά, να κερδίσουν λίγο αυτο
σεβασμό, να αναπτύξουν μια πιο ξεκάθαρη αίσθηση της πραγ

ματικότητας γύρω τους και, ως συνέπεια όλων αυτών, να μπο
ρούν τελικά να παίρνουν πιο ανθρωπιστικές αποφάσεις.
Αυτά τα ευρήματα σχετικοποιούν την υπόθεση -που και
εγώ η ίδια είχα κάποτε υποστηρίξει- ότι χρειάζεται πάντα να
βιώσει κανείς τον πόνο που απώθησε όταν ήταν παιδί για να
μπορέσει να επιλύσει το συναισθηματικό του μπλοκάρισμα. Η
αξίωση αυτή δεν επιβεβαιώνεται οριστικά απ’ όσα γνωρίζουμε
μέχρι σήμερα. Το πρόβλημα όμως είναι ότι δεν έχουν ακόμα
ερευνηθεί συστηματικά και σε ικανοποιητικό βαθμό άλλοι τρό
ποι πρόσβασης στα συναισθήματά μας. Τα συναισθήματα είναι
έμφυτες ικανότητες αντίδρασης του ανθρώπου σε ερεθίσματα
του περιβάλλοντος. Στην απώλεια, στην επιθετικότητα και
στον κίνδυνο αντιδρούμε με θυμό, φόβο και πένθος. Στην αγά
πη, στη στοργή, στην τρυφερότητα και στην ενθάρρυνση αντι
δρούμε με αγάπη και χαρά. Όπως δείχνει η ιστορία των Αμε
ρικανών φυλακισμένων ή οι ιστορίες της Τζοάννα και της Ανν
οτο Δράμα τον Προικισμένου Παιδιού (σελ. 92-97), τα επονο
μαζόμενα θετικά συναισθήματα, αυτά δηλαδή που φανερώ
νουν το ενδιαφέρον μας για τους άλλους, μπορούν και αυτά ν’
απωθηθούν για λόγους επιβίωσης. 'Οταν στο Δράμα τον Προι
κισμένου Παιδιού χρησιμοποιούσα τον όρο «συναισθήματα»,
αναφερόμουν τόσο στα έμφυτα (πρωταρχικά) συναισθήματα
όσο και σε εκείνα που αποκτήθηκαν κατά τη διάρκεια της ανά
πτυξης ενός παιδιού - ντροπή, ενοχές, ζήλια, φθόνο κ.λπ.
Κάποιοι άνθρωποι έχουν την τύχη να δημιουργήσουν μια
ευτυχισμένη σχέση και έτσι είτε να θεραπευτούν μέσα από αυ
τή τη σχέση είτε να στηριχτούν σε αυτή για να πάρουν τη δύ
200 ALICE MILLER
ναμη που τους χρειάζεται, ώστε να μπορέσουν να εκθέσουν

συνειδητά τον εαυτό τους στις απώλειες που βίωσαν στην παι
δική τους ηλικία και να πενθήσουν ενεργά γι’ αυτές. Άλλοι
μπορεί να μην είναι τόσο τυχεροί όσον αφορά αυτό το θέμα,
αλλά μπορεί και αυτοί να βρουν μια πηγή και μια διέξοδο για
τα ευχάριστα συναισθήματά τους μέσα από διάφορες δημι
ουργικές δραστηριότητες. Η αυτοέκφραση μέσω του τραγου
διού, της μουσικής, του γραψίματος, της ζοογραφικής ή της
γλυπτικής είναι πάντα ευχάριστη. Αφότου διάβασα το βιβλίο
του Damasio, μπορώ πολύ εύκολα να δεχτώ ότι η αντιμετώπι
ση των απωθημένων τραυμάτων δεν είναι παρά μία από τις
πολλές δυνατότητες που έχουμε για ν’ ανακαλύψουμε και να
εξοικειωθούμε με τις εντάσεις του εσωτερικού μας κόσμου.
Αυτά τα άλλα μονοπάτια προς την ανακάλυψη του εαυτού
έχουν το πλεονέκτημα ότι μπορούν να παίξουν έναν εποικο
δομητικό, υποβοηθητικό ρόλο, ο οποίος στρώνει το δρόμο για
την αφομοίωση των επώδυνων εμπειριών του παρελθόντος, αν
κάτι τέτοιο είναι όντως απαραίτητο για μας.
Πολλές φορές, ωστόσο, αυτά τα τραύματα του παρελθό
ντος ξεθωριάζουν και χάνουν τη σημασία τους στο παρόν,
επειδή το παρόν μπορεί να μας προσφέρει τη δυνατότητα να
εκφραστούμε ελεύθερα και, κυρίως, να παραμείνουμε σε στε
νή επαφή με τα τωρινά συναισθήματα και τις ανάγκες μας.
Προσωπικά, πέρασα πολύ καιρό προσπαθώντας να εξε-
ρευνήσω πλήρως την ιστορία της παιδικής μου ηλικίας. Έχω
όμως πια ανακαλύψει ότι ο στόχος αυτός δεν μπορεί να επι
τευχθεί πλήρως. Επιπλέον, τώρα πλέον καταλαβαίνω ότι αυ
τό έκρυβε υπερβολική αυτοπεποίθηση. Ο εγκέφαλός μας εί
ναι σαν ένας υπολογιστής με απειράριθμα προγράμματα.

