JU MJEŠOVITA SREDNJA ŠKOLA SREBRENIK

Ime i Prezime: Muamera Hasančević

Nastavni predmet: Upravljanje proizvodnjom
Razred: IV MT
Stručno zvanje: Operateri za CNC mašine
Školska 2017/18 godina

PRIPREMA za izvođenje nastave - časa

Nastavna cjelina: Automatsko upravljanje

Nastavna jedinica: Automatsko upravljanje
Čas izveden dana: 16.04.2018 u JU Mješovita srednja Elektro-Mašinskoj školi u Lukavcu

A. Sadržajni plan

I. Podjela nastavne cjeline na teme; nastavne jedinice

Teme: Automatsko upravljanje

1. Automatsko upravljanje
2. Modeli/Modeliranje

II. Značenje teme u okviru predmeta ili područja nastave

Automatsko upravljanje predstavlja temeljnu disciplinu za mnoge inženjerske znanosti. Načela

automatskog upravljanja susreću se i koriste se i u mnogim netehničkim oblastima.

Tip časa: Obrada novog gradiva

Obrazovni i vaspitni ciljevi:

1. Obrazovni ciljevi
Upoznavanje sa automatizacijom

2. Vaspitni ciljevi:
Upoznavanje učenika u cilju pravilnog razumijevanja funkcije automatizacije.
Organizacija časa:

Faza Sadržaj Vrijeme

- Ponavljanje usvojenog gradiva o
o osnovama o automatizaciji kao
Uvodni dio i historijatu automatizacije 5 – 10 min
- Najava nastavne jedinice

- Definisanje automatizacije kao i

njezina osnovna uloga
Glavni dio 25 – 30 min

- Ponavljanje nastavne jedinice uz

Završni dio 5 – 10 min
pitanja

Posebna nastavna sredstva i pomagala i neophodni materijalni uslovi rada:

- Tabla
- Kreda
- Projektor za prikazivanje slika i šema
- Video o automatskom upravljanju

Metode i oblici rada:

- Usmeno izlaganje
- Frontalni oblik

Izvori za pripremanje nastavnika:

- „Mašinska hidraulika “, T. M. Bašta – internet

Izvori koji se preporučuju učenicima:

- „Mašinska hidraulika “, T. M. Bašta – internet

 B. Tok izvođenja nastave – časa

Uvodni dio časa

Doba automatizacije temelji se na automatskom upravljanju i informacijskim tehnologijama.

Automatsko upravljanje je strogo metodički orijentirano stručno područje koje se koristi ili je
zastupljeno u:
• tehničkim sistemima;
• netehničkim dinamičkim sistemima:
- biološkim,
- ekonomskim,
- sociološkim,
- političkim.
Zato dinamički sistem treba promatrati vrlo globalno, što bi se moglo izraziti na sljedeći način:
Dinamički sistem predstavlja funkcijsku cjelinu za obradbu i prijenos energije, materije,
informacije i kapitala, gdje se ulazne veličine sistema posmatraju uzrokom, a izlazne veličine
sistema njegovom vremenskom posljedicom.

1. Na čemu se temelji doba automatizacije ?

Doba automatizacije temelji se na automatskom upravljanju i informacijskim tehnologijama.

2. Na čemu je automatsko upravljanje orjentirano ?

Automatsko upravljanje je strogo metodički orijentirano stručno područje koje se koristi ili je
zastupljeno u:
• tehničkim sistemima;
• netehničkim dinamičkim sistemima:
- biološkim,
- ekonomskim,
- sociološkim,
- političkim.
Današnja nastavna jedinica je AUTOMATSKO UPRAVLJANJE, naslov napisati na tabli.
Glavni dio časa
“Fenomenološki” pristup automatskom upravljanju – razvoj teorije i tehnike automatskog
upravljanja po pojedinim inženjerskim strukama i po pojedinim primjenama. Pristup
automatskom upravljanju kao metodičkoj znanosti, neovisnoj o području primjene – sistemi
upravljanja iz različitih područja prikazuju se na jedinstven način.
U zavisnosti od načina obavljanja radova upravljanja, razlikujemo ručno i automatsko
upravljanje. Prema blok šemi na slici 1.1. uočljivo je da, i upravljanje i automatizacija može da
ostavri po principu otvorene ili zatvorene sprege.

