სტატი ამოცანები დაპასუხები

ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი
ამოცანები
სტატისტიკურ
ფიზიკაში
არჩილ უგულავა
ზაზა ტოკლიკიშვილი
2017
9 78 9941 13 593 4
მთლიანი ეკრანი on/of შინაარსი

ამოცანები სტატისტიკურ ფიზიკაში

ივანე ჯავახი‫ש‬ვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო
უნივერსიტეტი
არჩილ უგულავა
ზაზა ტოკლიკი‫ש‬ვილი
ამოცანები სტატისტიკურ ფიზიკაში
2017

7
შინაარსი
სტატისტიკური ფიზიკა და თერმოდინამიკა წარმოადგენს ფიზიკის ერთ-ერთ 7

ძირითად მიმართულებას, რომლის ცოდნა აუცილებელია მეცნიერებისა და ტექნიკის 1. ალბათობა, ალბათობის განაწილება 9
მრავალი დარგის სპეციალისტისთვის.
წიგნ‫ש‬ი ‫ש‬ესულია ამოცანები სტატისტიკურ ფიზიკასა და თერმოდინამიკა‫ש‬ი. ის განკუთ- 2. ფაზური სივრცე, ლიუვილის თეორემა 17
ვნილია ფიზიკის მიმართულების ბაკალავრიატის სტუდენტებისათვის. ამოცანათა 3. გიბსის განაწილება 21
კრებულით სარგებლობა ‫ש‬ეუძლიათ ფიზიკის მიმართულების მაგისტრატურისა და სხვა
მიმართულების სტუდენტებსაც, რომლებიც სწავლობენ სტატისტიკურ ფიზიკას. 4. მაქსველის განაწილება 29
ამოცანათა კრებული დაყოფილია პარაგრაფებად. თითოეული პარაგრაფის 5. ბოლცმანის განაწილება 41
დასაწყის‫ש‬ი მოყვანილია მოკლე თეორიული მასალა, რომლის ცოდნაც აუცილებელია
ამოცანის ამოხსნისათვის. კრებულ‫ש‬ი მოყვანილია ზოგიერთი ამოცანის ამოხსნა და პა- 6. თერმოდინამიკა, თერმოდინამიკური ფუნქციები 53
სუხები. 7. თერმოდინამიკური ფუნქციები
და აირთა მდგომარეობის განტოლება 69
8. გიბსის კვანტური განაწილება 83
9. ფერმი-დირაკისა და ბოზე-აინშტაინის განაწილება 89
გამოცემაზე მუშაობდნენ:
თამარ ებრალიძე 10. ფლუქტუაციები 99
მარიკა ერქომაიშვილი 11. ამოხსნები 107
მაია ეჯიბია
12. მათემატიკური დამატება 267
1. ეილერის ფუნქცია 268
ქვეყნდება ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის 2. ზოგიერთი ინტეგრალის გამოთვლა 269
საუნივერსიტეტო საგამომცემლო საბჭოს გადაწყვეტილებით
3. ალბათობის ინტეგრალი 271
4. მაკდონალდსის ფუნქცია 272
© ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო
უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 2017 13. ძირითადი ფიზიკური მუდმივები 273
14. პასუხები 275
ISBN 978-9941-13-593-4 (pdf)
15. გამოყენებული ლიტერატურა 319

1. ალბათობა, ალბათობის განაწილება

10 1. ალბათობა, ალბათობის განაწილება 1. ალბათობა, ალბათობის განაწილება 11
თუ რაიმე მოვლენა A n ერთნაირი ექსპერიმენტის დროს ხდება k

kn  A  k k
kn  A  სიხ‫ש‬ირით, მა‫ש‬ინ სიდიდე h  A   წარმოადგენს A მოვლე- P k   e ;
n k!
ნის ფარდობით სიხ‫ש‬ირეს ამ ექსპერიმენტების სერიის დროს, ზოგად ხოლო, როცა n  1, k  1 და k  k  k , მიიღება გაუსის
‫ש‬ემთხვევა‫ש‬ი, h  A  სიდიდე იცვლება ერთი ექსპერიმენტების სერიიდან განაწილება:
სხვაზე გადასვლის დროს, თუ ეს სიდიდე, როცა n   მიისწრაფვის
kn  A 
რაღაც ზღვრული მნი‫ש‬ვნელობისაკენ, არის P  A   lim 
 k k
 
2
, მა‫ש‬ინ ამ
n 1
n 
P k 
 exp   .
უკანასკნელს ეწოდება A მოვლენის ალბათობა.  2k 
2 k  
 
ალბათობის ამ განმარტებიდან გამომდინარეობს, რომ 0  P  A   1 .
‫ש‬ეუძლებელი მოვლენის ალბათობა ნულის ტოლია, იმ მოვლენის ალბა-
თობა, რომელიც ყოველთვის მოხდება, ტოლია ერთის.
ორ A და B მოვლენას ეწოდება არათავსებადი, თუ ერთდროულად
არ ‫ש‬ეიძლება მოხდეს. ორი მოვლენის ჯამი, ანუ გაერთიანება
C A  B ეწოდება A და B მოვლენიდან ერთ-ერთის დადგომას. 
ნი‫ש‬ანი ნი‫ש‬ნავს „ან ერთს, ან მეორეს“. ორი არათავსებადი A და B
მოვლენიდან ერთ-ერთის დადგომა განისაზღვრება ალბათობათა
‫ש‬ეკრების კანონით:
P  A  B
 P  A  P  B  ;
ორი მოვლენის ნამრავლი ანდა თანაკვეთა C  A  B ეწოდება ამ
ორი A და B მოვლენის ერთდროულად დადგომას.
ორ მოვლენას ეწოდება დამოუკიდებელი, თუ ერთ-ერთი მათგანის
დადგომა გავლენას არ ახდენს მეორე მოვლენის დადგომის ალბათობაზე:
P  A  B
 P  A  P  B  .
თუ ხორციელდება n დამოუკიდებელი ცდა და ყოველ ამ ცდა‫ש‬ი რა-
ღაც A მოვლენის დადგომის ალბათობა ტოლია p -სი, მა‫ש‬ინ ალბათობა
იმისა, რომ A მოვლენა მოხდა k -ჯერ, განისაზღვრება ბინომიალური
განაწილების კანონით, ანუ ბერნულის განაწილებით:
n!
Pn  k  p k 1  p  ,
nk

k ! n  k  !
როცა n  k , მა‫ש‬ინ მიიღება პუასონის განაწილება:

ამოცანა # 1.7
წინა ამოცანის მიხედვით იპოვეთ იმის ალბათობა, რომ x სიდიდის
ნაწილაკი მოძრაობს უსასრულოდ ღრმა ერთგანზომილებიან a სიგა-
მნი‫ש‬ვნელობა მოთავსებულია ინტერვალ‫ש‬ი: [ x, x  dx] .
ნის პოტენციურ "ორმო‫ש‬ი". განვსაზღვროთ [ x, x  dx] ინტერვალ‫ש‬ი პასუხი
ნაწილაკის მოხვედრის ალბათობა, თუ ნაწილაკის მოძრაობა კლასიკური
მექანიკის კანონების მიხედვით აღიწერება.
ამოხსნა პასუხი
ვთქვათ, x -სიდიდის მიხედვით განაწილების ფუნქცია [0, ] არე‫ש‬ი
dw C exp( x)dx . ვიპოვოთ ალბათობის განაწილება y სიდიდი-
არის
განვსაზღვროთ ერთგანზომილებიან პარაბოლურ პოტენციურ ორმო‫ש‬ი
სათვის, თუ იგი დაკავ‫ש‬ირებულია x -თან თანაფარდობით x  y 2 .
მოძრაობისას ნაწილაკის [ x, x  dx ] ინტერვალ‫ש‬ი მოხვედრის ალბათობა.
ვთქვათ, x -ცვლადი თანაბრად არის განაწილებული a -დან b-მდე.
ვთქვათ, სისტემა ხასიათდება dw ~ xydxdy ალბათობის განაწილებით
ვიპოვოთ x -ის სა‫ש‬უალო მნი‫ש‬ვნელობა x , x 2 -ის სა‫ש‬უალო მნი‫ש‬ვნელო-
0  x  a, 0  y  b ‫ש‬უალედ‫ש‬ი. მოვახდინოთ ამ განაწილების ნორმირება.
ბა x 2 და სა‫ש‬უალო კვადრატული გადახრა ( x ) 2 .
წინა ამოცანის მიხედვით იპოვეთ იმის ალბათობა, რომ x სიდიდეს
აქვს განსაზღვრული მნი‫ש‬ვნელობა y სიდიდის ნებისმიერი მნი‫ש‬ვნელო- ვთქვათ, სისტემა თანაბარი ალბათობით ‫ש‬ეიძლება იმყოფებოდეს N
ბის დროს. სხადასხვა მდგომარეობა‫ש‬ი. იპოვეთ ერთ რომელიმე მდგომარეობა‫ש‬ი მოხ-
პასუხი ვედრის ალბათობა.
პასუხი
იპოვეთ x , x 2 , x 2 თუ x სიდიდის ალბათობის განაწილება მოი-
იპოვეთ იმის ალბათობა, რომ კამათლის ორჯერ ზედიზედ
dw const  e  x dx .
ცემა ფორმულით:  გაგორებისას ორივეჯერ მოვა 5 ქულა.
პასუხი
ამოცანა # 1.6 ამოცანა # 1.12
ალბათობა იმისა, რომ რაღაც სისტემის მახასიათებელი სიდიდეები იპოვეთ იმის ალბათობა, რომ ორი კამათლის ერთდროულად
x და y მოთავსებულნი არიან ინტერვალ‫ש‬ი [ x, x  dx] , [ y, y  dy ] გაგორებისას მოვა ათი ქულა.

 x 2  y 2  ამოხსნა პასუხი
dxdy ,   0 დავუ‫ש‬ვათ, x
მოიცემა გამოსახულებით dW ( x, y )  Ce
და y ცვლადების ცვლილების საზღვრებია [,  ] და [,  ] . ამოცანა # 1.13
იპოვეთ მანორმირებელი მამრავლი C . იპოვეთ ქულათა სა‫ש‬უალო რიცხვი, რომელიც მოვა კამათლის ერთ-
პასუხი ხელ გაგორებისას.

იპოვეთ A მანორმირებელი მამრავლი, x , x 2 , ( x ) 2 გაუსის განაწი- გამოიყენეთ წინა ამოცანის ‫ש‬ედეგები და გამოთვალეთ n 2 , იმის გა-
ლებისათვის dw( x)  Ae  x dx .
2
თვალისწინებით, რომ 1 წმ-‫ש‬ი სა‫ש‬უალოდ ამოიფრქვევა n0 ელექტრონი.
პასუხი ამოხსნა პასუხი
გაუსის განაწილება ორი ცვლადისთვის იწერება ‫ש‬ემდეგნაირად:
2
 2bxy  cy 2 )
ურნა‫ש‬ი დევს 10 თეთრი და 8 ლურჯი ბურთი. განსაზღვრეთ ალ-
dW ( x, y)  Ae( ax dxdy . იპოვეთ A მანორმირებელი მამრავლი, ბათობა იმისა, რომ სამჯერ ზედიზედ ამოვა ლურჯი ბურთი, თუკი:
x 2 , y 2 , xy . a) ამოღებისას ბურთები უკან ბრუნდება;
ამოღებისას ბურთები უკან აღარ ბრუნდება.
პასუხი
იდეალური გაზი ‫ש‬ედგება N მოლეკულისაგან და მოთავსებულია V
გამოთვალეთ იმის ალბათობა, რომ n  5 ახალდაბადებულიდან 0, 1,
მოცულობის ჭურჭელ‫ש‬ი. იპოვეთ იმის ალბათობა, რომ მცირე გამოყო-
2, 3, 4, 5 აღმოჩნდება ბიჭი. მრავალწლიანი დაკვირვების საფუძველზე
ფილ მოცულობა‫ש‬ი v (v  V ) მოთავსებულია n მოლეკულა. განიხი-
დადგინდა, რომ ახალდაბადებული ბიჭების რაოდენობის ‫ש‬ეფარდება
ლეთ ზღვრული ‫ש‬ემთხვევები:
გოგონების რაოდენობასთან არის 106:100.
ა) N  n ,
ბ) n ~ n  1 .
დავუ‫ש‬ვათ, x და y ორი დამოუკიდებელი ‫ש‬ემთხვევითი სიდიდეა.
მა‫ש‬ინ დაამტკიცეთ ‫ש‬ემდეგი ტოლობების სამართლიანობა:
n a
ae ა) x  y  x  y ბ) x  y x  y.
ვაჩვენოთ, რომ პუასონის განაწილება w(n)  აკმაყოფილებს
n! პასუხი
 n 
2 2
ნორმირების პირობას. იპოვეთ n , n , .
დავუ‫ש‬ვათ, x და y ორი დამოუკიდებელი ‫ש‬ემთხვევითი სიდიდეა.
ამოცანა # 1.18 მა‫ש‬ინ დაამტკიცეთ ‫ש‬ემდეგი ტოლობის სამართლიანობა:
თერმოელექტრული ემისიის დროს ხდება ელექტრონების
ამოფრქვევა მეტალის ანდა ნახევარგამტარის ზედაპირიდან, ჩათვალეთ
 x  x  y  y   xy  x y .
პასუხი
რომ: ა) ელექტრონების ამოსვლა მეტალიდან სტატისტიკურად დამოუკი-
დებელი მოვლენაა; ბ) ერთი ელექტრონის ამოსვლის ალბათობა ამოცანა # 1.24
უსასრულოდ მცირე დროის ‫ש‬უალედ‫ש‬ი dt ტოლია  dt (  მუდმივი
დაწერეთ ალბათობის განაწილება წერტილისათვის, რომელიც თანაბ-
სიდიდეა). განსაზღვრეთ n ელექტრონის ამოსვლის ალბათობა t დროის
რად ბრუნავს წრეწირზე.
განმავლობა‫ש‬ი.
ამოხსნა პასუხი პასუხი

2. ფაზური სივრცე, ლიუვილის თეორემა

18 2. ფაზური სივრცე, ლიუვილის თეორემა 2. ფაზური სივრცე, ლიუვილის თეორემა 19
ფაზური სივრცე, ანუ  სივრცე, არის აბსტრაქტული 2s -გა- ამოცანა # 2.1

ნზომილების სივრცე ყველა განზოგადებული q j კოორდინატის და გა- განსაზღვრეთ m მასის მქონე v0 სიჩქარით ინერციით მოძრავი ნაწი-
ნზოგადებული p j იმპულსის სისტემისა, რომლის თავისუფლების ხარის- ლაკის ფაზური ტრაექტორია.
ხი არის s . სისტემის მდგომარეობა დროის მოცემულ მომენტ‫ש‬ი გამოი- ამოხსნა
სახება წერტილით ფაზურ სივრცე‫ש‬ი. დროის განმავლობა‫ש‬ი ფაზური
წერტილი, რომელიც გამოსახავს სისტემის მიკრომდგომარეობას,
მოძრაობს  -სივრცე‫ש‬ი ფაზური ტრაექტორიის გასწვრივ. წინა ამოცანის პირობებ‫ש‬ი ‫ש‬ეამოწმეთ ლიუვილის თეორემის სამართ-
ფაზური მოცულობა განისაზღვრება ‫ש‬ემდეგნაირად: ლიანობა.
s
ამოხსნა
d   dq j dp j ,
j 1 ამოცანა # 2.3
კვაზიკლასიკურად აღწერის დროს სისტემის ყოველ კვანტურ მდგო- დახაზეთ სიმძიმის ველ‫ש‬ი მყოფი m მასის მქონე ნაწილაკის ერთ-
s
მარეობას ‫ש‬ეესაბამება ფაზური მოცულობა: h , აქ h პლანკის მუდმი- განზომილებიანი მოძრაობის ფაზური ტრაექტორია და აჩვენეთ, რომ
ვია. ლიუვილის თეორემა ამ მოძრაობისათვის დამაკმაყოფილებელია.
კვანტურ მდგომარეობათა რიცხვი, რომელიც მოდის განზოგადებუ- ამოხსნა
ლი კოორდინატების და იმპულსების q j  q j  dq j p j  dp j ინტერვალებ- ამოცანა # 2.4
d

ზე, გამოისახება ასე: d  q j , p j 
s 
.
h
გამოსახეთ ფაზური ტრაექტორიები: 1) თავისუფლად მოძრავი ნაწი-
ლაკისათვის ხახუნის არსებობის გათვალისწინებით; 2) წრფივი ოსცილა-
ლიუვილის თეორემის თანახმად, გიბსის კანონიკური ანსამბლი-
ტორისათვის მცირე ხახუნის გათვალისწინებით (   0 ,   ხახუნის
სათვის ფაზური წერტილების რიცხვის სიმკვრივე რჩება მუდმივი მათი
მოძრაობისას ფაზური ტრაექტორიების გასწვრივ. ეს იმას ნი‫ש‬ნავს, რომ კოეფიციენტი, 0  საკუთარი სიხ‫ש‬ირე).
ფაზური მოცულობის ელემენტი, რომელიც გადაადგილდება ფაზურ სივ- ამოხსნა
რცე‫ש‬ი დროის განმავლობა‫ש‬ი, ‫ש‬ეიძლება ‫ש‬ეიცვალოს მხოლოდ ფორმით,
ხოლო მისი მნი‫ש‬ვნელობა რჩება უცვლელი.
d t0 0 d t . ერთი წრფის გასწვრივ მოძრავი m1 და m2 მასების მქონე ნაწილა-
კებისათვის, რომლებიც ერთმანეთს დრეკადად და ცენტრალურად ეჯა-
ხებიან, ‫ש‬ეამოწმეთ ლიუვილის თეორემა.
‫ש‬ეამოწმეთ ლიუვილის თეორემის სამართლიანობა ბურთულების აბ-
სოლუტურად არადრეკადი დაჯახებისას, თუ ისინი ერთი წრფის
გასწვრივ მოძრაობენ.

20 2. ფაზური სივრცე, ლიუვილის თეორემა
‫ש‬ეამოწმეთ ლიუვილის თეორემის სამართლიანობა მა‫ש‬ინ, როცა სამი
ნაწილაკი მოძრაობს მუდმივ სიმძიმის ველ‫ש‬ი. ნაწილაკების საწყისი მდგ-
ომარეობები განისაზღვრება ფაზური წერტილებით:
A  p0 , z0  , B p0 , z0  a  , C  p0  b, z0  .
განსაზღვრეთ და დახაზეთ ფაზური ტრაექტორია m მასის წერტი-
ლისათვის ელექტრული მუხტით e , რომელიც მოძრაობს კულონის მიმ-
ზიდავი ძალის მოქმედებით  e1 მუხტის მქონე უძრავი ნაწილაკისაკენ.
საწყისი და‫ש‬ორება r0 , საწყისი იმპულსი p0  0.
3. გიბსის განაწილება
განსაზღვრეთ და დახაზეთ ჰარმონიული ოსცილატორის ფაზური
ტრაექტორია.
გამოთვალეთ ჰარმონიული ოსცილატორის ფაზური მოცულობა.
გამოთვალეთ რელატივისტური ნაწილაკის  ფაზური მოცულობა,
თუ ნაწილაკის მასაა m და ის მოძრაობს V მოცულობა‫ש‬ი და აქვს 
ენერგია.
განსაზღვრეთ და დახაზეთ ფიზიკური ქანქარას ფაზური პორტრეტი,
თუ მისი მასაა m , ინერციის მომენტი J და სიგრძე L . განიხილეთ
‫ש‬ემდეგი ‫ש‬ემთხვევები:
1) H 0  2mgL; 2) H 0  2mgL; 3) H 0  2mgL;

22 3. გიბსის განაწილება 3. გიბსის განაწილება 23
N
თუ სისტემა იმყოფება წონასწორობა‫ש‬ი თერმოსტატთან, მა‫ש‬ინ ალბა-
თობა იმისა, რომ ის იმყოფება N მდგომარეობიდან ერთ-ერთ‫ש‬ი, n L e n
 En / kT
  En 
L n 1
;
მდგომარეობა‫ש‬ი En ენერგიით მოიცემა გიბსის კანონიკური განაწილე- N
ბით: e
n 1
 En / kT
  En 
e  En / kT   En  E  p ,q 
wn  
N ,  Le T
d
 e En / kT   En 
n 1
L

E  p ,q 
.
  En  სისტემის გადაგვარების ხარისხია. e T

d
N
Z e
n 1
 En / kT
  En  სიდიდეს სტატისტიკური ჯამი ეწოდება.
გიბსის მიკროკანონიკური განაწილება იწერება ასე:

  H  pi , qi   E 
 H   ,   x  დირაკის დელტა ფუნქციაა.
E
  E 
E  , E 
 ...  d pd q
N N
E H  pi , qi   E
გიბსის კანონიკური განაწილება კლასიკურ სტატისტიკა‫ש‬ი იწერება

ასე:
E  p,q 

e T
d
dw  E  p ,q 

e T
d
ეს არის ალბათობა იმისა, რომ სისტემა მოხვდება ფაზური სივრცის

E  p ,q 

მოცულობის d   dqdp ელემენტ‫ש‬ი. Z  e  T
d  სიდიდეს სტატისტი-
კური ინტეგრალი ეწოდება.

რაიმე L ფიზიკური სიდიდის სა‫ש‬უალო მნი‫ש‬ვნელობა კვანტურ და
კლასიკურ სტატისტიკა‫ש‬ი განისაზღვრება ასე:

დაწერეთ ენერგიების მიხედვით გიბსის განაწილება წრფივი ჰარმო- იდეალური გაზის N ნაწილაკი მოთავსებულია V მოცულობის ჭურ-
ნიული ოსცილატორისათვის კლასიკურ მიახლოება‫ש‬ი და იპოვეთ მისი ჭელ‫ש‬ი და ექვემდებარება გიბსის მიკროკანონიკურ განაწილებას E ენერ-
სა‫ש‬უალო ენერგია. გიით. გამოთვალეთ მისთვის ფაზური მოცულობა  , ენტროპია და ტემ-
ამოხსნა პერატურა. იპოვეთ გაზის მდგომარეობის განტოლება.
პასუხი
განსაზღვრეთ მანორმირებელი მამრავლი ( E ) გიბსის მიკროკანო-
ნიკური განაწილებისათვის ‫ש‬ემდეგი სისტემებისათვის: ამოხსენით წინა ამოცანა, როდესაც გვაქვს N ცალი ერთმანეთისა-
a) ერთატომიანი გაზისთვის, რომელიც ‫ש‬ედგება N ნაწილაკისაგან; გან დამოუკიდებელი ჰარმონიული ოსცილატორი.
b) N ცალი ჰარმონიული ოსცილატორისაგან. ამოხსნა პასუხი
ამოხსნა პასუხი ამოცანა # 3.8

ამოცანა # 3.3 გამოთვალეთ იდეალური გაზის სტატისტიკური ინტეგრალი.
გამოიყვანეთ გიბსის კანონიკური განაწილება გიბსის მიკროკანონი- პასუხი
კური განაწილებიდან. თერმოსტატის როლ‫ש‬ი განიხილეთ:
ა) ერთატომიანი გაზი, რომელიც ‫ש‬ედგება N ნაწილაკისაგან;
ბ) N ცალი ჰარმონიული ოსცილატორი. გამოთვალეთ სტატისტიკური ინტეგრალი, თუ გვაქვს N დამოუკიდე-
ბელი ჰარმონიული ოსცილატორი.
პასუხი
ამოცანა # 3.4 ამოხსნა
განსაზღვრეთ E n
 n  0 ერთატომიანი იდეალური გაზისათვის, რო-
იდეალური გაზი ‫ש‬ედგება N ნაწილაკისაგან და იმყოფება თერმო-
მელიც ‫ש‬ედგება N ნაწილაკისაგან. გამოიყენეთ მიღებული ‫ש‬ედეგი და სტატ‫ש‬ი, რომლის ტემპერატურაა T . იპოვეთ იმის ალბათობა, რომ გაზს
  აქვს ენერგია, რომელიც მოთავსებულია ინტერვალ‫ש‬ი E E  dE.

2

იპოვეთ ენერგიის სა‫ש‬უალო კვადრატული  EE სა‫ש‬უალო ფარ-

დობითი   ფლუქტუაცია. ამოცანა # 3.11
H
რელატივისტური გაზის ენერგია იმპულსთან ‫ש‬ემდეგნაირადაა
ამოცანა # 3.5 დაკავ‫ש‬ირებული: c mc 2  p 2 . დაწერეთ გიბსის განაწილება
მოცემულ ‫ש‬ემთხვევა‫ש‬ი.
განსაზღვრეთ იდეალური გაზის წნევა და ენერგია, რომლის ერთი
ნაწილაკის ენერგია ‫ש‬ემდეგნაირადაა დამოკიდებული იმპულსზე ამოხსნა პასუხი
l
E  ap , თუ გაზი ‫ש‬ედგება N ნაწილაკისაგან და იმყოფება ჭურჭელ‫ש‬ი ამოცანა # 3.12
რომლის მოცულობაა V .
განსაზღვრეთ იდეალური აირის ენერგია და წნევა, თუ ის ‫ש‬ედგება
ამოხსნა პასუხი N N ნაწილაკისაგან და იმყოფება ჭურჭელ‫ש‬ი, რომლის მოცულობაა V .

იდეალური აირის ნაწილაკის ენერგია იმპულსთან ‫ש‬ემდეგნაირადაა და- ამოცანა # 3.17

კავ‫ש‬ირებული:
აჩვენეთ, რომ სისტემისათვის, რომელიც ‫ש‬ედგება ბევრი ნაწილაკი-
 c mc 2  p 2 .
 
m
ამოხსნა საგან, სამართლიანია ტოლობა: E m  E .
პასუხი
პასუხი
გამოთვალეთ რელატივისტური გაზის მდგომარეობის ინტეგრალი.
განიხილეთ ზღვრული ‫ש‬ემთხვევები: ა) როცა გაზი არარელატივის-
სისტემა, როგორც მთელი, ბრუნავს  კუთხური სიჩქარით, დაწე-
ტურია;
რეთ გიბსის განაწილება მოცემულ ‫ש‬ემთხვევა‫ש‬ი.
ბ) როცა გაზი ულტრა რელატივისტურია.
პასუხი
პასუხი
იპოვეთ მდგომარეობის რიცხვი მოცემული ენერგიით იდეალური იპოვეთ იმის ალბათობა, რომ მოლეკულას ბრუნვის კუთხური სიჩქა-
გაზისათვის, რომელ‫ש‬იც ენერგია დაკავ‫ש‬ირებულია იმპულსთან რეები მთავარი ინერციის ღერძების გარ‫ש‬ემო 1 , 2 , 3
თანაფარდობით:   cp. მოთავსებულია ინტერვალებ‫ש‬ი: 1 , 1  d1 ; 2 , 2  d2 ; 3 ,
პასუხი 3  d3 .
პასუხი
დაამტკიცეთ, რომ ნებისმიერი სისტემისათვის H ჰამილტონიანით ამოცანა # 3.20

მოლური სითბოტევადობა მუდმივი მოცულობის დროს ტოლია:
იპოვეთ მოლეკულის ბრუნვის სა‫ש‬უალო კვადრატული  2 კუთხური
H  H 
2
სიჩქარე და სა‫ש‬უალო კვადრატული ბრუნვის მომენტი: M2 .
CV  . (ამ ამოცანა‫ש‬ი ბოლცმანის მუდმივა ჩათვალეთ ერთ-
T2 პასუხი
ის ტოლად k B  1 )
პასუხი დავუ‫ש‬ვათ, Wi არის ალბათობა იმისა, რომ სისტემა იმყოფება i
მდგომარეობა‫ש‬ი Ei ენერგიით. დაამტკიცეთ, რომ თუ ენტროპია განი-
აჩვენეთ, რომ სისტემისათვის, რომელიც ‫ש‬ედგება ბევრი არაურთი- საზღვრება ფორმულით S  k0  Wi ln Wi , მა‫ש‬ინ Wi -ის ის მნი‫ש‬ვნე-
ერთქმედი N ნაწილაკისაგან, უალბათესი ენერგია ემთხვევა სა‫ש‬უალო i
ენერგიას. ლობები, რომლებისთვისაც ენტროპია მაქსიმალურია, ექვემდებარება

კანონიკურ განაწილებას.
პასუხი პასუხი

28 3. გიბსის განაწილება
მრავალი ნაწილაკისაგან ‫ש‬ემდგარი სისტემის ენერგია დაკავ‫ש‬ირებუ-

ლია ტემპერატურასთან ‫ש‬ემდეგნაირად E  aT n თანაფარდობით  n  1 .
იპოვეთ მოცემული ენერგიით სისტემის მდგომარეობების რიცხვი.
პასუხი
4. მაქსველის განაწილება

30 4. მაქსველის განაწილება 4. მაქსველის განაწილება 31
წონასწორული სისტემის მოლეკულათა რიცხვი, რომელთა სიჩქარეები ამოცანა # 4.1

მოთავსებულია v -დან v  dv ინტერვალ‫ש‬ი, განისაზღვრება მაქსველის
გიბსის განაწილების გამოყენებით მიიღეთ ‫ש‬ემდეგი განაწილებები
3/ 2
  (მაქსველის განაწილების სხვადასხვა სახეები):
განაწილებით: dN  v   4 N 
2
 e  v v 2 dv , სადაც N ყველა მოლეკუ-

  ა) ალბათობა იმისა, რომ მოცემული სისტემის ნებისმიერი ნაწილაკის
ლის რიცხვია, T – აბსოლუტური ტემპერატურა, m -მოლეკულის მასა, სიჩქარე მოთავსებულია ინტერვალ‫ש‬ი [vx , vx  dvx ], [v y , v y  dv y ],
m [vz , vz  dvz ].
 .
2kT ბ) დაწერეთ ალბათობა იმისა, რომ ნებისმიერი ნაწილაკის სიჩქარის აბ-
სიჩქარის სა‫ש‬უალო მნი‫ש‬ვნელობა გამოისახება ასე: სოლუტური მნი‫ש‬ვნელობა მოთავსებულია ინტერვალ‫ש‬ი: [v, v  dv].
 გ) ალბათობა იმისა, რომ ნებისმიერი ნაწილაკის კინეტიკური ენერგია
1 8kT
vdN  v 
N 0
v  . მოთავსებულია [ ,   d  ] ინტერვალ‫ש‬ი.
m
სა‫ש‬უალო კვადრატული საჩქარე v 2 და უალბათესი სიჩქარე vmax ამოცანა # 4.2
1
აგრეთვე პროპორციულია T -ის: 2 გამოთვალეთ იდეალური აირის მილეკულის სიჩქარის სა‫ש‬უალო სი-

დიდე - v , აგრეთვე vx , v y და vz .
3kT 2kT პასუხი
v2  , vmax  . ამოხსნა
m m
ალბათობის განაწილებები სიჩქარეების კომპონენტების მიხედვით ‫ש‬ეგ- ამოცანა # 4.3
ვიძლია ჩავწეროთ ნამრავლის სახით:
ვიპოვოთ იდეალური აირის მოლეკულების სიჩქარეების მიხედვით
1 1 1 განაწილების უალბათესი (მაქსიმალური ალბათობის მქონე) სიჩქარე.
mv 2 mv 2 mv 2
 m  2  2 kTx  m  2  2 kT  m  2  2 kTz
y
dw  vx , v y , vz     e dv x  e dv y   e dvz ,
 2 kT   2 kT   2 kT  ამოხსნა პასუხი
აქედან გამომდინარეობს, რომ სიჩქარეების კომპონენტები vx , v y , იპოვეთ სიჩქარის აბსოლუტური მნი‫ש‬ვნელობის n -ური ხარისხის სა-
vz , სტატისტიკურად დამოუკიდებელია. ‫ש‬უალო მნი‫ש‬ვნელობა მაქსველის განაწილების მიხედვით.
იპოვეთ სიჩქარის სა‫ש‬უალო კვადრატული ფლუქტუაცია v 2 .

იპოვეთ Y იდეალური აირის მოლეკულის სიჩქარის ‫ש‬ებრუნებულის იპოვეთ ‫ש‬ეფარდება იმ ნაწილაკთა რიცხვისა, რომელთა ენერგია
1 ნაკლებია  0  T მნი‫ש‬ვნელობაზე, იმ ნაწილაკთა რიცხვთან, რომელთა
სა‫ש‬უალო მნი‫ש‬ვნელობა .
v ენერგია მეტია  0  T მნი‫ש‬ვნელობაზე.
ვიპოვოთ იდეალური აირის კინეტიკური ენერგიის სა‫ש‬უალო მნი‫ש‬ვნე- გამოთვალეთ იმ ნაწილაკთა რიცხვი იდეალურ გაზ‫ש‬ი, რომელთა სიჩ-
ლობა, კინეტიკური ენერგიის კვადრატის სა‫ש‬უალო მნი‫ש‬ვნელობა და ქარის x კომპონენტა მოთავსებულია ინტერვალ‫ש‬ი: 0  vx  vx0 .
სა‫ש‬უალო კვადრატული გადახრა.
გამოთვალეთ იმ ნაწილაკთა რიცხვი გაზ‫ש‬ი, რომელთა სიჩქარის აბ-
ამოცანა # 4.8 სოლუტური მნი‫ש‬ვნელობა მოთავსებულია ინტერვალ‫ש‬ი: 0  v  vmax , სა-
განვსაზღვროთ იდეალური აირის ნაწილაკების უალბათესი ენერგია. 1/ 2
 2T 
1 დაც vmax   ნაწილაკის უალბათესი სიჩქარეა გაზ‫ש‬ი.
ვაჩვენოთ, რომ  max  mvmax
2
, სადაც vmax მოლეკულის უალბათესი  m
2 პასუხი
სიჩქარეა.
ამოხსნა ამოცანა # 4.14
პასუხი
გაზის მოლეკულების რა ნაწილს აქვს გადატანითი მოძრაობის კი-
ნეტიკური ენერგია მეტი, ვიდრე სა‫ש‬უალო კინეტიკური ენერგია
იპოვეთ ალბათობა იმისა, რომ იდეალური აირის მოლეკულის კინე- 3
  kT .
ტიკური ენერგია არ აღემატება წინასწარ მოცემულ მნი‫ש‬ვნელობას-  0 . 2
პასუხი
პასუხი
განსაზღვრეთ წყალბადის, აზოტის და ჟანგბადის მოლეკულების სა-
იპოვეთ ალბათობა იმისა რომ იდეალური აირის მოლეკულის კინე-
‫ש‬უალო სიჩქარე 273 0 K .
ტიკური ენერგია აღემატება წინასწარ მოცემულ მნი‫ש‬ვნელობას-  0 .
ამასთანავე ჩათვალეთ, რომ  0  T . პასუხი
ამოხსნა გამოთვალეთ წყალბადის მოლეკულების რა ნაწილს აქვს სიჩქარე,
პასუხი
რომელიც მოთავსებულია 1800 მ/წმ-დან 1810 მ/წმ-მდე ინტერვალ‫ש‬ი
300 0 K -ზე.
პასუხი

ამოცანა # 4.17 მოთავსებულია ინტერვალ‫ש‬ი vx 200მ/წმ-დან 205 მ/წმ-მდე, v y 100 მ/წმ-

გამოთვალეთ აზოტის მოლეკულების რა ნაწილს აქვს სიჩქარე, რო- დან 110 მ/წმ-დე, vz 100-დან 105 მ/წმ-დე. ქლორის ფარდობითი
0
მელიც მოთავსებულია 250 მ/წმ-დან 255 მ/წმ-მდე ინტერვალ‫ש‬ი 273 K - ატომური მასა ტოლია 35,45.
ზე. პასუხი
პასუხი
განსაზღვრეთ წყალბადის ჰელიუმის და აზოტის უალბათესი სიჩქა-
იპოვეთ იმ მოლეკულების წილი, რომელთა სიჩქარის მოდული ნაკ- რეები, რომლებიც ‫ש‬ეესაბამება განაწილების ფუნქციის მაქსიმუმს.
ლებია სა‫ש‬უალო სიჩქარის მოდულზე.
პასუხი
პასუხი
მაქსველის განაწილებისათვის გამოთვალეთ სიდიდე:
v
მოლეკულების რა ნაწილს აქვს სიჩქარე მოთავსებული v  m , v  2vm
2 1
 v  v 
3
1/ 2  f (v)dv , რომელიც განსაზღვრავს განაწილების ასიმეტრი-
 2T   3
ინტერვალ‫ש‬ი, სადაც vm    უალბათესი სიჩქარეა.
 m პასუხი  m 
3/ 2

mv 2
ულობას. აქ  (v) , v v  v , f (v)  4 
2

2
ve 2 kT
, ‫ש‬ეადა-
 2 kT 
ამოცანა # 4.20 რეთ მიღებული ‫ש‬ედეგი ‫ש‬ედეგს, რომელიც მიიღება ნორმალური, ანუ
გაუსის განაწილებისათვის:
განიხილეთ სუფთა აირადი ჟანგბადი 300 0 K და წნევაზე 2 ატმ.
3
იპოვეთ მოლეკულების რიცხვი 1 მმ , რომელთა სიჩქარეები  1  x  x 2 
1
F  x
 exp   
მოთავსებულია ინტერვალ‫ש‬ი vx 200მ/წმ-დან 202 მ/წმ-მდე, v y 450 მ/წმ-
 2  2     .
 
დან 455 მ/წმ-დე, vz 299-დან 300 მ/წმ-დე.
პასუხი
პასუხი
მაქსველის განაწილებისათვის გამოთვალეთ სიდიდე:
გამოთვალეთ წყალბადისათვის 0 0C -ზე სიჩქარის აბსოლუტური სი-
1
 v  v  f  v  dv  3. რისი ტოლია ეს სიდიდე ნორმალური, ანუ
4
4 
დიდის სა‫ש‬უალო მნი‫ש‬ვნელობა, სა‫ש‬უალო ენერგია და სიჩქარის კვადრა- 
ტის სა‫ש‬უალო მნი‫ש‬ვნელობა. ‫ש‬ეადარეთ მიღებული ‫ש‬ედეგები, უალბა-
გაუსის განაწილებისათვის? აღნი‫ש‬ვნები იგივეა, რაც წინა ამოცანა‫ש‬ი.
თესი სიჩქარის მნი‫ש‬ვნელობას, რომელიც ‫ש‬ეესაბამება განაწილების ფუნ-
ქციის მაქსიმუმს.
პასუხი
პასუხი ამოცანა # 4.26
გამოთვალეთ ჭურჭლის კედლის ფართობის ერთეულზე დროის ერ-
0
განიხილეთ სუფთა აირადი ქლორი 300 C და წნევაზე 0.01 მბარი. თეულ‫ש‬ი მოლეკულების სა‫ש‬უალო დაჯახების რიცხვი.
იპოვეთ მოლეკულების რიცხვი 1მმ3, რომელთა სიჩქარეები პასუხი

ამოცანა # 4.27 ნაც აირის ნაწილაკები გამოედინებიან სიცარიელე‫ש‬ი. იპოვეთ ნაწილაკ-

გამოთვალეთ ჭურჭლის კედლის ფართობის ერთეულზე დროის ერ- თა გამოდინების სიჩქარე  dN / dt  , თუ აირის ‫ש‬ემადგენელი ნაწილაკები
თეულ‫ש‬ი მოლეკულების დაჯახების რიცხვი, როდესაც კუთხე ჭურჭლის ჭურჭელ‫ש‬ი სიჩქარეების მიხედვით მაქსველის განაწილების მიხედვით
კედლის ნორმალსა და მოლეკულის მიმართულებას ‫ש‬ორის მოთავსებუ- არის განაწილებული.
ლია ინტერვალ‫ש‬ი  ,   d . ამოხსნა პასუხი
პასუხი
ამოცანა # 4.28 აირის ყოველი ატომი ასხივებს 0 ტალღის სიგრძის მონოქრომა-
გამოთვალეთ ჭურჭლის კედლის ფართობის ერთეულზე დროის ერ- ტულ სინათლეს J 0 ინტენსივობით. იპოვეთ N ატომისაგან ‫ש‬ემდგარი
თეულ‫ש‬ი მოლეკულების დაჯახების რიცხვი, როდესაც მოლეკულის სიჩ-
აირის გამოსხივების ინტენსივობის J ( ) დამოკიდებულება  ტალღის
ქარის აბსოლუტური მნი‫ש‬ვნელობა მოთავსებულია ინტერვალ‫ש‬ი: v,
სიგრძეზე.
v  dv. პასუხი
პასუხი ამოხსნა
იპოვეთ გაზის იმ მოლეკულების სრული კინეტიკური ენერგია, რომ- იპოვეთ იდეალური აირის სა‫ש‬უალო  და უალბათესი  0 ენერგი-
ლებიც დროის ერთეულ‫ש‬ი ეჯახებიან ფართობის ერთეულს. ები. ახსენით, თუ რატომ განსხვავდება ეს ენერგიები ერთმანეთისაგან.

