॥ संस्क

ृ तभारती–प श्चममहाराष्ट्रम् ॥

॥ संस्क
ृ त
े न गीता,गीतया संस्क
ृ तम् ॥

Learn Sanskrit Through Gita।

Study Gita Through Sanskrit ॥

गीताप्रव
े शः–प्रथमभागः

पठतु संस्क
ृ तम् जयतु संस्क
ृ तम्
ॐ
॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

शा ताकारं भुजगशयनं पद्मनाभं सुे रशं

वश्वाधारं गगनसदृशं मेघवणर्गं शुभाङ्गम् ।
लक्ष्मीका तं कमलनयनं यो ग भध्यार्गनगम्यं
व दे वष्णुं भवभयहरं सवर्गलोक
ै कनाथम् ॥

व दनम् य
े नाक्षर–समाम्नाय अ धगम्य मह
े श्वरात्।
क
ृ त्स्नं व्याकरणं प्रोक्त
ं तस्म
ै पा णनय
े नमः॥

व्याक्यकारं वररु चं भाष्यकारं पतञ्ज लम्।

पा ण नं सूत्रिकारञ्च प्रणतोऽ स्म मु नत्रियम्॥
ॐ ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

श्चुत्व–सि धः

ष्ट
ु त्व–सि धः

जश्त्व––सि धः

चत्वर्ग–सि धः
अच् सि धः
अनुना सक–सि धः
पुनरावतर्गनम् हल् सि धः अनुस्वार–सि धः

वसगर्ग–सि धः परसवणर्ग–सि धः

ङमुडागम–सि धः

पूवर्गसवणर्ग–सि धः

छत्व–सि धः

सत्व–सि धः

यवलोप–सि धः
वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

उकारः
अच् सि धः
लोपः
हल् सि धः
े रफः
वसगर्ग–सि धः
सकारः
जह्वामूलीयः/उपध्मानीयः
वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

वसगर्गसि धः

वसगर्गः े रफः

राम स् (सुँ) सकारः

सकारस्य स्थाने रामर्,गुरुर्

राम र् (रुँ)
े रफः
स्वाभा वकः प्रातर्,पुनर्, पतुर्

रामः वसगर्गः
वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

वसगर्गसि धः

वसगर्गः(र
े फः)+अश्
वसगर्गःर
े फः)+ख र

उ वम् /लोपः/र
े फः सकारः/ जह्वामूलीयः/उपध्मानीयः
वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

कठोराः मृदु–व्यञ्जना न स्वराः

क
् ख् ग् घ् ङ् अ आ
स्वरः ◌ः श् च् छ् ज् झ् ञ् इ ई

ष् ट् ठ् ड् ढ् ण् उ ऊ

स् त् थ् द् ध् न् ऋ ॠ

प् फ् ब् भ् म् ऌ

य् ह् ए

व् ऐ

र् ओ

ल् औ
वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

सकारसि धः

कठोराः

क
् ख् जह्वामूलीयः
स्वरः ◌ः श् च् छ्

ष् ट् ठ् सकारः
स् त् थ्

प् फ
् उपध्मानीयः
वकल्प
े न
सकारः
वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

◌ः+च्/छ्/ ट्/ठ्/ त्/थ = स् +च्/छ्/ ट्/ठ्/ त्/थ

न यम्

दुयोर्गधनः तदा
पाण्डवाः च घोरः ठङ्कारः
दुयोर्गधन ◌ः त दा च
पाण्डवा ◌ः घोरः ◌ः ठङ्कारः

दुयोर्गधन स् तदा स् च
पाण्डवा घोरः स् ठङ्कारः
दुयोर्गधनस्तदा
पाण्डवा श् च घोरः ष् ठङ्कारः

पाण्डवाश्चि घोरष्ठिङ्कारः
वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

मात्रास्पशार्गस्तु कौ तेय शीतोष्णसुखदुःखदाः। नासतो वद्यते भावो नाभावो वद्यते सतः।

