Τ Ι Ε ΙΝ Α Ι Η ΙΣ ΤΟ ΡΙΑ

EDWARD HALLET CARR

I ΕΙΝΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Μετάφραση
Φ ρ ύ ν τ α ς Λι-άππα

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ 7 0 - ΠΛΑΝΗΤΗΣ
 *0 Edward H a l l e t C a r r γεννή θη κε τό 1892. Μπή­
κε στο Φόρεϋν "Οφφυς τό 1916, εδωσε τήν παραίτηση
του τ<5 1936 υστέρα από εικοσ αετή δραστηρυότητα
στήν ’ Αγγλία κα ί τ<5 εξω τερικό κα ί έγι,νε καθηγη­
τής στ<5 U n i v e r s i t y C o lle g e o f W a le s . ’ Υπήρξε $o-
ηθός-έκδότης των Τάΐμς άπό τ<5 1941 μέχρυ τό 1946
’ Υφηγητής στ<5 B a l l i o l C o lle g e τ?ις ’ Οξφόρδης άπ<5
το' 1953 μέχρι, τό 55, οπότε γ ίνετ α υ καθηγητής στό
T r i n i t y C o lle g e το\3 Καίμπρυτζ. ’ Απ<5 τά πολυάρυ
θμα έργα του έκδόθηκαν: 0 L Ρ ο μ α ν τ ι- κ ο ί ’ Εξό­
ρ ι σ τ ο υ (1 9 3 3 ) , Ή Κ ρ ίσ η Ευκοσ υ Χρόνω ν
(1 9 3 9 ) , ’ Ο ρ ου Ε ί,ρ ή ν η ς ( 1 9 4 2 ) , Ή Σοβυε-
τ υ κ ή Π ί ε σ η πάνω σ τό Δ υτ ι,κό Κ όσ μ ο ( 1 9 4 6 ) ,
’ Η Νέα Κ ο υ ν ω ν ία ( 1 9 5 1 ) , *Η ’ Ε π α ν ά σ τ α σ ι,ς
των Μ π ο λ σ ε β ίκ ω ν , 1 9 1 7 - 1 9 2 3 C L 9 5 0 - 3 ) ποΰ
είναυ μέρος τΤις μεγάλης του ’ Ι σ τ ο ρ ί α ς τ ή ς Σο -
β ι,ε τ ι,κ ή ς Ρ ω σ ί α ς , ’ Η Μ ε σ ο & α σ υ λ ε ί α , 1 9 2 3 - 2 4
(1 9 5 4 ) , κ α ί Σ ο σ υ α λ ι,σ μ ο ς σ έ Μυά Χώ ρα1924
- 1 9 2 6 , (1 9 5 8 - 6 4 ).
Τό βυβλίο τοΌτο είνα υ μυά σευρά παραδόσεων,
πονί στό σΰνολο τους άποτελοΰν δυευσδυτυκή μ ελ έ­
τη τΤίς ί,στορίας κα ί έμπνέονταυ από μυά ρωμαλέα
σκέψη, γεμάτη υ γ ε ία .
 0 ΙΣΤ Ο ΡΙΚ Ο Σ Κ Α Ι ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΟΥ

Τ ί είναι, ισ τορ ία ;, Γι,ά δπουον νομίζει, πώς ή ε­

ρώτηση δ έν έχει, νόημα η είνα υ έπι,φανει,ακή, ανα­
φέρω σαν παροίδευγμα δυό άποσπάσματα που άντυστου-
χοΟν στήν πρώτη κα ί στή δεύτερη μορφή τής Σ ύ γ -
χ ρ ο ν η ς ' Ι σ τ ο ρ ί α ς τ ο ϋ Καιίμπρ υτζ . Τον 'Οχτώ-
βρη τοΟ 1896 ό “ Α κτον, στήν έκθεση του πρός τα'
μέλη τής ’ Επι,τροπής τοϋ Cambridge U n i v e r c i t y P r e s s
γι,ά τό έργο πού ε ί χ ε άναλάβευ νά έκδώσει,, είπ ε:
"Είν α ι, μι,ά μοναδοκή εύκαι,ρία νά καταγραφεΰ κατά
τον πυό επωφελή τρόπο γι,ά τούς πολλούς, η πληρό­
τητα τής γνώσης, πού πρόκειται, νά μας κληροδοτή­
σει, δ δέκατος ένατος αί,ώ νας.,.Μ έ ένα σωστό κατα­
μερισμό εργασίας θά εΐμασταν σέ θέση νά προσφέ­
ρουμε στόν κάθε άνθρωπο ακόμα κα ί τό τελευ τα ίο
ντοκουμέντο κα ί τά πυό ώριμα συμπεράσματα τής
διεθνο ύς ερυευνας. Σ ’ αύτή τ ή γ ε ν ιά δέ μποροϋμε νά
έχουμε έσχα τολογική ισ τ ο ρ ία ' μπορούμε όμως νά ά-
πορρίψουμε τή συμβατική ισ τορ ία κα ί νά δείξου μ ε
σέ ποιό σημεϋο έχουμε φ τά σ ει, προχωρώντας άπό τή
μιά γ ε ν ιά στήν ά λλη, σήμερα πού κάθε πληροφορία
είναι, προσιτή κα ί κάθε πρόβλημα μπορεΐ νά ε χ ε ι
λύ σ η ".
Μετά εξήντα σχεδόν χ ρ ό ν ια , ό.καθηγητής σέρ
Τζώρτζ Κλάρκ, στή γ ε ν ικ ή εισαγωγή τής δεύτερης
Σ ύ γ χ ρ ο ν η ς ' Ι σ τ ο ρ ί α ς τ ο ϋ Κ α ί μ π ρ ι τ ζ , σ χο λ ί­
ασε τήν πίστη τοϋ *Ακτον κα ί των συνεργατών του ,
πώς μι,ά μέρα θά είναι, δυνατό νά φ τιάχνουμε "έσ χα ­
το λο γική ΐ,στορία" κα ί πρόσθεσε: · "' Ισ τ ο ρ ικ ο ί τής
επόμενης γ ε νιά ς δέν α τενίζ ου ν μιά οποιαδήποτε
τ έτο ια προοπτική. Π εριμένουν πώς τό εργο τους θά
παραμεριστεί ξανά κα ί ξανά. ΘεωροΟν πώς η γνώση
τοΟ παρελθόντος βγήκε μέσα άπό ενα η κα ί περισ­
σότερα ανθρώπινα μυαλά, κα ί πώς μέσα σ ’ αΰτά έ χ ε ι
ύποστεϊ μιά επεξεργασία κ ι ’ έτ σ ι δέ μπορεϋ νά συ-
νύσταταυ πυάάπό πρωταρχυκά καί απρόσωπα .στουχεϋα
που δεν έπυδέχονταυ α λ λ α γ έ ς . .. . 'Η έξερεύνηση
μουάζευ νά είναυ άτέρμονη καύ μερυκού ανυπόμονου
λόγυου καταφεύγουν στό σχεπτυχυσμό ή τουλάχυστο
στη θεωρύα πώς άφοΟ δλές οΰ ΰστορυχές χρύσευς
συνδέονταυ μέ πρόσωπα χαύ άπόψευς, είναυ χάθε
μυά τόσο χαλιί δσο χαύ ή δλλη χαύ έπομένως δέν
ύπάρχευ ’ ά ντυ κευμ ενυ κή ’ ύστορυχή αλήθευα ".
"Οταν οΰ Βραχμάνου δυαφωνοΟν κατάφωρα, άνου-
γεταυ πεδύο ελεύθερο στήν ερευνά. ’ Ελπύζω πώς εί-
μαυ άρχετά ενημερωμένος γυά νά αναγνωρίζω πώς ό-
τυδήποτε εχευ γραφτεΰ στά 1890 πρέπευ νά είναυ
άνοησύα. ’ Αλλά δέν εχω φτάσευ νά παραδεχτώ άχόμα
τή γνώμη πώς ότυδήποτε εχευ γραφτεΰ στά 1950 άπα-
ραύτητα εχευ νόημα. Μπορεΰ αλήθευα νά σας πέρα-
σε άπό τό μυαλό πώς αυτή ή ερευνά χυνδυνευευ νά
γλυστρήσευ σέ χάτυ πυό ευρύ άπό τή φύση τής ΰστο-
ρύας. 'Η δυαφωνυα ανάμεσα στόν 'Α χ τ ο ν χαύ το'ν
Κλάρχ είναυ άντανάχλαση τής αλλαγής στήν χαθολυ-
χή όπ τυχήμαςγυά τήν χουνωνύα, στό δυάστημα πού
μεσολάβησε ανάμεσα στύς δυό αυτές δηλώσευς. ’ 0
“ Αχτον έχπροσωπεΰ τή θετυχή πύστη, τή φωτευνή αύ-
τοπεπούθηση τοΟ τέλους τής βυχτωρυανής εποχής-
’ Ο Κλάρχ άπηχεϋ τή σύγχυση χαύ τόν ταραγμένο
σχεπτυχυσμό'τής νυχημένης γενϋας του. 'Οταν προ-
σπαθοΟμε νά απαντήσουμε στό ερώτημα "Τ ύ είναυ ΰ-
σ τ ο ρ ύ α ;", ή απάντηση μας χαθρεφτύζευ συνευδητά
η άσυνεύδητα τή θέση μας στό χρ όνο. Είνα υ μέρος
τής απάντησης στό πλατύτερο ερώτημα, πουά άποψη
ΰποστηρύζουμε γυά τήν χουνωνύα πού μέσα της ζοΟ-
μ ε . Δέ φοβδμαυ μήπως τό θέμα μου φανεϋ χουνότο-
πο,-μετά άπό πυό προσεχτυχή παρατήρηση. Αύτό πού
φοβδμαυ είναυ μήπως φανεΰ πώς άνούγω ενα πρόβλημα
τόσο τεράστυο χαύ τόσο σημαντυχό.