იპოვეთ ალბათობა იმისა, რომ იდეალური აირის ნაწილაკის ფარ-
დაწერეთ განაწილება სიჩქარეების მიხედვით ორგანზომილებიან ‫ש‬ემ-   
დობითი მოძრაობის v '  V1  V2 - სიჩქარის სიდიდე იმყოფება [v ' , v '  dv ' ]
 v 
2
თხვევა‫ש‬ი და იპოვეთ v , vm , და .
ინტერვალ‫ש‬ი. გამოთვალეთ აგრეთვე v ' .
პასუხი
N ნაწილაკისაგან ‫ש‬ემდგარი იდეალური აირი იმყოფება T ტემპერა- იპოვეთ იდეალური აირის ერთი ნაწილაკის ყველა დანარჩენ ნაწილაკთან
ტურის პირობებ‫ש‬ი V მოცულობის ჭურჭელ‫ש‬ი. ჭურჭლის კედელზე არის 1 წამ‫ש‬ი დაჯახებათა სრული რიცხვი. ნაწილაკები ჩათვალეთ აბსოლუ-
S ფართობის მქონე მცირე ხვრელი, საიდანაც ჭურჭლიდან სიცარიელე- ტურად დრეკად r0 რადიუსის მქონე მცირე ზომის სფეროებად. გამოთ-
‫ש‬ი გამოედინება აირი. იპოვეთ დროის ერთეულ‫ש‬ი ხვრელ‫ש‬ი გამოდევნი-
ვალეთ აგრეთვე სა‫ש‬უალო თავისუფალი განარბენი  .
ლი ნაწილაკების კუთხური განაწილება.
ამოხსნა პასუხი ამოხსნა პასუხი
იდეალური აირი P წნევის პირობებ‫ש‬ი იმყოფება ჭურჭელ‫ש‬ი, რომ-

ლის კედელ‫ש‬ი გაკეთებულია მცირე S -ფართობის მქონე ხვრელი, საიდა-


მოცემულია, რომ ელექტრონის პოტენციური ენერგია მეტალ‫ש‬ი ნაკ- გაზის მოლეკულების რა ნაწილს აქვს სიჩქარე, რომელიც მეტია სა-
ლებია ელექტრონისავე ენერგიაზე მეტალის გარეთ W სიდიდით. Gგან- ‫ש‬უალო სიჩქარეზე?
საზღვრეთ თერმოელექტრული ემისიის დენის სიმკვრივე. ელექტრონთა პასუხი
კონცენტრაცია მეტალ‫ש‬ი არის n0 , ელექტრონის მასა m.
ამოხსნა პასუხი აჩვენეთ, რომ იმ მოლეკულების რიცხვის ‫ש‬ეფარდება, რომელთაც
აქვთ უალბათესი სიჩქარე, მოლეკულების სრულ რიცხვთან არ არის და-
მოკიდებული ტემპერატურაზე.
იპოვეთ იდეალური აირის იმ მოლეკულათა რიცხვი, რომლებსაც
აქვთ სიჩქარის z _ ღერძის გასწვრივი მდგენელი და განივი მდგენელი
 v|| , v||  dv||  და [v , v  dv ] ინტერვალებ‫ש‬ი. ამოცანა # 4.44
იპოვეთ იმ მოლეკულების რიცხვი, რომლებიც დროის ერთეულ‫ש‬ი
ამოხსნა პასუხი ეჯახებიან ჭურჭლის კედლის ფართობის ერთეულს და აქვთ სიჩქარის
კომპონენტი, რომელიც პერპენდიკულარულია ჭურჭლის კედლის და მე-
იდეალურ აირ‫ש‬ი u - სიჩქარით მოძრაობს R რადიუსის მქონე დისკი. ტია რაღაც მოცემულ მნი‫ש‬ვნელობაზე v0 .
მისი მოძრაობის სიჩქარე მიმართულია მისივე ზედაპირის მიმართ გავ- პასუხი
ლებული ნორმალის გასწვრივ. იპოვეთ წინააღმდეგობის ძალა, რომელ-
საც განიცდის დისკი აირ‫ש‬ი მოძრაობისას, თუ აირი ‫ש‬ედგება m მასის ამოცანა # 4.45
მქონე ნაწილაკებისაგან. აირის სიმკვრივე არის  , ხოლო ტემპერატურა
ელექტრონები, რომლებიც ამოიფრქვევიან გავარვარებული ძაფიდან
T.
ამოხსნა და ქმნიან გაზს, რომლის სიმკვრივეა n , გადიან ორ მიმდევრობით
პასუხი
ხვრელს, რომლებიც ქმნიან ელექტრონების მიმართულ ნაკადს ფართო-
ამოცანა # 4.40 ბით 1 სმ2. ეს ნაკადი გადის ‫ש‬ემაფერხებელ ელექტრონულ ველს, რო-
მელიც ელექტრონების ნაწილს აჩერებს. იპოვეთ იმ ელექტრონების
აჩვენეთ, რომ 1 წმ-‫ש‬ი ჭურჭლის კედლის ფართობის ერთეულზე მო-
რიცხვი, რომლებიც ‫ש‬ემაფერხებელ ველს გაივლიან.
ლეკულების დაჯახების რიცხვი ‫ש‬ეიძლება ჩაიწეროს ‫ש‬ემდეგნაირად:
პასუხი
1
  nv . ამოცანა # 4.46
4
გაი‫ש‬ვიათებული გაზი იმყოფება ჭურჭელ‫ש‬ი, P წნევის ქვე‫ש‬. იპოვეთ
გაზის მოლეკულების გამოდინების სიჩქარე ვიწრო ხვრელ‫ש‬ი, რომლის
კვეთის ფართობია S0 , თუ გაზის მოლეკულები ემორჩილებიან მაქსვე-
მოლეკულების ნაკადი ‫ש‬ედის ვიწრო ხვრელით ამოტუმბულ ჭურჭელ- ლის განაწილებას სიჩქარეების მიხედვით.
‫ש‬ი. იპოვეთ ნაკად‫ש‬ი მოლეკულების სა‫ש‬უალო და სა‫ש‬უალო კვადრატული
სიჩქარე.
პასუხი

40 4. მაქსველის განაწილება
ჭურჭელ‫ש‬ი, რომელ‫ש‬იც იმყოფება იდეალური გაზი, გაკეთებულია
მცირე ზომის ხვრელი ფართობით S . იპოვეთ ნაწილაკების რიცხვი,
რომლებიც მოხვდებიან მრგვალ დისკზე რადიუსით R , რომელიც გან-
ლაგებულია h მანძილზე ხვრელიდან. დისკის სიბრტყე პარალელურია
ხვრელის სიბრტყის და ხვრელის ცენტრი და დისკის ცენტრი მოთავსე-
ბულია წრფეზე, რომელიც ჭურჭლის კედლის მართობულია. გაზის მო-
ლეკულები ექვემდებარებიან მაქსველის განაწილებას სიჩქარეების
მიხედვით.
5. ბოლცმანის განაწილება

42 5. ბოლცმანის განაწილება 5. ბოლცმანის განაწილება 43
U m 2 r 2

ალბათობა იმისა, რომ გარე ველ‫ש‬ი მოთავსებული T ტემპერატურის  r ,  , z  Ae
dw  dV Ae kT 2 kT
rdrd dz . ალბათობათა r -ის მიხედვით,
  
მქონე იდეალური აირის მოლეკულა იმყოფება  r , r  dr  ინტერვალ‫ש‬ი, განაწილების ფუნქცია (ნორმირებული) იქნება:
m 2 r 2
განისაზღვრება ბოლცმანის განაწილებით:
m e2 2 kT
rdr
dw  r  
 
1 
U r 

U r  .
dw  e kT dV , სადაც Z   e kT dV , kT m 2 R 2
Z e 2 kT  1

U  r  არის მოლეკულის პოტენციური ენერგია, dV – მოცულობის
ელემენტი.
დედამიწის მიზიდულობის ერთგვაროვან ველ‫ש‬ი U  z   mgz , ხოლო
მოლეკულათა n  z  კონცენტრაცია დედამიწიდან z სიმაღლეზე მოიცემა
ბარომეტრული ფორმულით:
mgz

n  z   n0 e kT , სადაც  n0 n  z 0.
 
p ელექტრული მომენტის მქონე მოლეკულა E ელექტრულ ველ‫ש‬ი

იძენს U   
 pE   pE cos  ენერგიას.
 
იდეალური აირის P პოლარიზაციის პროექცია E ველის დაძაბუ-
ლობის მიმართულებაზე განისაზღვრება ფორმულით:
P pN
 cos  pNL  p0 E / kT  .
1
სადაც L  x   cth  x   არის ლანჟევანის ფუნქცია. Aქედან,
x
მაღალტემპერატურულ მიახლოება‫ש‬ი, როცა kT  p0 E
Np 2 E
პოლარიზაციისათვის ვიღებთ კიურის კანონს p  .
3kT
მბრუნავ ცენტრიფუგა‫ש‬ი მყოფი იდეალური აირი ფორმალურად ‫ש‬ეგ-
m 2 r 2
ვიძლია გავაიგივოთ აირთან, რომელიც იმყოფება U   პოტენ-
2
ციურ ველ‫ש‬ი. აქ r არის მანძილი ცენტრიფუგის ღერძიდან აირის
მოლეკულამდე.
ბოლცმანის განაწილების თანახმად, ცილინდრულ კოორდინატთა
სისტემის r ,  და z წერტილის მიდამო‫ש‬ი მოლეკულის აღმოჩენის
ალბათობა არის:



გამოთვალეთ p – დიპოლური მომენტის მქონე მოლეკულებისაგან ავოგადროს რიცხვის განსასაზღვრად პერენმა გამოიკვლია სითხე‫ש‬ი
 ‫ש‬ეწონილი გუმიგუტის მარცვლების დედამიწის ველ‫ש‬ი სიმაღლის მიხედ-
‫ש‬ემდგარი იდეალური აირის სრული ელექტრული მომენტი P , თუ იგი
 ვით განაწილება. მან იპოვა, რომ 293 K ტემპერატურაზე 100 მკმ ზე-
მოთავსებულია E ელექტრული დაძაბულობის მქონე ველ‫ש‬ი. აირის მო-
ვით ‫ש‬ეწონილ ნაწილაკთა რიცხვი ორჯერ მცირდება. გუმიგუტის ნაწი-
ცულობის ერთეული ‫ש‬ეიცავს N მოლეკულას და იმყოფება T
ტემპერატურაზე. ლაკების დიამეტრი იყო 0.3 104 სმ, ხოლო სიმკვრივე ნაკლები იყო
სითხის 0.2 გ/მ3 სიმკვრივეზე. ამ მონაცემების მიხედვით განსაზღვრეთ
ამოხსნა პასუხი ავოგადროს რიცხვი.
გამოთვალეთ ის დამატებითი ენერგია, რომელსაც ‫ש‬ეიძენს დიპო-
ლური აირი სუსტ ველ‫ש‬ი მოთავსებისას. ვიპოვოთ დედამიწის სიმძიმის ველ‫ש‬ი H სიმაღლის ჭურჭელ‫ש‬ი მყო-
პასუხი ფი იდეალური აირის მოლეკულათა სიმაღლის მიხედვით განაწილებათა
ამოხსნა ალბათობა. აირის ტემპერატურაა T , თავისუფალი ვარდნის აჩქარება –
ამოცანა # 5.3 g , მოლეკულის მასა – m .
ვაჩვენოთ, რომ ძლიერ ელექტრულ ველ‫ש‬ი, როდესაც დიპოლური აი-
რის დაპოლარება ახლოსაა გაჯერებულ მდგომარეობასთან, დიპოლები
ასრულებენ მცირე რხევებს წონასწორული მდგომარეობის მიდამო‫ש‬ი.
განსაზღვრეთ H სიმაღლის სვეტ‫ש‬ი მყოფი აირის ერთ მოლეკულა-
ზე მოსული სა‫ש‬უალო პოტენციური ენერგია. აირის ტემპერატურაა T
და იმყოფება დედამიწის ერთგვაროვან სიმძიმის ველ‫ש‬ი თავისუფალი g
აირად მდგომარეობა‫ש‬ი მყოფი ამიაკი NH 3 , რომლის მოლეკულის აჩქარებით.
30 ამოხსნა პასუხი
დიპოლური მომენტი არის p 4.9 10
 კულონი  მ მოთავსებულია

E  500 ვ/მ დაძაბულობის მქონე ერთგვაროვან ელექტრულ ველ‫ש‬ი. მო- ამოცანა # 5.9
 ზოგადად გამოთვალეთ დედამიწის მიზიდულობის ველ‫ש‬ი მყოფი აი-
ლეკულათა რა ნაწილი იქნება მიმართული E -სთან  0  45o -ზე ნაკლე-
რის თერმოდინამიკური ფუნქციები: თავისუფალი ენერგია F,
ბი კუთხით, თუ აირის ტემპერატურაა T  273 K ?
ენტროპია – S , ‫ש‬ინაგანი ენერგია – E და სითბოტევადობა – CV .
ბარომეტრული ფორმულის გამოყენებით იპოვეთ დედამიწის ზედაპი-
რიდან რა სიმაღლეზე ‫ש‬ემცირდება ატმოსფერული წნევა სამჯერ, თუ დაამტკიცეთ, რომ დედამიწის მიზიდულობის ცენტრალური
ჰაერის ტემპერატურაა 273 K , მოლური მასა – 29, ხოლო თავისუფალი mM
სიმეტრიის U (r )   ველ‫ש‬ი მყოფი აირი არ ‫ש‬ეიძლება იმყოფებოდეს
ვარდნის აჩქარება – 9,8 მ/წმ . 2 r
პასუხი სტატისტიკურ წონასწორობა‫ש‬ი. აქ  გრავიტაციული მუდმივაა, m და
M – სხეულისა და დედემიწის მასები, r – მანძილი მათ ‫ש‬ორის.
პასუხი

ამოცანა # 5.11 კუთხური სიჩქარეა  , ხოლო აირის ტემპერატურაა T . აჩვენეთ, რომ

არ არსებობს მოლეკულათა უალბათესი და‫ש‬ორება ცენტრიდან.
იპოვეთ R -რადიუსიან ცენტრიფუგა‫ש‬ი მყოფი იდეალური აირის მო-
ლეკულის სა‫ש‬უალო პოტენციური ენერგია, თუ ცენტრიფუგა ბრუნავს ამოხსნა პასუხი
 კუთხური სიჩქარით. ამოცანა # 5.16
ერთატომიანი იდეალური აირი, რომელიც ‫ש‬ეიცავს N რაოდენობის
ამოცანა # 5.12 m მასის მქონე მოლეკულას იმყოფება R -რადიუსიან და  კუთხური
R -რადიუსიან აირის ცენტრიფუგა‫ש‬ი, რომელიც  კუთხური სიჩქარით მბრუნავ ცენტრიფუგა‫ש‬ი. აირის ტემპერატურაა T . იპოვეთ
აირის ენერგია და სითბოტევადობა.
სიჩქარით ბრუნავს, იმყოფება m1 და m2 მასის მოლეკულებისაგან ‫ש‬ემდ-
გარი აირთა ნარევი. მბრუნავი ცენტრიფუგა ამ აირებს განაცალკევებს. ამოხსნა პასუხი
 n1 / n2 r  R ამოცანა # 5.17
იპოვეთ აირთა განცალკევების კოეფიციენტი q  , სადაც n1
 n1 / n2 r 0 იდეალური აირი იმყოფება R რადიუსისა და H სიმაღლის მქონე
და n2 მოლეკულათა კონცენტრაციაა. ახსენით, რატომ იზრდება q ტემ- ცილინდრ‫ש‬ი, რომელიც, თავის მხრივ, იმყოფება სიმძიმის ერთგვაროვან
ველ‫ש‬ი და ბრუნავს ღერძის გარ‫ש‬ემო  კუთხური სიჩქარით. მიიღეთ
პერატურის ‫ש‬ემცირებისას.
აირის ალბათობათა განაწილების ფორმულა.
მბრუნავ ცენტრიფუგა‫ש‬ი იმყოფება ემულსია, რომელიც ‫ש‬ედგება წყა-
გამოთვალეთ იდეალური აირის თავისუფალი ენერგია, რომელიც იმ-
ლ‫ש‬ი ‫ש‬ეწონილი r -რადიუსიანი სფერული ფორმის,  სიმკვრივის მქონე
ყოფება მბრუნავ ცენტრიფუგა‫ש‬ი.
"ნაწილაკებისგან". ცენტრიფუგას რადიუსია R და ბრუნავს  კუთხური
სიჩქარით, წყლის ტემპერატურაა T . გამოთვალეთ წყალ‫ש‬ი ‫ש‬ეწონილი - პასუხი
ნაწილაკების კონცენტრაციათა ‫ש‬ეფარდება ცენტრიდან R / 2 და R მან- ამოცანა # 5.19
ძილებზე.
ამოხსნა პასუხი H სიმაღლის მქონე ვერტიკალურ ცილინდრულ ჭურჭელ‫ש‬ი 1 მოლი
რაოდენობის ერთატომიანი იდეალური აირი იმყოფება T ტემპერატურის
ამოცანა # 5.14 პირობებ‫ש‬ი. გაითვალისწინეთ სიმძიმის ერთგვაროვანი ველის არსებობა
და იპოვეთ აირის ენერგია და სითბოტევადობა.
იპოვეთ კოლოიდური ნაწილაკთა მასა თუ ცნობილია, რომ კონცენ-
ტრაციათა ‫ש‬ეფარდება ცენტრიფუგის ღერძიდან r2 და r1 მანძილებზე
ამოცანა # 5.20 პასუხი
უდრის  -ს, სითხის სიმკვრივეა – 0 , ნაწილაკის –  . ცენტრიფუგის
ბრუნვის კუთხური სიჩქარე არის  , სითხის ტემპერატურა – T . განსაზღვრეთ იდეალური გაზის ნაწილაკების სიმკვრივის განაწილე-
ბა, თუ გაზი ‫ש‬ედგებაN N ნაწილაკისაგან, ხოლო ერთი ნაწილაკის მასაა
m და გაზი იმყოფება R -რადიუსიან l სიგრძის ცენტრიფუგა‫ש‬ი, რომე-
ლიც ბრუნავს  კუთხური სიჩქარით. იპოვეთ აგრეთვე წნევა ცენტრი-
იპოვეთ ცენტრიფუგა‫ש‬ი მყოფი იდეალური აირის m მასის მქონე ფუგას კედელზე.
მოლეკულების R -რადიუსიან მბრუნავ ცენტრიფუგის ღერძიდან პასუხი
სა‫ש‬უალო კვადრატული და‫ש‬ორება, თუ ცენტრიფუგას ბრუნვის


გიბსის განაწილების გამოყენებით, იპოვეთ იდეალური აირისათვის, ბარომეტრული ფორმულის გამოყენებით გამოთვალეთ ჰაერის წნევა
რომელიც იმყოფება გარე პოტენციურ ველ‫ש‬ი U  x, y, z  პოტენციალით, 1000 მ სიმაღლეზე 23,16 და 26.84 0C ტემპერატურის დროს, თუ
იმის ალბათობა, რომ აირის ნებისმიერი წერტილის კოორდინატი მოთავ- წნევა ზღვის დონეზე არის 1013 მბარი.
სებული იქნება ინტერვალ‫ש‬ი [ x, x  dx], [ y, y  dy ], [ z , z  dz ]. პასუხი
პასუხი
ამოცანა # 5.22 გამოთვალეთ ჟანგბადის და აზოტის მასა 1 მ3 ჰაერ‫ש‬ი ზღვის დონე-
იპოვეთ იდეალური გაზის სვეტის მასათა ცენტრი ერთგვაროვან ზე და 5532 მ სიმაღლეზე. ჰაერის ტემპერატურაა 0 0C და მისი წნევა
სიმძიმის ველ‫ש‬ი, თუ თავისუფალი ვარდნის აჩქარებაა g , გაზის მოლეკ- 1013 მბარი.
პასუხი
ულის მასა – m, ტემპერატურა – T .

გამოთვალეთ, რა სიმაღლეზე ‫ש‬ემცირდება აზოტის და ნახ‫ש‬ირორ-
ჟანგის პარციალური წნევა ორჯერ, თუ ტემპერატურაა 0 0C . რა ტემპე-
l იდეალურ აირთა ნარევი, რომლებიც ‫ש‬ედგება ერთნაირი რაოდე- რატურები მიიღება 30 0C -ზე.
ნობის ნაწილაკებისაგან, მაგრამ სხვადასხვა მასის m1 , m2 ,...ml ატომები- პასუხი

საგან, მოთავსებულია R რადიუსისა და h სიმაღლის ცილინდრ‫ש‬ი და
დედამიწის გრავიტაციულ ველ‫ש‬ი. იპოვეთ მოცემული სისტემის მასათა
ცენტრი. დედამიწის მიზიდულობის ველ‫ש‬ი აკვირდებიან ბირთვისმაგვარ ნაწი-
პასუხი ლაკებს, რომელთა დიამეტრია 2 107 მ. ნაწილაკები იმყოფებიან ჰაერ-
ამოცანა # 5.24 თან ‫ש‬ეწონილ მდგომარეობა‫ש‬ი 0 0C ტემპერატურაზე და 1 ატმ წნევის

დროს. დადგინდა, რომ მათი კონცენტრაცია მცირდება ორჯერ 10 მ სი-
ორი იდეალური აირის ნარევი, რომელიც ‫ש‬ედგება N1 და N 2 ნაწი- მაღლეზე. რისი ტოლია ამ ნაწილაკების მასა?
ლაკისაგან m1 და m2 მასებით ‫ש‬ესაბამისად მოთავსებულია h სიმაღლი- პასუხი

სა და S ფუძის ფართობის მქონე ცილინდრულ ჭურჭელ‫ש‬ი. ნარევი იმ-
ყოფება გარე სიმძიმის ველ‫ש‬ი. განსაზღვრეთ წნევა ჭურჭლის ზედა კე-
დელზე, იპოვეთ აგრეთვე მასათა ცენტრის მდებარეობა. ზღვრულ ‫ש‬ემთ- დედამიწის მიზიდულობის ველ‫ש‬ი არის მტვრის ნაწილაკები, რომელ-
ხვევა‫ש‬ი განიხილეთ უსასრულო სიმაღლის ცილინდრი. m 8.5 1022 კგ და მოცულობა – V  5 1022 მ3. განსაზღვრეთ
თა მასაა 
პასუხი მათი კონცენტრაციის ‫ש‬ემცირება z  3 მ სიმაღლეზე. ჰაერის წნევა და
ამოცანა # 5.25 ტემპერატურა, ‫ש‬ესაბამისად, არის 990 მბარი და 20 0C . რა სიმაღლეზე

‫ש‬ემცირდება კონცენტრაცია ორჯერ?
ატმოსფერო‫ש‬ი მყოფი ჟანგბადის მოლეკულების (O2 ) რა ნაწილი
‫ש‬ეძლებს დედამიწის მიზიდულობის დაძლევას და ატმოსფეროდან გასვ- პასუხი
o
ლას, თუ ჩავთვლით, რომ ატმოსფეროს ტემპერატურაა 300 K ?


გამოიკვლიეთ ჰაერის წნევის ‫ש‬ემცირება სიმაღლის ზრდასთან ერ- გამოთვალეთ S ფუძის ფართობის უსასრულო ჰაერის სვეტ‫ש‬ი მო-
თად, თუ ტემპერატურა მუდმივია და ტოლია 0 C -ისა, ხოლო წნევა 0 ლეკულების რიცხვი.
პასუხი
ზღვის სიმაღლეზე ტოლია P0  1013 მბარი=1 ატმ= 1.013 105 ნ/მ
(ნორმალური პირობები). გამოიყენეთ ‫ש‬ემდეგი ცხრილი: ამოცანა # 5.36
გამოვთვალოთ H სიმაღლის ცილინდრ‫ש‬ი მოთავსებული იდეალური

ნომერი i 1 2 3 4
აირის U სა‫ש‬უალო პოტენციური ენერგია.
გაზი N2 O2 Ar CO2
ფარდობითი
pi 0.7809 0.2095 0.0093 0.0003 პასუხი
‫ש‬ემცველობა
ფარდობითი
მოლეკულური Mi 20.013 31.999 39.948 44.010
მასა
პასუხი
ცილინდრული ცენტრიფუგა ბრუნავს   1500 წმ-1 სიხ‫ש‬ირით. ცი-

ლინდრის დიამეტრი ტოლია 2r0  0.2 მ-ის, ხოლო მისი სიგრძეა l  0.5
მ-ის. ცილინდრ‫ש‬ი არის წყლის და ცილის ემულსია, რომელიც ‫ש‬ეიცავს
m  0.25 კგ ცილას. ცილის ფარდობითი მოლეკულური მასა და სიმკვრი-
ვე ტოლია M r  380 და   1.08 გრ/სმ3. განსაზღვრეთ ცილის მოლეკუ-
ლების განაწილების სიმკვრივე ცენტრიფუგას ღერძზე და მის პერიფე-
რიებ‫ש‬ი. რისი ტოლია ცილის მასა, რომელიც არის ცილინდრის მსახვე-
ლიდან 5 მმ ფენა‫ש‬ი? ტემპერატურა ჩათვალეთ 4 0C -ის ტოლად.
პასუხი
ვიპოვოთ დედამიწის ზედაპირიდან ჰაერის სვეტის სა‫ש‬უალო სი-
მაღლე.
ვიპოვოთ სიმძიმის ძალის ველ‫ש‬ი ჰაერის მოლეკულების სა‫ש‬უალო
კვადრატული სიმაღლე.
პასუხი

6. თერმოდინამიკა, თერმოდინამიკური ფუნქციები

54 6. თერმოდინამიკა, თერმოდინამიკური ფუნქციები 6. თერმოდინამიკა, თერმოდინამიკური ფუნქციები 55
 E   E 
ენერგია dE  TdS  PdV , T   , P    , მუ‫ש‬აობა  S   P 
 S V  V  S     (დამოუკიდებელი ცვლადებია V და T ).
 V T  T V
dA   PdV , სითბოს რაოდენობა ‫ש‬ექცევადი პროცესის დროს dQ  TdS .
ამიტომ dE dA  dQ (თერმოდინამიკის პირველი კანონი).
სითბოტევადობა მუდმივი მოცულობის დროს: ამოცანა # 6.2
 S   S   V 
CV  T   ,
 T V      (დამოუკიდებელი ცვლადებია P და T ).
 P T  T  P
სითბოტევადობა მუდმივი წნევის დროს:
 S 
CP  T   , ამოცანა # 6.3
 T  P
 W   E   P 
სითბური ფუნქცია: W  E  PV , dW  TdS  VdP , T   , 
  T   P. (დამოუკიდებელი ცვლადებია V და T ).
 S  P  V T  T V
 W 
V   .
 P  S ამოცანა # 6.4
თავისუფალი ენერგია:
 E   V   V 
 F   F    T    P  . (დამოუკიდებელი ცვლადებია P და T ).
F E  TS , dF   SdT  PdV , S     , P    .  P T  T  P  P T
 T V  V T
თერმოდინამიკური პოტენციალი:  E  TS  PV , d    SdT  VdP,
      ამოცანა # 6.5
S    , V   .
 T  P  P T  W   P   P 
თერმოდინამიკური პოტენციალების გამოყენებით დაამტკიცეთ ‫ש‬ემ- 
  T  V   . (დამოუკიდებელი ცვლადებია V და T ).
 V T  T V  V T
დეგი ტოლობები:
 W   V 
   V T   . (დამოუკიდებელი ცვლადებია P და T ).
 P T  T  P
 E   V 
  CP  P   (დამოუკიდებელი ცვლადებია P და T ).
 T  P  T  P

ამოცანა # 6.8  P 
2
 
 W   P   T V
C p  CV 
T , (დამოუკიდებელი ცვლადებია V და T ).
  CV  V   (დამოუკიდებელი ცვლადებია V და T ).  P 
 T V  T V  
 V T

 CV   2P 
   T  2 . (დამოუკიდებელი ცვლადებია V და T ). დაამტკიცეთ ‫ש‬ემდეგი ტოლობა:
 V T  T V 2
 V 
 
T
T 
C p  CV   P , (დამოუკიდებელი ცვლადებია P და T ).
ამოცანა # 6.10  V 
 
  2V   V T
 CP 
   T  2  .
 P T  T  P
ამოცანა # 6.11 დაამტკიცეთ ‫ש‬ემდეგი ტოლობა:

 P  CP  P 
იაკობიანი ეწოდება დეტერმინანტს:     
 V  S CV  V T
u u
  u , v  x y
 ,
  x, y  v v ამოცანა # 6.15
x y
 T  T  P 
აჩვენეთ, რომ იაკობიანს აქვს ‫ש‬ემდეგი თვისებები:       , (დამოუკიდებელი ცვლადებია V და T ).
 V  S CV  T V
  u, v    v, u    u, y   u    u, v    u, v    t , s 
  ,   .  ,
  x, y    x, y    x, y   x  y   x, y    t , s    x, y 
 du   dv 
  , v    u, 
d  
 u , v dt  dt   T  T  V 
    .      (დამოუკიდებელი ცვლადებია P და T ).
dt   x, y    x, y    x, y   p  S CP  T  P

დაამტკიცეთ ‫ש‬ემდეგი ტოლობა:  V 
T  V
 T   T  P
   . (დამოუკიდებელი ცვლადებია P და T ).
 p W CP


ამოცანა # 6.18  V 
CP  P T  TV0 2 TV0 2
 P    , CV  ; CP  , სადაც  და 
P T   CV  V       
 T   T V  
   . (დამოუკიდებელი ცვლადებია V და T ).  P  S
 V  E CV
1  V 
განსაზღვრულია წინა ამოცანა‫ש‬ი, ხოლო      .
V0  P  S
დაამტკიცეთ, რომ თუ თითოეული A , B, C ცვლადებიდან წარმო-

ადგენს დანარჩენი ორის დიფერენცირებად ფუნქციას ისე, რომ ისინი
‫ש‬ეგვიძლია განვიხილოთ, როგორც დამოუკიდებელი ცვლადები, მა‫ש‬ინ დაამტკიცეთ ტოლობა:
სრულდება ტოლობა:   W    P 
CP  CV  V     .
 A   B   C    P T   T V
ა)        1,
 B C  C  A  A  B
 A  1
ბ)O    C .
 C  B   იპოვეთ სხვაობა CP  CV იდეალური გაზისათვის და გაზისათვის,
 
 A  B რომელიც ემორჩილება ვან დერ ვაალსის განტოლებას.

პასუხი
დაამყარეთ კავ‫ש‬ირი თერმულ კოეფიციენტებს ‫ש‬ორის: სითბოს რა რაოდენობა უნდა გადავცეთ 1 მოლ რეალურ გაზს, რომ
1  V  1  V  1  P  ის გაფართოვდეს მუდმივი წნევის პირობებ‫ש‬ი V1 მოცულობიდან V2 მო-
   ,     ,     ,
V0  T  P V0  P T P0  T V ცულობამდე?
სადაც V0 და P0 , ‫ש‬ესაბამისად, არის სა‫ש‬უალო მოცულობა და სა‫ש‬უ- გაზის მდგომარეობის განტოლებაა:
ალო წნევა ნებისმიერი სისტემისა.  a 
 P  2  V  b  
RT .
პასუხი  V 
პასუხი
თერმოდინამიკის პირველი და მეორე კანონის გამოყენებით დაამტ-
კიცეთ ‫ש‬ემდეგი ტოლობები: პროცესს, რომელიც ხდება სისტემა‫ש‬ი ეწოდება პოლიტროპული, თუ
მისი მიმდინარეობის დროს არ იცვლება სისტემის სითბოტევადობა:
dQ
C . ამ განმარტებიდან გამომდინარე, იპოვეთ ერთატომიანი იდე-
dT
ალური გაზის პოლიტროპის განტოლება.
პასუხი


განსაზღვრეთ იმ ნივთიერების ენტროპია, რომელიც ემორჩილება აჩვენეთ, რომ ელემენტარული მუ‫ש‬აობა, რომელიც სრულდება მოცუ-
‫ש‬ემდეგ განტოლებას: 1
ლობის ერთეულის დიელექტრიკის დასაპოლარიზებლად  A   EdD,
 V  4
V  V0 1   T  T0   ;    0, CP  const.
 P T პასუხი ხოლო მუ‫ש‬აობა საკუთარი აზრით:  Ac   EdP.

იპოვეთ სითბური მანქანის მარგი ქმედების კოეფიციენტი, რომელიც რაღაც ტემპერატურაზე T  Tkr ისპობა განსხვავება სითხესა და გა-
მუ‫ש‬აობს კარნოს ციკლით, თუ მუ‫ש‬ა სხეულის მდგომარეობის
ზის კუთრ მოცულობებს ‫ש‬ორის VA  VL  Vkr . ასეთ მდგომარეობას ეწო-
განტოლებას აქვს სახე:
დება კრიტიკული, ხოლო პარამეტრებს, რომლის დროსაც ის დგება,
 V 
V  V0 1   T  T0   ;    0. კრიტიკული Tkr , Pkr , Vkr . გამოსახეთ კრიტიკული პარამეტრები ვან დერ
 P T
ვაალსის გაზისთვის a და b ვან დერ ვაალსის პარამეტრების სა‫ש‬უ-
ალებით, აგრეთვე იპოვეთ კრიტიკული კოეფიციენტი s  RTkr / PkrVkr ამ
ამოცანა # 6.28 გაზისთვის.
გამოსახეთ თერმოდინამიკური პოტენციალები, ენტროპია და პასუხი
სითბოტევადობა, სტატისტიკური ჯამის სა‫ש‬უალებით. ამოცანა # 6.33
ამოხსნა გამოთვალეთ კრიტიკული პარამეტრები Tkr , Pkr , Vkr და კრიტიკული

კოეფიციენტი s  RTkr / PkrVkr დიტერიჩის განტოლებიდან
დაამტკიცეთ, რომ ორი სხვადასხვა ტემპერატურის სხეულების RTe a /( RTV ) . ‫ש‬ეადარეთ მიღებული ‫ש‬ედეგები ვან დერ ვაალსის
P (V  b) 
‫ש‬ეხებისას ტემპერატურა გადადის უფრო მაღალი ტემპერატურის სხეუ-
განტოლებიდან მიღებულ ‫ש‬ედეგებს. აჩვენეთ, რომ დიდ მოცულობებზე
ლიდან უფრო დაბალი ტემპერატურის სხეულ‫ש‬ი.
დიტერიჩის განტოლება გადადის ვან დერ ვაალსის განტოლება‫ש‬ი.
განსაზღვრეთ მუ‫ש‬აობა, რომელიც სრულდება 1 მოლი წყლის აორთქ-
გამოთვალეთ კრიტიკული პარამეტრები Tkr , Pkr , Vkr და კრიტიკული
ლებისას 100 0C -ზე ნორმალური წნევის პირობებ‫ש‬ი. გამოთვალეთ აგრეთვე
კოეფიციენტი s  RTkr / PkrVkr დიტერიჩის მეორე განტოლებიდან
სითბოს რაოდენობა, რომელიც გადაეცემა წყალს. R  8.31 ჯ/ K , წყლის
a
ორთქლადქცევის კუთრი სითბო   2258 ჯ/გრ. (P  )(V  b) 
RT . ‫ש‬ეადარეთ მიღებული ‫ש‬ედეგები ვან დერ ვაალსის
V 5/3
განტოლებიდან მიღებულ ‫ש‬ედეგებს.
დაამტკიცეთ, რომ ვან დერ ვაალსის განტოლება ‫ש‬ეიძლება ჩაიწე-
როს დაყვანილი სახით:

(  3 /  2 )(3  1) 
8 , ამოცანა # 6.39

სადაც  P
/ Pkr ,  V
/ Vkr ,  T / Tkr . იპოვეთ ბოილის ტემპერატურა ვან დერ ვაალსის
ამოხსნა 2
( P  a / V )(V  b) 
RT , პირველი და მეორე დიტერიჩის განტოლებე-
ბისათვის:
a
ჩაწერეთ დიტერიჩის ტიპის განტოლებები დაყვანილი სახით. P(V  b) RTe a /( RTV ) , ( P  
 )(V  b) RT ,
V 5/3
RTe a /( RTV ) ,
1. P(V  b)  და ბერტლოს განტოლებისათვის:
a a
2. ( P  )(V  b) 
RT . (P  )(V  b) 
RT .
V 5/3
პასუხი V 2T
პასუხი
რეალური გაზების მდგომარეობის განტოლებები ‫ש‬ეიძლება ჩაიწეროს

B C D ვიცით რა მეორე ვირიალური კოეფიციენტის გამოსახულება:
N /V სიმკვრივის ხარისხების სახით: PV  RT (1     ...) , 
V V2 V3 2 N  (e  ( r ) /( kT )  1)r 2 dr ,
B(T ) 
0
სადაც B, C , D... წარმოადგენენ ტემპერატურის ფუნქციებს და მათ
იპოვეთ მისი მნი‫ש‬ვნელობა, როცა მოლეკულები ურთიერთქმედებენ,
ეწოდებათ ვირიალის კოეფიციენტები (‫ש‬ესაბამისად მეორე, მესამე და
როგორც მყარი ბირთვები  დიამეტრით:
ასე ‫ש‬ემდეგ). ვირიალური მწკრივის პირველი წევრი ‫ש‬ეესაბამება
‫ש‬ემთხვევას, როცა მოლეკულებს ‫ש‬ორის არ არის ურთიერთქმედება,  r   ,
(r ) 

მეორე ‫ש‬ეესაბამება წყვილურ ურთიერთქმედებას, მესამე სამ მოლე- 0 r  
კულას ‫ש‬ორის ურთიერთქმედებას და ასე ‫ש‬ემდეგ. ვან დერ ვაალსის და როცა გვაქვს სწორკუთხა პოტენციალური ორმოს ტიპის
განტოლებისათვის იპოვეთ ვირიალის მეორე და მესამე კოეფიციენტები. ურთიერთქმედება:
პასუხი  r   ,

ამოცანა # 6.38  (r )     r  R ( R  1),
0 r  R .
დაბალ ტემპერატურებზე რეალური გაზის იზოთერმას P, PV 
როცა ნაწილაკები ურთიერთგანიზიდებიან კანონით:
დიაგრამაზე აქვს მინიმუმი, რომელსაც ეწოდება ბოილის წერტილი,

ტემპერატურის ზრდისას ბოილის ტემპერატურა ჯერ წაინაცვლებს  r
  n  3 ,
დიდი წნევებისაკენ, ხოლო ‫ש‬ემდეგ მცირე წნევებისაკენ. რაღაც ტემ- rn
პასუხი
პერატურაზე, რომელსაც ეწოდება ბოილის ტემპერატურა მინიმუმი
იზოთერმაზე ემთხვევა ორდინატთა ღერძს ( P  0) . აჩვენეთ, რომ ბოილ- ამოცანა # 6.41
ის ტემპერატურაზე მეორე ვირიალის კოეფიციენტი ტოლია ნულის.
გვაქვს ორი ერთნაირი მეტალის ბურთულა ერთნაირი
ტემპერატურით, ერთი ჩამოკიდებულია უჭიმად ძაფზე, ხოლო მეორე
დგას უკუმ‫ש‬ვად ზედაპირზე. ‫ש‬ეხების წერტილები ძაფთან და ზედაპირ-
თან ადიაბატურად იზოლირებულია. ერთნაირია თუ არა ბურთულების
სითბოტევადობები და თუ არა, რომლისაა მეტი?
პასუხი

ამოცანა # 6.42 გამოთვალეთ მქკ ლენუარის ციკლისა, რომელიც ‫ש‬ედგება
გამოთვალეთ მქკ ლენუარის ციკლისა, რომელიც
იზოქორული 1-2, ადიაბატური 2-3 და იზობარული 3-1 პროცესისაგან.‫ש‬ედგება
გამოთვალეთ იდეალური გაზის სითბოტევადობა ‫ש‬ემდეგი პრო-
იზოქორული 1-2, ადიაბატური
ციკლის პარამეტრია 2-3 დახარისხი
წნევის გაზრდის იზობარული
  P /3-1
P . პროცესისაგან.
ცესების დროს: 2 1
ციკლის პარამეტრია წნევის გაზრდის ხარისხი   P2 / P1 .
а) PV 2  const б) P 2V  Const в) P / V  Const .
პასუხი
ერთი მოლი იდეალური გაზი იმყოფება უსასრულო სიმაღლის ვერ-
ტიკალურ ცილინდრ‫ש‬ი, რომელიც მოთავსებულია დედამიწის მიზიდულო-
ბის ველ‫ש‬ი. იპოვეთ სისტემის სითბოტევადობა.
პასუხი
ჰაერი, რომელიც იმყოფება 5 მ3 მოცულობა‫ש‬ი P1  4.052 105 პა

წნევის დროს პოლიტროპულად ფართოვდება სამჯერ P2  1.013 105 პა
წნევამდე. გამოთვალეთ პოლიტროპის მაჩვენებელი, გაფართოების მუ- ამოცანა # 6.48
‫ש‬აობა, სითბოს რაოდენობა და ‫ש‬ინაგანი ენერგიის ცვლილება ამ პრო- იპოვეთ მქკ ‫ש‬იგაწვის ძრავისა, რომელიც მუ‫ש‬აობს დიზელის ციკლით
ცესის დროს. და იპოვეთ
რომლისმქკდიაგრამა
‫ש‬იგაწვის წარმოდგენილია
ძრავისა, რომელიცნახაზზე:
მუ‫ש‬აობს 1-2
დიზელის
ჰაერისციკლით
ადია-
და რომლის დიაგრამა წარმოდგენილია ნახაზზე: 1-2
ბატური ‫ש‬ეკუმ‫ש‬ვა, 2-3 იზობარული გაფართოება (საწვავი ნარევისჰაერის ადია-
ბატური
‫ש‬ეფრქვევა‫ש‬ეკუმ‫ש‬ვა, 2-33-4იზობარული
და დაწვა), ადიაბატურიგაფართოება
გაფართოება,(საწვავი ნარევის
4-1 იზობარული
ამოცანა # 6.45 ‫ש‬ეფრქვევაციკლის
და დაწვა), 3-4 ადიაბატური გაფართოება,
გაციება, პარამეტრებია: ‫ש‬ეკუმ‫ש‬ვის ხარისხი – 4-1 Vიზობარული
1/ V და წი-
2
გამოთვალეთ ვან დერ ვაალსის გაზის ენტროპია. იპოვეთ მისი ადაი- გაციება, ციკლის პარამეტრებია: ‫ש‬ეკუმ‫ש‬ვის ხარისხი –   V1 / V2 და წი-
ნასწარი გაფართოების ხარისხი –   V3 / V2 .
ბატის განტოლება. ნასწარი გაფართოების ხარისხი –   V3 / V2 .