आगमापा यनोऽ न यास्तां स्त तक्षस्व भारत॥२–१४॥ उभयोर प दृष्टोऽ तस् वनयोस्त वद शर्ग भः॥२–१६॥

मात्रिा-स्पशार्गःतु कौ तेय शीत-उष्ण-सुख-दुःख-दाः। न असतः वद्यते भावः न अभावः वद्यते सतः।

आगम अपा यनः अ नत्याःतान् त तक्षस्व भारत॥२–१४॥ उभयोःअ प दृष्टःअ तः तु अनयोः तत्त्व-द शर्ग भः॥२–१६॥

व्यवसायाि मका बु द्धिर

े के हक ु रुन दन । रागद्व
े ष वयुक्त
ै स्तु वषया नि न्द्रियैश्चिरन्।
बहुशाखा ह्यन ताश्चि बुद्धियोऽव्यवसा यनाम्॥२–४१॥ आ मवश्यै वर्गधेया मा प्रसादम धगच्छ त॥२–६४॥
व्यवसाय-आि मका बु द्धिः एका इह क
ु रु-न दन। राग-द्व
े ष- वयुक्त
ै ः तु वषयान् इि न्द्रिय
ै ः चरन्।
बहु-शाखाः ह अन ताः च बुद्धियः अव्यवसा यनाम्॥२–४१॥ आ म-वश्यैः वधेय-आ मा प्रसादम् अ धगच्छ त॥२–६४॥

● वसजर्गनीयस्य सः । ८ .३.३४
● वसजर्गनीयस्य(६.१) सः (१.१)
● पदा ते वद्यमानस्य वसगर्गस्य खर्-वणेर्ग पर
े सकारादेशः भव त ।
वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥
वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

◌ः+ श्/ष्/स् = स् + श्/ष्/स्

वकल्पेन
भक्तः सेवते
पयः शीतलम् श्रीधरः षष्ठिः
भक्त ◌ः सेवते शीतलम्
पय ◌ः श्रीधर ◌ः षष्ठिः

भक्त स् सेवते स् शीतलम्

पय श्रीधर स् षष्ठिः

भक्तस्सेवते/ भक्तः सेवते पय श् शीतलम् श्रीधर ष् षष्ठिः

पयिश्शतलम्/ पयः शीतलम् श्रीधरष्षष्ठिःः/श्रीधरः षष्ठिः

वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

न वेवाहं जातु नासं न वं नेमे जना धपाः। अच्छ

े द्योऽयमदाह्योऽयमक्लेद्योऽशोष्य एव च।
न चैव न भ वष्यामः सवेर्ग वयमतः परम्॥२–१२॥ न यः सवर्गगतः स्थाणुरचलोऽयं सनातनः॥२–२४॥

न तु एव अहम् जातु न आसम् न वम् न इमे जना धपाः। अच्छ

े द्यः अयम् अदाह्यः अयम् अक्लेद्यः अशोष्यः एव च।
न च एव न भ वष्यामःसव े र्ग वयम् अतःपरम्॥२–१२॥ नत्यः सवर्गगतः स्थाणुः अचलः अयम् सनातनः॥२–२४॥

अ तव त इमे देहा न यस्योक्ताः शरी रणः। ना स्त बु द्धिरयुक्तस्य न चायुक्तस्य भावना ।

अना शनोऽप्रमेयस्य तस्माद्युध्यस्व भारत॥२–१८॥ न चाभावयतः शाि तरशा तस्य क ु तः सुखम्॥२–६६॥
अ तव तः इमे देहाः न यस्य उक्ताः शरी रणः। न अ स्त बु द्धिः अयुक्तस्य न च अयुक्तस्य भावना।
अना शनः अप्रमेयस्य तस्मात् युध्यस्व भारत॥२–१८॥ न च अभावयतः शाि तः अशा तस्य क ु तः सुखम्॥२–६६॥

