JELLEMA 5

AFBOUW

06950467_voorwerk.indd 1 09-02-2006 15:46:34

 II

omslagontwerp Marjan Gerritse, Amsterdam

vormgeving binnenwerk Peter van Dongen, Amsterdam
opmaak Van de Garde, Zaltbommel
tekenwerk Technisch bureau Lindhout b.v., Woerden
Veltman Bouwkundig Ontwerp- en Tekenburo, Delft

De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen.

Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de
uitgever wenden.

ThiemeMeulenhoff ontwikkelt leermiddelen voor: Primair Onderwijs, Algemeen Voortgezet Onder-

wijs, Beroepsonderwijs en Volwasseneneducatie en Hoger Beroepsonderwijs.
Voor meer informatie over ThiemeMeulenhoff en een overzicht van onze leermiddelen:
www.thiememeulenhoff.nl

ISBN 90 06 95046 7
Tweede druk, tweede oplage

© ThiemeMeulenhoff, Utrecht/Zutphen, 2005

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een
geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij
elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet
1912 jo het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985,
Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen
te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB
Hoofddorp (www.cedar.nl/pro). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezin-
gen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever
te wenden.

06950467_voorwerk.indd 2 09-02-2006 15:46:35

 III

Bouwproces
5 Afbouw

06950467_voorwerk.indd 3 09-02-2006 15:46:35

 IV

De serie Jellema Hogere Bouwkunde bestaat naast Auteurs deel 5:

het inleidende deel uit drie reeksen boeken: L.W. ter Laan
bouwtechniek, bouwmethoden en bouwproces. Bouwkundig adviseur afbouw en bouwfysica,
Tezamen vormt de inhoud de onontbeerlijke Vries
basiskennis voor het hoger beroepsonderwijs en
wetenschappelijk onderwijs. ing. M.W.R. Salden
Coördinator EGM Architecten bv, Dordrecht
Ook deze vernieuwde uitgave is ontstaan vanuit
de noodzakelijke interactie tussen het onderwijs H.J.M. van Diepen
enerzijds en het bedrijfsleven anderzijds. Beide Verwol Projectafbouw b.v., Opmeer
sectoren leveren auteurs, maar zijn ook bereid
tot het leveren van commentaar en kritiek in een H.G. Geerken
voortdurende discussie tussen redactie, auteurs
en het onderwijs. ing. A.C.J.Th.B. Lemmens
Directeur Omnifloor Adviesbureau voor Bedrijfs-
De redactie: vloeren, Eindhoven
ir. K. Hofkes
Docent Bouwkunde, Hogeschool INHOLLAND, ing. H.Th.S. Flapper
Haarlem en Alkmaar Architect AVB

ing. N. Zimmermann C. Dijkstra

Architect, Amsterdam Namens Savantis, Vakcentrum Afbouw en
Onderhoud, Waddinxveen
ir. A. van Tol
Architect, Zwolle

ir. M. Bonebakker
Adviseur Bouwmanagement, Geesteren

H.A.J. Flapper
Bouwinnovator, Amsterdam

ir. H. Brinksma
Docent Bouwkunde, Hogeschool van Utrecht,
Utrecht

06950467_voorwerk.indd 4 09-02-2006 15:46:51

 V

Serieoverzicht
BOUWKUNDE

BOUWKUNDE

BOUWKUNDE

BOUWKUNDE
HOGERE

HOGERE

HOGERE

HOGERE
JELLEMA

JELLEMA

JELLEMA

JELLEMA
Inleiding Bouwtechniek Bouwmethoden Bouwproces
1 Bouwnijverheid 2 Onderbouw 7 Bouwmethodiek 10 Ontwerpen

Bouwtechniek Bouwmethoden Bouwproces

3 Draagstructuur 8 Woningbouw 11 Contracteren
www.jellema-online.nl

Bouwtechniek Bouwmethoden Bouwproces

4 Omhulling 9 Utiliteitsbouw 12 Uitvoeren
A prestatie-eisen / A techniek
daken
www.jellema-online.nl
Bouwtechniek Bouwproces
4 Omhulling 12 Uitvoeren
B gevels B organisatie

Bouwtechniek Bouwproces
4 Omhulling 13 Beheren
C gevelopeningen

Bouwtechniek
5 Afbouw

Bouwtechniek
6 Installaties
A elektrotechnisch
en sanitair

Bouwtechniek
6 Installaties
B werktuigbouwkundig
en gas

Bouwtechniek
6 Installaties
C liften en roltrappen

06950467_voorwerk.indd 5 09-02-2006 15:46:54

 VI

Woord vooraf

Deze uitgave in de reeks Bouwtechniek behandelt

de inbouw en de afwerking.
Beide fasen bevinden zich in het overgangs-
gebied tussen het daadwerkelijk bouwen en het
inrichten door de interieurarchitect.
Dit deel beperkt zich tot die inbouwconstructies
en afwerkingen die meestal in de bouw worden
meegenomen en waar bouwkundige voorzie-
ningen voor getroffen dienen te worden.
In het bestek worden deze constructies omschre-
ven en verder uitgewerkt.

Onder de bouwkundige inbouw valt dus voorna-

melijk het aanbrengen van de ruimtebepalende
elementen waardoor de functionaliteit van het
gebouw mede wordt bepaald.
Omdat de gebruiker bij het betreden van een
gebouw direct geconfronteerd wordt met de
materialen en systemen die zijn toegepast in de
overgangssituatie tussen ruwbouw en de ruimte
waarin hij zich bevindt, behoren de afbouw- en
inbouwsystemen logisch en overzichtelijk op
elkaar afgestemd te worden. Tevens moeten ze
elkaar aanvullen opdat een functionele en har-
monieuze ruimtebegrenzing ontstaat.

Bouwkundigen moeten deze materie zodanig

beheersen dat zij voor het toepassen van deze
systemen bouwtechnisch en esthetisch verant-
woorde plannen kunnen maken.

De auteurs
mei 2005

06950467_voorwerk.indd 6 09-02-2006 15:46:56


Inhoud
1 Scheidingswanden 1
Inleiding 2
1.1 Prestaties 4
1.1.1 Veiligheid 8
1.1.2 Gezondheid 10
1.1.3 Energiezuinigheid 12
1.1.4 Aanvullende eisen 12
1.2 Systeemwanden 14
1.2.1 In het werk af te werken
systeemwanden 14
1.2.2 Vooraf afgewerkte systeemwanden 22
1.3 Niet-dragende binnenwanden 25
1.3.1 Gemetselde niet-dragende
binnenwanden 25
1.3.2 Gelijmde niet-dragende
binnenwanden 28
1.3.3 Verdiepingshoge niet-dragende
binnenwanden van wandpanelen 34
Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 37
2 Binnenkozijnen 39
Inleiding 40
2.1 Prestatie-eisen 40
2.1.1 Eisen vanuit het Bouwbesluit 40
2.1.2 Eisen/wensen door gebruiker en/of
architect 42
2.1.3 Eisen/wensen vanuit de uitvoering 42
2.2 Normen ten aanzien van tekenwerk 43
2.3 Kozijntypen 43
2.4 Materiaalkeuze 44
2.4.1 Hout 44
2.4.2 Staal 44
2.5 Aansluitingen 46
2.5.1 Keuze montage- of inmetselkozijn 46
2.5.2 Montagekozijn 47
2.5.3 Inmetselkozijn 48
2.5.4 Kozijn voor gipsmontagewanden 51
2.5.5 Kozijn voor schuifdeuren 51
2.6 Deuren 53
2.6.1 Deuren: stomp of opdek 53
2.6.2 Soorten deuren 54
2.6.3 Brandwerende deuren 56
2.6.4 Bijzondere deuren 57
2.6.5 Inbraakwerende deuren 60
2.6.6 Speciale deuren 61
2.7 Toegankelijkheid 62
2.8 Hang- en sluitwerk 64
2.8.1 Hangwerk 64
06950467_voorwerk.indd 7
INHOUD VII
2.8.2 Sluitwerk 65
2.8.3 Deursluitmechanismen 65
2.9 Beglazing 67
2.10 Dorpels 68
Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 68
3 Plafondconstructies 69
Inleiding 70
3.1 Prestaties en toepassingsmogelijkheden 71
3.1.1 Sterkte van de constructie 71
3.1.2 Brandveiligheid 72
3.1.3 Geluidwering 73
3.1.4 Vochtwering 74
3.1.5 Toepassing van schadelijke materialen 76
3.1.6 Gedrag van de aansluitingen met de
draagconstructie 76
3.1.7 Vormveranderingen 76
3.1.8 Thermische isolatie 76
3.1.9 Beperking van luchtdoorlatendheid 76
3.1.10 Uiterlijk aanzien en vlakheid 76
3.1.11 Voorzieningen voor afbouw en
afwerking 77
3.1.12 Duurzaamheid en prijs 77
3.1.13 Montage 78
3.1.14 Arbo-risico’s 78
3.2 Systeemplafonds 78
3.2.1 Panelenplafond 78
3.2.2 Strokenplafond en lamellenplafond 88
3.2.3 Roosterplafond 91
3.2.4 Rasterplafond 92
3.2.5 Baffleplafond 92
3.3 Klimaatplafonds 94
3.4 In het werk getimmerde plafonds 95
Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 96
4 Stukadoorswerk 97
Inleiding 98
4.1 Ondergronden als basis voor
stukadoorswerk 99
4.1.1 Ondergronden en hun
materiaal-eigenschappen 99
4.1.2 Hechting van stukadoorswerk aan de
ondergrond 99
4.1.3 Ondergronden van gebakken
materialen 100
4.1.4 Ondergronden van cement- en/of
kalkgebonden materialen 100
4.1.5 Pleisterdragers 103
4.2 Materialen 106
4.2.1 Water 106
09-02-2006 15:46:56
 VIII
4.2.2 Vulstoffen 106
4.2.3 Isolerende vulstoffen 107
4.2.4 Bindmiddelen 107
4.3 Stukadoormortel-samenstellingen 109
4.4 Uitvoeren van stukadoorswerk 109
4.4.1 Stukadoren van plafonds 112
4.4.2 Stukadoren van wanden 116
4.4.3 Buitenwerk 119
4.5 Hulpconstructies 121
4.6 Bijzondere functies van stukadoorswerk 122
4.6.1 Vochtisolatie 122
4.6.2 Thermische isolatie 123
4.6.3 Brandwering 124
4.6.4 Bijzondere vormen van stukadoorswerk
(trek- en plaktechnieken) 125
Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 126
5 Dekvloeren en vloerbedekkingen 127
Inleiding 128
5.1 Integrale benadering 128
5.1.1 Terminologie 128
5.2 Functies van (componenten van) een
vloersysteem 131
5.2.1 Draagvloer 131
5.2.2 Dekvloer 132
5.2.3 Vloerbedekking 132
5.2.4 Kwaliteitsbewaking 132
5.3 Draagvloeren 133
5.3.1 In het werk vervaardigde
betonvloeren 134
5.3.2 Bekistingsplaatvloeren 134
5.3.3 Elementenvloeren 135
5.3.4 Staalplaatbetonvloer 138
5.3.5 Houten draagvloeren 138
5.3.6 Stalen draagvloeren 139
5.4 Dekvloeren 139
5.4.1 Cementgebonden dekvloeren 140
5.4.2 Calciumsulfaatgebonden dekvloeren 150
5.4.3 Bitumineuze dekvloeren 159
5.4.4 Combinatiedekvloeren 161
5.4.5 Magnesiagebonden dekvloeren 162
5.4.6 Houten dekvloeren 164
5.4.7 Droge dekvloeren 164
5.4.8 Verhoogde dekvloeren en
holtevloeren 165
5.5 Vloerbedekkingen 167
5.5.1 Cementgebonden vloerbedekking 168
5.5.2 Calciumsulfaat vloerbedekking 170
5.5.3 Bitumineuze vloerbedekking 170
5.5.4 Magnesiagebonden vloerbedekking 171
06950467_voorwerk.indd 8
5.5.5 Kunstharsgebonden vloerbedekking 173
5.5.6 Zachte vloerbedekking 177
5.5.7 Elastische vloerbedekking 180
5.5.8 Kurk, plantaardige vezels enzovoort 181
5.5.9 Houten vloerbedekking 182
5.5.10 Keramische vloerbedekking 184
5.5.11 Natuursteen 188
5.5.12 Kunststeen (composiet) 192
5.5.12 Metalen vloerbedekking 192
5.6 Vloerverven 193
5.7 Keuzebepaling vloersysteem 194
5.7.1 Keuzecriteria 195
5.7.2 Beperkingen keuzevrijheid 196
5.7.3 Aanpassingsmogelijkheden 197
Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 197
6 Afwerking van binnenwanden met
tegels 201
Inleiding 202
6.1 Materialen 202
6.1.1 Natuursteentegels 202
6.1.2 Glazen tegels 202
6.1.3 Metalen tegels 203
6.1.4 Keramische tegels 203
6.2 Uitvoering van tegelwerk 206
6.3 Voegen, dilataties en beëindigingen 207
6.4 Kwaliteitseisen en -normen 209
7 Conservering en schilderwerk 211
Inleiding 212
7.1 Conservering en schilderwerk van hout 212
7.1.1 Oorzaken van aantasting van hout 212
7.1.2 Duurzaamheidseigenschappen van
hout 212
7.1.3 Toepassing van onbehandelde
houtsoorten 214
7.1.4 Bescherming van hout tegen vocht,
krimpen en zwellen 214
7.1.5 Keuze verduurzamen en/of schilderen van
hout 216
7.1.6 Houtverduurzamingsmiddelen 217
7.1.7 Verfsystemen op hout 217
7.1.8 Verfproducten voor binnen- en
buitenschilderwerk 218
7.2 Conservering en schilderwerk van
metalen 220
7.2.1 Corrosie 220
7.2.2 Bescherming van metalen tegen
corrosie 221
7.2.3 Bescherming van staal tegen corrosie 223
09-02-2006 15:46:56
 INHOUD IX

7.2.4 Verwijdering van roest, walshuid en

verontreinigingen 223
7.2.5 Bescherming van staal door verflagen 226
7.2.6 Verfsystemen met hun
eigenschappen 227
7.2.7 Verzinkt staal 228
7.2.8 Duplexsystemen 231
7.2.9 Detaillering en conservering van
staalconstructies 232
7.2.10 Emailleren 233
7.2.11 Bescherming van aluminium 233
7.3 Conservering en schilderwerk van
steenachtige materialen 233
7.3.1 Fysische aantasting van steenachtige
materialen 234
7.3.2 Fysisch-chemische aantasting van
steenachtige materialen 234
7.3.3 Chemische en biologische aantasting van
steenachtige materialen 236
7.3.4 Voorkomen van aantasting van
steenachtige materialen 238
7.3.5 Impregneren van steenachtige materialen
met waterafstotende preparaten 239
7.3.6 Schilderen van steenachtige
materialen 239
7.4 Conservering en schilderwerk van
kunststoffen 242
7.4.1 Fabricage van kunststoffen 242
7.4.2 Soorten kunststoffen 242
7.4.3 Toeslagstoffen 243
7.4.4 Vergelijking met andere
materiaalgroepen 243
7.4.5 Schilderen van kunststoffen 244
7.5 Verfsystemen 245
7.5.1 Grondverven 245
7.5.2 Schematische verfsystemen 246
7.5.3 Onderhoud van verfsystemen 246
7.6 Toepassing van kleuren 247
7.7 Schadelijkheid van verven 249
7.7.1 Bescherming van de verfverwerker 250
7.7.2 Etikettering van verfproducten 251
Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 254

Register 255

06950467_voorwerk.indd 9 09-02-2006 15:46:57

 X
Inleiding
Na het gereedkomen van de draagstructuur en
de omhulling (de dakconstructies en de gevels
met gevelopeningen) volgt de inbouw en de
afwerking.
Inbouw en afwerking vormen het overgangsge-
bied tussen het bouwen en de interieurarchitec-
tuur. Wij zullen in dit deel 5 alleen die inbouw-
constructies en afwerkingen bespreken die over
het algemeen in de bouw worden meegenomen
en derhalve in de betreffende bestekken worden
omschreven.
Onder de inbouw wordt verstaan het aanbren-
gen van de:
• ruimtebepalende elementen (scheidingswan-
den en plafonds);
• vaste inventaris.
Van de scheidingswanden bespreken we in dit
deel alleen de verdiepingshoge scheidingswan-
den met de in deze scheidingswanden op te
nemen deurkozijnen en puikozijnen. Lichtere
vouwbare wandconstructies ten behoeve van
wegschuifbare separaties voor vergaderzalen,
lesruimten, horecabedrijven, maar ook in woon-
huizen bepalen dermate de sfeer van het inte-
rieur dat de keuze en de montage meestal door
de interieurinrichting wordt verzorgd. Voor de
bespreking en documentatie van vouwwanden,
harmonicawanden, blaasbalgwanden en paneel-
wanden verwijzen we daarom naar de Neder-
landse Bouw-Documentatie (NBD).
Sanitaire scheidingswanden ten behoeve van de
indeling van toiletgroepen, doucheruimten en
dito wanden voor kleedruimten met bijbeho-
rende bergkastjes worden pas aangebracht nadat
de betreffende ruimte bouwkundig is afgewerkt.
Voor deze sanitaire scheidingswanden wordt
meestal een stelpost in het bestek opgenomen of
worden deze wanden rechtstreeks door de
opdrachtgever bij de leverancier besteld.
Deze gespecialiseerde leveranciers verzorgen zelf
het uittekenen en de montage van de wanden.
Onder vaste inventaris vallen onder meer kast-
wanden, vitrines, uitgiftebalies, receptiebalies,
keukeninrichtingen, laboratoriuminrichtingen,
halfhoge scheidingswanden ten behoeve van
koffie- en besprekingshoeken en vaak ook de
06950467_voorwerk.indd 10
bewegwijzering in het gebouw. Niet alleen de
sfeer van het interieur wordt uitdrukkelijk door
de vaste inventaris bepaald, maar hierbij
wordt ook vaak de huisstijl van de gebruiker
gevolgd. Deze vaste inventaris is bij uitstek het
terrein van de interieurarchitect en wordt door
deze uitgewerkt en opgedragen.
Van de afwerking bespreken we in dit deel alleen
de afwerkingen die bij de bouw worden aange-
bracht zoals vloerafwerkingen, stukadoorswerk
en wandbetegelingen.
Wandafwerkingen met behang of textiel, wand-
betimmeringen en lambriseringen en dergelijke
vallen weer op het terrein van de interieurarchi-
tect.
Onder de bouwkundige inbouw valt dus
voornamelijk het aanbrengen van de ruimte-
bepalende elementen (de scheidingswanden
en de plafonds). Hiermee worden de voor het
primaire proces gewenste ruimten ingedeeld.
Het primaire proces is echter aan veranderingen
onderhevig. Om een gebouw functioneel te
kunnen aanpassen, dienen de ruimtebepalende
elementen verplaatsbaar en ook uitwisselbaar te
zijn. Met als uiterste dat bij de verandering van
de bestemming van een gebouw (hergebruik)
ook de indeling volledig moet kunnen worden
aangepast.
Bij de keuze van de elementen en de aanslui-
tende details moet hier terdege rekening mee
worden gehouden. Voor scheidingswanden en
plafonds dienen daarom zoveel mogelijk de
standaardelementen te worden toegepast. Deze
zijn na demontage weer te gebruiken; hiermee
wordt kostbaar pasmaken en onnodig bouwafval
voorkomen. De onderlinge aansluitingen en ook
de aansluitingen op de draagstructuur en om-
hulling moeten met eenvoudig gereedschap te
demonteren zijn, zodat geen kostbare reparaties
nodig zijn.
Voor de toe te passen materialen moeten zoveel
mogelijk materialen worden gekozen die weinig
milieubelastend zijn en na sloop opnieuw te ge-
bruiken of eenvoudig recyclebaar zijn.
09-02-2006 15:46:57

In hoofdstuk 1 worden de lichte afscheidings-
wanden voor zowel de woningbouw als de utili-
teitsbouw besproken. Ook de lichte scheidings-
wanden van steenachtig materiaal komen hierbij
aan de orde. Aansluitend worden in hoofdstuk
2 de in deze scheidingswanden aan te brengen
binnendeurkozijnen en puikozijnen besproken.
Bij de keuze daarvan speelt naast het gebruik
(ook door ouderen en mindervaliden) vooral de
brandwerendheid en de rookdichtheid een be-
langrijke rol.
Plafondconstructies (hoofdstuk 3) zijn eveneens
belangrijk voor de ruimtelijke indeling van een
gebouw. Draagconstructies en onderdelen van
installaties kunnen ermee worden weggewerkt.
Hierbij speelt ook de brandwerendheid en de
wering van geluidoverdracht een belangrijke
rol. Plafonds kunnen ter plaatse ambachtelijk
worden vervaardigd, maar meestal zal worden
gekozen voor een systeemplafond. Dit kan zijn
een eenvoudig plafond van vlakke platen op een
draagsysteem of een van de vele typen plafonds
van akoestische panelen in een al of niet zicht-
baar draagsysteem. De keuze van afmetingen,
materiaal, structuur, en kleur van de panelen en
het patroon van de ingebouwde verlichtings-
armaturen en roosters van de klimaatinstallatie
kunnen zeer bepalend zijn voor de sfeer van de
betreffende ruimte.
Na de ruimtebepalende elementen wordt in dit
deel de afwerking besproken.
Stukadoorswerk (hoofdstuk 4) van wanden en
plafonds is oorspronkelijk bedoeld als vlakkere,
lichtreflecterende afwerking van ruw gemetselde
muren en vloeren. Het stukadoorswerk heeft
zich door de hedendaagse toevoegingen en aan-
brengtechnieken ontwikkeld tot een afwerktech-
niek met vele esthetische mogelijkheden. Met
stukadoorswerk op een zogenoemde pleister-
drager is de brandwerendheid van houten vloer-
constructies (bijvoorbeeld in de renovatie) en
van staalconstructies aanmerkelijk te verbete-
ren. In de seriematige woningbouw worden
plafonds en gietbouw- en blokkenwanden met
spuittechnieken afgewerkt.
Hoofdstuk 5 bespreekt de dekvloeren, vloer-
bedekkingen en verhoogde vloersystemen.
Een vloersysteem bestaat uit de componenten
06950467_voorwerk.indd 11
XI
draagvloer, dekvloer en vloerbedekking. Deze
drie componenten beïnvloeden elkaar dusdanig
dat het eindresultaat een zorgvuldige afweging
moet zijn van de drie samenstellende onderde-
len. De diverse draagvloerconstructies zijn reeds
behandeld in deel 3 Draagstructuur. Naast de
meer gebruikelijke typen dekvloeren zoals de
cementdekvloer en de gietvloer worden ook de
verhoogde vloeren en holtevloeren behandeld.
Speciale aandacht moet hierbij, evenals als bij de
verlaagde plafonds, worden gegeven aan de
mogelijke brandoverslag en het omloopgeluid.
De keuze uit de vele soorten vloerbedekkingen
en vloerafwerkingen met keramische tegels,
natuursteen en dergelijke is afhankelijk van het
gebruik van de betreffende ruimte en het on-
derhoud. Bovendien zijn de vloerbedekkingen
en vloerafwerkingen modeonderhevig en sterk
bepalend voor de sfeer van het betreffende ver-
trek. Dit laatste geldt ook voor de in hoofdstuk 6
besproken wandafwerking met tegels.
Conservering en schilderwerk (hoofdstuk 7)
staan de laatste jaren enorm ter discussie.
Milieubelastende materialen (verdunningsmid-
delen) moeten daarbij zoveel mogelijk worden
vermeden. Dit niet alleen voor de veiligheid en
gezondheid van degenen die deze materialen
moeten verwerken, maar ook van de gebruikers.
De producenten hebben de laatste jaren goed
ingespeeld op deze problematiek. In dit deel
wordt de conservering van hout, staal en steen-
achtig materiaal besproken, niet alleen toegepast
in het interieur maar ook voor buitenwerk.
09-02-2006 15:46:57
 XII

06950467_voorwerk.indd 12 09-02-2006 15:46:57

 Scheidingswanden
L.W. ter Laan, ir. A.P.G. Cobussen
1
In een bouwwerk kunnen twee soorten wanden worden onderschei-
den, te weten constructieve wanden en scheidingswanden. In tegen-
stelling tot de constructieve wanden hebben de scheidingswanden,
die in dit hoofdstuk worden behandeld, alleen een scheidende, niet-
dragende functie.

06950467_H01.indd 1 12-04-2005 11:59:49

 2
Inleiding
In een bouwwerk kunnen twee soorten verticale
scheidingsconstructies worden onderscheiden, te
weten:
• dragende inwendige scheidingsconstructies;
• niet-dragende inwendige scheidingsconstruc-
ties.
In tegenstelling tot de dragende scheidingscon-
structies hebben de niet-dragende scheidings-
constructies, die in dit hoofdstuk worden be-
handeld, alleen een scheidende, niet-dragende
functie.
In dit hoofdstuk zullen deze niet-dragende schei-
dingsconstructies worden benoemd als ‘niet-
dragende binnenwanden’.
Voor de indeling van de niet-dragende binnen-
wanden wordt de systematiek gehanteerd zoals
die is ontwikkeld door STABU (Stichting Stan-
daardbestek Burger- en Utiliteitsbouw).
STABU verdeelt de niet-dragende binnenwanden
in twee groepen, namelijk:
1 niet-dragende systeemwanden, omschreven in
hoofdstuk 44 van de bestekssystematiek:
PLAFOND- EN WANDSYSTEMEN;
2 niet-dragende binnenwanden van metselwerk,
omschreven in hoofdstuk 22: METSELWERK.
Het voornaamste onderscheid tussen deze typen
binnenwanden is gelegen in het feit dat een niet-
dragende binnenwand van metselwerk bestaat
uit losse, steenachtige elementen, die allemaal
gelijk en uitwisselbaar zijn en die in het werk
worden opgebouwd tot een wandconstructie.
Een systeemwand is opgebouwd uit verschil-
lende, tot één systeem behorende elementen.
In het algemeen kan worden gesteld dat steen-
achtige niet-dragende binnenwanden een meer
traditionele opbouw vertonen dan de systeem-
wanden.
Andere mogelijkheden om niet-dragende bin-
nenwanden onder te verdelen kunnen onder
meer op basis van de drie volgende criteria:
1 Er kan een onderscheid worden gemaakt
tussen zogenoemde gewone en lichte niet-
dragende binnenwanden, waarbij de grens is
beschreven in NEN 6702: TGB 1990 Belastingen
06950467_H01.indd 2
en vervormingen. In artikel 7.1.3.2 van NEN 6702
wordt aangegeven dat voor:
• niet-dragende binnenwanden in verblijfs-
gebieden met een gewicht per lengte groter
dan 3,0 kN/m dienen in rekening te worden
gebracht als lijnlast;
• niet-dragende binnenwanden met een massa
kleiner of gelijk aan 300 kg per strekkende meter
dient een gelijkmatig verdeelde belasting in re-
kening worden gebracht van:
h
peg;rep = ∙ 0,5 kN/m2
h0
voor qeg;rep kleiner of gelijk aan 1 kN/m
h
peg;rep = ∙ 0,8 kN/m2
h0
voor qeg;rep kleiner of gelijk aan 2 kN/m
h
peg;rep = ∙ 1,2 kN/m2
h0
voor qeg;rep kleiner of gelijk aan 3 kN/m
waarin:
peg;rep = de voor niet-dragende binnenwanden
in rekening gebrachte gelijkmatig
verdeelde belasting, in kN/m2
qeg;rep = het gedurende de referentieperiode
gegarandeerde maximale gewicht per
lengte van de toegepaste niet-dragende
binnenwand, in kN/m
h = de vrije hoogte binnen het verblijfs-
gebied, in m
h0 = de rekenhoogte, h0 = 2,5 m
Lichte, niet-dragende binnenwanden die vol-
doen aan de bovengenoemde randvoorwaarden
kunnen, als de vloerconstructie is berekend op
de voorgeschreven extra gelijkmatig verdeelde
belasting, onafhankelijk van voorzieningen in de
bouwkundige constructie worden geplaatst. De
flexibiliteit van de indeling is hierdoor groter dan
bij de gewone scheidingswanden, waarbij in de
vloerconstructie extra voorzieningen dienen te
worden getroffen, waardoor deze wanden meer
plaatsgebonden zijn.
2 Een ander onderscheid dat kan worden ge-
maakt is of de niet-dragende binnenwand vast of
beweegbaar is. De vaste niet-dragende binnen-
wanden kunnen worden onderverdeeld in ver-
12-04-2005 11:59:50
 1 SCHEIDINGSWANDEN 3

plaatsbare en niet-verplaatsbare niet-dragende vooraf vervaardigde elementen, eventueel met

binnenwanden. De beweegbare, niet-dragende
binnenwanden kunnen worden onderverdeeld
in horizontaal of verticaal te rollen of te schuiven
wanden.
3 Er kan onderscheid worden gemaakt tussen
verdiepingshoge en half-hoge niet-dragende bin-
nenwanden. Figuur 1.1 geeft een overzicht van
de genoemde soorten van niet-dragende bin-
nenwanden.
Halfhoge scheidingswanden en sanitaire schei-
dingswanden voor toiletgroepen, douchecabines
en kleedruimten behoren tot de inrichting van
een gebouw en worden in dit hoofdstuk dus niet
besproken.
Hierna wordt de in figuur 1.1 genoemde ver-
deling van typen niet-dragende binnenwanden
nader toegelicht.
Systeemwanden
Systeemwanden kunnen we onderscheiden in:
1 in het werk af te werken systeemwand;
2 vooraf afgewerkte systeemwand.
1 In het werk af te werken systeemwand
Onder een in het werk af te werken systeem-
wand wordt verstaan een lichte wand die, nadat
deze is aangebracht, in het werk wordt voorzien
van een afwerking. De wand zelf bestaat uit, tot
een systeem behorende, aaneengeschakelde,
losse stijlen en uitwisselbare elementen, die in
het werk worden opgebouwd.
Binnen de in het werk af te werken systeemwan-
den kan, op basis van de opbouw van de wand,
een verdere onderverdeling worden gemaakt:
• de systeemwand kan zijn opgebouwd uit
panelen die in de productieplaats worden samen-
gesteld uit beklede gipskartonplaat of spaan-
plaat, bevestigd aan één of beide zijden van een
kern;
• een ander type systeemwand is opgebouwd
uit een skelet van metalen of houten profielen,
waartegen op de bouwplaats aan één of beide
zijden een beplating wordt aangebracht. Deze
beplating kan weer bestaan uit gipskarton- of
gipsvezelplaat of spaanplaat.
2 Vooraf afgewerkte systeemwand
Onder een vooraf afgewerkte systeemwand
wordt verstaan een lichte wand waarvan de on-
derdelen vooraf zijn afgewerkt. De wand bestaat
uit, tot een systeem behorende, aaneengescha-
kelde, vooraf vervaardigde elementen, eventueel
met losse stijlen, samen met uitwisselbare ele-
menten, die in het werk worden opgebouwd.
Ook de vooraf afgewerkte systeemwanden kun-
nen op basis van de opbouw van de wand ver-
der worden onderverdeeld in panelen systeem-
wanden en systeemwanden met een beplating
op een metalen of houten frame.

1 Systeemwanden 2 Steenachtige niet-dragende binnenwanden

In het werk af Vooraf afgewerkte Gemetselde niet- Gelijmde niet- Verdiepingshoge

te werken systeem- systeemwanden dragende dragende niet-dragende bin-
wanden binnenwanden binnenwanden nenwandpanelen
paragraaf 1.2.1 paragraaf 1.2.2 paragraaf 1.3.1 paragraaf 1.3.2 paragraaf 1.3.3

• Panelen systeem- • Panelen systeem- • Baksteen; • Gipsblokken; • Cellenbeton-

• wand; • wand; • Kalkzandsteen; • Cellenbeton- • panelen;
• Beplating op • Beplating op • Betonsteen; • blokken; • Gipselementen;
• metalen skelet; • metalen skelet; • Glazen • Kalkzandsteen • Prefabbetonnen
• Beplating op • Beplating op • bouwsteen. • lijmblokken. • systeemwand.
• houten skelet. • houten skelet.

Figuur 1.1 Indeling niet-dragende binnenwanden

06950467_H01.indd 3 12-04-2005 11:59:50

 4
Steenachtige niet-dragende
binnenwanden
De steenachtige niet-dragende binnenwanden
worden, op basis van de wijze van de onderlinge
verbindingen, onderverdeeld naar de toegepaste
materialen.
Gemetselde niet-dragende binnenwanden
Dit type binnenwand wordt opgebouwd uit
kleine handzame stenen of blokken die door
middel van een metselmortel met elkaar worden
verbonden. De producten die hiervoor worden
toegepast zijn er onder andere op basis van bak-
steen, kalkzandsteen, betonsteen, glazen bouw-
stenen en andere steenachtige producten.
Gelijmde niet-dragende binnenwanden
Gelijmde niet-dragende binnenwanden worden
samengesteld uit steenachtige producten die
zodanig maatvast en vlak zijn dat de koppeling
met een dunne lijmmortel kan plaatsvinden.
Deze mortel kan zijn op basis van gemodifi-
ceerde zand-cementmortel, doch ook op gips-
basis.
De hiervoor te gebruiken bouwproducten zijn
onder andere gipsblokken, cellenbetonblokken
en kalkzandsteen lijmblokken.
Verdiepingshoge niet-dragende binnenwanden
Verdiepingshoge niet-dragende binnenwanden
van een steenachtig materiaal worden gevormd
door verdiepingshoge bouwelementen (panelen)
van lichtgewichtbeton, cellenbeton of gips.
Beschouwde eigenschap
Veiligheid
Constructieve veiligheid
Brandveiligheid
Gezondheid
Bescherming tegen schadelijke of hinderlijke invloeden (geluid, vocht)
Bescherming tegen schadelijke of hinderlijke materialen
Energiezuinigheid
Beperking warmteverlies
Bruikbaarheid
Figuur 1.2 Eigenschappen in relatie met het Bouwbesluit
06950467_H01.indd 4
De verschillende typen niet-dragende binnen-
wanden zullen hierna worden behandeld, waar-
bij de volgende facetten van de wand aan de
orde zullen komen:
• de sector van de bouw, waarin de wand
wordt toegepast;
• de elementen, waaruit de wand is samen-
gesteld;
• de opbouw van de wand;
• de montage van de wand;
• de eventuele afwerking van de wand;
• de detaillering van de aansluiting van de
wand op de bouwkundige constructie;
• de in combinatie met de wand toe te passen
kozijnen;
• de wijze waarop voorwerpen aan de wand
kunnen worden bevestigd;
• de brandwerendheid van de wand;
• de geluidsisolatie van de wand.
Voorafgaand aan de gedetailleerde bespreking
zullen eerst de prestaties en de toepassings-
mogelijkheden van de wanden in het algemeen
worden besproken.
1.1 Prestaties
In het Bouwbesluit worden prestatie-eisen
gesteld. Voor de bepalingsmethoden wordt in
het Bouwbesluit verwezen naar NEN-normen,
de zogenoemde direct aangewezen normen.
In figuur 1.2 is een overzicht gegeven van de
Relatie met het Bouwbesluit
afdeling 2.1
afdeling 2.2, 2.11 t/m 2.16, 2.19
afdeling 3.1 t/m 3.7
afdeling 3.15
afdeling 5.1 t/m 5.3
afdeling 4.1 t/m 4.18
12-04-2005 11:59:50

beschouwde eigenschappen met verwijzing naar
het desbetreffende artikel uit het Bouwbesluit.
Voorts geeft het Bouwbesluit de mogelijkheid dat
niet elke keer aangetoond hoeft te worden dat
de te leveren niet-dragende binnenwand voldoet
aan de gestelde prestatie-eis. In artikel 1.6 van
het Bouwbesluit is de mogelijkheid geschapen
dat, indien een door de Minister erkende kwa-
liteitsverklaring is afgegeven en de toepassing is
overeenkomstig die kwaliteitsverklaring, mag
worden gesteld dat aan de desbetreffende pres-
tatie-eis is voldaan.
Aan de hand van de genoemde beoordelings-
richtlijn zullen de te stellen prestatie-eisen aan
niet-dragende binnenwanden worden behan-
deld, volgens de in het Bouwbesluit gehanteerde
volgorde.
▶▶ In deel 7 Bouwmethodiek worden in hoofd-
stuk 2 het Bouwbesluit en aansluitend de kwali-
teitsverklaringen uitgebreid besproken
Beoordelingsrichtlijn
De hiervoor genoemde kwaliteitsverklaring is een
kwaliteitsverklaring in de zin van de Woningwet
en is een schriftelijk bewijs dat is voorzien van
een – door de minister van VROM aangewezen
– merkteken en wordt afgegeven door een
deskundig, onafhankelijk instituut dat eveneens
door de minister is aangewezen. De hiervoor be-
doelde – door de minister aangewezen – deskun-
dige, onafhankelijke instituten zijn de instituten
die door de Stichting Raad voor de Certificatie
zijn erkend als certificerings- of attesteringsinstel-
ling op het gebied van de bouw. Voor niet-
dragende binnenwanden hebben de navolgende
certificatie-instellingen gezamenlijk een nationale
beoordelingsrichtlijn (BRL) opgesteld;
• IKOB BKB BV Houten;
• KIWA N.V., Certificatie en Keuringen te
Rijswijk;
• Stichting Keuringsbureau Hout, SKH te
Huizen.
De nationale beoordelingsrichtlijn voor het
KOMO-Attest (met-productcertificaat) voor niet-
dragende binnenwanden wordt in bouwbestek-
06950467_H01.indd 5
1 SCHEIDINGSWANDEN 5
ken omschreven als de ‘BRL 1003’, d.d. 2003-
07-28. Deze nationale beoordelingsrichtlijn is
aanvaard door de Harmonisatie Commissie Bouw
van de stichting Bouwkwaliteit.
Nationale Beoordelingsrichtlijn 1003
4.1 Voorschriften uit oogpunt van
veiligheid.
Algemene sterkte van de
bouwconstructie
Prestatie-eisen
Conform het Bouwbesluit, artikel 2.1 mag de
uiterste grenstoestand van een bouwconstruc-
tie niet worden overschreden onder invloed
van fundamentele en bijzondere belasting-
combinaties, conform NEN 6702 met uitzon-
dering van de combinaties met brand.
Attesteringsonderzoek
Het voldoen aan voornoemde eisen dient te
worden aangetoond door middel van bere-
keningen conform NEN 6710 en NEN 6770
(metaal), NEN 6720 en NEN 6790 (steenach-
tig materiaal), NEN 6760 (houtachtig), NEN
2608 (glas) met inachtneming van NEN 6702.
Nota bene: Uit NEN 6702 zijn voor niet-
dragende wanden tevens van belang, artikel
8.2.6.1, 8.2.6.2, 8.6.4.4 en 9.6 met betrek-
king tot het bestand zijn tegen windbelastin-
gen, een gelijkmatig verdeelde belasting, een
geconcentreerde belasting en een stootbelas-
ting van wanden grenzend aan vides, re-
lingen, balustrades, en dergelijke. Indien niet
conform de in de prestatie-eis omschreven
bepalingsmethode kan worden aangetoond
dat aan genoemde eisen kan worden voldaan
dient een en ander te worden aangetoond
met inachtneming van NEN 6700. Met be-
trekking tot de windbelasting kan ook de
proef zoals hierna omschreven worden uitge-
voerd.
12-04-2005 11:59:51
 6
Sterkte van de bouwconstructie tegen
windbelasting
Prestatie-eisen
De scheidingswand moet in praktijkomstan-
digheden met een redelijke veiligheidscoëf-
ficiënt weerstand bieden aan de op de schei-
dingswand inwerkende windbelastingen zoals
deze zijn aangegeven in NEN 6702, rekening
houdend met:
• de aard van de samenstellende materialen
en hun wijze van samenvoeging;
• het praktijkresultaat van de verwerking
(bijvoorbeeld aansluitingen met de ruwbouw);
• de risico’s die de bewoner of gebruiker
loopt in geval van breuk.
Bepalingsmethoden
Het voldoen aan voornoemde eisen kan wor-
den aangetoond door middel van berekenin-
gen conform NEN 6710 en NEN 6770
(metaal), NEN 6720 en NEN 6790 (steenach-
tig materiaal), NEN 6760 (houtachtig) en NEN
2608 (glas) met inachtneming van NEN 6702
of door middel van navolgende proef.
De proef wordt uitgevoerd op één paneel of
wandgedeelte met een breedte van circa
1,0 m, dat evenwijdig aan een stijve wand
wordt opgesteld, uitgevoerd zoals in de prak-
tijk gebruikelijk. De spouw tussen de proef-
wand en de stijve wand dient 50 tot 70 mm
te bedragen.
De hoogte van de te beproeven wand moet
overeenkomen met de maximale hoogte zoals
in het attest(-met-productcertificaat) wordt
opgenomen met een minimum van 2,40 m.
Met behulp van een in de spouw gehangen
luchtzak wordt vijf maal een druk (prep) van
230 N/m2 op de wand aangebracht.
Vervolgens kan de druk worden verhoogd tot
breuk optreedt.
De grootte van de belasting is afkomstig uit
NEN 6702 Belastingen en vervormingen, waar-
bij is uitgegaan van een stuwdruk (pw) van
760 N/m2 (bebouwd, gebied 1, h = 11 m) en
een windvormfactor (c) van 0,3.
06950467_H01.indd 6
Interpretatie/Toelichting
Aangezien de invloed van de wind veelal
verminderd wordt door gunstige verdeling
van de binnenwanden in een woning (of
gebouw), door verstevigingen in de vorm van
stijlen en door een relatief gering oppervlakte-
percentage van te openen delen in de gevels,
kan de weerstand tegen windbelasting vaak
onvoldoende geacht worden, indien de wand
weerstand biedt aan de schokbelasting van 240
Nm (zie 5.2). Niettemin kan in het attest(-met-
productcertificaat) de gelijkmatig verdeelde
belasting worden opgegeven, die de wand in
praktijkomstandigheden tot breuk brengt, even-
als de aard van de breuk. Indien de wand niet
of moeilijk tot breuk kan worden belast, kan het
hoogste belastingsniveau wat tijdens de beproe-
ving is bereikt in het attest(-met-productcertifi-
caat) worden vermeld.
5.1 Sterkte van de bouwconstructie
onder invloed van excentrische verticale
belastingen
Prestatie-eisen
De scheidingsconstructies met inbegrip van hun
aansluitingen mogen niet tot breuk worden ge-
bracht of op een voor de gebruiker gevaarlijke
wijze beschadigen onder invloed van een excen-
trische verticale belasting ten gevolge van het
ophangen van zware voorwerpen (bijvoorbeeld
wandmeubels, sanitair, verwarmingsapparatuur,
en dergelijke).
Attesteringsonderzoek
Het voldoen aan voornoemde eisen kan worden
aangetoond door middel van berekeningen con-
form NEN 6710 en NEN 6770 (metaal), NEN
6720 en NEN 6790 (steenachtig materiaal),
NEN 6760 (houtachtig) en NEN 2608 (glas) met
inachtneming van NEN 6702 of door middel
van navolgende proef.
De scheidingsconstructie en de bevestiging
van dergelijke voorwerpen moet een belasting
van 1000 N kunnen dragen, evenwijdig aan de
scheidingsconstructie, op 0,30 m van zijn
oppervlak en gesteund door twee consoles
h.o.h. 0,50 m die elk twee bevestigingen
hebben in verticale richting h.o.h. 0,15 m en
12-04-2005 11:59:51

waarvan de onderste bevestiging een contact
met de scheidingsconstructie heeft in de vorm
van een cirkel met een diameter van 25 mm,
figuur 1.3.
Tevens kan, indien gewenst, worden nage-
gaan of de scheidingsconstructie (al dan niet
voorzien van verstevigingen) aan dezelfde eis
voldoet met een belasting van 4000 N op een
h.o.h. van 1,00 m tussen de bevestigingen
in horizontale richting en 0,60 m in verticale
richting. De resultaten van de laatste proef
kunnen in het attest (-met-productcertificaat)
worden vermeld.
����
����
������
�
���������������
��
��
���
���� �����������
������
Figuur 1.3 Schematische weergave consoleproef
Interpretatie/Toelichting
Bij wanden opgebouwd uit stijl- en regelwerk
voorzien van een beplating, mogen de con-
soles worden bevestigd aan de stijlen (op de
daarbij behorende hart-op-hartafstand) dan
wel aan speciale ophangconstructies in de
wand zoals in de praktijk gebruikelijk. Een en
ander zal in het attest (-met-productcertifi-
caat) worden vermeld.
Opbouw proefwand
De proeven worden uitgevoerd op scheidings-
constructies die zijn samengesteld in over-
eenstemming met de uitvoering in de
praktijk. De te beproeven constructie moet
overeenkomen met de maximale hoogte zoals
in het attest (-met-productcertificaat) wordt
opgenomen met een minimum hoogte van
2,40 m. In daarvoor in aanmerking komende
gevallen dient de te beproeven constructie
ten minste drie wandelementen te bevatten
evenals hoekstukken en aansluitende elemen-
ten (bijvoorbeeld kozijnen) indien deze een
onderdeel van het attest (-met-product-
certificaat) vormen. De breedte van de wand
06950467_H01.indd 7
1 SCHEIDINGSWANDEN 7
moet ten minste 1,50 m bedragen zonder stijve
verticale ondersteuningen of 4,00 m met stijve
verticale ondersteuningen op voorwaarde dat
dergelijke ondersteuningen ook in de praktijk
aanwezig zijn. De aansluitingen tijdens de
beproeving dienen overeen te komen met
de aansluitingen zoals vermeld in het attest
(-met-productcertificaat). De klimatologische
omstandigheden dienen in overeenstemming te
zijn met de gebruiksfase en het toepassingsge-
bied.
Interpretatie/Toelichting
Na 24 uur mag geen bezwijken optreden van
de bevestigingsmiddelen en mag de console
niet losraken. Tevens mag na 24 uur geen breuk
of een voor de gebruiker gevaarlijke wijze van
beschadigen van de wand of aansluitingen van
de wand optreden. Eventuele vervormingen en
beschadigingen moeten worden opgenomen en
vastgelegd in een verslag.
5.2 Sterkte van de bouwconstructie tegen
schokken
Prestatie-eisen
De scheidingsconstructies met inbegrip van
hun aansluitingen mogen niet worden door-
boord of op een voor de gebruiker gevaarlijke
wijze beschadigen onder invloed van een schok
met een zacht lichaam van 240 Nm en onder
invloed van een schok met een hard lichaam van
10 Nm.
Attesteringsonderzoek
Het voldoen aan voornoemde eisen kan worden
aangetoond door middel van berekeningen
conform NEN 6710 en NEN 6770 (metaal), NEN
6720 en NEN 6790 (steenachtig materiaal), NEN
6760 (houtachtig) en NEN 2608 (glas) met in-
achtneming van NEN 6702 of door middel van
navolgende proeven.
De proeven worden uitgevoerd op scheidings-
constructies zoals in voorgaand hoofdstuk
omschreven (Opbouw proefwand). De klima-
tologische omstandigheden dienen overeen te
stemmen met de gebruiksfase en het toepas-
singsgebied:
• de schokbelasting van 240 Nm, figuur 1.4,
12-04-2005 11:59:52
 8
wordt uitgevoerd met een zak van textielweef-
sel met een diameter van 0,25 m gevuld met
droog zand tot een massa van 30 kg welke
op 0,15 m voor het oppervlak van de wand
wordt gehangen met het raakvlak op halve
hoogte van de wand met een maximum
van 1,50 m (‘zandzak-proef’). Men laat de
zak zonder aanvangssnelheid en van een
hoogte van 0,80 m met een slingerbeweging
driemaal op dezelfde plaats tegen de wand
vallen;
• de schokbelasting van 10 Nm, figuur 1.5,
wordt uitgevoerd met een stalen kogel met
een massa van 1 kg welke op 0,15 m voor het
oppervlak van de wand wordt gehangen met
het raakvlak op halve hoogte van de wand
met een maximum van 1,50 m. Men laat de
kogel zonder aanvangssnelheid en van een
hoogte van 1,00 m met een slingerbeweging
op verschillende plaatsen in de breedte-
richting van de wand tegen de wand vallen.
Eventuele beschadigingen worden opgeno-
men en vastgelegd in een verslag.
������
������������ �������
�
�������
��� �
Figuur 1.4 Schematische weergave schok 240 Nm
������
������������ �������
� en NEN 6770 (Staalconstructies), NEN 6720 (Be-
�������
��� �
Figuur 1.5 Schematische weergave schok 10 Nm
Interpretatie/Toelichting
Bij een wand opgebouwd uit stijl- en regel-
werk mag het plaatmateriaal aan de ont-
vangstzijde (de direct aan de belasting bloot-
06950467_H01.indd 8
gestelde zijde van de wand) wel een deuk of
scheur vertonen doch niet volledig worden
doorboord. Bij een wand opgebouwd uit pane-
len dienen de proeven zowel ter plaatse van de
onderlinge aansluiting als in het midden van het
paneel te worden uitgevoerd.
Bij een wand opgebouwd uit stijl- en regelwerk
dienen de proeven zowel op de stijlen als tus-
sen de stijlen te worden uitgevoerd. Bij afspraak
worden de resultaten van deze proef geacht
hetzelfde te zijn als die van een zelfde proef met
een lederen bal van 25 kg en een
valhoogte van 0,9 m.
1.1.1 Veiligheid
Onder veiligheid wordt in het Bouwbesluit het
navolgende onderscheid gemaakt:
1 constructieve veiligheid;
2 brandveiligheid.
1.1.1.a Constructieve veiligheid
Het Bouwbesluit stelt in afdeling 2.1, artikel 2.2
dat de uiterste grenstoestand van een bouwcon-
structie niet mag worden overschreden onder
invloed van fundamentele belastingcombinaties,
conform NEN 6702 Belastingen en Vervormingen
TGB 1990, met uitzondering van de combinaties
met brand.
De volgende belastingcombinaties zijn van
invloed op de sterkte van een niet-dragende
scheidingswand:
• eigengewicht en windbelasting;
• eigengewicht en excentrische verticale belas-
tingen.
Het voldoen aan de voornoemde eisen dient te
worden aangetoond door middel van berekenin-
gen conform NEN 6710 (Aluminiumconstructies)
tonconstructies) en NEN 6790 (Steenconstructies),
NEN 6760 (Houtconstructies) en NEN 2608 (Glas)
met in achtneming van NEN 6702, of door mid-
del van proeven.
De sterkte van de scheidingswand zelf wordt
bepaald door de opbouw en de toegepaste
materialen. Ook de bevestiging aan de vloer- en
plafondconstructie is mede bepalend voor de
sterkte.
12-04-2005 11:59:52
 1 SCHEIDINGSWANDEN 9

De sterkte is te meten aan de bestandheid tegen
mechanische beschadigingen, de bestandheid
tegen schokken, de geschiktheid voor het op-
hangen van voorwerpen aan de scheidingswand
en de toegestane wandhoogte. Ten aanzien van
de belasting door leuningen, de windbelasting
en de stootbelasting ter plaatse van niveau-
verschillen worden in NEN 6702 eisen gesteld
aan de sterkte van de scheidingswand.
De maximale toelaatbare wandhoogte wordt
bepaald met behulp van een aantal proeven: de
windbelastingsproef, de zandzakslingerproef, de
kogelslingerproef en de consoleproef, waarbij
normen zijn gesteld voor de toegestane doorbui-
ging, beschadiging en diameter van de deuk.
In de Nationale Beoordelingsrichtlijn 1003, d.d.
2003-07-28 zijn de uit te voeren proeven uitvoe-
ring beschreven.
De aansluitingen van de scheidingswand met
de draagconstructie moeten zodanig worden
uitgevoerd dat, onder invloed van normaal te
verwachten vormveranderingen van de draag-
constructie, geen breuk of gevaarlijke beschadi-
gingen ontstaan.
1.1.1.b Brandveiligheid
In NEN 6062 worden de eisen vastgelegd ten
aanzien van de brandveiligheid van gebouwen.
De aspecten van brandveiligheid kunnen worden
onderverdeeld in:
• verschijnselen, die voornamelijk worden beïn-
vloed door de eigenschappen van de toegepaste
materialen;
• verschijnselen, die van toepassing zijn op
constructieonderdelen, waarmee uitbreiding van
de brand en verspreiding van rook kan worden
voorkomen of voldoende lang kan worden uit-
gesteld.
Uiteraard worden deze laatste verschijnselen
weer medebepaald door het materiaalgedrag.
Ten aanzien van de toegepaste materialen en
materiaalcombinaties geschiedt de bepaling
van de onbrandbaarheid volgens NEN 6064, de
bepaling van de bijdrage tot brandvoortplanting
volgens NEN 6065 en de bepaling van de rook-
productie bij brand volgens NEN 6066.
Een meetpunt voor de brandveiligheid is de
brandwerendheid van de scheidingswand, ofwel
de weerstand tegen branddoorslag en brand-
overslag (WBDBO), die bepaald wordt volgens
NEN 6068.
De brandwerendheid wordt gemeten in een
testsituatie, waarbij de scheidingswand aan ge-
standaardiseerde brandomstandigheden wordt
blootgesteld, figuur 1.6: de standaardbrand-
kromme die het temperatuurverloop in de tijd
aangeeft van de gestandaardiseerde brand-
omstandigheden. Bij de test wordt gekeken naar
de thermische isolatie van de scheidingswand
betrokken op de temperatuur en op warmtestra-
ling, de vlamdichtheid van de wand betrokken

���� ����
���� ����
����
���� ����
���
��� ���
��������
�

��� ���
��� ���
���
���
���
���
���
���
���
���

� � �� �� �� �� ��� ��� ��� ���

�� �������
Figuur 1.6 De standaardbrandkromme

06950467_H01.indd 9 12-04-2005 11:59:53

 10
op de afdichting en op de ontvlambaarheid en
het moment van bezwijken van de constructie.
Het verschijnsel, dat zich het eerste voordoet,
of waarbij de waarde een vastgestelde eis over-
schrijdt, bepaalt de brandwerendheid van de
scheidingswand.
Voor brandcompartimenteringswanden wordt
in het Bouwbesluit een WBDBO geëist van
60 minuten. Binnen een woning worden geen
brandcompartimenteringen voorgeschreven en
tussen gebouwen geldt altijd een WBDBO van
60 minuten. Voor de overige scheidingswanden
wordt, afhankelijk van de functies van de ruim-
ten aan weerszijden van de wand, verwezen naar
het Bouwbesluit.
Naast de weerstand tegen branddoorslag en
brandoverslag is ook de weerstand tegen rook-
doorgang van belang voor scheidingswanden.
Deze wordt bepaald volgens NEN 6075. Tussen
ruimten met een vluchtweg, tussen een brand-
compartiment en een vluchttrappenhuis, tus-
sen een brandcompartiment en een liftschacht
en tussen een schacht en een ruimte met een
vluchtweg of een liftschacht dient de weerstand
tegen rookdoorgang minimaal 30 minuten te
bedragen.
1.1.2 Gezondheid
1.1.2.a Geluidwering
Ten aanzien van de geluidwering dient er onder-
scheid te worden gemaakt tussen geluidsisolatie
en geluidabsorptie. Geluidsisolatie geeft een
waarde aan een scheiding tussen twee ruimten,
geluidabsorptie geeft een waarde aan de ruimte
zelf.
Geluidsisolatie is meestal een combinatie van
luchtgeluidsisolatie en contactgeluidsisolatie.
De luchtgeluidsisolatie geeft het verschil in ge-
luidsdrukniveau aan van de ontvangstkamer ten
opzicht van de zendkamer. De luchtgeluidsisola-
tie is een eigenschap van de scheidingswand en
wordt uitgedrukt in dB als Rw-waarde of als R’w-
waarde, wanneer de invloed van andere trans-
missiewegen wordt meegerekend. Met andere
woorden: Rw-waarde is een in het laboratorium
gemeten waarde. Bij normale vertrekafmetingen
wordt veelal Rw = Ilu + 52 dB gehanteerd.
06950467_H01.indd 10
R’w-waarde is de in de praktijk gemeten waarde
(met flankerende overdrachtswegen).
De isolatie-index voor luchtgeluid is een maat voor
het verschil in geluidsdrukniveau, gerelateerd
aan een genormeerde, frequentie-afhankelijke
waarde, en heeft als zodanig dus betrekking op
de isolatie tussen ruimten. Indien de isolatie-
index voor luchtgeluid wordt herleid naar ge-
standaardiseerde afmetingen van de ontvangst-
ruimte dan wordt gesproken van de karakteris-
tieke isolatie-index voor luchtgeluid (Ilu;k).
De geluidsisolatie van een wand wordt in eerste
instantie bepaald door de massa van de wand.
Hoe hoger de massa, des te hoger de geluids-
isolatie, figuur 1.7. Hierin wordt het verband
aangegeven tussen de massa van de wand in
kg/m2 en de theoretische geluidsisolatie van
de wand in dB. De geluidisolatie wordt echter
negatief beïnvloed door het coïncidentie-effect.
Hierbij is de golflengte in de lucht dezelfde als
in de constructie. Wanneer een luchtgeluidsgolf
onder een hoek op de scheidingswand valt kun-
nen bij bepaalde frequenties buigingsgolven in
de scheidingswand optreden, waardoor het ge-
luid gemakkelijk wordt doorgelaten. Bij wanden
met hoge massa ligt de grensfrequentie, waarbij
dit coïncidentie-effect optreedt, laag, bij lichtere
wanden ligt deze frequentie hoog, figuur 1.8.
Hierin wordt de invloed aangegeven van het
coïncidentie-effect op de theoretische geluids-
isolatie overeenkomstig de massawet.
De geluidsisolatie van lichte scheidingswanden,
die zijn opgebouwd uit twee spouwbladen met
een luchtspouw ertussen, is hoger dan verwacht
mag worden vanuit de theoretische massawet.
Door het buigslappe karakter van de beplating
��
����������
��
��
��
��
��
��
� �� �� �� �� �� �� �� ��� ��� ��� ��� ���
��������������
Figuur 1.7 De praktische massawet van de geluidsisolatie
12-04-2005 11:59:54
 1 SCHEIDINGSWANDEN 11

• niet te beïnvloeden factoren:

–
������������������������

flankerende transmissie via aansluitende vloe-

��
� ren, plafonds, gevels en dergelijke;
���
�� – geluidstransmissie via leidingen en kanalen;
– omloopgeluid via deuren, gangen, gevels en
dergelijke;
��������������
– geluidstransmissie via het plenum boven een
������������ verlaagd plafond;
– geluidstransmissie via koven, convector- of
��
����������������� inductie-unit-omkastingen en dergelijke.
Figuur 1.8 De invloed van het coïncidentie-effect op de
geluidsisolatie In figuur 1.10 wordt de invloed aangegeven van
geluidlekken op de geluidsisolatie van de schei-
dingswand. De scheidingswand met het geluid-
lek wordt beschouwd als een samengestelde
������������������������

constructie, waarbij de waarde f de verhouding

����������������������
�����������
������
�����������������
���������������������������������
���������������������
��������������������
��
�����������������
Figuur 1.9 De geluidsisolatie van een spouwconstructie en
een enkelvoudige wand
en het ontbreken van rechtstreekse geluidstrans-
missie van het ene spouwblad naar het andere
ontstaat een massa-veersysteem, waardoor een
hoge geluidsisolatie wordt bereikt. Ook dit type
scheidingswand heeft echter een frequentie,
de zogenoemde resonantiefrequentie, waarbij
de gehele constructie in trilling kan worden
gebracht, waardoor de geluidsisolatie negatief
wordt beïnvloed, figuur 1.9. Hierin wordt de
theoretische geluidsisolatie in dB aangegeven
van een scheidingswand, opgebouwd uit twee
spouwbladen met een luchtspouw en van een
enkelvoudige constructie met hetzelfde gewicht.
aangeeft van de oppervlakte van het slechtst
isolerende deel ten opzichte van de totale op-
pervlakte; de vermindering van de geluidsisolatie
van de wand (R1 – R in dB) wordt aangegeven
ten opzichte van het verschil in geluidsisolatie
van de wand en het slechtst isolerende deel
(R1 – R2 in dB).
Van contactgeluidsisolatie is alleen sprake indien
geluid rechtstreeks door middel van aanstoten
tot de scheidingswand doordringt. Dit aspect
wordt verder buiten beschouwing gelaten. In
figuur 1.11 worden enkele geluidsisolatie-eisen
volgens het Bouwbesluit gegeven.
Geluidabsorptie is de eigenschap van een mate-
riaal of constructie om (een deel van) geluidsgol-
ven niet terug te kaatsen, maar op te nemen in
het materiaal of constructie. Dit wordt bepaald
door de lucht- of stromingsweerstand van het
materiaal. Deze eigenschap is van belang voor
de beperking van galm. Scheidingswanden van
poreuze materialen of scheidingswanden, met
een sterk poreus oppervlak, zijn constructies met
hoge geluidabsorptiewaarden.

Naast de opbouw van de scheidingswand is de 1.1.2.b Vochtwering

luchtgeluidsisolatie ook afhankelijk van de vol- Voor scheidingswanden van een verblijfsruimte,
gende factoren: toilet- of badruimte, niet zijnde een scheiding
• te beïnvloeden factoren: met een andere verblijfsruimte, toilet- of bad-
– aansluitingen tegen bouwkundige constructies; ruimte worden eisen gesteld aan het tegengaan
– doorvoeringen van leidingen en kanalen; van het binnendringen van vocht van binnen en
– inbouw van technische voorzieningen; het ophopen van vocht door condensatie om
– dilataties; schimmelvorming te voorkomen. Hiervoor is de

06950467_H01.indd 11 12-04-2005 11:59:55

 12
��
������������
��
��
� �� ��
Figuur 1.10 De invloed van een geluidlek op de geluidsisolatie van een wand
binnenoppervlaktetemperatuurfactor (f) opge-
steld, die wordt berekend volgens NEN 2778, en
die de verhouding aangeeft tussen het verschil
tussen de binnenoppervlaktetemperatuur en de
buitenluchttemperatuur met het verschil tussen
de binnenluchttemperatuur en de buitenlucht-
temperatuur. Deze factor mag voor de boven-
genoemde scheidingswanden niet lager zijn dan
0,65 of 0,50 afhankelijk van de toepassing.
Ook worden er eisen gesteld aan de water-
opname van scheidingswanden tussen toilet- of
badruimte en een andere besloten ruimte. Deze
wateropname mag op geen enkele plaats hoger
zijn dan 0,2 kg/(m2s1/2), en tot een hoogte van
1,200 m niet hoger dan 0,01 kg/(m2s1/2).
1.1.2.c Toepassing van schadelijke
materialen
Ten aanzien van niet-dragende binnenwanden
is voornamelijk de eis, die gesteld wordt aan de
maximale formaldehydeconcentratie, van belang
in het geval van toepassing van MDF, spaanplaat
of triplex in de scheidingswandconstructie.
1.1.3 Energiezuinigheid
1.1.3.a Thermische isolatie
De thermische isolatie wordt bepaald door de
warmteweerstand van de scheidingswand. Dit
geldt voor een uitwendige scheidingsconstructie.
06950467_H01.indd 12
�� ���
���
����
����
�����
�����
������
������
�� ��
������������
De warmteweerstand dient berekend te worden,
waarbij bij samengestelde scheidingswanden de
warmteweerstanden van de onderdelen bij el-
kaar opgeteld dienen te worden om de warmte-
weerstand van de totale constructie te bepalen.
De warmteweerstand van een scheidingswand
van een verblijfsruimte, toilet- of badruimte, voor
zover niet de scheiding met een andere verblijfs-
ruimte, die bepaald wordt volgens NEN 1068,
moet een waarde hebben van 2,5 m2K/W.
1.1.3.b Beperking van luchtdoorlatendheid
De beperking van luchtdoorlatendheid stelt
eisen aan de luchtvolumestroom door een
scheidingswand van een verblijfsruimte, toilet-
of badruimte met niet verwarmde ruimten, zoals
een serre, schuur, garage, besloten galerij en der-
gelijke. Aangezien de hier besproken scheidings-
wanden slechts zelden voor dit doel worden ge-
bruikt, wordt dit aspect verder niet behandeld.
1.1.4 Aanvullende eisen
1.1.4.a Uiterlijk aanzien en vlakheid
Bij een aantal typen niet-dragende binnenwan-
den zal na de montage van de wand nog een
afwerksysteem worden aangebracht. De vlakheid
van de scheidingswand, eventueel na het afdich-
ten van naden en schroefgaten, bepaalt mede
het aanzicht van het uiteindelijke afwerksysteem.
12-04-2005 11:59:56
 1 SCHEIDINGSWANDEN 13

Karakteristieke isolatie-index Ten minste

Van een verblijfsruimte naar een andere verblijfsruimte van dezelfde woonfunctie –20 dB
(lucht-en contactgeluid)1

Van een besloten ruimte naar een verblijfsgebied van een op een ander perceel gelegen, 0 dB
aangrenzende gebruiksfunctie (luchtgeluid)

Van een besloten ruimte naar een verblijfsgebied van een op een ander perceel gelegen, +5 dB
aangrenzende gebruiksfunctie (contactgeluid)

Van een besloten ruimte naar een besloten ruimte niet zijnde een verblijfsgebied, van een –5 dB
op een ander perceel gelegen, aangrenzende woonfunctie (luchtgeluid)

Van een besloten ruimte naar een besloten ruimte niet zijnde een verblijfsgebied, van een 0 dB
op een ander perceel gelegen, aangrenzende woonfunctie (contactgeluid)

Van een besloten ruimte naar een verblijfsgebied van een op hetzelfde perceel gelegen, 0 dB
aangrenzende woonfunctie (luchtgeluid)

Van een besloten ruimte naar een verblijfsgebied van een op hetzelfde perceel gelegen, +5 dB
aangrenzende woonfunctie (contactgeluid)

Van een besloten ruimte naar een besloten ruimte niet zijnde een verblijfsgebied van een –5 dB
op hetzelfde perceel gelegen, aangrenzende woonfunctie (luchtgeluid)

Van een besloten ruimte naar een besloten ruimte niet zijnde een verblijfsgebied van een 0 dB
op hetzelfde perceel gelegen, aangrenzende woonfunctie (contactgeluid)

1
Dit geldt niet indien de verblijfsruimten op dezelfde bouwlaag zijn gelegen en met elkaar in open ver-
binding staan, of indien de ene ruimte vanuit de andere rechtstreeks bereikbaar is door een deuropening.

Figuur 1.11 Artikelen 3.12, 3.18 en 3.19 Bouwbesluit

1.1.4.b Voorzieningen voor afbouw en 1.1.4.d Montage

afwerking
De niet-dragende binnenwand moet, al dan niet
versterkt door hulpmiddelen, of door gebruik te
maken van speciale bevestigingsmiddelen, ge-
schikt zijn voor het aanbrengen van gebruikelijke
afwerkingen, voor het ophangen van lichte en
zware voorwerpen en voor het aanbrengen van
leidingen.
De keuze van de toe te passen niet-dragende
binnenwand wordt, met het oog op de mon-
tage, niet alleen bepaald door het feit dat de
wand door middel van droge of natte montage
kan worden samengesteld, maar ook door de
eisen, die het transport van de onderdelen, stelt
aan het gewicht en de afmetingen van de onder-
delen.

1.1.4.c Duurzaamheid en prijs Ten aanzien van de meeste hierboven omschre-

De aspecten van duurzaamheid en prijs zijn be-
slissingsfactoren op basis van budget en zullen
als zodanig hier niet verder worden behandeld.
ven aspecten is het duidelijk dat niet alleen het
type en de opbouw van de niet-dragende bin-
nenwand van belang zijn voor de te leveren
prestaties, maar zeker ook de detaillering van
de aansluitingen van de scheidingswand tegen

06950467_H01.indd 13 12-04-2005 11:59:56

 14

de bouwkundige constructies en de typen en 1.2.1.a Panelensysteemwand

de detaillering van de aansluitingen van in de
scheidingswand toe te passen kozijnen en elek-
trotechnische en werktuigkundige installaties.
1.2 Systeemwanden
1.2.1 In het werk af te werken systeem-
wanden
Bij in het werk af te werken systeemwanden kun-
nen we onderscheiden:
• wanden opgebouwd met panelen;
• wanden met beplating op een metalen skelet;
• wanden met beplating op een houten skelet.
De in het werk af te werken panelensysteem-
wand is geschikt voor toepassing als niet-dragen-
de binnenwand of als niet-dragende woning-
scheidende wand of woningbegrenzende wand
in de woningbouw. Ook worden deze paneel-
systeemwanden als scheidingswanden onder
andere in kantoren en scholen toegepast.
De wanden worden opgebouwd uit verdiepings-
hoge panelen met een breedte van 600 mm,
bestaande uit een massieve vlasschevenplaat,
waarop aan weerszijden gipskartonplaten met
dikte 9,5 mm zijn gelijmd.
Door de dikte van de vlasschevenplaat, met een
volumieke massa van ca 380 kg/m3, aan te pas-
sen kunnen panelen van verschillende dikten
worden gemaakt, namelijk 35 mm, 54 mm en
��

���������������
����������������� ����������

� ��������������� � ��������� � ���������������

� ������������� � �������������
� �����������������
��
��

��
��

��
��
��

��
��
��

� ������ � ������ � ������

� ��������������
��������������
Figuur 1.12 In het werk af te werken panelensysteemwand (horizontale details)

06950467_H01.indd 14 12-04-2005 11:59:57


70 mm. De panelen met dikte 54 mm en 70
mm zijn voorzien van leidingschachten voor het
aanbrengen van leidingen voor elektriciteitsvoor-
zieningen, datasystemen enzovoort.
De panelen worden door middel van groeven en
losse veren van spaanplaat in elkaar geschoven,
figuur 1.12-2.
Kamerscheidende wanden bestaan uit enkelvou-
dige panelen met dikte 54 mm of 70 mm. Deze
wanden kunnen zonder extra voorzieningen
worden toegepast tot een hoogte van 3600 mm.
Door twee panelen met dikte 35 mm te combi-
neren met een spouw van 30 mm, die gevuld
wordt met isolatiemateriaal, ontstaat een wand
van 100 mm, en door twee panelen met dikte
54 mm te combineren met een spouw van 40
mm of 92 mm, gevuld met 40 mm dik isolatie-
materiaal, ontstaat een wand van respectievelijk
148 mm en 200 mm. De panelen van een wand
met dikte 100 mm worden onderling gekoppeld
met behulp van een metalen I-vormig profiel,
figuur 1.12-5a. De panelen van een wand met
dikte 148 mm of 200 mm worden gekoppeld
met losse veren. De spouwbladen worden afzon-
derlijk van elkaar gemonteerd, waarbij de naden
tussen de panelen verspringen. De wanden met
dikte 148 mm en 200 mm kunnen worden
��
���������
�����������
� ���������������� � �������������������������
� ����������������
������������
� ����������������
���������������� ������������
Figuur 1.13 In het werk af te werken panelensysteemwand
(verticale details)
06950467_H01.indd 15
1 SCHEIDINGSWANDEN 15
toegepast tot een hoogte van 3600 mm, figuur
1.12-5b en 1.12-5c.
De gelijmde naden van de scheidingswanden
worden, evenals lichte beschadigingen en sparin-
gen ten behoeve van leidingen, afgewerkt met
een voegenvuller.
De panelen worden ter plaatse van de vloer
op een houten regel ter breedte van de wand
geplaatst, figuur 1.13-1. De veren, die de
onderlinge aansluiting van de panelen vormen,
lopen door tot in een groef, die in de houten
vloerregel is aangebracht. Bij wanden, die zijn
samengesteld uit twee panelen wordt tegen de
bouwconstructie verticaal in de spouw een hou-
ten regel ter breedte van de spouw gemonteerd,
waartegen de panelen worden geplaatst. Op de
vloeren worden vuren sloffen met een aanslag
voor de panelen toegepast, waar de panelen op
worden geplaatst.
Dezelfde houten regels en vuren sloffen worden
ook gebruikt bij de plafondaansluiting, figuur
1.13-2a, waarbij de panelen ten minste 10 mm
vrij gehouden dienen te worden van de houten
regels om een eventuele doorbuiging van de
plafondconstructie te kunnen opvangen. Deze
ruimte wordt opgevuld met minerale wol, PUR-
schuim of met één of twee stroken schuimband
met gesloten celstructuur.
Een andere mogelijkheid voor de aansluiting
tegen het plafond is de toepassing van een
kunststof U-profiel, figuur 1.13-2b, waarin een
strook vilt of schuimband met gesloten celstruc-
tuur wordt aangebracht . Ook hierbij worden de
panelen ten minste 10 mm vrij gehouden van de
bovenkant van het U-profiel.
Ten behoeve van de verticale aansluiting aan de
bouwconstructies (draagmuren of kolommen)
wordt een halve houten veer met behulp van
nagels, schroeven of montagekit tegen de con-
structie bevestigd, waarover het paneel wordt
geschoven, figuur 1.12-1. Bij wanden, die
samengesteld zijn uit twee panelen wordt of
een houten regel ter plaatse van de spouw tegen
de constructie bevestigd, waar beide panelen
met pu-constructielijm aan bevestigd worden of
wordt een paneel met een behulp van een halve
12-04-2005 11:59:57
 16

houten veer bevestigd en het andere paneel met
behulp van nagels, schroeven of pu-constructie-
lijm koud tegen de constructie bevestigd.
Hoekaansluitingen worden gemaakt door de
panelen te koppelen met spaanplaatschroeven,
met pu-constructielijm, met behulp van een
veer, figuur 1.12-3, of met behulp van een hou-
ten hoekstijl.
Lichte voorwerpen kunnen met nagels en
schroeven aan de wand worden bevestigd. Voor
zware voorwerpen moeten houtdraadbouten
worden toegepast.
De wand, opgebouwd uit panelen met dikte
54 mm, kan een isolatie-index voor luchtgeluid
behalen van Ilu;k -24 dB. Door het aanbrengen
van gipskartonplaten met schroeven of nieten
aan één of twee zijden van de wand wordt de
geluidsisolatie verbeterd tot Ilu;k van –18 dB.
Ook bij een paneel van 70 mm dik kan met een
extra plaat een Ilu;k van -18 dB worden behaald.
De samengestelde wanden met breedte 100
mm kunnen een Ilu;k behalen van -8 dB en met
breedte 148 mm en 200 mm respectievelijk
Ilu;k +3 en Ilu;k + 6 dB.
De wanden met breedte 54 mm en 70 mm heb-
ben een brandwerendheid van 45 minuten, de
samengestelde wanden hebben een brandwe-
rendheid van 60 minuten.

��������������
���������� ������������� ����������������

� ��������������� � ������������ � ���������������

�������������� ��������������

�������������

� ��������������� � �������������� � ���������������

������������� ������������
���������� ����������

� ����������������� � �����������������
Figuur 1.14 In het werk af te werken systeemwand met een eenlaagse beplating op een metalen skelet (horizontale details)

06950467_H01.indd 16 12-04-2005 11:59:58


Mits de gebruikelijke voorzieningen bij de aan-
sluitingen worden getroffen, zijn de wanden toe-
pasbaar in natte ruimten. Bij toepassing in natte
cellen dienen de panelen onderling met pu-con-
structielijm verlijmd te worden.
1.2.1.b Beplating op metalen skelet
De in het werk af te werken systeemwand met
beplating op een metalen skelet is zowel in de
woningbouw als in de renovatie en in de utili-
teitsbouw toe te passen.
De mogelijkheid om diverse leidingen in de
spouw van de wand weg te werken maakt dit
wandtype uitermate geschikt voor toepassing in
projecten in de gezondheidszorg.
De wand is opgebouwd uit een metalen skelet,
bekleed met gipsplaten (gipskartonplaten, gips-
vezelplaten of glasvlies versterkte gipsplaten),
en eventueel voorzien van een isolatielaag van
minerale wol in de spouw. Deze opbouw van de
wanden kan hoge waarden voor geluidsisolatie
en brandwerendheid opleveren.
De meest bekende vorm van de in het werk af
te werken systeemwanden is de zogenoemde
gipsmontagewand, waarbij de beplating bestaat
����������������
�������������
� ������������������
�����
����������������
� ����������������
Figuur 1.15 In het werk af te werken systeemwand met een eenlaagse beplating op een metalen skelet (verticale details)
06950467_H01.indd 17
1 SCHEIDINGSWANDEN 17
uit gipskartonplaten. Dit type systeemwand zal
hierna verder worden behandeld, waarbij de
meeste onderdelen ook gelden voor systeem-
wanden met andere typen beplating.
Het skelet van de gipsmontagewand kan bestaan
uit een enkel of dubbel skelet, opgebouwd uit
horizontale stalen U-vormige profielen, met een
dikte van 0,6 mm en een breedte van 40 mm tot
en met 125 mm, tegen de bouwkundige con-
structie, waartussen verticale C-vormige profielen
met dezelfde breedte worden geplaatst, figuur
1.14 en 1.15.
Dit frame wordt één- of tweezijdig beplaat
met een enkele dubbele laag of zelfs drie lagen
gipskartonplaten, met een dikte van 12,5 mm
of 15 mm. Deze gipskartonplaten worden met
zelftappende snelbouwschroeven aan het frame
bevestigd.
De maximaal toelaatbare wandhoogte van de
gipsmontagewanden wordt bepaald door de
opbouw van de wand, waarbij vooral de breedte
van de C-profielen van doorslaggevende invloed
zijn.
Gipsmontagewanden zijn zonder speciale voor-
zieningen toepasbaar tot een wandhoogte van
������
�����
������������
12-04-2005 11:59:59
 18
6500 mm. Gipsmontagewanden mogen niet
door de constructie worden belast.
Hierdoor is het noodzakelijk beplating en C-pro-
fielen toe te passen, die iets korter zijn dan de
verdiepingshoogte, figuur 1.15-1 en 1.15-2.
Ten behoeve van wanden van vochtige ruim-
ten kunnen de gipsmontagewanden worden
uitgevoerd met vochtwerend geïmpregneerde
gipskartonplaten. Door speciale toevoegingen
nemen deze platen minder vocht op dan de nor-
male gipskartonplaten. Daarnaast is het papier
van de vochtwerende plaat geïmpregneerd met
een schimmeldodend middel, dat voorkomt dat
er, indien de wand in vochtige omstandigheden
wordt gemonteerd, schimmelvorming plaats-
vindt op het oppervlak van de plaat. Deze platen
zijn herkenbaar aan een groen karton.
De schroefgaten en de naden tussen de gips-
kartonplaten van de buitenste laag worden
dichtgezet met een voegenvuller. Hierbij wordt
de voegenvuller ter plaatse van de afgevoegde
naden versterkt met een wapeningsstrook van
glasvlies, papier of zelfklevend gaas. Op de plaats
van de uitwendige hoeken wordt de voegenvul-
ler versterkt met een papiertape met metalen
strip, die geheel in de voegenvuller wordt ver-
werkt. Ten slotte worden de naden en schroef-
gaten uitgevlakt met een finish-materiaal.
Op de afgevoegde gipsmontagewanden kunnen
verschillende afwerksystemen worden aange-
bracht. De vlakheid van de afgevoegde wanden
bepaalt mede het aanzicht van het uiteindelijke
afwerksysteem.
Omdat verschillende afwerksystemen verschil-
lende vlakheden van de ondergrond vereisen is
een aantal vlakheidsklassen opgesteld, waarbij
door extra werkzaamheden bij het afvoegen van
de gipsmontagewanden een toenemende mate
van vlakheid wordt bereikt, figuur 1.16.
Bij de beoordeling van het eindresultaat van afge-
voegde gipsmontagewanden zijn de begrippen
vlak en glad subjectief en mede afhankelijk van de
situatie en de glansgraad van het afwerksysteem.
Daarom zijn door de Stichting STABU, in samen-
werking met het Bedrijfsschap voor de Afbouw,
de NBVG en vertegenwoordigers uit de branche
06950467_H01.indd 18
(zowel producenten als leveranciers) objectief
meetbare waarden voor oneffenheden, vlakheids-
toleranties en profilering vastgelegd, onderschei-
den naar verschillende vlakheidsklassen.
De U-profielen en de C-profielen ter plaatse van
de verticale aansluitingen aan de bouwkundige
constructie worden met slagpluggen, bestaande
uit een nylon plug met kraag, voorzien van een
verzinkte schroefnagel, aan de bouwkundige
constructie bevestigd. Tussen het frame en de
bouwkundige constructie wordt, afhankelijk
van de breedte van het frame enkel of dubbel
afdichtingsband toegepast. Dit band dient om
kieren tussen de profielen en de bouwkundige
constructie, veroorzaakt door eventuele oneffen-
heden van de constructie, af te dichten, figuur
1.14-3, 1.15-1 en 1.15-2.
In combinatie met de gipsmontagewanden
kunnen twee typen kozijnen worden toegepast,
figuur 1.14-7 en 1.14-8. In de woningbouw en
de renovatiebouw worden veel nastelkozijnen
toegepast. Voor deze kozijnen, die achteraf
geplaatst worden in sparingen, die in de gips-
montagewanden gehouden zijn, behoeven geen
bijzondere voorzieningen in de wanden worden
opgenomen.
In de utiliteitsbouw worden voornamelijk mee-
stelkozijnen toegepast. Deze kozijnen worden
meegemonterd in het frame van de gipsmon-
tagewand, zodat ze één geheel vormen met de
wand, figuur 1.14-7. Afhankelijk van de toege-
paste wand, de wandhoogte, de deurbreedte
en het deurgewicht dienen in de gipsmontage-
wand bijzondere voorzieningen getroffen te
worden om deze kozijnen op te nemen in de
wand.
Met behulp van speciale schroeven, spijkers of
schilderijhaken kunnen lichte voorwerpen aan de
gipsmontagewanden worden bevestigd. Zwaar-
dere voorwerpen kunnen worden bevestigd met
behulp van hollewandpluggen of schroefankers.
Zware sanitaire voorwerpen en voorwerpen, die
dynamisch worden belast, worden aan de gips-
montagewanden bevestigd met behulp van op-
hangverstevigingen achter de gipskartonplaat in
de spouw van de wand, bestaande uit multiplex
stroken met een dikte van 18 mm.
12-04-2005 11:59:59
 Niveau1
Toepassing
06950467_H01.indd 19
Oppervlaktevereisten
Vlakheidstoleranties 0,4 m
bij een onderlinge 1 m
afstand tussen de 2 m
meetpunten van:
Vlakheidstoleranties 0,4 m
van hoek bij een
onderlinge afstand
tussen de meet-
punten van:
Voorbeelden van
eindafwerking
1
Toelichting: niveau A is de hoogste kwaliteit en daarbij de meest effectieve methode voor een gelijkmatig oppervlak. De kans op aftekenen van voegen en het doorschij-
nen van bevestigingsmiddelen is door de aangebrachte filmlaag geminimaliseerd.
Figuur 1.16 Afwerkingsniveaus van in het werk af te werken gipskarton- en gipsvezelplaten op systeemwanden en -plafonds
15-04-2005 13:44:58
A B C D E F
Glad oppervlak, Glad oppervlak, Egaal oppervlak, Egaal oppervlak. Oppervlak uitslui- Niet bewerkt
hoge visuele eisen. normale visuele geschikt voor zware geschikt voor grof tend geschikt voor oppervlak, geschikt
Geschikt voor hoog- eisen. Geschikt voor wandbekleding of gestructueerde functionele toepas- voor tegels, stucwerk
glanzend of zijde- gematteerd verfma- middelgrof afwerking. sing. betimmeringen of
glanzend dekverf- teriaal of dunne en gestructueerde Geen esthetische indien er geen eind-
systeem. lichtgekleurde af- afwerking. eisen. afwerking vaststaat
Let op: oneffen- werkingen, zoals én bij tijdelijke
heden kleiner dan behangpapier, constructies.
1 mm zijn niet te textiel of fijn
vermijden en zijn bij gestructureerde
strijklicht zichtbaar. afwerking.
Het oppervlak moet Het oppervlak moet Kleine oneffenheden Kleine oneffenheden Oneffenheden n.v.t.
glad en vrij zijn van vrij zijn van bewer- en bewerkingsgroe- en bewerkingsgroe- zijn acceptabel.
bewerkingsgroeven kingsgroeven en ven ≤ 1 mm zijn ven ≤ 2 mm zijn
en oneffenheden en oneffenheden. acceptabel. acceptabel.
volledig afgewerkt
zijn met een dunne
filmlaag.
< 1 mm < 1mm < 2 mm < 3 mm n.v.t n.v.t
1,5 mm 2 mm 4 mm 5 mm n.v.t. n.v.t.
2 mm 3 mm 4 mm 6 mm n.v.t. n.v.t.
2 mm 3 mm 4 mm 4 mm n.v.t n.v.t
Meerkleurenverf en Meerkleurenverf zon- Glasvezelvlies met Spuitpleister met kor- n.v.t. Tegelwerk.
muurverf in hoog- der strijklicht. Muur- grove structuur. relgrootte > 3 mm. Betimmering.
glans en zijdeglans verf en structuurverf Schuimvinylbehang. Stucwerk. Stucwerk op stuc-
Dun (vinyl)behang. zonder strijklicht. Dun Spuitpleister met kor- plaat
Muurverfproducten (vinyl)behang en relgrootte ≤ 3 mm.
en conventionele glasvezelvlies met
verfproducten. fijne structuur.
1 SCHEIDINGSWANDEN
19
 20

Door het doorschroeven van de gipskartonpla-
ten op het multiplex wordt de belasting van het
voorwerp verdeeld over een groter oppervlakte
van de beplating.
Ondanks de geringe massa van 22 tot 65 kg/m2
wordt met gipsmontagewanden een hoge lucht-
geluidsisolatiewaarde gerealiseerd. Dit wordt
veroorzaakt door het buigslappe karakter van de
beplating en het nagenoeg ontbreken van recht-
streekse geluidsoverdracht van het ene spouw-
blad naar het andere.
De geluidsisolatie van gipsmontagewanden
is afhankelijk van de massa van de beplating
��������������
(een, twee of drie lagen plaatdikte 12,5 mm of
15 mm), de spouwbreedte (afhankelijk van het
toegepaste profiel), de spouwvulling en het toe-
passen van een enkel skelet of een dubbel skelet.
De uiteindelijke te bereiken luchtgeluidsisolatie-
waarde van de gipsmontagewand kan nog
worden verhoogd door de aansluitingen tegen
de bouwkundige constructies af te dichten, of
te ontkoppelen bijvoorbeeld met een kitvoeg.
Afhankelijk van deze factoren kan met gipsmon-
tagewanden een geluidsisolatie bereikt worden
van circa 34 dB tot 66 dB.
Doorslaggevend voor de brandwerendheid van de
gipsmontagewand is de dikte van de beplating.
Een gipsmontagewand met aan weerszijden een
����������������
������������� �������������

� ��������������� � ������������ � ���������������

������������
��������������

�������������

� �������������� � ���������������

���������� �������������

� ������������������������ � �������������������������
Figuur 1.17 In het werk af te werken systeemwand met een tweelaagse beplating op een metalen skelet (horizontale details)

06950467_H01.indd 20 12-04-2005 12:00:00


����������������
�������������
� ������������������
�����
����������������
� ����������������
Figuur 1.18 In het werk af te werken systeemwand met een tweelaagse beplating op een metalen skelet (verticale details)
éénlaagse beplating heeft een brandwerendheid
van minimaal 30 minuten. Met aan weerszijden
een tweelaagse beplating, figuren 1.17 en 1.18,
wordt een brandwerendheid bereikt van minimaal
60 minuten. Door bijzondere voorzieningen te
treffen op de plaats van de bovenaansluiting van
de gipsmontagewand kan de wand zelfs worden
toegepast als brandcompartimenteringswand.
▶▶ Het monteren van gipsmontagewanden
wordt uitgebreid besproken in deel 12a,
Uitvoeren – techniek, hoofdstuk 9 Uitvoeren van
de afbouw
1.2.1.c Beplating op houten skelet
De systeemwand met beplating op een houten
skelet wordt voornamelijk toegepast in de
woningbouw, en wel in een bijzondere type
woningbouw, de houtskeletbouw. Daarnaast
wordt deze scheidingswand ook toegepast in de
renovatie.
In de eigenlijke zin van het woord is dit type
wand geen systeemwand. De onderdelen, waar-
uit de wand wordt opgebouwd behoren name-
lijk niet tot het systeem.
06950467_H01.indd 21
1 SCHEIDINGSWANDEN 21
������
�����
������������
Het skelet van de wand bestaat uit een houten
stijl- en regelwerk, waarop de beplating wordt
bevestigd. In houtskeletbouw maakt het houten
skelet deel uit van de draagconstructie van de
woning. Het monteren van het skelet is dan ook
meer een activiteit van een timmerman dan van
een wandenmonteur en zal als zodanig hier niet
verder worden behandeld.
De beplating van de wand kan bestaan uit gips-
platen: de gipskartonplaat, de gipsvezelplaat of
de glasvliesversterkte gipsplaat.
De spouw van de wand kan desgewenst worden
gevuld met minerale wol ter verhoging van de
geluidsisolatie.
De verdere opbouw, de afwerking van de be-
plating en de detaillering van de aansluitingen
van de wand komen overeen met die van de
systeemwand met beplating op een metalen
skelet.
Ook de toepassing van kozijnen en het bevesti-
gen van voorwerpen aan de wand zijn overeen-
komstig de systeemwand met beplating op een
metalen skelet.
12-04-2005 12:00:01
 22
Doordat het houten skelet een meer starre ver-
binding vormt tussen de beide zijden van de be-
plating zal de geluidsisolatiewaarde van de wand
lager zijn dan bij de systeemwand met beplating
op een metalen skelet.
Aangezien de brandwerendheid van een sys-
teemwand voornamelijk wordt bepaald door het
type en de dikte van de beplating en het skelet
hier bijna geen invloed heeft, komt de brand-
werendheid van de wand met een houten skelet
overeen met die van een systeemwand met een
metalen skelet en hetzelfde type beplating met
dezelfde dikte.
1.2.2 Vooraf afgewerkte systeemwanden
1.2.2.a Panelensysteemwand
Tot de meer exclusieve typen scheidingswanden
behoort de vooraf afgewerkte panelensysteem-
wand. De hoge prijs, die samenhangt met de
exclusieve uitvoering van deze systeemwand, en
de mogelijkheid tot verplaatsen van de wand be-
paalt mede dat dit wandtype slechts wordt toe-
gepast in kantorenbouw, waarbij de opdracht-
gever doorgaans zelf de keuze van het fabrikaat
van de systeemwand bepaalt.
���������� ����������
��
������
�����������
� ����������������� � ���������
� ��������������� ������������
Figuur 1.19 Vooraf afgewerkte panelensysteemwand met een metalen beplating (horizontale details)
06950467_H01.indd 22
Deze systeemwand bestaat uit geprefabriceerde
dubbelwandige panelen, die kunnen zijn opge-
bouwd met beplating van metaal, hout, kunst-
stof of gipsplaat. Als voorbeeld van dit wandtype
wordt hier de wand met metalen beplating
behandeld.
De systeemwand kan worden opgebouwd uit
wandpanelen, rechte en ronde hoekpanelen,
koppelstijlen, deurunits compleet met deur en
bovenpaneel, glaspanelen met enkel of dubbel
glas en verende paspanelen.
De panelen zijn opgebouwd uit 1 mm dik plaat-
staal, waartussen als isolatiemateriaal steenwol
of glaswol wordt toegepast. De standaard-
breedte van de panelen is 600 mm en de
panelen zijn verdiepingshoog tot een hoogte
4.000 mm. De panelen worden geleverd in
twee dikten, 60 mm en 90 mm, afhankelijk van
de te behalen geluidsisolatie. Deze panelen
worden in kleur gemoffeld aangeleverd, waarbij
alle kleuren mogelijk zijn.
De panelen worden geplaatst op een stalen pro-
fiel, die op de vloerbedekking wordt bevestigd,
figuur 1.20-3. Ter plaatse van de plafondaan-
sluiting wordt een geprofileerd stalen U-profiel,
gevuld met elastisch kunststofschuim, tegen het
������
���������
� ���������������
12-04-2005 12:00:01

systeemplafond bevestigd, waar de panelen in
worden geschoven, figuur 1.20-1 en 1.20-2. Ook
kunnen ter plaatse van de mogelijke aansluitin-
gen van deze systeemwanden bandrasterprofie-
len in de systeemplafonds worden aangebracht
(zie hoofdstuk 3). Onderling worden de panelen
gekoppeld door middel van rubberen koppel-
strippen, figuur 1.19-2. Met de verende pas-
panelen wordt de horizontale aansluiting tegen
de bouwkundige constructie gerealiseerd, figuur
1.19-3.
Deze montagemethode maakt het eenvoudig de
systeemwand te demonteren, waarbij beschadi-
gingen tot een minimum beperkt blijven en her-
gebruik van de elementen mogelijk is.
Bij de wand kunnen diverse accessoires worden
geleverd, zoals verhoogde plinten, deurkrukken,
magneethaken, kapstokken en stopcontacten.
Maar ook toegevoegde elementen zoals balies
en kastenwanden kunnen in hetzelfde systeem
worden geleverd.
De geluidsisolatiewaarde van de systeemwand,
met panelen met dikte 60 mm, varieert van ge-
������������
������������������
� ����������������
���������������
�������������������
������
�����������
� ����������������
���������������
�������������������
Figuur 1.20 Vooraf afgewerkte panelensysteemwand met een metalen beplating (verticale details)
06950467_H01.indd 23
1 SCHEIDINGSWANDEN 23
sloten wandstukken van 47 dB tot wandstukken
met een deurunit van 34 dB. Dichte wandstuk-
ken, uitgevoerd met panelen met dikte 90 mm,
kunnen een geluidsisolatiewaarde behalen van
51 dB. Om deze waarden te realiseren, moeten
bij dit type systeemwand uiteraard maatregelen
boven het verlaagde plafond worden getroffen,
zie hoofdstuk 3.
De brandwerendheid van de 60 mm dikke sys-
teemwand bedraagt 30 minuten, in de 90 mm
dikke uitvoering 60 minuten.
1.2.2.b Beplating op metalen skelet
De vooraf afgewerkte systeemwand wordt toe-
gepast als verplaatsbare scheidingswand. Mede
bepaald door deze eigenschap is het toepas-
singsgebied van dit type systeemwand de utili-
teitsbouw en in het bijzonder de kantorenbouw.
De systeemwand wordt opgebouwd uit een
groot aantal gestandaardiseerde elementen. Door
de vaste maatvoering zijn de elementen onder-
ling uitwisselbaar en is het aantal variaties vrijwel
� ����������������
���������������
��������������
�����
������
� ����������������
���������������
��������������
������������
12-04-2005 12:00:02
 24

onbeperkt. Ter plaatse kunnen de elementen zo-
nodig passend worden gemaakt. De verschillende
in het zicht blijvende profielen en inlegbiezen
worden fabrieksmatig in diverse kleuren aangele-
verd. De bekledingspanelen, die kunnen bestaan
uit gipsplaat, metaal, hout of kunststof, worden
fabrieksmatig aangeleverd met diverse bekle-
dingsmaterialen en de deuren kunnen toegepast
worden in verschillende afwerkingen.
De elementen, waaruit de scheidingswand opge-
bouwd kan worden, zijn:
• gesloten wandelementen;
• beglaasde wandelelementen;
• deurelementen voor enkele, dubbele of door-
draaiende deuren;
• kastelementen;
• vrijstaande wandelementen.
Zonder bijzondere voorzieningen kan dit type
scheidingswand worden toegepast tot een
wandhoogte van 3.000 mm. Als voorbeeld
wordt hierna de vooraf afgewerkte systeemwand
met beplating van gipsplaat behandeld.
Het frame van de systeemwand wordt geleverd
in twee verschillende uitvoeringen. De eerste
uitvoering bestaat uit verticale stalen C-profielen,
die eventueel horizontaal worden gekoppeld
en worden geplaatst in stalen U-profielen op de
vloer en stalen, in kleur gemoffelde en in het
zicht blijvende plafondprofielen, figuur 1.21-2.
Ter plaatse van de verticale wandaansluitingen
wordt een stalen, in kleur gemoffeld en in het
zicht blijvend wandprofiel toegepast, figuur
1.21-1.
Bij de tweede uitvoering wordt het stalen U-vor-
mig vloerprofiel vervangen door een stalen, in
kleur gemoffeld en in het zicht blijvend vloerpro-
fiel met terugvallende plint. De vloer-, plafond-
en verticale wandaansluitingsprofielen worden
gemonteerd met toevoeging van kunststof af-
dichtingsband, figuur 1.21-1 t/m 1.22-1, 2, 3.
Dit frame wordt bekleed met fabrieksmatig
beklede gipskartonplaten, met dikte 12,5 mm,
die door middel van stalen, eventueel in kleur
gemoffelde klemlijsten worden bevestigd, figuur

��������
����

��������������������������
��
��

�����������
����

�����������������������

� ��������������� � ���������

����������
�����������

����������

� ��������������� � �����������������
������������
Figuur 1.21 Vooraf afgewerkte systeemwand met beplating op een metalen skelet (horizontale details)

06950467_H01.indd 24 12-04-2005 12:00:03


1.21-2. In deze klemlijsten worden kunststof
inlegbiezen toegepast of ze worden afgedekt
door kunststof afdekprofielen. Wanneer een
vloeraansluiting met U-profielen wordt uitge-
voerd, worden kunststof plintprofielen op de
beplating aangebracht, figuur 1.22-3.
Voor het monteren van 90-gradenhoeken en
135-gradenhoeken en van wandbeëindigingen
worden speciale in kleur gemoffelde profielen
geleverd. In de spouwruimte wordt minerale wol
toegepast.
��������
�������
���������������������
� �������������������� � ��������������������
��������������� ���������������
��������������� ����������
������
�������
��� ������
������� ���������
� ���������������� ������������
Figuur 1.22 Vooraf afgewerkte systeemwand met beplating
op een metalen skelet (verticale details)
De vooraf afgewerkte systeemwand wordt
onder het systeemplafond en in veel gevallen
op de vloerafwerking gemonteerd en kan na
verloop van tijd, als nieuwe eisen aan de inde-
ling van de ruimten worden gesteld zonder
veel blijvende beschadigingen, worden gede-
monteerd en desgewenst elders weer worden
opgebouwd.
De raamkozijnen worden compleet beglaasd,
voorzien van enkel of dubbel glas, op het werk
aangevoerd. Er worden deurhoge deurkozijnen
06950467_H01.indd 25
1 SCHEIDINGSWANDEN 25
toegepast of verdiepingshoge kozijnen, voorzien
van verdiepingshoge deuren of van deuren met
een bovenpaneel, figuur 1.21-4.
In de wandconstructie zijn ruime perforaties aan-
wezig, waardoor elektrotechnische en werktuig-
kundige installaties kunnen worden geleid.
Door de producenten van deze scheidingswan-
den worden diverse accessoires geleverd,
variërend van elektragoten en schilderijhaakjes
tot wandpanelen, die beschrijfbaar zijn of als
projectiescherm kunnen dienen.
De luchtgeluidsisolatie van de gesloten wand-
elementen bedraagt circa 42 dB. Deze luchtge-
luidsisolatie is te verhogen tot circa 48 dB door
de toepassing van dubbele beplating, waarvoor
speciale vloer-, plafond en verticale wandaan-
sluitingsprofielen worden geleverd. De luchtge-
luidsisolatie van beglaasde elementen is uiteraard
veel lager. Vooral bij dit type scheidingswand,
dat toegepast wordt als verplaatsbare systeem-
wand, moet, met het oog op de geluidsisolatie,
veel zorg worden besteed aan de uitvoering van
de aansluitingen. Omdat de scheidingswand
onder het systeemplafond wordt geplaatst, zal
de geluidsisolatie via het plenum extra aandacht
vragen. Het systeemplafond zal moeten worden
geïsoleerd, of er zal in het plenum boven de
scheidingswand een geluidsbarrière moeten wor-
den toegepast.
De brandwerendheid van de scheidingswand,
ook uitgevoerd met raamkozijnen, voorzien van
spiegeldraadglas, is ruim 30 minuten. Door toe-
passing van gesloten wandelementen met dub-
bele beplating wordt een hogere brandwerend-
heid bereikt.
1.3 Niet-dragende binnenwanden
1.3.1 Gemetselde niet-dragende binnen-
wanden
Niet-dragende binnenwanden kunnen, als de
dragende vloerconstructie voldoet aan de in de
‘Inleiding’ genoemde eisen uit NEN-6702, TGB
1990, worden gemetseld met baksteen, kalk-
zandsteen of betonsteen, of worden vervaardigd
van glazen bouwstenen.
12-04-2005 12:00:03
 26
1.3.1.a Niet-dragende binnenwanden van
baksteen, kalkzandsteen en betonsteen
Niet-dragende binnenwanden kunnen zoals de
dragende binnenwanden worden gemetseld
met gebakken binnenmuursteen, kalkzandsteen
en betonsteen. Voor binnenwanden worden
betonstenen en betonblokken met lichte toeslag-
materialen geleverd met verschillende oppervlak-
testructuren.
De gemetselde wanden kunnen eenzijdig of twee-
zijdig worden afgewerkt met stukadoorswerk of
tegelwerk. Bij zeer maatvaste steen is zelfs tweezij-
dig schoonwerk mogelijk. Schoonmetselwerk kan
ook worden uitgevoerd met gevelsteen, gekliste
kalkzandsteen en betonsplitblokken.
Bij grotere vloeroverspanningen, waar doorbui-
ging van de vloer kan worden verwacht, moeten
de gemetselde niet-dragende binnenwanden
flexibel aan de vloer, aansluitende draagstructuur
en plafondconstructie worden aangesloten. De
draagvloer kan ter plaatse van de scheidings-
wand worden uitgevlakt en voorzien van een
strook kunststoffolie (zie ook paragraaf 1.3.2.a).
▶▶ Voor de uitgebreide bespreking van
deze gemetselde wanden verwijzen we naar
deel 3 Dragen, hoofdstuk 3 Dragende elementen
in steen
Lichtere scheidingswanden zijn te metselen van
gebakken isolatiesteen zoals Poriso en Poriton
met een volumieke massa van circa 1.150 tot
1.300 kg/m3. Deze isolatiestenen hebben een
lengte van 215 mm, een hoogte van 100 mm
en dikteafmetingen van 50, 70, 90 en 100.
Deze isolatiestenen zijn als vuilwerksteen en als
schoonwerksteen met een gestructureerd zicht-
vlak of een breukvlak verkrijgbaar.
De luchtgeluidsisolatie van deze uit lichte steen
opgebouwde wanden is minder dan die van
de wanden opgemetseld met de hiervoor ge-
noemde metselstenen.
De toepassing van in schoonwerk uitgevoerde
scheidingswanden van gebakken isolatiesteen
kan aantrekkelijk zijn vanwege de goede geluid-
absorptie.
De brandwerendheid is vergelijkbaar met de
hiervoor genoemde gemetselde binnenwanden.
Een wand met een dikte van 100 mm bezit een
brandwerendheid van 90 minuten.
06950467_H01.indd 26
Bij de uitvoering van gemetselde niet-dragende
binnenwanden moet worden gelet op het goed
‘vol en zat’ metselen en het niet gebruiken van
gebarsten stenen en dergelijke. Ook de aan-
sluitingen aan de omringende bouwkundige
constructie moet zorgvuldig worden uitgevoerd.
Kleine beschadigingen en openingen kunnen de
geluidsisolatie en de brandwerendheid aanmer-
kelijk verminderen.
Ook het ‘uit het zicht’ aanbrengen van leidingen
vraagt, vooral in de wat dunnere wanden (dikte
50, 70 en 90 mm), de nodige zorg. In tweezijdig
schoonwerk is het wegwerken van leidingen nau-
welijks mogelijk. Het infrezen van zakleidingen
voor elektra vindt meestal naast de deurkozijnen
plaats en dan nog vaak voor een leidingbundel
vanwege de aansluitingen op meerdere groepen.
Dit verzwakt de wand op deze kwetsbare plaats
aanzienlijk en vermindert de geluidsisolatie en
brandwerendheid.
De kosten van een gemetselde niet-dragende bin-
nenwand zijn bij aanschaf concurrerend ten op-
zichte van de hiervoor besproken systeemwanden.
Het hogere gewicht kan een rol spelen bij dikte
vloerconstructies en de soort fundering. Vooral
bij renovatie projecten zal een lichtere bouw-
methode, zoals hiervoor beschreven, worden ge-
kozen. Bij een eventuele herindeling van de betref-
fende plattegronden ontstaan de problemen.
Het sloopwerk en de afvoer van de uitkomende
materialen geven door het lawaai en de stofont-
wikkeling de nodige overlast aan de gebruikers
van het gebouw en soms zelfs aan de omgeving
(stortkokers en afvoer in containers). Het betref-
fende gedeelte van het gebouw waarin de sloop
plaatsvindt, moet zorgvuldig met stofschotten
met daarin de benodigde stofdichte deuren van
de rest van het gebouw worden afgescheiden.
Fijn steen- en cementstof kan funest zijn voor
de aanwezige elektronische apparatuur (compu-
ters).
Uitkomend puin en ander materiaal moet ge-
scheiden worden afgevoerd en aangeboden.
De gemetselde niet-dragende binnenwanden
worden op de draagvloerconstructie geplaatste
en meestal gelijk met de draagstructuur en
plafonds afgewerkt. Na het slopen van de
scheidingswanden blijven hier dan sleuven en
beschadigingen achter, die (meestal nat) moe-
12-04-2005 12:00:03

ten worden aangeheeld en zorgvuldig worden
afgewerkt. Hopelijk is dan het bijpassende afwer-
kingsmateriaal (zoals tegels, vloerbedekking en
dergelijke) nog voorradig.
1.3.1.b Niet-dragende binnenwanden van
glazen bouwstenen
Zeer decoratieve en lichtdoorlatende scheidings-
wanden en wandgedeelten zijn te maken met
glazen bouwstenen. Deze holle bouwstenen zijn
in diverse vormen zoals rond, vierkant en recht-
hoekig in verschillende dikten en diverse kleuren
en oppervlaktestructuren verkrijgbaar, figuren
1.23 en 1.24. De randen zijn in verband met het
vermetselen uitgevoerd als een kloosterspon-
ning, welke fabrieksmatig is voorzien van een
witte verflaag ten behoeve van de verstrooiing
van het doorvallende licht.
In verband met de thermische lengteverandering
en eventuele doorbuiging van de constructie-
vloeren moeten de scheidingswanden van glazen
bouwsteen flexibel op de omringende bouwkun-
����������
� ��������������������������
������������������������
���������� �����������
�������
� ��������������� �� ��������������������������
�����������������������
Figuur 1.23 Glazen bouwstenen
06950467_H01.indd 27
1 SCHEIDINGSWANDEN 27
dige constructie aansluiten in een sponning van
ten minste 40 mm. Het beste kan hiervoor een
U-profiel worden aangebracht, figuur 1.23-3. De
bouwstenen worden met een tussenruimte van
10 tot 30 mm vermetseld met een mortel met
cement/zandverhouding van 1:3. De voegen
worden direct na het metselen met dezelfde spe-
cie afgevoegd. De horizontale voegen worden
maximaal om de 650 mm voorzien van een wa-
pening van verzinkt of roestvaststaal ∅ 6 mm.
Ook is het mogelijk de glazen bouwstenen
fabrieksmatig op een triltafel tot panelen te ver-
werken. Deze panelen hebben een gewapend
betonomranding met een afmeting ten minste
gelijk aan de dikte van de bouwstenen. Ook deze
panelen worden flexibel in een omranding van
U-profielen aangebracht, figuur 1.23-3 en 4.
De scheidingswanden van glazen bouwstenen
zijn gevoelig voor bestraling door hoge tem-
peraturen. Radiatoren mogen op geen kleinere
���������� ���������� ����������
� ��������������������������������
����������
����������
������������
�����������
�����������
�������
���������
���������
� ���������������� ��������������
12-04-2005 12:00:07
 28

Afmeting Gewicht bouw- Gewicht Geluidsisolatie Warmte- Lichtdoor-

steen in kg constructie in dB isolatie in latendheid
in kN/m2 W/(m2 · K) in %

190 × 190 × 80 ca. 2,6 kg ca. 1,0 40–49 3,20 70–75

240 × 115 × 80 ca. 2,0 kg ca. 1,0 40–49 3,20 70–75
240 × 240 × 80 ca. 3,9 kg ca. 1,0 40–49 3,20 70–75
300 × 300 × 100 ca. 7,1 kg ca. 1,25 40–49 3,20 70–75

Figuur 1.24 Gegevens van niet-dragende binnenwanden opgebouwd uit glazen bouwstenen

afstand dan 250 mm van de wand worden ge-
plaatst. De brandwerendheid van een wand op-
gebouwd uit holle blokken, afmeting 190 × 190
× 80 mm, bleek bij beproeving 60 minuten te
bedragen. Omdat de warmtestraling bij brand
echter niet voldoende wordt geweerd is toepas-
sing van glazen bouwstenen in brandwerende
wanden zeer beperkt.
De luchtgeluidsisolatie van scheidingswanden
opgebouwd uit glazen bouwstenen is vergelijk-
baar met overeenkomstige gemetselde wanden,
figuur 1.24.
1.3.2 Gelijmde niet-dragende
binnenwanden
Bij gelijmde niet-dragende binnenwanden kun-
nen we onderscheiden:
• wanden van gipsblokken;
• wanden van cellenbetonblokken;
• wanden van kalkzandsteen lijmblokken.
▶▶ Voor het verlijmen van kalkzandsteen lijm-
blokken verwijzen we naar deel 3 Dragen, hoofd-
stuk 3 Dragende elementen in steen
1.3.2.a Niet-dragende binnenwand van
gipsblokken
Een van de meest toegepaste niet-dragende
binnenwanden in de woningbouw is de schei-
dingswand van gipsblokken, ook wel gipsblok-
kenwand genoemd (in tegenstelling tot de
gipsmontagewand). Gipsblokken wanden mo-
gen worden toegepast in windsnelheidsgebied
1 (zoals bedoeld in bijlage A van NEN 6702)
tot 100 m boven het omringende maaiveld
uitgaande van een over- en onderdruk (wind-
vormfactor Cpi = 0,3, zie artikel 8.6.4.4 van
NEN 6702):
• wanden met een dikte van 70 mm waarvan
het wandoppervlak niet groter is dan 18 m² (bij-
voorbeeld 3,80 m × 4,75 m);
• wanden met een dikte van 100 mm waarvan
het wandoppervlak niet groter is dan 30 m² (bij-
voorbeeld 4,25 m × 7,0 m).
Zoals is vermeld, wordt de gipsblokkenwand op-
gebouwd uit gipsblokken. Deze blokken hebben
afmetingen van 501 mm bij 640 mm, 501 × 450
en een dikte van 70 mm of 100 mm.
Er worden vier typen gipsblokken onderschei-
den, waarbij elk blok specifieke eigenschappen
bezit, waardoor het aan de scheidingswand be-
paalde kwaliteiten toevoegt:
1 het type S: standaardblok, uitgevoerd in witte
kleur, leverbaar in dikte 70 mm en 100 mm;
2 het type H: door toevoeging van een hydrop-
hoberingsmiddel waterafstotend gemaakt, uitge-
voerd in groene of lichtblauwe kleur, leverbaar in
dikte 70 mm en 100 mm;
3 het type Z: blok met een hogere volumieke
massa (1200 kg/m3 in plaats van 800 kg/m3),
alleen leverbaar in dikte 70 mm;
4 het type R: blok met de vorm van een kwart
cirkel met een inwendige straal van 230 mm en
een uitwendige straal van 300 mm, alleen lever-
baar in dikte 70 mm.
De gipsblokken kunnen zowel op de lange als op
de korte zijde horizontaal worden verwerkt.
De blokken worden onderling verlijmd met
zoveel kleefpasta, dat bij het aanschuiven
nog een hoeveelheid pasta aan beide zijden
van de wand uit de naden welt. Met deze uit-
gewelde lijm worden de naden gladgestreken.
De blokken worden gelijmd met een vertanding
van ten minste de dikte van het blok. Bij hoeken
en ontmoetingen worden de blokken ingetand

06950467_H01.indd 28 12-04-2005 12:00:07

 1 SCHEIDINGSWANDEN 29

eveneens met een vertanding van ten minste de �����������

������������
dikte van het blok.

De gipsblokkenwanden kunnen zowel op de

onafgewerkte als op de afgewerkte vloer worden
geplaatst. Bij onafgewerkte steenachtige vloeren
wordt eerst een laagje schrale mortel op de vloer
aangebracht en afgedekt met een 0,1 mm dikke ����������
strook kunststoffolie met breedte van 350 mm.
Hierop wordt de eerste rij blokken zuiver ho- � ������������������������������
rizontaal geplaatst, waarna het folie tegen de
blokken omhoog wordt vastgezet om te voorko-
men dat de gipsblokken vocht opzuigen van de ���������
������������������
later aan te brengen afwerkvloer, figuur 1.26-4.
Bij afgewerkte steenachtige vloeren worden de
blokken koud op de vloer geplaatst, figuur
1.26-5.
Bij wanden op afgewerkte vloeren, waarbij eisen
aan de geluidsisolatie van de wanden gesteld
worden, kan een elastisch blijvende kitvoeg �����������
onder de plint worden aangebracht.
Indien er verder geen eisen aan de geluidsisolatie
� ���������������������������������������������
van de wand worden gesteld, is het in beide situ-
aties ook mogelijk de blokken te plaatsen op een
strook houtwolcementplaat, dik circa 20 mm. �����������
������������

Ten behoeve van een vaste bovenaansluiting

tegen steenachtige plafonds worden de blokken
opgetrokken tot 10 à 20 mm onder het plafond.
De bovenzijde van de bovenste rij blokken wordt
voorgelijmd of voorzien van een primer, waarna
de naad dichtgezet wordt met voegmateriaal,
bestaande uit een mengsel van kleefpasta en
gips, figuur 1.26-3.
De naad wordt aan de bovenzijde ingesneden. � �������������������������������
Deze bovenaansluiting wordt vaak toegepast
�����������
in combinatie met de vloeraansluiting op een
strook houtwolcementplaat.
Indien in verband met een te verwachten door-
buiging van de bovenliggende vloer, er gevraagd
wordt om een flexibele bovenaansluiting, zijn er
(afhankelijk van de grootte van de doorbuiging)
twee alternatieven voor de bovenaansluiting:
1 een doorbuiging tot 5 mm kan worden opge- � ����������������� ������������
nomen door een bovenaansluiting met behulp Figuur 1.25 Scheidingswand van gipsblokken (horizontale
van veerankers en elastisch voegmateriaal, figuur details)
1.26-1. De veerankers worden maximaal h.o.h.
1,50 m aangebracht bij wandstukken langer dan
3 meter en aan een zijde gefixeerd. Ten behoeve
van de veerankers wordt een V-vormige sparing

06950467_H01.indd 29 12-04-2005 12:00:08

 30

����������
��������
���������
�������������
�����������
����� ��������
����������
����� ������������ ���������
��������� ������������
��������� ������������
�������� ��������

� ���������������� � ���������������� � ����������������

�������������� ����������������������������� ��������������
�������������

��������

����������
�����

�������
������

��������������������������
��������������

� ���������������� � ����������������
��������������� ���������������
���������������������� �������������������� ������������
Figuur 1.26 Scheidingswand van gipsblokken (verticale details)

in het blok gemaakt. Ook vrije wandbeëindi-
gingen en wandaansluitingen bij nastelkozijnen
worden voorzien van ankers op circa 250 mm
van het wandeinde, figuur 1.25-1. De blokken
worden opgetrokken tot 15 mm onder het
plafond, waarbij de bovenzijde van de bovenste
blokken weer wordt voorgelijmd of voorzien
wordt van een primer. De naad wordt vervolgens
dichtgezet kurk-pasta, PUR-schuim of een spe-
ciale voegpasta;
2 indien een doorbuiging tot 10 mm wordt
verwacht, wordt de bovenaansluiting uitgevoerd
met behulp van een kunststof U-profiel, figuur
1.26-2. Dit profiel, dat voorzien is van een strook
vilt, een halfgesloten cellenband of een elastisch
blijvende kit, wordt met lijm of met pluggen
bevestigd aan het bovenliggende plafond.
De bovenste blokken worden met een speling
van 10 mm tussen blok en lijf van het U-profiel
zonder verlijming in het profiel geschoven.
Ten behoeve van de geluidsisolatie wordt in het
profiel minerale wol of een schuimband aange-
bracht.
Dezelfde aansluitingen als bij de bovenaanslui-
ting zijn in principe ook toepasbaar bij de verti-
cale wandaansluiting.
De vaste aansluiting door middel van verlijming
met behulp van voegmateriaal, bestaande uit
een mengsel van kleefpasta en gips, is slechts
toepasbaar bij kleine vloeroverspanningen of
relatief stijve vloerconstructies, figuur 1.25-3. In
de andere gevallen kan de verticale aansluiting
gemaakt worden met behulp van veerankers
(minimaal twee per verdiepingshoogte) en elas-
tisch schuimband, dat wordt ingedrukt, figuur
1.25-1, of met behulp van het kunststof U-pro-
fiel, gelijmd of met pluggen bevestigd en voor-
zien van een strook vilt, een half-gesloten cellen-
band of een elastisch blijvende kit tussen profiel
en constructie en voorzien van schuimband in
het profiel, figuur 1.25-2.