გამოთვალეთ სითბური მანქანის მქკ, რომელიც მუ‫ש‬აობს სტირლინ-
გის ციკლით, რომელიც ‫ש‬ედგება ორი იზოთერმასაგან T  T1 T  T2 და
ორი იზოქორისაგან V  V1 და V  V2 . ‫ש‬ეადარეთ მიღებული ‫ש‬ედეგი
კარნოს ციკლზე მომუ‫ש‬ავე მანქანას თუ ტემპერატურები T1 და T2
იგივეა.
პასუხი
პასუხი


ამოცანა # 6.49 ნაწილაკს და D გაზის Nx2 ნაწილაკს, ხოლო B გაზი ‫ש‬ეიცავს C გა-
იპოვეთ ‫ש‬იდაწვის ძრავის მქკ, რომელიც მუ‫ש‬აობს ოტოს ციკლით: ზის Ny1 და D გაზის Ny2 ნაწილაკს.  x1  x2  y1  y2 1 . განსაზღვ-
გაფართოება და ‫ש‬ეკუმ‫ש‬ვა ხდება ადიაბატურად, ხოლო წვა ხდება მუდ- რეთ S -ის ცვლილების არე A და B გაზის ‫ש‬ემადგენლობის ‫ש‬ეცვლი-
მივი მოცულობის პირობებ‫ש‬ი. ციკლის პარამეტრია ‫ש‬ეკუმ‫ש‬ვის ხარისხი:
სას, თუ მათ‫ש‬ი ნაწილაკთა სრული რიცხვი N რჩება უცვლელი.
  V1 / V2 .
იპოვეთ ენტროპიის ცვლილება S ორი ერთი და იმავე მასის ერთი
ჭურჭელი იდეალური გაზით გაყოფილია ტიხრით ორ ტოლ ნაწილად, და იმავე იდეალური გაზის ‫ש‬ერევისას, თუ გაზები იმყოფებოდნენ თავ-
თითოეულ მათგან‫ש‬ი V მოცულობა‫ש‬ი იმყოფება 1 მოლი გაზი T ტემპე- დაპირველად: ა) ერთნაირი P წნევის, მაგრამ სხვადასხვა T1 და T2
რატურის პირობებ‫ש‬ი. გაზის ენტროპია ნებისმიერ ნაწილ‫ש‬ი ტოლია:
ტემპერატურის პირობებ‫ש‬ი; ბ) ერთი და იმავე ტემპერატურის T,
S  CV ln T  R ln V  S0 . ხოლო მთელი გაზის ენტროპია ტოლია ამ ენ-
მაგრამ სხვადასხვა წნევის P1 და P2 პირობებ‫ש‬ი.
ტროპიების ჯამისა:
პასუხი
S1  2CV ln T  2 R ln V  2S0 .
ერთი მხრივ, თუ მოვხსნით ტიხარს, რადგან გაზები ერთნაირია და
იმყოფება ერთნაირ პირობებ‫ש‬ი, ისინი ‫ש‬ეერევიან და დაიკავებენ 2V
მოცულობას. ‫ש‬ერევის ‫ש‬ედეგად გაზის ენტროპია გახდება
S 2  2CV ln T  2 R ln 2V  2 S0 , ენტროპიის ცვლილება S  2 R ln 2 . მეორე
მხრივ, რადგან გაზები ერთნაირია, მათ ‫ש‬ორის არავითარი თერმო-
დინამიკური პროცესი არ მიმდინარეობს და, ამიტომაც, ენტროპიის
ცვლილება უნდა იყოს ნულის ტოლი. ახსენით რატომ ვიღებთ S  0.
იპოვეთ ენტროპიის ცვლილება S ორი A და B პორცია ერთი და

იმავე გაზის ‫ש‬ერევისას, რომელთაც ‫ש‬ერევამდე ჰქონდათ ერთი და
იგივე მოცულობა V და ტემპერატურა T , მაგრამ სხვადასხვა წნევა
(ე.ი. სხვადასხვა ნაწილაკთა რიცხვი N1 და N 2 ). იპოვეთ S -ის
ცვლილების არე N1 და N 2 -ის ცვლილებისას, თუ უცვლელი რჩება
ნაწილაკთა სრული რიცხვი N
 N1  N 2 .
პასუხი
იპოვეთ ენტრიპიის ცვლილება S ორი A და B გაზის ‫ש‬ერევისას,

თუ თითოეული მათგანი წარმოადგენს C და D გაზების ნარევს საერ-
თო ნაწილაკთა N რიცხვით. ამასთან, A გაზი ‫ש‬ეიცავს C გაზის Nx1

7. თერმოდინამიკური ფუნქციები
და აირთა მდგომარეობის განტოლება

70 7. თერმოდინამიკური ფუნქციები და აირთა მდგომარეობის განტოლება 7. თერმოდინამიკური ფუნქციები და აირთა მდგომარეობის განტოლება 71
მოგვყავს ზოგიერთი თანაფარდობა თერმოდინამიკურ სიდიდეებს ამოცანა # 7.1

‫ש‬ორის: გამოთვალეთ მუ‫ש‬აობა, რომელიც სრულდება იდეალურ გაზზე იზო-
dE
 dQ  dA (თერმოდინამიკის პირველი კანონი), თერმულად მისი მოცულობის V1 -დან V2 -მდე ‫ש‬ეცვლის დროს.
dA   pdV , dQ  TdS ;
F E  TS (თავისუფალი ენერგია);
dF   pdV  SdT ; ამოცანა # 7.2
 F   F  იპოვეთ მუ‫ש‬აობა, რომელიც სრულდება იდეალურ გაზზე ადია-

p    , S    , ბატური ‫ש‬ეკუმ‫ש‬ვის დროს.
 V T  T V
 E   E  ამოხსნა
p    , T   .
 V  S  S V ამოცანა # 7.3
იდეალური აირის სტატისტიკურ ჯამს – ინტეგრალს აქვს ‫ש‬ემდეგი იპოვეთ სითბოს რაოდენობა, რომელსაც იღებს გაზი პროცესის
სახე: დროს, რომელიც მიმდინარეობს მუდმივი მოცულობის პირობებ‫ש‬ი
i
 (იზოქორული პროცესი).
Z e kT
   i  კვანტურად;
i პასუხი

 ამოცანა # 7.4
Z e kT
d  (კლასიკურად).
სტატისტიკური ჯამის სა‫ש‬უალებით ‫ש‬ეიძლება გამოითვალოს ყველა იპოვეთ მუ‫ש‬აობა და სითბოს რაოდენობა მუდმივი წნევის პი-
თერმოდინამიკური სიდიდე. მოგვყავს ზოგიერთი თერმოდინამიკური სი- რობებ‫ש‬ი (იზოქორული პროცესი).
დიდის თერმოდინამიკურ ჯამთან დამაკავ‫ש‬ირებელი ფორმულები:
 E ამოცანა # 7.5
E  ln Z , F   ln Z , S
2
 ln Z   kT ;
 
იპოვეთ მუ‫ש‬აობა, რომელიც სრულდება გაზზე და სითბოს
ერთატომიანი იდეალური აირის სტატისტიკური ჯამი არის:
რაოდენობა, რომელსაც ის იღებს, თუ იკუმ‫ש‬ება V1 მოცულობიდან V2
VN 3N
Z  2 mkT  2 ;
მოცულობამდე ‫ש‬ემდეგი განტოლების თანახმადP pV n  a (პოლიტროპუ-
N ! h3 N
თუ აირი ექვემდებარება კლასიკურ სტატისტიკას, მა‫ש‬ინ სრულდება ლი პროცესი).
თეორემა ენერგიის თავისუფლების ხარისხების მიხედვით თანაბრად
განაწილების კანონი, რომლის თანახმადაც ყოველ თავისუფლების ხა-
1
რისხზე მოდის kT ენერგია. იპოვეთ მუ‫ש‬აობა, რომელიც სრულდება იდეალურ გაზზე და სითბოს
2
რაოდენობა, რომელსაც ის იღებს თუ გაზი ასრულებს წრიულ პროცესს
(ე.ი. პროცესის ‫ש‬ემდეგ ის უბრუნდება საწყის მდგომარეობას). წრიული
პროცესი ‫ש‬ედგება ორი იზოქორული და ორი იზობარული
პროცესისაგან. გაზი გადადის მდგომარეობიდან P1 წნევით და

V1 მოცულობით მდგომარეობა‫ש‬ი P1 , V2 , ‫ש‬ემდეგ – მდგომარეობა‫ש‬ი P2 , V2 ,

‫ש‬ემდეგ – P2 , V1 , დაბოლოს, ისევ – P1 , V1 (იხ. ნახაზი).
პასუხი
ამოცანა # 7.7 იპოვეთ მუ‫ש‬აობა და სითბოს რაოდენობა ციკლისათვის, რომელიც
იპოვეთ Mმუ‫ש‬აობა და სითბოს რაოდენობა წრიული პროცესის ‫ש‬ედგება ორი #იზობარული
ამოცანა 7.9 და ორი იზოთერმული პროცესისაგან.
დროს, თუ პროცესი ‫ש‬ედგება ორი იზოქორისაგან და ორი 1) P 1) PT  2) PT P2T2  4)რაოდენობა
 3)სითბოს P2T1  1) PT
1 1 . ციკლისათვის, რომელიც
იპოვეთ1 1მუ‫ש‬აობა 1 2 და
იზოთერმისაგან. გაზი თანმიმდევრობით გადადის მდგომარეობებ‫ש‬ი: ‫ש‬ედგება ორი იზობარული და ორი იზოთერმული პროცესისაგან.
1)V1T1  2)V1T2  3)V2T2  4)V2T1  1)V1T1 (იხ. ნახაზი) 1) P 1) PT
1 1  2) PT
1 2  3) P2T2  4) P2T1  1) PT
1 1.
ამოხსნა იპოვეთ მუ‫ש‬აობა და სითბოს რაოდენობა ციკლისათვის, რომელიც

ამოცანა # 7.8 ‫ש‬ედგება
ამოცანა ორი# იზობარული
7.10 და ორი ადიაბატური პროცესისაგან. პასუხი გაზის
იპოვეთ მუ‫ש‬აობა და სითბოს რაოდენობა ციკლური პროცესისათვის, თანმიმდევრული მდგომარეობებია:
იპოვეთ მუ‫ש‬აობა და სითბოს რაოდენობა ციკლისათვის, რომელიც
თუ ის ‫ש‬ედგება ორი იზოთერმული და ორი ადიაბატური პროცესისაგან. 1) p1S1Tორი
‫ש‬ედგება 1  2) p1S 2  3) p2 Sდა
იზობარული 2T2  4) p2 S1  1) p1S1T1 .პროცესისაგან. გაზის
ორი ადიაბატური
თანმიმდევრული მნი‫ש‬ვნელობები აქვს ენტროპიას, ტემპერატურას და თანმიმდევრული მდგომარეობებია:
წნევას: 1) p1S1T1  2) p1S 2  3) p2 S 2T2  4) p2 S1  1) p1S1T1 .
1) S1 T1 P1  2) S1 T2  3) S2 T2 P2  4) S2 T1  5) S1 T1.

იპოვეთ ერთატომიანი აირის ენტროპიის დამოკიდებულება ‫ש‬ინაგან
ენერგიასა და მოცულობაზე, თუ იგი ‫ש‬ეიცავს N მოლეკულას.
გამოთვალეთ იდეალური აირის ენტროპიის ცვლილება იმ
‫ש‬ემთხვევისათვის, როცა აირის მასა და ტემპერატურა უცვლელია,
ხოლო მოცულობა იცვლება V -დან 2V -მდე.

ვიპოვოთ ენტროპიის ცვლილება ორი სხვადასხვა აირის
იპოვეთ მუ‫ש‬აობა და სითბოს რაოდენობა ციკლისათვის, რომელიც ურთიერთ‫ש‬ერევისას, თუ მათ აქვთ ერთნაირი წნევები და ტემპერატურები,
‫ש‬ედგება ორი იზოქული და ორი ადიაბატური პროცესისაგან 1) V1 , S1 , მაგრამ სხვადასხვა მოცულობები.
T1 ; 2) V1 , S 2 ; 3) V2 , S 2 , T2 ; 4) V2 , S1 ; 5) V1 , S1 , T1 . ამოხსნა პასუხი
ამოცანა # 7.12 ვიპოვოთ ენტროპიის ცვლილება ორი ერთნაირი აირის ურთიერთ-
ორი ერთნაირი იდეალური გაზი ერთნაირი წნევით P და ნაწილაკთა ‫ש‬ერევისას, თუ მათ აქვთ ერთი და იგივე წნევები და ტემპერატურები,
მაგრამ სხვადასხვა მოცულობები.
რიცხვით N , მაგრამ სხვადასხვა ტემპერატურით: T1 და T2 იმყოფება
V1 და V2 მოცულობებ‫ש‬ი.
‫ש‬ემდეგ ჭურჭლები ‫ש‬ეაერთეს. იპოვეთ ამოხსნა პასუხი
ენტროპიის ცვლილება. ამოცანა # 7.19
დაამტკიცეთ, რომ იდეალური აირის მოლეკულათა რხევით თავისუფ-
პასუხი ლების ხარისხზე მოდის NkT ენერგია.
გამოვთვალოთ V  10 ლ მოცულობის ცილინდრ‫ש‬ი მოთავსებული

აირადი ჰელიუმის თავისუფალი ენერგია და წნევა, თუ აირის ამოცანა # 7.20
ტემპერატურაა T  300 K , ხოლო მასა 1გ. აირი ჩათვალეთ დაამტკიცეთ, რომ იდეალური აირის მოლეკულათა ბრუნვით თავი-
იდეალურად. 1
სუფლების ხარისხზე მოდის NkT ენერგია.
2

განვსაზღვროთ 1 ლ მოცულობის აირადი ჰელიუმის ‫ש‬ინაგანი ამოცანა # 7.21
ენერგია და ენტროპია, თუ აირის ტემპერატურაა T  300 K , ხოლო გამოთვალეთ ორატომიანი იდეალური აირის სტატისტიკური ინტეგ-
5 2
წნევა 2.76 10 ნ/მ . აირი ჩათვალეთ იდეალურად. რალი იმ ‫ש‬ემთხვევისათვის, როდესაც მოლეკულა‫ש‬ი რხევითი მოძრაობა

არ არის აღძრული. განსაზღვრეთ თავისუფალი ენერგიის ‫ש‬ინაგანი  0  r  r0 ,

ენერგიის და ენტროპიის ბრუნვითი ნაწილები. 
U (r )    r0 
n
პასუხი - U
 0  2r0  r  
ამოხსნა  r
მიიღეთ ორატომიანი იდეალური აირის სითბოტევადობის ფორმულა
იმ ‫ש‬ემთხვევისათვის, როცა მოლეკულა‫ש‬ი რხევითი მოძრაობა არა არის
აღძრული. გამოთვალეთ აირთა მდგომარეობის განტოლების ‫ש‬ესწორება, გამო-
ამოხსნა პასუხი წვეული მოლეკულათა ‫ש‬ორის ურთიერთქმედებით:
 , 0  r  d
ამოცანა # 7.23 
U (r )   
იპოვეთ, რას უდრის ორატომიანი მოლეკულის სა‫ש‬უალო ზომა თუ  r n , r  d ,   0, n  3.
მოლეკულა‫ש‬ი აღძრულია რხევითი მოძრაობა. ატომთა ცენტრებს ‫ש‬ორის პასუხი
წონასწორული მანძილი არის r0 .
გამოთვალეთ ენტროპიის ცვლილება ორი იდეალური აირის დი-
ფუზიის ‫ש‬ემთხვევა‫ש‬ი, როდესაც აირები ერთმანეთზე ქიმიურად არ მოქ-
გამოთვალეთ ერთი მოლი ჟანგბადის (O2 ) ბრუნვითი მოძრაობის, მედებენ. დავუ‫ש‬ვათ, რომ ‫ש‬ერევამდე აირებს ეკავათ ტოლი
თავისუფალი ენერგიის და ენტროპიის ცვლილებები, გამოწვეული აირის მოცულობები.
T1  350 K -დან T2  400 K -მდე გაცხელებით. O2 -ის ინერციის მომენტი ამოხსნა პასუხი
I 1.9 1046 კგ  მ
არის  ამოცანა # 7.29
ამოხსნა პასუხი იპოვეთ ორატომიანი მოლეკულის ბრუნვითი მოძრაობის ‫ש‬ესაბამისი
ამოცანა # 7.25 სპექტრალური ხაზების (‫ש‬თანთქმისა და გამოსხივების) ინტენსივობათა
განაწილება. ჩათვალეთ, რომ ხაზების ინტენსივობა განისაზღვრება
  2 კმოლი რაოდენობის ქლორწყალბადის  Hcl  იდეალურ აირს
ბრუნვითი მოძრაობის ენერგეტიკული დონეების "დასახლებათა" რი-
აცხელებენ T1  300 K -დან T2  400 K -მდე. იპოვეთ ‫ש‬ინაგანი ენერგიის ცხვით.
და ენტროპიის ცვლილება, თუ მოლეკულათა ‫ש‬ინაგანი რხევითი მოძრა- ამოხსნა პასუხი
ობა არ არის აღძრული, ხოლო მოცულობა აირის გაცხელებისას არ
იცვლება.
ამოხსნა პასუხი გამოთვალეთ ჟანგბადის მოლეკულის  O2  ბრუნვითი მოძრაობის
ამოცანა # 7.26 წვლილი ‫ש‬ინაგან ენერგიას, თავისუფალ ენერგიასა და ენტროპია‫ש‬ი. რო-
გორ ‫ש‬ეიცვლება ჟანგბადის აირის ზემოთ ჩამოთვლილი თერმოდინამი-
გამოთვალეთ ვან დერ ვაალსის განტოლების a -კოეფიციენტი, როცა
კური ფუნქციები, თუ აირს გავათბობთ 300 0 K -დან 350 0 K -მდე, აირის
მოლეკულებს ‫ש‬ორის ურთიერთქმედებას აქვს სახე:
მოლური მასაა 1 კმოლი, O2 -ის ინერციის მომენტი – I O2  1.9 1046
კგ  მ2.

გამოთვალეთ წყალბადის მოლეკულის  H2  რხევითი მოძრაობის ჭურჭელ‫ש‬ი, რომელსაც აქვს კუბის ფორმა L წიბოს სიგრძით, იმყო-
წვლილი ‫ש‬ინაგან ენერგიასა, სითბოტევადობასა, თავისუფალ ენერგიასა და ფება იდეალური გაზი, რომლის ტემპერატურაა T და ნაწილაკთა
ენტროპია‫ש‬ი. როგორ ‫ש‬ეიცვლება წყალბადის აირის ზემოთ აღნი‫ש‬ნული რიცხვი – N , ჭურჭელი მოთავსებულია გარე სიმძიმის ველ‫ש‬ი g აჩქარე-
თერმოდინამიკური ფუნქციები, თუ აირის ტემპერატურა ‫ש‬ეიცვლება ბით, იპოვეთ წნევა ჭურჭლის ზედა წახნაგზე.
300 0 K -დან 350 0 K -მდე, აირის მოლური მასაა 1 კმოლი, მოლეკულის
პასუხი
რხევის კუთხური სიხ‫ש‬ირე – 0  8.3 1014 წმ-1.
გამოთვალეთ მრავალატომიანი იდეალური გაზის სტატისტიკური ინ-
ტეგრალის ბრუნვითი ნაწილი და იპოვეთ გამოსახულება თავისუფალი ენ-
ექსპერიმენტი გვიჩვენებს, რომ ნორმალური წნევის პირობებ‫ש‬ი ერგიის Fბრ, Eბრ ‫ש‬ინაგანი ენერგიის და S<h ენტროპიის გამოსახულება.
წყალბადის  H2  აირის ტემპერატურის ‫ש‬ემცირებისას მოლეკულის
პასუხი
ბრუნვითი მოძრაობის წვლილი სითბოტევადობა‫ש‬ი "ქრება". იგივე
მოვლენა არ დაიმზირება აზოტისა  N2  და ჟანგბადისათვის  O2  .
იპოვეთ ვან დერ ვაალსის გაზის თავისუფალი ენერგიის გამოსახუ-
ახსენით ეს მოვლენა.
ლება. მიღებული ფორმულის გამოყენებით გამოთვალეთ 1 გრ
ამოხსნა ჰელიუმის თავისუფალი ენერგია თუ ის იკავებს 5 ლ მოცულობას 400
კელვინ ტემპერატურაზე.
ამოცანა # 7.33 n  m2 m3
a 3.5 103
( , b  0.024 )
გამოთვალეთ თავისუფალი ენერგია და მდგომარეობის განტოლება kmol 2 kmol
ერთატომიანი ულტრარელატივისტური გაზისთვის, რომლის ნაწილაკები-
სათვის სამართლიანია ტოლობა   cp . პასუხი
პასუხი
დათვალეთ 1 გრ ჰელიუმის ენტროპია, თუ ის იმყოფება ჭურჭელ‫ש‬ი,
ამოცანა # 7.34 რომლის მოცულობაა 10 ლ და ტემპერატურა 300 კელვინი. a და b
იპოვეთ, როგორ არის დამოკიდებული ენერგიაზე E და V მოცულო- კოეფიციენტები აიღეთ წინა ამოცანიდან.
ბაზე ერთატომიანი იდეალური გაზის ენტროპია S , თუ გაზი ‫ש‬ედგება N პასუხი
ნაწილაკისგან.
პასუხი
იპოვეთ ერთი მოლი ულტრარელატივისტური იდეალური გაზის
ამოცანა # 7.35 სითბოტევადობა CV .   cp  .
იპოვეთ იდეალური ერთატომიანი გაზის სვეტის თავისუფალი ენერგია,
პასუხი
თუკი მისი სიმაღლეა H , ხოლო ფუძის ფართობი – S და ის იმყოფება
ერთგვაროვან სიმძიმის ველ‫ש‬ი g აჩქარებით, T ტემპერატურით, თუ ცნო-
ბილია გაზის ნაწილაკთა რიცხვი N და ნაწილაკთა მასა m .
პასუხი


გამოთვალეთ მყარი სხეულის სითბოტევადობა. ჩათვალეთ, რომ იპოვეთ მინიმალური მუ‫ש‬აობა, რომელიც უნდა ‫ש‬ევასრულოთ
ატომების რხევები ანჰარმონიულია. ანჰარმონიული ოსცილატორის იდეალურ გაზზე იმისათვის, რომ ის ‫ש‬ევკუმ‫ש‬ოთ P1 წნევიდან P2 წნე-
ჰამილტონის ფუნქცია: ვამდე მუდმივი ტემპერატურის პირობებ‫ש‬ი, რომელიც გარემოს ტემპერა-
p2
 2
ტურის ტოლია T  T0  .
H   q 2   q 4 , სადაც   .
2m k0T პასუხი
პასუხი
განსაზღვრეთ მაქსიმალური მუ‫ש‬აობა, რომელიც ‫ש‬ეგვიძლია მივიღოთ
გამოთვალეთ წრფივი ოსცილატორის სა‫ש‬უალო ენერგია, რომლის იდეალური გაზის დახმარებით მისი გაცივებისას T ტემპერატურიდან
ჰამილტონის ფუნქციას აქვს სახე:
T0 გარემოს ტემპერატურამდე T0 მუდმივი მოცულობის პირობებ‫ש‬ი.
p2
H  p,
q  aq 4 . პასუხი
2m

ამოცანა # 7.43 იგივე გაზისათვის მისი გაცივებისას T ტემპერატურიდან T0 გარე-
მოს ტემპერატურამდე და ამავე დროს გაზი ფართოვდება ისე, რომ
იპოვეთ ორატომიანი მოლეკულის დამატებითი სითბოტევადობა, გა-
მოწვეული მისი მოლეკულების ანჰარმონიულობით, თუ მოლეკულის მისი წნევა იცვლება P -დან გარემოს წნევამდე P0 .
 პასუხი
პოტენციურ ენერგიას აქვს სახე: U  q 2   q 3   q 4 , სადაც  ,  , 
2 ამოცანა # 7.49
მუდმივი კოეფიციენტებია.
იპოვეთ იდეალური და ვან დერ ვაალსის ტემპერატურების ცვლილე-
პასუხი
ბა, მათი ცარიელ სივრცე‫ש‬ი გაფართოებისას V1 მოცულობიდან V2 მო-
ამოცანა # 7.44 ცულობამდე.
განსაზღვრეთ მაქსიმალური მუ‫ש‬აობა, რომელიც ‫ש‬ეგვიძლია პასუხი
მივიღოთ, ორი ერთნაირი იდეალური გაზის ჭურჭლის ‫ש‬ეერთებისას,
გაზებს აქვთ ერთნაირი ტემპერატურები T0 და ნაწილაკთა რიცხვი N ,
გაზი იმყოფება ერთგვაროვან სიმძიმის ველ‫ש‬ი უსასრულო კონუს‫ש‬ი
მაგრამ სხვადასხვა მოცულობები: V1 და V2 .
წვეროთი მიმართული დედამიწის ზედაპირზე, კუთხით – 2 წვერო‫ש‬ი
პასუხი და ღერძით მიმართული ვერტიკალურად ზევით. იპოვეთ გაზის სიმკვრი-
ამოცანა # 7.45 ვე კონუსის წვერო‫ש‬ი (ნაწილაკთა სრული რიცხვი N და გაზის
ტემპერატურა მოცემულია).
იგივე რაც წინა ამოცანა‫ש‬ი, თუ ‫ש‬ეერთებამდე გაზებს გააჩნდათ
ერთნაირი წნევა P0 და სხვადასხვა ტემპერატურები: T1 და T2 .

პასუხი

8. გიბსის კვანტური განაწილება

84 8. გიბსის კვანტური განაწილება 8. გიბსის კვანტური განაწილება 85
კვანტური სისტემებისთვის დისკრეტული ენერგეტიკული სპექტრით ამოცანა # 8.1

n , როდესაც არის gn რიგის გადაგვარება, გიბსის კანონიკურ გამოთვალეთ N ერთმანეთზე დამოუკიდებელი წრფივი კვანტური
განაწილებას აქვს სახე: ოსცილატორის ენერგიისა და სითბოტევადობის ტემპერატურაზე დამო-
 კიდებულება.
1  kTn
Wn  e ,
Z ამოხსნა პასუხი
სადაც სტატისტიკური ჯამი Z ტოლია: ამოცანა # 8.2
n
 აზოტის მოლეკულების  საკუთარი სიხ‫ש‬ირე ტოლია
Z   gne kT
;
n  4.45 10 c . გამოთვალეთ
 14 1
მოლური სითბოტევადობის რხევითი
სტატისტიკური ჯამი და სა‫ש‬უალო ენერგია კვანტური ჰარმონიული ნაწილი, როცა T  500 K .
ოსცილატორის  სიხ‫ש‬ირით გაოისახება ფორმულით: ამოხსნა პასუხი
h

e 2 kT
h h ამოცანა # 8.3
Z
 h

;   h
,
 2 გამოთვალეთ a ფაზური უჯრედის მოცულობა რხევითი მოძრაობი-
1 e 2 kT
e 2 kT
1
მყარი როტატორის ენერგია ტოლია: სათვის. მხედველობა‫ש‬ი მიიღეთ, რომ როცა T  TC , მა‫ש‬ინ ერთგანზომი-
2
h ლებიანი ჰარმონიული ოსცილატორის სტატისტიკური ჯამი ემთხვევა
e l  l  1 , სადაც I როტატორის ინერციის მომენტია, l
8 2 I მდგომარეობათა ინტეგრალს.
კვანტური რიცხვი იღებს მნი‫ש‬ვნელობებს l  0, 1, 2 . ამასთან, თითოეული ამოხსნა პასუხი
დონე  2l  1 -ჯერ არის გადაგვარებული. ამოცანა # 8.4
იპოვეთ N ერთმანეთზე დამოუკიდებელი წრფივი ოსცილატორის თა-

ვისუფალი ენერგია და ენტროპია.
ორგანზომილებიან ჰარმონიულ ოსცილატორს აქვს  n  1 -ჯერ

გადაგვარებული ენერგეტიკული სპექტრი  n    n  1 .
გამოთვალეთ იმ სისტემის სა‫ש‬უალო ენერგია და სითბოტევადობა,
რომელიც ‫ש‬ედგება N ერთმანეთზე დამოუკიდებელი ჰარმონიული ოს-
ცილატორისგან.
იდეალური აირის ‫ש‬ემადგენელი ნაწილაკების ‫ש‬ინაგანი მოძრაობა
ხასიათდება გადაუგვარებელი სასრული ენერგეტიკული სპექტრით:

86 8. გიბსის კვანტური განაწილება 8. გიბსის კვანტური განაწილება 87
l 
l , l 
1, 2...n. (n  1), ამასთანავე, უმაღლესი დონის ენერგია ამოცანა # 8.12
 n  n ბევრად ნაკლებია სითბური მოძრაობის ენერგიაზე n  kT . გამოთვალეთ მაღალი და დაბალი ტემპერატურების დროს სა‫ש‬უალო
იპოვეთ აირის თავისუფალი ენერგია და სითბოტევადობა. ენერგია და სითბოტევადობა CV სისტემისათვის, რომელიც ‫ש‬ედგება
პასუხი N ცალი ორატომიანი მოლეკულისაგან, თუ ჩავთვლით, რომ მოლე-

კულები წარმოადგენენ მყარ კვანტურ როტატორებს.

მოცემულია სისტემა N დამოუკიდებელი ერთგანზომილებიანი ოს- პასუხი
ცილატორი. იპოვეთ ოსცილატორების რიცხვი სისტემა‫ש‬ი, რომელთაც ამოცანა # 8.13
აქვთ ენერგია ტოლი ან მეტი ენერგიაზე: 

1  n1  1/ 2   . a) გამოთვალეთ N კვანტური როტატორის თავისუფალი ენერგია
პასუხი და ენტროპია: ა) მაღალ ტემპერატურებზე T  TC ; ბ) დაბალ

ტემპერატურებზე T  TC .
პასუხი
იპოვეთ სა‫ש‬უალო ენერგია და სითბოტევადობა N არა-
ურთიერთქმედი ნაწილაკის, რომელთაც ‫ש‬ეუძლიათ ყოფნა ორ ამოცანა # 8.14
გადაუგვარებელ კვანტურ მდგომარეობა‫ש‬ი ენერგიებით:  0 და  2 . გამოთვალეთ ბრუნვითი თავისუფლების ხარისხის მახასიათებელი
ტემპერატურები მოლეკულებისა, რომელთა ინერციის მომენტები მოყვა-
პასუხი ნილია ცხრილ‫ש‬ი:
სისტემას ‫ש‬ეუძლია იმყოფებოდეს ორ კვანტურ მდგომარეობა‫ש‬ი ენე-
მოლეკულა H2 N2 O2 Cl2 HCl NO
რგიებით 0 და  , რომლებიც გადაგვარებულია g1 და g 2 -ჯერ. იპოვეთ
ინერციის
S -ის E -ზე დამოკიდებულება. მომენტი 113.
0.46 13.84 19.13 2.67 16.43
5
პასუხი 10 40
გრ სმ 2


სისტემას აქვს გადაუგვარებელი ენერგეტიკული სპექტრი  l  l , ამოცანა # 8.15
l 0,1, 2...n  1. იპოვეთ ასეთი სისტემის სა‫ש‬უალო ენერგია. განსაზღვრეთ ბრუნვითი კრიტიკული ტემპერატურების ‫ש‬ეფარდება
პასუხი წყალბადის H 2 , დაიტერიუმისა D2 და HD ‫ש‬ენაერთისა. ჩათვალეთ ამ

მოლეკულების რადიუსები ერთნაირია.
პასუხი
გამოთვალეთ ფაზური სივრცის უჯრედის მოცულობა ar ბრუნვითი
მოძრაობისათვის, მხედველობა‫ש‬ი მიიღეთ, რომ როცა T  TC<H , მყარი
როტატორის სტატისტიკური ჯამი ტოლია მდგომარეობის ინტეგრალის: განსაზღვრეთ CO მოლეკულის რხევითი მოძრაობის მახასიათებელი
1  0.65 1014 ჰც.
ტემპერატურა, თუ მისი რხევის საკუთარი სიხ‫ש‬ირეა:
exp   <H / T  d  .
ar 
Z
პასუხი
პასუხი

88 8. გიბსის კვანტური განაწილება
იპოვეთ H 2 , D2 , HD მოლეკულების რხევითი მოძრაობის მახასია-

თებელი ტემპერატურების ‫ש‬ეფარდება, ჩათვალეთ ეს მოლეკულები
ოსცილატორებად ერთი და იმავე კვაზიდრეკადი დამაბრუნებელი
ძალით.
პასუხი
9. ფერმი-დირაკისა და ბოზე-აინშტაინის განაწილება

90 9. ფერმი-დირაკისა და ბოზე-აინშტაინის განაწილება 9. ფერმი-დირაკისა და ბოზე-აინშტაინის განაწილება 91
ნაწილაკთა სა‫ש‬უალო რიცხვი ნახევრის ტოლი სპინით ერთ კვანტურ T  T0' ენერგიის ნულოვან დონეზე, ეწოდება ბოზე კონდენსაცია, ხოლო
მდგომარეობა‫ש‬ი  ენერგიით განისაზღვრება ფერმი-დირაკის განაწი-
T0' ტემპერატურას – ბოზე კონდენსაციის ტემპერატურა.
ლებით:
1
f0     
,
1 e kT
აქ  – ფერმის ენერგია, ანუ ქიმიური პოტენციალი;

აბსოლუტური ნული ტემპერატურის დროს ქიმიური პოტენციალი 0
გამოისახება ნაწილაკთა რიცხვით n და მასით m ფორმულით:
2
2
0 
2m

3 2 n  3
ზოგად ‫ש‬ემთხვევა‫ש‬ი (ნებისმიერ ტემპერატურებზე), კონცენტრაცია

და ფერმი გაზის ენერგია E განისაზღვრება ინტეგრალებით:

1
g f0    D   d  ;
V 0
n

E g   f0    D   d  ,
0
სადაც D    d  კვანტურ მდგომარეობათა რიცხვია სპინის განსაზღ-

ვრული პროექციით sz ენერგიათა ინტერვალ‫ש‬ი     d  , V გაზის მო-
ცულობაა g  2s  1 სტატისტიკური წონა, s– ნაწილაკთა სპინი.
არარელატივისტურ ‫ש‬ემთხვევა‫ש‬ი მდგომარეობათა სიმკვრივე D  
გამოისახება ფორმულით:
3
1  2m  2
D    2  2  V  ,
4   
ნაწილაკთა სა‫ש‬უალო რიცხვი მთელი სპინებით (ბოზონები), რომლებიც
იმყოფებიან ერთ კვანტურ მდგომარეობა‫ש‬ი  ენერგიით განისაზღვრება
1
ბოზე-აინ‫ש‬ტაინის განაწილებით; f0     
ბოზე გაზისთვის
e kT  1
არსებობს ისეთი ზღვრული ტემპერატურა T0' , რომ ქიმიური პოტენციალი
 ხდება ნულის ტოლი, როცა T  T0' , ბოზონების გადასვლას, როცა

იპოვეთ S ენტროპიის n j -ზე დამოკიდებულება იდეალური აირებისა- სრულიად გადაგვარებული ულტრარელატივისტური გაზისათვის იპო-
თვის, რომლებიც ემორჩილებიან ბოზე-აინ‫ש‬ტაინისა და ფერმი-დირაკის ვეთ: ა) სრული და ერთი ნაწილაკის სა‫ש‬უალო ენერგია, როცა T  0 K .
სტატისტიკებს და ენტროპიის მაქსიმუმის პრინციპის გამოყენებით გამოი- ბ) იპოვეთ კავ‫ש‬ირი წნევასა და ენერგიას ‫ש‬ორის.
ყვანეთ ფერმი-დირაკის და ბოზე-აინ‫ש‬ტაინის განაწილებები.
ამოიცანა #9.2 გამოთვალეთ ულტრარელატივისტური გადაგვარებული ელექტრონუ-
დაწერეთ განაწილების ფუნქცია სიჩქარეების მიხედვით არარელატი- ლი გაზის სითბოტევადობა.
ვისტური ფერმიონებისათვის ნახევარი სპინით, თუ ცნობილია მათი გა-
ნაწილებები ენერგიების მიხედვით.
გამოთვალეთ ძლიერად გადაგვარებული ელექტრული გაზის ქიმიური
ამოცანა # 9.3 პოტენციალი ტემპერატურაზე, რომელიც ნულისაგან არის განსხვავებუ-
წინა ამოცანის ‫ש‬ედეგების გამოყენებით, გამოთვალეთ სა‫ש‬უალო და ლი. გამოთვალეთ რამდენი პროცენტითაა განსხვავებული ნატრიუმის
1 ფერმის ენერგია T  300 K ფერმის ენერგიისაგან, როცა T  0 K , თუ
სა‫ש‬უალო კვადრატული სიჩქარეები, v, v2 , აგრეთვე , როცა თავისუფალი ელექტრონების კონცენტრაცია ნატრიუმ‫ש‬ი ტოლია
v
28 3
T  0 0K. n 2.5 10
 m .
გამოთვალეთ არარელატივისტური გადაგვარებული ფერმი გაზის დაწერეთ ნაწილაკთა განაწილება მდგომარეობების მიხედვით სუს-
ტად გადაგვარებულ ფერმი გაზ‫ש‬ი.
სითბოტევადობა და ენტროპია, როცა T  0 0 K .
იპოვეთ ფერმი გაზის მდგომარეობის განტოლება დაბალ
იპოვეთ ელექტრონების დაჯახებათა რიცხვი კედელთან არარელატი-
ტემპერატურებზე.
ვისტურ ელექტრონულ გაზ‫ש‬ი აბსოლუტურ ნულზე ტემპერატურის პასუხი
დროს.
პასუხი
ამოცანა # 9.6 სისტემა, რომელიც ‫ש‬ედგება N ნაწილაკისაგან და რომლის კინეტი-
იპოვეთ ელექტრონების დაჯახებათა რიცხვი კედელთან ულტრარე- კური ენერგია დაკავ‫ש‬ირებულია იმპულსთან    p l , თანაფარდობით
ლატივისტურ სრულიად გადაგვარებულ ელექტრონულ გაზ‫ש‬ი. ქმნის იდეალურ გაზს, რომელიც ხასიათდება განაწილების ფუნქციით:
dw  4 Vf  p  p 2 dp .

იპოვეთ ზოგადი გამოსახულება, რომელიც აკავ‫ש‬ირებს აირის წნევას ამოცანა # 9.19

ერთეულ მოცულობა‫ש‬ი მოთავსებული ნაწილაკთა ენერგიასთან.
იდელური გაზის მდგომარეობის განტოლება‫ש‬ი გამოითვალეთ პირვე-
ჩათვალეთ, რომ წნევა წარმოიქმნება აირის მოლეკულების ჭურჭლის
ლი ‫ש‬ესწორება გამოწვეული კვანტური სტატისტიკით.
კედლებთან დაჯახების ‫ש‬ედეგად.
პასუხი
აჩვენეთ, რომ გადაგვარებული ფერმი გაზისათვის, წნევას P , ენერ-
განსაზღვრეთ წნევა ელექტრონულ გაზ‫ש‬ი, როცა T  0 , ფერმი
გიასა E და მოცულობას V ‫ש‬ორის არსებობს თანაფარდობა:
განაწილების გამოყენებით.
2
PV  E.
ამოხსნა პასუხი 3
გამოთვალეთ გადაგვარებული ელექტრონული გაზის წნევა ‫ש‬ემდეგი ამოცანა # 9.21
T
პირობით:  1. იპოვეთ თერმოდინამიკური პოტენციალი, თავისუფალი ენერგია და

ამოხსნა პასუხი ენტალპია გადაგვარებული ფერმი გაზის, როცა T  0.
პასუხი
განსაზღვრეთ მდგომარეობების რიცხვი D   , pF ,  F ფერმის იპოვეთ კავ‫ש‬ირი წნევას, მოცულობას და ენერგიას ‫ש‬ორის
ენერგია სრულიად გადაგვარებული ელექტრონული გაზისათვის, რომე- იდეალური გაზისათვის, რომელიც ემორჩილება ბოზე-აინ‫ש‬ტაინის
ლიც ‫ש‬ედგება N ნაწილაკისაგან V მოცულობა‫ש‬ი. ნაწილაკის ენერგია სტატისტიკას.
დაკავ‫ש‬ირებულია იმპულსთან თანაფარდობით   cp . პასუხი

ამოცანა # 9.16 ბოზე გაზის ქიმიური პოტენციალი  განისაზღვრება ტოლობით:
მიიღეთ ენერგიის და წნევის გამოსახულება სუსტად გადაგვარებულ N

zd
 2  2 s  1 2mkT  h 3  z   / kT 
3/ 2
ფერმი გაზ‫ש‬ი. , სადაც s ნაწილაკის სპინია
V 0 e 1
ამოხსნა პასუხი 
და z  . განსაზღვრეთ ბოზე კონდენსაციის ენერგია.
ამოცანა # 9.17 kT პასუხი
განიხილეთ ნაწილაკების დაჯახება და გამოიყვანეთ Fფერმი-
დირაკის განაწილება პაულის აკრძალვის პრინციპის გამოყენებით. ამოცანა # 9.24
მხედველობა‫ש‬ი მიიღეთ, რომ როცა T  T0 , სადაც T0 ბოზე
კონენსაციის ტემპერატურაა, ბოზონების რიცხვი დადებითი ენერგიებით
იპოვეთ მდგომარეობის განტოლება რელატივისტური სრულიად   0  განისაზღვრება განაწილების ფუნქციით:
გადაგვარებული ელექტრონული გაზისთვის. ენერგია დაკავ‫ש‬ირებულია
 2 c 2 p 2  m2c 4 .
იმპულსთან თანაფარდობით: 

 2S  1Vm3/ 2  d ამოცანა # 9.31

dN   
  .
2 2 3 e / kT  1 იპოვეთ წონასწორული გამოსხივების ფოტონების რიცხვის დამოკი-
იპოვეთ ნაწილაკთა რიცხვი, რომელთა ენერგია ნულის ტოლია. ნაწი- დებულება სრულ ენერგიასა და მოცულობაზე.
ლაკთა სრული რიცხვი ტოლია N -ის. პასუხი
პასუხი
განსაზღვრეთ სრული ენერგია E და სითბოტევადობა ბოზე გაზის

ტემპერატურაზე, რომელიც ნაკლებია მისი ბოზე კონდენსაციის
ტენპერატურაზე.
პასუხი
განსაზღვრეთ ტემპერატურაზე დამოკიდებულება ენტროპიის S ,

წნევის P , თავისუფალი ენერგიის F და თერმოდინამიკული პოტენცია-
ლის  ბოზე გაზისათვის, ტემპერატურაზე T  T0 .
პასუხი
გამოთვალეთ ფოტონური გაზის სითბოტევადობა CV .
იპოვეთ ფოტონების სრული რიცხვი V მოცულობა‫ש‬ი.
პასუხი
პლანკის ფორმულის გამოყენებით იპოვეთ ფოტონების რიცხვი მო-
ცულობის ერთეულ‫ש‬ი, რომელთა ტალღის სიგრძე მოთავსებულია
ინტერვალ‫ש‬ი:  ,   d  .
პასუხი
იპოვეთ ფოტონების სრული რიცხვი სიცარიელის მოცულობის
ერთეულ‫ש‬ი, რომელიც გავსებულია წონასწორული სითბური
გამოსხივებით T  300 K ტემპერატურაზე.
პასუხი

10. ფლუქტუაციები

100 10. ფლუქტუაციები 10. ფლუქტუაციები 101
x პარამეტრის ფარდობითი ფლუქტუაცია x განისაზღვრება ამოცანა # 10.1

ტოლობით: აჩვენეთ, რომ ადიტიური სიდიდის სა‫ש‬უალო კვადრატული
1 1 გადახრა წონასწორული მდგომარეობიდან ტოლია მისი ‫ש‬ემადგენელი
 x  x  x
2 2
x   ;
ნაწილების წონასწორობის მდგომარეობიდან სა‫ש‬უალო კვადრატული
x x
მაკროსკოპული სისტემის მცირე ფლუქტუაციების ალბათობები გადახრების ჯამისა.
აღიწერება გაუსის განაწილებით: ამოხსნა
 x  x0 2 ამოცანა # 10.2
1 
dW  x 
 e 2 1
d  x  ,
2 1 აჩვენეთ, რომ ნებისმიერი ადიტიური სიდიდის ფარდობითი
ფლუქტუაცია უკუპროპორციულია კვადრატული ფესვისა სისტემის
kT ‫ש‬ემადგენელი ნაწილების რიცხვიდან.
სადაც 1  2 ,
 u
 2 ამოხსნა პასუხი
 x  x  x 0
სადაც x0 x პარამეტრის წონასწორული მნი‫ש‬ვნელობაა, u  x  – გამოსახეთ სისტემის ენერგიის ფარდობითი ფლუქტუაცია,
პოტენციური ენერგია, რომლის ცვლილებითაც გამოისახება მუ‫ש‬აობა, რომელიც ემორჩილება კანონიკურ განაწილებას სა‫ש‬უალო ენერგიითა
როცა სისტემა გადადის წონასწორულ მდგომარეობა‫ש‬ი. და ტემპერატურით.
ერთგვაროვანი სისტემის მცირე ფლუქტუაციების ალბათობები ამოხსნა
‫ש‬ეგვიძლია გამოვსახოთ თერმოდინამიკური პარამეტრების ამოცანა # 10.4
ცვლილებით:
გიბსის განაწილების გამოყენებით ნაწილაკთა ცვლადი
 V  p  T S 
W ~ exp   რიცხვისთვის დაამტკიცეთ ‫ש‬ემდეგი ტოლობის სამართლიანობა:
 2kT 
 N 
 N 
2
T
  .
  T ,V
იპოვეთ ნაწილაკთა რიცხვის ფლუქტუაცია იდეალური გაზებისათ-
ვის: ა) ბოლცმანის; ბ) ფერმი-დირაკის; 3) ბოზე-აინ‫ש‬ტაინის.
განიხილეთ იდეალური გაზი, როგორც მთელი და ჩათვალეთ, რომ
სამართლიანია ენერგიის თანაბრად განაწილების კანონი
თავისუფლების ხარისხებზე. აჩვენეთ, რომ გაზის ენერგიის ფარდობითი

ფლუქტუაცია უკუპროპორციულია N , სადაც N ნაწილაკთა რიცხ- და ფუძის ფართობი S და გაზი იმყოფება მიზიდულობის ველ‫ש‬ი, რო-
ვია. მელიც მიმართულია z ღერძის გასწვრივ.
პასუხი
იპოვეთ ენერგიის ფლუქტუაცია ორდონიან სისტემა‫ש‬ი.
აჩვენეთ, რომ დიდი კანონიკური ანსამბლისათვის სამართლიანია
ამოხსნა პასუხი ტოლობა:
ამოცანა # 10.8 2
 E  2  E 
H 2 k 
   N   .
იპოვეთ ენერგიის ფარდობითი ფლუქტუაცია იდეალური  T  N   N T
გაზისათვის ულტრარელატივისტურ ‫ש‬ემთხვევა‫ש‬ი, როცა ერთი
ნაწილაკის ენერგია დაკავ‫ש‬ირებულია იმპულსთან თანაფარდობით:
  cp . ამოცანა # 10.15
იპოვეთ სარკული გალვანომეტრის მგრძნობიარობის ზღვარი, რო-
დესაც გალვანომეტრის ძაფის დრეკადობის მოდულია  .
განსაზღვრეთ ენტროპიის კლება, რომელიც აღიძვრება პასუხი
მათმატიკური ქანქარას ფლუქტუაციური რხევების დროს. ამოცანა # 10.16
ამოხსნა პასუხი იპოვეთ ზამბარიანი სასწორის მგრძნობიარობის ზღვარი, ანუ ის

უმცირესი მასა, რომელიც ‫ש‬ეგვიძლია ავწონოთ ასეთი სასწორით.
იპოვეთ იდეალური გაზის ნაწილაკთა სიმკვრივის კორელაცია:
  ამოცანა # 10.17
  r    r ' პასუხი
ამოხსნა განსაზღვრეთ იზობარული გაზის თერმომეტრის მგრძნობიარობის
ზღვარი, რომელიც გამოწვეულია ფლუქტუაციებით. გაზი ჩათვალეთ
ამოცანა # 10.11 იდეალურად. ნაწილაკთა რიცხი მიიღეთ ტოლად: N  1022.
გამოთვალეთ იდეალური გაზის მასათა ცენტრის ფლუქტუაცია. პასუხი
ამოცანა # 10.12 იპოვეთ ვერტიკალურად ჩამოკიდებული მათემატიკური ქანქარას
გამოთვალეთ მასათა ცენტრის ფლუქტუაცია ერთგვაროვანი სა‫ש‬უალო კვადრატული ფლუქტუაციური გადახრა. ქანქარას სიგრძეა
იდეალური გაზისა, რომელიც მოთავსებულია R რადიუსის სფერულ l , მასა – m , თავისუფალი ვარდნის აჩქარება – g .
ჭურჭელ‫ש‬ი.
პასუხი
წვრილ კვარცის ძაფზე ჩამოკიდებულია მსუბუქი სარკე. ძაფის
გამოთვალეთ იდეალური გაზის მასათა ცენტრის z კოორდინატის გრეხის მოდულია K  106 ერგი/ რად2. იპოვეთ მგრძნობიარობის
ფლუქტუაცია, თუ გაზი იმყოფება ცილინდრ‫ש‬ი, რომლის სიმაღლეა h

ზღვარი მობრუნების  კუთხის მიმართ, თუ გარემოს ტემპერატურაა იპოვეთ იდეალური ბოზე გაზის ფარდობითი ფლუქტუაცია, როცა
300 K .   0.
პასუხი
იპოვეთ დაჭიმული სიმის წერტილების სა‫ש‬უალო კვადრატული იპოვეთ N 2 ელექტრონული გაზისათვის ტემპერატურებზე, რო-
ფლუქტუაციური გადახრა. მელიც მცირეა გადაგვარების ტემპერატურასთან ‫ש‬ედარებით.
პასუხი
პასუხი
განსაზღვრეთ სიმის სხვადასხვა წერტილების ფლუქტუაციური გა-
დახრების ნამრავლის სა‫ש‬უალო მნი‫ש‬ვნელობა.
იპოვეთ ენერგიის სა‫ש‬უალო კვადრატული ფლუქტუაცია. დამოუ-
კიდებელ ცვლადებად აიღეთ V და T .
პასუხი
იპოვეთ T P . დამოუკიდებელ ცვლადებად აიღეთ V და T .