अ ग्निज्योर्ग तरहः शुक्लः षण्मासा उत्तरायणम्।

तत्र प्रयाता गच्छि त ब्रह्म ब्रह्म वदो जनाः॥८–२४॥ ● वा श र । ८ .३.३६
● वा(अव्ययम्), श र (७.१)
अ ग्निः ज्यो तः अहः शुक्लः षण्मासाः उत्तर-आयणम्। ● शर्-वणेर्ग पर
े वसगर्गस्य वकल्पेन वसगार्गदेशः एव भव त ।
तत्र प्रयाताः गच्छि त ब्रह्म ब्रह्म वदः जनाः॥८–२४॥
वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥
वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

◌ः+ क
् /ख् = ◌ः ( जह्वामूलीयः) + क
् /ख्

◌ः+ प्/फ् = ◌ः (उपध्मानीयः) + प्/फ्

वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

सदृशं चेष्टते स्वस्याः प्रक

ृ तेज्ञार्गनवान प। श्रेया स्वधमोर्ग वगुणः परधमार्ग स्वनु ष्ठितात्।
प्रक
ृ तं याि त भूता न नग्रहः कं क रष्य त॥३–३३॥ स्वधमेर्ग नधनं श्रेयः परधमोर्ग भयावहः॥३–३५॥

सदृशम् चेष्टते स्वस्याः प्रक

ृ त
े ः ज्ञानवान् अ प। श्रेयान् स्वधमर्गः वगुणः परधमार्गत् स्वनु ष्ठितात्।
प्रक
ृ तम् याि त भूता न नग्रहः कम् क रष्य त॥३–३३॥ स्वधमेर्ग नधनम् श्र े यः परधमर्गः भय-आवहः॥३–३५॥

न ह क श्चि क्षणम प जातु तष्ठि यकमर्गक ृ त्। स एवायं मया तेऽद्य योगः प्रोक्तः पुरातनः।
कायर्गते ह्यवशः कमर्ग सवर्गः प्रक
ृ तजैगुर्गणैः॥३–५॥ भक्तोऽ स मे सखा चे त रहस्यं ह्येतदुत्तमम्॥४–३॥
न ह क श्चित् क्षणम् अ प जातु तष्ठि त अकमर्गक ृ त्। सः एव अयम् मया ते अद्य योगः प्रोक्तः पुरातनः।
कायर्गते ह अवशः कमर्गः सवर्गः प्रक
ृ तजैः गुणैः॥३–५॥ भक्तः अ स मे सखा च इ त रहस्यम् ह एतत् उत्तमम्॥४–३॥

● क
ु प्वोः ≍क≍पौ च । ८ .३.३७
● कु प्वोः(६.२), ≍क≍पौ (१.२),च (अव्ययम्)
● वसगर्गस्य ककार
े /खकार े पर
े जह्वामूलीयः वसगर्गः वा भवतः । वसगर्गस्य पकार
े /फकार
े पर
े
उपध्मानीयः वसगर्गः वा भवतः ।
वसगर्ग– सि धः
वसगार्गत् क्ष शब्दे पर
े वसगर्गस्य न क ञ्चित् प रवतर्गनं भव त ।
उदाहरणम् – रामः क्ष त्रयः, दोषः क्षीयते
यदृच्छया चोपपन्निं स्वगर्गद्वारमपावृतम्।
सु खनः क्ष त्रयाः पाथर्ग लभ ते युद्धिमीदृशम्॥२–३२॥
यत् ऋच्छया च उपपन्निं स्वगर्ग-द्वारम् अपावृतम्।
सु खनः क्ष त्रियाः पाथर्ग लभ ते युद्धिम् ईदृशम्२–३२॥
मृ युः सवर्गहरश्चिाहमुद्भवश्चि भ वष्यताम्।
की तर्गः श्रीवार्गक्च नारीणां स्मृ तमेर्गधा धृ तः क्षमा॥१०–३४॥
मृ युः सवर्ग-हरः च अहम् उद्भवः च भ वष्यताम्।
की तर्गः श्रीः वाक
् च नारीणाम् स्मृ तः मेधा धृ तः क्षमा॥१०–३४॥
॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥
लभ ते ब्रह्म नवार्गणमृषयः क्षीणकल्मषाः।
छन्निद्व
ै धा यता मानः सवर्गभूत हते रताः॥५–२५॥
लभ ते ब्रह्म- नवार्गणम् ऋषयः क्षीण-कल्मषाः।
छन्नि-द्व
ै धाः यत-आ मानः सवर्ग-भूत हते रताः॥५–२५॥
● शपर्गे र वसजर्गनीयः । ८ .३.३५
● शपर्गे र(७.१) वसजर्गनीयः (१.१)
● खर्-वणार्गत् परः शर्-वणर्गः आगच्छ त चेत् वसगर्गस्य वसगार्गदेशः भव त ।
वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