06950467_H01.indd 30 12-04-2005 12:00:08


Gipsblokkenwanden kunnen worden geplaatst
in combinatie met zowel meestelkozijnen, figuur
1.25-4, als met nastelkozijnen (montagekozij-
nen). Houten of stalen meestelkozijnen worden
met ankers vastgezet aan de wanden. Daarnaast
worden de stijlen van de kozijnen bij de wanden,
die op de afdekvloer worden geplaatst, met hoe-
kankers aan de vloer vastgezet.
Voor nastelkozijnen worden sparingen in de wan-
den gehouden, waarbij de wand aan weerszijden
van de sparing aan de vloer wordt verankerd met
lijm over een lengte van 500 mm. Ten behoeve
van een haakse aansluiting van een nastelkozijn
op de wand moeten neusjes met een dikte van
20 mm op de wand gelijmd worden. Mee-
stelkozijnen worden bij een haakse aansluiting
met behulp van ankers vastgezet.
Na het stellen van de blokken worden de naden
met de resterende lijm gevuld. Tevens worden
de sparingen van de veerankers en de gaten en
sleuven van leidingen opgevuld. Daarna wordt
de wand afgesmeerd.
Wanneer de gipsblokkenwand aan drie zijden
aansluit tegen steenachtige vloeren, wanden en
plafonds kan met de wand een isolatie-index
voor luchtgeluid (Ilu;k) van –20 dB worden
behaald.
Met behulp van nagels, schroeven of pluggen
kunnen lichte voorwerpen aan de gipsblokken-
wand worden bevestigd. Zwaardere voorwerpen
moeten met behulp van speciale pluggen of
doorgaande bouten worden bevestigd.
1.3.2.b Niet-dragende binnenwand van
cellenbetonblokken
Naast niet-dragende binnenwanden, opge-
bouwd uit gipsblokken kunnen ook wanden
van cellenbetonblokken worden toegepast in de
woningbouw, in kantoorgebouwen en logies-
gebouwen als niet-dragende scheidingswanden,
woningscheidende wanden en woningbegren-
zende wanden, eventueel in combinatie met een
voorzetwand.
De blokken van cellenbeton, die in een gietvorm
worden gestort, daarna in de gewenste forma-
ten worden gesneden en onder hogedrukstoom
worden verhard, worden geproduceerd in drie
06950467_H01.indd 31
1 SCHEIDINGSWANDEN 31
typen, die onderling verschillen in druksterkte en
volumieke massa, zie de tabel van figuur 1.27.
Er zijn vele soorten en maten. De afmetingen van
de blokken zijn: lengtes: 400,500 en 600 mm;
diktes: 50, 70, 100, 150, 200, 240 en 300 mm;
hoogtes: 200, 250 en 400 mm.
Type Kubusdruksterkte Volumieke massa
G2/400 2,0 N/mm2 301 – 400 kg/m3
G4/600 4,0 N/mm2 501 – 600 kg/m3
G5/800 5,0 N/mm2 701 – 800 kg/m3
Figuur 1.27 Cellenbetonblokken
De blokken kunnen behalve verlijmd ook worden
vermetseld.
Naast de niet-dragende scheidingswand, die
wordt opgebouwd uit enkelvoudige blokken
kan overeenkomstig dezelfde opbouw als bij
cellenbetonpanelen (zie paragraaf 1.3.3.a) een
niet-dragende woningscheidende wand of een
woningbegrenzende wand worden verkregen,
waarbij in plaats van panelen uiteraard blokken
worden toegepast.
De blokken kunnen met behulp van een vloer-
profiel op de ruwe vloer of op de afwerkvloer
worden gesteld, figuur 1.29-3 en 1.29-4.
De blokken worden vol en zat gelijmd met een
overlapping van ten minste 100 mm. De voeg-
dikte rondom het blok moet bij verlijming circa
2 mm bedragen en bij vermetseling 10 mm.
Reparaties en het aanwerken van elektriciteits-
sleuven en -dozen met het bijgeleverde vul- en
vlakmiddel zijn noodzakelijk om een vlakke wand
te verkrijgen.
Om de cellenbetonwand geschikt te maken voor
behang, schuurwerk of spuitwerk moeten dunne
voorzetlagen of afwerklagen worden aange-
bracht.
Tegels kunnen rechtstreeks met een elastische
tegellijm op de blokken worden aangebracht.
De uitvoering van de plafondaansluiting en de
wandaansluiting tegen de bouwkundige con-
structie wordt bepaald door de doorbuiging
van de vloerconstructie, die afhankelijk is van de
vloeroverspanning.
12-04-2005 12:00:09
 32
���������
� ��������������� � ���������������
��������������������������� ���������������������
�������������������
���
� ���������������
Figuur 1.28 Scheidingswand van cellenbetonblokken (horizontale details)
Bij een overspanning tot 5,000 m, die een door-
buiging van maximaal circa 5 mm veroorzaakt,
wordt de plafondaansluiting uitgevoerd met veer-
ankers en elastisch voegmateriaal, figuur 1.29-2.
In plaats van voegmateriaal kan ook PUR-schuim
worden toegepast (bij overspanningen tot 6,000
m). Bij wandstukken langer dan 2,500 m worden
de veerankers h.o.h. 1.500 mm aangebracht. De
wandaansluitingen worden uitgevoerd met ten
minste twee veerankers en een voeg van 5 tot
10 mm, die wordt gevuld met elastisch voeg-
materiaal, figuur 1.28-1 en 1.28-2. Wandaan-
sluitingen van wandstukken korter dan 750 mm
kunnen zonder veerankers worden gelijmd.
Bij een doorbuiging tot circa 10 mm, die voor-
komt bij een vloeroverspanning tot 7,500 m,
worden de plafond- en wandaansluitingen uit-
gevoerd met behulp van opvangprofielen, die
tegen de bouwkundige constructie worden be-
vestigd, figuur 1.29-1. Hierin worden de blokken
koud geplaatst, waarbij bij de plafondaansluiting
circa 10 mm ruimte wordt vrijgehouden.
06950467_H01.indd 32
�������������
��������
� ����������������� ������������
In verband met geluidsisolatie en brandwerend-
heid kunnen speciale voorzieningen moeten
worden getroffen.
Hoekaansluitingen worden uitgevoerd met twee
veerankers en een voeg met breedte van 5 tot
10 mm, die wordt gevuld met elastisch materi-
aal, figuur 1.28-3. Alleen bij de aansluiting van
een wandstuk korter dan 750 mm kan de hoek-
aansluiting worden uitgevoerd door middel van
vertanding of verlijming.
Bij wandstukken langer dan 4,000 m moet een
dilatatie worden aangebracht door middel van
een voeg van 5 tot 10 mm, waarin drie stuks
dilatatieankers zijn aangebracht en die wordt
gevuld met elastisch voegmateriaal.
In combinatie met scheidingswanden van ge-
lijmde cellenbetonblokken kunnen zowel vooraf
gestelde kozijnen als nastelkozijnen of montage-
kozijnen worden toegepast, figuur 1.28-4. Na-
stelkozijnen kunnen alleen worden toegepast in
de verdiepingshoge uitvoering.
12-04-2005 12:00:09

���������
�����
���������
� ���������������� � ����������������
��������������������� ���������������������������
� ���������������� � ����������������
��������������� ���������������
�������������������� ����������������������
Figuur 1.29 Scheidingswand van cellenbetonblokken (verticale details)
Lichte voorwerpen kunnen met behulp van
lijm, nagels of spaanplaatschroeven worden
bevestigd. Voor zware voorwerpen zijn speciale
bevestigingsmiddelen ontwikkeld of worden
doorgaande bouten toegepast.
Afhankelijk van de wanddikte en de volumieke
massa (100 mm G5/800) bereikt de scheidings-
wand van cellenbeton een isolatie-index voor
luchtgeluid (Ilu;k) van –20 dB of hoger. Hierbij
moet worden gezorgd voor een oppervlakte-
massa van minimaal 75 kg/m2, waarbij wordt
uitgegaan van een driezijdige aansluiting op
steenachtige wanden, vloeren en plafonds.
De woningscheidende en woningbegrenzende
wanden, opgebouwd uit twee spouwbladen
van cellenbetonblokken van het type G4/600 of
G5/800 met een dikte van 70 mm een spouw
van 50 mm en een gipsmontagevoorzetwand
tegen een van de spouwbladen, of uit twee
06950467_H01.indd 33
1 SCHEIDINGSWANDEN 33
�����
�����
�������
���������
������
�������
������
�������
������������
spouwbladen van blokken van dezelfde typen
met dikte 100 en 150 mm en een spouw van
50 mm, bereiken een isolatie-index voor luchtge-
luid (Ilu;k) van 0 dB. De totale oppervlaktemassa
van de eerste constructie dient tussen 90 en
170 kg/m2 te bedragen, die van de tweede con-
structie ten minste 170 kg/m2. Zonder de gips-
montagevoorzetwand bereikt de eerste construc-
tie een waarde van –5 dB.
De onafgewerkte scheidingswand van cellen-
betonblokken heeft bij uitvoering met stan-
daard detaillering een brandwerendheid van
ten minste 20 minuten. Indien de aansluitingen
voorzien zijn van brandwerende PUR-schuim
bedraagt de brandwerendheid van wanden met
een dikte van 70 mm ten minste 60 minuten,
bij een dikte van 100 mm ten minste 90 minu-
ten en bij een dikte van 150 mm minimaal 120
minuten. Ten aanzien van de weerstand tegen
12-04-2005 12:00:10
 34
rookdoorslag behaald de standaardwand ten
minste 30 minuten en de wanden met aanslui-
tingen met brandwerende PUR-schuim bij een
dikte van 70 mm 90 minuten, bij een dikte van
100 mm 135 minuten en bij een dikte van
150 mm 180 minuten.
1.3.3 Verdiepingshoge niet-dragende
binnenwanden van wandpanelen
1.3.3.a Niet-dragende binnenwanden van
cellenbetonpanelen
Scheidingswanden, opgebouwd uit onderling
gelijmde, verdiepingshoge massieve panelen
van cellenbeton kunnen zowel in de woning-
bouw, maar ook in kantoorgebouwen en logies-
gebouwen worden toegepast als niet-dragende
binnenwanden, woningscheidende wanden en
woningbegrenzende wanden, eventueel in com-
binatie met een voorzetwand.
�����������������������
�������������������
� ��������������� � ���������������
��������������������������� ���������������������
���
� ���������������
Figuur 1.31 Scheidingswand van cellenbetonpanelen (horizontale details)
06950467_H01.indd 34
Deze panelen van cellenbeton, waarin ten be-
hoeve van het transport langswapening is opge-
nomen, worden geproduceerd in vier typen, die
onderling verschillen in druksterkte en volumieke
massa, zie de tabel van figuur 1.30.
Type Kubusdruksterkte Volumieke massa
G4/600 4,0 N/mm2 501 – 600 kg/m3
G5/800 5,0 N/mm2 701 – 800 kg/m3
Figuur 1.30 Cellenbetonpanelen
De afmetingen van de panelen zijn: breedte
500/600, dikte van 70 of 100 mm en hoogte van
2.400 mm tot en met 3.400 mm.
Door middel van het toepassen van twee spouw-
bladen van panelen, dik 70 mm, van het type
G4/600 met een spouw van ten minste 50 mm
�������������
��������
� ����������������� ������������
12-04-2005 12:00:11
 1 SCHEIDINGSWANDEN 35

breedte, in combinatie met een voorzetwand
van gipskartonplaat op Z-profielen tegen één
van de twee spouwbladen kan een niet-
dragende woningscheidende en woning-
begrenzende wand worden verkregen.
De panelen kunnen zowel op de onafgewerkte
vloer als op de afgewerkte vloer worden aan-
gebracht, figuur 1.32-3 en 1.32-4. De panelen
worden met behulp van een koevoet en houten
zij- en kopwiggen te lood gesteld, waarna de
zijwiggen worden verwijderd en de stelruimte
wordt volgekouwd met specie. Bij kamerschei-
dende wanden is het zelfs mogelijk om de pane-
len direct op de afgewerkte vloer te plaatsen. De
panelen worden met de een hydrolische pane-
lenstelwagen geplaatst.
De panelen worden vol en zat gelijmd met een
voegdikte van circa 2 mm. Achteraf worden de
naden bijgewerkt met een vul- en vlakmiddel. De
wanden zijn dan behangklaar.
De uitvoering van de plafondaansluiting is afhan-
kelijk van de grootte van de doorbuiging, die
opgenomen moet kunnen worden. Deze grootte
van de doorbuiging wordt bepaald door de over-
spanning van de vloer.
Een doorbuiging tot 5 mm, die voorkomt bij
vloeroverspanningen tot circa 5 m, wordt op-
genomen met behulp van rubber blokjes dik
13 mm, die aan de bovenzijde van het paneel
worden genageld, figuur 1.32-2. Bij het opwig-
gen van het paneel wordt het rubber blokje tot
10 mm samengedrukt. Bij deze plafondaanslui-
ting moet om het andere paneel een veeranker
worden aangebracht, waarbij het eerste en het

������
������

���������

�����������
������

� ���������������� � ����������������
��������������������� ���������������������������

�������
�����������

�����

������

�������

� ���������������� � ����������������
��������������� ���������������
�������������������� ����������������������

������������
Figuur 1.32 Scheidingswand van cellenbetonpanelen (verticale details)

06950467_H01.indd 35 12-04-2005 12:00:11

 36
voorlaatste paneel van een wandvlak altijd van
een veeranker voorzien worden.
De 10 mm brede voeg wordt gevuld met poly-
urethaanschuim.
Een grotere doorbuiging, tot 10 mm, die voor-
komt bij vloeroverspanningen tot circa 7,5 m,
wordt opgenomen met behulp van een meta-
len of kunststof opvangprofiel, dat mechanisch
wordt bevestigd of gelijmd tegen het plafond,
figuur 1.32-1. In het profiel wordt over de volle
breedte een strook polystyreenschuim, dik 13
mm, aangebracht. Veerankers hoeven bij deze
uitvoering niet te worden toegepast. Indien de
panelen bij kamerscheidende wanden direct op
de afgewerkte vloer worden geplaatst, wordt de
ruimte tussen de bovenzijde van het paneel en
het plafond afgedicht met polyurethaanschuim
(PUR-schuim).
Ter plaatse van de verticale wandaansluiting
wordt een naad van 5 tot 15 mm breed aan-
gehouden, die later met elastisch voegmateriaal
wordt afgedicht, figuur 1.31-1. Indien de door-
buiging van de vloer groter is dan 5 mm, wordt
deze aansluiting uitgevoerd met behulp van een
metalen of kunststof opvangprofiel, waar het
paneel koud ingeschoven wordt, figuur 1.31-2.
Bij een wandlengte van niet meer dan één pa-
neelbreedte mag de wandaansluiting met lijm
worden uitgevoerd.
Ook bij hoeken, wandontmoetingen en wanden
langer dan 4.000 mm wordt een voeg van 5
tot 15 mm breed aangehouden, die later wordt
afgedicht met elastisch voegmateriaal, figuur
1.31-3. Alleen bij wanddelen met lengte van één
paneelbreedte wordt de aansluiting verlijmd en
met drie draadnagels vastgezet.
Wandafwerking
De wanden van het type G5/800 zijn na het af-
werken met een vul- of vlakmiddel behangklaar.
De wanden van de overige panelen zijn na repa-
raties en het aanwerken van elektriciteitssleuven,
-dozen en naden behangklaar.
Scheidingswanden van onderling verlijmde, ver-
diepingshoge massieve panelen van cellenbeton
kunnen alleen worden toegepast in combinatie
met verdiepingshoge kozijnen.
06950467_H01.indd 36
Lichte voorwerpen kunnen met behulp van
lijm, nagels of spaanplaatschroeven worden
bevestigd. Voor zware voorwerpen zijn speciale
bevestigingsmiddelen ontwikkeld of worden
doorgaande bouten toegepast.
Indien de scheidingswand van panelen van cel-
lenbeton uitgevoerd wordt met een zodanige
wanddikte (100 mm dikke G5/800), dat de op-
pervlaktemassa meer dan 75 kg/m2 bedraagt,
bereikt de wand een isolatie-index voor lucht-
geluid (Ilu;k) van –20 dB of hoger, waarbij wordt
uitgegaan van een driezijdige aansluiting op
steenachtige wanden, vloeren en plafonds.
De scheidingswand, opgebouwd uit twee
spouwbladen van panelen, dik 70 mm, van het
type G4/600 met een spouw van ten minste
50 mm breedte, in combinatie met een voorzet-
wand van gipskartonplaat op Z-profielen tegen
één van de twee spouwbladen heeft een isolatie-
index voor luchtgeluid van 0 dB.
Zonder de voorzetwand van gipskartonplaat op
Z-profielen bij de eerste constructie wordt een
isolatie-index voor luchtgeluid van –5 dB
behaald.
Met betrekking tot de scheidende functie is de
brandwerendheid van onafgewerkte cellenbeton-
wanden en de standaard detaillering ten minste
20 minuten. Indien de wand en plafondaanslui-
tingen worden uitgevoerd met een voeg, met
maximale breedte van 10 mm, in combinatie
met brandwerende PUR-schuim, bedraagt de
brandwerendheid zelfs 60 minuten. Met betrek-
king tot de rookdoorgang gelden voor deze twee
uitvoeringen respectievelijk 30 en 90 minuten.
1.3.3.b Wandpanelen van lichtbeton
Vergelijkbaar met de wandpanelen van cellen-
beton zijn verdiepingshoge wandpanelen van
lichtbeton verkrijgbaar (Alvon LB). Deze wand-
panelen van lichtbeton worden toegepast voor
zowel dragende als niet-dragende binnenwanden.
Deze wandpanelen worden vervaardigd naar
tekening met een dikte van 70 tot en met
200 mm, breedte maximaal 12.000 mm en een
maximale hoogte van 3.400 mm. De wandpane-
len worden voorzien van transportwapening en
ingestorte bevestigingsmiddelen. De volumieke
massa van de lichtbetonwanden is 1.750 en
2.000 kg/m3.
12-04-2005 12:00:11
 1 SCHEIDINGSWANDEN 37

Geraadpleegde en aanbevolen NEN 6790 Technische grondslagen voor bouwcon-

literatuur structies – TGB 1990 – Steenconstructies – Basis-
eisen en bepalingsmethoden
1 Technische documentatie van LAFARGE GIPS
BV, Delfzijl
2 Technische documentatie van FAAY VIANEN
BV, Vianen
3 Technische documentatie van YTONG NEDER-
LAND BV, Vuren
4 Technische documentatie van BOUWMAG BV,
Leusden

Normen
NEN 1068 Thermische isolatie van gebouwen –
Rekenmethoden
NEN 2608(-2) Vlakglas voor gebouwen – Deel 2:
Niet-verticaal geplaatst glas – Weerstand tegen
windbelasting, sneeuw, eigengewicht – Eisen en
bepalingsmethode
NEN 2778 Vochtwering in gebouwen – Bepalings-
methoden
NEN 6062 Bepaling van de brandveiligheid van
rookafvoervoorzieningen
NEN 6064 Bepaling van de onbrandbaarheid van
bouwmaterialen
NEN 6065 Bepaling van de bijdrage tot brand-
voortplanting van bouwmateriaal (combinaties)
NEN 6066 Bepaling van de rookproduktie bij
brand van bouwmateriaal (combinaties)
NEN 6068 Bepaling van de weerstand tegen
branddoorslag en brandoverslag tussen ruimten
NEN 6075 Bepaling van de weerstand tegen rook-
doorgang tussen ruimten
NEN 6700 Technische grondslagen voor bouw-
constructies – TGB 1990 – Algemene basiseisen
NEN 6702 Technische grondslagen voor bouw-
constructies – TGB 1990 – Belastingen en vervor-
mingen
NEN 6710 Technische grondslagen voor bouw-
constructies – TGB 1990 – Aluminiumconstructies
– Basiseisen en eenvoudige basisrekenregels voor
overwegend statisch belaste constructies
NEN 6720 Voorschriften Beton – TGB 1990 –
Constructieve eisen en rekenmethoden (VBC 1995)
NEN 6760 Technische grondslagen voor bouwcon-
structies – TGB 1990 – Houtconstructies – Basis-
eisen – Eisen en bepalingsmethoden
NEN 6770 TGB 1990 – Staalconstructies – Basis-
eisen en basisrekenregels voor overwegend statisch
belaste constructies

06950467_H01.indd 37 09-02-2006 15:50:17

 38

06950467_H01.indd 38 12-04-2005 12:00:12

 Binnenkozijnen
ing. M.W.R. Salden
2
Om ruimten fysiek of visueel met elkaar te verbinden worden in
de scheidingswanden binnenkozijnen aangebracht. Deze kozijnen
worden voorzien van deuren en/of glasvlakken. Omdat hierdoor de
wanden worden onderbroken moet ervoor worden gezorgd dat deze
kozijnen zo goed mogelijk voldoen aan de prestatie-eisen zoals deze
aan de scheidingswanden zijn gesteld, bijvoorbeeld geluidsisolatie en
brandwerendheid.
De deuren geven toegang tot de vertrekken, maar moeten buiten de
bedrijfstijd en soms ook gedurende deze tijd, het betreden van de ver-
trekken door ongewenste personen verhinderen.
De bediening van de deuren moet eenvoudig en met zo gering mo-
gelijke weerstand geschieden in verband met het medegebruik door
gehandicapten en ouderen. Dit is vooral belangrijk als de deur onder-
deel vormt van een vluchtweg.

06950467_H02.indd 39 12-04-2005 11:28:21

 40
Inleiding
Het woordenboek omschrijft het begrip deur als
een ‘beweegbare afsluiting die toegang geeft tot
een gebouw, vertrek, kast enzovoort’. Het begrip
kozijn wordt omschreven als een ‘in een muur
gemetseld houten raamwerk, bestaande uit twee
stijlen met een boven- en onderdorpel, waarin
een deur of raam wordt aangebracht’.
Beide omschrijvingen zijn tegenwoordig achter-
haald. Naast hout zijn er andere materialen
waaruit kozijnen kunnen worden samengesteld.
Een deur heeft extra functies gekregen, anders
dan alleen maar de toegang tot een gebouw of
vertrek. Een deur moet ook vaak ongewenste
zaken binnen of buiten houden, zoals bijvoor-
beeld personen, geluid, brand, kogels en straling.
2.1 Prestatie-eisen
Er worden door verschillende partijen nadere
eisen aan deuren en kozijnen gesteld, die verder
gaan dan de primaire functie van het toeganke-
lijk maken van een gebouw of een vertrek.
Dit zijn:
• eisen vanuit het Bouwbesluit;
• eisen/wensen van de gebruiker en/of de
architect;
• eisen vanuit de uitvoering (montage-eisen).
2.1.1 Eisen vanuit het Bouwbesluit
Het Bouwbesluit heeft invloed op de uitvoering
van binnenkozijnen. Door de gestelde eisen in het
Bouwbesluit wordt men gedwongen om deuren,
kozijnen en wanden niet meer als losse elementen
te zien, maar ze als één geheel te beschouwen.
De volgende eisen uit het Bouwbesluit zijn van
invloed op de opbouw van een binnenkozijn en
de plaatsing daarvan in een wand.
2.1.1.a Vrije doorgang
De vrije doorgang staat in het Bouwbesluit
genoemd in Hoofdstuk 4 Voorschriften uit het
oogpunt van bruikbaarheid, Afdeling 4.3 Vrije
doorgang.
In de NEN 2580 (Oppervlakten en inhouden van
gebouwen – Termen, definities en bepalings-
methoden) worden de begrippen vrije doorgang
en vrije hoogte gedefinieerd, figuur 2.1.
06950467_H02.indd 40
Vrije doorgang: de afstand in horizontale richting
tussen de tegenover elkaar gelegen bouwdelen
van een opening of doorgang. Let op: vrije door-
gang is niet hetzelfde als dagmaat.
Vrije hoogte: de verticale afstand tussen de boven-
kant van een afgewerkte vloer of het maaiveld en
de onderkant van het laagste, daarboven gelegen
constructiedeel.
����
����
��������������
�������
��������
�
������������
��������������
�������
� �������������� � ������������
Figuur 2.1 Vrije doorgang en vrije hoogte
Het Bouwbesluit stelt kort samengevat in artikel
4.11 de volgende eisen aan de vrije doorgang en
vrije hoogte:
een toegang van een ruimte (niet zijnde een
toegang tot een lift) heeft een vrije doorgang
met een breedte van ten minste 0,85 m en een
hoogte van ten minste 2,3 m (woonfunctie) en
2,1 m (overige functies). Dit geldt uitsluitend
voor: verblijfsgebied, verblijfsruimte, toiletruimte,
badruimte, gemeenschappelijke opslagruimte en
een ruimte voor het bereiken van een lift.
▶▶ Genoemde begrippen worden besproken in
deel 7 Bouwmethodiek, hoofdstuk 2 Bouwregelgeving
12-04-2005 11:28:22

Een te bouwen bouwwerk dient voldoende
toegankelijk te zijn voor rolstoelgebruikers (zie
Bouwbesluit Afdeling 4.2 Toegankelijkheidssector
nieuwbouw).
Standaardhoogten voor deuren zijn 2115 mm
en 2315 mm. Om ter plaatse van een kozijn een
vrije hoogte van 2,100 m of 2,300 m te berei-
ken, moet een deur van 2.115 mm of 2.315 mm
worden toegepast. Door voornoemde eis uit
het Bouwbesluit worden ook binnen de woning
steeds meer deuren van 2.315 mm toegepast.
Het is namelijk fraaier om in het gehele huis
dezelfde hoogte aan deuren toe te passen. Het
steeds langer worden van de mensen speelt ook
een rol bij deze keuze.
2.1.1.b Brandwerendheid
Het Bouwbesluit (Hoofdstuk 2 Voorschriften uit
het oogpunt van veiligheid) spreekt over de
WBDBO en WRD van een scheidingsconstructie:
de Weerstand tegen BrandDoorslag (binnendoor)
en BrandOverslag (buitenlucht), figuur 2.2 en de
Weerstand tegen RookDoorslag.
�������������
�������������
�������������
Figuur 2.2 Branddoorslag en brandoverslag
����������
����������
������������ ������
������
� ��������� � ����������������������
Figuur 2.3 Geluidwering
06950467_H02.indd 41
2 BINNENKOZIJNEN 41
Aan binnenkozijnen kunnen eisen worden
gesteld van een WBDBO van 30 of 60 minuten.
Dit is afhankelijk van de situering van het kozijn
in het gebouw.
De WBDBO van een binnenkozijn in een wand
moet door een onafhankelijk keuringsinstituut in
testrapporten worden aangetoond.
De WRD van een binnenkozijn in een wand
wordt bepaald door het aantal minuten dat de
pui het criterium vlamdichtheid betrokken op
de afdichting haalt, te vermenigvuldigen met
1,5 ( = een vuistregel). Voor een WRD van
30 minuten is dus een WBDBO van 20 minuten
voldoende (WBDBO 20 x 1,5 = WRD 30).
Bepaling van de WBDBO en de WRD
Voor de bepaling van de WBDBO van deuren,
luiken en ramen gelden de volgende criteria:
• vlamdichtheid betrokken op de afdichting
(er mogen geen ontoelaatbare openingen
ontstaan of vlammen aan de niet direct ver-
hitte zijde);
• thermische isolatie betrokken op de warm-
testraling (de stralingsintensiteit, gemeten
op 1 m afstand, mag niet groter zijn dan
15 kW/m2).
2.1.1.c Geluidwering
In het Bouwbesluit, Hoofdstuk 3 Voorschriften uit
het oogpunt van gezondheid wordt de geluid-
wering besproken.
Afhankelijk van de situering in een gebouw moe-
ten binnenkozijnen samen met de wand waarin
ze zijn opgenomen aan een bepaalde geluidwering
voldoen. Naast de eisen die het Bouwbesluit stelt
aan de geluidwering, kan ook de opdrachtgever
�������������
����
������
���������
� ���������������������������������
12-04-2005 11:28:23
 42
nog extra eisen stellen. Geluid moet meestal bui-
ten een ruimte worden gehouden maar soms ook
juist binnen een ruimte, figuur 2.3.
2.1.1.d Ventilatie
Door de strengere eisen aan ventilatie in het
Bouwbesluit (afdeling 3.10 en 3.12) vloeien hier
ook eisen voor de kozijnen uit voort. In nieuwe
woningen bijvoorbeeld moeten de toiletten aan-
gesloten worden op een mechanisch ventilatie-
systeem. Met dit systeem wordt continu lucht uit
een ruimte afgezogen. Dit houdt in dat er ook
lucht moet worden toegevoerd. Hiertoe moet
onder de deur een spleet van voldoende door-
gang worden gehouden, figuur 2.4.
���� ��������
������
����������
������
Figuur 2.4 Ventilatie
2.1.1.e Veiligheid
Om te voorkomen dat mensen tijdens het vluch-
ten uit een gebouw zich klemlopen tegen deu-
ren, moet de draairichting de looplijn tijdens de
vlucht volgen, figuur 2.5.
��������������
Figuur 2.5 Draairichting en vluchtrichting
06950467_H02.indd 42
Uit het oogpunt van veiligheid moeten brand-
werende en rookwerende deuren van een deursluit-
mechanisme worden voorzien. Dit, om te voor-
komen dat ze open blijven staan en zo tijdens
brand hun brandwerende functie niet vervullen.
2.1.2 Eisen/wensen door gebruiker en/of
architect
Bij de keuze van een type kozijn en deur kunnen
voor een gebruiker en/of architect verschillende
overwegingen een rol spelen, zoals:
• duurzaamheid (levensduur);
• het onderhoud van kozijn en deur (bijvoor-
beeld veel of weinig schilderwerk);
• het gemakkelijk kunnen wegwerken van
beschadigingen;
• het zoveel mogelijk uniform toepassen van
dezelfde deuren en kozijnen (door bijvoorbeeld
een woningbouwvereniging met een groot
woningbestand);
• de kosten van aanschaf en plaatsing;
• esthetische aspecten;
• het weerstand kunnen bieden aan diverse
invloeden;
• eisen voortvloeiende uit het gebruik van de
deur en het kozijn (denk bijvoorbeeld aan bedie-
ning van een deur door mensen in een rolstoel);
• inbraakveiligheid. Bij dit begrip wordt meestal
alleen gedacht aan buitendeuren, maar ook bin-
nendeuren hebben vaak een inbraakwerende
functie (bijvoorbeeld voordeuren van woningen
in flats met een afgesloten galerij).
2.1.3 Eisen/wensen vanuit de uitvoering
Een aannemer zal niet alleen op de kosten voor
aanschaffen letten maar ook op de montagetijd
(tijd = geld). Voor de aannemer is bij de keuze
ook van belang dat de kans op beschadiging van
de binnenkozijnen tijdens de bouw zo gering
mogelijk is. Een aannemer past soms bij voorkeur
een bepaald type kozijn en deur toe omdat hij
goede leveringsvoorwaarden met de fabrikant
heeft afgesproken.
12-04-2005 11:28:23
 2 BINNENKOZIJNEN 43

2.2 Normen ten aanzien van

�������
tekenwerk

Naast de in het Bouwbesluit vermelde NEN-

normen zijn er nog andere normen die betrek-
king hebben op kozijnen. Deze normen geven � ��������������� � ������������
richtlijnen voor de aanduiding van kozijnen bij �����������������
��������������������
tekenwerk: ���������������
• NEN 114 Aanduidingen van onderdelen en ����������
inrichting van bouwwerken op tekeningen 1:50
en 1:100: de in deze NEN behandelde aandui-
dingen zijn gebruikt in het overzicht met kozijn-
typen (paragraaf 2.3 Kozijntypen).
De draairichting kan ook door een kwartcirkel � ��
worden aangegeven, figuur 2.6-1.
Elektronisch bediende deuren worden aangege-
� ������� � �����������

ven met een cirkel in de aangegeven draairich-

ting;
• NEN 270 Draairichting van deuren, ramen en lui-
ken: deze norm geeft de wijze aan van aanduiden
� ��
van de draairichting en van de openings- en sluit-
zijde van deuren, ramen en luiken, figuur 2.6-2; � ����������������� � ���������������������
��������������
• NEN 1413 Symbolen voor brandveiligheidsvoor-
zieningen op tekeningen en schema’s tweede ont-
werp: deze norm is van toepassing op symbolen
voor brandveiligheidsvoorzieningen op onder
andere bouwkundige tekeningen, figuur 2.7. � ���������
����������������������������
Figuur 2.7 Symbolen brandveiligheidsvoorzieningen
deuren en kozijnen

�� ��

2.3 Kozijntypen

De kozijnen die in binnenmuren worden ge-

�����������
� ������������������������
����������
�������������
�����������������
� �������������������������������������
Figuur 2.6 Draairichting deuren
plaatst, worden onderscheiden in binnendeur-
en binnenlichtkozijnen.
���������������������
����������� Bij een enkelvoudig kozijn wordt één element
(deur, raam, glas) in een kozijn geplaatst, bij een
samengesteld kozijn meerdere elementen, figuur
2.8. Een pui is een kozijn met elementen dat
een gehele wand of een groot gedeelte daarvan
����������
beslaat, figuur 2.8-3. Bij een horizontaal of verti-
caal doorgaande pui gaat het kozijn langs naast
elkaar of boven elkaar gelegen ruimten door.
������������� De kozijnen zijn opgebouwd uit stijlen en dor-
pels. Bij samengestelde kozijnen worden ook
����������������
tussenstijlen en tussendorpels (ook wel kalf
genoemd) toegepast. De plaatsing van tussen-
dorpel en tussenstijl volgt vaak uit een esthetisch

06950467_H02.indd 43 12-04-2005 11:28:24

 44
� ������������������
Figuur 2.8 Voorbeelden enkelvoudig en samengesteld kozijn
Figuur 2.9 Scheurvorming boven wandopening
� ������������
� �����������������
Figuur 2.10 Latei boven wandopening
06950467_H02.indd 44
� ������������������� � ���������������������
��������������
beeld dat de architect wil bereiken of uit de
(standaard) afmetingen van een deur.
Bij kozijnen die niet verdiepinghoog zijn, moet,
ter voorkoming van druk op de bovenkant van
het kozijn en ter voorkoming van scheurvorming
in het metselwerk, figuur 2.9, bij grotere openin-
gen in steenachtige wanden een latei worden
aangebracht. De keuze voor de uitvoering van
de latei is mede afhankelijk van de opbouw van
de wand, figuur 2.10.
▶▶ Lateiconstructies worden besproken in deel
3 Dragen, hoofdstuk 3 Draagelementen van steen
In figuur 2.11 wordt een overzicht van kozijn-
typen aangegeven met hun weergave op teke-
ning. Er zijn uiteraard veel meer kozijnindelingen
mogelijk.
�����
2.4 Materiaalkeuze
Als materiaal voor binnenkozijnen wordt meestal
hout of staal toegepast. In beide materialen is er
een grote keuze in uitvoering van de kozijnen.
Voor beide materialen geldt dat de brandwerend-
heid van kozijn en deur door middel van testen
moet worden aangetoond.
2.4.1 Hout
Vanwege beschikbare handelsmaten, afmetin-
gen, garanties, certificering en kosten is het
raadzaam om te kiezen uit de serie standaard-
profielen en -afmetingen die ontwikkeld zijn. Zie
enkele voorbeelden in figuur 2.12.
2.4.2 Staal
Stalen kozijnen zijn in twee uitvoeringen lever-
baar:
1 kozijnen van koud gevormde stalen profielen;
2 plaatstalen kozijnen.
12-04-2005 11:28:25

� �������� � �����������
����������
� ���������������� � �����������������
��������������
Figuur 2.11 Overzicht kozijntypen
2.4.2.a Kozijnen van koud gevormde stalen
profielen
De kokervormige profielen worden uit 2 mm dik
bandstaal gewalst of getrokken. Er zijn zeer vele
profielvormen en -afmetingen mogelijk. De pro-
fielen worden geleverd in een stalen of roestvast
stalen uitvoering. Beide uitvoeringen kunnen op
diverse manieren worden afgewerkt.
De profielen worden gelast of gekoppeld en zijn
voorzien van flenzen ten behoeve van glasope-
ningen en van omgezette flenzen ten behoeve
van aanslagen.
Met de profielen kunnen complete puien, inclu-
sief deuren, worden samengesteld, figuren 2.13,
2.14 en 2.15.
2.4.2.b Plaatstalen kozijnen
Deze geprofileerde kozijnen worden gemaakt
van sendzimir verzinkt bandstaal. Ze zijn er in
montage- en inmetseluitvoering. De kozijnen
zijn in verschillende staaldikten (1, 1,5 en 2 mm)
leverbaar voor diverse wanddikten.
06950467_H02.indd 45
2 BINNENKOZIJNEN 45
� �������������������� � �����������������
����������
� ��������������������� � ����������������������
�������������������� �������������
De brandwerendheid van de kozijnen verschilt
per uitvoering. Als afwerking kan worden geko-
zen uit een voorbehandeld kozijn (waarna het
kozijn op de bouw nog moet worden afgelakt),
een afgelakt kozijn of een kozijn voorzien van
een kunststof coating.
Er zijn verschillende bovendorpels mogelijk,
figuur 2.16:
• een volledige bovendorpel waarbij de profile-
ring van de stijl wordt doorgezet;
• een afgeslankte bovendorpel.
Afgeslankte dorpels worden veel in de woning-
bouw toegepast. In de stijlen worden dan
schuifstukjes aangebracht voor het opvangen
van maattoleranties in de hoogtemaat van het
gebouw c.q. voor het opvangen van de doorbui-
ging van de bovenliggende draagvloer.
Sommige fabrikanten leveren accessoires als
bijvoorbeeld een stofdorpel, bovenlichtpaneel,
plafondregel, sluitplaat en verstevigingsstrip voor
12-04-2005 11:28:26
 46

������ ������
����� �����

����� �����

��
�������

�� �������� �� ����������� �� �������� �� �����������

�����������
��������������
������ ������������
�����

�� ����������� �� �����������

�
��������� �� ���� ��������� �� ���� �

� �

� ��������

�� ����������� �� �����������
Figuur 2.12 Houtprofilering

een deurdranger en diverse afdekplaten (waar- 2.5 Aansluitingen

door lastig stukadoorswerk wordt voorkomen),
figuur 2.17-1 en 2.17-2.
In de sponning worden rubberen dopjes aange-
bracht voor geluiddemping van de dichtslaande
deur of er wordt in de sponning van het kozijn
een extra plooi aangebracht met een rondom
doorlopend aanslagprofiel (ook wel snoer ge-
noemd) ten behoeve van een betere kierdichting
en geluiddemping, figuur 2.17-3. De kozijnen
kunnen met minerale wol worden gevuld om te
voorkomen dat ze als klankkast gaan werken.
Kozijnen kunnen op twee manieren worden ge-
plaatst:
1 montage;
2 inmetselen.
2.5.1 Keuze montage- of inmetselkozijn
Werden vroeger bijna alleen maar inmetselkozij-
nen toegepast, tegenwoordig worden er steeds
vaker montagekozijnen gebruikt.
Bij een inmetselkozijn wordt de wand opge-
bouwd rondom het vooraf gestelde kozijn, figuur
2.18-1. Bij een montagekozijn wordt het kozijn
gemonteerd in een reeds opgebouwde wand
waarin een uitsparing is aangebracht, figuur
2.18-2.

06950467_H02.indd 46 12-04-2005 11:28:27

 2 BINNENKOZIJNEN 47

���� �� �� ���� �� �� ���� ��

� � �

��

��

��
�

�
�� ���� �� �� ���� ��

� �
��

��
��

��
�

�
�� �� �� ��
�� �� �� ��
��

��
��

��

� �
�
��

��

�
�
�

��
� �
���� � ����

�� � ��

� �
��

��
��

��

�� �� �� ��
�� ���

��������������
Figuur 2.13 Koudgevormde stalen kozijnprofielen

Beide systemen hebben voor- en nadelen. Om- tagekozijn weinig tijd. Voorwaarde is dan wel dat
dat bij een inmetselkozijn de wand rondom het wand en wandopening glad en strak zijn en dat
reeds gestelde kozijn wordt opgebouwd, is er de maat van kozijn en wandopening op elkaar
geen nauwkeurige maatvoering van te houden zijn afgestemd.
sparingen nodig. Dit is wel het geval bij een
montagekozijn. 2.5.2 Montagekozijn
Omdat een inmetselkozijn al in een vroeg sta- In deze paragraaf wordt het plaatsen van houten
dium in de bouw aanwezig is, is de kans op be- en stalen montagekozijnen besproken.
schadigingen tijdens de bouw veel groter dan bij
een montagekozijn, dat pas in de afbouwfase in 2.5.2.a Houten montagekozijn
het werk wordt aangebracht. Een houten montagekozijn kan niet muur-
In principe kost het aanbrengen van een mon- omvattend worden uitgevoerd. Het houten

06950467_H02.indd 47 12-04-2005 11:28:28

 48

��

��
��

��
��

��
��� ���

��

��
�� �� �� �� ��
�� ���

��
��

��
��
��
��

��� ���

��
��

�� �� �� �� ��
�� ���

���������������������������������

��
��

��� ��
��

�� �� ��
��� ��������������

Figuur 2.14 Koudgevormde stalen kozijnprofielen

kozijn wordt reeds samengesteld vanaf de fabriek
geleverd. Omdat het kozijn later in een opening
wordt geplaatst, heeft het een goede aanslag
nodig (bijvoorbeeld een lat of stelkozijn), figuur
2.19.
2.5.2.b Stalen montagekozijn
Een stalen montagekozijn kan wel muuromvat-
tend worden uitgevoerd. De kozijnen zijn lever-
baar voor verschillende wanddikten. Het kozijn
kan over de wandafwerking worden aangebracht
of de wandafwerking stopt tegen het kozijn.
Hiermee moet al bij de bestelling van de kozijnen
rekening worden gehouden.
Het stalen kozijn wordt op de bouw samenge-
steld en kan op verschillende manieren worden
aangebracht: door middel van muurbeugels of
in de stijlen gelaste borgklauwen, figuur 2.20-1.
De keuze wordt bepaald door de muurdikte en
de gewenste materiaaldikte van het kozijn. Per
fabrikant wisselen de sparingsmaten die moeten
worden gehouden in de wand. In figuur 2.21 is
als voorbeeld een overzicht gegeven van te hou-
den sparingen van een bepaald type kozijn.
2.5.3 Inmetselkozijn
In deze paragraaf wordt het plaatsen van houten
en stalen inmetselkozijnen besproken.

06950467_H02.indd 48 12-04-2005 11:28:29

 2 BINNENKOZIJNEN 49

� �

� ����������������������������������������

�����

� �������������������

����� ������������

� ���������������������
Figuur 2.15 Pui van koudgevormde stalen kozijnprofielen

2.5.3.a Houten inmetselkozijn Tevens wordt zo het verschuiven van het kozijn
Het houten inmetselkozijn heeft een kalk- of spe- tegengegaan. Het kozijn wordt met in te metse-
ciesponning om kieren tussen muur en kozijn te len ankers vastgezet aan de muur, zie ook figuur
voorkomen. 2.12.
De kalk- of speciesponning dient verder om het
kozijn over de gehele lengte een bevestiging te
geven.

06950467_H02.indd 49 12-04-2005 11:28:30

 50

����������������� ���������������
������������ ������������ 2.5.3.b Stalen inmetselkozijn
�������������� ��������������
Stalen inmetselkozijnen worden voorgemonteerd
�������� op de bouwplaats geleverd, figuur 2.22. De ko-
������
������ zijnen worden voordat de wanden worden opge-
������ trokken met behulp van schoorlatten gesteld.
������
�����
Door middel van in te metselen ankers worden
����� de kozijnen met de wand verankerd. Tijdens het
metselen moet worden voorkomen dat er te ver
in het kozijn wordt doorgemetseld en dat de
kozijnen gaan schranken (de gemetselde muur
�������� �������� drukt hierbij het kozijn in), figuur 2.23.
Indien in verband met aantasting door optrek-
kend vocht een dorpel of neut (stenen onderstuk
van een stijl) onder het kozijn moet komen,
� ���������������� � ������������������ wordt het kozijn gesteld door middel van een
������ ������ speciale onderstelregel die het kozijn los houdt
Figuur 2.16 Diverse bovendorpels en schuifstuk van de vloer, figuur 2.24.

���������� ��� ���������� ���

� ������������������������������ � ������������������������������ � ����������������������������

Figuur 2.17 Afdekplaten en snoer

� �������������� � �������������
Figuur 2.18 Inmetsel- en montagekozijn

06950467_H02.indd 50 12-04-2005 11:28:31


�����������
��������������������
������
��������������
�����������
������������������
�������
� �����������
Figuur 2.19 Houten montagekozijn
� ��������� � ����������
Figuur 2.20 Stalen montagekozijn met muurbeugel en borgklauw
Fabrikanten kunnen de kozijnen in een afgelakte
uitvoering leveren. Het kozijn wordt dan voor-
zien van een kunststof beschermfolie, zodat de
metselspecie de laklaag niet aantast. Ook moge-
lijke beschadigingen gedurende de verdere
bouwtijd kunnen zo worden voorkomen. De folie
is later eenvoudig met de hand te verwijderen.
2.5.4 Kozijn voor gipsmontagewanden
Een gipsmontagewand is een binnenwand die
is opgebouwd uit verzinkte, dunwandige staal-
profielen, één- of tweezijdig bekleed met enkele
of dubbele platen. Tussen de platen kan isolatie
worden aangebracht, zie ook hoofdstuk 1, para-
graaf 1.2 Systeemwanden.
Een kozijn ten behoeve van een gipsmontage-
wand wordt compleet gemonteerd op de bouw
geleverd en gelijktijdig met de wand gesteld en
bevestigd, figuur 2.25. Er kan ook gekozen wor-
den voor het toepassen van montagekozijnen,
die na het stellen van de wanden worden aange-
bracht.
06950467_H02.indd 51
2 BINNENKOZIJNEN 51
�����������
��������������������
������
��������������
�����������
������������������
����������������
� ��������������������
2.5.5 Kozijn voor schuifdeuren
Schuifdeuren kunnen in of vóór de wand schui-
ven, figuur 2.26 en 2.27, of voor het kozijn
waarin ze worden geplaatst, figuur 2.28. De
keuze hierbij wordt bepaald door:
• de opbouw van de wand: het is moeilijk in
een massieve wand een deur te laten schuiven;
• kosten: deze zijn sterk afhankelijk van uit-
voering, kwaliteit en bedieningsgemak van de
schuifdeur;
• eisen aan hygiëne: bij een deur die in een
wand schuift, is deze holle ruimte moeilijk
schoon te houden;
• bruikbaarheid: een deur die in de wand
schuift, laat beide muurzijden bruikbaar om er
iets tegenaan te zetten of aan op te hangen;
• situering van een kozijn: er moet voldoende
ruimte zijn om de deur voor of in de wand te
laten schuiven. Daarom wordt bij een gangpui,
die haaks op de gangwand staat, het kozijn
zodanig ontworpen dat de deur voor het kozijn
kan schuiven. De schuifdeur heeft zo nooit extra
ruimte nodig.
12-04-2005 11:28:32
 52

�� �������������������������������� ��
�� �������������������������� ��
�� ������� ��
�� ������� ��
���� ����

�� �������
����������������������� ��������� ����������������������������

�� ���������������������������������
�� ���������������������������
�� ������� �� ��
�� ������� �� ��
���� ����

������������������������������������

���������������������������������
���������������������������
�� �� ������� �� ��
�� �� ������� �� ��
���� ����

��������������������������������������������������������
Figuur 2.21 Sparing- en deurmaten stalen montagekozijnen

���������� �� ��
��������

�� ��

��� ���
��� ��� ��� ���
��� �� ��� ��
�� �� �� ��
��
��
�� ��

�� �� �� ��

� ����������������������� � ���������������������
Figuur 2.22 Stalen inmetselkozijn

06950467_H02.indd 52 12-04-2005 11:28:33

 2 BINNENKOZIJNEN 53

Opdekdeuren hebben als voordeel dat:

• er geen naden zijn te zien;
• er minder kans op tocht is;
• er minder kozijnhout weggeschaafd hoeft te
worden (kleinere sponning).

Figuur 2.23 Schranken van een kozijn
2.6 Deuren
In deze paragraaf wordt aandacht geschonken
aan de diverse soorten deuren en aan het ver-
schil tussen een stompe of een opdekdeur.
2.6.1 Deuren: stomp of opdek
Deuren kunnen in een stompe uitvoering of in
een opdekuitvoering worden geleverd, figuur
2.29.
Bij een opdekdeur valt de deur slechts gedeelte-
lijk in de sponning, bij een stompe deur geheel.
De opdekdeuren zijn wel kwetsbaarder omdat
ze buiten het kozijn uitsteken. Doordat er geen
naden te zien zijn, kan de opdekdeur sneller
worden afgehangen. Deze tijdsbesparing levert
geldwinst op. Dit is één van de redenen waarom
opdekdeuren steeds vaker in de woningbouw
worden toegepast. In de utiliteitsbouw worden
voornamelijk stompe deuren toegepast omdat
het assortiment en de keuzemogelijkheden veel
groter zijn en er minder kans is op beschadiging
van de deur. De sponning bij een stompe deur
wordt 2 tot 4 mm breder gehouden dan de
dikte van de deur. Bij kromtrekken zal de
deur hierdoor niet zo snel buiten de sponning
uitsteken.

����������
��
��

��
��

��
���
��

�����

��������������

� ������������� � ������������ � ���������������

���������� ����������
Figuur 2.24 Onderstelregel

������������
��������
���������
������������

���������������������������������

� ��������������� � ������������������������� ��������������

Figuur 2.25 Gipsmontagewand en kozijn in gipsmontagewand

06950467_H02.indd 53 12-04-2005 11:28:35

 54

��������������

����������������
�
��������������
������������� �� ��

� �����������������������������������������
��
��

� �������������������������� � ��������������������������
Figuur 2.26 Schuifdeur, in de wand schuivend

2.6.2 Soorten deuren

Deuren zijn er in vele uitvoeringen. De deuren

verschillen onderling van elkaar op de volgende
punten:
• materiaal: hout, kunststof, staal;
• uitvoering: stomp of opdek; � ����������������
• vulling: bijvoorbeeld honingraat, massieve
vlasvezelplaat, kanaalspaanplaat, spaanplaat,
multiplex, tube spaanplaatvulling, kunststof;
• beplating: bijvoorbeeld hardboard, triplex;
• afwerking: bijvoorbeeld onafgewerkt, voorbe-
werkt in de fabriek, hardkunststof afwerking, PVC
folie, houtfineer, triplex;
• randafwerking, figuur 2.30: als randafwerking
kunnen deuren een houten kantstrook hebben. �����������������������
De rand kan ook worden afgewerkt met een ������������������
melaminefolie of een kunststof profiel. Deze laat- ��������������
ste afwerking komt veel voor bij opdekdeuren.
Aan de onderzijde wordt de deur soms met een � ��������������
vochtwerende sealer als afsluiting afgewerkt. Dit Figuur 2.27 Schuifdeur, vóór de wand schuivend

06950467_H02.indd 54 12-04-2005 11:28:36


� ��������
� ���������������������
Figuur 2.28 Schuifdeur voor kozijn
is vooral raadzaam bij toepassing in vochtige
ruimten, zoals bijvoorbeeld in een douche of
badkamer.
Standaarddeurhoogten zijn 2.115 of 2.315 mm.
De standaarddeurbreedte loopt vanaf 530 mm
met intervallen van 50 mm op tot wel
1.230 mm. Afwijkende deurmaten zijn meestal
verkrijgbaar, vaak wel tegen een meerprijs.
2.6.2.a Glasdeuren
Bijna alle hier besproken deuren kunnen worden
uitgevoerd met een glasopening. Afhankelijk van
toepassing en type deur, wordt een bijpassende
beglazing gekozen. Leveranciers van deuren wer-
ken vaak met standaard glasopeningen. In veel
gevallen kan hiervan worden afgeweken (meestal
wel tegen een meerprijs), figuur 2.31. Afhankelijk
van het type glas, de afmetingen van de glas-
opening en de uitvoering en functie van de deur
wordt het glas vastgezet in de deur.
06950467_H02.indd 55
2 BINNENKOZIJNEN 55
2.6.2.b Glazen deuren
Geheel glazen deuren zijn gemaakt van hardglas.
Dit is glas dat eerst wordt opgewarmd tot circa
620 °C en vervolgens zeer regelmatig afgekoeld
(hardingsproces). De sterkte van het glas neemt
toe doordat er drukspanningen aan het opper-
vlak en trekspanningen in het hart ontstaan.
Gaten en sparingen moeten voor het hardings-
proces zijn aangebracht; nadien is dit niet meer
mogelijk. Voor glazen deuren is speciaal hang-
en sluitwerk in de handel.
2.6.2.c Dubbele deuren
Dubbele deuren worden toegepast daar waar
een grote vrije doorgang benodigd is. De draai-
richting van dubbele deuren wordt meestal
afgestemd op de te verwachten verkeersstroom.
Dubbele deuren kunnen worden samengesteld
uit bijna alle hier omschreven typen deuren.
De deuren worden in de stompe uitvoering toe-
gepast. Extra aandacht wordt besteed aan de
afwerking van de naad tussen de deuren en tus-
sen de deuren en het kozijn. Dit wordt gedaan in
verband met het bekneld raken van vingers (van
vooral kinderen). Deze afwerking is afhankelijk
van de draairichting van de deuren ten opzichte
van elkaar en de mogelijk vereiste brandwerend-
heid, geluidwering en kierdichting. Er is een
grote keuze aan profielen voor de afdichting van
de naad, figuur 2.32. Van de dubbele deuren kan
één deur worden vastgezet met kantschuiven en
de andere deur als loopdeur worden gebruikt.
Voor een permanente doorgang worden beide
deuren gebruikt en dan zelfsluitend uitgevoerd
met vloerpotten, bommerscharnieren en derge-
lijke.
2.6.2.d Schuifdeuren
Schuifdeuren worden toegepast daar waar het
draaien van een deur problemen oplevert in
verband met het ruimtebeslag. Ze zijn er in aller-
lei soorten en maten, wel of niet brandwerend
en voor of in de wand schuivend, met de hand
bediend, semi-automatisch (drukknop) of auto-
matisch (elektronisch oog).
Aan de onderzijde is voor de schuifdeur een ge-
leideprofiel nodig (bijvoorbeeld een op de vloer
gemonteerde nok, figuur 2.27). Zie ook para-
graaf 2.5.5 Kozijnen voor schuifdeuren.
12-04-2005 11:28:37
 56

������� �
����������������
������� �
� � ��
���������������������
������������������ �����������
��������������������

����������
��������
������������
����������

����������

�� ��
�����
����
���������
�����������

�������������
���������� ������������
������������� �������� �������� ��������
��������������
��������������������� ����������������
������������ ���������������������
�������� ����������������
��������������������

�� ��������������������������������� �� �������������������������������
��������������������
��������������

��������������

��������������� ��������������� ����������

���������
��������

�����������

�
�
�������������������

�������������������
���������������

���������������
����������������

���������������

��
������� �������

�������

����������������

�� ������������������������������� �� �����������������������������
Figuur 2.29 Kozijn met stompe en opdekdeur

2.6.3 Brandwerende deuren tingen van deuren, de vrije doorgang van brand-
Vanuit het Bouwbesluit (Hoofdstuk 2 Voorschrif- werende puien kleiner is. Het verschil werkt ook
ten uit het oogpunt van veiligheid) worden, door in de bovendorpel: bij gelijke deurhoogte
afhankelijk van de situering, eisen gesteld aan treedt er verschil op in kozijnhoogte. Dit kan
de brandwerendheid van deur, kozijn en wand, worden voorkomen door de bovendorpel gelijk
figuur 2.33. Bij kozijnen is onderscheid te maken te houden. Het hoogteverschil wordt dan opge-
tussen 30 en 60 minuten brandwerende con- vangen in de afstand van de onderkant van de
structies. Ook worden er eisen gesteld aan de deur tot de vloer (er ontstaat een grotere naad),
rookwerendheid van kozijnen. figuur 2.34.
Brandwerende puien kunnen een sponnings-
diepte van 15, 20 of 25 mm hebben, figuur De deur wordt samengesteld uit minder brand-
2.33. De afmetingen van standaarddeuren wijzi- baar materiaal.
gen bij deze sponningmaten niet. De afmetingen In de randafwerking of tussen randafwerking en
van de kozijnen worden aangepast. Men moet er vulling van de deur kan een strip worden aan-
dus rekening mee houden dat, bij gelijke afme- gebracht, die bij verhitting opschuimt en zo de

06950467_H02.indd 56 12-04-2005 11:28:37


�������������
���������
���������
������� ����������
������������������ �����������������������
� �������������
Figuur 2.30 Voorbeelden van kantafwerkingen
Figuur 2.31 Glasopeningen in deuren
naden tussen deur en kozijn afdicht, figuur 2.35.
De strip kan ook in de sponning van het kozijn
worden aangebracht.
Deuren die een brandwerendheid van 30 of
60 minuten moeten halen, worden voorzien van
een zelfsluitende voorziening, zoals bijvoorbeeld
een deurdranger (zie paragraaf 2.7.2 Hang- en
sluitwerk), om te garanderen dat de deur in geval
van brand gesloten is. Deuren met een brandwe-
rendheid van 20 minuten komen alleen in wo-
ningen voor. Een deurdranger is hier niet vereist.
Deuren die regelmatig worden gebruikt, worden
vaak voorzien van een kleefmagneet, figuur 2.36.
De magneet houdt de deur in geopende stand
06950467_H02.indd 57
2 BINNENKOZIJNEN 57
�����������������������
� �����������
vast. De magneet is aangesloten op een brand-
meldcentrale of rookmelder. Bij brand wordt de
stroom onderbroken, de magneet laat de deur
los en deze sluit door middel van bijvoorbeeld
een deurdranger.
2.6.4 Bijzondere deuren
2.6.4.a Geluidsisolerende deuren
Geluidwerende deuren worden toegepast in
situaties waar geen storend geluid in ruimten
mag binnendringen of daar waar het geluid juist
in de ruimte moet blijven.
Wanden isoleren geluid meestal in voldoende
mate. De zwakke schakel in een wand vormt
de aansluiting van het kozijn op de wand en de
plaatsing van de deur in het kozijn.
De geluidsisolatie van een binnenkozijn met deur
is afhankelijk van de volgende aspecten:
• de massa van de deur in samenhang met de
vulling van de deur: als vulling wordt onder
andere toegepast drie lagen vol spaanplaat,
kanalenspaanplaat, multiplex of spaanplaat;
• de plaatsing van de deur in het kozijn: de kier-
dichting is van groot belang bij het behalen van
een goede geluidwerende werking van kozijn
met deur. Er zijn zeer vele profielen ten behoeve
van kierdichting op de markt. De profielen kun-
nen worden toegepast in de dag, in de aanslag
of aan de onderzijde van een deur, figuur 2.37-3.
Er zijn ook deur- en kozijntypen met een dub-
12-04-2005 11:28:38
 58
� � � �
��
����
��
�
���
�
� ������������������������� � �����������
���������������������������
Figuur 2.32 Kierdichting bij dubbele deuren
bele aanslag en kierdichting op de markt, figuur
2.37-1 en 2.37-2. Werken bij deze kozijnen beide
dichtingsprofielen optimaal, dan moet de deur
wel zeer nauwkeurig worden afgehangen. De
sluitkracht van een deur met dubbele kierdich-
ting is in sommige gevallen onaanvaardbaar
hoog (bijvoorbeeld bij toepassing in de toegan-
kelijkheidssector);
• de aansluiting van het kozijn op de wand: de
uitvoering van de aansluiting kozijn op wand is
ook van groot belang. Kieren tussen kozijn en
wand moeten worden voorkomen.
2.6.4.b Tralingwerende deuren
Deze deur wordt toegepast voor ruimten waarin
bijvoorbeeld met röntgenapparatuur wordt
gewerkt of bij ruimten voor radiotherapie en
stralingsdiagnose.
De deuren worden voorzien van een dubbel-
zijdige loodinlage, figuur 2.38-1. De dikte van
de loodinlage varieert van 0,5 mm tot 3,0 mm,
afhankelijk van de stralingsintensiteit. De deuren
06950467_H02.indd 58
��
���������
������� ��
�����������
���
��
� ������������������������������������������
���������
��
��
���
� ����������������������
�����������������
zijn zwaarder dan een standaarddeur en hiermee
moet rekening worden gehouden bij de keuze
van het hang- en sluitwerk. In verband met stati-
sche elektriciteit moeten deze deuren in een
geaard metalen kozijn of beter nog in een
houten kozijn worden geplaatst.
2.6.4.c Veldafschermende deuren
Een veldafschermende deur wordt toegepast in
ruimten die zijn ingericht als ‘kooi van Faraday’.
De kooi schermt elektronische velden af. De deur
wordt voorzien van messingplaten of fosfor-
bronsgaas. Een veldafschermende deur is zwaar-
der dan een standaarddeur, figuur 2.38-2.
2.6.4.d Kogelwerende deuren
Voor de toepassing van kogelwerende deuren
kan men denken aan postkantoren, banken,
gevangenissen, politiebureaus enzovoort.
Een kogelwerende deur heeft een inlage van
staal. De dikte van de inlage is afhankelijk van
de gewenste bescherming. De staalplaat wordt
12-04-2005 11:28:39
 2 BINNENKOZIJNEN 59

Zelfsluitendheid Noodzakelijke sponningdiepte (in mm) Max. oppervlakte

nodig Hout Staal Aluminium draadglas

in deur of raamconstructie
per segment van 2,5 × 2,5 m

WRD 30 min. ja +/15 +/15 +/15 onbeperkt

WBDBO 30 min. ja1 +/25 +/20 –/– 1,7 m2
WBDBO 60 min.2 ja +/25 +/20 –/– 0,9 m2 3

WRD = weerstand tegen rookdoorslag

WBDBO = weerstand tegen branddoorslag en brandoverslag

1
Met uitzondering van toegangen woningen/wooneenheden.
2
Uit beproevingen met draadglas is gebleken dat na circa 60 minuten veelal het warmtestralingscrite-
rium nog niet is bereikt. De uiteindelijke WBDBO-waarde werd bepaald door het criterium vlamdicht-
heid. In veel gevallen kwamen de glaslatten tot ontvlamming. Derhalve zal hieraan aandacht moeten
worden besteed.
De voor hout aangegeven sponningdiepte kan zowel bijvoorbeeld grenenhout zijn als de gebruikelijke
hardhoutsoorten.
De 60 minuten brandwerendheid van de in de tabel genoemde constructies dient altijd door middel
van een door een onafhankelijk instituut als TNO opgesteld rapport te worden aangetoond.
3
Dit gegeven maximale oppervlak (0,9 m2) is slechts mogelijk indien er extra aandacht wordt besteed
aan de wijze en materiaalkeuze van de inklemming van het draadglas. Alleen dan is een WBDBO van
60 minuten haalbaar.

Figuur 2.33 Overzicht brandwerendheid kozijnen in wanden

����
��������

��������������������������
���������
��

��
������������

������������

� ���������������������

����������
�����
��

��

Figuur 2.34 Gevolgen van diepere sponning bij brandwe- � �������������������

rende puien Figuur 2.35 Brandwerende deur

06950467_H02.indd 59 12-04-2005 11:28:40

 60

twee stalen bekledingsplaten. De platen worden

�����������
������������
����������������������
������������������
���������
�����������������������
��������������������������
����������
Figuur 2.36 Kleefmagneet
tussen multiplex platen verlijmd. Ter plaatse van
het slot worden ook speciale voorzieningen ge-
troffen. Glasopeningen in deze deuren moeten
natuurlijk van kogelwerend glas worden voor-
zien. De vulstrip aan de zijkant van de deur zorgt
ervoor dat de deur op de bouw nog kan worden
bijgeschaafd, figuur 2.38-3.
Door de inlage van staal is het gewicht van de
deur beduidend hoger dan bij een standaard
deur. De deuren worden dan ook meestal afge-
hangen aan vier scharnieren.
Er zijn ook geheel stalen kogelwerende deuren.
Deze bestaan uit een stalen kokerprofiel met
onzichtbaar bevestigd op de koker. De deur is
gevuld met isolatie.
In NEN-EN 1522 Ramen, deuren, luiken en zon-
neschermen, Kogelwerendheid, Eisen en classificatie
worden eisen en classificaties opgenomen voor
de kogelwerendheid van ramen en deuren.
2.6.5 Inbraakwerende deuren
Zoals al in paragraaf 2.1 Prestatie-eisen zijn ge-
noemd, kunnen er ook inbraakwerende eisen
aan een binnendeur worden gesteld. Verzeke-
ringen kunnen bijvoorbeeld extra eisen stellen
aan de beveiliging van een archief en ook een
voordeur van een appartement, gelegen aan een
centrale gang, heeft een goede inbraakwerend-
heid nodig.
In de deur kunnen net als bij de kogelwerende
deuren staalplaten worden aangebracht. Meestal
is echter de deur niet de zwakste schakel maar
het hang- en sluitwerk. Speciaal inbraakwerend
hang- en sluitwerk en stalen beschermingsstrips
tussen deur en kozijn verhogen de inbraakwe-
rendheid van deur en kozijn. Er kan ook gedacht
worden aan het toepassen van elektronische
beveiligingssystemen, opgenomen in deur en
kozijn.

�������������
����

���������

� ����������������� � ����������������� � ���������������������������������

��������������� ���������������
Figuur 2.37 Geluidwerende deuren en voorzieningen

���� ������������� ����������

� �������������������� � ��������������������� � �����������������

Figuur 2.38 Bijzondere deuren

06950467_H02.indd 60 12-04-2005 11:28:41


In de NEN 5088 en NEN 5089 worden regels ge-
geven voor de toepassing van hang- en sluitwerk
en de eisen en beproevingsmethoden van hang-
en sluitwerk.
De Stichting Kwaliteitscentrum Gevelelementen
(SKG) is een onafhankelijke instantie die er op
toeziet dat het hang- en sluitwerk qua sterkte en
duurzaamheid voldoet aan de in NEN 5089
gestelde eisen. Hang- en sluitwerk dat aan de
eisen voldoet, krijgt een SKG-symbool:
• 1 ster = standaard inbraakwerend
product;
• 2 sterren = zwaar inbraakwerend product;
• 3 sterren = extra zwaar inbraakwerend
product.
2.6.6 Speciale deuren
De markt voor deuren is constant in beweging.
Producenten spelen in op vragen uit de markt.
Er verschijnen dan ook steeds meer deuren met
afwijkende openingsmogelijkheden. Een voor-
beeld hiervan is de draaischuifdeur. Deze biedt
ten opzichte van de traditioneel draaiende deur
een wezenlijke ruimtebesparing. In geopende
positie staat het deurblad ongeveer voor de helft
buiten de doorgang. Andere deuren en doorgan-
gen worden er niet door geblokkeerd. Deze deur
vindt dan ook vaak zijn toepassing in woningen
voor mindervaliden en ouderen. De deur is van-
uit een rolstoel gemakkelijk te bedienen omdat
de draaicirkel veel kleiner is. De deur is niet af-
�����������
����
� ��������� � ���������
Figuur 2.39 Draaischuifdeur t.o.v. draaideur/taatsdeur
06950467_H02.indd 61
2 BINNENKOZIJNEN 61
gehangen aan normale scharnieren, maar draait
door middel van twee spindels met een arm aan
de boven- en onderzijde van de deur. De deur
taatst open en is tegelijkertijd tot tegen de
kozijnstijl te duwen, figuur 2.39-3.
Een andere vernieuwing is het weglaten van een
tussendorpel of kalf boven een deur. Het kozijn
loopt wel verdiepingshoog door, maar de aanslag
van de deur wordt nu opgevangen in een paneel.
Dit paneel is in uitvoering en dikte gelijk aan de
deur en vormt in aanzien één vlak met de deur.
Dit is esthetisch een fraaie oplossing, figuur 2.40.
Lineaire deuren zijn schuifdeuren die bewegen
dankzij magnetische geleiding, figuur 2.41. Bij
deze deur worden magneten opgenomen in de
bovendorpel van het kozijn en de bovenkant
van de deur. De deur schuift doordat de mag-
neten elkaar kunnen aantrekken en afstoten.
Deze deuren zijn minder gevoelig voor slijtage
door het ontbreken van mechanische onder-
delen. In figuur 2.42 zijn nog twee voorbeelden
te zien van industriële deuren.
Bij de rubber knikdeur, figuur 2.42-1 kunnen zon-
der enig oponthoud vorkheftrucks, stapelaars,
karretjes, maar ook transportmiddelen opgehan-
gen aan rails, de opening passeren. Door een
veerconstructie, figuur 2.42-1b, sluiten de buig-
zame deuren zich direct weer na het passeren
van de transportmiddelen. De deuren kunnen
in elke gewenste maat worden geleverd. Ze zijn
� ��������������������������
12-04-2005 11:28:42
 62
�
�
� ���������
��
�
��
� �����������
Figuur 2.40 Deurkozijn zonder kalf
van niet te kleine doorzichtruiten voorzien om
tegemoetkomend verkeer te kunnen zien. Ook
uitvoering in geheel doorzichtig pvc is mogelijk.
Een ander voorbeeld is de strokendeur van over-
lappend opgehangen transparante pvc-stroken
waar eveneens met transportmiddelen doorheen
kan worden gereden, figuur 2.42-2. De breedte
van dergelijke afscheidingen is vrijwel onbeperkt
en de hoogte is maximaal 6 m.
2.7 Toegankelijkheid
In het Handboek voor Toegankelijkheid (uitge-
geven door de Federatie Nederlandse Gehan-
dicaptenraad) worden eisen gesteld en ont-
werpsuggesties gedaan voor alle aspecten die
voor de toegankelijkheid van buitenruimten,
(woon)gebouwen en woningen van belang zijn.
In het handboek worden eisen gesteld aan kozij-
nen en deuren, die verder gaan dan de eisen van
het Bouwbesluit.
06950467_H02.indd 62
����������� ������� ������
��
�����������
����������������
����
������
����������
�����
Figuur 2.41 Lineaire deuren
Voor de toegang tot vertrekken worden de vol-
gende aanvullende eisen gesteld:
• drempelhoogte ≤ 20 mm;
• vrije gebruiksruimte vóór de deur:
• frontale benadering deur, figuur 2.43-1:
≥ 900 × 1.100 mm buiten draaivlak deur;
• zijwaartse benadering, figuur 2.43-2:
≥ 1.100 × 1.100 mm buiten draaivlak deur;
• bediening: ≥ 500 mm vrij uit elke inwendige
hoek, figuur 2.43-3;
• hoogte: 900 tot 1.200 mm boven vloerpeil;
• openingstijd: ≥ 6 seconden;
• bedieningsweerstand: ≤ 30 N;
• er moet een doorkijkmogelijkheid zijn tussen
600 en 1.050 mm boven vloerpeil (dit in ver-
band met de lagere zichtlijn van mensen in een
rolstoel);
• een visuele markering (kleurcontrast) dient te
worden aangebracht tussen 1.400 en 1.600 mm
boven vloerpeil, figuur 2.43-3.
In de toegankelijkheidssector verdienen auto-
matische schuifdeuren de voorkeur. Bij handbe-
diende deuren is er naast de deurkruk een vrije
12-04-2005 11:28:43
 2 BINNENKOZIJNEN 63

����������
����������

�����������

��������
��������

��������

����������

�� ��������������������������
�� ������������� �� ����������������
��������������� ������������
� �����������

bedieningsruimte nodig van ten minste 500 mm

(voor de opstelling van een rolstoel).
Bij toepassing van dubbele deuren moet er min-
�� ���������
stens één deur een vrije doorgang van 850 mm
hebben.
Er dient extra aandacht te worden geschonken
aan het hang- en sluitwerk, figuur 2.43-3. De
bedieningselementen van ramen en deuren
mogen niet hoger dan 1.200 mm uit de vloer
worden aangebracht en moeten zich ten minste
500 mm uit een inwendige hoek bevinden. Het
slot (een zogeheten seniorenslot) wordt boven
de deurkruk geplaatst zodat het beter zichtbaar
� ��������������� is en goed te gebruiken door mensen met een
Figuur 2.42 Industriële deuren verminderde arm- of handfunctie.
Voldoet een gebouw in al zijn facetten aan de
toegankelijkheidsbehoefte van gehandicapte be-
zoekers en gebruikers, dan ontvangt het gebouw

06950467_H02.indd 63 12-04-2005 11:28:44

 64

� ��� � ����
� ����

� ����

� ����
���� �������
���������
����
���� �������
�����������
��� �������

� ����
� ��
� ����

� ����
� ���

� ������������������� � ��������������������� � �������������������

Figuur 2.43 Toegang tot vertrekken

het ITS-symbool: het Internationale Toegankelijk- 2.8.1 Hangwerk

heidssymbool, figuur 2.44. Het symbool wordt in
bruikleen toegekend in de vorm van een gevel-
plaat en/of stickers.
Scharnieren worden toegepast om ramen en
deuren beweegbaar te maken. Een scharnier
bestaat uit twee bladen, de knoop met drie
of meer leden en de pen. Wanneer de pen is
verwijderd, kan het raam of de deur horizontaal
uit de sponning worden geschoven, figuur
2.45-1.

Een scharnier met een afwijkende vormgeving

Figuur 2.44 Internationaal toegankelijkheidssymbool
2.8 Hang- en sluitwerk
Hang- en sluitwerk had vroeger als belangrijkste
taak het beheersbaar maken van het open en
dicht zijn van een doorgang. Het ontoegankelijk
maken van een doorgang was veel minder aan
de orde. Tegenwoordig is het vergrendelen en
dus ontoegankelijk maken van een doorgang
veel belangrijker.
is de paumelle, figuur 2.45-2. De knoop bestaat
hierbij uit twee leden en de stift ontbreekt. Het
gedeelte met de pen wordt aan het kozijn be-
vestigd. Na openen kunnen raam of deur een-
voudig worden verwijderd door ze op te tillen.
Het aantal en de uitvoering van toe te passen
scharnieren of paumelles is afhankelijk van het
gewicht en gebruik van deur of raam. De schar-
nieren of voorzieningen voor scharnieren in het
kozijn worden vaak al standaard in de fabriek
aangebracht.

Het is ondoenlijk om in het kader van dit hoofd-

stuk alle hang- en sluitwerk te behandelen. Er is
daarom gekozen om het meest voorkomende
hang- en sluitwerk bij binnenkozijnen kort te
bespreken. Wie meer wil weten over de moge-
lijkheden en keuzen kan zich bij de leveranciers
oriënteren. � ��������� � ��������
Figuur 2.45 Scharnier en paumelle

06950467_H02.indd 64 12-04-2005 11:28:46

 2 BINNENKOZIJNEN 65

2.8.2 Sluitwerk
Ten behoeve van het sluiten van een beweeg-
baar deel wordt in het kozijn een sluitplaat aan-
gebracht, figuur 2.46, en in de deur een slot. De
plaatsing van sluitplaat en slot moet goed op
��������������
elkaar worden afgestemd, om te voorkomen dat
de deur gaat rammelen. �������������������
De sluitplaat kan al standaard in de fabriek in het
kozijn worden aangebracht. Sommige sluitplaten
grijpen (geheel of ter plaatse van de dagschoot)
om de sponning van het kozijn heen, zodat de
afwerking van het kozijn niet wordt beschadigd
bij het sluiten van de deur. Als de sluitplaat al in de Figuur 2.47 Loopslot
fabriek wordt aangebracht, is het later op de bouw
wijzigen van de draairichting niet meer mogelijk.

���������
�������������������
�����������

�������������������

Figuur 2.48 Dag- en nachtslot

� �����������������������������������
Figuur 2.46 Sluitplaat

Er kunnen diverse sloten worden toegepast:

• loopslot, figuur 2.47: wordt toegepast bij
ruimten die vrij toegankelijk moeten zijn. Een
loopslot wordt bediend door een kruk. Het slot
heeft een verende schoot die bij dichtgaan van �����������
de deur wordt ingedrukt door de sluitplaat. Vóór
het gat in de sluitplaat wordt de schoot door een
veer hier in gedrukt;
��������������������
• dag- en nachtslot, figuur 2.48: wordt toege-
past bij ruimten die afsluitbaar moeten zijn. Het
slot heeft naast een dagschoot ook een nacht- Figuur 2.49 Kastslot
schoot, die bediend wordt met een sleutel;
• kastslot, figuur 2,49: dit slot bezit alleen een 2.8.3 Deursluitmechanismen
met een sleutel te bedienen ‘nachtschoot’; Deuren die niet open mogen blijven staan
• vrij/bezetslot, figuur 2.50: dit type sloten (bijvoorbeeld brand- en rookdeuren) worden
wordt toegepast bij bijvoorbeeld een toilet of voorzien van een deursluitmechanisme. Meestal
badkamer. De nachtschoot wordt hierbij niet be- wordt een deurdranger gebruikt die aan de bo-
diend met een sleutel maar met een knop aan de venzijde van deur en kozijn wordt gemonteerd,
binnenzijde. Aan de buitenzijde is een rood/wit figuur 2.51-1. De dranger trekt of duwt de deur
signaalplaatje zichtbaar. dicht. De sluitkracht van de deurdranger is instel-

06950467_H02.indd 65 12-04-2005 11:28:48

 66

Figuur 2.50 Vrij/bezetslot

baar. Het type deurdranger is afhankelijk van de

zwaarte van de deur.
Bij doordraaiende deuren wordt een vloerpot of
vloerveer toegepast: een in de vloer ingelaten Figuur 2.51 Deurdranger en vloerveer
deursluitmechanisme, figuur 2.51-2. Er zijn vloer-
veren met een eindstop voor het in geopende
stand vasthouden van de deur. Deze vloerveren
met eindstop mogen niet worden toegepast bij
branddeuren. Wil men deze deuren in geopende houten kozijn
stand fixeren ten behoeve van brandcards, wa-
gentjes en dergelijke dan dienen kleefmagneten
draadglas 6 mm,
figuur 2.36, te worden toegepast. 25 maaswijdte 12 mm

geheel gevuld met steenachtig

materiaal, bv cement, gips of
metselwerk, óf:
zonder vulling: staaldikte 1 mm, glas inklemmen met
ophanging deur met minimaal hittebestendig materiaal
drie scharnieren

2 houten kozijn met beglazing, WBDBO 30 min.

draadglas 6 mm,
20 maaswijdte 12 mm

houten kozijn

25

plaatstalen kozijn 25

glas inklemmen met

hittebestendig materiaal
rondom verankering
min. 600 h.o.h.

1 plaatstalen kozijn met deur, WBDBO 30 min. 3 houten kozijn met deur, WBDBO 30 min.
Figuur 2.52 Plaatsing glas

06950467_H02.indd 66 12-04-2005 11:28:50

 2 BINNENKOZIJNEN 67

dorpel 30 x 90

kitvoeg
stofdorpel
stripstaal h.o.h. 600

steldorpel d.h.g. vloertegels

1 houten dorpel 2 natuursteen of kunststeen dorpel

30 25 35

dorpel 25 x 50

kitvoeg

stripstaal 2 stuks

ventilatie d.h.g. vloertegels

kunststof profiel
20
10

3 dorpel bij stalen kozijn 4 dorpel bij badkamer

Figuur 2.53 Dorpels

Prijstechnisch gezien past men bij voorkeur spie-

2.9 Beglazing geldraadglas toe. Dit is gewapend vlakglas met
een ingelaten netwerk van metaalgaas. Het glas
Er is een grote diversiteit aan beglazing. is verkrijgbaar in een gewone (zonder nabewer-
Aspecten die een rol kunnen spelen bij de keuze king), gepolijste of gefigureerde uitvoering.
van beglazing zijn: In het boek Een brandveilig gebouw bouwen
• esthetische aspecten; (uitgegeven door de VNG-uitgeverij) wordt een
• inbraakwerendheid; richtlijn gegeven voor het oppervlak aan draad-
• veiligheid; glas dat mag worden toegepast in een construc-
• gewenste transparantheid; tie. Houdt men zich aan deze richtlijn, dan wordt
• eisen van geluidwering; aan het criterium thermische isolatie betrokken
• eisen van brandwerendheid en rookdichtheid. op de warmtestraling voldaan.

Vooral het laatste aspect is van belang bij de
keuze en plaatsing van binnenbeglazing. Er is
een groot aanbod aan brandwerende beglazing
op de markt alle voorzien van een stevig prijs-
kaartje.
Er moet bij alle brandwerende beglazing extra
aandacht worden besteed aan de plaatsing. Van
invloed op de brandwerendheid zijn de insteek-
diepte in de sponning, de wijze van afdichting
en de mate van inklemming.

06950467_H02.indd 67 12-04-2005 11:28:51

 68

De VNG heeft een overzicht gemaakt van moge- Geraadpleegde en aanbevolen

lijke plaatsingen van glas of deuren bij een
WBDBO van 30 of 60 minuten, figuur 2.52.
Men mag van deze richtlijn afwijken, indien
men met behulp van testrapporten van een
onafhankelijk keuringsinstituut kan aantonen
dat aan de gestelde uitgangspunten wordt vol-
daan.
2.10 Dorpels
literatuur
1 Bouwbesluit 2003, Ministerie van VROM
2 Een brandveilig gebouw bouwen, 4e gewijzigde
druk, VNG-uitgeverij
3 Handboek Woonkeur, Ministerie van VROM
4 Handboek voor toegankelijkheid, Federatie
Nederlandse Gehandicaptenraad,
5 NBD bouwdocumentatie
6 Normalisatiecatalogus, 2003

Dorpels worden om verschillende redenen toe- Normen

gepast: NEN 114 Aanduidingen van onderdelen en inrich-
• om esthetische redenen; ting van bouwwerken op tekeningen 1:50 en 1:100
• om niveauverschillen op te vangen; NEN 270 Draairichting van deuren, ramen en
• als overgang tussen verschillende vloerafwer- luiken
kingen; NEN-EN 1522 Ramen, deuren, luiken en zonne-
• als waterkering bij vochtige ruimten, figuur schermen, Kogelwerendheid, Eisen en classificatie
2.53-4. NEN 2580 Oppervlakten en inhouden van gebou-
wen – Termen, definities en bepalingsmethoden
Vroeger werden voornamelijk houten dorpels NEN 5088 Inbraakveiligheid van gebouwen
toegepast, figuur 2.53-1. Er werd een andere – Toepassing van hang- en sluitwerk
houtzwaarte dan het overige kozijnhout toege- NEN 5089 en NEN 5089-A1 Inbraakveiligheid
past om te voorkomen dat mensen over de dor- van gebouwen (tweede ontwerp) – Inbraakwerend
pel zouden struikelen. In verband met slijtage en hang- en sluitwerk – Eisen en beproevingsmethoden
de kans op splinteren werd meestal beuken- of
eikenhout gebruikt.
Tegenwoordig worden dorpels van natuursteen
of kunststeen gemaakt, figuur 2.53-2. Fabrikan-
ten van stalen kozijnen bieden als accessoires ook
dorpels aan bestaande uit een stalen U-profiel
dat bekleed is met een slijt en vormvast kunststof
profiel, figuur 2.53-3. Met bevestigingsstrips
worden de dorpels verbonden met het kozijn.
De breedte van de dorpel wordt meestal gelijk-
genomen aan de breedte van de kozijnstijlen. Om
de dorpel tussen de kozijnstijlen aan te brengen,
wordt hij in de vorm van het kozijn gecontramald.
Een andere mogelijkheid is om de dorpel onder
de kozijnstijlen door te laten lopen met een door-
snede gelijk aan de kozijnstijl. De onderstijlen van
de kozijnen worden hierbij ook van natuur- of
kunststeen gemaakt: de zogeheten neuten.
Bij de vormgeving van de dorpels moet er reke-
ning worden gehouden met het transport dat
over de dorpel moet plaatsvinden (denk aan
rolstoelen, transportkarren en beddentransport).
De eis van toegankelijkheid (drempelhoogte
≤ 20 mm) speelt een belangrijke rol, figuur 2.53-4.

06950467_H02.indd 68 12-04-2005 11:28:51

 Plafondconstructies
H. van Diepen, ir. A.P.G. Cobussen
3
In hoofdstuk 1 is te zien dat binnen de groep van scheidingswanden
twee hoofdgroepen worden onderscheiden, te weten de niet-
dragende binnenwanden, die meer traditioneel van opbouw zijn,
en de systeemwanden.
Ook binnen de groep van plafondconstructies kunnen op basis van
de indeling, zoals die gemaakt wordt door de STABU, twee hoofd-
groepen onderscheiden worden: de systeemplafonds, omschreven
in hoofdstuk 44 PLAFOND- EN WANDSYSTEMEN en de in het werk
getimmerde plafonds, omschreven in hoofdstuk 45 AFBOUWTIM-
MERWERK. Ook bij deze onderverdeling geldt dat in de eerste groep
de zogeheten verlaagde plafonds worden ondergebracht. De tweede
groep plafonds kennen een meer traditionele opbouw, die meestal
direct onder tegen de bouwkundige constructie worden gemonteerd.

06950467_H03.indd 69 12-04-2005 12:41:12

 70
Inleiding
We kunnen vier soorten plafondconstructies
onderscheiden:
1 systeemplafonds;
2 klimaatplafonds;
3 in het werk getimmerde plafonds;
4 gestukadoorde plafonds.
1 Systeemplafonds
Er kunnen verschillende redenen zijn om te kie-
zen voor een verlaagd systeemplafond in plaats
van een plafond, dat direct onder tegen de
bouwkundige constructie wordt gemonteerd:
• het tegengaan van contactgeluid van de
bovenliggende vloer naar het plafond en omge-
keerd;
• het aan het oog onttrekken van de bouwkun-
dige constructie, leidingen, kanalen en derge-
lijke;
• het vanuit visuele of esthetische overwegin-
gen verlagen van de ruimte.
Onder een systeemplafond wordt verstaan een
plafond samengesteld uit een, tot het systeem
behorende, ophangconstructie en een draagcon-
structie met vulelementen of bekledingsplaten.
Ook rasterplafonds, baffleplafonds en de beno-
digde toebehoren worden onder de typering
systeemplafond beschouwd.
De ophangconstructie bestaat uit het systeem
van hangers, waarmee de draagconstructie aan
de boven gelegen bouwkundige constructie
wordt opgehangen. De ophangconstructie kan
bestaan uit snelspanners, figuur 3.1-1, die niet
������������
�����������������
� ����������� � ����������������������������������
Figuur 3.1 Ophangsystemen
06950467_H03.indd 70
bestand zijn tegen opwaartse druk, of uit
noniushangers, figuur 3.1-2 of draadeinden,
figuur 3.1-3, die daartegen wel bestand zijn.
De draagconstructie bestaat uit het systeem van
profielen, zoals hoofdprofielen, dwarsprofielen,
verdeelprofielen, randprofielen en dergelijke,
waaraan de vulelementen worden bevestigd
of waarin de vulelementen worden opgelegd,
figuur 3.2.
Onder vulelementen worden verstaan panelen,
platen, tegels, stroken of lamellen, die in een
draagconstructie worden gelegd of daaraan wor-
den bevestigd.
Op basis van de verschillende vulelementen zijn
de verschillende typen systeemplafonds onder te
verdelen in drie groepen:
• rechthoekige systeemplafonds: panelen-
plafond;
• lineaire systeemplafonds: strokenplafond en
lamellenplafond;
• open systeemplafonds: roosterplafond, raster-
plafond en baffleplafond.
2 Klimaatplafonds
In dit type plafonds wordt door gebruik te
maken van metalen panelen en een gesloten
waterleidingnet de temperatuur in een gebouw
(of ruimte) geregeld.
3 In het werk getimmerde plafonds
Deze plafonds vallen, zoals gezegd, binnen de
STABU-terminologie onder afbouwtimmerwerk.
Onder afbouwtimmerwerk wordt verstaan het
geheel van leveranties en werkzaamheden nodig
� ��������������������
12-04-2005 12:41:13

��������
������������
Figuur 3.2 Onderdelen van een systeemplafond
voor het in het werk brengen van gezaagd en
geprofileerd hout, plaatmaterialen en aftim-
meringsmaterialen van hout, kunststof en
mineraalgebonden materiaal, met inbegrip van
verbindingsmiddelen, op te nemen onderdelen
en toebehoren, voorzover deze werkzaamheden
plaatsvinden in de afbouwfase van het werk.
De in het werk getimmerde plafonds worden
binnen het afbouwtimmerwerk ondergebracht
als beschietingen. Binnen de beschietingen
wordt weer onderscheid gemaakt naar de toege-
paste materialen.
Ook het tengel- en rachelwerk, waarop de be-
schieting wordt aangebracht en de eventueel toe
te passen aftimmeringen worden beschouwd als
aftimmerwerk.
Als een in het werk getimmerd plafond tegen
een houten balklaag moet worden aangebracht,
zullen de tengels moeten worden ‘uitgevuld’ om
een horizontaal vlak geheel te krijgen. Vaak is het
dan veel eenvoudiger een plafondsysteem onder
de balklaag te monteren.
4 Gestukadoorde plafonds
Onder gestukadoorde plafonds worden zowel
het gespoten als het gestukadoorde plafond
verstaan. In hoofdstuk 4 over stukadoorwerk
wordt dit onderdeel van de afbouw uitvoeriger
behandeld.
06950467_H03.indd 71
3 PLAFONDSCONSTRUCTIES 71
��������������������������������
�������
�����������
������������ �������������������������
3.1 Prestaties en
toepassingsmogelijkheden
In het Bouwbesluit worden technische voor-
schriften vastgelegd omtrent het bouwen. In
het Bouwbesluit wordt echter niet expliciet ge-
sproken over plafondconstructies. Aangezien de
plafondconstructie echter onderdeel uitmaakt
van een inwendige scheidingsconstructie (de
verdiepingsvloer) of van een uitwendige schei-
dingsconstructie (de dakvloer), zijn de betref-
fende bepalingen van het Bouwbesluit ook van
toepassing voor plafondconstructies.
De belangrijkste aspecten ten aanzien van de
voorschriften uit het oogpunt van veiligheid,
gezondheid, bruikbaarheid en energiezuinigheid
zullen eerst worden behandeld, voor zover ze
betrekking hebben op de plafondconstructies of
van belang zijn voor de plafondconstructies.
3.1.1 Sterkte van de constructie
Ten aanzien van de sterkte van de constructie
kan gesteld worden dat de bovenliggende bouw-
kundige vloer het gewicht van de plafondcon-
structie, inclusief de in het plafond opgenomen
elektrotechnische en werktuigkundige installaties,
moet kunnen dragen. Het gewicht wordt bepaald
door de opbouw en de toegepaste materialen.
Ook de keuze voor het type ophangconstructie
is medebepalend. De sterkte is te meten aan de
12-04-2005 12:41:14
 72

� ���� � ���� � ����

� ������������������������������������������������������������������ ����������������

�������

���������������
�������� �����������
�����
���

�������� ��������������
������ �������������
������

������������

�����������
�������
�������� ����������������������������������� �������������
����
������������

� ����������� � �������������������������������� ���������������

De pijl in kleur in figuur 3.3-3 geeft aan dat warmte van de armatuur af te voeren. Bij brand
er ruimte moet zijn tussen de suskap en het smelten de blokjes; de suskap heeft dan een
plafond (door middel van blokjes) om de brandvertragende werking.

Figuur 3.3 Geluidsschot

bestandheid tegen mechanische beschadigingen
en de bestandheid tegen schokken.
3.1.2 Brandveiligheid
Het gedrag van plafondconstructies ten aanzien
van brandveiligheid wordt bepaald door proef-
ondervindelijk de volgende aspecten te meten:
• het onbrandbaar zijn van de toegepaste ma-
terialen, bepaald volgens NEN 6064, ten
behoeve van de eis tot beperking van het
ontstaan van een brandgevaarlijke situatie;
• de bijdrage tot brandvoortplanting, bepaald
volgens NEN 6065, ten behoeve van de eis tot
beperking van de ontwikkeling van brand, vol-
gens NEN 6065;
• de weerstand tegen branddoorslag en brand-
overslag (WBDBO), bepaald volgens NEN 6068,
ten behoeve van de eis tot beperking van de
uitbreiding van brand, de mogelijkheden tot
vluchten bij brand en de inrichting van vlucht-
mogelijkheden, volgens NEN 6088;
• de rookdichtheid van het constructieonder-
deel, bepaald volgens NEN 6066, ten behoeve
van de eis tot beperking van ontstaan van rook
en de eis tot beperking van verspreiding van
rook, in het bijzonder voor niet tot bewoning
bestemde gebouwen.

06950467_H03.indd 72 12-04-2005 12:41:14


De brandwerendheid van een plafondconstructie
zal in de meeste gevallen beproefd worden in
combinatie met de bovenliggende vloerconstruc-
tie. Vooral bij een houten vloerconstructie is
de bijdrage van de plafondconstructie aan de
brandwerendheid van belang. Een steenachtige
vloerconstructie bezit van zichzelf reeds een vol-
doende brandwerendheid.
De aanwezigheid van geluidsschotten, figuur
3.3-2, draagt ook bij aan de brandwerendheid.
Bij een aantal aspecten is niet zozeer de opbouw
van het plafond van belang, maar meer de
detaillering van de aansluiting van het plafond
op de wanden.
Brandveiligheid
De documentatie van de fabrikanten/leveranciers
geeft in de meeste gevallen voldoende gegevens
om tot een keuzebepaling te komen.
De brandwerendheid, bepaald voor een systeem-
plafond onder een massieve stenen vloer, kan
per type plafond variëren van 30 (stalen pane-
len) tot 90 minuten (mineraalkorrel panelen).
3.1.3 Geluidwering
Ook ten aanzien van de aspecten van geluid-
wering (te weten: bescherming tegen geluid van
buiten, bescherming tegen geluid van instal-
laties en geluidwering tussen ruimten) zullen de
eisen die aan de wanden worden gesteld mede
worden beïnvloed door de detaillering van de
aansluiting van de plafonds op de wanden. Daar-
naast beïnvloeden de plafondconstructies ook de
contactgeluidsisolatie en de luchtgeluidsisolatie
van de vloeren.
Ten aanzien van de geluidwering door de pla-
fondconstructies zelf zijn twee aspecten van
belang, te weten de luchtgeluidsisolatie in de
vorm van overlangsgeluidsisolatie en de gelui-
dabsorptie.
Van overlangsgeluidsisolatie is sprake bij systeem-
plafonds, die doorlopen boven de scheidings-
wanden. De luchtgeluidsisolatie van de ene
ruimte naar de andere zal in deze situatie niet
zozeer bepaald worden door de geluidwerend-
heid van de scheidingswand, maar meer door de
overlangsgeluidsisolatie via het plenum, figuur
3.3-1a. Door het toepassen van een akoestische
barrière boven de plaats, waar de scheidings-
wand onder het systeemplafond geplaatst is,
06950467_H03.indd 73
3 PLAFONDSCONSTRUCTIES 73
wordt de overlangsgeluidsisolatie aanzienlijk
verhoogd. Een akoestische barrière kan gevormd
worden door middel van een geluidsschot, figuur
3.3-2, of door middel van een ‘plofpakket’.
Een geluidsschot bestaat uit een kern van
steenwol, aan weerszijden, en desgewenst in
de kern, voorzien van een aluminiumfolie. Dit
schot wordt op het bandrasterprofiel van het
systeemplafond geplaatst, strak tussen het sys-
teemplafond en de bovenliggende bouwkundige
constructie. Indien geen bandrasterprofiel in
het plafond aanwezig is kunnen plofpakketten
worden toegepast. Dit zijn gecomprimeerde
pakketten isolatiemateriaal, die, zodra ze op het
systeemplafond geplaatst zijn, worden losge-
sneden zodat ze het plenum afscheiden. Figuur
3.4 geeft het effect van het plofpakket als akoes-
tische barrière op de overlangsgeluidsisolatie.
Ook het aanbrengen van een horizontale isola-
tielaag van minerale wol in het plenum, figuur
3.3.-1c, om te komen tot een hogere geluids-
��
��������������������
��
��
��
��
��
��
� ��� ��� ��� ���� ���� ����
���������������
�������������������������������������
�������������������������������������
�������������������������������������
Figuur 3.4 Effect van het plofpakket als akoestische barrière
op de overlangsgeluidsisolatie
12-04-2005 12:41:15
 74
absorptie, het verhogen van de massa van het
plafondpaneel en het toepassen van suskappen
op inbouwarmaturen, figuur 3.3-3 zijn maat-
regelen om de overlangsgeluidsisolatie te ver-
hogen.
De keuze van het type plafondconstructie en
de keuze van de toegepaste plafondplaten is
vooral van belang ten aanzien van het aspect
van beperking van galm. De beperking van galm
wordt gemeten door middel van de nagalmtijd.
De nagalmtijd is de tijd die verstrijkt tussen het
uitschakelen van een geluidsbron in een ruimte
en het moment waarop het geluidsdrukniveau
in die ruimte gedaald is tot een waarde, die 60
dB lager is dan op het moment van uitschakelen.
De nagalmtijd wordt bepaald door de geluids-
absorptie van de toegepaste materialen.
Geluidsabsorptie is de eigenschap van een
materiaal of constructie om een deel van een
geluidsgolf niet terug te kaatsen, maar door te
laten of om te zetten in warmte ten gevolge van
wrijving. Bepalend voor de mate van absorptie is
dus de stromingsweerstand van het toegepaste
materiaal. Poreuze materialen hebben een hoge
geluidsabsorptie. In figuur 3.5 wordt de geluids-
absorptie van panelen van poreus materiaal, van
���
����������������������
���
������������
������
���
��������������
������
� ��� �����
�����������������
���������� ����������
De geluidsabsorptie van het systeemplafond,
uitgedrukt in de NRC-waarde, varieert van
0,40 (houten panelen) tot 0,80 (mineraalvezel
panelen). Door het toevoegen van een extra
deken minerale wol wordt de NRC-waarde
verhoogd tot respectievelijk 0,51 en 0,97.
Bij toepassing van geperforeerde panelen wor-
den isolatieplaten ingepakt in een PE-folie.
Figuur 3.5 Geluidabsorptie
06950467_H03.indd 74
geperforeerde panelen en van ongeperforeerde
panelen aangegeven.
De geluidsabsorptie wordt bepaald door de op-
pervlakten en door de geluidsabsorptiecoëfficiënt
van de toegepaste materialen. De geluidsabsorp-
tiecoëfficiënt is afhankelijk van de frequentie van
het geluid, de dikte van het materiaal en het al
dan niet aanwezig zijn van een luchtspouw
achter het materiaal.
Geluidsabsorptiecoëfficiënten
In de tabel van figuur 3.6 worden geluids-
absorptiecoëfficiënten per frequentie van ver-
schillende materialen en constructies gegeven.
De geluidsabsorptiecoëfficiënt bij 1.000 Hz
wordt vaak als maatgevend voor plafondmate-
riaal gezien, omdat de menselijke spraak in dit
frequentiegebied zit.
Daarnaast wordt de gemiddelde geluids-
absorptiecoëfficiënt bij 250, 500, 1000 en
2000 Hz – afgerond op 0,05 – als NRC-waarde
(Noise Reduction Coefficient) als karakteristiek
aan een bepaald plafondtype toegekend.
Ten aanzien van de geluidsabsorptie zijn de toe
te passen plafondpanelen in drie hoofdgroepen
in te delen:
1 panelen van harde en gladde materialen,
������
��������� zoals triplex, hardboard, hardplastic, glas, metaal
enzovoort. Deze panelen kunnen worden toe-
gepast indien geluidreflectie gewenst is. In com-
binatie met een luchtspouw is deze plafondcon-
structie geschikt voor het absorberen van geluid
met lage frequenties (50 tot 500 Hz);
2 panelen van zachte poreuze materialen, zoals
glas- en steenwolproducten, houtvezelplaten,
houtwolcementplaten, enzovoort. Plafondcon-
������
structies met deze panelen zijn geschikt voor het
absorberen van geluid met hogere frequenties
(900 tot 10000 Hz);
3 geperforeerde, ingeboorde of ingezaagde pa-
nelen. Plafondconstructies met deze panelen zijn
geschikt voor het absorberen van geluid in de
middenfrequenties.
3.1.4 Vochtwering
In combinatie met de bovenliggende vloer- of
dakconstructie worden aan de plafondconstruc-
tie van een verblijfsgebied, toilet- of badruimte
eisen gesteld ten aanzien van het tegengaan van
12-04-2005 12:41:15
 3 PLAFONDSCONSTRUCTIES 75

Materiaal Absorptiecoëfficiënt a bij de middenfrequenties (in Hz)

125 250 500 1.000 2000 4.000

Schoon baksteenmetselwerk 0,02 0,03 0,03 0,04 0,05 0,07

Kalkcement-pleisterwerk
op steenachtige ondergrond 0,01 0,01 0,02 0,02 0,02 0,04

Akoestische pleister op
steenachtige ondergrond 0,15 0,20 0,35 0,60 0,60 0,50

Zachtboard1, d = 19 mm 0,13 0,72 0,59 0,76 0,90 0,92

Spaanplaat1, d = 8 mm 0,25 0,22 0,04 0,00 0,03 0,08

Houtwolcementplaat1,
d = 25 mm 0,25 0,29 0,79 0,76 0,74 0,93

Kurkplaat1, d = 20 mm 0,08 0,15 0,44 0,54 0,38 0,60

Polystyreenschuimplaat1,
d = 10 mm 0,05 0,11 0,31 0,73 0,58 0,47

Gipskarton ongeper–
foreerd2, d = 9,5 mm 0,28 0,14 0,09 0,06 0,05 0,10

Gipskarton geperforeerd2,
d = 9,5 mm, gaatjes ø15 mm 0,30 0,69 1,01 0,81 0,66 0,62

Hard mineraal 0,33 0,32 0,55 0,69 0,65 0,55

Zacht mineraal 0,30 0,74 0,98 0,81 0,97 1,09

Metaal geperforeerd 21% 0,72 0,82 0,56 0,66 0,74 0,72

Houten latten2, d = 12 mm,

breed 85 mm, tussenruimte
25 mm 0,06 0,85 0,80 0,82 0,70 0,62

PVC-folie1, strak gespannen,

d = 0,2 mm 0,00 0,00 0,64 0,19 0,12 0,04

Glas 0,10 0,04 0,03 0,02 0,02 0,02

Gordijnen, geplooid 0,15 0,45 0,96 0,91 1,06 1,02

Tapijt, d = 4,5 mm 0,00 0,02 0,04 0,15 0,36 0,32

Mensen op stoelen per m2 0,52 0,68 0,85 0,97 0,93 0,85

1
Materiaal op regelwerk met luchtspouw.
2
Materiaal op regelwerk, spouw gedeeltelijk gevuld met akoestisch materiaal.

Figuur 3.6 Geluidsabsorptiecoëfficiënten

06950467_H03.indd 75 12-04-2005 12:41:15

 76
het binnendringen van vocht van binnen en het
ophopen van vocht door condensatie om schim-
melvorming te voorkomen. Hiervoor geldt dat de
conform NEN 2778 te bepalen temperatuurfac-
tor, die de verhouding aangeeft van het verschil
tussen de binnenoppervlaktetemperatuur en de
buitenluchttemperatuur met het verschil tussen
de binnenluchttemperatuur en de buitenlucht-
temperatuur niet lager mag zijn dan 0,65.
Daarnaast moet bij plafondconstructies ook reke-
ning worden gehouden met de bestendigheid
tegen hoge relatieve vochtigheid. Niet alleen
dient er naar de relatieve vochtigheid van de
ruimte in toekomstig gebruik gekeken te worden
maar ook naar de omstandigheden waarin het
plafond wordt gemonteerd.
De verschillende type plafondpanelen hebben een
verschillende vochtbestendigheid. De maximaal
toegestane relatieve luchtvochtigheid van de
ruimten, waarin het systeemplafond wordt toe-
gepast, varieert van 65% (stalen panelen, hydrau-
lisch gebonden houtwolpanelen en mineraalkorrel
panelen) tot 90% (mineraalvezelpanelen).
Een alternatief voor de plafondpanelen, waar
speciale toevoegingen in het paneel verwerkt
zijn om ze toe te kunnen passen tot een relatieve
luchtvochtigheid van 90%, zijn gipspanelen,
voorzien van een vinyllaag. Tegenwoordig kan
ook 90% worden behaald met panelen van hard
en/of zacht materiaal.
3.1.5 Toepassing van schadelijke
materialen
Evenals ten aanzien van scheidingswanden is
voor plafondconstructies voornamelijk de eis,
die wordt gesteld aan de maximale formal-
dehydeconcentratie, van belang in het geval
van toepassing van MDF, spaanplaat of triplex
in de plafondconstructie. Materialen die bij het
verwerken en in gebruik een hoge stof expositie
geven, moeten worden vermeden.
3.1.6 Gedrag van de aansluitingen met de
draagconstructie
De detaillering van de aansluitingen van de pla-
fondconstructie aan de draagconstructie moeten
zodanig uitgevoerd worden dat onder invloed
van normaal te verwachten vormveranderingen
van de draagconstructie geen breuk of gevaar-
lijke beschadigingen kunnen ontstaan.
06950467_H03.indd 76
3.1.7 Vormveranderingen
Voor de meeste plafondconstructies is het eigen
gewicht van de toegepaste materialen en het
gewicht van de verlichtingsarmaturen de enige
belasting die op de plafondconstructie wordt
uitgeoefend. Dit is bepalend voor het aantal
bevestigingspunten van de plafondconstructie.
Daarnaast is het mogelijk dat, afhankelijk van
de functie van de ruimte, waarin de plafond-
constructie gemonteerd wordt, er eisen worden
gesteld aan de weerstand tegen uitwendige be-
lastingen. Als voorbeeld hierbij is te denken aan
de eis voor een ‘balvast’ plafond in een sportzaal,
dat behalve neerwaarts door het eigen gewicht
ook opwaarts kan worden belast. Een ‘storm-
vast’ buitenplafond kan behalve door het eigen
gewicht ook neerwaarts worden belast door de
windzuiging en opwaarts door winddruk.
3.1.8 Thermische isolatie
Zeker gezien de warmteweerstand van de
materialen, waarvan de meeste plafondtegels
gemaakt zijn, dragen plafonds, die onder een
dakvloer gemonteerd zijn, bij aan thermische
isolatie van de dakconstructie. Als echter de
thermische isolatie van de plafondpanelen een
te hoge bijdrage levert aan de thermische isola-
tie van de totale dakconstructie, bestaat er kans
op condensatie in de constructie. Vooral boven
vochtige ruimten kan de vochtige lucht door de
plafondconstructie diffuderen en tegen of in de
kouder blijvende dakconstructie condenseren.
Door roosters in het plafond te monteren of door
speciale panelen toe te passen kan door opwar-
men van de dakconstructie het gevaar van con-
densatie worden voorkomen.
3.1.9 Beperking van luchtdoorlatendheid
De luchtdoorlatendheid van plafondpanelen van
verlaagde systeemplafonds heeft geen invloed
op de eis tot beperking van luchtdoorlatendheid
van de omhulling, omdat het systeemplafond
slechts een onderdeel uitmaakt van de totale
scheidingsconstructie.
3.1.10 Uiterlijk aanzien en vlakheid
De meeste plafondconstructies, in het bijzon-
der de systeemplafonds, worden opgebouwd
met beplating, die vooraf voorzien is van een
12-04-2005 12:41:16

afwerklaag. De functie van de ruimte, waarin de
plafondconstructie wordt gemonteerd, kan eisen
stellen aan het type afwerklaag van de plafond-
panelen. Hoge eisen aan de reinigbaarheid zullen
worden gesteld in zogeheten clean-rooms (stof-
vrije ruimten). In de voedingsmiddelenbranche
zullen de plafonds met lagedrukschuimreiniging
worden schoongemaakt. Zelfs hogedrukreini-
ging is mogelijk als de plafondplaten worden
geborgd.
Om plafondpanelen ook aan de strenge eisen
van hygiëne, die in sommige ruimten geldt, te
laten voldoen, is het mogelijk om plafondpane-
len met een schimmeldodend middel te impreg-
neren, zonder dat hierdoor de akoestische
eigenschappen van het paneel worden beïn-
vloed. Daarnaast worden ook plafondpanelen
geleverd, die voorzien zijn van een metaalfolie
of een andere soort coating. Hierdoor zijn deze
panelen zelfs toepasbaar in ruimten met een
relatieve vochtigheid tot 95%. Deze panelen zijn
eenvoudig te reinigen en zijn ondoordringbaar
voor water, vuil en micro-organismen.
�� �������������������������
����������
�������
�������������������
������������
� ���������������������������������������������
Figuur 3.7 Afwerking systeemplafond
06950467_H03.indd 77
3 PLAFONDSCONSTRUCTIES 77
3.1.11 Voorzieningen voor afbouw en
afwerking
In de plafondconstructie moeten elektrotech-
nische en werktuigkundige installaties kunnen
worden opgenomen. Vooral bij systeemplafonds
is het van belang dat de toe te passen lichtarma
turen en luchtroosters modulair zijn. Dat bete-
kent dat het armatuur of rooster kan worden
geplaatst door een plafondpaneel uit het sys-
teem weg te laten, figuur 3.7-1. Ook het gebruik
van een halve tegel met een extra profiel naast
het armatuur of rooster is binnen het systeem
nog mogelijk, figuur 3.7-2. Om onnodige kosten
te voorkomen is een goede coördinatie van de
montagewerkzaamheden van de plafonds en de
installaties noodzakelijk.
3.1.12 Duurzaamheid en prijs
De keuze voor een bepaald plafond zal vaak
gebeuren op basis van gebruikstechnische en es-
thetische redenen. Zoals ook reeds gesteld bij de
scheidingswanden zijn aspecten als duurzaamheid
en prijs beslissingsfactoren op basis van budget,
die hier niet verder zullen worden behandeld.
�� ���������������������������������������
������
��������
12-04-2005 12:41:16
 78

3.1.13 Montage 3.1.14 Arbo-risico’s

De montage van de meeste plafondsystemen
geschiedt in een zeer laat stadium van de af-
bouw van een project. In die fase zullen nog
maar weinig onverwachte omstandigheden van
buitenaf invloed uitoefenen op de uitvoering
van de werkzaamheden. Wel zal de montage
van de systeemplafonds goed afgestemd dienen
te worden op de montage van de elektrotech-
nische en werktuigkundige installaties. Hiertoe
zullen in eerste instantie, na de montage van
de draagconstructie, de ‘technische’ panelen
overeenkomstig het opgestelde vlekkenplan
worden aangebracht. Hierin kunnen sparingen,
armaturen en roosters worden geplaatst en kun-
nen de aansluitingen van de installaties gemaakt
worden. Daarna zullen de overige panelen pas
worden aangebracht.
Bij de montage van plafonds is een aantal risico’s
te onderkennen:
• een hoge fysische belasting omdat de werk-
zaamheden boven het hoofd worden uitgevoerd;
• het valgevaar omdat continu op een rolsteiger
wordt gewerkt;
• oogletselrisico’s door het bovenhoofds boren,
schieten, nieten en schroeven.
3.2 Systeemplafonds
3.2.1 Panelenplafond
Het meest voorkomende type systeemplafond
is het panelenplafond. Door de grote diversiteit
in de uitvoering is dit plafondtype toepasbaar
in elke sector van de bouw, dus zowel in de

�������������

�����������

������������

������������

� ��������� ������������������������

�������������
������������ ������������ ������������
������������ ������������
��
�������

������������� �� �� �����������

� ������������������������� � ������������������������� � �������������������������

������������ ������������ ���������������
Figuur 3.8 Details van een panelenplafond met een zichtbare draagconstructie

06950467_H03.indd 78 12-04-2005 12:41:17

 3 PLAFONDSCONSTRUCTIES 79

woningbouw en renovatie als in de utiliteits- 3 het systeemplafond met een halfverdekte

bouw. Zoals in de inleiding reeds vermeld,
wordt een systeemplafond opgebouwd uit de
ophangconstructie, de draagconstructie en de
vulelementen, in dit geval de panelen. Binnen de
panelenplafonds zijn verschillende variaties van
draagconstructies en vulelementen mogelijk. Op
basis van de draagconstructie kunnen de pane-
lenplafonds onderverdeeld worden in drie typen:
1 het systeemplafond met een zichtbare draag-
constructie waarbij de onderzijde van de draag-
profielen in het zicht blijft, figuur 3.8;
2 het systeemplafond met een onzichtbare
draagconstructie waarbij de draagprofielen aan
het zicht onttrokken zijn, doordat ze worden
opgenomen in het vulelement, ook wel ‘verdekt
systeemplafond’ genoemd, figuur 3.9;
draagconstructie waarbij in de ene richting van
het plafond de draagprofielen aan de onderzijde
in het zicht blijven en in de richting loodrecht
daarop de draagprofielen aan het zicht onttrok-
ken zijn, figuur 3.10. Een bijzondere vorm van
het systeemplafond met een halfverdekte draag-
constructie is het ‘verdekt uitneembare’ systeem-
plafond waarbij het vulelement (het paneel) de-
montabel is, figuur 3.11. Bij een systeemplafond
met een zichtbare draagconstructie is het paneel
natuurlijk altijd demontabel.
3.2.1.a Draagconstructie
De draagconstructie is leverbaar met stalen of
met aluminium profielen. De draagconstructie
kan opgebouwd worden uit T-profielen in twee

�������������

�������������
��������

��������

�����������

�����������
�������������������������

�������������������������
��������� ������������

��������� ������������
���������� ���������� ������������

���������� ���������� ������������

� ��������� ������������������������

� ��������� ������������������������

������������ ���������� ������������

������������ ���������� ������������

��������������
�� ��

������������
��������������
�����������
������������
�����������
�������
�������

����������� �� ������������� �� �� �����������

����������� �� ������������� �� �� �����������

� ������������������������� � ������������������������� � �������������������������
����������� ���������������
� ������������������������� � ������������
������������������������� � �������������������������
Figuur 3.9 Details
����������� van een panelenplafond met een onzichtbare draagconstructie
������������ ���������������

06950467_H03.indd 79 12-04-2005 12:41:18

 80

����������� �������������

���������

������������������

������������
���������
�������������

� ��������� ������������������������

�����������
������������ ��������
����������� ������������ ������������
��
��
�������

������������� �� ������������� �� �� �����������

� ������������������������� � ������������������������� � �������������������������

������������ ����������� ���������������
Figuur 3.10 Details van een panelenplafond met een verdekte uitneembare draagconstructie

richtingen, waarbij het plafondvlak met hoofd-
profielen in velden verdeeld wordt, die daarna
ingevuld kunnen worden met dwarsprofielen,
die afhankelijk van de constructievorm al dan
niet aan het zicht worden onttrokken, figuur 3.8
en 3.10. De standaardlengten van de dwarspro-
fielen zijn 1.800 mm, 1.200 mm, 900 mm,
600 mm en 300 mm, maar ook afwijkende
maten zijn leverbaar.
Het zichtbare gedeelte van de draagconstructie
kan zijn uitgevoerd met profielen in diverse kleu-
ren en met verschillende breedten, te weten 15,
24 en 35 mm.
Daarnaast kan de draagconstructie worden op-
gebouwd uit bandrasterprofielen in twee richtin-
gen, figuur 3.12. Deze bandrasterprofielen zijn
leverbaar in breedten van 50, 75, 100, 125 en
150 mm.
Ten slotte is het ook mogelijk om door de toe-
passing van bandrasterprofielen het plafondvlak
in velden te verdelen, die kunnen worden inge-
vuld met behulp van een zichtbare of onzicht-
bare draagconstructie, figuur 3.13 en 3.14.
3.2.1.b Randaansluiting
Ook de wijze van randaansluiting van het sys-
teemplafond kan op verschillende manieren
worden uitgevoerd:
• met een randprofiel dat geheel vrij van de
omliggende constructie wordt gemonteerd;

06950467_H03.indd 80 12-04-2005 12:41:18

 3 PLAFONDSCONSTRUCTIES 81

����������
����������

�����������
�����������

������������
������������
���������
���������

������������

� ��������� ������������
��������������������������
� ��������� ��������������������������

��������
��������
������������ ������������� �����������
�����
������������ ������������
������������� �����������
�����
�����������
������������
�����
�����������
�����
�� ��

�� ��
�������
�������

�� ������������� �� �� �����������
�� ������������� �� �� �����������
� ������������������������� � ������������������������� � �������������������������
� ������������
������������������������� � �����������
������������������������� � ���������������
�������������������������
Figuur 3.11 Details van een panelenplafond met
������������ ����������� ���������������
een verdekt uitneembare draagconstructie

• met een randprofiel dat rechtstreeks tegen de randprofiel met afmetingen 24 × 12 × 12 × 24

omliggende constructie wordt gemonteerd, in
het geval van een glad en vlak oppervlak, figuur
3.15-1 en 3.15-2;
• met een randprofiel dat met tussenvoeging
van kanthout tegen de omliggende constructie
is gemonteerd in het geval van een ruw en
onregelmatig oppervlak, figuur 3.15-3.
Het kanthout heeft als standaardafmeting
18 × 34 mm.
Als randprofiel wordt een L-vormig profiel toe-
gepast met afmetingen 19 × 19 mm of 24 × 24
mm, figuur 3.15-1 en 3.15-3, of een schaduw-
mm, figuur 3.15-2).
3.2.1.c Panelen
Binnen de panelen (of platen) kan een onder-
scheid worden gemaakt naar het materiaal waar-
uit de panelen zijn gemaakt:
• mineraalvezel-panelen op basis van glaswol
of steenwol (ook wel bekend als ‘zachtminerale
panelen’);
• mineraalkorrel-panelen op basis van mineralen
(ook wel bekend als ‘hardminerale panelen’);
• gipspanelen, onder te verdelen in gipskarton-
panelen en gipsvinylpanelen;
• vlakke vezelcementplaten;

06950467_H03.indd 81 12-04-2005 12:41:19

 82

����������

��������������

������������

�����������������
���������������

�����������������
��������������

� ��������� ������������������������

���������
������������ �������������
�����������������

�����������
�������
��
�������

������������� ��� �� �����������

� ������������������������� � �������������������������
����������������� ���������������
Figuur 3.12 Details van een panelenplafond met een bandrasterconstructie in twee richtingen

• hydraulisch gebonden houtwolplaten; 2 in een doorzakuitvoering waarbij de onderzijde

• houten panelen;
• metalen panelen waaronder stalen en alumi-
nium panelen.
De metalen panelen kunnen in een draagcon-
structie van zichtbare hoofdprofielen en dwars-
profielen worden gelegd, figuur 3.16.
Daarnaast kunnen de metalen panelen ook
worden geklemd in een draagconstructie van
onzichtbare klemprofielen, figuur 3.17.
Panelen in een zichtbare draagconstructie kun-
nen in twee verschillende uitvoeringen worden
toegepast:
1 in een inleguitvoering waarbij de onderzijde
van het paneel op gelijke hoogte ligt met de on-
derzijde van de draagconstructie, figuur 3.18-1;
van het paneel lager ligt dan de onderzijde van de
draagconstructie, figuur 3.18-2 en 3.18-3.
Ten slotte kan ook onderscheid worden gemaakt
in het oppervlak van de panelen:
• een vlak oppervlak;
• een geaccentueerd oppervlak;
• een geperforeerd oppervlak.
Ook op basis van de afmetingen van de panelen
zijn diverse variaties mogelijk. Hierbij wordt
onderscheid gemaakt tussen enerzijds vierkante
en rechthoekige panelen met de afmetingen
600 × 600 mm, 625 × 625 mm, 600 × 1.200 mm
en 625 × 1.250 mm, en anderzijds langwerpige
panelen met een breedte van 300 mm waarbij

06950467_H03.indd 82 12-04-2005 12:41:20

 3 PLAFONDSCONSTRUCTIES 83

����������

�������������

������������

������������
�����������

�����������������
����������

� ��������� ������������������������

����������������� ���������������� ������������ �������������

�����������
�������
��

��
�������

������������� �� �� �� �����������

� ������������������������� � ��������������������� � �������������������������

����������������� ���������������� ���������������

Figuur 3.13 Details van een panelenplafond met een bandrasterconstructie in een richting en een invulling met een zichtbare
draagconstructie

elke lengte tot een door de producent te bepa-
len maximum mogelijk is.
Door combinaties te maken van de verschillende
typen draagconstructies met de vele soorten
panelen, die door de diverse leveranciers op de
markt gebracht worden, kan elk gewenst type
panelenplafond worden samengesteld. De keuze-
mogelijkheden voor de ontwerper zijn hierbij
schijnbaar onbeperkt.
3.2.1.d Montage
Welk type panelenplafond ook wordt toege-
past, de opbouw van het systeem blijft in de
meeste gevallen in grote lijnen gelijk. Rondom
in de ruimte wordt op de gewenste hoogte, al
dan niet met tussenvoeging van kanthout, het
randprofiel tegen de wanden bevestigd. Door
de toepassing van donker te schilderen kanthout
ontstaat langs de wand een schaduwlijn, die de
eventuele oneffenheden tussen het ruwe en
onregelmatige wandoppervlak en het strakke
randprofiel wegwerkt.
Indien gewenst wordt daarna de ruimte met be-
hulp van bandrasterprofielen in velden verdeeld.
Deze bandrasterprofielen worden met behulp
van noniushangers aan de bovenliggende con-
structie bevestigd. De noniushangers zijn met
behulp van borgpennen op elke hoogte in te
stellen en vormen een starre bevestiging voor de
bandrasterprofielen. Hierdoor kunnen eventueel
naderhand systeemwanden tegen de bandraster-
profielen worden afgesteld.

06950467_H03.indd 83 12-04-2005 12:41:21

 84

����������

�����������������

�������������
������������

���������

������������������� �����������������

� ��������� ������������������������

�����������
�������� �������������
�����������������
�����������
��

�������
��
�������

������������� �� �� �� �����������

� ������������������������� � ��������������������� � �������������������������

���������������� ��������������� ���������������
Figuur 3.14 Details van een panelenplafond met een bandrasterconstructie in een richting en een invulling met een
onzichtbare draagconstructie

��������

�� ����� �� �� ����� �� �� �����

������� ������� �������

� �������������������������� � �������������������������� � ��������������������������������

����������������������������� ������������������������� �����������������������������
���������������������������� ���������������������������� �����������������������������

��������������
Figuur 3.15 Detail randaansluiting

06950467_H03.indd 84 12-04-2005 12:41:22

 3 PLAFONDSCONSTRUCTIES 85

�������������

�����������

��������

������������

������������

Figuur 3.16 Zichtbare hoofdprofielen

�������������
�������������
��������
��������

�����������
�����������
����������� �������������� �����������
����������� �������������� ����������
�����������
����������

������������
������������

� ��������� ���������������
� ��������� ��������������� Door middel van hoofdprofielen wordt vervol-
gens de ruimte of het veld verdeeld in vakken,
waarbij de hoofdliggers h.o.h. maximaal 1.200
mm (of 1.250 mm) worden gemonteerd. De
bevestiging van de hoofdprofielen aan de boven-
liggende constructie geschiedt met behulp van
snelspanners die door middel van een klemveer
ook op elke gewenste hoogte instelbaar zijn.
Met behulp van de dwars- en verdeelprofielen
wordt de ruimte of het plafondveld verder inge-
������

deeld naar de afmetingen van het toe te passen

paneel. Bij de indeling wordt het plafondveld zo
veel mogelijk symmetrisch ingedeeld, waarbij
getracht wordt te voorkomen dat aan de kant
�� ��

paspanelen kleiner dan een half paneel moeten

worden toegepast, figuur 3.19.
Door de afmetingen van de toe te passen licht-
����
����

armaturen en de in te bouwen roosters van

� �������������������������������������
� �������������������������������������
Figuur 3.17 Onzichtbare klemprofielen
werktuigkundige installaties af te stemmen op
de stramienmaten van het systeemplafond kun-
nen deze elementen zonder problemen worden
opgenomen in het systeemplafond, figuur 3.7-1.

06950467_H03.indd 85 12-04-2005 12:41:23

 86

��

��������������
��������� ��������

� ���������������� � ������������� � ������������������������������������

����������������� �������������� ����������������������������
Figuur 3.18 Doorzakuitvoering

� ���������������������������� � ������������������������������ � ���������������������������

��������������������� ������������������������������ ����������������������������
������������������������� �������������������������������� ������������������
�����������������������������

Figuur 3.19 Maatvoering

De installaties moeten wel onafhankelijk van de onderverdeeld: naar onderlaag/draagsysteem en

draagconstructie van het systeemplafond aan de
bovenliggende constructie worden bevestigd.
Indien de afmetingen van het in te bouwen
armatuur of spot of rooster kleiner zijn dan de
afmetingen van het paneel moeten voor de be-
vestiging hiervan ophangverstevigingen worden
toegepast.
3.2.1.d Gipsmontageplafond
Een plafondtype, dat volgens de STABU-systema-
tiek wel ondergebracht wordt onder de panelen-
plafonds met een onzichtbare draagconstructie,
maar dat zich wezenlijk onderscheidt van de ove-
rige panelenplafonds is het gipsmontageplafond.
Dit plafond is namelijk het enige systeemplafond
dat in het werk nog moet worden afgewerkt. De
plafonds kunnen in verschillende types worden
naar plaattype/uiterlijk, figuur 3.20.
Er zijn twee soorten draagsystemen:
1 een systeem van metalen profielen die vrij-
hangend gemonteerd wordt (maximale over-
spanning 4.400 mm), figuur 3.21;
2 een systeem van metalen profielen die door
middel van noniushangers wordt afgehangen
aan het bovenliggende bouwkundige plafond,
figuur 3.22.
Naar uiterlijk zijn er twee soorten gipsplaat:
1 ongeperforeerd;
2 geperforeerd.
Ongeperforeerde gipsplaten worden afgewerkt
met de hiervoor bestemde plamuur. Bij geperfo-

06950467_H03.indd 86 12-04-2005 12:41:24

 3 PLAFONDSCONSTRUCTIES 87

Plafondtype Uiterlijk Plaattype De onderlagen

zichtbare naden plank RK of FK enkele of dubbele

om de 600 mm profiellaag

Verlaagd plafond met weggewerkt glad plafond standaard AK/HRAK enkele of dubbele
dragend systeem zonder naden profiellaag

zichtbare naden plank RK of FK enkele profiellaag

om de 600 mm

Verlaagd plafond met weggewerkt glad plafond standaard AK/HRAK enkele profiellaag
dragend systeem S47 zonder naden

zichtbare naden plank RK of FK enkele profiellaag

om de 600 mm

Gipsplafond direct bevestigd tegen glad plafond standaard AK/HRAK enkele profiellaag
houten balklaag zonder naden

glad plafond standaard AK/HRAK enkele profiellaag

zonder naden

Vrijdragend plafond met stalen profielen

zonder zichtbare naden

glad plafond standaard AK/HRAK enkele laag veerrail

zonder naden

Geluidsisolatieverbeterend plafond,
direct gemonteerd

geperforeerd akoestische enkele of dubbele

plafond designplaat profiellaag

Akoestisch plafond met akoestische

designplaten

ingedeeld in vinyl VK enkele laag

vakken T-profielen

Verlaagde plafonds met zichtbaar

draagsysteem van stalen profielen,
demonteerbaar

glad plafond stuc RK enkele of dubbele

zonder naden profiellaag

Stucplafond op een onderlaag van

staalprofielen, bepleisterd plafondoppervlak

Figuur 3.20 Gipsmontageplafonds

06950467_H03.indd 87 12-04-2005 12:41:26

 88
������������
��������������� ���������
� ��������� �������������������������
������������������
������������
�����������
���������������
� �������������������������
������������������
Figuur 3.21 Details van een vrijdragend gipsmontageplafond
reerde plafonds worden alleen de schroefgaten
afgevoegd. De naden worden afgewerkt volgens
de door de leverancier meegeleverde beschrij-
ving. Voordat het plafond kan worden gesausd,
moeten alle oneffenheden worden vlakge-
schuurd en voorbehandeld.
Hogere brandwerendheid wordt verkregen door
toepassing van brandwerende plaat.
In vochtige ruimtes kunnen zogenoemde WR-pla-
ten worden toegepast. Zelfs bij een hoge lucht-
vochtigheid gaan deze platen niet schimmelen.
Als een gipsplafond wordt aangebracht in een
ruimte waar veel geluid wordt gemaakt, kan
worden gekozen voor geperforeerde platen met
06950467_H03.indd 88
������������������
�����������
���������
�� ��
���
��
�����������
��������������
� �������������������������
�����������
aan de achterzijde vezeldoek bevestigd. Geluids-
isolatie wordt ook verkregen door het plaatsen
van een isolatieplaat boven de gipsplaat. Een
bijkomend voordeel van het gebruik van een
isolatieplaat is de verhoogde brandwerendheid.
Contactgeluidsisolatie wordt gereduceerd door
toepassing van trillinsdempers.
3.2.2 Strokenplafond en lamellenplafond
Er is sprake van een stroken- of lamellenplafond
indien de verhouding van de afmetingen van het
toegepaste vulelement zodanig is dat niet meer
van een paneel gesproken kan worden.
Het verschil tussen een strokenplafond en een la-
12-04-2005 12:41:29

���������������
� ��������� �������������������������
�������������
������������
�� ��
����
��������������� ��
� �������������������������
������������
Figuur 3.22 Details van een opgehangen gipsmontageplafond
mellenplafond wordt bepaald door het materiaal
waarvan het vulelement is vervaardigd. Is het vu-
lelement gemaakt van hout of kunststof, dan is er
sprake van een strook. Is het vulelement gemaakt
van metaal, dan wordt gesproken over een lamel.
Ook deze typen plafonds zijn opgebouwd uit
een ophangconstructie, een draagconstructie en
de langwerpige vulelementen.
3.2.2.a Strokenplafond
Bij een strokenplafond kunnen als vulelementen
houten schroten worden toegepast. De afmetin-
gen van deze schroten zijn 16 × 92 mm en zijn
leverbaar in diverse profileringen, figuur 3.23.
Deze houten schroten worden met speciale clips
bevestigd zijn aan de metalen draagprofielen.
Afhankelijk van het type toegepaste clip zijn de
schroten al dan niet uitneembaar.
06950467_H03.indd 89
3 PLAFONDSCONSTRUCTIES 89
���������������
��������������
�����������
��������������
������������ ��
� �������������������������
������������
De draagprofielen worden met snelspanners af-
gehangen met een h.o.h.-afstand van maximaal
600 mm. Door noniushangers toe te passen bij
een h.o.h.-afstand van maximaal 500 mm is het
mogelijk een balvast plafond te realiseren.
Afhankelijk van de profilering van de schroten
ontstaat een stroken plafond met een open of
met een gesloten structuur. Bij een plafond met
een open structuur wordt de ruimte tussen twee
schroten gedicht door een viltstrip.
De aansluiting rondom tegen de bouwkundige
constructie kan gerealiseerd worden met behulp
van een houten kantprofiel of met behulp van
een metalen L-vormig randprofiel of het scha-
duwrandprofiel, eventueel in combinatie met de
houten kantlat, dat ook bij de panelenplafonds
wordt toegepast, figuur 3.23.
12-04-2005 12:41:29
 90

������������������ ����������
�������

���������������

���������
��������������������
������������
�������������� ������������������ ����������
����������������
�����������

���������������
������������������� ��������������
�� ��

��
�������������
��������������

� ��������� �������������� � �������������������������

������������������

����������� ���������������� �������� ����������

�����������
� �������������������������
���������������������� � �������������������������
������������������
Figuur 3.23 Details van een strokenplafond met houten schroten

3.2.2.b Lamellenplafond 0,4 mm, 0,5 mm of 0,6 mm en met verschil-

Bij een lamellenplafond wordt de draagcon-
structie gevormd door profielen van staal of
aluminium, die met behulp van snelhangers of
draadeinden haaks op de hoofdrichting van de
lamellen opgehangen worden aan de bovenlig-
gende constructie, figuur 3.24-2.
Rondom in de ruimte kan de randaansluiting
worden gevormd door een randprofiel, dat te-
gen de wandconstructie bevestigd wordt, of het
plafond wordt vrijgehouden van de omliggende
wandconstructie, waarbij het plafond wordt
beëindigd met een L- of U-vormig randprofiel,
figuur 3.24-2 en 3.24-3.
De lamellen zijn gemaakt van aan beide zijden
gemoffeld aluminium, met een dikte van
lende standaardbreedten en profilering en even-
tueel voorzien van een perforatie.
De lamellen worden vastgeklikt op de uitstan-
singen van de draagprofielen of met behulp van
klemmen aan de draagprofielen bevestigd.
De ruimte tussen de lamellen kan open blijven of
wordt gedicht door de terugliggende flens van
de lamellen zelf of met speciale vulprofielen van
gemoffeld aluminium.
Doordat alle lamellen op hetzelfde draagprofiel
kunnen worden bevestigd, zijn ook lamellen-
plafonds met combinaties van lamellen met ver-
schillende breedten mogelijk.
Speciaal voor sporthallen worden lamellen van
0,8 mm staal of aluminium geleverd.