პასუხი
იპოვეთ V P . დამოუკიდებელ ცვლადებად აიღეთ V და T .

პასუხი
იპოვეთ S V . დამოუკიდებელ ცვლადებად აიღეთ V და T .

პასუხი
იპოვეთ S T . დამოუკიდებელ ცვლადებად აიღეთ V და T .

პასუხი
S 2 kC p , S 
აჩვენეთ, რომ  P 0. იპოვეთ P 2 .
პასუხი

11. ამოხსნები

108 11. ამოხსნები 11. ამოხსნები 109
პოტენციური ორმოს პოტენციური ენერგია ასე ‫ש‬ეიძლება წარმოვად- ერთგანზომილებიან პარაბოლურ პოტენციალს აქვს სახე:
გინოთ: kx 2
U ( x)  ,
0, 0  x  a, 2
U ( x)   , ვინაიდან ორმოს ‫ש‬იგნით ძალები არ მოქმე-
, x  0, x  a სადაც x არის გადახრა წონასწორობის მდებარეობიდან, ხოლო k – სი-
დებენ, ნაწილაკი მოძრაობს თანაბრად. თუ ნაწილაკის სიჩქარეა v , მა- ხისტე. როგორც ვიცით, ‫ש‬ესაბამისი მოძრაობის განტოლება არის
dx x  x 
 2
0,  0  (k / m) 1/ 2
არის საკუთარი სიხ‫ש‬ირე, m – მასა, იგი წარ-
‫ש‬ინ dx ‫ש‬უალედს ის გაივლის dt  დრო‫ש‬ი. ორმოს ერთი კიდიდან 0
v მოადგენს ჰარმონიული რხევის განტოლებას. თუ საწყის პირობად ავი-

a ღებთ x(0) a, x (0) 
0, მა‫ש‬ინ ადვილად ‫ש‬ევამოწმებთ, რომ ამოხსნას
მეორემდე გავლას ის მოანდომებს   დროს. ამიტომ ალბათობის
v ექნება სახე:
dt dx x   a cos 0t ,
განაწილებისათვის ‫ש‬ეგვიძლია დავწეროთ: dw   .
 a dt
ალბათობათა განაწილების ფუნქცია უკვე არის ნორმირებული: [ x, x  dx] ‫ש‬უალედ‫ש‬ი მოხვედრის ალბათობა იქნება dw  , სადაც
T
a a
dx T  2 / 0 - არის ქანქარის რხევის პერიოდი. კავ‫ש‬ირი dt -სა და dx -ს

0
dw 
a 0
1.
2dx
‫ש‬ორის არის dt 
. მამრავლი 2 ‫ש‬ემოღებულია იმის გამო, რომ
v
პერიოდის განმავლობა‫ש‬ი ნაწილაკი ორჯერ გაივლის dx ‫ש‬უალედს. v -
სიჩქარისთვის ‫ש‬ეგვიძლია დავწეროთ:
v  0 a sin 0t 
x   0 a 2  a 2 cos 0t 
 0 a2  x2
2dx dx
ალბათობისათვის 
მივიღებთ: dw  . ადვი-
T 0 a 2  x 2  a 2  x 2
a
ლად ‫ש‬ევამოწმებთ, რომ იგი ნორმირებულია:  dw  1.
0

აღვნი‫ש‬ნოთ ნორმირების კოეფიციენტი C -თი. მა‫ש‬ინ გვექნება: მოვახდინოთ x -ით განაწილების ნორმირება:
a b a b a b  
a 2b 2 c
0 0 dw( x , y )  0 0 Cxydxdy
 C 0 0
xdx
 ydy C
4
1. 1  dw( x)  c  exp( x)dx 
0 0

, c   , dw( x)   e  x dx.
4 განაწილების ფუნქცია dw( y ) იქნება:

აქედან, C  .
2 2
ab
 w( y)dy  1.
2
dw( y )  2 e  y ydy. ‫ש‬ევამოწმოთ ნორმირების პირობა:
4
საბოლოოდ, ალბათობისათვის მივიღებთ: dw  2 2 xydxdy.   
ab 1 2  
e  y ydy    e dx 1
2 2
 e  y dy 2   x
0 0 0

ალბათობა იმისა, რომ x ცვლადი ღებულობს მნი‫ש‬ვნელობებს ერთი ხუთიანის მოსვლის ალბათობაა w(5)  1/ 6 . იმის ალბათობა,
[ x, x  dx] ინტერვალ‫ש‬ი, პროპორციული იქნება dx -ის. dw  cdx პრო- რომ ორივეჯერ მოვა ხუთი ქულა ალბათობების გამრავლების წესის თა-
პორციულობის კოეფიციენტი განისაზღვრება ნორმირების პირობიდან: 1 1 1
ნახმად არის: w(5)  w(5)    .
b
6 6 36
1
  dw
 c  dx

a
c(b  a ) . საიდანაც c (b  a ) 1 , ხოლო ალბათობისათვის
dx
dw( x)  . გამოვთვალოთ სა‫ש‬უალო სიდიდეები x და x 2 :
ba
b b
1 b2  a 2 a  b
x 
a
dw( x) x
b  a a
 xdx 
2(b  a ) 2
,
b b
1 b3  a 3 a 2  ab  b 2
x2  dw
( x) x 2
b  a a
2
  x dx  ,
a
3(b  a ) 3
აქედან სა‫ש‬უალო კვადრატული გადახრა:
2 ( a  b) 2
2
(x) ( x  x)  .
12

ორივე კამათელზე ქულათა მოსვლის ყველა ‫ש‬ესაძლო რიცხვი არის 36. by   b2 

2

Aაქედან ათი ქულის მოსვლას ხელს უწყობს სამი ‫ש‬ემთხვევა: როცა პირ- რადგანაც ax 2  2bxy  cy 2  a  x     c   y 2 . ამიტომ ჯერ
 a   a 
ველზე მოვა - 4 ქულა, მეორეზე – 6; პირველზე - 5, მეორეზე – 5; პირ-
ვაინტეგროთ x -ით, ‫ש‬ემდეგ y -ით:
3 1
ველზე - 6, მეორეზე - 4. ამიტომ საძიებელი ალბათობა იქნება  .   by  2  b 2  2
36 12      a  x     c   y 
  a   a 

 dxdye   dxdye
2 2
 ( ax  2 bxy  y )
J    
   
 b2 
   c   y 2
a  
 e
 dy
 

ac  b 2
. ამ ინტეგრალის კრებადობისათვის აუ-
ცილებელი და საკმარისია, რომ ac  b 2 .

ამრიგად, გაუსის განაწილება ორი ცვლადისათვის დაიწერება ‫ש‬ემ-
დეგნაირად:
ac  b2 2
 2bxy  cy 2 )
dW ( x, y)  e( ax dxdy .

 
ac  b 2
 xe
2  ( ax 2  2 bxy  cy 2 )
x2  dxdy
  
 
ac  b 2 
 
2 2

 e ( ax  2bxy  cy ) dxdy 
 a  
 
ac  b 2 
 
2 2

 e  ( ax  2bxy  cy ) dxdy 
 a  
ac  b 2   c
  .
 a ac  b 2 2  ac  b 2 
ანალოგიურად:
a b
y2  , xy   .

2 ac  b 2
 2 ac  b 2  

ალბათობა იმისა, რომ v მოცულობა‫ש‬ი იმყოფება ერთი მოლეკულა, ავღნი‫ש‬ნოთ Pn  t  -თი იმის ალბათობა, რომ t დრო‫ש‬ი ამოიტყორცნე-
v
ტოლია: p  . ალბათობა იმისა, რომ ამ მოცულობა‫ש‬ი იმყოფება n მო- ბა n ელექტრონი. მა‫ש‬ინ ალბათობა იმისა, რომ t  dt დრო‫ש‬ი ამოი-
V ტყორცნება n ელექტრონი იმის გათვალისწინებით, რომ ელექტრონების
ლეკულა, ხოლო დანარჩენი N  n იმყოფება ჭურჭლის დარჩენილ V  v ამოტყორცნა სტატისტიკურად დამოუკიდებელი მოვლენაა ტოლია:
p n 1  p 
N n
Pn  t  dt
  Pn  t 1  P1   Pn1  t  P1 ,
მოცულობა‫ש‬ი, ტოლია: . ‫ש‬ესაძლებლობათა რიცხვი,
რომ n ნებისმიერი მოლეკულა ‫ש‬ეიძლება იყოს ამორჩეული Pn  t 1  P1  იმის ალბათობაა, რომ t დრო‫ש‬ი ამოიტყორცნა n ელექ-
N! ტრონი და dt დრო‫ש‬ი არცერთი ელეტრონი.
მოლეკულათა სრული რიცხვიდან, ტოლია: , ამიტომ
n ! N  n  ! Pn 1  t  P1 იმის ალბათობა, რომ t დრო‫ש‬ი გამოიტყორცნა n  1
ალბათობა იმისა, რომ v მოცულობა‫ש‬ი იმყოფება n ნებისმიერად ელექტრონი და dt დრო‫ש‬ი კიდევ ერთი ერთი ელექტრონი.
არჩეული მოლეკულა ტოლია: P1 არის dt დრო‫ש‬ი ერთი ელექტრონის ამოტყორცნის ალბათობა,
n N n
N! v  v P1   dt .
WN  n    1   .
n ! N  n  !  V   V  P0  t  dt
გარდა ამისა,  P0  t 1  P1  . ამრიგად, მივიღებთ:
ზღვრულ ‫ש‬ემთხვევა‫ש‬ი, როცა N  n ხარისხის მაჩვენებელ‫ש‬ი, ‫ש‬ე-
 Pn  t  dt
  Pn  t 1  P1   Pn1  t  P1 ,
გვიძლია უგულებელვყოთ n N -თან ‫ש‬ედარებით, გარდა ამისა, ‫ש‬ეგვიძ- 
ლია დავწეროთ:  P0  t  dt
 P0  t 1  P1  .
N  N  1 N  2  ...  N  n  1 Nn ჩავსვათ P1   dt გამოსახულება:
WN  n   p  1  p   p  1  p  .
n N n N

n! n!
 Pn  t  dt  Pn  t 1   dt   Pn1  t   dt ,
‫ש‬ემოვიღოთ აღნი‫ש‬ვნა: n  pN , მა‫ש‬ინ მივიღებთ: 
 P0  t  dt P0  t 1   dt  .
 n
n
N
 n აქედან,
WN  n  1   , ზღვარ‫ש‬ი მივიღებთ:
n!  N   Pn  t  dt   Pn  t 
    Pn 1  t   Pn  t   ,
 n 
n
e n dt

W  n
 lim
 W n (პუასონის განაწილება).  P0  t  dt   P0  t    P t .
0 
N
N  n!
 dt
‫ש‬ედეგად, მივიღებთ დიფერენციალურ განტოლებათა სისტემას:
 dPn  t 

   Pn 1  t   Pn  t   ,
 dt

 dP0  t    P t .
 dt 0 
ამას უნდა დავუმატოთ სასაზღვრო პირობები:

1, n  0,
Pn  0    ამოცანა # 1.19
0, n  0.
მა‫ש‬ინ P0  t   e
 t 2
. რადგან n 2  n 2  n , წინა ამოცანის თანახმად n   t .
dP1  t   
 t  e t
n
 t  e t

n
როცა n 1, მა‫ש‬ინ   P1  t  
 e t , რომლის ამონახსნია n 2

n P t   n
2 2
  n 
dt 
n
n 0 n 1 n!
 n 1  n  1!
P1  t    te  t ,
 t  e    t   t  
n n n
 
dP2  t     n  1  1  t
e  t   
როცა n  2 , მა‫ש‬ინ   P2  t  
 2te  t , რომლის ამონახსნია  n 1  n  1!   
n  2  ! n 1  n  1 ! 
 n 2

dt
  t   t  
n2 n 1
 t 
2  
 e   t      t 
2
 t
P2  t   e  t
.  
2! 

 
n 2 n  2 ! n 1  n  1 !


 t    t  e 
n
   t  et 
 t    t  .
2 2
საზოგადოდ, Pn  t   e  t (პუასონის განაწილება). e  t
 t
n! 2
აქედან n 2  n 2  n    t     t     t   t.
2 2
ვიპოვოთ ელექტრონთა სა‫ש‬უალო რიცხვი, რომელიც გამოიტყორ-
ცნება t დრო‫ש‬ი:
რადგანაც n   t , ამიტომ   n0 .
 t  e  t  t 
n n 1
  
n

n
n 1 n 1

nP  t   n 
n!
e  t   t  
 n 1  n  1 !
e  
t
  t  e t  t. აქედან n 2 
n0t .
‫ש‬ედეგად, პუასონის განაწილება ‫ש‬ემდეგნაირად დაიწერება:

n
n
Pn  t   e n .
n!

მითითება: თუ ხდება n ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელი მოვლენა მოძრაობის განტოლება p  mv0  const .

და ამ მოვლენიდან A მოვლენის მოხდენის ალბათობა არის p , მა‫ש‬ინ
იმის ალბათობა, რომ n მოვლენიდან k -ჯერ მოხდება A მოვლენა, გა-
ნისაზღვრება ბინომიალური, ანუ ბერნულის განაწილებით:
n!
Pn  k  p k 1  p 
k

k ! n  k  !

p0 ენერგიის მუდმივობის კანონის გამოყენებით მივიღებთ განტოლებას

x x0 
მოძრაობის განტოლებებია  t , p  p0 .
m p02 p2
ფაზური ტრაექტორიისათვის:  mgz0   mgz , რომლის ‫ש‬ეასაბამი-
‫ש‬ევამოწმოთ გარდასახვის იაკობიანი: 2m 2m
p p სი მრუდი წარმოადგენს პარაბოლას (იხ. ნახ. 2).
p0 x0 1 0
D(t )
   1 . რადგან იაკობიანი D(t )  1 არ არის
x x t/m 1
p0 x0
დროზე დამოკიდებული და ავტომატურად უდრის ერთს, ლიუვილის თე-
ორემა დაცულია.

1) მოძრაობის განტოლების   q  p  p0 
 p    (q  q0 ) ,
ფაზური ტრაექტორია წარმოადგენს წრფეს, რომელიც გადის ( p0 , q0 )
1
წერტილ‫ש‬ი და მისი დახრის კუთხის ტანგენსია  (tg    ). ვნახოთ,

სრულდება თუ არა ლიუვილის თეორემა
  
dq dq    t   t  t
m  q ,   dt ,  ln q  t  C,  q q0 e m , p  q0 e m p0 e m .
dt q m m m
q / q0 q / p0 1 0  m t
D(t )
  e  იაკობიანი დროზეა დამოკიდე-
p / q0 p / p0 0 1
ბული D (t  )  0, ლიუვილის თეორემა არ სრულდება. არც უნდა
სრულდებოდეს, რადგან სისტემა არ არის კონსერვატული, იგი დისიპა-
ციურია.
t

2)  0 (   0 ) ამოხსნა  x( A cos 0t  B sin 0t )e
x   x   x  2
0
2
t

p  ( Am0 sin 0t  m0 B cos 0t )e
mv  2
,
t t
p0  
( x0 cos t 
x sin t )e 2 , p  ( x0 m0 sin t  p0 cos t )e 2 ,
m
ნახ. 3
იმიტომ, რომ A  
x0 x (t 0), p (t  0)
 p 0 m0 B ,
sin 0t  t
x / x0 x / p0 cos 0t  
t
D (t )   m0 e 2 e 2 .
p / x0 p / p0
m0 sin 0t cos 0t
ლიუვილის თეორემა არ სრულდება, ფაზური მოცულობის ელემენტი
0.
(t )  e  t (0), ()  0.
‫ש‬ეიძლება ‫ש‬ევამოწმოთ ტოლობა
 p 2 m 2 x 2   p02 m 2 x02   t
     e . მივიღეთ ელიფსური სპირალის
 2m 2   2m 2 
განტოლება (იხ. ნახ. 3)

გამოვიყენოთ იმპულსისა და ენერგიის ‫ש‬ენახვის კანონები: აბსოლუტურად არადრეკადი დაჯახების ‫ש‬ემდეგ ბურთულები მოძრა-
 p1'  p2'  p1  p2 , ობენ ერთად. ამიტომ ფაზური სივრცის მოცულობა ორჯერ მცირდება:
 '2 q1' / q1 q1' / q2 q1' / p1 q1' / p2
 p1 p2'2 p12 p22
 2m 2m    q2' / q1 q2' / q2 q2' / p1 q2' / p2
 1 2 2m1 2m2 D  რადგან დაჯახების ‫ש‬ემ-
ჩავატაროთ გარდაქმნები: p1' / q1 p1' / q2 p1' / p1 p1' / p2
 p1'  p1 ( p2'  p2 ), p2' / q1 p2' / q2 p2' / p1 p2' / p2
 (*)
'2 2
m1 ( p2'2  p22 ), დეგ q1'  q2' და p1'  p2' , დეტერმინანტ‫ש‬ი წარმოიქმნება ორი ერთნაირი
m2 ( p1  p1 ) 
მეორე განტოლება გავყოთ პირველზე, მივიღებთ: სტრიქონი, რის გამოც D  0, ე.ი. ფაზური მოცულობა არ ინახება. ლი-
უვილის თეორემა არ სრულდება.
m2 ( p1'  p1 ) m1 ( p2'  p2 ) . (**)
(*)-ის პირველი განტოლება გავამრავლოთ m2 -ზე და მივუმატოთ და
გამოვაკლოთ (**) განტოლებას, ‫ש‬ედეგად მივიღებთ:
2m2 p1'  (m1  m2 ) p2'  (m1  m2 ) p2
 '
, (1)
2m2 p1  (m1  m2 ) p2  (m1  m2 ) p2
აქედან მივიღებთ:
2m2 p1 m1  m2
p2'  p2 ,
m1  m2 m1  m2
m1  m2 ' m1  m2 m  m2 (m1  m2 ) 2 m  m2
p1'  p2  p2  1 p1  p2  1 p2 
2m2 2m2 m1  m2 2(m1  m2 )m2 2m2
m1  m2 (m1  m2 ) 2  (m1  m2 ) 2 m1  m2 2m1
 p1  p2  p1  p2 .
m1  m2 2m2 (m1  m2 ) m1  m2 (m1  m2 )
აქედან:
1 0 0 0
' ' '
 (q , q , p , p ) '
0 1 0 0
D 1 2 1 2
(qi' / q j  ij , pi' / q j 0)  ' '

 (q1 , q2 , p1 , p2 ) 0 0 p1 / p1 p1 / p2
0 0 p2' / p1 p2' / p2
m1  m2 2m1
m1  m2 m1  m2 (m  m2 ) 2 4m1m2 m 2  m22  2m1m2  4m1m2
 
 1  
 1 1.

2m2 m  m2 2
(m1  m2 ) (m1  m2 ) 2
( m1  m2 ) 2
 1
m1  m2 m1  m2
D  1.


 ა) გიბსის მიკროკანონიკური განაწილება განისაზღვრება ‫ש‬ემდეგნაირად:
  
1 2  kT 2  kT 2 1 e kT   H ( pi , qi )  E 
 0
dw  e d , Z  e d  , dw  .
Z   kT kT  H   , სადაც H ( pi , qi ) სისტემის ჰამილტონიანია, E
( E )
 

( E )
 e kT
d 



 



 სისტემის ენერგია, E  ,
E
სადაც ( E )  ... d N pd N q
0
   de
 kT
 e
 kT 
0  e kT
d 
kTe kT 
0 kT .
 H ( pi , qi )  E
kT 0 0
ფაზური მოცულობაა, რომელიც სისტემას უკავია, აქ H ( p i , q i )  E , ზედა-
პირია, რომელიც ფაზურ სივრცე‫ש‬ი ჩვენი სისტემის ფაზურ მოცულობას
‫ש‬ემოსაზღვრავს.
ინტეგრირება კოორდინატებით ‫ש‬ეგვიძლია პირდაპირ მოვახდინოთ.
მა‫ש‬ინ მივიღებთ:

... d pd q 
N N
( E ) VN dN p , რადგან ჩვენი სისტემა
H ( pi , qi )  E H ( pi )  E
წარმოადგენს გაზს, რომელიც ‫ש‬ედგება N ნაწილაკისაგან, ამიტომ მისი

N
pi2 N
ჰამილტონიანი H ( pi , qi )  
i 1 2m
E, აქედან p
i 1
2
i  2mE , რადგანაც
სისტემის თითოეულ ნაწილაკს აქვს იმპულსის სამი მდგენელი და სულ

გვაქვს N ნაწილაკი, ამიტომ ამოცანა დადის 3 N განზომილების სფე-
როს მოცულობის გამოთვლაზე, რომლის რადიუსი R  2mE .
n -აგნზომილებაინი სფეროს განტოლებაა: x12  x22  x32  ...  xn2 R2 ,
ჩვენი მიზანია გამოვთვალოთ ამ სფეროს მოცულობა.ცხადია, რომ
n n
Vn ~ R , ანუ ჩვენ ‫ש‬ეგვიძლია დავწეროთ Vn  Cn R . სადაც Cn
მუდმივია.
Cn მუდმივის განსასაზღვრად მოვიქცეთ ‫ש‬ემდეგნაირად. გამოვთვა-
  

 x12  x22  x32 ... xn2 
 e dVn   ...  e
2
r
ლოთ ინტეგრალი: dx1dx2 ...dxn , ორნაირად.
0  
n
 

 x12  x22  x32 ... xn2     x2 
 ...  e
 
dx
 1 dx2 ...dxn  
 
e dx   n / 2 , რადგან


e
 x2
dx   .

რაც ‫ש‬ეეხება მარცხენა მხარეს:

E 
 ... dq dP , სადაც ინტეგრირება ხდება
   
nCn  y ( n 1) / 2 1/ 2 nCn  y n2 1 nCn  n  N N
e nCn  e  r r n 1dr  2 0
r2 2
dV
n   r
2

y e y  y dy  e y dy     .
0 0
2 0 2 2
nCn  n  2  n/ 2  n/2 P12   2 m 2 q12 P22   2 m 2 q22 P 2   2 m 2 qN2

აქედან     
 n/2
, Cn  .   ...  N  E არით, თუ ‫ש‬ემოვი-
2 2 n n  2m 2m 2m
n        1 ტანთ აღნი‫ש‬ვნებს:
2 2 
xi 
mqi i 1, 2,...N მა‫ש‬ინ მივიღებთ, რომ:
 n / 2  Rn
საბოლოოდ მივიღებთ: Vn  .
n  P12  x12 P22  x22 P 2  xN2
   1 E   ...  N , ეს კი განსაზრვრავს 2 N -გან‐ზო-
2  2m 2m 2m
R 2 R მილებიან სფეროს, რომლის რადიუსი R  2mE , ამიტომ ფაზური მო-
როცა n  1 , მა‫ש‬ინ
 V1   2 R, ცულობისათვის მივიღებთ:
3 
 
 2mE    N
N N
1 1  2  1
2 E 
 m 
N
 V2 N  2mE  
 m 
N

  N  1
EN    ,
   N!
2 R 2
2 V2   R 2 ,
როცა n  
2 1   E 
N
 2  1  2 
N
1
საიდანაც   E   NE N 1     E N 1     ,
2 3/ 2 R 3 2 3/ 2 R 3 4 E    N!    ( N  1)!
n
 3, V3    R 3 და ასე ‫ש‬ემდეგ.
3  3 / 2  3  1  1/ 2 3 აქედან გიბსის კანონიკური განაწილებისათვის მივიღებთ გამოსახუ-
  ლებას:
2
თუ გამოვიყენებთ მიღებულ ფორმულას, მა‫ש‬ინ ფაზური მოცულო-  
N
ბისთვის მივიღებთ გამოსახულებას:  H   

  N  1!  H  E   E1 N .
 2 
 2mE 
3N / 2
 3 N / 2V N
E  , საიდანაც
 3N 
  1
 2 
3N 3 N / 2
 2m 
3N / 2

E 3 N / 21
( E ) 2
  E
  .
E  3N 
  1
 2 
აქედანGგიბსის მიკროკანონიკური განაწილება N -ატომიანი იდეა-
ლური გაზისთვის ჩაიწერება ‫ש‬ემდეგნაირად:
3N
 3N  1 2 VN
 
H   H  E  1  E 2
  .
 2  3 N  2 m 3 N / 2   3 N / 2
ბ) N ცალი ჰარმონიული ოსცილატორისაგან:
N ცალი ჰარმონიული ოსცილატორის ენერგია ჩაიწერება ‫ש‬ემდეგ-
ნაირად:
P12   2 m 2 q12 P22   2 m 2 q22 P 2   2 m 2 qN2
E   ...  N ,
2m 2m 2m
გამოვთვალოთ მისი ფაზური მოცულობა

 E   E    E 
E  E 3N
2
E E E
n n n
exp    d exp    dE exp    ( E )dE   kT .
 kT   kT  E  kT 
E n
  2
 E   E    E 
 exp   kT  d     kT  E dE
exp  exp   kT  ( E )dE 3N
kT
( E ) ერთატომიანი იდეალური გაზისათვის წინა ამოცანა‫ש‬ი ნა-  2 2

  .
3N 3 N / 2 H 3N 3N
kT 
 2m 
3N / 2

E 3 N / 21 2
( E ) 2
პოვნი გვაქვს:   E
  .
E  3N 
  1
 2 
თუ ამას ჩავსვავთ E n გამოსახულება‫ש‬ი, მა‫ש‬ინ მივიღებთ:
 3N E
 n 1 
 3N 
  kT 
n
E2 e kT dE   n
E n 0  2 ,
 3N
1 
E
 3N 
 E e dE
2 kT
0

 2 

e
 x  1
აქ 
გამოყენებულია ( ) x dx,   0 , ფუნქციის
0
განმარტება.
 
2

დავთვალოთ ახლა EE .
E  E  
2 2
E 2  E ,
 3N   3N  3N  3N 
 kT   kT 
2 2
  2   1   
 2   2  2  2
  3N  3N
 kT 
2 2
E    1  ,
 3N   3N   2  2
   
 2   2 
 3N  3N  3N 
 kT   kT 
2 2
  1   
 2  2 2 
 3N
 kT 
2
E  .
 3N   3N  2
   
 2   2 
Aაქედან:
 
2
 3N  3N 2  3N  3N
 
2 2
 kT    kT     kT 
2 2
EE  E2  E    1     .
 2  2  2  2
ამიტომ:

იდეალური გაზისათვის მისი სრული ენერგია ‫ש‬ემადგენელი ნაწილა- T ln  Z T   

F T   TN ln V  TN ln f (T ) 
N 3/ l
4 T 
3
კების ენერგიების ჯამის ტოლია, E  E i ამიტომ იდეალური გაზის  TN ln V  TN ln  ,
 
i 1 l a
l
თავისუფალი ენერგია ‫ש‬ეგვიძლია წარმოვადგინოთ ‫ש‬ემდეგნაირად:
F 4  3  3 N T 3 N
F  T ln Z (T ), სადაც  N ln V  N ln
    ln  .
T l l l a l
 N 
 
 E  pi , qi   N N   E  pi , qi  
  აქედან ენერგისათვის მივიღებთ:
Z T  
  exp  kT  d pd q    exp  i 1 kT  d pd q 
N N
F 3NT
E (T )  F T   T
 .
  T l

 E1  p1 , q1   
 EN  pN , qN   აქედან, რადგანაც NT  PV , მივიღებთ, რომ იდეალური გაზის წნე-
  kT  1 1  exp  kT dpN dqN 
 exp  dp dq ... ვა, მოცულობა და ენერგია ‫ש‬ემდეგნაირადაა დაკავ‫ש‬ირებული ერთმანეთ-
l
   E1  pi , qi   
N
   E  p  
N
თან: PV  E.
  exp   V N   Z i T  
V N    exp   1 i dpi  
dpi dqi  
N
3
kT  kT   
       
რადგანაც ენერგია არ არის დამოკიდებული კოორდინატზე და
დამოკიდებულია მხოლოდ იმპულსზე.

 Ei  pi  
Z i T     kT  dpi 
exp f (T ) , აქედან

T ln  Z T   
T ln V N   f T   
N
F T   TN ln V  TN ln f (T ),
აქედან წნევისათვის მივიღებთ:
 F  TN
p    , რადგანაც გაზი იდეალურია.
 V T V
გამოვთვალოთ ახლა f (T ) .
 E(P)  ap l
 
f T
 4  e T 2
 4  e
 p dp T
 p 2 dp , აქ აღებულია k  1.
0 0
1
l 1 l 1

გავაკეთოთ ჩასმა: x p , p x1/ l
, dp x dx , მა‫ש‬ინ მივიღებთ:
l

4  ax
3
1  ax Ty 
f (T )   e T  x l dx 
 y ,x  
l 0  T a 
3/ l  3 3/ l
4 T  4 1 T  3
     e
y
y dy l
     .
l a 0
l a l

იდეალური გაზის ფაზური მოცულობა ნაპოვნი გვქონდა ამოცანა‫ש‬ი N ცალი ჰარმონიული ოსცილატორების ფაზური მოცულობისთვის
#3.2. ამოცანა # 3.2-‫ש‬ი მივიღეთ გამოსახულება:
 2mE 
3N / 2 N
 3 N / 2V N  2  1
E  , E E N
  ,
 3N 
  1    N!
 2  საიდანაც ენტროპიისათვის მივიღებთ გამოსახულებას:
აქედან ენტროპისათვის მივიღებთ:  2  1
S ln   E  N ln E  ln   .
  N!
 2m  .
2N /2
3N
S ln   E  N ln V  ln E  ln
2  3N 
  1
 2 
აქედან ტემპერატურისათვის მივიღებთ:
1 dS 3 N 1 3 2E
T   , E  NT , T .
dE 2 E 2 3N
 2mE 
3N / 2
 3 N / 2V N
E  eS ,
 3N 
  1
 2 
2S 2 / 3N
  3N  
e 3N
   2  1 
აქედან: E   
.
V  2m 
2/3

2S 2 / 3N
  3N 
e   1 
3N
p
 E 

2   2  2 E
 .
   
 V  S 3 V  V  2m 
2/3
3 V
აქედან: pV  NT .

   E  pi , qi   ისევე, როგორც წინა ამოცანა‫ש‬ი, N ცალი ჰარმონიული ოსცილატო-

Z T    exp   d . რისთვის:
   kT 
N
 2  1
სადაც d  d pd q N N
ფაზური მოცულობის ელემენტია. რადგანაც E  E N 1
   ,
   ( N  1)!
იდეალური გაზის ენერგია არ არის დამოკიდებული კოორდინატებზე, N N
 E
ამიტომ ‫ש‬ეგვიძლია დავწეროთ:  2  1   2  kT
აქედან: Z T  
    e kT dE 
   ,


E
  E  

E     N  1 ! 0     N  1 !
Z T  V
 N
e kT
 dE V  e   E  dE.
N kT
N
E  2  kT
0 0
Z T  
   .
  E  - გამოსახულება დათვლილი გვქონდა ამოცანა‫ש‬ი #3.2.     N  1!
 2m 
3N / 2
( E ) E 3 N / 21
  E
  .
E  3N 
 
 2 
თუ ამას ჩავსვამთ Z T  -ს გამოსახულება‫ש‬ი, მა‫ש‬ინ მივიღებთ:

2m 
3N / 2
V N   kTE 32N 1
Z T  e E dE 
 3N 
 
0
 2 
 2m 
3N / 2
VN  3N 
  kT   2m kT 
3 N / 2 11 3N / 2
   VN
 3N   2 
 
 2 
Z T    2m kT 
3N / 2
V N.

ალბათობა იმისა, რომ გაზს აქვს ენერგია მოთავსებული E , E  dE 

c p 2  m2c 2
ინტერვალ‫ש‬ი, მოიცემა გიბსის განაწილებით: e kT

dpx dp y dpz
dw  p   2 2 2
,
E c p m c
 
e kT
  E  dE e kT
dpx dp y dpz
dW ( E )   E
. იდეალური გაზისთვის:

e kT
  E  dE 2
c p 2  m2 c 2  c p 2  m2c 2  mc 2  p 
0      1
e  e p dp 4  e 2 kT  mc 
dp dp dpkT
4 kT
p 2 dp
 2m  E
3N / 2 3 N / 2 1 x y z
E 
0 0
.
 3N  ‫ש‬ემოვიტანოთ აღნი‫ש‬ვნები:
 
 2 
 E mc 2 p
  , u.
  E  dE 
 2m T 
3N / 2
e
0
kT
kT mc
(იხ. ამოცანა # 3.8). მა‫ש‬ინ მოცემული ინტეგრალი მიიღებს სახეს:

3N
e E / T  E  2 dE  
1  z 2
აქედან: dW ( E )     . 4  mc 
3
e z z 2  1zdz 4  mc 
3
 3N   T 

E  
21
e
 z  1dz 2
 1
 2 

1 3 1
   
3/ 2 3/ 2
4  mc   e  z d 4  mc  e  z z 2  1
3
z 2 1 
1 
31 3
 
1 
  z 
3/ 2 3/ 2
4  mc   z 2  1  4  mc 
3 3
3
 z
de 2
1 e  z dz.
31 1
მოცემული ინტეგრალი დაკავ‫ש‬ირებულია მაკდონალდსის ფუნქციას-

თან, რომელიც ‫ש‬ემდეგნაირად განიმარტება:
5
K 2     
 z / 2
 
 1/ 2 1  1
2
 e t   e t  dt   2  ,
 
K  z   zt 2
1 2 dt ,  zt 2
1 2
1   
    1 1
 
2  2

3 2 1

 
z   4  mc   2 K1    K 0   
3/ 2
4  mc 
3
3
2
1 e  z dz 
1
  
3   kT   mc 2   kT   mc 2  
2
5
K 2       4  mc   2  2  K1     2  K0    .
3  2  4 mc 3 1 K  .   mc  kT  mc  kT
  mc 
4   2 
     
3  
2

 
2 
c p 2  m2 c2
e kT
dpx dp y dpz
 dw  p   .
   kT  2  mc 2   kT   mc 2  
z 
3/ 2
4  mc 
3  z
4  mc   2  2  K1 
2
1 e dz  3
   2  K0  
3   mc   kT   mc   kT  
1 
5
K 2     
3  2  4 mc 3 1 K  .
  mc 
4   2 
3  
2

 
2
5 3
აქ გამოვიყენეთ ის ფაქტი, რომ     . გამოვიყენოთ მაკდო-
2 4
ნალდსის ფუნქციის ‫ש‬ემდეგი თვისება:
2 2
K 1  z   K 1  z  
 K  z  , K 0  z   K 2  z  
 K1  z  ,
z z
2
2 z
აქედან: K K0  z   K1  z  ,
z
საბოლოოდ მივიღებთ:
c p 2  m2c 2
 1
dpx dp y dp  4  mc  K 2   
3
e kT

1 2 
4  mc   K 0    K1   
3
  
c p 2  m2c 2
 1
dpx dp y dp  4  mc  K 2   
3
e kT

1 2 
 4  mc   K 0    K1   
3
  

  
  e  t d (t 2  1)1/ 2 
(t 2  1)1/ 2 e t 
  (t 2  1)1/ 2 de t   K1  .
  (t 2  1)1/ 2 e  t dt 
1
1 1

 E  pi , qi    
1  
K   (t 2  1)1/ 2 e t dt.
F  T ln Z T  , Z T     exp   d . 1
   kT   
N
d  d pd q , N K    (t  1) e
'
1
2 1/ 2  t
dt   t (t 2  1)1/ 2 e  t dt 
1 1
N
   c p 2  m2c 2  1  
d t  
1/ 2
V N  f T   . K1   
2
N
Z T  e  t
2
N
V  4  e kT
p 2 dp   1  t 2 1 
 0   1
 
1  2 1 
d t  t 
3/ 2 3/ 2
3   kT   mc 2   kT   mc 2   K1    K1   
2
2 3
 2
1 e  t
 2
1 e  t 

f T  4  mc   2  2  K1     2  K0   .   3
1
  mc   kT   mc   kT  
1
  
1 2 
1
   t 
3/ 2 3/ 2
K1    K1    K 2  
3
 t
(იხ. წინა ამოცანა).  t 2 1  de 2
1 e 
t
dt
1
 3 1

TN ln V  TN ln f T  .
აქედან F  2
2 z
გამოვიყენოთ ‫ש‬ემდეგი თანაფარდობები: K K0  z   K1  z  ,
 F  TN z
P
   . PV  NT . მა‫ש‬ინ მივიღებთ:
 V T V
1 2 1
ახლა ვიპოვოთ ენერგია: K1'    K1    K 0    K1   
 K1    K 0   .
f ' T    
 F 
E
F T   T 2N '
 T V f T  .  2 1 
 2 K1    K 0    
  
3 2 1 
f T  4  mc   2 K1    K 0    , 1 1 1  1 1
    4 3 K1    2 2  K1    K 0     2 K 0    K1   
'
     
3 2 1  d
f ' T  4  mc   2 K1    K 0    
 . 1 6 3 
   dT    2 K1    K 0    K1    .
   
mc 2 აქედან ენერგიისათვის მივიღებთ გამოსახულებას:
 ,
kT
'
 2 1 
 2 K1    K 0    
  
1 1 1 1
 4 3 K1    2 2 K1'    2 K 0    K 0'   .
   
 e t 
1/ 2
K 0  
  t 2
1 dt ,
1
 
1
t   
1/ 2 1/ 2
K 0     te   e  t t 2  1
'  t 2
1 dt  d (t 2  1) 
1
21

'
3 2 1 
4  mc   2 K1    K 0    ამოცანა # 4.1
 E T 2 N
f '  T  T 2N       mc  .
2
 
f T  3 2 1  T2  ა) გიბსის განაწილება სისტემისათვის იწერება ‫ש‬ემდეგნაირად:
4  mc   2 K1    K 0    
   
E ( p ,q )
dw( p, q ) Ae
 T
d  , სადაც E ( p, q) სისტემის ენერგიაა, p და q-ით
 6 3 
 2 K1    K 0    K1    აღნი‫ש‬ნულია სისტემის ‫ש‬ემადგენელ ნაწილაკთა იმპულსები და კოორდი-
E TN   
ნატები, ხოლო d   dpdq არის ფაზური სივრცის ელემენტი, A მანორ-
 2 1 
 2 K1    K 0    მირებელი მამრავლია, T – ტემპერატურა ( k ბოლცმანის მუდმივა აღე-
  
ბულია ერთის ტოლად, ამიტომ T -‫ש‬ი ‫ש‬ეგვიძლია ვიგულისხმოთ kT ).
  4 2 
   2 K1     K 0    K1     რადგანაც სისტემის ენერგია კინეტიკური და პოტენციური ენერგიების
TN  1   
ჯამია E ( p, q )  K ( p )  U (q ) , სადაც K ( p ) სისტემის კინეტიკური ენერ-
  2 1  
  2 K1    K 0     გიაა, ხოლო U (q ) – პოტენციური.
     