ख र पर
े कायार्ग ण

क्ष

◌ः क्ष
वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

उकारः सि धः–उ वम्

तुमुलः अभवत् नः जयेयुः

तुमुल् अ ◌ः अ भवत् न् अ ◌ः ज् अयेयुः

तुमुल् अ उ अ भवत् न् अ उ ज् अयेयुः

तुमुल् ओ अ भवत् न् ओ ज अयेयुः

तुमुल् ओ भवत् नो जयेयुः

तुमुलोऽभवत्
वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

उकारः सि धः–उ वम्

● अ+◌ः + अ/हश् अ+◌ः + हश्
अ+◌ः + अ
= =
अ+उ + अ –उ वम् हश् – ३,४,५ वगीर्गय–व्यञ्जनम्,ह्,य्,व्,र्,ल् अ+उ + हश् –उ वम्
= =
ओ+ अ –गुण–सि धः ओ+ हश् –गुण–सि धः
=
ओऽ –पूवर्गरुपसि धः ह्रस्व–अकारे
परे एव
श्रेयः+अनुपश्या म वासः+भव त

श्रेय उ+अनुपश्या म –उ वम् वास उ+भव त –उ वम्

श्रेयो+अनुपश्या म –गुण–सि धः वासो+भव त –गुण–सि धः

श्रेयोऽनुपश्या म–पूवर्गरुपसि धः
 वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

दे हनोऽ स्म यथा देहे कौमारं यौवनं जरा।

तथा देहा तरप्रा प्तिधीर्गरस्तत्र न मुह्य त॥२–१३॥

द
े हनः अ स्मन् यथा देहे कौमारम् यौवनम् जरा।
तथा देहा तर-प्रा प्तिः धीरः तत्र न मुह्य त॥२–१३

अ तव त इमे देहा न यस्योक्ताः शरी रणः।

अना शनोऽप्रमेयस्य तस्माद्युध्यस्व भारत॥२–१८॥

अ तव तः इमे देहाः न यस्य उक्ताः शरी रणः।

अना शनः अप्रम े यस्य तस्मात् युध्यस्व भारत॥२–१८॥

अव्यक्तोऽयम च योऽयम वकायोर्गऽयमुच्यते।

तस्मादेवं व द वैनं नानुशो चतुमहर्ग स॥२–२५॥ ● अतो रोरप्लुतादप्लुते । ६.१.११३
● अत(५.१), रोः(६.१),अप्लुतात् (५.१), अप्लुते (७.१)
अव्यक्तः अयम् अ च त्यः अयम् अ वकायर्गः अयम् उच्यते। ● अ
तस्मात् एवम् व द वा एनम् न अनुशो चतुम् अहर्ग स॥२–२५॥ प◌्लुत-ह्रस्व-अकारात् परस्य रुँ-इ यस्य अप्लुत-ह्रस्व-अकार
े पर
े उकारादेश
 वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

नेहा भक्रमनाशोऽ स्त प्र यवायो न वद्यते।

स्वल्पमप्यस्य धमर्गस्य त्रायते महतो भयात्॥२–४०॥

न इह अ भक्रम-नाशः अ स्त प्रत्यवायः न वद्यते।

स्वल्पम् अ प अस्य धमर्गस्य त्रायते महतः भयात्॥२–४०॥

त्रैगुण्य वषया वेदा नस्त्रैगुण्यो भवाजुर्गन।

नद्वर्ग द्वो न यस वस्थो नयोर्गगक्षेम आ मवान्॥२–४५॥

त्रैगुण्य- वषयाः वेदाः नस्त्र ै गुण्यः भवाजुर्गन।

नद्वर्ग द्वः नत्य-सत्त्वस्थः नयोर्गगक्ष
े मः आ मवान्॥२–४५॥

यततो ह्य प कौ तेय पुरुषस्य वप श्चितः।

इि न्द्रिया ण प्रमाथी न हरि त प्रसभं मनः॥२–६०॥ ● ह श च । ६.१.११४
● ह श (७.१),च (अव्ययम्)
यततः ह अ प कौ तेय पुरुषस्य वप श्चितः। ● अप्लुत-ह्रस्व-अकारात् परस्य रुँ-इ यस्य हश्-वणेर्ग पर
े उकारादेशः भव त ।
इि न्द्रिया ण प्रमाथी न हरि त प्रसभं मनः॥२–६०॥
वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

लोपसि धः
आ+◌ः + अश् (स्वराः/मृदु–व्यञ्जना न )=आ+य् + अश् (स्वराः/मृदु–व्यञ्जना न )

आ+◌ः + स्वराः=आ+य् + स्वराः आ+◌ः + मृदु–व्यञ्जना न =आ+ –– + मृदु–व्यञ्जना न

=आ+ –– + स्वराः
( लोपः वकल्पेन ) (लोपः न यम्)

म णगणाः + इव=म णगण् आ य् + इव गुणाः गुणेषु=गुण् आ य् + गुणेषु

=म णगणा यव =गुणा गुणेषु
=म णगणा इव
देवाः + दास्य ते=देव आ य् + दास्य ते
=देवा दास्य ते
देवाः + अ प=देव् आ य् + अ प
=देवाय प
=देवा अ प
वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

लोपसि धः

देवाः ऋषयः पुरुषाः धमर्गस्य

देव् आ ◌ः ऋ षयः पुरुष् आ ◌ः ध मर्गस्य

देव् आ य् ऋ षयः पुरुष् आ य् ध मर्गस्य

देवा –– ऋषयः पुरुषा –– धमर्गस्य

देवा ऋषयः/ वकल्पेन न यम्

देवायृषुः पुरुषा धमर्गस्य
वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

मत्तः परतरं ना यि क ञ्चिद स्त धनञ्जय।

म य सवर्ग मदं प्रोतं सूत्रे म णगणा इव॥७–७॥

मत्तः परतरं न अ यत् क ञ्चित् अ स्त धनञ्जय।

म य सवर्गम् इदम् प्रोतम् सूत्रे म णगणाः इव॥७–७॥

वषया व नवतर्ग ते नराहारस्य दे हनः।

रसवजर्गं रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा नवतर्गते॥२–५९॥

वषयाः व नवतर्ग त े नराहारस्य दे हनः।

रसवजर्गम् रसः अ प अस्य परम् दृष्ट्वा नवतर्गते॥२–५९॥

कमर्गणैव ह सं स द्धिमा स्थता जनकादयः।

लोकसंग्रहमेवा प सम्पश्य कतुर्गमहर्ग स॥३–२०॥

कमर्गणा एव ह सं स द्धिम् आ स्थताः जनक-आदयः।

लोक-संग्रहम् एव अ प सम्पश्यन् कतुर्गम् अहर्ग स॥३–२०॥
वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

● भोभगोअघोअपूवर्गस्य योऽ श । ६.१.११४

● भोभगोअघोअपूवर्गस्य(६.१), यः (१.१), अ श (७.१)
● अवणार्गत् अन तरम् वद्यमानस्य पदा त-रुँ-वणर्गस्य सं हतायाम् अश्-वणेर्ग पर
े
यकारादेशः भव त ।