06950467_H03.indd 90 12-04-2005 12:41:30

 3 PLAFONDSCONSTRUCTIES 91

� �

�
�

����������� �������������� ������������������������

��� ������������
����� ������������ ��������������� ������������
� � � � � �
�������������
������ ��� ���� ���� ��� ���� ���
�������������
��� ��� ���� ���� ��� ���� ��� �����������

� ��������� �����������������������������������
�������������������

��

� ��������������������������������������

��
��

�� �� �����
����������������������

� ������������������������� � �������������������������
��������������� �����
Figuur 3.24 Details van een lamellenplafond met aluminium lamellen

3.2.3 Roosterplafond De draagconstructie is opgebouwd uit metalen

Een bijzondere vorm van panelenplafond is het
roosterplafond. In tegenstelling tot het panelen-
plafond, waar de vulelementen van de draagcon-
structie bestaan uit dichte of hooguit geperfo-
reerde panelen, wordt de draagconstructie van
een roosterplafond ingevuld met roosterpanelen.
De roosterpanelen kunnen zijn gemaakt van
diverse materialen, te weten:
• mineraalkorrel;
• gips;
• hout;
• metaal.
draagprofielen. Bij sommige typen roosterpa-
nelen wordt dezelfde draagconstructie gebruikt
als bij panelenplafonds. De roosterpanelen wor-
den, overeenkomstig de normale panelen, in
de draagconstructie gelegd. We onderscheiden
daarbij roosterpanelen van de inleguitvoering en
van de doorzakuitvoering.
Bij metalen roosterplafonds, figuur 3.25, bestaat
de mogelijkheid om de draagconstructie te vor-
men uit draagprofielen, die hetzelfde uiterlijk
hebben als de roosterpanelen, zodat na assem-
blage het moeilijk is verschil te constateren tus-
sen de draagconstructie en de roosterpanelen.

06950467_H03.indd 91 12-04-2005 12:41:31

 92
������������
�������������
�����������
Figuur 3.25 Roosterplafond met metalen roosterpanelen
Door variatie in de breedte van de profielen, de
hoogte van de profielen en de maasopeningen
zijn diverse typen roosterplafonds mogelijk.
3.2.4 Rasterplafond
Hoewel er uiterlijk weinig verschil is tussen een
roosterplafond en een rasterplafond, zeker wan-
neer wordt gekeken naar de metalen rooster-
plafonds, is er toch een wezenlijk verschil. Bij een
roosterplafond wordt het roosterpaneel in een
draagconstructie gelegd. Bij een rasterplafond
wordt het raster ter plaatse opgebouwd uit
lineaire elementen, die op hun kant hangend
worden gemonteerd.
Indien panelen worden toegepast met breedten
van 150, 200 en 300 mm, zal de rasterconstruc-
tie moeten worden verstevigd door middel van
een metalen draagconstructie. Door de panelen
aan de onderzijde te voorzien van een gleuf is
het zelfs mogelijk om de draagprofielen van een
panelenplafond te gebruiken om deze draagcon-
06950467_H03.indd 92
������������
��������������������
structie op te bouwen, figuur 3.26-1. Speciale
koppelstukken zijn ontwikkeld om behalve vier-
kante en rechthoekige rasters ook driehoekige,
zeshoekige en achthoekige rasterplafonds te
monteren, figuur 3.26-4.
Voor de panelen, stroken en lamellen kunnen
allerlei materialen worden toegepast.
3.2.5 Baffleplafond
Het baffleplafond is een bijzonder type raster-
plafond. Terwijl bij de meeste systeemplafonds
de esthetische kwaliteit van het plafond op de
eerste plaats staat, is bij baffleplafonds vooral de
geluidsabsorberende werking van het plafond
belangrijk, waardoor het plafond zeer geschikt is
voor nagalmbestrijding.
Het baffleplafond kan daar worden toegepast
waar de aanwezigheid van leidingen, sprinkler-
installaties, afzuiging, daglichttoetreding door
het dak en dergelijke de montage van een geslo-
ten systeemplafond niet toestaan.
12-04-2005 12:41:32
 3 PLAFONDSCONSTRUCTIES 93

����������

�������������

�����������

������������
������������

��

� ��������� ������������������������ � �������������������������

������������

������������������������

������������

�������� �����������
�����������

� ������������������������� � ����������������
��������������� ����������
Figuur 3.26 Details van een rasterplafond met mineraalkorrelpanelen

06950467_H03.indd 93 12-04-2005 12:41:34

 94

Door het relatief groot oppervlak aan geluidsab-

sorberend materiaal wordt het geluidsabsorberend
vermogen van het plafond aanzienlijk verbeterd.
Baffles zijn opgebouwd uit met een mineraal
vlies beklede steenwol- of glaswolplaten die aan
twee of vier zijden zijn voorzien van een metalen
lijst. De afmetingen van de baffles bedragen een
lengte van 1.200 mm, een hoogte van 600 mm
en een dikte van 50 of 80 mm. De baffles wor-
den met daartoe geëigende bevestigingsmidde-
len verticaal afgehangen aan de bovenliggende
constructie. Ten behoeve van een doeltreffende
verbetering van de akoestiek zijn een of twee
baffles per m2 plafondoppervlak voldoende. De Figuur 3.27 Klimaatplafond
mogelijkheid bestaat om met de verticale baffles
��������
bepaalde patronen te vormen in het plafond.
Speciaal voor ruimten waar in verband met
hygiëne het plafond schoongemaakt en schoon
gehouden dient te worden zijn baffles ontwikkeld
die bestaan uit ingesealde steenwol- of glaswol-
platen. ������������
���������������������
Figuur 3.28 Detail klimaatplafond
3.3 Klimaatplafonds
leidingsysteem over het plafond, figuur 3.27. Het
Een klimaatplafond is een panelenplafond dat leidingsysteem is met aluminium klemprofielen
veelal is uitgevoerd in metalen panelen. Zo- verlijmd op de plafondplaten.
wel in als boven het plafond is een compleet
koel- en/of verwarmingssysteem verwerkt. Via De panelen zijn voorzien van een ingesealde
een gesloten watercircuit worden de metalen isolatie wat de geluidsisolatie ten goede komt,
plafondpanelen op de gewenste temperatuur figuur 3.28.
gehouden. Het water stroomt via een koperen

��������

�������� ��������

���������

Figuur 3.29 Warmteoverdracht in klimaatplafond

06950467_H03.indd 94 12-04-2005 12:41:35


Via een watervoerend leidingnet worden de
plafonddelen gekoeld of verwarmd. Zo kan de
binnentemperatuur worden geregeld. 50 tot
60% van de warmteafgifte van mens en machine
vindt plaats via straling; elektromagnetische gol-
ven die energie (warmte) transporteren van een
warm naar een koud oppervlak, figuur 3.29. Spe-
ciale waterleidingen met gekoeld water koelen
het plafond tot 18 tot 20 °C. Warme lucht wordt
afgekoeld en de koelere lucht daalt weer neer.
Het resultaat is een gelijkmatige warmteafvoer
met lage luchtsnelheden (geen tocht).
Het klimaatplafond kan ook de ruimte verwar-
men door warm in plaats van koud water door
de leidingen te persen.
Door middel van een luchtverdeelarmatuur
wordt ventilatielucht aangevoerd. Om conden-
satie te voorkomen is het van belang dat de
watertemperatuur altijd boven het dauwpunt
van de ruimte blijft.
De geldende normen voor een klimaatplafond
zijn NEN-ISO 7730, DIN 1946 deel II en NEN
2916.
3.4 In het werk getimmerde
plafonds
Zoals reeds eerder is vermeld, wordt een ver-
laagde plafondconstructie toegepast om con-
tactgeluid van de bovenliggende vloer naar
het plafond en omgekeerd tegen te gaan, om
bouwkundige constructieonderdelen, leidingen
of kanalen aan het oog te onttrekken, of om
de ruimte vanuit esthetische overwegingen te
verlagen. Indien de toegankelijkheid van de
ruimte boven het plafond de toepassing van een
systeemplafond niet noodzakelijk maakt, kan ook
een in het werk getimmerd plafond (of beschie-
tingplafond) worden toegepast.
Een in het werk getimmerd plafond wordt ver-
laagd gemonteerd tegen houten plafondhan-
gers, die met houten regels of klampen aan de
houten balklaag of door middel van snelspan-
ners of noniushangers aan de betonconstructie
worden bevestigd, figuur 3.30-3. Ten behoeve
van een eventuele inspectie van de ruimte boven
het plafond kunnen luiken in de vloer- of in de
plafondconstructie worden opgenomen. In het
06950467_H03.indd 95
3 PLAFONDSCONSTRUCTIES 95
werk getimmerde plafondss kunnen ook direct
onder de bovenliggende bouwkundige construc-
tie worden toegepast waarbij het plafond, afhan-
kelijk van het materiaal van de constructie, recht-
streeks of door middel van tengel- en rachelwerk
aan de constructie wordt bevestigd.
Als beschieting kunnen de volgende materialen
worden toegepast:
• geprofileerd hout;
• gipsplaat;
• vlakke vezelcementplaat;
• hydraulisch gebonden houtwolplaat;
• multiplex;
• meubelplaat;
• spaanplaat;
• zachtboard;
• halfharde vezelplaat;
• hardboard.
Een beschieting van hydraulisch gebonden
houtwolplaat wordt in het bijzonder toegepast
om het geluidsabsorberende vermogen van de
bovenliggende bouwkundige constructie te ver-
hogen. De hydraulisch gebonden houtwolplaat
wordt ook wel rechtstreeks tegen de bouwkun-
dige constructie bevestigd. Dit kan met behulp
van lijm of met behulp van speciale pluggen.
Daarnaast is het ook mogelijk de plaat voor het
storten in de bekisting van de betonvloer te leg-
gen, waarna de vloer op de platen gestort wordt.
Maatregelen moeten worden genomen opdat
cementwater niet via de naden lekt en het pla-
fond een vlekkerig aanzien geeft. Met speciale
ankers wordt een goede bevestiging aan de be-
tonvloer verzekerd.
12-04-2005 12:41:35
 96

��������
������
��

�������� ����������������

�
�������������������

��������
������ �������

� �
� ��������� ���������� � �������������������������

����
�������������

�����������������

��������������������

� ���������������������������
Figuur 3.30 In het werk getimmerde plafonds

NEN 6088 Brandveiligheid van gebouwen

Geraadpleegde en aanbevolen – Vluchtwegaanduiding – Eigenschappen en bepa-
literatuur lingsmethoden
NEN-ISO 7730 Gematigde thermische binnen-
Normen omstandigheden – Bepaling van de PMV- en de
NEN 2916 Energieprestatie van utiliteitsgebouwen PPD-waarde en specificatie van de voorwaarden
– Bepalingsmethode voor thermische behaaglijkheid
NEN 6064 Bepaling van de onbrandbaarheid van DIN 1946, deel II Raumlufttechnik, Gesundheits-
bouwmaterialen technische Anforderungen
NEN 6065 Bepaling van de bijdrage tot brand-
voortplanting van bouwmateriaal (combinaties)
NEN 6066 Bepaling van de rookproductie bij brand
van bouwmateriaal (combinaties)
NEN 6068 Bepaling van de weerstand tegen
branddoorslag en brandoverslag tussen ruimten

06950467_H03.indd 96 12-04-2005 12:41:36

 Stukadoorswerk
H.G. Geerken
4
De primaire functie van stukadoorswerk is de afwerking van wanden
en plafonds. Daarbij kan het een rol spelen in de vochthuishouding
van een gebouw. Bij een hoge relatieve vochtigheid kan vocht uit de
lucht in de pleisterlaag worden opgenomen.
Stukadoorswerk is voorts een zeer geschikt materiaal om constructies
brandwerend te bekleden, terwijl het ook ten behoeve van het geluid
als absorberende of isolerende bekleding kan worden toegepast. De
ontwikkeling van warmte-isolerende constructies van stukadoorswerk
in combinatie met kunststof isolatieplaten, neemt zowel in de renova-
tie als bij nieuwbouw sterk toe.

06950467_H04.indd 97 12-04-2005 12:51:58

 98
Inleiding
Bij de behandeling van stukadoorswerk zullen de
verschillende facetten van dit onderwerp hier in
het kort worden genoemd, voordat ze in de vol-
gende paragrafen worden uitgewerkt.
Draagconstructie of ondergrond (zie paragraaf 4.1)
Deze zullen we verdelen in wanden en plafonds.
In veel gevallen zullen gemetselde wanden en
steenachtige vloerconstructies zonder meer kun-
nen worden gestukadoord. Maar het kan ook
voorkomen (bijvoorbeeld wanneer een verlaagd
plafond wordt gemaakt) dat voor stukadoors-
werk een aparte draagconstructie moet worden
aangebracht.
Grondstoffen (zie paragraaf 4.2)
Stukadoormortel is evenals alle mortel en species
(metselmortel en betonspecie) opgebouwd uit
een vulstof, een bindmiddel en water. Als vulstof
wordt meestal zand toegepast, terwijl bij bijzon-
dere mortel materialen als bims, hollith, vermicu-
lite enzovoort worden gekozen.
Als minerale bindmiddelen kennen wij bij stuka-
doorswerk kalk, gips en cement; daarnaast heb-
ben de kunstharsdispersies hun intrede gedaan.
Aan de specie kan nog worden toegevoegd: een
dichtingsmiddel, waterafstotend middel en een
waterretentiemiddel.
Juiste mortelsamenstelling (zie paragraaf 4.3)
Bij het bepalen van de mortelverhoudingen zul-
len factoren als sterkte en krimp een grote rol
spelen, terwijl tevens hiervoor van belang is of
het stukadoorswerk al dan niet in vochtige ruim-
ten wordt toegepast.
Ook de wijze van uitvoering en de soort onder-
grond heeft consequenties voor de mortel-
samenstelling. Het spreekt vanzelf dat een
goede kennis betreffende de materiaaleigen-
schappen van de verschillende bindmiddelen
en hulpstoffen een eerste vereiste is.
Uitvoering (zie paragraaf 4.4)
Van belang is ook de wijze van aanbrengen, de
laagsgewijze opbouw, het werken onder verschil-
lende weersomstandigheden en de diverse hulp-
constructies (zie paragraaf 4.5).
We onderscheiden een grondlaag, een raaplaag
06950467_H04.indd 98
en afwerklaag en een filmlaag. De grondlaag
(vertinlaag) is nodig als hechtlaag bij een geper-
foreerde draagconstructie. Als de ondergrond te
glad is (bijvoorbeeld bij gladde betonoppervlak-
ken) wordt deze ruw gemaakt door het aanbren-
gen van een niet te waterige spritslaag.
Voor het aanbrengen van een gevelbepleistering
wordt over het algemeen ook een vertinlaag
aangebracht.
De raaplaag dient voor het uitvlakken van een
ruwe ondergrond (bijvoorbeeld vuilmetselwerk)
en heeft, afhankelijk van de vlakheid van de
ondergrond, een dikte van 10 tot 15 mm.
Een traditionele afwerklaag kan bestaan uit
een laag witpleisterwerk (dit is een helderwitte
dunne en zeer gladde afwerking), uit schuurwerk
of uit blauwpleisterwerk. Dit laatste is dan de
ondergrond voor behangwerk of voor textiele
wandbekleding. Schuurwerk geeft een enigszins
korrelig en gestructureerd oppervlak dat als af-
werking verder onbehandeld kan blijven of wor-
den voorzien van muurverf. Een moderne wijze
van afwerking wordt gevonden in een groot
scala van decoratieve (sier)pleisters. Gelijmde
ondergronden (Kalkzandsteen lijmelementen)
worden vaak dun overgepleisterd (circa 2 mm)
met een speciale dunpleister. Deze techniek, die
ondergrondvolgend wordt aangebracht, wordt
ook wel ‘filmen’ genoemd en heeft als doel de
ondergrond behangklaar te maken.
In paragraaf 4.6 komen de diverse functies van
stukadoorswerk aan de orde.
Stukadoorswerk
Het bepleisteren van wanden, opgetrokken
van gedroogde of gebakken elementen van
klei met het doel de wanden minder massaal
te doen lijken, dateert al van voor onze jaar-
telling.
De Romeinen spraken van ‘stucco lustro’.
Lustro wil in dit verband zeggen: helder
maken of verlichten; stucco betekent specie
of deeg. Deze specie was samengesteld uit
kalk en zand.
Tot in de 17e eeuw waren het vooral de Itali-
aanse stukadoors die overal in Europa paleizen
en herenhuizen van het prachtige decoratieve
stukadoorswerk voorzagen. De eerste stuka-
12-04-2005 12:51:58
 4 STUKADOORSWERK 99

doors kwamen dan ook voort uit het gilde van Type Voorbeeld Verwijzing
de beeldhouwers. Wensen en ideeën van op- ondergrond
drachtgevers en architecten veranderen. Ook
de bouw is aan mode onderhevig. Nieuwe Gebakken Metselstenen Paragraaf 4.1.3
technieken doen hun intrede. Het aanzien van materialen
het interieur wordt strakker en soberder.
Ook in het materiaalgebruik staat het stuka- Cement- en/of Beton, kalkzand- Paragraaf 4.1.4
doorsvak niet stil. Naast het traditionele kalk, kalkgebonden steen
zand en gips zijn tientallen nieuwe materialen
in gebruik met specifieke mogelijkheden en Pleisterdragers Gipsblokken, stu- Paragraaf 4.1.5
beperkingen en voor de verwerking zijn er canet, gipskarton-
speciale gereedschappen en technieken. platen, steengaas,
houtwolcement-
platen, kunststof-
4.1 Ondergronden als basis voor schuimplaten
stukadoorswerk
Figuur 4.1 Ondergronden en materiaalvoorbeelden
Mede door onderzoekingen van schadegevallen
is men tot het inzicht gekomen dat de onder- 4.1.2 Hechting van stukadoorswerk aan de
grond waarop moet worden gestukadoord, sterk ondergrond
van invloed is op de hechting en de uiteindelijke De hechting van stukadoorswerk aan de onder-
hard- en vastheid van de aangebrachte raap- en grond vindt plaats door:
afwerklaag. De oorzaak van het loslaten van 1 mechanische verankering;
raap- en/of pleisterlagen is meestal terug te 2 adhesie;
brengen tot het vooraf niet goed beoordelen 3 cohesie.
van de ondergrond, waarop de bepleisteringen
werden aangebracht. De tijd van het jaar en 1 Mechanische verankering
de omstandigheden waaronder moet worden Mechanische verankering ontstaat door de capil-
gestukadoord (denk aan het niet-tijdig glasdicht laire opzuiging die op gang wordt gebracht door
zijn van een bouwwerk, of aan invallende vorst) het bevochtigen van een droog oppervlak.
zijn ook van invloed op de ondergrond en op de Gelijktijdig met deze opzuiging dringen de kris-
uiteindelijke kwaliteit van het stukadoorswerk. talnaalden, die worden gevormd na het aanma-
ken van gips of cement, door in de holten, po-
4.1.1 Ondergronden en hun materiaal- riën en oneffenheden en verharden ter plaatse,
eigenschappen figuur 4.2-1.
De volgende eigenschappen van de ondergron-
den zijn van direct belang voor een goede kwa- 2 Adhesie
liteit van het stukadoorswerk: Adhesie (chemische adhesie) is de aantrekkings-
1 het wateropnemend vermogen, meestal aan- kracht tussen twee verschillende materialen, hier
geduid met het ‘hallergetal’ en het vermogen specifiek tussen de moleculen van de onder-
om reeds opgenomen vocht af te staan tijdens grond en die van de pleisterlaag, ter plaatse van
het verharden van raap- en afwerklaag; het grensvlak, figuur 4.2-2.
2 de oppervlaktestructuur in verband met de
genoemde hechting (mechanische hechting); 3 Cohesie (inwendige samenhang)
3 de thermische en de drogingskrimp; Cohesie is de aantrekkingskracht tussen de mole-
4 de eigen sterkte van het materiaal. culen van hetzelfde materiaal, figuur 4.2-2.

In figuur 4.1 zijn hiervan voorbeelden opgeno-

men.

06950467_H04.indd 99 12-04-2005 12:51:58

 100

������������������������������ en nitraten (zouten) uit de steen in het water

�������������������
����� oplossen. Door de warmte van de zon verdampt
��������������
aan de buitenkant van de baksteen het water uit
de zoutoplossing en zal zich een zoutuitslag
manifesteren door op het oppervlak van het
metselwerk te kristalliseren.
Deze zoutuitslag veroorzaakt genoemde hech-
tingsproblemen tussen baksteen en mortel. Sterk
zouthoudende bakstenen, zoals deze nogal eens
������� voorkomen bij restauraties, kunnen met een spe-
������������ ���������
������������ ciale saneringspleister worden afgewerkt.
������������������������������������������
De tijdens de droging kristalliserende zouten
� �������������������������� kunnen dan over een lange tijd in de pleisterlaag
�������������������������� worden opgeslagen zonder daarbij het stuka-
�����
doorswerk te deformeren.
����� �������� Door zijn goed capillair systeem is baksteen een
������������ zeer goede ondergrond voor stukadoorswerk, zie
de tabel van figuur 4.3.

▶▶ Draagmuren van gebakken steen worden

besproken in deel 3 Dragen, hoofdstuk 3

���������
����������������������� ��������������������
���������
� ��������������������������
���������������
Figuur 4.2 Hechting van stukadoorswerk aan de onder-
grond
4.1.3 Ondergronden van gebakken
materialen
In deze subparagraaf wordt de ondergrond van
gebakken materialen besproken. Aan de orde
komen baksteen, porisosteen en holle-baksteen-
vloer.
4.1.3.a Baksteen
In de norm NEN-EN 771-1 en in de BRL 1007
zijn de verschillende kwaliteitseisen vastgelegd.
Speciale aandacht dient te worden besteed aan
het sulfaatgehalte van de steen. Een laag gehalte
is hierbij aan te bevelen, omdat anders bij voch-
tig weer wel eens hechtingsproblemen kunnen
ontstaan.
Bij een nat geworden baksteen zal een water-
film tussen de specie en de baksteen een goede
hechting voorkomen, terwijl sulfaten, chloriden
4.1.3.b Porisosteen
Voor porisosteen gelden dezelfde aspecten als
voor baksteen. Voor aan te brengen bepleis-
teringen kan het enige nadeel zijn dat, als de
steen tijdens het metselen te nat is verwerkt, er
verkleuringen kunnen ontstaan als gevolg van
achtergebleven kleurstoffen (vooral van het
bijgemengde zaagsel).
De kleurstoffen worden vervolgens tijdens het
verdampen van het water meegevoerd naar de
oppervlakte van de bepleistering.
4.1.3.c Holle-baksteenvloer
Dankzij de gunstige eigenschappen van het
gebakken product geven deze vloeren een
goede aanhechting, terwijl zij (mits juist ver-
werkt) geen krimpverschijnselen vertonen.
4.1.4 Ondergronden van cement- en/of
kalkgebonden materialen
Verscheidene ondergronden van cement- en/of
kalkgebonden materialen zijn:
• beton;
• kalkzandsteen;
• lichtbetonblokken;
• drijfsteen;
• cellenbeton;
• elementenvloeren.

06950467_H04.indd 100 12-04-2005 12:51:59

 4 STUKADOORSWERK 101

Ondergrond Zuiging Krimp Oppervlakte Hechting Hygrosco-

structuur pisch vocht-
Droging Thermisch gehalte

in % per strekkende meter bij 95% RV

Beton weining tot 0,2–0,8 14–10–6 m/m ˚C glad tot zeer slecht/verbe- 8%
geen glad met zeer teren door
fijne poriën en voorbehan-
korte capillairen deling

Baksteen goed tot 0,15–0,30 5–7∙10–6 m/m ˚C ruw met vele zeer goed 0,8–1,1%
zeer goed kleine poriën en
lange capillairen

Kalkzandsteen matig tot 0,25–0,70 10–12∙10–6 m/m ˚C weinig ruw, redelijk 8–12%
goed kleine poriën
korte capillairen

Betonelemen- goed 0,2–0,8 6–7∙10–6 m/m ˚C grofkorrelig opp. redelijk tot 4–5%
ten (B2, BDS met weinig grote goed
junior, Muwi) poriën, korte
capillairen

Drijfsteen matig tot 0,5–0,8 5,5–7∙10–6 m/m ˚C grofkorrelig opp. goed 7%

goed met veel grote
poriën

Gasbeton zeer sterk 0,5–1,5 10–12∙10–6 m/m ˚C glad oppervlak matig/ 5%

met vele poriën, speciale voor-
geen capillaire behandeling
maar celstructuur

Gipskarton- nauwelijks 0,3 –mmmmmmmmm karton goed bij ge- 3,50%

platen bruik speciale
materialen

Gipsblokken matig 3 3–10–6 m/m ˚C glad dicht goed bij 3,50%

oppervlak speciale voor-
behandeling

Metaalgaas behalve – –mmmmmmmmm afhankelijk van zeer goed –

(ribbenstrek, steengaas het gebruikte
steengas, geen gaas
stucanet)

Houtwol/ goed 1–3,6 –mmmmmmmmm ruw opp. van goed 4–7%

cementplaten houtvezels

Heraklith- 10–15%
platen

Kunststof- geen – 10–90∙10–6 m/m ˚C ruw met redelijk bij 0,20%

schuimplaten gesloten poriën speciale
voorbehande-
ling

Figuur 4.3 Eigenschappen ondergronden voor stukadoorswerk

06950467_H04.indd 101 12-04-2005 12:52:00

 102
4.1.4.a Beton
Goed gestort heeft beton in vergelijking met
bijvoorbeeld baksteen slechts weinig capillairen
en zuigt dus langzaam en betrekkelijk weinig
water op. Mede hierdoor is beton als onder-
grond voor raap- en pleisterwerk niet zonder
meer geschikt. Speciaal voor het berapen en
afwerken van gladde betonoppervlakken zijn
hechtgipsen ontwikkeld, zie paragraaf 4.2. Deze
hechtgipsen worden als een éénlagig systeem op
het beton aangebracht, met een minimale laag-
dikte van 5 mm.
Ook kan het betonoppervlak worden voorgestre-
ken met een kwartshoudende kunstharsdispersie,
verwerkt volgens fabrieksvoorschrift. In plaats
van hechtgipsen of kunstharsdispersie kan ook
een kleeflaagje worden aangebracht, maar dan
alleen in combinatie met het aanbrengen van
raapspecie met cement als bindmiddel. In de
2 mm dikke, nog plastische kleeflaag drukt men
dan de raapspecie.
Een andere mogelijkheid als voorbehandeling is
het spritsen van beton. Hierbij wordt de specie
met een machine (wratvormig) tegen het beton
gespoten. Tijdens en na het spritsen dient het
werk tegen tocht te worden beschermd, omdat
anders het cement in de spritslaag te snel droogt
en niet goed verhardt, zodat de spritslaag dan
verpulvert. Dit gevaar bestaat vooral in sterk dro-
gende perioden.
4.1.4.b Kalkzandsteen
Kalkzandsteen wordt geleverd in Waalformaat en
verschillende formaten blokken.
Bij bevochtigen dringt het water slechts lang-
zaam dieper in de steen door. Bij sterk drogend
weer kan een beraapte wand dan ook vrij snel
droog zijn. Het is daarom aan te raden de muren
eerst te bevochtigen alvorens men ze gaat bera-
pen.
Tochtvrij werken is daarbij zeer belangrijk, daar
anders het aanmaakwater snel uit de raap- of
gipsspecie zal verdampen, waardoor het toe-
gevoegde cement in de raapspecie niet goed
verhardt.
Bij een snelle uitdroging van de raaplaag verhar-
den de bindmiddelen onvoldoende, de raaplaag
wordt bros en de hechting op de kalkzandsteen
06950467_H04.indd 102
komt niet goed tot stand. Ook is de gladde
oppervlaktestructuur van kalkzandsteenblokken
nadelig voor de (mechanische) hechting.
De maatvaste kalkzandsteenblokken, die hun
toepassing voor binnenwanden vinden, worden
veelal verlijmd. Deze verlijmde kalkzandsteen-
blokken kunnen eenvoudig met een spachtelgips
worden vlak gepleisterd, zonder dat de wanden
eerst moeten worden uitgeraapt. Grote oneffen-
heden en leidingsleuven dienen vooraf te
worden gerepareerd. In de dagelijkse praktijk
wordt een dergelijke dunne pleisterlaag ook wel
‘filmen’ genoemd.
4.1.4.c Lichtbetonblokken
De betonblokken kunnen we als ondergrond
vergelijken met kalkzandsteenmetselwerk. Het
geheel voorspritsen van deze blokken is een
mogelijkheid om, net als bij beton, een beter
hechtvlak voor het stukadoorswerk te verkrijgen.
4.1.4.d Drijfsteen
Drijfsteen is een goede ondergrond voor aan te
brengen stukadoorswerk. Het vooraf natmaken
van de steen is niet nodig. In de winter kan de
steen zelfs te nat zijn en is toevoeging van wat
meer cement aan de specie aan te raden. Daar
drijfsteen in feite een lichtbeton is, komen bij de
aansluitingen aan andere soorten metselwerk
nogal eens krimpscheuren voor. Hier dient bij de
aansluiting een dilatatie, door middel van een
stucstopprofiel (zie paragraaf 4.5), te worden
aangebracht.
4.1.4.e Cellenbeton
Muren uit deze blokken samengesteld, zuigen
aan de oppervlakte veel water op, omdat de
geschuimde open structuur daar werkt als een
spons. Doordat het materiaal inwendig veel holle
ruimten bevat, die door dunne wanden van
elkaar zijn gescheiden, zal het verdere water op-
nemen veel langer duren. Voor cellenbeton is het
noodzakelijk dat, indien een traditionele raaplaag
wordt aangebracht, eerst een door de fabrikant
te leveren voorstrijkmiddel wordt gebruikt. Dit
is gekleurd, zodat eenvoudig is te bepalen of de
gehele ondergrond goed geraakt is.
12-04-2005 12:52:00
 4 STUKADOORSWERK 103

Cellenbeton heeft eigenlijk geen raaplaag nodig. 4.1.5.a Gipskartonplaten

Indien goed gesteld, kan men volstaan met het
opbrengen van bijvoorbeeld een gipsgebonden
dunpleisterlaag. Het voorstrijken kan dan verval-
len.
Ook de hand- en hechtgipsen kunnen op wan-
den van goed vlak gestelde cellenbetonblokken
worden toegepast.
Leidingsleuven en dergelijke worden vooraf met
een hechtgips volgezet. In genoemde gipssoor-
ten zijn speciale hulpstoffen opgenomen die het
aanmaakwater langer in de specie vasthouden,
zodat een goede hechting aan de cellenbeton
totstandkomt.
▶▶ Draagmuren van niet-gebakken steen
worden besproken in deel 3 Dragen, hoofdstuk 3
4.1.4.f Elementenvloeren samengesteld uit
cementgebonden materialen
Combinatievloeren leveren door het grof opper-
vlak van de vulblokken een goede ondergrond.
Na verloop van tijd gaan de elementen zich ech-
ter vaak door scheurvorming in het stukadoors-
werk aftekenen. In de eenvoudige woningbouw
wordt dit verschijnsel meestal als onvermijdelijk
aanvaard.
Ditzelfde verschijnsel kan zich ook voordoen met
betrekking tot de voorspanbalkjes in de verschil-
lende systeemvloerconstructies.
De stukadoor kan deze scheurvorming zoveel
mogelijk beperken door een raapmortel te
gebruiken waaraan veel gips is toegevoegd.
4.1.5 Pleisterdragers
Tot voor de Tweede Wereldoorlog werd in de
woningbouw tegen de onderzijde van houten
balklagen een gestukadoord plafond geconstru-
eerd op een ondergrond van riet op rachelwerk.
Deze platen worden door verschillende fabrikan-
ten vervaardigd: Knauf, BPB en Lafarge zijn wel
de meest bekende merken.
De toepassing van gipskartonplaten voor binnen-
wanden is de laatste jaren sterk gestegen. Men
maakt twee soorten platen:
1 platen die niet gestukadoord behoeven te
worden;
2 platen die wel gestukadoord moeten worden.
1 Platen die niet gestukadoord behoeven te
worden
Deze platen worden meestal als kamerbrede pla-
fondplaten toegepast. Eveneens als wandplaten,
zijn zij herkenbaar aan het ivoorkleurige karton
met witte gipskern. Ook worden deze platen in
de renovatie gebruikt als ‘sandwichplaten’, dat
wil zeggen gipskartonplaten met een kern van
geëxpandeerde of geëxtrudeerde polystyreen-
schuimplaat.
Bij deze platen behoeven alleen de naden
(afgeschuinde kanten AK) te worden behandeld,
waarna ze worden behangen of gesausd, figuur
4.4-1.
��
�
��������
������������
�������������
�
��������
������������
�
��������
��������
� ������������������������

De ontwikkeling van nieuwe materialen heeft

deze brandgevaarlijke constructie geheel vervan- ��������������� �������������
gen, maar bij vooroorlogse gebouwen kunnen
deze rietplafonds nog worden aangetroffen. Het
eerste ‘nieuwe’ materiaal als pleisterdrager was
steengaas wat nu ook weer bijna volledig ver-
drongen is door andere materialen, zoals gips- ������������������
���������������������
kartonplaten en stucanet. Steengaas is namelijk
een arbeidsintensief materiaal daar het altijd in � ��������������������
twee richtingen gespannen dient te worden. Figuur 4.4 Afwerking van naden tussen gipskartonplaten

06950467_H04.indd 103 12-04-2005 12:52:01

 104

2 Platen, die wel gestukadoord moeten worden

Deze platen zijn herkenbaar aan het grijze po-
reuze karton met witte gipskern; ze hebben een
dikte van 9,5 mm, de lengte bedraagt 2000 mm
en de breedte bedraagt 400 of 600 mm. De
platen dienen bij voorkeur geschroefd te worden
op een houten of metalen onderconstructie. Zij
worden altijd in halfsteens verband aangebracht
met de langsnaden ongeveer 3 à 4 mm open en
de kopse kanten stijf tegen elkaar, figuur 4.4-2.
Indien ter plaatse van de naden een zelfklevend
gaasband wordt aangebracht, mogen de langsna-
den ook stijf tegen elkaar worden aangebracht.

4.1.5.b Stucanet
Stucanet behoort tot de metalen pleisterdragers
en heeft de laatste jaren sterk terrein gewonnen.
Het kan gebruikt worden als pleisterdrager voor
plafonds, wanden, balken, kolommen en allerlei
gebogen constructies. Het is samengesteld uit
een gepuntlast metalen netwerk, met door de
mazen een speciaal absorptiepapier geweven,
figuur 4.5.
Stucanet is uitermate geschikt als ondergrond
voor machinale afwerking met spuitgips, figuur
4.6.
Figuur 4.6 Aanbrengen en vlakreien van spuitgips op
(vertind) stucanetplafond
De panelen zijn 2400 mm lang en 700 mm
breed en verpakt in pakketten van 15 stuks.
Er zijn verschillende typen verkrijgbaar 33, 55,
60, 80 en H60. Type H60 is bedoeld voor natte
ruimten en buitentoepassing.
Bij het afstukadoren dringt de mortel door de
perforaties van het karton. Wanneer de stuka-
door de mortel met de spaan er doorheen drukt
(bramen), vormen zich aldus na droging zeer
sterke hechtknoppen.

Er zijn twee toepassingen:

1 stucanetplafond tegen houten balklaag;
2 vrijhangend stucanetplafond.

1 Stucanetplafond tegen houten balklaag

De balklaag dient in de dwarsrichting te worden
verstijfd met 1 × 4” delen h.o.h. 1 m in verband
met de werking van de balklaag. Het stucanet
wordt bevestigd met verzinkte stiften 15/14,
h.o.h. 150 mm, figuur 4.7.
De stucanetpanelen worden in verband gelegd
en moeten elkaar ter plaatse van de langsnaden

Figuur 4.5 Aanzicht stucanetplafond vóór het aanbrengen

van de pleisterlaag Figuur 4.7 Stucanet tegen houten balklaag

06950467_H04.indd 104 12-04-2005 12:52:02

 4 STUKADOORSWERK 105

minimaal 20 mm overlappen. De naden worden opgerold tot rollen van 5 meter lengte en in een
om de 200 mm afgevlochten met verzinkt draad doorlopende oven gebakken bij een tempera-
nr. 18. tuur van 870 °C. Na afkoeling zijn de rollen voor
gebruik gereed.
2 Vrijhangend stucanetplafond Evenals stucanet is steengaas geschikt als pleis-
Bij een vrijhangend stucanetplafond, figuur 4.8, terdrager voor alle plafond-, balk-, kolom- en
is de maximale overspanning 3 m. In de steen- gebogen constructies, figuur 4.9.
achtige vloer of aan de houten balken worden
om de 500 mm in één richting en om de 3 m
maximaal in de andere richting hangbeugels
(∅ 3,5 mm) bevestigd. De hangbeugels worden
op de juiste hoogte scherp omgebogen, hierin
wordt staaldraad ∅ 8,25 mm gelegd. Haaks over
deze hoofdstaven wordt bij iedere beugel een
verdeelstaaf ∅ 6 mm gelegd, waarna de beugels
strak worden afgewarteld. Onder genoemde
staaldraden worden door middel van een zoge-
noemde broekvlecht verdeelstaven ∅ 8,25 mm
h.o.h. 400 mm gebonden. Haaks onder dit
rondstaal ∅ 8 mm wordt stucanet 60 in verband
aangebracht en met verzinkt draad nr. 18, om de
150 mm h.o.h. bevestigd.
De langsranden moeten elkaar weer minimaal Figuur 4.9 Steengaas
20 mm overlappen, de naden worden om
de100 mm afgevlochten met verzinkt draad 4.1.5.d Ribbenstrekmetaal
nr. 18. Ribbenstrekmetaal is verzinkt bandijzer met
lamellen in een visgraatmotief, met daartussen
v-vormige verstijvingsribben, figuur 4.10. De
�������������
� ��������
� platen zijn 2.400 mm lang en 680 mm breed en
worden in pakketten geleverd.
Er zijn twee soorten ribbenstrekmetaal, de een
zonder en de ander met absorptiepapier. Met
�����

absorptiepapier noemt men het ‘RIPPA’, dat veel

wordt gebruikt als pleisterdrager voor het me-
�
���� chanisch bespuiten met gipsspecie.
Ribbenstrekmetaal is bijzonder geschikt als
�
����
ondergrond voor brandwerende constructies.
Even als stucanet heeft ribbenstrekmetaal ten
��� ���
opzichte van steengaas het voordeel dat deze
Figuur 4.8 Stucanet als vrijhangend plafond (verticale platen niet gespannen behoeven te worden.
doorsneden)

4.1.5.c Steengaas
Steengaas bestaat uit een metalen netwerk dat
op dezelfde wijze is geweven als textiel, name-
lijk met schering en inslag. De mazen van het
netwerk hebben een wijdte van 20 mm. Het
netwerk wordt in een machine op de kruisingen
van een kleinopje voorzien. De aldus gevormde Figuur 4.10 Ribbenstrekmetaal
mat, met een breedte van 1 meter, wordt hierna Bron: Plafondafwerkingen, NBD Nederlandse Bouw-Dokumentatie bv

06950467_H04.indd 105 12-04-2005 12:52:05

 106

4.1.5.e Houtwolcementplaten Bij een toepassing van spuit- of handgipsen

Deze platen zijn samengesteld uit grove hout- verdient het aanbeveling om in de pleister-
wolvezels, die met een chemische stof worden laag overlappend een glasvezelweefsel op te
doordrenkt en daarna met portlandcement of nemen.
chloorvrij magnesiet worden gebonden.

De hechting van het stukadoorswerk op deze 4.2 Materialen

platen is beter dan op beton.
De platen zijn 2000 mm lang en 500 mm breed Stukadoorsmortel is opgebouwd uit de volgende
en in dikten van 15-75 mm verkrijgbaar. materialen:
De houtwolcementplaten worden voornamelijk 1 water;
toegepast als ‘verloren’ bekisting. De plaat wordt 2 (isolerende) vulstoffen;
ook als sandwichplaat geleverd, en is dan voor- 3 bindmiddelen;
zien een geëxpandeerde polystyreenkern. 4 hulpstoffen.
Na droging van het op houtwolcementplaten
aangebrachte stukadoorswerk ziet men vaak 4.2.1 Water
krimpscheuren ontstaan. Dit is het gevolg van de Zelfs aan water moeten voor het maken van
werking van het hout in de plaat door opname stukadoorswerk hoge eisen worden gesteld. Per
en afgifte van water. Men gebruikt daarom over definitie is dan ook alleen leidingwater geschikt.
de naden wel een metaaldraadweefsel, het zoge Het moet koud en schoon zijn; lauw en smerig
noemde rifusigaas, figuur 4.11. water versnelt het afbindproces van bijvoorbeeld
gips aanzienlijk.

4.2.2 Vulstoffen
Zand is de belangrijkste vul- en toeslagstof voor
het bereiden van kalk en/of cementspecies.
Voor stukadoormortel is rivierzand en zilverzand
de belangrijkste soorten. Ook in fabrieksmatig
� ���������� samengestelde gipsspecies vinden we zand als
toeslagstof. In dit geval vaak zilverzand voor het
maken van schuurwerk.

Rivierzand voor het bereiden van raapspecie

moet zijn opgebouwd uit 25% fijn en 75%
grof zand. De korrelgrootte moet variëren van
�� ����������� 1 – 3 mm. Het zand mag geen klei of andere
��������
verontreinigingen bevatten. Rivierzand geeft
door deze ongelijke korrelgrootte na vermen-
ging met een bindmiddel (kalk of cement) een
goede sterkte aan de raaplaag. Het zand geeft,
door zijn ongelijke vorm, aan kalk/zandmeng-
sels de mogelijkheid het koolzuur uit de omrin-
gende lucht in de specielaag te laten dringen
en deze te verharden.
�� �����������
��������� Voorts is rivierzand een verschralingsmiddel. Bij
Figuur 4.11 De naden tussen houtwolcementplaten wor- een goede verhouding van de kalk/zandmortel
den afgewerkt met rifusigaas zal de mortel niet krimpen. De korrels van rivier-
zand zijn scherp en hoekig waardoor de korrels
goed tegen elkaar aan komen te liggen.

06950467_H04.indd 106 12-04-2005 12:52:05


Hierdoor heeft men minder bindmiddel nodig
om de korrels aan elkaar te verbinden en wordt
zo de kans op krimp verkleind.
Zilverzand heeft een lichte zilverachtige kleur en
een zeer fijne korrelstructuur. Het wordt voorna-
melijk gebruikt bij het bereiden van schuurmor-
tel.
4.2.3 Isolerende vulstoffen
Hieronder worden de volgende isolerende vul-
stoffen besproken:
• bims;
• hollith;
• perlite;
• vermiculite.
4.2.3.a Bims
Bims is een vulkanisch gesteente (puimsteen),
dat in de natuur voorkomt. Het materiaal heeft,
doordat er zich veel holle ruimten in bevinden,
een groot warmte-isolerend vermogen en is licht
van gewicht. Bims wordt gebruikt als toeslagma-
teriaal voor het maken van poreuze kunststeen.
Zijn de korrels klein, dan wordt het bimszand
genoemd. Dit zand wordt voor het maken van
vloerspecie gebruikt.
4.2.3.b Hollith
Hollith is een soort leisteen, die vrijkomt bij
het reinigen van steenkool. Na sterke verhitting
verbranden de kooldelen en expandeert de
leisteen. Dit materiaal is zeer poreus en geschikt
voor het maken van ‘voetwarme’ vloeren.
Alvorens hollith kan worden gebruikt, moet het
een dag van tevoren worden verzadigd met
leidingwater.
4.2.3.c Perlite
Perlite is een ongekristalliseerd vulkanisch ge-
steente dat eveneens bij een hoge temperatuur
in een speciaal geconstrueerde oven wordt
geëxpandeerd. Het materiaal is onbrandbaar,
bacterievrij, chemisch neutraal, niet oplosbaar in
water, bestand tegen zuren en kan niet aange-
tast worden door ongedierte.
Perlite wordt geleverd in drie korrelgrootten en
is, vermengd met portlandcement, een zeer ge-
schikt materiaal voor het bewerken van vochtige
salpeterende wanden. Vooral wanden die door
condensvorming vochtig worden, kunnen zeer
06950467_H04.indd 107
4 STUKADOORSWERK 107
goed met een perlite-pleisterlaag worden behan-
deld.
Ook in brandwerende bepleisteringen is perlite
een veelvuldig toegepast vulmiddel.
4.2.3.d Vermiculite
Pleisters die zijn gemaakt met de vulstof vermi-
culite bezitten een groot thermisch en akoestisch
vermogen. Vermiculite is een gesteente dat in
opbouw gelijkenis vertoont met mica, door mid-
del van expanderen ontstaan de vermiculite-
korrels.
4.2.4 Bindmiddelen
De volgende bindmiddelen komen aan de orde:
• kalk;
• gips;
• cement.
4.2.4.a Kalk
In het stukadoorsbedrijf onderscheiden we het
gebruik van twee soorten kalk, namelijk:
1 luchtkalk;
2 hydraulische kalk.
1 Luchtkalk
Luchtkalk wordt ook wel kluitkalk, steenkalk of
Luikse kalk genoemd. De kalksteen wordt op-
gegraven en verbrand, waardoor zogenoemde
ongebluste kalk ontstaat. Deze kluiten worden
in een centrale geblust door er water aan toe
te voegen. Gebruik van weinig water (1/3 van
de hoeveelheid kalk) noemt men droogblussen.
Hierbij vallen de kluiten als poeder uiteen.
Wordt veel water toegevoegd (drie- à viermaal
de hoeveelheid kalk), dan spreken we van nat-
blussen. Hierdoor ontstaat eerst een dunne pap
en daarna een taaie brij.
Evenals het natblussen geschiedt ook het droog-
blussen in de kalkfabrieken.
Lucht- of Luikse kalk verhardt door het opnemen
van koolzuur uit de omringende lucht. Dit ver-
harden van de luchtkalk is een langzaam verlo-
pend proces, omdat lucht maar weinig koolzuur
bevat. De verharding vindt dus van buiten naar
binnen plaats.
12-04-2005 12:52:06
 108
2 Hydraulische kalk
Er bestaat ook hydraulische kalk (ook wel Door-
nikse kalk of waterkalk genoemd). Deze wordt
na het branden drooggeblust en vermalen tot
poederkalk.
Hydraulische kalk verhardt onder het aangaan
van een chemische reactie met water. Het
wordt in ons land hoofdzakelijk gebruikt als
bindmiddel in fabrieksmatig samengestelde
(sier)pleisters.
De argumenten vóór en tegen het gebruik van
beide soorten zijn:
• luchtkalk is over het algemeen vetter en daar-
door beter verwerkbaar;
• luchtkalk geeft een helder witte kleur aan het
pleisterwerk;
• door de ervaring met dit materiaal is de vak-
man ermee vertrouwd;
• hydraulische kalk is gebruiksklaar en onge-
bluste deeltjes komen niet voor;
• hydraulische kalk zal over de volle dikte ver-
harden;
• een fijne maling heft het nadeel van stugheid
en grauwere kleur vrijwel op.
Schelpkalk is een zwak hydraulisch bindmiddel in
poedervorm. Het is verkrijgbaar in de fijnheden:
schelpkalk, extra gezeefde schelpkalk en schelp-
kalkbloem. Het verhardt zowel door opname van
koolzuur uit de lucht als door binding met water.
De prijs en de stugheid beperken echter het ge-
bruik. Toepassing vindt hoofdzakelijk plaats in de
restauratie.
4.2.4.b Gips
Gips is één van de oudere en bekendere bouw-
stoffen. Gipssteen (zwavelzure kalksteen) wordt
als delfstof gevonden en is net als cement en kalk
een mineraal bindmiddel. Gebrande gips wordt
verkregen door het verhitten van zwavelzure
kalksteen tot ongeveer 160 °C. Na dit brandpro-
ces in draai- of lopende-bandovens wordt het
gemalen tot poeder.
Na aanmaken van het gipspoeder met water
verhardt dit mengsel door het afgeven van het
overtollige aanmaakwater aan de lucht.
06950467_H04.indd 108
Naar de aard van het branden, de temperatuur
tijdens het branden en bijvoeging van chemische
toeslagstoffen, krijgt men verschillende gipssoor-
ten.
Voor stukadoorswerk zijn er drie soorten gips:
1 stukadoorgips;
2 machinegips;
3 handgips.
1 Stukadoorgips
Stukadoorgipsen worden hoofdzakelijk als snel-
werkend bindmiddel in mortel gebruikt en heb-
ben de volgende eigenschappen:
• na het aanmaken met water zet het tijdens de
verharding 1% uit (volumevermeerdering);
• het kan veel water opnemen en dit snel weer
afstaan aan de lucht bij een gunstige tempera-
tuur;
• het heeft een hoge warmteweerstand (brand-
vertragend);
• het heeft een geringe warmtegeleiding;
• de afbindtijd kan worden geregeld;
• het is niet bestand tegen langdurig vocht bij
een ongunstige temperatuur;
• het kan tot bij –5 °C worden verwerkt, mits
het op een droge en vorstvrije ondergrond
wordt aangebracht;
• door kristalvorming tijdens het afbindproces
heeft het een goede hechting op verschillende
ondergronden;
• gips is gemakkelijk te verwerken en heeft een
goede vormbaarheid.
2 Machinegips
Om de factor arbeid verder terug te dringen,
wordt mechanisch stukadoren met machine-
gipsen veel toegepast. Mits volgens voorschrift
uitgevoerd, geven deze machinegipsen een
betere hechting aan de ondergronden dan de
‘gesmeerde’ traditionele mortel.
Dit wordt hoofdzakelijk teweeggebracht door
de snelheid van het spuiten waardoor de lucht
tussen de ondergrond en de mortel wordt weg-
gedrukt. Tevens worden de voegen van het met-
selwerk goed volgespoten.
De uiteindelijke hardheid van dit eenlagige
machinegips is ook beduidend hoger dan bij
traditionele mortel. Dit betekent dus ook minder
reparaties.
12-04-2005 12:52:06

3 Handgips met en zonder hechtmiddel
Er zijn diverse handgipsen verkrijgbaar die als
eenlagig systeem kunnen worden gebruikt. Met
eenlagig wordt bedoeld dat – in tegenstelling
tot de traditionele raap- en pleisterlagen – bij
gipsspecies de toplaag van de raaplaag als pleis-
terlaag kan worden opgeleverd. Meestal gaat
het hier om gips of gips vermengd met zand of
perlite.
Aan het gips zijn stoffen toegevoegd waardoor
het materiaal langer vocht zal vasthouden.
Dit is nodig omdat op zuigende ondergronden
de gewone stukadoorsgips veel te snel het aan-
maakwater aan de ondergrond afstaat. Deze zo-
genoemde retentiemiddelen zijn dus hechtings-
bevorderende stoffen.
Goudbandgips (pleisterwerk), schuurbandgips
(schuurwerk) en dergelijke zijn geschikt voor het
berapen, schuren of pleisteren van steenachtige
ondergronden en gipskartonplaten in een een-
lagig systeem.
4.2.4.c Cement
Een uitvoerige behandeling van de diverse
cementsoorten voert in dit hoofdstuk te ver.
Voor stukadoorswerk wordt over het algemeen
gebruik gemaakt van portlandcement klasse CEM I.
Door de wat hogere reactiewarmte wordt
’s winters wel gebruik gemaakt van portland-
cement CEM III (Hoogovencement).
Doordat hoogovencement beter bestand is
tegen zouten, zuren, oliën en vetten (dit komt
door een lager kalkgehalte in de cement), wordt
dit gebruikt als bindmiddel in pleisters die wor-
den toegepast daar waar agressieve milieus te
verwachten zijn, zoals bierbrouwerijen, melk-
fabrieken en dergelijke. Als nadeel van hoog-
ovencement kan worden vermeld dat kleurvlek-
ken in het stukadoorswerk kunnen ontstaan die
onder invloed van zuurstof in de loop der tijd
weer zullen verdwijnen.
Cement heeft weinig water nodig om te verhar-
den, namelijk 40 ℓ water op 100 kg cement. Het
mengwater uit de pleister verdwijnt vrijwel alleen
door verdamping. In de winter blijven de raap-
lagen lang nat, waardoor na verharding poreuze
weinig samenhangende raaplagen ontstaan. Te
veel mengwater veroorzaakt onder andere een
06950467_H04.indd 109
4 STUKADOORSWERK 109
grotere krimp. Dit kan zelfs loslaten van de be-
treffende laag ten gevolge hebben. Een pleister
met erg weinig mengwater bereid is echter niet
verwerkbaar.
4.3 Stukadoormortel-
samenstellingen
Zoals reeds bij ondergronden als basis voor
stukadoorswerk is behandeld, is de mortel-
samenstelling (P-formule) afhankelijk van de
ondergrond waar het stukadoorswerk op moet
worden aangebracht. Ook speelt het gebruik
van de basismaterialen voor deze mortelsamen-
stelling een belangrijke rol. De verhoudingen
worden aangegeven in volumedelen en kunnen
in extreme omstandigheden worden gewijzigd,
indien de aard van de ondergrond of bepaalde
weersomstandigheden dit verlangen, ‘P-formu-
les’ of Pleisterformules, zie de tabellen van de
figuren 4.12 en 4.13.
4.4 Uitvoeren van stukadoorswerk
In het algemeen geldt dat het stukadoren niet
mag gebeuren bij vorst. De pleister- en schuur-
lagen kunnen dan stukvriezen.
Kunstharsgebonden pleisters mogen zelfs niet
beneden een temperatuur van + 5 °C worden
aangebracht. Bij lagere temperaturen zal het
kunsthars bindmiddel geen film vormen en kan
de pleister onvoldoende verharden. Ook het
niet tijdig glasdicht zijn, kan grote schades aan
stukadoorswerk veroorzaken. Door een te snelle
uitdroging kunnen namelijk bindmiddelen zoals
cement ‘verbranden’.
Cement is een hydraulisch bindmiddel hetgeen
wil zeggen dat cement water nodig heeft om
geheel te kunnen verharden. Door een te snelle
uitdroging zal het aanmaakwater verdampen en
in de ondergrond trekken voordat een volledige
hydratatie van de cement is bereikt.
Bij te natte ondergronden geldt als algemeen
advies: zachtjes stoken en ventileren, terwijl op
natte beton nooit mag worden gestukadoord.
12-04-2005 12:52:06
 110

Stukadoor- Groep Omschrijving Receptuur in maatdelen

specie

Cement Kalk Gips Zand Kunsthars- Dichtings- Laagdikte

NEN 3350 NEN-EN NEN-EN NEN dispersie middel in mm
459 13279 5905 volgens volgens
Fijn voorschrift voorschrift

PI a Kalkspecie 1 3,5 dekkend

b1 Kalkdunpleister 3

specie
c1 Kalkspecie 3

P II a1 Sterk hydraulische 3

kalkspecie
a11 Sierpleister mineraal 3

b Kalkcementspecie 1 deel op 1 6 10
5-8 delen
kalkspecie
b1 Kalkcementspecie 1 1/4 4 max. 10 mm
per laag
b2 Kalkcementspecie 1 1/4 5 1 liter op 20 5–8
liter cement2
b3 Kalkcementspecie 1 1/4 4 3
5–8
b4 Kalkcementspecie 1 1 7 1 liter op 20 10
liter cement2
b5 Kalkcementspecie 1 1 7 10
b61 Kalkcementspecie 3

b71 Kalkcementspecie hechtmiddel 3

b81 Kalkcementspecie water- 3

afstotend
b91 Kalkcementspecie water- 3

afstotend
b10 Kalkcementspecie 1 deel op 1 3 1 deel op 40 1
10 delen delen specie
kalkspecie
b11 Kalkcementspecie 1 deel op 1 6 1 deel op 40 2–3
10 delen delen specie2
kalkspecie
b121 Kalkcementspecie 3

c1 Traskalkspecie 3

d1 Lichtgewicht 3

kalkcementspecie

P III a1 Cementkalkspecie 3

(luchtkalk)
b Cementspecie 1 2,5 1 liter op 20 5–8
liter cement
b1 Cementspecie 1 3 3
10
b2 Cementspecie 1 3 10
b31 Cementspecie 10–20
b41 Cementspecie 3–5
b51 Cementspecie 3–5
b61 Cementdunpleis- 3

terspecie
c1 Trascementspecie 3

d1 Cementspecie 3

1
fabrieksmatig 2
percentage vaste stof minimaal 50% 3
volgens voorschrift leverancier

Figuur 4.12 Speciegroepen Stukadoorswerk P I, P II en P III

06950467_H04.indd 110 12-04-2005 12:52:06

 4 STUKADOORSWERK 111

Stukadoor- Groep Omschrijving Receptuur in maatdelen

specie

Cement Kalk Gips Zand Kunsthars- Dichtings- Laagdikte

NEN 3350 NEN-EN NEN-EN NEN dispersie middel in mm
459 13279 5905 volgens volgens
Fijn voorschrift voorschrift

P IV a1 Gipsspecie 3

b1 Gipszandspecie 3

b11 Hechtgipsspecie 3

(pleisterwerk)
b21 Hechtgipsspecie 3

(schuurwerk)
b31 Handgipsspecie 3

(pleisterwerk)
b41 Handgipsspecie 3

(schuurwerk)
c1 Gipskalkspecie 3

c11 Gipskalkspecie 3

d Kalkgipsspecie 1 1 deel op 5 10 per laag

2,5 delen
kalkspecie
e Kalkgipsspecie 1 1 deel op 5 10 per laag
5 delen
kalkspecie
f1 Kleefgips
g1 Voeggips

PV a Kalkgipsspecie 2 1 <3

P VI a Kalkgipsschuur- 1 1 deel op 2 2–4

specie 4 delen
kalkspecie
b Kalkgipsschuur- 1 1 deel op 2 2–4
specie 2 delen
kalkspecie
c Kalkcementschuur- 1 deel op 1 2 1–2
specie 10 delen
kalkspecie
d Kalkcementschuur- 1 deel op 1 2 1–2
specie 8 delen
kalkspecie

P VII a1 Spuitpleister 3

(spack)
b1 Sierpleister kunst- 3

harsgebonden

P VIII a Hechtmateriaal 1 deel op 5 3

delen water2
b Hechtmateriaal 1 1 1 deel op 1,5
deel water2
c Hechtmateriaal 1 deel op 4
delen water2
d1 Hechtmateriaal verstrijkbaar 3

e1 Impregneer- max 3

materiaal

1
fabrieksmatig 2
percentage vaste stof minimaal 50% 3
volgens voorschrift leverancier

Figuur 4.13 Speciegroepen Stukadoorswerk P IV, P V, P VI, P VII en P VIII

06950467_H04.indd 111 12-04-2005 12:52:07

 112

De voorschriften die voor het realiseren van
bouwwerken gelden, zijn ook van toepassing op
de uitvoering van stukadoorswerk. Wij noemen
met name het Bouwbesluit.
De volgende normen zijn specifiek voor stuka-
doorswerk van toepassing:
• NEN 3550:2002 Cement;
• NEN-EN 459-1:2001 Kalk;
• NEN-EN 13279:1998 Gips;
• NEN 5905:1997/A2:2003 Toeslagmaterialen
beton.
Voor de beoordeling van stukadoorswerk verwij-
zen wij naar de richtlijnen voor de oppervlakte-
beoordeling van stukadoorswerk Binnen en Bui-
ten, zoals opgenomen in het (STABU) Standaard
Referentiebestek voor de Burgelijke en Utiliteits-
bouw, zie de figuren 4.14 en 4.15.
Als voorbeeld geven we hier een STABU-bestek-
tekst, figuur 4.16.
Voor technische adviezen en mortelsamenstel-
lingen kan men zich wenden tot de afdeling
Technische Dienstverlening van het Hoofdbedrijf-
schap Afbouwbedrijf, tel. 0318-505602 of bij
de Nederlandse Ondernemersvereniging voor
Afbouwbedrijven NOA, tel. 0318-527290.
4.4.1 Stukadoren van plafonds
We hebben reeds geconstateerd dat er een on-
derscheid moet worden gemaakt tussen zeer
vlakke en gladde betonplafonds, plafonds van
beton- of baksteenelementen en plafonds met
een gaasbespanning. Het stukadoren van gips-
kartonplatenplafond is reeds in paragraaf 4.1.5
besproken.

Criteria Groep 1 Groep 2 Groep 3 Groep 4 Groep 5

Toepassing Glad oppervlak Glad oppervlak Glad oppervlak, Gelijkmatig ge- Grof gestruc-
waaraan hoge dat naderhand uitgevoerd als structureerd of tureerd of
visuele en wordt voorzien plaatselijk repa- geschuurd op- geschuurd op-
functionele van een afwerk- ratie- of filmwerk pervlak met een pervlak met een
eisen worden laag zoals dikker en afgewerkt maximale korrel- korreldikte
gesteld en dat behang, sier- met dikker be- dikte van 3 mm groter dan 3 mm
naderhand kan pleister en hang, sierpleister
worden voorzien dergelijke en dergelijke
van een verflaag

Plaatselijke onre- Toegestaan vol- Tot max. 1 mm Tot max. 1 mm Toegestaan vol- Toegestaan vol-
gelmatigheden1 gens proefvlak toegestaan3 toegestaan3 gens proefvlak gens proefvlak

Kleurverschillen Toegestaan2 Toegestaan Toegestaan Niet toegestaan Niet toegestaan

Vlakheidstole- 0,4 m 11 11,5 Geen eisen, 11,5 12

rantie in mm bij 0,1 m 12 13 volgt oppervlak 13 13
een onderlinge 0,2 m 15 15 ondergrond 15 15
afstand tussen 0,4 m 18 18 19 10
de meetpunten ,10 m 12 12 15 15
van4 ,15 m 15 15 20 20

1
Ter voorkoming van conflictsituaties over welke esthetische eisen de opdrachtgever aan het werk kan stellen, is het
raadzaam een proefvlak te benoemen als referentie voor de overeengekomen werkzaamheden.
2
Tenzij vooraf anders is overeengekomen en schriftelijk is vastgelegd.
3
Oneffenheden in de vorm van gaatjes, bultjes en/of spaanslagen kleiner dan of gelijk aan 1 mm zijn toegestaan.
4
Deze tabel dient ook ter bepaling van de vlakheid van profielen.

Figuur 4.14 Beoordelingscriteria stukadoorswerk binnen Bron: Hoofdbedrijfschap Afbouw en Onderhoud

06950467_H04.indd 112 12-04-2005 12:52:07

 4 STUKADOORSWERK 113

4.4.1.a Stukadoren van glad beton
Voor het stukadoren van glad beton bestaan de
volgende methoden:
1 met traditionele materialen uitrapen en afwer-
ken;
2 met hechtgipsen uitrapen en afwerken;
3 met spackspuitpleister uitmessen en afwerken.
1 Traditioneel stukadoren
Als voorbereiding voor het traditioneel stukado-
ren van beton geldt altijd goed stofvrij maken,
resten bekistingsolie verwijderen en eventuele
stalen en houten delen goed isoleren. Men moet
daarna het beton licht bevochtigen, zodat de
lucht in poriën en holten wordt uitgedreven.
Cement- en gipskristallen kunnen zich dan beter
op deze plaatsen vastzetten.
Na deze voorbereidingen kan men een kleef-
laagje aanbrengen. Deze kleeflaag bestaat uit:
één maatdeel natte kalk op drie maatdelen droge
cement. Met behulp van spaarbord en spaan
wordt deze kleeflaag ongeveer 2 mm dik op het
beton gesmeerd.
In de nog plastische kleeflaag wordt nu de raap-
specie gedrukt met een houten rei, vlak gereid
en met een houten schuurbord doorgedraaid en
dichtgeschuurd, al naar gelang hier pleister- of
schuurwerk op wordt aangebracht.

Criteria Groep 1 Groep 2 Groep 3

Toepassing Gepleisterd of Fijn gestructureerd oppervlak, Grof gestructureerd oppervlak,

fijn geschuurd bijvoorbeeld fijne minerale, of bijvoorbeeld dikke minerale, of
oppervlak kunstharsgebonden (sier)pleisters kunstharsgebonden (sier)pleisters
met een maximale laagdikte of met een laagdikte of korreldikte
korreldikte van 3 mm groter dan 3 mm

Plaatselijke Toegestaan Toegestaan volgens proefvlak Toegestaan volgens proefvlak

onregelmatig- volgens
heden1 proefvlak

Kleurverschillen Toegestaan Toegestaan Toegestaan

minerale
(sier)pleisters2

Kleurverschillen Niet toegestaan Niet toegestaan Niet toegestaan

kunsthars-
gebonden
(sier)pleisters

Vlakheidstoleran- 0,4 m 2 12 13
tie in mm bij een 0,1 m 3 14 15
onderlinge af- 0,2 m 4 16 18
stand tussen de 0,4 m 8 19 10
meetpunten van3 ,10 m 12 12 15

1
Ter voorkoming van conflictsituaties over welke esthetische eisen de opdrachtgever aan het werk kan stellen, is het
raadzaam een proefvlak te benoemen als referentie voor de overeengekomen werkzaamheden.
2
Indien veroorzaakt door ongelijkmatige verharding en/of droging.
3
Deze tabel dient ook ter bepaling van de vlakheid van profielen.

Figuur 4.15 Beoordelingscriteria stukadoorswerk buiten Bron: Hoofdbedrijfschap Afbouw en Onderhoud

06950467_H04.indd 113 12-04-2005 12:52:07

 114
40.40.40.-n SIERPLEISTERWERK
0. SIERPLEISTERWERK, KUNSTHARS
Pleistersysteem:
– 1 raaplaag
– 1 laag voorstrijkmiddel
– 1 sierpleisterlaag
Ondergrond: baksteen
Pleisterlaagdikte (mm): 15 mm
Oppervlaktestructuur: 3 mm
Oppervlaktegroep 4
Kleur: Naturel
5. SIERPLEISTER
Materiaal:
– raaplaag PIIb
– voorstrijkmiddel PVIIId
– sierpleister PVIIb
Toebehoren:
– profielen: RVS-kwaliteit
6. VERWERKINGSVOORSCHRIFT
FABRIKANT/LEVERANCIER
De verwerking moet plaatsvinden
overeenkomstig de door de
fabrikant/leverancier
bij de levering te verstrekken
verwerkingsvoorschriften.
Op basis van de bestektekst heeft het verwer-
kende stukadoorsbedrijf keuzemogelijkheden
als het gaat om de toepassing van de voorge-
schreven materialen, zie de tabel van figuur
4.12.
Binnen de speciegroep P IIb (Raapwerk) kan
de keuze vallen op een fabrieksmatige pleister,
ongeacht het merk of door de stukadoor zelf
samen te stellen pleister volgens de in de tabel
aangegeven volumedelen. Door het gegeven
van de oppervlaktegroep, in dit geval 4, is
ten aanzien van de oppervlaktebeoordeling
een norm aangegeven, zie de tabel van figuur
4.15.
Figuur 4.16 Voorbeeld van STABU-bestektekst en tabel-
gebruik
Indien men het gladde beton direct (zonder
kleeflaag) wil berapen met een zand/cement-
specie bestaat de mogelijkheid het betonopper-
vlak na genoemde voorbereidingen te ‘spritsen’.
De spritslaag bestaat uit drie maatdelen zand en
06950467_H04.indd 114
één maatdeel cement. De vloeibare spritslaag
wordt krachtig met de troffel tegen het beton
geworpen. Ook wordt hierbij wel gebruik
gemaakt van een spuitmachine.
De spritslaag dient ongeveer een week over
te staan en tegen snel uitdrogen te worden
beschermd. Deze spritslaag geeft voldoende
aanhechting voor de nu volgende zand/cement-
raaplaag, die op de hierboven omschreven wijze
wordt aangebracht.
Voor kalkhoudende raaplagen bestaat een sprits-
laag uit één maatdeel cement, één maatdeel kalk
en zes maatdelen zand.
2 Afwerken met hechtgipsen
Voor het afwerken met hechtgips komen in aan-
merking roodbandgips (pleisterwerk) en geel-
bandgips (schuurwerk). Ook voor deze hecht-
gipsen gelden de voorbereidingen, welke bij de
traditionele materialen zijn omschreven.
Deze gipssoorten worden met behulp van spaan
en spaarbord met een minimale dikte van 5 mm
op het beton gesmeerd. Met een aluminium rei
wordt de gipspleister gereid en vlakgezet. Als de
gipslaag enigszins is opgesteven, wordt onder
toevoeging van water een waterrijke gipssliklaag
opgeschuurd.
Indien pleisterwerk gewenst is, kan men met
deze gipssliklaag afpleisteren.
3 Spackspuitpleister
Vooral in de woningbouw wordt veel van spack-
spuitpleister gebruik gemaakt. Ook bij deze
kunstharsgebonden spuitpleisters is het aan te
bevelen het beton eerst stofvrij te maken en
eventuele stalen delen goed te isoleren. Aan
het repareren van de bekistingsnaden en der-
gelijke in het beton worden hoge eisen gesteld.
Meestal gebruikt men hier de reeds beschreven
hechtgipsen voor. Deze reparaties dienen geheel
droog te zijn alvorens men de spackpleister kan
aanbrengen. Indien dit niet het geval is, zullen
glimmende vlekken in de spuitpleisterlaag zicht-
baar blijven.
Betimmeringen, kozijnen en schoon metselwerk
dienen bij deze spuitpleistermethoden te worden
afgeplakt.
De eerste opgespoten spuitpleisterlaag wordt
met behulp van een spackmes vlak gemest,
figuur 4.17. Betongietgallen en oneffenheden
12-04-2005 12:52:07

worden hierdoor zoveel mogelijk weggewerkt.
Ook deze laag dient volkomen droog te zijn al-
vorens men de laatste structuurlaag aanbrengt.
Op veel bouwwerken laat dit nogal eens te wen-
sen over en het gevolg is, dat men een verwa-
terde glimmende structuur krijgt, in plaats van
een mooie korrelige structuur.
Figuur 4.17 Het aanbrengen van de meslaag van
spackspuitpleister
4.4.1.b Plafonds van beton- of
baksteenelementen
Voor het stukadoren van deze elementen bestaan
de volgende systemen:
1 traditionele materialen, met hand en spuit;
2 handgipsen;
3 spuitgipsen.
1 Traditionele materialen
Bij het stukadoren van baksteenelementenpla-
fonds met traditionele materialen worden eerst
door middel van een raaplaag de oneffenheden
weggewerkt en de gaten opgevuld.
Elementenplafonds samengesteld uit cement-
gebonden materialen laten zich gemakkelijk met
traditionele mortel stukadoren. Hier geldt echter
sterk het reeds gesignaleerde bezwaar van het
zich later aftekenen van de vulelementen en/of
de balkjes.
2 Handgipsen
Ook handgipsen zoals goudbandgips (pleister-
werk) en groenbandgips (schuurwerk) komen in
06950467_H04.indd 115
4 STUKADOORSWERK 115
aanmerking voor het afwerken van baksteen-
elementen.
De verwerking geschiedt zoals bij het afwerken
van glad beton met de hechtgipsen is beschre-
ven.
3 Spuitgipsen
Ook de spuitgipsen, die qua eigenschappen en
verwerking gelijk zijn aan de handgipsen, komen
voor het berapen en afwerken van beton- of
baksteenelementen in aanmerking. Veelal wordt
bij deze gipssoorten, op de kritische en scheur-
gevoelige plaatsen, glasweefsel in de gipspleister
opgenomen om scheurvorming te voorkomen.
Betonelementen moeten vooraf met een grof
kwartshoudend voorstrijkmiddel worden behan-
deld.
4.4.1.c Plafonds met een stucanet- of
steengaasbespanning
Voor plafonds met een stucanet- of steengaas-
bespanning komen in aanmerking:
1 traditionele materialen, berapen en afwerken;
2 hand- of spuitgipsen.
Voor steengaas is een roestvrijstalen uitvoering
van het metalen netwerk aan te bevelen in ver-
band met roestvorming van het metalen netwerk
door een reactie met de zwavelzure kalksteen.
1 Het berapen en afwerken van een plafond met
gaasbespanning met traditionele materialen
De specieverhoudingen voor het aanbrengen
van bepleisteringen vallen hierbij grofweg te ver-
delen in twee groepen. De ene is geschikt voor
verwerking in droge ruimten, de andere voor
ruimten waarin gedurende meer dan 12 uur per
etmaal een relatieve vochtigheidsgraad boven
de 75% heerst, zoals bijvoorbeeld het geval is
bij zuivelfabrieken, badhuizen en in overdekte
zwembaden.
De eerste handeling is het in het ruw zetten van
de gaasbespanning met een specie in verhou-
ding van één maatdeel vette kalk, vijf maatdelen
rivierzand, en met op 50 liter kalkspecie ten
minste 20 liter gips (P IVd). Met behulp van
spaarbord en spaan brengt men de eerste ruw-,
grond-, of vertinlaag aan. Met een ongeschaafde
rei haalt men het plafond ruw.
12-04-2005 12:52:08
 116
Als de eerste laag is verhard, kan men deze over-
rapen met dezelfde specie en deze met behulp
van een bakrei en schuurbord vlak maken en
opschuren.
Hierna wordt de afwerklaag aangebracht met
een specieverhouding van twee maatdelen kalk,
één maatdeel droge gips (P Va) voor het maken
van witpleisterwerk of met één maatdeel kalk,
twee maatdelen zilverzand en één maatdeel gips
op twee delen schuurspecie (P VIb) voor het
maken van fijn schuurwerk.
Voor vochtige ruimten wordt voor in het ruw
zetten aanbevolen: één maatdeel portland-
cement op drie maatdelen zilverzand. Op 20
delen kan één deel kalkmelk of een plastificeer-
der volgens voorschrift van de leverancier wor-
den toegevoegd. Deze grondlaag wordt weer
met een ongeschaafde rei ruw gehaald en moet
gedurende 28 dagen verharden. Na verharding
van deze grondlaag kan met dezelfde speciesa-
menstelling worden beraapt.
Direct na het rapen kan in een dunne laag het
schuurwerk worden aangebracht: een maatdeel
portlandcement op tweeënhalve maatdeel zilver-
zand en eenvierde maatdeel kalk.
Ten aanzien van het te gebruiken materiaal,
waarmee gaasbespanningen bepleisterd worden,
dient het volgende te worden opgemerkt: het
zand, dat aan de specie wordt toegevoegd, moet
schoon zijn. Bij gebruik van cementgebonden
pleisters bestaat de kans op scheurvorming. Bij
toepassing van akoestische, isolerende of vocht-
werende pleisters dient men zich nauwkeurig te
houden aan de voorschriften van de leverancier.
Uiteraard bestaat de mogelijkheid om met
fabrieksmatig samengestelde mortel te werken,
zie de tabel in figuur 4.13.
2 Berapen met hand- of met spuitgipsen
Het berapen met hand- of met spuitgipsen ge-
schiedt ook in een tweelagig systeem; omdat het
stucanet of steengaas door het eigen gewicht
en het opgebrachte materiaal zal doorzakken,
wordt eerst een vertinlaag aangebracht. Evenals
bij het berapen met traditionele mortel dient de
vertinlaag te worden opgeruwd en te verharden
alvorens de raaplaag kan worden aangebracht.
06950467_H04.indd 116
4.4.2 Stukadoren van wanden
4.4.2.a Raaplaag op wanden
Het aanbrengen van de raap- of grondlaag
wordt berapen of uitrapen genoemd. Omdat de
hierna op te brengen afwerklaag dun is, moe-
ten we aan de raaplaag hoge eisen stellen, wat
betreft strakheid en vlakheid. Hoe beter het met-
selwerk is uitgevoerd des te eenvoudiger is het
aanbrengen van goede raaplaag. In dit geval zal
de raaplaag een dikte van 8 à 10 mm hebben.
Voor zeer goed werk wordt de ondergrond ge-
controleerd door het spannen van twee draden
diagonaalsgewijs over de muur, waarbij tevens
met behulp van een rechte rei en een waterpas
of schietlood wordt nagegaan of de draadnagels,
waaraan deze draden zijn bevestigd te lood
onder elkaar staan. Om de twee meter kan men
nu steldraadnagels aanbrengen en controleren
of deze op de juiste wijze zijn gesteld.
Een rei die 10 mm korter is dan de verdieping-
hoogte, wordt tegen de steldraadnagels gezet en
met twee wiggen tussen plafond en vloer vast-
geklemd. De ruimte tussen wand en rei wordt
nu met sterke gipsmortel volgezet. Na verharden
wordt de rei losgetikt en blijft een zeer smalle
guide staan (guide is het franse woord voor
geleider).
Om te voorkomen, dat de gipsspecie aan de rei
blijft plakken wordt de rei voor het stellen met
een beetje witkalk ingesmeerd.
Tussen de op deze wijze ontstane guides wordt
de raapspecie aangebracht. De guides gebruikt
men nu als ‘geleider’ voor de houten rei, zodat
het raapwerk vlak en te lood wordt. Maakt men
gebruik van cementspecie, dan dient men na het
volrapen de guides weg te hakken en de ont-
stane ruimte vol te zetten met raapspecie.
Het maken van guides komt door de huidige
economische eisen steeds minder voor. Men zal
in ieder geval guides moeten toepassen als een
vertrek exact op maat beraapt dient te worden.
Een goed alternatief voor bovenstaande tradi-
tionele methode is plakken van guideprofielen,
figuur 4.18-2.
12-04-2005 12:52:08
 4 STUKADOORSWERK 117

Voor het afreien van de raaplaag zal de stuka-
door ook de mogelijkheid hebben dit over het
binnendeurkozijn te doen. Met het stellen van
de guideprofielen moet met de plaatsing ervan
rekening worden gehouden met de binnendeur-
kozijnen.
Bij raamopeningen in buitenmuren en deurkozij-
nen in binnenmuren dikker dan een halve steen,
zet men het stukadoorswerk om tot in de negge.
Hiertoe stelt men een hoekbeschermer, figuur
4.18-1, die als afreipunt kan worden gebruikt.

� ����������������������� � �������������

��
� ��������������������� � �����������

��������������

� ��������������� �������� �����

�����������������������

Figuur 4.18 Pleisterprofielen voor stukadoorswerk

06950467_H04.indd 117 12-04-2005 12:52:09

 118
4.4.2.b Afwerklaag op wanden
Op de raaplaag wordt de verdere afwerking
uitgevoerd, waarbij we verschillende technieken
kunnen toepassen:
1 blauwpleisterwerk;
2 witpleisterwerk;
3 schuurwerk;
4 sierpleisterwerk.
1 Blauwpleisterwerk
Blauwpleisterwerk, ook wel bont- of boerenpleis-
terwerk genaamd, is een dun laagje kalk/gips op
rechte en vlak beraapte wanden. De blauwe tint
van dit pleisterwerk wordt veroorzaakt doordat
het pleisterwerk erg dun op de raaplaag wordt
aangebracht en deze er doorheen schijnt.
De specieverhouding voor blauw pleisterwerk is
twee maatdelen natte kalk op één maatdeel gips
(P Va).
Blauwpleisterwerk wordt in twee lagen aange-
bracht. De eerste laag wordt met de stalen spaan
op het raapwerk gesmeerd. Nadat de kalk/gips-
specie is opgesteven wordt het geheel nog een
keer met een beetje kalk/gips overgepleisterd,
zodat alle bramen, veroorzaakt door de spaan en
andere oneffenheden, worden vlakgepleisterd.
Terwijl men blijft pleisteren, kan met behulp
van een blokkwast wat water op de pleisterlaag
worden gesprenkeld, zodat het goed glad kan
worden opgeleverd.
Blauwpleisterwerk is een goede ondergrond voor
behang en andere muurbekledingen.
2 Witpleisterwerk
Witpleisterwerk is geschikt voor wanden en
plafonds. Het wordt gemaakt met een kalk/gips-
specie in de verhouding twee maatdelen kalk op
één maatdeel gips (P Va).
In tegenstelling tot blauwpleisterwerk is wit-
pleisterwerk een eindproduct en wordt niet met
een stalen spaan, maar met een houten spaan
– dikker als blauwpleisterwerk – aangebracht.
Wanneer de eerste kalk/gipslaag is aangebracht,
haalt men de gehele wand nog een keer over
met hetzelfde kalk/gipsmengsel, zodat alle rug-
gen en bramen, die de houten spaan de eerste
keer achter liet, geheel worden weggestreken.
Opnieuw wordt nu kalk/gipsspecie aangemaakt
en met de pleisterspaan zo glad mogelijk over-
gepleisterd. Wanneer de gips begint te binden,
06950467_H04.indd 118
wordt met een schone pleisterspaan de wand
glad gepleisterd.
Met behulp van een blokkwast en schoon water
wordt de pleisterlaag besprenkeld en voor de
laatste keer afgepleisterd.
Als het pleisterwerk hard genoeg is aange-
droogd, kan men de wand nog een keer afwas-
sen met een beetje kalkwater. Men gebruikt
hiervoor een kwast met zachte haren om geen
strepen en beschadigingen te krijgen. Hierdoor
ontstaat een fraaie doffe tint. Witpleisterwerk
wordt dus sausklaar opgeleverd.
3 Schuurwerk (voor wanden en plafonds)
Schuurwerk kan op een raaplaag of rechtstreeks
op beton worden aangebracht en bestaat uit één
deel natte kalk en twee delen zilverzand. Hieraan
kan men gips of cement toevoegen.
Evenals bij witpleisterwerk zet men de schuur-
specie tweemaal met de houten spaan op.
Daarna draait men de schuurspecie met de hou-
ten spaan door en pleistert de laag over en glad
met de pleisterspaan. Wanneer het schuurwerk is
aangetrokken worden eventueel eerst de hoeken
uitgesneden en met een halfnatte kwast door-
gewassen. Hierna wordt er geschuurd met draai-
ende bewegingen met een schuurblok waarop
schuimrubber of vilt is geplakt.
Voor het sterke cementschuurwerk moet men op
10 liter schuurspecie anderhalve liter portland-
cement toevoegen. Bij witte portlandcement
(CBR) is dit op 10 liter schuurspecie één liter
portlandcement (P VIc).
4 Sierpleisters (voor wanden en plafonds)
Onder de verzamelnaam sierpleisters zijn de
afgelopen jaren vele soorten decoratieve afwerk-
pleisters op de markt gebracht. Vooral door hun
onderhoudsvriendelijke karakter en hun hoge
mechanische sterkte hebben deze pleisters in de
woning- en utiliteitsbouw veel terrein gewonnen.
Voordat een sierpleister wordt aangebracht dient
op de volledig droge raaplaag een kwartshou-
dend voorstrijkmiddel in de kleur van de aan
te brengen sierpleister te worden aangebracht.
Hierdoor wordt de hechting verbeterd door het
oppervlak vergrotend effect van de kwartskor-
rels. Tevens worden stofdeeltjes vastgezet en
na de filmvorming ontstaat een egaal zuigende
12-04-2005 12:52:11

ondergrond zodat kleurvlekken in de afwerklaag
nagenoeg zijn uitgesloten.
De sier- of decorpleister kenmerkt zich door ronde
korrels die, nadat de sierpleister op korreldikte
is aangebracht eenvoudig, over de harde voor-
strijklaag rollen. Hierdoor ontstaat een grove,
lange structuur.
Een spachtelpleister kenmerkt zich door pun-
tige, scherpkantige korrels. Ondanks dat de
verwerkingsmethode van beide pleisters iden-
tiek is, zullen tijdens de afwerking de puntige
korrels kantelen en aaneengesloten blijven lig-
gen. In verband met het kunsthars bindmiddel
worden beide pleisters met een roestvrij stalen
spaan op korreldikte opgebracht en worden na
enige droging met een kunststof spaan afge-
werkt.
Onder de naam marmerpleister worden sier-
pleisters op de markt gebracht die naast hun
kunstharsbindmiddel en enkele additieven al-
leen bestaan uit kleine, vaak gekleurde, steen-
tjes. Deze pleisters worden, nadat de onder-
grond is voorbehandeld met een op de juiste
kleur aangebracht kwartshoudend voorstrijk-
middel in één laag opgezet en vlakgepleisterd.
Toepassing van marmerpleister vindt plaats
indien een hoge mechanische sterkte wordt
gewenst.
Naast bovenstaande kunstharsgebonden sier-
pleisters worden vooral bij buitengevelafwer-
kingen ook wel mineraalgebonden sierpleisters
toegepast. In plaats van kunsthars kennen deze
typen kalk en witte cement als bindmiddel. In
verband met de mechanische hechting wordt
voor dit type pleister de raaplaag horizontaal
opgeruwd en voordat de minerale sierpleister
wordt aangebracht licht, met leidingwater,
bevochtigd.
De minerale sierpleister wordt afhankelijk van
de korrelgrootte in dikte opgebracht en uitge-
vlakt.
Afhankelijk van de temperatuur en zuiging van
de ondergrond kunnen na ongeveer 24 uur de
korrels worden uitgekrabd.
06950467_H04.indd 119
4 STUKADOORSWERK 119
Glanspleister
Veel oorspronkelijk Italiaanse decoratieve pleis-
ters worden onder de naam glanspleister op
de markt gebracht.
Deze pleisters zijn vanwege hun arbeidsinten-
sieve karakter vrij exclusief en worden hoofd-
zakelijk in de particuliere sector en in de
utiliteitsbouw toegepast. Deze pleisters die in
bijzonder dunne lagen worden aangebracht
worden vaak met marmer vergeleken. Door
de glans en structuur van deze pleister is deze
vergelijking begrijpelijk. Binnen dit soort pleis-
ters zijn vele variaties mogelijk in kleur en
structuur.
Een belangrijk aandachtspunt voor het aanbren-
gen van sierpleisters is de kwaliteit van de onder-
grond. Om van een egale structuur verzekerd te
zijn, dienen raap- en pleisterslagen glad en vlak
te worden aangebracht.
Om vlekvorming in deze decoratieve afwerkpleis-
ters te voorkomen, verdient het aanbeveling om
eventuele reparaties in de ondergrond met gips-
houdende pleisters uit te voeren.
4.4.3 Buitenwerk
In ons land wordt buitenpleisterwerk steeds vaker
toegepast. Ondanks dat wij in onze inheemse
baksteen een mooi en weervast materiaal be-
zitten, is afwerking van de gemetselde gevels
steeds vaker aan de orde. Het geeft de ontwer-
per ongekende mogelijkheden om met gevel-
bepleisteringen een extra dimensie in vorm en
kleur aan zijn ontwerp toe te voegen. In Duits-
land, Oostenrijk en vele andere Europese landen
komen geheel bepleisterde gevels op zeer grote
schaal voor.
Aan buitenpleisterwerk moeten hoge eisen
worden gesteld, daar deze constructie aan de
invloeden van het buitenklimaat is blootgesteld.
We denken hierbij aan grote wisselende zonne-
warmte, droge, schrale wind en vorst. Een extra
probleem geeft het vochttransport door de muur
van binnen naar buiten. Als gevolg hiervan mag
de pleisterlaag niet dampdicht zijn omdat anders
het vocht (waterdamp) zich achter deze laag
ophoopt en bij vorst eerst condenseert en dan
uitzet, waardoor de pleisterlaag van de muur
afvriest.
12-04-2005 12:52:11
 120
Anderzijds moet de laag wel waterafstotend zijn,
omdat anders regenwater naar binnen kan drin-
gen, waardoor de laag zou stukvriezen.
De uitvoering van buitenpleisterwerk op steen-
achtige ondergronden is in hoofdzaak hetzelfde
zoals bij de verschillende technieken van binnen-
pleisterwerk is omschreven. Extra zorg zal hier
moeten worden besteed aan de aanhechting. De
onderlagen mogen niet door en door vochtig
en evenmin bevroren zijn. Bij grote droogte of
hitte moet het muurvlak juist extra worden be-
vochtigd. Bij hitte en droge wind verdampt het
voor de binding van de mortel benodigde water,
waardoor deze verpoedert en van de gevel valt.
Een vrijstaande en tegen weersinvloeden
beschermde steiger is voor de uitvoering van
stukadoorswerk buiten een vereiste.
De volgorde van de werkzaamheden moet zoda-
nig worden gekozen dat zoveel mogelijk in de
schaduw en uit de wind kan worden gewerkt.
Gaat dit niet, dan moet behalve het metselwerk
ook de gereedgekomen bepleistering ’s morgens
en ’s avonds goed worden natgespoten.
Om de mortel waterafstotend te maken, kunnen
in de handel zijnde waterafstotende middelen,
bijvoorbeeld Pudlo, worden toegevoegd.
Bij de hierna genoemde mortelsamenstellingen
zal het opvallen, dat geen mortel van enkel zand
en cement wordt genoemd. Deze mortel sluit
namelijk teveel af en wordt te hard. De pleister-
laag moet juist dampdoorlatend zijn. Betonnen
wandoppervlakken dienen eerst, evenals bij
binnenwerk, ruw gemaakt te worden door mid-
del van een spritslaag. We nemen hiervoor een
mortelverhouding bestaande uit één deel kalk,
één deel cement en zes delen zand of eventueel
een plaklaagje van één deel kalk en drie delen
cement. De wanden dienen van tevoren goed
schoongeveegd en zonodig natgespoten te zijn.
De raapspecie moet bestaan uit één deel cement
en een vierde deel zand, voor fijn schuurwerk
moet worden overgepleisterd met schuurspecie
bestaande uit één deel kalk en drie delen zand
met vijf liter droog cement op 150 liter specie.
Indien grof schuurwerk moet worden gemaakt,
wordt de raaplaag met een houten schuurbord
geschuurd.
06950467_H04.indd 120
Werken met vrijstaande steigers
Bij het aanbrengen van buitenpleisterwerk
wordt met vrijstaande steigers gewerkt. Het
voordeel hiervan is, dat men de gevels zonder
aanzetten en zonder reparaties van opleg-
gaten voor de steiger van boven naar be-
neden kan berapen en afschuren. Een goed
resultaat is te verwachten als we na het be-
rapen de volgende dag een tweede laag van
5 mm dikte over de eerste laag aanbrengen.
De tweede laag zuigt dan geleidelijk en niet te
snel aan, zodat men strak schuurwerk zonder
aanzetten kan maken.
Het loslaten van pleisterlagen is mogelijk door
het verwaarlozen van de reeds genoemde voor-
zorgsmaatregelen. De vrij sterke pleisterlaag
kan bij krimpen het oppervlak van zachte steen
lostrekken, waardoor de samenhang wordt ver-
broken. Ook kan door uitkristalliseren van stoffen
uit steen en voegmortel van het metselwerk, de
pleisterlaag worden weggedrukt. Het vergroten
van de hoeveelheid kalk in de metselmortel
werkt hier ongunstig, terwijl door toevoegen van
tras de aanleiding tot muuruitslag kan worden
opgeheven.
Fabrieksmatig samengestelde mortel
Evenals bij binnenwerk wordt ook buiten steeds
vaker fabrieksmatig samengestelde mortel toe-
gepast.
Deze fabrieksmatige mortel is zowel met de
hand als met een spuitmachine te verwerken
en geeft beter het gewenste resultaat door zijn
constante samenstelling en door toevoeging van
hulpstoffen ter verbetering van de hechting en
ter voorkoming van scheurvorming.
Voordat cementgebonden raaplagen kunnen
worden afgewerkt met dunlagige (tot circa 6
mm) cementgebonden afwerkpleisters dient met
behulp van een schuurraam het sterk calcium-
houdende toplaagje te worden verwijderd.
Als vuistregel geldt dat voor de dikte van de
raaplaag bij buitenwerk 15 mm wordt aange-
houden. In de kuststreek wordt in verband met
de zwaardere belasting zelfs 20 mm aangehou-
den.
12-04-2005 12:52:11

4.5 Hulpconstructies
Door de grote verscheidenheid van bouwmate-
rialen, waarin de verschillende wanden kunnen
zijn opgetrokken, zijn vele hulpmiddelen, c.q.
hulpconstructies voor de stukadoor ontstaan, die
worden geleverd onder de naam pleisterprofielen.
Deze komen in verschillende vormen en maten
in de handel.
Pleisterprofielen
Pleisterprofielen worden vervaardigd van gegal-
vaniseerd plaatstaal, aluminium of kunststof en
worden toegepast bij beëindigingen van het
stukadoorswerk (beëindigings- of stucstoppro-
fielen), als guideprofielen of voor hoekbescher-
ming. Alle profielen doen tevens dienst als rei of
guide.
We kennen onder andere:
• hoekbeschermers voor uitwendige hoeken,
figuur 4.18-1;
• guideprofielen, figuur 4.18-2;
• aansluitprofiel, figuur 4.18-3;
• beëindigingsprofiel, figuur 4.18-4;
• schilderijprofielen, figuur 4.18-5.
Pleisterprofielen worden binnen bevestigd door
het aanbrengen van gipsmoppen ter plaatse. De
geperforeerde vleugels van de profielen laten de
aangebrachte gips eenvoudig door en het profiel
kan met behulp van een lang waterpas te lood
worden gesteld. Bij het aanbrengen van pleister-
profielen bij buitenwerk dient rekening te wor-
den gehouden met een roestvast stalen kwaliteit.
In tegenstelling tot het aanbrengen van profielen
binnen dient bij buitenwerk montagemortel in
plaats van gips te worden gebruikt. In dit geval
verdient het aanbeveling de profielen geheel
in de stelspecie te plaatsen. Zo kan de warmte,
veroorzaakt door de beschijning van de zon,
over het hele profiel worden verdeeld en aan de
ondergrond worden afgegeven.
Hierdoor zullen minder thermische spanningen
optreden en zal de kans op scheurvorming in
het stukadoorswerk – rond de profielen – tot een
minimum worden beperkt. Aansluit - en beëindi-
gingsprofielen worden toegepast als het stuka-
doorswerk moet beëindigen of moet aansluiten
aan bouwmaterialen met een andere fysische
samenstelling.
06950467_H04.indd 121
4 STUKADOORSWERK 121
Ieder bouwmateriaal heeft een andere thermi-
sche lengteverandering en zal onder invloed van
de temperatuursverandering en lengte van het
bouwmateriaal krimpen of uitzetten. Een stuka-
doorsmortel kan, ongeacht haar samenstelling
en wapening, nooit de krachten van een wer-
kende constructie/ondergrond opvangen en zal
vaak op voorspelbare plaatsen scheuren.
Voorbeeld
Gevelconstructie
Een betonwand (thermische
uitzettingscoëfficiënt 10 – 14 ∙ 10–6 meter
uitzetting/per meter materiaal/per ˚C)
met een lengte van 15 meter sluit aan op
kalkzandsteen metselwerk (thermische
uitzettingscoëfficiënt 5 – 7 ∙ 10–6 meter
uitzetting/per metermateriaal/per ˚C). De
lengte van het kalkzandsteen metselwerk
bedraagt 10 meter.
Stel dat ’s winters door bezonning overdag
een temperatuur op de gevel wordt bereikt
van 30 ˚C en ’s nachts een afkoeling
plaatsvindt tot 0 ˚C. Dan zal de (ΔT)
temperatuursschok 30 ˚C. bedragen. De
thermische lengteverandering van beton
bedraagt dan:
0,014 ∙ 10–6 mm/15 × 30 = 6,3 mm.
De thermische lengteverandering van
kalkzandsteen bedraagt in dit geval:
0,007 ∙ 10–6 mm/10 × 30 = 2,1 mm.
Ongeacht de vraag hoe deze lengteveran-
deringen zich gaan manifesteren zal
duidelijk zijn dat op het grensvlak beton/
kalkzandsteen grote krachten zullen optreden,
die zondermeer scheurvorming in het
stukadoorswerk tot gevolg zullen hebben.
In de praktijk dient bovenstaand voorbeeld
en soortgelijke gevallen op de aansluiting
van beton en kalkzandsteenmetselwerk een
dilatatieprofiel te worden aangebracht. Een
goed alternatief kan worden bereikt door
twee stucstopprofielen ruggelings – met een
12-04-2005 12:52:11
 122
tussenruimte van circa 6–8 mm – tegen elkaar
te plaatsen. Deze tussenruimte dient met een
elastische voegvulling te worden opgevuld.
Uiteraard dienen bouwkundige dilataties
ook in het stukadoorswerk ter worden
doorgevoerd. Ook hier kunnen weer dilatatie
of stucstopprofielen worden toegepast, figuur
4.19.
�������������������������������
�����������������������������
����������������������������
Figuur 4.19 Terugliggende plint met stucstop
4.6 Bijzondere functies van
stukadoorswerk
We zullen hier behandelen:
1 vochtisolatie;
2 thermische isolatie;
3 brandveiligheid;
4 bijzondere vormen (trek- en plaktechnieken).
4.6.1 Vochtisolatie
Aan de orde komen isolatie tegen:
• doorslaand vocht;
• optrekkend vocht;
• condensatievocht.
4.6.1.a Doorslaand vocht
De oorzaak van doorslaand vocht moet aan de
buitenkant van het bouwwerk worden gezocht.
Door verzadiging door vocht van de buitengevel
vermindert de warmte-isolatie en kan weer con-
dens in de buitenmuur optreden. Ook kan het
voorkomen, dat doorslaand vocht optrekt in die
delen van de constructie, die op zich niet onder-
hevig zijn aan de regenbelasting.
De buitengevel kan op de traditionele manier
aan de buitenzijde worden bepleisterd tegen
doorslaand vocht. De muuroppervlakken moeten
zorgvuldig schoon, stofvrij en vochtig worden
gemaakt. Losse delen moet men verwijderen en
06950467_H04.indd 122
scheuren en dergelijke herstellen. Kieren langs
houten kozijnen moeten met een blijvend elasti-
sche kit worden afgedicht.
Mede door de verhoging van de Rc-waarde (warm-
teweerstand) voor bouwkundige constructies blijkt
in de praktijk het aanbrengen van een thermisch
gevelisolatiesysteem een goed alternatief.
4.6.1.b Optrekkend vocht
Optrekkend vocht wordt veroorzaakt door de
capillaire opzuiging van het grondwater. Ook
het regenwater, dat in de grond rondom het
bouwwerk zakt, veroorzaakt vaak vocht in de
fundamenten en muren, via de capillaire werking
in het materiaal.
De door het optrekkend vocht aangetaste bin-
nenmuren dienen geheel te worden afgebikt en
schoongeborsteld met een harde bezem. Ook
eventuele plinten moeten verwijderd worden.
Eén van de systemen, die vele jaren blijven vol-
doen, is een chemische injectie met een nieuwe
isolerende, ademende bepleistering, aange-
bracht van vloer tot plafond.
4.6.1.c Condensatievocht
Condensatievocht aan de binnenzijde van de
wanden en plafonds kan soms worden bestreden
door middel van een thermische isolerende be-
pleistering. Enkele van die thermisch isolerende
materialen zijn perlite en vermiculite, die als vul-
stof aan een pleister kunnen worden toegevoegd.
Evenals bij doorslaand vocht kan condens op
een goede manier worden bestreden door het
aanbrengen van een thermisch isolerend gevel-
isolatiesysteem.
Waterdicht werk in de nieuwbouw
Waterdicht werk op droge muren kan men het
beste verkrijgen door het aanbrengen van een
raaplaag van zand/cementspecie van mini-
maal 10 mm dikte. Hiervoor is het echter wel
noodzakelijk dat het metselwerk uit een klin-
ker- of harde kwaliteit bestaat. De eerste laag
wordt na aanbrengen met een harde bezem
horizontaal ruw gehaald. De volgende dag
kan men de tweede laag aanbrengen, die vlak
wordt afgereid en dicht geschuurd. Het ver-
dient aanbeveling een waterkerende hulpstof
(Amirol) aan de specie toe te voegen.
12-04-2005 12:52:12
 4 STUKADOORSWERK 123

4.6.2 Thermische isolatie tegen een kunststofschuimplaat is gelijmd. Deze

In Nederland staan nog vele gebouwen van voor
1940 met steens muren (dik ± 220 mm), figuur
4.20.
Juist voor deze groep gebouwen zijn oplossingen
ontwikkeld om de thermische isolatie van de
constructie te verbeteren. Naast dit na-isolatie-
principe hebben ontwerpers de mogelijkheden
aangegrepen om deze thermische gevelisolatie
ook toe te passen voor nieuwbouw.
Thermisch isolerende beplating
Tegen de binnenzijde van een bestaande gevel
kunnen voorzetwanden worden geplaatst, bij-
voorbeeld bestaande uit gipskartonplaten waar-
platen kunnen ook met een hechtmortel tegen
de gevel worden aangebracht.
Nadat de naden zijn afgedicht, wordt de wand
bepleisterd. Ook kan de isolatielaag tussen de
gevel en de voorzetwand worden aangebracht,
terwijl terdege nagegaan dient te worden, of
een dampremmende laag noodzakelijk is. Tevens
zal men bij deze isolatie de mogelijke gevolgen
van een koudebrug met daardoor te verwachten
condensvorming moeten onderzoeken, zoals
bijvoorbeeld bij onderdelen van de elektrische
installatie, leidingen, wandcontactdozen enzo-
voort.

���������������
���� Slechte isolatiewaarde
����������
���������������������� ������ Vaak problemen door het optreden van con-
����������������������
����������� densvorming en doorslaand vocht
��������������
������������� �����
����

90 mm dikke isolatieplaten met een pleister-

���������
afwerking
������
De gevel heeft een regenwerende afwerking
�������������
�����
gekregen
oppervlaktecondensatie wordt voorkomen

� ����������������������

Matige isolatiewaarde; deze wordt vaak verbe-

��������������� terd door de spouw met een isolerend mate-
���� ����������
������
riaal op te vullen
������������
������������ Waar dat om praktische of bouwfysische rede-
������������������
��������������� nen (bijvoorbeeld koudebrugwerking bij la-
������
�������������
teien, dorpels en tegen het buitenspouwblad
�������������
���� ����� doorlopende steenachtige vloeren) wordt
afgeraden, kan een isolerend pleistersysteem
een goede oplossing bieden
����������
������
Bij oude gevels die door weersinvloeden een
������� ���������������
����� ������ lelijk uiterlijk hebben gekregen, kan de buiten-
zijde worden opgefrist en geïsoleerd 80 mm
��������������
����� dikke isolatieplaten met een pleisterafwerking

� ��������������������
Figuur 4.20 Het aan de buitenzijde thermisch isoleren van bestaande muurconstructies

06950467_H04.indd 123 12-04-2005 12:52:12

 124
▶▶ Isolatiesystemen, die aan de buitenzijde van
de gevel worden toegepast, worden besproken in
deel 4b Omhulling, hoofdstuk 8 Buitengevelisolatie
4.6.3 Brandwering
Indien plafonds, scheidingswanden, vloerafwer-
kingen, stalen kolommen, balken of houten trap-
pen moeten worden voorzien van brandwerend
stukadoorswerk, dient dit naadloos te geschie-
den met onbrandbare pleisters, zoals gips, perlite
en vermiculite.
Behalve met behulp van stukadoorswerk en gips-
platen worden ook vaak bijzondere brandwe-
rende bekledingsplaten toegepast.
Bevestiging van pleisterdragers
Ook de bevestiging van de pleisterdrager is
bepalend voor het moment, waarop alles naar
beneden kan vallen.
Bij een directe bevestiging van de pleister-
drager op houten rachels en bij een afwerking
met spuitgips, bleek bij proeven, genomen bij
TNO te Delft, dat de gehele constructie na 40
minuten naar beneden viel.
De houten rachels waren snel verkoold en
vervormden daardoor de onderliggende con-
structie. De plafondafwerking brak hierdoor
en spoedig was er sprake van vlamdoorslag.
Bij proeven is gebleken, dat het beter is de op-
hanghaken van een vrijhangende plafondcon-
structie, halverwege in plaats van bovenaan
de zijkant van de balk te bevestigen. Voorts
bleek een constructie, waarbij de ophang-
haken door een geboord gat in de balk heen
liepen, veel langer stand te houden.
�������������������� ����������������������
����������������������������������
������������������������
Figuur 4.21 Brandwerende bekleding van houten vloeren
06950467_H04.indd 124
4.6.3.a Brandwerendheid van houten
plafonds
Zeker bij houten vloerconstructies is een naad-
loze plafondconstructie in staat de brandwerend-
heid aanmerkelijk te verbeteren, figuur 4.21-1
t/m 4.21-3. Vooral de naadloosheid bepaalt de
brandwerendheid omdat de doorgang van hete
rookgassen wordt voorkomen.
Men kan de brandwerendheid verhogen door
het gebruik van isolatiemateriaal. Dit materiaal
wordt tussen de onderzijde van de vloer en de
pleisterdragers aangebracht. De aansluiting van
het isolatiemateriaal tegen de muur moet nauw-
keurig geschieden.
Gipskartonplaten zijn in vergelijking met bepleis-
terde materialen, zoals stucanet en steengaas,
minder goed bestand tegen vuurbelasting. Con-
structies met een brandwerenheid van circa 60
minuten kunnen worden bereikt door onder een
houten vloer een vrijhangende gaasconstruc-
tie aan te brengen. Rond en tussen de houten
balklaag dient isolatiemateriaal te worden aan-
gebracht. De gaasconstructie dient te worden
voorzien van een gipshoudende raaplaag van
minimaal 20 mm dik.
4.6.3.b Brandwerendheid van balken en
kolommen
Ook houten of stalen balken moeten vaak tegen
brand worden beschermd. Zij hebben meestal
een dragende functie in het geheel van de
constructie en moeten daarom over een goede
brandwerendheid beschikken.
We kunnen hiervoor een naadloze perlitebepleis-
tering toepassen, die een brandwerendheid haalt
van drie à vier uur bij een voldoende dikte.
������ ���������������������
���������������������
�����������������������
������������
�������� ����
�����������������������
12-04-2005 12:52:13

Kolommen en balken kunnen brandwerend wor-
den afgewerkt met een dubbele beplating van
gipskartonplaten of een brandwerende pleister,
figuur 4.22.
Kolommen kunnen ook goed worden omkleed
met gipsblokken.
�������
��������
���������
������������
������
��������������
Figuur 4.22 Brandwerend bekleden van stalen kolom
4.6.4 Bijzondere vormen van stukadoors-
werk (trek- en plaktechnieken)
Eén van de klassieke werkgebieden van de stuka-
door is het trekken en verstrekken van lijstwerk.
Het sierend element bestaat uit plinten, holle
hoeken en sierlijsten op zowel wanden als pla-
fonds. Verder horen tot dit werkgebied het boet-
seren en afgieten van ornamenten.
4.6.4.a Plinten en holle hoeken
Een vlakke plint op het plafond, bijvoorbeeld in
een woonkamer, wordt meestal 120 mm breed
gemaakt. In grote ruimten maakt men de plint
op het plafond meestal dikker en breder.
De uitvoering kan geschieden door middel van
het aanbrengen van een (tijdelijke) hulpconstruc-
tie, bestaande uit een zogenoemde plintlat. Ook
kan een plint getrokken worden met behulp van
een mal.
06950467_H04.indd 125
4 STUKADOORSWERK 125
4.6.4.b Het trekken van lijstwerk
Onder trektechniek verstaan we het vormen
van de nog plastische gipsmortel tot lijsten met
verschillende profileringen. Dit wordt uitgevoerd
met een door de stukadoor vervaardigde mal.
Het trekken van lijstwerk kan men op twee ver-
schillende manieren uitvoeren:
1 ‘in het werk’, figuur 4.23;
2 ‘op de bank’; figuur 4.24.
Figuur 4.23 Het trekken van lijstwerk ‘in het werk’
Trekken van lijstwerk ‘op de bank’
Voordat men met het trekken begint, dient
de plaats waar de lijst moet komen te worden
ingesmeerd met groene zeep of enkel witte
kalk, om vasthechten van de lijst aan de bank
te voorkomen. Dit moet omdat de lijst later,
na verharding, zonder beschadigingen moet
worden opgeplakt.
Tijdens het trekken met gips of een mengsel
van kalk en gips, is het gips er de oorzaak van
dat de lijst uitzet (gips zet namelijk tijdens
de verharding 1% uit). Dit betekent, dat de
getrokken lijst in volume (inhoud) toeneemt.
Om die reden trekt men een lijst ‘voor’ (met
de mal afschaven). Hiermee wordt het uit-
gezette deel (1%) van de gips weer van het
profiel afgenomen.
Na het lossen van de lijst dient deze aan de
achterzijde goed afgekrabd en ruw gemaakt
te worden, dit om een betere hechting te
krijgen bij het plakken.
12-04-2005 12:52:14
 126

NEN-EN 459-1:2001 Bouwkalk – Deel 1: Defini-

ties, specificaties en conformiteitscriteria
NEN-EN 771-1:2003 Specificaties voor metsel-
stenen – Deel 1: Baksteen
NEN-EN 13279-1:1998 Ontw. Gips en op gips
gebaseerde pleistermortel – Deel 1: Definities en
eisen
NEN-EN 13279-2:1998 Ontw. Gips en op gips
gebaseerde pleistermortel – Deel 2: Beproevings-
methoden

Figuur 4.24 Het trekken van lijstwerk ‘op de bank’

Geraadpleegde en aanbevolen
literatuur

1 BRL 1007 Nationale Beoordelingsrichtlijn voor

het KOMO (attest-met-)productcertificaat en het
NLBSB-certificaat voor metselbakstenen
2 BRL 9600 Nationale Beoordelingsrichtlijn voor
het KOMO-procescertificaat voor Afbouwwerk-
zaamheden

Normen
NEN 3550:2002 Gewone cementsoorten volgens
NEN-EN 197-1, met aanvullende speciale eigen-
schappen – Definities en eisen
NEN 5905:1997/A2:2003 Toeslagmaterialen voor
beton – Materialen met een volumieke massa van
ten minste 2000 kg/m³

06950467_H04.indd 126 12-04-2005 12:52:14

 Dekvloeren en vloerbedekkingen
ing. A. Lemmens
5
Dekvloeren en vloerbedekkingen beschouwen we naast draagvloeren,
als de belangrijkste componenten voor het opbouwen van vloersyste-
men.
Het vaak complexe meerlagenpakket dat als eindproduct resulteert,
moet voldoen aan de eisen die de gebruiker aan het vloersysteem stelt
(het gewenste prestatieniveau).
In de dagelijkse bouwpraktijk worden tijdens het totstandkomings-
proces vaak extra componenten aan een vloersysteem toegevoegd.

06950467_H05.indd 127 12-04-2005 13:12:48

 128

Inleiding die verwachten dat de ‘aanbiedende kant’ een

vloersysteem levert dat in de gebruiksfase con-
De dekvloer wordt aangebracht op de draag- form de eisen presteert.
vloer met het doel daarvan de vlakheid, veer-
kracht en dergelijke te verbeteren. Het vloerbe- 5.1.1 Terminologie
dekkingmateriaal en de eventueel noodzakelijke Voor een en dezelfde component van een vloer-
voorstrijk-, en lijmlaag, vormen tezamen de systeem bestaan meerdere benamingen. De oor-
vloerbedekking. In de dagelijkse bouwpraktijk zaak daarvan is dat bij de totstandkoming van
worden tijdens het proces van uitvoering vaak een vloersysteem meerdere partijen zijn betrok-
nog extra componenten toegevoegd aan een ken met onderling sterk verschillende culturen.
vloersysteem, bijvoorbeeld een lijmlaag die Iedere bedrijfstak beschikt daarbij over een eigen
nodig is om het vloerbedekkingmateriaal aan jargon waarmee eenzelfde vloercomponent vaak
de dekvloer te kleven, of een isolerende laag om verschillend wordt aangeduid, zie figuur 5.1.
de thermische of akoestische isolatiewaarde van
het vloersysteem te verbeteren. Het komt ook Naam component Eveneens gehanteerde
voor dat een extra component moet worden benaming
aangebracht omdat het prestatieniveau van een
andere component onvoldoende is. Zo moet Draagvloer constructievloer
bijvoorbeeld, voordat de uitgekozen vloerbedek- drager
king wordt aangebracht, de dekvloer worden ondergrond
ge-egaliseerd. Als we dit niet doen, zal een te ondervloer
ruwe en of ongelijkmatige oppervlaktestructuur systeemvloer
van de dekvloer zich later in de vloerbedekking vloerconstructie
aftekenen.
Dekvloer ondervloer
smeer- of strijkvloer
5.1 Integrale benadering afwerkvloer
uitvlakvloer (-laag)
Reeds in de ontwerpfase van een gebouw moet overgangslaag
duidelijkheid bestaan ten aanzien van de func- estrich
tionele eisen waaraan een vloersysteem in de tussenvloer
gebruiksfase moet voldoen. Aan deze voorwaar- deklaag
de kan alleen worden voldaan als de ontwerper vulvloer
bekend is met de bestemming van het betref-
fende gebouw en de diverse ruimten daarin. Vloerbedekking toplaag of -vloer
Het kan nodig zijn dat voor één gebouw meer- bovenvloer
dere vloersystemen moeten worden ontwor- vloerafwerking
pen. De toekomstige gebruiker heeft meestal afwerkvloer
een duidelijk beeld van de (functionele) eisen slijtlaag
waaraan de vloeren van een gebouw moeten vloerbekleding
voldoen. Deze eisen worden immers gedic- gebruiksvloer
teerd door de processen die zich in het bedrijf
afspelen. Op basis van een zo volledig mogelijk Figuur 5.1 Voor componenten van vloersystemen
inzicht in de relevante functionele eisen die aan gebruikte benamingen
een vloersysteem worden gesteld, kan een op
dit gebied deskundig ontwerper de voor de Het zal duidelijk zijn dat al deze verschillen in
betreffende toepassing relevante prestatie-eisen benaming niet passen in het kader van een in-
formuleren. Heeft de ‘vragende kant’ de pres- tegrale benadering. Eenduidigheid, ook in de
tatie-eisen eenduidig geformuleerd, dan mag gebezigde terminologie, is hierbij een eerste
vereiste.

06950467_H05.indd 128 09-02-2006 15:52:08


Om te komen tot een eenduidige terminologie,
is in dit hoofdstuk gekozen voor de benamingen
zoals die onder andere ook in de CUR-Aanbeve-
ling 62 zijn gebezigd.
Vloersysteem
Een meerlagenpakket als bouwdeel waaraan ei-
sen zijn gesteld met betrekking tot de te leveren
prestatie onder een gegeven gebruiksbelasting
en dat in principe bestaat uit de componenten:
draagvloer, dekvloer en vloerbedekking.
Component
Onderdeel van een vloersysteem. Een vloersys-
teem is opgebouwd uit meerdere componenten
(zie hiervoor).
Draagvloer
Een component van een vloersysteem met als
belangrijkste functie het leveren van de beno-
digde draagkracht, stabiliteit en stijfheid.
Dekvloer
Een component van een vloersysteem dat
wordt aangebracht op een draagvloer met het
doel:
• verbeteren van de prestatie op het gebied
van bijvoorbeeld vlakheid, veerkracht en akoes-
tiek;
• realiseren van een oppervlak dat geschikt is
voor direct gebruik dan wel als ondergrond voor
de aan te brengen vloerbedekking.
Toelichting
Een dekvloer vervaardigd van een specie met
een vloeimaat van ten minste 220 mm wordt
gietvloer genoemd.
Vloerbedekking
Een component van een vloersysteem, aange-
bracht op een verhard vloeroppervlak en direct
aan het gebruik blootgesteld.
Toelichting
Vloerbedekkingen zijn bedoeld om het vloer-
systeem aan te passen aan gebruikseisen ten
aanzien van bijvoorbeeld sterkte, waterdicht-
heid, slijtvastheid of hygiëne. Hiertoe behoort
zowel bedekking in de vorm van geplakte of
losgelegde tegels, stroken of banen, als bedek-
06950467_H05.indd 129
5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 129
king die wordt gevormd door het uitgieten of
uitstrijken van vloeibare substanties.
Vloerbedekkingsgroep
De groep waarin een vloerbedekking wordt
ondergebracht, afhankelijk van zijn tijdelijke
of blijvende eigenschappen en gedrag, in
relatie tot de aard en het gebruik van het
vloersysteem waarvan de vloerbedekking een
onderdeel is. Op basis van materiaaleigenschap-
pen die het gedrag van een vloersysteem kunnen
beïnvloeden, onder invloed van temperatuur-,
vocht- en gebruiksbelasting, worden de in figuur
5.2 gegeven groepen onderscheiden.
Hulpmateriaal
Hulpmaterialen zijn materialen die worden ge-
bruikt om eigenschappen van het vloersysteem
of componenten daarvan te verbeteren. Hulp-
materialen kunnen worden onderscheiden naar
functie in:
• isolatiematerialen (thermisch, akoestisch);
• waterkerende materialen;
• dampremmende materialen;
• (draagvloer) vul- en/of uitvlaklagen;
• hechting verbeterende materialen;
• (componenten-)scheidende materialen;
• (dekvloer) reparatie- en egalisatiematerialen;
• bevestigingsmiddelen (lijmen, kitten).
Toebehoren
Hulpstukken die bedoeld zijn om het vloersys-
teem te integreren in het gebouw. Voorbeelden
van toebehoren zijn dilatatievoegprofielen, rand-
en eindprofielen en plintprofielen.
Installatie
In een vloersysteem opgenomen verzorgingslei-
dingen. Leidingen worden doorgaans opgeno-
men in de draagvloer, maar ook in een isolatie−
en of uitvlaklaag. Dekvloeren zijn niet bedoeld
voor het opnemen van leidingen anders dan
voor vloerverwarming.
Toelichting
Leidingen die veel in vloersystemen voorkom,
zijn:
• elektra-, communicatieleidingen enzovoort;
• aan- en afvoerleidingen voor verwarming,
warm/koud tapwater enzovoort;
12-04-2005 13:12:48
 130

Groep Omschrijving

O Niet bedekt

A.1 Gerolde, gestreken of gespoten kunstharscompounds (dikte < 1 mm); geplakte zachte of flexi-
bele vloerbedekking, licht dampremmend (μd < 10 m)
A.2 Als A.1 matig dampremmend (10 m < μd < 30 m)
A.3 Als A.1 sterk dampremmend (μd > 30 m)

B.1 Gestreken of gegoten kunstharscompounds (dikte ≥ 2 mm); geplakte zachte of flexibele vloer-
bedekking, licht dampremmend (μd < 10 m)
B.2 Als B.1 matig dampremmend (10 m < μd < 30 m)
B.3 Als B.1 sterk dampremmend (μd > 30 m)

C.1 Gegoten of getroffelde kunstharscompounds (dikte ≥ 4 mm); geplakte of gezette, harde of

stijve vloerbedekking, matig dampremmend (10 m < μd < 30 m)
C.2 Als C.1 sterk dampremmend (μd > 30 m)

D.1 Getroffelde kunstharscompounds (dikte ≥ 10 mm); gezette of geplakte, stijve, dikke (D ≥ 20

mm) vloerbedekking, matig dampremmend (10 m < μd < 30 m)
D.2 Als D.1 sterk dampremmend (μd > 30 m)

E.1 Overige vloerbedekking (metaal, zeer groot formaat natuursteen- of keramische platen, mas-
sief hout in stroken enzovoort), matig dampremmend (10 m < μd < 30 m)
E.2 Als E.1 sterk dampremmend (μd > 30 m)

Figuur 5.2 Vloerbedekkingsgroepen

• vloerverwarmingssystemen, elektrische de (toekomstige) gebruiker stelt aan het vloersys-

weerstand- en/of warmwater voerende leidin-
gen (die eventueel voor koeling (ge)koel(d)
water kunnen voeren).
Functionele eis
Per eigenschap door de gebruiker gestelde eis
aan het functioneren van het vloersysteem in de
gebruiksfase. Deze situatiegebonden kwaliteitsei-
sen kunnen onder andere betrekking hebben op:
• duurzaamheid;
• gebruikscomfort;
• onderhoudsvriendelijkheid;
• esthetica;
• prijs/prestatieverhouding;
Technisch advies
Door een terzake deskundige opgesteld advies
dat is gebaseerd op het naar situatiegebonden
kwantitatieve eisen vertaalde programma van
eisen. Het programma van eisen wordt opge
steld aan de hand van de functionele eisen die
teem.
Prestatie-eis
Gekwantificeerde, situatiegebonden eis aan een
bepaalde eigenschap van een vloersysteem.
Prestatie-eisen worden gesteld op zowel publiek-
rechtelijk als privaatrechtelijk gebied, figuur 5.3.
Prestatieniveau
Het niveau dat aangeeft in hoeverre de aan het
vloersysteem gestelde prestatie eisen in de prak-
tijk zijn gerealiseerd.
Kwaliteitsborging
Het geheel van geplande en systematische acties,
nodig om in voldoende mate het vertrouwen te
geven dat een product of dienst voldoet aan de
gestelde kwaliteitseisen (NEN - ISO 8402).