Πώς μπορούμε να υποθέσουμε ότι τα έχουμε καταλάβει όλα
ή να ισχυριστούμε ότι μία και μοναδική μέθοδος θεραπείας
μπορεί να διαγράψει όλα τα προγράμματα που γράφτηκαν
τα πρώτα χρόνια της ζωής μας; Κάτι τέτοιο σήμερα μου φαί
νεται αδύνατον, ακόμα και μετά από εκατό χρόνια θεραπεί
ας. Μπορούμε όμως να βρούμε ποια από αυτά τα προγρά-
μαμτα λειτουργούν προς όφελος μας και ποια εναντίον μας .
Αυτό δεν μπορεί να το κάνει ένα παιδί, αλλά ένας ενήλικας
μπορεί τουλάχιστον να το προσπαθήσει. Μόνο όταν παραι-
τήθηκα από την έμμονη ιδέα της «πλήρους εξερεύνησης» της
παιδικής μου ιστορίας άνοιξαν νέοι δρόμοι και καινούριες
ανακαλύψεις για μένα. Από τα γράμματα των αναγνω-
στριών και αναγνωστών φαίνεται ότι υπάρχουν και άλλοι
άνθρωποι οι οποίοι κάνουν τις δικές τους ανακαλύψεις και,
προσωπικά, μπορώ σίγουρα να επιστευτώ την ικανότητά
τους να κάνουν κάτι τέτοιο.
Alice Miller
1995
Βιβλιογραφία
Eicke-Spengler, Μ. (1977). «Zur Entwicklung der Theorie der

Depression» (Ανάπτυξη της θεωρίας της κατάθλιψης). Psyche,
31, σελ. 1077-1125.
Ganz, Η. (1966). Pestalozzi (Πεσταλότσι). Zurich: Origo.
Hesse, Η. (1965). Demian (Ντέμιαν). New York: Harper & Row,
London: Peter Owen.
Hesse, H. (1970). Gesammelte Werke (Άπαντα). Frankfurt am
Main: Suhrkamp.
Hesse, H. (1966). «Kindheit und Jugend vor Neunzehnhundert»
(Παιδική ηλικία και νεανική ηλικία προ του 1900). Στο Briefe
und Lebenszeugnissen 1877-1895 (Γράμματα και μαρτυρίες ζω
ής για την περίοδο 1877-1895). Frankfurt am Main: Suhrkamp.
Hesse, H. (1971). «Α child’s heart» (Η παιδική ψυχή). Στο
Klingsor’s last summer (To τελευταίο καλοκαίρι του Κλίν-
γκζορ). New York: Harper & Row, London: Jonathan Cape.
Jenson, J. (1995). Reclaiming Your Life: A step-by-step guide to using
regression therapy to overcome the effects o f childhood abuse
(Διεκδικώντας πάλι τη ζωή σου: Ένας οδηγός για τη σταδιακή
χρησιμοποίηση της θεραπείας της παλινδρόμησης ώστε να ξε-
περαστούν οι συνέπειες της παιδικής κακοποίησης). New York:
Dutton.
204 ALICE MILLER
Lavater-Sloman, M. (1977). Pestalozzi (Πεσταλότσι). Zurich and

Munich: Artemis.
Miller, A. (1983). For your own good: The roots o f violence in child-
rearing (Για το καλό σου: Οι ρίζες της βίας στην ανατροφή των
παιδιών). New York: Farrar, Straus and Giroux και London:
Virago Press.
Miller, A. (1984). Thou shalt not be aware: Society's betrayal o f the
child (Πέρα από το συνειδητό: Η προδοσία του παιδιού από την
κοινωνία). New York: Farrar, Straus and Giroux, (PB) New
American Library και London: Pluto Press.
Miller, A. (1986). Pictures o f childhood: 66 watercolors and an essay
(Εικόνες από την παιδική ηλικία: 66 ακουαρέλες και ένα δοκί
μιο). New York: Farrar, Straus and Giroux, (PB)
Meridian/Penguin και London: Virago Press (1995, με νέο πρό
λογο).
Miller, A. (1990a). The untouched key: Tracing childhood trauma in
creativity and destructiveness (To κλειδί που δεν αγγίξαμε: Α να
ζητώντας τα ίχνη των παιδικών τραυμάτων στη δημιουργικότη
τα και στην καταστροφική συμπεριφορά). New York:
Doubleday, (PB) Anchor Press και London: Virago Press.
Miller, A. (1990b). Banished knowledge: Facing childhood injuries
(Εξορισμένη γνώση: Αντιμετωπίζοντας τα παιδικά τραύματα).
New York: Doubleday, (PB) Anchor Press και London: Virago
Press.
Miller, A. (1993). Breaking down the wall o f silence: To join the
waiting child. (PB with an essay) (Σπάζοντας το τείχος της σιω
πής: Κάνοντας συντροφιά στο παιδί που βρίσκεται σε αναμο
νή) (Δημοσιευμένο μαζί με ένα δοκίμιο). New York:
Meridian/Penguin και London: Virago Press.
Mueller-Braunschweig, H. (1974). «Psychopathologie und
Kreativitat» (Ψυχοπαθολογία και δημιουργικότητα). Psyche,

28, σελ. 600-654.
Nagara, Η. (1967). Vincent van Gogh (Βενσάν Βαν Γκογκ).
London: Allen and Unwin.
Σημειώσεις για τη Βιβλιογραφία
Για να διατηρήσω το συνειρμικό ύφος της αρχικής έκδοσης

του παρόντος βιβλίου και για να εξακολουθήσει το περιεχό
μενό του να είναι προσπελάσιμο στους μη ειδικευμένους ανα
γνώστες, προσπάθησα να μην παραφορτώσω αυτή την έκ
δοση με βιβλιογραφικές αναφορές. Ωστόσο, όσοι επαγγελ-
ματίες ενδιαφέρονται για βιβλιογραφικές αναφορές μπορούν
να κοιτάξουν, όσον αφορά συγκεκριμένα θέματα, τα βιβλία
που έχω γράψει μετά την πρώτη έκδοση του παρόντος βιβλί
ου:
1) Στο βιβλίο μου Thou Shalt Not Be Aware ασχολούμαι

διεξοδικά με το θέμα της χειραγώγησης στη θεραπεία 55 και
αναφέρω συγκεκριμένες θεραπευτικές τεχνικές που θεωρώ
ότι χειραγωγούν τους ασθενείς.
2) Η χειραγώγηση και η κακοποίηση στην παιδική ηλικία
αποτελούν το βασικό θέμα του βιβλίου μου For Your Own
55. Manipulation in therapy: Ο όρος χρησιμοποιείται αρνητικά. Η συγ