’ Ο δέκατος ένατος αΰώνας ευ τ α ν ή μεγάλη εποχή

των γεγονότω ν. "Αυτό πού θέλω ", ελεγε ό κύρυος
Γκράντγχρυντ οτούς Δ ύ σ κο λο υς Κ α υ ρ ο ύ ς , "ε ί-

-2-
ναυ γεγονότα. . γεγονότα μονάχα είναυ έπυθυμητά στή
ζωή". Στό σύνολο τους οΰ ΰστορυκού τοϋ δέκατου
ένατου αΰώνα συμφωνοΟν μαζύ του. "Οταν τό 1830
ό Ράνχε δυαμαρτυρήθηκε νόμυμα ένάντυα στήν ήθυ-
χοπλαστυχή ΰστορύα, παρατηρώντας δτυ τό καθήκον
τοϋ ΰστορυχοϋ ευταν "απλά νά δεύξευ πώς αύτό
πραγματικά ευταν (w ie es e i g e n t l i c h g e w e s e n )",
αυτός ό δ χ υ πολύ βαθύς άφορυρμός ε ί χ ε ,έχπληκτυχή
έπυτυχύα. Τρεϋς γενυ ές Γερμανών, "Αγγλων χ υ ’ άχό-
μα Γάλλων ΰστορυχών προχωροΟσαν στή μάχη τ ο ν ί­
ζοντας τυς μαγυκές λέξευς "W ie es e i g e n t l i c h ge­
w e s e n ", σά μυά επωδό φτυαγμένη, δπως ό λ ε ς 'ο υ ε­
πωδού, γυά νά τούς σώσευ άπό τήν χουραστυχή υ­
ποχρέωση νά σκεφτοϋν μόνου τους. Οΰ θετυχυσ τές
προσπαθώντας νά ΰποστηρύξουν τόν ύσχυρυσμό τους
πώς. ή ΰστορύα είναυ έπυστήμη, συνέβαλαν μέ τό
βάρος τής έπυρροής τους σ ’ αύτή τή λατρεύα των
γεγονότω ν. Πρώτα έξαχρυβώνετε τά γεγο νό τ α , έλε-
γαν οΰ θ ε τυ χυ σ τέ ς , έπευτα βγάζετε τά συμπεράσμα­
τα σας άπ’ αΰτά. Στή Μ. Βρετανύα αυτή ή άποψη γυά
τήν ΰστορύα ταύρυαξε τέλευα μέ τήν έμπευρυχή πα­
ράδοση πού είναυ ή κυρύαρχη τάση τής βρετανυκής
φυλοσοφύας άπό τόν Λόχ μέχρυ τόν Μπέρτραντ Ράσ-
σ ελ. 'Η έμπευρυχή θεωρύα τής γνώσης προΟποθέτευ
έναν άπόλυτο δυαχωρυσμό άνάμεσα στό ΰποχεύμενο
χαύ τό ά ντυ χεύ μ ενο . Τά γε γο νό τ α , δπως χαύ οΰ έν-
τυπώσευς των αΰσθήσεων, έρχονταυ άπ’ έξω στόν πα­
ρατηρητή χαύ είναυ άνεξάρτητα άπό τή συνεύδηστ
του. 'Η δυαδυχασύα πρόσληψης είναυ παθητυχή: ά-
φοΰ εχευ προσλάβευ τά γεγονότα χατόπυν έ ν ερ γ εί
πάνω του ς. Τό Μυχρό ’ Αγγλυχό Λεξυκό τής ’ Οξφόρ­
δη ς, ένα χρήσυμο άλλά προπαγανδυστυχό έργο τή<
έμπευρυκής σχολής, σημευώνευ καθαρά τό δυαχωρυ­
σμό άνάμεσα στύς δυό δυαδυκασύες όρύζοντας ένα
γεγονός σάν "δεδο μ ένο τής έμπευρύας ξεχωρυστό ά­
πό τά συμπεράσματα". Αυτό είναυ δ ,τ υ θά όνομάζα