06950467_H05.indd 130 12-04-2005 13:12:49

 5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 131

Publiekrechtelijk Privaatrechtelijk
EG-richtlijn Bouwproducten Bouwbesluit ISO 6241 UEAtc

1 Mechanische sterkte en 1 Veiligheid 11 Stabiliteit 1 U(sure) weerstand

6 stabiliteit 2 Gezondheid 12 Brandveiligheid 6 tegen voetverkeer
2 Brandveiligheid 3 Bruikbaarheid 13 Gebruiksveiligheid 2 P(oinçonnement):
3 Hygiëne, gezondheid en 4 Energiezuinigheid 14 Dichtheid 6 indrukking of sleet
6 milieu 15 Hygrothermisch 3 E(au): bestandheid
4 Gebruiksveiligheid 16 comfort 6 tegen water
5 Geluidhinder 16 Atmosfeer 4 C(himiques): weer-
6 Energiebesparing en 17 Akoestisch comfort 6 stand tegen chemicaliën
6 warmtebehoud 18 Visueel comfort
19 Comfort bij aanraking
10 Anthropodynamisch
61 comfort
11 Hygiëne
12 Aanpassing van het
61 gebruik
13 Duurzaamheid
14 Economie

Figuur 5.3 Prestatie-eisen van vloersystemen

Toelichting 6241 en in de UEAtc-directive for the Assessment

Door het streven naar standaardisering in de
woning- en utiliteitsbouw, bestaan er moge-
lijkheden voor vloersystemen met gewaar-
borgde kwaliteit. Op een vloersysteem waar-
van de kwaliteit is gewaarborgd conform een
in een BRL vastgelegd prestatieniveau, kan een
attest-met-productcertificaat worden verleend
onder voorwaarde dat:
• alle componenten van het vloersysteem
voorzien zijn van een productcertificaat;
• de montage/verwerking van de componen-
ten uitsluitend wordt uitgevoerd door bedrij-
ven die beschikken over een procescertificaat;
• het attest voor het totale vloersysteem
berust bij één rechtspersoon.
5.2 Functies van (componenten
van) een vloersysteem
Aan bouwdelen, dus ook aan (componenten
van) een vloersysteem, worden prestatie-eisen
gesteld. Prestatie-eisen kunnen zijn publiekrech-
telijke eisen, zoals opgenomen in de EG-richtlijn
Bouwproducten en het Bouwbesluit, maar ook
privaatrechtelijke eisen, zoals vermeld in de ISO
of Floorings (UPEC-systematiek), zie de tabel van
figuur 5.3.
De prestatie-eisen die aan relevante functies van
een vloersysteem worden gesteld, moeten na-
tuurlijk ook eenduidig worden gekwantificeerd.
Toetsing van het prestatieniveau vindt plaats
door meting. De UPEC-systematiek schrijft daar-
toe, voor elk van de vier betreffende eigenschap-
pen, één of meer meetmethoden voor, waarvan
de meeste zijn vastgelegd in EN-ISO-normen.
Achter de letter die de eigenschap aanduidt,
volgt een cijfer met de klassenindeling. Hoe
hoger dit cijfer, des te zwaarder is het criterium
(bij de voorgeschreven meetmethode). Voor een
bepaald vloersysteem kan de eis dus bijvoorbeeld
luiden: U3, P3, E2, C1.
5.2.1 Draagvloer
De belangrijkste functies die de draagvloer
in het vloersysteem vervult, zijn de zorg voor
voldoende draagkracht en het leveren van vol-
doende stijfheid en stabiliteit.
Aanvullend worden aan de draagvloer bouwfysi-
sche eisen gesteld. Het Bouwbesluit bijvoorbeeld
stelt eisen ten aanzien van de dichtheid, de

06950467_H05.indd 131 12-04-2005 13:12:49

 132
vochtopname en de thermische- en akoestische
isolatiewaarde van uit- en inwendige scheidings-
constructies zoals vloeren.
▶▶ Draagvloerconstructies worden besproken in
deel 3 Dragen
5.2.2 Dekvloer
In Nederland maakt men in de woning- en utili-
teitsbouw veelvuldig gebruik van de traditionele
cementgebonden dekvloer. Deze dekvloer wor-
den doorgaans direct aangebracht op de draag-
vloer. De belangrijkste functie van de dekvloer
is het vloersysteem geschikt maken voor direct
gebruik of als ondergrond voor de aan te bren-
gen vloerbedekking. Om deze functie te kunnen
vervullen moeten aan de dekvloer altijd eisen
worden gesteld met betrekking tot de:
• gewenste vlakheid en of evenwijdigheid van
het vloeroppervlak;
• benodigde mortelsterkte in relatie met de te
verwachten belasting;
• oppervlaktestructuur in relatie met het
gebruik (direct of als geschikte ondergrond voor
vloerbedekking).
Daarnaast kunnen aanvullende functionele eisen
worden gesteld, bijvoorbeeld op het gebied van
weerstand tegen puntlasten, veerkracht, bijdrage
aan de thermische en/of akoestische isolatie.
Hoewel een dekvloer niet is bedoeld om er lei-
dingen, anders dan voor verwarming of koeling,
in op te nemen, gebeurt dat in de praktijk toch.
De leidingen moeten in dat geval deugdelijk aan
de draagvloer worden bevestigd, mogen elkaar
in geen geval kruisen en de morteldekking op de
bovenzijde van de leidingen moet voldoende zijn
(ten minste 25 mm).
5.2.3 Vloerbedekking
De vloerbedekking, als bovenste en direct aan
het gebruik blootgestelde component, vervult
een belangrijke functie in het vloersysteem. De
vloerbedekking maakt het vloersysteem geschikt
voor het gebruik. In de gebruiksfase is het vloer-
systeem blootgesteld aan belastingen veroor-
zaakt door het verkeer en de processen die op
de vloer plaatsvinden. Om duurzaam te kunnen
functioneren moet het vloersysteem kunnen vol-
doen aan eisen die zijn gesteld met betrekking
06950467_H05.indd 132
tot waterdichtheid, slijtvastheid, slipvastheid
(in natte en droge toestand), stootvastheid, che-
mische bestendigheid, hygiëne enzovoort.
Bovendien kunnen esthetische eisen zijn gesteld
met betrekking tot bijvoorbeeld kleur, glans,
decoratieve mogelijkheden enzovoort.
Om aan de veelheid van eisen tegemoet te
komen, kan een keuze worden gemaakt uit
een praktisch onbeperkt aanbod aan soorten en
typen vloerbedekkingen.
Bij de indeling zoals omschreven in paragraaf
5.1.2, worden vloerbedekkingen onderscheiden
naar de stijfheid, de laagdikte waarin ze worden
aangebracht en de daarbij behorende damp-
diffusieweerstand. Voor deze wijze van indelen
is gekozen omdat deze karakteristieken van de
vloerbedekking bepalen of er aanvullende eisen
moeten worden gesteld aan dekvloer of draag-
vloer.
Van de publiekrechtelijke eisen die aan een
vloersysteem worden gesteld, is een groot aantal
direct van toepassing op de vloerbedekking. Dit
geldt evenzeer voor de privaatrechtelijke eisen
die worden gesteld.
Hulpmaterialen die worden gebruikt bij het aan-
brengen van de vloerbedekking, zoals voorstrijk,
egalisatiemiddel en lijm, rekenen we eveneens
tot de vloerbedekking.
5.2.4 Kwaliteitsbewaking
Bij het ontwerp en de uitvoering van vloersyste-
men moeten veel keuzes worden gemaakt. Keu-
zes op onder andere constructief, bouwfysisch,
materiaalkundig, esthetisch gebied.
Er zijn veel factoren die, in de totstandkoming-
fase, invloed hebben op het prestatieniveau
dat het vloersysteem uiteindelijk bereikt. Een
negatieve invloed op de prestatie hebben zaken
als tijdsdruk, ongunstige omgevingsomstandig-
heden en slechte werkomstandigheden die zich
tijdens de uitvoering kunnen voordoen. Met de
uitvoering van een vloersysteem zijn meerdere
partijen belast, met onderling sterk verschillende
bedrijfsdisciplines, die geen gemeenschappelijk
economisch belang hebben.
Oorzaken waardoor de beoogde kwaliteit niet
bereikt wordt, zijn uitvoeringsfouten en het in
één vloersysteem toepassen van meerdere mate-
12-04-2005 13:12:49

rialen, met onderling sterk verschillende eigen-
schappen, bouwfysische gedragseigenschappen
verschillen sterk per materiaal en gedragseigen-
schappen van materialen kunnen onverenigbaar
zijn.
Alleen door een integrale benaderingswijze en
aanpak van het bouwonderdeel vloersysteem
kan het prestatieniveau worden verbeterd.
Als de prestatie-eisen aan het vloersysteem één-
duidig zijn geformuleerd, zal het vloersysteem
in het gebruik, mits correct uitgevoerd onder
daartoe geschikte omstandigheden, voldoen aan
die prestatie-eisen. Zijn de prestatie-eisen niet
éénduidig geformuleerd, dan kan het zijn dat de
vloer niet aan de verwachtingen voldoet.
Bij de totstandkoming van het vloersysteem
moeten de betrokken partijen:
• uitsluitend gebruik maken van producten met
gewaarborgde kwaliteit;
• hun handelingen verrichten conform de eisen
van een gewaarborgd proces;
• hun werkzaamheden uitsluitend verrichten als
is voldaan aan de eisen die zijn gesteld aan de
randvoorwaarden, de verwerkingscondities en
de – materiaalafhankelijke – verhardings- en dro-
gingsomstandigheden.
Een vloersysteem dat op deze wijze tot stand is
gekomen, kan worden voorzien van een attest
met productcertificaat.
Een probleem daarbij is dat vanuit praktische
overwegingen een dergelijk attest bij één rechts-
persoon moet berusten. Bij de totstandkoming
van een vloersysteem zijn ten minste vier en vaak
nog meer rechtspersonen betrokken.
5.3 Draagvloeren
Op de Nederlandse bouwmarkt is een groot
aanbod aan, voornamelijk steenachtige, draag-
vloeren. Daarnaast worden op beperkte schaal
draagvloeren van staal en hout toegepast.
Steenachtige draagvloeren kunnen worden
onderscheiden naar:
1 In het werk vervaardigde vloeren;
2 Bekistingplaatvloeren;
3 Elementenvloeren.
06950467_H05.indd 133
5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 133
▶▶ De diverse draagvloeren van beton, staal
en hout worden uitgebreid in deel 3 Dragen
besproken. Ten behoeve van de bespreking van
de totale vloersystemen wordt hier een kort
overzicht gegeven
Kwaliteitsbewaking draagvloeren
De kwaliteit van de verschillende soorten
draagvloeren is niet alleen afhankelijk van het
ontwerp en de detaillering. Bij in het werk
vervaardigde betonvloeren en (constructieve)
druklagen is het minstens zo belangrijk dat het
beton op de juiste wijze wordt aangebracht
en verwerkt en uithardt onder daarvoor ge-
schikte omstandigheden. In de praktijk wordt
vaak onvoldoende rekening gehouden met
de nadelige gevolgen van ongunstige omge-
vingsomstandigheden en ook de noodzaak
van een effectieve nabehandeling wordt
onvoldoende onderkend.
De geprefabriceerde elementen voor elemen-
tenvloeren zijn vaak voorzien van een pro-
ductcertificaat. Dit is echter geen waarborg
voor de kwaliteit van het eindproduct (het
vloersysteem).
De kwalitatief hoogwaardige elementen moe-
ten ook nog zodanig worden aangebracht en
onderling en aan de overige constructie wor-
den gekoppeld, dat een voor de toepassing
geschikte draagvloer resulteert. De leverancier
van de elementen is meestal niet verantwoor-
delijk voor het ontwerp van het vloersysteem
en houdt evenmin toezicht op de juiste wijze
van monteren, vullen van voegen enzovoort.
Gedurende het productieproces en de opslag
zal tussen de afzonderlijke platen verschil ont-
staan in kromming. Dit kan na de montage
problemen opleveren omdat de hoogtever-
schillen tussen de afzonderlijke platen het aan-
brengen van dunne afwerklagen bemoeilijkt.
Een nog groter probleem wordt veroorzaakt
doordat sommige lange, relatief smalle, ele-
menten zoals holle kanaalplaten ook na het
monteren nog vervormen als gevolg van het
wijzigen, bijvoorbeeld door droging, van de
temperatuur- en of vochtgradiënt in de pla-
ten. Dit leidt tot rechtlijnig verlopende scheu-
ren meestal boven de voegen en ter plaatse
van de opleggingen en vaak ook tot plaatselijk
onthechten van druklaag of dekvloer.
12-04-2005 13:12:50
 134
Scheuren tekenen zich af in elastische vloer-
bedekking en zetten zich door in harde vloer-
bedekkingen. Vooral bij groot formaat kera-
mische tegels en natuursteenplaten kan hier-
door ernstige schade ontstaan.
5.3.1 In het werk vervaardigde
betonvloeren
Dit type draagvloer wordt nader onderscheiden
naar:
1 elastisch ondersteunde of voldragende vloe-
ren (vloeren op staal): vloeren die direct op de
geëgaliseerde grondslag of op een daarop aan-
gebracht grondverbetering of funderingslaag
worden gestort;
2 vrijdragende vloeren: vloeren die worden ge-
steund door een stelsel van betonnen of stalen
balken. Afhankelijk van de toepassing als verdie-
pings- of begane-grondvloer worden de balken
op hun beurt ondersteund door dragende wan-
den en of funderingen en door houten, stalen en
of betonnen kolommen of heipalen.
Uitvoering in het werk vervaardigde
betonvloeren
De voldragende vloeren worden vervaardigd
door beton te storten op een gelijkmatig ver-
dichte, draagkrachtige ondergrond (grondverbe-
tering) al dan niet voorzien van een fundering-
slaag of werkvloer. De vloeren kunnen worden
voorzien van vezelwapening, traditionele wape-
ning of naspanwapening. Voldragende vloeren
worden meestal monolitisch afgewerkt.
De vrijdragende vloeren (met eventueel balken)
worden vervaardigd door beton te storten op
een onderstempelde tijdelijke bekisting, of op
een verloren bekisting (werkvloer). De vloeren
worden voorzien van traditionele- of naspanwa-
pening, figuur 5.4-1. Bij begane-grondvloeren
en uitkragende verdiepingsvloeren kan een isole-
rende laag onder de vloer worden aangebracht.
Om bij grotere overspanningen het eigen ge-
wicht van de vloer te beperken, kan de bekisting
zodanig worden uitgevoerd dat een ribben- of
cassettevloer ontstaat, figuur 5.4-2 en 5.4-3.
De vloeren kunnen direct monolitisch worden
afgewerkt maar in de praktijk wordt meestal een
dekvloer aangebracht.
06950467_H05.indd 134
� �����������������
��� �����������������
��������
� �����������
��������
� �������������
Figuur 5.4 Soorten draagvloeren
Toepassing in het werk vervaardigde
betonvloeren
In het werk vervaardigde betonvloeren bieden de
ontwerper een ruime keus aan technische moge-
lijkheden en vinden daardoor op ruime schaal
toepassing als vloer in de utiliteitsbouw maar wor-
den ook veelvuldig toegepast in de seriematige
woningbouw. In het werk vervaardigde vloeren
op staal worden uitsluitend als begane-grondvloer
toegepast. Vrijdragende in het werk vervaardigde
betonvloeren zijn geschikt voor zowel begane-
grondvloeren als voor verdiepingsvloeren.
5.3.2 Bekistingsplaatvloeren
Deze vloeren, ook wel breedplaat- of schilvloe-
ren genaamd, zijn opgebouwd uit dunne
(50 tot 100 mm), geprefabriceerde, gewapende
(traditioneel of voorgespannen) betonplaten als
�����������������������������
���������������������
������������������
������������������
�������
�����������������
����������
�������������
���������������
���������������
��� ����������������������������
Figuur 5.5 Breedplaatvloer
12-04-2005 13:12:51
 5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 135

verloren bekisting. De bekistingsplaatvloer wordt 5.3.3 Elementenvloeren

voorzien van een in het werk gestorte betonnen Dit zijn draagvloeren vervaardigd van geprefabri-
druklaag. De vloeren zijn aan de bovenzijde ceerde betonnen elementen die, na montage in
voorzien van ingestorte tralieliggers en hebben het werk, de gevraagde draagkracht en stabiliteit
een gladde onderzijde die geschikt is als onder- leveren. Naar de vorm van de elementen kunnen
grond voor dunne afwerklagen, figuur 5.5. deze vloeren worden onderscheiden in:
1 combinatievloeren;
Uitvoering bekistingsplaatvloeren 2 plaatvloeren;
De geprefabriceerde betonplaten, die zijn voor- 3 balkenvloeren;
zien van gedeeltelijk ingestorte, doorlopende 4 ribbenvloeren;
tralieliggers, worden in het werk geplaatst en 5 TT-vloeren;
tijdelijk ondersteund. Er is alleen randbekisting 6 speciale vloeren.
nodig. Na het aanbrengen van koppel- en bijleg-
wapening, wordt een laag beton aangebracht tot Uitvoering elementenvloer
de vereiste constructiedikte is bereikt. In deze laag
beton kunnen tevens de noodzakelijke leidingen 1 Combinatievloeren
worden opgenomen. De vlakke onderzijde van de Dit betreft meestal begane-grondvloeren. De
bekistingsplaatvloer kan direct worden afgewerkt, combinatievloeren worden samengesteld uit
bijvoorbeeld met een dunne pleisterlaag. geprefabriceerde betonliggers en vulelementen,
figuur 5.7-1. De liggers zijn leverbaar in diverse
Toepassing bekistingsplaatvloeren vormen en betonkwaliteiten en kunnen traditio-
Bekistingsplaat- of schilvloeren worden vooral neel zijn gewapend of voorgespannen. De vul-
toegepast als verdiepingsvloer in de (serie- elementen worden tussen de liggers geplaatst
matige) woning- en utiliteitsbouw. Bij toepassing die op de fundering rusten (oplegging op vilt of
als begane-grondvloer kan de onderzijde van de neopreen). Na het aanbrengen van de vereiste
bekistingsplaten worden voorzien van een laag wapening wordt het geheel voorzien van een
thermisch isolatiemateriaal (EPS-hardschuim of constructieve druklaag van beton. Er is geen
minerale wol). bekisting noch onderstempeling nodig. Voor be-
gane-grondvloeren worden speciale vulelemen-
Bollenvloer ten geleverd die zijn vervaardigd van thermisch
Sinds enkele jaren wordt ook de bollenvloer
meer en meer toegepast, figuur 5.6. In de �����������
��������� ��������
fabriek worden daarbij, vóór het storten, op ��������������
��������
de wapening van de bekistingsplaat kunststof �������
bollen aangebracht die tijdens het storten van
de schil op hun plaats worden gehouden door
een, eveneens vóóraf aangebrachte, bovenwa-
������
pening. Deze uitvoering van de schilvloer leidt �����������
tot een aanzienlijke gewichtsbesparing omdat � �����������������
voor de in het werk aan te brengen druklaag
minder betonmortel nodig is.
����������� ��������
���������
�������������
�������� ����������

�������
�����������
� ����������������
Figuur 5.6 Bollenvloer Figuur 5.7 Combinatievloer

06950467_H05.indd 135 12-04-2005 13:12:52

 136

isolatiemateriaal (EPS-hardschuim) en die de
betonliggers aan de onderzijde omsluiten. Voor
verdiepingsvloeren zijn massieve beton- of licht-
betonelementen of van holle kanalen voorziene
betonelementen leverbaar, figuur 5.7-2.
De druklaag waarmee de combinatievloer op de
vereiste constructiedikte wordt gebracht, heeft
een dikte van ten minste 30–40 mm op de
betonliggers en van 40–50 mm ter plaatse van
de vulelementen.
2 Plaatvloeren
Een plaatvloer wordt samengesteld door het
tegen elkaar leggen van geprefabriceerde be-
tonplaten met de constructief vereiste dikte en
een breedte > 350 mm. De platen zijn massief,
figuur 5.8-1, of voorzien van holle kanalen en
kunnen traditioneel gewapend of voorgespan-
nen worden uitgevoerd, figuur 5.8-2. Bij platen
vervaardigd van cellenbeton worden de voegen
afgewerkt met zandcementmortel. Plaatvloeren
kunnen ook worden vervaardigd door het naast
elkaar leggen van holle-baksteenelementen
������������������
�������
�����������
����������
voorzien van een gewapende betonkern. Ook bij
deze keramische plaatvloeren worden de voegen
gevuld met zandcementmortel. De voegbreedte
tussen de platen is afhankelijk van het plaattype.
In brede voegen kunnen eventueel leidingen
worden opgenomen. Er is geen bekisting noch
onderstempeling nodig. Plaatvloeren kunnen
worden voorzien van een druklaag of direct wor-
den afgewerkt met een dekvloer. De vlakke on-
derzijde kan direct met een pleisterlaag worden
afgewerkt. Bij toepassing als begane-grondvloer
kunnen de elementen aan de onderzijde
fabrieksmatig worden voorzien van een ther-
mische isolatie.
3 Balkenvloeren
Deze vloeren worden gevormd door het naast
elkaar leggen van geprefabriceerde, vrijdra-
gende, gewapende betonbalken met een
breedte tot 350 mm. De betonbalken zijn altijd
voorzien van holle kanalen. Bij een uitvoering als
begane-grondvloer brengen we om-en-om
betonbalken en van thermisch isolerend mate-
riaal vervaardigde elementen aan. Op de bal-
kenvloer wordt een druklaag aangebracht tot
de vereiste constructieve dikte is bereikt. In de
afbouwfase kan de balkenvloer worden voorzien
van een dekvloer en vloerbedekking. Door de
geringe breedte van de balken zijn weinig pas-
platen nodig.

���� 4 Ribbenvloeren
Dit type vloer bestaat uit tegen elkaar gelegde
� ���������������
relatief dunne geprefabriceerde gewapende
elementen van beton. De elementen zijn zowel
���������������������� traditioneel gewapend als voorgespannen lever-
����������
baar.
��������� ��������� ����������
�������� �������� ���������� De elementen hebben, in dwarsdoorsnede,
een sterk gekromd profiel met aan de uiteinden
doorlopende langsribben. Sommige typen
bezitten tevens dwarsribben. Er zijn geen on-
derstempelingen nodig. Aan de bovenzijde kan
de ribbenvloer direct worden afgewerkt met
een dekvloer. Alleen bij grote overspanningen
wordt een druklaag aangebracht tot de vereiste
������������������ ������������� constructieve dikte is bereikt. Bij toepassing als
������������������������ �����������
begane-grondvloer kan de onderkant van de
� ������������������������������������������������� elementen fabrieksmatig worden voorzien van
���������������� een thermische isolatie, figuur 5.9.
Figuur 5.8 Plaatvloer

06950467_H05.indd 136 12-04-2005 13:12:53

 5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 137

�������������������� baarheid daarvan achteraf mogelijk maken. Een

��������
voorbeeld van een dergelijke speciale vloer is de
�����������
��������� combinatie van de bekistingplaat met de (holle)
plaatvloer die ook kanalen heeft in dwarsrich-
ting (de Wing-vloer), figuur 5.11-1. De vleugels
kunnen worden afgedekt met een droog dek-
vloersysteem, waardoor de leidingen bereikbaar
blijven, of worden volgestort. Veel flexibiliteit
�������� ��������
���������������� �������������
biedt de specialvloer die bestaat uit een bekis-
��������������� tingplaat met opstaande stalen IPE-profielen die
Figuur 5.9 Ribcassettevloer zijn voorzien van uitsparingen in dwarsrichting
(de zogenoemde Infra+-vloer), figuur 5.11-2. Ten
Bij toepassing als verdiepingsvloer moet rekening slotte zijn er minder flexibele systemen zoals de
worden gehouden met de noodzaak van het aangepaste plaatvloeren waarbij in de bovenzijde
aanbrengen van een (verlaagd) plafond. van de holle kanaalplaten uitsparingen worden
gefreesd volgens een vooraf opgesteld plan, fi-
5 TT-vloeren guur 5.11-3.
Deze vloer ontleent zijn naam aan de vorm van
de geprefabriceerde voorgespannen elementen
die aan de onderkant in langsrichting zijn voor-
zien van twee ribben, figuur 5.10. De bovenzijde
van de TT-platen is de constructieve hoogte en
kan direct worden voorzien van een dekvloer.
Eventueel kan een druklaag worden aange-
bracht. Er kunnen met dit type elementen grote
vrije overspanningen worden gerealiseerd en � ���������
onderstempelingen zijn niet nodig. TT-vloeren
worden vooral toegepast als verdiepingsvloer
met grote kolomvrije overspanning in de utili-
teitsbouw, zoals parkeergarages, magazijnen en
grote kantoren.
���������������������������������
������������������
���������������������

� ���������������

���������������
Figuur 5.10 TT-vloer

6 Speciale vloeren
Om de steeds toenemende hoeveelheid leidin-
gen te kunnen wegwerken en tevens bereikbaar
te houden, zijn de laatste jaren bestaande ele- � ���������������������������������
mentenvloeren aangepast, gecombineerd of Figuur 5.11 Speciale vloeren
gemodificeerd. Dit zijn elementenvloeren die een
vrij verloop van leidingen en een goede bereik-

06950467_H05.indd 137 12-04-2005 13:12:55

 138
Toepassing elementenvloer
Elementenvloeren kunnen zowel als begane-
grondvloer als verdiepingsvloer worden gebruikt.
De toepassing wordt bepaald door de vloerbe-
lastingsklasse en door factoren als vloerdikte, ge-
wicht, overspanningsmogelijkheden, draagkracht
en stabiliteit van de elementen. Voor de stabili-
teit van een gebouw kan de schijfwerking van de
vloeren van belang zijn. Het onderling koppelen
van de elementen van plaat-, ribben- en TT-vloe-
ren is in zo’n geval noodzakelijk. Dit koppelen
kan geschieden door middel van ankers, kop-
sleuven, lasverbindingen of door het aanbrengen
van een constructieve druklaag. Ook diverse
uitvoeringsaspecten spelen een rol zoals levertijd,
installatietijd, beschikbaarheid van hijsappara-
tuur, de noodzaak voor het aanbrengen van
bekistingen en/of een onderstempeling. Mede
bepalend zijn verder de mogelijkheden die de
elementenvloer biedt voor het wegwerken van
leidingen en/of het maken van veel uitsparingen.
5.3.4 Staalplaatbetonvloer
Dit type draagvloer wordt gevormd door in het
werk gemonteerde geprofileerde staalplaten
waarop eveneens in het werk een laag beton
wordt aangebracht tot de vereiste constructieve
dikte is bereikt, figuur 5.12. De staalplaten wor-
den tijdens het walsproces voorzien van indruk-
kingen die voor een goede aanhechting met het
beton zorgen. Na het verharden van het beton
van de gewapende druklaag ontstaat een con-
structieve eenheid met een grote afschuifweer-
stand. De drukkracht wordt daarbij door het be-
ton en de trekkracht door het staal opgenomen.
������������������
�����������
�������������
����������
����������������
Figuur 5.12 Staalplaatbetonvloer
06950467_H05.indd 138
Uitvoering staalplaatbetonvloer
De thermisch verzinkte geprofileerde staalplaten
zijn verkrijgbaar in hoogten vanaf 50 mm tot
210 mm. Bij staalplaatbetonvloeren bereiken we
al in de uitvoeringsfase schijfwerking door de
staalplaten vast te schieten op de stalen balken.
Als druklaag wordt meestal betonmortel B25 toe-
gepast in combinatie met traditionele wapening.
De druklaag kan monolithisch worden afgewerkt
maar ook, in een later stadium, worden voorzien
van een dekvloer en een vloerbedekking, figuur
5.12.
Toepassing staalplaatbetonvloer
Vooral in hoge bouwwerken worden staalplaat-
betonvloeren toegepast vanwege voordelen als:
• verkorting van de bouwtijd doordat geen be-
kisting en slechts bij grote overspanning onder-
stempeling nodig is;
• grote ontwerpvrijheid doordat complexe
vloervormen eenvoudig kunnen worden gerea-
liseerd;
• gewichtsbesparing;
• eenvoudig te realiseren uitsparingen.
5.3.5 Houten draagvloeren
Een type draagvloer dat nog op beperkte schaal
wordt toegepast, of in renovatieprojecten wordt
aangetroffen, zijn dragende constructies van
hout. Naar opbouw te onderscheiden naar:
• balklaagvloeren samengesteld uit houten
balklagen waarover vloerdelen van hout of plaat-
materiaal (houten dekvloer), figuur 5.13-1. De
vloerdelen kunnen ook worden vervangen door
geprofileerde sendzimir verzinkte metaalplaten
(zwaluwstaartplaten) die worden voorzien van
een cement- of calciumsulfaatgebonden druk-
laag annex dekvloer, figuur 5.13-2;
• platformvloeren bestaande uit geprefabri-
ceerde houten elementen die in het werk naast
elkaar worden gelegd en onderling worden
gekoppeld door schroef- en lijmverbindingen,
figuur 5.13-3. Platformplaten worden vooral in
de houtskeletbouw toegepast.
Uitvoering houten draagvloeren
Houten draagvloeren worden in het werk samen-
gesteld waarbij de elementen onderling worden
verbonden door nagel-, schroef- en lijmverbin-
dingen.
12-04-2005 13:12:57

� �����������������������������������
� ������������������������������������
� ��������������������������������
Figuur 5.13 Houten draagvloeren
Omdat het droge vloersystemen zijn, kan de
houten draagvloer direct van een vloerbedekking
worden voorzien.
5.3.6 Stalen draagvloeren
Dit type vloeren kunnen we naar de opbouw
onderscheiden in:
1 roostervloeren die bestaan uit stalen balken
waarover eveneens stalen vloerplaten worden
aangebracht. De vloerdelen bestaan uit tranen-
platen of uit stalen roosters (roostervloeren);
2 staalplaatvloeren bestaan uit stalen balken
en geprofileerde staalplaten. Een vlak en
begaanbaar oppervlak worden verkregen door
het aanbrengen van een dekvloer van plaatmate-
riaal (spaanplaat, multiplex enzovoort) of beton.
06950467_H05.indd 139
5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 139
Uitvoering stalen draagvloeren
Stalen vloeren worden in het werk samengesteld
waarbij de elementen door bout- en lasverbin-
dingen worden gekoppeld.
Toepassing stalen draagvloeren
Stalen vloeren vinden hun toepassing voorname-
lijk als verdieping- of bordesvloer, in de scheeps-,
utiliteits- en industriële bouw.
5.4 Dekvloeren
Op de Nederlandse bouwmarkt is het aanbod
aan soorten dekvloeren beperkt. Werden in het
verleden hoofdzakelijk cementgebonden dek-
vloeren toegepast, sinds 1993 valt een opmerke-
lijke toename in het marktaandeel van calcium-
sulfaatgebonden dekvloeren (vooral anhydriet)
waar te nemen. Dit type dekvloeren wordt voor-
namelijk uitgevoerd als zogenoemde gietvloer.
Het toepassingsgebied van de dekvloer is, met
de komst van de calciumsulfaatgebonden giet-
vloeren, uitgebreid naar onder andere zwevende
en verhoogde dekvloeren.
Kwaliteitsbewaking dekvloeren
In de dagelijkse bouwpraktijk blijkt de kwaliteit
van de traditionele dekvloeren steeds vaker
onvoldoende om aan de elementaire functio-
nele eisen te voldoen. Bovendien verstoort het
aanbrengen van de dekvloeren de voortgang
van andere bouwprocessen en wordt veel
extra vocht in het gebouw gebracht. Deze
negatieve aspecten zouden op termijn het
einde van de dekvloer kunnen betekenen. Tot
op heden dankt de traditionele dekvloer zijn
voortbestaan voornamelijk aan de lage prijs
waarvoor hij wordt aangeboden. De extra tijd
die het zorgvuldig stellen en monteren van
een geprefabriceerde draagvloer vergt, kost
méér dan het totale bedrag (materiaal +
arbeid) dat wordt betaald voor een traditio-
nele dekvloer.
In de dagelijkse bouwpraktijk heeft men jaren-
lang verzuimd te verifiëren of de dekvloer vol-
doet aan de gestelde eisen (bestek). De gele-
verde dekvloer werd meestal geaccepteerd na
hooguit een vluchtige optische beoordeling.
Dit is de belangrijkste oorzaak van het door-
12-04-2005 13:12:58
 140
gaans ondermaats presteren van traditionele
dekvloeren.
Dit biedt mogelijkheden voor dekvloeren met
gewaarborgde kwaliteit. Onder kwaliteitsbor-
ging (KOMO-procescertificaat) vervaardigde
gietvloeren zijn reeds verkrijgbaar. Met dit
type, meestal calciumsulfaatgebonden, dek-
vloer kan worden voldaan aan de belangrijkste
functie-eisen. Daarnaast kunnen gietvloeren
zodanig worden uitgevoerd dat aan aanvul-
lende functionele eisen kan worden voldaan.
Hierdoor zal het prestatieniveau van het totale
vloersysteem toenemen.
5.4.1 Cementgebonden dekvloeren
Dekvloeren met cement als bindmiddel worden
meestal toegepast als een, direct op een steen-
achtige draagvloer aangebrachte, gehechte mor-
tellaag. Als bindmiddel voor cementgebonden
dekvloeren gebruiken we bij voorkeur CEM I
(Portlandcement) of CEM II B/V (Portlandvlieg-
ascement). Aan het cement worden toeslag-
materiaal (meestal zand 0 – 4 mm) en water
toegevoegd. Water is nodig voor de chemische
verharding en voor de verwerkbaarheid van de
aangemaakte specie. De uitvoering, keuring en
beproeving moeten plaats vinden conform NEN
2741 In het werk vervaardigde vloeren – Kwaliteit
en uitvoering van cementgebonden dekvloeren (uit-
gave november 2001).
Betonvloeren waarvan het oppervlak direct na
het storten wordt afgewerkt (monolitisch), wor-
den ook tot de cementgebonden dekvloeren
gerekend.
De uitvoering, keuring en beproeving van deze
monolithische betonvloeren moet plaatsvinden
conform NEN 2743 In het werk vervaardigde
vloeren – Kwaliteit en uitvoering van monolitisch
afgewerkte betonvloeren en -verhardingen (uit-
gave december 2003).
Zwevende cementgebonden dekvloeren
Zwevende cementgebonden dekvloeren, al
dan niet voorzien van vloerverwarming, zijn in
principe eveneens mogelijk. De toepassing van
zwevende cementgebonden dekvloeren is in
Nederland altijd beperkt gebleven als gevolg van
teleurstellende resultaten bij dit type dekvloer.
Vooral door de verzwaarde eisen die het Bouw-
besluit stelt aan de akoestische isolatie van wo-
06950467_H05.indd 140
ningscheidende vloeren, staat de zwevende dek-
vloer momenteel volop in de belangstelling. Om
te voldoen aan de minimumeis die het Bouw-
besluit stelt aan de contactgeluidsisolatie (Ico ≥ 5
dB) heeft men de keuze uit het verhogen van de
massa van de draagvloer (waarbij de dikte gaat
naar circa 300 mm) of het aanbrengen van een
zwevende dekvloer. In de praktijk wordt, zeker in
de luxe appartementenbouw, soms een nog ho-
gere eis gesteld aan de contactgeluidsisolatie. Bij
een Ico ≥ 10 dB spreekt men van comfortniveau.
Cementgebonden dekvloeren uitgevoerd als
gietvloer, worden op beperkte schaal toegepast.
Na lange tijd niet te hebben voldaan (te veel
krimp, langzame droging, stofvorming en derge-
lijke) zijn eind jaren zeventig cementgebonden
producten ontwikkeld die beter bruikbaar zijn.
Deze ontwikkeling speelde zich voornamelijk af
in de Scandinavische landen, met een andere
toepassing van dekvloeren en eisen die afwijken
van die in Nederland worden gesteld. Bovendien
betaalt men op deze markt een aanzienlijk ho-
gere prijs dan in Nederland. De toepassing be-
perkt zich vrijwel uitsluitend tot het aanbrengen
van dunne lagen op draagvloeren met geringe
niveauverschillen, zoals gekoppelde elementen-
vloeren en monolitisch afgewerkte betonvloeren.
De maximale laagdikte moet beperkt blijven
tot circa 10 mm omdat bij grotere laagdikten
teveel spanningen in het materiaal optreden,
met scheuren en of onthechten als gevolg. Een
andere reden om de laagdikte te beperken is de
hoge materiaalprijs per mm laagdikte.
Classificatie cementgebonden
dekvloeren
De kwaliteit van de te realiseren cement-
gebonden dekvloer moet op basis van de
te verwachte verkeersbelasting en/of de te
verwachte slijtende belastingen vooraf tussen
opdrachtgever en vloerenbedrijf worden
overeengekomen door opgave van een dek-
vloerklasse volgens tabel 1 van NEN 2741
(2001), figuur 5.14. In deze tabel is de mortel-
kwaliteit van de cementgebonden dekvloer
geclassificeerd op basis van de druksterkte
(D), conform tabel 2 NEN 2741, figuur 5.15.
Daarnaast geeft de toevoeging N, S of M de
mate van hardheid (slijtvastheid) aan waarin
het toegepaste toeslagmateriaal van een even-
12-04-2005 13:12:58
 5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 141

Schematische opbouw Klasse Dikte in mm Druksterkte in Opmerkingen

N/mm2

Totaal Toplaag Dekvloer Toplaag

(d)
D15 ≥ 25 – 15 –
�������� D20 ≥ 25 – 20 –
� D30 In de klasse D30 t/m
D30-N ≥ 25 – 30 – D50 kan de oppervlakte-
D30-S kwaliteit worden verbe-
D30-M terd met een strooilaag.
� �������������������������� D40 Hiertoe worden toeslag-
D40-N ≥ 30 – 40 – materialen met een
����������
D40-S hardheidsklasse N, S
��������
D40-M of M (of een mengsel
�

D50 hiervan) op de nog niet

D50-N ≥ 30 – 50 – uitgeharde dekvloer
D50-S gestrooid.
� ����������������������� D50-M

D75-N ≥ 38 ≥8 40 75 Toplaag met een normaal

toeslagmateriaal
(= hardheidsklasse N)
�������
�������� D75-S ≥ 38 ≥8 40 75 Toplaag met een normaal
�

toeslagmateriaal
(= hardheidsklasse S)
D75-M ≥ 38 ≥8 40 75 Toplaag met een normaal
toeslagmateriaal
� �������������������� (= hardheidsklasse M)

Figuur 5.14 Classificatie van een cementdekvloer Bron: NEN 2741

Druksterkteklasse1 D15 D20 D30 D40 D50 D75

Gemiddelde druksterkte in N/mm2, na 28 dagen 15 20 30 40 50 75

(bepaald aan apart vervaardigde mortelprisma’s)

Minimum druksterkte in N/mm2, na 28 dagen, gemeten 6 12 18 24 30 –

aan de gerede cementdekvloer (bepaald aan de hand van
proefstukken die uit de vloer afkomstig zijn2

1
De classificatie is gebaseerd op de druksterkte van traditioneel gestreken cementdekvloeren en wordt
weergegeven door de letter ‘D’ (van druksterkte), gevolgd door de waarde van de druksterkte in N/mm2.
2
De druksterkte die naderhand is bepaald met proefstukken uit de verharde dekvloer bedraagt door-
gaans 60–80% van de druksterkte die tijdens de uitvoering is bepaald met proefstukken van de specie.
Dit verschil in uitkomsten is vooral het gevolg van de extra verdichting die onvermijdelijk bij het prepare-
ren van de specieproefstukken (prismavormige balkjes) wordt veroorzaakt.

Figuur 5.15 Classificatie van druksterkte Bron: NEN 2741

06950467_H05.indd 141 12-04-2005 13:12:59

 142
Slijtvastheids- N M
klasse
Toelaatbare slijtweer- ≤ 1,5 mm ≤ 1,2 mm ≤ 1,2 mm
stand bepaald met
de Amslerproef
volgens NEN 2874
Figuur 5.16 Classificatie van de slijtvastheid
Bron: NEN 2741
tuele strooi- of toplaag kan worden ingedeeld,
figuur 5.16. Om een doelmatige cement-
gebonden dekvloer te verkrijgen kan als lei-
draad bij het kiezen van de dekvloerklasse het
schema van bijlage A van NEN 2741 worden
gebruikt, figuur 5.17. In dit schema wordt een
relatie gelegd tussen de ingedeelde klassen en
de verkeersbelasting of het toepassingsgebied.
Naast de kwaliteitseisen die worden gesteld
aan druksterkte, laagopbouw en het in de
strooilaag verwerkte toeslagmateriaal, worden
tevens eisen gesteld met betrekking tot:
• vlakheid en evenwijdigheid. In de nieuwe
uitgave van NEN 2741 (november 2001), is
vermeld dat de vlakheid van de te realiseren
cementdekvloer vóóraf moet worden over
eengekomen tussen de opdrachtgever en het
vloerenbedrijf, door opgave van een vlak-
heidklasse. Deze vlakheidklasse moet worden
ontleend aan NEN 2747, en mag liggen bin-
nen de klassen 1 tot en met 7, figuur 5.18. De
beoordeling van de geleverde vlakheid moet
volgens NEN 2747 worden uitgevoerd;
• ruwheid. In het bijzonder bij dekvloeren
waarop een dunne vloerbedekking moet
worden aangebracht is de mate van ruwheid
van het dekvloeroppervlak (de structuur) van
belang. Partijen moeten vóóraf tot overeen-
stemming komen over de toelaatbare ruwheid
c.q. de gewenste structuur van het dekvloer-
oppervlak. Dit kan bijvoorbeeld geschieden op
basis van een monster of een referentie dek-
vloeroppervlak.
06950467_H05.indd 142
S Classificatie monolitisch afgewerkte
betonvloeren
Classificatie van monolithisch afgewerkte be-
tonvloeren vindt plaats op basis van slijtvast-
heid en sondetijd, in klassen volgens hoofd-
stuk 4 Classificatie van NEN 2743, figuur 5.19.
De slijtvastheid wordt aangeduid met de klas-
sen I t/m IV op basis van de maximaal toelaat-
bare gemiddelde afslijting (in mm). De inde-
ling naar klasse A, B of C vindt plaats op basis
van sondetijd. De sondetijd is het moment
waarop bij een betonspecie onder standaard-
condities en met een voorgeschreven sonde,
een indringing van 35 mm wordt gemeten.
Daarnaast kunnen eisen worden gesteld met
betrekking tot de vlakheid, vloeistofdichtheid,
ruwheid, stroefheid, glans- en tintverschil en
het aantal toelaatbare onvolkomenheden in
het monolithisch afgewerkte oppervlak. De
gewenste vlakheid van de vloer moet vóóraf
worden overeengekomen door het opgeven
van een vlakheidklasse volgens NEN 2747
(2001). De beoordeling van de geleverde vlak-
heid moet volgens NEN 2747 worden uitge-
voerd. Voor de eisen aan de vloeistofdichtheid
verwijst de norm naar CUR/PBVAanbeveling
65.
Of de overeengekomen vlakheid is gereali-
seerd, moet worden bepaald conform NEN
2747 aan een volgens deze norm voorge-
schreven aantal meetvelden. De vlakheid moet
ten minste voldoen aan de waarden uit figuur
5.14 die behoren bij de overeengekomen vlak-
heidklasse en vastgestelde meetpuntafstan-
den. Per meetveld moet het verschil tussen
het laagste en het hoogste meetpunt worden
bepaald (veldhoogteverschil). Het gemiddelde
veldhoogteverschil van alle meetvelden, moet
voldoen aan de eisen van de tabel in figuur
5.20.
12-04-2005 13:13:00
 5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 143

Omschrijving Verkeers- Classificatie

frequentie D15 D20 D30 D40 D50 D75 S D75 M

gering 2 2

Voetgangersverkeer matig 2

groot 2

gering
Wielen met stalen loopvlak en/of
matig
slepen van metalen lasten
groot
Verkeersbelasting1

gering
Massieve banden – hard matig
groot
gering
Massieve banden – zacht matig
groot
gering
Brede luchtbanden matig
groot
gering
Vallende lasten matig
groot
met vloerbedekking – 2
Woningen
zonder vloerbedekking – 2

kantoor met
Toepassingsgebied

vloerbedekking – 2

ziekenhuis met
Utiliteits-
vloerbedekking –
bouw
openbare gebieden gering
zonder matig
vloerbedekking groot
Werk- opslagruimtes –
plaatsen garages –
gering
Industrie matig
groot

1
In deze tabel wordt geen aandacht besteed aan het verband tussen de dekvloerkwaliteit en de weerstand
tegen klimatologische invloeden. Om echter vorstschade te voorkomen is het bij buitentoepassingen van een
cementdekvloer raadzaam om ten minste een kwaliteit D30 toe te passen. Voorts heeft een luchtbelvormer die
als hulpstof aan de specie is toegevoegd, een gunstige invloed op de vorstbestandheid van de dekvloer. Voor de
weerstand van cementdekvloeren tegen chemische invloeden wordt verwezen naar de vakliteratuur.
2
Alleen geschikt voor binnentoepassingen, tenzij de cementdekvloer in voldoende mate wordt afgeschermd
tegen indringing van vocht (bijvoorbeeld door het aanbrengen van een kunststof afwerklaag).

Figuur 5.17 Verband tussen dekvloerkwaliteit, toepassingsgebied en verkeersbelasting Bron: NEN 2741

06950467_H05.indd 143 12-04-2005 13:13:00

 144

Vlakheidklasse Afstand tussen de Maximaal toelaatbaar hoogteverschil in mm

meetpunten (Lil) in mm (afgerond op 0,5 mm nauwkeurig)

Maximale maat-
afwijking (Δh) Toets laag (hl) Toets hoog (hh)
1 1500 11,5 12,0 13,0
1000 12,0 12,5 14,0
2000 13,0 13,5 15,5
4000 16,0 16,5 10,0

2 1500 12,0 12,5 14,0

1000 13,0 13,5 15,5
2000 14,0 14,5 17,0
4000 17,0 17,5 11,5

3 1500 13,0 13,5 15,5

1000 14,0 14,5 17,0
2000 16,0 16,5 10,0
4000 18,0 18,5 13,0

4 1500 14,0 14,5 17,0

1000 15,0 15,5 18,5
2000 17,0 17,5 11,5
4000 10,0 10,5 16,5

5 1500 14,0 14,5 17,0

1000 16,0 16,5 10,0
2000 18,0 18,5 13,0
4000 12,0 12,5 19,5

6 1500 15,0 15,5 18,5

1000 18,0 18,5 13,0
2000 11,0 11,5 17,5
4000 15,0 15,5 24,0

7 1000 12,0 12,5 19,5

Bij het indelen van een vloer in een gewenste vlakheidklasse is het van belang dat de betreffende vloer wordt
benoemd op basis van het voorgenomen gebruik en de functie van het gebouw of de ruimte.
De keuze van het vloersysteem en de vlakheid van de dragende ondergrond zal mede bepalend zijn voor de
realiseerbaarheid van de gewenste vlakheidklasse.
De uiteindelijke vlakheid is niet alleen afhankelijk van de wijze waarop de dekvloer wordt aangebracht en/of
nabehandeld, maar wordt ook bepaald door de toegepaste materialen en grondstoffen. Als gevolg daarvan
kunnen niet alle vlakheidklassen zonder meer van toepassing worden verklaard of vereist bij elk type dekvloer.
Daarom wordt geadviseerd om ook het vloersysteem, het aantal lagen van het vloersysteem en de vlakheid-
klasse van de ondergrond bij de keuze van de gewenste vlakheidklasse te betrekken.

Figuur 5.18 Classificatie van de vlakheid Bron: NEN 2747

06950467_H05.indd 144 12-04-2005 13:13:00


Slijtvastheid- Maximaal toelaatbare
klasse gemiddelde afslijting
I 1,0 mm
II 1,5 mm
III 2,0 mm
IV geen eis
Classificatie Sondetijd
A 3 h en 6 h
B 5 h en 10 h
C 9 h en 16 h
Figuur 5.19 Classificatie van monolitisch afgewerkte beton-
vloeren op basis van de slijtvastheid en sondetijd
Bron: NEN 2743
Vlakheidklasse Gemiddeld veldhoogte-
verschil
1 16 mm
2 19 mm
3 12 mm
4 15 mm
5 18 mm
6 24 mm
7 36 mm
Figuur 5.20 Maximaal gemiddeld veldhoogteverschil
Bron: NEN 2747
Classificatie zwevende cementgebonden
dekvloeren
Voor de classificatie van zwevende cement-
gebonden dekvloeren zijn er geen eenduidige
normen of richtlijnen. Waarschijnlijk mede
daardoor zijn de ervaringen met zwevende
cementgebonden dekvloeren tot nog toe te-
leurstellend. Op basis van onderzoek naar de
oorzaken hiervan is in 1985, in opvolging van
de brochures B22-1 (1982) en B22-2 (1984),
verschenen de SBR−publicatie 116 Met cement
gebonden dekvloeren op een thermisch isole-
rende laag - Kwaliteit en uitvoering, geschikt
voor utiliteitsbouw.
Volgens deze publicatie 116 worden twee
belastingsklassen onderscheiden, te weten:
• klasse I (puntlast 2,25 kN);
• klasse II (puntlast 3,0 kN).
06950467_H05.indd 145
5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 145
In mei 2001 verscheen de SBR-publicatie
Zwevende dekvloeren op thermische of akoesti-
sche isolatie in de woningbouw (artikel nummer
485.01). De aanleiding voor het verschijnen
van deze publicatie is de toenemende belang-
stelling voor zwevende dekvloeren. Dat komt
door de groeiende vraag naar harde
vloerbedekking zoals natuursteen, parket en
keramische tegels (vaak met vloerverwarming)
en door de behoefte aan een hogere geluid-
wering.
Berekeningen voor zwevende dekvloeren
Voor de complexe berekeningen van zwevende
vloeren zijn de gangbare programma’s, geba-
seerd op o.a. Hyteni, Westergaard, niet geschikt.
Eindige elementen programma’s zoals Diana of
FEMMASSE lenen zich daarvoor wel. FEMMASSE
heeft een speciale module ontwikkeld voor Meer-
LagenSystemen (MLS). Met deze module is het
berekenen en detailleren van zwevende vloeren,
al dan niet voorzien van een vloerverwarming
en/of vloerbedekking, heel goed mogelijk. Voor-
waarden daarbij zijn dat de belastingssituaties tij-
dens de installatie en in de gebruiksfase bekend
zijn evenals de relevante eigenschappen van alle
in het meerlagensysteem verwerkte materialen.
Figuur 5.21 toont de maximale trekspanning
die in een zwevende dekvloer optreedt onder
een geconcentreerde last, op een oppervlak
rond 100 mm met een contactspanning van
1 MPa (de last is dus 7,85 kN). De variabelen
in deze grafiek zijn de stijfheid van de dekvloer
(die wordt bepaald door laagdikte en mortel-
kwaliteit) en de dikte en E-modulus van het
isolatiemateriaal (in dit geval EPS hardschuim
met drie verschillende persingen). Uit de grafiek
blijkt dat vooral de keuze van het soort dekvloer
en de laagdikte van grote invloed zijn op het
niveau van de trekspanning die het gevolg is
van een geconcentreerde vloerbelasting. Voor
de duidelijkheid is in de grafiek uitgegaan van
één belastingssituatie en een gelijke stijfheid van
beide typen dekvloer. De stijfheid van een cal-
ciumsulfaatgebonden gietvloer is echter, bij een
bepaalde druksterkte, veel lager dan de stijfheid
van een cementgebonden dekvloer. De spanning
die in een calciumsulfaat gietvloer ontstaat wordt
daardoor ook lager. Hierdoor wordt het verschil
12-04-2005 13:13:01
 146

�
�
��������������������
��� ������������������������
���������������������������������
�

�
������
��� ������ ������
������
������
� ������
�
��������������������
��� ��������������

� ������
������
������
���

�
� �� �� �� �� �� ��

����������������������������������
������������������������������������������������
������������������������������������������������
������������������������������������������������

���������������������������������������������
Figuur 5.21 Spanningen door een geconcentreerde last op een zwevende vloerplaat

� ���������������������������������

Buizennet in de isolatielaag,
direct onder de dekvloer. Bij dit
systeem wordt op de isolatie-
laag als regel een warmtever-
delende metaalplaat gelegd.

Buizennet in de dekvloer, direct

op de isolatielaag. De buizen
worden met beugels op de
isolatielaag vastgezet of men
gebruikt een montagenet.

Buizennet ongeveer in het mid-

den van de dekvloer. De buizen
worden als regel bevestigd aan
een montagenet dat door mid-
del van supporten op de isola-
tielaag steunt.

Figuur 5.22 Typen dekvloeren met en

� ������������������������������ zonder vloerverwarming

06950467_H05.indd 146 12-04-2005 13:13:02

 5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 147

tussen de, toch al superieure, calciumsulfaat giet- wanneer de cementgebonden dekvloer in

vloer en de cementdekvloer alleen maar groter.
De belasting waarvan bij de berekening is uitge-
gaan is relatief hoog (7,85 kN). Deze kracht kan
echter lineair worden ingeschaald zodat de span-
ning tot de helft wordt gereduceerd als de kracht
wordt gehalveerd. Bij cementgebonden dekvloe-
ren moet bij de trekspanning die door belasting
in de vloerplaat optreedt nog worden opgeteld
de trekspanning die ontstaat als gevolg van be-
lemmering van de opgelegde vervorming. Bij
grote en/of weinig compacte vloervelden loopt
de laatstgenoemde spanning zo hoog op dat het
toepassen van krimpwapening noodzakelijk is.
In publicatie 116 zijn tabellen opgenomen voor
dekvloeren zonder en met vloerverwarming.
In deze tabellen worden de ongewapende en
gewapende cementgebonden dekvloeren op
een thermisch isolerende laag onderscheiden
naar mortelkwaliteit, minimaal benodigde dikte
en (eventueel) minimaal benodigde wapening.
Figuur 5.22 geeft een overzicht van de opbouw
van de verschillende typen met cementgebonden
dekvloeren, met en zonder vloerverwarming.
Uitvoering cementgebonden dekvloeren
Het aanbrengen van cementgebonden dekvloe-
ren moet bij een ondergrond- en omgevings-
temperatuur boven het vriespunt plaatsvinden.
Het aanbrengen moet plaatsvinden in een regen
dichte en tochtvrije ruimte (gesloten daken
en gevels). Het vloerenbedrijf moet aangeven
gebruik mag worden genomen. De omgevings-
omstandigheden afhankelijke ingebruikname van
de dekvloer mag worden bepaald aan de hand
van tabel 5 van NEN 2741, figuur 5.23.
Afhankelijk van de toepassing en de gewenste
prestatie worden de volgende typen cement-
gebonden dekvloeren onderscheiden:
1 hechtende dekvloeren;
2 monolitisch afgewerkte betonvloeren;
3 zwevende dekvloeren;
4 cementgebonden gietvloeren.
1 Hechtende dekvloeren
Op de vóóraf bevochtigde steenachtige draag-
vloer wordt een aanbrandlaag aangebracht van
cementpasta, bestaande uit cement, eventueel
luchtkalk of kunstharsdispersie, en water. Op de
nog glanzend vochtige aanbrandlaag wordt de
dekvloerspecie gestort die vervolgens wordt ver-
spreid, verdicht en afgereid. We werken daarna
de dekvloer af in de geëiste vlakheid en opper-
vlaktestructuur. Hiertoe vlakken we het, waar no-
dig met extra specie bestrooide, vloeroppervlak
opnieuw uit, schuren het door met een houten
of kunststof schuurbord en pleisteren het ten
slotte na met een stalen spaan. Aan de specie die
wordt ingestrooid, kunnen materialen worden
toegevoegd die de slijtvastheid van het vloer-
oppervlak verhogen. Voor een naadloze aanslui-
ting op aangrenzende bouwdelen kunnen we de
cementgebonden dekvloeren voorzien van plin-

Periode gerekend vanaf aanvang Maximaal toelaatbare verkeersbelasting en

nabehandelingstijd1 gebruik

0 dagen t/m 4 dagen geen enkele vorm van belasting

5 dagen t/m 7 dagen licht voetgangersverkeer
Vanaf 7 dagen lichte transportmiddelen en/of bouwwerkzaamheden
Als ten minste 70% van de vereiste druksterkte is volledige belasting door verkeer waarvoor de cement-
bereikt2 gebonden dekvloer is ontworpen

1
De aangegeven perioden gelden bij een omgevingstemperatuur van 10 ºC tot 20 ºC. Bij hogere omgevings-
temperaturen en met een gunstige nabehandelingmethode zijn kortere perioden mogelijk. Bij lagere temperatu-
ren is meer tijd nodig voordat de vloer (gedeeltelijk) in gebruik kan worden genomen.
2
Aan de hand van een beproeving volgens art. 10.1 van NEN 2741, kan een indruk worden verkregen van de
periode die nodig is om ten minste 70% van de uiteindelijke druksterkte te bereiken.

Figuur 5.23 Ingebruikname van de cementgebonden dekvloer

06950467_H05.indd 147 12-04-2005 13:13:02

 148
ten. Om de hygiëne te verbeteren, kunnen die
plinten met een holle hoek worden uitgevoerd.
Om uitdroging tegen te gaan, dekken we het
verse vloeroppervlak af, bijvoorbeeld met een
kunststof folie.
De minimaal vereiste sterkteklasse wordt mede
bepaald door de verkeersbelasting tijdens de af-
bouw- en gebruiksfase. In tabel 1 van NEN 2741,
figuur 5.14 wordt de minimaal vereiste laagdikte
vermeld van cementgebonden dekvloeren, aan-
gebracht in één of meer lagen, in relatie met de
gekozen sterkteklasse. Om de geëiste druksterkte
te waarborgen worden per sterkteklasse eisen
gesteld aan: de hoeveelheid cement, de fijnheid-
modulus van het toeslagmateriaal, de verhou-
ding tussen cement en toeslagmateriaal en het
water + lucht/cementgehalte van de specie.
Als leidingen worden opgenomen in de dekvloer,
mogen die leidingen elkaar niet kruisen en moet
de dekking op de leidingen ten minste 25 mm
bedragen.
2 Monolitisch afgewerkte betonvloeren
Dit type vloeren wordt gerekend tot de cement-
gebonden dekvloeren. Direct afgewerkte beton-
vloeren worden als volgt uitgevoerd.
De betonspecie voor de vloer stort men op
een geprepareerde ondergrond waarna de be-
tonspecie wordt gespreid en op het gewenste
eindpeil afgereid. Bij het afreien wordt vaak een
zogenoemde drijvende rei gebruikt, waarmee
gelijktijdig de bovenste laag betonspecie enigs-
zins wordt verdicht. De eerste nabewerking
bestaat uit het machinaal vóórschuren van het
betonoppervlak. De pleistermachines die worden
gebruikt, zijn voor deze bewerking voorzien van
drijvers, spanen met een groot oppervlak en
opstaande randen. Voordat met vóórschuren kan
worden begonnen, moet het beton voldoende
zijn opgestijfd zodat men er op kan lopen zonder
weg te zakken. Vervolgens bestrooit men het
verse betonoppervlak met een droog tot licht
vochtig mengsel van zand en cement of met een
droog tot licht vochtig mengsel van slijtvast toe-
slagmateriaal en cement. Door een tweede ma-
chinale bewerking van het vloeroppervlak wordt
dit mengsel in twee arbeidsgangen ingeschuurd.
Om een betere vlakheid te verkrijgen, reit men
na elke strooigang het vloeroppervlak opnieuw
06950467_H05.indd 148
af met een ‘highway straight edge’. Terwijl het
beton steeds verder opstijft, blijft men het vloer-
oppervlak bewerken met enkel- en of meerschijf
pleistermachines. Tijdens de opeenvolgende
machinale bewerkingen, worden eerst de ‘drij-
vers’ van de pleistermachines vervangen door
rechthoekige vlakke spanen en wordt vervolgens
de hoek tussen de spanen en het vloeroppervlak
steeds verder vergroot. Er wordt doorgegaan
met nabewerken tot de gewenste structuur van
het vloeroppervlak is bereikt. Deze structuur kan
variëren van fijn schuurwerk tot spiegelblinkend.
Direct afgewerkte vloeren lenen zich, door de
grote Dmax van het toeslagmateriaal van het
beton, niet voor een uitvoering met plinten.
Bij een andere, in Nederland weinig toegepaste,
monolitische afwerkmethode wordt gebruik-
gemaakt van vacuümapparatuur.
Bij deze methode dekt men het vers gestorte en
afgereide beton af met samengestelde matten.
De matten bestaan uit een dichte bovenmat en
een ondermat opgebouwd uit een laag gepunt-
last nylongaas en een waterdoorlatende laag
nylondoek. Door het creëren van onderdruk
onder de bovenmat wordt via het waterdoor-
latende nylondoek het overtollige stortwater aan
het beton onttrokken. Nadat voldoende water is
afgezogen, verwijdert men de matten en wordt
het vloeroppervlak afgewerkt en nabehandeld.
3 Zwevende dekvloer
Cementgebonden dekvloeren, die door een
thermisch en of akoestisch isolerende tussenlaag
van de draagvloer zijn gescheiden, worden zwe-
vende dekvloeren genoemd. Het aanbrengen
van de dekvloer geschiedt voor beide typen
isolatiemateriaal op dezelfde wijze. Hierbij wordt
extra aandacht besteed aan de samenstelling
van de dekvloerspecie. Het verdichten van een
specielaag aangebracht op een instabiele onder-
grond levert namelijk praktische problemen op.
Deze problemen worden groter met het toe-
nemen van de indrukbaarheid en de veerkracht
van de laag isolatiemateriaal. De dynamische
stijfheid is vooral gering bij materialen die voor
akoestische isolatie worden gebruikt. Ook aan
het dimensioneren van de zwevende vloerplaat
moet de nodige aandacht worden besteed.
12-04-2005 13:13:02

De laagdikte van de cementgebonden dekvloer
moet vóóraf worden bepaald, in relatie met:
• de dikte en dynamische stijfheid van het iso-
latiemateriaal waarop de dekvloer moet worden
aangebracht;
• de te verwachten gebruiksbelasting.
Om het ontstaan van krimpscheuren te beper-
ken, wordt meestal een fijnmazig net bouwstaal
in de zwevende dekvloer geplaatst. Dit krimpnet
wordt op de halve hoogte van het speciebed
of zo mogelijk hoger aangebracht. Vloervelden
worden zo compact mogelijk uitgevoerd (lengte
= breedte) waarbij de maximale oppervlakte per
veld wordt beperkt tot circa 30 m2 bij een onge-
wapende zwevende dekvloer en tot maximaal
60 m2 bij een zwevende dekvloer voorzien van
een krimpwapening. De zwevende vloer houdt
men, door vooraf aangebrachte randstroken
van samendrukbaar materiaal, geheel vrij van
alle aansluitende en ingestorte bouwdelen. De
hoogte van de randstroken moet groter zijn
dan de totale dikte van dekvloer + vloerbedek-
king. Zwevende dekvloeren kunnen desgewenst
worden voorzien van plinten. De plinten, al dan
niet uitgevoerd met een holle hoek, moeten ook
worden losgehouden van de bouwdelen waarte-
gen ze worden opgezet. In zwevende dekvloeren
kan een vloerverwarmingsysteem worden op-
genomen. Een vloerverwarmingsysteem bestaat
meestal uit een stelsel van warm water voerende
leidingen die in de dekvloerspecie worden inge-
stort.
De totale dikte van de zwevende vloerplaat
wordt daarbij bepaald door:
• de plaats van de leidingen in de vloerplaat;
• de uitwendige diameter van de leidingen;
• de vereiste dekking op de leidingen (ten min-
ste 25 mm).
Als onvoldoende hoogte beschikbaar is, wordt
ook wel gebruikgemaakt van ingestorte elektri-
sche weerstandskabels. Dit type vloerverwarming
dat in matvorm wordt aangebracht en ingestort,
vergt slechts een geringe dekvloerdikte.
4 Cementgebonden gietvloeren
Cementgebonden gietvloeren worden in een
dunne laag (minimaal 4 tot maximaal 12 mm)
uitgegoten op een voorbehandelde draagvloer
06950467_H05.indd 149
5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 149
(stralen en/of impregneren). Door de goede
vloei-eigenschappen van het materiaal is dit type
vloeren in hoge mate ‘self-leveling’. Sommige
typen cementgebonden gietvloeren moeten,
na het gieten en uitvloeien, met behulp van
een egelwals worden ontlucht. Er zijn meerdere
typen cementgebonden gietvloeren geïntrodu-
ceerd. Door de aanzienlijke laagdikte die een
uitvoering als een dekvloer doorgaans vergt en
de daardoor hoge materiaalkosten heeft, tot
op heden, geen van deze systemen een markt-
aandeel van enige omvang kunnen veroveren.
Cementgebonden gietvloeren worden daardoor
vrijwel uitsluitend gebruikt voor bijzondere toe-
passingen.
Toepassing cementgebonden dekvloeren
Cementgebonden dekvloeren kennen de vol-
gende toepassingen:
1 industriële dekvloer:
• direct afgewerkte betonvloeren die een speci-
ale oppervlaktebehandeling hebben ondergaan;
• in één laag aangebrachte cementgebonden
dekvloeren met een sterkteklasse D40 of hoger,
die een speciale oppervlaktebehandeling hebben
ondergaan;
2 dekvloer te voorzien van een vloerbedekking:
• direct afgewerkte betonvloeren die geen
speciale oppervlaktebehandeling hebben onder-
gaan;
• in één laag, hechtend, of via een scheiding-
slaag, op een draagvloer aangebrachte cement-
gebonden dekvloeren in de sterkteklassen D12
tot en met D40 die geen speciale oppervlakte-
behandeling hebben ondergaan. Ter verhoging
van de isolatiewaarde of spijkerbaarheid, kunnen
aan de dekvloerspecie andere toeslagmaterialen
worden toegevoegd;
• in één laag hechtend op een geprepareerde
steenachtige draagvloer aangebrachte cement-
gebonden gietvloer in een gemiddelde laagdikte
van 4 tot 12 mm;
3 vloerbedekking (zie paragraaf 5.5.1): industri-
ele en esthetische toepassingen als:
• direct afgewerkte betonvloeren waarvan het
oppervlak, om esthetische redenen, een speciale
bewerking heeft ondergaan;
• cementgebonden dekvloer in twee lagen aan-
gebracht, waarbij de bovenste laag bijzondere
eigenschappen bezit en/of een speciale opper-
12-04-2005 13:13:02
 150

vlaktenabehandeling heeft ondergaan. In het mallen in het verse betonoppervlak waardoor

kader van de integrale benadering vervult de
toplaag de rol van vloerbedekking;
• geprefabriceerde cementgebonden tegels of
platen, waarvan de toplaag bijzondere eigen-
schappen bezit en/of een speciale oppervlak-
tenabehandeling heeft ondergaan. De tegels
worden met een specie op basis van een hydrau-
lisch bindmiddel hechtend aan een steenachtige
draagvloer aangebracht.
Bewerkingen direct afgewerkte betonvloeren
De volgende bewerkingen zijn mogelijk:
• kleuren van het beton of de slijtlaag door toe-
voegen van pigment;
• slijpen en polijsten (tot blijvende hoogglans)
van het al dan niet gepigmenteerde betonop-
pervlak;
• stempelen, het maken van afdrukken van
patronen ontstaan (tegel, sierbestrating, e.d.) in
combinatie met pigmenteren van het oppervlak;
• nakleuren van het beton door het oppervlak
te behandelen met zure oplossingen van metaal-
zouten.
5.4.2 Calciumsulfaatgebonden dekvloeren
Dekvloeren vervaardigd uit een calciumsulfaat
type bindmiddel, waaraan toeslagmaterialen,
hulpstof(fen) en water worden toegevoegd, wor-
den in toenemende mate toegepast.
Het meest bekende en meest toegepaste type
calciumsulfaat is anhydriet. Calciumsulfaten wor-
den tot de hydraulische bindmiddelen gerekend.
Na de toevoeging van het aanmaakwater vindt
verharding plaats door een kristallisatieproces
dat enige uren tot ten hoogste twee etmalen in
beslag neemt. De kristalsterkte van de mortel

Nominale Sterkteklasse; type-aanduiding; vloerbedekkingsgroep

dekvloer-
dikte GD12 GD20 GD30 GD40

in mm type groep type groep type groep type groep

10 – – – D1 A,B
15 – – D1 B D1 O,A,B
20 – D1 A,B D A,B D O,A,B,C
25 D1 A,B D A,B D A,B,C D,T O,A,B,C,D
30 D A,B,C D A,B,C D,T,H A,B D,T,H O,A,B
35 D,T A,B D,T,H A,B D,T,H,Z A,B,C D,T,Z,H O,A,B
40 D,T A,B,C D,T,Z,H A,B,C D,T,H,Z A,B,C D,T,Z,H,F O,A,B,C,D
45 D,T,Z A,B,C D,T,Z,H A,B,C,D D,T,H,Z A,B,C,D,E alle alle
50 D,T,Z A,B,C D,T,Z,H A,B,C,D D,T,Z,V,H A,B,C,D,E alle alle
60 D,T,Z A,B,C D,T,Z,V,H A,B,C,D D,T,Z,V,H A,B,C,D,E alle alle
70 D,T,Z A,B,C D,T,Z,V,H A,B,C,D D,T,Z,V,H A,B,C,D,E alle alle
80 D,T,Z A,B,C D,T,Z,V,H A,B,C,D D,T,Z,V,H A,B,C,D,E alle alle

1
Hechtprimer aan te brengen tussen draagvloer en dekvloer. Voor vloerbedekkingsgroep zie figuur 5.2.

D= gietvloer direct op draagvloer

T = gietvloer op tussenlaag
Z= gietvloer als zwevende vloer
V = gietvloer als zwevende vloer met verwarming
H= gietvloer als holtevloer
F = gietvloer op funderingslaag (b.v. schuimbeton)

Figuur 5.24 Relaties tussen typeaanduiding, sterkteklasse, nominale dekvloerdikte en vloerbedekkingsgroep bij de keuze be-
paling voor een gietvloer Bron: CUR Aanbeveling 62

06950467_H05.indd 150 12-04-2005 13:13:03


bedraagt circa 25 tot 35% van de eindsterkte
die de mortel bereikt na volledige droging. Dit
proces is reversibel, bij vochttoevoer treedt sterk-
teverlies op, tot de kristalsterkte weer is bereikt.
Dekvloeren op basis van calciumsulfaat, volgens
CUR-Aanbeveling 62 en NEN-EN 13454 Bindmid-
delen, samengestelde bindmiddelen en fabrieks-
matig vervaardigde mengsels voor dekvloeren
gebaseerd op calciumsulfaat, worden doorgaans
aangebracht als gietvloer. Gietvloeren hebben
het toepassingsgebied voor dekvloeren sterk ver-
ruimd. Zo lenen gietvloeren zich bij uitstek voor
toepassingen als zwevende dekvloer, verhoogde
dekvloer en/of holtevloer, maar zij kunnen ook
direct worden aangebracht op een funderings-
laag van bijvoorbeeld schuimbeton.
Classificatie calciumsulfaatgebonden
dekvloeren
De vereiste eigenschappen waaraan de cal-
ciumsulfaatgebonden gietvloer moet voldoen,
moeten zijn ontleend aan het ontwerp van het
totale vloersysteem waarvan de gietvloer een
component is. Er bestaan binnen een vloersys-
teem relaties tussen de soort draagvloer, de
sterkteklasse van de gietmortel, de dekvloer-
dikte en de vloerbedekkinggroep, figuur 5.24.
Tussen de betrokken partijen moeten vóóraf
eenduidige afspraken worden gemaakt over
de vereiste eigenschappen van de gietvloer.
Afspraken over vereiste eigenschappen
van de gietvloer
Tussen de betrokken partijen moeten vóóraf
eenduidige afspraken worden gemaakt over de
vereiste eigenschappen van de gietvloer.
Vóór aanvang van het werk moet tussen
opdrachtgever en het vloerenbedrijf ten minste
worden overeengekomen:
• typeaanduiding van de gewenste gietvloer;
• sterkteklasse van de mortel;
• dekvloerdikte;
• vlakheid en evenwijdigheid van het vloer-
oppervlak;
• noodzaak om een eventueel gevormd cal-
ciumcarbonaathuidje te verwijderen, wie dit
moet uitvoeren en wanneer.
06950467_H05.indd 151
5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 151
Als de typeaanduiding van de gietvloer en de
toe te passen vloerbedekking dit noodzakelijk
maken, moeten aanvullende eisen worden
vastgelegd met betrekking tot:
• buigtreksterkte van de mortel;
• huidtreksterkte van het vloeroppervlak;
• slijtvastheid van het vloeroppervlak;
• oppervlaktetextuur van de gietvloer;
• hechtsterkte aan de ondergrond.
Tussen vloerenbedrijf en mengsel- of specie-
leverancier moet worden vastgelegd:
• sterkteklasse;
• vloeimaat van de per truckmixer aan te leve-
ren specie of de hoeveelheid water die bij de
speciebereiding op de bouwplaats ten hoogste
mag worden toegevoegd;
• grootste korrelafmeting.
Tussen de mengsel- of specieleverancier en de
bindmiddelfabrikant moet, voor zover van toe-
passing, ten minste worden overeengekomen:
• type bindmiddel;
• normsterkte van het bindmiddel.
Eisen calciumsulfaat bindmiddelen
Calciumsulfaat bindmiddelen moeten voldoen
aan de eisen vastgelegd in CUR-Aanbeveling 62
en NEN-EN 13454 (ontwerp, definitief in 2004),
die bestaat uit twee delen: deel 1 Definities en
eisen en deel 2 Beproevingsmethoden.
Definities verschillende typen bindmiddelen:
• calciumsulfaat bindmiddel (CB). Bindmiddel
bestaande uit hydraulisch bindend calciumsulfaat
en kan toeslag- en hulpstoffen bevatten;
• calciumsulfaat composiet bindmiddel (CC).
Composiet bindmiddel bestaande uit calcium-
sulfaat bindmiddel waaraan toeslagstoffen zijn
toegevoegd;
• fabrieksmatig vervaardigd mengsel (CF).
Fabrieksmatig vervaardigd mengsel bestaande
uit CB of CC en toeslagmateriaal dat toeslag- en
hulpstoffen kan bevatten met of zonder water.
Met in acht name van de productiewijze moeten
fabrieksmengsels geschikt zijn voor de consisten-
tiegebieden plastisch en vloeibaar.
Het gehalte aan calciumsulfaat moet bedragen:
• voor calciumsulfaat bindmiddel (CB):
≥ 85% (m/m);
12-04-2005 13:13:03
 152

Sterkteklasse1 Minimum buigtreksterkte in N/mm2 Minimum druksterkte in N/mm2

Beproeving na Beproeving na
3 dagen 28 dagen 3 dagen 28 dagen
20 1,5 4,0 18,0 20,0
30 2,0 5,0 12,0 30,0
40 2,5 6,0 16,0 40,0

1
De verhouding bindmiddel tot toeslagmateriaal is 1:2.

Figuur 5.25 Karakteristieke sterkte van calciumsulfaat bindmiddelen (CB) en (CC)

• voor calciumsulfaat-composiet bindmiddel voldoen aan de in de tabel karakteristieke

(CC): ≥ 50% en < 85% (m/m). sterkten gegeven waarden, figuur 5.26.

De normsterkte van het bindmiddel moet per Eisen dekvloer

sterkteklasse ten minste voldoen aan de in de
tabel gegeven waarden, figuur 5.25.
Eisen calciumsulfaat speciec en -mortel
De calciumsulfaat specie moet de volgende
eigenschappen bezitten:
• de spreidmaat voor een plastisch mengsel
moet 110 tot 140 mm bedragen;
• de vloeimaat voor een gietmengsel moet ten
minste 220 mm bedragen;
• de specie moet stabiel zijn (waterafscheiding
ten hoogste 3 mm);
• de open tijd/verwerkbaarheidsduur moet
zodanig zijn dat de specie binnen deze tijd
gemengd, getransporteerd en verwerkt kan
worden maar moet altijd ≥ 30 minuten zijn.
De druksterkte en buigtreksterkte van de cal-
ciumsulfaat mortel moeten per sterkteklasse
De dekvloerdikte moet voldoen aan de overeen-
gekomen waarden en tevens aan de volgende
eisen:
• de dekking op leidingen in de gietvloer moet
ten minste 15 mm bedragen;
• op leidingen voor vloerverwarming moet de
dekking ten minste 25 mm bedragen;
• de dekvloerdikte mag niet kleiner zijn dan vijf
maal de grootste korrelafmeting van het toeslag-
materiaal;
• bij een zwevende dekvloer moet de dikte zijn
afgestemd op de dynamische stijfheid van de
verende tussenlaag en de buigtreksterkte van de
gietvloermortel.
Ter plaatse van vloerbeëindigingen verticaal op
het vloeroppervlak treden trekspanning en af-
schuifspanning op ten gevolge van verschillen in
materiaalgedrag tussen gietvloer en vloerbedek-

Sterkteklasse1 Minimum buigtreksterkte in N/mm2 Minimum druksterkte in N/mm2

Beproeving na Beproeving na
3 dagen 28 dagen 3 dagen 28 dagen
12 1,5 3,0 5,0 12,0
20 1,5 4,0 18,0 20,0
30 2,0 5,0 12,0 30,0
40 2,5 6,0 16,0 40,0

1
De vermelde sterkten behoren bij de keuring van mortelprisma’s
Voor proefstukken uit het werk geldt dat de druksterkte ten minste 85% van de in de tabel genoemde
waarde moet bedragen.

Figuur 5.26 Karakteristieke sterkten van fabrieksmatig vervaardigde mengsels (CF)

06950467_H05.indd 152 12-04-2005 13:13:03

 5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 153

Afstand tussen Gemiddelde afwijking Ten hoogste 5% Geen enkele waarde

meetpunten ten hoogste groter dan groter dan
(‘gemiddeld’) (‘toets laag’) (‘toets hoog’)

00.100 02 02,5 04
00.500 04 04,5 07
01.000 05 05,5 09
04.000 09 09,5 15
10.000 13 13,5 21
15.000 15 15,5 24

Maten in mm

Figuur 5.27 Vlakheidsklasse normale eisen

Afstand tussen Gemiddelde afwijking Ten hoogste 5% Geen enkele waarde

meetpunten ten hoogste groter dan groter dan
(‘gemiddeld’) (‘toets laag’) (‘toets hoog’)

10.100 1 1,5 02,5

10.500 2 2,5 04,0
01.000 3 3,5 05,5
04.000 5 5,5 08,5
10.000 7 7,5 11,5
15.000 8 8,5 13,0

Maten in mm

Figuur 5.28 Vlakheidsklasse verzwaarde eisen

king. De huidtreksterkte moet gemiddeld ten
minste 1,0 N/mm2 bedragen. De laagste waarde
mag niet kleiner zijn dan 0,6 N/mm2.
De vlakheid/evenwijdigheid van het gietvloer-
oppervlak moet voldoen aan de normale en
verzwaarde eisen, figuur 5.27 en 5.28, die wor-
den gesteld aan de vlakheid van gietvloeren
en draagvloeren (tabel 8) in woning- en utili-
teitsgebouwen. De eisen aan de vlakheid van
de gietvloer komen overeen met die van NEN
2747 (eisen tabel 5.27 ≈ klasse 4, eisen tabel
5.28 ≈ klasse 2). Bij de aan de vlakheid van de
onderliggende draagvloer (CUR-aanbeveling
62, tabel 8) gestelde eisen worden, evenals in
NEN 2886 Maximaal toelaatbare maatafwijkingen
voor gebouwen. Steenachtige draagconstructies,
twee klassen onderscheiden (A en B) die voor
zes meetpuntafstanden de maximaal toelaatbare
afwijking vermelden.
Met name in de utiliteitsbouw, worden dek-
vloeren langdurig blootgesteld aan belasting
veroorzaakt door afbouwactiviteiten. Om be-
schadigingen, die vaak kostbare reparaties van
het dekvloeroppervlak tot gevolg hebben, te
voorkomen, kan men de keuze bepalen op een
gietvloer met een hoge slijtvastheidklasse, figuur
5.29. Een dunne vloerbedekking (bijvoorbeeld
een verflaag) bezit nauwelijks lastenspreidend
vermogen. Is de keuze bepaald op een dergelijke
vloerbedekking, dan moet worden gekozen voor
een gietvloer met een hoge slijtvastheidklasse.
In het bijzonder bij gietvloeren waarop een
dunne vloerbedekking moet worden aange-
bracht is de mate van ruwheid van het dekvloer-
oppervlak (de structuur) van belang. Partijen
moeten vóóraf tot overeenstemming komen over
de toelaatbare ruwheid c.q. de gewenste struc-
tuur van het dekvloeroppervlak. Dit kan geschie-
den op basis van het bepalen van de textuur-

06950467_H05.indd 153 12-04-2005 13:13:04

 154

Slijtvastheid- Materiaalverlies in 2 (GD-T) gietvloer op een tussenlaag;

klasse cm3/50 cm2
I ≤ 25
II ≤ 17
III ≤ 13
IV ≤ 10
Figuur 5.29 Slijtvastheidklassen calciumsulfaat gietvloer
(bepaald volgens methode Böhme)
diepte, die ten hoogste 0,1 mm mag afwijken
van de overeengekomen waarde.De hechting
aan de ondergrond moet voldoen aan de over-
eengekomen waarde.
Uitvoering calciumsulfaatgebonden
dekvloeren
Het aanbrengen en verharden van calciumsul-
faatgebonden gietvloeren moet bij een onder-
grond- en omgevingstemperatuur tussen +5 °C
en +30 °C plaatsvinden, in een tegen inregenen
en tocht beschermde ruimte (gesloten daken en
gevels).
Afhankelijk van de kristallisatietijd, die verschilt
per soort en type bindmiddel, kan een calcium-
sulfaatgebonden gietvloer na minimaal twaalf
uur tot maximaal drie etmalen worden open-
gesteld voor licht (afbouw-)verkeer.
Afhankelijk van de toepassing en de gewenste
prestaties worden de volgende typen calcium-
sulfaatgebonden gietvloeren onderscheiden:
1 (GD-D) gietvloer direct op een steenachtige of
stalen draagvloer;
3 (GD-Z) zwevende gietvloer;
4 (GD-V) gietvloer met verwarming;
5 (GD-H) gietvloer als holtevloer;
6 (GD-F) gietvloer op funderingslaag.
1 (GD-D) Gietvloer direct op een steenachtige of
stalen draagvloer
Type GD-D dekvloeren zijn toepasbaar in nieuw-
bouw en in renovatieprojecten. De dekvloer kan
in de nieuwbouw direct worden aangebracht op
steenachtige of stalen draagvloeren, mits deze
waterdicht zijn. In bestaande gebouwen kan
de GD-D dekvloer direct op een steenachtige
draagvloer worden aangebracht. Voor beide
toepassingen geldt dat eventuele naden tussen
draagvloerelementen vóóraf moeten worden
afgedicht. Afhankelijk van de gewenste vlakheid
moet de draagvloer voldoen aan de eisen van
vlakheid, conform CUR-Aanbeveling 62, figuur
5.27 of 5.28.
Laagdikte
De minimaal vereiste sterkteklasse wordt mede
bepaald door de verkeersbelasting tijdens de
afbouw- en gebruiksfase en de toe te passen
vloerbedekking, figuur 5.2. De tabel van figuur
5.30 geeft de minimaal vereiste nominale laag-
dikte van de calciumsulfaatgebonden gietvloer,
in één- of meerlaagse uitvoering, in relatie met
de gekozen sterkteklasse. Bij de vermelde waar-
den is uitgegaan van een niet-opgeruwd draag-
vloeroppervlak met een beperkte wateropne-
mend vermogen. Verder is uitgegaan van

Bij uitvoering in één laag:

Sterkteklasse GD12–D/T GD20–D/T GD30–D/T GD40–D/T
Dikte 30/40 mm 30/35 mm 25/30 mm 25/30 mm

Bij uitvoering in twee lagen:

Sterkteklasse toplaag GD12 GD20 GD30 GD40
Dikte toplaag 20 mm 20 mm 20 mm 20 mm

Sterkteklasse onderlaag GD12 GD12 GD20 GD20

Dikte onderlaag 35 mm 35 mm 30 mm 30 mm

Sterkteklassen en laagdiktes gelden voor belastingklasse I ( belasting 2,5 kN) en bij mortels met toeslagmateriaal
waarvan de Dmax 4 mm bedraagt.

Figuur 5.30 Minimale vereiste nominale dikte calciumsulfaatgebonden dekvloer (maten in mm)

06950467_H05.indd 154 12-04-2005 13:13:04


� � � � � � � �
��
1 Aansluiting gietvloer met wanden en an-
dere verticale bouwdelen. Zonder akoestische
scheiding wordt de anhydrietspecie ‘koud’
tegen de wanden gegoten.
2 Aan de draagvloer bevestigde, ingegoten
horizontale leiding, dekking boven de leiding
minimaal 15 mm bij de sterkteklasse GD-20.
3 Naden en kieren dienen zorgvuldig te wor-
den afgedicht als waterdichte afsluiting om
weglekkende anhydrietspecie en lekken in de
isolatie te voorkomen.
4 Verticale leiding door het vloersysteem.
5 Aanhechtingslaag eventueel voorzien van
een product dat de aanhechting verbetert.
6 Anhydrietgebonden gietvloer.
7 Bescherming van de dekvloerrand door
middel van de in de draagvloer verankerde
stalen profielen.
8 Tijdelijke kantplank ter plaatse van de beëin-
diging van de dekvloer, zodanig uitgevoerd dat
weglekken van anhydrietspecie wordt voorkomen.
9 Dilatatievoeg, door te zetten in de dekvloer.
10 Sparing voor leidingdoorvoeren.
Figuur 5.31 Details direct op draagvloer aangebrachte
anhydrietgebonden gietvloer Bron: SBR Publicatie 292
������������
�����������������������
�������������������������
Figuur 5.32 Details anhydrietgebonden gietvloer op tussenlaag
06950467_H05.indd 155
5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 155
� toeslagmateriaal met een maximale korrelafme-
ting (Dmax) van 4 mm. Geringere laagdiktes zijn
mogelijk afhankelijk van de keuze van het soort
en type specie en het aanbrengen van een even-
tuele hechtlaag. Bij opname van leidingen in de
dekvloer moet de dekking op de leidingen ten
minste 15 mm bedragen, op vloerverwarmings-
leidingen ten minste 25 mm, figuur 5.31.
2 (GD-T) Gietvloer op een tussenlaag
Als de dekvloer los van de draagvloer moet blij-
ven, wordt vóór het storten van de calciumsul-
faat specie een tussenlaag aangebracht, figuur
5.32. Deze bestaat doorgaans uit water- en/of
gasdichte folie met al of niet dampremmende
eigenschappen. De tussenlaag scheidt de dek-
vloer van alle aangrenzende en ingegoten bouw-
delen, zoals wanden, kolommen, verticale door-
voeren en dergelijke. Tegen alle voornoemde
bouwdelen moeten bovendien randstroken
worden aangebracht. De randstroken moeten
bestaan uit gemakkelijk samendrukbaar materiaal
met een dikte afhankelijk van de grootte van het
vloerveld maar ten minste 5 mm en een hoogte
die ten minste gelijk is aan de totale dikte van de
dekvloer en de vloerbedekking.
Laagdikte
De minimaal vereiste sterkteklasse wordt weer
bepaald door de verkeersbelasting tijdens de
afbouw- en gebruiksfase en de toe te passen
vloerbedekking, figuur 5.2. De tabel in figuur
5.30 geeft de minimale nominale laagdikte van
de calciumsulfaatgebonden gietvloer in relatie
met de gekozen sterkteklasse. Bij de vermelde
waarden is uitgegaan van toeslagmateriaal met
een Dmax van 4 mm en is rekening gehouden met
kleine onvolkomenheden in de vlakheid van de
tussenlaag. Bij natuurstenen, keramische of hou-
ten vloerbedekkingen kunnen spanningen in
��������������������������������
�������
����������
12-04-2005 13:13:05
 156

Sterteklasse GD12 GD20 GD30 GD40 uitstek geschikt maakt voor toepassing als onge-
wapende zwevende dekvloer, figuur 5.34.
Dikte 40 mm 35 mm 30 mm 30 mm
Laagdikte
Bij natuurstenen, keramische of massief houten Een dekvloer op een samendrukbare isolatie-
vloerbedekkingen laagdikte ten minste 45 mm. laag heeft een drukverdelende functie. De mi-
nimaal vereiste nominale laagdikte is daarmee
Figuur 5.33 Minimum laagdikte calciumsulfaatgebonden afhankelijk van de samendrukbaarheid van de
gietvloeren (GD-T) op tussenlaag isolatielaag en de te verwachten belastingen. De
tabel van figuur 5.35 geeft de minimale nomi-
de dekvloer optreden. In die gevallen dient de nale laagdikte van de calciumsulfaatgebonden
nominale laagdikte van de dekvloer ten minste gietvloer in relatie met de gekozen sterkteklasse
40 mm te zijn. Het aanbrengen van leidingen en de dynamische stijfheid respectievelijk
op de van een tussenlaag voorziene draagvloer samendrukbaarheid van de isolatielaag bij een
is toegestaan. De dekking op de leidingen moet gebruiksbelasting tot 1,5 kN/m2. De vereiste
ten minste drie keer de Dmax van het gekozen sterkteklasse is ten minste GD20. Bij de vermelde
toeslagmateriaal zijn. waarden is uitgegaan van toeslagmateriaal met
een Dmax van 4 mm. Bij natuurstenen, kerami-
3 (GD-Z) Zwevende gietvloer sche of massief houten vloerbedekkingen is
Zwevende dekvloeren hebben tot doel de ther- een nominale laagdikte van ten minste 45 mm
mische en/of akoestische isolatie van het totale vereist. Soms bestaat het risico van blijvend of
vloersysteem te verbeteren. Terugdringen van langdurig vochtaanbod uit de draagvloer. Het
luchtgeluid en/of contactgeluid gebeurt door is dan aan te bevelen een dampremmende laag
de dekvloer aan te brengen op een verende laag tussen het isolatiepakket en de draagvloer aan te
(= massa/veersysteem). Een dekvloer op een brengen. Op het isolatiepakket moet altijd een
isolatielaag moet een goede stijfheid en buig- waterkerende laag worden aangebracht. Deze
treksterkte bezitten. Calciumsulfaatgebonden dient om weglekken van de calciumsulfaatspe-
gietvloeren voldoen aan deze eisen, wat ze bij cie, waardoor contactbruggen zouden kunnen
ontstaan, te voorkomen. Tegen alle aansluitende
����� ��������������� en ingegoten bouwdelen moeten gemakkelijk en
��������
������������ ���������
voldoende (> 50%) samendrukbare randstroken
worden aangebracht. De minimale dikte hiervan
����������
������������ is 5 mm bij een grootste diagonale afmeting van
����������������� ����������
������������� de dekvloerplaat tot 15 m. Is de vloerplaat

Dikte isolatie dL ≤ 30 dL ≤ 30

Samendrukbaar- < 5 5 < 10 < 5 5 < 10

heid (dL – dB)
Dikte gietvloer 35 mm 40 mm 40 mm 45 mm

dL = leveringsdikte in mm;
dB = dikte onder normbelasting in mm.
Gebruiksbelasting tot 1,5 kN/m2, sterkteklasse ten
minste GD20.
���������� �������� ���������
���������� Bij natuurstenen, keramische of massief houten vloer-
��������������
����������� bedekkingen laagdikte ten minste 45 mm.
��������������������� �����������
���������������������������
Figuur 5.34 Details calciumsulfaatgebonden gietvloer op Figuur 5.35 Minimaal vereiste nominale dikte zwevende
isolatiepakket gietvloer (maten in mm)

06950467_H05.indd 156 12-04-2005 13:13:06

 5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 157

groter, dan moet de randisolatie ten minste 9 Dikte 45 + d 58 + d 45 + d 45 301

mm dik zijn. De hoogte van de randisolatie is Dekking 45 35 25 n.v.t n.v.t
minimaal gelijk aan de totale dikte van het zwe-
vende vloersysteem, inclusief de vloerbedekking. Gebruiksbelasting tot 2,5 kN/m2, sterkteklasse ten
minste GD20.
4 (GD-V) Gietvloer met verwarming 1
Uitvlaklaag ten minste 25 + d mm dik. Bij vloerbe-
Dekvloeren met een vloerverwarmingssysteem dekking bestaande uit natuursteen of keramiek dient
worden doorgaans als zwevende dekvloer uitge- de technische dikte ten minste 45 mm te bedragen.
voerd, figuur 5.36.
De dikte van de calciumsulfaatgebonden giet- Figuur 5.37 Minimaal vereiste nominale dikte en dekking
vloer met daarin opgenomen vloerverwarming, van de dekvloer in relatie met de plaats van de verwarmings-
is afhankelijk van het toegepaste systeem. Een leidingen (maten in mm)
isolatielaag voorkomt warmteopname (accumu-
latie) door de draagvloer en houdt warmteverlies van de leidingen in, of ten opzichte van de giet-
naar de onderliggende ruimte tegen. Van de ver- vloer. De diverse systemen worden aangeduid als
schillende vloerverwarmingssystemen komt ZV 1 t/m ZV 5.
het warmwatervoerende type het meest voor. Figuur 5.36 laat zien hoe de verschillende con-
De temperatuur van het circulerende water structies zijn opgebouwd. Figuur 5.37 geeft de
moet worden begrensd op circa 35 °C à 40 °C vereiste nominale dikte van de dekvloer en dek-
(kortstondig is een maximumtemperatuur van king op de verwarmingsleidingen weer.
50 °C toelaatbaar). Onderlinge verschillen
hebben voornamelijk betrekking op de plaats Detaillering
Zwevende dekvloeren met verwarming moeten
��������������� altijd van aansluitende en ingegoten bouwdelen
��������
���������
worden gescheiden door middel van een kant-
��
��������������� ���� strook, bestaande uit gemakkelijk indrukbaar
������������ �� (> 50%) isolatiemateriaal met een van de grootte
���������� �������� van het verwarmde vloerveld afhankelijke dikte
���� ����������
die ten minste 9 mm moet bedragen. Bij com-
�� pacte vloervelden (lengte = breedte) aansluitend
����
����� ���
tegen stijve of stijf verankerde bouwdelen en
�� voldoende (> 50%) indrukbare randisolatie, is
het mogelijk zeer grote oppervlakken zonder
���� dilataties uit te voeren (400 tot 600 m2). Verwar-
�� mingsleidingen mogen geen werkende voegen
����
���
in de gietvloer kruisen. Als aan- en afvoerleidin-
�� gen van een verwarmd vloerveld toch een dilata-
tievoeg kruisen, moeten deze op die plaats door
���� een mantelbuis van ten minste 200 mm lengte
worden geleid. De verwarmingsleidingen moe-
��
ten zo worden aangebracht dat een gelijkmatige
��
opwarming van de vloerplaat gewaarborgd is.
Als onvoldoende hoogte beschikbaar is kunnen
���� we ook gebruik maken van elektrische weer-
���������� �� standskabels als vloerverwarming. Door het
����������� instorten van de dunne in matvorm uitgevoerde
��
������������
����������
�� kabels, kan de dikte van de dekvloer beperkt
blijven.
����
Figuur 5.36 Details gietvloeren met verwarming

06950467_H05.indd 157 12-04-2005 13:13:06

 158
5 (GD-H) Gietvloer als holtevloer
Verhoogde dekvloeren van het type holtevloer
bestaan in principe uit een verloren bekisting die
op enige hoogte van de draagvloer wordt ge-
steld, figuur 5.38. Over deze constructie wordt
de gietvloer aangebracht. De holtevloer is met
name ontwikkeld voor kantoren waar steeds
meer leidingen weggewerkt moeten worden.
Controleluikjes, of van luiken voorziene goten in
de vloer, maken dat de leidingen bereikbaar blij-
ven. Calciumsulfaat gietvloeren zijn zeer geschikt
om als naadloze dekvloer op holtevloeren aan te
brengen.
�����������������������
���������� ��������������
Figuur 5.38 Details van een type holtevloer voorzien van
gietvloer
Laagdikte
De elementen waaruit de holtevloer is opge-
bouwd moeten voldoende sterkte en stijfheid
bezitten om, in de gebruiksfase, de vloerbelas-
ting op de draagvloer te kunnen overbrengen.
De nominale laagdikte van de gietvloer moet ten
minste 35 mm zijn bij een minimale sterkteklasse
GD20. Hogere sterkteklassen vragen om een no-
minale laagdikte van de calciumsulfaatgebonden
gietvloer van ten minste 30 mm.
6 (GD-F) Gietvloer op funderingslaag
Als de draagkracht dat toelaat, kan een calcium-
sulfaatgebonden gietvloer direct worden gego-
ten op een van een funderingslaag voorziene
verdichte ondergrond. Bij toepassing van een
lichtgewicht fundering (bijvoorbeeld schuimbe-
ton) is de belastingstoename op de ondergrond
gering. In combinatie met een compenserende
ontgraving is het zelfs mogelijk de belasting op
de ondergrond te verminderen.
Door het achterwege blijven van een draagvloer
kan de bouwcyclus worden versneld. Voordeel
06950467_H05.indd 158
is bovendien dat de fundering niet extra belast
hoeft te worden met zwaar materieel, tijdens het
aanbrengen van zowel de fundering als de dek-
vloer. Dat komt doordat de specie over aanzien-
lijke afstanden kan worden verpompt.
Laagdikte
De beddingsconstante van de funderingslaag
moet voldoende zijn om de door de gietvloer
gespreide vloerbelasting te kunnen opnemen.
Het vermogen belasting te spreiden wordt
bepaald door de sterkte en de stijfheid van de
gietvloer.
Detaillering
De detaillering op een funderingslaag van
schuimbeton vindt op dezelfde wijze plaats als
bij een calciumsulfaatgebonden gietvloer direct
op een draagvloer. Voor het aanbrengen op alle
andere funderingslagen gelden de details als bij
een gietvloer op een tussenlaag.
▶▶ Voor funderingsplaten van schuimbeton en
geëxpandeerde kleikorrels, zie deel 2 Onderbouw,
hoofdstuk 5 Ontwerp en uitvoering van funderingen
Toepassing calciumsulfaatgebonden
dekvloeren
Calciumsulfaatgebonden dekvloeren uitgevoerd
als gietvloer en onderscheiden naar de zes
besproken typen, kunnen praktisch universeel en
onbeperkt worden toegepast voor binnensitua-
ties in zowel woning- als utiliteitsgebouwen. Dit
type dekvloeren kenmerkt zich door uitstekende
sterkte-eigenschappen en een hoge mate van
vlakheid gepaard aan een grote dimensionale
stabiliteit (nauwelijks verhardings- en/of dro-
gingskrimp). De gunstige technische eigenschap-
pen, de korte aanbrengtijd en de arbo- en mi-
lieuvriendelijke verwerking, maken deze vloeren
uitermate geschikt als dekvloercomponent van
vloersystemen voor de volgende toepassingen:
1 industriële dekvloer:
• in één of meer lagen op een funderingslaag
of een draagvloer aangebrachte calciumsulfaat-
gebonden gietvloer met een sterkteklasse van
GD40 of hoger, die een speciale oppervlakte-
behandeling heeft ondergaan;
2 dekvloer te voorzien van een vloerbedekking:
• in één of meer lagen direct op een fundering-
12-04-2005 13:13:07

slaag, of daarvan gescheiden door een dunne
tussenlaag of door één of meer isolatielagen,
aangebrachte calciumsulfaatgebonden gietvloer
in een sterkteklasse vanaf GD12 die geen speci-
ale oppervlaktebehandeling heeft ondergaan;
• in één of meer lagen, hechtend aan een
steenachtige draagvloer, of daarvan gescheiden
door een dunne tussenlaag of door één of meer
isolatielagen, aangebrachte calciumsulfaatgebon-
den gietvloer in een sterkteklasse vanaf GD12
die geen speciale oppervlaktebehandeling heeft
ondergaan;
• in één laag op een geprepareerde verhoogde
bekisting aangebrachte calciumsulfaatgebonden
gietvloer (holtevloer) in een sterkteklasse vanaf
GD20 die geen speciale oppervlaktebehandeling
heeft ondergaan.
3 vloerbedekking (zie paragraaf 5.5.1): in één
of meer lagen op een funderingslaag of een
draagvloer aangebrachte calciumsulfaat gebon-
den gietvloer met een sterkteklasse van GD30 of
hoger die, om esthetische redenen, een speciale
bewerking heeft ondergaan. De volgende bewer-
kingen zijn daarbij mogelijk:
• kleuren van de dekvloer door toevoegen van
pigment of nakleuren van het oppervlak door dit
te behandelen met zure oplossingen van metaal-
zouten;
• slijpen en polijsten (tot blijvende hoogglans)
en verzegelen van de al dan niet gekleurde dek-
vloer.
5.4.3 Bitumineuze dekvloeren
Een bitumineuze dekvloer is een naadloze
vloerafwerking, vervaardigd van een mengsel
van steenslag, zand of andere vulstof en een
bindmiddel op basis van bitumen. Bitumen is
een thermoplastisch aardolieproduct, het ver-
hardt niet en droogt niet uit. De warme of koude
mortel wordt ter plaatse in een of meer lagen
op een draagvloer gestort, gespreid, eventueel
mechanisch verdicht en op het gewenste peil
gebracht. Bitumineuze dekvloeren worden
onderscheiden in:
1 gietasfalt- of strijkasfaltvloeren;
2 asfaltemulsie of koud asfaltvloeren.
Gietasfalt is een thermoplastisch mengsel van
zand, grind (steenslag), vulstoffen (kalksteenpoe-
der) met als bindmiddel bitumen. Het mengsel
06950467_H05.indd 159
5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 159
wordt warm (200 à 230 °C) verwerkt. In koude
toestand is het vast en thermoplastisch.
Asfaltemulsie is een mengsel van zand, steen-
slag, cement en een emulsie van bitumen, klei
(bentoniet) en water. Het mengsel vertoont qua
verwerking overeenkomst met betonspecie en
wordt koud (boven 0 °C) aangebracht.
Classificatie bitumineuze dekvloeren
Gietasfaltvloeren worden volgens DIN 1996
ingedeeld naar druksterkte, in drie klassen:
1 hard indruk < 1,5 mm;
2 normaal indruk 1,5 – 4 mm;
3 zacht indruk > 4 mm.
Asfaltemulsievloeren bezitten een grotere druk-
sterkte dan gietasfaltvloeren en kunnen dus
zwaarder worden belast. Een gietasfaltvloer
heeft een toelaatbare belasting van 0,2 tot
0,35 N/mm2 en een asfaltemulsievloer van 1,5
tot 3,5 N/mm2.
Puntbelastingen veroorzaakt door meubilair of
dergelijke, die de toegestane belasting te boven
gaan, maken het toepassen van een drukverde-
lende laag noodzakelijk.
Naast eisen met betrekking tot de indrukgevoe-
ligheid, kunnen aanvullende eisen worden
gesteld met betrekking tot:
• oppervlakte-eigenschappen: bij direct aan het
gebruik blootgestelde bitumineuze dekvloeren
zijn de stroefheid en de slijtvastheid van het op-
pervlak van belang;
• water- en dampdichtheid: asfaltvloeren kunnen
waterdicht worden uitgevoerd. Bij emulsievloeren
treedt door de aanwezigheid van poriën een lichte
waterindringing op. Gietasfaltvloeren hebben een
zeer hoge waterdampdiffusieweerstand;
• akoestische eigenschappen: asfaltvloeren ver-
minderen de contactgeluidsoverdracht van een
vloersysteem, de afname ΔLnT bedraagt circa
7 dB.
Uitvoering bitumineuze dekvloeren
Het aanbrengen van gietasfalt kan zelfs bij tem-
peraturen onder het vriespunt plaatsvinden. Een
asfaltvloer kan niet rechtstreeks op een onder-
grond worden aangebracht waarin nog rest-
vocht aanwezig is. Om die reden wordt gietasfalt
praktisch uitsluitend op een scheidingslaag
12-04-2005 13:13:07
 160
aangebracht. Voorwaarde is dat vóór of tijdens
de uitvoering geen sprake is van plasvorming
op de scheidingslaag. Het aanbrengen van
asfaltemulsievloeren moet bij een ondergrond-
en omgevingstemperatuur boven 0 °C plaats-
vinden in een regendichte en tochtvrije ruimte
(gesloten gevels!).
Afhankelijk van de toepassing en de gewenste
prestaties worden de volgende typen asfalt-
vloeren onderscheiden:
1 gietasfalt als dekvloer;
2 asfaltemulsie als dekvloer;
3 gietasfalt als zuurvaste vloerafwerking;
4 asfalttegelvloer;
5 asfaltplatenvloer.
1 Gietasfalt als dekvloer
Uitvoering is mogelijk in één laag (dikte van
20 tot 25 mm) of in twee lagen (dikte 40 tot 45
mm). Een gietasfalt dekvloer kan direct worden
aangebracht op een steenachtige, houten of
stalen draagvloer, of los daarvan op een schei-
dings- of dampvereffeningslaag. Het gietasfalt
wordt baansgewijs aangebracht. De banen met
een breedte van 3 tot 4 m, worden uitgezet met
stalen reien. Op de bouwplaats wordt het giet-
asfalt vanuit de ketel in asfaltkarren getapt en
naar de verwerkingsplaats gereden. Bij grotere
afstanden worden dumpers ingezet, voorzien
van verwarming en een roermechanisme. Het
geloste asfalt wordt met een houten spaan uitge-
streken en volledig dicht tegen het eerder aange-
brachte asfalt aangewerkt.
Bij een waterdichte afwerking kunnen plinten
worden aangebracht. De bovenkant van de plint
moet in een sponning liggen (terugliggend van
de wand) om te voorkomen dat van de wand
aflopende vloeistof doordringt achter de plint. Bij
plintafwerkingen kunnen worden onderscheiden:
• de overgang horizontaal naar verticaal wordt
geheel in gietasfalt uitgevoerd, waarvoor een
speciaal gietasfaltmengsel wordt gebruikt;
• de randen en plinten worden uitgevoerd met
behulp van stroken foliemateriaal op basis van
gemodificeerde bitumen;
• de randen en plinten worden vervaardigd van
keramische tegels aangebracht op een folie (bij
zuurvrije bekleding).
06950467_H05.indd 160
Laagdikte
De dikte van een laag gietasfalt die in één keer
wordt aangebracht is afhankelijk van het soort
specie. Zachte onderlagen of uitvlaklagen
worden meestal in een dikte van 10 à 15 mm
aangebracht; stugge toplagen zijn moeilijker te
verwerken en worden in een dikte van 25 tot 30
mm aangebracht. Direct na het uitstrijken wordt
het oppervlak met behulp van bezem en schuur-
plank, ingeschuurd met gedroogd en gezeefd
zilverzand. Bij buitentoepassingen kan het opper-
vlak ook worden ingestrooid met grind 1-3 mm.
Na afkoeling kan de asfaltvloer direct in gebruik
worden genomen.
2 Asfaltemulsie als dekvloer
Uitvoering is mogelijk in een laagdikte vanaf
10 tot circa 50 mm. Asfaltemulsievloeren kun-
nen in één laag direct worden aangebracht op
een steenachtige, houten of stalen draagvloer,
of los daarvan op een scheidingsslaag. Aange-
bracht op houten draagvloeren (in een laagdikte
> 15 mm), moeten zij worden voorzien van
een metaalgaaswapening. Een steenachtige
of stalen draagvloer kan worden voorzien van
een bitumineuze hechtlaag. Op een houten
draagvloer wordt doorgaans een scheidingslaag
aangebracht. De gemengde asfaltemulsiespecie
wordt gestort tussen metalen reien, eventueel
met behulp van een trilbalk gespreid en machi-
naal verdicht met behulp van zogenoemde
powerfloats. Het oppervlak wordt nagepleisterd
met een cement/bitumenemulsie-slurry (cement/
bitumenpap). Na 24 uur kan de vloer in gebruik
worden genomen.
3 Gietasfalt als zuurvaste vloerafwerking
Een zuurvaste vloerafwerking moet in twee lagen,
met verspringende aanzetnaden, hechtend
worden aangebracht op een steenachtige draag-
vloer. Om een goede hechting met de draag-
vloer te waarborgen, wordt deze eerst voorzien
van een voorsmeerlaag.
4 Asfalttegelvloer
Asfalttegels worden geprefabriceerd van geperst
gietasfalt. De kleur van deze tegels is zwart of
roodbruin. De hardheid en dichtheid is afhan-
kelijk van de persdruk bij de vervaardiging. De
afmetingen van de tegels zijn 250 × 250 mm,
12-04-2005 13:13:08

de dikten variëren van 20 tot 25 mm. De tegels
worden op steenachtige draagvloeren in
cementspecie gelegd.
5 Asfaltplatenvloer
Geprefabriceerde asfalt- of ‘mooker’platen met
afmetingen van 500 × 500 mm, in dikten van
8 tot 15 mm, bezitten dezelfde eigenschappen
als gietasfalt. De platen worden vastgebrand op
een bitumenlaag die vóóraf in hete toestand met
een mastiekbezem op de ondergrond, vaak een
cementgebonden dekvloer of monolietbeton-
vloer, is aangebracht. De door verwarming zacht
gemaakte platen kunnen in het gewenste profiel
worden aangebracht en zelfs tegen de wanden
worden opgezet. Voor deze laatste toepassing
worden de asfaltplaten vaak gecombineerd met
gietasfalt voor het maken van waterdichte bekle-
dingen.
Toepassing bitumineuze dekvloeren
Bitumineuze dekvloeren zijn geschikt voor de
volgende toepassingen:
1 industriële dekvloer:
• in één laag aangebrachte naadloze, stroeve,
elastische, waterdichte, vloerafwerking voor
magazijnen, industrieën, parkeerdaken enzovoort;
• platenvloer in één laag aangebracht op een
met een hete bitumenlaag voorgestreken steen-
achtige draagvloer. De asfaltplatenvloer kent
dezelfde industriële toepassingen als de naadloze
gietasfaltvloer. Met door een speciale samenstel-
ling verkregen bijzondere eigenschappen tevens
toe te passen als antistatische vloerafwerking
voor bijvoorbeeld computerruimten of als gelei-
dende, vonkvrije vloerafwerking voor munitie-
opslagplaatsen en -fabrieken;
2 dekvloer te voorzien van een vloerbedekking:
• als dekvloer op houten of stalen draagvloeren;
• als een dampremmende dekvloer (gietasfalt)
wordt geëist;
3 vloerbedekking (zie paragraaf 5.5.3):
• asfalttoplaag van een in twee lagen aange-
brachte naadloze bitumineuze vloerbedekking,
die bijzondere eigenschappen bezit en/of een
speciale oppervlaktenabehandeling heeft onder-
gaan. In het kader van de integrale benadering
vervult de boven- of toplaag de rol van vloer-
bedekking;
06950467_H05.indd 161
5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 161
• asfalttegelvloer met of zonder voeg in cement-
specie gelegd op een steenachtige draagvloer;
• asfaltplatenvloer in één laag aangebracht op
een met een hete bitumenlaag voorgestreken ce-
mentgebonden dekvloer of monolietbetonvloer.
5.4.4 Combinatiedekvloeren
Een combinatiedekvloer is een constructieve
laag, die is opgebouwd uit een zeer open
asfaltbeton (ZOAB) waarvan de holle ruimten
zijn gevuld met een cementgebonden (polymeer
gemodificeerde) slurry (cementpap).
Voor het ZOAB van de combinatiedekvloer zijn
de Standaard RAW bepalingen 2000 van toepas-
sing, met in acht name van de wijzigingen en
aanvullingen zoals die hierna zijn opgenomen.
• In afwijking van artikel 31.26.13 lid 01 van de
RAW Standaard 2000, wordt het ZOAB voor een
combinatiedekvloer niet aangeduid volgens tabel
T31.22;
• het ZOAB moet voor een combinatiedekvloer
als volgt worden samengesteld:
– bitumen (B70/100): 4,1%
– fabrieksvulstof: 4,0%
– cellulosevezel: 0,2%
– steenslag 8/11 mm: 91,7%
• het steenslag 8/11 mm voor het ZOAB mag
maximaal 10% ondermaat (kleiner dan 8 mm)
en maximaal 10% overmaat (groter dan 11 mm)
bevatten;
• als vulstof moet fabrieksmatig vervaardigde
middelsoort vulstof met hydroxide worden toe-
gepast;
• de hoeveelheid holle ruimte in het ZOAB
moet ten minste 25% en ten hoogste 30%
bedragen, waarbij gestreefd moet worden naar
27%.
Classificatie combinatiedekvloeren
Voor combinatiedekvloeren bestaat er (nog)
geen classificatie op basis van een norm of
aanbeveling. Partijen moeten daarom vóóraf
tot overeenstemming komen over de te leve-
ren kwaliteit of het te bereiken resultaat zoals
de toelaatbare ruwheid c.q. de gewenste
structuur van het vloeroppervlak. Dit kan bij-
voorbeeld geschieden op basis van een mon-
ster of een referentie combinatiedekvloer.
Als eisen worden gesteld met betrekking tot
12-04-2005 13:13:08
 162
de vloeistofdichtheid, moeten vóóraf duide-
lijke afspraken worden gemaakt over het voor-
komen van scheuren en het beperken van de
vloeistofindringing.
Uitvoering combinatiedekvloeren
Als bindmiddel voor de cementslurry (cement/
bitumenpap) gebruiken we bij voorkeur Port-
landcement (CEM I) of Portlandvliegascement
(CEM II/B). Aan het cement wordt toeslagmate-
riaal, meestal zilverzand en vaak ook kwartsmeel,
een polymeer en water toegevoegd. Water is
nodig voor de chemische verharding en voor de
verwerkbaarheid van de aangemaakte specie.
Het polymeer dient om de hoeveelheid water te
beperken, de open tijd van de slurry te verlengen
en de eigenschappen van de slurry te verbeteren
(minder krimp, lagere capillaire wateropname,
hogere buigtreksterkte).
De cementslurry moet zo vloeibaar zijn dat hij
gemakkelijk indringt in het ZOAB en alle daarin
aanwezige holle ruimten vult. De laag ZOAB
moet vóór het vullen op het juiste niveau zijn
aangebracht. De slurry moet stabiel zijn en een
voldoende lange open tijd bezitten. Bij sommige
typen is het nodig om, na het gieten en uit-
vloeien, de indringing te bevorderen met behulp
van een trilwals.
Het aanbrengen van combinatiedekvloeren
moet bij een ondergrond- en omgevingstempe-
ratuur boven het vriespunt plaatsvinden. Tijdens
het aanbrengen en verharden van de slurry
moeten de omstandigheden zodanig zijn dat
aan de slurry geen schade wordt toegebracht
door te snel uitdrogen (zoninstraling, sterke
wind) of afkoelen. Afhankelijk van de omge-
vingsomstandigheden kunnen combinatiedek-
Toepassing Speciesamenstelling Dichtheid MgCl2- Minimum laagdikte bij aanbrengen op:
magnesia-toeslag oplossing
in m/m in °Beaumé
Tussenlaag 1 : 3,5 17 – 18
Toplaag 1:2 19
Industrievloer 1 : 2–21/2 18 – 19
1
Minimum dikte in andere dan woongebouwen > 12 mm.
Figuur 5.39 Samenstellingen en toepassing van magnesiagebonden dekvloeren
06950467_H05.indd 162
vloeren na minimaal 1 tot maximaal 5 etmalen
worden opengesteld voor licht (afbouw)verkeer.
Toepassing combinatiedekvloeren
De combinatiedekvloer passen we toe in combi-
natie met een draagvloer van asfaltbeton.
Combinatiedekvloeren komen voor als industriële
dekvloer: in twee arbeidsgangen aangebrachte
naadloze, stroeve, elastische, waterdichte,
vloerafwerking voor intensief bereden buiten-
opslagplaatsen, parkeerterreinen enzovoort.
5.4.5 Magnesiagebonden dekvloeren
Magnesiagebonden dekvloeren worden, vol-
gens N 1396 Magnesietvloeren; dikten, vervaar-
digen en keuringseisen, uitgave december 1955,
vervaardigd van een mengsel van magnesium-
oxide (MgO), vulstoffen en/of toeslagmate-
rialen, waaraan een geconcentreerde oplossing
van magnesiumchloride (MgCl2) wordt toege-
voegd. De eigenschappen van de magnesia-
mortel worden in hoge mate bepaald door het
soort vulstoffen en toeslagmaterialen die aan
de specie worden toegevoegd. Zo kunnen met
overwegend uit houtvezel bestaande vulstoffen
mortels worden vervaardigd voor spijkerbare,
isolerende dekvloeren. Met overwegend kwarts-
achtige toeslagmaterialen kunnen mortels voor
stroeve, slijtvaste industrievloeren worden ver-
vaardigd.
Afhankelijk van de omgevingsomstandigheden
kunnen magnesiagebonden dekvloeren na mi-
nimaal twee tot maximaal vijf dagen worden
opengesteld voor licht (afbouw-)verkeer. Dit
type dekvloer, afhankelijk van de toepassing ook
wel houtgraniet of magnesiet-estrich genaamd,
was in Duitsland een tijdlang erg populair, maar
tussenlaag beton hout
– > 10 mm > 20 mm
> 18 mm > 10 mm1 > 10 mm1
> 15 mm > 15 mm > 15 mm
12-04-2005 13:13:08

wordt in verband met de sterk gestegen prijs van
de bindmiddel/verhardercombinatie, in ons land
nauwelijks meer toegepast.
Classificatie magnesiagebonden
dekvloeren
Magnesiagebonden dekvloeren worden
onderscheiden volgens N 1396 naar specie-
samenstelling en toepassingsgebied. Magne-
siagebonden dekvloeren worden aangebracht
op draagvloeren volgens N 1398 Magnesiet-
vloeren; draagvloer. De tabel van figuur 5.39
geeft enkele samenstellingen en hun toepas-
singen.
Uitvoering magnesiagebonden dekvloer
Magnesiagebonden dekvloeren moeten worden
aangebracht bij een ondergrond- en omgevings-
temperatuur boven 0 °C, in een regendichte en
tochtvrije ruimte (gesloten gevels!). Afhankelijk
van de omgevingsomstandigheden en de bind-
middel/toeslagverhouding van de mortel, kan
een magnesiagebonden dekvloer na minimaal
twee tot maximaal vijf etmalen worden open-
gesteld voor licht (afbouw)verkeer.
Afhankelijk van de toepassing en de gewenste
prestaties van de dekvloer worden de volgende
typen magnesiagebonden dekvloeren onder-
scheiden:
1 éénlaags dekvloer;
2 tweelaags dekvloer;
3 gietvloer.
1 Eénlaags dekvloer
Magnesiagebonden dekvloeren in één laag kun-
nen worden aangebracht op een steenachtige,
houten of stalen draagvloer. Aan het droog
voorgemengde mengsel van magnesia en vul-
stoffen wordt aanmaakwater toegevoegd waarin
magnesiumchloride is opgelost. Een juiste con-
centratie van de oplossing is belangrijk voor de
verharding van de specie en wordt, met behulp
van een densimeter, gemeten in graden Beaumé.
De gemengde specie wordt op de geprepa-
reerde draagvloer aangebracht, gespreid en
verdicht (met stamper of trilplaat). Het oppervlak
wordt bijgevuld, nagevlakt, met behulp van een
schuurbord doorgeschuurd en ten slotte met
een stalen spaan of spachtelmachine afgewerkt.
Plinten, desgewenst met holle hoek, kunnen van
06950467_H05.indd 163
5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 163
hetzelfde materiaal worden vervaardigd. Tegen
het opgaande werk worden daartoe tijdelijk, op
de gewenste hoogte, plintlatjes aangebracht.
Laagdikte
De laagdikte moet, afhankelijk van de soort draag-
vloer (volgens N 1398) ten minste bedragen:
• 10 mm op steenachtige draagvloeren;
• 20 mm op houten draagvloeren. De magne-
siavloer wordt hierbij verankerd met dakleer-
nagels. Tevens kan, bij grotere laagdiktes, een
tegen corrosie beschermde gaaswapening wor-
den aangebracht;
• 20 mm op stalen draagvloeren. De verankering
aan de draagvloer vindt hier plaats met behulp
van op de draagvloer gelaste metalen vlinders.
2 Tweelaags dekvloer
In twee lagen worden magnesiagebonden dek-
vloeren aangebracht op draagvloeren als voren.
Aan de specie van de bovenlaag worden orga-
nische en anorganische vulstoffen in deeltjes
met kleine afmetingen toegevoegd en voorts
pigmenten en kwartsmeel om de gewenste
eigenschappen te bereiken.
Laagdikte
De dikte van de bovenlaag is afhankelijk van de
gekozen toepassing. Aangebracht op een onder-
laag (als onder 1) moet de toplaagdikte ten min-
ste 8 mm bedragen in woongebouwen en ten
minste 12 mm in andere dan woongebouwen.
2 Gietvloer
Als éénlaags gietvloer wordt een magnesia-
gebonden vloer hechtend aangebracht op een
steenachtige draagvloer als voren. Is de draag-
vloer onvoldoende vlak, dan kan eerst een uit-
vlaklaag worden aangebracht. Aan de specie van
de eenlaags gietvloer, of de bovenlaag van de
tweelaagse uitvoering, worden organische en
anorganische vulstoffen in deeltjes met kleine
afmetingen toegevoegd en voorts pigmenten
en kwartsmeel om de gewenste eigenschappen
te bereiken. De vloeibare toplaagspecie wordt
op de geprepareerde ondergrond uitgegoten en
gespreid met behulp van een aan één uiteinde
gehanteerde lange rei. Door een afwerker, uitge-
rust met spijkerplanken onder de voeten, wordt
de specie nagevlakt/verdicht met behulp van
12-04-2005 13:13:08
 164
een drijfrei. Nadat de specie voldoende is opge-
stijfd, wordt het vloeroppervlak, met behulp van
spachtelmachines, glad en dicht afgewerkt.
Laagdikte
In een éénlaagse uitvoering moet de kleinste
dikte ten minste 15 mm bedragen. De toplaag
bij de tweelaagse uitvoering moet ten minste
12 mm dik zijn.
Toepassing magnesiagebonden dekvloer
Magnesiagebonden vloeren zijn geschikt voor de
volgende toepassingen:
1 industriële dekvloer:
• in één laag op een steenachtige draagvloer, of
op een magnesiagebonden tussenlaag, aange-
bracht als naadloze, stroeve, slijtvaste gebruiks-
vloer voor drukkerijen, gereedschapmakerijen,
metaalwarenindustrie enzovoort;
2 dekvloer te voorzien van een vloerbedekking:
• in één laag aangebracht op steenachtige,
houten of stalen draagvloer met, afhankelijk van
de gekozen vulstoffen en laagdikte, eigenschap-
pen als naadloos, voetwarm, geluiddempend,
spijkerbaar;
3 vloerbedekking (zie paragraaf 5.5.3):
• in twee lagen aangebracht, waarbij de boven-
ste laag bijzondere eigenschappen bezit en/of
een speciale oppervlaktenabehandeling heeft
ondergaan. In het kader van de integrale bena-
dering vervult de boven- of toplaag de rol van
vloerbedekking.
5.4.6 Houten dekvloeren
Houten dekvloeren bestaan uit vloerdelen met
een gelijke (beperkte) breedte en dikte die
meestal zijn voorzien van messing en groef. Ook
plaatmateriaal wordt toegepast.
Classificatie houten dekvloeren
Er bestaat geen methode om houten dekvloe-
ren te classificeren.
Om de geschiktheid te beoordelen voor een
gekozen toepassing, gelden volgende aan-
dachtspunten:
• vloerdelen: werkende breedte, dikte,
brandklasse en rookgetal;
• plaatmateriaal: formaat, dikte, milieuklasse,
wateropname, sterkte na wateropname,
brandvoortplanting en rookontwikkeling.
06950467_H05.indd 164
Uitvoering houten dekvloeren
De vloerdelen of platen worden op de houten
balken of de bestaande houten draagvloer
bevestigd door middel van blind nagelen of
schroeven. Houten dekvloeren kunnen ook op
steenachtige draagvloeren worden aangebracht.
Op het beton van de draagvloer kunnen houten
regels worden aangebracht. Hierbij worden on-
effenheden in de draagvloer ter plaatse van de
bevestigingspunten opgevuld. Plaatmateriaal
moet een breedte hebben van ten minste twee-
maal de hart-op-hartafstand tussen twee balken.
Hierdoor kunnen de platen met verspringende
naden worden aangebracht.
▶▶ Houten vloeren worden besproken in deel 3
Draagstructuur, hoofdstuk 5
Toepassing houten dekvloeren
Houten dekvloeren worden praktisch uitsluitend
voor verdiepingsvloeren in de woningbouw toe-
gepast. Ook in de renovatiebouw worden hou-
ten dekvloeren nog wel toegepast:
1 dekvloer te voorzien van een vloerbedekking:
• goed aaneengesloten en hecht aan de draag-
constructie bevestigde dekvloer van houten
delen of plaatmateriaal dat eventueel een
nabehandeling heeft ondergaan (stoppen
spleten, nagelgaten enzovoort) en onmiddellijk
in gebruik kan worden genomen;
2 vloerbedekking (zie paragraaf 5.5.8):
• goed aaneengesloten en hecht aan de draag-
constructie bevestigde dekvloer van houten
delen of plaatmateriaal dat een oppervlakte-
behandeling heeft ondergaan (schuren, stoppen,
beitsen, lakken).
5.4.7 Droge dekvloeren
Een droge dekvloer is uit plaatmateriaal samen-
gesteld. Het plaatmateriaal bestaat meestal uit
gipsvezelplaten – sandwichplaten – met een
laagdikte van 40 mm of 50 mm, in de regel
voorzien van een isolatielaag. De platen kunnen
alleen op een blijvend droge, vlakke draagvloer
worden aangebracht.
12-04-2005 13:13:09