● लोपः शाकलस्य । ८.३.१९

● लोपः(१.१), शाकलस्य (६.१)
● अवणार्गत् (अकारात् / आकारात्) परस्य पदा तवकारस्य पदा तयकारस्य च
सं हतायाम् अश्-वणेर्ग पर
े शाकल्यस्य मतेन (इ युक्त
े वकल्पेन) लोपः भव त ।

● ह ल सवेर्गषाम् । ८.३.२२
● ह ल(७.१), सवेर्गषाम्(६.३)
● अवणार्गत् परस्य पदा ते वद्यमानस्य सामा ययकारस्य लघूच्चारणयकारस्य च
सं हतायाम् हल्-वणेर्ग पर
े लोपः भव त ।
वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

लोपसि धः
अ+◌ः + अ वना स्वराः =अ+य् + अ वना स्वराः

अ+◌ः +अ वना स्वराः=अ+य् + अ वना स्वराः

=अ + –– + अ वना स्वराः

नयोर्गगक्षेमः + आ मवान्= नयोर्गगक्षेम् अ य् + आ मवान् यः+एनम्=य् अ य् + एनम्

= नयोर्गगक्षेम आ मवान् =य एनम्

अजुर्गनः + उवाच=अजुर्गन् अ य् +उवाच अव्ययः +ईश्वरः=अव्यय् अ य् + ईश्वरः

=अजुर्गन उवाच =अव्यय ईश्वरः
वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

लोपसि धः

अ तव तः इमे

अ तव त् अ ◌ः इमे

अ तव त् अ य् इमे

अ तव त –– इमे

अ तव त इमे
 वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

अ तव त इमे देहा न यस्योक्ताः शरी रणः।

अना शनोऽप्रमेयस्य तस्माद्युध्यस्व भारत॥२–१८॥

अ तव तः इमे देहाः न यस्य उक्ताः शरी रणः।

अना शनः अप्रमेयस्य तस्मात् युध्यस्व भारत॥२–१८॥

ता न सवार्ग ण संयम्य युक्त आसीत म परः।

वशे ह यस्येि न्द्रिया ण तस्य प्रज्ञा प्र त ष्ठिता॥२–६१॥

ता न सवार्ग ण संयम्य युक्तः आसीत म परः।

वशे ह यस्य इि न्द्रिया ण तस्य प्रज्ञा प्र त ष्ठिता॥२–६१॥

ये ह संस्पशर्गजा भोगा दुःखयोनय एव ते।

आद्य तव तः कौ तेय न तेषु रमते बुधः॥५–२२॥

ये ह संस्पशर्गजाः भोगाः दुःख-योनयः एव ते।

आ द अ तव तः कौ तेय न तेषु रमते बुधः॥५–२२॥
वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

लोपसि धः

एषः तथा सः अन तरं हल् अ स्त चेत् वसगर्गस्य लोपः भव त ।

एषः / सः + हल् = एष / स + हल्

सः +कौ तेय=स कौ तेय एषः +वः=एष वः सः +युक्तः=स युक्तः

सः +घोषः=स घोषः एषः +ज्ञानम्=एष ज्ञानम् सः +भूयः=स भूयः

वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

काम एष क्रोध एष रजोगुणसमुद्भवः।

महाशनो महापाप्मा वद्ध्येन मह वै रणम्॥३–३७॥

कामः एषः क्रोधः एषः रजः गुण-समुद्भवः।

महा-अशनः महा-पाप्मा व द्धि एनम् इह वै रणम्॥३–३७॥

कमेर्गि न्द्रिया ण संयम्य य आस्ते मनसा स्मरन्।

इि न्द्रियाथार्गि वमूढा मा मथ्याचारः स उच्यते॥३–६॥

कमर्ग-इि न्द्रिया ण संयम्य यः आस्ते मनसा स्मरन्।

इि न्द्रियाथार्गन् वमूढा मा मथ्याचारः सः उच्यत
े ॥३–६॥
 वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