Slika 1.1. Blok šema upravljanja

Neke faze prelaska sa mehanizovane na automatizovanu proizvodnju visokog stepena
prikazane su na slici 1.2. Slika 1.2/a prikazuj e mehanizovanu proizvodnju sa ručnim i
mehanizovanim pomjeranjem materijala. N aslici 1.2/b mašina sa ručnim pravljanjem je
zamjena za automatom. Kako automatizacij aobično obezbjeđuje i veću proizvedenost, povećan
je i broj radnika za posluživanje mašine i kontrolu proizvoda. Na slici 1.2/c izvršena je
mehanizacija transporta, a na slici 1.2/d uvedena je automatska kontrola proizvoda sa
registracijom konstatovanog kvaliteta. Na slici 1.2/e uvedena je bitna novina u pogledu
funkcionisanja procesa proizvoda u cilju upravljanja radom automata za oblikovanje proizvoda.
Na ovaj način je stvorena automatizacija na bazi regulacije kvaliteta proizvoda. Na osnovu
šematskog prikaza postepenog razvoja automatizacije mogu se donekle uočiti i ciljevi
automatizacije.
 Slika 1.2. Proces automatizacije
Oni su sadržani u:
 Smanjenju fizičkog naprezanja;
 Smanjenju psihičkog naprezanja;
 Posluživanje mašine iz veće udaljenosti;
 Povećanju proizvodnosti i
 Povećanju kvaliteta proizvoda.

Predmet automatizacije i njena mjera

Uloga obradnog sistema u tehnološkom procesu je da sintezom ulaznih elemenata daje obrađeni
radni predmet.
Ulazne elemente čine:
-materijal;
-energija i
-informacija.
Izlazne elemente sačinjavaju:
-obrađeni radni predmet;
-sporedni materijalni produkti obrade (materijalni gubici);
-energetski gubici i
 -informacije o stanju i toku odvajanja određenih procesa u obradnom sistemu.
Detaljnom analizom cjelokupne djelatnosti u toku obezbjeđenja i održavanja funkcionisanja
obradnog sistema, dolazi se do niza osnovnih zadataka, koji su predmet upravljanja.
Klasifikacijom ovih zadataka sastavljena su područja upravljanja tehnološkim zadacima, koji u
određenom broju pri različitim stepenima i nivoima automatizacije podliježe automatskom
upravljanju.
Tabela 1. Područja upravljanja
Područja upravljanja
Radovi oblikovanja Radovi posluživanja Povremeni Radovi Radovi
radnog predmeta radovi perventive programiranja
mašine
-pomoćno kretanje pri -obezbjeđenje -podmazivanje -zaštita mašine - izrada postupka
obradi materijalom za obradu: -hlađenje -zaštita alata obrade
-sporedno kretanje pri a)dovođenje materijala -ostranjivanje -zaštita -izbor alata
obradi (zauzimanje b)stezanje i otpuštanja strugotine materijala i -izrada programa
položaja – radnog predmeta -zaštita radnika. mašine
pozicioniranje) c)odvođenja radnog -izrada nosioca
predmeta programa mašine
-obezbjeđenje alata za -priprema mašine
obradu: za rad
a)zamjena alata
b)ošterenje alata

Karakterističan prestavnik mašina na srednjem novou automatizacije je mašina na srednjem