με άποψη του κου^οΟ νοΟ γυά τήν ΰστορύα. 'Η ΰστο­
ρύα άποτελεΓταυ άπό ένα σώμα έξακρυβωμένων γεγο­
νότων. Τα γεγονότα είναυ δυαθέσυμα στον ύστορυκό
άπό τα ντοκο υμ έντα , τύς έπυγραφές καύ τά παρό-
μουα, σάν τά ψάρυα στή τάβλα τοϋ ψαρά. 'Ο ύστο-
ρυκός τά μαζεύευ, τάπάευσπύτυ τ ο υ , τά μαγευρεύ-
ευ κάύ τά σερβύρευ μέ δπουο τρόπο τοϋ άρέσευ. '0
"Α κ τ ο ν , πού τό μαγευρυκό του γοϋστο είναυ άπέρυτ-
τ ο , τά θέλευ σερβυρυσμένα απλά. Στό γράμμα μέ
τύς δδηγύες πρός τούς συνεργάτες του στήν πρώτη
Σ ύ γ χ ρ ο ν η 'Ισ τ ο ρ ύ α τοϋ Κα ύμ πρ υ τ ζ , τονύζευ
"πώς τό δυχό μας Βατερλώ πρέπευ νά είναυ έχεϋνο
πού ύκανοπουεΰ τό ΰδυο Γάλλους χαύ "Α γγλου ς, Γερ ­
μανούς χαύ ’ Ολλανδούς. Πώς χανεύς δέ πρέπευ νά
μπορεϋ νά πεϋ, \ωρύς νά ψάξευ στον χατάλογο των
συγγραφέων, ποφ άφησε την πέννα δ ’ Επύσχοπος
τής ’ Οξφόρδης' χ υ ’ άν την πήρε δ Φέρμ,περν η δ Γχά-
σ χ ε τ , ό Λύμπερμαν η δ Χάρυσσον". ’ Ακόμα καύ ό
σέρ Τζώρτζ Κλάρκ, κάνοντας κρυτυκή στή θέση τοϋ
"Α χτ ο ν, άντυπαραθέτευ "τ ό σκληρό πυρήνα των γ ε ­
γονότω ν" τής ΰστορύας στήν "περυβάλλουσα σάρκα
τής άμφυσβητούμενης έρ μ η ν εύ α ς "- ξεχνώντας ΰσως
πώς τό σαρκώδες μέρος τοϋ φρούτου ύκανοπουεΰ πυό
πολύ άπ’ τόν σκληρό πυρήνα. Πρώτα έξακρυβωστε τά
γεγονότα σας, μετά βουτήξτε μέ δυχό σας κύνδυνο
μέσα στά μετακυνούμενα στρώματα άμμου τής έρμη­
νεύας - αυτή είναυ η .έσχατη σόφύα τής έμπευρυ-
κή ς, τοϋ κουνοϋ ν ο ϋ , σχολής τής ΰστορύας. Αυτό
θυμύζευ τό αγαπημένο απόφθεγμα τοϋ μεγάλου φυλε­
λεύθερου δημοσυογράφου Κ .Α . Σ χ ό τ τ: "Τά γεγονότα
είναυ ΰερά, ή γνώμη έίνα υ ε λ εύ θ ε ρ η ".
Τώρα αυτό δέ μας άρχεΰ. Δέ θά έμπλακώ σέ μυςί
φυλοσοφυκη συζήτηση σχετυχά μέ τή φύση τής γνώ­
σης μας γυά τό παρελθόν. "Ας συμφωνήσουμε γυά
τό σ υγκεκρυμένο σκοπό μας, πώς τό γεγο νός δτυ ό
Καΰσαρ δυάβηχε τό Ρουβύκωνα καύ τό γεγο νός δτυ
ΰπάρχευ ένα τραπέζυ-στή μέση τοϋ δωματύου, είναυ
καύ τά δυό γεγονότα τής υδυας η παρόμουας τάξης
πώς καύ τά δυό μπαύνουν στη συνεύδηση μας μέ τόν