γραφέας αναφέρεται στην εκ μέρους του θεραπευτή πρόκληση μιας
επιθυμητής αντίδρασης στον ασθενή, η οποία όμως δεν αποτελεί γνή
σια αντίδραση του ίδιου του ασθενή. (Σ.τ.Ε.)
208 ALICE MILLER
Good , στο οποίο παραθέτω αποδεικτικά στοιχεία, πολύ

γνωστά δηλαδή παραδείγματα, για την άποψή μου όσον
αφορά τις πρωταρχικές αιτίες των κατά συρροή εγκλημά
των, των φόνων και του εθισμού στα ναρκωτικά.
3) Στόχος της αναθεωρημένης έκδοσης του παρόντος βι
βλίου είναι, πάνω απ’ όλα, να καταστήσει σαφές πως αδυνα
τούμε να λάβουμε ή να παρέχουμε πραγματική θεραπευτική
βοήθεια όταν αποφεύγουμε εμείς οι ίδιοι την προσωπική, συ
ναισθηματική αντιμετώπιση του παρελθόντος μας. Καθώς
εξακολουθεί να είναι πολύ της μόδας η τάση να δραπετεύου
με από την αλήθεια της δικής μας ιστορίας μέσω θεωρητικών,
θρησκευτικών και ψευδο-επιστημονικών ιδεών, οι οποίες
ωστόσο στηρίζονται (πάντα) στη χειραγώγηση, ήθελα να εί
μαι όσο το δυνατόν πιο σαφής σχετικά με αυτό το θέμα. Ελ
πίζω ότι οι μάλλον εκτεταμένες περιγραφές «θεραπειών»
ασθενών, καθώς και οι προσωπικές εμπειρίες των αναγνω
στών από τη δική τους θεραπεία, θα κάνουν τους αναγνώ
στες πιο προσεκτικούς και θα τους παρέχουν τη δυνατότητα
ν’ αναγνωρίζουν μόνοι τους πιο εύκολα αυτές τις παραπλα
νητικές ιδέες, αν τις συναντήσουν κάποια στιγμή στο μέλλον.
Παράρτημα
Αυτό το κείμενο το έγραψα το 1984 και δημοσιεύτηκε σε

πολλές εφημερίδες. Το συμπεριλαμβάνω εδώ γιατί μπορεί ν’
αποδειχθεί χρήσιμο για τους αναγνώστες εκείνους που δεν
έχουν διαβάσει τα προηγούμενα βιβλία μου.
Το 1613, όταν ο Γαλιλαίος απέδειξε με μαθηματικούς
όρους τη θεωρία του Κοπέρνικου ότι η Γη στρέφεται γύρω
από τον Ήλιο και ότι δεν συμβαίνει το αντίθετο, η Εκκλησία
το θεώρησε «ψευδές και παράλογο». Ο Γαλιλαίος αναγκά
στηκε ν’ ανακαλέσει και γι’ αυτόν το λόγο ίσως αργότερα τυ
φλώθηκε. Πέρασαν τριακόσια χρόνια πριν αποφασίσει, τελι
κά, η Εκκλησία να εγκαταλείψει την ψευδαίσθησή της και να
αποσύρει τα γραπτά του από τον κατάλογο των Απαγορευ
μένων Κειμένων.
Στις μέρες μας βρισκόμαστε σε μια κατάσταση ανάλογη
μ’ εκείνη της Εκκλησίας την εποχή του Γαλιλαίου. Σήμερα
όμως διακυβεύονται πολύ περισσότερα πράγματα για μας.
Στην εποχή μας η απόφαση να ακολουθήσουμε την αλήθεια
ή την αυταπάτη θα έχει πολύ σοβαρότερες συνέπειες για την
επιβίωση της ανθρωπότητας απ’ ό,τι είχε το 17ο αιώνα. Εδώ
210 ALICE MILLER
και μερικά χρόνια υπάρχουν ενδείξεις ότι οι καταστροφικές

συνέπειες του ψυχικού τραυματισμού των παιδιών έχουν βα
ριές επιπτώσεις στην κοινωνία ως σύνολο, ότι οδηγούν τα
άτομα σε περιστατικά ασύλληπτης βίας, καθώς και στην
επανάληψη του φαινομένου της κακοποίησης των παιδιών
στην επόμενη γενιά - κάτι που ακόμα απαγορεύεται να το
παραδεχτούμε ανοιχτά. Οι γνώσεις αυτές, οι οποίες μας
αφορούν όλους -εάν βεβαίως έχουμε όλοι πρόσβαση σε αυ
τές-, θα πρέπει να οδηγήσουν την κοινωνία σε ουσιαστικές
αλλαγές και, πάνω απ’ όλα, στην αναχαίτιση της τυφλής κλι
μάκωσης της βίας. Στόχος μου παρακάτω είναι να εκφράσω
με μεγαλύτερη σαφήνεια το τι ακριβώς εννοώ:
1) Όλα τα παιδιά γεννιούνται για να μεγαλώσουν, ν’ ανα

πτυχθούν, να ζήσουν, ν’ αγαπήσουν και να εκφράσουν τις
ανάγκες και τα συναισθήματά τους προκειμένου να αυτο-
προστατευτούν.
2) Τα παιδιά, για να μπορέσουν ν’ αναπτυχθούν, χρειά
ζονται το σεβασμό και την προστασία των ενηλίκων. Οι ενή
λικες θα πρέπει να αντιμετωπίζουν τα παιδιά σοβαρά, να τα
αγαπούν και να τα βοηθούν με εντιμότητα, ώστε να μπορέ
σουν να προσαρμοστούν στον κόσμο.
3) Όταν αυτές οι ζωτικές ανάγκες ματαιώνονται56 και οι
ενήλικες, λόγω των δικών τους αναγκών, κακομεταχειρίζο
56. Frustration: Η κατάσταση του υποκειμένου όταν του αρνούνται ή