Classificatie droge dekvloeren
Droge dekvloeren worden geclassificeerd naar
de dikte en de persing van het plaatmateriaal:
• klasse 15-40 geeft aan een dikte van
40 mm (PS 15);
• klasse 20-50 geeft aan een dikte van
50 mm (PS 20).
Uitvoering droge dekvloeren
De droge dekvloerplaten moeten op een schone
vlakke draagvloer in verband worden aange-
bracht. Tegen alle aangrenzende en in de vloer
op te nemen bouwdelen moeten randstroken
van een samendrukbaar materiaal met een
hoogte gelijk aan de dikte van de dekvloer plus
de vloerbedekking worden aangebracht. Indien
er risico bestaat voor vochtaanbod vanuit de
draagvloer, moet deze vóóraf worden afgedekt
met een dampremmende folie. Als de draagvloer
onvoldoende vlak is, waardoor risico bestaat voor
het breken van de isolatieplaten, moet eerst een
uitvlaklaag worden aangebracht. Na het con-
form de richtlijnen van de fabrikant aanbrengen
van de platen, kan de vloer direct worden belegd
met vloerbedekking en zonder wachttijd in
gebruik worden genomen.
Toepassing droge dekvloeren
De dekvloer is te voorzien van een vloerbedek-
king en is zonder wachttijd (drogen of iets
dergelijks) in gebruik te nemen. Deze vloer is
uitsluitend geschikt voor de toepassing in droge
ruimten in de woning- en utiliteitsbouw en is
ongeschikt voor grote puntlasten en in lijn ge-
plaatste lasten. Wordt veel toegepast in de reno-
vatie.
��������� ���������������
����������������� �����������
Figuur 5.40 Verhoogde vloer met leidingaanleg
06950467_H05.indd 165
5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 165
5.4.8 Verhoogde dekvloeren en
holtevloeren
De publicatie 259 van SBR Verhoogde vloeren in
kantoorgebouwen (lees: verhoogde dekvloeren)
definieert dit vloertype als volgt: ‘vloersystemen
(dekvloeren) die op de constructie(dragende)
vloer (draagvloer) worden aangebracht, zodanig
dat er tussen de bovenkant van de construc-
tievloer (draagvloer) en de onderzijde van de
verhoogde vloer (dekvloer) een ruimte wordt
gecreëerd, die bestemd is voor horizontale in-
frastructuur ten behoeve van erboven gelegen
gebruiksruimtes’. De belangrijkste gebruiks-
mogelijkheden van verhoogde dekvloeren zijn
het onderbrengen van:
• bekabelingsystemen, figuur 5.40;
• mechanische ventilatie;
• centraleverwarmingsleidingen;
• koelwaterleidingen;
• buizenpost;
• centrale stofzuiginstallatie;
• sprinklerleidingen.
Er zijn twee hoofdtypen verhoogde dekvloeren:
1 montagevloeren;
2 holtevloeren.
1 Montagevloeren
De montagevloeren bestaan uit losse vloerpa-
nelen, meestal met een afmeting van 600 × 600
mm, opgelegd op steunpunten (pootjes) die op
de draagvloer worden gelijmd, figuur 5.41.
2 Holtevloeren
Holtevloeren worden gemaakt door het gieten
van een specie in kunststofvormen die na ver-
harding op de draagvloer wordt gesteld, figuur
5.42. Over het geheel wordt een naadloze dek-
vloer, doorgaans uitgevoerd als gietvloer, aange-
12-04-2005 13:13:09
 166
Figuur 5.41 Montagevloer
Figuur 5.42 Holtevloer
Classificatie verhoogde dekvloeren
Classificatie van verhoogde vloeren vindt
plaats op basis van de toelaatbare vloerbelas-
ting.
Hierbij moet door de leverancier worden op-
gegeven de toelaatbare gespreide belasting in
kN/m2, puntbelasting in kN/m2 en belasting
door in lijn geplaatste lasten in kN/m.
bracht. De holtevloer is in principe naadloos, niet
uitneembaar en daarom minder toegankelijk dan
de montagevloer. Beide typen verhoogde dek-
vloeren worden ook in combinatie toegepast.
Uitvoering verhoogde dekvloeren
Bij de uitvoering van verhoogde dekvloeren
bestaat er een wezenlijk verschil in de uitvoering
tussen de montage van geheel uit geprefabri-
ceerde elementen bestaande verhoogde vloeren
en holtevloeren. Daarnaast is een combinatie van
deze twee ook mogelijk.
Montagevloerdragers
De dragers van de vloerpanelen zijn in de meeste
gevallen stalen pootjes, aan de onderzijde voor-
zien van een voetplaat die wordt gelijmd op de
draagvloer. De lijmverbinding vormt de horizon-
tale stabiliteit van de verhoogde dekvloer. Wordt
de vrije hoogte groter, dan zijn aanvullende sta-
biliteitsvoorzieningen nodig. Aan de bovenkant
van de poot zit een (stalen of aluminium) draag-
kop voor de vloerpanelen. Deze kop is door mid-
del van een schroefdraad op hoogte te stellen.
Voor de oplegging en fixatie van de vloerpanelen
06950467_H05.indd 166
op die koppen bestaan vele uitvoeringsvarian-
ten, afhankelijk van het type vloerpaneel en van
het fabrikaat. Voorkomen moet worden dat de
vloerpanelen gaan schuiven of opwippen. Vaak
worden rubberen oplegplaatjes toegepast om
contactgeluidsoverdracht te voorkomen.
Bij vloeren met hoge nuttige belasting dienen
vaak dwarsdragers of versterkte vloerpanelen
te worden toegepast. Bij zware puntlasten en
dergelijke kunnen extra vloerpootjes worden
aangebracht.
Montagevloerpanelen
Voor montagevloeren worden meestal vloer-
panelen toegepast op basis van:
• houtvezel;
• triplex;
• anhydriet;
• gipsvezel;
• mineraalvezel.
Stalen en gegoten aluminiumvloertegels komen
ook voor, maar zijn in principe bedoeld voor
computerruimten, stofvrije ruimten (zoge-
noemde clean rooms) en dergelijke.
Montage vloerpanelen
De losse vloerpanelen worden los opgelegd
op de steunen (pootjes) of soms ook gefixeerd
met een bout. In beide gevallen zijn alle afzon-
derlijke vloerpanelen vrij eenvoudig op te
tillen. Hierdoor wordt de ruimte onder de ver-
hoogde dekvloer toegankelijk voor de onder
de vloer gelegen distributiesystemen en der-
gelijke. Ook is het mogelijk de panelen om-
en-om te fixeren (in een dambordpatroon),
hetgeen de stabiliteit bij het openen van de
vloer ten goede komt.
De aansluitingen voor de werkplek worden
gerealiseerd door het opnemen van contact-
dozen in de vloerpanelen of door het maken
van openingen in de vloerpanelen, waar de
snoeren worden doorgevoerd naar de onder
de verhoogde dekvloer gelegen contactdozen.
De vloerpanelen zijn meestal reeds voorzien
van een vloerbedekking (tapijt, PVC). Na het
monteren kan de verhoogde vloer direct in
gebruik worden genomen.
12-04-2005 13:13:10

Holtevloeren
Verhoogde dekvloeren uitgevoerd als holtevloer
kunnen op verschillende wijze worden opge-
bouwd:
• geprefabriceerde dunwandige kunststof mal-
len, voorzien van met een gietmortel gevulde
pootjes in de gewenste hoogte. Aan de boven-
zijde van de kunststofmal is een plaatmateriaal
(bijvoorbeeld gipsvezelplaat) vastgeniet. De mal-
len worden op de draagvloer geplaatst en nadat
samendrukbare en waterkerende randisolatie-
stroken tegen alle aangrenzende en in te gieten
bouwdelen zijn aangebracht en over de platen
een waterkerende folie is aangebracht, wordt
over het geheel een gietvloer aangebracht. De
gietvloer moet in een minimale laagdikte van 35
mm in een sterkteklasse van ten minste GD30
worden aangebracht. Na het verharden van de
gietvloer kunnen in de verhoogde vloer sparin-
gen, controleluikjes enzovoort worden aange-
bracht;
• losse, op de draagvloer te lijmen, pootjes
voorzien van een in hoogte verstelbare opleg-
plaat. Hierop worden gewapende gipsvezel-
platen, formaat 625 × 1250 mm, gelijmd. De
aldus ontstane verhoogde bekisting is direct
beloopbaar en kan worden voorzien van de
nodige inspectieluiken, luchtroosters enzovoort.
Na het aanbrengen van samendrukbare en
waterkerende randisolatiestroken tegen alle aan-
grenzende en in te gieten bouwdelen, wordt op
de bekisting vervolgens een waterkerende folie
aangebracht. Ten slotte wordt een gietvloer met
een minimale laagdikte van 35 mm in een sterk-
teklasse van ten minste GD30 aangebracht;
• van gaten voorziene gewapende gipsvezel-
platen voorzien van verstelbare holle pootjes. De
platen worden door het verstellen van de pootjes
op de gewenste hoogte gesteld. De aldus ont-
stane verhoogde bekisting is direct beloopbaar
en kan worden voorzien van de nodige inspectie-
luiken, luchtroosters enzovoort. Na het aanbren-
gen van samendrukbare en waterkerende ran-
disolatiestroken tegen alle aangrenzende en in te
gieten bouwdelen, worden de naden tussen de
platen met watervaste tape afgeplakt. Ten slotte
worden in één arbeidsgang de holle pootjes
volgegoten en een gietvloer met een minimale
laagdikte van 35 mm in een sterkteklasse van ten
minste GD30 aangebracht.
06950467_H05.indd 167
5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 167
Na het uitharden en drogen van de gietvloer kan
de holtevloer worden afgewerkt met een naad-
loze vloerbedekking naar keuze. De ruimte onder
de holtevloer is beperkt toegankelijk via de in de
holtevloer aangebrachte sparingen en controle-
luiken.
Combinaties van verhoogde dekvloeren en holte-
vloeren zijn eveneens mogelijk. Hierbij worden
vloergedeelten waaronder zich concentraties van
leidingen bevinden of die om andere redenen
onbeperkt bereikbaar moeten zijn, uitgevoerd als
verhoogde dekvloer.
Toepassing verhoogde dekvloeren
1 Verhoogde dekvloer te voorzien van een vloer-
bedekking:
• montagevloer opgebouwd uit op pootjes ge-
stelde vloerpanelen die van een vloerbedekking
moeten worden voorzien;
• holtevloer voorzien van ter plaatse gegoten
naadloze dekvloer, te voorzien van vloerbedek-
king;
• combinatie montage-/holtevloer, die na het
installeren van een vloerbedekking moet worden
voorzien;
2 verhoogde dekvloer voorzien van vloerbedek-
king:
• montagevloer opgebouwd uit op pootjes
gestelde vloerpanelen die reeds met een vloer-
bedekking zijn afgewerkt.
5.5 Vloerbedekkingen
Het aanbod aan vloerbedekkingen is vrijwel
onbeperkt. In paragraaf 5.2 is een indeling per
groep gemaakt. Deze indeling is gebaseerd op
de invloed die belasting door temperatuur, vocht
en het gebruik heeft op de materiaaleigenschap-
pen van een vloersysteem waarvan de betref-
fende vloerbedekking deel uitmaakt. Door belas-
tingen veroorzaakte spanningen en/of verlies van
eigenschappen kunnen resulteren in schade aan
het vloersysteem en/of de toegepaste vloer-
bedekking, hulpmateriaal en/of toebehoren.
Binnen de groepen wordt nader onderscheid
gemaakt in naadloze en niet-naadloze vloerbe-
dekkingen. De niet-naadloze vloerbedekkingen
worden ingedeeld naar het (basis-)materiaal
12-04-2005 13:13:11
 168
waarvan zij zijn vervaardigd. Daarbij wordt
onderscheid gemaakt in zachte, elastische en
harde materialen. De verven worden als een
aparte groep beschouwd.
Kwaliteitsbewaking vloerbedekking
Veel soorten vloerbedekking zijn reeds voor-
zien van een productcertificaat. De gebruiks-
situatie is medebepalend voor de te kiezen
vloerbedekking. Het is van belang dat wordt
nagegaan of de vloerbedekking geschikt
is voor de beoogde toepassing. Dat is het
eenvoudigst bij fabrieksmatig vervaardigde
gecertificeerde producten waaraan tevens een
kwalificatie is verleend bijvoorbeeld met de
UPEC-methode. Moeilijker is het met in het
werk vervaardigde vloerbedekkingen vooral
als daarvoor weinig of geen normen beschik-
baar zijn (zoals voor kunstharsgebonden vloer-
bedekkingen).
Daarnaast is de kwaliteit van een vloerbedek-
king sterk afhankelijk van de kwaliteit van de
ondergrond waarop die vloerbedekking wordt
aangebracht. Bij de keuze voor soort en type
vloerbedekking moet hierbij nadrukkelijk wor-
den stilgestaan.
5.5.1 Cementgebonden vloerbedekking
Onder cementgebonden vloerbedekkingen wor-
den verstaan:
1 naadloze in het werk vervaardigde monolitisch
afgewerkte betonvloeren;
2 naadloze in het werk vervaardigde toplagen
van cementgebonden tussenlagen of dekvloeren;
3 geprefabriceerde platen of tegels van cement-
beton voorzien van een speciale toplaag.
De toplaag van een cementgebonden vloer-
bedekking verleent aan een vloersysteem
bijzondere eigenschappen ten gevolge van
zijn samenstelling en/of de speciale oppervlak-
tebehandeling (stempelen, uitwassen, slijpen,
polijsten, inkleuren, enzovoort) die hij heeft on-
dergaan. De bijzondere eigenschappen kunnen
worden onderverdeeld in:
1 technische eigenschappen, zoals:
• slijtvast;
• stroef;
• slag- en stootvast;
• bestand tegen chemische aantasting;
06950467_H05.indd 168
• vloeistofdicht.
2 esthetische eigenschappen, zoals:
• kleur en glans;
• structuur;
• reinigbaarheid.
Industriële toepassingen cementgebonden
vloerbedekking
Industriële cementgebonden vloerbedekkingen
kennen de volgende toepassingen:
1 speciale toplagen:
• toplagen van monolitisch afgewerkte beton-
vloeren bestaande uit een afzonderlijk aange-
brachte toplaag of strooimateriaal. De toplaag-
specie of het strooimateriaal is vervaardigd van
cement en toeslagmateriaal. Aan het mengsel
kunnen tevens pigmenten en/of hulpstoffen
worden toegevoegd. De toplaag kan worden
afgewerkt in een structuur naar keuze, variërend
van fijn schuurwerk tot spiegelblinkend, of licht
uitgewassen;
• toplagen van in twee lagen, hechtend, of op
een scheidingslaag, aangebrachte cementgebon-
den dekvloeren in de sterkteklassen D50, D75N
en D75S volgens NEN 2741. Ter verhoging van
de technische eigenschappen kunnen aan de
toplaagspecie speciale toeslagmaterialen, vulstof-
fen en/of hulpstoffen worden toegevoegd;
2 uitgewassen toplagen:
• toplagen aangebracht op een al dan niet van
krimpwapening voorziene cementgebonden
uitvlak- of tussenlaag. Ter verbetering van de
weerstand tegen aantasting door bij voorbeeld
bloedzuren, melkzuren, suikers en dergelijke,
wordt de toplaag, met speciaal geselecteerd en
gegradeerd toeslagmateriaal, langdurig gewalst.
Tijdens dit walsen wordt het overtollige cement
dat aan het vloeroppervlak uittreedt voortdurend
verwijderd. Door dit procédé wordt een zeer
goede verdichting verkregen en wordt, door het
gereduceerde cementgehalte, krimp beperkt.
Het vloeroppervlak wordt tot slot gelijkmatig uit-
gewassen tot de gewenste textuur is bereikt;
3 cementbeton platen en tegels:
• deze geprefabriceerde elementen worden
aangebracht in een cementmortelbed. De ele-
menten hebben een speciale slijtvaste toplaag
van het type S of M (NEN 2743) waaraan tevens
pigment kan zijn toegevoegd. Ter verbetering
van de weerstand tegen chemische aantasting
12-04-2005 13:13:11

worden ook wel tegels vervaardigd van speciaal
sulfaatbestendig cement of van aluminium-
cement. Cementbetontegelvloeren vergen
geen langdurige nabehandeling en kunnen
reeds enkele dagen na het leggen in gebruik
worden genomen.
Esthetische toepassingen
cementgebonden vloerbedekking
Esthetische cementgebonden vloerbedekkingen
(ook wel cementcomposiet genaamd) komen
voor in de volgende toepassingen:
1 gestempelde toplaag;
2 uitgewassen toplaag;
3 geslepen toplaag;
4 cementbeton platen en tegels.
1 Gestempelde toplaag
Op het vóórgeschuurde, op de gewenste kleur
gebrachte, nog verse oppervlak van een beton-
vloer of dekvloer worden flexibele platen aange-
bracht met een geprofileerde onderzijde. Door
op de gladde bovenzijde van de platen druk
uit te oefenen (wals) wordt het profiel in het
verse toplaagbeton gedrukt (stempel). Na het
verwijderen van de platen vertoont het vloer-
oppervlak het contraprofiel van de stempelplaat.
De mogelijkheden zijn groot, zo zijn er stempels
voor tegelmotieven, diverse soorten natuursteen
(flagstone) of bestratingmateriaal (cobblestones,
klinkers enzovoort).
2 Uitgewassen toplaag
De toplaag wordt aangebracht op een al of niet
van krimpwapening voorziene cementgebonden
uitvlak- of tussenlaag. Ter verhoging van het
esthetisch aanzien worden aan de toplaagspecie
speciaal geselecteerde en gegradeerde toeslag-
materialen (bijvoorbeeld fijn grind), pigmenten
en/of witte cement toegevoegd. Na het aan-
brengen wordt de toplaag langdurig gewalst.
Tijdens dit walsen wordt het overtollige cement
dat aan het vloeroppervlak uittreedt voortdurend
verwijderd. Door dit procédé wordt een zeer
goede verdichting verkregen en wordt, door het
gereduceerde cementgehalte, de krimp beperkt.
Het vloeroppervlak wordt tot slot gelijkmatig uit-
gewassen tot de gewenste textuur is bereikt.
06950467_H05.indd 169
5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 169
3 Geslepen toplaag
Deze toplagen worden aangebracht op een al of
niet van krimpwapening voorziene cementge-
bonden uitvlak- of tussenlaag. Ter verhoging van
het esthetisch aanzien worden aan de toplaag-
specie speciaal geselecteerde en gegradeerde
toeslagmaterialen (bijvoorbeeld natuursteen-
korrels), pigmenten en/of witte cement toege-
voegd. Na het aanbrengen wordt de toplaag
langdurig gewalst. Tijdens dit walsen wordt het
overtollige cement dat aan het vloeroppervlak
uittreedt voortdurend verwijderd. Door dit
procédé verkrijgt men een zeer goede verdich-
ting en beperkt men, door het gereduceerde
cementgehalte, de krimp. De toplaag dient ten
minste zeven dagen te worden beschermd tegen
uitdroging door het afdekken met bijvoorbeeld
PE-folie. Drie tot vier dagen na het aanbrengen
wordt het vloeroppervlak voor de eerste maal
geschuurd met schuurmachines uitgerust met
schijven die zijn voorzien van diamantsegmen-
ten. Het schuren kan zowel nat als droog gebeu-
ren. In het laatste geval wordt het vrijkomende
stof tijdens het schuren afgezogen.
Na het schuren worden de poriën en gaatjes
gevuld met cementpasta in de kleur van de top-
laag. Na een etmaal geconditioneerde verhar-
ding wordt het vloeroppervlak voor de tweede
maal geslepen met water en fijnere diamantseg-
menten. Hierna kan het oppervlak naar keuze
worden gepolijst of gepolitoerd.
De meest recente ontwikkeling is het met
diamantsegmenten schuren en polijsten van al
dan niet ingekleurde betonvloeren. De eerste
maal wordt geschuurd met grove schijven en
vervolgens wordt met steeds aangepaste dia-
mantsegmenten fijn geschuurd, gezoet en/of
gepolijst. Het schuren kan nat en droog (met
stofafzuiging)plaats vinden. Door pigment aan
het beton toe te voegen en, na het vóórschuren,
de verse toplaag te bestrooien met speciaal ge-
selecteerde korrels (ook glas en metaal) en deze
weer in te schuren, kan door schuren en polijsten
een bijzonder fraai resultaat worden verkregen.
Ook na het schuren kan de vloer nog worden
ingekleurd door het oppervlak te behandelen
met zure oplossingen van metaalzouten.
12-04-2005 13:13:11
 170
4 Cementbeton platen en tegels
Geprefabriceerde elementen voorzien van een
toplaag bestaande uit cement, speciale toeslag-
materialen en kleurstoffen. Het oppervlak heeft
een nabehandeling ondergaan zoals uitwassen
(gewassen grindtegels) of slijpen en zoeten of
polijsten (terrazzotegels). Ook in gladde metalen
mallen vervaardigde tegels op basis van alumi-
niumcement kunnen door hun fraaie gladde,
gesloten structuur en homogene kleur fungeren
als esthetische vloerbedekking.
5.5.2 Calciumsulfaat vloerbedekking
Onder calciumsulfaatgebonden vloerbedekkin-
gen worden verstaan:
1 naadloze in het werk vervaardigde toplagen
van calciumsulfaatgebonden tussenlagen of dek-
vloeren;
2 geprefabriceerde platen of tegels van cement-
beton voorzien van een speciale toplaag.
De toplaag van een calciumsulfaatgebonden
vloerbedekking verleent aan een vloersysteem
bijzondere eigenschappen ten gevolge van zijn
samenstelling en/of de speciale oppervlaktebe-
handeling (slijpen, polijsten, inkleuren enzovoort)
die hij heeft ondergaan. De bijzondere eigen-
schappen kunnen worden onderverdeeld in:
1 technische eigenschappen, zoals:
• slijtvast;
• stroef;
• slag- en stootvast;
• bestand tegen chemische aantasting;
2 esthetische eigenschappen, zoals:
• kleur en glans;
• structuur;
• reinigbaarheid.
Industriële toepassingen
calciumsulfaatgebonden vloerbedekking
Industriële calciumsulfaatgebonden vloerbedek-
kingen kennen de volgende toepassingen:
1 speciale toplagen: toplagen van in twee lagen,
hechtend, of op een scheidingslaag, aange-
brachte calciumsulfaatgebonden dekvloeren in
de sterkteklassen GD40 of hoger volgens CUR-
Aanbeveling 62. Ter verhoging van de techni-
sche eigenschappen kunnen aan de toplaag-
specie speciale toeslagmaterialen, vulstoffen
en/of hulpstoffen worden toegevoegd;
06950467_H05.indd 170
2 calciumsulfaatbeton platen en tegels: deze ge-
prefabriceerde elementen worden aangebracht
op montagevloerdragers als verhoogde vloer. De
elementen kunnen reeds zijn voorzien van een
elastische vloerbedekking. Calciumsulfaatbeton-
tegels vergen geen lange verhardingstijd en kun-
nen reeds enkele dagen na vervaardigen worden
gelegd.
Esthetische toepassingen
calciumsulfaatgebonden vloerbedekking
Een geslepen toplaag wordt aangebracht op een
calciumsulfaatgebonden uitvlak- of tussenlaag.
Ter verhoging van het esthetisch aanzien worden
aan de toplaagspecie speciaal geselecteerde en
gegradeerde toeslagmaterialen (bijvoorbeeld
natuursteenkorrels) en pigmenten toegevoegd.
Drie tot vier dagen na het aanbrengen wordt het
vloeroppervlak voor de eerste maal geschuurd
met vrij grove diamantschijven. Na het schuren
worden de poriën en gaatjes gevuld met cal-
ciumsulfaatpasta in de kleur van de toplaag. Na
een etmaal geconditioneerde verharding wordt
het vloeroppervlak voor de tweede maal gesle-
pen met fijnere diamantschijven. Hierna kan het
oppervlak naar keuze worden gepolijst of gepo-
litoerd en wordt het ten slotte altijd geïmpreg-
neerd en verzegeld.
5.5.3 Bitumineuze vloerbedekking
Onder bitumineuze vloerbedekkingen worden
verstaan naadloze in het werk vervaardigde top-
lagen van samengestelde asfaltvloeren. Door een
speciale samenstelling verlenen deze toplagen
aan de vloer bijzondere eigenschappen.
De bijzondere eigenschappen kunnen worden
onderverdeeld in:
1 technische eigenschappen, zoals:
• slijtvastheid;
• stroefheid;
• water- en dampdichtheid;
• bestandheid tegen chemische aantasting;
• akoestische eigenschappen.
2 esthetische eigenschappen, zoals:
• kleur en glans;
• structuur;
• blijvende plasticiteit.
12-04-2005 13:13:11

Industriële toepassingen bitumineuze
vloerbedekking
Industriële bitumineuze vloerbedekkingen ken-
nen de volgende toepassingen:
1 speciale toplagen: toplagen met door een spe-
ciale samenstelling verkregen bijzondere eigen-
schappen voor toepassing als:
• zuurvaste vloerafwerking voor chemische
industrieën. Toplaag van een asfaltvloer in twee
lagen, met verspringende aanzetnaden, hech-
tend aangebracht op een steenachtige draag-
vloer voorzien van een voorsmeerlaag;
• antistatische vloerafwerking voor bijvoorbeeld
computerruimten;
• geleidende, vonkvrije vloerafwerking voor
munitieopslagplaatsen en -fabrieken;
2 tegelvloer: de asfalttegels worden geprefa-
briceerd van geperst gietasfalt. De kleur van
deze tegels is zwart of roodbruin. De hardheid
en dichtheid zijn afhankelijk van de persdruk bij
de vervaardiging. De afmetingen van de tegels
zijn 250 × 250 mm, de dikten variëren van 20
tot 25 mm. De tegels worden op steenachtige
draagvloeren in de cementspecie gelegd. De
tegels kunnen worden gelegd met een circa 3
mm brede voeg die met cementspecie of asfalt-
meel wordt volgewassen. Als de tegels zonder
voeg worden gelegd, kan dit koud gebeuren of
door de kopse kanten van de tegels vóóraf te
bestrijken met verwarmd asfaltbitumen. Hierdoor
wordt een gesloten vloeroppervlak verkregen.
Asfalttegels worden toegepast in werkplaatsen,
praktijklokalen, drukkerijen, stations, kazernes en
dergelijke;
3 platenvloer: asfaltplatenvloeren worden ge-
legd met ‘mooker’platen met afmetingen van
500 × 500 mm en een dikte van 8 tot 15 mm.
De platen worden gebruikt voor dezelfde indus-
triële toepassingen als de naadloze gietasfalt-
vloer. De platen worden vastgebrand op een
bitumenlaag die vóóraf in hete toestand met een
mastiekbezem op de ondergrond is aangebracht.
De door verwarming zacht gemaakte platen kun-
nen in het gewenste profiel worden aangebracht
en zelfs tegen de wanden worden opgezet. Ook
in de zelfbouwsfeer vinden asfaltplaten toepas-
sing bij veeteeltbedrijven als stalvloer. Aange-
bracht op een, eveneens in de hete bitumen
gekleefde, laag drukvast en isolerend foamglas
wordt een warme vloer voor jongvee verkregen.
06950467_H05.indd 171
5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 171
5.5.4 Magnesiagebonden vloerbedekking
Onder magnesiagebonden vloerbedekkingen
worden verstaan naadloze in het werk vervaar-
digde toplagen van magnesiagebonden dekvloe-
ren of tussenlagen. Deze toplagen verlenen aan
de vloer bijzondere eigenschappen ten gevolge
van hun samenstelling en/of de speciale opper-
vlaktebehandeling die zij hebben ondergaan.
De bijzondere eigenschappen kunnen worden
onderverdeeld in:
1 technische eigenschappen, zoals:
• slijtvastheid;
• stroefheid;
• veerkrachtigheid;
2 esthetische eigenschappen, zoals:
• kleur en/of kleurschakering;
• structuur;
• gemakkelijk te reinigen.
Industriële toepassingen
magnesiagebonden vloerbedekking
De industriële toepassing van magnesiagebon-
den vloerbedekkingen beperkt zich tot speciale
toplagen. Het betreft hier de bovenste laag van
een in twee lagen aangebrachte magnesia-
gebonden dekvloer volgens N 1396 De speciale
toplaag kan ook in een enkele laag op een
geprepareerde steenachtige, houten of stalen
draagvloer worden aangebracht. Steenachtige
draagvloeren moeten voldoende vlak zijn met
een schoon en ruw oppervlak. Om de hechting
te kunnen waarborgen, wordt een houten draag-
vloer vooraf voorzien van verankeringen in de
vorm van dakleernagels of, bij een grotere laag-
dikte, plaatnagels. Aan de nagels kan als extra
versterking een gaaswapening worden beves-
tigd. Ter verbetering van een bepaalde gewenste
eigenschap (slijtvastheid, taaiheid enzovoort)
kunnen aan de toplaagspecie speciale toeslag-
materialen, vulstoffen en of hulpstoffen worden
toegevoegd.
Esthetische toepassingen
magnesiagebonden vloerbedekking
Esthetische magnesiagebonden vloerbedekkin-
gen worden als volgt toegepast:
1 effen gekleurde toplagen: deze worden aan-
gebracht op een magnesiagebonden uitvlak- of
tussenlaag. Ter verhoging van het esthetisch
12-04-2005 13:13:12
 172

aanzien worden aan de toplaagspecie pigmenten
toegevoegd. Na het aanbrengen en verharden
kan de toplaag naar keuze worden geschraapt
of geschuurd en gepolijst. Een maand na het
aanbrengen dient het vloeroppervlak een na-
behandeling met (carnauba)was of lijnolie te on-
dergaan. Tijdens de verdere levensduur dient het
vloeroppervlak vettig te worden gehouden;
2 toplagen met gevlamde kleuren: deze wor-
den aangebracht op een magnesiagebonden
uitvlak- of tussenlaag. Ter verhoging van het
esthetisch effect wordt in een mengtrog een
pakket opgebouwd uit meerdere lagen specie met
een stopverfachtige consistentie. De lagen heb-
ben onderling verschillende kleuren en laagdiktes.
Van dit pakket wordt een plak afgestoken die
éénmaal wordt omgezet en vervolgens in kleine
charges op de magnesiagebonden uitvlaklaag
wordt aangebracht. De toplaagspecie wordt met
de spaan op de juiste dikte uitgesmeerd waar-
bij in één richting wordt gestreken. Enige uren
na het aanbrengen (afhankelijk van de snelheid
van opstijven) wordt de bovenlaag afgeschraapt
waardoor de diverse inhomogeen gemengde
kleuren toplaagspecie als vlammen (marmerin-
gen) zichtbaar worden. Na het verharden wordt

Benaming Wijze van aanbrengen Bindmiddel Dikte Vulstof- Karakteristiek van

gehalte het oppervlak

in m/m in % m/m
Industriële vloerbedekking
Spuitlaag spuiten twee- EP, UP, PUR 1–2 max. 30 vlak en glad, het
componentenspuit natte oppervlak
Selflevelinglaag uitgieten + verdelen EP, PUR 1–2 30–50 wordt ter
met rol of strijker verbetering van de
stroefheid
Giet-/spaanlaag uitgieten + verdelen EP, UP, PUR 1–4 70 ingestrooid met
met plekspaan kwarts-zand of der-
gelijke
Troffellaag met troffel of screedbox EP, UP, PUR, 4–20 70–90 stroef enigzins ruw
verdelen + verdichten PMNA oppervlak, soms
met spaan of machinaal afgewerkt met
ongevulde hars
(ten koste van de
stroefheid)

Esthetische vloerbedekking
Siergrind met troffel verdelen + EP basis, PUR, vanaf 4 80–90 als troffelvloer met
met spaan verdichten PMMA finish gelijkmatige struc-
tuur

Imitatie terrazzo als troffelvloer; na EP, UP, PUR vanaf 5 85–90 vlak en glad
verharden oppervlak
slijpen

Chipsafwerking in lagen; in eerste enkelvoudig 0,5–2 max. 80 enigszins gebobbeld

transparante of oplosmiddel-
gepigmenteerde laag houdend PUR
chips instrooien of PMMA, twee-
componenten EP

Figuur 5.44 Overzicht kunstharsgebonden vloerbedekkingen

06950467_H05.indd 172 12-04-2005 13:13:12

 5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 173

de toplaag nogmaals geschraapt, geschuurd en gerekend tot de verven (coatings). De eigen-

gepolijst. Een maand na het aanbrengen moet
het vloeroppervlak een nabehandeling ondergaan
met (carnauba)was of lijnolie. Tijdens de verdere
levensduur moet het vloeroppervlak vettig wor-
den gehouden om kwaliteitsverlies door vocht-
opname te voorkomen. Een eenvoudiger uitvoe-
ringsmethode van een meerkleurige toplaag is
de volgende: na het aanbrengen van de toplaag
in een gekozen basiskleur wordt het oppervlak
ingestrooid met tot kleine knikkers gemengde
toplaagspecie in één of meer afwijkende kleuren.
Deze knikkers worden met de spaan in het opper-
vlak gedrukt. Vervolgens wordt het vloeroppervlak
op de voren omschreven wijze nabehandeld.
5.5.5 Kunstharsgebonden vloerbedekking
Naadloze vloerbedekkingen worden doorgaans
vervaardigd van compounds samengesteld uit
kunsthars (bindmiddel), verharder en vulstof.
Toeslagmateriaal wordt bij deze vloerbedekkin-
gen meestal aangeduid als vulstof. Naarmate er
veel of weinig vulstof wordt toegevoegd spreken
we van een hoge of lage vulgraad. De homo-
geen gemengde kunstharscompounds worden
ter plaatse in één of meerdere dunne lagen op
een geprepareerde ondergrond uitgegoten of
gestreken met een totale laagdikte van ten min-
ste 1 mm. Naadloze kunstharsvloeren met een
totale laagdikte van minder dan 1 mm worden
schappen van kunstharsvloeren worden, behalve
door soort en type vulstof, sterk bepaald door
het type bindmiddel.
De tabel van figuur 5.44 geeft een overzicht van
de diverse kunstharsgebonden vloerbedekkingen.
Hoewel kunstharsgebonden vloerbedekkingen
op ruime schaal worden toegepast, bestaan er,
met uitzondering van NEN-EN 2812 Weerstand
tegen chemische aantasting geen normen op
basis waarvan zij kunnen worden geclassificeerd
of getoetst. Bij het toepassen van dit type vloer-
bedekkingen kan op basis daarvan tussen par-
tijen duidelijke en eenduidige afspraken worden
gemaakt over het geëiste prestatieniveau en de
controle daarop.
Als bindmiddel voor vloerbedekkingen worden
voornamelijk de volgende kunstharsen toege-
past, figuur 5.45:
• epoxyharsen (EP);
• polyesterharsen (UP);
• polyurethaanharsen (PUR);
• polymethylmethacrylaatharsen (PMMA).
Vanaf 2002 mogen kunstharsgebonden vloer-
producten die binnen worden aangebracht,
maximaal 100 gram per liter vluchtige organi-
sche stoffen bevatten.

Eigenschap Epoxy Polyurethaan Polyester PMMA

Weerstand tegen zuren G G G G/M

Weerstand tegen alkaliën G M P P
Weerstand tegen oplosmiddelen G G G P
Weerstand tegen UV-straling M G M M/G
Hechting G G/M G/M G/M
Doorharding of polymerisatie
bij lage temperaturen tot 0 oC P P P G

G = goed
G/M = goed/matig
M = matig
P = gering
Genoemde eigenschappen zijn algemeen, eenzelfde type hars kan sterk afwijkende eigenschappen bezit-
ten afhankelijk van de lengte van de keten, de verfilmingstemperatuur, het aantal functionele uiteinden
enzovoort.

Figuur 5.45 Eigenschappen van harsen

06950467_H05.indd 173 12-04-2005 13:13:12

 174
◆ Epoxyharsen (EP)
Epoxyharsen worden in de vloerensector sinds
ongeveer 35 jaar toegepast. EP-hars is een twee-
componenten thermohardende hars met als
componenten het epoxyhars en een harder uit
de groepen van de polyaminen, polyamiden of
de polyamino-amiden. Het aantal combinatie-
mogelijkheden maakt het verkrijgen van harsen
met een ruime verscheidenheid van eigenschap-
pen mogelijk.
Epoxyharsen kunnen worden gemengd (versne-
den) met bitumen. Het epoxy-bitumen is goed
bestand tegen chemicaliën, hoge temperaturen,
weersinvloeden en water en hecht goed op staal.
De hardheid is over het algemeen geringer dan
die van een EP-vloerbedekking, waarin geen
bitumen is verwerkt.
De mengverhouding van de componenten hars
en harder is meestal vast. Afwijkingen van deze
verhoudingen geven minder goede eindproduc-
ten. De potlife (= beschikbare verwerkingstijd) is
sterk afhankelijk van de samenstelling, maar ook
van de omgevingstemperatuur.
EP-harsen hebben een hoge viscositeit, waardoor
ze moeilijk zijn te verwerken, vooral bij een hoge
vulgraad. Door toevoeging van oplosmiddelen
of door het verwarmen kan de viscositeit worden
verlaagd, met als gevolg een verkorting van de
potlife. Oplosmiddelen hebben een negatieve
invloed op de eigenschappen. EP-hars krimpt in
vergelijking met andere harsen weinig.
Door de voortschrijdende technische ontwik-
keling zijn er ook zogenoemde watergedragen
epoxys verkrijgbaar en mengsels van epoxy en
cement. Deze laatste compound wordt veel toe-
gepast als vochtregulerende tussenlaag bij het
aanbrengen van een bekleding op een vochtige
steenachtige ondergrond.
◆ Onverzadigde polyesterharsen (UP)
Deze harsen worden sinds ongeveer 45 jaar in
Nederland toegepast. Ongevulde UP-hars heeft
een uithardingskrimp die 6–9% bedraagt, waar-
door reeds tijdens het verharden krimpscheuren
kunnen ontstaan. Om die reden worden voorna-
melijk hooggevulde UP-mortels gebruikt, waarbij
de krimp van de mortel tot 1% of minder wordt
teruggebracht. De taaivloeibare UP-hars bestaat
uit 50–70% (m/m) onverzadigde polyester, op-
06950467_H05.indd 174
gelost in 50–30% (m/m) reactief monomeer
verdunningsmiddel zoals styreen, vinyltolueen
en dergelijke. Door toevoeging van een of meer
reactieve componenten, respectievelijk een
initiator (katalysator) en een versneller, kan de
UP-hars tot verharding worden gebracht. De
chemische uithardingsreactie bepaalt de potlife.
Door de hoeveelheden initiator en versneller
binnen bepaalde grenzen te variëren kan deze
tijd worden beïnvloed. Omdat ook de omge-
vingstemperatuur van invloed is – hoe lager,
des te langer deze potlife – wordt voor de ver-
werking bij lage temperaturen soms een bijzon-
dere initiatorversnellercombinatie toegevoegd.
Tijdens het uithardingsproces komt warmte
vrij. De verdunningsmiddelen veroorzaken een
doordringende stank bij het verwerken van een
UP-specie.
◆ Polyurethaanharsen (PUR)
Polyurethaanharsen worden voor vloerbedek-
kingen sinds ongeveer 32 jaar in Nederland
toegepast, hoofdzakelijk als tweecomponenten
PUR. De hoofdcomponenten zijn hars en iso-
cyanaat. Er zijn drie typen isocyanaat: aroma-
tisch, alifatisch of cycloalifatisch. Het aantal
combinatiemogelijkheden is groot, waardoor
een grote verscheidenheid van eigenschappen
kan worden verkregen, van broshard tot rub-
berachtig. De componenten worden in een
vastgestelde gewichtsverhouding gemengd en
de potlife geregeld door toevoeging van meer of
minder katalysator. De katalysator kan reeds in
de hoofd- componenten voorgemengd zijn. In
dat geval is de, over het algemeen korte, potlife
door de fabrikant van tevoren bepaald. Een
ongevulde PUR-compound heeft bij uitharding
een krimp van 4 tot 8%.
Door toevoeging van vulstoffen wordt de krimp
binnen aanvaardbare grenzen gebracht. In
onverharde toestand is de hars zeer gevoelig voor
vocht, zelfs voor waterdamp. PUR-compounds
mogen daarom alleen worden verwerkt in ruim-
ten met een lage relatieve luchtvochtigheid en
op een droge ondergrond. PUR verwerken in
gesloten ruimten kan vanwege de giftigheid be-
zwaarlijk zijn. Een voordeel boven andere harsen
is, dat de uitharding doorgaat bij lagere tempe-
raturen. Als minimum wordt hierbij doorgaans
circa 5 °C aangehouden. Ook PUR-hars wordt
12-04-2005 13:13:12

gemengd (versneden) met bitumen als poly-
urethaanbitumen toegepast.
◆ Polymethylmethacrylaatharsen (PMMA)
Deze harsen vormen voor vloerbedekkingen de
meest recente groep kunstharsen. Zij vertonen
een vrij grote verwantschap met de polyesters.
Evenals UP zijn het ééncomponentenharsen die
met een toe te voegen katalysator tot verharding
worden gebracht. Acrylaatharsen hebben een
korte uithardingstijd. Verwerking vergt speciale
voorzorgsmaatregelen, omdat geen verdun-
ningsmiddelen kunnen worden toegevoegd.
Mengvormen en vulstoffen
Mengvormen zijn een combinatie van ver-
schillende typen harsen. Zo zijn er meng-
vormen van epoxy- en polyurethaanharsen.
Men tracht met deze mengvormen de gun-
stige eigenschappen van beide harstypen te
combineren.
Vulstoffen worden toegevoegd om de eigen-
schappen van het eindproduct te verbeteren.
De vulstoffen moeten zeer droog zijn wanneer
zij met kunsthars worden gemengd. Veel
gebruikte vulstoffen zijn:
• kwartszand en kwartsmeel: door de ronde
korrel wordt bij een goede korrelverdeling een
hoge vulgraad bereikt. Hierdoor verbetert de
druksterkte, slijtvastheid en chemische besten-
digheid;
• siliciumcarbide, korund, amaril: door de
grote hardheid wordt, bij instrooien in de top,
de stroefheid en de weerstand tegen slijtage
van het oppervlak verbeterd;
• graniet, kwartsiet, basalt: door hardheid
verbetering van de druksterkte, verfraaiing van
het oppervlak;
• slakkenmeel, zwaarspaat, kiezelgoer: ver-
mindering van het harsgebruik;
• grafiet, metaalpoeders: ter vergroting van
de elektrische geleiding (‘anti-statische vloer-
bedekkingen’);
• glasvezels: ter verhoging van de trek-
sterkte;
• chips (gepigmenteerde kunststofsnippers):
ter verfraaiing voornamelijk in transparante
lagen;
06950467_H05.indd 175
5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 175
• gepigmenteerde PVC-korrels en marmer-
split: in imitatie terrazzovloeren.
Door toevoeging van pigmenten, zoals ijzer-
oxiden, chroomoxiden, titaandioxiden kunnen
nagenoeg alle kleuren of kleurencombinaties
worden verkregen.
Industriële toepassingen
kunstharsgebonden vloerbedekking
Voor industriële toepassing worden onderschei-
den:
1 laaggevulde kunstharsvloerbedekking;
2 hooggevulde kunstharsvloerbedekking.
1 Laaggevulde kunstharsvloerbedekkingen
Laaggevulde spuit-, selfleveling- en gietvloeren,
worden voor lichte tot middelzware industriële
processen toegepast. De functies die deze vloer-
bedekkingen vervullen, zijn het aanpassen van
het vloersysteem aan procesafhankelijke presta-
tie-eisen zoals stroefheid, slijtvastheid, vloeistof-
dichtheid, geleiding enzovoort. Hierdoor wordt
het vloersysteem beschermd tegen indringing
van water en de eventueel daarin opgeloste
agressiva en tegen slijtage ten gevolge van rol-
lende, slepende en slijtende belasting. Laag-
gevulde bedekkingen bezitten in het algemeen
slechts een geringe laagdikte. Bedacht moet
worden dat zelfs harde bedekkingen bij een laag-
dikte < 4 mm nauwelijks meer een puntlast ver-
spreiden, doch deze rechtstreeks doorgeven aan
de onderliggende dekvloer. Dezelfde dekvloer
zal ook de schuifspanningen moeten kunnen
opnemen, die ontstaan ten gevolge van krimp
tijdens het uithardingsproces van de kunsthars
en ten gevolge van het verschil in uitzettings-
coëfficiënt van de dekvloer en de kunstharsvloer-
bedekking.
Bijzondere industriële toepassingen van laag-
gevulde kunstharsvloerbedekkingen zijn verder:
• vloeistofdichte vloerbedekking. Aan te bren-
gen op een betonnen dek- of draagvloer om te
voorkomen dat verontreinigde stoffen in de bo-
dem kunnen dringen. Deze vloerbedekking moet
worden aangebracht conform BRL 2371, Het
vloeistofdicht maken van draagvloeren van beton.
CUR/PBV Aanbeveling 64 bevat eisen en regels
waaraan de materialen, de samenstelling en de
12-04-2005 13:13:13
 176
verwerking van vloeistofdichte kunstharsgebon-
den beschermlagen moeten voldoen;
• elektrisch geleidende vloeren. Een geleidende
vloerbedekking kan elektronische spanningen,
bijvoorbeeld statische elektriciteit, afvoeren via
een elektrisch met de aarde verbonden systeem
(Electro Static Discharge);
• scheuroverbruggende vloerbedekkingen. Hier-
voor worden producten gebruikt met een hoge
elasticiteit zoals oplosmiddelvrije, tweecompo-
nenten polyurethaanharsen, epoxybitumen,
polyurethaanbitumen of acrylaten. De vloer-
bedekking wordt opgebouwd uit een hechtlaag,
een elastisch membraam en een elastische
kunsthars en wordt gebruikt:
– bij dynamische belasting;
– voor het verkrijgen van scheuroverbrugging
of vloeistofdichtheid;
– voor het opnemen van bouwkundige span-
ningen en/of droogkrimp bij jonge constructies.
2 Hooggevulde kunstharsvloerbedekkingen
Hooggevulde mortels of troffelvloeren, figuur
5.46, worden in een laagdikte vanaf 4 mm toe-
gepast voor vele industriële processen. Hoog-
gevulde kunstharsvloerbedekkingen hebben een
ruwer stroever oppervlak en zijn beter geschikt
tegen hoge temperaturen, grote temperatuur-
verschillen en puntbelastingen dan de laag-
gevulde bedekkingen. Door de keuze van een
hars in combinatie met bepaalde vulstoffen kan
aan de bedekking een gewenste eigenschap
worden verleend, zoals elektrische geleidend
vermogen, veerkracht, contactgeluidsisolerend
vermogen.
Figuur 5.46 Aanbrengen troffelvloer
06950467_H05.indd 176
Esthetische toepassingen
kunstharsgebonden vloerbedekking
Kunstharsgebonden vloerbedekking kent –
vanuit esthetisch oogpunt – drie toepassingen:
1 laaggevulde vloerbedekking;
2 hooggevulde vloerbedekking;
3 siergrind.
1 Laaggevulde vloerbedekkingen
Deze kunnen ter verfraaiing worden toegepast.
Een bekend voorbeeld zijn de chipsvloeren, een
laagsgewijs aangebrachte bedekking van trans-
parante kunstharslagen waarin gekleurde kunst-
stof snippers of PVC-korrels worden gestrooid.
Deze chipsvloeren vinden hun toepassing als
naadloze afwerking in bijvoorbeeld productie- en
laboratoriumruimten waar hoge eisen worden
gesteld aan de hygiëne maar tevens een fraai
uiterlijk wordt verlangd.
Een bijzondere esthetische toepassing van een
laaggevulde kunstharsvloerbedekking is de sport-
vloer. Een sportvloer wordt aangebracht op een
ondergrond waaraan strenge vlakheideisen wor-
den gesteld. De opbouw van de vloerbedekking
is als volgt:
• op de voorbehandelde ondergrond wordt een
veerkrachtige tussenlaag gelijmd, die bestaat uit
mat van met polyurethaan gebonden rubber-
granulaat. Deze mat is, afhankelijk van de eisen,
4 tot 14 mm dik;
• het ruwe oppervlak van de mat wordt afge-
werkt met een schraplaag;
• tweecomponenten-polyurethaangietlaag,
afhankelijk van de eisen in één laag met een
dikte van 1,5 tot 2 mm of in twee lagen tot
totaal 2 mm;
• matte polyurethaan kleurlaag (100 μm);
• matte, blanke polyurethaan verzegellaag
(100 μm);
• belijning belijning met elastische, slijtvaste
polyurethaan verf (100 μm).
Sportvloer
De verschillende takken van sport stellen
uiteenlopende eisen aan de sportvloer. Voor
de eisen waaraan een binnensportvloer moet
voldoen heeft het Nederlands Olympisch
Comité – Instituut Sport Accommodatie -ISA
een richtlijn opgesteld. Deze richtlijn onder-
12-04-2005 13:13:13

scheidt drie klassen, te weten:
• klasse 1: topsportvloer
• klasse 2: gemiddelde binnensportvloer;
• klasse 3: universele binnensportvloer.
2 Hooggevulde vloerbedekkingen
Ter decoratie en/of verfraaiing worden ook de
zogenoemde imitatie terrazzovloeren toegepast.
Ze worden aangebracht als troffelvloeren waarna
het oppervlak wordt gladgeslepen en eventueel
met een laag heldere kunsthars afgewerkt. Door
de kleur en structuur van de gebruikte toeslag-
materialen, zoals graniet, basalt, kwartsiet en
andere gekleurde korrels wordt een gemêleerd
terrazzoachtig uiterlijk verkregen. Dit type vloe-
ren wordt om hun fraaie uiterlijk en gesloten op-
pervlaktestructuur toegepast in representatieve
ruimten, zoals showrooms, entrees en winkels.
3 Siergrind
Siergrind is een andere in populariteit sterk toe-
genomen toepassing. De siergrindvloer, ook wel
korrelvloer of zelfs grindtapijt, genoemd is opge-
bouwd uit natuursteenkorrels en een transparant
kunsthars bindmiddel. Door het vóóraf mengen
van verschillend gekleurde (soorten) natuursteen-
korrels ontstaat een ruime keuze in kleur. De
decoratieve mogelijkheden zijn eveneens groot
doordat op eenvoudige wijze vlakken met afwij-
kende kleuren naast elkaar kunnen worden toege-
past. Zelfs het aanbrengen van logo’s en/of een
vloerbedekking die geheel in overeenstemming
is met de huisstijl behoort tot de mogelijkheden.
Ondanks het met acrylaatgel vullen van de ruwe
en open oppervlaktestructuur van dit type vloeren
blijft de weerstand tegen mechanische belasting
beperkt. Het toepassingsgebied blijft daardoor be-
perkt tot weinig belaste ruimten, zoals kantoren,
lounges, showrooms en ook woonhuizen.
5.5.6 Zachte vloerbedekking
Onder zachte vloerbedekkingen worden voorna-
melijk de diverse soorten tapijt gerekend die in
de vorm van banen of tegels worden geleverd.
Tapijt bestaat uit een gebruikslaag die is vervaar-
digd van vezels en/of garens en een onderlaag,
de zogenoemde rug, waaraan de gebruikslaag
is gehecht. Staan de vezels rechtop dan spreken
we van pool. Tapijten bestaande uit een pool en
een rug worden pooltapijten genoemd. Bestaat
06950467_H05.indd 177
5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 177
de pool uit lussen dan spreken we van bouclé;
velours en moquette hebben een gesneden pool.
Tapijt zonder een pool wordt vlaktapijt ge-
noemd. Daarbij zijn de vezels en garens van de
gebruikslaag vooral horizontaal georiënteerd.
Voor de gebruikslaag van tapijten worden de vol-
gende materialen toegepast:
• plantaardige vezels: katoen, kokos, sisal;
• dierlijke vezels: wol, geitenhaar;
• bewerkte natuurstoffen: viscose (rayon);
• synthetisch materiaal: polyacrylnitryl, poly-
amide, polyester, polypropyleen;
• anorganisch materiaal: aluminium, koolstof,
staal.
Tapijten worden los gelegd of op de ondergrond
bevestigd. Zogenaamd kamerbreed tapijt, binnen
de betreffende ruimte naadloos, wordt gespannen.
Toepassingen zachte vloerbedekking
Bij het toepassen van tapijt voor een bepaald
object, moeten vóóraf de functionele eisen wor-
den getoetst aan de productbeschrijving. Er
worden speciale symbolen gebruikt voor de toe-
passingsgebieden van tapijt, figuur 5.47.
Een goede productbeschrijving die tevens als
bestektekst kan dienen, moet de volgende gege-
vens bevatten:
1 gegevens met betrekking tot de opbouw:
• fabricagemethode;
• materiaal van de grondlaag;
• soort en materiaal van de rug;
• structuur van de gebruikslaag;
• kleur van de gebruikslaag;
• materiaal van de gebruikslaag;
• totale dikte van het tapijt;
• totaal gewicht van het tapijt;
• dikte van de gebruikslaag;
• gewicht van de gebruikslaag;
2 gegevens met betrekking tot de functie:
• toepassingsgebied (rusten, wonen, werken);
• bijzondere eigenschappen (rolstoelvast, ge-
schikt voor trappen, geschikt voor natte ruimten,
antistatisch);
• geluidsabsorptiecoëfficiënt, figuur 5.48;
• contactgeluidsisolatie, figuur 5.49;
• warmtedoorlaatweerstand;
• gedrag bij inwerking van vuur;
• kleurechtheid (licht-, water- en wrijfechtheid).
12-04-2005 13:13:14
 178
Slaapkamerkwaliteit
Geschikt voor niet te intensief gebruikte
ruimten, zoals slaapkamers, logeerkamers en
hotelkamers
Woonkamerkwaliteit
Toepasbaarheid in woonkamers, kinderkamers,
conferentiekamers en gangen. Dus die ruimten
waar van ‘normaal’ gebruik sprake is
Projectkwaliteit
Hiermee wordt bedoeld dat het tapijt geschikt
is voor zeer druk belopen ruimten, zoals
entreehallen, kantoren en scholen, bioscopen
en schouwburgen, bejaardencentra en winkels
Antistatisch
Door intensieve research zijjn fabrikanten erin
geslaagd de hinderlijke eigenschap van
synthetisch tapijt om statische elektriciteit op
te wekken, bij normale relatieve
luchtvochtigheid te elimineren. Overigens is in
zeer droge ruimten zelfs wol niet geheel vrij
van statische elektriciteit
Figuur 5.47 Symbolen voor toepassingsgebieden van tapijt
De pooldichtheid, poollengte, het vezelmateriaal
en de structuur van de vezels bepalen de mate
van structuurveranderingen van het tapijtopper-
vlak in het gebruik, figuur 5.50.
De dikte van het tapijt beïnvloedt zowel de ther-
mische als de akoestische eigenschappen.
06950467_H05.indd 178
Geschikt voor trappen
Het pooldek van een tapijt dat geschikt is voor
trappen moet zeer compact, uitermate slijtvast en
hecht in de rug verankerd zijn
Rolstoelvast
Deze aanduiding doet ten onrechte denken aan
revalidatiecentra en invalidenzorg. Bedoeld is in
hoofdzaak dat het desbetreffende tapijt bestand
is tegen de venijnige zwenkwielen van kantoor-
stoelen. Met relatief zware belasting wringen deze
zich bij elke beweging over steeds weer hetzelfde
kleine vloeroppervlak. Een tapijt dat hiertegen
onvoldoende bestand is, is onderhevig aan
vroegtijdig aspectverlies.
Brandnorm
Projecttapijten worden naar hun gedrag inge-
deeld in de volgende brandklassen:
T-a: toepasbaar waar hoge eisen aan de brandpre-
ventie worden gesteld
T-b: toepasbaar waar beperkte eisen van toepas-
sing zijn
T-c: toepasbaar waar geen specifieke eisen ten
aanzien van brandpreventie gelden
Vloerverwarming
Tapijt met dit symbool kan worden toegepast
wanneer er een vloerverwarming aanwezig is
De vervuiling van tapijt kan sterk worden beperkt
door een juiste tapijtkeuze, figuur 5.51, het voor-
komen van vervuiling door het ontwerpen van
een vuil-vochtsluis, het juiste onderhoud en niet te
vergeten door ook de kleur van de gebruikslaag
als keuze criterium te beschouwen. Een vuil-vocht-
09-02-2006 15:54:30
 5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 179

���
��������������������

���
�����������������������
�������������
���
������������������������

����������
���
������

���

���
��������
����
������
� ��� ��� ��� ���� ���� ����
���������������
Figuur 5.48 Absorptiecoëfficiënten van diverse materialen

��
�������������������������������

��

�� ������
����������������
���������������������
�� ������������

������
��

�� ��������

� ��� ��� ��� ���� ���� ����

���������������
Figuur 5.49 Verbetering van de contactgeluidsisolatie door diverse vloerbedekkingen

��������������
����� ����� ����� �����
������������� ������� ��� ����������� ����� ����� ���������

�������������������������� �� ������ � � ��� �

�������������������������� ������� ������� ������ ������� ������� �������
��������������
��������������������
��������������������
������������������������� �������������������
�����������������������
����������������������������
��������
����������������������������
���������������
������������ ���������������

Figuur 5.50 Geschiktheid van vezelmateriaal voor tapijten (volgens Enka en Otarès)

06950467_H05.indd 179 12-04-2005 13:13:17

 180
�����������������������������������������������������
��������������������������������������������������������
��
��
��
��
��
�
���������
������
������
����
�����
���
��������� ������� ����
�����������
�����������
Figuur 5.51 Invloed van verschillende factoren op de ver-
vuiling van tapijt (volgens Enka)
sluis bij hoofdtoegangen van gebouwen, vaak ge-
combineerd met een tochtsluis, en ook wel loop-
schoonzone genoemd, neemt bij het belopen vuil
en vocht van het schoeisel op. De loopweg moet
daartoe wel voldoende lang zijn, ten minste 4 me-
ter. Tapijt is leverbaar in tegelvorm en op rollen.
Tapijttegels worden meestal los gelegd op een
drukvaste, schone, droge, vlakke ondergrond met
een egale gladde oppervlaktestructuur. Tapijt ‘aan
de rol’ kan eveneens los worden gelegd, maar
om uiteenlopende redenen (uitlopen of krimpen
van het materiaal; onveiligheid voor de gebruiker
enzovoort) wordt meestal gekozen voor een me-
thode waarbij het tapijt wordt gefixeerd.
Bij ruimtes van beperkte omvang kan het kamer-
breed tapijt worden bevestigd (gespannen) aan
langs de wanden van de betreffende ruimte aan-
gebrachte latten of strippen die zijn voorzien van
gekromde nagels. In ruimtes met afmetingen
die groter zijn dan de baanbreedte van het tapijt
wordt meestal gekozen voor het verlijmd aan-
brengen van het tapijt. Ook bij deze methode
is een drukvaste, schone, droge, vlakke onder-
grond met een egale gladde oppervlaktestruc-
tuur van belang.
5.5.7 Elastische vloerbedekking
Vloerbedekkingen op basis van vinyl (PVC), lino-
leum of rubber (zowel van natuurlijke herkomst
als synthetisch) in de vorm van banen of tegels
06950467_H05.indd 180
worden tot de elastische vloerbedekkingen
gerekend. Elastische vloerbedekkingen kunnen
homogeen of inhomogeen zijn opgebouwd.
Homogene elastische vloerbedekkingen
PVC vloerbedekking bestaat meestal uit één of
meerdere lagen vinyl, die betreffende hun samen-
stelling (receptuur) en dessin identiek zijn (dessin
is dus ‘door en door’). Dergelijke producten kun-
nen derhalve zonder dessinverlies geheel worden
versleten. Er bestaan ook homogene elastische
������������
���������
�����������
�����������
��������
�������
vloerbedekkingen, in de vorm van platen en te-
�������
���
gels, die zijn vervaardigd van uit kabelommante-
��������� ��������� �����
����������� lingen teruggewonnen PVC. De platen, met een
�������������
dikte van circa 10 mm, zijn aan de randen voor-
zien van een speciaal profiel. Door dit speciale
profiel worden de tegels bij het leggen onderling
verbonden. Zij kunnen los worden gelegd op
een voldoende vlakke dekvloer, of daarop wor-
den gelijmd.
Linoleum wordt op een, meestal uit een open
jute-weefsel bestaande, onderlaag opgebouwd.
Toch wordt linoleum als een homogene vloer-
bedekking beschouwd. De onderlaag dient
slechts als dragermateriaal tijdens de fabricage,
het transport en het verleggen.
Rubberen vloerbedekkingen worden overwegend
op basis van synthetische rubbersoorten vervaar-
digd, die samen met pigmenten, vulstoffen, sta-
bilisatoren en eventueel vulcanisatoren worden
verwerkt. De verwerking vindt plaats tot gladde
banen en tegels of tot geprofileerde tegels.
Inhomogene elastische vloerbedekkingen
Deze bestaan uit één of meer onderlagen,
waarop een deklaag is aangebracht die als
slijtlaag functioneert. Deze vloerbedekkingen
worden als versleten beschouwd, als de deklaag
en/of de dessinvormende (tussen)laag versleten
is. Praktisch alle inhomogene elastische vloer-
bedekkingen hebben een gesloten, al dan niet
gestructureerde slijtlaag, die voornamelijk uit
polyvinylchloride (PVC) bestaat. Indien deze
laag gedessineerd is, wordt deze aan het gladde,
niet-gedessineerde oppervlak van een onderlaag
hecht verbonden. Is de slijtlaag transparant, dan
wordt deze met het gedessineerde, al dan niet
gestructureerde oppervlak van de onderlaag
hecht verbonden. Bij sommige producten wordt
12-04-2005 13:13:17

een afzonderlijke dessinvormende tussenlaag
gebruikt. Een bijzonder type inhomogene elasti-
sche vloerbedekking is laminaat dat een dessin-
vormende tussenlaag van houtfineer bevat. De
verwerking van laminaat is overeenkomstig met
die van een elastische vloerbedekking.
Industriële toepassingen elastische
vloerbedekking
Voor industriële toepassingen worden voorna-
melijk de homogene elastische vloerbedekkingen
toegepast met een dikke slijtlaag en/of een grote
laagdikte. De elastische vloerbedekkingen kun-
nen daarbij zijn voorzien van ‘wapening’ in de
vorm van een inlage van bij voorbeeld glas- of
polyestervlies.
Ter verbetering van de slijtvastheid en stroefheid
kan de slijtlaag elektrokorundkorrels bevatten. De
uit teruggewonnen grondstoffen vervaardigde
homogene PVC-tegels en platen en inhomogene
soorten vinyl waaraan vezels zijn toegevoegd
vinden eveneens toepassing in de industrie. Een
speciale anti-statische vinyl vloerbedekking is
ontwikkeld voor ruimten waar geen elektrische
ontladingen mogen ontstaan en waar toch regel-
matig nat of droog onderhoud nodig is.
Voor industriële toepassingen worden de vloer-
bedekkingen doorgaans verlijmd aangebracht op
een drukvaste, vlakke, droge dekvloer met een
gladde egale oppervlaktestructuur. Als lijm wordt
meestal een kunstharsdispersie gebruikt, som-
mige soorten kunnen ook met warme bitumen-
kleefstof worden verlijmd.
Om een vloeistofdichte afwerking te verkrijgen
worden de naden tussen de afzonderlijke banen
en/of tegels V-vormig gefreesd en vervolgens ge-
����������
�����������
������������
���������
���
� ��������������� � ���������������
Figuur 5.52 Aansluitdetails vinylvloerbedekking
06950467_H05.indd 181
5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 181
last. Bij het warm lassen wordt gebruik gemaakt
van lasveters van hetzelfde materiaal. Koud
lassen geschiedt met behulp van zogenaamde
laspasta. Hoewel homogeen vinyl, in tegenstel-
ling tot linoleum, uitstekend bestand is tegen
langdurige inwerking van water, wordt de water-
dichtheid van de vloerbedekking vooral bepaald
door de aansluitdetails op aangrenzende en
opgenomen bouwdelen. Een goede waterdichte
vloer/wandaansluiting kan worden gemaakt door
aangelaste plinten van hetzelfde materiaal, figuur
5.52.
Esthetische toepassingen elastische
vloerbedekking
Homogene en inhomogene elastische vloerbe-
dekkingen worden in een dunne laag los op een
vlakke, droge ondergrond met een gladde egale
oppervlaktestructuur aangebracht of daarop
geplakt. Wordt er geplakt, dan kunnen banen
en tegels worden gecombineerd terwijl het aan-
brengen van biezen, cirkels, stroken en zelfs lo-
go’s eveneens tot de mogelijkheden behoort. De
naden tussen de diverse banen, tegels enzovoort
kunnen na het leggen V-vormig worden uitge-
freesd en vervolgens worden gelast met lasveters
van hetzelfde materiaal in dezelfde of een con-
trasterende kleur.
Profielen voor plinten, trapneuzen en dergelijke
in hetzelfde materiaal worden door de leveran-
ciers meegeleverd.
5.5.8 Kurk, plantaardige vezels enzovoort
Vloerbedekking kan in de vorm van matten en
tegels zijn vervaardigd op basis van kurk, biezen,
kokos- of sisalvezels.
�������� ������
�����������������
���
� �������������������������������������
12-04-2005 13:13:18
 182
Toepassingen
Kurk geperst in de vorm van dunne tegels, wordt
als vloerbedekking voornamelijk in woningen
toegepast. De tegels worden gelijmd op een
vlakke, blijvend droge dekvloer. Om het onder-
houd te beperken en de slijtvastheid te vergro-
ten, kan het oppervlak na het leggen worden
voorzien van een transparante vloerlak.
Tegels of matten die zijn vervaardigd van biezen,
kokos- of sisalvezels worden, wegens de geringe
weerstand tegen mechanische belasting en/of
intensief gebruik, eveneens praktisch uitsluitend
toegepast voor huishoudelijk gebruik. De matten
worden meestal los gelegd. De tegels worden
vaak met hennep- of sisaltouw aan elkaar ge-
naaid zodat een ‘wand tot wand’-vloerbedekking
wordt verkregen.
5.5.9 Houten vloerbedekking
Vloerbedekkingen van hout worden veelal aan-
geduid als parket. De houten delen waaruit deze
vloerbedekking wordt samengesteld, worden
geleverd in vele maten en diktes.
Om een decoratieve en slijtvaste afwerking te
verkrijgen wordt zowel massief (hard) houten
delen als (hardhoutfineer, (aangebracht op een
onderlaag van een goedkopere houtsoort) toe-
gepast. De afzonderlijke delen van de houten
vloerbedekking kunnen los worden gelegd of
worden genageld of gelijmd op een drukvaste,
vlakke en droge ondergrond.
Houten vloerbedekkingen kunnen we onderver-
delen in bedekkingen van:
• massief hout;
• gelaagd hout.
De massief houten vloerbedekkingen, in de regel
aangeduid met de verzamelnaam parket, kunnen
naar levervorm worden onderscheiden in:
• stroken;
• mozaïek;
• plankjes.
Een eveneens massief houten vloerbedekking,
het zogenoemde kopshout, wordt praktisch
uitsluitend toegepast als industrievloer. Houten
vloerbedekkingen kunnen ook worden aange-
bracht op een verende tussenlaag, hierbij spreekt
men dan van zwevende vloer, niet te verwarren
06950467_H05.indd 182
met de zwevende dekvloer, zoals bedoeld in de
terminologie volgens de integrale benadering.
De gelaagde houten vloerbedekkingen worden
onderscheiden in:
• lamellen;
• triplex.
De keuze voor soort en type houten vloerbedek-
king voor een bepaald vloersysteem bepalen
we aan de hand van een vóóraf opgesteld pro-
gramma van functionele eisen. Bij het vertalen
van deze eisen naar voor de toepassing belang-
rijke prestatie-eisen kunnen we gebruik maken
van de per eis beschikbare normen, richtlijnen en
dergelijke.
Normen voor houten vloerbedekking
Houten vloerbedekkingen moeten worden
aangebracht conform de Arbeidsomstandig-
hedenwet, het Arbo-besluit en de A1-bladen.
Bij het leggen en afwerken van houten vloer-
bedekkingen moet verder rekening worden
gehouden met de beperkingen die gelden
voor het gebruik van oplosmiddelhoudende
lijmen, lakken, oliën en wassen voor binnen-
toepassingen.
Tevens zijn er voor de diverse eisen normen
beschikbaar:
• weerstand tegen afslijting (NEN 2072,
EN 13329, EN 438,1);
• bestandheid tegen dynamische belastingen
(EN 425, EN 1533 en 1534, EN 13329);
• bestandheid tegen biologische aantasting
(EN 20-1 en 20-2);
• bestandheid tegen chemische aantasting
en vlekken(NEN 2072, EN 13329);
• brandveiligheid (Bouwbesluit);
• bestandheid tegen schuivende lasten
(EN 13329, NEN 2072);
• bestandheid tegen statische belasting
(EN 1534);
• comfort en veiligheid bij belopen
(EN 13329);
• reinheid (optisch) (NEN 2072, EN 13329);
• geluidhinder (NEN 5078, ISO 717-2 en
140-7);
• thermisch comfort (EN-ISO 8990,
prEN 12667);
• uiterlijk (NEN 2073, EN 1368, EN 13226,
13227 en 13228, EN 13489).
12-04-2005 13:13:19
 5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 183

� �������������������������������������� � ������������������������������������
Figuur 5.53 Houten strokenvloer als sportvloer

Houten vloerbedekkingen worden doorgaans, • blind genageld op houten regels of op de bal-

al dan niet met een tussenlaag, aangebracht op ken van een houten draagvloer;
een houten, of droge steenachtige dekvloer. • blind genageld op in het beton van de draag-
Strokenvloeren kunnen op een constructie van vloer gestorte houten regels;
houten regels worden aangebracht of direct op • gelijmd op een vlakke en blijvend droge dek-
een houten draagvloer. vloer.
Houten sportvloeren worden vervaardigd van
massieve stroken parket die worden bevestigd op Houten vloerbedekking geeft een voetwarme
een verende onderlaag samengesteld uit twee vloer en eventueel vallend gereedschap en werk-
gekruiste lagen houten regels, geschroefd aan op stukken zullen minder snel beschadigen.
de ondergrond bevestigde klossen, figuur 5.53.
Een andere methode is het op een uitgevlakte Esthetische toepassingen houten
ondergrond lijmen van veerkrachtige blokjes vloerbedekking
waarop houten regels worden gelijmd, hierover Door de grote verscheidenheid aan leverings-
worden de parketstroken op de regels genageld. vormen en houtsoorten, is er een ruime keuze
in houten vloerbedekkingen voor esthetische
Industriële toepassingen houten toepassingen. Het aantal denkbare patronen is
vloerbedekking groot, figuur 5.54, evenals de afmetingen van de
Houten vloerbedekkingen in de vorm van stro-
ken en kopshout worden voornamelijk toegepast
in droge werkruimten, zoals machinefabrieken
en gereedschapmakerijen. Hout dat vocht
opneemt, zal sterk zwellen. Vooral bij kopshout,
dat gemakkelijk vocht opneemt, kan dit tot
problemen leiden. Om die reden worden kops-
houten blokjes vóór het aanbrengen voor 2/3
van de hoogte in warme bitumen gedoopt en
� ��������
daarna op de met warme bitumen voorbestreken
dekvloer gelegd. Zodoende wordt vochtaanbod
vanuit de dekvloer en/of draagvloer voorkomen.
Om vochtaanbod van bovenaf te voorkomen,
moet kopshout uitsluitend worden toegepast in
ruimten met droge processen.

Strokenvloeren kunnen op de volgende wijzen

worden gelegd:
• blind genageld dwars over een bestaande � ���������� � �������
houten dekvloer; Figuur 5.54 Legpatronen voor parketvloeren

06950467_H05.indd 183 12-04-2005 13:13:19

 184
samenstellende delen die bovendien per soort
bedekking en per fabrikant verschillen.
Plankjesvloeren worden op houten of droge dek-
vloeren gelijmd en/of genageld. Op steenachtige
dekvloeren wordt uitsluitend verlijmd. Indien de
dekvloerkwaliteit ontoereikend is, kan een tus-
senlaag, bijvoorbeeld van spaanplaat, hardboard
of triplex, noodzakelijk zijn.
Lamelvloerbedekkingen (tegenwoordig meestal la-
minaat genoemd) worden in de regel los gelegd
waarbij de van messing en groef voorziene pane-
len in elkaar worden geschoven en goed worden
aangedreven. De panelen worden onderling
gelijmd of met behulp van metalen veren aan
elkaar geklikt. Tussen de lamelvloerbedekking en
de dekvloer wordt meestal een tussenlaag van
kurkment, bitumenvilt, kokosvilt of dergelijke
aangebracht. De tussenlaag dient als uitvlaklaag
en om geluidshinder bij het belopen te voor-
komen.
Triplexvloeren worden met lijm op een tussenlaag
van board of spaanplaat aangebracht.
Om het oppervlak van een houten vloerbedek-
king te beschermen tegen verkleuren, vuil en
slijtage, wordt na het leggen en schuren het op-
pervlak meestal voorzien van een beschermlaag.
Als beschermlaag kan een waslaag, een sealer of
een transparante vloerlak worden aangebracht.
Een vloerlak geeft daarbij de beste bescherming
en vergt het minste onderhoud. Ook is het
mogelijk het hout te impregneren met kunst-
harsen waardoor het harder en slijtvaster wordt.
5.5.10 Keramische vloerbedekking
Een harde vloerbedekking wordt gevormd door
keramische tegels. Keramische tegels worden op
basis van de reeks EN-ISO 10545 normen geclas-
sificeerd naar:
1 de productiewijze;
2 de wateropname.
Keuzebepaling keramische vloerbedekking
De keuze voor soort en type keramische tegels
voor een bepaald vloersysteem bepalen we weer
aan de hand van een vóóraf opgesteld program-
ma van functionele eisen. Bij het vertalen van
deze eisen naar voor de toepassing belangrijke
prestatie-eisen kunnen we gebruik maken van de
06950467_H05.indd 184
per eis beschikbare normen, richtlijnen en derge-
lijke, zoals:
• bestandheid tegen afslijten (EN 101, 102 en
105, EN-ISO 10545-6 en 10545-7);
• bestandheid tegen schokken (EN-ISO
10545-5);
• bestandheid tegen chemische aantasting
(EN 12370, EN-ISO 10545-13 en EN 12808-1);
• vorstbestendigheid (NEN 2872, prEN 12371);
• hoge temperaturen bij binnenvloeren
(EN-ISO 10545-8, NEN 2872 en EN 1925);
• bestandheid tegen schuivende lasten
(NEN 2873, NEN 2874, EN-ISO 10545-7);
• bestandheid tegen statische belasting
(EN 12372, EN 1341, EN 1926, prEN 12808-1);
• comfort en veiligheid bij belopen (EN 1341);
• geluidhinder (NEN 1070, NEN 5077,
NEN-EN-ISO 140-6 t/m 140-8 en 717-2);
• reinheid (optisch) (NEN-ISO 10545-14);
• thermisch comfort ((NEN 1264);
• uiterlijk (EN 1341, EN-ISO 10545-16,
NEN 530 t/m 532).
Tegelwerken moeten worden uitgevoerd
conform de Arbeidsomstandighedenwet, het
Arbo-besluit en de A1-bladen.
Fabricage keramische tegels
Het vormen van keramische tegels kan als volgt
geschieden:
1 getrokken (geëxtrudeerde) tegels: een plas-
tische massa grondstof, door een pers tot een
streng gevormd en op tegellengte afgesneden,
te onderscheiden in:
• splijttegels: als dubbeltegel geperst, na het
bakken gesplitst en al of niet geglazuurd. Ken-
merkend voor deze tegels zijn de ribben aan de
achterzijde;
• enkelgevormde strengperstegelsvan een een-
voudige streng op maat gesneden, al dan niet
nageperst en soms geglazuurd;
2 droog geperste tegels: een mengsel, in poe-
dervorm of fijnkorrelig, onder hoge druk in
matrijzen geperst. Als afwerking al of niet gegla-
zuurd;
3 gegoten tegels: het vloeibare mengsel wordt
op een poreuze ondergrond of in een poreuze
vorm gegoten die het water uit de tegel
opneemt. Ook deze tegels kunnen geglazuurd
of ongeglazuurd zijn.
12-04-2005 13:13:20
 5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 185

Glazuur Uitvoering keramische vloerbedekking

Glazuur is een glasachtige toplaag die ondoor- Door het grote sortiment vormen en afmetin-
laatbaar is voor vloeistoffen. De glazuurlaag kan gen, is het aantal denkbare legpatronen groot,
worden meegebakken met het kleimengsel, of figuur 5.56. Vooral rechthoekige tegels kunnen
worden aangebracht in een afzonderlijke proces- in talrijke patronen worden gelegd. Voor de be-
gang. Glazuren moet niet worden verward met eindiging van de vloerbedekking en voor de aan-
verglazen. Verglaasde tegels zijn gebakken bij sluiting tegen opgaand werk, worden speciale
een zo hoge temperatuur dat de gehele massa hulpstukken geleverd, zoals: afdektegels, plint-
van de tegel een glasachtige structuur heeft tegels, goottegels, kwartranden, hoektegels.
gekregen. Keramische vloerbedekking kan zowel op steen-
achtige als op houten dek- en draagvloeren wor-
Classificatie keramische tegels den aangebracht.
Naar productiewijze en wateropnamecapaci- Keramische vloerbedekkingen worden gehecht
teit kunnen de keramische tegels in vier klas- op steenachtige dek- of draagvloeren door mid-
sen worden onderscheiden, figuur 5.55. Per del van een cement-, trascement- of cement/
klasse is de norm aangegeven waarin onder
meer de toegestane maatafwijkingen zijn ver-
meld. Voor gegoten tegels zijn geen normen
beschikbaar.
Door middel van deze criteria kunnen drie
(vormen) × vier (wateropname) × twee (al of
niet geglazuurd) = 24 klassen worden onder-
scheiden. Behalve met de genoemde klassen-
aanduidingen worden tegels vaak aangeduid
met de volgende benamingen:
• plavuizen;
• hardgebakken tegels;
• dubbelhardgebakken tegels;
• grèstegels;
• ijzerklinkers.
Naar uiterlijk en vorm kan een verdere inde-
ling worden gemaakt naar:
• geglazuurd of ongeglazuurd;
• ruw, glad of geprofileerd oppervlak;
• rechthoekige of andere geometrische
vormen.
Figuur 5.56 Legpatronen voor keramische tegels

Groep I IIa IIb III

Wateropname (E) E ≤ 3% 3% < E ≤ 6% 6% < E ≤ 10% E > 10%

Geëxtrudeerd AI AIIa AIIb AIII

EN 121 EN 186 EN 187 EN 188

Drooggeperst BI BIIa BIIb BIII

EN 176 EN 177 EN 178 EN 159

Figuur 5.55 Classificatie van tegels naar productiewijze en wateropname

06950467_H05.indd 185 12-04-2005 13:13:21

 186

kalkmortel (dikbed figuur 5.57-1), een elastische
latexmortel of een meestal hydraulische lijmlaag
(dunbed figuur 5.57-3). Ook het aanbrengen
van tegels op een isolerende laag, rechtstreeks
met de dikbed methode of gelijmd op een vóór-
af aangebrachte zwevende dekvloer behoort tot
de mogelijkheden (figuur 5.57-4). Voorkomen
moet worden dat de tegelvloer strak wordt
opgesloten tussen op de draagvloer geplaatste
wanden. Door het krimpen van de draagvloer
������
������
kunnen de tegels worden opgedrukt (figuur
5.57-5).
Om te zorgen voor het vol en zat inbedden van
groot formaat tegels op een cementgebonden
specielaag (dikbed), wordt doorgaans een contact-
laag aangebracht (vanaf formaat 400 × 400 mm
is dit noodzakelijk). In de draagvloer aanwezige
dilataties moeten in de tegels worden doorgezet.
Het verdient de voorkeur ter plaatse een dilatatie-
profiel aan te brengen waartegen de tegels kunnen
aansluiten. Hiertoe zijn in hoogte verstelbare alumi-
nium profielen voorzien van een kunstrubberen
afdichting verkrijgbaar, figuur 5.57-2.

In de praktijk ziet men vaak dat, volgens een vast

patroon, extra dilatatievoegen in het tegelwerk
� ������������������� worden aangebracht. Dit is echter niet nodig:
uitgaande van een hechtend aangebrachte
������� ���������������������� tegelbekleding op een steenachtige draag-
������ vloer, die voldoet aan de eisen van stabiliteit
������ en draagkracht. Wel moet worden voorkomen
����� dat de tegels opgesloten zitten tussen de op de
�������������������
draagvloer geplaatste wanden, figuur 5.57-5.
Indien met de mogelijkheid van het scheuren
� ������������������ (elementenvloer zonder druklaag) en/of vervor-
men (kruip) van de draagvloer rekening moet
������
worden gehouden kan de stijfheid van de (dek-
��������������� vloer en de) tegelbekleding worden aangepast
���� aan die van de draagvloer. Bij kleine vervormin-
gen kan dit door het toepassen van een elastisch
mortelbed (latex-cement) in combinatie met een
� ��������������� elastische voegvulling, figuur 5.57-3, of door de
tegels te leggen in een zwevend mortelbed, figuur
5.57-4. Moet met grotere vervormingen worden
������
gerekend dan moet de stijfheid van de draag-
������
vloer worden verbeterd bij voorbeeld door het
��������
aanbrengen van een gewapende druklaag.
���������
������������������
Op houten dek- of draagvloeren kunnen kerami-
sche vloerbedekkingen als volgt worden aange-
� ����������������� bracht:
• op een houten dekvloer, daarvan gescheiden
door een niet-hechtende tussenlaag;
������
������ • op zwaluwstaartplaten, waarmee de houten
dek- of draagvloer is verstijfd.

����� In het speciebed waarin de tegels worden aange-

bracht op een van een scheidingslaag voorziene
� ������������������������������� houten dek- of draagvloer, wordt meestal een
Figuur 5.57 Leggen van keramische tegels krimpwapening opgenomen.

06950467_H05.indd 186 12-04-2005 13:13:22


�������������������
���
����������������������
�������������������
�� ���
�������������
��������������������
��
����������
��������������������
�����������������
Figuur 5.58 Lijmkeuzeboom vloertegelwerk
Verlijmen
Keramische tegels kunnen ook verlijmd worden
aangebracht op een steenachtige dekvloer. In
grote lijnen kunnen daarbij drie typen lijm wor-
den onderscheiden, figuur 5.58:
1 lijm in poedervorm;
2 lijm in pastavorm;
3 tweecomponentenlijm.
1 Lijm in poedervorm
Deze lijm is doorgaans op basis van cement
waaraan hulp- en vulstoffen zijn toegevoegd. De
hulpstoffen bestaan onder andere uit kunststof
bindmiddelen en stoffen voor verbetering van
aspecten als plasticiteit, waterdichtheid en hech-
ting. Omdat lijm op basis van cement niet com-
patibel is met gips, maken we voor het lijmen
op een calciumsulfaatgebonden ondergrond
bij voorkeur gebruik van een (vloeibed)lijm op
basis van bijvoorbeeld α halfhydraat. We kunnen
in dat geval zonder risico op vochtgeïnitieerde
schade beginnen met lijmen bij een restvocht-
gehalte van de ondergrond van circa 1,5% m/m
wat een aanzienlijke tijdsbesparing betekend.
Kenmerken van poederlijm zijn:
• geringe elasticiteit;
• hoge hechtsterkte;
• snelle uitharding;
• goed functioneren in natte omstandigheden.
2 Lijm in pastavorm
Lijn in pastavorm is meestal een dispersie. Ken-
merken van pastalijm zijn:
• gemakkelijk te verwerken;
• elastische eigenschappen;
06950467_H05.indd 187
5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 187
• lange uithardingstijd bij niet-vochtabsorbe-
�� rende ondergrond of tegels;
• sommige pastalijmen verweken onder natte
condities;
• kan alleen bij verticaal tegelwerk worden toe-
gepast;
• in uitzonderingsgevallen buiten toepasbaar.
��� 3 Tweecomponentenlijm
Dit kunnen producten zijn met en zonder ce-
ment. Kenmerken van tweecomponentenlijn zijn:
• geschikt voor speciale toepassingen, zoals
industriële vloeren en zwembaden;
• uitvoering vraagt veel zorg;
• aanvangshechting laag, waardoor ongeschikt
voor verticale vlakken.
Tussen de tegels opengehouden voegen worden
na enige tijd gevuld met een speciale voeg-
specie. De voegen kunnen op twee manieren
met voegspecie worden opgevuld:
1 door inwassen van het tegelwerk met de
voegspecie;
2 door voegen met behulp van een voegspijker.
De voegen hebben meerdere functies:
• opvangen van maatafwijkingen;
• voorkomen van indringen vloeistof in de
ondergrond;
• bijdragen aan de slipweerstand;
• ondersteunen van de tegelrand tegen bescha-
digingen.
De samenstelling van het voegvulmateriaal
wordt afgestemd op de breedte van de voeg en
bevat toevoegingen om de eigenschappen te
verbeteren, zoals:
• waterafstotendheid;
• vermogen om vocht vast te houdend (om ver-
branden te voorkomen);
• hechting aan de tegel;
• verlagen van de stijfheid (E-modulus);
• dichtheid.
Naast cementgebonden voegvulmiddelen met
toevoegingen worden ook toegepast sterk kunst-
harsgemodificeerde cementgebonden en kunst-
harsgebonden (meestal epoxy) voegvulmiddelen
en kitvoegen.
12-04-2005 13:13:23
 188
De breedte van de voegen wordt onder andere
bepaald door:
• rechtlijnigheid van de tegels;
• rechthoekigheid van de tegels;
• maatafwijkingen in lengte en breedte;
• verband (patroon) van de tegels;
• voorwaarde van niet te smalle voegen in ver-
band met de hechting;
• afmetingen van het vloeroppervlak;
• esthetische motieven.
Industriële toepassingen keramische
vloerbedekking
Keramische vloerbedekkingen worden om hun
uitstekende weerstand tegen chemische aantas-
ting, veelvuldig toegepast in ruimten waar agres-
sieve industriële processen plaatsvinden. Zwakke
schakel in elke keramische vloerbedekking is de
voeg. De vorm van de tegelkant (rechthoekig of
cushion-edged), de voegbreedte en de aard en
intensiteit van de vloerbelasting, zijn bepalend
voor de mate waarin beschadiging van de voeg-
kanten op zal treden. Het indringen van agres-
sieve stoffen via de voeg in de mortellaag, dek-
vloer en/of draagvloer moet worden voorkomen.
Hiertoe kunnen de voegen worden voorzien
van een speciale waterdichte en zuurbestendige
voegvulling. De tegels kunnen bovendien wor-
den aangebracht met behulp van een, eveneens
op het gebruiksdoel afgestemde, speciale tegel-
lijm.
Omdat bij het leggen volgens de dikbedmetho-
de de druksterkte van het mortelbed laag is, en
inkloppen van tegels is alleen mogelijk in een
niet of nauwelijks verdicht speciebed, worden
zwaar belaste tegelvloeren vaak gelegd volgens
de zogenaamde trilmethode. Bij deze methode,
ook wel genoemd vibratiesysteem, Rüttelver-
fahren, of mechanisch getrild, worden speciale
van afstandsnokken voorziene tegels gebruikt.
Na het aanbrengen op een van een contactlaag
(meestal emulgeerbare epoxy) voorziene circa
50 mm dikke cementgebonden dekvloer, wordt
het oppervlak van de tegelvloer machinaal ge-
trild. De voegen worden daarna meestal gevuld
met kunstharsmortel.
06950467_H05.indd 188
IJzerklinker- en grèstegels hebben een hoge mate
van zuurbestendigheid en zijn tevens zeer hard,
slijt- en stootvast. Dit maakt deze typen kerami-
sche vloerbedekking zeer geschikt voor industri-
ele toepassingen. Voor natte processen kan om
de stroefheid te verbeteren, het bovenvlak van
de tegels geprofileerd worden uitgevoerd (anti-
slip).
Esthetische toepassingen keramische
vloerbedekking
Door de schier onbeperkte mogelijkheden in
kleur, glans, afmeting, patroon enzovoort, zijn
de esthetische toepassingen van keramische
vloerbedekkingen eveneens praktisch onbeperkt.
Daarbij worden vaak maatregelen getroffen om
bepaalde minder gunstige eigenschappen van
keramische vloerbedekkingen te compenseren.
Om een voetwarme vloer te verkrijgen, kan een
vloerverwarming in het mortelbed worden
opgenomen. Om het thermische- en/of con-
tactgeluidsisolatieniveau te verbeteren, kan de
keramische vloerbedekking op een zwevende
dekvloer worden aangebracht, figuur 5.57-4.
Een ongeglazuurde, geprofileerde en/of een klein
formaat tegel (hoger voegaandeel) kan worden
gekozen om de stroefheid van een keramische
vloerbedekking in een natte ruimte te verbete-
ren.
5.5.11 Natuursteen
Tegels of platen uit natuurlijke gesteenten
vormen evenals keramische tegels een harde
vloerbedekking die kan worden aangebracht op
steenachtige dek- en/of draagvloeren. Evenals
bij de keramische vloerbedekkingen is bij na-
tuursteen de verscheidenheid in formaat, vorm
en kleur zeer groot evenals het aantal denkbare
legpatronen. Voor de beëindiging van de vloer-
bedekking en voor de aansluiting tegen opgaand
werk, worden de natuursteenelementen door-
gaans op maat geknipt/gezaagd, figuur 5.59.
Het aanbrengen van natuursteenelementen met
een uniforme laagdikte geschiedt op een wijze
die vergelijkbaar is met het aanbrengen van
keramische tegels. Onderling in dikte verschillen-
de natuursteenelementen worden gezet in een
cement-, trascement- of cement/kalkspecie of
in een latexcement speciebed. Natuursteen-
elementen met een uniforme laagdikte kunnen
12-04-2005 13:13:24
 12-04-2005 13:13:24
189

Hoofdgroep Subgroep Uiterlijke kenmerken Materiaaleigenschappen

5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN

Thermische uitzetting (10–6)

Vorstbestendig (indicatie
Buigtreksterkte in Mpa

Chemicaliënbestendig2
in % van de subgroep)
Duurzaamheid glans 1

Wateropname (vol.%)
Elasticiteitsmodulus

Warmtegeleiding in
Richtingsstructuur

Druksterkte in Mpa
Variatie uiterlijk

in mm (Böhme)
(van een steen)

Haarscheurtjes

Slijtvastheid

Massa kg/m3
(104 N/mm2)
Fossielen
Adering

W/m ∙ K
Stollings- Graniet nee niet nee gering nee 0,8-1,6 **** 100-270 15-20 15-9 14-8 2,6-3,0 0,5-1,3 100% aaa 1,6-3,4
gesteenten Granietachtige nee niet nee gering nee 0,8-1,6 **/*** 180-270 15-22 14-8 14-8 2,6-3,0 0,5-1,3 100% aa/aaa 2,0-3,0
Gabbro nee niet nee niet nee 0,8-1,6 ** 120-340 16-22 14-8 11-13 2,8-3,1 0,5-1,0 100% aaa
Trachiet, porfier, nee niet nee gering nee 1,0-2,0 ** 180-400 10-25 15-10 13-11 2,6-3,1 0,3-1,8 190% aaa
diabaas, basalt
Sediment- Kalksteen, dicht ja ja ja ja ja 2,2-8,0 */*** 175-240 13-19 13-7 16-9 2,5-2,8 0,5-1,5 120% a 2,0-3,4
gesteenten Kalksteen, poreus ja ja ja ja ja 4,0-16,0 */** 120-160 12-12 13-8 44-7 2,4-2,5 0,3-20 150% a 2,0-3,4
Metamorfe Marmer ja ja ja ja nee 2,2-7,0 */*** 175-240 13-19 13-7 16-9 2,6-2,8 0,5-1,5 180% a 2,0-2,6
gesteenten Leisteen ja ja nee niet niet 1,0-20,0 */**3 100-160 10-35 13-8 13-8 2,5-2,9 0,5-2,0 150% aa/aaa 1,2-2,1
Kwartsiet ja ja nee niet nee 1,2-7,0 ***3 100-300 13-40 10-14 17-8 2,6-2,7 0,4-2,0 190% aaaa
Gneis ja ja gering niet nee 1,4-4,0 **/*** 100-280 15-23 15-8 14-8 2,6-3,0 0,3-1,5 195% aa/aaa 1,6-2,1
1
duurzaamheid glans 2
wordt aangetast door: 3
Sommige steensoorten kunnen
* redelijk a zeer zwakke zuren 3
gepolijst of gezoet worden
** goed aa zwakke zuren
*** zeer goed aaa sterke zuren
**** uitmuntend aaaa zeer sterke zuren

06950467_H05.indd 189
Figuur 5.59 Voorbeelden van kantafwerkingen
 190
ook verlijmd worden aangebracht op een steen-
achtige draagvloer of dekvloer. In grote lijnen
vindt de verlijming plaats zoals in paragraaf
5.5.9 is beschreven voor keramische tegels. In
de draagvloer aanwezige dilataties moeten in
de natuursteenbekleding worden doorgezet.
Het opnemen van een dilatatieprofiel waartegen
de elementen kunnen aansluiten is hierbij aan
te bevelen, figuur 5.57-2. Ook bij natuursteen
worden de tussen de elementen opengehouden
voegen in een later stadium gevuld met een
speciale voegspecie die, afhankelijk van de voeg-
breedte, op een van de bekende wijzen wordt
aangebracht.
Classificatie natuursteen
Natuursteen is een van de oudste vloerbedek-
kingmaterialen. Het materiaal is hard en in het
algemeen slijtvast en duurzaam (afhankelijk
van het soort natuursteen) en is geschikt voor
binnen- en buitentoepassingen. We kunnen
natuursteen, volgens NEN 2874, NEN 2875,
EN-ISO 10545-7 en prEN 12808-2, classificeren
op basis van de weerstand tegen slijtage door
belopen en berijden of de zichtbare gevolgen
daarvan zoals materiaal- of glansverlies.
De keuze voor het soort natuursteen voor een
bepaald vloersysteem bepalen we weer aan de
hand van een vóóraf opgesteld programma
van functionele eisen. Bij het vertalen van
deze eisen naar voor de toepassing belangrijke
prestatie-eisen kunnen we gebruik maken van
de per eis beschikbare normen, richtlijnen en
dergelijke, zoals:
• bestandheid tegen schokken
(EN-ISO 10545-5);
• chemische aantasting (EN 12370,
EN-ISO 10545-13 en EN 12808-1);
• vorstbestendigheid (NEN 2872,
prEN 12371);
• hoge temperaturen bij binnenvloeren
(EN-ISO 10545-8, NEN 2872 en EN 1925);
• bestandheid tegen schuivende lasten
(NEN 2873, NEN 2874, EN-ISO 10545-7);
• bestandheid tegen statische belasting
(EN 12372, EN 1341 en EN 1926);
• comfort en veiligheid bij belopen
(EN 1341);
• geluidhinder (NEN 1070, NEN 5077,
NEN-EN-ISO 140-6t/m8 en 717-2);
06950467_H05.indd 190
• reinheid (NEN-ISO 10545-14);
• thermisch comfort ((NEN 1264);
• uiterlijk (EN 1341, EN-ISO 10545-16,
NEN 530 t/m 532).
Natuursteen dat wordt gebruikt voor buiten-
toepassingen moet bovendien voldoen aan
de eisen die het Bouwstoffenbesluit stelt aan
Categorie 1 – bouwstoffen. Om dit voor een
bepaalde partij te kunnen vaststellen is uit-
loogonderzoek nodig.
Natuursteenwerken moeten worden uitgevoerd
conform de Arbeidsomstandighedenwet, het
Arbo-besluit en de A1-bladen.
Natuursteensoorten die worden toegepast als
vloerbedekkingmateriaal zijn, figuur 5.60:
1 stollingsgesteenten, te verdelen in diepte-,
gang- en uitvloeiinggesteenten;
2 sedimentgesteenten;
3 metamorfe of omvormingsgesteenten.
� ��������������������������
� �������������
� ��������������
� �������������
Figuur 5.60 Kenmerken van natuursteen
1 Stollingsgesteenten
Stollingsgesteenten ontstaan door afkoeling van
vloeibaar gesteente (magma). Dit kan zowel in
als op de aardkorst gebeuren. In het eerste geval
spreken we van dieptegesteente, in het tweede
geval van uitvloeiinggesteenten. Als tussenvorm
kan het magma stollen in spleten of breuklagen,
in dat geval spreken we van ganggesteenten.
Dieptegesteenten worden gevormd bij geleide-
lijke afkoeling onder grote, constante druk. Dit
resulteert in grofkorrelige gesteenten, met duide-
lijk waarneembare kristallen. Uiterlijk en samen-
stelling van dieptegesteenten zijn regelmatig,
maar stenen onderling kunnen sterk verschillen.
Tot deze groep behoren de granieten en
gabbro’s. Er zijn ook subgroepen van diepte-
gesteenten die moeilijk van graniet zijn te onder-
12-04-2005 13:13:25

scheiden. Het verschil is dat ze minder of geen
kwarts bevatten en daardoor minder bestand
kunnen zijn tegen zuren en, in gepolijste toe-
stand, eerder mat worden.
Ganggesteenten worden gevormd bij geleidelijke
afkoeling onder grote, constante druk, waarbij
het stollingsproces sneller verloopt dan bij de
dieptegesteenten. Dit resulteert in min of meer
grofkorrelige gesteenten. Uiterlijk en samenstel-
ling van ganggesteenten zijn regelmatig, maar
stenen onderling kunnen sterk verschillen. Tot
deze groep behoren diabasen en porfieren.
Uitvloeiinggesteenten worden gevormd als
magma vanuit het binnenste van de aarde aan
het oppervlak treedt. We noemen dit lava. Na
bijvoorbeeld een vulkaanuitbarsting zal de lava
snel afkoelen en verharden. De stenen bevatten
geen of bijna geen kristallen. Luchtbelinsluitin-
gen kunnen voorkomen. Uitvloeiinggesteenten
zijn meestal gelijkmatig van uiterlijk en samen-
stelling. Tot deze groep behoren de trachieten
en basalten.
2 Sedimentgesteenten
In rivieren en zeeën ontstane gesteenten, te
onderscheiden naar afzettingsgesteenten en
neerslaggesteenten.
Afzettingsgesteenten ontstaan door het afzetten
van klei-, zand- of kalklagen die vervolgens zijn
versteend. De klei of het zand kunnen afkomstig
zijn van geërodeerde natuursteen, de kalk van
schaaldiertjes, koraal, e.d. Tot de afzettingsge-
steenten behoren de kleistenen, zandstenen en
sommige kalkstenen. De fossielen die vaak wor-
den gevonden in uit kalk gevormde kalkstenen
vertellen iets over de herkomst van de kalk.
Kleistenen worden niet voor vloertegels gebruikt;
ze vormen de basis voor verderop beschreven
leistenen. Uit zand gevormde zandstenen hebben
een poreuze structuur. Sinds 1951 mag zandsteen
in Nederland niet worden bewerkt. Als bij een
renovatie zandsteen wordt gebruikt is schriftelijke
toestemming nodig van de Arbeidsinspectie.
Neerslaggesteenten ontstaan door het neerslaan
van kalk uit met kalk verzadigd water. Sommige
kalkstenen behoren tot deze groep. In het alge-
meen zijn kalkstenen die uit neergeslagen kalk
zijn ontstaan, fijner gelaagd dan uit afzetting
ontstane kalkstenen. Ook dit type kalksteen kan
fossielen bevatten. Het oppervlak van dit mate-
06950467_H05.indd 191
5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 191
riaal wordt gezoet of gepolijst. Polijsten wordt
afgeraden voor intensief belopen vloeren omdat
op den duur een looppad zal ontstaan. Door
de vele mogelijkheden in kleur en structuur zijn
deze gesteenten uitstekend te combineren, bij-
voorbeeld voor het aanbrengen van patronen.
Men moet daarbij geen materialen met onder-
ling sterk afwijkende hardheid combineren.
3 Metamorfe gesteenten of omvormingsgesteenten
Tijdens het ontstaan van bijvoorbeeld bergketens
en zeetroggen door bewegingen in de aardkorst
kunnen reeds gevormde stollings- of sediment-
gesteenten worden blootgesteld aan extreme
druk en/of hoge temperaturen. Daardoor onder-
gaan deze gesteenten een gedaanteverwisseling
of metamorfose. Hierdoor veranderen het uiter-
lijk en de eigenschappen. Enkele voorbeelden
hiervan zijn:
• kalksteen vervormt tot marmer;
• kleisteen vervormt tot leisteen;
• zandsteen vervormt tot kwartsiet.
Bekende soorten metamorfe gesteenten zijn
marmers alsmede de diverse leisteensoorten,
kwartsieten en gneizen. De bewerkingen van de
eerstgenoemde zijn zoeten en polijsten, waar-
bij voor gepolijste vloeren hetzelfde geldt als
voor de kalksteensoorten. Leisteen en kwartsiet
zijn gelaagde gesteenten die op eenzelfde
manier worden gewonnen. Ze worden gespleten
waardoor ze een breukruw, natuurgespleten
oppervlak bezitten. Er zijn bijzondere soorten lei-
steen die door een verdere metamorfose betere
materiaaleigenschappen hebben verkregen, een
minder zichtbare laagstructuur en een enigszins
glanzend oppervlak. Sommige van deze soorten
kunnen worden geslepen of zelfs gezoet. Van de
bijzonder slijtvaste kwartsieten kunnen sommige
soorten eveneens geslepen, gezoet of zelfs gepo-
lijst worden geleverd.
Bewerkingen natuursteen
Het natuursteenoppervlak kan de volgende
bewerkingen ondergaan:
• om een glad oppervlak te verkrijgen: schu-
ren, polijsten, zoeten (fijn slijpen);
• om de slipweerstand te verhogen: stralen,
boucharderen en thermisch branden.
12-04-2005 13:13:25
 192
Industriële toepassingen natuursteen
Ondanks de grote mechanische sterkte en weer-
stand tegen belastingen wordt natuursteen in
ons land niet voor industriële toepassingen ge-
bruikt. De betrekkelijk hoge prijs, mede veroor-
zaakt door de hoge transportkosten, zal hieraan
debet zijn.
Esthetische toepassingen van natuursteen
De mogelijkheden in structuur, kleur, glans,
vorm, afmeting, patroon enzovoort van
natuursteen zijn zo mogelijk nog groter dan
van keramische vloerbedekkingen. Het aantal
toepassingsmogelijkheden is daarmee even-
eens praktisch onbeperkt. Ook bij natuursteen
vloerbedekkingen kunnen maatregelen worden
getroffen om bepaalde minder gunstige eigen-
schappen te compenseren.
Om een voetwarme vloer te verkrijgen, kan een
vloerverwarming in het mortelbed worden op-
genomen. De natuursteen vloerbedekking kan
op een zwevende dekvloer worden aangebracht
om het thermische- en/of contactgeluidsisolatie-
niveau te verbeteren. Voor het gebruik in natte
ruimten, kan een voor die toepassing direct
geschikte natuursteensoort worden gekozen of
kan de gewenste stroefheid worden bereikt door
middel van een speciale oppervlaktebehande-
ling, zoals branden of stralen.
Het combineren van natuursteen soorten met
grote verschillen in hardheid en/of slijtvastheid
moet zoveel mogelijk worden voorkomen. Na
verloop van tijd zullen deze verschillen in
eigenschappen zichtbaar worden als verschillen
in glans (krassen), hoogte (afslijting) vervuiling
enzovoort.
5.5.12 Kunststeen (composiet)
Tegels en platen vervaardigd van een mortel op
basis van kunstharsgemodificeerd cement of van
polymeren waaraan naast speciaal geselecteerde
toeslagmaterialen (zoals natuursteenkorrels)
ook pigmenten, hulpstoffen en vulstoffen zijn
toegevoegd, worden aangeduid als kunststeen.
Het oppervlak van de kunststeen tegels of platen
ondergaat na het verharden meestal een nabe-
handeling in de vorm van schuren en polijsten,
of uitwassen. De tegels en platen kunnen vervol-
gens op soortgelijke wijze worden aangebracht
als keramische en natuursteentegels. In verband
06950467_H05.indd 192
met de hoge maatvastheid van de tegels c.q.
platen, worden deze praktisch zonder voeg aan-
gebracht.
Als lijm wordt een hydraulische lijm (bij aan de
achterzijde van een profilering voorziene tegels)
of een dispersielijm toegepast. Kunststeen vloe-
ren zijn hard, slijtvast, afhankelijk van het poly-
meergehalte redelijk bestand tegen chemicaliën
en geschikt voor binnentoepassingen in zowel de
woning- als utiliteitsbouw (winkels).
Industriële toepassingen kunststeen
In sommige industrieën en met name ook bij het
renoveren van oppervlakkig aangetaste bedrijfs-
vloeren worden kunststeen vloerbedekkingen
toegepast. De kunststeen tegels of platen wor-
den meestal verlijmd aangebracht op een droge
vlakke ondergrond (een nieuwe steenachtige
dekvloer of een gesaneerde steenachtige draag-,
of dekvloer). Een vloerbedekking van kunststeen
tegels of -platen kan kort na het aanbrengen in
gebruik worden genomen.
Afhankelijk van de samenstelling, kan een kunst-
steen vloerbedekking ook worden toegepast in
een agressief milieu. Bij deze toepassing moeten
de tegels worden gelijmd met een chemisch be-
stendige tweecomponentenlijm.
Esthetische toepassingen kunststeen
Kunststeen vloerbedekkingen kunnen overal wor-
den toegepast als alternatief voor keramische of
natuursteen vloerbedekkingen. Naar welke van
deze vloerbedekkingen de voorkeur zal uitgaan,
wordt in de meeste gevallen niet door rationele
aspecten bepaald.
5.5.12 Metalen vloerbedekking
Metalen vloerbedekkingen kunnen worden
geleverd in vele, meestal vierkante of recht-
hoekige vormen van klein formaat tegels tot
groot formaat platen. Als metaalsoorten worden
(roestvast)plaatstaal, aluminium en geel- en
roodkoper het meest gebruikt. Dunne metalen
tegels en/of platen van klein formaat kunnen op
praktisch alle typen dekvloeren worden gelijmd,
mits voldoende vlak. Groot formaat metalen
tegels of platen kunnen op verschillende wijzen
worden aangebracht, afhankelijk van de uitvoe-
ring van de tegels of platen:
• tegels en platen aan de achterzijde voorzien
12-04-2005 13:13:25

van een profilering en/of ankers, kunnen in een
speciebed verlegd, worden aangebracht op een
voldoende draagkrachtige en stabiele steenach-
tige draagvloer;
• de tegels en platen kunnen met behulp van
schroeven aan een willekeurige ondergrond wor-
den bevestigd, mits voldoende vlak;
• tegels en platen kunnen los worden gelegd
op een willekeurige ondergrond, mits voldoende
vlak. Hierna worden zij aan elkaar bevestigd (las-
sen).
Industriële toepassingen metalen
vloerbedekking
Als, in een speciebed gelegde, vloerbedekking
in industrieën waar de vloeren belast worden
door hoge puntlasten en/of veelvuldig worden
blootgesteld aan stotende en/of vallende lasten
(staalplaattegels).
Als elektrisch geleidende vloer voor speciale toe-
passingen als: munitiewerkplaatsen, installatie-
ruimten, computerruimten enzovoort.
Esthetische toepassingen metalen
vloerbedekking
Geprofileerde platen van geel- of roodkoper,
aluminium en roestvrijstaal, worden op beperkte
schaal toegepast als exclusieve vloerbedekking
voor bijvoorbeeld representatieve of tentoonstel-
lingsruimten. De wijze van aanbrengen, gelegd
in een mortelbed, gelijmd of onderling gekop-
peld (gelast), is afhankelijk van de dek- of draag-
vloer en tevens van leveringsvorm van het mate-
riaal dat wordt toegepast. Soms wordt materiaal
gebruikt (bijvoorbeeld traanplaten) dat voor een
andere toepassing is geproduceerd.
5.6 Vloerverven
Een dunne naadloze vloerafwerking van verf, ver-
vaardigd op basis van natuurlijke of kunstmatig
samengestelde bindmiddelen en/of pigmenten
of vulstoffen, wordt ter plaatse aangebracht op
een schone, droge, vlakke dekvloer met een
egale oppervlaktestructuur. De dikte van een, in
één of meerdere lagen door middel van uitstrij-
ken met een kwast of roller, spuiten of uitgieten
met nastrijken aangebrachte, verflaag is maxi-
maal 1 mm. Producten die tot de verven voor
06950467_H05.indd 193
5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 193
vloerbedekkingen kunnen worden gerekend,
kunnen verdeeld worden in de volgende typen:
1 filmvormende verven;
2 filmvormende kunstharsen;
3 niet-filmvormende beitsen;
4 niet-filmvormende impregneermiddelen.
De filmvormende vloerverven kunnen worden
onderverdeeld in:
• gekleurde, voornamelijk gepigmenteerde,
(lak)verf. Op basis van met olie gemodificeerde
alkydharsen;
• vernis (blanke lak). Als verf maar zonder pig-
ment;
• beits (transparant gekleurd, voornamelijk ge-
pigmenteerde, verf), een matig gepigmenteerde
verf die de tekening van de ondergrond zicht-
baar laat. Beitsen voor vloeren bestaan vaak uit
een urethaanalkydhars combinatie.
Filmvormende kunstharsen die als dunne vloer-
bedekking in aanmerking komen, worden
vervaardigd op basis van de volgende bindmid-
delen:
• polyurethaan (PU);
• epoxy (EP);
• polymethylmethacrylaat (PMMA).
Deze chemisch hardende kunstharsen kunnen in
principe zonder toevoegingen worden verwerkt.
Met name polyurethaan wordt veel als transpa-
rante afwerking toegepast.
Industriële toepassingen vloerverven
De weerstand tegen belasting van dunne naad-
loze verflagen als vloerbedekking is gering.
Om die reden worden vloerverven als industriële
vloerbedekking slechts toegepast ter verhoging
van de hygiëne van nauwelijks belaste vloer-
gedeelten (het gladde gesloten oppervlak
vereenvoudigd het onderhoud).
Niet-filmvormende impregneermiddelen worden
vaak aangebracht op steenachtige draag- en
dekvloeren om stofafgifte, ten gevolge van
slijtage, te beperken.
Esthetische toepassingen vloerverven
Filmvormende verven en kunstharsen vormen
een glanzende, halfglanzende of matte en
gladde afwerking met een gesloten opper-
12-04-2005 13:13:25
 194
vlaktestructuur. Deze kan, door het toevoegen
van hulpstoffen of het instrooien van het natte
oppervlak, stroef worden gemaakt. Niet-film-
vormende verven brengen geen wijziging in de
oppervlaktestructuur, maar kunnen een zacht
glanzend resultaat opleveren.
Houten dekvloeren of vloerbedekkingen worden
vaak voorzien van een niet- of matig gepigmen-
teerde filmvormende verflaag of beits, ter
bescherming en/of verfraaiïng.
5.7 Keuzebepaling vloersysteem
Om een gerichte keuze te kunnen maken voor
een bepaald vloersysteem, dient men op de
hoogte te zijn van de wijze waarop en de om-
standigheden waarbij in zijn algemeenheid een
vloersysteem tot stand wordt gebracht. Ook be-
kendheid met de oorzaken van de veelvuldig op-
tredende problemen is een voorwaarde om tot
een weloverwogen keuze te komen. Als belang-
rijkste oorzaken van problemen zijn te noemen:
1 onvoldoende communicatie tussen opdracht-
gever en uitvoerende bedrijven (25%);
2 ontoereikende kennis bij de uitvoerende
bedrijven (25%);
3 wanprestatie bij één of meer van de uitvoe-
rende bedrijven (35%);
4 materiaalgebrek of onjuist advies leverancier
(5%);
5 ander gebruik van het vloersysteem dan bij
het ontwerp voorzien (5%);
6 andere oorzaken (5%).
Uit dit globale overzicht blijkt dat veruit het
grootste deel van de schades een direct gevolg is
van gebrek aan kennis bij en/of slecht werk gele-
verd door de uitvoerende bedrijven.
Een deel van de gemaakte fouten heeft ‘onvol-
doende communicatie’ als oorzaak. Het betreft
daarbij dat deel waarbij de opdrachtgever vóóraf
heeft verzuimd aan te geven welke prestatie
door hem wordt verlangd.
Een betere communicatie tussen opdrachtgever
en uitvoerenden zou een belangrijk deel van de
vloerschades kunnen voorkomen. Een eerste stap
om te komen tot een betere communicatie is
een uniforme terminologie (zie paragraaf 5.1.2).
Omdat eenduidige afspraken moeten worden
06950467_H05.indd 194
gemaakt over de te leveren prestaties, moet er
een goede leidraad bestaan met betrekking tot
de criteria die moeten worden in acht genomen
bij het bepalen van een keuze.
In de loop der jaren zijn diverse methodes ont-
wikkeld als hulpmiddel bij de keuze van een
vloerafwerking. We bespreken hier:
1 UPEC-steem;
2 prestatie-contract.
1 UPEC-systeem
Dit systeem bestaat uit een algemene handlei-
ding voor het classificeren van vloerafwerkingen.
Onder vloerafwerking wordt hier verstaan het
materiaal tussen draagvloer en belast vloer-
oppervlak. Voor de verschillende typen vloeraf-
werkingen (keramiek, plastics, textiel enzovoort)
bestaan eveneens handleidingen. Het systeem,
dat is ontwikkeld door de Union Européenne
l’Agrément Technique dans la Construction
(UEAtc), geeft een overzicht van de gehanteerde
terminologie en van de privaatrechtelijke pres-
tatie-eisen en aanvullende eisen die aan vloer-
afwerkingen kunnen worden gesteld, met name
ook met betrekking tot de duurzaamheid.
Verder worden functionele beproevingsmetho-
den aangegeven, doorgaans vastgelegd in
EN-ISO-normen, waarmee het kwaliteitsniveau
per geëiste eigenschap kan worden vastgesteld.
2 Prestatie-concept
Om tot een verantwoorde keuze te komen, blijkt
een belangrijke rol te zijn weggelegd voor een
ter zake kundig adviseur. De keuze voor een
geschikte vloer is voor veel bedrijven een uiterst
complexe zaak waarbij de hulp van een onafhan-
kelijk adviseur feitelijk onmisbaar is. Om tot een
definitieve keuze te komen, wordt een aantal
fasen doorlopen.
Stap 1: opdrachtgever en adviseur stellen ge-
zamenlijk een lijst samen van alle functionele
eisen waaraan het vloersysteem in de gebruiks-
fase moet voldoen. Per eis wordt vervolgens
het prestatieniveau vastgelegd, en bindend
gesteld, waaraan minimaal moet worden vol-
daan.
Stap 2: beoordeeld wordt welk soort en type
draagvloer geschikt is voor het betreffende
gebouw. De belastingklasse en zaken als be-
12-04-2005 13:13:26

schikbare hoogte, vrije overspanning, indeling
enzovoort spelen daarbij een rol. Na een analyse
van de bouwkundige en bouwfysische aspecten,
mede in relatie tot de beschikbare bouwtijd,
wordt door de adviseur een selectie gemaakt
van vloersystemen die in principe voor de betref-
fende toepassing in aanmerking komen.
Stap 3: in overleg met de adviseur bepaalt de
opdrachtgever vervolgens de keuze van het soort
en type draagvloer en dekvloer en geeft de
gewenste vloerbedekkingsgroep aan.
Stap 4: aan de hand van deze keuzes maakt de
adviseur een gedetailleerd ontwerp van het uit
te voeren vloersysteem en toetst dit ontwerp aan
de gestelde prestatie-eisen en daarnaast tevens
aan de eisen van het Bouwbesluit en aan con-
structie-, bouwfysische en proceseisen.
Stap 5: Nadat aan de hand van het definitieve
ontwerp offerte is opgevraagd bij de leveranciers
van de diverse componenten, kan de globale
kostprijs per eenheid (m2) van het vloersysteem
worden berekend. Een maximale eenheidsprijs
kan vervolgens eveneens als bindende prestatie-
eis worden vastgelegd.
Stap 6: Uitvoering van het vloersysteem
geschiedt aan de hand van een werkplan dat is
samengesteld uit de procedures en werkvoor-
schriften van de leveranciers van de afzonderlijke
componenten.
Stap 7: Om het geëiste prestatieniveau te
realiseren, moet de kwaliteit van de te verwerken
grondstoffen en producten zijn gewaarborgd
(productcertificaten), moeten de grondstoffen en
producten op de voorgeschreven wijze en onder
de gedicteerde randvoorwaarden worden ver-
werkt en aangebracht (procescertificatie) en moet
de kwaliteit per compoment en van het eindpro-
duct eenduidig zijn vastgesteld (keuringsplan).
Als nadelen van deze methode worden soms ge-
noemd de kostenverhoging die het inschakelen
van een onafhankelijke adviseur met zich brengt
en het relatief langdurige keuzeproces. Het grote
voordeel is dat het risico op (meestal ernstige)
schade achteraf goeddeels wordt voorkomen.
Uitgaande van de integrale benadering moet het
in de nabije toekomst mogelijk zijn om, voor veel
voorkomende toepassingen, vloersystemen met
gewaarborgde kwaliteit (attest) aan de markt aan
te bieden.
06950467_H05.indd 195
5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 195
5.7.1 Keuzecriteria
We kunnen de keuzecriteria op twee manieren
formuleren:
1 prestatief;
2 esthetisch.
1 Prestatief
De belangrijkste keuzecriteria die ten grondslag
liggen aan een verantwoorde keuze voor (com-
ponenten van) een vloersysteem zijn publiek-
rechtelijke prestatie-eisen (zie paragraaf 5.3).
Met het verschijnen van het Bouwbesluit is een
ingrijpende operatie in gang gezet om het om-
vangrijke bestand van normen en voorschriften
te vervangen door een veel minder omvangrijke
regelgeving: de prestatie-eisen.
De eisen die het Bouwbesluit stelt aan vloeren,
sluiten uitstekend aan op de integrale benade-
ring van de vloer als meerlagensysteem. Zo zul-
len in het algemeen draagvloeren niet kunnen
voldoen aan de in het Bouwbesluit gestelde eisen
met betrekking tot warmteweerstand, lucht- en
contactgeluidsisolatie, vochtopname enzovoort.
Het geëiste prestatieniveau kan dan worden
bereikt door de draagvloer te voorzien van een
extra component waardoor de prestatie van het
totaal op het geëiste niveau wordt gebracht.
2 Esthetisch
Naast het beschikken over uitstekende techni-
sche eigenschappen wordt van een vloer vaak
ook een blijvend fraai uiterlijk geëist. Hoewel
dit soort eisen, door het meespelen van gevoe-
lens, niet eenvoudig zijn te kwantificeren, biedt
bijvoorbeeld de UPEC-methode voldoende mo-
gelijkheden om tot goede afspraken te komen.
In de uitvoeringsfase kan een referentievloer,
met een voldoende groot oppervlak om een
juiste beoordeling te kunnen maken, worden
aangebracht en op geschiktheid beoordeeld.
De geschikt bevonden referentievloer vormt het
referentiekader waaraan de geschiktheid van alle
vervolgens geproduceerde vloeren kunnen wor-
den getoetst.
5.7.2 Beperkingen keuzevrijheid
Het zijn voornamelijk de bouwtijd en de bouw-
fysische factoren vocht en temperatuur die een
vrije keuze van met name de vloerbedekking
beperken.
12-04-2005 13:13:26
 196
Tijdens de gehele periode waarin een bouwwerk
totstandkomt, is er sprake van vochtaanbod door
bijvoorbeeld neerslag en natte bouwprocessen.
Steenachtige materialen, zoals beton, metsel-,
pleister- en tegelwerk, kunnen naast de leeftijds-
afhankelijke hoeveelheid restvocht die zij bevat-
ten, ook extra vocht opnemen door bijvoorbeeld
capillaire opzuiging. In het ruwbouwstadium is
een gebouw in aanbouw bovendien bloot-
gesteld aan vaak sterk wisselende temperaturen.
Tussen de verschillende steenachtige materialen
bestaan, afhankelijk van soort en type materiaal,
grote verschillen in de mate van vochtopname
en de snelheid waarmee dit vocht, afhankelijk
van de omstandigheden, kan worden afgestaan.
In een meerlagensysteem, opgebouwd uit ver-
schillende soorten materialen, kunnen hierdoor
per component verschillen in vochtconcentratie
ontstaan. Deze vochtconcentratieverschillen en
de temperatuurverschillen veroorzaken spannin-
gen in de afzonderlijke lagen van het meerlagen-
systeem.
De spanningen veroorzaken vervormingen
die per laag kunnen verschillen met als gevolg
nieuwe spanningen. Als één of meer componen-
ten van een vloersysteem veel vocht bevatten en
het vloersysteem wordt aan de bovenzijde be-
kleed met een sterk dampremmende laag (vloer-
bedekking), zal het ingesloten vocht streven naar
een (tijdelijke) evenwichtstoestand, behorende
bij de heersende omgevingscondities. Om de
werkelijke evenwichtstoestand te bereiken, kan
het in het vloersysteem opgesloten vocht
alleen via de onderkant (de meestal betonnen
draagvloer) ontwijken. In een nieuw gebouw
wordt de vloerbedekking meestal kort voor de
oplevering aangebracht. Vanaf dat moment zijn
de omgevingscondities aan de gebruikszijde van
het meerlagensysteem te omschrijven als: een
geklimatologiseerde binnensituatie (bijvoorbeeld
T = 20 °C, RV = 60%). Aan de onderkant van het
vloersysteem kunnen verschillende omgevings-
condities heersen:
• binnenklimaat (verdiepingsvloersysteem);
• buitenklimaat (uitkragende verdiepingsvloer);
• gematigd buitenklimaat (begane-grondvloer
boven een meer of minder geventileerde kruip-
ruimte).
06950467_H05.indd 196
Ook als er tussentijds geen sprake is van vocht-
toevoer naar het vloersysteem zal het drogings-
proces, zelfs onder de meest gunstige van deze
omgevingsomstandigheden, veel tijd vergen. Bij
vloersystemen waarin relatief koude binnen-
oppervlakken aanwezig zijn (koudebruggen)
kan sprake zijn van inwendige condensatie en/of
langdurige oppervlaktecondensatie. Ten gevolge
van capillaire opzuiging van het condenswater is
dan geen sprake meer van droging maar wordt
het vloersysteem natter met alle risico’s voor het
ontstaan van schade. De vochtproblemen met
begane-grondvloeren zijn bekend. De klachten
zijn weliswaar afgenomen door het aan de on-
derzijde isoleren van deze vloeren. Er zijn echter
nog steeds veel klachten die veroorzaakt worden
door een onjuiste/onzorgvuldige detaillering
en/of uitvoering. Zo mag geen vochtige lucht
vanuit de kruipruimte door openingen in de
draagvloer kunnen migreren en moet isolatie
in een gesloten laag zijn aangebracht. Om on-
gewenste condensatie te voorkomen, dient een
koudebrugberekening te worden uitgevoerd.
Koudebruggen kunnen door een goede detaille-
ring van het ontmoetingsdetail kop- en langsge-
vel en de vloeropleggingen worden voorkomen.
In een vloersysteem opgebouwd uit verschillende
materialen zal, na het intreden van de (tijdelijke)
evenwichtstoestand, de hoeveelheid vocht in %
m/m per laag kunnen verschillen. Het vochtper-
centage dat in de (tijdelijke) evenwichtstoestand
per laag wordt bereikt hangt af van de absorptie-
coëfficiënt die onder andere wordt bepaald door
de poriënverdeling van het materiaal. In materi-
alen met een grote hoeveelheid microporiën kan
het vochtgehalte in de (tijdelijke) evenwichtstoe-
stand hoog oplopen. Hoge vochtconcentraties in
een materiaal veroorzaakt volumetoename, wat
weer kan leiden tot verlies aan eigenschappen
van dat materiaal en van andere componenten
van het vloersysteem. Het gevolg hiervan is
schade aan het vloersysteem.
Omdat zowel de omgevingsomstandigheden
als de factor tijd een belangrijke rol spelen bij
de vochthuishouding binnen een meerlagen-
systeem, moet bij een korte bouwtijd worden
afgezien van de combinatie van een sterk hydro-
fiele draagvloer met een sterk dampremmende
vloerbedekking.
12-04-2005 13:13:26

Thermische uitzetting
Een ander aandachtspunt is het voorkomen
van grote verschillen in thermische uitzetting
tussen de componenten van een vloersy-
steem. Bij temperatuursveranderingen veroor-
zaken verschillen in uitzettingscoëfficiënt
spanningen in het aanhechtingsvlak tussen
de componenten. Omdat de mogelijkheid
tot vrije vervorming van de afzonderlijke
componenten gering is zal dit tot schade
(onthechten, scheuren, schotelen enzovoort)
leiden. Dit geldt te meer voor vloersystemen
die onderhevig zijn aan temperatuurwisse-
lingen. Donker gekleurde vloeroppervlakken
op plaatsen met directe zonsinstraling, vloer-
verwarming, niet geïsoleerde uitgekraagde
vloeren of begane-grondvloeren boven sterk
geventileerde kruipruimten, zijn voorbeelden
van vloersystemen waarin grote temperatuurs-
verschillen kunnen ontstaan.
Een draagvloer waarop een stijve dekvloer/vloer-
bedekking combinatie moet worden aangebracht,
moet zoveel mogelijk onvervormbaar zijn. Schade
aan een hechtend aangebrachte dekvloer/vloer-
bedekkingcombinatie kan optreden bij:
• vervorming van in het werk gestorte beton-
vloeren ten gevolge van het optreden van krimp
en kruip.
• scheuren van de dekvloer ter plaatse van de
plaatovergangen bij elementenvloeren die niet
zijn voorzien van een druklaag of waarbij geen
onderlinge koppeling is toegepast.
De processen waaraan het vloersysteem in de
gebruiksfase is blootgesteld, vormen eveneens
een belangrijke beperking in de keuzevrijheid.
Zwaar en intensief verkeer over de vloer stelt
hoge eisen aan de slijtvastheid en onvervorm-
baarheid van het vloersysteem. Onderbreke-
ningen in het vloeroppervlak, zoals voegen zijn
kwetsbaar en moeten daarom zoveel mogelijk
worden voorkomen.
Natte processen vereisen een vloeistofdicht
vloersysteem. In principe komen hiervoor alleen
de naadloze vloerafwerkingen in aanmerking.
Bescherming van het vloersysteem tegen aan-
tasting door olie, vet, suiker, bloed, chemicaliën
enzovoort, wordt meestal geboden door de
06950467_H05.indd 197
5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 197
vloerbedekking. Voorwaarde daarbij is dat de
voor het proces geschikte vloerbedekking in
combinatie met de aanwezige draagvloer/dek-
vloercombinatie een duurzaam presterend vloer-
systeem oplevert.
5.7.3 Aanpassingsmogelijkheden
De invloed die kan worden uitgeoefend op de
bouwtijd en op minder gunstige omgevings-
omstandigheden is gering. Een korte bouwtijd
vraagt een vloersysteem dat eveneens snel kan
worden gerealiseerd. Zijn ongunstige omge-
vingsomstandigheden tijdens de afbouw te voor-
zien, dan moet de keuze op een vloersysteem
vallen dat daarvoor weinig gevoelig is. De moge-
lijkheden om minder geslaagde keuzes van vloer-
systeemcomponenten achteraf aan te passen,
zijn uiterst beperkt en gaan daarbij gepaard met
hoge kosten en tijdverlies (te laat opleveren). Dit
is een belangrijk argument dat pleit voor het in
een vroeg stadium op basis van een prestatie-
concept bepalen van de keuze van een compleet
vloersysteem. De invloed die omgevingsomstan-
digheden hebben op de installatietijd kan vooraf
worden ingeschat. Een voor de toepassing vol-
doende nauwkeurige inschatting wordt gemaakt
op basis van beschikbare jaargemiddelden van
temperatuur en RV. Worden in het totstandko-
mingsproces omstandighedenafhankelijke knel-
punten voorzien, dan kan vóóraf rekening wor-
den gehouden met de te treffen corrigerende
maatregelen en de daarbij behorende onkosten.
Geraadpleegde en aanbevolen
literatuur
Aanbevelingen
CUR 62 Gietvloeren met calciumsulfaat als bind-
middel
Normen
EN 101 Keramische tegels – Bepaling van de op-
pervlaktehardheid volgens Mohs
EN 102 Keramische tegels – Bepaling van de weer-
stand tegen afslijting ongeglazuurde tegels
EN 105 Keramische tegels – Bepaling van de weer-
stand tegen haarscheuren geglazuurde tegels
EN 12370 Beproevingmethoden voor natuursteen
– Bepaling van de weerstand tegen kristallisatie
12-04-2005 13:13:26
 198
EN 12372 Beproevingsmethoden voor natuursteen
– Bepaling van de buigsterkte bij geconcentreerde
belasting
EN 12808-1 Lijmen en mortels voor keramische
tegels – Deel 1: Bepaling van de weerstand tegen
chemicaliën van reactieharsmortels
EN 13226 Houten vloeren – Productnorm – Vaste
parketelementen met messing en of groef
EN 13227 Houten vloeren – Producten van mas-
sief lamellen parket
EN 13228 Houten vloeren – Parket van massief
houten deklaag vloerelementen inclusief blokken
met een verbindingssysteem
EN 13329 Laminaatvloerbedekkingen – Specifica-
ties, eisen en beproevingsmethoden
EN 1341 Platen van natuursteen voor buiten-
bestrating – Eisen en beproevingsmethoden
EN 13489 Houten vloeren – Lamelparketelemen-
ten
EN 1533 Houten vloeren en parket – Bepaling van
de buigeigenschappen – Beproevingsmethoden
EN 1534 Houten vloeren en parket – Bepaling van
de weerstand tegen indrukking (Brinell) – Beproe-
vingsmethode
EN 1925 Beproevingsmethoden voor natuursteen
– Bepaling van de waterabsorptiecoëfficiënt door
capillaire werking
EN 1926 Beproevingsmethoden voor natuursteen
– Bepaling van de druksterkte
EN 20-1 Houtverduurzamingsmiddelen – Bepaling
van de preventieve werking tegen Lyctus Brunneus
(Stephens) (parketkever) – Deel 1: Toepassing door
middel van oppervlaktebehandeling (laboratorium-
methode)
EN 20-2 Houtverduurzamingsmiddelen – Bepaling
van de preventieve werking ten opzichte van Lyctus
brunneus (Stephens) (parketkever) – Deel 2: Toe-
passing door middel van impregnatie (laborato-
riummethode)
EN 425 Veerkrachtige vloerbedekking en laminaat
– Bepaling van de bureaurolstoel-bestandheid
EN 438-1 Decoratieve gelamineerde plaat (HPL)
– Platen gebaseerd op thermohardende harsen (ge-
woonlijk laminaat genoemd) – Deel 1: Introductie
en algemene informatie
EN-ISO 10545-13 Keramische tegels – Deel 13:
Bepaling van de chemische bestandheid
EN-ISO 10545-16 Keramische tegels – Deel 16:
Bepaling van kleine kleurverschillen
EN-ISO 10545-5 Keramische tegels – Deel 5:
06950467_H05.indd 198
Bepaling van de stootweerstand door het meten
van de restitutiecoëfficiënt
EN-ISO 10545-6 Keramische tegels – Deel 6:
Bepaling van de weerstand tegen afslijting van
ongeglazuurde tegels
EN-ISO 10545-7 Keramische tegels – Deel 7:
Bepaling van de weerstand tegen afschuring van
het oppervlak van geglazuurde tegels
EN-ISO 10545-8 Keramische tegels – Deel 8:
Bepaling van de lineaire thermische uitzetting
EN-ISO 8990 Thermische isolatie – Bepaling van
de stationaire warmtegeleidingseigenschappen
– Methode met de gekalibreerde en afgeschermde
warmtelast
ISO 140-7 Akoestiek – Het meten van geluidiso-
latie in gebouwen en van bouwelementen – Deel
7: Praktijkmeting van de contactgeluidisolatie van
vloeren
ISO 717-2 Akoestiek – Eengetal-aanduiding voor
de geluidsisolatie in gebouwen en van bouw-
elementen – Deel 2: Contactgeluidisolatie –
Afrondingsregels verwant aan eengetalaanduiding
en eengetalgrootheden
ISO 6241 Performance standards in building
– Principles for their preparation and factors to be
considered
N 1396 (1955) Magnesietvloeren; Dikten,
vervaardigen en keuringseisen
N 1398 Magnesietvloeren; Draagvloer
NEN 530 Hardsteen
NEN 531 Graniet en syeniet
NEN 532 Basalt
NEN 1042 In het werk vervaardigde vloeren
– Kwaliteit en uitvoering van cementgebonden
terrazzovloeren
NEN 1070 Geluidwering in gebouwen – Specifica-
tie en beoordeling van de kwaliteit
NEN 1264 Vloerverwarming – Systemen en
componenten (delen 1 t/m 4)
NEN 2072 Lamelparket – Beproevingsmethoden
en keuring
NEN 2073 Lamelparket – Toplaag europees eiken
in strokenpatronen – Eisen
NEN 2741 In het werk vervaardigde vloeren
– Kwaliteit en uitvoering van cementgebonden
dekvloeren
NEN 2743 In het werk vervaardigde vloeren –
Kwaliteit en uitvoering van monolithisch afgewerkte
betonvloeren en -verhardingen
NEN 2747 Classificatie en meting van de vlakheid
12-04-2005 13:13:27
 5 DEKVLOEREN EN VLOERBEDEKKINGEN 199

en evenwijdigheid van vloeroppervlakken NEN-ISO 8402 Kwaliteitszorg en kwaliteits-

NEN 2872 Beproeving van steenachtige materia- borging: Termen en definities
len – Bepaling van de vorstbestandheid – Eenzijdige prEN 12371 Beproevingsmethoden voor natuur-
bevriezing in zoetwatermilieu steen – Bepaling van de vorstbestandheid
NEN 2873 Beproeving van steenachtige materia- prEN 12667 Thermische eigenschappen van
len – Stroefheidsmeter volgens Leroux en bepaling bouwmaterialen en producten – Bepaling van de
van de stroefheid van oppervlakken warmteweerstand volgens de methode met afge-
NEN 2874 Beproeving van steenachtige materia- schermde ‘hot plate’ en de methode met warmte-
len – Slijttoestel volgens Amsler en bepaling van de stroommeter – Producten met een gemiddelde en
slijtweerstand een hoge warmteweerstand
NEN 2875 Beproeving van steenachtige mate- prEN 12808-1 Lijmen en mortels voor keramische
rialen – Zandblaastoestel en bepaling van het tegels – Deel 1: Bepaling van de weerstand tegen
massaverlies chemicaliën van reactieharsmortels
NEN 2886 Maximaal toelaatbare maatafwijkingen prEN 12808-2 Mortels voor keramische tegels
voor gebouwen – Steenachtige draagconstructies – Deel 2: Bepaling van de slijtweerstand
NEN 5077 Geluidwering in gebouwen – Bepalings-
methoden voor de grootheden voor luchtgelui-
disolatie, contactgeluidisolatie, geluidwering van
scheidingsconstructies en geluidniveaus veroorzaakt
door installaties
NEN 5078 Geluidwering in gebouwen – Reken-
methode voor de bepaling van de geluidabsorptie
in ruimten
NEN-EN 13454 Bindmiddelen, samengestelde
bindmiddelen en fabrieksmatig vervaardigde meng-
sels voor dekvloeren gebaseerd op calciumsulfaat
(deel 1 en 2)
NEN-EN 2812 Verven en vernissen – Bepaling van
de weerstand tegen vloeistoffen (deel 1 en 2)
NEN-EN-ISO 140-6 Akoestiek – Het meten van
geluidisolatie in gebouwen en van bouwelementen
– Deel 6: Laboratoriummeting van de contact-
geluidisolatie van vloeren
NEN-EN-ISO 140-7 Akoestiek – Het meten van
geluidisolatie in gebouwen en van bouwelementen
– Deel 7: Praktijkmeting van de contactgeluid-
isolatie van vloeren
NEN-EN-ISO 140-8 Akoestiek – Het meten van
geluidisolatie in gebouwen en van bouwelementen
– Deel 8: Laboratoriummeting van de vermindering
van de geluidoverdracht door lopen op vloerbedek-
kingen op een massieve standaardvloer
NEN-EN-ISO 717-2 Akoestiek – Eengetal-aandui-
ding voor de geluidsisolatie in gebouwen en van
bouwelementen – Deel 2: Contactgeluidisolatie
– Afrondingsregels verwant aan eengetalaandui-
ding en eengetalgrootheden
NEN-ISO 10545-14 Keramische tegels – Deel 14:
Bepaling van de weerstand tegen vlekken

06950467_H05.indd 199 12-04-2005 13:13:27

 200

06950467_H05.indd 200 12-04-2005 13:13:27

 Afwerking van binnenwanden met tegels
ing. H.Th.S. Flapper
6
Gebakken tegels worden al zo’n 5000 jaar als bekleding van wanden
toegepast. Ook in ons land heeft het gebruik van tegels voor wand-
afwerking een lange traditie die teruggaat tot de 14e eeuw. Vanuit de
landen rond de Middellandse Zee is het vervaardigen van ‘tichels’ tot
ons gekomen.
Het aanbod aan wandtegels is zeer groot. Bij de keuze uit het enorme
assortiment zijn de esthetische eisen, de gebruikseisen of een combi-
natie hiervan van belang.