novou automatizacije je mašina sa numeričkim upravljanjem, koja pored izvršavanja i prenosi
informacije. Radom izvršnih organa ovih mašina upravlja posebna jedinica, tzv. Programer.
Dok se na osnovnom nivou automatizacije programske informacije određuju predhodnom
izradom bregastog ploča, šablona ili uzornog (mjastorskog) komada, odnosno podešavanjem
graničnika u fazi pripreme mašine za rad, osnovna karakteristika mašina na srednjem novou
automatizacije je što raspolažu sopstvenim mjernim sistemom. Ovim mašinama se programske
informacije saopštavaju pomoću bušene ili magnetske trake u kodiranom obliku. Te informacije
su ili geometrijskog (putnog) ili tehnološkog (režimskog) karaktera i ukoliko se za njihovo
stvaranje koristi kompijuter onda je riječ o gornjem novou automatizacije.
Na osnovu:
-geometrijskih informacija o polaznom materijalu i obrađenom dijelu;
-podataka u vezi obradivosti za datu spregu materijala obrade i alata;
-podataka o kvalitetu obrade;
-kriterijuma za optimizaciju i
-glavnih karakteristika mašine.
Kompijuter izrađuje programske informacije i fiksira ih na odgovarajućem nosiocu.
Kod postojećih rješenja za mašinsko programiranje učešća čovjeka je još uvjek znatno, ali se
stalno smanjuje razvojem i usavršavanjem odgovarajućih programskih jezika.
Novo automatizacije proizvodnih sistema ne daje kompleksnu i jednosmislenu vrijednosti, pa
je zbog tog nastala računska metoda za određivanje stepena automaizacije, kao mjerila
automatizovanosti. Kako se stepen automatizacije može odnositi podjednako na tehnološki
proces, proizvodni proces, proizvodni proces ili sredstva rada tj. mašine alatke, ova metoda je
primjenjiva kako za određivanje stepena automatizacije tehnoloških i proizvodnih procesa, tako
i za proizvodne sisteme jednostavne ili složene tehničke, odnosno tehnološku strukture. Stepen
automatizacije u ovoj metodi predstavlja odnos broja automatizovsnih operacija prema
ukupnom broju oparacija:

𝑜 ∑𝑛
1 𝑁𝑎𝑖
𝐴 = ∑𝑛
1 𝑁𝑖
-𝐴𝑜 stepen automatizacije
-𝑁𝑎𝑖 broj automatizovanih operacija pojedinih mašina, odnosno tehnoloških ili drugih
podprocesa proizvodnog procesa
-𝑁𝑖 ukupan broj operacija pojedinih mašina, odnosno tehnoloških ili drugih podprocesa
proizvodnog procesa
-𝑛 broj mašina u posmatranom proizvodnom sistemu, odnosno broj tehnoloških i drugih
podprocesa u proizvodnom procesu.
Prema naprijed navedenom, za određivanje stepena automatizacije neke mašine potrebno je
nabrojati sve operacije koje se mogu izvršiti na datoj mašini pri obavljaju bilo kog proizvodnog
zadatka u domenu namjene mašine. Isto tako treba odrediti broj svih operacija koje su
automatizovane na datoj mašini. Odnos ovih brojčanih vrijednosti, prema navedenom izrazu,
daje stepen automatizacije mašine.
Sličan je postupak i pri odjeljivanju stepena automatizacije tehnološkog procesa, samo je u
ovom slučaju potrebno jasno definisati polazno i završno stanje procesa i nalaženjem odnosa
automatizovanih i ukupnih tehnoloških zahvata, dolazi do traženog podatka.
Iz gornjeg proizilazi da je stepen automatizacije mašina karakteristika mašine koja ne zavisi od
procesa koji se na njoj odvija, a stepen automatizovanosti tehnološkog procesa, kao
karakteristika samog procesa, zavisan je od obranog sistema na kjem se proces odvija. Najveći
nedostatak ove metode, kao mjerila automatizovanosti je što poistovjećuje sve operacije u toku
obrade, bez obzira na njihovu složenost i trajanje.
Razmatranje mjerila automatizacije upućuje na potrebu da se definiše kompleksnost procesa ili
sistema na koji se odnsoi. Iako je kompleksnost procesa u suštini utoliko veća, ukoliko proces
ili sistem obuhvata veći broj radnji, taj broj se ne koristi kao direktno mjerilo kompleksnosti.
Pri razmatranju kompleksnosti automatizacije mašina alatki razlikuju se dva slučaja:
- samostalne mašine i
- povezane mašine.
Najbitniju razliku između samostalnih i povezanih mašina u pogledu kompleksnosi čini
automatizovanost transporta materijala obrade između pojedinih mašina. Prema tome pod
samostalnim mašinama podrazumjevamo univerzalne mašine, ili mašine određene uže namjene
sa posluživanjem sa strane jednog radnika. Povezanost mašine čine linije mašine sa istim ili
različitim radnim taktom, kod kojih je transport materijala obrade automatizovan. Na osnovu
ovakve definicije samostalnih i povezanih mašina u pogledu kompleksnosti automatizacije sa
jedne i definicija nivoa automatizacije sa druge strane, mašine se mogu grupisati prema tabeli
2.
Tabela 2. Grupisanje mašina
NIVO AUTOMATIZACIJE
DONJI SREDNJI GORNJI
MAŠINE BEZ MAŠINE SA KOMPIJUTERSKO
NUMERIČKOG NUMERIČKIM UPRAVLJANJE
UPRAVLJANJA UPRAVLJANJEM MAŠINE
LINIJE MAŠINA LINIJE MAŠINA LINIJE MAŠINA SA
BEZ SA NUMERIČKIM KOMPIJUTERSKIM
NUMERIČKOG UPRAVLJANJEM UPRAVLJANJEM
UPRAVLJANJA