ამრიგად, ალბათობის განაწილება სისტემისათვის დაიწერება ‫ש‬ემ-
 2 2   დეგნაირად:
   K 0     K1    2 K1    
1     U (q ) K ( p ) 
 2  2   dw( p, q )  A exp     dpdq , ესე იგი ალბათობის განაწი-
   K 0    K1      T T 
      ლება მთელი სისტემისათვის იყოფა ორი თანამამრავლის ნამრავლად. ერ-
  2   თი მათგანი დამოკიდებულია მხოლოდ კოორდინატებზე, მეორე – მხოლოდ
  K 0       2  K1     იმპულსებზე, ე.ი. ერთი წარმოადგენს ალბათობის განაწილებას კოორდინა-
 
 1  2   .
ტებისთვის, მეორე – იმპულსებისათვის. ამრიგად, ალბათობის განაწილე-
  2  
  K 0    K1     ბისთვის იმპულსების მიხედვით, ‫ש‬ეგვიძლია დავწეროთ გამოსახულება:
     K ( p)

mc2 dwp  ae T
dp , ხოლო ალბათობის განაწილებისათვის კოორდინატე-
 .
kT 
U (q)
ბის მიხედვით გამოსახულება: dwq  ae T
dq .
რადგანაც მთელი სისტემის კინეტიკური ენერგია ტოლია ‫ש‬ემადგენე-
ლი ნაწილაკების კინეტიკური ენერგიების ჯამისა, ამიტომაც ალბათობის
განაწილება იმპულსებისათვის კვლავ დაი‫ש‬ლება თანამამრავლების
ნამრავლად, რომელთაგან თითოეული მათგანი დამოკიდებულია მხო-
ლოდ ერთი ნაწილაკის იმპულსზე. ამიტომაც ‫ש‬ეგვიძლია დავწეროთ ალ-
ბათობის განაწილება ერთი ნაწილაკის იმპულსისათვის:
1
 ( px2  p 2y  pz2 )
dwp  ae 2 mT
dpx dp y dpz , a მუდმივი განისაზღვრება ნორმირების
პირობიდან, ხოლო ინტეგრირება dpx , dp y , და dpz ხდება ცალ-ცალკე


 e dx 
2
 x
‫ש‬ემდეგი ფორმულის გამოყენებით: . აქედან მივიღებთ,



   2 mT 
3/ 2
რომ და საბოლოოდ დაიწერება ალბათობის განაწი- ამოცანა # 4.2
ლებისათვის იმპულსების მიხედვით ‫ש‬ემდეგი გამოსახულება:
მაქსველის განაწილება სიჩქარეების მიხედვით:
1  px2  p y2  pz2  3/ 2 mv 2
dwp exp    dpx dp y dpz ,  m  
 dw(v)  4  e 2T
v 2 dv (იხ. წინა ამოცანა), გამოვთვალოთ
 2 mT  
3/ 2
 2 mT   2 T 
აქედან, თუ გადავალთ იმპულსებიდან სიჩქარეებზე p  mv , ‫ש‬ეგვიძ- 3/ 2  mv 2 
  m   n!
e e
 x 2
ლია დავწეროთ ალბათობის განაწილება სიჩქარეეების მიხედვით: v  v : v  4  
2T 3
v dv . x 2 n 1dx  ,
 2 T  0 0
2 n 1
3/ 2
 m   m(vx2  v y2  vz2 ) 
dwv   exp    dvx dv y dvz . ეს ეგრეთ წოდებული 8T
 2 T   2T აქედან მივიღებთ: v  .
  m
მაქსველის განაწილებაა. ‫ש‬ევნი‫ש‬ნოთ, რომ ის კვლავ იყოფა სამ დამოუ- გამოვთვალოთ სიჩქარის მდგენელის სა‫ש‬უალო vx .
კიდებელ Yთანამამრავლად:
mv 2
mv 2 mv 2y mv 2y m  2 kTx
m  x m  2T m  2T dw(vx )  e dvx ,
dwx  e , dwy
2T
 e , dwy e , რომელთაგან თი- 2 T
2 T 2 T 2 T  mv 2
თოეული მათგანი აღწერს ალბათობის განაწილებას სიჩქარის ‫ש‬ესაბამი- m  x 2T 2T
სი კომპონენტების მიხედვით.
აქედან vx 2
 
2 T 0
v x e 2T
dvx
m
, v
x v
y v
z
m
.
ბ) გადავწეროთ მაქსველის განაწილება სფერულ კოორდინატებ‫ש‬ი:

v 2 , dvx dv y dvz  v 2 sin  d d dv , სადაც v სიჩქარის აბსო-
vx2  v y2  vz2 
ლუტური მნი‫ש‬ვნელობაა,  და  პოლარული კუთხე და აზიმუტი, რომ-
ლებიც განსაზღვრავენ ნაწილაკის მიმართულებას, მივიღებთ:
3/ 2 mv 2
 m  
dwv    e 2T
v 2 sin  d d dv .
 2 T 
თუ ამ გამოსახულებას ვაინტეგრებთ კუთხეებით
3/ 2 mv 2
 m  
0     , 0    2 , მა‫ש‬ინ მივიღებთ: dwv  4   e 2T
v 2 dv .
 2 T 
გ) თუ სიჩქარის აბსოლუტური მნი‫ש‬ვნელობების მიხედვით, განაწი-
mv 2
ლება‫ש‬ი ჩავსვამთ კინეტიკური ენერგიის მნი‫ש‬ვნელობას   , მა‫ש‬ინ
2

2 
მივიღებთ: dw  e T
 d .
T 3

mv 2 mv 3/ 2  2 n/2
 
d  v2 2  m  2  2T   n3
 
v 4   
2 n 2T n  2
dw(v) ~ e 2T
v dv, ვიპოვოთ ექსტრემუმის წერტილი e v  0,  e v dv     . როცა n ლუწი
dv  2 T  0 m  2 
m რიცხვია n  2r , მა‫ש‬ინ:
 .
2T 2  2T 
r
 2r  3  2  2T 
r
 2r  1 
2r
v    
       1
dv

d  v2 2
 2 2
e v  2 ve v v 2  e v 2v 
0 , საიდანაც v
max
1


2T
m
. m
r
 2  m  2 
2  2T  2r  1  2r  1 
     
  ...
m 2  2 
r 2
2  2T  2r  1 2r  1 1 1 T 
...      ...         2r  1 !! ,
m 2 2 2 2 m
სადაც  2r  1 !!  1  3  5  ...  (2r  1).
როცა n კენტი რიცხვია n  2r  1 , მა‫ש‬ინ:
2 r 1 2 r 1
2  2T  2 2  2T  2
v 2 r 1     r  2
    r  1!.
m m

3T

2 3/ 2  mv 2 3/ 2
(v) 2 v 2  v , წინა ამოცანის ‫ש‬ედეგების მიხედვით, v2  , 1  m    m  T 2m
m  4 
v

 2 T 
0 e
v 2 dv 4  
2T
 
 2 T  m T
.
8T T 8
ხოლო v  , აქედან (v) 2 3 
m m  

  
2  2 
  e   d  . ‫ש‬ემოვიღოთ ახალი ცვლადი   x , მა‫ש‬ინ dw( )  e  d  (იხ. ამოცანა # 4.1).
T T
T 3 0 T 3
 
 x
2
, d  2 xdx და კინეტიკური ენერგიის სა‫ש‬უალო მნი‫ש‬ვნელობისთ- dw( )   1  1
~ e T    e T 0.

ვის მივიღებთ: d  T 2 
 x2 1 1 T
4  4 1  5  5 / 2 3T აქედან   , საიდანაც  max  .


T 3
e
0
T
x 4
dx     T
T 3 2  2  2
. T 2  2
1/ 2 2
ანალოგიურად:  2T  mvmax 1 2
რადგანაც vmax   , ამიტომ  T , ე.ი.  max  mvmax .
   x2  m 2 2
2  4 
2 
T 0
3  e T  2  d 
3 
T 0
e x 6 dx T
2
4 1  7  7 / 2 15T
     T .
T 3 2  2  4
 
2 

T 3 0
 e T   d  . ‫ש‬ემოვიღოთ ახალი ცვლადი
  x , მა‫ש‬ინ
 x
2
, d  2 xdx და კინეტიკური ენერგიის სა‫ש‬უალო მნი‫ש‬ვნელობის-
თვის მივიღებთ:
 x2
4  4 1  5  5/ 2 3T


T 3
e
0
T
x 4
dx     T
T 3 2  2  2
.
ანალოგიურად:
   x2
2  4  4 1  7  7 / 2 15T 2
2  e T  
d e
2
 T
x 6
dx     T .
T 3 0 T 3 0 T 3 2  2  4
15 9 3
( ) 2  2  ( ) 2  T 2  T 2  T 2 .
4 4 2

0  ალბათობა იმისა, რომ იდეალური აირის მოლეკულის კინეტიკური

2  
w0  0 
T 3
e T
 d  (‫ש‬ემოვიღოთ ახალი ცვლადი
T
 x) ენერგია აღემატება წინასწარ მოცემულ მნი‫ש‬ვნელობას, მოიცემა გამოსა-
0 ხულებით:
0 /T
2 2 


w0  0 
 0
e  x xdx , w  0    d
 T 3 0
e T
გადავიდეთ კიდევ ახალ ცვლადზე: 2




2
0


x  y,

T 3
e
0
T
 d 
T 3
e
0
T
 d .
მა‫ש‬ინ:   
 
 

e  T e
 d     x 3/ 2 x
2
0 / T
2 2 2
0 / T 0 /T T
xdx
 x y

 e ydy   yde  
 y2  y2 2  /T 2
w0  0  2
  ye  y 0 0  e  y dy 
 0  0   0 0 T  0
 
T  e ydy 
T  yde  y 
 y2 2
3/ 2 2 3/ 2
   2 0 
 0    2 0 
 0


  0   e T
, ე.ი. w0  0 
  0   e T
, 0 0
 T   T  T   T 

 T 3/ 2  e  y dy 
2 2
2
x T 3/ 2 yde  y
 
0 T 3/ 2 
e 2
2
t
სადაც  ( x
) erf ( x
) dt ალბათობის ინტეგრალია. 0
 0
რაც ‫ש‬ეეხება მეორე ინტეგრალს, ის დათვლილი იყო წინა მოცანა‫ש‬ი
და, ამრიგად, ალბათობისათვის მივიღებთ:
   2 0 
0
w  0  1    0   e T
.
 T   T
თუ გავითვალისწინებთ, რომ  0  T და იმას, რომ
 /T
 0  2 0 t 2
 0
    e dt , მა‫ש‬ინ ამ ინტეგრალ‫ש‬ი ზედა ზღვარი ‫ש‬ეგვიძ-
 T 
   2

2 
e 
2
t
1
ლია ავიღოთ Uუსასრულობა და   0 
 T  dt   1.
   0  2
0
2 0 
აქედან ალბათობისათვის მოვიღებთ: w  0 T  e T
.
 T

წინა ორი ამოცანის ამოხსნის ‫ש‬ედეგებიდან: vx( 0) 1/ 2 vx0 mvx2

 m   V

erf (1) 
1 x x 0 dw(vx ) n  2 T 
n0v v0 n
 e 2T
dvx . აქ n
N
მოლეკულათა
n  0 e .
0
 2 m  2Tx
mv 2
n  0  1 რიცხვია მოცულობის ერთეულ‫ש‬ი, ხოლო dwx  e . იმის ალბა-
1 erf (1)  2 T
2 e
თობა, რომ მოლეკულის სიჩქარის x კომპონენტა მოთავსებულია ‫ש‬უა-
mvx2
ლედ‫ש‬ი: [vx , vx  dvx ] . ‫ש‬ემოვიღოთ ჩასმა  x 2 , მა‫ש‬ინ:
2T
1/ 2 x
1
0
n
    e dx
n0v v0 n  x2
erf  x0  .
x x
  0 2
x0
m (0) 2
 e dx.
2
x
სადაც x0  vx , erf ( x0 ) 
2T  0
n  vx(0) m 
ამრიგად, n0v 0  erf   .
x  vx
2  2T 

ისევე, როგორც წინა ამოცანა‫ש‬ი: ამოცანა # 4.31ხვრლიდან 1 წამ‫ש‬ი გამოფრენილი v სიჩქარის მქონე
dN ( , v) არის
3/ 2 vmax
ნაწილაკები, რომლებიც  კუთხეს ადგენენ S ფართობის ნორმალთან
v 2
mv
 m 
max

dN ( , v) არის ხვრლიდან 1 წამ‫ש‬ი გამოფრენილი v სიჩქარის მქონე
0 dw(v) 4 n  2 T 
n0v vmax n
  e 2T
v 2 dv. სადაც
0 ნაწილაკები, რომლებიც  კუთხეს ადგენენ S ფართობის ნორმალთან
3/ 2 2
mv
 m  
dwv  4   e 2T
v 2 dv არის ალბათობა იმისა, რომ ნაწილაკის
 2 T 
სიჩქარის აბსოლუტური მნი‫ש‬ვნელობა მოთავსებულია ინტერვალ‫ש‬ი:
2
mv
[v, v  dv] . გავაკეთოთ ჩასმა  z2 . dN ( , v) ემთხვევა იმავე კუთხით ჭურჭლის ‫ש‬იგა მხრიდან იმავე
2T
დრო‫ש‬ი S ფართობზე დაცემულ ნაწილაკთა რაოდენობას. Sv cos   1 წმ
1
2n  z 2 2 dN ( , v) ემთხვევა იმავე კუთხით ჭურჭლის ‫ש‬იგა მხრიდან იმავე
მა‫ש‬ინ მივიღებთ: n0v vmax  
 0
e z dz. მოცულობა‫ש‬ი მოხვედრილი ნაწილაკების რაოდენობა გაივლის S ხვრელ-
დრო‫ש‬ი S ფართობზე დაცემულ ნაწილაკთა რაოდენობას. Sv cos   1 წმ
N
1 1 1 1 ‫ש‬ი. ამ მოცულობა‫ש‬ი
მოცულობა‫ש‬ი მოხვდება
მოხვედრილი Sv cos  რაოდენობა
ნაწილაკების ნაწილაკი. სიჩქარე
გაივლისv Sდახვრელ-
დაცე-
1  z2 1 1  z2 1 1  z2 V
0 e z dz  2 0 e zdz    zde   ze 0   e dz 
 z2 2 2  z2
N
20 2 20 მის
‫ש‬ი. ამ კუთხე  სხვადასხვა
მოცულობა‫ש‬ი მოხვდება Sv cos  ნაწილაკი.
ნაწილაკისათვის სხვადასხვაა. ამიტომ:
სიჩქარე v და დაცე-
V
N
1  1
 მის dN (v, ) Sსხვადასხვა
კუთხე v cos  dwნაწილაკისათვის
(v, ), სხვადასხვაა. ამიტომ:
  erf (1)  e  . V
2 2  N
სადაც ,()v, S) არის
dN (vdw v cos ალბათობა
dw(v, ), იმისა, რომ ნაწილაკს აქვს სიჩქარე
აქედან: V
(v, v  dv) ინტერვალ‫ש‬ი, ხოლო დაცემის კუთხეა ( ,   d ) ინტერვალ‫ש‬ი:
 2 1  სადაც dw(v,  ) არის ალბათობა იმისა, რომ ნაწილაკს აქვს სიჩქარე
n0v vmax n  erf (1)  e . ( v , v  dv )

ინტერვალ‫ש‬ი, N
ხოლო

დაცემის ( ,   d ) ინტერვალ‫ש‬ი:
    dN ( )  dN ( , v) S cos   vdw  ( , vკუთხეა
)
 V 
0
N 0
 dN ( )  dN ( , v) S cos  3/vdw  2  (mv , v2 )
N 0 V m 0 
2 cos  sin  d    e 2 v dv
2 kT 3
 S
V  2 kT 3/ 2 0  mv
N  m 
 2mkT  0
 S 2 cos  sin  d  3/ 2 e
2 kT 3
v dv
N
V 1
 S 2 cos  sin  d  
 2 kT 3/ 2  m 
2
V
N  m  2 1 
 S 2 cos  sin  d    2 kT  2
V  2 kT   m 
N 2kT 2 
 S 2 cos  sin  d .  2 kT 
V m
N 2kT
 S 2 cos N  sin  d . 2kT
dN (V)  S 2 cos  sin m d .
V m
N 2kT
dN ( )  S 2 cos  sin  d .
V m

1/ 2    m ( vx2  v 2y  vz2 ) ვინაიდან აირის ‫ש‬ემადგენელი ატომები მოძრაობენ სხვადასხვა სი-

 m  
dN dtnS
   v dv   e dv y dvz
2T
 x x ჩქარით, დოპლერის ეფექტის გამო, დამკვირვებელი გამოსხივების ტალ-
 2 T  0 ღის სიგრძეს გარკვეულ დიაპაზონ‫ש‬ი აღიქვამს. მაგალითად, იმ ატომის
3/ 2  mv 2
 m   x გამოსხივების ტალღის სიგრძე, რომელიც OZ ღერძზე მყოფ დამკვირ-
dtnS
   e vx dvx
2T

 2 T  0  vz 
 0 1 
ვებელს vz სიჩქარით ‫ש‬ორდება, იქნება  ( c სინათლის სიჩ-
1/ 2  c
 m  T
 dtnS    . ქარეა). ამიტომ დამკვირვებლის მიერ [ ,   d  ] დიაპაზონ‫ש‬ი აღქმული
 2 T  m
1/ 2 გამოსხივების ინტენსივობა იქნება J ( ) d    dn( ), სადაც dn( ) იმ
dN  1 
რადგანაც p  nT , ამიტომ  pS   . ატომების რაოდენობაა, რომლებიც [ ,   d  ] არე‫ש‬ი ასხივებენ, არის
dt  2m T  
მუდმივი, რომელიც  J ( )d   NJ
0
0 პირობის სა‫ש‬უალებით განისაზღვრება.
თუ ატომთა სიჩქარეების მიხედვით განაწილება მაქსველის განაწი-

ლების მიხედვით მოიცემა, მა‫ש‬ინ:
1/ 2 mvz2
 m  
dn
 ( ) dn
 (vz ) N   e 2T
dvz , სიჩქარეებიდან ინტეგრირებიდან
 2 T 
გადავიდეთ ინტეგრირებაზე ტალღის სიგრძეებით:
 v  c c
  0 1  z   vz (  0 ), dvz  d ,
 c 0 0
1/ 2
 mc 2   mc 2 
2 
dn( ) N 
 2 
 exp    02   d  .
 2 T 0   2T 0 
გამოსხივების ინტენსივობისათვის გვექნება
 N   (  0 ) 2 
J ( 
)d      exp  ,
  2
   2

1/ 2
 mc 2 
სადაც    2 
არის დოპლერის ეფექტით გამოწვეული გაგა-
 2 T 0 
ნიერება.
განვსაზღვროთ  NJ 0 -ზე ნორმირების პირობიდან

 
N 
 20   0 x N 
e  e
 x2

d   dx  ეს განსხვავება არსებობს იმ ‫ש‬ემთხვევა‫ש‬ი, თუ ქვესისტემად აღებუ-
 2  0  x  2
0  0 ლია იდეალური აირის ერთი რომელიმე მოლეკულა. ასეთი განხილვისას

N 2 1
3/ 2 
e
 x2
 0    dx   N . განაწილების ფუნქციას dw( )  e

T
 d  აქვს გლუვი (არამ-
 2  
  T 
რადგან  N  NJ 0 ,   J 0 . T
კვეთრი) მაქსიმუმი    max  მნი‫ש‬ვნელობისათვის (ე.წ. უალბათესი
 (  0 ) 2 1 2

საბოლოოდ: J ( ) d  J 0 N exp  .
 2  2  ენერგია). იგი სტატისტიკური წონის ~  სახით ‫ש‬ეიცავს მამრავლს,
‫ש‬ევაფასოთ დოპლერის გამოსხივების სიგანე წყალბადის აირისათვის რის გამოც არ არის სიმეტრიული  max მიმართ. ამიტომ    max ენერ-
ოთახის ტემპერატურაზე: გიის მქონე ნაწილაკები უფრო მეტი იქნება, ვიდრე ნაწილაკები, რომელ-
T  300 C , o
m  3.4 10 27
კგ, k 1.4 10
 23
ჯ/გრ, 8
c  3 10 მ/წმ, 3
თათვის    max . ამის ‫ש‬ედეგად მივიღებთ, რომ   T ერთ ნაწილაკზე
0  5000 A 5 107 მ, 2
მოსული სა‫ש‬უალო ენერგია არ უდრის უალბათეს ენერგიას    max .
2kT 0 2 1.4 1023  300 5 107
  ,    1012 მ,
m c 3.4 1027 3 108
  1012 მ= 102 A .

გიბსის განაწილების საფუძველზე ‫ש‬ეგვიძლია დავწეროთ ალბათობა ჩავთვალოთ, რომ აირის ყველა ‫ש‬ემადგენელი ნაწილაკი, გარდა ერ-

იმისა, რომ პირველ ნაწილაკს აქვს სიჩქარე v1 , ხოლო მეორე ნაწილაკს თისა, უძრავია და ქაოსურად არის განაწილებული სივრცე‫ש‬ი. მოძრავი
 ნაწილაკის სიჩქარე უძრავის მიმართ არის v ' . დროის ერთეულ‫ש‬ი იგი
– v2
2 2
გაივლის v ' ტოლ მანძილს და ‫ש‬ეეჯახება ყველა იმ ნაწილაკს, რომელიც
  m v  m2 v2  

   v ' მოცულობის ცილინდრ‫ש‬ი იმყოფება (  გაფანტვის ეფექტური გა-
 11
dw v1 , v2  Ce 2T d v1d v2 .
ნივკვეთია). ასეთი დაჯახებათა რიცხვი იქნება  v ' dn(v ') , სადაც
ნორმირების პირობის გამოყენებით მივიღებთ, რომ
dn(v ')  ndw(v '). ( dw(v ') -ის გამოსახულება იხ. წინა ამოცანა‫ש‬ი (*))
m1v12  m2 v22

dw  v1 , v2   16 e
2 2T 2 2
v v dv1dv2 .
1 2
რადგან ნაწილაკები r0 -რადიუსიან მცირე ზომის ბირთვებად წარმოი-
ორი ნაწილაკის ფარდობითი მოძრაობის ‫ש‬ესასწავლად, მოხერხებუ- დგინებიან,   4 r02 . დაჯახებათა სრული რიცხვი, რომელსაც ნაწილაკი
ლია მათი მასათა ცენტრთან დაკავ‫ש‬ირებული ათვლის სისტემის გამოყე- ერთ წამ‫ש‬ი განიცდის, მიიღება dw(v ') ალბათობის გაინტეგრებით v ' -ის
ნება. ამისათვის საჭიროა, გადავიდეთ მასათა ცენტრთან დაკავ‫ש‬ირებულ ყველა ‫ש‬ესაძლო მნი‫ש‬ვნელობით:
ათვლის სისტემა‫ש‬ი ‫ש‬ემდეგი გარდაქმნის სა‫ש‬უალებით:  3/ 2  mv '2
   m  
    m r  m r   v ' dn(v ') 4 n    e
v ' dv '
4T 3
კოორდინატებისათვის – r  r1  r2 , rc  1 1 2 2
, 0  4 T  0
m1  m2
  T
    m v  m v   v ' n 
 n 2 v 4 .
სიჩქარეებისათვის – v ' v1  v2 , vc  1 1 2 2
, სადაც v ' - არის m
m1  m2 აქ გამოყენებულია, ის ფაქტი რომ ფარდობითი მოძრაობის ეფექ-

ფარდობითი მოძრაობის სიჩქარე, ხოლო vc მასათა ცენტრის სიჩქარე. m
ტური მასა   .
ახალ ათვლის სისტემა‫ש‬ი გადასვლის ‫ש‬ემდეგ v ' და vc სიჩქარეების 2
მიხედვით, ალბათობათა განაწილების ფუნქციისთვის გვექნება: ნაწილაკი ერთ წამ‫ש‬ი სივრცე‫ש‬ი გადის სა‫ש‬უალოდ v მანძილს, ამასო-
3/ 2
v ' 2 3/ 2 Mvc 2
ბა‫ש‬ი იგი  -ჯერ განიცდის ‫ש‬ეჯახებას. ამიტომ დაჯახებათა ‫ש‬ორის სა-
     M   2
dw(v ', vc )  4   e 2T
v '2 dv '4   e 2T
vc dvc , ‫ש‬უალო მანძილი, ანუ სა‫ש‬უალო თავისუფალი განარბენი იქნება:
 2 T   2 T 
v v 1
m1m2    .
სადაც   , M  m1  m2 .  2 v ' n 2
m1  m2
თუ მას მასათა ცენტრის სიჩქარეების მიხედვით გავაინტეგრებთ, მი-
ვიღებთ ფარდობითი სიჩქარეების მიხედვით განაწილების ფუნქციას:
3/ 2  v '2
   
dw(v ')  4   e 2T
v '2 dv '. (*)
 2 T 
ამ განაწილების ფუნქციის გამოყენებით სა‫ש‬უალო ფარდობითი სიჩ-
ქარისათვის მივიღებთ: v '  2 v , სადაც v არის აირის ნაწილაკთა მოძ-
რაობის სა‫ש‬უალო სიჩქარე.

გავარვარებული ლითონიდან ამოტყორცნა ‫ש‬ეუძლია მხოლოდ იმ ელ- 3/ 2 m ( vx2  v 2y  vz2 )

 m  
ექტრონებს, რომელთა ენერგია, სულ მცირე, გამოსვლის მუ‫ש‬აობის ტო- dn  n   e 2T
dvx dv y dvz
ლი ენერგიით – W აღემატება თავისუფალი ელექტრონის ენერგიას. ამ
 2 T 
გადავიდეთ ცილინდრულ კოორდინატებზე გარდაქმნით:
მოვლენას თერმოელექტრული ემისია ეწოდება. ლითონის ზედაპირის
პერპენდიკულარული x -ღერძის მიმართულებით ელექტრონების ნაკადი- vz v
  , vx v  sin 
, v y v cos  ,
სთვის გვექნება: vx vx
 m 
1/ 2  mv 2
v 
 v  sin 2   cos 2   
 x
J x  n0 e  
 2 mT 
v e
v0
x
2T
dvx , გარდაქმნის იაკობიანი:
v y v y
v .
სადაც n0 არის ელექტრონთა რიცხვი მოცულობის ერთეულ‫ש‬ი, e – ელ- v 
mv02 J  v ,    v .
ექტრონის მუხტი, v0 – სიჩქარე განისაზღვრება  W -პირობიდან.
2 3/ 2 2 v2  v2
 m  
ინტეგრების ‫ש‬ემდეგ დენის ნაკადისათვის გვექნება: dn  n   e 2T
dv J  v ,  dv d
W 1/ 2W
 2 T  0
 2T   1 
J x ne
0   e 2T
n eve 2T
. 3/ 2 v2  v2
m  4
0  m  
dn  2 n   e 2T
dvv dv .
 2 T 

2
m  vx u 
ამოცანა # 4.39 
 m m
I v x vx e 2T
dvx

2T
v x  x,
2T
u  
კოორდინატთა
ამოცანა # 4.39სისტემა დავუკავ‫ש‬იროთ დისკს ისე, რომ x -ღერძი 
3/ 2  3/ 2
მიმართული იყოს დისკის მოძრაობის გასწვრივ, ხოლო y და z-ღერძები  2T   x  
2
 2T 
კოორდინატთა
იმყოფებოდნენ სისტემა
დისკის დავუკავ‫ש‬იროთ
სიბრტყე‫ש‬ი (იხ. ნახ. 1).დისკს ისე, რომ x -ღერძი

 m


xxe dx 

 m
 I0 .
მიმართული იყოს დისკის მოძრაობის გასწვრივ, ხოლო y და z-ღერძები 
2

2
0
2
 x   2  x    x  
იმყოფებოდნენ დისკის სიბრტყე‫ש‬ი (იხ. ნახ. 1). I0   x x e dx  I1  I 2   x e dx   x 2e dx .
 0 
 
  y    e
2
 x   2  y2
I1  
0
x 2e dx  x    y 

dy 
 
  y    e   y    e
2  y2 2  y2
 dy  dy 
 
 
  y  2 y   e   y    e
2 2  y2 2  y2
 dy  dy 
 

,

2   y 2   2 e y dy    y   e
2 2  y2
 dy J1  J 2
0 

ნახ.1 

J1 2  y 2   2 e  y dy   
   1  2 2   e  , 
2 2
მოლეკულათა სიჩქარის მდგენელების მიხედვით, განაწილების ალბა- 0

2
ნახ.1
w  w  wv y  wv z , სადაც wvi არის

   / 2  e  

   ,
თობა იქნება: მაქსველის გა-
y e
2  y2 2
მოლეკულათა v x  u მდგენელების
v სიჩქარის მიხედვით, განაწილების ალბა- dy 
4
 სიჩქარეთა i-ური პროექციის მიხედვით  i  x, y, z  .
0
თობა იქნება: wv  wv x  u  wv y  wv z , სადაც wvi არის მაქსველის გა-

ნაწილების ფუნქცია 
2
      e  d  .
2
წინააღმდეგობის F ძალა ტოლია ერთ წამ‫ש‬ი აირის მიერ დისკზე
ნაწილების
გადაცემული ფუნქცია სიჩქარეთა
იმპულსისა. i-ური პროექციის
თუ აირის მილეკულათა მიხედვით
დისკთან i დაჯახებას
x, y , z  .  0

წინააღმდეგობის
ჩავთვლით F ძალა ტოლია
დრეკად დაჯახებად, მა‫ש‬ინ vერთ წამ‫ש‬ი აირის მიერ დისკზე
x სიჩქარის მქონე მოლეკულები
  y    e
2  y2
J2
 dy.
გადაცემული იმპულსისა. თუ აირის მილეკულათა დისკთან დაჯახებას
დისკს ერთ წამ‫ש‬ი გადასცემენ იმპულსს: F (vx )  2mvx vx  S , სადაც  
ჩავთვლით დრეკად დაჯახებად, მა‫ש‬ინ vx სიჩქარის მქონე მოლეკულები 0
გაზის სიმკვრივეა, S – დისკის ფართობი. წინააღმდეგობის ძალას მივი-  x  
2
დისკს თუ
ერთამწამ‫ש‬ი იმპულსს: F (vx ) 
გადასცემენგავასა‫ש‬უალოებთ სადაც 
2mvx vx  S ,მიხედვით: I 2    x 2e dx  x   x 
ღებთ, გამოსახულებას სიჩქარეების 
გაზის სიმკვრივეა,
   S – დისკის ფართობი. წინააღმდეგობის ძალას მივი- 0
2

2

   y    e y dy.
  x     x   2
 x 2 e  x2e
2
dx  dx x   y 
ღებთ,
 
F თუ ამ გამოსახულებას
  
გავასა‫ש‬უალოებთ
2mvx vx   wv u  w v w
x
v dv x dv y dvz
y z
სიჩქარეების მიხედვით:
 0 
  
F    2mmv m  vx  u 
2 I 0  I1  I 2  J1  J 2  I 2 
 x vx   wvx  u2T wv y  w v dv x dv y dvz
 
 2m S   v v e dvx z   
  e
x x
2T   2     1  2 2  2
  y   e
2  y2
dy    y    e  y dy
2 2
m  vx  u 
. 2m S m

 2
 vx vx e
 
2T
dvx
2T  
.

 
  y      y    e  y dy 4
2 2
 ye
2 2 2
J r y
dy 2 e . ელექტრულ ველ‫ש‬ი მყოფი მყარი დიპოლის პოტენციური ენერგია

 

არის: U ( )    pE cos  ,
 p, E  
 
   1  2 2   e  2 e .
2 2
. I 0 I1  J r 
2 ‫ש‬ემოვიღოთ სფერული კოორდინატთა სისტემა, რომლის z -ღერძი მი-

 მართულია E -ს გასწვრივ, ხოლო პოლარული და აზიმუტალური კუთხე-
 
   1  2 2   e ,
2
I0  
2 ები აღვნი‫ש‬ნოთ  -თი და  -თი ‫ש‬ესაბამისად. ალბათობა იმისა, რომ p -ს
 2T
3/ 2
  2T 
3/ 2
  2  დიპოლური მომენტი მიმართულია d   sin  d d სხეულოვან კუთხე‫ש‬ი
I 
 m
I0 
 m
  
   1  2 2   e  ,  იქნება:
  2  U ( )
3/ 2 U ( ) 
m  2T    2  e T
d
 

F 2m R 2       1  2 2   e  , dw( ) Z 1e
 d T
U ( )
.
2T   m   2 

e T
d
  2 
F 4   R 2T     1  2 2   e  .   P Np
სრული მომენტისათვის გვექნება:  z Np cos  ,
 2   pE
cos
e T cos  sin  d
სადაც cos   0
 pE
.
cos
e
0
T
sin  d

pE თუ სრული პოლარიზაციის მაღალტემპერატურულ ფორმულას გა-

აღვნი‫ש‬ნოთ  a , cos   x , მა‫ש‬ინ
T pE
დავწერთ ასეთი სახით: P   pN  , დავინახავთ, რომ იგი
1
pE 3T
1 e xdx Td  a1, axcos  dx , მა‫ש‬ინ
ax
აღვნი‫ש‬ნოთ ისEშედგება ორი მამარავლისაგან, რომელთაგან თითოეულს ‫ש‬ემდეგი
ea  e a d ea  e a 1
 11
cos  ln  e dx
da 1

da
ln
a

da

ln  e a  e a   ln a  
ea  e a a
ფიზიკური აზრი აქვს:
11ee xdx
ax
ax
dx 1 a a  PE 
d d e e d ea  e a 1
 1
cos 
da
ln  eax dx

da
ln
a

da

ln  e a  e a   ln a  
ea  e a a
პირველი მამრავლი   ახასიათებს
 3T 
მოლეკულური დიპოლების
 e dx
ax 1
თუ ‫ש‬ემოვიღებთ ლანჟევანის ფუნქციას, გვექნება: ორიენტაციის ხარისხს. იგი მით მეტია, რაც მეტია ელექტრული ველის
1 დაძაბულობა და მით ნაკლები, რაც ძლიერია სითბური მოძრაობა, რო-
 pE  1
cos   L   , სადაც L  a   ctha  . მელიც, თავის მხრივ, T სიდიდით ხასიათდება. მეორე მამრავლი
 T  ლანჟევანის ფუნქციას,
თუ ‫ש‬ემოვიღებთ a გვექნება:
pN წარმოადგენს აირის N მოლეკულის სრულ დიპოლურ მომენტს.
 pE  1
cos   L   , სადაც L  a   ctha  . აირის სრული პოლარიზაცია იქნებოდა pN -ის ტოლი, თუ ყველა
 T  a
დიპოლი იქნებოდა ორიენტირებული ველის გასწვრივ. ინტენსიური სით-
ბური მოძრაობის პირობებ‫ש‬ი, სრული პოლარიზაცია წარმოადგენს მის
მხოლოდ მცირე pE / T  1 ნაწილს.
აირის მოლეკულათა უმრავლესობა მოძრაობს, უფრო სწორად კი,
ბრუნავს ენერგიით, რომელიც ბევრად აღემატება დიპოლის U ~ pE პო-
ტენციურ ენერგიას ელექტრულ ველ‫ש‬ი. ამიტომ მოდებული ელექტრული
ველი ვერ ‫ש‬ეძლებს ‫ש‬ეაჩეროს სითბური წარმო‫ש‬ობის მათი ეს მოძრაობა.
ამ დროს დიპოლური მომენტის ეს მოძრაობა გას‫ש‬უალდება ნულამდე
და სრული მომენტი აირს არცერთი მიმართულებით არ გააჩნია. მაგრამ
აირ‫ש‬ი მაინც მოიპოვება მცირე რაოდენობა მოლეკულებისა, რომელთა
ბრუნვის კინეტიკური ენერგია ნაკლებია pE -ზე. ასეთი მოლეკულების
მოძრაობას, ძირითადად, განაგებს ელექტრული ველი და, როგორც ნაჩ-
ვენები იქნება, იწვევს გრეხით რხევებს ველის მიმართულების გარ‫ש‬ემო.
(იხ. ლანჟევანის ფუნქციის გრაფიკი) მხოლოდ ასეთ მოლეკულებს ‫ש‬ეაქვთ წვლილი აირის სრულ P
დიპოლურ მომენტ‫ש‬ი.
განვიხილით ზღვრული ‫ש‬ემთხვევები:
(იხ. ლანჟევანის ფუნქციის გრაფიკი) 2. დაბალტემპერატურული მიახლოება T  pE ,  a  1 , ctha  1 ,
1. მაღალტემპერატურული მიახლოება T  pE ,  a  1 , გამოვიყე-
განვიხილით ზღვრული ‫ש‬ემთხვევები: L  pE / T   1 , P  Np . ეს გახლავთ მაქსიმალური პოლარიზაცია, როცა
1 a
ნოთ ctha -ს ტეილორის მწკრივად გა‫ש‬ლა ctha    ... გვექნება:
1. მაღალტემპერატურული მიახლოება T  pE , a a 
3 1 , გამოვიყე- ყველა დიპოლი ერთი მიმართულებით იყურება.
pE დიელექტრული ‫ש‬ეღწევადობა არის   1  4 P , ამიტომ
L  pE /ctha
T  -ს ტეილორის
, 1 a
ნოთ მწკრივად გა‫ש‬ლა ctha    ... გვექნება: 4
3T a 3   1   NpL  pE / T  .
2
p pEE 3
L  pE
P/ TN  ., მიღებული ‫ש‬ედეგები ‫ש‬ეგვიძლია განვაზოგადოთ პარამაგნეტულ სის-
3T3T 
ტემებზე. მართლაც, ვთქვათ, გვაქვს არაურთიერთქმედი მაგნიტური 
p2 E
PN . მომენტები (სპინები). თითოეული სპინის ენერგია მაგნიტურ ველ‫ש‬ი
3T

  


იქნება U    , H , სადაც H  არის მაგნიტური ველის დაძაბულობა. ამოცანა # 5.2
საბოლოოდ, მაგნიტური პოლარიზაცისათვის მივიღებთ: ვთქვათ, დიპოლური აირი ‫ש‬ედგება ისეთი მოლეკულებისაგან, რო-
M   H / T    NL   H / T  . მელთა ელექტრულ-დიპოლური მომენტი არის p . სუსტ ელექტრულ
 2H ველს ვუწოდებთ ველს, რომლის E დაძაბულობა აკმაყოფილებს პირო-

მაღალტემპერატურულ მაიხლოება‫ש‬ი   H  T  : MN . ბას pE  T (მაღალტემპერატურული მიახლოება). ამ მიახლოება‫ש‬ი გა-
3T
მაგნიტური პოლარიზაციის პირდაპირპროპორციულ დამოკიდებულებას pE
რემოს დაპოლარება მოიცემა ფორმულით P  Np (იხ. წინა ამოცანა).
 H / T  -ზე ეწოდება კიურის კანონი. 3T

ამ მიახლოება‫ש‬ი დიპოლური ენერგია იქნება U   N p 2 E 2 / 3T , ხოლო 
‫ש‬ესაბამისი სითბოტევადობა, რომელიც გამოითვლება ფორმულით
2 2 2
 U  Np E N  pE 
Cd    , იქნება:
 Cd  2  
 T  3T 3 T 
.