06950467_H06.indd 201 12-04-2005 13:18:44

 202
Inleiding
Als het alleen om esthetische eisen gaat en de
gebruikseisen ondergeschikt zijn, is de keuze
bijna onbeperkt. Zijn alleen de gebruikseisen
bepalend, dan is de keuze al wat beperkter. Bij
een combinatie van beide eisen wordt het aantal
mogelijkheden nog minder.
Een betegelde wand heeft veel positieve eigen-
schappen:
• fraai uiterlijk;
• ruime keuze in afmetingen, kleuren en hulp-
stukken;
• hygiënische afwerkingen;
• eenvoudig in onderhoud;
• grotere duurzaamheid, kleurechtheid, sterkte
en slijtvastheid;
• mogelijke vorstbestendigheid en chemische
bestendigheid;
• waterdichte afwerking.
Gerenommeerde tegelfabrikanten beschikken
over uitgebreide rapporten met de testresultaten
van hun assortiment die van nut kunnen zijn bij
het bepalen van de keuze. Daarnaast geven zij
adviezen over de juiste verwerking en het onder-
houd van hun tegels.
6.1 Materialen
Tegels onderscheiden zich in de volgende mate-
riaalsoorten:
• natuursteen;
• glas;
• metaal;
• keramiek.
Van deze soorten nemen de keramische tegels de
belangrijkste plaats in. De overige soorten wor-
den gekozen vanwege hun specifieke uiterlijk of
materiaaleigenschappen.
6.1.1 Natuursteentegels
Natuursteentegels worden toegepast vanwege
hun fraaie uiterlijk of, afhankelijk van de soort,
vanwege hun grote duurzaamheid of chemische
bestendigheid. Bij deze laatste eigenschap moe-
ten we denken aan graniet en kwartsietsoorten
die zuurbestendig zijn, dit in tegenstelling tot
06950467_H06.indd 202
hardsteen en marmersoorten. Naar de vorm
worden drie typen onderscheiden.
1 steenstrippen: uit platen gelaagde natuur-
steen soorten als leisteen of kwartsiet, en uit
enkele soorten kalksteen en marmer, worden
stroken gezaagd die op een dikte van 15 tot
20 mm worden gekloofd en met de gekloofde
vlakken in het zicht worden verwerkt;
2 grillige vormen (flagstones): grillige vormen
worden veroorzaakt door de breuklijnen zoals
die met name voorkomen bij leisteen;
3 tegels en platen: de afmetingen beperken
zich meestal tot 600 × 600 mm. Standaardtegels
zijn veelal rondom afgebot, op dikte gefreesd
en hebben een dikte vanaf 8 mm bij de kleinste
tegelmaten (150 × 300 mm).
Verwerken van natuursteentegels
De verwerking is afhankelijk van de ondergrond
en de afmeting. Platen worden met behulp van
speciale ankers gesteld, waarbij de ruimte achter
de platen met een mortel kan worden gevuld.
De voegen dienen met een plastisch blijvende
voegvulling te worden dichtgezet. Soms worden
de voegen met metalen profielen geaccentueerd
of opengelaten. Tegels en strippen worden bij
een ruwe ondergrond gezet met een mortel en
op een vlakke ondergrond gelijmd met tegellijm.
Vanzelfsprekend dient bij lijmen ook de achter-
zijde van de tegel vlak te zijn. Strippen worden
meestal koud tegen elkaar gezet, dat wil zeggen
zonder voeg.
Poreuze en kalkhoudende natuursteensoorten
zijn gevoelig voor vlekvorming. Deze kan ont-
staan ten gevolge van verontreinigingen uit de
ondergrond (vuil zand, geroest staal, zouten),
het toepassen van een niet-geëigende mortel-
samenstelling en het gebruik (morsen van vet-
ten, zouten of zuren). Deze vlekken zijn vaak
moeilijk te verwijderen doordat er chemische
reacties in de steen hebben plaatsgevonden.
6.1.2 Glazen tegels
Tegels van gegoten, gewalst of gepolijst ge-
kleurd glas worden nog maar zelden toegepast.
Tegels van ongehard en gehard glas in afmetin-
gen variërend van 300 × 300 mm tot 600 × 600
mm en in dikten van 8 en 10 mm voorzien van
een kleurcoating zijn echter courant leverbaar.
Deze tegels zijn zeer maatvast en vorst- en zuur-
12-04-2005 13:18:44

bestendig maar gevoelig voor krassen. De com-
binatie van vocht en UV-straling kan verkleuring
geven. Gegoten glazen tegels zijn echter wel
kleurecht.
Een aparte categorie vormt glasmozaïek dat
leverbaar is in vierkante en ronde vormen, vari-
erend van 10 ×10 mm en 20 × 20 mm tot rond
5 tot 8 mm. De dikte bedraagt meestal 4 mm.
Om de verwerkbaarheid te vergemakkelijken zijn
deze tegeltjes vaak op een geperforeerde papie-
ren of kunststof ondergrond aangebracht, zoge-
noemde matjes met een afmeting van 327 ×
327 mm. Bij het zetten van de tegelmatjes moet
ervoor worden gezorgd dat de voegen tussen
de matjes even groot zijn als tussen de tegeltjes
onderling, anders gaat het effect van een door-
gaand vlak volkomen verloren.
Verwerken van glazen tegels
De gegoten glazen tegels met een ruwe achter-
zijde en de losse mozaïektegeltjes kunnen in
mortel worden gezet. De overige glazen tegels
en de glasmozaïekmatjes worden verlijmd op
een vlakke of gebogen ondergrond.
Glasmozaïektegeltjes kunnen met speciaal
glasknipgereedschap worden bewerkt. Ongehard
glazen tegels worden op maat gesneden met
een olieglassnijder of worden gezaagd met
behulp van aquajet (waterstraal) techniek.
Gehard glazen tegels kunnen niet worden
bewerkt.
6.1.3 Metalen tegels
De duurzaamheid en de krasbestendigheid van
de tegels is afhankelijk van de hardheid van het
metaal, de kwaliteit van de oppervlaktebehande-
ling en de corrosiebestendigheid. Loden tegels
zijn bijvoorbeeld gevoelig voor krassen doordat
het materiaal betrekkelijk zacht is en door het
gebruik van zure schoonmaakmiddelen kan het
natuurlijke patina worden aangetast met onge-
wenste vlekvorming tot gevolg. Wandafwerkin-
gen van roestvaststaal zijn zeer gevoelig voor
kleine krasjes die het glanzend oppervlak dat
men beoogd ontsieren.
Metalen tegels worden veelal met lijm bevestigd
aan een vooraf vlak gemaakte ondergrond.
06950467_H06.indd 203
6 AFWERKING VAN BINNENWANDEN MET TEGELS 203
Verwerken van metalen tegels
Metalen tegels kunnen op een vlakke onder-
grond worden gelijmd, of worden geschroefd op
een achtergrond van hout, multiplex of spaan-
plaat.
6.1.4 Keramische tegels
De variatie in wandtegels heeft in de afgelopen
decennia een enorme vlucht genomen, waarbij
in ons land naast Nederlandse, Duitse, Italiaanse,
Engelse en Franse, ook Spaanse, Oost-Europese
en Aziatische producten in de handel zijn. Een
probleem dat voornamelijk bij niet-West-Euro-
pese fabrikaten ontstaat, is dat bij latere repara-
ties het oorspronkelijk product niet meer voor-
radig is. Dit komt doordat deze tegels aan een
snel veranderende mode onderhevig zijn.
De volgende typen keramische tegels worden
onderscheiden:
1 oudhollandse tegels;
2 geglazuurde tegels;
3 mozaïektegels;
4 vorstbestendige geglazuurde tegels;
5 dubbelhardgebakken tegels;
6 kunstkeramiektegels;
7 zwembadtegels.
1 Oudhollandse tegels
Oudhollandse tegels zijn geelachtig wit gegla-
zuurde tegels, soms voorzien van blauwe of sepia
afbeeldingen. De effen ‘witte’ tegels hebben
kleurafwijkingen naar geel, roze en blauw en
worden nog speciaal voor restauratieprojecten
vervaardigd.
Deze tegels bezitten een vrij geringe sterkte en
zijn 8 tot 15 mm dik. Ze zijn vierkant en variëren
van 100 × 100 mm tot 150 × 150 mm.
2 Geglazuurde tegels
Geglazuurde tegels worden vervaardigd van
witbakkende klei met toevoegingen van speci-
ale klei, zand, zilverzand en veldspaat. Ze ken-
merken zich door de fijnkorrelige kristallijnen
poreuze scherf (het gebakken plaatje) met een
daarop aangebrachte glazuurlaag. De klei wordt
droog (12%) in persen gevormd en daarna een-
maal gebakken. De zo ontstane biscuit wordt
gedompeld in of bespoten met glazuur en wordt
daarna voor de tweede maal gebakken. De dikte
12-04-2005 13:18:44
 204
van deze tegels varieert van 4 tot 8 mm. De
meest toegepaste afmetingen bedragen 150
× 150 mm en 100 × 200 mm, terwijl ook vele
andere afmetingen voorkomen, zoals 150 × 200
mm, 200 × 200 mm en 200 × 250 mm.
Daarnaast worden tegels met modulaire afmetin-
gen gefabriceerd, waarbij de maat van tegel plus
voeg een veelvoud van 50 mm bedraagt.
3 Mozaïektegels
We spreken over mozaïektegels, indien de af-
meting van de tegels 50 × 50, 30 × 30 of 20 ×
20 mm bedraagt. Deze kleine tegeltjes worden
ook wel los, maar voornamelijk op matjes van
300 × 300 mm in de handel gebracht. Over de
ondergrond van deze matjes en de verwerking
zie 6.1.2. Bij het zetten van de tegelmatjes moet
ervoor worden gezorgd dat de voegen tussen de
matjes evengroot zijn als de voegen tussen de
tegels onderling. Anders gaat het effect van een
doorgaand vlak volkomen verloren.
4 Vorstbestendige geglazuurde wandtegels
Vorstbestendige geglazuurde wandtegels bezit-
ten een minder poreuze scherf. Hierdoor hebben
ze een geringer wateropzuigend vermogen wat
de vorstbestendigheid ten goede komt. Men
past ze behalve voor buitenwanden ook toe voor
wanden in koelcellen en zwembaden.
5 Dubbelhardgebakken tegels
De ongeglazuurde en geglazuurde strengper-
stegels kunnen ook als wandtegels worden toe-
gepast. Ze zijn echter in de eerste plaats als
vloertegel bedoeld (zie hoofdstuk 5). De maat-
vastheid van dubbelhardgebakken tegels is zeer
groot, wat van strengperstegels niet altijd kan
worden gezegd. Dubbelhardgebakken tegels zijn
vorst en zuurbestendig en kunnen in drie typen
worden onderscheiden:
• ongeglazuurde drooggeperste dubbelhard-
gebakken tegels, opgebouwd uit één homogene
laag, door en door gekleurd, afmeting 100 ×
100 mm;
• uit twee geïntegreerde lagen bestaande onge-
glazuurde dubbelhardgebakken drooggeperste
tegels, afmeting 150 × 300 mm, 450 × 450 mm
tot 600 × 600 mm. De toplaag van deze tegels
wordt na het bakproces soms met hoogglans
gepolijst;
06950467_H06.indd 204
• geglazuurde drooggeperste dubbelhardge-
bakken tegels, afmetingen 200 × 200 mm, 300
× 300 mm en 400 × 400 mm in vele kleuren en
decoraties, waarbij soms het effect van natuur-
steen of metaal wordt nagestreefd.
Bij dit type tegels zijn vele hulpstukken leverbaar,
zoals plinttegels, wandstrippen, in- en uitwendige
hoektegels en zelfs akoestische tegelelementen
die voorzien zijn van gaatjes, waarachter geluid-
absorberend materiaal kan worden aangebracht.
6 Kunstkeramiek tegels (decortegels)
Bij deze tegels geven voorstelling en glazuur een
bijzonder resultaat. Hierbij wordt ook vaak in
reliëf gewerkt. De formaten zijn zeer divers.
7 Zwembadtegels
Deze tegels in ongeglazuurde en geglazuurde
uitvoering vormen een aparte groep. Bij deze
soort is een groot assortiment aan hulpstukken
ontwikkeld om de zwembassins compleet te
kunnen afwerken. Tot voor kort werd meestal
een watergoot met handgreep in de wand van
het bassin toegepast, waardoor de waterspiegel
zich op 300 mm beneden de rand of soms lager
bevond, figuur 6.1-4. Een belangrijk voordeel
van deze ingebouwde overloop is de goede golf-
breking door de schuingeplaatste achterwand.
Tevens kunnen in de bassinwand goed zichtbare
markeringen (bijvoorbeeld diepte) en bevestigin-
gen voor baanafbakening worden aangebracht.
Vooral voor recreatiebaden wordt thans meer de
voorkeur gegeven aan een watergoot in de vloer,
zodat het wateroppervlak zich op gelijk niveau
van de omringende vloeren bevindt, figuur 6.1-1
t/m 6.1-3. Hierdoor kan de bak voor het bassin
aanmerkelijk minder diep worden. Ook het over-
zicht voor het toezichthoudend zwembadperso-
neel is hierdoor beter.
Verwerken van keramische wandtegels
Afhankelijk van de ondergrond en de te stellen
functionele eisen, bestaan de hechtlagen voor
wandtegels uit mortel of tegellijm. De eerste en
oudste methode wordt vooral toegepast bij een
ruwe ondergrond, zoals gemetselde wanden.
Om waterdicht werk te verkrijgen wordt aan de
mortel soms een mengvloeistof toegevoegd op
basis van kunstharsdispersie.
12-04-2005 13:18:44
 6 AFWERKING VAN BINNENWANDEN MET TEGELS 205

������� ������������
������������ �������
������������
��������������
��������� ������������
������
���������
���������

�����������
����
���������

� �������������������� � �����������������������

�����������������
�������
������������ ���������������

�����������
���
���������

������������

����

���������

� �������������������������������������� � ��������������������������������������
Figuur 6.1 Betegelde wandafwerkingen van zwembaden

Zetten van wandtegels in mortel samengesteld op basis van acrylaatdispersie. De

De mortel kan een cementmortel zijn, bestaande
uit één deel portlandcement klasse A op vier à
vijf delen scherp zand. De dikte van de hechtlaag
bedraagt 10 tot 20 mm.
Zetten van wandtegels in tegellijm
Meer en meer worden wandtegels op een van te
voren vlakgemaakte ondergrond gelijmd, figuur
6.2. Deze tegellijmen worden naar hun samen-
stelling als volgt onderverdeeld:
1 tegellijmen in gebruiksklare pastavorm: Deze
kant-en-klaarlijmen van constante kwaliteit zijn
kwaliteit van de ondergrond, het type wandtegel
en de mate van vochtbestendigheid is bepalend
voor de soort pasta die moet worden gebruikt;
2 tweecomponenten tegellijmen op basis van
epoxyharsen: na het mengen van de beide com-
ponenten in hun juiste verhouding kan de lijm
in rillen met een lijmkam worden aangebracht.
Dergelijke lijmen zijn speciaal geschikt voor
zuurbestendig, watervast en hittebestendig
tegelwerk;
3 poedertegellijmen: een met water aan te
maken cementpoeder waaraan toeslagstoffen

06950467_H06.indd 205 12-04-2005 13:18:47

 206
Figuur 6.2 Het zetten van wandtegels in tegellijm
Bron: EUROCOL BV
met een hoog gehalte aan kunststofbindmidde-
len zijn toegevoegd.
De keuze uit de vele soorten poedertegellijmen
wordt bepaald door soort ondergrond en haar
hoedanigheid, het type wandtegel en de ge-
wenste mate van vocht en zuurbestendigheid.
Het aanbrengen van tegellijmen dient te geschie-
den met een getande kam, tanden van 3 tot 5
mm dikte voor respectievelijk mozaïektegels en
gewone tegels. De gemiddelde lijmlaagdikte
dient 2 tot 3 mm te bedragen.
6.2 Uitvoering van tegelwerk
In de voorgaande tekst zijn al vele soorten
ondergronden aan de orde gekomen die geschikt
zijn voor tegelwerk. De belangrijkste kenmerken
zijn vormvastheid en sterkte. Naast beton, met-
selwerk, plaatmaterialen en stucwerk komen de
laatste jaren voorgevormde hardschuim produc-
ten op de markt die creatieve ronde vormen mo-
gelijk maken en daarnaast warmte-isolerend zijn.
Dergelijke elementen vinden onder meer hun
toepassing als bodem-, wand- en zitelemen-
ten in zwemparadijzen. Alvorens de tegels wor-
den geplaatst wordt het oppervlak van deze
elementen voorzien van een glasvezelwapening
waarmee de naden tussen de elementen worden
weggewerkt.
Voorafgaand aan het tegelwerk dient de onder-
grond te worden gereinigd en ontvet. Bij ver-
zande en oude ondergronden kan de structuur
worden verbeterd door toepassing van twee-
06950467_H06.indd 206
componentenvoorstrijkmiddelen of middelen
op basis van acrylaatdispersie. Bij de toepassing
van tegellijmen dient de ondergrond vlak te zijn.
Een niet vlakke ondergrond kan worden uitge-
vlakt met behulp van een egalisatiemiddel. Bij
waterdicht werk worden daarna de wanden voor
gestreken met een coating op basis van acrylaat-
dispersie.
De verticale en horizontale hoekaansluitingen
worden in dat geval extra afgedicht met behulp
van waterdicht wapeningsband.
Kranen, lichtschakelaars en andere door of op
het tegelvlak aan te brengen onderdelen zullen
bij voorkeur op de kruising van twee voegen
worden geplaatst, om het maken van gaten op
een willekeurige plaats in de tegel te vermijden.
Bij grote projecten, zoals laboratoria, zullen dan
ook alle wandaanzichten op schaal 1:20 worden
uitgetekend, waarop de juiste plaats van leidin-
gen, kranen, sanitair, kastjes enzovoort aan het
tegelstramien kan worden aangepast. We dienen
hierbij te bedenken dat dit stramien bestaat uit de
afmeting van tegel plus voeg. De aansluiting van
de wandtegels aan vloeren zal veelal geschieden
met plinttegels met holle hoek, figuur 6.3-3c, of
op een plint van vloertegels op z’n kant, figuur
6.3-3b. Hiermee wordt voorkomen dat bij mecha-
nisch reinigen van de vloeren beschadiging van
de zwakkere wandtegels kan ontstaan.
Wat betreft de aansluiting aan het stukadoors-
werk op de wanden boven de tegels, kan op de
volgende manieren te werk worden gegaan.
In figuur 6.3-4a wordt de stukadoorslaag boven
de tegels extra dik. Om nu het stukadoorswerk
met een eventueel daarover aangebrachte muur-
verf aan te laten sluiten op het vlakke tegel-
oppervlak, dient de uitvoering zeer nauwkeurig
te geschieden. In figuur 6.3-4b zal door het
schoonmaken van de tegels op de stuclaag gauw
een vuile streep komen. Dit wordt in figuur
6.3-4c voorkomen.
De meeste West-Europese fabrikaten worden
geleverd met minimaal één rand die ook van
glazuurlaag is voorzien. Hierdoor kan zowel om
de hoek worden getegeld, figuur 6.3-2, als het
tegelwerk op het stukadoorswerk worden beëin-
digd, figuur 6.3-4b en 6.3-4c.
Indien hoge eisen aan hygiëne worden gesteld,
zoals in ziekenhuizen, kunnen tegels met holle
hoek worden toegepast, figuur 6.3-2a.
12-04-2005 13:18:55

� �� ����������
� ��
� �����������
�������� �����
������������������������� �������� ����
�����������������������
��
Figuur 6.3 Details van wandbetegelingen
6.3 Voegen, dilataties en
beëindigingen
Voegen tussen keramische wandtegels zijn 2 à 3
mm dik. Voegmortels worden samengesteld uit
één deel portlandcement klasse A op één à twee
delen fijn zand, met een maximale korrelgrootte
van 0,2 mm. Vaak wordt hier zilverzand toege-
past. Ook worden complete voegmortels in ver-
schillende kleuren en samenstellingen in de han-
del gebracht. Met toevoeging van pigmenten
dient men voorzichtig te zijn, aangezien de gla-
zuren van sommige tegels hierdoor kunnen wor-
den aangetast. Wanneer aan de wandafwerking
hoge eisen worden gesteld, zoals waterdichtheid
en chemische bestendigheid, dienen de voegen
daar eveneens aan te voldoen. Dit kan slechts
worden bereikt met speciale tweecomponenten-
voegmortels op basis van epoxyhars (waterdicht
en chemisch bestendig) of speciale hydraulische
mortels met chemische toevoegingen (voor
waterdicht tegelwerk).
Dilatatievoegen in de vorm van een elastische
voegvulling dienen te worden toegepast bij de
aansluiting van haaks op elkaar staande wanden
en bij wanden langer dan 6 m. Daar waar de
achtergrond ten gevolge van temperatuurwis-
selingen aan sterke vormverandering onderhevig
is, dienen extra dilatatievoegen te worden aan-
gebracht. Vanzelfsprekend dienen dilataties in de
ondergrond en in de wandafwerking te worden
06950467_H06.indd 207
6 AFWERKING VAN BINNENWANDEN MET TEGELS 207
���������������� �� ������������ �� ����������������
������������� �������� ������������
�����������
���� ����
������������� �� ������������ �� ��������������
�������������� ����������
doorgezet. Hiervoor wordt gebruikgemaakt van
speciale dilatatieprofielen, figuur 6.4-1.
Voor hoekoplossingen zijn speciale profielen ont-
wikkeld die worden toegepast waar hoge eisen
worden gesteld aan sterkte (stoten) en hygiëne.
Deze profielen zijn er met een grote afronding,
zodat het aanzicht aan de twee zijden gelijk is,
figuur 6.4-2 en een smaller profiel dat alleen de
rand van de aansluitende tegel afdekt, figuur
6.4-2a. Deze profielen zijn in verschillende hoog-
ten afgestemd op de totale dikte van de tegelaf-
werking, verkrijgbaar in geanodiseerd aluminium,
verchroomd en in diverse kleuren gelakt alumi-
nium, messing (zowel verchroomd als gepolijst)
en geëxtrudeerd gekleurd PVC. De gekleurde
profielen zijn af te stemmen op de kleur van het
tegelwerk of op de kleur van het voegwerk.
Holplintprofielen met verschillende aansluit-
maten zijn ontwikkeld voor de aansluiting tussen
vloertegels en wandtegels, figuur 6.4-3, respec-
tievelijk een flexibel plintprofiel voor de aanslui-
ting van een betegelde vloer waarin vloerverwar-
ming is opgenomen met de betegelde wand,
figuur 6.4-4. Aansluitprofielen met kleefstrook
worden toegepast ter plaatse van de aansluiting
van wandtegels op sanitaire inbouwelementen,
zoals baden en dergelijke, figuur 6.4-5. Om lei-
dingen, afsluiters, syfons enzovoort achter tegel-
werk bereikbaar te maken, kan gebruik worden
gemaakt van onzichtbare tegelramen, waarvan
de naden samenvallen met de voegen van het
tegelwerk, figuur 6.4-6.
15-04-2005 15:04:24
 208

������������������������
�����������������
�����
�����
�����
��������������������������������
����������
��������� ����������������������������������������
�����������

� ��������������������� � ����������� �� �����������������

���������� ��������� ��������������

���������
���������
���������
�
��

�����
��
��

��
����

�
�

� ���������������������������� � ����������������������������� �� �����������������������

�������������� ���������������

���������

� ������������������ � �����������
������� ��������������
Figuur 6.4 Dilataties, hoekoplossingen en beëindigingen met behulp van speciale profielen Bron: Gail-Inox

Uit bezuinigingsoverwegingen laat men soms de

hoekprofielen achterwege en wordt de aanslui-
ting met behulp van speciale kitten uitgevoerd.
Deze kitten dienen in dat geval antischimmel te
zijn en overschilderbaar in het geval zij aanslui-
ten aan geschilderde kozijnen en andere geschil-
derde afwerkingen. Daarbij moet er voor worden
gewaakt dat de kitvoegen niet te diep zijn om
scheurvorming te voorkomen.

06950467_H06.indd 208 12-04-2005 13:18:57


6.4 Kwaliteitseisen en -normen
Om een goede keuze te kunnen maken uit het
grote assortiment is het zaak de gebruikseisen
waaraan de wandafwerking moeten voldoen
van tevoren vast te leggen. Hierbij kan worden
gedacht aan:
• fysische eisen:
– waterdichtheid/toepasbaarheid in natte ruim-
ten;
– brandbaarheid, brandvoortplanting en rook-
ontwikkeling;
– bestandheid tegen lage en hoge temperaturen
en sterke temperatuurswisselingen;
– elektrisch geleidend vermogen;
• bouwfysische eisen:
– bijdrage aan de lucht- en geluidsisolatie van
de wand;
– handwarm;
• mechanische eisen:
– druk en treksterkte;
– bestandheid tegen puntlasten;
– bestandheid tegen schokbelasting;
• chemische eisen:
– bestandheid tegen zuren, alkaliën, zouten, mi-
nerale oliën en organische oliën;
• additionele eisen:
– vlakheid, ruwheid, naadloos aan te brengen;
– slijtvastheid, stroefheid bij droog wandopper-
vlak, stroefheid bij nat wandoppervlak, veerkracht;
– stofafgifte, gifvrij, reukvrij;
– kleurmogelijkheden, kleurechtheid;
– laagdikte wandafwerking inclusief mortel
en/of bevestiging;
– gewicht wandafwerking inclusief mortel en/of
bevestiging;
– mogelijkheid om leidingsystemen op te
nemen;
– toepasbaarheid op steenachtige ondergron-
den of ondergronden van hout, staal en overige;
– indicatie van de kosten, inclusief het aanbren-
gen.
Normen
Voor keramische tegels, mortel en tegellijmen
zijn de laatste jaren veel Nederlandse normen
verschenen. Deze hebben vooral betrekking op
de bepaling van de eigenschappen zoals poro-
siteit, chemische bestendigheid en slijtvastheid.
06950467_H06.indd 209
6 AFWERKING VAN BINNENWANDEN MET TEGELS 209
Voor mortels en lijmen betreft het onder meer de
bepaling van buig- hecht- en druksterkte.
Het aantal normen voor tegels bedraagt op dit
moment (voorjaar 2005) 24, terwijl 26 norm-
bladen betrekking hebben op tegelmortels en
lijmen.
Onderstaand enkele normen en normgroepen
die in het kader van dit hoofdstuk van belang
zijn.
Normen voor keramische en glazen tegels
NEN-EN 101 Bepaling van hardheid van het op-
pervlak
NEN-EN 1051-1 en 2 Glas voor gebouwen: gla-
zen stenen en tegels, definities en beoordeling
NEN-EN-ISO 10545 deel 1 t/m 9: Bemonstering,
afmetingen, porositeit, buigsterkte, stootweerstand,
weerstand tegen afslijting en afschuring, thermi-
sche uitzetting en weerstand tegen temperatuurs-
wisselingen
NEN-EN-ISO 10545 deel 10 t/m 16: Bepaling
van vochtexpansie, haarscheuren, vochtbestendig-
heid, chemische bestendigheid, kleurverschillen etc.
NVN-ENV 12633 Bepaling van stroefheid
ISO 13006 Definities, classificatie, eigenschappen
en merken
NPR-CEN/TR 13548 Algemene regels voor het
ontwerp en installatie van keramische tegels
NEN-EN 13552 Bepaling van de wrijvingsweer-
stand
NEN-EN 13748 delen 1 en 2: Terrazzo tegels
NEN-EN 14411 Definities, classificatie, eigen-
schappen en merken
Normen voor mortels en lijmen
NEN-EN 12002 Mortels en lijmen voor keramische
tegels, vervorming van met cement gebonden lij-
men
NEN-EN 12003 Mortels en lijmen voor keramische
tegels, bepaling van afschuifsterkte
NEN-EN 12004 Lijmen voor tegels, definities en
eisen
NEN-EN 12808 delen 1 t/m 5: Bepaling van:
weerstand tegen chemicalïen, slijtweerstand, buig
en druksterkte, krimp, waterabsorptie
NEN-EN 1308 Bepaling van het wegzakken van
keramische tegels
NEN-EN 1324 Bepaling van afschuifsterkte van
dispersielijmen
12-04-2005 13:19:00
 210

NEN-EN 1347 Bepaling van het bevochtigend

vermogen
NEN-EN 1348 Bepaling van de hechtsterkte
NEN-EN 13888 Definities en specificaties
NEN-EN 14891 In vloeibare vorm aangebrachte
waterafdichtende membranen – Gebruik voor on-
der keramische tegels – Definities, specificaties en
beproevingsmethoden

06950467_H06.indd 210 12-04-2005 13:19:00





$POTFSWFSJOH
FO
TDIJMEFSXFSL
$
%JKLTUSB
OBNFOT
4BWBOUJT
7BLDFOUSVN
"GCPVX
FO
POEFSIPVE

*O
EJU
IPPGETUVL
XPSEFO
EF
NFUIPEFO
PN
BBOUBTUJOH
FO
IFU
WFSPV
EFSFO
WBO
CPVXNBUFSJBMFO
UFHFO
UF
HBBO
CFIBOEFME
0OEFSHSPOEFO

[PBMT
IPVU
NFUBBM
CFUPO
TUFFO
FO
LVOTUTUPGGFO
TUBBO
DFOUSBBM

%JWFSTF
WFSGTPPSUFO
XPSEFO
CFTQSPLFO
%BBSOBBTU
[BM
BBOEBDIU

XPSEFO
CFTUFFE
BBO
IFU
POEFSIPVE
WBO
TDIJMEFSXFSL
HFWFMSFJOJHJOH

WFSXFSLJOH
WBO
WFSGQSPEVDUFO
OPSNBMJTBUJF
NJMJFVBTQFDUFO
FO

WFJMJHIFJE

?(INDD   



*OMFJEJOH 
$POTFSWFSJOH
FO
TDIJMEFSXFSL

WBO
IPVU
%F
BBOUBTUJOH
WBO
CPVXNBUFSJBMFO
LBO
EPPS

BMMFSMFJ
GBDUPSFO
XPSEFO
WFSPPS[BBLU
%F
JOWMPFE

0PS[BLFO
WBO
BBOUBTUJOH
WBO
IPVU
WBO
EF
NFOT
BMT
HFCSVJLFS
POUXFSQFS
PG
WFS &S
[JKO
UXFF
CFMBOHSJKLF
PPS[BLFO
UF
OPFNFO
EJF

WBBSEJHFS
LBO
CFQBMFOE
[JKO
WPPS
EF
TOFMIFJE
FSWPPS
[PSHFO
EBU
IPVU
XPSEU
BBOHFUBTU
OBNF
XBBSNFF
EF
BBOUBTUJOH
QMBBUTWJOEU
.BBS
PPL
MJKL
VMUSBWJPMFUUF
TUSBMJOH
67TUSBMJOH

FO
WPDIU

GBDUPSFO
WBO
CJPMPHJTDIF
GZTJTDIF
PG
DIFNJTDIF
)FU
NJOTU
QSPCMFNBUJTDI
JT
EF
67TUSBMJOH
EJF

BBSE
TQFMFO
FFO
CFMBOHSJKLF
SPM
5F
EFOLFO
WBMU
EFFM
VJUNBBLU
WBO
IFU
[POMJDIU
BBO
TDIJNNFMT
WFSXFSJOH
EPPS
67TUSBMJOH
FSP
TJF
EPPS
XBUFS
FO
PYJEBUJF
CJK
NFUBMFO
FO
LVOTU %F
BGCSBBL
WBO
IPVU
BMT
HFWPMH
WBO
67TUSBMJOH

TUPGGFO LBO
CFUSFLLFMJKL
FFOWPVEJH
XPSEFO
CFQFSLU
EPPS

IFU
BBOCSFOHFO
WBO
CFTDIFSNFOEF
FO
EFLLFO
%PPS
IFU
TVCKFDUJFWF
LBSBLUFS
WBO
IFU
WFSTDIJKO EF
WFSnBHFO
0NEBU
EF[F
WFSnBHFO
PQ
IVO

TFM
BBOUBTUJOH
POUTUBBO
QSPCMFNFO
XBOOFFS
IFU
CFVSU
PQ
EFO
EVVS
PPL
XFFS
XPSEFO
BBOHFUBTU

HBBU
PN
EF
EFmOJÑSJOH
FSWBO
)FU
WFSMJFT
WBO
EPPS
EF
67TUSBMJOH
JT
EF
LFV[F
WBO
EF
KVJTUF
CF
TBNFOIBOH
IFFGU
IFU
VJUFFOWBMMFO
WBO
IFU
NB TDIFSNMBBH
WBO
CFMBOH
UFSJBBM
UPU
HFWPMH
FO
WBMU
POEFS
EF
OPFNFS
BBO %BBSOBBTU
JT
WPDIU
FFO
CFMBOHSJKLF
CFESFJHJOH

UBTUJOH
.FU
WFSBOEFSJOHFO
JO
IFU
VJUFSMJKL
[PBMT
)PFXFM
WPDIU
WBO
OBUVSF
JO
IPVU
WPPSLPNU
[JKO

WFSLMFVSJOH
FO
[JDIUCBSF
PVEFSEPNTLFONFSLFO
FS
LSJUJTDIF
XBBSEFO
XBBSCPWFO
EF
IPFWFFMIFJE

MJHU
IFU
FDIUFS
BOEFST
%F
PVEFSEPNTLFONFSLFO
WPDIU
OB
WFSMPPQ
WBO
UJKE
FFO
TDIBEFMJKLF
JOWMPFE

LVOOFO
FFO
WFSSJKLJOH
WBO
IFU
VJUFSMJKL
CFUFLFOFO
LBO
IFCCFO
PQ
IFU
IPVU
0WFSTDISJKEJOH
WBO

PG
[FMGT
FFO
CFTDIFSNFOEF
GVODUJF
IFCCFO
EF[F
LSJUJTDIF
XBBSEF
FOPG
GPSTF
TDIPNNFMJO
%F[F
QSPCMFNBUJFL
EPFU
[JDI
NFU
OBNF
WPPS
HFO
WBO
IFU
WPDIUHFIBMUF
IFCCFO
XFSLJOH
WBO

CJK
CFQBBMEF
NFUBMFO
[PBMT
BMVNJOJVN
[JOL
FO
IFU
IPVU
UPU
HFWPMH
FO
LVOOFO
WBO
JOWMPFE
[JKO

LPQFS
*O
[FLFSF
[JO
[JKO
PVEFSEPNTLFONFSLFO
PQ
EF
EVVS[BBNIFJE
CJK
TUFFOBDIUJHF
NBUFSJBMFO
FO
[FMGT
IFU
WFSHSJK[FO
%PPS
IFU
XJTTFMFOE
UPFUSFEFO
WBO
WPDIU
FO
FO

WBO
IPVU
PPL
POEFS
EF[F
OPFNFS
UF
CSFOHFO
EF
IFU
ESPHFO
POUTUBBO
EJNFOTJFWFSBOEFSJOHFO
WBO

ÏÏO
XBBSEFFSU
EF[F
WFSTDIJKOTFMFO
EF
BOEFS
XJM
IFU
IPVU
JO
EF
WPSN
WBO
VJU[FUUJOH
FO
LSJNQ

EF[F
NBUFSJBMFO
CFIBOEFMFO
NFU
WFSG %JU
LBO
VJUFJOEFMJKL
MFJEFO
UPU
IFU
POUTUBBO
WBO

TDIFVSFO
CBSTUFO
FO
IFU
PQFOUSFLLFO
WBO
WFS
%F
PPS[BLFO
WBO
EF
BBOUBTUJOH
WBO
IPVU
FO
CJOEJOHFO
#JK
EFSHFMJKLF
HFCSFLFO
LBO
WFSWPM
IFU
UFHFOHBBO
IJFSWBO
[JKO
IFFM
BOEFST
EBO
EF
HFOT
FFOWPVEJH
WPDIU
CJOOFOESJOHFO
FO
IFU

EFHSBEBUJF
FO
CFTDIFSNJOH
WBO
NFUBMFO
TUFFO IPVU
PQ
EFO
EVVS
XPSEFO
BBOHFUBTU
EPPS
TDIJN
BDIUJHF
NBUFSJBMFO
PG
LVOTUTUPGGFO
%BBSPN
JT
NFMT
&FO
BBOHFCSBDIU
WFSGTZTUFFN
LBO
EF[F

CJK
EF
PQ[FU
WBO
EJU
IPPGETUVL
HFLP[FO
WPPS
FFO
EJNFOTJFWFSBOEFSJOHFO
WBBL
OJFU
WPMHFO
JOEFMJOH
PQ
CBTJT
WBO
WFSTDIJMMFOEF
TPPSUFO
NB
UFSJBMFO
FO
POEFSHSPOEFO
&ÏO
EJOH
TUBBU
EBBSCJK
#JK
FFO
IPPH
WPDIUHFIBMUF
FO
FFO
HVOTUJHF
UFN
WPPSPQ
FFO
KVJTUF
UPFQBTTJOH
FFO
EPPSEBDIU
QFSBUVVS
WPSNU
IPVU
FFO
JEFBMF
WPFEJOHTCPEFN

POUXFSQ
FO
FFO
HPFEF
EFUBJMMFSJOH
WBO
DPOTUSVD WPPS
EF
POUXJLLFMJOH
WBO
TDIJNNFMT
"GIBOLFMJKL

UJFT
FO
CPVXNBUFSJBMFO
%F[F
POEFSEFMFO
WPS WBO
EF
IPVUTPPSU
HBBU
EF[F
BGCSBBL
WBO
IPVU

NFO
EF
FFSTUF
TUBQQFO
UPU
FFO
MBOHF
MFWFOTEVVS
TOFM
PG
KVJTU
MBOH[BBN
%JU
JT
EF
SFEFO
XBBSPN

WBO
IFU
CPVXXFSL
FO
CFTQBSFO
EF
PQESBDIU IPVU
[PWFFM
NPHFMJKL
ESPPH
NPFU
CMJKWFO
PG
OB

HFWFS
VJUFJOEFMJKL
IPHF
VJUHBWFO
FO
CFQFSLFO
OBU
XPSEFO
[POEFS
HSPUF
CFMFNNFSJOHFO
LBO

POEFSIPVE ESPHFO


%VVS[BBNIFJETFJHFOTDIBQQFO
WBO

IPVU
&MLF
IPVUTPPSU
IFFGU
WBOXFHF
[JKO
WFSTDIJM
JO

TBNFOTUFMMJOH
HSPFJXJK[F
LMJNBBU
FO[PWPPSU
[JKO

?(INDD   



$0/4&37&3*/(
&/
4$)*-%&38&3, 

FJHFO
TQFDJmFLF
EVVS[BBNIFJE
/&/

IFFGU
%F[F
JOEFMJOH
HFMEU
BMT
SJDIUMJKO
"GIBOLFMJKL
WBO

EF[F
EVVS[BBNIFJE
WBTUHFMFHE
JO
WJKG
LMBTTFO
[JF
EF
PNTUBOEJHIFEFO
XBBSPOEFS
IFU
IPVU
XPSEU

PPL
EF
UBCFM
WBO
mHVVS

"MT
VJUHBOHTQVOU
JT
UPFHFQBTU
LVOOFO
WFSTDIJMMFO
JO
MFWFOTEVVS
XPS
HFLP[FO
WPPS
EF
MFWFOTEVVS
WBO
POCFIBOEFME
EFO
WFSXBDIU
*O
mHVVS

[JKO
EF
EVVS[BBN
LFSOIPVU
CVJUFOTIVJT
UPFHFQBTU
JO
DPOUBDU
NFU
IFJETLMBTTFO
WBO
FOLFMF
WFFM
HFCSVJLUF
IPVUTPPS
WPDIUJHF
HSPOE
JO
FFO
HFNBUJHE
LMJNBBU UFO
XFFSHFHFWFO
7PPS
FFO
WPMMFEJH
PWFS[JDIU

XPSEU
WFSXF[FO
OBBS
/&/

,MBTTF
0NTDISJKWJOH
-FWFO
TEVVS
JO


KBSFO /BUVVSMJKLF
EVVS[BBNIFJE
WBO
IPVU
%F
OBUVVSMJKLF
EVVS[BBNIFJE
WBO
IPVU
XPSEU

*
[FFS
EVVS[BBN
NFFS
EBO
 CFQBBME
EPPS
CJPMPHJTDIF
FO
DIFNJTDIF
GBDUP
**
EVVS[BBN

o
 SFO
5PU
EF
FFSTUF
GBDUPS
LBO
NFO
EF
DFMXBOE
***
NBUJH
EVVS[BBN

o
 EJLUF
FO
EF
BBOXF[JHIFJE
WBO
[PHFOBBNEF

*7
XFJOJH
EVVS[BBN

o
 UIZMMFO
SFLFOFO
5IZMMFO
[JKO
CMBBTWPSNJHF

7
[FFS
XFJOJH
EVVS[BBN
NJOEFS
EBO
 WFSTUPQQJOHFO
JO
EF
IPVUWBUFO
XBBSEPPS

TDIJNNFMT
[JDI
NJOEFS
HFNBLLFMJKL
EPPS
EF

5BCFM

%VVS[BBNIFJETLMBTTFO
WPMHFOT
/&/
 WBUFO
JO
IFU
IPVU
LVOOFO
WFSTQSFJEFO
5PU

EF
UXFFEF
HSPFQ
SFLFOU
NFO
EF
BBOXF[JH

)PVUTPPSU


,MBTTF

*

**
***
*7
7

[FFS
EVVS[BBN
NBUJH
XFJOJH
[FFS
XFJOJH

EVVS[BBN

EVVS[BBN
EVVS[BBN
EVVS[BBN

NFFS
EBO

KBBS

KBBS

KBBS
NJOEFS
EBO


KBBS




KBBS

/BBMEIPVU

BMFSDF
HSFOFO
EFOOFO

SFEXPPE
DBM

PSFHPO
QJOF
FVS
HSFOFO


XFTUFSO

QBSBOB
QJOF


SFE
DFEBS

WVSFO

-PPGIPVU
BGSPSNPTJB
DFEFS
ZBOH
BWPEJSÏ
CBMTB

BG[FMJB

FVS
FJLFO
MJDIUSPEF
JFQFO
CFSLFO

EPVTTJÏ
EPOLFSSPEF


NFSBOUJ
MJNCB
CFVLFO

B[PCÏ


NFSBOUJ
TBQFMJ

FTTFO

CBTSBMPDVT
UPMB
CSBODB


IBBHCFVLFO

JSPLØ
TJQP


MJOEFO

NBLPSÏ



PLPVNÏ

NFSCBV



SBNJO

QFSPCB



XJMHFO



EB
DBNQPT

UFBL

XFOHÏ

-FWFOTEVVS
WBO
POCFIBOEFME
IPVU
CVJUFO
UPFHFQBTU
JO
FFO
HFNBUJHE
ESPPH
LMJNBBU
FO
JO
DPOUBDU
NFU
EF

WPDIUJHF
HSPOE

5BCFM

%VVS[BBNIFJETLMBTTFO
WBO
FOLFMF
IPVUTPPSUFO

?(INDD   



IFJE
WBO
CFQBBMEF
TUPGGFO
EJF
EF
IPVUDFM EF[F
LSJNQXBBSEFO
BOEFST
%F
EPPS
POEFS[PFL

CFTDIFSNFO
FO
EF
BBOUBTUJOH
EPPS
TDIJNNFMT
WFS[BNFMEF
HFHFWFOT
XPSEFO
NFFTUBM
JO
HSBmF
PG
JOTFDUFO
WPPSLPNFO
[PBMT
IBST
MPPJ[VVS
LFO
WBTUHFMFHE
LJF[FM
FO
OBUVVSMJKLF
HJGTUPGGFO
%BBSOBBTU
JT
"MT
FFO
WPPSCFFME
WBO
EFSHFMJKLF
HSBmFLFO
JT

IFU
WPDIUPQOFNFOE
WFSNPHFO
WBO
EF
DFM FS
ÏÏO
VJUHFLP[FO
WBO
FFO
IPVUTPPSU
EJF
TUFSL

XBOE
WBO
CFMBOH
)PVUTPPSUFO
NFU
FFO
IPHF
LSJNQU
WVSFO

FO
ÏÏO
EJF
XFJOJH
LSJNQU

WPDIUPQOBNF
FO
WPDIUPQOFNFOE
WFSNPHFO
SFEXPPE

mHVVS

FFO
IPPH
AJNCJCJUJFNBYJNVN
[JKO
JO
IFU

BMHFNFFO
NJOEFS
EVVS[BBN


5PFQBTTJOH
WBO
POCFIBOEFMEF


IPVUTPPSUFO
)PVUTPPSUFO
NFU
FFO
EVVS[BBNIFJETLMBTTF
*

FO
**
LVOOFO
POEFS
CFQBBMEF
PNTUBOEJHIFEFO

[POEFS
FYUSB
CFTDIFSNFOEF
NBBUSFHFMFO
XPS
EFO
UPFHFQBTU
*O
EF
QSBLUJKL
HFCFVSU
EJU
WPPSBM

NFU
8FTUFSO
SFE
DFEBS
%F[F
IPVUTPPSU
XPSEU

NFU
OBNF
HFCSVJLU
BMT
HFWFMCFLMFEJOH
0Q
EFO

EVVS
WFSHSJKTU
EFSHFMJKL
POHFTDIJMEFSE
IPVU
NBBS

[BM
POEFS
OPSNBMF
PNTUBOEJHIFEFO
OJFU
HBBO

SPUUFO
7PPSBM
HFWFMCFLMFEJOH
WBO
8FTUFSO
SFE

DFEBS
XPSEU
WBBL
OJFU
HFTDIJMEFSE
FO
MBBU
NFO

WFSHSJK[FO
'JHVVS

7FSWPSNJOHFO
WBO
IPVU
CJK
IFU
ESPHFO
UFO



#FTDIFSNJOH
WBO
IPVU
UFHFO
WPDIU
HFWPMHF
WBO
EF
BOJTPUSPQF
LSJNQ
LSJNQFO
FO
[XFMMFO #SPO
,PMMNBOO
5FDIOPMPHJF
EFT
)PM[FT
8BOOFFS
IPVU
WBO
OBUVSF
OJFU
WPMEPFOEF
EVVS
[BBN
JT
PG
HFWPFMJH
JT
WPPS
LSJNQFO
FO
[XFMMFO
B
0PS[BLFO
WBO
WPDIUUPFUSFEJOH
XPSEU
IFU
CJK
UPFQBTTJOH
CVJUFOTIVJT
WBBL
0N
UPFUSFEJOH
WBO
WPDIU
UF
WPPSLPNFO
JT
IFU

HFTDIJMEFSE WBO
CFMBOH
OB
UF
HBBO
XBBS
IFU
WPDIU
WBOEBBO

*O
EF
SJDIUJOH
FWFOXJKEJH
BBO
EF
MFOHUFBT
WBO
EF
LPNU
TUBN
JT
EF
LSJNQ
IFU
LMFJOTU
6JUHBBOEF
WBO
OBU
%F
CFMBOHSJKLTUF
CSPO
WPPS
PQOBNF
WBO
WPDIU
JT

IPVU
CFESBBHU
EF[F
UPU
FFO
WPDIUHFIBMUF
WBO
OFFSTMBH
(FWFMUJNNFSXFSL
XPSEU
IJFSEPPS
IFU


WPPS
EF
NFFTUF
IPVUTPPSUFO
 
UPU
 
[XBBSTU
CFMBTU
"OEFS[JKET
LBO
EPPS
DPOEFOTBUJF

%F[F
LSJNQ
JT
[P
HFSJOH
UFO
PQ[JDIUF
WBO
EJF
WBO
CJOOFO
IFU
IPVU
XPSEFO
CFMBTU
%JU
LBO
CJKWPPS
EF
CFJEF
BOEFSF
IPPGESJDIUJOHFO
EBU
FS
NFFTUBM
CFFME
EPPS
IFU
WPDIU
EBU
CJK
OJFVXCPVX
JO
IFU

HFFO
SFLFOJOH
NFF
XPSEU
HFIPVEFO
IFUHFFO
HFCPVX
XPSEU
HFCSBDIU
CPVXWPDIU

%JU
WPDIU

CJK
IFU
WFSXFSLFO
WBO
IPVU
JO
HSPUF
MFOHUFO
TPNT
XPSEU
BGHFTUBBO
EPPS
IZESBVMJTDIF
CJOENJEEFMFO

UPDI
NPFJMJKLIFEFO
LBO
WFSPPS[BLFO
 NPSUFMT

XBBSJO
FFO
PWFSNBBU
BBO
XBUFS
NPFU

7BO
EF
LSJNQ
JO
EF
CFJEF
BOEFSF
IPPGESJDIUJO XPSEFO
UPFHFQBTU
FO
EPPS
BOEFSF
CPVXNBUFSJ
HFO
JT
EF
UBOHFOUJBMF
EBU
XJM
[FHHFO
EF
SJDIUJOH
BMFO
EJF
UJKEFOT
PQTMBH
FO
WFSWPFS
XBUFS
IFCCFO

FWFOXJKEJH
BBO
EF
CBTU
FO
MPPESFDIU
PQ
EF
BT
PQHFOPNFO
#JK
FFO
USBEJUJPOFMF
CPVXNFUIPEF

WBO
EF
TUBN
JO
IFU
BMHFNFFO
 
o
 
NBBM
EF
XPSEFO
HSPUF
IPFWFFMIFEFO
XBUFS
JO
FFO
XP
LSJNQ
JO
EF
SBEJBMF
SJDIUJOH
3BEJBMF
SJDIUJOH
XJM
OJOH
HFCSBDIU
%F
BGWPFS
IJFSWBO
XPSEU
CFWPS
[FHHFO
JO
EF
SJDIUJOH
WBO
IFU
IBSU
WBO
EF
TUBN
EFSE
EPPS
ESPPHTUPLFO
FO
FFO
HPFEF
WFOUJMBUJF

OBBS
EF
CBTU
)JFSEPPS
POUTUBBU
FFO
POWFSNJK &FO
BOEFSF
CSPO
WBO
WPDIU
JT
XPPOWPDIU
%PPS

EFMJKLF
WFSWPSNJOH
WBO
IFU
IPVU
FO
EF[F
WFSWPS CFXPOJOH
XBTTFO
ESPHFO
EPVDIFO
LPLFO
FO

NJOH
[BM
TUFSLFS
[JKO
OBBSNBUF
IFU
WPDIUHFIBMUF
EFSHFMJKLF
XPSEFO
HSPUF
IPFWFFMIFEFO
WPDIU
JO

MBHFS
MJHU
mHVVS

7PPS
JFEFSF
IPVUTPPSU
[JKO
EF
XPOJOH
HFCSBDIU
0NEBU
NFOTFO
EBHFMJKLT

?(INDD   



$0/4&37&3*/(
&/
4$)*-%&38&3, 









VOCHTAFGIFTE 

 TANGENTIAAL
VOCHT
OPNEMING

RADIAAL


              
RELATIEVELUCHTVOCHTIGHEID KRIMPVANHETNATTEHOUT

%UROPEESVUREN
6ERBANDTUSSENHETEVENWICHTSVOCHTGEHALTEVANHETHOUTENDERELATIEVELUCHTVOCHTIGHEID
RESPECTIEVELIJKDEKRIMPVANHETHOUTGEMIDDELDEVANPROEFSTUKKEN


EVENWICHTSVOCHTGEHALTE








VOCHTAFGIFTE

 RADIAAL

 TANGENTIAAL
VOCHTOPNEMING


              
RELATIEVELUCHTVOCHTIGHEID KRIMPVANHETNATTEHOUT

2EDWOOD
6ERBANDTUSSENHETEVENWICHTSVOCHTGEHALTEVANHETHOUTENDERELATIEVELUCHTVOCHTIGHEID
RESPECTIEVELIJKDEKRIMPVANHETHOUTGEMIDDELDEVANPROEFSTUKKEN
'JHVVS

)FU
WFSCBOE
UVTTFO
IFU
SFMBUJFWF
WPDIUHFIBMUF
37

FO
IFU
FWFOXJDIUTWPDIUHFIBMUF
WBO
IFU
IPVU
NFU
EF
EBBSCJK

PQUSFEFOEF
LSJNQ
HFMEU
WPPS
EF
IPVUTPPSUFO
WVSFO
FO
SFEXPPE
OBBMEIPVUTPPSUFO

)FU
WFSTDIJM
JO
LSJNQ
JT
PQWBMMFOE
#SPO
,POJOH7SPMJKL
(FHFWFOT
PWFS
IFU
[XFMMFO
FO
LSJNQFO
WBO

CFMBOHSJKLF
IPVUTPPSUFO

JO
IVJT
WPDIU
QSPEVDFSFO
NPFU
HFQSPCFFSE
UFS
XFM
WFSTDIJMMFOE
[JKO
*O
EF
XJOUFS
NBYJNBBM

XPSEFO
EBU
FS
PPL
XFFS
VJU
UF
LSJKHFO
%BU
LBO

CJKWPPSCFFME
EPPS
HPFE
UF
WFOUJMFSFO
0PL
BMT
FS

HFFO
NFOTFO
JO
FFO
WFSUSFL
BBOXF[JH
[JKO

NPFU

DPOUJOV
FFO
HFSJOHF
WFOUJMBUJF
BBOXF[JH
[JKO
PN

NVGGF
MVDIUKFT
UF
WPPSLPNFO
0NEBU
XBSNFSF

MVDIU
NFFS
XBUFSEBNQ
LBO
WBTUIPVEFO

JT
IFU

WFSTUBOEJH
EF
UFNQFSBUVVS
JO
IVJT
OJFU
UF
MBBH

UF
MBUFO
XPSEFO
"MT
IFU
UF
LPVE
XPSEU

TMBBU
EF


PQTMBH
FO
EF
FFSTUF
CPVXGBTF
UF
WPPS
XBUFSEBNQ
JNNFST
OFFS
;PBMT
CFLFOE
LBO
EF


JT
IFU
WBO
CFMBOH
IFU
IPVU
WBO
FFO

iJEFBMFw
MVDIUWPDIUJHIFJE
UJKEFOT
[PNFS
FO
XJO
SPOE
EF

FO
JO
EF
[PNFS
NBYJNBBM


)FU
WFSCBOE
UVTTFO
SFMBUJFWF
WPDIUJHIFJE
CJK
FFO

UFNQFSBUVVS
WBO

$
FO
IFU
IPVUWPDIUHFIBMUF

JO
WVSFOIPVU
JT
XFFSHFHFWFO
JO
EF
UBCFM
WBO

mHVVS

0N
UPFUSFEJOH
WBO
WPDIU
UPU
IFU
IPVU
UJKEFOT

WFSWPFS
LPNFO
XBUFSLFSFOEF
MBBH
UF
WPPS[JFO
&YUSB
BBOEBDIU

?(INDD   



)PVUTPPSU










%SPPHUFLMBTTF
FO
SFMBUJFWF
MVDIUWPDIUJHIFJE

*
**
***
*7
7



o
o
o

LBNFS
EPPS
FO
EPPS
MVDIU
XJOE

ESPPH
MVDIUESPPH
ESPPH
ESPPH
OBU

/BBMEIPVU
(SFOFO
FVSPQFFT





o

o

o



0SFHPO
QJOF



o

o

o



1BSBOB
QJOF




o

o

o



3FEXPPE
DBMJGPSOJBO




o

o

o



7VSFO
PG
EFOOFO



o

o

o




-PPGIPVU

"GSPSNPTJB




o

o

o



"G[FMJB



o

o

o



#BTSBMPDVT




o

o

o



#FVLFO
FVSPQFFT




o

o

o



#JMJOHB



o

o

o



&JLFO
FVSPQFFT




o

o

o



&TTFO
FVSPQFFT




o

o

o



*FQFO
FVSPQFFT




o

o

o



*SPLP




o

o

o



-JOEFO
FVSPQFFT





o

o

o



.BIPOJF
TBQFMJ




o

o

o



.BIPOJF
TJQP




o

o

o



.FSBOUJ



o

o

o



.FSCBV



o

o

o



/PUFO
FVSPQFFT





o

o

o



1FSPCB
EF
DBNQPT




o

o

o



1PQVMJFSFO



o

o

o



5FBL




o

o

o



5PMB
CSBODB



o

o

o



8BOF




o

o

o



:BOH



o

o

o




'JHVVS

4BNFOIBOH
UVTTFO
MVDIU
FO
IPVUWPDIUJHIFJE

&WFOXJDIUTHFIBMUF
WBO
IFU
IPVU
JO
QFSDFOUBHFT

NPFU
XPSEFO
CFTUFFE
BBO
IPVU
EBU
JO
DPO 
,FV[F
WFSEVVS[BNFO
FOPG
TDIJMEFSFO

UBDU
LPNU
NFU
NFUTFMXFSL
PG
CFUPO
#FMBOHSJKL
WBO
IPVU
EBBSCJK
JT
EBU
OBU
IPVU
PPL
XFFS
NPFU
LVOOFO
8F
LVOOFO
JO
EF
CPVX
ESJF
UPFQBTTJOHFO
WBO

ESPHFO
&S
EJFOU
EVT
WPMEPFOEF
WFOUJMBUJFSVJNUF
IPVU
POEFSTDIFJEFO
OBNFMJKL
UF
XPSEFO
BBOHFIPVEFO
#JK
BMMF
EFUBJMMFSJOHFO

IPVU
CJOOFO
[PBMT
CJOOFOEFVSLP[JKOFO
CJO
NFU
IPVU
JO
EF
HFWFMDPOTUSVDUJFT
JT
EJU
WBO
HSPPU
OFOEFVSFO
USBQQFO
CBMLMBHFO
WMPFSIPVU
LBT
CFMBOH UFO
FO
NFVCFMT
%F
CJOOFOUFNQFSBUVVSWFSTDIJMMFO
UVTTFO
[PNFS

ɀɀ
%FUBJMMFSFO
WBO
IPVUFO
LP[JKOFO
FO
IFU
FO
XJOUFS
[JKO
LMFJO
%F
SFMBUJFWF
WPDIUJHIFJE
XJT
CFHMB[FO
XPSEFO
CFIBOEFME
JO
EFFM
D
TFMU
TUFSL
T
[PNFST

37
FO
T
XJOUFST


(FWFMPQFOJOHFO
IPPGETUVL
 37
7PPS
IPVUWPDIU
CFUFLFOU
EJU
T
[PNFST
WFFMBM

?(INDD   



$0/4&37&3*/(
&/
4$)*-%&38&3, 

NBYJNBBM

FO
AT
XJOUFST
WFFMBM
NJOJNBBM

FQPYZIBST
FO
BGEJDIUFO
NFU
FMBTUJTDIF
LJU
PG
FMBT
NFU
FFO
HFNJEEFMEF
WBO

Ë

PWFS
IFU
IFMF
UJTDI
FQPYZSFQBSBUJFNJEEFM
KBBS

IPVU
CVJUFO
[PBMT
IFLLFO
MVJGFMT
QFSHPMBT
FO
,BOUBGXFSLJOH
TDIVSFO &FO
WFSnBBH
EJFOU
WPMEPFOEF
EJL
UF
[JKO
)FU

%F
CVJUFOUFNQFSBUVVSWFSTDIJMMFO
UVTTFO
[PNFS
BGTDIVJOFO
WBO
POEFSEPSQFMT
FO
IFU
BGSPOEFO

FO
XJOUFS
[JKO
FSH
HSPPU
FO
PPL
EF
WFSTDIJMMFO
WBO
TDIFSQF
LBOUFO
WFSEJFOU
IJFSCJK
CJK[POEFSF

JO
SFMBUJFWF
WPDIUJHIFJE
LVOOFO
HSPPU
[JKO
%JU
BBOEBDIU
mHVVS

HFFGU
CJK
HPFE
HFDPOTUSVFFSEF
FO
HFEFUBJMMFFSEF

IPVUFO
EFMFO
T
[PNFST
FFO
IPVUWPDIUJHIFJE
WBO

EPPSHBBOT

FO
T
XJOUFST
WBO

*O
EF

XJOUFS
CFOBEFSU
EF
SFMBUJFWF
WPDIUJHIFJE
WBO
EF

CVJUFOMVDIU
CJK
NJTU
FO
EBVX
TPNT
EF


IPVU
JO
EF
HFWFM
[PBMT
HFWFMUJNNFSXFSL
WBO

EFVSFO
SBNFO
LP[JKOFO
FO
HFWFMCFTDIJFUJOHFO
0WFS
IFU
BMHFNFFO
MFWFSU
IPVU
UPFHFQBTU
BMT

LMJNBBUTDIFJEFOEF
DPOTUSVDUJF
CVJUFO
EF
NFFTUF

QSPCMFNFO
PQ
)JFS
XPSEU
SFHFMNBUJH
IPVUSPU

HFDPOTUBUFFSE
%F
WPDIUJHIFJE
WBO
IFU
IPVU

TDIPNNFMU
WBBL
UVTTFO
EF

FO

NBBS
LBO

BGIBOLFMJKL
WBO
EF
EFUBJMMFSJOH
PQMPQFO
8BOOFFS

IFU
WPDIUHFIBMUF
CPWFO
EF

LPNU
FO
MBOH
EVSJH
CMJKGU
POUTUBBU
IPVUSPU

)PVU
OFFNU
HFNBLLFMJKL
WPDIU
PQ
WJB
EF
DBQJM
MBJSFO
WBO
IFU
LPQTF
IPVU
"MT
IFU
XBUFS
IFU
IPVU

XFFS
WFSMBBU
HFCFVSU
EJU
WFFMBM
EXBST
PQ
EF
'JHVVS

0N
FFO
WFSnBBH
WBO
WPMEPFOEF
EJLUF
UF


WF[FMSJDIUJOH
%JU
DBQJMMBJSF
PQ[VJHFO
WFSMPPQU
XBBSCPSHFO
NPFUFO
TDIFSQF
LBOUFO
BBO
LP[JKOFO
XPSEFO

WFFM
TOFMMFS
FO
HFNBLLFMJKLFS
EBO
IFU
WPDIUUSBOT WFSNFEFO
QPSU
EXBST
PQ
EF
WF[FMSJDIUJOH
%PPS
PQFOTUBBOEF
WFSCJOEJOHFO
DBQJMMBJSF

)PVUWFSEVVS[BNJOHTNJEEFMFO
OBEFO
CJK
CFHMB[JOH
MBOHT
TDISPFWFO
FO
BOEFSF
*O
EF
IVJEJHF
CPVX
XPSEU
CJK
HFWFMUJNNFSXFSL

NFUBMFO
WFSCJOEJOHTNJEEFMFO
LBO
HFNBLLFMJKL
WSJKXFM
OJFU
NFFS
HFCSVJLHFNBBLU
WBO
WFSEVVS
DPOEFOT
FOPG
SFHFOXBUFS
JO
IFU
IPVU
ESJOHFO
[BBNE
IPVU
"MMFFO
LP[JKOFO
WBO
OBBMEIPVU

%JU
XBUFS
XPSEU
WFSWPMHFOT
DBQJMMBJS
PQHF[PHFO
XPSEFO
UFS
QMBBUTF
WBO
LXFUTCBSF
WFSCJOEJOHFO

)FU
WPDIUQFSDFOUBHF
MPPQU
EBO
PQ
FO
LBO
QMBBU OPH
XFM
WFSEVVS[BBNE
)JFSWPPS
XPSEU
HFCSVJL
TFMJKL
EF
IPVUWPDIUHSFOT
WBO

CFSFJLFO
FO
HFNBBLU
WBO
JO
XBUFS
PQMPTCBSF
NJEEFMFO
EJF

[FMGT
PWFSTDISJKEFO
4DIJNNFMT
LSJKHFO
EBO
EF
TDIJNNFMHSPFJ
UFHFOHBBO
;PESB
FFO
WFSCJOEJOH

LBOT
HFMFJEFMJKL
IFU
IPVU
BBO
UF
UBTUFO
%PPS
OBU
XPSEU
WFSTQSFJEU
IFU
WFSEVVS[BNJOHTNJEEFM

CFIBOEFMJOH
NFU
FFO
HPFE
WFSGTZTUFFN
XPSEFO
JO
IFU
IPVU
FO
NPFU
TDIJNNFMWPSNJOH
PQ
EF[F

EF
TDIPNNFMJOHFO
JO
IFU
IPVUWPDIUHFIBMUF
QMBBUT
WPPSLPNFO
CFQFSLU
FO
XPSEU
UFWFOT
EF
BGCSBBL
WBO
IFU

IPVUPQQFSWMBL
EPPS
67TUSBMJOH
WPPSLPNFO

7FSGTZTUFNFO
PQ
IPVU
)PVUSPU
EPPS
CJKWPPSCFFME
PQFO
WFSCJOEJOHFO
&S
[JKO
UXFF
WPPSTDISJGUFO
EJF
XPSEFO
HFIBOUFFSE

LBO
EPPS
TDIJMEFSXFSL
OJFU
WPPSLPNFO
XPSEFO
WPPS
EF
CFTDISJKWJOH
FO
EF
VJUWPFSJOH
WBO
TDIJM
)JFSWPPS
NPFUFO
NBBUSFHFMFO
XPSEFO
HFUSPGGFO
EFSXFSL
#JK
POEFSIPVETXFSL
CFUFLFOU
EJU
NBBUSFHFMFO

IFU
45"#6
TUBOEBBSECFTUFL
CVSHFS
FO
VUJMJUFJUT
USFGGFO
[PBMT
IFU
QSFWFOUJFG
CFIBOEFMFO
WBO
WFS CPVX

CJOEJOHFO
EPPS
PQFO
GSF[FO
NFU
FFO
TUJGUGSFFT

IFU
#BTJT
7FSGCFTUFL
/JFVXCPVX
FO

CFIBOEFMFO
NFU
FQPYZ
JNQSFHOFFSNJEEFM
PG
0OEFSIPVETTDIJMEFSXFSL

?(INDD   




45"#6 PG
POEFSIPVE
0

HBBU
%F
UXFFEF
MFUUFS
HFFGU

*O

JT
FS
FFO
4UBOEBBSECFTUFL
WPPS
EF
CVS EF
POEFSHSPOE
BBO
CJKWPPSCFFME
)

IPVU
PG

HFS
FO
VUJMJUFJUTCPVX
HFLPNFO
)FU
45"#6
JT
4

TUFFO
%F
EFSEF
MFUUFS
HFFGU
EF
BGXFSLJOH

POUTUBBO
VJU
IFU
4UBOEBBSE
3FGFSFOUJFCFTUFL
WPPS
BBO
CJKWPPSCFFME
%

EFLLFOE
PG
7

WFSOJT

EF
8POJOHCPVX
438

IFU
4UBOEBBSE
3FGFSFO 7FSWPMHFOT
XPSEU
NFU
UXFF
DJKGFST
EF
CFIBOEF
UJFCFTUFL
WPPS
0OEFSIPVE
FO
8POJOHWFSCFUFSJOH
MJOH
BBOHFHFWFO
4308

FO
IFU
45"#6

*O
FFO
4UBCVCFTUFL

IFCCFO
BMMF
POEFSEFMFO
EJF
NFU
FFO
CPVXQSP 'VODUJFT
WBO
WFSG
KFDU
UF
NBLFO
IFCCFO
FFO
WBTU
IPPGETUVLOVN 7FSG
IFFGU
FFO
UXFFMFEJHF
GVODUJF
OBNFMJKL

NFS
7PPS
TDIJMEFSXFSL
HFMEFO
EF
IPPGETUVLLFO
CFTDIFSNJOH
FO
WFSGSBBJJOH
)JFSOB
XPSEU


4DIJMEFSXFSL

FO

#FIBOHXFSL
WMPFS JOHFHBBO
PQ
EF
CFTDIFSNFOEF
XFSLJOH
WBO

CFEFLLJOH
FO
TUPGGFSJOH
 WFSG
WPPS
IPVUDPOTUSVDUJFT
"MT
IPVU
XPSEU
CFTDIFSNE
EPPS
NJEEFM
WBO

*FEFS
TUVL
UFLTU
JO
IFU
45"#6
JT
HFOVNNFSE
EFLLFOEF
WFSG
ESJOHU
EF
67TUSBMJOH
OJFU
NFFS

%BBSWPPS
XPSEU
FFO
DPEF
WBO
[FT
DJKGFST
EPPS
UPU
IFU
PQQFSWMBL
WBO
IFU
IPVU
FO
XPSEU

HFCSVJLU
%F
DPEF
CFTUBBU
VJU
ESJF
HSPFQKFT
EF
BGCSBBL
WBO
IPVUPQQFSWMBL
WFSXFSJOH


WBO
UXFF
DJKGFST
EJF
WBO
FMLBBS
[JKO
HFTDIFJEFO
WPPSLPNFO
#JK
USBOTQBSBOUF
WFSGTZTUFNFO
LBO

EPPS
FFO
QVOU [POMJDIU
IFU
IPVUPQQFSWMBL
OPH
XFM
CFSFJLFO

%F
FFSTUF
UXFF
DJKGFST
HFWFO
IFU
IPPGETUVL
BBO
%F[F
CFTDIFSNJOH
IFFGU
NFFS
POEFSIPVE

%F
UXFFEF
UXFF
DJKGFST
HFWFO
EF
QBSBHSBBG
BBO
OPEJH
PNEBU
EF[F
MBBH
TOFMMFS
EFHSBEFFSU
CJOOFO
IFU
IPPGETUVL
FO
EF
MBBUTUF
UXFF
DJKGFST

[JKO
XFFS
FFO
POEFSWFSEFMJOH
CJOOFO
EF
QBSB 
7FSGQSPEVDUFO
WPPS
CJOOFO
FO


HSBBG
%F
DPNQMFUF
DPEF
WBO
[FT
DJKGFST
IFFU
CVJUFOTDIJMEFSXFSL
BSUJLFMOVNNFS
PG
CFTUFLTQPTU 7FSGQSPEVDUFO
WPPS
CJOOFO
FO
CVJUFOTDIJMEFS
*O
WFSCBOE
NFU
FFO
WFSEFSF
EFUBJMMFSJOH
XPSEU
XFSL
LVOOFO
XPSEFO
JOHFEFFME
OBBS
OB
EF
MBBUTUF
UXFF
DJKGFST
PPL
OPH
XFM
WBO
FFO

USBOTQBSBOUF
WFSGQSPEVDUFO
MFUUFSBBOEVJEJOH
HFCSVJLHFNBBLU
%JU
LPNU
WPPS

EFLLFOEF
WFSGQSPEVDUFO
BMT
FS
HFFO
TQSBLF
JT
WBO
FFO
HFMJKLF
POEFSHSPOE

NBBS
WBO
FFO
BOEFS
TZTUFFN 
5SBOTQBSBOUF
WFSGQSPEVDUFO
5SBOTQBSBOUF
WFSGQSPEVDUFO
LVOOFO
XPSEFO
WFS
ɀɀ
)FU
45"#6
XPSEU
VJUHFCSFJE
CFIBOEFME
JO
EFFME
JO
CMBOLF
MBLLFO
WFSOJT

FO
CFJUTFO
#MBOLF

EFFM

$POUSBDUFSFO MBLLFO
CFWBUUFO
HFFO
QJHNFOU
#FJUTFO
CFWBUUFO

EBBSFOUFHFO
XFM
FOJH
QJHNFOU
FO
HFWFO
FFO


)FU
#BTJT
7FSGCFTUFL EPPSTDIJKOFOEF
LMFVS
XBBSEPPS
EF
UFLFOJOH
WBO

#FIBMWF
EF
45"#6TZTUFNBUJFL
[JKO
FS
OPH
BOEFSF
IFU
IPVU
[JDIUCBBS
CMJKGU
7BBL
CFWBUUFO
EJU
TPPSU

CFTUFLWPSNFO
[PBMT
IFU
#BTJT
7FSGCFTUFL
/JFVX QSPEVDUFO
67BCTPSCFST
XBBSEPPS
FFO
CFUFSF

CPVX
FO
0OEFSIPVE
%JU
JT
TBNFOHFTUFME
EPPS
CFTDIFSNJOH
XPSEU
HFCPEFO
FFO
BGWBBSEJHJOH
WBO
EF
TDIJMEFSTCSBODIF
FO
EF
#MBOLF
MBLLFO
FO
CFJUTFO
XPSEFO
PQ
LMFJOF
TDIBBM

7FSFOJHJOH
WBO
7FSG
FO
%SVLJOLUGBCSJLBOUFO
UPFHFQBTU
8BOOFFS
[F
XPSEFO
HFCSVJLU
HBBU

BGHFLPSU
777' IFU
IPPGE[BLFMJKL
PN
WFSGSBBJJOH
#JOOFO
LVOOFO

[F
VJUTUFLFOE
UPFHFQBTU
XPSEFO
#VJUFOTIVJT
JT

;PBMT
EF
OBBN
BM
BBOHFFGU
XPSEU
EF[F
CFTUFL EBU
PPL
NPHFMJKL
NBBS
EF
POEFSIPVETJOUFSWBM

WPSN
BMMFFO
UPFHFQBTU
WPPS
TDIJMEFSXFSL
&S
JT
JT
[FFS
LPSU
#MBOL
HFMBLU
IBSEIPVU
NPFU
KBBSMJKLT

POEFSTDIFJE
HFNBBLU
JO
OJFVXCPVX
FO
POEFS XPSEFO
CJKHFXFSLU
PG
XPSEFO
PWFSHFTDIJMEFSE

IPVE
FO
CJOOFO
FO
CVJUFOTDIJMEFSXFSL
%F[F
5SBOTQBSBOUF
CFJUTFO
NPFUFO
UXFFKBBSMJKLT
PWFS
CFTUFLTWPSN
LBO
WSJK
XPSEFO
HFIBOUFFSE
EPPS
HFTDIJMEFSE
PG
CJKHFXFSLU
XPSEFO
%FLLFOEF

POEFSIPVETCFESJKWFO
FO
PQESBDIUHFWFST
%F
WFSWFO
PQ
IPVU
NPFUFO
EBBSFOUFHFO
EPPSHBBOT

UFLTUFO
[JKO
JO
TPNNJHF
TPGUXBSF
TUBOEBBSE
PQ FFOT
QFS
[FT
PG
[FWFO
KBBS
PWFSHFTDIJMEFSE
XPS
HFOPNFO
"BO
EF
FFSTUF
MFUUFS
WBO
EF
HFCSVJLUF
EFO
%JU
BMMFT
BGIBOLFMJKL
WBO
EF
TJUVFSJOH
FO

DPEF
JT
UF
IFSLFOOFO
PG
IFU
PN
OJFVXCPVX
/

EFUBJMMFSJOH
WBO
IFU
IPVU

?(INDD 





$0/4&37&3*/(
&/
4$)*-%&38&3,

%FLLFOEF
WFSGQSPEVDUFO
%FLLFOEF
WFSGQSPEVDUFO
XPSEFO
WFSVJU
IFU

NFFTU
HFCSVJLU
%F[F
CFTDIFSNFO
EF
POEFS

NFFSXBBSEJHF
[VSFO
FO
OBUVVS
HSPOE
CFUFS
FO
IFCCFO
FFO
HSPUFSF
POEFSIPVET
JOUFSWBM
5SBOTQBSBOU
HFTDIJMEFSE
IPVU
CVJUFOT

HFWPSNE

IVJT
PG
JO
EF
HFWFM
NPFU
NJOJNBBM
FFOT
QFS
KBBS

PG
FFOT
QFS
UXFF
KBBS
PWFSHFTDIJMEFSE
XPSEFO
#JK



EFLLFOE
HFTDIJMEFSE
IPVU
JT
EJU
EPPSHBBOT
FFOT

JO
EF
[FT
UPU
BDIU
KBBS
0QMPTNJEEFMIPVEFOE
t
"MLZEIBSTWFSG
PQMPTNJEEFMIPVEFOE
t
"MLZEIBSTWFSG
IJHI
TPMJE
PQMPTNJEEFMBSN
HFESBHFO
WBSJBOU
JT
EF
JO
XBUFS
HFÑNVMHFFSEF

8BUFSHFESBHFO
WFSWFO
t
"DSZMBBUEJTQFSTJFWFSG
t
"MLZEFNVMTJFWFSG
t

)ZCSJEF
DPNCJOBUJF
WBO
BDSZMBBUEJTQFSTJF
FO

BMLZEFNVMTJFWFSG
OBNF
PYJEBUJFWF
ESPHJOH

%F[F
PYJEBUJFWF
GBTF
JT

t
1PMZVSFUIBBOBDSZMBBUEJTQFSTJFWFSG
'JHVVS

*OEFMJOH
WFSGQSPEVDUFO
WPPS
IPVU
8BUFSHFESBHFO
EJTQFSTJFWFSWFO

%JU
WFSEBNQU
FO

)FU
CJOENJEEFM
WBO
XBUFSHFESBHFO
WFSWFO

XPSEU
HFEJTQFSHFFSE
JO
XBUFS
%F
CJOENJEEFM
CPMMFUKFT
XPSEFO
EBBSCJK
WFSEFFME
JO
XBUFS
[PO
EFS
EBBSJO
PQ
UF
MPTTFO
%F
ESPHJOH
WBO
EJU
UZQF

WFSG
LPNU
UPU
UTUBOE
EPPS
WFSEBNQJOH
WBO
XBUFS



FO
IFU
HFMJKLUJKEJH
OBBS
FMLBBS
UPFWMPFJFO
FO
WFS
LMFWFO
WBO
CJOENJEEFMCPMMFUKFT
8BUFSHFESBHFO

WFSWFO
[JKO
OJFU
HFIFFM
WSJK
WBO
PQMPTNJEEFM
0N

EF
CJOENJEEFMCPMMFUKFT
HPFE
BBO
FMLBBS
UF
MBUFO

WFSLMFWFO
XPSEU
OPH
FFO
HFSJOHF
IPFWFFMIFJE



PQMPTNJEEFM
JO
EF[F
WFSWFO
HFCSVJLU
&S
[JKO


WSJK
IBSE
%F
IJHI
TPMJE
IFFGU
EBBS
WFSTDIJMMFOEF
TPPSUFO
XBUFSHFESBHFO
EJTQFSTJF
WFSWFO

EJF
BMMFNBBM
IVO
TQFDJmFLF
LFONFSLFO
TBNFOTUFMMJOH
EBU
EF[F
CJKOB
BM
NFU
EF
LXBTU
PG

IFCCFO
)FU
NFFTU
CFLFOE
[JKO
BDSZMBBUEJTQFSTJF
WFSWFO
&FO
UXFFEF
HSPFQ
XPSEU
HFWPSNE
EPPS

EF
[PHFOBBNEF
IZCSJEFO
%BU
[JKO
EJTQFSTJFT

XBBSJO
BMLZEFNVTJF
PG
CJKWPPSCFFME
BMLZEPQMPT
TJOH
XPSEU
HFDPNCJOFFSE
NFU
BDSZMBBUEJTQFSTJF

%F[F
BMLZEBDSZMBBUEJTQFSTJFWFSWFO
OFNFO
JO

WFFM
PQ[JDIUFO
FFO
QPTUJF
JO
UVTTFO
EF
USBEJUJ
POFMF
BMLZEIBSTWFSWFO
FO
EF
BDSZMBBUEJTQFSTJF
WFSWFO
/BBTU
EF[F
UXFF
EJTQFSTJFWFSWFO
XPSEFO

PPL
PQ
HSPUF
TDIBBM
QPMZVSFUIBBOEJTQFSTJFT

UPFHFQBTU
%F[F
QSPEVDUFO
[JKO
NFFS
TMJKUWBTU
?(INDD



8BUFSHFESBHFO
BMLZEFNVMTJFWFSWFO
"MLZEIBSTWFSWFO
XPSEFO
CFSFJE
VJU
NFFSXBBS
EJHF
BMDPIPMFO
MJKL
PMJÑO
#JK
WFSIJUUJOH
WBO
EF[F
CFTUBOEEFMFO

XPSEU
FFO
FTUFS
IFU
BMLZECJOENJEEFM
)FU
BMLZECJOENJEEFM
IFFGU
FFO
IPHF
WJTDPTJUFJU

)FU
XPSEU
PQHFMPTU
JO
PQMPTNJEEFM
UFSQFOUJOF
PN
IFU
WPMEPFOEF
WMPFJCBBS
UF
NBLFO
"MLZE
IBSTWFSWFO
CFTUBBO
VJU

PQMPTNJEEFM
EJF

UJKEFOT
IFU
BBOCSFOHFO
FO
ESPHFO
WFSEBNQFO

%F
FJHFOMJKLF
ESPHJOH
WBO
BMLZEIBSTWFSG
LPNU
UPU

TUBOE
EPPS
PQOBNF
WBO
[VVSTUPG
&FO
XBUFS
BMLZEIBST
#JK
EF[F
HSPFQ
BMLZEFNVMTJFWFSWFO

LPNU
EF
FFSTUF
GBTF
WBO
EF
ESPHJOH
FWFOFFOT
UPU

TUBOE
EPPS
WFSEBNQJOH
WBO
XBUFS
)JFSOB
WJOEU

TBNFOWMPFJJOH
WBO
EF
CJOENJEEFMCPMMFUKFT
QMBBUT

FO
WFSWPMHFOT
ESPPHU
EF
WFSG
EPPS
[VVSTUPGPQ
HFMJKL
BBO
EJF
WBO
EF
USBEJUJPOFMF
BMLZEIBSTWFSWFO
)JHI
TPMJE
WFSWFO
(FXPOF
BMLZEIBSTWFSWFO
CFTUBBO
WPPS
EF
IFMGU

VJU
PQMPTNJEEFM
UFSQFOUJOF
LPNU
JO
POT
MFFGNJMJFV
UFSFDIU
)FU
HBBU
JO

/FEFSMBOE
KBBSMJKLT
PN
WFSTDIJMMFOEF
[XFNCBEFO

WPM
PQMPTNJEEFM
)JHI
TPMJE
WFSWFO
[JKO
WFSG
QSPEVDUFO
NFU
FFO
IPPH
WBTUFTUPGHFIBMUF
;F

CFWBUUFO
EVT
NJOEFS
PQMPTNJEEFM
DJSDB

;F
[JKO
EFTPOEBOLT
UFDIOJTDI
JO
WFFM
PQ[JDIUFO

WFSHFMJKLCBBS
NFU
EF
IVJEJHF
BMLZEIBSTWFSWFO
#JK

DPOWFOUJPOFMF
BMLZEWFSWFO
XPSEU
FFO
CJOENJE
EFM
UPFHFQBTU
NFU
FFO
SFMBUJFG
IPPH
WJTLFV[F

TUSVDUVVS
)FU
CJOENJEEFM
JT
[POEFS
PQMPTNJEEFM
EVT
BMT
IBST
FOUFHFO
FFO
UZQF
BMLZEIBST
NFU
FFO
[PEBOJHF

SPM
WFSXFSLCBBS
JT
[POEFS
UPFWPFHJOH
WBO
PQMPT

FO
WFSEVOOJOHTNJEEFM
)FU
CJOENJEEFM
JT
IJFS

BMT
HSPOETUPG
BM
EVO
)JHI
TPMJE
NPFU
UJKEFOT
IFU

ESPHFO
FDIUFS
OPH
WFSOFUUFO
UPU
FFO
NBDSP
NPMFDVMBJS
OFUXFSL
0N
EF[F
SFEFO
XPSEU
WFFMBM

FFO
WFSEVOOFS
UPFHFQBTU
EJF
NFFSFBHFFSU
%F[F

WFSEVOOFS
JT
WBBL
WFSCPOEFO
BBO
EF
IBST
FO

NFFHFTUPPLU
CJK
EF
QSPEVDUJF
WBO
IFU
CJOENJE
EFM
#JK
BMLZEIBSTWFSWFO
FO
IJHI
TPMJET
PQ
CBTJT

WBO
BMLZEIBST
WFSEBNQU
FFSTU
IFU
PQMPTNJEEFM

FO
WFSWPMHFOT
SFBHFFSU
IFU
CJOENJEEFM
NFU

[VVSTUPG
%JU
JT
JO
XF[FO
FFO
DPNCJOBUJF
WBO

GZTJTDI
FO
DIFNJTDI
ESPHFO
#JK
IJHI
TPMJE
WFSWFO





WFSEBNQU
SFMBUJFG
NJOEFS
PQMPTNJEEFM
EBO
CJK

$POTFSWFSJOH
FO
TDIJMEFSXFSL

EF
DPOWFOUJPOFMF
BMLZEIBSTWFSWFO
)JFS
JT
IFU
WBO
NFUBMFO
mMNWPSNJOHTQSPDFT
EBO
PPL
NFFS
BBOHFXF[FO

PQ
EF
[VVSTUPGESPHJOH
FO
EF
WFSOFUUJOH
NFU
EF
*O
EF
CPVX
XPSEU
PQ
HSPUF
TDIBBM
NFUBBM
UPF
SFBDUJFWF
WFSEVOOFS
0NEBU
FS
CJK
IJHI
TPMJET
HFQBTU
"MVNJOJVN
TUBBM
FO
WFS[JOLU
TUBBM
[JKO

NJOEFS
PQMPTNJEEFM
POUXJKLU
CMJKGU
FS
FFO
SFMBUJFG
NFUBMFO
EJF
JO
EF
QSBLUJKL
HFTDIJMEFSE
XPSEFO

IPHFSF
MBBHEJLUF
PWFS
%JU
JT
IFU
HSPUF
WPPSEFFM
WBBL
PN
DPSSPTJF
UF
WPPSLPNFO
FO
UFHFMJKL
IFU

WBO
EF
WFSG
&S
WJOEU
SFMBUJFG
NFFS
CFTDIFSNJOH
HFIFFM
FFO
LMFVS
UF
HFWFO
QMBBUT
FO
EF
EFLLJOH
JT
WBBL
CFUFS
%F
ESPHJOH
JT

FDIUFS
FFO
TUVL
USBHFS .FUBMFO
CF[JUUFO
FFO
BBOUBM
CFQBBMEF
GZTJTDIF

FO
DIFNJTDIF

FJHFOTDIBQQFO
7FSGQSPEVDUFO
FO
NJMJFV t
[F
[JKO
NJO
PG
NFFS
HPFEF
HFMFJEFST
WPPS

#VJUFO
XPSEU
WPPS
IFU
TDIJMEFSFO
WBO
IPVU
XBSNUF
FO
FMFLUSJDJUFJU
UFHFOXPPSEJH
HFCSVJLHFNBBLU
WBO
IJHI
TPMJE
t
[F
LVOOFO
JO
FMLBBS
PQMPTTFO
)JFSCJK
POUTUBBO

PQMPTNJEEFMBSNF

BMLZEIBSTWFSWFO
XBUFS HFEFFMUFMJKL
NFOHTFMT
HFEFFMUFMJKL
WFSCJOEJOHFO

HFESBHFO
BMLZEIBSTWFSWFO
BMLZEFNVMTJFT

FO
TPNT
CFJEF
.FO
OPFNU
EJU
MFHFSJOHFO
PG

XBUFSHFESBHFO
BDSZMBBUEJTQFSTJFWFSWFO
FO
BMMJBHFT
.FUBMFO
LVOOFO
PPL
NFU
NFUBMMPÕEFO

HFXPOF
PQMPTNJEEFMIPVEFOEF
BMLZEIBST PQMPTTJOHFO
WPSNFO
%F[F
XPSEFO
FDIUFS
OJFU

WFSWFO
%F
HFXPOF
BMLZEIBSTWFSWFO
NPHFO
UPU
MFHFSJOHFO
HFSFLFOE
&FO
CFLFOE
WPPSCFFME

TJOET

CJOOFOTIVJT
EPPS
EF
TDIJMEFS
OJFU
JT
EF
PQMPTTJOH
WBO
LPPMTUPG
JO
JK[FS
NFFS
XPSEFO
HFCSVJLU
0PL
WPPS
CVJUFOXFSL

XPSEFO
EF[F
QSPEVDUFO
BBO
CBOEFO
HFMFHE

$PSSPTJF
PNEBU
[F
WPPS
POHFWFFS
EF
IFMGU
VJU
PQMPTNJE %F
NFFTUF
NFUBMFO
XPSEFO
BBOHFUBTU
XBOOFFS

EFM
CFTUBBO
#JOOFO
XPSEU
VJUTMVJUFOE
OPH
[F
JO
POCFTDIFSNFOEF
UPFTUBOE
BBO
EF
MVDIU
PG

HFXFSLU
NFU
XBUFSHFESBHFO
WFSGQSPEVDUFO
IFU
XBUFS
[JKO
CMPPUHFTUFME
.FUBMFO
HBBO
EBO

7BBL
[JKO
EJU
BDSZMBBUEJTQFSTJFWFSWFO
FWFOUVFFM
PWFS
JO
BMMFSMFJ
NFUBBMWFSCJOEJOHFO
JK[FS
XPSEU

HFNPEJmDFFSE
WFSCFUFSE

NFU
VSFUIBBO
0PL
PNHF[FU
JO
SPFTU
LPQFS
JO
LPQFSHSPFO
[JOL
JO

XPSEFO
CJOOFOTIVJT
XFM
XBUFSHFESBHFO
BMLZ XJUUF
SPFTU
FO[PWPPSU
%F[F
WFSTDIJKOTFMFO
EJF

EFNVMTJFT
HFCSVJLU IFU
HFWPMH
[JKO
WBO
EF
JOXFSLJOH
WBO
[VVSTUPG

0PL
EF
UJNNFSJOEVTUSJF
HFCSVJLU
BMMFFO
OPH
WPDIU
FO
BOEFSF
TUPGGFO
VJU
EF
EJWFSTF
NJMJFVT

NBBS
XBUFSHFESBHFO
WFSGQSPEVDUFO
4JOET
XPSEU
DPSSPTJF
HFOPFNE
0N
EF[F
NFUBMFO


KBOVBSJ

NBH
IJFS
OJFU
NFFS
PQMPTNJE UF
CFTDIFSNFO
UFHFO
DPSSPTJF
XPSEFO
[F
JO
EF

EFMIPVEFOEF
WFSG
XPSEFO
HFCSVJLU CPVX
JO
WFFM
HFWBMMFO
HFTDIJMEFSE
&FO
VJU[PO
/PSNBMF
BMLZEIBSTWFSWFO
CFWBUUFO
SFMBUJFG
WFFM
EFSJOH
WPSNFO
EF
[PHFOPFNEF
FEFMF
NFUBMFO

PQMPTNJEEFM
EBU
CJK
IFU
TDIJMEFSFO
WSJKLPNU
HPVE
[JMWFS
FO
QMBUJOB
%F[F
LPNFO
BMT
[PEBOJH

FO
FFO
CFMBTUJOH
WPSNU
WPPS
NFOT
FO
NJMJFV
JO
EF
OBUVVS
WPPS
FO
[JKO
POHFWPFMJH
WPPS
DPS
%BBSPN
XPSEU
TUFFET
NFFS
HFTUSFFGE
OBBS
IFU
SPTJF
POUXJLLFMFO
FO
HFCSVJL
WBO
PQMPTNJEEFMBSNF

WFSGQSPEVDUFO
7PPS
CVJUFO
XPSEU
IFU
HFCSVJL
*OEFMJOH
WBO
NFUBMFO
WBO
PQMPTNJEEFMIPVEFOEF
WFSG
PPL
BBO
CBOEFO
.FUBMFO
LVOOFO
XF
JOEFMFO
JO
UXFF
HSPFQFO

HFMFHE
*O

[VMMFO
IJFSWPPS
EF
FFSTUF
NBBU GFSSP
FO
OPOGFSSP
NFUBMFO
0OEFS
GFSSP
NFUBMFO

SFHFMFO
XPSEFO
HFUSPGGFO
FO
WBOBG

[BM
WFSTUBBO
XF
BMMF
NBUFSJBMFO
EJF
JK[FS
CFWBUUFO
%F

IFU
PQMPTNJEEFMHFCSVJL
JO
&VSPQB
FO
EVT
PPL
-BUJKOTF
OBBN
WPPS
JK[FS
JT
AGFSSVN
/POGFSSP
XJM

JO
/FEFSMBOE
PPL
WPPS
CVJUFOTDIJMEFSXFSL
BBO
[FHHFO
AOJFUJK[FS
EVT
OJFUJK[FSIPVEFOE
%F

CBOEFO
XPSEFO
HFMFHE
%JU
CFUFLFOU
EBU
PPL
GFSSP
NFUBMFO
XPSEFO
JO
EF
UFDIOJFL
IFU
NFFTU

CVJUFO
NFFS
FO
NFFS
NFU
XBUFSHFESBHFO
FO
UPFHFQBTU
%F[F
NFUBMFO
[VMMFO
EBO
PPL
VJUWPF
IJHI
TPMJE
WFSWFO
[BM
NPFUFO
XPSEFO
HFXFSLU SJH
XPSEFO
CFTQSPLFO

?(INDD   



$0/4&37&3*/(
&/
4$)*-%&38&3, 

%F
NFFTU
WPPSLPNFOEF
WPSNFO
WBO
DPSSPTJF
#JK
BUNPTGFSJTDIF
DPSSPTJF
JT
EF
FSOTU
WBO
EF
DPSSP
[JKO TJF
WPPSBM
BGIBOLFMJKL
WBO
EF
WFSPOUSFJOJHJOH
JO

Ɇ
FMFLUSPDIFNJTDIF
DPSSPTJF EF
MVDIU
FO
EF
IPPHUF
WBO
EF
SFMBUJFWF
WPDIUJH
Ɇ
BUNPTGFSJTDIF
DPSSPTJF IFJE

Ɇ
&MFLUSPDIFNJTDIF
DPSSPTJF
%JLXJKMT
XPSEFO
CJK
DPOTUSVDUJFT
WFSBOLFSJOHFO

&MFLUSPDIFNJTDIF
DPSSPTJF
POUTUBBU
BMT
TQSBLF
JT
FO
CFWFTUJHJOHTNJEEFMFO
WFSTDIJMMFOEF
NFUBMFO

WBO
EJSFDU
DPOUBDU
UVTTFO
WFSTDIJMMFOEF
NFUBMFO
UPFHFQBTU
)FU
JT
WFSTUBOEJH
SFLFOJOH
FS
NFF
UF

NFU
FFO
WFSTDIJMMFOE
QPUFOUJBBM IPVEFO
EBU
FMFLUSPDIFNJTDIF
DPSSPTJF
LBO
PQ
%JU
EPFU
[JDI
CJKWPPSCFFME
WPPS
XBOOFFS
LPQFS
USFEFO
JOEJFO
WFSTDIJMMFOEF
NFUBMFO
SFDIUTUSFFLT

JO
BBOSBLJOH
LPNU
NFU
TUBBM
*O
FFO
WPDIUJHF
NFU
FMLBBS
JO
DPOUBDU
LPNFO
POEFS
WPDIUJHF

BUNPTGFFS
POUTUBBU
FS
FFO
QPUFOUJBBMWFSTDIJM
PNTUBOEJHIFEFO
%F
UBCFM
WBO
mHVVS


XBBSCJK
JK[FSJPOFO
JO
EF
PQMPTTJOH
HBBO
FO
EPPS
EJFOU
BMT
FFO
MFJESBBE
CJK
EF
CFPPSEFMJOH
WBO
EF

PYJEBUJF
OFFSTMBBO
BMT
'F0
)0
SPFTU

8BO LBOT
PQ
DPSSPTJF
XBBSCJK
WPPSPQHFTUFME
NPFU

OFFS
TUBBM
NFU
[JOL
JO
DPOUBDU
LPNU
POUTUBBU
XPSEFO
EBU
EF
NFFTU
WFJMJHF
PQMPTTJOH
IFU
WPPS
FS
PPL
FFO
QPUFOUJBBMWFSTDIJM
NBBS
JO
EJU
HFWBM
LPNFO
WBO
IFU
DPOUBDU
UVTTFO
WFSTDIJMMFOEF

PGGFSU
IFU
[JOL
[JDI
PQ
)JFSWBO
XPSEU
HFCSVJLHF NFUBMFO
JT
NBBLU
CJK
WFS[JOLU
TUBBM
0OUTUBBU
FFO
LSBT
JO
IFU

WFS[JOLU
TUBBM
EBO
[BM
IFU
CMPPUHFLPNFO
TUBBM
%BBSOBBTU
JT
EF
NBUF
XBBSJO
EF[F
[PHFOPFNEF

OJFU
PONJEEFMMJKL
HBBO
SPFTUFO
)FU
PNSJOHFOEF
DPOUBDUDPSSPTJF
LBO
PQUSFEFO
TUFSL
BGIBOLFMJKL

CFTDIFSNFOEF
[JOL
[BM
[JDI
FFSTU
PQPGGFSFO
1BT
WBO
IFU
NJMJFV
XBBSJO
EF
NFUBMFO
WFSLFSFO

XBOOFFS
EF[F
JO
EF
PNHFWJOH
WBO
IFU
TUBBM
JT
.FUBMFO
XBBSWBO
IFU
QPUFOUJBBMWFSTDIJM
ó

N7

XFHHFDPSSPEFFSU
[BM
IFU
TUBBM
HBBO
SPFTUFO JT
JO
FFO
NJMJFV
PWFSFFOLPNFOE
NFU
FFO


LFVLFO[PVUPQMPTTJOH
NPHFO
NFU
FMLBBS
JO

Ɇ
"UNPTGFSJTDIF
DPSSPTJF DPOUBDU
LPNFO
0OEFS
BUNPTGFSJTDIF
DPSSPTJF
WFSTUBBO
XF
EF
#JK
FFO
QPUFOUJBBMWFSTDIJM
ô

N7
NPFUFO
EF

DPSSPTJF
EJF
CFÕOWMPFE
XPSEU
EPPS
EF
PNSJOHFO NFUBMFO
WBO
FMLBBS
XPSEFO
HFTDIFJEFO
JTPMF
EF
MVDIU
0NEBU
EF
TBNFOTUFMMJOH
WBO
EF
MVDIU
SFO

CJKWPPSCFFME
NFU
CFIVMQ
WBO
FFO
LVOTUTUPG
TUFSL
LBO
WBSJÑSFO
JO
WPDIUHFIBMUF
UFNQFSBUVVS

FO
TBNFOTUFMMJOH
XBU
CFUSFGU
WFSPOUSFJOJHJOHFO
/BBTU
FFO
JOEFMJOH
JO
FMFLUSPDIFNJTDIF
FO

[JKO
EF
DIFNJTDIF
SFBDUJFT
EJF
PQUSFEFO
WBBL
BUNPTGFSJTDIF
DPSSPTJF
JT
FS
FFO
POEFSTDIFJE

HFDPNQMJDFFSE
#PWFOEJFO
HBBO
EF[F
DIFNJTDIF
UF
NBLFO
JO
EF
WFSTDIJKOJOHTWPSNFO
WBO
DPS
SFBDUJFT
NFFTUBM
HFQBBSE
NFU
FMFLUSPDIFNJTDIF
SPTJF
[PBMT
WFSTDIJKOTFMFO
mHVVS
 t
HFMJKLNBUJHF
DPSSPTJF
PWFS
IFU
HFIFMF
PQQFS
WMBL

CORROSIESNELHEID

LUCHT3/ROET t
QVUDPSSPTJF
PG
QJUUJOH
%JU
JT
FFO
QMBBUTFMJKLF

BBOUBTUJOH
EJF
WPPSBM
PQUSFFEU
CJK
CFTDIBEJHJO
HFO
JO
CFTDIFSNMBHFO
PG
PYJEFMBHFO
WBO
IFU

 NFUBBM
t
JOUFSLSJTUBMMJKOF
DPSSPTJF
EJF
WPPSLPNU
CJK

NFUBBMMFHFSJOHFO
)JFSCJK
WJOEU
DPSSPTJF
QMBBUT

LUCHT MBOHT
EF
LSJTUBMHSFO[FO
WBO
IFU
NFUBBM
)FU
WFS
 3/
TDIJKOTFM
EPFU
[JDI
CJKWPPSCFFME
WPPS
OBBTU
EF

MBTTFO
CJK
DPOTUSVDUJFT
WBO
SPFTUWSJKTUBBM
ZUIVERELUCHT

       
#FTDIFSNJOH
WBO
NFUBMFO
UFHFO

RELATIEVEVOCHTIGHEID DPSSPTJF
'JHVVS

*OWMPFE
WBO
SFMBUJFWF
WPDIUJHIFJE
FO
WFSPOUSFJOJ $PSSPTJF
LBO
PQ
EF
FFSTUF
QMBBUT
XPSEFO
UFHFO
HJOH
WBO
EF
BUNPTGFFS
PQ
EF
DPSSPTJF
WBO
POHFMFHFFSE
TUBBM HFHBBO
EPPS
FFO
HPFEF
NBUFSJBBMLFV[F
;P
LBO

JO
CFQBBMEF
HFWBMMFO
JO
QMBBUT
WBO
POHFMFHFFSE

?(INDD   
   
,PQFSOJLLFMCSPOT
$V;O/J
3PFTUWSJK
TUBBM

QBTTJFG

3PFTUWSJK
TUBBM

BDUJFG

8JUNFUBBM
4O;O
"MVNJOJVN
CSPOT

"MVNJOJVN
 
%VSBMVNJOJVN
#SPOT


.BHOFTJVN
;VJWFS
JK[FS

"MNBTJMMVN
;BDIUTUBBM

$BENJVN
%VSBMJOPY
)BSETUBBM
.FTTJOH

$ISPPN
"MQBY
)
1MBUJOB

/JLLFM

,PQFS
;JMWFS
(PVE

-PPE
,XJL

;JOL
5JO
1MBUJOB











































(PVE



























3PFTU
WSJK
TUBBM

QBTTJFG



























;JMWFS



























,XJL


































/JLLFM



























,PQFSOJLLFM
CSPOT
$V;O/J



























,PQFS



























"MVNJOJVN
CSPOT



























.FTTJOH



























#SPOT




























5JO



























-PPE



























%VSBMVNJOJVN



























;BDIUTUBBM



























"MQBY
)



























"MVNJOJVN
 



'JHVVS

1PUFOUJBBMWFSTDIJMMFO

























)BSETUBBM



























%VSBMJOPY

































$BENJVN



























3PFTU
WSJK
TUBBM

BDUJFG
;VJWFS
JK[FS



























"MNBTJMMVN




























?(INDD
$ISPPN



























8JUNFUBBM
4O;O



























;JOL






























.BHOFTJVN






























$0/4&37&3*/(
&/
4$)*-%&38&3, 

TUBBM
HFCSVJL
XPSEFO
HFNBBLU
WBO
USBBH
SPFT )PFXFM
WBOXFHF
IFU
WPDIU
JO
EF
BUNPTGFFS
FFO

UFOEF
TUBBMTPPSUFO
$PSUFOTUBBM
 ESPPH
PQQFSWMBL
NPFJMJKL
JT
UF
SFBMJTFSFO
LBO

%F[F
TUBBMTPPSUFO
[JKO
OJFU
QBTTJFG
NBBS
EF
EPPS
IFU
POUXFSQFO
WBO
HPFEF
EFUBJMT
WPPS

SPFTUMBBH
JT
WFFM
DPNQBDUFS
EBO
EJF
WBO
HFXPPO
WPDIUBGWPFS
XPSEFO
HF[PSHE
mHVVS

TUBBM
%BBSEPPS
XPSEFO
NJOEFS
WPDIU
FO
BOEFSF

BHSFTTJFWF
CFTUBOEEFMFO
WBTUHFIPVEFO
FO
LBO

#FTDIFSNJOH
WBO
TUBBM
UFHFO
DPSSPTJF
EF
[VVSTUPG
NJOEFS
HPFE
UPU
IFU
NFUBBM
EPPS 0OEFS
OPSNBMF
BUNPTGFSJTDIF
PNTUBOEJHIFEFO

ESJOHFO
*O
mHVVS

JT
EJU
VJUHFXFSLU LVOOFO
WPPS
EF
CFTDIFSNJOH
WBO
TUBBM
UFHFO

DPSSPTJF
EF
WPMHFOEF
ESJF
CFTDIFSNJOHTNFUIP
/BBTU
EF
LFV[F
WBO
HFMFHFFSEF
TUBBMTPPSUFO
LVO EFO
XPSEFO
UPFHFQBTU
OFO
PPL
BOEFSF
NFUBMFO
XPSEFO
HFLP[FO
[PBMT
DWFSGTZTUFNFO
BMVNJOJVN
LPQFS
PG
[JOL
FO
PPL
OJFUNFUBMFO

CFEFLLFO
NFU
[JOL
7PPSBM
XBOOFFS
FFO
MBOHF
MFWFOTEVVS
HFXFOTU
JT

EVQMFYTZTUFNFO
EJU
JT
FFO
DPNCJOBUJF
WBO


LBO
IFU
HVOTUJHFS
[JKO
UF
LJF[FO
WPPS
FFO
IPHFSF
FO

PGXFM
IFU
TDIJMEFSFO
WBO
WFS[JOLU
TUBBM
JOWFTUFSJOH
WBO
FFO
EVVS[BNFS
NBUFSJBBM
)JFS
EPPS
XPSEFO
BBO[JFOMJKLF
CFTQBSJOHFO
WFSLSFHFO
)FU
TUBBM
[BM
FFSTU
POUEBBO
NPFUFO
XPSEFO
WBO

SPFTU
XBMTIVJE
FO
WFSPOUSFJOJHJOHFO
POHFBDIU

WPPS
XFMLF
CFTDIFSNJOH
XPSEU
HFLP[FO
GEMIDDELDEPENETRATIEMM




7FSXJKEFSJOH
WBO
SPFTU
XBMTIVJE
FO


WFSPOUSFJOJHJOHFO
ONGELEGEERDSTAAL
7PPS
IFU
WFSLSJKHFO
WBO
FFO
HPFE
SFTVMUBBU
JT
IFU

WBO
HSPPU
CFMBOH
EBU
IFU
TUBBM
WPPS
IFU
BBOCSFO
 HFO
WBO
EF
CFTDIFSNMBHFO
XPSEU
POUEBBO
WBO

KOPERHOUDENDSTAAL
SPFTU
XBMTIVJE
FO
WFSPOUSFJOJHJOHFO
[PBMT
WFU
LAAGGELEGEERD#R #U 3I STAAL
 3PFTU
EBU
EPPS
EF
NJDSPQPSFV[F
PQCPVX
WFFM

     
EXPOSITIETIJDJAAR WFSPOUSFJOJHJOHFO
VJU
EF
MVDIU
PQ[VJHU
XBBSEPPS

'JHVVS

*OWMPFE
WBO
MFHFSJOHTFMFNFOUFO
JO
MBHF

IFU
DPSSPTJFQSPDFT
XPSEU
WFSTUFSLU
MJKLU
EPPS
EF

DPODFOUSBUJFT
PQ
EF
BUNPTGFSJTDIF
DPSSPTJF
WBO
TUBBM [BDIUIFJE
WBO
EF
PQQFSWMBLUFMBBH
FFOWPVEJH
UF

WFSXJKEFSFO
%F
IFDIUJOH
PQ
IFU
TUBBMPQQFSWMBL

)FU
POEFSIPVE
FO
EF
SFQBSBUJFT
[JKO
EBO
BBO JT
FDIUFS
[PEBOJH
EBU
WPPSBM
EF
MBBUTUF
SPFTU
[JFOMJKL
NJOEFS
7FSEFS
LBO
IFU
NFUBBM
LBUIPEJTDI
SFTUFO
[JDI
BMMFFO
NFU
EBBSWPPS
HFTDIJLUF
XFSL
XPSEFO
HFNBBLU
CJKWPPSCFFME
EPPS
IFU
PQOF NFUIPEFO
EPFMNBUJH
MBUFO
WFSXJKEFSFO
&FO

NFO
WBO
IFU
NFUBBM
JO
FFO
HFMJKLTUSPPNDJSDVJU
WPMMFEJHF
WFSXJKEFSJOH
WBO
SPFTU
JT
OPPE[BLFMJKL

PG
EPPS
WFSCJOEJOH
NFU
BOPEJTDIF
NFUBMFO
EJF
PN
MBUFS
CJK
WFSEFSF
CFIBOEFMJOH
HFFO
POEFSSPFTU

POHFTUSBGU
LVOOFO
PQMPTTFO
%F
MBBUTUF
NFUIPEF
UF
LSJKHFO
WJOEU
WPPSBM
UPFQBTTJOH
JO
EF
XFH
FO
XBUFS
CPVXLVOEF
CJKWPPSCFFME
TMVJTEFVSFO

FO
JO
EF
8BMTIVJE
POUTUBBU
EPPS
EF
IPHF
XBMTUFNQFSB
PGGTIPSFJOEVTUSJF
CJKWPPSCFFME
CPPSQMBUGPSNT
UVVS
FO
JT
HSJKTCMBVX
UPU
[XBSU
WBO
LMFVS
%F
IVJE

FO
TUBMFO
MFJEJOHFO

.FO
WFSCJOEU
EBO
CJKWPPS JT
NFFTUBM
PQHFCPVXE
VJU
MBHFO
WBO
WFSTDIJMMFO
CFFME
FFO
[JOLQMBL
NFU
IFU
TUBBMPQQFSWMBL
EBU
EF
JK[FSPYJEFO
CFTDIFSNE
NPFU
XPSEFO
)FU
TUBBM
[BM
EBO
JO
8BOOFFS
EF[F
PYJEFMBHFO
HFIFFM
HFTMPUFO
[PV
FFO
DPSSPTJFWF
PNHFWJOH
OJFU
PG
NJOEFS
SPFTUFO
EFO
[JKO
[PVEFO
[F
FFO
VJUTUFLFOEF
CFTDIFS
FO
IFU
[JOL
PGGFSU
[JDI
PQ NJOH
WPSNFO
WPPS
IFU
NFUBBM
%PPS
LSJNQTDIFV
SFO
WJOEU
FDIUFS
HFFO
WPMMFEJHF
BGEFLLJOH
QMBBUT

5PU
TMPU
JT
IFU
WBO
CFMBOH
WPDIU
JO
DPOTUSVDUJFT
UFSXJKM
[F
JO
EF
FMFLUSPDIFNJTDIF
DPSSPTJFSFFLT

UF
WFSNJKEFO
PNEBU
CJK
FFO
WPMLPNFO
ESPPH
FEFMFS
[JKO
EBO
IFU
TUBBM
)FU
POEFSMJHHFOE
TUBBM

NFUBBMPQQFSWMBL
HFFO
DPSSPTJF
LBO
PQUSFEFO
[BM
IJFSEPPS
FFSEFS
HBBO
SPFTUFO
%BBSPN
NPFU

EF
XBMTIVJE
WPMMFEJH
XPSEFO
WFSXJKEFSE

?(INDD   



UITSTROOM
OPENING

A SLECHT B BETER C GOED

NAADWERKT
ALSCAPILLAIR

LASSEN
VOLLEDIG
GESLOTEN

A SLECHT B BETER C GOED

UITSTROOM
OPENING

A SLECHT B BETER C GOED

A SLECHT B BETER C GOED

'JHVVS

7PDIU
FO
NFUBBMDPOTUSVDUJFT

3PFTU
FO
XBMTIVJE
LVOOFO
XPSEFO
WFSXJKEFSE
UFO
WBO
IFU
TUBBM
CFTUBBU
FFO
WPMMFEJHF
CFIBOEF
EPPS MJOH
WBBL
VJU
ESJF
CBEFO
OBNFMJKL
FFSTU
ÏÏO
WBO


CFJUTFO EF
ESJF
IJFSWPPS
HFOPFNEF
[VVSCBEFO
EBBSOB


NFDIBOJTDI
SFJOJHFO
TUSBMFO
 FFO
XBSNXBUFSCBE
WPPS
IFU
XFHTQPFMFO
WBO


IPHFESVL
XBUFSTUSBMFO [VVSSFTUFO
PQ
IFU
TUBBMPQQFSWMBL
FO
UFO
TMPUUF


CJK[POEFSF
TUSBBMNFUIPEFO FFO
GPTGPS[VVSCBE
NFU
FFO
WFSEVOEF
XBSNF

PQMPTTJOH
WPPS
IFU
WPSNFO
WBO
FFO
EVOOF
JK[FS

#FJUTFO GPTGBBUMBBH
PQ
IFU
TUBBM
#FJUTFO
CFTUBBU
VJU
IFU
MBOHT
DIFNJTDIF
XFH
%F
GPTGBBUMBBH
WFSUSBBHU
EF
SPFTUWPSNJOH
FO

WFSXJKEFSFO
WBO
EF
XBMTIVJE
7BBL
HFCSVJLU
NFO
HFFGU
FFO
CFUFSF
IFDIUMBBH
WPPS
WFSEFSF
WFSG
IJFSWPPS
[VSFO
#JK
HFCSVJL
WBO
[XBWFM[VVS
PG
BGXFSLJOHFO
)FU
CFJUTFO
JO
[PVU[VVS
XPSEU