όταν αρνείται στον εαυτό του την ικανοποίηση μιας βασικής τάσης ή
ανάγκης του. (Σ.τ.Μ.)
Οι <1>\'λακίς της Παιδικής μας Ηλικίας 211
νται τα παιδιά με το να τα εκμεταλλεύονται, να τα χτυπούν,

να τα τιμωρούν, να επωφελούνται από αυτά, να τα χειραγω
γούν, να τα παραμελούν ή να τα εξαπατούν, χωρίς να επεμ
βαίνει κανένας για να τα προστατέψει, τότε όλα αυτά θα δη
μιουργήσουν μόνιμα εμπόδια στην ολοκλήρωση της προσω
πικότητας των παιδιών.
4) Η φυσιολογική αντίδραση σε αυτού του είδους τα
τραύματα θα έπρεπε να είναι ο θυμός και ο πόνος. Μέσα
όμως σε ένα περιβάλλον που τα πληγώνει τα παιδιά απαγο
ρεύεται να εκφράζουν το θυμό τους. Επιπλέον, αφού θα
ήταν αβάσταχτο γι’ αυτά να βιώσουν ολομόναχα τον πόνο
τους, είναι υποχρεωμένα να καταστείλουν τα αισθήματά
τους, ν’ απωθήσουν όλες τις αναμνήσεις των τραυμάτων τους
και να εξιδανικεύσουν αυτούς που είναι ένοχοι για την κα
κοποίησή τους. Τα παιδιά αυτά αργότερα δεν θα θυμούνται
καθόλου αυτά που τους έκαναν.
5) Αποκομμένα από την αρχική αιτία τους, τα αισθήματα
του θυμού, της αδυναμίας, της απελπισίας, της λαχτάρας, του
άγχους και του πόνου θα εκφραστούν με καταστροφικές
πράξεις εναντίον άλλων (εγκληματική συμπεριφορά, μαζικές
δολοφονίες κ.λπ.) ή εναντίον του ίδιου τους του εαυτού (εθι-
σμός στα ναρκωτικά, αλκοολισμός, πορνεία, ψυχικές διατα
ραχές, αυτοκτονία κ.λπ.).
6) Αν αυτά τα άτομα γίνουν γονείς, συχνά θα στρέφουν
τις εκδικητικές τους τάσεις για την κακοποίηση που υπέστη
σαν ως παιδιά εναντίον των δικών τους παιδιών, χρησιμο
ποιώντας τα έτσι ως εξιλαστήρια θύματα. Η κοινωνία μας
συναινεί ακόμα στην κακομεταχείριση των παιδιών -την
212 ALICE MILLER
εκτιμά μάλιστα ιδιαίτερα- αν αυτή αυτοπροσδιορίζεται ως

«ανατροφή των παιδιών». Είναι τραγικό το ότι οι γονείς χτυ
πούν τα παιδιά τους για να δραπετεύσουν από τα δικά τους
αισθήματα, τα οποία οφείλονται στον τρόπο που τους μετα
χειρίστηκαν οι δικοί τους γονείς.
7) Αν τα παιδιά που τα κακοποίησαν δεν γίνουν εγκλη
ματίες ή ψυχικά ασθενείς, τουλάχιστον για μία φορά στη ζωή
τους είναι ουσιαστικό να έρθουν σε επαφή με κάποιο άτομο
που να γνωρίζει, πέραν πάσης αμφιβολίας, ότι το περιβάλλον
τους ήταν αυτό που έσφαλε και όχι το αβοήθητο, δαρμένο
παιδί. Σε ό,τι αφορά αυτό το θέμα, η γνώση ή η άγνοια εκ μέ
ρους της κοινωνίας μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο για τη
σωτηρία ή την καταστροφή μιας ζωής. Εδώ βρίσκεται η με
γάλη ευκαιρία των συγγενών, των κοινωνικών λειτουργών,
των θεραπευτών, των δασκάλων, των γιατρών, των ψυχιά
τρων, των κυβερνώντων και του νοσοκομειακού προσωπι
κού να στηρίξουν το παιδί και να το πιστέψουν.
8) Η κοινωνία ως τώρα προστάτευε τους ενήλικες και κα
τηγορούσε τα θύματα. Σε αυτό βοήθησαν οι διάφορες θεω
ρίες με τις κοντόφθαλμες απόψεις, οι οποίες ακολουθούσαν
ακόμα τις παιδαγωγικές αρχές των προπαππούδων μας.
Σύμφωνα με αυτές τις θεωρίες, τα παιδιά θεωρούνται πα
νούργα πλάσματα, που κυριαρχούνται από κακές και πονη
ρές ενορμήσεις57, εφευρίσκουν ιστορίες, επιτίθενται στους
αθώους γονείς τους και, επιπλέον, τους επιθυμούν σεξουαλι
κά. Στην πραγματικότητα, τα παιδιά έχουν την τάση να κα
57. Drive: Βασική ανάγκη ή τάση. (Σ.τ.Μ.)

τηγορούν τον εαυτό τους για τη σκληρότητα των γονέων

τους και να τους απαλλάσσουν από κάθε ευθύνη επειδή συ
νεχίζουν να τους αγαπούν.
9) Εδώ και κάποια χρόνια μπορέσαμε ν’ αποδείξουμε, βα
σιζόμενοι στις νέες θεραπευτικές μεθόδους, ότι οι απωθημέ-
νες τραυματικές εμπειρίες της παιδικής μας ηλικίας αποθη
κεύονται στο σώμα μας και, παρ’ όλο που παραμένουν ασυ
νείδητες, εξακολουθούν να επιδρούν επάνω μας ακόμα και
όταν είμαστε ενήλικες. Επιπλέον, ο έλεγχος των εμβρύων με
ηλεκτρονικά μέσα έχει αποκαλύψει κάτι που προηγουμένως
ήταν άγνωστο στους περισσότερους ενήλικες: το παιδί αντα-
ποκρίνεται και μαθαίνει την τρυφερότητα, αλλά και τη σκλη
ρότητα, από τις πρώτες κιόλας ώρες της δημιουργίας του.
10) Με βάση αυτές τις νέες γνώσεις, ακόμα και η πιο πα
ράλογη συμπεριφορά αποκαλύπτει την προηγουμένως κρυμ
μένη λογική της, αν πάψουν βεβαίως οι τραυματικές εμπει
ρίες της παιδικής ηλικίας να παραμένουν κρυμμένες στο
σκοτάδι.
11) Η ευαισθητοποίησή μας όσον αφορά τη σκληρότητα
με την οποία φερόμαστε στα παιδιά, που μέχρι σήμερα συνή
θως την αρνούμαστε, αλλά και όσον αφορά τις συνέπειες αυ
τής της συμπεριφοράς, είναι σίγουρο ότι θα περιορίσει τη δι
αιώνιση της βίας από γενιά σε γενιά.
12) Οι άνθρωποι των οποίων η ολοκλήρωση δεν παρε
μποδίστηκε όταν ήταν παιδιά και που οι γονείς τους τους
προστάτευαν, τους σέβονταν και τους φέρονταν έντιμα -τό
σο ως παιδιά όσο και ως ενήλικες- είναι έξυπνοι, ανταπο-
κρίνονται στις ανάγκες των άλλων, έχουν ενσυναίσθηση και
214 ALICE MILLER
είναι εξαιρετικά ευαίσθητοι. Απολαμβάνουν τη ζωή και δεν

νιώθουν την παραμικρή ανάγκη να σκοτώσουν ή να πληγώ
σουν τους άλλους ή ακόμα και τον ίδιο τους τον εαυτό. Χρη
σιμοποιούν τη δύναμή τους για ν’ αμύνονται και όχι για να
επιτίθενται στους άλλους. Δεν μπορούν παρά να σέβονται
και να προστατεύουν αυτούς που είναι πιο αδύναμοι από
τους ίδιους, συμπεριλαμβανομένων των παιδιών τους, γιατί
αυτό είναι κάτι που το έχουν μάθει από τη δική τους εμπειρία
και, επιπλέον, γιατί αυτή η γνώση (και όχι η εμπειρία της
σκληρότητας) έχει αποθηκευτεί μέσα τους από τα πρώτα
χρόνια της ζωής τους. Δεν μπορούν να κατανοήσουν γιατί οι
προηγούμενες γενιές έπρεπε να χτίσουν μια γιγαντιαία πολε
μική βιομηχανία για να νιώθουν άνεση και ασφάλεια σε αυτό
τον κόσμο. Αφού ο ασυνείδητος προορισμός της ζωής τους
δεν είναι το να κρατούν σε απόσταση τους εκφοβισμούς που
βίωσαν στα πρώτα χρόνια της ζωής τους, ως ενήλικες μπο
ρούν να χειριστούν πιο λογικά και πιο δημιουργικά τις όποι
ες προσπάθειες εκφοβισμού τους.
Στη σειρά Έλληνες συγγραφείς κυκλοφορούν:
ΑΛΑΒΕΡΑΣ Τ. Γωνίες και όψεις

ΑΛΑΒΕΡΑΣ Τ. Οδοστρωτήρας
ΒΑΦΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Θ. Ο θρύλος του Μπάυρον
ΒΙΣΤΩΝΙΤΗΣ Α. Η εσωτερική εξορία
ΔΙΟΝΥΣΙΑΔΟΥ Λ. Ο καθρέφτης
ΚΑΖΑΝΤΖΗΣ Τ. Η παρέλαση / Ενηλικίωση
ΚΑΚΚΑΒΑ Ν. Εννέα παρά πέντε
ΚΑΡΕΛΛΗ Ζ. Γfa τον άνεμο
ΚΑΡΕΛΛΗ Ζ. Γτα τη θάλασσα
ΚΑΡΕΛΛΗ Ζ. Για τα λουλούδια
ΚΑΡΕΛΛΗ Ζ. Γτα τη Σελήνη
ΚΩΝΣΤΑΝΤΑΚΟΥ I. Ένταση
ΜΠΟΓΙΑΝΟΥ Ε. Το μυστικό
ΜΑΡΟΥΔΗ Μ. Λάθος συμπεράσματα
ΝΤΑΟΥΣΑΝΗΣ Α. Καθρέφτης της άλλης μνήμης
ΠΑΜΠΟΥΔΗ Π. Πρώτη ύλη
ΠΑΜΠΟΥΔΗ Π. Χάρτινη ζωή
ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Β. Νυμφαίος θάνατος
ΣΤΕΡΓΙΟΠΟΥΛΟΣ Θ. Άνθρωποι στα σύνορα
ΤΑΜΠΟΥΡΑΚΗΣ Η. Ημερολόγια ταξιδιών σε φύλλα μπανανιάς
Στη σειρά -ένη λογοτεχνία κυκλοφορούν:
CENDRARS Β. Περιπλανήσεις
CONRAD J. Το πανδοχείο των δύο μαγισσών και άλλες νουβέλες
FANTE J. Μπαντίνι
JAMES Η. Η γοητεία ορισμένων παλιών ρούχων /
Οι φίλοι των φίλων
LAGERKV1ST Ρ. Η Σίβυλλα
LAWRENCE D. Η. Η παρθένα και ο Τσιγγάνος
LEOPARDI G. Πρώτη αγάπη
MAUPASSANT G. de Λόγια του έρωτα
MAUPASSANT G. de Περί απιστίας
PIRANDELLO L. Το ταξίδι
STENDHAL Μίνα ντε Βάνγκελ / Η κάσα και ο βρυκόλακας
ΤΑΝΙΖΑΚΙ ]. Ο τροχός της τύχης
THOMAS D. Περιπέτειες στο εμπόριο δέρματος
UNAMUNO Μ. de Καταχνιά
WELLS Η. G. Ο άνθρωπος που έκανε θαύματα
WHARTON Ε. Ήθαν Φρομ
WHARTON Ε. Χαμένες ψυχές.
Στη σειρά Γερμανόφωνοι συγγραφείς κυκλοφορούν:
DELIUS F. C. Τα αχλάδια του Ρίμπεκ

DLIRRENMATT F. Η αποστολή
DIJRRENMATT F. Η υπόσχεση
DLIRRENMATT F. Η υποψία
DIJRRENMATT F. Η πτώση
KAFKA F. Η δίκη
KAFKA F. Η μεταμόρφωση
KAFKA F. Ο αγνοούμενος (Αμερική)
KAFKA F. Ο πύργος
KAFKA F. Διηγήματα και μικρά πεζά
RILKE R. Μ. Γράμματα για τον Σεζάν
RILKE R. Μ. Επιστολές σε μια νέα γυναίκα
RILKE R. Μ. Οι τελευταίοι
RILKE R. Μ. Το τραγούδι του έρωτα και του θανάτου
του σημαιοφόρου Χριστόφορου Ρίλκε
RILKE R. Μ. Αυτός που σκότωσε το δράκο και άλλα διηγήματα
ZWEIG S. Τρεις θρύλοι κι ένα παραμύθι
ZWEIG S. Σύγχυση αισθημάτων
ZWEIG S. Συντριβή μιας καρδιάς
ZWEIG S. Το γράμμα μιας άγνωστης
ZWEIG S. Εικοσιτέσσερις ώρες από τη ζωή μιας γυναίκας
ZWEIG S. Φανταστική νύχτα
ZWEIG S. Η γυναίκα και το τοπίο
ZWEIG S. Φόβος
ZWEIG S. Καυτό μυστικό
Στη σειρά Ρώσοι συγγραφείς κυκλοφορούν:
ΑΓΚΕΕΦ Μ. Μια ιστορία με κοκαΐνη

ΑΝΤΡΕΓΙΕΦ Λ. Αναμνήσεις ενός φυλακισμένου
ΑΝΤΡΕΓΙΕΦ Λ. Λάζαρος / Ιούδας ο Ισκαριώτης
ΑΝΤΡΕΓΙΕΦ Λ. Η ζωή του Βασίλι Φιβέισκι
ΑΝΤΡΕΓΙΕΦ Λ. Η άβυσσος και άλλα διηγήματα
ΑΝΤΡΕΓΙΕΦ Λ. Σάσκα Ζιγκουλιόφ
ΓΚΑΡΣΙΝ Β. Το κόκκινο λουλούδι και άλλα διηγήματα
ΚΟΥΠΡΙΝ Α. Ολέσια / Το βραχιόλι με τους γρανάτες
ΜΠΑΜΠΕΑ I. Το άρωμα της Οδησσού
ΜΠΑΜΠΕΛ I. Το κόκκινο ιππικό
ΜΠΑΜΠΕΑ I. Στο πεδίο της τιμής
ΜΠΟΥΛΓΚΑΚΩΦ Μ. Θεατρικό μυθιστόρημα
ΜΠΡΙΟΥΣΩΦ Β. Οι τελευταίες σελίδες από το ημερολόγιο
μιας γυναίκας
ΜΠΡΙΟΥΣΩΦ Β. Τα αρραβωνιάσματα της Ντάσα
ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ Φ. Μια άνοιξη στην Αγία Πετρούπολη
ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ Φ. Αναμνήσεις από το υπόγειο
ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ Φ. Ο αιώνιος σύζυγος
ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ Φ. Ο παίκτης
ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ Φ. Νουβέλες και διηγήματα (τ. Α ' & Β )
ΠΟΥΣΚΙΝ Α. Ταξίδι στο Ερζερούμ
ΤΟΛΣΤΟΪ Λ. Έτσι πεθαίνει ο έρωτας
ΤΟΛΣΤΟΪ Λ. Άλμπερτ / Λουκέρνη
ΤΟΛΣΤΟΙ Λ. Τα διηγήματα της Σεβαστούπολης
ΤΟΛΣΤΟΪ Λ. Η δύναμη του σκότους
ΤΟΛΣΤΟΪ Λ. Νουβέλες και διηγήματα (τ. Α '& Β )
ΤΟΥΡΓΚΕΝΙΕΦ I. Την παραμονή
ΤΣΕΧΩΦ Α. Ω, γυναίκες, γυναίκες! και άλλα διηγήματα
ΤΣΕΧΩΦ Α. Αριάδνη και άλλα διηγήματα
ΤΣΥΜΠΕΝΚΟ Ο. Επιστολές στον Λεύκιο
Στη σειρά Ποιητές του κόσμου κυκλοφορούν:
ΛΕΙΒΑΔΑΣ Γ. Ανθολογία ιαπωνικής ποίησης

ΛΕΙΒΑΔΑΣ Γ. Ανθολογία κινεζικής ποίησης
ΛΕΙΒΑΔΑΣ Γ. Ανθολογία μπιτ ποίησης
ΝΤΑΟΥΣΑΝΗΣ Α. Θ. Ανθολογία ποίησης της Μαύρης Αφρικής
ΠΑΠΑΔΑΚΗ Γ. Ανθολογία αρχαίας ελληνικής ερωτικής ποίησης
ΣΤΕΡΓΙΟΠΟΥΑΟΣ Θ. Κάποιοι τραγουδούν δίπλα μας
(Ανθολογία αλβανικής δημοτικής ποίησης)
Στη σειρά Οι Αυριανοί κυκλοφορούν:
ΖΑΦΕΙΡΟΠΟΥΛΟΥ Θ. Αριστείον μαύρης χλόης