ძლიერი ელექტრული ველი ‫ש‬ეესაბამება დაბალტემპერატურულ 0
N 0
T  pE მაიხლოებას. ამ ‫ש‬ემთხვევა‫ש‬ი, როგორც ვიცით #5.1 ამოცანი- exp(a cos  )d cos 
cos   x
დან, მიიღწევა პოლარიზაციის გაჯერებითი მნი‫ש‬ვნელობა P  Np , რაც  
 
N 
cos  0  x0
ყველა დიპოლის ერთმხრივ მიმართვას აღნი‫ש‬ნავს. ამ დროს cos   1 .  exp(a cos )d cos
0
.
2 x0
ვინაიდან მცირე გადახრებისათვის cos   1   ..., დიპოლის პოტენცი-
e
 ax
2 dx
pE e  ax0  e a
 2   a  1
1

ური ენერგიისათვის მივიღებთ U   pE  1   , რაც   0 -ის მიდამო- kT ea  e a
 e dx
 ax
 2 
1
‫ש‬ი ‫ש‬ესრულებულ მცირე რხევებს ‫ש‬ეესაბამება.
4.9 10  500 25 1028 25
30
a
 23
 
21
107  7 107  1.
1.38 10  273 3.8 10 3.8
N 1  ax0  1  a 1  x0 2
   , x0 arccos
 450 ,
N 2a 2 2
2
1
N 1  0.7 0.3
 2    0.15.
N 2 2 2


mgh

mgh
 n2
n  n0 e kT
, p  p0 e kT
,  m ,  მოლური მასა, g  U  C V h RT ln
NA n2  n1
e kT
, N Ak  R , NA  .
p mgh  gh RT ln  p0 / p  8.31  273  ln(3) n1 Vg h
ln 
 

 , h   8.76 კმ.
p0 kT RT g 29  9.8

mgz mgz H
 
 ze
 z
e kT mg e kT dz
dw( z ) H mgH mg
 mgz  kT  u  mg z , u  mg 0
,  ,
0  kT 
exp  dz 1  e kT H
kT
e
 z
dz
0
H
1  
Z   e   z dz , u 
mg Z
mg ln Z ,
0
Z  
1
Z 
 ln   ln 1  e   H ,
, ln Z  

 1 e  H

 1 He   H   
 mgH 1 
umg     H 
kT 1  .
  1 e  

kT mgH
e kT

1 

 F 
ამოცანა # 5.9 S    ფორმულის სა‫ש‬უალებით გამოვთვალოთ ენტროპია.
 T V
დედამიწის ველ‫ש‬ი მყოფი აირის სტატისტიკური ინტეგრალი არის:

 
მივიღებთ: S kN ln C  kT 
3/ 2
5/ 2 . 
1  N
  i
N!
Z e kT
d , სადაც არის სრული ენერგია, ‫ש‬ინაგანი ენერგია გამოვთვალოთ ‫ש‬ემდეგი ფორმულით:
i 1
F 5
dq dp E F  TS F  T . მივიღებთ: E NkT .
  d
d i  i3 N i – სტატისტიკური წონა. Aამ გამოსახულებათა T 2
i i h  E  5
ჩასმის ‫ש‬ემდეგ გვექნება: 
სითბოტევადობისათვის გვექნება: CV  kN .
 T V 2

1  i pi2 ვინაიდან იდეალური აირის სითბოტევადობა დედამიწის მიზიდულობ-
Z  3 N   e dqi dpi , რადგან 
kT
i  mgzi , მივიღებთ:
h N! i 2m 3
p2
ის გაუთვალისწინებლად არის kN , ამ უკანასკნელის გათვალისწინება
1 N N 1


H

mgz
2
Z
N!
Z ki nZ pot , სადაც Z ki n  3
h e

2m
dpx dp y dpz , Z pot   e
0
kT
dxdydz . kN -ით ზრდის სითბოტევადობას.
2. აირის სვეტი არის დაბალი mgH  kT .
მარტივი ინტეგრირების ‫ש‬ემდეგ მივიღებთ:
mgH
3/ 2  mgH
kT   V  SH  ,
mgH
 2 mkT   მა‫ש‬ინ e kT
 1 და Z gj n  V ხოლო თავისუფალი
Z ki n   2  , Z pot  S    1  e kT , kT
 h  mg   ენერგიისათვის მივიღებთ ნაცნობ გამოსახულებას:
სადაც S   dxdy არის ჰაერის სვეტის განივკვეთის ფართობი.  Ve 2 mkT 
3/ 2
აირის თავისუფალი ენერგია გამოითვლება ფორმულით:

F   NkT ln  2  .
N h 
F   kT ln Z , ამიტომ თავისუფალი ენერგიისათვის გვექნება: მა‫ש‬ასადამე, ამ მიახლოება‫ש‬ი დედამიწის მიზიდულობას არ ‫ש‬ეაქვს
F
kT  N ln Z ki n  Z pot  ln N ! . გამოვიყენოთ სტირლინგის წვლილი თავისუფალ ენერგია‫ש‬ი. ამიტომ იგი არც ენტროპიასა და სით-
ფორმულა: ბოტევადობა‫ש‬ი ‫ש‬ეიტანს წვლილს.
N
ln N !  N ln N  N 
N ln ( e ნეპერის რიცხვია).
e
 e 
ამიტომ F 
kNT  ln Z ki n  Z pot  .
 N 
განვიხილოთ ზღვრული ‫ש‬ემთხვევები:
1. აირის სვეტი უსასრულოდ მაღალია H    mgh  kT  . მა‫ש‬ინ
kT
Z pot S  , ხოლო თავისუფალი ენერგია იქნება:
mg
 e  2 mkT 3/ 2 kT 
  kNT ln C  kT  ,
5/ 2
F   kNT ln   2  S 
 N  h  mg 
3/ 2
eS  2 m 
სადაც C    .
Nmg  h 2 

ამ ‫ש‬ემთხვევა‫ש‬ი, ბოლცმანის განაწილებას უნდა ჰქონდეს სახე ცენტრიფუგა‫ש‬ი მყოფი აირის m მასის მქონე მოლეკულის პოტენცი-
 mM  m 2 r 2
n(r )  c exp   , სადაც c მანორმირებელი კონსტანტაა და განი- ური ენერგიაა U (r )   , ალბათობათა განაწილების ფუნქცია –
 rkT  2
საზღვრება ‫ש‬ემდეგი ინტეგრალით: mr 2 2
1
  dw  Z e 2 kT
rdr.
4  n(r )r dr  4 c  e r dr  N .
2 a/r 2
R 
R R ნორმირების პირობიდან   dw  1 გამოვთვალოთ Z :
რადგან a   Mm / kT  0 ინტეგრალი ზედა საზღვარზე გან‫ש‬ლადია, 0 
ეს იმის მაუწყებელია, რომ დედამიწის მიზუდულობას არ ‫ש‬ესწევს უნარი kT  2 kT 
R mr 2 2
m R 2 2
განახორციელოს აირის სტატისტიკური წონასწორობა.  e

Z 2 rdr 2 
2 
e  1 .
2 kT
m  
ამ გარემოებით არის გამოწვეული პლანეტათა ატმოსფეროს თანდა-
0 
m 2 R 2
თანობით კარგვა. ‫ש‬ეიძლება ვივარაუდოთ, რომ მთვარეზე ეს პროცესი
m 2
e 2 kT
უკვე დასრულებულია. ალბათობათა განაწილებისათვის გვექნება: dw  rdr .
kT m 2 R 2
e 2 kT
1
გამოვთვალოთ სა‫ש‬უალო პოტენციური ენერგია:
1  2kT    m 2 R 2  
R m 2 r 2 2 2
m R 2
m 2 r 2
U  , r ~ e
2 2 kT 3
r dr   1  e kT
  1  ,
2 0
2  m 2    2kT  
2 2
m R
 m 2 R 2 
1 e   1
kT
 2kT   kT .
U
 m 2 R 2
e kT
1

ალბათობა იმისა, რომ მოლეკულა ცენტრიდან r მანძილზე იმყო-  1 

ფება, ბოლცმანის განაწილების თანახმად, არის: m 2 R 2 nr  R 3 m 2 R 2
 2  
როგორც ვიცით, n(r )  n0 e 2 kT
. ამიტომ  e 8 kT ,
m 2 r 2
n r  R
m 2
e 2 kT
dw(r ) n
 (r )dr rdr , 4 3
kT m 2 R 2
სადაც m   r .
e 2 kT
1 3
სადაც n(r ) არის ალბათობათა სიმკვრივე. ამიტომ m1 მასის მქონე ნა-
წილაკთა სიმკვრივის ‫ש‬ეფარდება m2 მასის მქონე ნაწილაკის სიმკვრი-
ვესთან ცილინდრის ‫ש‬იდა ზედაპირის მახლობლად იქნება:
m2 2 R 2
 m1  m2  2 R 2
 n1  m1 e 2 kT
1

  e 2 kT
,
 n2  r  R m2 12 kT
m  2 R2
e 1
ხოლო ცილინდრის ღერძზე:
m2 2 R 2
 n1  m1 e 2 kT
1
   , მა‫ש‬ასადამე, აირთა განცალების კოეფიციენ-
 n2  r 0 m2 12 kT
2 2
m R
e 1
 n1 / n2 r  R  m1  m2  2 R 2

ტისათვის მივიღებთ: q  e 2 kT
.
 n1 / n2 r 0

მხედველობა‫ש‬ი მისაღებია "არქიმედეს" ტიპის ძალა, რომელიც მი- m 2 R 2

 m 2 R 2 
მართული იქნება ღერძისაკენ და ამიტომ გამოიწვევს კოლოიდური ნაწი- e 2 kT
  1  1
ლაკის "‫ש‬ემსუბუქებას”. წინწკლებ‫ש‬ი მოქცეული ტერმინების ‫ש‬ერჩევისას, r2

2kT
  2kT  .
ჩვენ ვისარგებლეთ იმ ანალოგიით, რომელიც არსებობს მბრუნავ ცენ- m 2 m 2 R 2
e 2 kT
1
ტრიფუგა‫ש‬ი ნაწილაკზე მოქმედ ცენტრიდანულ ძალასა და სიმძიმის ძა-
ლას ‫ש‬ორის. ამის გათვალისწინება გამიწვევს იმას, რომ ეფექტური ცენ-
ტრიდანული ძალა იქნება V    0   2 r , ხოლო პოტენციური ენერგია –
U (r )  
V    0   2 r 2
. ამიტომ
n(r2 )
  exp 

V    0   2 r 2  r02   ,

2 n(r1 )  2kT

2kT  ln 
m  V , აქედან კი – m  .
   0   r 2  r02   2

მბრუნავ ცენტრიფუგა‫ש‬ი მყოფი აირის ენერგია ‫ש‬ედგება ორი ჯამის- წონასწორობა სიმძიმის ველ‫ש‬ი და ცენტრიფუგა‫ש‬ი წარმოქმნილ ველ‫ש‬ი
გან: ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად მყარდება. ამიტომ ალბათობათა გამ-
E Etr  Eint . Etr არის აირის მოლეკულათა გადატანითი მოძრაობის სა-
 რავლების კანონის თანახმად ‫ש‬ეგვიძლია დავწეროთ: dw  w( z )dzw(r )rdr .
‫ש‬უალო კინეტიკური ენერგია, როცა   0 . ის ჩვენ უკვე გამოვთვალეთ: აქ w( z )dz ასახავს დედამიწის მიზიდულობის ველ‫ש‬ი სიმაღლის მიხედ-
3 ვით ალბათობათა განაწილებას, ხოლო w(r )rdr -მბრუნავ ცენტრიფუგა‫ש‬ი
E
tr 
N NkT , ხოლო Eint სა‫ש‬უალო ენერგიაა, რომელსაც აირი იძ-
2 მოლეკულათა ალბათობის რადიალურ განაწილებას. ორივე მათგანი წინა
ამოცანებ‫ש‬ი უკვე გამოთვლილი გვაქვს. მათი გაერთიანება გვაძლევს:
m 2 r 2
ენს მბრუნავ ცენტრიფუგა‫ש‬ი: Eint  N , ესეც გამოთვლილი mgz m 2 r 2
2 
mg e kT
m2
e 2 kT
 m 2 R 2   m 2 R 2  dw( z , r )   mgz
  m 2 r 2 dzrdr .
1  exp   1   kT  kT
2kT   2kT  1 e kT
e 2 kT  1
გვაქვს: Eint  NkT  , სითბოტევადობა გამო-
 m 2 R 2 
1  exp  
 2kT 
 E 
ითვლება ფორმულით: CV    , ჯამური ენერგიის გამოსახულების
 T V
გაწარმოებით მივიღებთ:
  m 2 R 2  
 2 exp   
3   m 2 R 2   2 kT  .
CV  Nk  Nk 1    2
2   2kT  1  exp  m R   
2 2
    
   2kT   

დადამიწის მიზიდულობის ველ‫ש‬ი მყოფი m მასის მქონე ჟანგბადის იზოთერმული პროცესის დროს T  const , dA   pdV , აქედან
 1 1 V2
მოლეკულის პოტენციური ენერგია არის: U (r )   mM    , სადაც  A    pdV . გამოვიყენოთ იდეალური აირის მდგომარეობის განტოლება
 r0 r  V1
6
არის გრავიტაციული მუდმივა, M  დედამიწის მასა, r0  6.4 10 მ დედა- NT
pV  NT , აქედან p , ჩავსვათ ეს მუ‫ש‬აობის ფორმულა‫ש‬ი და
მიწის რადიუსი, r – მანძილი დადამიწის ცენტრიდან მოლეკულამდე. V
mM V2 V2
dV V1
თუ გავითვალისწინებთ, რომ   mgr0 , პოტენციური ენერგიისათვის მივიღებთ:   pdV 
A  NT   NT ln V
 V2
NT ln
 , ანდა
r0 V
V1
V2
V1 V1
 1 1 V1 P2

გვექნება: U (r ) mgr02   . რადგანაც მდგომარეობის განტოლებიდან  , მივიღებთ, რომ
 r0 r  V2 P1
ბოლცმანის განაწილების მიხედვით დავწეროთ ერთეულოვან V2
p2
სხეულოვან კუთხე‫ש‬ი მყოფი მოლეკულათა რიცხვის სიმაღლის მიხედვით   pdV 
A NT ln .
V1
p1
 mgr02  1 1  
განაწილების ფუნქცია: n(r ) n0 exp      . აქედან გამომ-
 kT  r0 r  
დინარეობს, რომ უსასრულობა‫ש‬ი მოლეკულათა რიცხვი ერთეულოვან
 mgr0 
სხეულოვან კუთხე‫ש‬ი არ უდრის ნულს: n() n0 exp  
 . თუ
 kT 
გავითვალისწინებთ მოცემულობათა რიცხვით მნი‫ש‬ნელობებს:
mgr0
 800 . მივიღეთ, რომ დედამიწის მიზიდულობას დაძლევს
kT
ჟანგბადის მოლეკულათა  n() / n0   10344 ნაწილი.

ადიაბატური პროცესის დროს Q  0, ამიტომ თერმოდინამიკის იზიქორული პროცესის დროს V  const , ამიტომ A  0 , აქედან
პირველი კანონის თანახმად – A  E2  E1 , ე.ი. მუ‫ש‬აობა უდრის პროცე- Q  E2  E1  CV T2  T1  .
სის დროს ენერგიის ცვლილებას. იდეალური გაზისთვის მუდმივი სი-
თბოტევადობით E  E0  CV T , აქედან E2  E
1 CV T2  T1  , ადიაბატური
პროცესის დროს TV  1  const , ანუ TV
1 1
 1
 T2V2 1 , აქედან
  V  1    V  1 
E1 CV T2    
E2  2
1 CV T1 1   1   .
  V1     V2  
   

იზობარული პროცესის დროს p  const , ამიტომ ‫ש‬ესრულებული მუ‫ש‬აობა:

V2 V2 V2 V
dV 2
a a
 p V2  V1  .
  pdV 
A   pdV 
A a  n a  V  n dV V 1 n V2
V1 V21 n  V11 n  .
V1 V1 V1
V V1
n 1 n 1

სითბოს რაოდენობა Q C p T2  T1  . რადგანაც, თერმოდინამიკის პირველი კანონის თანახმად,
E2  E1  A  Q , ამიტომ Q   E2  E1   A , E2  E
1 CV T2  T1  .
pV a 1 N a 1 N
T
 
N N
V , აქედან  E2  E1 CV
N

V2  V11 N . 
a a
Q   E2  E1   A CV V21 N  V11 N   V21 n  V11 n 
N 1 n
 a a  1 n
 V2  V1  .
1 n
  CV 
 N 1  n 

A  A12  A23  A34  A41 ,

A12  0 , რადგან ამ დროს აირის მოცულობა არ იცვლება.
2 V2
 NT  NT2 V2
  pdV 
A23   p    dV 
 NT2 ln V2
V1  NT2 ln
 ,
2  V  V1
V V1
A34  0,
1 V1
dV V1
 
V1
A A41 
 pdV 
 NT1  NT1 ln V
 V2  NT1 ln
 .
4 V2
V V2
V1
A A N T2  T1  ln
 .
V2
წრიული პროცესის დროს გაზის ‫ש‬ინაგანი ენერგია არ იცვლება,
რადგანაც სისტემა ისევ უბრუნდება პირვანდელ მდგომარეობას. ამიტომ
Q   A . ხოლო მუ‫ש‬აობა ცალკეულ უბნებზე ‫ש‬ესრულებულ მუ‫ש‬აობათა
წრიული პროცესის დროს გაზის ‫ש‬ინაგანი ენერგია არ იცვლება,
ჯამის ტოლია:
რადგანაც სისტემა ისევ უბრუნდება პირვანდელ მდგომარეობას. ამიტომ
Q AA. A12ხოლო
 A23 მუ‫ש‬აობა
A34  A41 , ცალკეულ უბნებზე ‫ש‬ესრულებულ მუ‫ש‬აობათა
ჯამის   P1 V2  V1  , A23  A41  0, რადგან ამ უბნებზე გაზის მოცულო-
A12 ტოლია:
A იცვლება,
ბა არ A12  A23  AA34 
 AP
41 ,V  V  .
34 2 1 2
 P1AV
A12  VV2 1 V
2  A23P AP41 
,  0, რადგან ამ უბნებზე გაზის მოცულო-
აქედან 1 2 1 .
 P2 V1  V2  .
ბა არ იცვლება, A34 
V2  V1  P2  P1  .
აქედან A 

ამ ‫ש‬ემთხვევა‫ש‬ი, სითბოს რაოდენობა, რომელსაც იღებს სისტემა,

ტოლია ცალკეულ უბნებზე მიღებული სითბოს რაოდენობების ჯამისა: A  A12  A23  A34  A41 ,
2
Q  Q12  Q23  Q34  Q41.
A12 p1 AdV
A12  p1 AV412 , V1  
A34
23     p1V2  p1V1  
2
12
Q12 ‫ש‬ემთხვევა‫ש‬ი,
ამ
 
ტოლია ცალკეულ
1
სითბოს პროცესი
TdS 0, რადგანაც რაოდენობა, რომელსაც იღებს სისტემა,
ადიაბატურია,
უბნებზე მიღებული სითბოს რაოდენობების ჯამისა: A12 
  p21 dV
NT 
NT1  p1 V
N T12 TV21 . 
  p1V2  p1V1  
S 1
Q  Q3  Q23  Q234  Q41.

Q23 12
 TdS T2   dS T2  S2  S1 ,    NT32  NT1   N T31  T2  .
2 dV V
2 S1 A23    pdV   NT2    NT2 ln 3 .
Q12
 TdS 0, რადგანაც პროცესი
4
ადიაბატურია,
23 23
V V2
dV V3

1
Q
 34TdS 0,
3 S2
იდეალური
A23    pdVაირის
 2
 NTმდგომარეობის
  NT2 ln განტოლების
. თანახმად:
V V
  dS T  S  S , NT22 NT2 2
3
Q
 23TdS T  2S 2 2 1 V  , V  .
2
1 1
იდეალური
3
p2 აირისp მდგომარეობის განტოლების თანახმად:
2
 dS T  S  S ,
2 S1
Q
 
41TdS T 
4
1 2 1 2
ამიტომ NT NT
1
4 S2 V3  2
, V2  2
.
Q

Q

34TdS 0,
T  T  S  S  .
p2 p1 p1 p
32 1 2 1 A23 
ამიტომ  NT2 ln  NT2 ln 2 .
1 S1 p2 p1
Q41
 
TdS  dS T2  S1  S2 ,
T1  A23 
p
 NT42 ln 1 
p
NT2 ln 2 .
A34   p2  dV p2  p2 V4  Vp13    p2V4  p2V1  
  NT1  NT2  
N T2  T1  .
4 S2
T2  T1  S2  S1  .
Q 34
 p2  dV 
A34   p2 V4  V3     p2V4  p2V1     NT1  NT2  N T2  T1  .
1 3 1
dV V p p
  pdV 
A41   NT1   NT1 ln 1 
  NT1 ln 2  NT1 ln 1 .
14 14
V V2 p1 p2
dV V1 p2 p
  pdV 
A41   NT1  V4  pNT
2 1 ln   NT1 ln  NT1 ln 1 .
p2V4 NT
 , p1V1 NT  ,V . V2 p1 p2
4 1 41 V p1
1
V4 p2
p2V4 NT
 1 , p1V1 NT
 1, .
V1 p1

p2 p
A  A12  A23  A34  A41  N T1  T2   NT2 ln  N T2  T1   NT1 ln 1 . ამოცანა # 7.14
p1 p2
p2
A N T2  T1  ln
3/ 2
 . V N  2 mkT   F 
p1 F  kT ln Z , Z    , p    ,
N !  h2   V T
 3  2 mkT  
ln Z 
N ln V  ln    ln N ! , ln N !  N ln N  N ,
 2  h2  
 V 3  2 mkT    NkT
ln Z 
N ln  ln  2   1 , p 
 kT ln z  , N  NA /  ,
 N 2  h   V V
6 1023
 -ჰელიუმის ატომის მოლური მასა  
 4 გრ, N  1.5 1023 .
4
 V 3  2 mkT  
F NkT ln  ln  2   1

 N 2  h  
23 23
 1.5 10 1.4 10  300 
  102  3 2  3.14 103 1.4 1023  300 
 ln  23 
 ln  1 
  1.5 10  2 1068 
 2  3 
 630  ln  1021   ln  6  3.14 1.4 1044   1  6.87 104 ჯ.
 3  2 

 3 
2  E  3N S  Nk ln V  ln E   const. ფორმულა‫ש‬ი გავითვალისწინოთ, რომ
E  kT ln Z , S  k ln Z , ln Z  ,  2 
T T T 2T
M M
3N 3 3 N N A , ( N A ავოგადროს რიცხვი). Nk  R , R  NA k  ,  -
E kT 2   NkT  pV .  
2T 2 2
3 მოლური მასა. ენტროპიისათვის მივიღებთ:
E   2.76 105 103 414 ჯ. M  3 
2 S
 R ln V  ln T   const , ენტროპიის ცვლილებისათვის:
(3 / 2) NkT  V 3 2 mkT    2 
 S  Nk ln  ln   1 M M
T  N 2 h2  S 2  S1
 R ln 2V
 ln V  R ln 2.
 
 V 3 2 mkT 5 
Nk ln  ln  . ამ ამოცანის გადაწყვეტა ‫ש‬ეიძლება თერმოდინამიკის პირველი
 N 2 h2 2
კანონის გამოყენებით, სტატისტიკური ინტეგრალის გარე‫ש‬ე. მართლაც,
თერმოდინამიკის პირველი კანონის თანახმად:
dE  pdV  TdS , მაგრამ რადგან T  const ‫ש‬ინაგანი ენერგია არ
იცვლება dE  0 , აქედან ენტროპიისთვის მივიღებთ ‫ש‬ემდეგ დიფერენცი-
ალურ განტოლებას:
dS p
 .
dV T
M
თუ გამოვიყენებთ კლაპეირონის განტოლებას pV  RT , გვექნება

dS M 1
 R .
dV  V
M
ამ განტოლების გაინტეგრება მოგვცემს: S 2  S1  R ln 2.


ენტროპია ორი აირისა ‫ש‬ერევამდე იქნება:
 F   eV  2 mkT 
3/ 2
 3 V 5 V1 V
S
 Nk ln    Nk 
Nk ln  CV ln kT  Nk  Nkj S (0) N1k ln
  N 2 k ln 2  ( N1  N 2 ) f (T ).
   2  N1 N2
 V V  N  h   2 N 2
3/ 2
‫ש‬ერევის ‫ש‬ემდეგ:
 2 m  V1  V2
j  2  . S   N1  N 2  k ln  ( N1  N 2 ) f (T ).
 h  N1  N 2
V1 V ენტროპიის ცვლილებისათვის გვექნება:
S1(0) N1k ln (T ), S 2(0) N 2 k ln 2  N 2 f (T ),
 N1 f
N1 N2 V1  V2 V V
S  S  S (0)   N1  N 2  k ln  N1k ln 1  N 2 k ln 2 .
V V N1  N 2 N1 N2
S1 N1k ln 1 2  N1 f (T ),
N1 V1  V2 V1 V2 kT
   .
V V N1  N 2 N1 N 2 p
S 2 N 2 k ln 1 2  N 2 f (T ),
N2 ამიტომ
V1  V2 V V V V kT kT kT
S  S  S (0)  N1k ln  N 2 k ln 1 2  N1k ln 1  N 2 k ln 2 = S ( N1  N 2 )k ln  N1k ln  N 2 k ln .
N1 N2 N1 N2 p p p
V1  V2 V V S  0.
 N1k ln  N 2 k ln 1 2 .
V1 V2
თუ გამოვყენებთ იდეალური აირის მდგომარეობის განტოლებას
pV  NkT ,
V1  V2 ( N1  N 2 )kT N1kT ( N1  N 2 )
  : .
V1 p p N1
V1  V2 N1  N 2
 .
V2 N2
N1  N 2 N  N2
S N1k ln  N 2 k ln 1 .
N1 N2

ამოცანა # 7. 21 ამოცანა # 7.22
 1    M1  M 2
2 2 N
 N  E 
 4 IkT  CV 
  Nk . (იხ. წინა ამოცანა).
2  

Z Z ki n  Z r ot , Z r ot  e 2 IkT
dM 1 dM 2  h 2  .  T V
 h   
4 IkT
Fr ot  kT ln Z r ot   NkT ln .
h2
2 
E Er ot kT ln Z r ot NkT .
T
 F   4 IkT 
S<H     Nk 1  ln .
 T V  h2 



 2 q 2 1 მოლი ორატომიანი აირის ბრუნვითი მოძრაობის თავისუფალი
l  r0  q  r0   qe 2 kT
dq  r0 . ენერგია არის:

4 IkT
Fr ot   RT ln ,
h2
აქედან, თავისუფალი ენერგიის ცვლილებისთვის მივიღებთ:
 T2 8 2 IkT  3
Fr ot   R T1 ln  T ln 2   2.3 10 ჯ.
 T1 h 
1 მოლი ორატომიანი აირის ბრუნვითი მოძრაობის ენტროპია არის:
 4 IkT 
S R  1  ln ,
h2
r ot
 
ამიტომ ენტროპიის ცვლილებისათვის მივიღებთ:
T2
S R ln  12 ჯოული/გრად.
T1
rot

5 5 T  
23  n 3
E   RT  4.2 106 ჯოული, S   R ln 2  1.2 104 ჯოული/გრად.
2 2 T1

როგორც ვიცით, a 2 
 U (r ) r 2 dr 2
2 r0

U 0 r0n r 2 n dr 2 U 0
2 r0
3 n
r0 .


d 3 n 2 d 3 ‫ש‬ერევის ‫ש‬ემდეგ თითოეული აირი დაიკავებს 2V მოცულობას ისე,
a  2  r 2 n dr  2 b 4
,  v0 , თითქოს მეორე აირი არ არსებობდეს. ამ დროს თითოეული აირი გა-
a
3 n 3
ფართოვდება V -დან 2V -მდე ისე, რომ მუ‫ש‬აობას არ ‫ש‬ეასრულებს
2 2 2
N N N  3  M
P   kTb    a   v0  4kT  n . A  0. ენტროპიის ცვლილება იქნება S1  1 R ln 2 (I აირისათვის),
V  V   V   d  3  n   1
M
S2  2 R ln 2 (II აირისათვის).
2
ამრიგად, დიფუზიის ‫ש‬ედეგად ენტროპიის ცვლილება იქნება:
M M 
S  S1  S 2   1  2  R ln 2  0.
 1 2 

ბრუნვითი მოძრაობის j -ურ ენერგეტიკულ დონეზე მყოფი ჯერ გამოვთვალოთ O2 -ის ბრუნვითი მოძრაობის მახასიათებელი
მოლეკულათა რიცხვი (ანუ j -ური დონის "დასახლება") განისაზღვრება ტემპერატურა:
T
N  C j ( j 1) h 2
h2 2 10234

ფორმულით nj  2 j  1 e T
, სადაც TC  არის ბრუნვითი TC
    2 0K
Z, h 8 2 Ik 8 kI O2 2kI O2 2 1.4 10 1.9 10
2 23 46
მოძრაობის მახასიათებელი ტემპერატურა, I – ინერციის მომენტი. ორ- ვინაიდან O2 -ის მახასიათებელი ტემპერატურა TC  2 0 K ძალზე
ატომიანი მოლეკულათა უმრავლესობისათვის ეს იმდენად მცირე სიდი-
მცირეა, რეალურ ვითარება‫ש‬ი ყოველთვის განხორციელდება მაღალტემ-
დეა, რომ ჩვეულებრივ ტემპერატურებზე სრულდება მაღალტემპერატუ-
პერატურული მიახლოება T  TC . გავითვალისწინოთ აგრეთვე O2 -ის
რული მიახლოების პირობა TC  T . ამ მიახლოება‫ש‬ი სტატისტიკური
სიმეტრიულობა ჟანგბადის ცალკეულ ატომთა გადასმის მიმართ. ასეთი
TC
TC  j ( j 1) გადასმა არ წარმოქმნის ახალ ფიზიკურ მდგომარეობას. ეს ფაქტი გა-
ჯამისთვის გვაქვს Z h  T / TC . 
ამიტომ nj N (2 j  1)e T
,
T თვალისწინებული იქნება, თუ ‫ש‬ესაბამის სტატისტიკურ ჯამს გავყოფთ
"დასახლებათა" j -ის მიხედვით განაწილებას უკეთ წარმოვიდგენთ, თუ 2-ზე. ეს კი საბოლოო ფორმულებ‫ש‬ი ‫ש‬ეიძლება გავითვალისწინოთ
ვიპოვით j -ს იმ მნი‫ש‬ვნელობას j  jmax , რომლისთვისაც ამ განაწილე- TC  2TC ‫ש‬ეცვლით. ამიტომ გვექნება:
dn j T  T 
ბას მაქსიმუმი აქვს: j  jmax  0. E  NkT , F   NkT ln , S Nk 1  ln
 .
dj 2TC  2TC 
dn j T 
j ( j 1)TC
 TC თერმოდინამიკულ ფუნქციათა იმ ცვლილებათათვის, რომლებიც T
 2 j  1  0,
2
 N Ce T 2  T 
dj T   ტემპერატურის T  T -მდე გაზრდით არის გამოწვეული, გვექნება:
1 T   T  T  T 
საიდანაც jmax   2  1 . E  Nk T , F  Nk  T ln  T ln  1   ,
2  TC  2TC  T 

მა‫ש‬ასადამე, მაქსიმალური ინტენსივობა ექნება იმ სპექტრალურ ხა-  T 
S Nk ln 1 
 .
ზებს, რომლებიც j  jmax -ის მიდამო‫ש‬ი მყოფ დონეებს ‫ש‬ორის გადას-  T 
ვლებთან იქნება დაკავ‫ש‬ირებული. რიცხვითი მოცემულობის ჩასმის ‫ש‬ემდეგ და იმის გათვალისწინებით,
რომ
N  N A და N A k  R მივიღებთ:
E  2.2 103 კჯ, S  1.4 კჯ.
416 კჯ, F 

გამოვთვალოთ H 2 -ის რხევითი მოძრაობის მახასიათებელი ტემპერა- ამოცანა‫ש‬ი მითითებული მოლეკულათა ინერციის მომენტები ცნობილია:
0 1034  8.3 1014 I H 2  0.05 1046 კგ.მ2, I N2  1.4 1046 კგ.მ2, I O2  1.9 1046 კგ.მ2.
TC 
ტურა   6000 0 K .ამოცანა‫ש‬ი განიხილება ტემპე-
k 1.4 10 23 ამ მონაცემთა სა‫ש‬უალებით ‫ש‬ეიძლება გამოთვლილ იქნას ‫ש‬ესაბამისი
რატურული ინტერვალი 3000 ,3500  K , რომელიც ბევრად ნაკლებია მა- აირების მახასიათებელი ტემპერატურები:
0
TC H  71 0 K , TC  N  2.6 0 K , TC O  2 0K .
ხასიათებელ ტემპერატურაზე TC  6000 K . ამიტომ ამ ამოცანის გადა- 2 2 2
ბრუნვითი მოძრაობის „გაქრობის“ (ან „გაყინვის“) პირობა არის

საწყვეტად დაგვჭირდება თერმოდინამიკური ფუნქციები დაბალტემპერა-
T  TC .
ტურულ მიახლოება‫ש‬ი T  TC  :
ახლა გავიხსენოთ, რომ ნორმალური წნევის პირობებ‫ש‬ი აირთა გათხ-
T 2
1 T   C 1 ევადების ტემპერატურებია:
Erot  NkTC  NkTC e TC /T , Crot  Nk  C  e T , Frot  NkTC ,
2 T  2 Tluquid  H2
 20 0 K , Tluquid 
N2
 77 0 K , Tluquid 
O2
 80 0 K .
1 1
S rot  0 . სადაც
 E0  NkTC N 0 არის ეგრეთ წოდებული ნულოვა- აქედან ‫ש‬ეიძლება დავასკვნათ, რომ აზოტი და ჟანგბადი გაციებისას
2 2
უფრო ადრე იქცევა სითხედ, ვიდრე მათ‫ש‬ი "გაიყინება" ბრუნვითი მოძ-
ნი რხევის ენერგია.
რაობა და გაქრება მისი წვლილი სითბოტევადობა‫ש‬ი. წყალბად‫ש‬ი კი, პი-
თერმოდინამიკურ ფუნქცათა იმ ცვლილებათათვის, რომლებიც
T  ტემპერატურის T  T -მდე გაზრდით არის გამოწვეული, გვექნება: რიქით – გაციებისას 77 0 K -დან იწყება ბრუნვითი მოძრაობის "გაყინვა",
E Nk TC / T  eTC / T , 

2
CV Nk TC / T   e TC / T  T / TC  ,
4
F 0, რომლის დამზერა ‫ש‬ეიძლება 20 0 K -მდე.
S 0.
რიცხვთა მოცემულობების ჩასმით და იმის გათვალისწინებით, რომ
N  N A და N A k  R, მივიღებთ:
E  8.3  202  50  e20  0.000342152
CV  8.30  204  e 20   50 / 300   0.00273721.

ამოცანის ამოხსნისას გათვალისწინებული იყო, რომ ბოლცმანის

ამოცანა # 8.1 მუდმივა k  1 , Aანუ ტემპერატურა გაზომილი იყო ენრგეტიკულ ერ-
თეულებ‫ש‬ი. თუ ტემპერატურა იზომება კელვინებ‫ש‬ი, მა‫ש‬ინ სითბოტევა-
ჯერ გამოვთვალოთ ერთი კვანტური ოსცილატორის სტატისტიკური
დობა‫ש‬ი T  kT , რის ‫ש‬ედეგადაც სითბოტევადობით ფორმულა მიიღებს
ჯამი:

 2
z   e  En / T , სადაც En კვანტური ოსცილატორის ენერგიის სა-
E    e kT
‫ש‬ემდეგ სახეს: C
V  Nk   2
.
n 0 T  kT    

კუთარი მნი‫ש‬ვნელობებია En   (n  1/ 2) .  e kT  1
 

 ( n 1/ 2)     n 
 
e 2T
 1 

აქედან z  e  En / T  e  e  e  T
. 2T T


 
 n 0 n 0  n 0
1 e T 2sh
2T
აქედან თავისუფალი ენერგიისათვის გვაქვს:
F
F  T ln z , ხოლო ენერგიისათვის: E F  TS E  T =
T
 ln z  ln z
T ln z  T ln z  T 2
 T2
 .
T T
თუ აქ ჩავსვამთ თავისუფალი ენერგის გამოსახულებას და გავა-
წარმოებთ, მა‫ש‬ინ ერთი ოსცილატორის სა‫ש‬უალო ენერგიისათვის
მივიღებთ:


 ln z  e 2T 2 
   


E T2  T2 ln  T    ln  1  e 2T


T  2T

T T 
2T
 
1 e
 
     
     e T
  1 e T

2
 T  2 2     
   
.
 2T T
1 e 

T   2
1 e 

T 
 
რადგან გვაქვს N ცალი ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელი ჰარმო-
ნიული ოსცილატორების ერთობლიობა, მათი სა‫ש‬უალო ენერგიისთვის

  
1 e T 

გვექნება: EN N     ,
 2 1  e T 
 
აქედან სითბოტევადობისათვის მივიღებთ:

2
E    eT
C
V  N   2
.
T  T    
 e T  1
 

წინა ამოცანის თანახმად: 1

z
 
2 2sh
   e kT
ერთი ოსცილატორის სტატისტიკური ჯამი T (იხ. ამოცანა #
CV  N A k   2
.
 kT     
 e kT  1 T  T T     1
  8.1). აქედან, როცა C , სადაც C ანუ, როცა T , მა‫ש‬ინ
რადგანაც  1.05 10 34
ჯ.წმ, k  1.38 102 J  K 1 , ამიტომ 1 T
 z   
 
 1.05 1034  4.45 1014 e e T
T
.
 6.8.
kT 1.38 1023  500
თუ ამას ჩავსვავთ CV -ს ფორმულა‫ש‬ი, მა‫ש‬ინ მივიღებთ: სხვა მხრივ, როცა T  TC , მა‫ש‬ინ ოსცილატორი ‫ש‬ეგვიძლია
CV  N A k  6.82  e 6.8  0.054  R. განვიხილოთ, როგორც კლასიკური და მისი სტატისტიკური ჯამი და-

სადაც R  N A  k უნივერსალური მუდმივაა.
T  d
ემთხვევა მდგომარეობათა ინტეგრალს, z 
 e T
a
. რადგანაც
p 2 kx 2

ჰარმონიული ოსცილატორისათვის   და d   dpdx , ამიტომ
2m 2
 p2  kx 2
T 1   1 2 T 1 2 T k
z  e 2 mT
dp  e 2T dx   2mT   ,  ,
 a  
a k a  m
საიდანაც a  2   h . ამრიგად, ჰარმონიული ოსცილატორის ერთ

თავისუფლების ხარისხზე მოდის a  h ფაზური მოცულობა.

 n   n 1
       
ამოცანიდან #8.1 z 
e 2T

, აქედან ერთი ოსცილატორის თავისუ- n 0n 0
z e T
  n   e T
 n  1  
 T
 


1 e 2T 
  

   e  

 n  1
 n 1
ფალი ენერგია: F 
T ln z  T ln 1  e 2T
, N ოსცილატორისათ- n 0
2  
     n 1     n   1
 e e 

N     
 e 
  e 
ვის: F   TN ln 1  e 2T  . აქედან ენტროპიისთვის მივიღებთ გამო-  n 0   1  e 
2  
 n 0


F  

  N 1  1 e e T
სახულებას: S   N ln  1  e
 N  2T
 . 
 
T   T 

 e  1  e  1
  2
 T 
 2
1  e 2T  e  1
 
სისტემის ენერგია ტოლია:

2  ln z  e T
E NT
 NT 2 ln 
T T   2 
 e T  1
 
       T

 
 NT 2     2 ln 
 e  1 
 T  T  T   

   
  2e T 2   
T  2 e T

2
 NT   2     N  1   
 T  
 e T  1  
 e T  1 
 
 
 

 2e T  e T  1  1 
 N   1  

 

 e T 1 
 
 
 2 
 N   1    ,
 
 e T 1 

განმარტების თანახმად, S  ln  , სადაც  არის კვანტურ მდგო-

 მარეობათა რიცხვი, რომელიც ‫ש‬ეესაბამება E ენერგიის ინტერვალს,
2 
E N  1   , რომელ‫ש‬იც იმყოფება სისტემა (სტატისტიკური წონა). დავყოთ მოცე-
 
 e T 1  მული სისტემა ქვესისტემებად j  1...n და ვთქვათ 1 ,  2 ...  n არ-
ის ქვესისტემების ‫ש‬ესაბამისი სტატისტიკური წონები. თუ თითოეული

F   
2
2e T
2
   1 1    ქვესისტემა იმყოფება  a ‫ש‬ესაბამისი კვანტური მდგომარეობიდან
C
  N   N  sh  .
V
T  T    
2
 T  2  2T  ერთ-ერთ‫ש‬ი, მა‫ש‬ინ მთელი სისტემის ‫ש‬ესაბამისი სტატისტიკური წონა:
 e T  1 n n n
  
   j , და ენტროპია S ln 
j1 j 1 j 1
 ln  j S j .
დავყოთ გაზის მოლეკულის კვანტური მდგომარეობები ჯგუფებად,

რომელთაგან თითოეული ‫ש‬ეიცავს ახლო მდგომარეობებს ისე, რომ
მდგომარეობათა რიცხვი ყოველ ჯგუფ‫ש‬ი, ასევე მას‫ש‬ი მყოფი ნაწილაკე-
ბის რიცხვი, იყოს ძალიან დიდი. გადავნომროთ ეს მდგომარეობათა
ჯგუფები ნომრებით j  1, 2,...n . დავუ‫ש‬ვათ, G j იყოს მდგომარეობათა
რიცხვი j ჯგუფ‫ש‬ი, N j – ნაწილაკთა რიცხვი, რომლებიც იმყოფებიან
ამ მდგომარეობებ‫ש‬ი. ფერმი სტატისტიკის დროს თითოეულ კვანტურ
მდგომარეობა‫ש‬ი ‫ש‬ეიძლება იმყოფებოდეს არა უმეტეს ერთი ნაწილაკისა,
მაგრამ N j რიცხი არ არის მცირე და იმავე რიგისაა, რაც G j .
N j ერთნაირი ნაწილაკის G j მდგომარეობებ‫ש‬ი განაწილება იგივეა,
რაც G j მდგომარეობიდან N j მდგომარეობის ამორჩევის რიცხვი, მას-
თან ეს მდგომარეობები ერთმანეთისაგან არ განსხვავდებიან.
დავუ‫ש‬ვათ, გვაქვს G j მდგომარეობა. ამ მდგომარეობებიდან ერთი
მდგომარეობის ამორჩევის რიცხვი იქნება G j , რადგან ერთი მდგომარე-
ობა უკვე არჩეულია, დაგვრჩება G j  1 მდგომარეობა, აქედან კიდევ ერ-
თი მდგომარეობის არჩევის რიცხვი იქნება G j  1 , დაგვრჩება G j  2 ,
მდგომარეობა. ამრიგად, G j მდგომარეობიდან ორი მდგომარეობის არ-
 
ჩევის რიცხვი ტოლი იქნება G j  G j  1 . თუ მსჯელობას გავაგრძელებთ
G j მდგომარეობებიდან, N j მდგომარეობის არჩევის ‫ש‬ესაძლო რიცხვი
იქნება G j   G j  1   G j  2   ...  G j  N j  1 . რადგან მდგომარეობები ერ-
თმანეთის იდენტურია, ამიტომ არ აქვს მნი‫ש‬ვნელობა, რომელ მდგომა-

 Nj Gj  N j 
რეობას ავირჩევთ პირველად, რომელს მეორედ და ასე ‫ש‬ემდეგ. ამიტომ  G j  ln G j  n j ln G j
Gj
 (1  n j ) ln(
Gj
 Gj )

ეს ნამრავლი უნდა გაიყოს N j მდგომარეობების ‫ש‬ესაძლო გადანაცვლე- j  
ბის რიცხვზე, ანუ N j ! , ამრიგად მივიღებთ:   G  ln G
j
j j  n j ln n j  n j ln G j  1  n j  ln 1  n j   1  n 
j  ln G j
G j   G j  1   G j  2   ...  G j  N j  1
Nj!
 
j

 G j n j ln n j  1  n j  ln 1  n j  . 
G j   G j  1   G j  2   ...  G j  N j  1  .  G j  N j   .  G j  N j  1 ...2  1 ამრიგად

N j !  G j  N j   .  G j  N j  1 ...2  1 S
j

 G j n j ln n j  1  n j  ln 1  n j  . 
Gj ! წონასწორობის მდგომარეობა‫ש‬ი ენტროპიას უნდა ჰქონდეს მაქსიმუ-
 .
N j ! G j  N j  ! მი, ამასთან უნდა სრულდებოდეს ორი დამატებითი პირობა:
ამრიგად,  j 
GJ !
.
Nj
 
nG j j N,
N J ! G j  N j !
j j
ენტროპიისათვის მივიღებთ:
 j N j

j

j
 nG j j j E,
n
ამიტომ, ლაგრანჟის განუზღვრელ მამრავლთა მეთოდის გამოყენე-
S  ln 
j 1
  ln G   ln N   ln(G
j
j
j
j
j
j
j  N j )! ,
ბით, გვექნება:

S  N   E 

N 0 , სადაც  და  განუზღვრელი თანამამ-
მაგრამ ln N !  ln1  ln 2  ...ln N  ln xdx   x ln x  x  
N
0  N ln . n j
0
e
რავლებია, აქედან:
ამრიგად,
Gj Nj (G j  N j )
S
 G j ln
e
  N j ln
e
  (G j  N j ) ln
e
 
S  N   E 
j j j
n j
  G j ln G j  N j ln N j  (G j  N j ) ln(G j  N j )  
 1 nj 
j
 G j  ln n j  1   ln 1  n j       j  
 
  G j  N j     G j  N j   j  1 nj 1 nj 
j j
 nj  n
  G j ln G j  N j ln N j  (G j  N j ) ln(G j  N j ) .
 G j  ln 0 , აქედან ln j     j 
    j   0,
 1 nj  1  n
j j   j
ამრიგად, nj
 e j , n j  exp    j     n j exp    j    ,
  
S  G
j
j ln G j  N j ln N j  (G j  N j ) ln(G j  N j ) . 1 nj
Nj 1
‫ש‬ემოვიღოთ მდგომარეობების სა‫ש‬უალო ‫ש‬ევსების რიცხვი: n j  , nj   j  ,
Gj e 1
1 
S  G  ln G
j
j j j  N j )
 n j ln N j  (1  n j ) ln(G 
T
,   ,
T

1  Gi  Ni  1! .
nj  
(Gi  1)! N !
 j    (ფერმის განაწილება).
1
n j  e  T   1 აქედან
თუ  j 
გვაქვს
(ფერმის განაწილება).
ბოზე გაზი, ერთ მდგომარეობა‫ש‬ი ‫ש‬ეიძლება G j  N j  1 !
e ნაწილაკთა
1 T  j  .
იმყოფებოდეს ნებისმიერი რიცხვი. თუ გვაქვს N j ნაწილაკი (G j  1)! N j !
თუ გვაქვს ბოზე გაზი, ერთ მდგომარეობა‫ש‬ი ‫ש‬ეიძლება
და Gj მდგომარეობა მასთან ერთ მდგომარეობა‫ש‬ი ‫ש‬ეიძლება
იმყოფებოდეს ნაწილაკთა ნებისმიერი რიცხვი. თუ გვაქვს N j ნაწილაკი
S
    ln  G
j
j
j
j  N j  1 !   ln  G j  1 !   ln N
j
j
j
იმყოფებოდეს ნაწილაკთა ნებისმიერი რიცხვი.
და Gj მდგომარეობა მასთან ერთ მდგომარეობა‫ש‬ი ‫ש‬ეიძლება
ეს იგივეა, რომ გვქონდეს N j ერთნაირი ბურთი და G j ყუთი და
იმყოფებოდეს ნაწილაკთა ნებისმიერი რიცხვი.
გვინდოდეს ამ ბურთების ყუთებ‫ש‬ი განაწილების რიცხვის პოვნა, ამას-
თან,ესერთ
იგივეა, რომ ‫ש‬ეიძლება N j ერთნაირიბურთების
გვქონდეს იმყოფებოდეს G j ყუთი რი-
ბურთი დანებისმიერი და
Yყუთ‫ש‬ი G  N j  1
 G  N j  1 ln
j
გვინდოდეს
ცხვი 0-დან Gამj -მდე.
ბურთების ყუთებ‫ש‬ი განაწილების რიცხვის პოვნა, ამას-  j 
j e
თან, ერთ Yყუთ‫ש‬ი ‫ש‬ეიძლება იმყოფებოდეს ბურთების ნებისმიერი რი-
ბურთები წარმოვადგინოთ ერთმანეთის თანმიმდევრობით განლაგე-
ცხვი
ბული 0-დან G j -მდე. სახით, ყუთები გადავნომროთ და გამოვსახოთ მათ
წერტილების   G j  1 ln
G j  1
  N j ln
Nj