GPTGPS[VVS
HFCFVSU
EJU
JO
WFSXBSNEF
CBEFO
CJK
WPPSBM
CJK
WFS[JOLFSJKFO
UPFHFQBTU
[PVU[VVS
JO
FFO
POWFSXBSNE
CBE
/B
IFU
POUWFU

?(INDD   



$0/4&37&3*/(
&/
4$)*-%&38&3, 


.FDIBOJTDI
SFJOJHFO
TUSBMFO

#JK[POEFSF
TUSBBMNFUIPEFO
8F
POEFSTDIFJEFO &S
[JKO
OPH
NFFS
TUSBBMNFUIPEFO
[PBMT
IFU
TUSBMFO

t
QOFVNBUJTDI
TUSBMFO NFU
WFS[JOLU
TUSBBMNJEEFM
IFU
TUSBMFO
FO
UFHFMJKL

t
XFSQTUSBMFO BBOCSFOHFO
WBO
FFO
OJFVXF
CFTDIFSNJOHTMBBH

t
OBUTUSBMFO FO
IFU
TUSBMFO
NFU
CJKWPPSCFFME
QJUUFO
PG
JKTLPS
SFMT
%F[F
NFUIPEFO
SJDIUFO
[JDI
WPPSBM
PQ
IFU

#JK
QOFVNBUJTDI
TUSBMFO
XPSEU
EPPS
QFSTMVDIU
IFU
CFQFSLFO
WBO
BGWBM
TUSBBMNJEEFM
POEFS
IPHF
ESVL
PQ
IFU
NFUBBM

HFCMB[FO
7SPFHFS
XFSE
WFFM
NFU
[BOE
HFTUSBBME
4USBBMOPSNFO
5FHFOXPPSEJH
HFCSVJLU
NFO
WBBL
TUBBMHSJU
(F[JFO
EF
HSPUF
WFSTDIFJEFOIFJE
BBO
TUSBBMNJE
#PVXDPOTUSVDUJFT
XPSEFO
NFFTUBM
CJK
TUBBM EFMFO
FO
TUSBBMNFUIPEFO
JT
IFU
CFHSJKQFMJKL
EBU

CFTDIFSNJOHTCFESJKWFO
HFTUSBBME
FO
PPL
WBO
FS
CFQBBMEF
FJTFO
[JKO
XBBSBBO
NPFU
XPSEFO

FFO
WFSGTZTUFFN
WPPS[JFO WPMEBBO
%F[F
FJTFO
[JKO
TUFSL
BGIBOLFMJKL
WBO
EF

OB
IFU
TUSBMFO
UF
WPMHFO
CFXFSLJOH
*O
POT
MBOE

#JK
XFSQTUSBMFO
XPSEU
IFU
TUSBBMNBUFSJBBM
PQ
IFU
XPSEU
WFFMBM
WPMHFOT
EF
*40OPSN

HFXFSLU

TUBBMPQQFSWMBL
HFTMJOHFSE
EPPS
HFCSVJL
WBO
UVS /BBTU
EF
OPSNFO
WPPS
IFU
TUSBMFO
[JKO
FS
PPL

CJOFT
TDIPFQFOXJFMFO

%F[F
JOTUBMMBUJFT
LVOOFO
OPSNFO
WPPS
IFU
IBOEPOUSPFTUFO
*40OPSNFO

XPSEFO
PQHFOPNFO
JO
DPNQMFUF
CFXFSLJOHT UIF
*OUFSOBUJPOBM
0SHBOJ[BUJPO
GPS
4UBOEBSEJ[B
TUSBUFO
XBBSCJK
WFFM
NBTTBXFSL
EJSFDU
OB
IFU
UJPO

[JKO
UF
WFSLSJKHFO
CJK
IFU
/FEFSMBOET
/PSNB
XFSQTUSBMFO
WBO
FFO
HSPOEMBBH
XPSEU
WPPS[JFO
MJTBUJF
*OTUJUVVU
EJF
SPFTUFO
WPPSLPNU
0NEBU
CJK
IFU
XFSQTUSBMFO

IFU
FGGFDU
BGIBOLFMJKL
JT
WBO
IFU
XFHHFXPSQFO
*40

NBUFSJBBMHFXJDIU
QBTU
NFO
EF
[XBBSEFSF
TUSBBM %JU
[JKO
OPSNFO
WPPS
EF
WPPSCFIBOEFMJOH
WBO

NJEEFMFO
UPF
CJKWPPSCFFME
IPFLJHF
TUBBMLPSSFMT
TUBBMPQQFSWMBLLFO
BMWPSFOT
EF[F
NFU
SPFTU
HSJU

PG
SPOEF
LPSSFMT
TIPU

UFSXJKM
WPPS
IBOE XFSFOEF

WFSG
XPSEU
CFIBOEFME
TUSBBMDBCJOFT
PPL
HJFUJK[FSHSJU
XPSEU
HFCSVJLU %F
UFLTU
WBO
EF[F
OPSN
IFFGU
CFUSFLLJOH
PQ

PQQFSWMBLLFO
WBO
XBSNHFXBMTU
TUBBM
JO
WJFS
WFS
/BU
PG
WPDIUJH
TUSBMFO
XPSEU
NFFS
FO
NFFS
TDIJMMFOEF
SPFTUTDIBMFO
"
#
$
FO
%

7FSEFS

CJK
CFTUBBOEF
DPOTUSVDUJFT
UPFHFQBTU
#JK
EF[F
XPSEFO
FS
LXBMJUFJUTOPSNFO
BBOHFHFWFO
WPPS

NFUIPEF
XPSEU
IFU
TUSBBMNJEEFM
UFHFMJKL
NFU
IFU
WPPSCFIBOEFMFO
EPPS
TUSBMFO
FO
WPPS
IFU

XFJOJH
PG
KVJTU
WFFM
XBUFS
WBBL
NFU
UPFWPFHJOH
IBOEPOUSPFTUFO
%F[F
PQQFSWMBLLFO
NPFUFO

WBO
DPSSPTJFSFNNFST
POEFS
IPHF
ESVL
UFHFO
XPSEFO
WPPSCFIBOEFME
WPMHFOT
UXFF
LXBMJUFJUT
IFU
TDIPPO
UF
TUSBMFO
WPPSXFSQ
HFTMBHFO
%F
OPSNFO
NFUIPEF
XPSEU
WPPSBM
UPFHFQBTU
PQ
QMBBUTFO

XBBS
TUPGPOUXJLLFMJOH
PG
XBBS
WPOLWPSNJOH
JO
3PFTUTDIBMFO
WFSCBOE
NFU
CSBOE
FO
FYQMPTJFHFWBBS

NPFU
%F
WJFS
SPFTUTDIBMFO
"
#
$
FO
%

WBO
IFU

XPSEFO
WFSNFEFO TUBBMPQQFSWMBL
[JKO
"
TUBBMPQQFSWMBL
HFIFFM
NFU
WBTU[JUUFOEF


)PHFESVLXBUFSTUSBMFO XBMTIVJE
CFEFLU
FO
WSJKXFM
[POEFS
SPFTU
%F[F
NFUIPEF
XJKLU
BG
WBO
IFU
TUSBMFO
PNEBU
#
TUBBMPQQFSWMBL
EBU
JT
CFHPOOFO
UF
SPFTUFO

HFCSVJL
XPSEU
HFNBBLU
WBO
EF
FOFSHJF
WBO
IFU
FO
XBBSWBO
EF
XBMTIVJE
CFHJOU
BG
UF
TDIJMGF
XBUFS
EBU
NFU
IPHFESVL

o

CBS
OBBS
SFO
EF
POEFSHSPOE
XPSEU
HFCSBDIU
)FU
TUSBMFO
NFU
$
TUBBMPQQFSWMBL
XBBSWBO
EF
XBMTIVJE
JT
XFH
IPHFESVLXBUFS
NBBLU
IFU
NPHFMJKL
FFO
TUBBM HFSPFTU
PG
XBBSWBO
EF
XBMTIVJE
LBO
XPSEFO

PQQFSWMBL
HFIFFM
TDIPPO
UF
TUSBMFO
%PPS
IPHF BGHFTDISBBQU
NBBS
XBBSPQ
NFU
IFU
CMPUF
PPH

ESVLXBUFSTUSBMFO
XPSEFO
UFWFOT
EF
PO[JDIUCBSF

TMFDIUT
HFSJOHF
SPFTUQVUKFT
[JDIUCBBS
[JKO
SFTUFO
DIMPSJEFO
FO
TVMGBUFO
WBO
IFU
NFUBBM %
TUBBMPQQFSWMBL
XBBSWBO
EF
XBMTIVJE
JT
XFH
PQQFSWMBL
WFSXJKEFSE HFSPFTU
FO
XBBSPQ
NFU
IFU
CMPUF
PPH
JO
HSPUF

NBUF
SPFTUQVUKFT
[JDIUCBBS
[JKO

?(INDD   



.FDIBOJTDIF
(MBOTCFIPVE
%VVS[BBNIFJE
5PFQBTTJOH

CFTUBOEIFJE

&QPYZ

o

QSJNFS
FO
UVTTFOMBHFO
1PMZVSFUIBBO



UVTTFO
FO
UPQMBBH
1PMZTJMPYBBO



UVTTFO
FO
UPQMBBH
"MLZE



QSJNFS

UVTTFO
FO
UPQMBBH
"DSZMBBU



QSJNFS

UVTTFO
FO
UPQMBBH

o

POWPMEPFOEF


WPMEPFOEF


HPFE


[FFS
HPFE

'JHVVS

&JHFOTDIBQQFO
WBO
WFSGQSPEVDUFO
WPPS
TUBBM

#JK
IFU
SFJOJHFO
WBO
NFUBMFO
POEFSHSPOEFO
7PPSCFIBOEFMJOHTOPSN
WPPS
IFU
IBOEPOUSPFTUFO
XPSEFO
JOUFSOBUJPOBBM
TJOET
KBBS
FO
EBH
FFO
#JK
EF[F
OPSNFO
XPSEU
WFSPOEFSTUFME
EBU
WPPS

;XFFETF
WPPSCFIBOEFMJOHTTDIBBM
HFIBOUFFSE
EF[F
CFIBOEFMJOH
IFU
TUBBMPQQFSWMBL
WBO
WVJM
FO

#JK
TUSBMFO
TQSFFLU
NFO
EBO
PWFS
SFJOIFJETHSBEFO
WFU
JT
HFSFJOJHE
FO
EF
FSHTUF
SPFTU
EPPS
NJEEFM

PQMPQFOE
WBO
FFO
MJDIUHFTUSBBME
PQQFSWMBL
4B
WBO
CJLLFO
JT
WFSXJKEFSE

UPU
4B

4B
›
PG
4B

UPU
FFO
[VJWFS
NFUBBM
t
4U

HSPOEJH
TDISBQQFO
FO
TUBBMCPSTUFMFO

HFTUSBBME
PQQFSWMBL

7BBL
XPSEU
JO
EF
QSBLUJKL
NBDIJOBBMCPSUFMFO
TDIVSFO
FO[PWPPSU
%PPS

HFTUSBBME
UPU
IFU
OJWFBV
WBO
4B
›
%BU
XJM
[FH EF[F
CFIBOEFMJOH
LVOOFO
MPT[JUUFOEF
XBMTIVJE

HFO
FFO
[PSHWVMEJH
HFTUSBBME
PQQFSWMBL
8BMT SPFTU
FO
WSFFNEF
CFTUBOEEFMFO
XPSEFO
WFSXJK
IVJE
SPFTU
FO
WSFFNEF
TUPGGFO
[JKO
EBO
[PEBOJH
EFSE
5FO
TMPUUF
XPSEU
IFU
PQQFSWMBL
HFSFJOJHE

WFSXJKEFSE
EBU
BDIUFSHFCMFWFO
SFTUFO
TMFDIUT
BMT
NFU
FFO
TUPG[VJHFS
TDIPOF
PG
ESPHF
QFSTMVDIU
PG

MJDIUF
WMFLLFO
PG
TUSFQFO
[JDIUCBBS
[JKO FFO
TDIPOF
CPSTUFM
)FU
NPFU
EBO
FFO
[XBLLF

7PPS
IFU
IBOENBUJH
FO
NFDIBOJTDI
SFJOJHFO
NFUBBMBDIUJHF
HMBOT
IFCCFO
XPSEFO
EF
SFJOIFJETHSBEFO
4U

FO
4U

HFIBO t
4U

[FFS
HSPOEJH
TDISBQQFO
FO
TUBBMCPSTUF
UFFSE
WBO
HSPOEJH
UPU
[FFS
HSPOEJH
SFJOJHFO
%F
MFO
TDIVSFO
FO[PWPPSU
0QQFSWMBLUFWPPSCF
SFJOIFJETHSBEFO
[JKO
PQHFOPNFO
JO
EF
OPSN
*40
IBOEFMJOHFO
[PBMT
CJK
4U

NBBS
WFFM
HSPOEJHFS

 /BEBU
IFU
TUPG
WFSXJKEFSE
JT
NPFU
IFU
PQQFSWMBL

FFO
VJUHFTQSPLFO
NFUBBMBDIUJHF
HMBOT
IFCCFO
7PPSCFIBOEFMJOHTOPSN
WPPS
IFU
POUSPFTUFO
EPPS

TUSBMFO 
#FTDIFSNJOH
WBO
TUBBM
EPPS
WFSnBHFO
t
4B

MJDIU
SFJOJHFO
EPPS
TUSBMFO
-PT[JUUFOEF
(FTUSBBMEF
TUBBMPQQFSWMBLLFO
NPFUFO
[P
TOFM

XBMTIVJE
SPFTU
FO
WSFFNEF
CFTUBOEEFMFO
NPF NPHFMJKL
XPSEFO
WPPS[JFO
WBO
FFO
FFSTUF
WFSG
UFO
XPSEFO
WFSXJKEFSE MBBH
%F
FFSTUF
CFIBOEFMJOH
JT
BGIBOLFMJKL
WBO
IFU

t
4B

HSPOEJH
SFJOJHFO
EPPS
NJEEFM
WBO
TUSBMFO
UF
LJF[FO
WFSGTZTUFFN
*OHFEFFME
OBBS
CJOENJE
7SJKXFM
BMMF
XBMTIVJE
SPFTU
FO
WSFFNEF
CFTUBOE EFM
LPNFO
EF
WPMHFOEF
QSJNFST
HSPOEMBHFO

JO

EFMFO
NPFUFO
XPSEFO
WFSXJKEFSE BBONFSLJOH
t
4B

[FFS
HSPOEJH
SFJOJHFO
EPPS
NJEEFM
WBO

FQPYZ
QSJNFS
UXFF
DPNQPOFOUFO

TUSBMFO
8BMTIVJE
SPFTU
FO
WSFFNEF
CFTUBOE 
BMLZEIBSTQSJNFS
EFMFO
NPFUFO
JO
EJFO
NBUF
XPSEFO
WFSXJKEFSE


XBUFSHFESBHFO
QSJNFS
EBU
TMFDIUT
TQPSFO
JO
EF
WPSN
WBO
WMFLLFO
PG

TUSFQFO
BDIUFSCMJKWFO 7BBL
CFWBUUFO
EF[F
QSJNFST
BDUJFG
SPFTUXFSFOEF

t
4B

SFJOJHFO
EPPS
NJEEFM
WBO
TUSBMFO
UPU
PQ
IFU
QJHNFOUFO
[PBMT
[JOLGPTGBBU
[VJWFSF
NFUBBM
8BMTIVJE
SPFTU
FO
WSFFNEF
CF
TUBOEEFMFO
EJFOFO
WPMMFEJH
UF
XPSEFO
WFSXJKEFSE

?(INDD   



$0/4&37&3*/(
&/
4$)*-%&38&3, 

&JTFO
BBO
CFTDIFSNJOHTMBHFO TZTUFFN
PQ
WFS[JOLU
TUBBM

JT
PPL
NPHFMJKL
7BBL

"BO
CFTDIFSNJOHTMBHFO
PQ
TUBBMDPOTUSVDUJFT
XPSEFO
EBO
JK[FSHMJNNFS
HFQJHNFOUFFSEF
XB
LVOOFO
EF
WPMHFOEF
FJTFO
XPSEFO
HFTUFME UFSHFESBHFO
WFSWFO
UPFHFQBTU


%VVS[BBNIFJE 5XFFDPNQPOFOUFONBUFSJBMFO
t
HPFEF
IFDIUJOH #JK
EF[F
WFSGUZQFO
JT
FFO
[PSHWVMEJHF
NFOHJOH

t
PQUJNBMF
BOUJDPSSPTJF
XFSLJOH WBO
WFSG
FO
WFSIBSEFS
OPPE[BLFMJKL
t
HFSJOHF
XBUFSPQOBNF
t
HSPUF
TMJKUWBTUIFJE &QPYZWFSWFO
t
CFTUBOE
UFHFO
PMJÑO
FO
WFUUFO &QPYZWFSWFO
[JKO
[FFS
EVVS[BBN
FO
XPSEFO

t
CFTUBOE
UFHFO
DIFNJDBMJÑO WPPSBM
UPFHFQBTU
PQ
QMBBUTFO
XBBS
IPHF
FJTFO

XPSEFO
HFTUFME
7PPSBM
CJK
XFH
FO
XBUFSCPVX


7FSXFSLJOH XPSEU
HFCSVJLHFNBBLU
WBO
FQPYZWFSWFO
1SJNFST

t
HFNBLLFMJKL
BBO
UF
CSFOHFO FO
UVTTFOMBHFO
[JKO
WBBL
WBO
FQPYZ
FO
BGXFSL
t
WPDIU
NBH
XFJOJH
JOWMPFE
IFCCFO
PQ
IFU
MBHFO
WBBL
WBO
QPMZVSFUIBBO
QPMZTJMPYBBO
PG

BBOCSFOHFO BMLZE
&QPYZ
WFSLMFVSU
FO
WFSQPFEFSU
BBO
IFU

t
UFNQFSBUVVS
NBH
XFJOJH
JOWMPFE
IFCCFO
PQQFSWMBL
CJK
[POCFMBTUJOH
%BBSPN
XPSEU
EF[F

PQ
IFU
BBOCSFOHFO WBBL
NFU
FFO
BOEFSF
WFSG
BGHFTDIJMEFSE
t
HSPUF
MBBHEJLUF
QFS
CFXFSLJOH
t
LPSUF
ESPPHUJKE
PN
WMPU
EF
WPMHFOEF
MBBH
UF
1PMZVSFUIBBOWFSWFO
LVOOFO
BBOCSFOHFO 1PMZVSFUIBBOWFSWFO
XPSEFO
WPPSBM
UPFHFQBTU
BMT

t
TOFMMF
EPPSIBSEJOH
WBO
IFU
HFIFMF
TZTUFFN BnBL
;F
IFCCFO
OBNFMJKL
FFO
VJUTUFLFOE
HMBOT

t
[P
NPHFMJKL
WSJK
WBO
IJOEFSMJKLF
SFVL FO
LMFVSCFIPVE
1PMZVSFUIBOFO
[JKO
PWFS
IFU

t
[P
NJO
NPHFMJKL
HFWBBSMJKL
WPPS
WFSXFSLFST BMHFNFFO
IBSE
FO
WPMEPFOEF
TUPPU
FO
TMJKUWBTU

%F
XBUFSWBTUIFJE
FO
DIFNJDBMJÑOCFTUBOEIFJE
JT


%JWFSTFO FDIUFS
NJOEFS
EBO
EJF
WBO
FQPYZWFSnBHFO
t
[P
NJO
NPHFMJKL
NJMJFVCFMBTUFOE
t
[P
NJO
NPHFMJKL
PQMPTNJEEFM
CFWBUUFOE 1PMZTJMPYBBOWFSWFO
t
WFFMIFJE
WBO
LMFVSFO
NPHFMJKL 1PMZTJMPYBBOWFSWFO
XPSEFO
PPL
BMT
BnBL
UPFHF
t
HFNBLLFMJKL
IFSTUFM
WBO
FWFOUVFMF
CFTDIB QBTU
FO
[JKO
[FFS
EVVS[BBN
%F
TBNFOTUFMMJOH

EJHJOHFO
WBO
EF
MBBH
FO
FFOWPVEJH
UF
POEFS WBO
IFU
CJOENJEEFM
JT
OBNFMJKL
HFCBTFFSE
PQ

IPVEFO TJMJDPOFO
BOPSHBOJTDI

JO
QMBBUT
WBO
PQ
LPPMTUPG

PSHBOJTDI

[PBMT
EBU
CJK
EF
NFFTUF
CJOENJE

7FSGTZTUFNFO
NFU
IVO
FJHFOTDIBQQFO EFMFO
HFCSVJLFMJKL
JT
%F
LSBDIU
WBO
EF
DIFNJTDIF

)JFSOB
XPSEU
FFO
PQTPNNJOH
HFHFWFO
WBO
WFSCJOEJOH
QPMZTJMPYBBO
JT
EBU
EF[F
CJK
CMPPUTUFM
EJWFSTF
WFSGTZTUFNFO
NFU
IVO
FJHFOTDIBQQFO MJOH
BBO
[POMJDIU
XBUFS
DIFNJTDIF
QSPDFTTFO
FO

EFSHFMJKLF
WFFM
NJOEFS
TOFM
BGCSFFLU
EBO
LPPMTUPG
"MLZEIBST WFSCJOEJOHFO
)FU
CJOENJEEFM
JT
CFUFS
JO
TUBBU
EF

7FSWFO
PQ
CBTJT
WBO
BMLZEIBST
[JKO
WPPS
FFO
EFFM
OBUVVSMJKLF
PG
NJOEFS
OBUVVSMJKLF
PNTUBOEJH
UFSVHHFESPOHFO
EPPS
EF
PQLPNTU
WBO
EF
UXFF IFEFO
UF
XFFSTUBBO
DPNQPOFOUFO
FO
XBUFSHFESBHFO
WFSWFO
.FUBBMQJHNFOUFO
&ÏODPNQPOFOUNBUFSJBMFO ;JOLGPTGBBU
XPSEU
UPFHFQBTU
BMT
FFO
BDUJFG
DPS
SPTJFXFSFOE
QJHNFOU
JO
QSJNFST
%JU
NJEEFM

%JTQFSTJFWFSWFO
XPSEU
UFS
WFSWBOHJOH
HFCSVJLU
WBO
WFSWFO
NFU

0OEBOLT
IFU
GFJU
EBU
EF[F
QSPEVDUFO
HSPUFOEFFMT
MPPE
FO
DISPNBBUWFSCJOEJOHFO
EJF
[PXFM
WPPS

VJU
XBUFS
CFTUBBO
[JKO
EF[F
WFSWFO
UFHFOXPPS EF
HF[POEIFJE
BMT
WPPS
IFU
NJMJFV
TDIBEFMJKL
[JKO

EJH
HFTDIJLU
PN
PQ
POCFIBOEFME
TUBBM
BBO
UF
HJGUJH

;JOLGPTGBBU
XPSEU
BMT
QJHNFOU
WPPSBM

CSFOHFO
)FU
BDUJFG
DPSSPTJFXFSFOE
QJHNFOU
JT
UPFHFQBTU
JO
BDSZMBBU
BMLZE
FO
FQPYZQSJNFST
NFFTUBM
[JOLGPTGBBU
%F
UPFQBTTJOH
BMT
EVQMFY *+[FSHMJNNFS
JT
FFO
QJHNFOU
EBU
WPPS
IFU
HSPPU

?(INDD   



TUF
EFFM
VJU
JK[FSPYJEF
CFTUBBU
%F
EVVS[BBNIFJE
B
5IFSNJTDI
WFS[JOLFO

WBO
JK[FSHMJNNFSWFSG
CFSVTU
PQ
EF
TDIVCWPSNJHF
%F
NFFTU
WPPSLPNFOEF
NFUBMJTDIF
CFTDIFSNJOH

TUSVDUVVS
WBO
EJU
QJHNFOU
%BBSEPPS
POUTUBBU
WBO
TUBBM
JT
UIFSNJTDI
WFS[JOLU
TUBBM
#JK
UIFSNJTDI

FFO
HPFEF
XFFSTUBOE
UFHFO
WPDIUJOESJOHJOH
FO
WFS[JOLFO
XPSEFO
EF
TUBMFO
WPPSXFSQFO
HFEPN
67TUSBMJOH
*K[FSHMJNNFS
XPSEU
[PXFM
UPFHFQBTU
QFME
JO
FFO
CBE
NFU
HFTNPMUFO
[JOL
%JU
CBE

JO
QSJNFST
BMT
JO
UVTTFO
FO
FJOEMBHFO IFFGU
FFO
UFNQFSBUVVS
WBO
DJSDB

o

¡$

;JOLTUPG
XPSEU
HFCSVJLU
WPPS
[JOLTUPGSJKLF
HSPOE mHVVS

#JK
UIFSNJTDI
WFS[JOLFO
XPSEU
BMT
IFU

WFSWFO
XBBSWBO
IFU
HFXJDIUTQFSDFOUBHF
NFUBM XBSF
FFO
MBHFOTZTUFFN
HFWPSNE
WBO
FFO
MBBH

MJTDI
[JOL
NJOTUFOT

CFESBBHU
)FU
TUBBMPQQFS [JOL
FO
FFO
[JOLJK[FSMFHFSJOH
UVTTFO
IFU
[JOL
FO

WMBL
NPFU
HPFE
HFSFJOJHE
[JKO
OJFU
HFGPTGBUFFSE

IFU
TUBBM
NFU
FFO
EJLUF
WBO

o

NJDSPO
#JK

XBBSOB
EF
[JOLSJKLF
WFSG
NFU
FFO
LXBTU
SPM
PG
IFU
UIFSNJTDI
WFS[JOLFO
XPSEU
WBBL
EF
/FEFS
TQVJU
XPSEU
PQHFCSBDIU
;JOLTUPGSJKLF
WFSWFO
MBOETF
OPSN
/&/&/

HFIBOUFFSE
XPSEFO
BMMFFO
BMT
FFSTUF
MBBH
PQ
TUBBM
UPFHFQBTU
5IFSNJTDIF
[JOLMBHFO
WPSNFO
FFO
HPFEF
CF

7FS[JOLU
TUBBM TDIFSNJOH
WPPS
DPOTUSVDUJFTUBBM
)FU
PQQFSWMBL

0Q
TUBBM
LBO
FFO
HSPPU
BBOUBM
NFUBBMCFEFLLJO IFFGU
FFO
HSJK[F
LMFVS
NFU
[JOLCMPFNFO
*O
FFO

HFO
XPSEFO
BBOHFCSBDIU
%F
CFMBOHSJKLTUF
EBBS VJUHFTQSPLFO
BHSFTTJFG
NJMJFV
JT
EF
MFWFOTEVVS

WBO
[JKO
[JOL
DISPPN
FO
UJO
*O
EF
CPVX
XPSEU
WBO
[JOL
LPSU
&FO
WFSnBBH
XPSEU
EBO
WBBL
UPF
WPPSBM
[JOL
UPFHFQBTU
BMT
CFTDIFSNMBBH
WBO
TUBBM HFQBTU
BMT
FYUSB
CFTDIFSNJOH
PG
UPFHFQBTU
XBO
OFFS
IFU
[JOL
BMT
CFTDIFSNMBBH
OB
WFSMPPQ
WBO

KBSFO
OJFU
NFFS
GVODUJPOFFSU

/NTVETTEN  3POELEN "EITSEN  3POELEN 0REFLUX  $ROOGTROMMEL  6ERZINKEN  7ATERKOELING 

INWATER INWATER  O#



%F
JOIPVE
WBO
IFU
POUWFUUJOHTCBE
CFTUBBU


(FEVSFOEF
IFU
POEFSEPNQFMFO
WBO
IFU
NB
VJU
FFO
XBUFSJH
BMLBMJTDI
PG
[VVS
POUWFUUJOHT UFSJBBM
POUTUBBU
EPPS
EJGGVTJF
WBO
IFU
WMPFJCBSF

NJEEFM [JOL
FOFS[JKET
FO
IFU
TUBBM
BOEFS[JKET
PQ
IFU



*O
FFO
CBE
NFU
WFSEVOE
[PVU[VVS
%F
TUBBMPQQFSWMBL
FFO
[JOLJK[FSMFHFSJOHTMBHFO
CFJUTUJKE
XPSEU
CFQBBME
EPPS
EF
NBUF
WBO
EF
TZTUFFN
#JK
IFU
VJU
IFU
[JOLCBE
OFNFO
WBO
EF

BBOXF[JHF
SPFTU
EF
[VVSHSBBE
FO
EF
UFNQF NBUFSJBMFO
CMJKGU
PQ
EF
CPWFOTUF
MFHFSJOHTMBBH

SBUVVS
WBO
IFU
CBE FFO
[JOLMBBH
BDIUFS


#JK
IFU
nVYFO
XPSEU
IFU
TUBBMPQQFSWMBL


%F
OPH
[FFS
XBSNF
WFS[JOLUF
NBUFSJBMFO

[FFS
mKO
FO
JOUFOTJFG
HFSFJOJHE
'MVYFO
CFWPS XPSEFO
BBO
EF
MVDIU
EBO
XFM
JO
XBUFS
BGHF
EFSU
EF
HPFEF
CFWMPFJJOH
WBO
IFU
TUBBMPQQFS LPFME
7PPS
EF
BnFWFSJOH
XPSEFO
EF
NBUFSJBMFO

WMBL
NFU
IFU
WMPFJCBSF
[JOL
)FU
nVYNJEEFM
BBO
FFO
DPOUSPMF
POEFSXPSQFO
*OEJFO
OPPE[B
CFTUBBU
NFFTUBM
VJU
FFO
XBUFSJHF
PQMPTTJOH
LFMJKL
WPMHU
EBO
OPH
FFO
OBCFXFSLJOH
XBBSCJK

WBO
DIMPSJEFO
WFFMBM
FFO
NJY
WBO
[JOL
FO
FWFOUVFMF
[JOLQVOUFO
FO
BOEFSF
POWPMLPNFO
BNPOJVNDIMPSJEFO IFEFO
CJKHFXFSLU
XPSEFO
FO
SFTUFO
[JOLBT
PG



7PPS
EF
WFSXBSNJOH
WBO
EF
ESPPHQVU
FO
WFSCSBOEF
nVY
XPSEFO
WFSXJKEFSE
WBO
EF
POUWFUUJOHTCMBEFO
XPSEU
WSJKLPNFOEF
XBSNUF
FO
[JOLCBEWFSXBSNJOH
HFCSVJLU

'JHVVS

1SPDFTWFSMPPQ
WBO
IFU
WFS[JOLFO

?(INDD   



$0/4&37&3*/(
&/
4$)*-%&38&3, 

7PPS
FO
OBEFMFO
WBO
UIFSNJTDI
WFS[JOLFO
7PPSEFMFO

NBBS
NFO
LBO
PPL
EVO
t
[JOL
IFDIU
[FFS
HPFE
PQ
TUBBM OFSF
MBHFO
BBOCSFOHFO
BMT
UJKEFMJKLF
CFTDIFSNJOH

t
CJK
IFU
EPNQFMFO
XPSEFO
PPL
MBTUJHF
IPFLFO



FO
PQFOJOHFO
HPFE
CFSFJLU WBSJÑSFO
WBO

UPU

NJDSPNFUFS
t
CJK
LMFJOF
CFTDIBEJHJOHFO
CFTDIFSNU
EF
PN
SJOHFOEF
[JOLMBBH
LBUIPEJTDI
IFU
WSJKHFLPNFO

TUBBMPQQFSWMBL
/BEFMFO
t
EF
CFQFSLJOH
JO
EF
BGNFUJOHFO
EPPS
IFU

[JOLCBE
 WFSUPOFO
o
BMT
HFWPMH
WBO
FFO
OBCFIBOEFMJOH

t
EF
FYUSB
USBOTQPSULPTUFO
WBO
FO
OBBS
EF
MPPO
WFS[JOLFSJK o
WBBL
FFO
USBOTQBSBOU
HSPFOHFMF

SFTQFDUJFWF
t
EF
LBOT
PQ
WFSWPSNJOH
WBO
IFU
TUBBM
C
4IFSBSEJTFSFO
%JU
JT
FFO
NFUIPEF
EJF
WPPSBM
WPPS
LMFJOF
WPPS
XFSQFO
XPSEU
UPFHFQBTU
%F
HFCFJUTUF
WPPS
XFSQFO
LPNFO
JO
SPUFSFOEF
USPNNFMT
NFU
[JOL

JT
/&/


QPFEFS
EJF
UPU

o

¡$
XPSEFO
WFSIJU
#JK

EF[F
UFNQFSBUVVS
WJOEU
EJGGVTJF
WBO
IFU
[JOL
JO

IFU
TUBBM
QMBBUT

[PEBU
JO
EF
PQQFSWMBLUFMBBH
FFO

JK[FS[JOLMFHFSJOH
POUTUBBU
*O
UFHFOTUFMMJOH
UPU

UIFSNJTDI
WFS[JOLFO
LPNU
FS
HFFO
[VJWFSF
[JOL

[POEFS
EBU

MBBH
PQ
IFU
TUBBM
FO
POUTUBBU
FFO
EPOLFSHSJK[F

LMFVS
%F
MBBHEJLUF
CFESBBHU
POHFWFFS

UPU



LBO
NFO

NJDSPNFUFS
%F
WPPSEFMFO
[JKO
FFO
IBSEF
MBBH
NFU
FFO
HPFEF

DPSSPTJFXFSJOH
FO
FFO
VJUTUFLFOEF
IFDIUJOH
&S

USFEFO
CPWFOEJFO
WSJKXFM
HFFO
NBBUWFSBOEFSJO
HFO
PQ
0Q
EF
TUSPFWF
MBBH
IFDIU
WFSG
CPWFOEJFO

VJUTUFLFOE
FO
IFU
TUBBM
JT
HPFE
CFTUBOE
UFHFO

BUNPTGFSJTDIF
JOWMPFEFO

WJOEU
HFFO
WFSWPSNJOH
QMBBUT

D
;JOLTQVJUFO

TDIPQFSFO #PWFOEJFO
JT
EF
MBBHEJLUF
JOTUFMCBBS
/BEFMFO
[JKO

%JU
JT
FFO
NFUIPEF
XBBSCJK
IFU
[JOL
JO
WMPFJCBSF

UPFTUBOE
PQ
IFU
TUBBM
XPSEU
HFTQPUFO
*O
QMBBUT

WBO
[JOL
LBO
PPL
BMVNJOJVN
XPSEFO
UPFHFQBTU
#JK
[JOLTQVJUFO
XPSEU
IFU
[JOL
JO
QPFEFS
PG

ESBBEWPSN
JO
FFO
TQVJU
HFCSBDIU
FO
OB
TNFMUFO


XBBSPQ
EVOOF
[JOLMBHFO
WBO
ÏÏO
UPU

JO
FFO
WMBN
WFSTQPUFO
)FU
[JOL
IFDIU
[JDI
JO


[JKO
BMMFFO

LMFJOF
CPMMFUKFT
BBO
IFU
TUBBMPQQFSWMBL
%PPSEBU

HFFO
MFHFSJOH
QMBBUTWJOEU

JT
EF
IFDIUJOH
PQ
IFU
FO
NPFUFO
CFTMJTU
NFU
FFO
WFSGTZTUFFN
XPSEFO

TUBBM
BBONFSLFMJKL
NJOEFS
EBO
CJK
UIFSNJTDI
WFS
[JOLFO
#JK
[JOLTQVJUFO
JT
IFU
OPPE[BLFMJKL
EBU
IFU

TUBBM
WBO
UFWPSFO
[PSHWVMEJH
XPSEU
PQHFSVXE

EPPS
TUSBMFO
%F
EVVS[BBNIFJE
WBO
EF
CFTDIFSNMBBH
OB
IFU

[JOLTQVJUFO
JT
WPPSBM
BGIBOLFMJKL
WBO
EF
EJLUF
XBBS
NFF
IFU
[JOL
XPSEU
BBOHFCSBDIU
%F
NFUIPEF

MBBU
[FFS
EJLLF
MBHFO
UPF
%F
[JOLMBBHEJLUFO
EJF
WFSLSFHFO
LVOOFO
XPSEFO
E
(BMWBOJTDI
WFS[JOLFO
#JK
FFO
HBMWBOJTDI
QSPDFT
XPSEFO
MBOHT
FMFL
USPDIFNJTDIF
XFH
[JOLMBHFO
OFFSHFTMBHFO
PQ

IFU
NFUBBMPQQFSWMBL
%F[F
[JOLMBHFO
WBSJÑSFO

NFFTUBM
JO
EJLUF
WBO

UPU

NJDSPNFUFS
FO

JO
DISPPN[VVS
PG
CJDISPPNBBUPQMPTTJOHFO

MJKL
TUSPHFMF
UPU
NFUBMMJFL
CMBVXF
UJOU
%FSHFMJKLF

[JOLMBBHKFT
[JKO
HFGPTGBUFFSE
PG
HFDISPNBUFFSE

FO
EJFOFO
BMT
UJKEFMJKLF
SPFTUXFSJOH
CJK
PQTMBH

CJOOFOTIVJT
;F
LVOOFO
MBUFS
NFU
MVDIUESPHFOEF

PG
NFU
NPGGFMMBLLFO
XPSEFO
PWFSHFTQPUFO

%F
OPSN
EJF
WBO
UPFQBTTJOH
JT
&MFLUSPMZUJTDI
BBOHFCSBDIUF
CFEFLLJOHFO
WBO
[JOL

PQ
JK[FS
FO
TUBBM
5PFHFQBTU
PQ
CMBOL
TUBBM
HFFGU
HBMWBOJTDI
WFS
[JOLFO
FFO
HPFE
HFTMPUFO
[JOLMBBH
FS
FDIUFS
FFO
MFHFSJOH
POUTUBBU
8BOOFFS
FFO

GSBBJ
IPPHHMBO[FOE
VJUFSMJKL
HFXFOTU
JT
EJU
EPPS
FFO
UPFWPFHJOH
WBO
HMBOTNJEEFMFO
BBO

IFU
CBE
FFOWPVEJH
WFSLSJKHFO
%F
[JOLMBBH
WPPS

CVJUFOXFSL
JT
EPPSHBBOT

UPU

NJDSPNFUFS

5PU
EF
WPPSEFMFO
WBO
HBMWBOJTDI
WFS[JOLFO
CFIP
SFO
EF
HFTMPUFO
DPNQBDUF
[JOLMBHFO
%JU
[PSHU

WPPS
FFO
HPFEF
IFDIUJOH
PQ
IFU
TUBBM
FO
HFFGU

FFO
NPPJ
VJUFSMJKL
0NEBU
EF
WPPSXFSQFO
OJFU

XBSN
XPSEFO
EBU
EF
BGNFUJOHFO
CFQFSLU
[JKO
UPU
FFO
NBYJNBMF

MFOHUF
WBO
POHFWFFS

N
%F
JOTUBMMBUJF
WFSHU

CPWFOEJFO
FFO
WSJK
GPSTF
JOWFTUFSJOH
%F
JO
EF
IBOEFM
WPPSLPNFOEF
[JODPS
FO
[JOUFD
QMBUFO
UJFO
NJDSPNFUFS
[JKO
BBOHFCSBDIU
HFTDIJLU
BMT
UJKEFMJKLF
CFTDIFSNJOH
UJKEFOT
PQTMBH

BGHFXFSLU
*O
EF
UBCFM
WBO
mHVVS

JT
FFO
PWFS[JDIU
HFHF
WFO
WBO
EF
FJHFOTDIBQQFO
WBO
EF
JO
EF[F
QBSB
HSBBG
CFTQSPLFO
WFS[JOLQSPDFTTFO

?(INDD   



1SPDFT
5IFSNJTDI
;JOLTQVJUFO
&MFLUSPMZUJTDI
4IFSBSEJ
;JOLTUPGSJKLF

FJHFOTDIBQ
WFS[JOLFO
TDIPQFSFO
WFS[JOLFO
TFSFO
HSPOEWFSG

-BBHEJLUF
o
NJDSPO
o
NJDSPO
o
NJDSPO
o
NJDSPO
o
NJDSPO

NPFJMJKL
JOTUFMCBBS
JOTUFMCBBS
JOTUFMCBBS
JOTUFMCBBS

JOTUFMCBBS

)FDIUJOH
[FFS
HPFE
NBUJH
[FFS
HPFE
FYUSFFN
HPFE
HPFE
PQ
HFTUSBBME

NBUFSJBBM

1PSFVTIFJE
OJFU
QPSFVT
QPSFVT
OJFU
QPSFVT
OJFU
QPSFVT
XFJOJH
QPSFVT

-FHFSJOHTMBBH
BBOXF[JH
OJFU
BBOXF[JH
OJFU
BBOXF[JH
BMMÏÏO
OJFU
BBOXF[JH

MFHFSJOHTMBBH

7FSWPSNCBBSIFJE
TMFDIU
CFIBMWF
TMFDIU
HPFE
TMFDIU
NBUJH

CJK
DPOUJOV

WFS[JOLU
NBUFSJBBM

4MBHWBTUIFJE
HPFE
TMFDIU
UBNFMJKL
HPFE
[FFS
HPFE

UBNFMJKL
HPFE

$PSSPTJFXFSJOH
[FFS
HPFE
HPFE
HPFE
HPFE
HPFE

7PSNWFSBOEFSJOHFO
LBOT
PQ
USFLLFO
HFFO
WPSN
HFFO
WPSN
HFFO
WPSN
HFFO
WPSN

WFSBOEFSJOHFO
WFSBOEFSJOHFO
WFSBOEFSJOHFO
WFSBOEFSJOHFO

#FQFSLU
JO
KB
UPU

HFFO
CFQFSLJOH
KB
UPU

NFUFS
KB
UPU

NFUFS
HFFO
CFQFSLJOH

BGNFUJOHFO


NFUFS

7FSGIFDIUJOH
TMFDIU
WPPS
HPFE
TMFDIU
WPPS
HPFE
HPFE

CFIBOEFMJOH


CFIBOEFMJOH

OPEJH

OPEJH

4DISPFGESBBE
MPPQU
WPM
POHFTDIJLU
WPPS
HPFE

HPFE
POHFTDIJLU
WPPS

OBTOJKEFO
TDISPFGESBBE
VJUWPFSCBBS
VJUWPFSCBBS
TDISPFGESBBE

3FQBSBUJF
BMMFFO
EPPS
JO
WFSTF
OJFU
NPHFMJKL
OJFU
NPHFMJKL
JO
WFSTF
UPFTUBOE

NPHFMJKLIFJE
[JOLTUPG
UPFTUBOE
BOEFST


NPHFMJKL

DPNQPVOE
[JOLTUPG


DPNQPVOE

6JUFSMJKL
WFFMBM
HFCMPFNE
SVX
[FFS
HMBE
NBU
NBU
JFUT
SVX


ESVQQFM

WFFMBM


WPSNJOH

HFCMPFNE

'JHVVS

7FSHFMJKLJOH
WBO
WFS[JOLQSPDFTTFO
#SPO
4JLLFOT
#PVXWFSWFO

?(INDD   



$0/4&37&3*/(
&/
4$)*-%&38&3, 


%VQMFYTZTUFNFO HFMFO
XPSEFO
HFOPNFO
[PBMT
EF[F
IJFSOB
XPS

0OEFS
EVQMFYTZTUFNFO
WFSTUBBU
NFO
EF
CFTDIFS EFO
CFTDISFWFO
NJOH
WBO
TUBBM
EPPS
FFO
DPNCJOBUJF
WBO
FFO

NFUBMMJFLF
HSPOEMBBH
NFFTUBM
[JOL

BGHFXFSLU
Ɇ
7PPSCFIBOEFMJOH
NFU
FFO
WFSnBBH 8BOOFFS
FFO
OJFVX
UIFSNJTDI
WFS[JOLU
PQQFSWMBL

%VQMFYTZTUFNFO
XPSEFO
UPFHFQBTU
XBOOFFS
EF
NFUFFO
XPSEU
BGHFEFLU
EPPS
FFO
WFSnBBH
[BM

[JOLMBBH
[PWFS
JT
WFSXFFSE
EBU
EF[F
POWPMEPFOEF
NFU
VJU[POEFSJOH
WBO
FFO
MJDIUF
POUWFUUJOH
UFS

CFTDIFSNJOH
NFFS
CJFEU
BBO
IFU
TUBBM
%JU
JT
WFSXJKEFSJOH
WBO
FWFOUVFMF
HFSJOHF
TQPSFO
WFU

NFFTUBM
OB
[PO

UPU

KBBS
CVJUFOFYQPTJUJF PMJF
PG
nVY
NFFTUBM
HFFO
TQFDJBMF
WPPSCFIBOEF
%BBSOBBTU
XPSEU
SFHFMNBUJH
PN
FTUIFUJTDIF
MJOHTNFUIPEF
OPPE[BLFMJKL
[JKO
SFEFOFO
HFLP[FO
WPPS
FFO
EVQMFYTZTUFFN
.PFUFO
OJFVXF
WFS[JOLU
TUBMFO
EFMFO
PQ
EF

PNEBU
NFO
FFO
BOEFSF
LMFVS
XFOTU
EBO
FFO
JO
CPVX
XPSEFO
HFTDIJMEFSE
EBO
JT
MJDIU
BBOTUSBMFO

EF
BBOWBOH
[JMWFSLMFVSJH
NBBS
OBEFSIBOE
HSJKT
WBO
IFU
PQQFSWMBL
OPPE[BLFMJKL
PN
WPMEPFOEF

WFSXFFSE
[JOLPQQFSWMBL
%F[F
FTUIFUJTDIF
XFOT
IFDIUJOH
UF
LSJKHFO
LBO
TBNFOHBBO
NFU
EF
OPPE[BBL
IFU
WFS[JOLUF

PQQFSWMBL
EVJEFMJKLFS
[JDIUCBBS
UF
NBLFO
WFS *T
IFU
[JOLPQQFSWMBL
FDIUFS
FSH
HMBE
FOJHT[JOT

LFFSTCPSEFO
 HFPYJEFFSE
PG
IFCCFO
[JDI
HFIZESBUFFSEF
[JOL
7FSEFS
XPSEFO
EVQMFYTZTUFNFO
WFFM
UPFHFQBTU
PYJEFO
HFWPSNE
EPPS
CVJUFOPQTMBH
JO
WPDIUJHF

CJK
QSPEVDUFO
WFSWBBSEJHE
WBO
DPOUJOV
WFS[JOLU
MVDIU
PG
BMT
HFWPMH
WBO
USBOTQPSU
OBBS
FO
WFSCMJKG

CBOETUBBM
[PBMT
HFQSPmMFFSEF
TUBMFO
EBL
FO
PQ
EF
CPVXQMBBUT
EBO
JT
IFU
OPPE[BLFMJKL
OB

XBOEQMBUFO UF
HBBO
PG
FFO
GPTGBUFFS
PG
FFO
DISPNBUFFSCBE

#JK
EVQMFYTZTUFNFO
POEFSTDIFJEFO
XF
EF
WPM NPFU
XPSEFO
UPFHFQBTU
#JK
UXJKGFM
NPFU
EF[F

HFOEF
BBOEBDIUTHFCJFEFO CFIBOEFMJOH
[FLFS
XPSEFO
VJUHFWPFSE
XBBSCJK

Ɇ
[JOLPQQFSWMBL WPPS
LMFJOF
WPPSXFSQFO
IFU
GPTGBUFSFO
NFU
EF

Ɇ
WPPSCFIBOEFMJOH LXBTU
NPHFMJKL
JT
IJFSCJK
MFUUFO
PQ
FFO
HFMJKLNB
Ɇ
LFV[F
WFSGTZTUFFN UJHF
FUTJOH
FO
WPMEPFOEF
OBTQPFMFO
NFU
TDIPPO

XBUFS

8FMLF
CFIBOEFMJOH
XPSEU
UPFHFQBTU

Ɇ
;JOLPQQFSWMBL JT
BGIBOLFMJKL
WBO
EF
BBO
UF
CSFOHFO
WFSnBBH

8BOOFFS
UIFSNJTDI
WFS[JOLU
TUBBM
BBO
EF
BUNPT )JFSCJK
LBO
XPSEFO
PQHFNFSLU
EBU
IFU
IZHSPTDP
GFFS
XPSEU
CMPPUHFTUFME
CFHJOU
PONJEEFMMJKL
EF
QJTDIF
GPTGBBUMBBHKF
WSJKXFM
EJSFDU
NPFU
XPSEFO

WPSNJOH
WBO
IFU
[JOLQBUJOB
WJB
BMMFSMFJ
PQMPTCBSF
PWFSHFTDIJMEFSE
UVTTFOWFSCJOEJOHFO )JFSPOEFS
JT
FFO
WPPSCFIBOEFMJOHTNFUIPEF

6JUFJOEFMJKL
OB
WFSMPPQ
WBO
[FT
UPU
BDIUUJFO
XFFSHFHFWFO
WBO
IFU
DISPNBUFSFO
[PBMT
EJU
JO

NBBOEFO
XPSEU
IFU
JO
XBUFS
POPQMPTCBSF
[JOL EF
JOEVTUSJF
QMBBUTWJOEU
POEFS
HFBDDMJNBUJTFFSEF

QBUJOB
FFO
CBTJTDI
[JOLDBSCPOBBU

HFWPSNE
PNTUBOEJHIFEFO
(FEVSFOEF
EF[F
FFSTUF
QFSJPEF
JT
IFU
NPFJMJKL
%F
WPPSCFIBOEFMJOH
JT
BMT
WPMHU
NFU
TVDDFT
FFO
WFS[JOLU
PQQFSWMBL
UF
TDIJMEFSFO

BMLBMJTDIF
POUWFUUJOH
%F
PQMPTCBSF
UVTTFOWFSCJOEJOHFO
WFSIJOEFSFO

TQPFMFO
FFO
HPFEF
IFDIUJOH
WBO
EF
WFSnBBH 
FUTFO
8BOOFFS
NFO
MBUFS
XJM
FO
LBO
TDIJMEFSFO
NPFU

TQPFMFO
NFO
PN
[FLFS
UF
[JKO

BOEFSIBMG
KBBS
XBDIUFO

DISPNBUFSFO
UPUEBU
IFU
[JOLQBUJOB
[JDI
WPMMFEJH
IFFGU
LVOOFO

TQPFMFO
WPSNFO
.FFTUBM
XPSEU
JO
EFSHFMJKLF
HFWBMMFO

TQPFMFO
JO
EFNJXBUFS
[FMGT
MBOHFS
HFXBDIU
PNEBU
IFU
[JOLMBHFOTZT 
ESPHFO
UFFN
PPL
JO
[FFS
BHSFTTJFWF
BUNPTGFSJTDIF

PNTUBOEJHIFEFO
UPDI
NJOTUFOT

UPU

KBBS
%JU
LBO
[PXFM
JO
FFO
EPNQFM
BMT
TQSPFJJOTUBMMB
SPFTUWSJK
[BM
CMJKWFO UJF
QMBBUTWJOEFO
%F
HFWPSNEF
DPOWFSTJFMBBH
JT

FFO
VJUTUFLFOEF
IFDIUMBBH
WPPS
EF
UPF
UF
QBTTFO

.PFUFO
NFUFFO
ÏÏO
PG
NFFSEFSF
WFSnBHFO
XPS PSHBOJTDIF
EFLMBBH
[PBMT
FFO
EVQMFYWFSGTZTUFFN

EFO
BBOHFCSBDIU
EBO
NPFUFO
TQFDJBMF
NBBUSF PG
FFO
QPFEFSDPBUJOH

?(INDD   



7PPS
IFU
TUSBMFO
WBO
IFU
[JOLPQQFSWMBL
XPSEU
NBUFSJBMFO
OPPE[BLFMJKL
NBLFO
4DISPFGESBEFO

WBBL
HFCSVJL
HFNBBLU
WBO
mKOLPSSFMJH
TDIFSQ
LVOOFO
IFU
CFTU
MBUFS
XPSEFO
BBOHFCSBDIU
PG

OJFUNFUBMMJFL
JOFSU
TUSBBMNJEEFM
%PPS
EF[F
NPFUFO
PQ
FFO
QBTTFOEF
NBOJFS
XPSEFO

CFIBOEFMJOH
XPSEFO
BMMF
PQ
IFU
[JOLPQQFSWMBL
CFTDIFSNE
UFHFO
EF
JOWMPFE
WBO
IFU
TUSBMFO
BBOXF[JHF
WFSPOUSFJOJHJOHFO
WFSXJKEFSE
&S
POU
TUBBU
FFO
HFSVXE
VJUFSMJKL
FO
PQQFSWMBL
%PPS
0PL
CJK
EF
VJUWPFSJOH
WBO
TDIJMEFSXFSL
WPSNU
EF

IFU
BBOTUSBMFO
XBQQFSFO

NPHFO
TMFDIUT
FOLFMF
CFSFJLCBBSIFJE
FFO
CFMBOHSJKL
BTQFDU
EBU
PWFSJ
NJDSPNFUFST
WBO
EF
[JOLMBBH
XPSEFO
WFSXJKEFSE
HFOT
WFSTDIJMU
QFS
BBOCSFOHNFUIPEF
LXBTUFO

1SPFWFO
IFCCFO
BBOHFUPPOE
EBU
JOEJFO
EF[F
TQVJUFO
PG
EPNQFMFO

WPPSCFIBOEFMJOHTNFUIPEF
WBLLVOEJH
XPSEU
;P
LBO
FFO
TLFMFUDPOTUSVDUJF
QSPCMFNFO
HFWFO

VJUHFWPFSE
FS
FFO
TUFSL
WFSCFUFSEF
CMJKWFOEF
NFU
TBNFOHFTUFMEF
LPMPNNFO
WBO
CJKWPPSCFFME

IFDIUJOH
PPL
POEFS
WPDIUJHF
PNTUBOEJHIFEFO
EPPS
LPQQFMQMBUFO
WFSCPOEFO
6QSPmFMFO
PG
TB
XPSEU
WFSLSFHFO
%F[F
NFDIBOJTDIF
WPPSCFIBO NFOHFTUFMEF
LSVJTLPMPNNFO
)JFSCJK
LPNFO
WBBL

EFMJOHTNFUIPEF
TUBBU
PNTDISFWFO
JO
EF
/13
TUBBMPQQFSWMBLLFO
WPPS
EJF
OJFU
NFU
FFO
LXBTU

/FEFSMBOETF
1SBUJKLSJDIUMJKO

 PG
FFO
WFSGTQVJU
[JKO
UF
CFIBOEFMFO
)FU[FMGEF

HFMEU
WPPS
WBLXFSLTQBOUFO
PQHFCPVXE
VJU
-
PG

Ɇ
,FV[F
WFSGTZTUFFN 6QSPmFMFO
XBBSCJK
JO
EF
LOPPQQVOUFO
WFFM
PO
#JK
EF
LFV[F
WBO
IFU
WFSGTZTUFFN
TUBBU
WPPSPQ
CFSFJLCBSF
QMBBUTFO
WPPSLPNFO
BMT
OJFU
WBOBG
IFU

EBU
EF
IFDIUJOH
BBO
IFU
HSFOTWMBL
[JOLWFSG
QFS CFHJO
BBO
IFU
DPOTFSWFSFO
WBO
EF
TUBBMDPOTUSVD
NBOFOU
HPFE
NPFU
[JKO
%BBSOBBTU
[JKO
GBDUPSFO
UJF
XPSEU
HFEBDIU
BMT
IPVECBBSIFJE
WBO
EF
WFSG
JO
EF
CVT
QPUMJGF


WFSXFSLCBBSIFJE
ESPPHUJKE
JO
ÏÏO
LFFS
BBO
UF
"BOFFOHFTMPUFO
MBTWFSCJOEJOHFO
HFOJFUFO
VJU
IFU

CSFHFO
MBBHEJLUF
XFFSWBTUIFJE
FO
TMJKUWBTUIFJE
PPHQVOU
WBO
DPOTFSWFSJOH
EF
WPPSLFVS
CPWFO

WBO
CFMBOH
#JK
IFU
TDIJMEFSFO
WBO
WFS[JOLU
TUBBM
JT
POEFSCSPLFO
MBTWFSCJOEJOHFO
#JK
EF
OBCFXFS
EF
FFSTUF
MBBH
EBBSPN
IFU
CFMBOHSJKLTU
.FU
FFO
LJOH
NPFU
FS
PQ
XPSEFO
UPFHF[JFO
EBU
TMBLSFTUFO

FQPYZQSJNFS
PG
FFO
JK[FSHJNNFS
HFQJHNFOUFFSEF
FO
MBTTQFUUFST
XPSEFO
WFSXJKEFSE
PNEBU
[F
BBO
XBUFSHFESBHFO
BDSZMBBUEJTQFSTJFWFSG
LVOOFO
VJU MFJEJOH
UPU
SPFTUWPSNJOH
LVOOFO
HFWFO
7FSEFS

TUFLFOEF
SFTVMUBUFO
XPSEFO
CFSFJLU
&QPYZ
LBO
NPFUFO
TDIFSQF
SBOEFO
BGHFCSBBNE
FO
MBTTFO

IJFSOB
BGHFXFSLU
XPSEFO
NFU
FFO
BMLZEIBST
WMBL
HFNBBLU
XPSEFO
QPMZVSFUIBBO
PG
FFO
BDSZMBBUEJTQFSTJFWFSG
&FO

BDSZMBBUEJTQFSTJFQSJNFS
LBO
XPSEFO
BGHFXFSLU
)JFSVJU
WPMHU
EVT
EBU
EF[F
QSPCMFNFO
[PWFFM

NFU
FFO
BMLZEIBST
PG
BDSZMBBUEJTQFSTJFWFSG
NPHFMJKL
NPFUFO
XPSEFO
WFSNFEFO
EPPS
CJK
*OEVTUSJFFM
XPSEU
WFS[JOLU
TUBBM
XFM
BGHFXFSLU
WPPSCFFME
TDIFSQF
IPFLFO
FWFO
UF
CSFLFO
FO
UF

NFU
QPFEFSDPBUJOHT
7BBL
LBO
EBO
WPMTUBBO
XPS PWFSXFHFO
PG
CJK
TPNNJHF
TUBBMDPOTUSVDUJFT
IFU

EFO
NFU
FFO
ÏÏOMBBHTTZTUFFN HFCSVJL
WBO
CVJ[FO
PG
LPLFSQSPmFMFO
HFFO
WPPS
LFVS
HFOJFU
CPWFO
-QSPmFMFO
FO
EFSHFMJKLF
&FO


%FUBJMMFSJOH
FO
DPOTFSWFSJOH
WBO
CJKLPNFOE
WPPSEFFM
WBO
EF
CVJ[FO
UFO
PQ[JDIUF

TUBBMDPOTUSVDUJFT WBO
QSPmFMJK[FS
JT
EBU
FS
OPPJU
XBUFS
PQ
IFU
WMBLLF

*O
EF
POUXFSQGBTF
JT
IFU
WBO
HSPPU
CFMBOH
SFLF EFFM
PG
JO
EF
IPFL
WBO
FFO
TUBBMQSPmFM
LBO
CMJKWFO

OJOH
UF
IPVEFO
NFU
EF
DPOTFSWFSJOHTNPHFMJKL TUBBO
IFEFO
%PFU
NFO
EJU
OJFU
EBO
LBO
IFU
POEFS
IPVE
POOPEJH
EVVS
XPSEFO #JK
UIFSNJTDI
WFS[JOLFO
NPFU
EF
TUJKGIFJE
WBO
EF

DPOTUSVDUJF
WPMEPFOEF
[JKO
PN
WPSNWFSBOEFSJO
7PPS
IFU
SFJOJHFO
EPPS
TUSBMFO
JT
IFU
OPPE[BLFMJKL
HFO
CJK
EF
WFS[JOLUFNQFSBUVVS
WBO
POHFWFFS


EBU
BMMF
TUBBMPQQFSWMBLLFO
HPFE
CFSFJLCBBS
[JKO

¡$
UF
WPPSLPNFO
7FSEFS
NPHFO
FS
JO
WFS
PNEBU
OBVXF
TQMFUFO
PG
MBOHF
LPLFST
OJFU
CBOE
NFU
EF
WFJMJHIFJE
HFFO
HFTMPUFO
LPLFST
CJK

BGEPFOEF
LVOOFO
XPSEFO
CFIBOEFME
#JK
EVO UIFSNJTDI
WFS[JOLFO
WPPSLPNFO
&S
NPFUFO
EBO

XBOEJH
XFSL
NPFU
NFO
SFLFOJOH
IPVEFO
NFU
HBUFO
HFCPPSE
XPSEFO
WPPS
UPFUSFEJOH
FO
WPPS

NPHFMJKLF
WFSWPSNJOH
;P
LBO
WPPSBM
CJK
XFSQ IFU
VJUMPQFO
WBO
IFU
WMPFJFOEF
[JOL
-BTWFSCJO
TUSBMFO
IFU
OBSJDIUFO
WBO
EVOXBOEJHF
QMBBU EJOHFO
NPFUFO
[PWFFM
NPHFMJKL
WBO
UFWPSFO
XPS

?(INDD   



$0/4&37&3*/(
&/
4$)*-%&38&3, 

EFO
VJUHFWPFSE
7PPS
EFUBJMMFSJOH
WBO
UIFSNJTDI
NBUFSJBMFO
%JU
JT
OPPE[BLFMJKL
XBOOFFS
FS
EPPS

UF
WFS[JOLFO
DPOTUSVDUJFT
[JF
PPL
#FTDIFSNJOH
WBO
DPOUBDU
NFU
BOEFSF
NFUBMFO
LBOT
CFTUBBU
PQ

TUBBM
EPPS
UIFSNJTDI
WFS[JOLFO
WBO
EF
4UJDIUJOH
DPOUBDUDPSSPTJF
%PFMNBUJH
7FS[JOLFO
0QQFSWMBLUFCFIBOEFMJOH
WBO
BMVNJOJVN
4DIJMEFSXFSL
PQ
TQFDJBMF
WPSNFO 7PPS
EF
CFTDIFSNJOH
WBO
BMVNJOJVN
XPSEFO

)PF
TUFSL
IFU
TDIJMEFSXFSL
IFFGU
UF
MJKEFO
WBO PWFS
IFU
BMHFNFFO
ESJF
NFUIPEFO
UPFHFQBTU

XFHF
TQFDJBMF
WPSNFO
CMJKLU
VJU
EPPS
"L[P
/PCFM
BOPEJTFSFO
QPFEFSDPBUFO
PG
TDIJMEFSFO
$PBUJOHT
HFQVCMJDFFSEF
HFHFWFOT
"MT
NFO
FFO
(FBOPEJTFFSE
BMVNJOJVN
LBO
OJFU
HFTDIJMEFSE

NFU
EF
LXBTU
BBOHFCSBDIU
WFSGTZTUFFN
WPPS
XPSEFO
%JU
NBUFSJBBM
JT
UF
IBSE
PN
IFDIUJOH

FFO
WMBLLF
TUBBMQMBBU
NFU
IFU
DJKGFS

WPPS
EF
UF
WFSLSJKHFO
*O
[FFS
CJK[POEFSF
TJUVBUJFT
XPSEU

CFTDIFSNJOHTEVVS
XBBSEFFSU
[JKO
EF
DJKGFST
WPPS
HFBOPEJTFFSE
BMVNJOJVN
HFTUSBBME
FO
BGHFXFSLU

WFFM
WPPSLPNFOEF
BGXJKLJOHFO
WBO
EF
WMBLLF
NFU
FFO
FQPYZQSJNFS
FO
QPMZVSFUIBO
UPQMBBH

HFEFFMUFO
BMT
WPMHU
IPFLFO
FO
IPMMF
SVJNUFO

(FQPFEFSDPBU
TUBBM
LBO
OB
SFJOJHFO
FO
HSPOEJH

MBTTFO

TMJKUQMBBUTFO

CPVUFO
FO
NPFSFO

TDIVSFO
PWFS
IFU
BMHFNFFO
NFU
FFO
BMLZEIBST

FO
TDIFSQF
SBOEFO
 PG
XBUFSHFESBHFO
BDSZMBBUEJTQFSTJF
QSJNFS
XPS
EFO
HFTDIJMEFSE
FO
BGHFXFSLU
XPSEFO
NFU
FFO


&NBJMMFSFO BMLZEIBST
PG
BDSZMBBUEJTQFSTJFWFSG
0OCFIBOEFME

*O
EF
CPVX
LPNU
IFU
FNBJMMFSFO
WBO
TUBBM
IPPGE BMVNJOJVN
LBO
IFU
CFTUF
OB
SFJOJHFO
FO
PQSVXFO

[BLFMJKL
WPPS
BMT
BGXFSLJOHTMBBH
WBO
TUBMFO
HFWFM WPPSCFIBOEFME
XPSEFO
NFU
FFO
FQPYZQSJNFS

QMBUFO )JFSOB
LBO
EF
FQPYZMBBH
BGHFXFSLU
XPSEFO
NFU

FFO
BMLZEIBST
PG
XBUFSHFESBHFO
BDSZMBBUEJTQFS

#FTDIFSNJOH
WBO
BMVNJOJVN TJFWFSG
PG
NFU
FFO
QPMZVSFUIBBOBGXFSLMBBH
/BBTU
HVOTUJHF
FJHFOTDIBQQFO
BMT
FFO
MBHF
WP
MVNJFLF
NBTTB
IPHF
TUFSLUF
FO
FFO
HPFEF
WFS
WPSNCBBSIFJE
XPSEU
BMVNJOJVN
WBBL
UPFHFQBTU

$POTFSWFSJOH
FO
TDIJMEFSXFSL

WBOXFHF
EF
XFFSWBTUIFJE
WBO
EJU
NFUBBM
*O
EF
WBO
TUFFOBDIUJHF
NBUFSJBMFO
CPVX
XPSEU
WFFMWVMEJH
BMVNJOJVN
UPFHFQBTU

WPPS
IFU
NBLFO
WBO
HFWFMFMFNFOUFO
[PBMT
LP[JK %F
BBOUBTUJOH
WBO
TUFFOBDIUJHF
NBUFSJBMFO
[PBMT

OFO
SBNFO
EFVSFO
FO
HFWFMQBOFMFO
)FU
BMVNJ OBUVVSTUFFO
CBLTUFFO
FO
CFUPO
LBO
NFO
HMP
OJVN
XPSEU
EBO
WBBL
HFBOPEJTFFSE
PG
WPPS[JFO
CBBM
WFSEFMFO
JO
EF
WPMHFOEF
WJFS
WPSNFO
WBO
FFO
EFLMBBH
%F[F
EFLMBBH
LBO
CFTUBBO
VJU

GZTJTDIF
BBOUBTUJOH
FFO
WFSGTZTUFFN
OBUMBL

PG
FFO
QPFEFSDPBUJOH 
GZTJTDIDIFNJTDIF
BBOUBTUJOH

DIFNJTDIF
BBOUBTUJOH
*O
FFO
OJFU
EPPS
WFSPOUSFJOJHJOHFO
WFSWVJME

CJPMPHJTDIF
BBOUBTUJOH
NJMJFV
WPSNU
[JDI
PQ
IFU
PQQFSWMBL
WBO
POCFIBO
EFME
BMVNJOJVN
FFO
WBTUF
FO
EJDIUF
PYJEFIVJE
)PFXFM
NFFTUBM
ÏÏO
WBO
EF[F
WPSNFO
EF
PPS
EJF
IFU
POEFSMJHHFOEF
NFUBBM
WPPS
WFSEFSF
[BBL
JT
WBO
IFU
CFHJO
WBO
EF
BBOUBTUJOH
CMJKLU

BBOUBTUJOH
CFTDIFSNE
*O
TUFSL
WFSPOUSFJOJHEF
EF
WPPSUHBOH
WBO
IFU
BBOUBTUJOHTQSPDFT
WBBL
UF

NJMJFVT
JT
EF[F
PYJEFMBBH
FDIUFS
QPSFVT
XBBS XPSEFO
WFSPPS[BBLU
EPPS
FFO
DPNCJOBUJF
WBO

EPPS
EF
CFTDIFSNFOEF
XFSLJOH
POWPMEPFOEF
EF[F
GBDUPSFO
JT
FO
IFU
BMVNJOJVN
WFSEFS
DPSSPEFFSU
%PPS
*O
QBSBHSBBG

UN

XPSEFO
EF
WFSTDIJM
EF
PYJEFIVJE
HBBU
EF
NFUBBMHMBOT
WFSMPSFO
%JU
MFOEF
WPSNFO
WBO
BBOUBTUJOH
CFTQSPLFO
FO
JO

IPFGU
FDIUFS
WPPS
TPNNJHF
UPFQBTTJOHFO
HFFO
QBSBHSBBG

UPU
FO
NFU

[BM
XPSEFO

CF[XBBS
UF
[JKO VJUHFMFHE
IPF
EF
BBOUBTUJOH
LBO
XPSEFO
WPPS
8BOOFFS
FJTFO
XPSEFO
HFTUFME
BBO
IFU
VJUFSMJKL
LPNFO
LBO
BMVNJOJVN
XPSEFO
HFBOPEJTFFSE
PG
WPPS[JFO

XPSEFO
WBO
EFLMBHFO
7FSEFS
[JKO
DPBUJOHT
JO

CFQBBMEF
HFWBMMFO
OPEJH
PN
IFU
BMVNJOJVN
UF

CFTDIFSNFO
PG
IFU
UF
JTPMFSFO
WBO
BOEFSF
CPVX

?(INDD   




'ZTJTDIF
BBOUBTUJOH
WBO
TUFFOBDIUJHF
7FSWVJMJOH

NBUFSJBMFO 8BOOFFS
WFSWVJMJOH
[JDI
CFQFSLU
UPU
FFO
WFS
0OEFS
GZTJTDIF
BBOUBTUJOH
WFSTUBBO
XJK
IFU
BOEFSJOH
WBO
IFU
VJUFSMJKL
[POEFS
EBU
EF
NBUF
WFSTDIJKOTFM
XBBSEPPS
TUFFOBDIUJHF
NBUFSJBMFO
SJBBMTUSVDUVVS
XPSEU
BBOHFUBTU
LBO
HFTQSPLFO

UFO
HFWPMHF
WBO
IFU
LMJNBBU
IVO
TBNFOIBOH
XPSEFO
WBO
FFO
GZTJTDIF
BBOUBTUJOH
)FFGU
EF

WFSMJF[FO
[POEFS
EBU
TQSBLF
JT
WBO
DIFNJTDIF
WFSWVJMJOH
EF
BBOUBTUJOH
WBO
IFU
NBUFSJBBM
UPU

PG
NJOFSBMPHJTDIF
WFSBOEFSJOH
%F[F
WPSN
WBO
HFWPMH
EBO
JT
FS
TQSBLF
WBO
FFO
DIFNJTDI

WFSXFSJOH
JT
UF
IFSLFOOFO
BBO
IFU
WFSHSVJ[FO
QSPDFT
%F
NFFTU
WPPSLPNFOEF
WFSWVJMJOH
WBO

BGTDIJMGFSFO
FO
TDIFVSWPSNJOH
WBO
IFU
NBUFSJBBM
TUFFOBDIUJHF
NBUFSJBMFO
XPSEU
WFSPPS[BBLU
EPPS

.BUFSJBBM
EBU
FFO
[FLFSF
NBUF
WBO
QPSPTJUFJU
SPFUBBOTMBH
VJUMBBUHBTTFO
TUPG
CJUVNJOFV[F

CF[JU
JT
HFWPFMJH
WPPS
EJU
UZQF
BBOUBTUJOH TUPGGFO
SVCCFS
WBO
BVUPCBOEFO
FO
JK[FS
FO

%F
QPSJÑO
LVOOFO
WBO
OBUVSF
BBOXF[JH
[JKO
LPQFSEFFMUKFT
WBO
EF
USFJO
PG
EF
USBN
)JFSEPPS

NBBS
LVOOFO
PPL
XPSEFO
WFSPPS[BBLU
EPPS
XPSEU
FFO
[XBSUF
BBOTMBH
HFWPSNE
PG
XPSEFO

DIFNJTDIF
BBOUBTUJOH
5FO
HFWPMHF
WBO
EF[F
BOEFSF
WFSXFSJOHTQSPEVDUFO
[XBSU
HFLMFVSE

QPSPTJUFJU
LVOOFO
WPPS
EF[F
TUFFOBDIUJHF
NBUF %F[F
WFSWVJMJOH
IPFGU
HFFO
BBOUBTUJOH
WBO
IFU

SJBMFO
TDIBEFMJKLF
TUPGGFO
OBBS
CJOOFO
ESJOHFO
NBUFSJBBM
UF
WFSPPS[BLFO
NBBS
EPPS
[PXFM
IVO

)FU
CJOOFOESJOHFO
WBO
XBUFS
JT
IFU
NFFTU
TDIB XBSNUF
BMT
WPDIUBCTPSCFSFOEF
XFSLJOH
LVOOFO

EFMJKL
%F
TOFMIFJE
XBBSNFF
EF[F
WPSN
WBO
BBO [JK
DIFNJTDIF
QSPDFTTFO
PQ
HBOH
CSFOHFO
EJF

UBTUJOH
WPPSUTDISJKEU
XPSEU
OJFU
BMMFFO
CFQBBME
XFM
TDIBEFMJKL
LVOOFO
[JKO
WPPS
IFU
NBUFSJBBM
EPPS
EF
TBNFOTUFMMJOH
WBO
IFU
NBUFSJBBM
NBBS
/BBTU
EF
CPWFOHFOPFNEF
PPS[BLFO
LVOOFO
PPL

WPPSBM
EPPS
EF
QPSPTJUFJU
7FSEFS
LBO
XPSEFO
[PHFOPFNEF
AUFLUPOJTDIF
PPS[BLFO
XPSEFO
HF
PQHFNFSLU
EBU
XBOOFFS
EF
XJTTFMJOH
WBO
LMJNB OPFNE
EJF
IFU
HFWPMH
[JKO
WBO
TDIPLHPMWFO
EPPS

UPMPHJTDIF
PNTUBOEJHIFEFO
[PBMT
UFNQFSBUVVS
HFMVJE
PG
USJMMJOHFO
FO
ESVLPOUMBTUJOH
FFO
FJHFO
FO
WPDIUHFIBMUF
WBBL
PQUSFFEU
FO
HSPPU
JT
EF
TDIBQ
WBO
TPNNJHF
BG[FUUJOHTHFTUFFOUFO
BMT

BBOUBTUJOH
HSPUFS
XPSEU
%F
IJFSOB
UF
OPFNFO
IBSETUFFO
%F[F
WFSTDIJKOTFMFO
[VMMFO
IJFS
FDIUFS

PPS[BLFO
LVOOFO
GZTJTDIF
BBOUBTUJOH
UPU
HFWPMH
OJFU
XPSEFO
CFTQSPLFO
IFCCFO

'ZTJTDIDIFNJTDIF
BBOUBTUJOH
WBO

8JTTFMJOH
WBO
EPPJ
FO
WPSTU TUFFOBDIUJHF
NBUFSJBMFO
8BOOFFS
XBUFS
JO
JKT
PWFSHBBU
OFFNU
IFU
WPMVNF
%JU
UZQF
BBOUBTUJOH
JT
UF
WFSEFMFO
JO
EF
WPMHFOEF

UPF
NFU
DJSDB

%F
ESVL
EJF
PQUSFFEU
CJK
JKTWPS WPSNFO
NJOH
JO
EF
QPSJÑO
WBO
TUFFOBDIUJHF
NBUFSJBMFO
JT

BBOUBTUJOH
EPPS
LSJTUBMMJTBUJF
FO
IZESBUBUJF
TPNT
[P
HSPPU
EBU
IFU
NBUFSJBBM
CF[XJKLU 
BBOUBTUJOH
EPPS
DPSSPTJFWPSNFOEF
NFUBMFO
%F
LBOT
PQ
WPSTUTDIBEF
XPSEU
POEFS
BOEFSF

CFÕOWMPFE
EPPS
EF
WPMHFOEF
GBDUPSFO 
"BOUBTUJOH
EPPS
LSJTUBMMJTBUJF
FO
IZESBUBUJF
t
EF
TBNFOTUFMMJOH
WBO
IFU
NBUFSJBBM 8BOOFFS
[JDI
JO
EF
QPSJÑO
WBO
TUFFOBDIUJHF

t
EF
QPSJÑOWFSEFMJOH
FO
QPSJÑOHSPPUUF NBUFSJBMFO
PWFSWFS[BEJHEF
PQMPTTJOHFO
WBO

t
EF
WFS[BEJHJOHTHSBBE
NFU
XBUFS CFQBBMEF
[PVUFO
PQIPQFO
LBO
CJK
VJULSJTUBM
t
EF
QMBBUT
JO
EF
HFWFM MJTBUJF
WBO
EF[F
[PVUFO
IFU
WPMVNF
HSPUFS
[JKO

t
EF
NBOJFS
XBBSPQ
IFU
NBUFSJBBM
JT
CFTDIFSNE EBO
EF
PPSTQSPOLFMJKL
BBOXF[JHF
PQMPTTJOH
%F

ESVL
EJF
EBBSEPPS
PQUSFFEU
LBO
[FFS
IPPH
PQ
4UJMTUBBOE
XBUFS MPQFO
FO
BBOMFJEJOH
HFWFO
UPU
WFSHSVJ[JOH
WBO

%PPS
TUJMTUBBOE
XBUFS
LVOOFO
PQMPTCBSF
TUPGGFO
IFU
TUFFOBDIUJHF
NBUFSJBBM
#JK
IZESBUBUJF
XPSEU

VJU
IFU
NBUFSJBBM
MPHFO
XBBSEPPS
EF
LBOT
PQ
EPPS
EF
VJUHFLSJTUBMMJTFFSEF
IZESBBEWPSNFOEF

BOEFSF
WPSNFO
WBO
BBOUBTUJOH
XPSEFO
WFSHSPPU [PVUFO
LSJTUBMXBUFS
PQHFOPNFO
XBBSEPPS
IFU

PPSTQSPOLFMJKL
JOHFOPNFO
WPMVNF
TUFSL
XPSEU

4USPNFOE
XBUFS WFSHSPPU
0PL
EJU
LBO
MFJEFO
UPU
WFSHSVJ[JOH
WBO

4USPNFOE
XBUFS
WFSPPS[BBLU
FSPTJF
FO
LBO
PPL
IFU
NBUFSJBBM
8BUFS
JT
CJK
EJU
WFSXFSJOHTQSPDFT

MFJEFO
UPU
VJUMPHJOH
WBO
TUPGGFO [PBMT
CJK
EF
NFFTUF
BOEFSF
WFSXFSJOHTQSPDFTTFO

EF
HSPUF
CPPTEPFOFS
)FU
[PSHU
WPPS
EF
BBOWPFS

?(INDD   



$0/4&37&3*/(
&/
4$)*-%&38&3, 

WBO
EF
TDIBEFMJKLF
[PVUFO
EPPS
MFLLBHFT
SFHFO EPPSESJOHU
JO
IFU
CFUPO
SFBHFFSU
EJU
NFU
DBM

PWFSMBTU
FO
DPOEFOT
)FU
XBUFS
USBOTQPSUFFSU
DJVNIZESPYJEF
$B

0)o

$0
A
$B$0

EF[F
[PVUFO
EPPS
IFU
TUFFOBDIUJHF
NBUFSJBBM

)0

)JFSCJK
POUTUBBU
DBMDJVNDBSCPOBBU
FO

FO
EPPS
QMBBUTFMJKL
TUFSLFS
UF
WFSEBNQFO
LVOOFO
XBUFS
%PPSEBU
EF
IZESPYJEFJPOFO
HFCPOEFO

IPHF
DPODFOUSBUJFT
POUTUBBO XPSEFO
JO
IFU
HFWPSNEF
XBUFS
LBO
EF
QBTTJWF
SJOHTMBBH
OJFU
MBOHFS
TUBCJFM
CMJKWFO
%F
CFTDIFS

"BOUBTUJOH
EPPS
DPSSPTJFWPSNFOEF
NFUBMFO NFOEF
XFSLJOH
WBO
EF[F
MBBH
WFSEXJKOU
FO
EF

&S
JT
IJFSCJK
TQSBLF
WBO
FFO
DIFNJTDIF
BBOUBT LBOT
PQ
DPSSPTJF
WBO
IFU
TUBBM
JT
BBOXF[JH
UJOH
WBO
LBMLIPVEFOEF
TUFFOBDIUJHF
NBUFSJBMFO
/BBTU
LPPMEJPYJEF
LVOOFO
PPL
BOEFSF
TUPGGFO

XBBSEPPS
NFUBMFO
DPOTUSVDUJFPOEFSEFMFO
JO
EF[F
VJU
EF
MVDIU
[PBMT
[XBWFM
FO
TUJLTUPGPYJEF
EF

NBUFSJBMFO
[PBMT
TUBMFO
EPLFO
JO
OBUVVSTUFFO
FO
IZESPYJEFJPOFO
VJU
IFU
CFUPO
EPFO
WFSEXJKOFO

XBQFOJOH
JO
CFUPO
HBBO
SPFTUFO
0NEBU
SPFTU
%F[F
WPPS
IFU
CFUPO
TDIBEFMJKLF
TUPGGFO
LPNFO

FFO
[FT
UPU
BDIU
NBBM
HSPUFS
WPMVNF
IFFGU
EBO
JO
HSPUF
IPFWFFMIFEFO
JO
IFU
NJMJFV
WPPS
UFO

EF
EBBSNFF
PWFSFFOLPNFOEF
IPFWFFMIFJE
JK[FS
HFWPMHF
WBO
EF
MVDIUWFSPOUSFJOJHJOH
POUTUBBO
PQ
EFO
EVVS
TQBOOJOHFO
EJF
OJFU
NFFS
*O
WFSIBSE
CFUPO
LBO
NFU
CFIVMQ
WBO
FFO
JOEJDB
EPPS
IFU
TUFFOBDIUJHF
NBUFSJBBM
LVOOFO
XPSEFO
UJFWMPFJTUPG
GFOPMGUBMFÕOF

[JDIUCBBS
XPSEFO
HF
PQHFOPNFO NBBLU
PG
WPMEPFOEF
IZESPYJEF
WPPS
EF
WPSNJOH

WBO
EF
QBTTJWFSJOHTMBBH
BBOXF[JH
JT
*T
EJU
IFU

7BOXFHF
QVCMJDBUJFT
PWFS
CFUPOSPU
[BM
NFFS
BBO HFWBM
EBO
LMFVSU
EF[F
WMPFJTUPG
IFU
CFUPO
SPPE

EBDIU
XPSEFO
CFTUFFE
BBO
EJU
WFSTDIJKOTFM
5FO
%F
TOFMIFJE
XBBSNFF
IFU
DBSCPOBUJFQSPDFT
LBO

POSFDIUF
XPSEU
EF
JOESVL
HFXFLU
EBU
CFUPO
BBO
WPPSUTDISJKEFO
JT
BGIBOLFMJKL
WBO
EF
LXBMJUFJU
WBO

SPUUJOH
POEFSIFWJH
[PV
LVOOFO
[JKO IFU
CFUPO
EF
CFUPOEFLLJOH
EF
DFNFOUTPPSU
FO

%F
CFTDIFSNFOEF
XFSLJOH
WBO
CFUPO
UFHFO
EF
XBUFSDFNFOUGBDUPS
SPFTUWPSNJOH
WBO
EF
XBQFOJOH
CFSVTU
OJFU
JO
EF

FFSTUF
QMBBUT
PQ
EF
EJDIUIFJE
WBO
CFUPO
NBBS
"BOUBTUJOH
WBO
EF
XBQFOJOH
JO
CFUPO
EPPS

PQ
EF
IPHF
BMLBMJUFJU
FFO
Q)

 

*O
IFU
CF DIMPSJEFO
UPO
JT
FFO
PWFSNBBU
BBO
IZESPYJEFJPOFO
0)o

$IMPSJEFO
XFMLF
JO
IFU
CFUPO
ESJOHFO
WJB
EFGFD
BBOXF[JH
%F[F
SFBHFSFO
NFU
EF
JK[FSJPOFO
'F

UFO
JO
EF
QBTTJWFSJOHTMBBH
SPOE
IFU
TUBBM
LVOOFO

POEFS
WPSNJOH
WBO
FFO
EJDIUF
PYJEFMBBH
PQ
IFU
EBBS
FFO
FSOTUJHF
WPSN
WBO
QVUDPSSPTJF
BBO
EF

XBQFOJOHTTUBBM
EF
[PHFOPFNEF
QBTTJWFSJOHT XBQFOJOH
WFSPPS[BLFO
$IMPSJEFO
LVOOFO
PQ

MBBH
%F[F
MBBH
WPSNU
FFO
IJOEFSOJT
UVTTFO
EF
WFSTDIJMMFOEF
NBOJFSFO
JO
IFU
CFUPO
UFSFDIULP
JK[FSJPOFO
FO
EF
EPPS
EF
QPSJÑO
CJOOFOHFESPO NFO
[PBMT
HFO
[VVSTUPG
FO
WPDIU
$PSSPTJF
WBO
IFU
JK[FS
LBO
t
JO
EF
WPSN
WBO
OBUVVSMJKLF
WFSPOUSFJOJHJOHFO

EBBSEPPS
OJFU
PQUSFEFO EJF
BBOXF[JH
[JKO
JO
IFU
[BOE
IFU
HSJOE
IFU

DFNFOU
PG
IFU
XBUFS
&S
[JKO
UXFF
PPS[BLFO
BBO
UF
XJK[FO
XBBSEPPS
EF
t
JO
EF
WPSN
WBO
UPFTMBHTUPGGFO
EJF
XPSEFO

QBTTJWFSJOHTMBBH
LBO
XPSEFO
BBOHFUBTU HFCSVJLU
BMT
WFSIBSEJOHTWFSTOFMMFS
CJKWPPSCFFME


EF
WFSNJOEFSJOH
WBO
EF
BMLBMJUFJU
JO
IFU
CFUPO
DBMDJVNDIMPSJEF
$B$M

SPOEPN
EF
XBQFOJOH t
JOESJOHJOH
JO
WFSIBSE
CFUPO
WJB
XBUFS
[FFXB

EF
BBOXF[JHIFJE
WBO
DIMPSJEFO
JO
CFUPO UFS
CSBL
HSPOEXBUFS
PG
PQHFMPTUF
EPPJ[PVUFO


PG
WJB
EF
MVDIU
WFSTUPWFO
[FFXBUFS
JOEVTUSJÑMF

$BSCPOBUJF
WBO
CFUPO
mHVVS

WFSPOUSFJOJHJOH
PG
POUMFEJOHTQSPEVDUFO
WBO
17$

#JK
EF
WFSIBSEJOH
WBO
CFUPO
POUTUBBU
POEFS
BO CJK
CSBOE

EFSF
DBMDJVNIZESPYJEF
$B 0)


5FO
HFWPMHF

WBO
EF
BBOXF[JHIFJE
WBO
XBUFS
MPTU
EF[F
WFS #FUPO
WFSWBBSEJHE
WBO
IPPHPWFODFNFOU
JT
NJO
CJOEJOH
PQ
POEFS
WPSNJOH
WBO
IZESPYJEFJPOFO
EFS
HFWPFMJH
WPPS
EF[F
WPSN
WBO
BBOUBTUJOH

$B 0)


$B

0)o

%F[F
IZESPYJEFJPOFO
IPFXFM
EPPS
DBSCPOBUJF
EF[F
HPFEF
FJHFOTDIBQ
[PSHFO
WPPS
IFU
UPUTUBOELPNFO
WBO
EF
CFTDIFS QFO
WFSMPSFO
LVOOFO
HBBO
NFOEF
QBTTJWFSJOHTMBBH
SPOE
EF
XBQFOJOH
"MT
FDIUFS
LPPMEJPYJEF
$0

WBOVJU
EF
MVDIU

?(INDD   







'JHVVS

)FU
DBSCPOBUJFQSPDFT
WBO
CFUPO
JO
CFFME
HFCSBDIU


$IFNJTDIF
FO
CJPMPHJTDIF
BBOUBTUJOH
1PSFV[F
NBUFSJBMFO
[JKO
PWFS
IFU
BMHFNFFO
HF

WBO
TUFFOBDIUJHF
NBUFSJBMFO
0OEFS
DIFNJTDIF
WFSXFSJOH
WFSTUBBO
XF
EF
BBO
UBTUJOH
EPPS
DIFNJTDIF
SFBDUJFT

EJF
[JDI
POEFS
DIFNJTDIF
SFBDUJF
LBO
QMBBUTWJOEFO
&OLFMF
WPPS
JOWMPFE
WBO
IFU
NJMJFV
JO
TUFFOBDIUJHF
NBUFSJBMFO

LVOOFO
WPPSEPFO
)JFSEPPS
[VMMFO
EF[F
NBUFSJ
BMFO
JO
EF
MPPQ
WBO
EF
UJKE
IVO
TBNFOIBOH
WFS
MJF[FO
%BBSOBBTU
LPNFO
FS
PPL
WFSTDIJKOTFMFO
BMT


EJF
IJFSCJK
XPSEU
HF
WFSLMFVSJOH
FO
BGTDIJMGFSJOH
WPPS

XPSEU
EPPS
[POMJDIU
FO
XBUFSEBNQ
JO
EF


WPFMJHFS
WPPS
BBOUBTUJOH
0PL
NPFU
IFU
TUFFO
BDIUJHF
NBUFSJBBM
TUPGGFO
CFWBUUFO
XBBSNFF
FFO

CFFMEFO
[JKO
t
BBOUBTUJOH
UFO
HFWPMHF
WBO
EF
MVDIUWFSPOUSFJ
OJHJOH
EPPS
WFSCSBOEJOH
WBO
GPTTJFMF
CSBOETUPG
GFO
EF
[XBWFMEJPYJEF
40
WPSNE
MVDIU
PNHF[FU
JO
WFSEVOE
[XBWFM[VVS
)40

?(INDD   



$0/4&37&3*/(
&/
4$)*-%&38&3, 

%JU
[XBWFM[VVS
WFSPPS[BBLU
PQ
LBMLIPVEFOEF

7PPSLPNFO
WBO
BBOUBTUJOH
WBO

TUFFOBDIUJHF
NBUFSJBMFO
EF
CFSVDIUF
[XBSUF
HJQT TUFFOBDIUJHF
NBUFSJBMFO
LPSTUFO
PQ
EF
WBO
EF
SFHFO
BGHFLFFSEF
[JKEF
WBO
7PPSBM
MVDIUWFSPOUSFJOJHJOH
NFU
EF
EBBSNFF

IFU
HFCPVX
WJB
EF
SFBDUJF HFQBBSE
HBBOEF
[VSF
SFHFO
WFSPPS[BBLU
EF

)40
$B$0
A
$B40

$0

)0 BBOUBTUJOH
WBO
TUFFOBDIUJHF
NBUFSJBMFO
.FU
EF

%PPS
EF[F
SFBDUJF
XPSEU
BBO
IFU
LBMLIPVEFOE
LFV[F
WBO
EF
NBUFSJBMFO
FO
EF
EFUBJMMFSJOH
WBO

NBUFSJBBM
IFU
CJOENJEEFM
POUUSPLLFO
FO
XPSEU
HFWFMDPOTUSVDUJFT
NPFU
IJFS
SFLFOJOH
NFF
XPS
UFO
HFWPMHF
WBO
IFU
HSPUFSF
WPMVNF
WBO
IFU
EFO
HFIPVEFO
POUTUBOF
HJQT
IFU
PPSTQSPOLFMJKLF
PQQFSWMBL
BG
HFTUPUFO
PG
XPSEFO
WPFHFO
JO
IFU
NFUTFMXFSL
/BUVVSTUFFO
BBOHFUBTU #JK
EF
LFV[F
WBO
OBUVVSTUFFO
WPPS
CVJUFOUPFQBT
t
WPSNJOH
WBO
TUBMBDUJFUFO
IBOHFOEF
ESVJQ TJOHFO
JT
mHVVS

FFO
IVMQNJEEFM
TUFFOLFHFMT
XBBSCJK
EPPS
IFU
PQMPTTFO
WBO

DBMDJFU
$B$0

FO
EPMPNJFU
$B.H $0


LBML ɀɀ
%F
EFUBJMMFSJOH
FO
WFSBOLFSJOH
WBO
OBUVVS
TUFFO
FO
CFUPO
LVOOFO
XPSEFO
BBOHFUBTU TUFFO
HFWFMCFLMFEJOH
XPSEU
CFTQSPLFO
JO
EFFM
C

0NIVMMJOH
o
(FWFMT
IPPGETUVL

%F
TDIBEFMJKLF
TUPGGFO
EJF
WPPS
EF[F
UXFF
QSPDFT
TFO
WFSBOUXPPSEFMJKL
LVOOFO
XPSEFO
HFTUFME
#FUPO
[JKO
WPPS
IFU
HSPPUTUF
HFEFFMUF
BGLPNTUJH
VJU
EF
%F
XFFSTUBOE
WBO
CFUPO
UFHFO
BBOUBTUJOH
XPSEU

MVDIU
MVDIUWFSWVJMJOH
FO
[VSF
SFHFO
)FU
HBBU
[PBMT
JT
CFTDISFWFO
JO
QBSBHSBBG

CJK
IFU

IJFSCJK
WPPSBM
PN
WFSWVJMJOH
EPPS
TVMGBUFO
DIMPSJ POEFSEFFM
DBSCPOBUJF
WBO
CFUPO
WPPSBM
CFQBBME

EFO
FO
OJUSBUFO EPPS
FFO
HPFEF
CFUPOLXBMJUFJU
FFO
KVJTUF

DFNFOUTPPSU
FFO
MBHF
XBUFSDFNFOUGBDUPS
FO

%BBSOBBTU
[JKO
FS
PPL
BOEFSF
TDIBEFPPS[BLFO
UF
FFO
HPFEF
CFUPOEFLLJOH
%BBSOBBTU
JT
FFO
KVJTUF

OPFNFO
[PBMT EFUBJMMFSJOH
WBO
CFMBOH
t
NFTUTUPGGFO
VJU
TUBMMFO
PG
WBO
WPHFMT
CFWBUUFO

WPPSBM
OJUSBUFO
 .FUTFMXFSL
t
[JMU
HSPOE
XBUFS
XBBSJO
DIMPSJEFO
FO
#BLTUFFO
JT
FFO
NBUFSJBBM
XBBSNFF
POUXFSQFST

TVMGBUFO
[JUUFO
 FO
CPVXFST
JO
EJU
MBOE
FFVXFO
MBOH
FSWBSJOH

t
SJPPMXBUFS
TVMmEFO
FO
TVMGBUFO
 IFCCFO
PQHFEBBO
%VJ[FOEFO
HFCPVXFO
PQHF
t
DIFNJTDIF
SFJOJHJOHTNJEEFMFO
WPPS
HFWFMT
USPLLFO
VJU
EJU
NBUFSJBBM
USPUTFSFO
EF
UBOE
EFT

[PBMT
[PVU[VVS
[XBWFM[VVS
FO
OBUSPOMPPH
 UJKET
%F[F
FSWBSJOH
JT
WBTUHFMFHE
JO
FFO
HSPUF

t
TDIBEF
EPPS
NFU
OBNF
BMHFO
NPTTFO
FO
IPFWFFMIFJE
SFHFMT
FO
WPPSTDISJGUFO
EJF
FFO

LPSTUNPTTFO
%F[F
WPSN
WBO
BBOUBTUJOH
EPFU
HPFEF
DPOTUSVDUJF
FO
VJUWPFSJOH
WBO
NFUTFMXFSL

[JDI
WPPSBM
WPPS
PQ
WPDIUJHF
POEFSHSPOEFO NPFUFO
HBSBOEFSFO
%F
MBBUTUF
KBSFO
CMJKLU
FDIUFS

t
TDIBEF
EPPS
NJDSPPSHBOJTNFO
JO
EF
OBCJK EBU
WFMF
CBLTUFFODPOTUSVDUJFT
XPSEFO
POUTJFSE

IFJE
WBO
SJPMFO
FO
BBOWFSXBOUF
QMBBUTFO
XBBS
EPPS
VJUTMBH
WBO
[PVUFO
FO
BBOHFUBTU
XPSEFO

BOBÑSPCF
CBDUFSJÑO
EF
WPSNJOH
WBO
[XBWFMIPV EPPS
EF
TOFM
PN
[JDI
IFFO
HSJKQFOEF
HFWPMHFO

EFOEF
TUPGGFO
CFWPSEFSFO WBO
NJMJFVWFSPOUSFJOJHJOH
7FSEFS
LPNFO
FS
HF
t
TDIBEF
WFSPPS[BBLU
EPPS
EF
NFOT
%F[F
WBMMFO
WBO
WPSTUTDIBEF
BBO
IFU
MJDIU
EJF
WSPFHFS

TDIBEF
XPSEU
OJFU
BMMFFO
WFSPPS[BBLU
EPPS
UPFSJT CJK
NFUTFMXFSLDPOTUSVDUJFT
OJFU
WPPSLXBNFO
%F

UFO
EJF
FFO
TUVLKF
TUFFO
BMT
TPVWFOJS
NFFOFNFO
PPS[BBL
JT
WBBL
EF
POKVJTUF
LXBMJUFJU
WBO
EF
CBL
PG
CFLMBEEFSBBST
WBO
NVSFO
NBBS
WPPSBM
EPPS
TUFFO
WPPS
IFU
CVJUFOTQPVXCMBE
JO
DPNCJOBUJF

FFO
WFSLFFSEF
XJK[F
WBO
IFU
WFSWBBSEJHFO
WBO
NFU
UPFQBTTJOH
WBO
TQPVXNVVSJTPMBUJF
TUFFOBDIUJHF
NBUFSJBMFO
FFO
WFSLFFSEF
EFUBJMMF
SJOH
PG
FFO
WFSLFFSE
VJUHFWPFSEF
HFWFMSFJOJHJOH )FU
JTPMFSFO
WBO
TQPVXFO
IFFGU
ESJF
FGGFDUFO
PQ

EF
HFNFUTFMEF
TQPVXNVVS

IFU
BGSFNNFO
WBO
EF
XBSNUFTUSPPN
WBO

CJOOFO
OBBS
CVJUFO
XBBSEPPS
WFSEBNQJOH
WBO

WPDIU
JO
IFU
CVJUFOTQPVXCMBE
USBHFS
WFSMPPQU

B+LQGG 



4UFFOTPPSU
#SFVL
0QQFSWMBL
$IFNJTDIF
)BSEIFJE
8FFSTUBOE
UFHFO

TUBCJMJUFJU

WFSXFSJOH

4UPMMJOHTHFTUFFOUFO
(SBOJFU
IPFLJHTQMJOUFSJH
SVX
HSPPU
o
HPFE
4ZFOJFU
IPFLJHTQMJOUFSJH
SVX
HSPPU
o
UBBJ
HPFE
(SBOJFUQPSGJFS
IPFLJHTQMJOUFSJH
NJOEFS
SVX
HSPPU
o
CSPT
HPFE
#BTBMU
TDIFMQBDIUJH
NJOEFS
SVX
HSPPU

HPFE

4FEJNFOUFO
,BMLTUFFO
POSFHFMNBUJH
SVX
TPNT
PQMPTCBBS

CSPLLFMJH
WFSTDIJMMFOE


QPSFVT
JO
[VVS

BGI
WBO
TPPSU

%PMPNJFU
POSFHFMNBUJH
SVX
[BOEJH
PQMPTCBBS
 
CFUSFLLFMJKL
HPFE

JO
[VVS
(SBVXBDLF
POSFHFMNBUJH
SVX
WFSTDIJMMFOE
o
NFFTUBM
HPFE





UFO[JK
PQ
LMFJCBTJT

.FUBNPSGF
HFTUFFOUFO
(OFJT
QBSBMMFM
SVXHMBE
HSPPU
o
HPFE
.BSNFS
POSFHFMNBUJH
SVX
PQMPTCBBS

HPFE



JO
[VVS
,XBSUTJFU
POSFHFMNBUJH
SVX
HSPPU

HPFE

PG
TQMJOUFSJH

'JHVVS

8FFSTUBOE
UFHFO
WFSXFSJOH
WBO
FOLFMF
OBUVVSTUFFOTPPSUFO

)JFSEPPS
CMJKGU
IFU
WPDIUHFIBMUF
WBO
EF
CVJUFO SFHFOXBUFS
LSJKHFO
EBBSEPPS
EF
LBOT
PN
IVO

NVVS
HFNJEEFME
IPHFS
EBO
CJK
POHFÕTPMFFSEF
TDIBEFMJKLF
JOWMPFE
PQ
IFU
NFUTFMXFSL
FO
WPPSBM

TQPVXCMBEFO PQ
LBMLIPVEFOE
WPFHXFSL
VJU
UF
PFGFOFO

IFU
CVJUFOTQPVXCMBE
IFFGU
FFO
MBHFSF
UFN
QFSBUVVS
XBBSEPPS
EF
WPSTUHSFOT
EJFQFS
JO
IFU
%BBSOBBTU
XPSEU
IFU
NFUTFMXFSL
WBOXFHF
IFU

NBUFSJBBM
ESJOHU
%BBSCJK
NPFUFO
XJK
CFEFOLFO
IPHF
WPDIUHFIBMUF
HFWPFMJHFS
WPPS
WPSTUTDIBEF

EBU
OJFU
BMMFFO
EF
MVDIUUFNQFSBUVVS
NBBS
PPL
#JK
UPFQBTTJOH
WBO
TQPVXNVVSJTPMBUJF
NPFUFO

IFU
XBSNUFWFSMJFT
EPPS
WFSEBNQJOH
FO
TUSBMJOH
EBO
PPL
CBLTUFOFO
XPSEFO
UPFHFQBTU
NFU
FFO

FSWPPS
LVOOFO
[PSHFO
EBU
IFU
CVJUFOTQPVXCMBE
MBBH
)BMMFSHFUBM
BGLPFMU
UPU
POEFS
EF
MVDIUUFNQFSBUVVS %BBSOBBTU
TQFFMU
EF
LXBMJUFJU
WBO
EF
NFUTFM
FO


EF
WFOUJMBUJF
FO
ESPHJOH
WJB
EF
TQPVX
CJK
WPFHTQFDJF
FFO
CFMBOHSJKLF
SPM
#JK
IFU
OBJTPMFSFO

POWPMEPFOEF
VJUWPFSJOH
XPSEU
CFMFNNFSE WBO
TQPVXNVSFO
NPFU
EBO
PPL
XPSEFO
OBHFHBBO

PG
EF
LXBMJUFJU
WBO
IFU
NFUTFMXFSL
EJU
XFM
UPFMBBU

%F[F
FGGFDUFO
IFCCFO
UPU
HFWPMH
EBU
HFÕTPMFFSEF
0NEBU
EF
CPVXXFSFME
NFU
WFFM
TDIBEFHFWBMMFO

CVJUFOTQPVXCMBEFO
WFFM
MBOHFS
WPDIUJH
LVOOFO
JT
HFDPOGSPOUFFSE
UFO
HFWPMHF
WBO
IFU
OBÕTPMFSFO

CMJKWFO
EBO
POHFÕTPMFFSEF
CVJUFOTQPVXCMBEFO WBO
CBLTUFFOCVJUFOTQPVXNVSFO
XPSEU
EJU
WSJKXFM

8BOOFFS
WPPS
FFO
HFÕTPMFFSE
CVJUFOTQPVXCMBE
OJFU
NFFS
UPFHFQBTU
#JK
OJFVX
UF
NFUTFMFO
FO
UF

EBO
PPL
CBLTUFOFO
XPSEFO
HFCSVJLU
EJF
FFO
JTPMFSFO
TQPVXNVSFO
JT
IFU
WFSTUBOEJH
UVTTFO
EF

IPHF
XBUFSBCTPSQUJF
TOFMIFJE
CF[JUUFO
CBLTUFFO
JTPMBUJF
FO
IFU
CVJUFOTQPVXCMBE
FFO
TQPVX
UF

NFU
FFO
)BMMFSHFUBM
)

IPHFS
EBO

HSEN
IBOEIBWFO
WBO

NN
XBBSEPPS
JO
JFEFS
HFWBM

í
NJO

[BM
IFU
HFWFMNFUTFMXFSL
UJKEFOT
JFEFSF
FOJHF
TQPVXWFOUJMBUJF
CMJKGU
HFIBOEIBBGE
TMBHSFHFOCVJ
UBNFMJKL
TOFM
XPSEFO
WFS[BEJHE

FO
EBBSOB
TMFDIUT
MBOH[BBN
ESPHFO
%F
[VSFO
ɀɀ
%F
VJUWPFSJOH
WBO
NFUTFMXFSLFO
JT

FO
BOEFSF
TDIBEFMJKLF
TUPGGFO
VJU
IFU
WFSWVJMEF
CFTDISFWFO
JO
EFFM

%SBBHTUSVDUVVS
IPPGETUVL


B+LQGG 



$0/4&37&3*/(
&/
4$)*-%&38&3, 

7PPSUT
XJMMFO
XJK
WFSXJK[FO
OBBS
EF
VJUHBWF
#BL 
4DIJMEFSFO
WBO
TUFFOBDIUJHF
NBUFSJ

TUFFO
WBO
EF
7FSFOJHJOH
EF
/FEFSMBOETF
#BLTUFFO BMFO
JOEVTUSJF
XBBSJO
EF[F
NBUFSJF
VJUHFCSFJE
XPSEU
7PPS
CVJUFO
FO
CJOOFOUPFQBTTJOH
XPSEFO
WBBL

CFIBOEFME WFSTDIJMMFOEF
QSPEVDUFO
HFCSVJLU
&OFS[JKET
IFFGU

EJU
UF
NBLFO
NFU
FTUIFUJTDIF
FJTFO
FO
BOEFS[JKET


*NQSFHOFSFO
WBO
TUFFOBDIUJHF
NBUF NFU
FJTFO
UFO
BBO[JFO
WBO
EVVS[BBNIFJE
SJBMFO
NFU
XBUFSBGTUPUFOEF
QSFQBSBUFO
)FU
[PFLFO
OBBS
QSPEVDUFO
EJF
TUFFOBDIUJHF
NB B
7FSGUZQFO
WPPS
TUFFOBDIUJHF

UFSJBMFO
XBUFSBGTUPUFOE
NBLFO
[POEFS
EBU
[JK
IFU
NBUFSJBMFO
CVJUFO
VJUFSMJKL
WBO
EF[F
NBUFSJBMFO
OPFNFOTXBBSEJH

WFSBOEFSFO
JT
BM
WFMF
KBSFO
HBBOEF
*O
IFU
WFSMF %JTQFSTJFWFSWFO
EFO
HFCSVJLUF
NFO
IJFSWPPS
QSPEVDUFO
PQ
CBTJT
%F[F
WFSWFO
[JKO
HFNBLLFMJKL
WFSXFSLCBBS
FO

WBO
MJKOPMJF
CBSJVN
IZESPYJEF
FO
XBUFSHMBT
ESPHFO
TOFM
#JK
EJTQFSTJFWFSWFO
JT
PWFS
IFU
BMHF
%F
POUXJLLFMJOH
WBO
TJMJDPOFOQSPEVDUFO
CSBDIU
NFFO
NJOEFS
TQSBLF
WBO
JOESJOHJOH
JO
EF

IJFSJO
FFO
HSPUF
WFSCFUFSJOH
%F[F
QSPEVDUFO
POEFSHSPOE
%BBSPN
NPFU
JO
CFQBBMEF
HFWBMMFO

[JKO
UF
WFSEFMFO
JO
EF
WPMHFOEF
HSPFQFO HFCSVJL
XPSEFO
HFNBBLU
WBO
WPPSTUSJKLNJEEFMFO

t
TJMJDPOFOIBSTFO
%JU
[JKO
IBSTFO
NFU
MBOHF
LF PG
mYFFSHSPOE
UFOT
WBO
HFQPMZNFSJTFFSEF
TJMJDJVNWFSCJOEJOHFO

#JK
WPDIUJOESJOHJOH
LVOOFO
[F
XJU
VJUTMBBO
%PPS
7FSWFO
PQ
CBTJT
WBO
PYJEBUJFG
ESPHFOEF

EF
MFOHUF
WBO
EF
NPMFDVVMLFUFOT
JT
IFU
OJFU
BMUJKE
CJOENJEEFMFO
NPHFMJKL
WPMEPFOEF
JOESJOHEJFQUF
UF
SFBMJTFSFO %F
UPFQBTTJOH
WBO
EF[F
WFSWFO
JT
UFSVHHFESPO
t
TJMJDPOBUFO
5PU
EF[F
HSPFQ
CFIPSFO
JO
XBUFS
HFO
EPPS
EF
PQLPNTU
WBO
EF
HFOPFNEF
EJTQFS
PQMPTCBSF
TJMJDPOFOQSPEVDUFO
EJF
POEFS
JOWMPFE
TJFNVVSWFSWFO
%F
XBUFSEBNQXFFSTUBOE
JT
HSPUFS

WBO
LPPM[VVS
VJU
EF
MVDIU
FFO
XBUFSBGTUPUFOEF
EBO
CJK
EJTQFSTJFWFSWFO
[PEBU
FS
QSPCMFNFO
LVO
MBBH
WPSNFO
4JMJDPOBUFO
XPSEFO
OPH
XFM
UPF OFO
POUTUBBO
CJK
EF
UPFQBTTJOH
PQ
DPOTUSVDUJFT

HFQBTU
WPPS
IFU
POEFS
HFDPOUSPMFFSEF
PNTUBO XBBSCJK
FS
FFO
HSPPU
EBNQTQBOOJOHTWFSTDIJM

EJHIFEFO
XBUFSXFSFOE
NBLFO
WBO
LFSBNJTDIF
NPHFMJKL
JT
UVTTFO
CJOOFO
FO
CVJUFO
%PPS
EJU

QSPEVDUFO
[PBMT
EBLQBOOFO EBNQTQBOOJOHTWFSTDIJM
LBO
FFO
EFSHFMJKL
TZTUFFN

t
TJMBOFO
[JKO
EF
FFOWPVEJHTUF
CPVXTUFOFO
WBO
EF
POEFSHSPOE
XPSEFO
BGHFESVLU
"OEFSF

NPOPNFSFO

%F
LMFJOF
NPMFDVMFO
IFCCFO
BMT
OBEFMFO
[JKO
EF
HFNBLLFMJKLF
WFS[FFQCBBSIFJE
IFU

WPPSEFFM
EBU
[F
EJFQFS
EPPSESJOHFO
JO
TUFFOBDI IPHF
PQMPTNJEEFMHFIBMUF
FO
EF
IJOEFSMJKLF
HFVS

UJHF
NBUFSJBMFO
NFU
FFO
EJDIUF
TUSVDUVVS
*O
IFU
CJK
IFU
BBOCSFOHFO
FO
ESPHFO
WBO
EF
WFSG
NBUFSJBBM
WPSNFO
EF
NPMFDVMFO
MBOHF
LFUFOT
t
TJMPYBOFO
[JKO
LMFJOF
LFUFOT
TJMBOFO
JO
GFJUF
$IFNJTDI
ESPHFOEF
UXFFDPNQPOFOUFO

WFSWFO
HFEFFMUFMJKL
HFQPMZNFSJTFFSE
4JMBOFO
FO
TJMPYB %F[F
WFSWFO
XPSEFO
TMFDIUT
WPPS
[FFS
TQFDJBMF

OFO
[JKO
HPFE
CFTUBOE
UFHFO
67TUSBMJOH
%BBS EPFMFJOEFO
BMT
NVVSWFSG
HFCSVJLU
)FU
HFCSVJL

OBBTU
CMJKGU
EF
POEFSHSPOE
OB
CFIBOEFMJOH
HPFE
WBO
EF[F
WFSWFO
XBBSCJK
EF
FQPYZWFSWFO
EF

EBNQEPPSMBUFOE
[PEBU
IFU
WPDIU
VJU
EF
POEFS CFMBOHSJKLTUF
QMBBUT
JOOFNFO
MJHU
WPPSBM
PQ
IFU

HSPOE
HFNBLLFMJKL
LBO
WFSEBNQFO
%PPS
EF
BGm UFSSFJO
WBO
IFU
CFTDIFSNFO
WBO
TUFFOBDIUJHF

OJUFJU
NFU
XBUFS
PG
XBUFSEBNQ
JT
FFO
XJOEESPHF
NBUFSJBMFO
UFHFO
BBOUBTUJOH
EPPS
DIFNJDBMJÑO

POEFSHSPOE
WPMEPFOEF
WPPS
IFU
BBOCSFOHFO
%BBSOBBTU
[JKO
EF[F
WFSWFO
WBBL
TMBH
LSBT
FO

WBO
EF[F
QSPEVDUFO
.FU
EF[F
MBBUTUF
HSPFQ
JT
TUPPUWBTU
FO
XBUFSEBNQEJDIU
FFO
HPFE
XBUFSBGTUPUFOE
PQQFSWMBL
UF
WPSNFO

NFU
FFO
SFEFMJKLF
MFWFOTEVVS
%F
CFIBOEFMJOH
.JOFSBMF
WFSGQSPEVDUFO
WBO
TUFFOBDIUJHF
NBUFSJBMFO
NFU
EF[F
QSPEVDUFO
5PU
EF
JNQSFHOFSFOEF
NVVSWFSGTZTUFNFO
CF
NPFU
HFTDIJFEFO
WPMHFOT
EF
WFSXFSLJOHTWPPS IPSFO
EF
[PHFOBBNEF
NJOFSBMF
WFSGTZTUFNFO

TDISJGUFO
WBO
EF
GBCSJLBOU PQ
CBTJT
WBO
TJMJDBUFO
)FU
CJOENJEEFM
WBO
EJU

WFSGUZQF
JT
XBUFSHMBT
/B4J0
PG
,4J0

%F

PPSTQSPOLFMJKLF
TJMJDBBUWFSWFO
XBSFO
NPFJMJKL

WFSXFSLCBBS
OJFU
TMBHSFHFOWBTU
IBEEFO
XFJOJH

B+LQGG 


XFFSTUBOE
UFHFO
IFU
[PHFOPFNE
VJUCMPFEFO


BMIPFXFM
HFMFU

WBO
WFSPOUSFJOJHJOHFO
JO
EF
POEFSHSPOE
FO

IBEEFO
FFO
MBHF
$0EBNQEJGGVTJFXFFSTUBOE

%PPS
EF
UPFWPFHJOH
WBO
LVOTUTUPGEJTQFSTJFT

[JKO
EF[F
QSPEVDUFO
WFSCFUFSE

FO
[JKO
FS
[FMGT
TZTUFFN
NPFU
EBO
PPL
XPSEFO
HFXBDIU
UPUEBU

TJMJDBBUWFSWFO
NFU
FFO
[FFS
IPHF
$0EBNQ
EJGGVTJFXFFSTUBOE
%BNQEJGGVTJFXFFSTUBOETDPÑGmDJÑOUFO

WBO
NVVSWFSWFO
%F
EPPSMBUFOEIFJE
WBO
FFO
TUPG
XPSEU
VJU
HFESVLU
JO
6
%F[F
6XBBSEF
JT
IFU
WFSIPV
EJOHTHFUBM
EBU
XPSEU
WFSLSFHFO
EPPS
EF


NPHFO
QBT
XPSEFO
HF
EPPSMBUFOEIFJE
WBO
FFO
MBBH
MVDIU
UF
EFMFO

EPPS
EF
EPPSMBUFOEIFJE
WBO
FFO
WFSnBBH
NFU

EF[FMGEF
EJLUF
*O
EF
UFDIOJTDIF
TQFDJmDBUJFT

WBO
EJWFSTF
MFWFSBODJFST
XPSEU
TPNT
HFTQSP

EBO
NPFU

LFO
WBO
6EXBBSEF
JO
IFU
%VJUT
4EXBBSEF

EF
POEFSHSPOE
HFOFVUSBMJTFFSE
XPSEFO
NFU
FFO

)JFSPOEFS
WFSTUBBU
NFO
EF
6XBBSEF
WBO

FFO
TUPG

WFSNFOJHWVMEJHE
NFU
EF
MBBHEJLUF

%F
EPPSMBUFOEIFJE
WBO
FFO
WFSGmMN
LBO
WPPS

XBUFSEBNQ
IFFM
BOEFST
[JKO
EBO
WPPS
40
PG

$0
%BBSPN
NPFU
CJK
EF
6XBBSEF
BMUJKE
XPS
EFO
BBOHFHFWFO
PQ
XFMLF
TUPG
EF[F
XBBSEF

CFUSFLLJOH
IFFGU
4UPGGFO
NFU
FFO
IPHF
6
XBBSEF
[JKO
NJOEFS
EPPSMBUFOE
EBO
TUPGGFO


TDIPPSTUFOFO

CFUPODPOTUSVDUJFT
FO

NFU
FFO
MBHF
6XBBSEF
#JK
UPFQBTTJOH
WBO


NPFU
NFO
FS
[PSH
WPPS
ESBHFO
EBU

NVVSWFSWFO
PQ
XBOEFO
EJF
FFO
TDIFJEJOH
WPS
NFO
UVTTFO
HFCJFEFO
NFU
FFO
TUFSL
WFSTDIJM
JO

EBNQTQBOOJOH

CJKWPPSCFFME
FFO
CVJUFONVVS
XBUFSEJDIUF
DPOTUSVDUJF
EPPS
NJEEFM
WBO

WBO
FFO
XPOJOH

NPFUFO
WFSWFO
XPSEFO
HFLP BMVNJOJVN
PG
[JOLFO
NVVSBGEFLQSPmFMFO
PG

[FO
NFU
FFO
MBHF
6E)0XBBSEF
*O
EF
QSBLUJKL

JT
HFCMFLFO
EBU
EF[F
NJOEFS
EBO

N
NPFU

CFESBHFO
%F
6E$0XBBSEF
WBO
FFO
NVVS
WFSGTZTUFFN
JT
WBO
CFMBOH
WPPS
EF
DBSCPOBUJFS
FNNJOH
JO
CFUPODPOTUSVDUJFT
[JF
QBSBHSBBG



0N
FFO
WPMEPFOEF
DBSCPOBUJFSFNNJOH
TJOH
WBO
WFSGTZTUFNFO
PQ
CFUPO
WPPSBM
UPU
UBBL

UF
WFSLSJKHFO
JT
FFO
WFSGTZTUFFN
OPEJH
NFU
FFO

6E$0XBBSEF
WBO

N

PG
NFFS
C
7FSGTZTUFNFO
WPPS
TUFFOBDIUJHF

NBUFSJBMFO
CVJUFO
"MLBMJUFJU
WBO
EF
POEFSHSPOE
%PPS
IFU
HFCSVJL
WBO
DFNFOU
FOPG
LBML
SFBHF
SFO
TUFFOBDIUJHF
POEFSHSPOEFO
JO
IFU
CFHJO
BM
LBMJTDI
&FO
UF
IPHF
BMLBMJUFJU
WBO
EF
POEFSHSPOE

JO
DPNCJOBUJF
NFU
FFO
IPHF
WPDIUJHIFJETHSBBE

TUFFO
WBBL
UF
QPSFVT
JT
POHFTDIJLU
WPPS
mMNWPSNFOEF
NVVSWFSWFO

B+LQGG
4JMJDBBUWFSWFO
[JKO
XFM
UPFQBTCBBS
NPFU
XPSEFO
PQ
AEPPSCMPFEJOH
WBOVJU
EF
WPDI
UJHF
POEFSHSPOE
.FU
IFU
BBOCSFOHFO
WBO
FFO
mMNWPSNFOE
WFSG
EF
POEFSHSPOE
XJOEESPPH
JT
7PPS
CFUPODPO
TUSVDUJFT
JT
EBU
POHFWFFS
UXFF
UPU
ESJF
NBBOEFO

OB
IFU
POULJTUFO
7PPS
NFUTFMXFSL
UXFF
NBBO
EFO
OB
IFU
WPFHFO
#JK
BMLBMJTDI
SFBHFSFOEF
POEFSHSPOEFO
NPFU
BM
UJKE
FFO
POWFS[FFQCBSF
WFSG
UF
XPSEFO
UPFHFQBTU
7FS[FFQCBSF
NBUFSJBMFO
JO
IFU
BMHFNFFO
WFSWFO

PQ
CBTJT
WBO
BMLZEIBST
CSVJLU
XBOOFFS
EF
POEFSHSPOE
OJFU
NFFS
BMLB
MJTDI
SFBHFFSU
*OEJFO
EPPS
PNTUBOEJHIFEFO
IFU

WFSnBHFO
NPFUFO
XPSEFO
BBOHFCSBDIU
PQ
FFO

TUFSL
BMLBMJTDI
SFBHFSFOEF
POEFSHSPOE
nVBUFSJOHTNJEEFM
#PVXLVOEJHF
NBBUSFHFMFO
WPPS

EF
UPFQBTTJOH
WBO
mMNWPSNFOEF

NVVSWFSWFO
8BOOFFS
mMNWPSNFOEF
NVVSWFSWFO
XPSEFO

HFCSVJLU
WPPS
EF
BGXFSLJOH
WBO
WSJKTUBBOEF

NVSFO
EFSHFMJKLF
FS
BDIUFS
EF
WFSGmMN
HFFO
WPDIU
LBO
EPPS
ESJOHFO
&FO
BGEFLLJOH
NFU
FFO
CPVXLVOEJHF

FFO
BGXFSLJOH
BBO
EF
CPWFO[JKEF
NFU
FFO

FQPYZNPSUFM
JT
EBO
WBBL
OPPE[BLFMJKL
.VVSWFSGTZTUFNFO
PQ
CFUPO
/BBTU
WFSGSBBJFOEF
EPFMFJOEFO
IFFGU
EF
UPFQBT
EF
DBSCPOBUJF
UF
SFNNFO
%F
LFV[F
WBO
FFO

WFSGTZTUFFN
NFU
FFO
HFTDIJLUF
6E$0XBBSEF
JT

EBBSPN
WBO
CFMBOH
.VVSWFSGTZTUFNFO
PQ
NFUTFMXFSL
%F
TUFFOLXBMJUFJU
WBO
IFU
NFUTFMXFSL
CVJUFO
JT

WBO
HSPPU
CFMBOH
WPPS
FFO
HPFE
SFTVMUBBU
)FU

JT
FJHFOMJKL
BMMFFO
SBBE[BBN
EF
UF
TDIJMEFSFO
CVJ
UFONVSFO
JO
FFO
LMJOLFSLXBMJUFJU
PQ
UF
NFUTFMFO

XBOOFFS
NFO
HFCSVJL
XJM
NBLFO
WBO
FFO
mMN
WPSNFOE
WFSGTZTUFFN
*O
BOEFSF
HFWBMMFO
JT
EF

8BOOFFS
EF
WFSnBBH
FFO
TOFMMF
ESPHJOH
WBO
EF





$0/4&37&3*/(
&/
4$)*-%&38&3, 

NVVS
UFHFOHBBU
LBO
FS
JO
EBU
HFWBM
WPSTUTDIBEF
CBELBNFST
FO
LFVLFOT

NPFU
FFO
BEFNFOEF
WFSG

POUTUBBO
,PSUPN
XBOOFFS
CBLTUFFO
CVJUFO
XPSEFO
UPFHFQBTU
)JFSWPPS
LPNFO
TJMJDBBUEJT
NPFU
XPSEFO
HFTDIJMEFSE
JT
IFU
SBBE[BBN
QFSTJFWFSWFO
FO
WFSWFO
PQ
CBTJT
WBO
XBUFSBGEVO
BEWJFT
JO
UF
XJOOFO
CJK
EFTLVOEJHF
JOTUBOUJFT CBSF
QMBOUBBSEJHF
CJOENJEEFMFO
JO
BBONFSLJOH

#JK
EF
UPFQBTTJOH
WBO
NJOFSBMF
WFSGTZTUFNFO
0PL
TDIJNNFMXFSFOEF
WFSWFO
LVOOFO
XPSEFO

HFMEFO
EF[F
CF[XBSFO
NJOEFS
PNEBU
EF
CJOE UPFHFQBTU
NJUT
WPPS
FFO
HPFEF
WFOUJMBUJF
XPSEU

NJEEFMFO
JO
EF[F
WFSWFO
WFSXBOU
[JKO
BBO
CBL HF[PSHE
TUFFO
#JK
CFJEF
WFSGTZTUFNFO
EJFOU
FDIUFS
HFMFU
t
BGXFSLJOH
WBO
HJQTCMPLLFO
QMBUFO
FO
QMFJ
UF
XPSEFO
PQ
EF
6E$0XBBSEF
WBO
EF
WFSnBBH
UFST
HJQTHFCPOEFO
POEFSHSPOEFO
[PBMT
HJQT
JO
SFMBUJF
UPU
IFU
HFCSVJL
WBO
LBMLIPVEFOEF
QMFJTUFST
HJQTCMPLLFO
FO
HJQTQMBUFO
LVOOFO
CJK

NPSUFM IFU
TDIJMEFSFO
EF
OPEJHF
QSPCMFNFO
PQMFWFSFO

)FU
LPNU
OPHBM
FFOT
WPPS
EBU
EJU
TPPSU
POEFS
D
7FSGUZQFO
WPPS
TUFFOBDIUJHF
HSPOEFO
POWPMEPFOEF
BGHFCPOEFO
[JKO
FOPG

NBUFSJBMFO
CJOOFO UF
XFJOJH
TBNFOIBOH
WFSUPOFO
0NEBU
CJOOFO

.VVSWFSWFO
EJF
JO
BBONFSLJOH
LPNFO
WPPS
UPF XBUFSHFESBHFO
WFSWFO
NPFUFO
XPSEFO
HFCSVJLU

QBTTJOH
CJOOFO
[JKO WFSEJFOU
EJU
FYUSB
BBOEBDIU
)FU
mYFSFOE
WFS
t
BDSZMBBUWFSWFO
EF[F
[JKO
CPFOWBTU
TDIJN NPHFO
WBO
XBUFSHFESBHFO
WPPSTUSJKLNJEEFMFO

NFMXFSFOE
FO
UPFQBTCBBS
JO
OBUUF
SVJNUFO
"DSZ JT
NJOEFS
EBO
EBU
WBO
PQMPTNJEEFMIPVEFOEF

MBBUEJTQFSTJFWFSWFO
[JKO
$0EBNQEJDIU
FMBTUJTDI
WBSJBOUFO

UPU
[FFS
FMBTUJTDI
OFVUSBBM
FO
OJFUFUTFOE
XBUFS *O
JFEFS
HFWBM
NPFUFO
EF
WPMHFOEF
QVOUFO
JO

EBNQEPPSMBUFOE
FO
WFSFJTFO
HFFO
TQFDJmFLF
PO BDIU
XPSEFO
HFOPNFO
EFSHSPOE
%F
POEFSHSPOE
NPFU
XFM
ESPPH
[JKO o
FFO
HJQTHFCPOEFO
POEFSHSPOE
NPFU
BGHF
t
FQPYZWFSWFO
XPSEFO
HFCSVJLU
JO
DIFNJTDI
CPOEFO
ESBBHLSBDIUJH
FO
WPMEPFOEF
IBSE
[JKO

BHSFTTJFWF
NJMJFVT o
BBO
EF
XFSL[BBNIFEFO
EJFOU
BMUJKE
FFO
QSPFG
t
TJMJDBBUEJTQFSTJFWFSWFO
[JKO
XBUFSWBTU
UPU
WMBL
WPPSBG
UF
HBBO
)FU
QSPFGWMBL
NPFU
CFPPS
CPFOWBTU
IFCCFO
FFO
IPHF
EBNQEPPSMBBUCBBS EFFME
XPSEFO
PQ
IFDIUJOH
8BOOFFS
EF
IFDI
IFJE
FO
FFO
IPHF
$0EPPSMBBUCBBSIFJE
[JKO
UJOH
POWPMEPFOEF
JT
NPFU
CFPPSEFFME
XPSEFO
PG

OJFU
FMBTUJTDI
FO
EVT
OJFU
IBBS
TDIFVSPWFSCSVH NFU
FFO
WPPSTUSJKLNJEEFM
EF
IFDIUJOH
WFSCFUFSE

HFOE
&S
JT
LMFVSWFSTDIJM
UVTTFO
OBUUF
FO
ESPHF
LBO
XPSEFO
NFU
TJMJDBBU
CFIBOEFMEF
NVSFO
FO
FFO
CFQFSLUF
o
EF
HJQTHFCPOEFO
POEFSHSPOE
NPFU
OJFU

LMFVSLFV[F
4JMJDBBUEJTQFSTJFWFSWFO
IFCCFO
FFO
HMBE
[JKO
PNEBU
EPPS
EF
BBOXF[JHF
TMJLIVJE
FFO

FUTFOEF
XFSLJOH
LSJUJTDI
PQ
HMBT
 TMFDIUF
WFSBOLFSJOH
XPSEU
WFSLSFHFO
*O
EBU
HF
WBM
NPFU
PPL
FFO
QSPFGWMBL
HFNBBLU
XPSEFO
E
7FSGTZTUFNFO
WPPS
TUFFOBDIUJHF
o
EF
POEFSHSPOE
NPFU
FFSTU
HFTDIVVSE
XPSEFO

NBUFSJBMFO
CJOOFO FO
WPPSHFTUSFLFO
NFU
FFO

WFSEVOE

)JFSWPPS
[JKO
WFMF
XFOLFO
CFTDISFWFO
EJF
PPL
WPPSTUSJKLNJEEFM
WBO
UPFQBTTJOH
[JKO
PQ
WFSGTZTUFNFO
WPPS
HFCSVJL
t
BGXFSLJOH
WBO
TQVJUQMFJTUFS
TQBDL

CFUPO
CVJUFO
%BBSOBBTU
LVOOFO
JO
CJOOFOSVJNUFO
EF
XBOEFO
EJF
OJFU
XPSEFO
CFIBOHFO
PG
CFUFHFME

WPMHFOEF
QVOUFO
WBO
CFMBOH
[JKO XPSEFO
WBBL
JO
EF
OJFVXCPVX
BGHFXFSLU
NFU

t
SFQBSBUJF
WBO
CFTDIBEJHJOHFO
EF
LFV[F
WBO
LVOTUTUPGHFCPOEFO
TQVJUQMFJTUFST
%F
QMFJTUFST

IFU
SFQBSBUJFNJEEFM
JT
WBBL
BGIBOLFMJKL
WBO
EF
[JKO
FS
JO
WFMF
TPPSUFO
%F
QMFJTUFST
WBO
NJOEFSF

FJTFO
EJF
HFTUFME
XPSEFO
BBO
WVMMJOH
HMBEIFJE
LXBMJUFJU
IFCCFO
FFO
HFSJOHF
TBNFOIBOH
FO

XBUFSWBTUIFJE
FO
EBNQEJDIUIFJE
7VMNJEEFMFO
[JKO
[FFS
QPSFVT
%PPS
EF
HSPUF
[VJHLSBDIU
FO

PQ
CBTJT
WBO
HJQT
XBBSBBO
LVOTUTUPGGFO
BMT
IFU
WPDIUPQOFNFOE
WFSNPHFO
XPSEU
CJK
IFU

QPMZNFSFO
[JKO
UPFHFWPFHE
PG
WVMNJEEFMFO
PQ
PWFSTDIJMEFSFO
WBO
TQBDLQMGPOET
FO
XBOEFO
EF

CBTJT
WBO
UFSQPMZNFFSEJTQFSTJFT
LVOOFO
XPSEFO
XBUFSHFESBHFO
NVVSWFSG
FO
EBBSNFF
EVT
HSPUF

UPFHFQBTU
XBOOFFS
NJOEFS
[XBSF
FJTFO
XPSEFO
IPFWFFMIFEFO
XBUFS
EPPS
EF
QMFJTUFS
PQHFOP
HFTUFME
BBO
XBUFSWBTUIFJE
FO
EBNQEJDIUIFJE NFO
)JFSEPPS
LBO
FFO
CPOU
HFIFFM
POUTUBBO

t
BGXFSLJOH
JO
WPDIUJHF
SVJNUFO
JO
SVJNUFO
NFU
NFU
BBO[FUUFO
0N
TQVJUQMFJTUFS
FHBBM
EFLLFOE

FFO
IPHF
SFMBUJFWF
WPDIUJHIFJE
CJKWPPSCFFME
PWFS
UF
TDIJMEFSFO
JT
IFU
EBBSPN
OPPE[BLFMJKL
FFO

B+LQGG 



WPPSTUSJKLNJEEFM
UPF
UF
QBTTFO
/B
EPPSESPHJOH
UPU
QPMZTUZSFFO
14

FO
FUIFFO
UPU
QPMZFUIFFO

LBO
TQVJUQMFJTUFS
NFU
WFSTDIJMMFOEF
UZQFO
EJTQFS 1&

#JK
QPMZDPOEFOTBUJF
WJOEU
FFO
SFBDUJF
QMBBUT

TJFNVVSWFSWFO
XPSEFO
PWFSHFTDIJMEFSE UVTTFO
UXFF
HFMJKLF
PG
WFSTDIJMMFOEF
CBTJTNPMF
DVMFO
NFU
JFEFS
NJOJNBBM
UXFF
SFBDUJFWF
HSPF
QFO
-BBHNPMFDVMBJSF
OFWFOQSPEVDUFO
XPSEFO


$POTFSWFSJOH
FO
TDIJMEFSXFSL
BGHFTQMJUTU
7JB
QPMZDPOEFOTBUJF
POUTUBBO
POEFS

WBO
LVOTUTUPGGFO BOEFSF
QPMZBNJEFO
OZMPO

FO
QPMZFTUFSIBSTFO

%JU
JT
EF
HSPOETUPG
WPPS
MBLLFO
FO
HJFUIBSTFO
#JK

)FU
HFCSVJL
WBO
LVOTUTUPGGFO
JO
EF
CPVX
BMT
QPMZBEEJUJF
WFSCJOEFO
[JDI
UXFF
WFSTDIJMMFOEF

WFSWBOHFOE
NBUFSJBBM
WPPS
IPVU
FO
NFUBBM
JT
CBTJTNPMFDVMFO
NFU
FML
NJOJNBBM
UXFF
SFBDUJFWF

EF
MBBUTUF
EFDFOOJB
FOPSN
UPFHFOPNFO
%JU
JT
HSPFQFO
&S
POUTUBBO
HFFO
OFWFOQSPEVDUFO

NFEF
WFSPPS[BBLU
EPPS
IFU
GFJU
EBU
LVOTUTUPGGFO
&QPYZFO
FO
QPMZVSFUIBBO
XPSEFO
EPPS
QPMZ
POEFSIPVETBSN
[JKO
;JK
ESBHFO
EVT
CJK
BBO
FFO
BEEJUJF
HFGBCSJDFFSE
NFFS
FDPOPNJTDIF
CPVXXJK[F
)JFSOB
FOLFMF

WPPSCFFMEFO
WBO
UPFQBTTJOH 
4PPSUFO
LVOTUTUPGGFO
t
HFWFMCFQMBUJOH ,VOTUTUPGGFO
LVOOFO
JO
EF
WPMHFOEF
HSPFQFO

t
CPSTUXFSJOHFO XPSEFO
JOHFEFFME
t
HPMGQMBUFO t
UIFSNPQMBTUFO
BNPSGF
UIFSNPQMBTUFO
FO

t
EBLHPUFO LSJTUBMMJKOF
UIFSNPQMBTUFO
t
CPFJEFMFO
FO
XJOEWFSFO t
UIFSNPIBSEFST
t
IFNFMXBUFSBGWPFSFO t
FMBTUPNFSFO
SVCCFST

t
HFWFMFMFNFOUFO
[PBMT
LP[JKOFO
EFVSFO
FO

SBNFO B
5IFSNPQMBTUFO
t
QBOFMFO 5IFSNPQMBTUFO
IFCCFO
FFO
MJOFBJSF
NPMFDVVM
t
XBOEFMFNFOUFO TUSVDUVVS
7PPS
EJWFSTF
UIFSNPQMBTUFO
HFMEU
EBU

t
LFVLFOT IPF
MBOHFS
EF
LFUFOT
[JKO
IPF
TUFSLFS
IFU
NBUFSJ
t
LBTUFO BBM
XPSEU
/BBSNBUF
EF
MFOHUF
HSPFJU
OFFNU
EF

POEFSMJOHF
CFXFFHCBBSIFJE
FDIUFS
BG
%PPS
EF

,VOTUTUPGGFO
LVOOFO
JO
BMMF
HFXFOTUF
LMFVSFO
GBCSJDBHF
WBO
UIFSNPQMBTUFO
NFU
FFO
WBSJBUJF
JO

HFMFWFSE
XPSEFO
FO
CFIPFWFO
CVJUFO
TDIPPO NPMFDVMFMFOHUF
XPSEFO
HPFEF
WFSXFSLCBBSIFJE

NBBLPOEFSIPVE
HFFO
CJK[POEFS
POEFSIPVE
FO
HPFEF
NFDIBOJTDIF
FJHFOTDIBQQFO
HFDPNCJ
4DIJMEFSXFSL
PQ
LVOTUTUPG
LPNU
CJKOB
OJFU
WPPS
OFFSE
-JHHFO
EF
NBDSPNPMFDVMFO
NJO
PG
NFFS

"MMFFO
IFNFMXBUFSBGWPFSFO
FO
LVOTUTUPGEFMFO
EJF
POHFPSEFOE
EPPS
FMLBBS
EBO
TQSFLFO
XF
WBO

WFSLMFVSE
[JKO
NPFUFO
TPNT
PN
FTUIFUJTDIF
BNPSGF
UIFSNPQMBTUFO
7PPSCFFMEFO
EBBSWBO
[JKO

SFEFOFO
HFTDIJMEFSE
XPSEFO
4PNT
XPSEFO
QPMZWJOZMDIMPSJEF
17$

FO
QPMZTUZSFFO
14

7FS
ESBBJFOEF
EFMFO
WBO
HFWFMFMFNFOUFO
HFTDIJM UPOFO
EF
NBDSPNPMFDVMFO
FFO
NFFS
SFHFMNBUJHF

EFSE
0PL
EBO
HFCFVSU
EJU
PN
FTUIFUJTDIF
SFEF TUSVDUVVS
JO
CFQBBMEF
HFCJFEFO
EF
[PHFOBBNEF

OFO
*ODJEFOUFFM
XPSEU
LVOTUTUPG
CJOOFO
HFTDIJM LSJTUBMMJKOF
HFCJFEFO
EBO
TQSFLFO
XF
WBO
LSJTUBM
EFSE
0PL
EBO
HBBU
IFU
PN
WFSGSBBJJOH MJKOF
UIFSNPQMBTUFO
7PPSCFFMEFO
EBBSWBO
[JKO

QPMZFUIFFO
1&

FO
QPMZQSPQFFO
11

#JK
WFSXBS

'BCSJDBHF
WBO
LVOTUTUPGGFO NJOH
XPSEFO
UIFSNPQMBTUFO
XFFL
FO
LVOOFO

,VOTUTUPGGFO
POUTUBBO
EPPS
DIFNJTDIF
SFBDUJFT
TNFMUFO
#JK
BGLPFMJOH
XPSEFO
[F
XFFS
WBTU
NFU
OBNF
EPPS
QPMZNFSJTBUJF
FO
QPMZBEEJUJF
#JK
1SPEVDUFO
WBO
UIFSNPQMBTUFO
XPSEFO
WFSWBBS
QPMZNFSJTBUJF
XPSEU
FFO
LFUFO
PQHFCPVXE
VJU
EJHE
WJB
TQVJUHJFUFO
LBMBOEFSFO
VJUXBMTFO
UPU

CBTJTNPMFDVMFO
NPOPNFSFO

o
EJF
OJFU
OPPE[B GPMJF

FYUSVEFSFO
EPPS
FFO
NPOETUVL
VJUQFSTFO


LFMJKL
JEFOUJFL
IPFWFO
UF
[JKO
o
NFU
FML
ÏÏO
EVC FO
QFSTFO
0PL
XPSEFO
EPPS
WFSXBSNJOH
VJU
IBMG
CFMF
CJOEJOH
EJF
PQFOLMBQU
FO
XBBSWBO
EF
WSJKF
GBCSJLBUFO
QSPEVDUFO
HFWPSNE
[PBMT
MJDIULPFQFMT
WBMFOUJFT
CJOEJOHTNPHFMJKLIFEFO

[JDI
XFFS
WFS
CJOEFO
NFU
BOEFSF
OBCJKHFMFHFO
NPMFDVMFO
0Q
#JK
UIFSNPQMBTUFO
POEFSTDIFJEFO
XF
WFSTDIJM
EF[F
XJK[F
QPMZNFSJTFSFO
CJKWPPSCFFME
TUZSFFO
MFOEF
WFSTDIJKOJOHTWPSNFO
BGIBOLFMJKL
WBO
EF

?(INDD   



$0/4&37&3*/(
&/
4$)*-%&38&3, 

UFNQFSBUVVS
FO
EF
TPPSU
LVOTUTUPG 1'

GFOPMGPSNBMEFIZEF

t
EF
IBSEF
HMBTUPFTUBOE
XBBSJO
EF
LVOTUTUPG
&1

FQPYZIBSTFO
WBBL
CSPT
JT 163

QPMZVSFUIBOFO
t
EF
FMBTUJTDIF
PG
SVCCFSUPFTUBOE
XBBSJO
EF
.'

NFMBNJOFGPSNBMEFIZEF
LVOTUTUPG
UBBJ
FO
WFSWPSNCBBS
JT
t
EF
QMBTUJTDIF
WMPFJCBSF
UPFTUBOE D
&MBTUPNFSFO
SVCCFST

%F
NFFTUF
FMBTUPNFSFO
CFIPSFO
HF[JFO
IVO

%F
CFMBOHSJKLTUF
FJHFOTDIBQQFO
WBO
UIFSNPQMBT WFSOFUUF
NPMFDVMFTUSVDUVVS
UPU
EF
UIFSNPIBS
UFO
[JKO EFST
;F
IFCCFO
NJOEFS
FO
MBOHFSF
EXBSTWFSCJO
t
UFNQFSBUVVSHFWPFMJH
TNFMUFO
PG
CSBOEFO
 EJOHFO
FO
[JKO
EVT
nFYJCFMFS
#JK
HFWVMDBOJTFFSE

t
MPTTFO
PQ
PG
WFSXFLFO
JO
PQMPTNJEEFMFO VJUHFIBSE

SVCCFS
[PSHFO
EF
POUTUBOF
LOPPQ
t
[JKO
EPPSHBBOT
[BDIUFS
EBO
UIFSNPIBSEFST QVOUFO
FSWPPS
EBU
EF
PPSTQSPOLFMJKLF
WPSN

UFSVHLFFSU
OB
WFSWPSNJOH
(FWVMDBOJTFFSE

#FLFOEF
UIFSNPQMBTUFO SVCCFS
LBO
OJFU
NFFS
XPSEFO
HFTNPMUFO
&OLFMF
CFLFOEF
UIFSNPQMBTUFO
[JKO
17$


QPMZWJOZMDIMPSJEF
IBSE
FO
XFFL

5PFTMBHTUPGGFO
HFNBBLU 5JKEFOT
IFU
QSPEVDUJFQSPDFT
XPSEFO
WFSTDIJM
14

QPMZTUZSFFO MFOEF
TUPGGFO
BBO
LVOTUTUPG
UPFHFWPFHE
%F

1&

QPMZFUIFFO CFMBOHSJKLTUF
EBBSWBO
[JKO
EF
WVMTUPGGFO
0N
EF

11

QPMZQSPQFFO LVOTUTUPG
CFTUBOE
UF
NBLFO
UFHFO
TDIBEFMJKLF

1.."

QPMZNFUIZMNFUIBDSZMBBU DIFNJTDIF
PG
GZTJTDIF
JOXFSLJOH
XPSEFO
67TUB
1$

QPMZDBSCPOBBU CJMJTBUPSFO
FO
XBSNUF
TUBCJMJTBUPSFO
UPFHFWPFHE

"#4

DSZMPOJUSJCVUBEJFFOTUZSFFO ,VOTUTUPGGFO
WFSPVEFSFO
EPPS
VMUSBWJPMFUUF
TUSB
MJOH
OB
WFSMPQ
WBO
UJKE
WFSIBSEFO
EF
LVOTUTUPG
C
5IFSNPIBSEFST GFO
FO
VJUFJOEFMJKL
XPSEU
LVOTUTUPG
CSPT
FO
LBO

5IFSNPIBSEFST
IFCCFO
FFO
ESJFEJNFOTJPOBMF
TDIFVSWPSNJOH
PQUSFEFO
0PL
LBO
IFU
NBUFSJBBM

NPMFDVVMTUSVDUVVS
EF
NPMFDVMFO
WPSNFO
FFO
WFSLMFVSFO
%F
UPFWPFHJOH
WBO
67TUBCJMJTBUPS

SVJNUFMJKL
OFUXFSL
%JU
OFUXFSL
LBO
BGIBOLFMJKL
WFSUSBBHU
EF[F
QSPDFTTFO
WBO
IFU
BBOUBM
WFSCJOEJOHFO
OBVX
PG
XJKENB[JH
0N
POUMFEJOH
EPPS
XBSNUF
UF
WPPSLPNFO
PG
UF

[JKO WFSUSBHFO
XPSEU
BBO
TPNNJHF
UIFSNPQMBTUFO

5IFSNPIBSEFST
[JKO
JO
QSJODJQF
OJFU
UF
TNFMUFO
PG
FFO
XBSNUFTUBCJMJTBUPS
UPFHFWPFHE
PQ
UF
MPTTFO
5FS
WFSCFUFSJOH
WBO
NFDIBOJTDIF

FJHFOTDIBQQFO
XPSEU
FFO
UIFSNPIBSEFS
NFFTUBM
%PPS
UPFWPFHJOH
WBO
LMFVSTUPGGFO
QJHNFOUFO


HFDPNCJOFFSE
NFU
WVMTUPGGFO
LSJKU
LXBSUT
TJMJDB XPSEFO
UIFSNPQMBTUFO
BBOUSFLLFMJKLFS
HFNBBLU

UFO
FO
EFSHFMJKLF

PG
NFU
XBQFOJOHTNBUFSJBBM
EPPS
WVMTUPGGFO
BMT
LSJKU
XPSEU
IFU
NBUFSJBBM

HMBTWF[FM
KVUFWF[FM
LPPMTUPG
FO[PWPPSU
 HPFELPQFS
EPPS
UBML
PG
NJDB
TUJKWFS
FO
NFFS

TMJKUWBTU
FO
EPPS
WF[FMWPSNJHF
TUPGGFO
OFFNU
EF

%F
CFMBOHSJKLTUF
FJHFOTDIBQQFO
WBO
UIFSNPIBS USFLTUFSLUF
UPF
EFST
[JKO
t
NJOEFS
UFNQFSBUVVSHFWPFMJH 
7FSHFMJKLJOH
NFU
BOEFSF
NBUFSJBBM
t
MPTTFO
OJFU
PQ
JO
PQMPTNJEEFM
[XFMMFO
IPPH HSPFQFO
TUFOT
 ,VOTUTUPGGFO
CFIPSFO
UPU
EF
PSHBOJTDIF
NBUF
t
[JKO
IBSEFS
NJOEFS
FMBTUJTDI SJBMFO
)VO
FJHFOTDIBQQFO
LPNFO
EBO
PPL
EFFMT

t
TNFMUFO
FO
CSBOEFO
OJFU
PG
NPFJMJKL PWFSFFO
NFU
BOEFSF
PSHBOJTDIF
NBUFSJBMFO
[PBMT

IPVU
"OEFSF
NBUFSJBBMHSPFQFO
[JKO
NFUBBM
FO

#FLFOEF
UIFSNPIBSEFST TUFFO
%F[F
[JKO
BOPSHBOJTDI
&OLFMF
CFLFOEF
UIFSNPIBSEFST
[JKO
61

POWFS[BEJHEF
QPMZFTUFST 7FSHFMJKLJOH
LVOTUTUPG
NFU
BOEFSF
NBUFSJBMFO
(61

HFXBQFOEF
POWFS[BEJHEF
QPMZFTUFS
t
EF
LPTUQSJKT
WBO
CJKWPPSCFFME
LVOTUTUPG




HMBTWF[FMQPMZFTUFST LP[JKOFO
MJHU
WFFMBM
PQ
HFMJKL
OJWFBV
NFU
EJF
WBO

?(INDD   



NFUBBM
FO
IPVU
NBBS
LVOTUTUPGGFO
[JKO
SFMBUJFG
t
WFSTDIJMMFOEF
LVOTUTUPGGFO
[JKO
CSBOECBBS

POEFSIPVETBSN t
LVOTUTUPGGFO
HFMFJEFO
HFFO
TUSPPN
%BBSPN

t
LVOTUTUPGGFO
WPFMFO
FWFOBMT
IPVU
NBBS
JO
UF XPSEFO
LVOTUTUPGGFO
WFFM
HFCSVJLU
BMT
FMFLUSJTDI

HFOTUFMMJOH
UPU
NFUBBM
XBSN
BBO
EPPS
EF
TMFDIUF
JTPMBUJFNBUFSJBBM
XBSNUFHFMFJEJOH
%PPS
EF[F
TMFDIUF
XBSNUF
HFMFJEJOH
MFFOU
IFU
NBUFSJBBM
[JDI
HPFE
WPPS

4DIJMEFSFO
WBO
LVOTUTUPGGFO
UIFSNJTDIF
JTPMBUJF
7MBLLF
LVOTUTUPGQMBUFO
LVO %F
CFMBOHSJKLTUF
SFEFOFO
PN
LVOTUTUPGGFO
UF

OFO
FDIUFS
JO
EF
[PO
TOFM
LSPNUSFLLFO
PNEBU
TDIJMEFSFO
[JKO
IFU
PQGSJTTFO
WBO
WFSLMFVSE

EF
FOF
LBOU
WFFM
XBSNFS
XPSEU
EBO
EF
BOEFSF
LVOTUTUPG
PG
IFU
XJK[JHFO
WBO
EF
PPSTQSPOLFMJKLF

LBOU
FOPG
JO
IFU
NBUFSJBBM
TQBOOJOHFO
POUTUBBO
LMFVS
mHVVS

/JFU
BMMF
LVOTUTUPGGFO
LVOOFO

CJK
IPHF
UFNQFSBUVSFO
EJF
UPU
WFSWPSNJOH
MFJEFO
XPSEFO
HFTDIJMEFSE
&S
[JKO
UZQFO
XBBSPQ
HFFO

,VOTUTUPGGFO
IFCCFO
FFO
HSPUF
MJOFBJSF
VJU[FU HPFEF
IFDIUJOH
JT
UF
WFSLSJKHFO
&S
[JKO
PPL
TPPS
UJOHTDPÑGmDJÑOU UFO
EJF
FFO
TQFDJBMF
WPPSCFIBOEFMJOH
WFSHFO

t
WFMF
LVOTUTUPGGFO
NFU
OBNF
EF
UIFSNPQMBT %BBSPN
JT
IFU
WBO
CFMBOH
EBU
NFO
LVOTUTUPGGFO

UFO
LVOOFO
TNFMUFO LBO
IFSLFOOFO
)JFSWPPS
CFTUBBO
TQFDJBMF
JEFOUJ

5PFQBTTJOH
#JOOFO
PG
CVJUFO
4PPSU
LVOTUTUPG

%FVSQMBUFO
HFQSPGJMFFSEF
QMBBU
FO
CFLMFFE
NFUBBM
CJOOFO
FO
CVJUFO
17$
[BDIU

17$%
17'

#FWFTUJHJOHTCFVHFMT
CJOOFO
FO
CVJUFO
"#4
1"
17$

%BLSBNFO
EBLEPPSWPFSFO
CVJUFO
(61
1&

%BLSBOEFO
HPUFO
IFNFMXBUFSBGWPFSFO
QSPGJFMFO

XJOEWFSFO
CPFJEFMFO
CVJUFO
17$
(61

%PVDIFDBCJOFT
CJOOFO
"#4
.'
1.."
11
17$

(FWFMCFLMFEJOHFO
CBMLPOBGXFSLJOHFO
CJOOFO
FO
CVJUFO
"#4
(61
.'
17$

(PMGQMBBU
CVJUFO
(61
17$
1.."

,PLFST
CVJ[FO
CJOOFO
"#4
(61
1&
1.."
11
14
17$

,VOTUTUPG
QMBUFO
NBTTJFG

CJOOFO
"#4
(61
1&
1.."
11
14
17$

-JDIULPFQFMT
CVJUFO
1.."

,P[JKOFO
SBNFO
FO
EFVSFO
CVJUFO
17$
"#4

3PMMVJLFO
CVJUFO
17$

4DIBLFMLBTUFO
FO
BOEFS
FMFLUSJTDI
NBUFSJBBM
CJOOFO
FO
CVJUFO
''
(&1
(61
17$

8$QPUUFO
XBTUBGFMT
CBEFO
CJOOFO
"#4
1.."
11
17$
61

8$TUPSUCBLLFO
CJOOFO
"#4
1&
1.."
11
17$

'JHVVS

,VOTUTUPGGFO
JO
EF
CPVX
EJF
JO
BBONFSLJOH
LVOOFO
LPNFO
WPPS
TDIJMEFSXFSL

?(INDD   



$0/4&37&3*/(
&/
4$)*-%&38&3, 

mDBUJFNFUIPEFO
EJF
HSPUFOEFFMT
[JKO
HFCBTFFSE
UPFHFQBTU
0PL
BGTDIJMEFSWFSWFO
EJF
WPPS
IPVU

PQ
IFU
HFESBH
WBO
LVOTUTUPGGFO
CJK
POUTUFLJOH
PG
NFUBBM
XPSEFO
HFCSVJLU
[JKO
TPNT
HFTDIJLU

4PNNJHF
LVOTUTUPGGFO
CSBOEFO
NPFJMJKL
BOEFSF
WPPS
UPFQBTTJOH
PQ
LVOTUTUPG
"MT
BGXFSLJOH

[FFS
HFNBLLFMJKL
PG
[F
EPWFO
BMT
EF
BBOTUFFL XPSEFO
IFU
NFFTU
WFSGTZTUFNFO
PQ
CBTJT
WBO

WMBN
XPSEU
WFSXJKEFSE
#FQBBMEF
LVOTUTUPGGFO
UXFFDPNQPOFOUFO
QPMZVSFUIBBO
FO
BDSZMBUFO

HFWFO
FFO
LBSBLUFSJTUJFLF
HFVS
0Q
HSPOE
WBO
UPFHFQBTU
4PNT
XPSEFO
PPL
WPDIUIBSEFOEF

EF[F
FO
BOEFSF
JOEJDBUJFT
JT
IFU
NPHFMJKL
LVOTU ÏÏODPNQPOFOUFO163MBLTZTUFNFO
BBOCFWPMFO

TUPGGFO
UF
IFSLFOOFO
"MT
EF
TPPSU
LVOTUTUPG
OJFU
%F
BDSZMBUFO
[JKO
MVDIUESPHFOE
PG
NFU
JTPDZBOBBU

UF
IFSLFOOFO
JT
FO
IFU
OJFU
VJU
IFU
CFTUFL
CMJKLU
JT
HFNPEJmDFFSE
UPU
FFO
SFBDUJFG
ÏÏO
PG
UXFFDPN
TPNT
MBCPSBUPSJVNPOEFS[PFL
OPPE[BLFMJKL
0PL
QPOFOUFOTZTUFFN
0PL
XBUFSHFESBHFO
WFSGTZT
LBO
FFO
QSPFGWMBL
SFTVMUFSFO
JO
FFO
WPMEPFOEF
UFNFO
LVOOFO
PQ
LVOTUTUPG
XPSEFO
UPFHFQBTU

CFFME
0Q
HSPOE
WBO
EF
WFSLSFHFO
HFHFWFOT
)FU
WFSEJFOU
BBOCFWFMJOH
WPPS
IFU
TDIJMEFSFO
WBO

LBO
FFO
CFIBOEFMJOHTQMBO
XPSEFO
PQHFTUFME
LVOTUTUPG
JOGPSNBUJF
JO
UF
XJOOFO
CJK
EF
WFSnFWF
(FCFVSU
EJU
OJFU
EBO
IFFGU
NFO
FFO
LBOT
EBU
IFU
SBODJFS
)JK
LBO
BEWJFT
HFWFO
NFU
XFMLF
QSPEVD
WFSGTZTUFFN
GBBMU UFO
LVOTUTUPG
LBO
XPSEFO
CFIBOEFME

B
7FSGTZTUFNFO
PQ
LVOTUTUPG
8BOOFFS
LVOTUTUPG
HFTDIJMEFSE
NPFU
XPSEFO

7FSGTZTUFNFO
NPFU
EJU
TDIPPO
FO
WBBL
PQHFSVXE
[JKO
7PPS
WFSXJKEFSJOH
WBO
WVJM
FO
EFSHFMJKLF
XPSEFO
&FO
WFSGTZTUFFN
XPSEU
NFFTUBM
PQHFCPVXE
VJU

TQFDJBMF
SFJOJHJOHTNJEEFMFO
HFCSVJLU
%PPS
TDIV NFFSEFSF
MBHFO
UF
XFUFO
FFO
HSPOEMBBH
ÏÏO
PG

SFO
TMJKQFO
PG
BBOTUSBMFO
LBO
WFSEFS
EF
UPQMBBH
NFFS
UVTTFOMBHFO
FO
ÏÏO
PG
NFFS
EFLMBHFO
*O

WBO
FFO
TUFSL
WFSXFFSE
PG
CFTDIBEJHE
PQQFS EF[F
QBSBHSBBG
[BM
BBOEBDIU
XPSEFO
CFTUFFE
BBO

WMBL
XPSEFO
WFSXJKEFSE
7BO
17$
CJKWPPSCFFME
HSPOEWFSG
%BBSOBBTU
[VMMFO
WPPS
WFSTDIJMMFOEF

IFNFMXBUFSBGWPFSFO

JT
CFLFOE
EBU
EF
WFSnBBH
UPFQBTTJOHFO
FOLFMF
WFSGTZTUFNFO
XPSEFO
XFFS
CFUFS
IFDIU
PQ
FFO
WFSXFFSEF
EBO
PQ
FFO
HF HFHFWFO
TDIVVSEF
POEFSHSPOE
#JK
BOEFSF
LVOTUTUPGGFO

IFDIU
EF
WFSnBBH
TPNT
XFM
FO
TPNT
OJFU
PQ
FFO

(SPOEWFSWFO
WFSXFFSEF
POEFSHSPOE
*O
EBU
HFWBM
LBO
TDIV (SPOEWFSWFO
PGUFXFM
QSJNFST
NPFUFO
[PSHFO

SFO
TMJKQFO
PG
BBOTUSBMFO
MFJEFO
UPU
WPMEPFOEF
WPPS
FFO
HPFEF
IFDIUJOH
PQ
EF
POEFSHSPOE

SFTVMUBUFO %BBSOBBTU
IFCCFO
TPNNJHF
HSPOEWFSWFO
DPS
SPTJFXFSFOEF
FJHFOTDIBQQFO
[JF
QBSBHSBBG



/B
EF
WPPSCFIBOEFMJOH
LBO
EF
QSJNFS
PGXFM
%F
IFDIUJOH
WBO
FFO
WFSnBBH
PQ
FFO
POEFS
HSPOEWFSG
FO
WFSWPMHFOT
EF
BGXFSLMBBH
XPSEFO
HSPOE
XPSEU
CFQBBME
EPPS
ÏÏO
PG
NFFSEFSF
WBO

BBOHFCSBDIU EF
IJFSOB
WFSNFMEF
GBDUPSFO
#FMBOHSJKL
JT
EBU
IFU
WFSGTZTUFFN
BMUJKE
PQ
IFU
t
NFDIBOJTDIF
WFSBOLFSJOH
EF
WFSG
WFSBOLFSU

LVOTUTUPG
JT
BGHFTUFNE
,VOTUTUPG
LBO
TUFSLFS
[JDI
BBO
EF
POEFSHSPOE
EPPS
JO
EF
QPSJÑO
PG
JO

WFSWPSNFO
FO
IFFGU
FFO
IPHFSF
MJOFBJSF
VJU[FU IFU
QSPmFM
WBO
EF
POEFSHSPOE
UF
ESJOHFO
#JK
UJOHTDPÑGmDJÑOU
EBO
NFUBBM
)JFSNFF
NPFU
WPPSCFFME
WFSBOLFSJOH
JO
EF
QPSJFO
WBO
IFU
IPVU

SFLFOJOH
XPSEFO
HFIPVEFO
CJK
EF
LFV[F
WBO
PG
CFUPO
PG
WFSBOLFSJOH
BBO
IFU
QSPmFM
WBO
HF
EF
HSPOEMBL
FO
EF
BGXFSLMBBH
%F
BGXFSLMBBH
TDIVVSE
LVOTUTUPG
PG
HFTUSBBME
NFUBBM

CFIPPSU
OBBTU
EF
FJTFO
BBO
EF
LMFVS
FO
EF
HMBOT
t
GZTJTDIF
IFDIUJOH
IJFSCJK
WJOEU
FFO
XJTTFMXFS
PPL
UF
WPMEPFO
BBO
FJTFO
BMT
LSBTWBTUIFJE
MJDIU
LJOH
QMBBUT
UVTTFO
EF
NPMFDVMFO
WBO
EF
POEFS
FO
XFFSTCFTUFOEJHIFJE
FO
CFTUFOEJHIFJE
UFHFO
HSPOE
FO
EF
WFSG
7PPSBM
QJHNFOUFO
FO
WVMTUPG
DIFNJDBMJÑO
;P
NPHFO
LVOTUTUPGGFO
WBBL
OJFU
JO
GFO
CFWPSEFSFO
EF
IFDIUJOH
(SPOEWFSWFO
PG

FFO
EPOLFSF
LMFVS
XPSEFO
HFTDIJMEFSE
PNEBU
QSJNFST
[JKO
EBBSPN
BMUJKE
NBU
%F
IFDIUJOH
WBO

EPPS
EF
[PO
FFO
[PEBOJHF
UFNQFSBUVVSTWFSIP HSPOEWFSWFO
LBO
WFSEFS
OPH
XPSEFO
WFSHSPPU

HJOH
LBO
POUTUBBO
EBU
WFSWPSNJOH
WBO
EF
DPO EPPS
EF
POEFSHSPOE
PQ
UF
SVXFO
EPPS
TDIVSFO

TUSVDUJF
PQUSFFEU
#JK
BGXFSLMBHFO
XPSEFO
GZTJTDI
PG
TUSBMFO
)JFSNFF
XPSEU
JNNFST
IFU
PQQFSWMBL

ESPHFOEF
FO
DIFNJTDI
ESPHFOEF
WFSGTZTUFNFO
WFSHSPPU

?(INDD   



t
DIFNJTDIF
IFDIUJOH
UVTTFO
EF
POEFSHSPOE
t
ÏÏO
PG
UXFFNBBM
PWFSTDIJMEFSFO
NFU
FFO

FO
EF
WFSG
WJOEU
FFO
DIFNJTDIF
SFBDUJF
QMBBUT
HMBO[FOEF
PG
IBMGHMBO[FOEF
BMLZEIBST
PG
BDSZMBBU
XBBSEPPS
PWFS
IFU
BMHFNFFO
FFO
[FFS
HPFEF
EJTQFSTJF
WFSG
IFDIUJOH
POUTUBBU
7FSGTZTUFFN
WPPS
NFUTFMXFSL
CVJUFO
NFU
FFO

#JK
IFU
BBOCSFOHFO
WBO
FFO
WFSnBBH
PQ
FFO
mMNWPSNFOEF
FJHMBOTBGXFSLJOH
PQ
CBTJT
WBO

HSPOEWFSG
LBO
OBBTU
EF
CPWFOTUBBOEF
GBDUPSFO
EJTQFSTJF
OPH
EF
WPMHFOEF
GBDUPS
XPSEFO
HFOPFNE t
EF
POEFSHSPOE
SFJOJHFO
t
IFDIUJOH
EPPS
IFU
PQMPTTFO
WBO
EF
HSPOE t
[VJHFOEF
POEFSHSPOEFO
WPPSTUSJKLFO
WFSG
FO
EF
EBBSPQ
BBOHFCSBDIUF
WFSnBBH
%JU
t
NJOJNBBM
UXFF
MBHFO
NVVSWFSG
BBOCSFOHFO
WFSTDIJKOTFM
EPFU
[JDI
NFU
OBNF
WPPS
CJK
GZTJTDI

ESPHFOEF
WFSWFO
[PBMT
DIMPPSSVCCFS
FO
WJOZM 
0OEFSIPVE
WBO
WFSGTZTUFNFO
DPQPMZNFFSWFSWFO &FO
CFMBOHSJKL
HFEFFMUF
WBO
IFU
POEFSIPVE

BBO
HFCPVXFO
PNWBU
IFU
JOTUBOEIPVEFO
WBO


4DIFNBUJTDIF
WFSGTZTUFNFO CFTDIFSNJOHTMBHFO
/BBS
TDIBUUJOH
XPSEU
POHF
7PPS
BMMF
WFSGTZTUFNFO
HFMEU
EBU
JO
BMMF
HFWBMMFO
WFFS
FFOEFSEF
WBO
BMMF
VJUHBWFO
WPPS
CPVXLVO
IFU
SFTVMUBBU
TUBBU
PG
WBMU
NFU
EF
[PSHWVMEJHIFJE
EJH
POEFSIPVE
CFTUFFE
BBO
CVJUFOTDIJMEFSXFSL

XBBSNFF
IFU
UF
TDIJMEFSFO
NBUFSJBBM
XPSEU
WPPS 4DIJMEFSFO
JT
BSCFJETJOUFOTJFG
FO
EBBSPN
EVVS

CFIBOEFME
&FO
HPFEF
WPPSCFIBOEFMJOH
WBO
EF
4JUVBUJFT
EJF
LVOOFO
MFJEFO
UPU
EFHSBEBUJF
WBO

POEFSHSPOE
POUWFUUFO
SFJOJHFO
TDIVSFO
POU FFO
WFSGTZTUFFN
[JKO
SPFTUFO
FO[PWPPSU

JT
FTTFOUJFFM
WPPS
FFO
HPFE
t
JOXBUFSFOEF
WFSCJOEJOHFO
WFSGTZTUFFN t
POWPMEPFOEF
POUMVDIUJOH
WBO
CFHMB[JOH

QBOFMFO
FE
5SBEJUJPOFFM
WFSGTZTUFFN
WPPS
EFLLFOEF
t
POEFVHEFMJKLF
BGXBUFSJOH
IPVUCFTDIFSNJOH
OJFVXCPVX
CVJUFO
JO
t
TDIFSQF
LBOUFO
IPPHHMBOTMBL
PQ
CBTJT
WBO
BMLZEIBST t
HFCSFLFO
JO
IFU
CFHMB[JOHTTZTUFFN
LJU

t
EF
POEFSHSPOE
HSPOEJH
SFJOJHFO
FO
PQSVXFO t
POWPMEPFOEF
POEFSIPVE
BBO
EF
CJOOFO[JKEF

t
HSPOEFO
NFU
BMLZEIBST
HSPOEWFSG XBBSEPPS
WPDIU
JO
EF
DPOTUSVDUJF
LBO
LPNFO
t
WPPS
FO
BnBLLFO
NFU
IPPHHMBOT
BMLZEIBSTWFSG
&FO
WFSGTZTUFFN
LBO
BMMFFO
HPFE
CMJKWFO
GVOD
*OEVTUSJFFM
WFSGTZTUFFN
WPPS
EFLLFOEF
UJPOFSFO
XBOOFFS
EF
PCKFDUPNTUBOEJHIFEFO
JO

IPVUCFTDIFSNJOH
OJFVXCPVX
CVJUFO
JO
CFTDIPVXJOH
XPSEFO
HFOPNFO
0OEFSHSPOE
IBMGHMBO[FOEF
MBLWFSG
PQ
CBTJT
WBO

QSPCMFNFO
FO
EF
UPFTUBOE
WBO
WFSnBHFO
NPFUFO

XBUFSBGEVOCBSF
BDSZMBBUEJTQFSTJF EPPS
QFSJPEJFLF
JOTQFDUJF
WSPFHUJKEJH
XPSEFO

t
UXFF
MBHFO
BDSZMBBUEJTQFSTJF
HSPOEWFSG
EPPS
PQHFTQPPSE
FO
IFSTUFME
%F[F
DPOUSPMF
LBO
BMT

NJEEFM
WBO
BJSMFTTQVJU
BBOCSFOHFO
NFU
FFO
NJ WPMHU
QMBBUTWJOEFO
OJNBMF
ESPHF
MBBHEJLUF
WBO
UXFFNBBM

NJDSP t
WBTUTUFMMFO
WBO
IFU
HFXFOTUF
POEFSIPVET
NFUFS OJWFBV
t
BGXFSLFO
NFU
FFO
MBBH
IBMGHMBO[FOEF
BDSZMBBU t
PQOBNF
WBO
POEFSIPVETHFWPFMJHF
POEFS
EJTQFSTJF
MBLWFSG
NFU
FFO
ESPHF
MBBHEJLUF
WBO

EFMFO
XBBSCJK
HFCSFLFO
FO
TDIBEF
XPSEFO
WBTU
NJDSPNFUFS HFTUFME
FO
PPS[BLFO
XPSEFO
PQHFTQPPSE
t
PQTUFMMFO
WBO
POEFSIPVETTDFOBSJPT
7FSGTZTUFFN
WPPS
CVJUFOTDIJMEFSXFSL
PQ
UIFSNJTDI
t
CFQBMFO
WBO
IFU
UJKETUJQ
FO
IFU
VJU
UF
WPFSFO

WFS[JOLU
TUBBM
OJFU
DIFNJTDI
WPPSCFIBOEFME POEFSIPVE
t
TDIPPONBLFO
NFU
FFO
OFVUSBBM
SFJOJHJOHT t
VJUWPFSJOH
WBO
DPSSFDUJFG
FO
FWFOUVFFM
QSFWFO
NJEEFM UJFG
POEFSIPVE
t
HSPOEFO
NFU
FFO
UXFFDPNQPOFOUFO
QSJNFS

PQ
CBTJT
WBO
FQPYZ
t
PWFSHSPOEFO
NFU
FFO
BMLZEIBST
PG
BDSZMBBU
EJTQFSTJF
HSPOEWFSG

?(INDD   



$0/4&37&3*/(
&/
4$)*-%&38&3, 


5PFQBTTJOH
WBO
LMFVSFO TDIF
XFSLJOH
EJF
WBO
EF
HFLP[FO
LMFVS
VJUHBBU

.FO
EJFOU
FDIUFS
PPL
SFLFOJOH
UF
IPVEFO
NFU

,MFVS
JT
JO
IFU
BMHFNFFO
FFO
[JOUVJHFMJKLF
JOESVL
IFU
XBSNUFBCTPSCFSFOE
WFSNPHFO
WBO
EJF
LMFVS

WBO
EF
TQFDUSBMF
TBNFOTUFMMJOH
WBO
XBBSHFOP #JK
[POCFTUSBMJOH
LVOOFO
HFLMFVSEF
PQQFSWMBLLFO

NFO
MJDIU
%F
LMFVS
WBO
FFO
WFSnBBH
XPSEU
CF OBNFMJKL
[PEBOJH
XBSN
XPSEFO
EBU
WPPSUJKEJHF

QBBME
EPPS
EF
LBSBLUFSJTUJFLF
MJDIUBCTPSQUJF
WBO
HFCSFLFO
LVOOFO
POUTUBBO
EJF
MBBH
[FMG
FO
EPPS
EF
TQFDUSBMF
TBNFOTUFMMJOH

WBO
IFU
MJDIU 5PFQBTTJOH
WBO
EPOLFSF
LMFVSFO
LBO
CJK
[POCF
%F
LMFVS
WBO
FFO
WFSnBBH
JT
VJUFSBBSE
WBO
HSPUF
MBTUJOH
MFJEFO
UPU
HSPUF
WFSTDIJMMFO
JO
VJU[FUUJOH

CFUFLFOJT
WBOXFHF
EF
EFDPSBUJFWF
XFSLJOH
FO
LSJNQ
)FU
LBO
[FMGT
MFJEFO
UPU
HSPUF
TDIBEF

%BBSOBBTU
LBO
LMFVS
PPL
FFO
[VJWFS
QSBLUJTDI
EPFM
%PPS
FFO
WFSTDIJM
JO
SFnFDUJF
UVTTFO
WFSTDIJMMFO
IFCCFO
CJKWPPSCFFME
IFU
NBSLFSFO
PG
TJHOBMFSFO
EF
LMFVSFO
FO
EF
EBBSNFF
TBNFOIBOHFOEF
WFS
WBO
JFUT
%F
NFFTUF
CPVXWFSWFO
[JKO
WSJKXFM
JO
TDIJMMFOEF
XBSNUFBCTPSQUJF
POUTUBBU
FFO
FYUSB

FMLF
HFXFOTUF
LMFVS
MFWFSCBBS
%VT
OJFU
BMMFFO
JO
CFMBTUJOH
PQ
EJWFSTF
CPVXPOEFSEFMFO
)JFSNFF

[PHFOBBNEF
SFBEZNJYLMFVSFO
NBBS
PPL
PQ
XPSEU
CJK
IFU
POUXFSQFO
WBBL
POWPMEPFOEF
SFLF
NBBU
JOHFTUFMEF
LMFVSFO
[JKO
CJK
WFFM
WFSGQSPEVD OJOH
HFIPVEFO
4DIFVSWPSNJOH
JO
CJKWPPSCFFME

UFO
UFHFOXPPSEJH
NPHFMJKL IPVUDPOTUSVDUJFT
PQFOHFUSPLLFO
WFSCJOEJOHFO

FO
BBOTMVJUJOHFO
TDIBEF
BBO
PQQFSWMBLUFBGXFS
,MFVSEJTQFOTFS LJOHFO
FO
IFU
CF[XJKLFO
WBO
HFMJKNEF
IPVUWFS
%PPS
EF
HSPUF
WFSGGBCSJLBOUFO
XPSEU
LMFVS
CJOEJOH
LVOOFO
IFU
HFWPMH
[JKO
WBO
POEPPSEBDIU

WBBL
PQ
BBOWSBBH
HFNBBLU
WJB
FFO
[PHF LMFVSHFCSVJL
OPFNEF
LMFVSEJTQFOTFS
%F
GBCSJLBOU
CFTDIJLU

EBO
PWFS
FFO
BBOUBM
CBTJTWFSWFO
EJF
PQ
LMFVS
0PL
IFU
VJUUSFEFO
WBO
JOIPVETUPGGFO
LBO
UPU
QSP
XPSEFO
HFNBBLU
EPPS
LMFVSQBTUBT
WPMHFOT
CMFNFO
MFJEFO
)FU
%VJUTF
*OTUJUVVU
WPPS
CFHMB
FFO
[FLFS
LMFVSSFDFQU
FSBBO
UPF
UF
WPFHFO
/B
[JOHTUFDIOJFL
*OTUJUVU
GàS
'FSTUFSUFDIOJL
F7

JO

NFOHFO
PG
TDIVEEFO
POUTUBBU
EF
HFXFOTUF
3PTFOIFJN
IFFGU
POEFS[PFL
HFEBBO
OBBS
EF
JO
LMFVS WMPFE
WBO
EJSFDU
[POMJDIU
PQ
EF
UFNQFSBUVVS
WBO

7BBL
IFFGU
NFO
EF
CFTDIJLLJOH
PWFS
WFSTDIJM HFLMFVSEF
WFSnBHFO
PQ
IPVU
*O
UPUBBM
XFSEFO


MFOEF
CBTJTWFSWFO
7PPS
WBO
XJU
BGHFMFJEF
WFSnBHFO
JO

WFSTDIJMMFOEF
LMFVSFO
HFUFTU
%F

UJOUFO
JT
EJU
NFFTUBM
FFO
CBTJT
NFU
[FLFSF
UFTUUJKE
CFESPFH
TUFFET
FFO
IFMF
EBH

VVS

%F

IPFWFFMIFJE
XJU
QJHNFOU
7PPS
[XBSF
EPO NFFUSFTVMUBUFO
TUBBO
JO
EF
UBCFM
WBO
mHVVS


LFSF
LMFVSFO
JT
FS
WBBL
FFO
POHFQJHNFOUFFSEF
XFFSHFHFWFO
0PL
XFSE
EF
UFNQFSBUVVS
WBO

WFSTJF
XBBSBBO
SFMBUJFG
WFFM
QBTUB
XPSEU
UPF IPVU
CFTDIFSNE
NFU
FFO
USBOTQBSBOUF
WFSnBBH

HFWPFHE
%F[F
MBBUTUF
IFFGU
EBO
PPL
WBBL
BMT
HFNFUFO
mHVVS

CBTJTWFSG
FFO
MBHFSF
CVTWVMMJOH
%F
LMFVSQBTUB

UF[BNFO
NFU
EF
CBTJT
HFWFO
EF
HFWSBBHEF
)FU
HFCSVJL
WBO
PSFHPO
QJOF
ZBOH
LFSPFXJOH

IPFWFFMIFJE
FO
EF
HFWSBBHEF
LMFVS MBVBO
FO
UBOHFOUJBBM
HF[BBHE
IPVU
NPFU
XBO
%JU
QSJODJQF
WBO
LMFVS
NBLFO
BBO
EF
IBOE
OFFS
NFO
IFU
IPVU
QFS
TF
JO
FFO
CFQBBMEF
EPO
WBO
CBTJTWFSWFO
LMFVSQBTUBT
LMFVSSFDFQUFO
LFSF

LMFVS
XJM
BGXFSLFO
[PWFFM
NPHFMJKL
WFSNF
EJTQFOTFST
FO
TDIVENBDIJOFT
XPSEU
EPPS
EF
EFO
XPSEFO
)PVUTPPSUFO
NFU
FFO
TUFSLF
LSJNQ

WFSGGBCSJLBOUFO
HFIBOUFFSE
PNEBU
EJU
WPPS [PBMT
ZBOH
LFSPFXJOH
MBVBO
FO
"NFSJLBBOT

EFMJHFS
JT
JO
WFSCBOE
NFU
WPPSSBBECFIFFSTJOH
HSFOFO
NPHFO
OJFU
NFU
FFO
CVJUFOCFJUT
XPSEFO

;PV
NFO
BMMF
LMFVSFO
PQ
WPPSSBBE
[FUUFO
EBO
CFIBOEFME
WBOXFHF
IFU
HFWBBS
WPPS
LSJNQTQBO
[PV
EJU
FFO
FOPSNF
JOWFTUFSJOH
CFUFLFOFO
FO
OJOHFO
.FU
OBNF
CJK
EF[F
IPVUTPPSUFO
USFFEU

FFO
HSPUF
LBOT
PQ
JODPVSBOUFO
FO
IJFSEPPS
CJK
IPHFSF
UFNQFSBUVSFO
WFSTOFMEF
VJUUSFEJOH
PQ

IFU
POUTUBBO
WBO
PWFSTDIPUUFO
MFFT
HFWBBSMJKL
WBO
EF
BBOXF[JHF
JOIPVETUPGGFO
%F
IPVUTPPSU

BGWBM
 ZBOH
IFFGU
CPWFOEJFO
CJK
HSPUF
UFNQFSBUVVS
TDIPNNFMJOHFO
TUFSLF
OFJHJOH
UPU
TDIFVSWPS
#JK
LMFVSUPFQBTTJOHFO
BBO
CVJUFOXFSL
MBBU
NFO
NJOH
)FU
JT
EBO
PPL
BBO
UF
CFWFMFO
IPVUTPPSUFO

[JDI
NFFTUBM
VJUTMVJUFOE
MFJEFO
EPPS
EF
FTUIFUJ UPF
UF
QBTTFO
NFU
MBHF
LSJNQDJKGFST
7FSEFS
WFS

?(INDD   



3BMLMFVS
,MFVSUPPO
.BYJNBMF 4PPSU
CPVX

TUPG
-JOFBJSF
XBSNUFVJU[FUUJOHT


UFNQFSBUVVS
DPÑGGJDJÑOU


XJU

$ 1PMZFUIZMFFO



MJDIU
JWPPS

$ 17$


HFFM

$ "MVNJOJVN


DISPNBBUHFFM

$ 4UBBM


SPPEPSBOKF

$ #FUPO


WVVSSPPE

$ )PVU
WVSFO


SPCJKOSPPE

$ )PVU
FCCFO

o


SFTFEBHSPFO

$ )PVU
FJLFO

o


[JMWFSHSJKT

$ %JBNBOU


TUBBMHSJKT

$

CMBVX

$ 'JHVVS

-FOHUFWFSBOEFSJOH
UFO
HFWPMHF
WBO
UFNQFSB

TJFOB

$ UVVSTTDIPNNFMJOHFO
VJUHFESVLU
JO
EF
[PHFOBBNEF
MJOFBJSF


CSJMKBOUCMBVX

$ XBSNUFVJU[FUUJOHTDPGmDJÑOU

_
=

,


CMBVXHSJKT

$


EJFQ[XBSU

$ UFSJBMFO
[PBMT
NFUBBM
LVOTUTUPG
FO
CFUPO
UFNQF
SBUVVSHFWPFMJH
[JKO
#PWFOEJFO
WBBL
OPH
TUFSLFS

'JHVVS

.BYJNBMF
PQQFSWMBLUFUFNQFSBUVVS
WBO
WFS EBO
IPVU
&FO
NBBU
IJFSWPPS
JT
EF
[PHFOPFNEF

TDIJMMFOEF
LMFVSFO
WFSG
PQ
IPVU MJOFBJSF
XBSNUFVJU[FUUJOHDPÑGmDJÑOU
EJF
BBOHFFGU

IPF
EF
MFOHUF
WBO
IFU
NBUFSJBBM
WFSBOEFSU
BMT

,MFVSUPPO
.BYJNBMF
UFNQFSBUVVS GVODUJF
WBO
EF
UFNQFSBUVVS
mHVVS

#JK
IFU

LMFVSSJKL
POUXFSQFO
FO
DPOTUSVFSFO
[BM
IJFSNFF

/BUVSFM

$ UFSEFHF
SFLFOJOH
NPFUFO
XPSEFO
HFIPVEFO

-JDIUCSVJO

$ %BU
EJU
SFFET
QMBBUTWJOEU
JT
CJKWPPSCFFME
JO
EF

.JEEFOSPPE

$ TUBBMDPOTFSWFSJOHTCSBODIF
XBBSOFFNCBBS
)JFS

.JEEFMCSVJO

$ XFSE
WSPFHFS
WBBL
PQ
POEFS
BOEFSF
XBUFSXFSLFO

&JLFO

$ UFFSFQPYZ
UPFHFQBTU
1FS
EFmOJUJF
XFSEFO
EBO

5FBL

$ BMUJKE
EPOLFSF
o
WBO
[XBSU
BGHFMFJEF
o
LMFVSFO

0MJKGHSPFO

$ HFCSVJLU
5FHFOXPPSEJH
FDIUFS
TDISJKGU
3JKLTXB
/PUFO

$ UFSTUBBU
POWFSTOFEFO
FQPYZDPBUJOHT
UPF
%F[F

%POLFSCSVJO

$ QSPEVDUFO
[JKO
JO
FMLF
HFXFOTUF
LMFVS
MFWFSCBBS

"OUISBDJFU

$ 7PPS
XBUFSXFSLFO
[PBMT
EF
.BFTMBOULFSJOH
FO
EF

0PTUFSTDIFMEFLFSJOH
XPSEFO
UIBOT
MJDIUF
LMFVSFO

'JHVVS

.BYJNBMF
UFNQFSBUVVS
WBO
IFU
IPVU
POEFS
UPFHFQBTU
%F
DPOTUSVDUJF
JT
IJFSEPPS
NBBUWBTUFS

FFO
HFLMFVSEF
USBOTQBSBOUF
BGXFSLJOH IFU
DPBUJOHTZTUFFN
IFFGU
IFU
NJOEFS
UF
WFSEVSFO

FO
DPSSPTJF
JT
TOFMMFS
XBBSOFFNCBBS
EJFOU
IFU
BBOCFWFMJOH
LXBSUJFST
HF[BBHE
IPVU

UF
HFCSVJLFO
5FO
TMPUUF
EJFOU
NFO
SFLFOJOH
UF
,MFVSFO
WBOVJU
EF
OJFVXCPVX
IPVEFO
NFU
IFU
WPDIUHFIBMUF
WBO
IFU
IPVU
*O
,MFVS
JT
ÏÏO
WBO
EF
BSHVNFOUFO
WPPS
FFO
PQ
IFU
BMHFNFFO
LBO
NFO
TUFMMFO
EBU
FFO
UF

IPPH
ESBDIUHFWFS
PG
BSDIJUFDU
PN
WPPS
IPVUFO
HFWFM
WPDIUHFIBMUF
EF
OBEFMJHF
JOWMPFE
WBO
PQXBS UJNNFSXFSL
UF
LJF[FO
0NEBU
XJK
JO
/FEFSMBOE

NJOH
WBO
IFU
IPVU
EPPS
[POMJDIU
WFSTUFSLU OPH
JO
IPPGE[BBL
UF
NBLFO
IFCCFO
NFU
FFO

USBEJUJPOFMF
XJK[F
WBO
CPVXFO
[JKO
FS
BBO
IFU

%JU
BMMFT
LBO
EF
JOESVL
XFLLFO
EBU
CJK
CVJUFOUPF MFWFSFO
JO
LMFVS
CFQBBMEF
TQFMSFHFMT
WFSCPOEFO

QBTTJOH
WBO
EPOLFSF

LMFVSFO
PQ
IPVU
CJK[PO )FU
LPNU
JO
EF
QSBLUJKL
OBNFMJKL
OPH
SFHFMNBUJH

EFSF
BBOEBDIU
WFSFJTU
JT
&DIUFS
XBOOFFS
BMMF
JO
WPPS
EBU
FFO
UF
HSPPU
WFSTDIJM
UVTTFO
EF
HFLP[FO

EF
CPVX
UPFHFQBTUF
NBUFSJBMFO
XPSEFO
WFSHFMF HSPOELMFVS
FO
EF
BBO
UF
CSFOHFO
FJOELMFVS
UPU

LFO
LBO
XPSEFO
WBTUHFTUFME
EBU
PPL
BOEFSF
NB EFLLJOHTQSPCMFNFO
MFJEU
%JU
LBO
OPH
XPSEFO

?(INDD 





$0/4&37&3*/(
&/
4$)*-%&38&3,
WFSTUFSLU
EPPS
EF
JOWMPFE
WBO
EF
TDIFSQF
LBOUFO

PG
FFO
HSPWF
IPVUOFSG
[PBMT
EBU
CJK
CJKWPPSCFFME

NFSBOUJ
IFU
HFWBM
JT
)FU
JT
EBBSPN
WBO
FTTFOUJFFM
CFMBOH
EBU
SFFET

JO
EF
CFTUFLTGBTF
EF
LMFVS
WBO
EF
BGXFSLMBBH


HF
CFLFOE
JT
"GTUFNNJOH
UVTTFO
EF
LMFVS
WBO
EF

HSPOEMBBH
FO
EF
BGXFSLMBBH
JT
OBNFMJKL
FFO
WPPS
XBBSEF
WPPS
IFU
CFSFJLFO
WBO
FFO
PQUJNBMF
EFL
LJOH
"MT
JO
EF
CFTUFLTGBTF
EF
LMFVSLFV[F
OJFU
LBO

XPSEFO
CFQBBME

JT
EF
EPPS
EF
UJNNFSGBCSJFL
CF[JHIPVEFO
PQ
IFU
HFCJFE
WBO
WPPSMJDIUJOH
WBO

BBOHFCSBDIUF
TUBOEBBSEHSPOELMFVS
CFQBMFOE

WPPS
EF
MBUFSF
LMFVSLFV[F
%JU
LBO
CFUFLFOFO
EBU

FS
NFFSEFSF
MBHFO
OPPE[BLFMJKL
LVOOFO
[JKO
PN

WPMEPFOEF
EFLLJOH
PQ
NFU
OBNF
TDIFSQF
LBOUFO


%F[F
TUJDIUJOH
IFFGU
FFO

UF
SFBMJTFSFO
NFU
BMT
HFWPMH
FYUSB
LPTUFO

XBBSJO
POEFS

0OEBOLT
EF
HFOPFNEF
WVJTUSFHFMT
NPFU
NFO

BMUJKE
SFLFOJOH
IPVEFO
NFU
QSBLUJKLPNTUBOEJH
IFEFO
XBBSCJK
NPHFMJKL
EF
EFLLJOH
WBO
EF

BGXFSLMBBH
OJFU
HFIFFM
BBO
EF
UIFPSFUJTDIF
WPPS

7FSFOJHJOH
WBO
7FSG
FO
%SVLJOLU
TQFMMJOHFO
CFBOUXPPSEU

IFFGU
FFO
[PHFOPFNEF
WFSGGBY
JO

"MT
NFO
VJUHBBU
WBO
UXFF
BGXFSLMBHFO
PQ
EF

CPVXQMBBUT

NBH
EF
LMFVS
WBO
EF
HSPOEMBBH
JO
IFJETCMBEFO
WBO
WFSGQSPEVDUFO
LVOOFO
XPSEFO

HFSJOHF
NBUF
BGXJKLFO
WBO
EF
BGXFSLMBBH
)FU

WPPSEFFM
IJFSCJK
JT
EBU
JO
EF
UJNNFSGBCSJFL
NFU

FFO
CFQFSLU
BBOUBM
HSPOELMFVSFO
HFXFSLU
LBO

XPSEFO
0NEBU
JO
EF
QSBLUJKL
CJK
HSPUF
DPOUSBTU

FO
XFSLOFNFSTWFSFOJOHFO
$/7

WFSTDIJMMFO
JO
HSPOE
FO
BGXFSLMBBH
FOPG
CJK

UPFQBTTJOH
WBO
TJHOBBMLMFVSFO
BMTOPH
EFLLJOHT
QSPCMFNFO
LVOOFO
POUTUBBO

[VMMFO
JO
EFSHFMJKLF

TJUVBUJFT
EF
LMFVSFO
FMLBBS
NPFUFO
OBEFSFO
6JUHBBOEF
WBO
ÏÏO
BGXFSLQMBBUT
PQ
EF
CPVX
QMBBUT
[BM
EF
LMFVS
WBO
EF
HSPOEMBBH
PWFSFFO

NPFUFO
TUFNNFO
NFU
EF
LMFVS
WBO
EF
BGXFSL
MBBH
0WFS
IFU
BMHFNFFO
LBO
HFFO
[FLFSIFJE
XPSEFO


JOGPSNFSFO
PWFS

HFHFWFO
NFU
CFUSFLLJOH
UPU
IFU
WPMMFEJH
EFLLFO

WBO
EF
FJOELMFVS
%JU
HFMEU
WPPSBM
PQ
QMBBUTFO

[PBMT
TDIFSQF
LBOUFO
FO
HMBTMBUUFO
FO
CJK
WFSCJO
EJOHFO
%F
TDIJMEFS
EJFOU
QSPFGPOEFSWJOEFMJKL

WBTU
UF
TUFMMFO
PG
ÏÏO
FO
BOEFS
IBBMCBBS
JT
"OEFST

NPFU
CJOOFO
EF
CFTUFLTPNTDISJKWJOH
EF
LMFVS

[PEBOJH
BBOHFQBTU
XPSEFO

EBU
FFO
PQUJNBBM
XFMLF
TUPGGFO
JO
IFU
CFESJKG
XPSEU
HFXFSLU
1SP
SFTVMUBBU
XPSEU
CFSFJLU
)FU
LBO
WPPSLPNFO
EBU

JO
CFQBBMEF
HFWBMMFO

OB
PWFSMFH

IFU
BEWJFT
UJOH
EF
QSPGFTTJPOFMF
HFCSVJLFS
WBO
IVO
QSPEVD
[PEBOJH
HFXJK[JHE
EJFOU
UF
XPSEFO
EBU
SFLFOJOH

HFIPVEFO
NPFU
XPSEFO
NFU
IFU
BBOCSFOHFO

WBO
NFFS
EBO
ÏÏO
BGXFSLMBBH
B+LQGG 


4DIBEFMJKLIFJE
WBO
WFSWFO
%F
UPFQBTTJOH
WBO
WFSG
CSFOHU
SJTJDPT
NFU
[JDI

NFF
WPPS
EF
WFSXFSLFS
FO
WPPS
IFU
NJMJFV
0N

EF[F
SJTJDPT
UPU
FFO
NJOJNVN
UF
CFQFSLFO
WFO
MFWFSBODJFST
WBO
WFSGQSPEVDUFO
WPPSMJDIUJOH

PWFS
IFU
WFJMJH
HFCSVJL
WBO
EF
EPPS
IFO
JO
EF

IBOEFM
HFCSBDIUF
QSPEVDUFO
/BBTU
EF
JOGPSNB
UJF
WBO
MFWFSBODJFST
[JKO
FS
PSHBOJTBUJFT
EJF
[JDI

WFSGWFSXFSLJOH
FO
QSFWFOUJF

%F[F
PSHBOJTBUJFT
[JKO
t
4UJDIUJOH
"SCPVX
1SPEVDU
*OGPSNBUJF
4ZTUFFN
"SCPVX
NFFS
BDUVFMF
JOGPSNBUJF
UF
WFSLSJKHFO
JT
PWFS
IFU

WFJMJH
XFSLFO
NFU
WFSG
5FWFOT
HFFGU
EF[F
4UJDI
UJOH
FFO
IBOEMFJEJOH
VJU
WPPS
EF
TDIJMEFS
JO
EF

CPVX
HFOBBNE
7FJMJH
XFSLFO
NFU
WFSG
t
%F
777'
GBCSJLBOUFO
IFU
MFWFO
HFSPFQFO
XBBSCJK
UFMFGPOJTDI
WFJMJH
PQHFWSBBHE
EJFF
WFSWPMHFOT
QFS
GBY
XPSEFO

UPFHF[POEFO
t
'PTBH
XFSLHFWFSTWFSFOJHJOH
WBO
TDIJMEFS
POEFSOFNFST
FO
'/7
LVOOFO
PPL
JOGPSNBUJF
HFWFO
PWFS
WFSG

FO
WFJMJH
XFSLFO
NFU
WFSG
)FU
UPFOFNFOEF
NJMJFV
FO
HF[POEIFJETCFXVTU
[JKO
IFFGU
WPPS
[PXFM
EF
WFSGQSPEVDFOU
BMT
WPPS

EF
WFSXFSLFS
DPOTFRVFOUJFT
*O
EF
FFSTUF
QMBBUT

[BM
EF
WFSXFSLFS
WBO
FFO
QSPEVDU
[JDI
BMUJKE

NPFUFO
BGWSBHFO
NFU
XFMLF
TUPGGFO
IJK
XFSLU

0N
HF[POEIFJETSJTJDPT
VJU
UF
TMVJUFO
PG
UF
CFQFS
LFO
NPFU
IJK
[JDI
UFWFOT
MBUFO
CFTDIJLCBSF
CFTDIFSNJOHTNJEEFMFO
FO
EJFOU
IJK

EF[F
PPL
UF
HFCSVJLFO
#FESJKWFO
XPSEFO
TUFFET
WBLFS
HFDPOGSPOUFFSE

NFU
WSBHFO
FO
NJMJFVFJTFO
WBO
PWFSIFJETJOTUBO
UJFT
.FO
NPFU
POEFS
BOEFSF
BBOHFWFO
NFU

EVDFOUFO
WBO
WFSGQSPEVDUFO
IFCCFO
EF
WFSQMJDI
UFO
[P
WPMMFEJH
NPHFMJKL
UF
JOGPSNFSFO
PWFS
EF

NJMJFV
FO
WFJMJHIFJETBTQFDUFO
EJF
WBO
UPFQBTTJOH

[JKO
7BO
FML
WFSGQSPEVDU
NPFU
WPPS
EF
HFCSVJLFS
FFO





QSPEVDUWFJMJHIFJETJOGPSNBUJFCMBE
CFTDIJLCBBS
014
0SHBOJTDI
1TZDIP
4ZOESPPN

VJU
[JDI

[JKO
%F[F
CMBEFO
HFWFO
JOGPSNBUJF
PWFS EPPS
TUFNNJOHTTUPPSOJTTFO
QFSTPPOMJKLIFJET
t
DIFNJTDIF
TBNFOTUFMMJOH TUPPSOJTTFO
WFSNPFJEIFJE
WFSMBBHEF
JNQVMT
t
GZTJTDI
FO
DIFNJTDI
HFESBH CFIFFSTJOH
FO
NPUJWBUJFTUPPSOJTTFO
0QMPT
t
SJTJDPT
WPPS
NFOT
FO
NJMJFV NJEEFMFO
XPSEFO
EPPS
TDIJMEFST
WFSEFS
WBBL

t
QFSTPPOMJKLF
CFTDIFSNJOH HFCSVJLU
PN
EF
IVJE
UF
SFJOJHFO
)JFSEPPS

t
FFSTUFIVMQNBBUSFHFMFO LVOOFO
IVJEBBOEPFOJOHFO
POUTUBBO
t
CSBOECFTUSJKEJOHTNBBUSFHFMFO
t
PQTMBH
FO
WFSWPFS &OLFMF
CFLFOEF
WPPSCFFMEFO
WBO
PSHBOJTDIF
PQ
MPTNJEEFMFO
[JKO
YZMFFO
UFSQFOUJOF
XIJUF
TQJSJU


.FO
TUSFFGU
FSOBBS
[P
XFJOJH
NPHFMJKL
HJGUJHF
IFYBBO
UIJOOFS
XBTCFO[JOF
FUIFS
FO
BMDPIPM

TUPGGFO
UF
HFCSVJLFO
FO
CJK
WFSXFSLJOH
EF
OPEJHF
"MT
NFFS
JOGPSNBUJF
HFXFOTU
JT
PWFS
CF[XBBSMJKLF

WFJMJHIFJETNBBUSFHFMFO
JO
BDIU
UF
OFNFO
%F[F
TUPGGFO
JT
FFO
MJKTU
NFU
WFSEBDIUF
OFVSPUPYJTDIF

NBBUSFHFMFO
[JKO
EPPS
NJEEFM
WBO
EF
FUJLFUUFSJOH
TUPGGFO
WFSLSJKHCBBS
CJK
EF
4UJDIUJOH
"SCPVX
PQ
JFEFSF
GBCSJFLTWFSQBLLJOH
BBOHFHFWFO
[JF

QBSBHSBBG
 )FU
.JOJTUFSJF
WBO
4PDJBMF
;BLFO
FO
8FSLHFMF
HFOIFJE
IFFGU
FFO
CSPDIVSF
VJUHFCSBDIU
NFU
EF


#FTDIFSNJOH
WBO
EF
WFSGWFSXFSLFS UJUFM
;JFL
WBO
PQMPTNJEEFMFO
*O
EF[F
CSPDIVSF

7FSG
JT
PQHFCPVXE
VJU
FFO
BBOUBM
DIFNJTDIF
TUPG XPSEFO
UJQT
HFHFWFO
PWFS
IFU
XFSLFO
NFU
PQMPT
GFO
[PBMT
CJOENJEEFMFO
XFFLNBLFST
QJHNFO NJEEFMFO
7SBHFO
PWFS
EF
SJTJDPT
WBO
PQMPTNJE
UFO
WVMTUPGGFO
PQMPTNJEEFMFO
FO
SFBDUJFWF
WFS EFMFO
LVOOFO
HFTUFME
XPSEFO
BBO
EF
"SCPEJFOTU

EVOOJOHTNJEEFMFO
%F[F
TUPGGFO
[JKO
OPEJH
PN
FO
EF
SFHJPLBOUPSFO
WBO
EF
"SCFJETJOTQFDUJF
EF
WFSG
EF
KVJTUF
LMFVS
EFLLJOH
WFSXFSLCBBSIFJE

FO
BOEFSF
LXBMJUBUJFWF
FJHFOTDIBQQFO
UF
HFWFO
*OGPSNBUJFWPPS[JFOJOH
CJK
IFU
HFCSVJL
WBO

%F
XJK[F
XBBSPQ
WFSG
XPSEU
BBOHFCSBDIU
BQQMJ WFSG
DBUJFNFUIPEJFL
CJKWPPSCFFME
NFU
FFO
LXBTU
)FU
FUJLFU
PQ
IFU
WFSGCMJL
IFU
QSPEVDUJOGPSNB
TQVJU
FO
SPM

FO
WFSXJKEFSE
XPSEU
CJKWPPSCFFME
UJFCMBE
FO
IFU
WFJMJHIFJETJOGPSNBUJFCMBE
HFWFO

TUSBMFO
BGCSBOEFO
PG
BGCJKUFO

CSFOHU
SJTJDPT
NFU
JOGPSNBUJF
PWFS
XFMLF
WFJMJHIFJETNBBUSFHFMFO
FS

[JDI
NFF
)FU
XFSLFO
JO
LMFJOF
CFTMPUFO
PG
TMFDIU
HFOPNFO
NPFUFO
XPSEFO
WPPS
IFU
HFCSVJL
WBO

HFWFOUJMFFSEF
SVJNUFT
XBBS
EF
EBNQ
WBO
PQMPT
FFO
CFQBBME
QSPEVDU
(PFE
WBLNBOTDIBQ
IPVEU

FO
WFSEVOOJOHTNJEEFMFO
MBOHEVSJH
CMJKGU
IBOHFO
JO
EBU
NFO
EF[F
JOGPSNBUJF
PPL
MFFTU
FO
EF
BBO
LVOOFO
FSOTUJHF
OBEFMJHF
FGGFDUFO
HFWFO
WPPS
EF
XJK[JOHFO
PQWPMHU
HF[POEIFJE
WBO
TDIJMEFST 4UFFET
NFFS
XPSEFO
FS
QSPEVDUFO
EPPS
WFSG
GBCSJLBOUFO
PQ
EF
NBSLU
HFCSBDIU
EJF
NJOEFS

&FO
TDIJMEFS
EJF
WFSG
WFSXFSLU
XFSLU
PWFS
IFU
PQMPTNJEEFMFO
CFWBUUFO
CJKWPPCFFME
IJHI
TPMJET

BMHFNFFO
SFHFMNBUJH
NFU
PQMPT
FO
WFSEVO %BBSOBBTU
[JKO
FS
XBUFSHFESBHFO
WFSWFO
FO

OJOHTNJEEFMFO
EJF
WBBL
POEFSEFFM
VJUNBLFO
PQMPTNJEEFMWSJKF
WFSGQSPEVDUFO
0PL
XPSEU
HF
WBO
FFO
WFSG
7FSEVOOJOHT
FO
PQMPTNJEEFMFO
CSVJLHFNBBLU
WBO
QMBL
GPMJF
JO
QMBBUT
WBO
WFSG
XPSEFO
HFCSVJLU
PN
FFO
WFSG
PQ
EF
HFXFOTUF

WFSXFSLJOHTWJTDPTJUFJU
UF
CSFOHFO .BBUSFHFMFO
UFS
CFTDIFSNJOH
)JFSPOEFS
XPSEU
FFO
PWFS[JDIU
HFHFWFO
PN

(F[POEIFJE SJTJDPT
UF
WFSNJOEFSFO
0QMPT
FO
WFSEVOOJOHTNJEEFMFO
IFCCFO
FFO
t
PQ
EF
XFSLQMFL
CJK
CJOOFOXFSL
NPFUFO
XBUFS
OBEFMJH
FGGFDU
PQ
EF
HF[POEIFJE
7BO
EF[F
HFESBHFO
WFSGTZTUFNFO
UPFHFQBTU
XPSEFO
TUPGGFO
JT
CFLFOE
EBU
[F
OFVSPUPYJTDIF
TDIB t
[PSH
WPPS
FFO
HPFEF
WFOUJMBUJF
EFMJKL
WPPS
[FOVXTUFMTFM

FJHFOTDIBQQFO
CF t
[P
NJO
NPHFMJKL
PVEF
WFSnBHFO
WFSXJKEFSFO

[JUUFO
%F
TDIBEFMJKLF
XFSLJOH
LBO
UPU
FSOTUJHF
EPPS
BGCSBOEFO
JO
WFSCBOE
NFU
WSJKLPNFOEF

LMBDIUFO
MFJEFO
EJF
FFO
HSPUF
CFMBTUJOH
TDIBEFMJKLF
EBNQFO
WPSNFO
WPPS
EF
XFSLOFNFS
FO
[JKO
TPDJBMF
t
BMMFFO
WFSGQSPEVDUFO
HFCSVJLFO
XBBSWBO

PNHFWJOH
%F
[PHFOPFNEF
TDIJMEFST[JFLUF
JOGPSNBUJF
CJTDIJLCBBS
JT
UFO
BBO[JFO
WBO

B+LQGG 



$0/4&37&3*/(
&/
4$)*-%&38&3, 

HF[POEIFJETSJTJDPT
FO
WFJMJHF
WFSXFSLJOH
%F

HFWBSFOFUJLFUUFSJOH
NPFU
XPSEFO
HFMF[FO
FO

EF
BEWJF[FO
PWFS
HF[POE
FO
WFJMJH
XFSLFO
NPF
UFO
XPSEFO
PQHFWPMHE
t
WPPS
FFO
HPFEF
QFSTPPOMJKLF
IZHJÑOF
[PSHFO

)BOEFO
HF[JDIUFO
LMFEJOH
NPFUFO
XPSEFO
HF
SCHADELIJKIRRITEREND BIJTENDCORROSIEF
SFJOJHE
NFU
XBUFS
FO
[FFQ
PG
FFO
TQFDJBBM

SFJOJHJOHTNJEEFM
t
IVJEDPOUBDU
NFU
PQMPT
FO
WFSEVOOJOHTNJE
EFMFO
NPFU
XPSEFO
WFSNFEFO
t
OJFU
FUFO
FO
ESJOLFO
PQ
EF
XFSLQMFL
t
OJFU
SPLFO
t
QFSTPPOMJKLF
CFTDIFSNJOHTNJEEFMFO
HFCSVJLFO

BMT
BOEFSF
WPPS[PSHTNBBUSFHFMFO
POUPFSFJLFOE

OXYDEREND ONTVLAMBAAR
[JKO
t
BMUJKE
CFTDIFSNFOEF
LMFEJOH
ESBHFO
)BOE
TDIPFOFO
NPFUFO
XPSEFO
HFCSVJLU
CJK
IFU

TDIJMEFSFO
FO
IFU
XFSLFO
NFU
BGCJKUNJEEFMFO

#JK
TQVJUXFSL
NPFU
FFO
WFJMJHIFJETCSJM
FO
BEFN
CFTDIFSNJOH
XPSEFO
HFESBHFO
&FO
NPOELBQKF

IPVEU
HFFO
EBNQ
UFHFO
HFCSVJL
EBBSPN
FFO

LPPMTUPGmMUFSNBTLFS
VERGIFTIG ONTPLOFBAAR

&UJLFUUFSJOH
WBO
WFSGQSPEVDUFO
7PPS
WFSGQSPEVDUFO
JT
FFO
&VSPQFFT
FUJLFUUFSJOHT
TZTUFFN
WBO
UPFQBTTJOH
%JU
TZTUFFN
HFFGU
SJDIU
MJKOFO
WPPS
PQ
EF
FUJLFUUFOWFSQBLLJOH
BBO
UF

CSFOHFO
WFJMJHIFJET[JOOFO
FO
HFWBSFOTZNCPMFO

%F
HFDPEFFSEF
[JOOFO
FO
HFWBSFODPEFT
TUBBO

PPL
JO
EF
QSPEVDUWFJMJHIFJECMBEFO
WFSNFME
%F[F

[JOOFO
FO
DPEFT
[JKO
JO
BMMF
MBOEFO
WBO
EF
&&(
MILIEUGEVAARLIJK
WBO
UPFQBTTJOH 'JHVVS

(FWBBSTZNCPMFO

)FU
TZTUFFN
CFTUBBU
VJU
WJFS
POEFSEFMFO
UF
XF
UFO

HFWBBSTZNCPMFO
mHVVS


3[JOOFO
SJTL

HFWFO
EF
TQFDJmFLF
SJTJDPT
BBO

WBO
HFWBBSMJKLF
WFSG
QSPEVDUFO
mHVVS


4[JOOFO
TBGFUZ

HFWFO
BBO
XFMLF
WPPS[PSHT
NBBUSFHFMFO
NPFUFO
XPSEFO
HFOPNFO
PN
IFU

WFSG
QSPEVDU
WFJMJH
UF
LVOOFO
WFSXFSLFO
mHVVS



1[JOOFO
EJU
[JKO
TQFDJBMF
XBBSTDIVXJOHT[JO
OFO
mHVVS


B+LQGG 


3

*O
ESPHF
UPFTUBOE
POU
QMPGCBBS
3

0OUQMPGGJOHTHFWBBS
EPPS

TDIPL

XSJKWJOH

WVVS
EPPS
EF
NPOE
PG
BOEFSF
POUTUFLJOHT
PPS[BLFO
3

&SOTUJH
POUQMPGGJOHTHFWBBS

EPPS
TDIPL

XSJKWJOH

WVVS
3

7FSHJGUJHJOH
CJK
PQOBNF

PG
BOEFSF
POUTUFLJOHT
PPS[BLFO
3

7PSNU
NFU
NFUBMFO
[FFS

HFNBLLFMJKL
POUQMPGCBSF

WFSCJOEJOHFO
3

0OUQMPGGJOHTHFWBBS
EPPS

WFSXBSNJOH
3

0OUQMPGCBBS
NFU
FO
[PO
EFS
MVDIU
3

,BO
CSBOE
WFSPPS[BLFO
3

#FWPSEFSU
EF
POUCSBOEJOH

WBO
CSBOECBSF
TUPGGFO
3

0OUQMPGGJOHTHFWBBS
CJK

NFOHJOH
NFU
CSBOECBSF

TUPGGFO
3

0OUWMBNCBBS
3

-JDIU
POUWMBNCBBS
3

;FFS
MJDIU
POUWMBNCBBS
3

0OUWMBNCBBS
TBNFO

HFQFSTU
HBT
3

3FBHFFSU
IFGUJH
NFU
XBUFS
3

7PSNU
[FFS
MJDIU
POUWMBN
CBBS
HBT
JO
DPOUBDU
NFU

XBUFS
3

0OUQMPGGJOHTHFWBBS
CJK

NFOHJOH
NFU
PYJEFSFOEF

TUPGGFO
3

4QPOUBBO
POUWMBNCBBS
JO

MVDIU
3

,BO
CJK
HFCSVJL
FFO
POU
WMBNCBBSPOUQMPGCBBS

EBNQMVDIUNFOHTFM
WPS
NFO
3

,BO
POUQMPGCBSF
QFSPYJ
EFO
WPSNFO
3

4DIBEFMJKL
CJK
JOBEFNJOH
'JHVVS

3[JOOFO
?(INDD


3

4DIBEFMJKL
CJK
BBOSBLJOH

NFU
EF
IVJE
3

4DIBEFMJKL
CJK
PQOBNF

3

,BO
FSGFMJKLF
HFOFUJTDIF

3

7FSHJGUJHJOH
CJK
JOBEFNJOH
3

7FSHJGUJHJOH
CJK
BBOSBLJOH

NFU
EF
IVJE
IFJE
CJK
MBOHEVSJHF
CMPPU
EPPS
EF
NPOE
3

;FFS
WFSHJGUJH
CJK
JOBEF
NJOH
3

;FFS
WFSHJGUJH
CJK
BBOSB
LJOH
NFU
EF
IVJE
3

;FFS
WFSHJGUJH
CJK
PQOBNF

EPPS
EF
NPOE
3

7PSNU
HJGUJH
HBT
JO

DPOUBDU
NFU
XBUFS
3

,BO
CJK
HFCSVJL
MJDIU

POUWMBNCBBS
XPSEFO
3

7PSNU
HJGUJHF
HBTTFO
JO

DPOUBDU
NFU
[VSFO
3

7PSNU
[FFS
HJGUJHF
HBTTFO

JO
DPOUBDU
NFU
[VSFO
3

(FWBBS
WPPS
DVNVMBUJFWF

TUPGGFO
3

7FSPPS[BBLU
CSBOEXPOEFO
3

7FSPPS[BBLU
FSOTUJHF

CSBOEXPOEFO
3

*SSJUFSFOE
WPPS
EF
PHFO
3

*SSJUFSFOE
WPPS
EF
BEFN
IBMJOHTXFHFO
3

*SSJUFSFOE
WPPS
EF
IVJE
3

(FWBBS
WPPS
FSOTUJHF

POIFSTUFMCBSF
FGGFDUFO
3

0OIFSTUFMCBSF
FGGFDUFO

[JKO
OJFU
VJUHFTMPUFO
3

(FWBBS
WPPS
FSOTUJH
PPH
MFUTFM
3

,BO
PWFSHFWPFMJHIFJE
WFS
PPS[BLFO
CJK
JOBEFNJOH
3

,BO
PWFSHFWPFMJHIFJE
WFS
PPS[BLFO
CJK
DPOUBDU
NFU

EF
IVJE
3

0OUQMPGGJOHTHFWBBS
CJK

WFSXBSNJOH
JO
BGHFTMPUFO

UPFTUBOE
3

,BO
LBOLFS
WFSPPS[BLFO
TDIBEF
WFSPPS[BLFO
3

(FWBBS
WPPS
FSOTUJHF

TDIBEF
BBO
EF
HF[POE
TUFMMJOH
3

,BO
LBOLFS
WFSPPS[BLFO

CJK
JOBEFNJOH
3

;FFS
WFSHJGUJH
WPPS
JO
IFU

XBUFS
MFWFOEF
PSHBOJTNFO
3

7FSHJGUJH
WPPS
JO
IFU
XBUFS

MFWFOEF
PSHBOJTNFO
3

4DIBEFMJKL
WPPS
JO
IFU
XB
UFS
MFWFOEF
PSHBOJTNFO
3

,BO
JO
IFU
BRVBUJTDI

NJMJFV
PQ
MBOHF
UFSNJKO

TDIBEFMJKLF
FGGFDUFO
WFS
PPS[BLFO
3

7FSHJGUJH
WPPS
QMBOUFO
3

7FSHJGUJH
WPPS
EJFSFO
3

7FSHJGUJH
WPPS
CPEFN
PSHBOJTNFO
3

7FSHJGUJH
WPPS
CJKFO
3

,BO
JO
IFU
NJMJFV
PQ

MBOHF
UFSNJKO
TDIBEFMJKLF

FGGFDUFO
WFSPPS[BLFO
3

(FWBBSMJKL
WPPS
EF
P[PO
MBBH
3

,BO
EF
WSVDIUCBBSIFJE

TDIBEFO
3

,BO
IFU
POHFCPSFO
LJOE

TDIBEFO
3

.PHFMJKL
HFWBBS
WPPS
WFS
NJOEFSEF
WSVDIUCBBSIFJE
3

.PHFMJKL
HFWBBS
WPPS
CF
TDIBEJHJOH
WBO
IFU
POHF
CPSFO
LJOE
3

,BO
TDIBEFMJKL
[JKO
WJB
EF

CPSTUWPFEJOH
3

4DIBEFMJKL
LBO
MPOHTDIB
EF
WFSPPS[BLFO
OB
TMJLLFO




$0/4&37&3*/(
&/
4$)*-%&38&3,
4

"DIUFS
TMPU
CFXBSFO
4

#VJUFO
CFSFJL
WBO
LJOEF
SFO
CFXBSFO
4

0Q
FFO
LPFMF
QMBBUT
CF
XBSFO
4

7FSXJKEFSE
WBO
XPPO
SVJNUFO
PQCFSHFO
4

0OEFS

IPVEFO
HF
TDIJLUF
WMPFJTUPG
BBO
UF

HFWFO
EPPS
EF
GBCSJLBOU
HFWFO
EPPS
GBCSJLBOU
4

"GWBM
OJFU
JO
EF
HPPUTUFFO

4

0OEFS

IPVEFO
JOFSU

HBT
BBO
UF
HFWFO
EPPS

GBCSJLBOU
HJFUFO
4

*O
HPFE
HFTMPUFO
WFSQBL
LJOH
CFXBSFO
4

7FSQBLLJOH
ESPPH
IPVEFO
4

0Q
FFO
HPFE
HFWFOUJMFFS
EF
QMBBUT
CFXBSFO
4

%F
WFSQBLLJOH
OJFU
IFS
NFUJTDI
TMVJUFO
4

7FSXJKEFSE
IPVEFO
WBO

FFU
FO
ESJOLXBSFO
FO
WBO

EJFSWPFEFS
4

7FSXJKEFSE
IPVEFO
WBO



TUPGGFO
XBBSNFF
DPOUBDU

WFSNFEFO
EJFOU
UF
XPS
EFO
BBO
UF
HFWFO
EPPS
EF

GBCSJLBOU
EF
PHFO
WPPS
IFU
HF[JDIU

4

7FSXJKEFSE
IPVEFO
WBO

XBSNUF
4

7FSXJKEFSE
IPVEFO
WBO

POUTUFLJOHTCSPOOFO
o
OJFU

SPLFO


HFCSVJLFO
HFMFO
PN
WFSTQSFJEJOH
JO

4

7FSXJKEFSE
IPVEFO
WBO

CSBOECBSF
TUPGGFO
4

3BBEQMFFH
GBCSJLBOUMF
4

7FSQBLLJOH
WPPS[JDIUJH

CFIBOEFMFO
FO
PQFOFO
4

/JFU
FUFO
PG
ESJOLFO

UJKEFOT
HFCSVJL
4

/JFU
SPLFO
UJKEFOT
HFCSVJL
4

4UPG
OJFU
JOBEFNFO
4

(BTSPPLEBNQTQVJUOF
WFM
OJFU
JOBEFNFO


UPFQBTTFMJKLF
UFSN FO

BBO
UF
EVJEFO
EPPS
EF

BBO
UF
HFWFO
EPPS
EF
GB

*OEJFO
XBUFS
LBBSU
CSJLBOU
IFU
SJTJDP
WFSHSPPU

UPF 4

#JK
JOTMJLLFO
OJFU
IFU

4

"BOSBLJOH
NFU
EF
IVJE

WFSNJKEFO
4

"BOSBLJOH
NFU
EF
PHFO

WFSNJKEFO

FUJLFU
UPOFO
4

#JK
BBOSBLJOH
NFU
EF

PHFO
PONJEEFMMJKL
NFU

'JHVVS

4[JOOFO
?(INDD


WFFM
XBUFS
BGTQPFMFO
FO

EFTLVOEJH
NFEJTDI
BEWJFT

JOXJOOFO
4

7FSPOUSFJOJHEF
LMFEJOH

PONJEEFMMJKL
VJUUSFLLFO
4

/B
BBOSBLJOH
NFU
EF
IVJE

PONJEEFMMJKL
XBTTFO
NFU

WFFM

BBO
UF
HFWFO

EPPS
EF
GBCSJLBOU
4

*OIPVE
WPDIUJH
IPVEFO

XFSQFO
4

/PPJU
XBUFS
PQ
EF[F
TUPG

4

6JUTMVJUFOE
JO
EF
PPS
4

.BBUSFHFMFO
USFGGFO
UFHFO

POUMBEJOHFO
WBO
TUBUJTDIF

FMFLUSJDJUFJU
4

%F[F
TUPG
FO
EF
WFSQBL
LJOH
PQ
WFJMJHF
XJK[F

BGWPFSFO
4

%SBBH
HFTDIJLUF
CFTDIFS
NFOEF
LMFEJOH
4

%SBBH
HFTDIJLUF
IBOE
TDIPFOFO
4

#JK
POUPFSFJLFOEF
WFOUJMB
UJF
FFO
HFTDIJLUF
BEFNIB
MJOHTCFTDIFSNJOH
ESBHFO
4

&FO
CFTDIFSNJOH
WPPS

4

%F[F
TUPG
FO
EF
WFSQBL
ESBHFO
4

7PPS
EF
SFJOJHJOH
WBO
EF

WMPFS
FO
BMMF
WPPSXFSQFO

WFSPOUSFJOJHE
NFU
EJU

NBUFSJBBM
BBO
UF
HFWFO
EPPS
EF

GBCSJLBOU
4

*O
HFWBM
WBO
CSBOE
FOPG

FYQMPTJF
JOBEFNFO
WBO

SPPL
WFSNJKEFO
4

5JKEFOT
EF
POUTNFUUJOH
CFTQVJUJOH
FFO
HFTDIJLUF

BEFNCFTDIFSNJOH
ESBHFO
4

*O
HFWBM
WBO
CSBOE


HFCSVJLFO
CMVTNJEEFMFO

JOTUSVDUJFTWFJMJHIFJET
GBCSJLBOU
WPFHFO
A/PPJU
XBUFS

HFCSVJLFO
4

#JK
FFO
POHFWBM
PG
JOEJFO

NFO
[JDI
POXFM
WPFMU
PONJEEFMMJKL
FFO
BSUT

SBBEQMFHFO



JOEJFO
NPHFMJKL
IFN
EJU

FUJLFU
UPOFO
4

*O
HFWBM
WBO
JOTMJLLFO

PONJEEFMMJKL
FFO
BSUT

SBBEQMFHFO
FO
WFSQBLLJOH

PG
FUJLFU
UPOFO
4

#FXBSFO
CJK
FFO
UFNQFSB
UVVS
CFOFEFO

BBO
UF

NFU

NJEEFM
BBO
UF

HFWFO
EPPS
EF
GBCSJLBOU
TQSPOLFMJKLF
WFSQBLLJOH

CFXBSFO
4

/JFU
WFSNFOHFO
NFU


BBO
UF
HFWFO
EPPS
EF

GBCSJLBOU
4

6JUTMVJUFOE
PQ
HPFE

HFWFOUJMFFSEF
QMBBUTFO

HFCSVJLFO
4

/JFU
WPPS
HFCSVJL
PQ

HSPUF
PQQFSWMBLLFO
JO

XPPO
FO
WFSCMJKGSVJNUFO
4

#MPPUTUFMMJOH
WFSNJKEFO

o
WØØS
HFCSVJL
TQFDJBMF

BBOXJK[JOHFO
SBBEQMFHFO
LJOH
OBBS
JO[BNFMQVOU

WPPS
HFWBBSMJKL
PG
CJK[PO
EFS
BGWBM
CSFOHFO
4

/FFN
QBTTFOEF
NBBUSF
IFU
NJMJFV
UF
WPPSLPNFO
WFSBODJFS
WPPS
JOGPSNBUJF

PWFS
UFSVHXJOOJOHSFDZ
DMJOH
4

%F[F
TUPG
FO
EF
WFSQBL
LJOH
BMT
HFWBBSMJKL
BGWBM

BGWPFSFO
4

7PPSLPN
MP[JOH
JO
IFU

NJMJFV
7SBBH
PN
TQFDJBMF

CSBLFO
PQXFLLFO
EJSFDU

FFO
BSUT
SBBEQMFHFO
FO

EF
WFSQBLLJOH
PG
IFU






1

#

FWBU
MPPE
.BH
OJFU
XPSEFO
HFCSVJLU
WPPS

WPPSXFSQFO
XBBSJO
LJOEFSFO
LVOOFO
CJKUFO

PG
XBBSBBO
LJOEFSFO
LVOOFO
[VJHFO

0QHFMFU
#FWBU
MPPE
1

#

FWBU
JTPDZBOBUFO

;JF
EF
BBOXJK[JOHFO
WBO
EF
GBCSJLBOU
1

#

FWBU
FQPYZWFSCJOEJOHFO

;JF
EF
BBOXJK[JOHFO
WBO
EF
GBCSJLBOU
1

1

BT
PQ
o
EJU
QSFQBSBBU
CFWBU
FFO
OPH
OJFU

WPMMFEJH
POEFS[PDIUF
TUPG

'JHVVS

1[JOOFO

(FSBBEQMFFHEF
FO
BBOCFWPMFO

MJUFSBUVVS


.JOJTUFSJF
WBO
4PDJBMF
;BLFO
FO
8FSLHFMFHFO
IFJE
;JFL
WBO
PQMPTNJEEFMFO

/FEFSMBOETF
7FSFOJHJOH
EF
/FEFSMBOETF
#BL
TUFFOJOEVTUSJF
#BLTUFFO

4UJDIUJOH
%PFMNBUJH
7FS[JOLFO
#FTDIFSNJOH

WBO
TUBBM
EPPS
UIFSNJTDI
WFS[JOLFO

/PSNFO
/&/&/*40

7FSWFO
WFSOJTTFO
FO
LVOTUTUPG
GFO
o
#FQBMJOH
WBO
IFU
HFIBBMUF
BBO
OJFUWMVDIUJHF

CFTUBOEEFMFO
/&&/*40

%PPS
UIFSNJTDI
WFS[JOLFO
BBOHF
CSBDIUF
EFLMBHFO
PQ
JK[FSFO
FO
TUBMFO
WPPSXFSQFO

o
4QFDJmDBUJFT
FO
CFQSPFWJOHFO
/&/

)FU
JOEVTUSJFFM
BBOCSFOHFO
WBO
PSHBOJ
TDIF
EFLMBHFO
PQ
UIFSNJTDI
WFS[JOLUF
PG
HFTIFSBSEJ
TFFSEF
QSPEVDUFO
EVQMFYTZTUFFN

/&/

&MFLUSPMZUJTDI
BBOHFCSBDIUF
CFEFLLJO
HFO
WBO
[JOL
PQ
JK[FS
FO
TUBBM

?(INDD   

3&(*45&3 


$0/4&37&3*/(
&/
4$)*-%&38&3,

3FHJTUFS CJUVNJOFV[F
DPOUBDUHFMVJETJTPMBUJF


WMPFSCFEFLLJOHFO
 DPÚODJEFOUJFFGGFDU

" CMBOLF
MBL
 DPSSPTJF

BMDPIPM
 CMBVXQMFJTUFSXFSL
 $PSUFOTUBBM

BMLZEFNVMTJFWFSWFO
 CPMMFOWMPFS

BMLZEIBSTWFSWFO

 CPVXWPDIU

BMVNJOJVN
DPOTFSWFSFO
 CSBOEDPNQBSUJNFOUFSJOHT %
BOIZESJFU
 XBOE
 EFDPSQMFJTUFS

BOPEJTFSFO
 CSBOEWFJMJHIFJE
 EFLWMPFS

BTGBMUQMBUFOWMPFS

 CSBOEWFJMJHIFJE
EFLWMPFS

BTGBMUUFHFMT
 QMBGPOEDPOTUSVDUJF
 DFNFOUHFCPOEFO

BTGBMUUFHFMWMPFS
 CSBOEXFSFOEF
EFVS

 EFLWMPFSFO


BTGBMUUPQMBBH
 CSBOEXFSFOEIFJE
 EFLWMPFSFO
CJUVNFV[F

BTGBMUWMPFSFO
 CSBOEXFSFOEIFJE
EFLWMPFSFO
DBMDJVNTVMGBBU

BUNPTGFSJTDIF
DPSSPTJF
 QMBGPOEDPOTUSVDUJF
 HFCPOEFO

CSBOEXFSFOE
EFLWMPFSFO

TUVLBEPPSTXFSL
 LXBMJUFJUTCFXBLJOH

# CSFFEQMBBUWMPFS
 EFVS

CBGnFQMBGPOE
 CVJUFOQMFJTUFSXFSL
 EFVS
CSBOEXFSFOEF

CBLTUFFO
 EFVSCSFFEUF
TUBOEBBSE

CBMLMBBHWMPFS
 EFVSESBOHFS

CBOESBTUFSQSPmFM
 $ EFVSFO
CSBOEXFSFOEF

CBTJT
WFSGCFTUFL
 DBMDJVNTVMGBBUHFCPOEFO
EFVSFO
HFMVJETJTPMFSFOEF

CFHMB[JOH
CJOOFOEFVSFO
 EFLWMPFSFO
 EFVSFO
HMBT

CFJUT
 DBMDJVNTVMGBBUHFCPOEFO
EFVSFO
JOCSBBLXFSFOEF

CFJUTFO
 EFLWMPFSFO
DMBTTJmDBUJF
 EFVSFO
LPHFMXFSFOEF

CFLJTUJOHTQMBBUWMPFS
 DBMDJVNTVMGBBUHFCPOEFO
EFVSFO
MJOFBJSF

CFPPSEFMJOHTSJDIUMJKO
 HJFUWMPFSFO
 EFVSFO
SPPLXFSFOEF

CFQMBUJOH
PQ
IPVUFO
TLFMFU
 DBMDJVNTVMGBBUHFCPOEFO
EFVSFO
TDIVJG

CFQMBUJOH
PQ
NFUBMFO
TLFMFU
 WMPFSCFEFLLJOHFO
 EFVSFO
TUSBMJOHXFSFOEF

CFUPO
 DFMMFOCFUPO
 EFVSFO
WFMEBGTDIFSNFOEF

CFUPOSPU
 DFMMFOCFUPOCMPLLFO
 EFVSIPPHUF
TUBOEBBSE

CFUPOWMPFSFO
JO
IFU
XFSL
DFMMFOCFUPOQBOFMFO
 EFVSTMVJUNFDIBOJTNF


WFSWBBSEJHEF
 DFMMFOCFUPOXBOE
 EJTQFSTJFWFSWFO


CJNT
 DFNFOU
 EPPSMBUFOEIFJE
WBO
FFO

CJOOFOEFVSFO
CFHMB[JOH
 DFNFOUHFCPOEFO
TUPG

CJOOFOEFVSFO
EFLWMPFS
 EPPSTMBBOE
WPDIU

VJUWPFSJOHFO
 DFNFOUHFCPOEFO
EFLWMPFSFO
EPSQFMT

CJOOFOEFVSLP[JKOFO
 DMBTTJmDBUJF
 ESBBHWMPFS

CJOOFOLP[JKOFO
 DFNFOUHFCPOEFO
ESBBHWMPFS
IPVUFO

CJOOFOLP[JKOFO
WMPFSCFEFLLJOHFO
 ESBBHWMPFS
TUBMFO

NBUFSJBBMLFV[F
 DPNCJOBUJFEFLWMPFSFO
 ESBBHWMPFSFO

CJOOFOLP[JKOFO
TUBMFO
 DPNCJOBUJFEFLWMPFSFO
LXBMJUFJUTCFXBLJOH

CJOOFOMJDIULP[JKOFO
 DMBTTJmDBUJF
 ESBBJTDIVJGEFVSFO

CJOOFOXBOEFO
HFNFUTFMEF
DPOEFOTBUJFWPDIU
 ESJKGTUFFO

OJFUESBHFOEF

 DPOTFSWFSJOH
ESPHF
EFLWMPFSFO

CJOOFOXBOEFO
TUFFOBDIUJHF
TUBBMDPOTUSVDUJFT
 DMBTTJmDBUJF

OJFUESBHFOEF
 DPOTFSWFSJOH
WBO
IPVU
 EVCCFMF
EFVSFO

CJUVNJOFV[F
EFLWMPFSFO
DPOTUSVDUJFWF
WFJMJHIFJE
 EVCCFMIBSEHFCBLLFO

DMBTTJmDBUJF
 DPOUBDUDPSSPTJF
 UFHFMT


?(INDD   



EVQMFYTZTUFNFO
 HSJOEUBQJKU
 JONFUTFMLP[JKO
TUBMFO


HSPOEWFSWFO
 JTPMBUJF
UIFSNJTDIF

JTPMBUJFJOEFY
WPPS

& MVDIUHFMVJE


FMBTUJTDIF
WMPFSCFEFLLJOH
 ) JTPMFSFO
WBO
TQPVXFO

FMBTUPNFSFO
 IBMMFSHFUBM
 *54TZNCPPM

FMFLUSPDIFNJTDIF
DPSSPTJF
 IBOEHJQT


FMFNFOUFOWMPFS
 IBOH
FO
TMVJUXFSL

FNBJMMFSFO
 IBOHXFSL
 ,
FQPYZIBSTWFSWFO
 IFDIUHJQT
 LBML
CMVTTFO

FUIFS
 IFYBBO
 LBML
IZESBVMJTDIF

FUJLFUUFSJOH
WBO
IJHI
TPMJE
WFSWFO
 LBML
TDIFMQ

WFSGQSPEVDUFO
 IPHFESVLXBUFSTUSBMFO
 LBML[BOETUFFO

IPMMFCBLTUFFO
 LFSBNJTDIF
UFHFMT

IPMUFWMPFSFO
 LFSBNJTDIF

' IPVU
BBOUBTUJOH

 WMPFSCFEFLLJOHFO

GFSSP
NFUBMFO
 IPVU
DPOTFSWFSFO
 LMFVSEJTQFOTFS

nBHTUPOFT
 IPVU
EVVS[BBNIFJE
 LMFVSUPFQBTTJOHFO

GPSNBMEFIZEFDPODFOUSBUJF
 IPVU
OBUVVSMJKLF
CVJUFOXFSL

EVVS[BBNIFJE
 LMJNBBUQMBGPOE

IPVU
WFSGTZTUFNFO
 LPHFMXFSFOEF
EFVSFO

( IPVU
WFSWPSNJOHFO
 LPMPNNFO
CSBOEXFSFOEIFJE

HBMWBOJTDI
WFS[JOLFO
 IPVU
WPDIUHFIBMUF
 CFLMFEFO

HFHMB[VVSEF
UFHFMT
 IPVUFO
EFLWMPFSFO
LPSSFMWMPFS

HFMVJEMFLLFO
 DMBTTJmDBUJF
 LPVEHFWPSNEF
TUBMFO

HFMVJETBCTPSQUJF

 IPVUFO
ESBBHWMPFS
 LP[JKOQSPmFMFO

HFMVJETBCTPSQUJFDPÑGmDJÑOU
 IPVUFO
JONFUTFMLP[JKO
 LP[JKO


HFMVJETJTPMFSFOEF
EFVSFO
 IPVUFO
NPOUBHFLP[JKO
 LP[JKOUZQFO

HFMVJETTDIPU
 IPVUFO
QMBGPOET
CSBOEXFSFOE
LSJTUBMMJTBUJF

HFMVJEXFSJOH

 CFLMFEFO

 LVOTUIBSTHFCPOEFO

HFMVJEXFSJOH
IPVUFO
WMPFSCFEFLLJOHFO
 WMPFSCFEFLLJOH

QMBGPOEDPOTUSVDUJF
 IPVUHSBOJFU
 LVOTULFSBNJFL
UFHFMT

HFQSFGBCSJDFFSEF
IPVUSPU
 LVOTUTUFFO

EVCCFMXBOEJHF
QBOFMFO
 IPVUTLFMFUCPVX
 LVOTUTUPGGFO
DPOTFSWFSFO
FO

HJFUWMPFS

 IPVUWFSEVVS[BNJOHT TDIJMEFSFO

HJQT
 NJEEFMFO
 LXBMJUFJUTFJTFO
XBOEUFHFMT

HJQTCMPLLFO
 IPVUXPMDFNFOUQMBBU
 LXBMJUFJUTWFSLMBSJOH

HJQTCMPLLFOXBOE
 IZESBUBUJF

HJQTLBSUPOQMBBU
 IZESBVMJTDIF
LBML

HJQTNPOUBHFQMBGPOE
 -
HJQTNPOUBHFWPPS[FUXBOE
 MBNFMMFOQMBGPOE

HJQTNPOUBHFXBOE
 * MJDIUCFUPO
XBOEQBOFMFO

HJQTNPQ
 JK[FSHMJNNFS
 WBO

HMBOTQMFJTUFS
 JK[FSLMJOLFSUFHFM
 MJDIUCFUPOCMPLLFO

HMBTEFVSFO
 JNQSFHOFSFO
WBO
TUFFOBDIUJHF
MJKTUXFSL
USFLLFO
WBO

HMBTNP[BÕFLUFHFMT
 NBUFSJBMFO
 MJOFBJSF
EFVSFO

HMB[FO
CPVXTUFOFO
 JOCSBBLXFSFOEF
EFVSFO
 MVDIUEPPSMBUFOEIFJE

HMB[FO
UFHFMT
 JOGSBWMPFS
 MVDIUHFMVJETJTPMBUJF


HMB[VVS
 JONFUTFMLP[JKO
 MVDIULBML

HSÒTUFHFM
 JONFUTFMLP[JKO
IPVUFO


?(INDD   

3&(*45&3 


$0/4&37&3*/(
&/
4$)*-%&38&3,

. /&/

 PQQFSWMBLUFCFIBOEFMJOH
WBO

NBDIJOFHJQT
 /&/

 BMVNJOJVN

NBHOFTJBHFCPOEFO
/&/

 PQUSFLLFOE
WPDIU

EFLWMPFSFO
DMBTTJmDBUJF
 /&/

 0SHBOJTDI
1TZDIP

NBHOFTJBHFCPOEFO
/&/

 4ZOESPPN

WMPFSCFEFLLJOHFO
 /&/

 PVEIPMMBOETF
UFHFMT

NBHOFTJFUFTUSJDI
 /&/

*O
IFU
XFSL
PWFSMBOHTHFMVJETJTPMBUJF

NBSNFSQMFJTUFS
 WFSWBBSEJHEF
WMPFSFO

NBTTBWFFSTZTUFFN
 o
,XBMJUFJU
FO
VJUWPFSJOH

NFFTUFMLP[JKOFO
 WBO
DFNFOUHFCPOEFO
1
NFUBMFO
DPOTFSWFSFO
 EFLWMPFSFO
 1[JOOFO

NFUBMFO
TLFMFU
CFQMBUJOH
/&/

*O
IFU
XFSL
QBOFMFO
HFQSFGBCSJDFFSEF

PQ
 WFSWBBSEJHEF
WMPFSFO
EVCCFMXBOEJHF

NFUBMFO
UFHFMT
 o
,XBMJUFJU
FO
VJUWPFSJOH
QBOFMFOQMBGPOE

NFUBNPSGF
HFTUFFOUFO
 WBO
NPOPMJUJTDI
BGHFXFSLUF
QBOFMFOQMBGPOE

NJMJFVFJTFO
FO
WFSG
 CFUPOWMPFSFO
FO

ESBBHDPOTUSVDUJF

NJOFSBBMHFCPOEFO
WFSIBSEJOHFO
 QBOFMFOTZTUFFNXBOE


TJFSQMFJTUFS
 /&/

 QBTTJWFSJOHTMBBH

NPOPMJUJTDI
BGHFXFSLUF
/&/

 QBVNFMMF

CFUPOWMPFSFO
/&/

 QFSMJUF

DMBTTJmDBUJF
 /&/

 QFSMJUFCFQMFJTUFSJOH

NPOUBHFLP[JKO
 /&/

 QMBBUTUBMFO
LP[JKOFO

NPOUBHFLP[JKO
IPVUFO
 /&/

 QMBGPOEDPOTUSVDUJF

NPOUBHFLP[JKO
TUBMFO
 /&/


 WFSMBBHEF

NPOUBHFWMPFSFO
 /&/


 QMBGPOEDPOTUSVDUJFT

ANPPLFSQMBUFO
 /&/


 QMBGPOETZTUFFN
NPOUBHF

NP[BÕFLUFHFMT
 /&/


 QMBUGPSNWMPFS

NVVSDPOTUSVDUJFT
 /&/

 QMFJTUFSESBHFS

NVVSDPOTUSVDUJFT
UIFSNJTDI
/&/


 QMFJTUFSQSPmFM

JTPMFSFO
 /&/

 QMPGQBLLFU

NVVSWFSWFO
 /&/

 QOFVNBUJTDI
TUSBMFO

/&/

 QPFEFSDPBUFO

/&/

 QPMZTJMPYBBOWFSWFO

/ /&/

 QPMZVSFUIBBOWFSWFO

OBTUFMLP[JKOFO
 OJFUESBHFOEF
CJOOFOXBOEFO
QPSJTPTUFFO

OBUJPOBMF
CFPPSEFMJOHTSJDIUMJKO
WBO
NFUTFMXFSL
 QPSPTJUFJU


 OJFUESBHFOEF
QSFTUBUJFDPODFQU

OBUTUSBMFO
 TZTUFFNXBOEFO
 QSFTUBUJFFJTFO
BBO


OBUVVSMJKLF
EVVS[BBNIFJE
WBO
OJFVXCPVX
LMFVSHFCSVJL
 OJFUESBHFOEF

IPVU
 OPOGFSSP
NFUBMFO
 CJOOFOXBOEFO

OBUVVSTUFFO
 OPOJVTIBOHFS
 QSJNFST

OBUVVSTUFFO
CFXFSLJOHFO
 QVUDPSSPTJF

OBUVVSTUFFOTPPSUFO

OBUVVSTUFFOUFHFMT
 0
/&/&/

 PNWPSNJOHTHFTUFFOUFO
 3
/&/&/

 POEFSSPFTU
 3[JOOFO

/&/&/

8FFSTUBOE
PQEFLEFVSFO
 SBBQMBBH

UFHFO
DIFNJTDIF
PQMPTNJEEFMFO
SBTUFSQMBGPOE

BBOUBTUJOH
 PSHBOJTDIF
 SJCCFOTUSFLNFUBBM

/&/&/

 SJWJFS[BOE


?(INDD   



SPFTU
 TUBBMQMBBUCFUPOWMPFS
 5

SPFTUTDIBMFO
 TUBBMQMBBUWMPFS
 UBQJKU

SPPLXFSFOEF
EFVSFO
 45"#6
 UFHFMT

SPPTUFSQMBGPOE
 4UBCVCFTUFL
 UFHFMT
HMB[FO

SPPTUFSWMPFS
 TUBMFO
ESBBHWMPFS
 UFHFMT
LFSBNJTDIF

SVCCFST
 TUBMFO
JONFUTFMLP[JKO
 UFHFMT
NFUBMFO

SVCCFS
LOJLEFVS
 TUBMFO
NPOUBHFLP[JKO
 UFHFMXFSL
VJUWPFSJOH

4UBOEBBSECFTUFL
UFHFM[FUXFSL

WPPS
EF
CVSHFS
FO
UFHFM[FUXFSL

4 VUJMJUFJUTCPVX
 IPFLPQMPTTJOHFO

4[JOOFO
 TUBOEBBSECSBOELSPNNF
 UFSQFOUJOF

TDIBSOJFSFO
 TUFFOBDIUJHF
NBUFSJBMFO
UIFSNJTDIF
JTPMBUJF

TDIFJEJOHTDPOTUSVDUJF
 DPOTFSWFSFO
 UIFSNJTDI
WFS[JOLFO

TDIFJEJOHTXBOE
TUFFOBDIUJHF
OJFUESBHFOEF
UIFSNPIBSEFST

WFSQMBBUTCBSF
 CJOOFOXBOEFO
 UIFSNPQMBTUFO

TDIFMQLBML
 TUFFOHBBT
 UIJOOFS

TDIJKGXFSLJOH
 TUFFOTUSJQQFO
 UJNNFSXFSLQMBGPOE

TDIJMEFSXFSL
 TUPGTDIPUUFO
 UPFHBOLFMJKLIFJE

TDIJMEFSXFSL
TUFFOBDIUJHF
TUPMMJOHTHFTUFFOUFO
 UPFHBOLFMJKLIFJETTZNCPPM

NBUFSJBMFO
 TUPNQF
EFVSFO
 USFLLFO
WBO
MJKTUXFSL

TDIJMEFSXFSL
WBO
TUSBBMOPSNFO
 USPGGFMWMPFS

LVOTUTUPGGFO
 TUSBMFO

TDIJMEFSXFSL
WBO
NFUBMFO
 TUSBMJOHXFSFOEF
EFVSFO

TDIJMWMPFS
 TUSPLFOEFVS
 6
TDIJNNFMT
 TUSPLFOQMBGPOE
 6EXBBSEF

TDIPQFSFO
 TUVDBOFUQMBGPOE
 67TUSBMJOH

TDIVJGEFVS

 TUVLBEPPSHJQT

TFEJNFOUHFTUFFOUFO
 TUVLBEPPSTNPSUFM

TIFSBSEJTFSFO
 TUVLBEPPSTXFSL
 7
TJFSHSJOEWMPFS
 TUVLBEPPSTXFSL
CJK[POEFSF
WFJMJHIFJE
DPOTUSVDUJFWF

TJFSQMFJTUFS
 GVODUJFT
 WFMEBGTDIFSNFOEF
EFVSFO

TJFSQMFJTUFS
TUVLBEPPSTXFSL
WFOUJMBUJF

NJOFSBBMHFCPOEFO
 CSBOEXFSFOEIFJE
 WFSG
TDIBEFMJKLIFJE

TJMBOFO
 TUVLBEPPSTXFSL
IFDIUJOH
 WFSGQSPEVDUFO

TJMJDPOBUFO
 TUVLBEPPSTXFSL
WFSGQSPEVDUFO

TJMJDPOFOIBST
 IVMQDPOTUSVDUJFT
 FUJLFUUFSJOH

TJMPYBOFO
 TUVLBEPPSTXFSL
WFSGTZTUFFN
POEFSIPVE

4,(TZNCPPM
 POEFSHSPOEFO
 WFSGTZTUFFN
WPPS
TUBBM

TMPU
LBTU
 TUVLBEPPSTXFSL
WFSGTZTUFNFO

TMPU
MPPQ
 QMFJTUFSQSPmFMFO
 WFSIPPHEF
EFLWMPFSFO

TMPU
EBH
FO
OBDIU
 TUVLBEPPSTXFSL
VJUWPFSFO
 DMBTTJmDBUJF

TMPU
WSJKCF[FU
 TUVLBEPSFO
WBO
QMBGPOET
 WFSMBBHEF

TMVJUQMBBU
 TUVLBEPSFO
WBO
XBOEFO
 QMBGPOEDPOTUSVDUJF

TMVJUXFSL
 TZTUFFNQMBGPOE
BGXFSLJOH
 WFSNJDVMJUF

TQBDIUFMQMFJTUFS
 TZTUFFNQMBGPOE
WFSOJT

TQBDLTQVJUQMFJTUFS
 SBOEBBOTMVJUJOH
 WFSQMBBUTCBSF

TQSJUTMBBH
 TZTUFFNXBOE

 TDIFJEJOHTXBOE

TQVJUHJQT
 TZTUFFNXBOEFO

WFS[JOLFO
UIFSNJTDI

TUBBMDPOTUSVDUJFT
OJFUESBHFOEF
 WMPFSCFEFLLJOH

DPOTFSWFSJOH
 WMPFSCFEFLLJOH
FMBTUJTDIF


?(INDD   

3&(*45&3 


$0/4&37&3*/(
&/
4$)*-%&38&3,

WMPFSCFEFLLJOH
XJUQMFJTUFSXFSL


LXBMJUFJUTCFXBLJOH
 XPPOWPDIU

WMPFSCFEFLLJOHFO

 83%

WMPFSCFEFLLJOHFO

CJUVNJOFV[F

WMPFSCFEFLLJOHFO
:
DBMDJVNTVMGBBU
 YZMFFO

WMPFSCFEFLLJOHFO

DFNFOUHFCPOEFO

WMPFSCFEFLLJOHFO
IPVUFO
 ;
WMPFSCFEFLLJOHFO
[BOE[BLQSPFG

LFSBNJTDIF
 [FUUFO
WBO
XBOEUFHFMT
JO

WMPFSCFEFLLJOHFO
NPSUFM

NBHOFTJBHFCPOEFO
 [JMWFS[BOE

WMPFSCFEFLLJOHFO
[JOLCMPFNFO

NFUBMFO
 [JOLGPTGBBU


WMPFSTZTUFNFO
[JOLQBUJOB

CFOBNJOHFO
 [JOLTQVJUFO

WMPFSTZTUFNFO

[JOLTUPG

QSFTUBUJFFJTFO
 [XBMVXTUBBSUQMBBU

WMPFSWFFS
 [XFNCBEUFHFMT

WMPFSWFSWFO
 [XFWFOEF
DFNFOUHFCPOEFO

WPDIUJTPMBUJF
 EFLWMPFS

WPDIUXFSJOH

 [XFWFOEF
DFNFOUHFCPOEFO

WPFHNPSUFMT
UFHFM[FUXFSL
 EFLWMPFSFO
DMBTTJmDBUJF

WPSTUCFTUFOEJHF
HFHMB[VVSEF
[XFWFOEF
WMPFS

XBOEUFHFMT

WPSTUTDIBEF

WSJKF
EPPSHBOH

WSJKF
IPPHUF


8
XBMTIVJE

XBOEBGXFSLJOH
NFU
UFHFMT

XBOEQBOFMFO
WBO

MJDIUCFUPO

XBOEUFHFMMJKNFO
OPSNFO

XBOEUFHFMNPSUFMT

OPSNFO

XBOEUFHFMT

XBOEUFHFMT OPSNFO

XBSNUFBCTPSCFSFOE
WFSNPHFO

WBO
LMFVS

XBTCFO[JOF

XBUFSHFESBHFO
WFSWFO

8#%#0


XFSQTUSBMFO

8FTUFSO
SFE
DFEBS

XJOHWMPFS


?(INDD   



?(INDD