Osnovni sistema automatizacije mašina alatki

Baza automatizacije
Pri obradi na mašinama alatkama alat i radni predmet izvode određeno relativno kretanje. Ovo
kretanje izvodi:
-alat ili
-radni predmet ili
-alat i radni predmet.
Pri tome se relativno kretanje izvodi u pravcu jedne ili više osa istovremeno, u zavisnosti od
konfiguracije radnog predmeta. Radni predmet je ograničen sa više ravnih ili prostornih
površina, pa se i obrada izvodi po tim elementarnim površinama, odnosno po zahvatima.Zbir
svih zahvata na jednom rednom predmetu je radni zadatak, a obuhvaćen je tehnološkim
postupkom. Elementarne operacije obrade-zahvati, obavljaju se po određenom redoslijedu.
Plan redoslijeda zahvata je radni program, koji sadrži:
-prostorne informacije i
-informacije uključivanja.
Prostorna informacije obuhvataju potrebne podatke o:
-pravcu, smjeru i veličini pomjeranja klizača mašine
- o brzini pomjeranja klizača mašine,
Dok informacije uključivanja predstavljaju usputne funkcije vezane za režim obrade. Takve
informacije su na primjer broj obrtaja glavnog vretena, uključivanje i isključivanje rashladne
tečnosti zamjena alata i sl.
Radni program može da bude:
-sa prostornom bazom;
-sa vremenskom bazom i
-sa prostornom i vremenskom bazom.
Kod programa sa prostornom bazom sve nformacije kojima se interveniše u tokove materijala
i energije, vezane su za pomjeranje određene tačke na putanju klizača mašine. Kod mašina
alatki za obradu rezanjem rade se u većini slučajeva programi sa prostornom bazom.
Kod nosilaca programa sa vremenskom bazom informacije su redoslijedne i nastupaju po isteku
određenog vremena. Kod mašina alatki se uglavnom ne primjenjuju programi sa čisto
vremenskom bazom.
Programi sa prostornom i vremenskom bazom predstavljaju kombinaciju dvije predhodne vrste.
Primjer primjene ovakvog programa se sreće kod mašina za termičku obradu. Kod ovih mašina
je potrebno prostornom programu relativno pomjeriti radni predmet u odnosu na alat da bi se
isti doveo u položaj: zagrijavanja, rashlađivanja, cementacije i slično. Po dovođenju u određeni
položaj izvodi se operacija termičke obrade prema programu sa vremenskom bazom.

Pokazati slike na projektoru.

Završni dio

Ponavljanje nastavne jedinice uz odgovarajuća pitanja:

Pitanja i očekivani odgovori.

1. Kakve od načina razlikujemo obavljanja radova upravljanja?

U zavisnosti od načina obavljanja radova upravljanja razlikujemo ručno i automatsko

upravljanje.

2. U čemu je automatizacija sadržana ?

Automatizacija je sadržana u:
 Smanjenju fizičkog naprezanja;
 Smanjenju psihičkog naprezanja;
 Posluživanje mašine iz veće udaljenosti;
 Povećanju proizvodnosti i
 Povećanju kvaliteta proizvoda.