ბურთები
‫ש‬ორის წარმოვადგინოთ
საზღვრები ერთმანეთის
G j  1 ვერტიკალური თანმიმდევრობით
ხაზების სახით. განლაგე- j e j e
ბული წერტილების სახით, ყუთები გადავნომროთ და გამოვსახოთ მათ   G j  N J  1 ln  G j  N J  1    G j  1 ln  G j  1   N j ln N j .
‫ש‬ორის საზღვრები G j  1 ვერტიკალური ხაზების სახით. j j j
რადგანაც G j  1 და N j  1 , ამიტომ ერთიანები ‫ש‬ეგვიძლია უგუ-

ლებელვყოთ და ‫ש‬ედეგად მივიღებთ:
მაგალითად, ნახაზი გამოსახავს იმას, რომ პირველ ყუთ‫ש‬ი არის ერ- S  G j  N j  ln  G j  N j    G j lnG j   N j ln N j ,
თი ბურთი, მეორე‫ש‬ი – სამი, მესამე‫ש‬ი – არცერთი, მეოთხე‫ש‬ი – ოთხი, j j j
მაგალითად,
მეხუთე‫ש‬ი ნახაზი
– ორი, ე.ი. გამოსახავს
გვაქვს სულიმას,
ათირომ პირველ
ბურთი ყუთ‫ש‬ი არის ხუთ
განლაგებული ერ- თუ ‫ש‬ემოვიტანთ მდგომარეობათა ‫ש‬ევსების სა‫ש‬უალო რიცხვს
თი ბურთი, მეორე‫ש‬ი – სამი, მესამე‫ש‬ი – არცერთი, მეოთხე‫ש‬ი – ოთხი,
ყუთ‫ש‬ი. Nj
მეხუთე‫ש‬ი – ორი, ე.ი.
სულ ადგილების გვაქვს
რიცხვი, სულ ‫ש‬ეიძლება
სადაც ათი ბურთი განლაგებული
იმყოფებოდეს ხუთ
წერტილი
nj  ,
Gj
ყუთ‫ש‬ი.
ან ხაზი, ტოლიაN N j  G j  1 , ამ ადგილებ‫ש‬ი უნდა განვალაგოთ G j  1
სულ ადგილების რიცხვი, სადაც ‫ש‬ეიძლება იმყოფებოდეს წერტილი
ხაზი. ამრიგად, Yყუთებ‫ש‬ი ბურთების განლაგების რიცხვი ტოლია
S
  G  1  n  ln 1  n  G
j
j j j j  ln G j  n j ln n j G
j 
ან ხაზი, ტოლიაN N j  G j  1 , ამ ადგილებ‫ש‬ი უნდა განვალაგოთ G j  1
N j  G j  1 ადგილიდან G j  1 ადგილის ამორჩევის რიცხვის. თუ ზემოთ
ხაზი. ამრიგად, Yყუთებ‫ש‬ი ბურთების განლაგების რიცხვი ტოლია
  G  1  n  ln 1  n   n
j j j j ln n j . 
მოყვანილ მსჯელობას მივყვებით, მივიღებთ, რომ ეს რიცხვი ტოლია: j
N j  G j  1 ადგილიდან G j  1 ადგილის ამორჩევის რიცხვის. თუ ზემოთ ამრიგად,

მოყვანილ 
G j  Nმსჯელობას 
მივყვებით,
j 1 G j  N j  2 
N j  1მივიღებთ, რომ ეს რიცხვი ტოლია:
 G  1! S  G  1  n  ln 1  n   n ln n j . 
 G  N  1 G  N  2  N  1 
j j j j j
j

G  N  1 G  N  2  N  1 N  N  1 ...2 1
j j j j j
წონასწორობის მდგომარეობა‫ש‬ი ენტროპიას უნდა ჰქონდეს
j
 G  1!
j j j j j j
 G  1! N  N  1 ...2 1
j
მაქსიმუმი ‫ש‬ემდეგი დამატებითი პირობებით:

G  N  1 G  N  2  N  1 N  N  1 ...2 1
j j
j
j j
j j
j j j Nj
 
nG j j N,
 G  1! N  N  1 ...2 1
j j j
j j

 j N j

j

j
 nG j j j E,
მდგომარეობათა რიცხვი მოცულობის ერთეულ‫ש‬ი, როცა ფერმიონე-
ამიტომ ლაგრანჟის განუზღვრელ მამრავლთა მეთოდის
ბის იმპულსი მოთავსებულია p, p  dp ინტერვალ‫ש‬ი, იმის გათვალისწინე-
გამოყენებით, გვექნება:
 4 p 2 dp
S  N   E 
0 , სადაც და განუზღვრელი თანამამრავლე- ბით, რომ სპინს აქვს ორი პროექცია, ტოლია 2 D  p  dp 2  .
 2  
3
n j
ბია. არარელატივისტური ნაწილაკებისათვის p  mv, აქედან:
აქედან: 4 m3v 2 dv
2 D  p  dp 2  .
 1 n   2  
3
j G j  1  n  ln 1  n j   1  jn  ln n j  1     j  0,
 j j  აქედან, რადგანაც ნაწილაკთა სა‫ש‬უალო რიცხვი ერთ კვანტურ
 1 n  მდგომარეობა‫ש‬ი მოიცემა ფერმი-დირაკის განაწილებით:
j G j  ln n j     j    0. 1
 j  f      და 
mv 2
, განაწილების ფუნქციისთვის
აქედან: 2
e kT
1
1 nj მივიღებთ:
ln    j 
0,
nj 8 m3 1
dn  v  
f  v  D  v  dv  3   v 2 dv.
1 nj  2    mv2  1
   
   j   2  kT
e , e 1
nj როცა გვაქვს ტემპერატურის აბსოლუტური ნული, მა‫ש‬ინ განაწილე-
ბის ფუნქციისთვის მივიღებთ გამოსახულებას:
1
nj    j 
,  8 m3 2
v dv, v  vm
e 1  2
dn0  v     2  
3
, სადაც vm  .
1   m
თუ ‫ש‬ემოვიღებთ აღნი‫ש‬ვნებს:  
 , , 0, v  vm .
T T
1
nj   j 
(ბოზე-აინ‫ש‬ტაინის განაწილება).
e T
1

2 / m 

8 m3 vm
E  2   f 0   D    d  , სადაც D   
 vdn  v   1 4 გამოვთვალოთ ჯერ ენერგია:
2
v v dv
 v  v dv
2
0
 2  
3  vm
0 4 3 0
v 0
  0
  v .
 2 / m vm
1 3 4 m მდგომარეობის რიცხვია, რომელიც მოდის  ,   d  ინტერვალ‫ש‬ი. 2 თა-
8 m3
 dn0  v 
0
  2   3
v 2 dv  v dv 3  vm
2
ნამამრავლი გაჩნდა იქიდან, რომ სპინს აქვს ორი პროექცია.
0 0
მდგომარეობათა რიცხვი მოცულობის ერთეულ‫ש‬ი, როცა ფერმიონე-
ანალოგიურად: ბის იმპულსი მოთავსებულია p, p  dp ინტერვალ‫ש‬ი, იმის გათვალისწი-
 vm
1 5 ნებით, რომ სპინს აქვს ორი პროექცია, ტოლია
 v 2 dn0  v   v dv
4
vm
5 3 2 4 p 2 dp
v2 0
  0
  vm , 2 D  p  dp 2  . აქედან, იმის გათვალისწინებით, რომ
vm
1 5  2  
3
 dn0  v 
3
v
 v dv 3 m
2
0 0 3/ 2
p2 1  2m 
vm  , მოვიღებთ: D        d .
1 2 2m 2 2   2 
1  vdv
2
vm
3 1 3/ 2 
 vm
0
   . 1  2m    d
v 1
v 3 2 vm აქედან E E       
.
 v dv 3 m 2 2   2 
2
0 exp   1
0
 kT 
ამ ინტეგრალის გამოსათვლელად განვიხილოთ უფრო ზოგადი ინ-
2 ტეგრალი:
სადაც vm  .
m 
 n d 
1
    n f   d , სადაც f    . ჩავატაროთ
    
0 exp   1
0
e kT
1
 kT 
ნაწილობითი ინტეგრირება: O

1

1 1

f   
  f   d   n  1 0
f    d  n 1  f     n 1   n 1 d 
n 
0 
0
n 1 n 1 0 

1

1 1

f   
  f   d    f    d  n 1  f     n 1   n 1 d 
n 
0 
0
n 1 0 n 1 n 1 0 
1

f    1 n 1 f


   n 1  
d    kTx  
     kTx  dx ,
n 1 0  n  1   / kT x
რადგანაც   kT , ამიტომ ინტეგრების ქვედა საზღვარი
‫ש‬ეგვიძლია გავავრცელოთ  -მდე:
  n 1
1 n 1 f 1  kTx  f
     kTx  dx 
  n 1
 1  dx,
n  1  x n 1  
  x

n 1 3/ 2
 kTx  1  2m 
2 3/ 2
1  გამოსახულება გავ‫ש‬ალოთ ტეილორის მწკრივად: N 2 2  0 , სადაც 0 აღნი‫ש‬ნავს ქიმიურ პოტენციალს
   2   
3
1 1 აბსოლუტურ ნულზე, თუ ამას ჩავსვამთ N -ის გამოსახულება‫ש‬ი, მა‫ש‬ინ
f 
x  f  0  f '  0   x  f ''  0   x 2  ...
 2  kT 
2
1! 2!
n 1 მივიღებთ:   3/ 2
0
3/ 2
 , ხოლო თუ გამოვიყენებთ თანმიმდევ-
1

 kTx  f 1 8  1/ 2
  n 1  1  dx 
  n 1 
n 1  
  x n 1 რული მიახლოების მეთოდს, მა‫ש‬ინ ‫ש‬ეგვიძლია ამ გამოსახულების
, მნი‫ש‬ვნელ‫ש‬ი  ‫ש‬ევცვალოთ 0 -ით და საბოლოოდ მივიღებთ:
  kT
2
n(n  1)  kT  2  f
  1   n  1 x    x  ...  dx
 
  2!     x
  2  kT  2 
f ex 
  3/ 2 3/ 2
0
1    ,
რადგანაც   ლუწი ფუნქციაა, ამიტომ:  8  0  
 
 
2
x ex 1 2/3
 
  2  kT 2    2  kT 2 
f f 1 0  1    
აქედან    0 1     , ბოლო ფორმუ-
 x dx  f  x 

x
2 n 1 
 0,  x   1,  8  0    12  0  

x 

e 1    

f

f

xdx 2 2  kT
4  xf  x  dx  ლა‫ש‬ი გამოყენებულია ის ფაქტი, რომ  1 და ფორმულა


x2
x
2  x2

0
x

0
4  x
0
e 1
4

12
 .

3 0
1  x 
n
ყველაფერი ამის გათვალისწინებით მივიღებთ:  1  nx, როცა x  1.
აქედან, ენერგიისათვის მივიღებთ გამოსახულებას:
1 n 1  n  n  1  kT   2 
 2
 n d
0 
  
n  1
 

1 
2!

  


3
 ... ,
 2 1  2m 
3/ 2   2  kT  2 
5/ 2
 5  kT  2 2 
e kT  1   E  0
5/ 2
1   1       .. 
3 5
 
5 2 2   2   12  0    8    

 
    

2 5/ 2 
 3/ 2 d  kT 
2
 2
  1  kT 2 2 
2 2
0   5 1  2!     3  ...    1  4       ..  ,
5/ 2
3  5 2  kT  2   5  kT  2 
e kT  1      N 0  1      1      2
 .. ,
  5  24  0    8    

 
აქედან ენმერგიისთვის მივიღებთ გამოსახულებას:
აქედან, ამ გამოსახულების წევრების ერთმანეთზე გადამრავლების
2 1  2m 
3/ 2
 5  kT  2 2  და გამარტივების ‫ש‬ედეგად მივიღებთ:
E   1  
5/ 2
   ..  ,
 
5 2 2   2   8      5 2  kT  2 25 4

  3 4  kT 
E  N 0  1        .
ახლა გამოვთვალოთ როგორ არის ქიმიური პოტენციალი დამოკიდე- 5  12  0  192  0  
 
ბული ტემპერატურაზე:
აქედან, სითბოტევადობისათვის მივიღებთ:

  f   D   d
N 2
C
E 3

 5 2  k 2T  25 4  k 3T 3  
N 0    , რომლის გამარტივების
0 V
T 5  6   2  48   4  
  0   0 
2 3/ 2  1  kT  
3/ 2  3/ 2 2
1  2m   d 1  2m  ‫ש‬ედეგად მივიღებთ:
 2  2  

2    0 kT    
2 2   2  3
 1      2 
 8   
e 1  
აქედან, როცა T  0 K , მივიღებთ:

 Nk T  5 2  kT  
2
2 2
CV 1     . ელექტონების რიცხვი მოცულობის ერთეულ‫ש‬ი, რომელთა
2 0  8   0  
  იმპულსები მოთავსებულია p, p  dp ინტერვალ‫ש‬ი და მიმართულებით
რადგანაც:
იმყოფებიან კედლის ნორმალის მიმართ კუთხით  ,   d ინტერვალ‫ש‬ი,
dS
CV  T ამიტომ აქედან ენტროპიისათვის მივიღებთ: იმის გათვალისწინებით, რომ ელექტრონების სპინს აქვს ორი პროექცია,
dT
2  2 sin  d p 2 dp
C ტოლია: , დაჯახებათა საძიებელი რიცხვი მიიღება
S   V dT ,  2  
3
T
აქ გათვალისწინებულია, რომ როცა T  0 K , მა‫ש‬ინ S  0 . ფართობის ერთეულზე, თუ ამ ელექტრონების რიცხვს გავამრავლებთ
მა‫ש‬ინ ენტროპიის გამოსახულება‫ש‬ი სითბოტევადობის ჩასმის და vz  v cos  , v  p / m ,
ინტეგრირების ‫ש‬ემდეგ მივიღებთ:
დავაინტეგრებთ d -თი 0 -დან  / 2 ინტერვალ‫ש‬ი და dv -თი 0 -დან
 2 Nk 2T  5 2  kT  
2
S 1     . 2 0
2 0  24  0   vm , სადაც vm  (იხ. ამოცანა # 89 და # 90) .
  m
vm  /2
m3 m3vm4 m3 02
  v dv  cos  sin  d
3
   .
2 2 3 0 0
16 2 3 4 2 3
აქედან, თუ გავითვალისწინებთ, რომ აბსოლუტურ ნულზე
2/3
pF2 2  N 
 3 
2/3

0 
F  2
  , მივიღებთ:
2m 2m  V 
4/3 4/3
m3 F2 m3 4 N  2 / 3  3 N 
 
4/3
  3 2 2 
   .
4  4   2m   V 
2 3 2 3
16m  V 
ასეთი 89 და 90 ამოცანები არ არსებობს

დავაინტეგრებთ d -თი 0 -დან  / 2 ინტერვალ‫ש‬ი და dv -თი 0 -დან ამოცანა # 9.6

2 0
vm , სადაც vm  (იხ. ამოცანა # 89 და # 90) . ამ ამოცანის ამოხსნა ხდება ისევე, როგორც არარელატივისტური
m გაზის ‫ש‬ემთხვევა‫ש‬ი, ოღონდ მხედველობა‫ש‬ი უნდა მივიღოთ რომ v  c .
vm  /2
‫ש‬ედეგად მივიღებთ:
m3 m3vm4 m3 02
  v dv  cos  sin  d 2 p 2 dpc  cos  sin  d d
3
   .
2 2 3 16 2 3 4 2 3 d  , აქედან ინტეგრირებით იმპულსებით
 2  
0 0 3
აქედან, თუ გავითვალისწინებთ, რომ აბსოლუტურ ნულზე

2/3 0-დან pF -მდე, კუთხეებით  -ით 0 -დან  / 2 და  -ით 0 -დან 2 -მდე,
pF2 2  N 
 3 
2/3

0 F  2
  , მივიღებთ: მივიღებთ ნაწილთა დაჯახების რიცხვისათვის ერთ წამ‫ש‬ი ფართობის ერ-
2m 2m  V  1/ 3
c pF3 N
 
1/ 3

თეულზე:   , თუ აქ ჩავსვამთ pF  3 2   ,
m3 F2 m3 4
4/3
 2 / 3  3 N 
4/3 4 2  3
3 V 
N
 
4/3
  3 2 2 
   . c N
4 2 3 4 2 3  2m   V  16m  V  გამოსახულებას მივიღებთ:    .
4 V

V  2d V  2d
ა) რადგანაც D    d   . ამიტომ რადგანაც D    d   . ამიტომ
2 2 3c 3 2 2 3c 3
F   
V F
V  F4 V  3d 
E 2   D 
  d
 2 3c3 0
    f   D   d  
3
  d  . E 2  
.
 2  3c 3 4  c
2 3 3
0 0 0
e kT 1
pF 3
Vp 
V

 2d
2   D  p  dp 
N , ამიტომ
F
0
3 2 3   f   D   d 
N 2
 c
2 3 3   
.
0 0
e kT 1
3 3
E  N F N 0 . სადაც 0 ქიმიური პოტენციალია აბსოლუტური
4 4 თუ გამოვიყენებთ ფორმულას:
ნული ტემპერატურის დროს. აქედან, ერთ ნაწილაკზე მოსული სა‫ש‬უალო
3 
 n d1 n 1  n  n  1  kT   2
2

ენერგიისათვის მივიღებთ:   0 .
4 0  

n 1
 

1  
2!    3
   ...  , (იხ. ამოცანა # 9.4)

1/ 3 e 1
kT  
V  F4 VcpF4 N
 
1/ 3
E
ბ)   . რადგანაც pF  3 2
  , ამიტომ მივიღებთ;
 2  3c 3 4  2  3 V 
4   kT   3   kT  
 2  2
 3d   2d
   1  2   1  2 
1/ 3 2 2
3 3 2
N
1/ 3   ,   .
ენერგიისათვის მივიღებთ: E  cN   .
 
4     
 
3     
0
e 1kT 0
e 1
kT
4 V 
აქედან
V 3  
2
2  kT 
3  3 
1/ 3
 E 
2
1 N 
1/ 3
1 E N  1  2    , როცა T  0 K , მა‫ש‬ინ
p    cN    .  2 c 33 3     
 V T 4 3 V  V 3V
3
E V 
აქედან pV  . N  2 3 3 0 , სადაც 0 ქიმიური პოტენციალია აბსოლუტურ
3  c 3
ნულზე. თუ ამას ჩავსვამთ N N -ის გამოსახულება‫ש‬ი, მივიღებთ:
 2  kT 
2

  1  2    , აქედან:
 3 3
0
    

 2

03 2  kT 
 3
   1  2 
3
0   , აქ მოცემული გამოსახუ-
  kT 
2
   0  

1  2 2   
 
    
ლების მნი‫ש‬ვნელ‫ש‬ი  ‫ש‬ეცვლილია 0 -ით და გათვალისწინებულია, რომ

kT 1
 1 , აგრეთვე გამოყენებულია ფორმულა  1  x, როცა x  1. ამოცანა # 9.9
0 1 x
1/ 3
 2
   2  kT  2 
2  kT 
აქედან   0 1  2    .  0  1     ,
  0  
  12  0  
  
ენერგიისათვის გვაქვს გამოსახულება: 2
    2  kT 
4 
2
 აქედან 0    .
V 2  kT  0 12  0 
E   1  2   
 2 c3 3 4      2 2 / 3
1/ 3
, 
0 
F  3  2 2/3
2m
n
V 0   
2
4
2  kT  2  kT 
2

 1  2   1  2 
2 3 3 
1.05 10 
2

  
34
 c 4  0   
 3  3.14   
2/3 2/3
    2
  2.5 1028  5 1019 J
31
2  9.110
1  x 
n
აქედან  1  nx, როცა x  1 ფორმულის გამოყენებით, მო-
2
ცემული გამოსახულების წევრების ერთმანეთზე გადამრავლების     2  1.38 1023  300  4
‫ש‬ედეგად მივიღებთ:
აქედან 0    0.6 10 .
0 12  5 1019 
V 0  2 2  kT  
4 2
E 1    . აქედან სითბოტევადობა:
 2 c3 3 4  3    
E V 02 k 2T k 2T
C
V
e
   2
N .
T 3c 33 0
k 2T
C  N
e
V
2
.
0

4 p 2 dp 2
dn     2 D    f    d  , D  p  dp  , PV  E , დაბალ ტემპერატურებზე
 2  
3 3
3  5 2  kT  2  2 N 0  5 2  kT 
2

 2m 
3/ 2
1 E  N 0  1     ...  , აქედან p   1     ... .
 m , p
p 2 2
 , dp
2m 2m d  2
, p dp  d . 5  12  0   5 V  12  0  
2  2    
2
D 
  d   2m 
3/ 2
 d .
 2  
3
აქედან:
2  2 1
dn    3 
2m 
3/ 2
  d
 2  
 
e kT  1
   
2  2  
 
3/ 2
2 m e kT
 1  e kT
  d .
 2  
3
 

იდეალური გაზის სა‫ש‬უალო ენერგია: როცა T  0 ელექტრონები იმპულსურ სივრცე‫ש‬ი ავსებენ ყველა

მდგომარეობას p  0 -დან p  pF ზღვრულ იმპულსამდე.
 4 N   f ( p) p 2 dp.
E N

0
ელექტრონების კვანტურ მდგომარეობათა რიცხვი, რომლებიც მოძ-
მივმართოთ x ღერძი ჭურჭლის კედლის მართობულად. ჭურჭლის კე- რაობენ V მოცულობა‫ש‬ი და რომელთა იმპულსები მოთავსებულია p,
დლებთან დაჯახებისას თითოეული ნაწილაკი ჭურჭლის კედელს გადას- p  dp ინტერვალ‫ש‬ი, ტოლია:
ცემს 2 px იმპულსს, ფართობის ერთეულს 1 წმ-‫ש‬ი მიაღწევენ ის ნაწი- 4 p 2 dpV p 2 dp
dn p 2 V 2 3.
 2    
3
ლაკები, რომლებიც და‫ש‬ორებულნი არიან vx მანძილით. ამრიგად, 1 წმ-‫ש‬ი
N აქედან, ელექტრონების სრული რიცხვი:
გადაცემული იმპულსი იქნება 2npx vx dw , სადაც n  . ეს გამოსა-
V pF
Vp 2 dp VpF3 N
1/ 3
 3 
1/ 3
ხულება უნდა გაიყოს 2-ზე, რადგანაც სა‫ש‬უალოდ ნაწილაკთა ნახევარი N  , საიდანაც pF    2
.
0
 
2 3
3 
2 3
V 
მოძრაობს ჭურჭლის კედლის მიმართულებით, ნახევარი – მისი
საწინააღმდეგო მიმართულებით და უნდა ვაინტეგროთ იმპულსებით. აქედან, ფერმი ენერგიისათვის მივიღებთ:
2/3
საბოლოოდ, წნევისათვის მივიღებთ გამოსახულებას: pF2 2  N 
 3 
2/3
F 
 2
  ,
N

N 2m 2m  V 
P  4  px vx f ( p ) p 2 dp p x vx .
V V p2
0
სრული ენერგიის მისაღებად უნდა გავამრავლოთ dn p -ზე და
რადგანაც pv  px vx  p y v y  pz vz . სივრცის იზოტროპულობის გამო 2m
ვაინტეგროთ 0-დან pF -მდე.
p
x vx p
y vy pz vz , ამიტომ pv  px vx  p y v y  pz vz  3 px vx , აქედან pF pF
p 2 Vp 2 dp V V
1 E E   2 3  2 3  p dp 10
4
pF5 . თუ ჩავსვამთ pF -
px vx  pv , საიდანაც წნევისათვის მივიღებთ: 2m   2  m 2 3
m
3 0 0
   ის გამოსახულებას, მა‫ש‬ინ ენერგიისათვის მივიღებთ:

N N N  N
P  pv 4  pvf ( p)
p 2 dp 4  p p 2 dp
f ( p) 4  p p l 1 f ( p)
p 2 dp
 
2/3
3V 3V 3V p 3V 3 3 2 2 N
2/3
0 0 0 E    N .
10 m V 
lN

lE რადგანაც წნევა ენერგიასთან და მოცულობასთან ‫ש‬ემდეგნაირად
 4   f  p  p 2 dp .
 3 
2/3
3V 0
3V 2E
2
2  N 
5/3
არის დაკავ‫ש‬ირებული P ამიტომ P   .

p2 2E 3V 5 m V 
თუ   , მა‫ש‬ინ l  2 და P  .
2m 3V
E
თუ   cp, მა‫ש‬ინ l  1 და P  .
3V

1
ამოცანა # 9.14   Tz 
 , dz 
 d .
T
მეორე ინტეგრალ‫ש‬ი, რადგანაც  / T  1 ინტეგრების ზედა საზღვა-
ელექტრონული გაზის ენერგია:
 რი ‫ש‬ევცვალოთ უსასრულობით, მა‫ש‬ინ მივიღებთ:
E    dN ,  
f    Tz   f    Tz 
0 I  f ( )d   T  dz
ez 1
.
იმ ნაწილაკების რიცხვი, რომელთა იმპულსები მოთავსებულია p, 0 0
p  dp ინტერვალ‫ש‬ი, ტოლია:
f    Tz  და f    Tz  გავ‫ש‬ალოთ ტეილორის მწკრივად:
gd g 4 p 2 dpV 1 gp 2 dpV 1
dN p      ,
Tz  Tz 
2 3
 2  
     
3
2 2 3
e T
1 e T
1 e T
1 f    Tz  f     Tzf '     f ''     f '''     ...
2! 3!
მაგრამ რადგან არარელატივისტური ნაწილაკებისათვის:
Tz  Tz 
2 3
p 2
1 d f    Tz  f     Tzf '     f ''     f '''     ...
 
, p 2m 
, dp 2m , 2! 3!
2m 2 
gV 2m 2m 1 d  gVm3/ 2  d   
dN
         / T , zdz T 4 z 3dz
 f   d   2T f '       0 e z  1 ,

2 2 3 e    / T  1 2  
2
2  e
2 3
1 I  f '''
0 0
ez 1 3
 
gVm3/ 2   d
E 
 dN 2 3      / T
,
როცა f      3/ 2 , მა‫ש‬ინ

2 5/ 2 2 5/ 2
0 2  0 e 1  f 
0
 d 
5

5
F ,

2 E 2 gVm3/ 2   d
2 3      / T
P    , 
zdz  2

z 3dz 7 4
3 V 3 2  0 e 1 0 e z  1  12 , 0 e z  1  120  .
განვიხილოთ ინტეგრალი:

f   d
I  , ‫ש‬ემოვიღოთ ახალი ცვლადი     Tz , 2 5/2 2 T4 7 4
0 e     / T
1 I
   2T 2 f '       f '''    
5 12 3 120

f    Tz  0
f    Tz  
f    Tz  ,
 T  f '   7  T   f ''' 
2 4
I T  ez  1
 T  ez  1
T 
ez 1
 2
  5/2     

T

T
0
5 6 360
, 3 3 3
f      3/ 2 , f '      1/ 2 , f ''      1/ 2 , f '''       3/ 2 ,

T
f    Tz  
f    Tz  2 4 8
 T T 
0
z
e 1 0
ez  1 აქედან მივიღებთ:
2 5 / 2  T  7  T 
2 4
1 ez 1
რადგანაც:  z  z  1 z , ამიტომ I     1/ 2    3/ 2 ,
e 1 e 1 e 1 5 4 960

2 E 2 m3/ 2 g  2 5 / 2  T  7  T  
2 4
 /T T
f    Tz  
f    Tz  P       1/ 2
   3/ 2
,
I  f    Tz  dz  T 
0 0
ez  1
T 
0
ez 1
, 3 V 3 2 2 3  5

4 960 

პირველ ინტეგრალ‫ש‬ი ‫ש‬ემოვიღოთ ახალი ცვლადი:

2/3
2  N  m3/ 2 N 3/ 2 3 ამოცანა # 9.15
 3  
2
რადგანაც    , აქედან    3/ 2 , ამის
2m  V  3 2 V 2
4 Vp 2 dp 4 V  2 d  4 V  2 d 
გათვალისწინებით, მივიღებთ: D
  p  dp  , აქედან: D    d   .
8 3 3 8 3 3c3 8 3 3c3
2 N  3/ 2 3  2  2 5 / 2  T  7  T  
2 4
P       1/ 2
   3/ 2
 . აქედან ელექტრონები აბსოლუტურ ნულზე ავსებენ ყველა მდგომარეობას
3 V 2  23/ 2  5 4 960  0 -დან p  pF , სასაზღვრო მნი‫ש‬ვნელობამდე.
 
pF
N 2  5  T  
2 4
35   T 
P   1      
V 5  8    1920   
  ... .

ელექტრონების სრული რიცხვი ტოლია: N  2   D  p  dp ,რადგანაც
0

ელექტონის სპინს აქვს ორი პროექცია, ამიტომაც ვამრავლებთ 2-ზე.
pF 1/ 3
 Vp 2 dp VpF3 1/ 3  N 
2 
აქედან N  
2 33 3 2 3
, აქედან p F   3 2
   ,
V 
0
1/ 3
N
 
1/ 3
 F cp
  F c 3 2
  .
V 

იმისათვის, რომ ორმა ნაწილაკმა ენერგიებით 1 და  2 ‫ש‬ეძლოს დავუ‫ש‬ვათ, სისტემა ‫ש‬ედგება ორი ნაწილისაგან. სისტემის დამახასია-
გადასვლა მდგომარეობა‫ש‬ი ენერგიით  3 და  4 , დაჯახებისას აუცილე- თებელი სიდიდე აღვნი‫ש‬ნოთ L-ით, ხოლო მისი ნაწილების – L1 -ით და
ბელია ეს უკანასკნელი არ იყოს ‫ש‬ევსებული. L2 -ით, მა‫ש‬ინ
თუ w   k  k  1, 2,3, 4 ნაწილაკის ყოფნის ალბათობაა იმ მდგომარე-
 L  L   L  L 
2 2
L L1  L2 ,  L    L1  L2 
2 2
1 2  L1  L2  
ობა‫ש‬ი, რომლის ენერგიაა  k , k  1, 2,3, 4 , მა‫ש‬ინ 1  w   k  იმის ალბა-
 L1   2L1  L2   L2  , რადგან L1 და L2 სხვადასხვა ნაწილებს
2 2

თობაა, რომ მდგომარეობა k , k  1, 2,3, 4 ენერგიით არ არის
ეკუთვნიან, ამიტომ ისინი სტატისტიკურად დამოუკიდებელნი არიან და
‫ש‬ევსებული. მა‫ש‬ინ გადასვლების რიცხვი პროპორციული იქნება
L1  L2  L1  L2  0 აქედან მივიღებთ, რომ:
w  1  w   2  1  w   3   1  w   4   ,
2
 L    L1    L2     Li  .
2 2 2 2
წონასწორობის მდგომარეობა‫ש‬ი რამდენი ნაწილაკიც გადავა 1 და
i 1
 2 მდგომარეობიდან  3 და  4 მდგომარეობა‫ש‬ი, იმდენი ნაწილაკი მიღებული ‫ש‬ედეგი განზოგადდება იმ ‫ש‬ემთხვევა‫ש‬ი, როცა სისტემა
გადავა  3 და  4 მდგომარეობიდან 1 და  2 მდგომარეობა‫ש‬ი. ამიტომ ‫ש‬ედგება ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელი N ნაწილისაგან:
‫ש‬ეგვიძლია დავწეროთ: N
 L    L 
2 2
 ,
w  1  w   2  1  w   3   1  w
 4   w  3  w  4  1  w 1   1  w  2   ,
i
i 1
გავყოთ ტოლობის ორივე მხარე w  1  w   2  w   3  w   4  -ზე, ‫ש‬ედე-

გად მივიღებთ:
 1  1   1  1 
  1   1 
  1   1 ,
    
 w   3    w   4    w  1    w   2  
1
‫ש‬ემოვიღოთ აღნი‫ש‬ვნა: f      1 , მა‫ש‬ინ მივიღებთ:
w  
f  1  f   2   f   3  f   4  , ამ ფუნქციონალური განტოლების ამონახსნია:
1 1 1
  Ae
f  
w  
 1, აქედან  .
w   
Ae  1  
e T
1

H  H 
2
 L    L 
2 2
 i . თუ დავუ‫ש‬ვებთ, რომ L სიდიდის
i 1 ვაჩვენოთ, რომ CV  (ამ ამოცანა‫ש‬ი k  1 ),
ფლუქტუაციები რიგით ერთი და იგივეა, მა‫ש‬ინ, ცხადია, რომ T2
 H H
 H
 
2
 
N    2
 L  ~ N  Li  , რადგან L   Li . ამიტომ, ცხადია, L ~ N ,   He d  1   H e d    He d   
2 2
 H 
2 T T T H H
i 1 CV 
   H   H
  H   
 T V T e  T d  T2  


  T2
 L  ~ N
2
1
  

e T
d 
 
e T
d 
 
აქედან,  L
  . ,
L N N
 H 
2
T H
აქედან  .
H H T

თუ გამოვიყენებთ გიბსის განაწილებას ნაწილაკთა ცვლადი რიცხვით: ა) ბოლცმანის განაწილება:

  N  EnN     k 
exp   nk  exp   , წინა ამოცანის ‫ש‬ედეგების გამოყენებით:
 T  ,.  T 
wnN 
  N  EnN 
 exp 
T
   nk   nk 
2
1
   
nk  T   nk ,  nk  
2 2
nN
 nk , 
  .
  N  EnN    T ,V nk nk
 N exp  T

 , 1
N nN
ბ) ფერმი-დირაკის განაწილება: nk      / T ,
  N  EnN  e 1

k
exp  
 T    nk 
nN
 1
 
nk 
2
T   T 
 2
  k   / T
  N  EnN
  N 2 exp 
    N  EnN     T ,V T e 1
 N  1    N exp   
 T    nN  T 
  nN  e
k   /T
 
 n   n1  1  
2
   N  EnN    N  EnN      nk nk  1
  T ,V T
  exp 

  exp 
k
 
2
    e  k    / T
1 k
 nN  T   nN  T   
1
   1  N   nk 
2 2
 N2  N  N  ,  H  
2 2
T  . 1  nk
  .
T T   T ,V nk nk
1
გ) ბოზე-აინ‫ש‬ტაინის განაწილება: nk      / T ,
k
e 1
e
k   /T
  nk   1
 
nk 
2
T   T  
e 
 k   / T
  T ,V
2
T e 1  k    / T
1
 1
n  
 
2
 k  nk nk  1
  1
 nk 
 nk 
2
1  nk
 
nk nk

3T დავუ‫ש‬ვათ, სისტემას ‫ש‬ეუძლია, იმყოფებოდეს მდგომარეობებ‫ש‬ი

იდეალური აირის ერთი ატომის სა‫ש‬უალო ენერგია   , სა‫ש‬უა-
2 ენერგიებით 0 და  ‫ש‬ესაბამისი გადაგვარების რიცხვით g1 და g 2 ,
15 2 მა‫ש‬ინ
ლო კვადრატული ენერგია:  2  T და სა‫ש‬უალო კვადრატული გადახ-
4 


 
 g 2e T
 2 g 2e T 2 g1 g 2 2 e T
 E 
2
3 2 E , E2  ,  E2  E  .
  
2
რა:  T , თუ ჩავთვლით, რომ სამართლიანია ენერგიის თანაბ- 



 

2
2 g1  g 2 e T
g1  g 2 e T
g  g e T
 2 1 
რად განაწილების კანონი და იდეალური გაზის თითოეულ ატომს მივიჩ-  
ნევთ დამოუკიდებელ სისტემად, მა‫ש‬ინ, თუ იდეალური გაზი ‫ש‬ედგება N
ატომისაგან,
3 3 NT
 E   N     NT 2 , ასევე 
2 2

E N ,
2 2
3
 E 
2 N
2 2 1

აქედან E   , ე.ი.  E ~ .
E 3 3N N
N
2




ენტროპიის ფლუქტუაციური კლება განისაზღვრება ფორმულით:
e kT  2 d  1  
Amin
2 0
dw
  ,    3e kT d  3kT , S  , A  mgl 1  cos   , მცირე გადახრებისათვის
mgh
2  kT  2  kT 
3
min
T
1 

 mgl 2 mgl 2
 4 e kT d  12  kT  .
2
2 0
2  Amin  . S  .
2  kT  2 2T
2
     2    12  kT   9  kT   3  kT  .
2 2 2 2
თუ გაზი ‫ש‬ედგება N ნაწილაკისაგან:
E  3 NkT , E 2  12 N  kT  ,  E  
3 N  kT  .
2 2 2
 E 
2
1
E  .
E 3N

266 11. ამოხსნები
3
 rC 
2
R02
5N
12. მათემატიკური დამატება

268 12. მათემატიკური დამატება 12. მათემატიკური დამატება 269
1. ეილერის  ფუნქცია 2. ზოგიერთი ინტეგრალის გამოთვლა

ეილერის გამა ფუნქცია განისაზღვრება ‫ש‬ემდეგნაირად: 

 x 2
 გამოთვალეთ ინტეგრალი: I n  e x n dx .
e
 x  1
 ( )
 x dx,   0. 0
n n
0
y 
დავამტკიცოთ ( ) ფუნქციის ‫ש‬ემდეგი თვისებები: გავაკეთოთ ჩასმა  x 2  y , რაც გვაძლევს x  , xn   2
y2 ,

1 1 1
( ) 1,      , (  1) ( ), (n  1) n !. 
2 dx  y dy ,
2
2 
ამოხსნა: n 1  n 1
1 
In   e
y
 2
y 2
dy , თუ გავიხსენებთ  ფუნქციის
e
x
(1) dx e x 

0 1. 2 0
0
n 1
1   n 1 
1


1 

განსაზღვრებას, მა‫ש‬ინ მივიღებთ: In  2
 .
    e  x x dx ( x y 2 , dx 2 ydy ) 2 e  y dy .
2
2 2  2 
2 0 0
1 
 როცა n  0 მა‫ש‬ინ I 0  ,
2 
e
2
 x
განვიხილოთ ინტეგრალი: I  dx.
 
როცა n 2r , r  0 , მა‫ש‬ინ:
 
1  2 r21  2r  1  1  2 r21  2r  1 
 dx  dye ( x
2
 y2 )
I2  . გადავიდეთ სფერულ კოორდინატებზე: I2r
      1


  2  2  2  2 
 cos  , y r sin  .
x r 1  2 r21 2r  1  2r  1  1  2 r21 2r  1  2r  3 
გარდაქმნის იაკობიანი  
       1
2 2  2  2 2  2 
x / r x /  cos   r sin  r
D   r cos 2   r sin 2   r. 1  2 21 2r  1 2r  3  2r  3 
y / r y /  sin  r cos    
  ...
2 2 2  2 
 2 
   (2r  1)!! 
 rdr  d e  2  e  r rdr 
2 2 2
 r
აქედან: I2   e  r 0 
.I ,  .
0 0 0
   2r 1  2 r 1

1 1
e
 y 2
dy   და    . n 2r  1 , მა‫ש‬ინ
როცა 
0
2 2 2r 2
1   2r  2  1  ( r 1) r!
  
I
2 r 1  2
     r
 1 .
 e x dx  x de   x 2 r 1
x    x   1  x
(  1)  x
x e 0  ( ) ,
e dx  2  2  2
0 0 0 გამოთვალეთ ‫ש‬ემდეგი ინტეგრალი:
ე.ი. (  1) ( ) . კერძოდ, როცა   n 
x
m  x n
(n  1)  n(n)  n(n  1)(n  1)  ... n(n  1)(n  2)...1 (1)  n ! . e dx, m  0,1, 2,... n  2, 4, 6,8...

ამოხსნა:
როცა m კენტია, მა‫ש‬ინ:

270 12. მათემატიკური დამატება 12. მათემატიკური დამატება 271
 0 
  x
n n
m  x n
x m e  x dx  x m e  x dx  e dx 
(პირველ ინტეგრალ‫ש‬ი 3. ალბათობის ინტეგრალი
  0
x   x მა‫ש‬ინ მივიღებთ) ალბათობის ინტეგრალი განისაზღვრება ‫ש‬ემდეგნაირად:

x
0   
2
=  ( x)
m
e  (  x )n
d ( x)  x
m  x n
e dx  x e m  x n
dx  x
m  x n
e dx 0.   x
 erf  x e
t 2
dt ,
 0 0 0
 0
 როცა x  1 , მა‫ש‬ინ ეს ინტეგრალი ‫ש‬ეგვიძლია წარმოვადგონოთ ‫ש‬ემ-


n
ამრიგად: x m e  x dx  0 , როცა m კენტია. დეგნაირად:

როცა m ლუწია, მა‫ש‬ინ: 2  x3 x5 
  x
  x    ...  ;
     3 1! 5  2! 
 x m e  x dx  2  x m e x dx . გამოვთვალოთ x
n n
m  x n
e dx, გავაკეთოთ Gგანმარტებიდან გამომდინარე, ‫ש‬ეგვიძლია დავამტკიცოთ ‫ש‬ემდეგი
 0 0
თანაფარდობები:
ჩასმა 
2
e
t 2
 1   x ;
1
1 1 1 1 dt
 x  y, x 
n
y 1/ n
, dx  y n
dy , x  m
y m/n
. 
 1/ n
n 1/ n
 m/n x

 m 1  2 1  x  x2 1 
 t e
2 t 2
dt   e    x  ;
1  n 
  m 1
1 1 1  2   2 
0 n mn1 0
m  x n y
 x e dx  y n
e dy , x
n  ( m 1) / n 2
1
  1 e
t 2
 dt  0.84;
ამრიგად,  0
 m 1 

2  n 

x
n
m  x
e dx  , როცა m ლუწია.

n  ( m 1) / n
ამ ფორმულის გამოყენებით ‫ש‬ეგვიძლია დავთვალოთ ‫ש‬ემდეგი
ინტეგრალები:
 
1  1/ 2
1)  xe  x 2
2)  x 2 e  x dx 
2
dx  , ,
0
2 0
4 3/ 2
 
1 1 (5 / 2)
3)  x e 3  x 2
dx  , 4) x e
4  x 2
 ,
0
2 2
0
2  5/ 2

272 12. მათემატიკური დამატება
4. მაკდონალდსის ფუნქცია
მაკდონალდსის ფუნქცია განისაზღვრება ‫ש‬ემდეგნაირად:

 1/ 2  z / 2    zt 2
2
e  t  1  Re  1/ 2, arg z   / 2  ;

 1/ 2
K  z   dt
 1/ 2   1
მაკდონალდსის ფუნქცია აკმაყოფილებს ‫ש‬ემდეგ რეკურენტულ თანა-
ფარდობებს:
2
K 1  z   K 1  z  
 K  z  .
z
13. ძირითადი ფიზიკური მუდმივები

274 13. ძირითადი ფიზიკური მუდმივები
სინათლის სიჩქარე: c  3.00 108 მ/წმ;
პლანკის მუდმივა: h 6.63 1034 ჯ•წმ,

h

  1.05 1034 ჯ•წმ;
2
G 6.67 1011 ნ•მ2/კმ2;
გრავიტაციული მუდმივა:
k 1.38 1023 ჯ/k;

ბოლცმანის მუდმივა: 
აირის უნივერსალური მუდმივა: R  8.31 ჯ/k•მოლი;
N A 6.02 1023 მოლ-1;

ავოგადროს რიცხვი: 
14. პასუხები
e 1.6 1019 კ;
ელემენტარული მუხტი: 
 0 8.85 1012 კ2/ნ•მ2;

ელექტრული მუდმივა : 
me 9.11 10 31 კგ;

ელექტრონის მასა: 
ელექტრონის კუთრი მუხტი:  e / m   1.76 1011 კ/კგ;
2
r1
ბორის პირველი რადიუსი:  0.53 1010 მ;
me e 2
R 3.29 1015 წმ-1;
რიდბერგის მუდმივა:
c
კომპტონის ტალღის სიგრძე:   h / m
ec  2.43 1012 მ;

ელექტრონის კლასიკური რადიუსი: re e 2
/ me 
c 2 2.82 1015 მ;
m p 1.673 1027 კგ;

პროტონის მასა: 
mn 1.675 1027 კგ.

ნეიტრონის მასა: 

276 14. პასუხები 14. პასუხები 277
dt dx dx
b
a+b 2
b
a 2 + ab + b 2
dw = = . dw( x) = , x =  dw( x) x = , x =  dw( x) x 2 = ,
τ a b−a 2 3
a a
ამოცანა # 1.2 ( a − b) 2
( Δx ) 2 = ( x − x ) 2 = .
12
2dx dx
dw = = . ამოცანა # 1.10
Tν 0 a − x 2 2
π a2 − x2
1
ამოცანა # 1.3 .
N
4
dw ( x, y ) = xydxdy,
2 2
ab
1
36
2
dw ( x ) = xdx . ამოცანა # 1.12
a2
1
12
( Δx )
2
1 2 1 ამოცანა # 1.13
( Δx )
−α x 2
dw = α e dx , x= 2
, x = , = , δx= = 1,
α α 2
α 2
x
3.5 .
α
C= π −α x 1 1
dw ( x ) = ( Δx )
2
π
2
e dx, x = 0, x 2 = , = .
α 2α 2α
α −α x
dw ( x ) =
2
e dx.
π ac − b 2 2
+ 2 bxy + cy 2 )
dW ( x , y ) = e − ( ax dxdy ,
π
c a b
x2 = , y2 = , xy = − .
dw = 2α e −α y ydy.
2
(
2 ac − b 2
) 2 ac − b 2
( )
2 ac − b 2 ( )

n N −n ε
N! v  v − dε
WN ( n ) =   1 −  . dw = e kT
.
n !( N − n ) !  V   V  kT
(n)
n
გიბსის კანონიკური განაწილება:
P (t ) =
n e− n . ( 2mE )
3N / 2
π 3 N / 2V N
n! ა) Γ ( E ) = ,
 3N 
Γ + 1
ამოცანა # 1.19  2 
3N 3 N / 2
( 2m )
3N / 2
⋅π
E 3 N / 2−1
2
Δn = n0t . ∂Γ( E ) 2
Ω(E) = = ,
∂E  3N 
Γ + 1
ამოცანა # 1.20  2 
3N
 3N  1− 2 VN
ა) 0.064, ბ) 0.04912. ρ (H ) = δ (H − E)⋅Γ + 1 ⋅ E 2
⋅ ⋅ .
 2  3 N ( 2 m )3 N / 2 ⋅ π 3 N / 2
∂Γ ( E )
N N
 2π  1  2π  1
ბ) Γ ( E ) = E ⋅  N
 ⋅ , Ω(E) = = E N −1 ⋅   ⋅ ,
0.027, 0.142, 0.303, 0.321, 0.171, 0.036.  ω  N! ∂E  ω  ( N − 1)!
N
ω 
ამოცანა # 1.24 ρ (H ) =   ( N − 1)!δ ( H − E ) ⋅ E1− N .
 2π 
dϕ
dw (ϕ ) = . ამოცანა # 3.4
2π
 3N 
( kT )
n
⋅Γ + n
En =  2  , α = kT 3 N . δ = 2 .
 3N  2 3N
Γ 
 2 
TN 3NT l
P= , E= , PV = E .
V l 3

( 2mE )
3N / 2
π 3 N / 2V N PV = NT .
Γ(E) = ,  α
 3N  2 2 
Γ + 1  α  K 0 (α ) + α K1 (α ) + 2 K1 (α )  
 2  E = 1 +  =
 2  2  
2E 3N ( 2mπ ) .
2N / 2
 ⋅  K 0 (α ) + K1 (α )  
T= , S = ln Γ ( E ) = N ln V + ln E + ln  α  α  
3N 2  3N 
Γ + 1   2 α 
 2    K 0 (α ) +  α + 2  K1 (α )  
 
= 1 + 2   ,
ამოცანა # 3.7   2  
  K 0 (α ) + K1 (α )  
  α  
N
 2π  1  2π  1
Γ(E) = EN ⋅  ⋅ , S = ln Γ ( E ) = N ln E + ln   ⋅ , E = TN . α=
mc 2
.
 ω  N! ω  N! kT
Z (T ) = ( 2mπ kT )
3 N /2
VN .   kT 2  mc 2   kT   mc 2  
Z (T ) = 4π ( mc )  2  2  K1 
3
  mc   +  2  K0   .
  kT   mc   kT  
N ამოცანა # 3.14
 2π  kT
Z (T ) =   ⋅ .
 ω  ( N − 1) ! 4π V ε 3 4π V ε 2
Γ= , Ω ( ε ) d ε = dε .
3c 3 c 3 h3
3N
e− E / T  E  2 dE
dW ( E ) = ⋅  ⋅ .  m 2 
 3N   T 
Γ 
E  E0 −  2 [ Ω r ] 
 2  dw = C exp −  d Γ , სადაც E0 სისტემის ენერგიაა
 kT 
 
არამბრუნავ სისტემა‫ש‬ი.
c p 2 + m2 c 2
e
−
kT
dpx dp y dpz ამოცანა # 3.19
dw ( p ) = .
  kT  2  mc 2   kT   mc 2  
4π ( mc )  2  2  K1  1M2 M2 M2 
3
 +  2  K0  1
  mc 
  kT   mc   kT
 
 
ε r ot =
2
( )
I1Ω12 + I 2 Ω 22 + I 3Ω32 =  1 + 2 + 3  ,
2  I1 I2 I3 

1 M2 M2 M2 
−  1 + 2+ 3 
2T  I1 I 3 
dwM = ( 2π T ) ( I1I 2 I3 )
−3/ 2 −1/ 2 I2 3/ 2
e dM 1dM 2 dM 3 ,  m   m(vx2 + v y2 + vz2 ) 
ა) dwv =   exp  −  dvx dv y dvz ,
 2π T   2T
 
−
1
(
I1ω12 + I 2ω22 + I3ω32 ) 3/ 2 mv 2
dwM = ( 2π T ) ( I1 I 2 I 3 )
−3/ 2 1/ 2
e 2T
d ω1d ω2 d ω3 .  m  −
ბ) dwv =   e 2T
v 2 sin θ dθ dϕ dv ,
 2π T 
ამოცანა # 3.20 2 −
ε
გ) dwε = e T
ε dε .
πT 3
1 1 1
ω2 = T  + + , M 2 = T ( I1 + I 2 + I 3 ) .
 I1 I 2 I 3  ამოცანა # 4.2
ამოცანა # 3.22 8T 2T
v= , vx = v y = vz = .
πm πm
 1n n −1 
 a n 
Ω ( E ) ~ exp  E n . ამოცანა # 4.3
 k ( n − 1) 
 
2T
vmax = .
m
n/2
n 2  2T   n+3
v =   Γ ,
πm  2 
2 r +1
2
T  2  2T  2
v 2 r =   ( 2r + 1) !! , v 2 r +1 =   ( r + 1)! .
m πm
T 8
(Δv) 2 = 3−  .
m π 
1 2m
= .
v πT

3T  2 −1 
ε= , n0≤v ≤vmax = n  erf (1) − e .
2  π 
15T 2 3
ε2 = , (Δε ) 2 = ε 2 − (ε ) 2 = T 2 .
4 2 ამოცანა # 4.14
ამოცანა # 4.8 N1 6 −3/ 2  3

= e + 1 − erf   ≈ 0.39.
N π  2 
T
εm = .
2 ამოცანა # 4.15
v H 2 ≈ 1700 მ/წმ, v N 2 ≈ 454.3 მ/წმ, v O2 ≈ 425 მ/წმ.
 ε  2 ε 0 −ε / T
w =0≤ε ≤ε 0 = erf  0  − e 0 . ამოცანა # 4.16
 T  π T
 
N1
≈ 0.00390475 .
ამოცანა # 4.10 N
 ε  2 ε 0 −ε / T 2 ε 0 −ε / T ამოცანა # 4.17
wε ≥ε 0 = 1 − erf  0  + e 0 ≈ e 0 .
 T  π T π T
  N1
≈ 0.00865522 .
N
π 1
nε <ε 0 erf (1) −
e . nv <v  2  4 −π
4
= 2 = erf  e .
nε >ε 0 π 1 n −
1− erf (1) +  π  π
2 e
1 4
N1 = erf ( 2 ) − erf (1/ 2 ) + e −1/ 4 − e −4 .
n  vx(0) m  vm ≤ v ≤ 2 vm π π
n0≤v ≤v0 = erf   . 2
x x
2  2T 
ΔN = 163 ⋅106 .

(
m vx2 + v 2y )
vH 2 = 1700 მ/წმ, ε = 5.65 ⋅10−21 ჯ, v 2 = 1845 მ/წმ.  m  −
dw =  e
2 kT
dvx dv y ,
 2π kT 
π kT 2kT N
v= , v2 = , PP P = kT .
2m m S
ΔN = 9.7 ⋅104 , 4.23 vmH 2 = 1490 მ/წმ, vmHe = 1065 მ/წმ, vmN 2 = 402.5
მ/წმ. ამოცანა # 4.31
ამოცანა # 4.24 1 N
dN (θ ) = S v cos θ sin θ dθ .
2 V
γ ≈ 0.486 , გაუსის განაწილებისათვის γ = 0.
dN P kT
ε = −2.22 , გაუსის განაწილებისათვის ε = 0. =− S .
dt kT 2π m
1/ 2
N T 
ν=   . −
( λ − λ0 )2
2kT λ02
V  2π m  J ≈ J 0e δ2
, δ= .
mc 2
1/ 2
 2T  N
dν θ =   sin θ cos θ dθ . mv 2 3 mv 2 kT
πm  V ε= = kT , ε 0 = 0 = , ε ≠ ε 0 , რადგანაც გვაქვს ნაწილაკთა
2 2 2 2
ამოცანა # 4.28 ბევრი რიცხვი სისტემა‫ש‬ი.
3/ 2 mv 2 ამოცანა # 4.35
πN  m  −
dν =   e 2T 3
v dv .
V  2π T  3/ 2 μ v '2
 μ  − m1m2
d ρ ( v ') = 4π   e 2 kT
v '2 dv ', μ = , v ' = 2v . სადაც v
ამოცანა # 4.29  2π kT  m1 + m2
არის ნაწილაკის მოძრაობის სა‫ש‬უალო სიჩქარე.
3
N 2T
EL F} = .
V πm

kT v 1 N 2kT R 2
ν = 4πσ , σ = 4π r02 , λ = = . N1 = S .
πm ν 4π nr02 2 2V π m R 2 + h2
1/ 2 W W
 2T  − 1 −
J x = n0 e   e 2T
= n0 eve 2T .
πm  4
3/ 2 (
m vz2 + v⊥2 )
 m  −
dN ( vz , v⊥ ) = 2π N   e 2 kT
v⊥ dv⊥ dvz .
 2π kT 
 π 2 
F = 4 π ρ R 2T  Φ (ξ ) 1 + 2ξ 2 + ξ eξ  . ( )
 2 
9 kπ T 4kT
v= , v2 = .
8m m
N1 4 − π
4
 4
= e + 1 − erf   ≈ 0.5 .
N π  π 
1/ 2 mv02
 kT  −
ν v >v = n  e 2 kT
.
 2π m 
x 0

 pE kT  e  mkT 
3/ 2
 kT  −
mgh

P = Np  cth −  მაღალტემპერატურულ მიახლოება‫ש‬ი: F = − NkT ln − NkT ln  S  1 − e kT   ,
kT pE     mg 
 N  2π  2    
p2 5 Nmgh
kT >> pE , P=N , დაბალტემპერატურულ მიახლოება‫ש‬ი E= NkT − mgh ,
3kT 2
kT << pE , P ≈ Np . e −1
kT
mgh
N ( mgh ) e
3 kT
5 1
ამოცანა # 5.2 CV = Nk − 2
⋅ 2,
2  mgh  kT
2  e kT − 1
 p2 E 2  Nk  pE   
U = −N   , Cd =   .
 3kT  3  kT  1) H → ∞ , mgH >> kT ,
 e  mkT 3/ 2 kT 
ამოცანა # 5.4 F = −kNT ln   2 
S ,
 N  2π   mg 
ΔN   eS  m 3/ 2
≈ 0.15 .  ∂F  3/ 2  5
N S = −  = kN  ln 
  Nmg  2π  2 
( kT )  +
 2
,
 ∂T V    
E= NkT .
2
RT
H= ln 3 ≈ 8.6 კმ, μ მოლური მასაა. 3/ 2
μg  Ve mkT  3 3
2) mgh << kT F = − NkT ln  2 
, CV = Nk , E = NkT .
 N 2π   2 2
n1
RT ln mω 2 R 2
n2 1  mω 2 R 2 
NA = ≈ 6.1 ⋅1026 . 1+ e kT
 − 1
gV ( ρ − ρ1 )( h2 − h1 ) K ⋅ Mol  kT .
ε= mω 2 R 2
ამოცანა # 5.7 e kT
−1
 
β e − β z dz mg mgH 1 
dw ( z ) = , β= 
. 5.8 u = kT 1 − ⋅ mgH .
(1 − e− β H ) kT 

kT
e kT

−1 
 n1 
  ( m1 − m2 )ω 2 R 2
 n2 r = R
q= = e 2 kT .
 n1 
 
 n2 r =0

 1   2kT  mω 2 R2 
nr = R 3 mω 2 R 2 F = F0 − NkT ln   e 2 kT
− 1  .
 2  − 4
 mω R  
2 2
= e 8 kT , m = π r 3 ρ .  
n (r = R) 3
5 μ gH
2kT ρ ln α E= RT − ,
m= . 2  μ gH 
(
( ρ − ρ0 ) r 2 − r02 ω 2 ) exp   −1
 RT 
 μ gH 
ამოცანა # 5.15 exp   2
5  μ gH   RT 
CV = R − R   2
.
mω 2 R 2
 mω 2 R 2 
2  RT    μ gH  
e 2 kT
 − 1 + 1 exp  RT  − 1
   
r2 =
2kT
⋅  2kT  .
mω 2 mω 2 R 2 3 5
e 2 kT
−1 1) CV ≈ R, μ g << RT , 2) CV ≈ R , μ gT >> RT .
2 2
 mω 2 R 2   mω 2 R 2  U
NkT U ( R ) e T
−
1 − exp   1 −  Nmω 2 emω r / 2T
2 2
mω 2 R 2
 2kT   2kT  n (r ) = , P = − , U = − .
E = NkT ,  mω R
2 2
 V T −
U
2
 mω 2 R 2  2π Tl  e 2T − 1 e T −1
1 − exp    
 2kT   
  mω 2 R 2  
 ამოცანა # 5.21
2 exp   
3   mω 2 R 2   2kT  
CV = Nk + Nk 1 −   ⋅ .  
2   2kT  
2 
 mω 2 R 2    d ρ ( r ) = Ce
− U( x,y,z) / kT
() ()
dxdydz , dn r = n0 d ρ r , n0 ნაწილაკთა რიცხვი
 1 − exp   
   2kT    მოცულობის ერთეულ‫ש‬ი.
kT
z0 = ,
2
mgz mω r 2
−
mg e mω 2 e
kT 2 kT mg
dw ( z , r ) = ⋅ mgH
⋅ dzdr .
kT kT mω R2
2
−
1− e kT
e 2 kT − 1

h mk gz
− 0 0C -ზე hN2 = 5.729 კმ, hCO2 = 3.647 კმ, 30 0C -ზე hN2 = 6.358 კმ,
 ze kT
dz
h hCO2 = 4.047 კმ.
zk = 0
h m gz
= z0 k − h / z0 k
,
− k e −1
e
0
kT
dz
l
kT  Nm z k k
lkT 1 l
hmk
μ = 5.44 ⋅10−21 კგ, ρ = 1.0055 .
z0 k =
mk
, z0 = k =1
l
= −
gM M

k =1 e
h / z0 k
−1
, M =  mk .
 Nm
k =1
k
k ამოცანა # 5.30
ρ ( 3) = 0.159 ρ ( 0 ) , h = 1.13 მ.
Nk mk g  
u mk gh 
P ( h) =  ⋅ mk gh , xC = , u =  N K kT − mk gh
 .
k =1,2 S μg k =1, N   m = 0.118 კგ.
e kT
−1  e kT
−1 
kT
n ( ∞ ) ≈ 10−344 ნაწილი. z= = 7.85 კმ.
mg
P (1000 ) = 883 მბარი 250 K -ზე,  kT 

2
2
z = 2  .
P (1000 ) = 904 მბარი 300 K -ზე.  mg 
ზღვის დონეზე ρ N 2 = 0.975 კგ, kT

n∞ = n0 S .
ρN mg
ρO = 0.299 კგ, = 3.26 ,
2
როცა z = 5532 მ, ρ N = 0.499 კგ,
2
ρO 2
2
ρN
ρO = 0.139 კგ, = 3.59.
2
 
2
ρO mgh 
2
u = kT  1 − mgh .
 
 e kT − 1 

α = p0 βγ , 6.23 C p − CV = Nk = μ R იდეალური გაზისათვის, a 8a 8

Vkr = 3b, Pkr = 2
, Tkr = , s = = 2, 67.
27b 27 Rb 3
R
C p − CV = .
2a (V − b )
2
1−
RTV 3
a a e2
Pkr = , Vkr = 2b, Tkr = , s = = 3.695.
ამოცანა # 6.24 4e 2b 2 4 Rb 2
CV  a   a   1 1  ამოცანა # 6.34
Q=  P + 2  (V2 − b ) −  P + 2  (V1 − b ) + a  −   .
R  V2   V1   V1 V2   a 5ab
Pkr = , Vkr = 4b, Tkr = .
4 ( 4b ) 4 R ( 4b )
5/3 5/3
Cp − C ამოცანა # 6.36
PV n = const , n = პოლიტროპის მაჩვენებელი.
CV − C
  1 
1) π ( 2ϕ − 1) = τ exp  2 1 − ,
ამოცანა # 6.26   τϕ  
 4  1 5
T −T 2)  π + 5/ 3 
ϕ+ = τ.
S = S0 + C p ln T − αV0 P = const , 6.27 η= 1 , 6.28 F = −T ln Z ,  ϕ  4 4
T1
 ∂ ln Z   ∂ ln Z  2  ∂ ln z  ამოცანა # 6.37
S = ln z + T   , PV = T   ,E =T   ,
 ∂T V  ∂ ln V T  ∂T V
a
 ∂ ln z  2  ∂ ln z 
2 B =b− ,
CV = 2T   + T  2 
, RT
 ∂T V  ∂T V C = b2 .
 ∂ ln Z   ∂ ln Z    ∂ ln Z  
W =T   +T   , Φ = T   − ln Z  . ამოცანა # 6.39
 ∂ ln T V  ∂ ln V V   ∂ ln V T 
a
ამოცანა # 6.30 TB = .
Rb
Q = λ m = 2258 ⋅18 = 40624 ჯ.
(λ ორთქლადქცევის კუთრი სითბოა, რომელიც ტოლია
λ = 2258 ჯ/გრ).

2 S = CV ln T + R ln (V − b ) + S0 , T (V − b )
R / CV
= const ,
1) B (T ) = π Nσ 3 ,
3
 a ( CV + R ) / CV
2  P +  ⋅ (V − b ) = const.
( )( )
2) B (T ) = π Nσ 3 1 − R 2 − 1 e −ε / kT − 1  ,
3
 V
3/ n
2π  α   3 ამოცანა # 6.46
3) B (T ) = N  Γ 1 −  .
3 T   n
T1 − T2 T − T2
η= , η< 1 = ηcarno .
ამოცანა # 6.41 T1 + CV (T1 − T2 ) / R ln (V2 / V1 ) T1
თითოეული ბურთისათვის ერთი და იმავე სითბოს რაოდენობის გა- ამოცანა # 6.47

დაცემისას პირველი ბურთის სიმძიმის ცენტრი ქვემოთ ჩამოიწევს, მეო-
რესი ზემოთ აიწევს და სითბოს ნაწილი, რომელიც გადაეცემა მეორე
γ (δ 1/ γ − 1) 1 ρ γ −1 1
ბურთს, წავა სიმძიმის ცენტრის ასაწევ მუ‫ש‬აობა‫ש‬ი, ‫ש‬ესაბამისად, ის ნაკ- η = 1− , 6.48 η = 1 − , 6.49 η = 1 − γ −1 .
δ −1 γε γ −1 ρ −1 ε
ლებად გათბება, ვიდრე პირველი, ამიტომაც C P2 > C P1 .
2
Ni
ზემოთ განხილული ყველა პროცესი წარმოადგენს პოლიტროპულ ΔS = k  N i ln + k ( N1 + N 2 ) ln 2 , 0 ≤ S ≤ 2kN ln 2 .
n i =1 N1 + N 2
პროცესს PV = const , სხვადასხვა პოლიტროპის მაჩვენებლით:
CP − C CV + R − C R ამოცანა # 6.53
n= = , აქედან C = CV − .
CV − C CV − C n −1
ა) ΔS = S 2 − S1 = ν CP (T1 + T2 ) / ( 4T1T2 ) ,
2
a) ‫ש‬ემთხვევა‫ש‬ი PV 2 = const , n = 2, ამიტომ C PV 2 = CV − R ,
1 ბ) ΔS = S 2 − S1 = ν CP ln ( P1 + P2 ) / ( 4 P1 P2 )  .
2
b) ‫ש‬ემთხვევა‫ש‬ი P 2V = const , ანდა PV 1/ 2 = const n= ,  
2
CP 2V = CV + 2 R ,
P 1
გ) ‫ש‬ემთხვევა‫ש‬ი = PV −1 = const , n = 1 , CP / V = CV + R .
V 2
C = CV + R = CP 6.44 n = ln 4 / ln 3 = 1.26, მუ‫ש‬აობა A = 1884,54 კჯ,

სითბოს რაოდენობა Q = 659,59 კჯ, ‫ש‬ინაგანი ენერგიის ცვლილება
ΔE = 1225 კჯ.

P2
V P A = N (T2 − T1 ) ln .
A = NT ln 1 = NT ln 1 , P1
V2 P2
1−γ 1−γ
   
 P  γ  P  γ
Q = CPT1   − 1 + CPT2   − 1 .
  
γ −1 γ −1
 V    V   1 2
A = CV T1  1  − 1 = CV T2 1 −  2  ,  P2    P1  
 V2     V1      
Q = CV (T2 − T1 ) .   V 1−γ    V 1−γ 

A = CV T2 1 −    + CV T1 1 −  1   .
2
  V1     V2  
A = − P (V2 − V1 ) = N (T1 − T2 ) , Q = CP (T2 − T1 ) .
(T + T )
2
ამოცანა # 7.5 ΔS = S − S0 = CP ln 1 2 .
4T1T2
a 1  1− n
A= (V2 − V1 ) , Q = a  CV +  (V2 − V1 ) .
1− n
n −1  1− n 
ამოცანა # 7.6 F = 58529.25 ჯ, P = 0.63 ⋅105 ნ/მ2.
A = (V2 − V1 )( P2 − P1 ) .
E = 414 ჯ.
V
A = (T2 − T1 ) N ln 1 .
V2  3 
S = Nk ln V + ln E  + const .
 2 
 P T 
Q = (T2 − T1 )( S2 − S1 ) = (T2 − T1 )  N ln 1 + CP ln 2  .
 P2 T1  M
ΔS = S 2 − S1 = R ln 2 .
μ

N1 + N 2 N + N2 N 
2
3α 
ΔS = N1k ln + N 2 k ln 1 . Pe h s =   v0  4kT − n .
N1 N2  V   d ( 3 − n ) 
ΔS ≡ 0 .
M M 
ΔS = ΔS1 + ΔS2 =  1 + 2  R ln 2 .
ამოცანა # 7.21  μ1 μ2 
 4π IkT 
N
Z<h = 2  ,
 h  T
TC − C j ( j +1)
 4π IkT   4π IkT  nj = n ( 2 j + 1) e T .
F<H = − NkT ln  2  , E<H = NkT , S<H = Nk  1 + ln . T
 h   h2 
ΔE = 416 კჯ, ΔF = −2.2 ⋅103 კჯ,
 ∂E 
CV =   = Nk (იხ. წინა ამოცანა). ΔS = 1.4 კჯ/გრად, 7.31 ΔE ≈ 8.3 ⋅ 202 ⋅ 50 ⋅ e−20 ≈ 0.000342152
 ∂T V
ΔCV ≈ 8.30 ⋅ 204 ⋅ e −20 ⋅ ( 50 / 300 ) ≈ 0.00273721, ΔF = 0, ΔS = 0.
l = r0 .
ε
− ε
4π Ve kT ε 2 d ε 4π V 1 −
2 ( kT ) ,
3
ამოცანა # 7.24 dwε = , Z= dwε = e kT
ε 2dε ,
2 ( kT )
3 3 3
Zh3c 3 hc
ΔF<H = 2.3 ⋅103 ჯ, ΔS<H ≈ 12 ჯ/გრად. 8π V ( kT )
3
F = − nkT ln , P = nkT , CV = 3Nk .

h3c 3 N !
ΔE = 4.2 ⋅106 ჯ,
ΔS = 1.2 ⋅104 ჯ/გრად. 3
S= Nk ln E + Nk ln V + const .
2
12 − n 2 4
a= 2 N 0 u0V0 , სადაც V0 = π r03 .
n−3 3

e  2π mkT 
3/ 2
 kTs  −
mgH
  3 β 
F = − NkT ln − NkT ln   1 − e kT
 . CV ≈ 3R 1 + kT + ...  .
   2α
2

N  h2   mg   
Nmg 1 3
P= 2 .
ε = kT .
L mgL 4
e kT
−1
15 β 2 3γ
N CV' = Nkδ T , δ = ⋅ − .
 8π 2  3 1
2 α3 α2
( 2π kT ) 2 ( Iξ Iη Iς ) 2
N N
Z <h =  3  ,
 hτ 
3 1 πI I I k T 
3 3
F<H = − NkT  ln 8π 2 + ln ξ η6 ς 2  ,
2 2 h τ  γ −1

 
  4V1V2  
2
Iξ , Iη , Iς მოლეკულის მთავარი ინერციის მომენტებია, τ მოლეკუ- AMax = E0 − E = 2CV (T0 − T ) = 2CV T0 1 −   .

 (V + V )2  
ლის სიმეტრიის ღერძების რაოდენობა.   1 2  
 
n2  γ −1

F = FBL + ( RTb − a ) ,   TT  2

V
AMax = CV T1 + T2 − 2γ T1T2  1 2
 .
 (T1 + T2 ) 
2
N m  
სადაც n = = გაზის მოლების რაოდენობაა.
N1 μ  
 V ( 2π nkT )3/ 2 5  n 2 Rb  P  1 1 
n 2 Rb AMin = NT0 ln 2 + P0  −   .
S = SBL − = kN ln + − .
V  N h3 2 V  P1  P2 P1  

T0
CV = 3R . AMax = CV (T − T0 ) + CV T0 ln .
T

2
P T  P   ω ω  e ω / kT  ω 
AMax = CV (T − T0 ) + NT0 ln + CPT0 ln 0 + N  T 0 − T0  . E = N + ω / kT  , CV = Nk ω / kT ⋅
2   .
P0 T  P   2 e −1  e (
− 1  kT  )
იდეალური გაზისათვის: T2 − T1 = 0,
CVH{ = −0.054 R .
Na  1 1 
ვან-დერ-ვაალსის გაზისათვის: T2 − T1 =  − .
CV  V2 V1  ამოცანა # 8.3
  ω 

ω 1 −
aν = h , 8.4 F = NkT  ω
− ln  1 − e kT 
 .
 kT kT   
 e −1
 2 
E = N  ω  1 + ω / T ,
 e −1 
2
 ω  −2  ω 
CV = N   sh  .
 kT   2T 
n ( n + 1) Δ n ( n + 1)( 2n + 1)  Δ 
2
Z = n− +   ,
2kT 12  kT 
2
1  Δ 
F = −kT ln n + ( n + 2 ) Δ − F n ( n + 1)( 2n + 1)   ,
12  kT 
CV =
( n + 1)( 2n + 1) Δ 2
.
6 kT 2
 ω n1 
nε >ε1 = N exp − .
 kT 

NT T 
2
eTC / T TCH 2 = 87 K , TCN 2 = 2.19 K , TCO2 = 2.1 K , TCCl2 = 0.35 K , TCNCl = 15 K ,
E = N ε 0 + TC / T C , CV = N  C  .
(e )
2
e −1 T  TC / T
−1 TCNO = 2.43 K .
3
 ε E ε − E g2  TCH 2 : TCD2 : TCHD = 2 :1: .
S = k ln + ln . 2
 ε − E ε E g1 
TCH{ ≈ 3118 K .
ε nε
E= ε / kT
− nε / kT
.
e −1 e −1 ამოცანა # 8.17
3
TCH{ ( H 2 ) : TCH{ ( HD ) : TCH{ ( D2 ) = 2 : :1 .
a = h2 . 2
 2 
Erot = NT  1 −  , Crot = N , როცა T >> TC მაღალი ტემპერატუ-
 6 IT 
2 2 2
3 N  2 − IT  2  −
რების დროს, Erot = e , Crot = 3 N   e IT , როცა T << TC
I  IT 
დაბალი ტემპერატურების დროს.
მაღალ ტემპერატურებზე:
TC  T 
T >> TC , F = NT ln , S = N  ln + 1 ,
T  TC 
დაბალ ტემპერატურებზე:
2Tc 2TC
− −  2TC 
T << TC , F = −3 NTe T
, S = 3 Ne T
1 + .
 T 

k 2T
 8π m 2 3 CVe = π 2 N .
 v dv, v < vm 2μ
μ0
dn0 ( v ) =  ( 2π  )
3
, სადაც vm = .
 m
v > vm . ამოცანა # 9.9
0,
μ0 − μ
μ0 = ε F ≈ 5 ⋅10−19 ჯ. = 0.6 ⋅10−4.
μ0
3 3 1 3 1 2μ
v= vm , v 2 = vm2 , = ⋅ , vm = . ამოცანა # 9.10
4 5 v 2 vm m
μ −ε μ −ε
2 ⋅ 2π  
dn ( ε ) = 3 (
2m )
3/ 2
ამოცანა # 9.4 e kT 1 − e kT  ε d ε .
( 2π  )  
π 2 Nk 2T  5 2  kT  
2
CV = 1 − π   , ამოცანა # 9.11
2 μ 0  8  μ0  
 
2 N μ0  5π 2  kT  
2
π 2 Nk 2T  5 2  kT  
2
S= 1 − π   . p≈ 1 +   + ... .
2 μ0  24  μ0   5 V  12  μ0  
   
π 2 / 3  3 N 
4/3 lE
ν= . P= .
  3V
16m  V 
c N
ν= ⋅ . P=
( 3π ) 2 2/3
2  N 
5/3
.
 
4 V 5 m V 
3 3 E
N 2  5  πT  
2 4
ა) E = N ε F = N μ0 . ბ) pV = . 35  π T 
4 4 3 P = ⋅ μ 1 + ⋅   −   + ...  .
V 5  8  μ  1920  μ  


1/ 3
N  π 2  T 2   5 2

4π V ε 2 d ε p = 3π 2 2 T 
( ) 3
1/ 3
D (ε ) dε = . F   , Φ = N μ0 1 −    , F = N μ0 1 − π    ,
8π 3 3c 3 V   12  μ0   5  12  μ0  
1/ 3
N
ε F = cpF = c ( 3π )
1/ 3
2
  .  5π 2  T  2 
V  H = N μ0 1 +   .
 12  μ0  

3NkT  1 h3 N N
E= 1 + 7 / 2 ⋅ ⋅ , 2E
2  2 ( 2π mkT )
3/ 2
V  P= .
  3V
2 E NkT  1 h3 N N
P= = 1 + 7 / 2 ⋅ ⋅ . ამოცანა # 9.23
3V V  2 ( 2π mkT )
3/ 2
V 
 
3/ 2
3.31 2  N 
T0 =   .
mk  ( 2s + 1) V 
c  2 2 2 2 pF 
 pF  pF − m c  pF + m c + ( mc ) Arsh
2 2 2 4
P= , ამოცანა # 9.24
8π    3
2 3
 mc 
3
N  mc  1 ξ   T 2 
=  sh 2 ,
V    3π 2
4 Nε =0 = N − Nε >0 = N 1 −    .
  T0  
m4c5  1 8 ξ m4c5  
 E
2 3 (
P=  shξ − sh + ξ  , = shξ − ξ ) , სადაც T0 ბოზე კონდენსაციის ტემპერატურაა (იხ. წინა ამოცანა).
32π 2 3  3 3 2  V 32π 
p
ξ = 4 Arsh F . ამოცანა # 9.25
mc
E = 0.128 ( 2 s + 1)Vm3/ 2  −3T 5/ 2 , CV = 0.32 ( 2 s + 1) Vm3/ 2  −3T 3/ 2 .
 N  π 2  
3/ 2
PV = NT  1   , “+” ნი‫ש‬ანი ფერმიონებისათვის, “-“ ბოზო-

 2 gV  mT   5E 5E
  E = α T 5/ 2 , α = 0.128Vm3/ 2  −3 ( 2s + 1) , CV = , S= ,
ნებისათვის, g = 2s + 1 ნაწილაკის სპინური მდგომარეობების რიცხვია s 2T 3T
სპინით, N ნაწილაკთა რიცხვია, V - გაზის მოცულობა. 2 2 αT 5 / 2 8π 5 k 4
F = − α T 5/ 2 , P = , Φ = 0 . 9.27 CV = 4α T 3V , α = .
15 ( hc )
3
3 3 V

3∞ ∞
8π V  kT  x3dx x3 dx
N=
c3

 h 
 0 e x − 1 , 0 e x − 1 = 1.2 . ( ΔH )
2
T ∂H
= .
H H ∂T
8π dλ
dn ( λ , T ) = .
λ4
 hc 
( Δnk )
2
exp   −1 1
 kT λ  δ= =
( Δnk )
2
= nk , nk nk
ა) ,
( Δnk )
2
1 − nk
 kT 
n = 19.24π 
3
8 -3
ბ) ( Δnk )
2
(
= nk nk − 1 , δ = ) = ,
 = 5 ⋅10 სმ . nk nk
 hc 
( Δnk )
2
1 + nk
ამოცანა # 9.31 გ) ( Δnk )
2
(
= nk nk + 1 , δ = ) nk
=
nk
.
1 3
N ~ V 3E4. ამოცანა # 10.7
ε
2 g1 g 2ε 2 e T
( ΔE )
2 2
=E −E = 2
.
ε
 
g
 2 + g1e T

 
( ΔE )
2
1
δE = = .
E 3N
mglϕ 2
ΔS = − .
2T

    
ρ ( r ) ρ ( r ') = ρ ( r ) δ ( r − r ') .
2
  ∂P    ∂V 
( ΔE )
2 2
= − T   − P T   + CV T .
  ∂T V   ∂P T
 2 1
( ΔrC ) = r 2 .
N T2  ∂P 
ΔT ΔP =   .
ამოცანა # 10.12 CV  ∂T V
3 2 ამოცანა # 10.24
( ΔrC )
2
= R0 .
5N
ΔV ΔP = −T ,

( ΔrC )
2
=
2α e
2 h /α
(
− h + 2α h + 2α
2 2
) , სადაც α=
kT
.  ∂V 
N (e h /α
)
−1 mg ΔS ΔV =   T.
 ∂T  P
kT kT κ ΔS ΔT = T .
ϕ2 = , 10.16 m ≈ .
α g
 ∂P 
( ΔP )
2
= −T   .
T kT kT  ∂V  S
ΔT = , 10.18 ϕ 2 = , 10.19 ϕ 2 = = 2 ⋅10−4 rad.
N mgl α
( Δnk )
2
T T 1 + nk
y2 = x ( l − x ) , 10.21 y1 y2 = x1 ( l − x2 ) . δ= = .
Fl Fl nk nk

318 14. პასუხები
15. გამოყენებული ლიტერატურა

320 15. გამოყენებული ლიტერატურა
არ. უგულავა, მ. ვერულაშვილი, ზ. როსტომაშვილი, სტატისტი-

კური ფიზიკა, ლექციების კურსი, ქუთაისის სახელმწიფო უნი-
ვერსიტეტის გამომცემლობა 2005.
Я. П. Терлецкий, Статистическая физика, Москва, изд. «Высшая школа»,

1966.
И.П. Базаров, Термодинамика, изд. «высшая школа», Москва, 1991.
Л. Г. Гречко, В. И. Сугаков, О.Ф. Томасевич, А.М. Федорченко, Сборник
задач по теоретической физике, изд. «Высшая школа», Москва, 1984.
Ф. Г. Серова, А. А. Янкина, Сборник задач по теоретической физике, изд.
«Просвещение», Москва, 1979.
Л. Д. Ландау, Е. М. Лифшиц, Статистическая Физика, изд. «Наука», Мос‐
ква 1976.
В. Г. Левич, Введение в статистическую физику, Москва, 1954.
Г. Шиллинг, Статистическая физика в примерах, изд. «Мир», Москва,
1976.
მთლიანი ეკრანი on/of

სტატი ამოცანები დაპასუხები

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

სტატი ამოცანები დაპასუხები

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

მთლიანი ეკრანი on/of შინაარსი

მთლიანი ეკრანი on/of შინაარსი

ამოცანები სტატისტიკურ ფიზიკაში

მთლიანი ეკრანი on/of შინაარსი

სტატისტიკური ფიზიკა და თერმოდინამიკა წარმოადგენს ფიზიკის ერთ-ერთ 7

მთლიანი ეკრანი on/of შინაარსი

მთლიანი ეკრანი on/of შინაარსი

თუ რაიმე მოვლენა A n ერთნაირი ექსპერიმენტის დროს ხდება k

მთლიანი ეკრანი on/of შინაარსი

მთლიანი ეკრანი on/of შინაარსი

ამოცანა # 1.14 ამოცანა # 1.19

პასუხი ამოხსნა პასუხი

მთლიანი ეკრანი on/of შინაარსი

მთლიანი ეკრანი on/of შინაარსი

ფაზური სივრცე, ანუ  სივრცე, არის აბსტრაქტული 2s -გა- ამოცანა # 2.1

მთლიანი ეკრანი on/of შინაარსი

მთლიანი ეკრანი on/of შინაარსი

  En  სისტემის გადაგვარების ხარისხია. e T

გიბსის მიკროკანონიკური განაწილება იწერება ასე:

გიბსის კანონიკური განაწილება კლასიკურ სტატისტიკა‫ש‬ი იწერება

ეს არის ალბათობა იმისა, რომ სისტემა მოხვდება ფაზური სივრცის

კური ინტეგრალი ეწოდება.

მთლიანი ეკრანი on/of შინაარსი

ამოცანა # 3.1 ამოცანა # 3.6

ამოხსნა პასუხი ამოცანა # 3.8

  აქვს ენერგია, რომელიც მოთავსებულია ინტერვალ‫ש‬ი E E  dE.

მთლიანი ეკრანი on/of შინაარსი

იდეალური აირის ნაწილაკის ენერგია იმპულსთან ‫ש‬ემდეგნაირადაა და- ამოცანა # 3.17

დაამტკიცეთ, რომ ნებისმიერი სისტემისათვის H ჰამილტონიანით ამოცანა # 3.20

ენერგიას. ლობები, რომლებისთვისაც ენტროპია მაქსიმალურია, ექვემდებარება

მთლიანი ეკრანი on/of შინაარსი

მრავალი ნაწილაკისაგან ‫ש‬ემდგარი სისტემის ენერგია დაკავ‫ש‬ირებუ-

მთლიანი ეკრანი on/of შინაარსი

წონასწორული სისტემის მოლეკულათა რიცხვი, რომელთა სიჩქარეები ამოცანა # 4.1

 e  v v 2 dv , სადაც N ყველა მოლეკუ-

იპოვეთ სიჩქარის სა‫ש‬უალო კვადრატული ფლუქტუაცია v 2 .

მთლიანი ეკრანი on/of შინაარსი

ამოცანა # 4.6 ამოცანა # 4.11

ამოცანა # 4.7 ამოცანა # 4.12

მთლიანი ეკრანი on/of შინაარსი

ამოცანა # 4.17 მოთავსებულია ინტერვალ‫ש‬ი vx 200მ/წმ-დან 205 მ/წმ-მდე, v y 100 მ/წმ-

მთლიანი ეკრანი on/of შინაარსი

ამოცანა # 4.27 ნაც აირის ნაწილაკები გამოედინებიან სიცარიელე‫ש‬ი. იპოვეთ ნაწილაკ-

პასუხი ამოხსნა პასუხი

იდეალური აირი P წნევის პირობებ‫ש‬ი იმყოფება ჭურჭელ‫ש‬ი, რომ-

მთლიანი ეკრანი on/of შინაარსი

ამოცანა # 4.37 ამოცანა # 4.42

მთლიანი ეკრანი on/of შინაარსი

5. ბოლცმანის განაწილება

მთლიანი ეკრანი on/of შინაარსი

მთლიანი ეკრანი on/of შინაარსი

ამოცანა # 5.1 ამოცანა # 5.6

მთლიანი ეკრანი on/of შინაარსი

ამოცანა # 5.11 კუთხური სიჩქარეა  , ხოლო აირის ტემპერატურაა T . აჩვენეთ, რომ

მთლიანი ეკრანი on/of შინაარსი

ამოცანა # 5.21 ამოცანა # 5.26

პასუხი ამოცანა # 5.28

პასუხი ლაკებს, რომელთა დიამეტრია 2 107 მ. ნაწილაკები იმყოფებიან ჰაერ-

ამოცანა # 5.24 თან ‫ש‬ეწონილ მდგომარეობა‫ש‬ი 0 0C ტემპერატურაზე და 1 ატმ წნევის

ამოცანა # 5.25 ტემპერატურა, ‫ש‬ესაბამისად, არის 990 მბარი და 20 0C . რა სიმაღლეზე

მთლიანი ეკრანი on/of შინაარსი

ამოცანა # 5.31 ამოცანა # 5.35