ΚΑΡΤΑΚΗ Σ. Ερωτικά κι ερωτευμένα
ΚΑΡΤΑΚΗ Σ. Χάδι
ΑΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΣ Ν. Το μάτι του άνθους
ΛΥΜΠΕΡΟΠΟΥΛΟΣ Φ. Βαθιά μωβ νεφελώματα
ΠΑΜΠΟΥΔΗ Π. -
ΝΙΚΟΛΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Λ. -
ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Φ. Ανθολογία νεαρών ποιημάτων
ΤΣΑΠΑΚΙΔΗΣ Θ. Ο τρίτος από αριστερά κωπηλάτης
Στη σειρά Φιλοσοφική βιβλιοθήκη κυκλοφορούν:
FICHTE J. G. Οδηγός για μια ευτυχισμένη ζωή

HEIDEGGER Μ. Επιστολή για τον ανθρωπισμό
HUSSERL Ε. Καρτεσιανοί στοχασμοί
HUSSERL Ε. Η φιλοσοφία ως αυστηρή επιστήμη
KANT I. Κριτική της κριτικής ικανότητας
SCHELER Μ. Η θέση του ανθρώπου στον κόσμο
SCHELLING F.W.J. Φιλοσοφία της Αποκαλύψεως
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ALICE MILLER ΟΙ ΦΥΛΑΚΕΣ
ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ Μ ΑΣ ΗΛΙΚΙΑΣ, ΣΕ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
ΕΥΗΝΕΛΛΑΣ ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΙ ΝΙΚΟΥ ΛΑ-
ΖΑΡΙΔΗ, ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΛΕΝΑΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟ-
ΠΟΥΛΟΥ ΚΑΙ ΝΙΚΟΥ ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΙ
ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΜΑΡΙΑΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, ΣΤΟΙΧΕΙΟ-
ΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΗΝ
GR ARTS. ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΔΕΤΗΘΗΚΕ
ΤΟΝ ΜΑΡΤΙΟ ΤΟΥ 2003 ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ
ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΡΟΕΣ, ΛΟΜΒΑΡΔΟΥ 31-35, ΑΘΗΝΑ
114 73, ΤΗΛ. 210-6429409, FAX 210-6411597.
Δ' ΕΚΔΟΣΗ: ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2010

Οι Φυλακές Της Παιδικής Μας Ηλικίας

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Οι Φυλακές Της Παιδικής Μας Ηλικίας

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Οι Φυλακές Της Παιδικής Μας Ηλικίας

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

W Y X Ο Λ Ο Γ I ΨΥ X ΑΝ Ά Λ Υ Σ

Π μάθουν να κρύβουν πολύ επιδέξια τα συναισθήματα,

Σπάνιο κι ακαταμάχητο με τον γεμάτο συμπάθεια, ανεπιτήδευτο

Στη σειρά κυκλοφορούν:

ALICE MILLER Οι φυλακές της παιδικής μας ηλικίας

Στη «μικρή σειρά / Ψυχολογία-Ψυχανάλυση» κυκλοφορούν:

JEREMY HOLMES Κατάθλιψη

ROGER KENNEDY Λίμπιντο

Μετάφραση: Ευηνέλλα Αλεξοπούλου - Νίκος Λαζαρίδης

Επιμέλεια: Έλενα Παπαθανασοπούλου -

Συγγραφέας: Alice Miller

Μετάφραση: Ευηνέλλα Αλεξοπούλου - Νίκος Λαζαρίδης

Α' Έκδοση: Μάρτιος 2003

© Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main 1997

Κεντρική διάθεση: Λομβάρδου 31-35, 114 73 Αθήνα

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή

• ' · . > Κ Π .· ί * ·,.· *

2 Κ α τά θ λιψ η κ α ι ιδ έες μ εγα λ είο υ :