3. Šta predstavlja predmet automatizacije?

Uloga obradnog sistema u tehnološkom procesu je da sintezom ulaznih elemenata daje
obrađeni radni predmet.

4. Koje su ulazne veličine automatizacije?

Ulazne elemente čine:

-materijal;
-energija i
-informacija.

5. Koje su izlazne veličine automatizacije?

Izlazne elemente sačinjavaju:
-obrađeni radni predmet;
-sporedni materijalni produkti obrade (materijalni gubici);
-energetski gubici i
-informacije o stanju i toku odvajanja određenih procesa u obradnom sistemu.
6. Šta predstavlja stepen automatizacije?

Stepen automatizacije u ovoj metodi predstavlja odnos broja automatizovsnih operacija prema
ukupnom broju oparacija:
 𝑜 ∑𝑛
1 𝑁𝑎𝑖
𝐴 = ∑𝑛
1 𝑁𝑖
-𝐴𝑜 stepen automatizacije
-𝑁𝑎𝑖 broj automatizovanih operacija pojedinih mašina, odnosno tehnoloških ili drugih
podprocesa proizvodnog procesa
-𝑁𝑖 ukupan broj operacija pojedinih mašina, odnosno tehnoloških ili drugih podprocesa
proizvodnog procesa
-𝑛 broj mašina u posmatranom proizvodnom sistemu, odnosno broj tehnoloških i drugih
podprocesa u proizvodnom procesu.
7. Šta predstavlja bazu automatizacije?
Pri obradi na mašinama alatkama alat i radni predmet izvode određeno relativno kretanje. Ovo
kretanje izvodi:
-alat ili
-radni predmet ili
-alat i radni predmet.
8. Šta predstavlja elementarne operacije obrade- zahvati?
Elementarne operacije obrade-zahvati, obavljaju se po određenom redoslijedu. Plan
redoslijeda zahvata je radni program, koji sadrži:
-prostorne informacije i
-informacije uključivanja.
9. Sa kakvom radni predmet može biti bazom?
Radni program može da bude:
-sa prostornom bazom;
-sa vremenskom bazom i
-sa prostornom i vremenskom bazom.

Na kraju pohvaliti i nagraditi ocjenama aktivne učenike.

 Plan table

AUTOMATIZACIJA UPRAVLJANJA

Automatizacija je sadržana u:
 Smanjenju fizičkog naprezanja;
 Smanjenju psihičkog naprezanja;
 Posluživanje mašine iz veće udaljenosti;
 Povećanju proizvodnosti i
 Povećanju kvaliteta proizvoda.

Predmet automatizacije i Stepen automatizacije u ovoj metodi Baza automatizacije

njena mjera
Ulazne elemente čine:
-materijal;
-energija i
-informacija.
Izlazne elemente sačinjavaju:
-obrađeni radni predmet;
-sporedni materijalni produkti
obrade (materijalni gubici);
-energetski gubici i
-informacije o stanju i toku
odvajanja određenih procesa u
obradnom sistemu.
predstavlja odnos broja automatizovsnih Pri obradi na mašinama
operacija prema ukupnom broju oparacija: alatkama alat i radni predmet
𝑛
∑1 𝑁𝑎𝑖 izvode određeno relativno
𝑜
𝐴 = ∑𝑛 𝑁 kretanje. Ovo kretanje izvodi:
1 𝑖 -alat ili
-𝐴𝑜 stepen automatizacije -radni predmet ili
-𝑁𝑎𝑖 broj automatizovanih operacija pojedinih -alat i radni predmet.
mašina, odnosno tehnoloških ili drugih
podprocesa proizvodnog procesa
-𝑁𝑖 ukupan broj operacija pojedinih mašina,
odnosno tehnoloških ili drugih podprocesa
proizvodnog procesa
-𝑛 broj mašina u posmatranom proizvodnom
sistemu, odnosno broj tehnoloških i drugih
podprocesa u proizvodnom procesu.

Datum: Direktor: