Pomagamy
uczyć
JĘZYK POLSKI
Analiza i interpretacja wiersza
Julian Przyboś
Widzenie katedry w Chartres
To nie katedra, to ciężar
kamieni wydźwigniętych
od oczu do lazuru –
Błysk wielosiecznych kolorami mieczy
odciął wnętrze od murów.
Czyżby prawa ciążenia
zwyciężał i przestrzenie zmieniał?
Krążę z tobą pod strażą witraży.
Nie ma raju, tylko raj świtów napowietrznych,
niebo nadobłocznego lotu, tego, który
doniósł nas tu, do rajów wniebowziętych
oczu –
Spojrzyj! W niebie malarzy
blask cynobrowo-złoty filary otoczył,
wzruszył do głębi głazy
i do szczytu –
i starł z nich dotykalność jak ciało ze świętych.
Wyzwolone z cieni
lecą tęczą złożoną z samych barw gorących
i biją o sklepienie jak o ciemną chmurę,
aby otwierać mury – i odtrącać
ich białość od błękitu,
fioletu,
Wprowadzenie
Widzenie katedry w Chartres (z tomu Próba całości, 1961) wpisuje
się w pewnego rodzaju rozproszony cykl „wierszy katedralnych”1
Juliana Przybosia, do którego można zaliczyć między innymi:
Notre-Dame (Równanie serca, 1938), Przed Notre-Dame po latach
(Narzędzie ze światła, 1958) czy Notre-Dame III (Kwiat nieznany,
1968).
© Copyright by WSiP sp. z o. o., Warszawa 2013
SZKOŁY PONADGIMNAZJALNE
marzennej czerwieni
do purpurowego słońca –
łuki lecą i w locie przeciw nocy świecą.
Nie ma mocy z granitu, której nie podważy
nikłość,
przenikliwa i łatwa,
rozpędzona nikłość promienia.
Nie ma ziemi, jest tylko
wyrzutnia do zewnętrzy otwieralnych świata,
do wielowymiaru,
gdzie rodnia gwiazd i barw i gdzie zaród
widzenia –
dokąd moja źrenica wzniosła się – i spadła.
I gdzie ty widzieć będziesz,
gdy zamieszkamy w powidoku słońca
malowanym na powietrzu jak na szkle nieważkim,
jak nasze oczy przepełnione blaskiem
nieśmiertelnieją w pędzie
wzwyż, w ponad –
Tworząca,
koniecznie wolna,
patrz! Dożyj siebie ze światła!
Forma
Wiersz składa się z siedmiu strof o różnej długości. Znaczne są rów-
nież różnice w długości wersów. W wielu wypadkach koniec wersu
nie pokrywa się z końcem jednostki składniowej (np.: „Nie ma mocy
z granitu, której nie podważy / nikłość”, „gdzie rodnia gwiazd i barw
i gdzie zaród / widzenia”).
1
Nazwa zaczerpnięta z tytułu eseju B. Zelera, Wiersze katedralne
Juliana Przybosia, w: O Julianie Przybosiu, red. T. Bujnicki
i K. Heska-Kwaśniewicz, Katowice 1983, s. 121–132.
1
Pomagamy uczyć SZKOŁY PONADGIMNAZJALNE JĘZYK POLSKI
Takie ukształtowanie tekstu sprawia, że zdanie zostaje wyrwane mo-
wie potocznej i poddane reinterpretacji2. Widzenie… jest wierszem
nienumerycznym, wolnym i antyskładniowym – charakterystycz-
nym dla awangardowej poetyki Przybosia. Chociaż rymy pojawiają
się tu z rzadka, to można wskazać następujące pary: zwyciężał –
zmieniał (rym gramatyczny w klauzuli) lecą – świecą (rym grama-
tyczny wewnątrzwersowy), nieważkim – blaskiem (rym niedokład-
ny). Rymowane z sobą słowa nie są dobrane przypadkowo, dopełnia-
ją się, ponieważ z perspektywy całości wiersza zwycięstwo i wolność
są wiązane z przemianą; powietrze, lot oraz to, co nikłe – ze światłem
i jego różnymi odmianami. Oddaje to np. porównanie powidoku
słońca malowanego „na powietrzu jak na szkle nieważkim”.
W celu uzyskania rytmu i melodii poeta posługuje się przede
wszystkim zbliżeniami fonetycznymi. Nagromadzenie asonansów
(powtórzeń samogłosek, np. nadającego wersom zwiewności „o”:
„niebo nadobłocznego lotu, tego, który / doniósł nas tu, do raju
wniebowziętych / oczu”) i konsonansów (powtórzeń spółgłosek, np.
„Krążę z tobą pod strażą witraży” czy znakomite: „łuki lecą
i w locie przeciw nocy świecą”) sprawia, że wersy, pomimo różnej
liczby sylab czy braku powtarzających się rymów, zostają uspójnio-
ne. Tempo utworu jest zmienne: szybsze w przypadku dłuższego
i wolniejsze w przypadku krótkiego wersu. W Widzeniu… dominują
wersy długie, dlatego ze względu na kontrast najmocniej akcentowa-
ne są dwa najkrótsze, bo dwusylabowe wyrazy: nikłość oraz oczu.
Te rzeczowniki zajmują więc szczególnie istotne miejsce w wierszu,
co zostanie rozwinięte w dalszej części interpretacji.
Temat i sytuacja liryczna
Podmiot liryczny wiersza daje wyraz swojemu bardzo osobistemu do-
świadczeniu oglądania jednej z najokazalszych świątyń gotyckich we
Francji. Dzięki obecności zwrotów w drugiej osobie liczby pojedynczej
(„Krążę z tobą pod strażą witraży”, „Spojrzyj!”, „I gdzie ty widzieć
będziesz, / gdy zamieszkamy w powidoku słońca”) czytelnik może
odnieść wrażenie, że zostaje wprowadzony w świat percepcji poety.
Temat wiersza stanowi wyjątkowo przenikliwe – różne od codzien-
nego – spojrzenie na świątynię. Katedra w Chartres to budowla sa-
kralna znana ze 160 niebywale pięknych witraży, zajmujących około
2600 metrów kwadratowych. Wiersz Przybosia nie wpisuje się jed-
nak w tradycję znanej od starożytności ekfrazy, której celem było
oddanie w tekście mimetycznego podobieństwa opisywanego dzieła
sztuki. Już na samym początku należy zwrócić uwagę na relację
między tytułem a pierwszym wersem. Można odnieść wrażenie,
że Przyboś neguje tytuł wiersza. Tak się jednak nie dzieje, tematem
utworu nie jest katedra, ale samo jej przedstawienie. Bez wątpienia
podmiot liryczny znajduje się w środku budowli. Opisuje, jak świa-
tło przefiltrowane przez witraże dematerializuje kamienną prze-
strzeń, by nadać jej wymiar metafizyczny. Wskazuje na to fragment:
Spojrzyj! W niebie malarzy
blask cynobrowo-złoty filary otoczył,
wzruszył do głębi głazy
i do szczytu –
i starł z nich dotykalność jak ciało ze świętych.
Wyzwolone z cieni
lecą tęczą złożoną z samych barw gorących
i biją o sklepienie jak o ciemną chmurę,
© Copyright by WSiP sp. z o. o., Warszawa 2013
Między podmiotem postrzegającym a obserwowanym przedmiotem
pojawia się światło, które umożliwia widzenie. Jego wyznaczników
można się doszukiwać w powietrzu, blasku, promieniu czy błysku.
Te elementy składają się na zjawiskowość i chwilowość, czyli tak
podkreślaną w wierszu „nikłość”. Katedra nie jest tu rozumiana
jako bezpośrednio dostępny człowiekowi przedmiot, lecz jako feno-
men. Nacisk na doświadczenie sposobu, w jaki nam się ten fenomen
zjawia, przekłada się również na podkreślenie nieprzezroczystości
języka poezji. Poezja zostaje skontrastowana już nawet nie z prozą,
wobec której prezentuje się jako mowa udziwniona, lecz z obiektem,
którego opis stanowił pretekst do napisania wiersza.
Symbolika i znaczenia utworu
Na szczególną uwagę zasługuje symbolika katedry3 . Jako dom
Boga katedra należy do sfery sacrum, a jako dzieło stworzone przez
człowieka – do świata materialnego, profanum. Te dwa aspekty: bo-
ski i ziemski zostają połączone w procesie oglądania, w przeżyciu
estetycznym. Katedrę zaprojektowano w taki sposób, aby jej ka-
mienna surowość została zapomniana na rzecz tego, co niemate-
rialne. Jest to możliwe dzięki grze światła przechodzącego przez
witraże i bogatej ornamentyce. Różnobarwne promienie padają na
mury, które znikają, pojawia się nowy wymiar: „Nie ma mocy z gra-
nitu, której nie podważy / nikłość, /przenikliwa i łatwa, / rozpędzona
nikłość promienia”.
Powróćmy do wyróżnionych wcześniej kluczowych rzeczowników:
nikłość i oczy. Spojrzenie staje się narzędziem prowadzącym do
wieczności. Nikłość promienia jest zaś wieczności namiastką. Jego
ulotność wystarczy, żeby przez chwilę kamienie przestały być kamie-
niami. Być może wieczność polega właśnie na utrwaleniu tego pro-
mienia, na co wskazywałyby słowa: „jak nasze oczy przepełnione
blaskiem/ nieśmiertelnieją w pędzie”.
W ostatniej strofie podmiot liryczny zwraca się do samej świątyni:
„Tworząca, / koniecznie wolna, / patrz! Dożyj siebie ze światła!”.
Poeta wykorzystuje tu zabieg animizacji i zapowiada wznioślejszą,
świetlną egzystencję katedry. Wyzwolona z ciężaru wzruszonych bla-
skiem kamieni, ma spojrzeć sama na siebie. To wezwanie katedry do
samooglądu sprawia, że czytelnikowi jej przestrzeń wydaje się miej-
scem szczególnej kontemplacji i doświadczenia wieczności przez
sztukę. Co interesujące, pomimo oczywistego związku świątyni z Bo-
giem, Przyboś bezpośrednio się do Niego nie zwraca. W licznych wer-
sach kontynuuje natomiast budowanie modelu negacji „Nie ma raju,
tylko raj świtów napowietrznych”, „Nie ma mocy z granitu, której nie
podważy / nikłość”, czy wreszcie: „Nie ma ziemi, jest tylko / wyrzut-
nia do zewnętrzy otwieralnych świata, / do wielowymiaru”.
Magdalena Cabaj
2
Więcej na temat budowy wierszy Przybosia patrz: A. Okopień-Sławińska,
Wiersz awangardowy dwudziestolecia międzywojennego, w: „Pamiętnik
Literacki” nr 2, 1965, s. 425–446.
3
Więcej na temat symboliki katedry w twórczości Przybosia patrz: B. Zeler,
op. cit. s. 123.
2