े रफसि धः
अ/आ वना स्वरः+◌ः + अश् =अ/आ वना स्वरः+र् + अश्

अश् = स्वराः+मृदुव्यञ्जना न

नराशीः + अप रग्रहः= नराश् ई ◌ः + अप रग्रहः मु नः+उच्यते=मुन् इ ◌ः+उच्यते तैः+दत्तान्=त् ऐ ◌ः+दत्तान्

= नराशीरप रग्रहः =मु नरुच्यते =तैदर्गत्तान्

ब धुः + आ मा=ब ध् उ ◌ः + आ मा नराशीः + नमर्गमः= नराश् इ ◌ः + नमर्गमः स्थतधीः +मु नः= स्थतध् इ ◌ः +मु नः
=ब धुरा मा = नराशी नर्गमर्गमः = स्थतधीमुर्ग नः
वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

े रफसि धः

दोषैः एतैः हयैः युक्त

े

दोष् ऐ ◌ः ए तैः हय् ऐ ◌ः य् उक्त

े

दोष् ऐ र् ए तैः हय् ऐ र् य् उक्त

े

दोषैे रतैः हयैयुर्गक्त

े
 वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

तमुवाच हृषीक
े शः प्रहस न्निव भारत।
सेनयोरुभयोमर्गध्ये वषीद त मदं वचः॥२–१०॥

तम् उवाच हृषीक

े शःप्रहसन् इव भारत।
स
े नयोःउभयोःमध्य े वषीद तम् इदम् वचः॥२–१०॥

नासतो वद्यते भावो नाभावो वद्यते सतः।

उभयोर प दृष्टोऽ तस् वनयोस्त वद शर्ग भः॥२–१६॥

न असतः वद्यते भावः न अभावः वद्यते सतः।

उभयोःअ प दृष्टःअ तः तु अनयोः त व-द शर्ग भः॥२–१६॥

ज्यायसी चे कमर्गणस्ते मता बु द्धिजर्गनादर्गन ।

ति कं कमर्ग ण घोर
े मां नयोजय स क े शव॥३–१॥

ज्यायसी चेत् कमर्गणः ते मता बु द्धिः जनादर्गन ।

तत् कम् कमर्ग ण घोर े माम् नयोजय स क े शव॥३–१॥
 वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

े रफसि धः
स्वराः+स्वाभा वकः े रफः (अव्ययम्)+ अश् =अकारा तः (अव्ययम्) +र् + अश्

अश् = स्वराः+मृदुव्यञ्जना न

पुनः + अत्र= पुन् अ र् + अत्र ब हः+एव= ब ह र् +एव

=पुनरत्र =ब हर
े व

प्रातः + गच्छ त=प्रात् अ र+गच्छ त नचैः +गच्छ त= नचै र्=गच्छ त

=प्रातगर्गच्छ त = नचैगर्गच्छ त
वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

े रफसि धः

पुनः अत्र उच्चैः वद त

पुन् अ ◌ः अ त्र उच्च् ऐ ◌ः व दत

पुन् अ र् अ त्र उच्च् ऐ र् व दत

पुनरत्र उच्चैवर्गद त
 वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

े रफसि धः स्वराः+◌ः + र् =स्वराः +र् + र्

=स्वराः +– + र्

(ह्रस्वः)स्वराः+◌ः + र् =(दीघर्गः)स्वराः +र् + र्

=(दीघर्गः) स्वराः +– + र्

क वः + रचय त= क व र् रचय त
=कवी रचय त भानुः+रोचते= भानु र् +रोचते
=भानू रोचते

पुनः + रमते=पुन र+रमते

=पुना रमते
वसगर्ग– सि धः ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

अ श पर
े कायार्ग ण
ॐ ॥ संस्कृ तभारती–पि चममहाराष्ट्रम ् ॥

उकारः
अच् सि धः
लोपः
सङ्क्ष
े पः हल् सि धः
े रफः
वसगर्ग–सि धः
सकारः
जह्वामूलीयः/उपध्मानीयः