Συσσώρευση Δ ννατών, Κρυμμένων Συναισθημάτων... 100

3 Ο φαύλος κύκλος της περιφρόνησης.................................... ..119

Το όνομα της Alice Miller έχει συνδεθεί τις τελευταίες δεκα­

μα για 20 χρόνια. To 1980 αποφάσισε να όιακόψει τη θερα­

αναγνωστικό κοινό, γνωριμίας με νέες τεχνικές θεραπευτικής

εύρος των επιπτώσεων του τραύματος κατά τη διάρκεια της

στην Ευρώπη, ο Πόλεμος του Βιετνάμ στις ΗΠΑ, αυταρχικά

Το βιβλίο αυτό έχει γίνει διεθνώς γνωστό ως Το Δράμα του

υπάρχουν παιδιά που μπορούν να νιώσουν και να απαλύνουν

ρία ως ψυχαναλύτρια: όταν τα παιδιά που τους αρνήθηκαν

Είναι επιθυμία και ανάγκη μου να ευχαριστήσω ιδιαίτερα την

να με βοηθήσουν στις προσπάθειες μου για τη σωστή παρου­

παλαιές, ακλόνητες πεποιθήσεις και να αντιληφθώ τις και­

Το Δράμα τον Προικισμένου Παιδιού

Η πείρα μάς έχει διδάξει πως έχουμε ένα πολύ σπουδαίο

και έτσι να ξανακερδίσουμε τη χαμένη μας ενότητα, αν απο­

1. Repression: Ασυνείδητος αμυντικός μηχανισμός στον οποίο μη αποδεκτά

παιδική τους ηλικία οδηγεί πολλούς ανθρώπους στο να κατα­

2. Denial: Η Άρνηση της Πραγματικότητας και ένας από τους μηχανι­

κώς από το παρελθόν της χρησιμοποιώντας τις σχέσεις της με

κών αντιληπτικών δεδομένων. Δεν πρόκειται απλώς για μια απώθηση

τους ηλικία ήταν «γεμάτη στερήσεις» ή «γεμάτη ενδιαφέρο­

3. Henry Moore (1898-1986): Άγγλος γλύπτης, από τους σημαντικότε­

ωστόσο παραμένουν κρυμμένα και τα κλειδιά για την κατα­

ΤΟ ΦΤΩΧΟ, ΠΛΟΥΣΙΟ ΠΑΙΔΙ

Στο παρελθόν διερωτόμουν αν θα μπορούσαμε ποτέ να

θέλουν να είναι - αλλά πίσω απ’ όλα αυτά παραμονεύει η κα­

σμός4τους να έχουν τον έλεγχο και να επηρεάζουν τις κατα­

4. Compulsion: Ανεξέλεγκτη, επίμονη, επαναλαμβανόμενη και ανεπιθύμη­

Μέσα σε μια ατμόσφαιρα σεβασμού καί ανεκτικότητας

5. Separation-individuation process: Ο όρος διαμορφώθηκε από τη

μένα, με την εποχή αμέσως μετά τη γέννηση και με τα

Στην εικοσαετή ενασχόλησή μου με ανθρώπους που

Υπήρχε μια μητέρα7που ήταν κατά βάθος συναισθηματικά

6. Helping professions: Εννοεί γιατρούς, νοσοκόμους, θεραπευτές, συμ­

συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς του παιδιού της. Αυτή η

Αυτή η ικανότητα προσαρμογής κάποιων παιδιών ανα­

χρειάζεται να είναι η βιολογική του μητέρα, ούτε χρειάζεται να είναι

άλλωστε, που δεν θα είχε τέτοιο ιστορικό θα μπορούσε να δεί­

Ο ΧΑΜΕΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Με βάση την εμπειρία μου, πιστεύω ότι οι αιτίες μιας συναι­

Το όνομα της Alice Miller έχει συνδεθεί τις τελευταίες δεκα

μα για 20 χρόνια. To 1980 αποφάσισε να όιακόψει τη θερα

να με βοηθήσουν στις προσπάθειες μου για τη σωστή παρου

παλαιές, ακλόνητες πεποιθήσεις και να αντιληφθώ τις και

και έτσι να ξανακερδίσουμε τη χαμένη μας ενότητα, αν απο

παιδική τους ηλικία οδηγεί πολλούς ανθρώπους στο να κατα

2. Denial: Η Άρνηση της Πραγματικότητας και ένας από τους μηχανι

τους ηλικία ήταν «γεμάτη στερήσεις» ή «γεμάτη ενδιαφέρο

3. Henry Moore (1898-1986): Άγγλος γλύπτης, από τους σημαντικότε

ωστόσο παραμένουν κρυμμένα και τα κλειδιά για την κατα

θέλουν να είναι - αλλά πίσω απ’ όλα αυτά παραμονεύει η κα

σμός4τους να έχουν τον έλεγχο και να επηρεάζουν τις κατα

4. Compulsion: Ανεξέλεγκτη, επίμονη, επαναλαμβανόμενη και ανεπιθύμη

6. Helping professions: Εννοεί γιατρούς, νοσοκόμους, θεραπευτές, συμ

Αυτή η ικανότητα προσαρμογής κάποιων παιδιών ανα

άλλωστε, που δεν θα είχε τέτοιο ιστορικό θα μπορούσε να δεί

Με βάση την εμπειρία μου, πιστεύω ότι οι αιτίες μιας συναι

Μία από αυτές τις συνέπειες είναι η ανικανότητα του ατό

vo όταν υπάρχει κάποιος γύρω του που το αποδέχεται πλή

9. Σε κάποιες νέες θεραπευτικές μεθόδους το φαινόμενο αυτό παίζει ου

φυρώσει κάπως το «κενό» που νιώθει. Εννοώ το αρχικό αί

Αυτό το επαναλαμβανόμενο όνειρο συνδύαζε την ασυνεί

τα φρόντιζε, με τη «θανάτωση» των δικών της συναισθημά

Αν ο Κουρτ είχε καταφέρει να εκφράσει όταν ήταν παι

10. Αντιδραστικός Σχηματισμός: Ψυχική στάση με την οποία υιοθετού

11. Mourning: Η διαδικασία συναισθηματικού αποχωρισμού από ένα ση

στατωμένος ή λυπημένος, νιώθει την ανάγκη ν’ αναζητεί επί

μετρά τα δύο λεπτά που χάθηκαν από τη συνάντηση με το θε

σθημάτων ήταν το ότι ο Πήτερ απαλλάχθηκε από ένα σύ

Ένας ενήλικας μπορεί να έχει πλήρη συνείδηση των συ

ψευδαισθήσεις μας. Αυτό σημαίνει να μπορέσουμε να ανε

η εμπειρία τού να είναι κανείς εξαρτημένος. Η αληθινή απε

στους ασθενείς μας δεν πρέπει να υποτιμηθεί. Οι δικοί μας γο

Ο Ντωντέ, ο οποίος επρόκειτο να πεθάνει από μια αρρώ

Κάθε παιδί έχει μια δικαιολογημένη ανάγκη να του δίνει ση

16. Donald Winnicott (1896-1971): Αρχικά παιδίατρος και αργότερα ψυ

Αν το παιδί έχει την τύχη να μεγαλώνει με μια διαθέσιμη μη

οι άλλοι θα την υπολόγιζαν, θα τη φρόντιζαν και θα τη σέβο

Όλα αυτά τα χρόνια η δουλειά μου περιλάμβανε πολλές αρ

θα περιγράψω δύο ακραίες μορφές ναρκισσιστικών διαταρα

Ένα άτομο με ιδέες μεγαλείου προκαλεί το θαυμασμό των άλ

μέσω άλλης οδού βεβαίως, επιβεβαιώνουν σαφέστατα τα πα

Όλοι οι ασθενείς προέρχονταν από οικογένειες κοινωνικά απομο

Σε πολλούς ασθενείς που γνωρίζω η κατάθλιψη συνδυαζό

20. Θα παραθέσω εδώ, ως παράδειγμα επιτυχούς πένθους, μια παρατήρη