-4-
υδυο άντυΗευμενυκό χαρακτήρα σε σχέση με το πρό­
σωπο πού τά γνωρύζευ. ’ Αλλά ακόμα καύ μ ’ αύτή την
τολμηρή καύ δχυ πολύ πρόδηλη παραδοχή, τα έπυ-
χευρήματα μας σκοντάφτουν αμέσως στή δυσκολύα,
πώς δλα τά γεγονότα τοϋ παρελθόντος δέν είνα υ ΰ-
στορυκά γεγονότα η τιώς δσα είναι, δέν τά πραγμα­
τεύτηκαν σάν τέτουα οΰ ύστορυκού. Πουό είνα υ τό
κρυτήρυο που δυακρύνευ τά γεγονότα της ΐ,στορύας
από άλλα γεγονότα πού σχετύζονταυ μέ τό παρελθόν;
Τύ είναυ ΰστορυκό γ ε γο νό ς ; Είνα υ ένα άποφασυ-
στυκό ερώτημα που πρέπευ νά τό έξετάσουμε μέ κά­
πως πυό μεγάλη προσοχή. Σύμφωνα μέ τήν άποψη του
κουνοΰ νοΟ υπάρχουν βέβαυα όρυσμένα βασυκά γ ε γο ­
νότα πού είναι, τά ϋδυα γυά όλους τούς ΐ,στορυκούς
καύ πού, ας ποΰμε, σχηματίζουν τή σπονδυλική στή­
λη τής ΐ,στορύας - τό γ ε γ ο ν ό ς , π .χ. δτυ ή μάχη
τοΟ Χάστυνγζ έγυνε τό 1066. ’ Αλλά είναι, άπαραύ-
τητο νά γύνουν δυο παρατηρήσεις σ ’ αύτή τήν άπο­
ψη. Πρώτα-πρώτα δέν είναι, γεγονότα σάν αύτό έ-
κεΰνα γυά τά όποϋα άρχυκά ένδυαφέρεταυ ό ΰστορυ-
κ ό ς .'Ε ίν α υ άναμφύβολα σημαντυκό νά γνωρύζευ πώς
ή μεγάλη μάχη έγυνε τό 1066 καύ δχυ τό 1065 ή
τό 1067 καύ δτυ εγυνε στό Χάστυνγζ καύ δχυ στό
"ίστμπουρν ή σ τό Μπράϋτον. 'Ο ΐ,στορυκός δέν πρέ­
πει, νά παύρνευ αυτά τά πράγματα λαθεμένα. "Οταν
δμως αναφύονται, τέτουου είδο υ ς προβλήματα θυμα-
μαμ μυά παρατήρηση τοΟ Χάουζμαν'; "ή άκρύβευα ε ί ­
ναι, καθήκον, δχυ ά ρ ε τ ή ". Νά πάυνέσευς έναν ισ το­
ρ ικ ό γυά τήν άκρύβευα του είνα υ σά νά παυνεύευς
έναν ά ρχυτέκτονα γυατύ χρησυμοπουησε καλοξεραμέ-
νη ξυλεύα ή ά νέμευξε κατάλληλο πετροκονύαμα γυά
τό κτύρυο πού έκ τυ σε. Αύτό είνα υ άναγκαϋος δρος
τής δουλευας του καύ δχυ τό ούσυαστυκό έργο του.
Είνα υ βέβαυο πώς γυά τέτουου είδου ς ΰλυκό ό ι ­
σ τορ ικό ς δυκαυοΰταυ νά βασύζεταυ στύς έπυστήμες
πού έχουν όνομαστεΰ "βοη θη τυ κές έπυστήμες τής ι ­
σ τορ ία ς" - άρχαυολογύα, έπυγραφυκή, νομυσματυκή,
χρονολογύα καύ τύς παρόμουες. '0 ΰστορυκός δέ
χρευάζεταυ νά έχευ- ΰδυαύτερη ειδ ίκ ε υ σ η που δύ-
νευ τήν ικανότητα στον πραγματογνώμωνα νά όρύσευ
τη γνησυότητα καύ τήν ΰστορυκή περύοδο ενός κομ-
ματυοϋ κεραμευκής η μαρμάρου, νά αποκρυπτογρα­
φήσεις μυά σ κοτευνή έπυγραφή η νά κάνευ άστρονο-
μυκούς ΰπολογυσμούς γυά νά όρύσευ τήν άκρυβή η­
μερομηνία. Αύτά πον5 ονομάζονται, βασυκά γεγονότα
καύ εϊνα υ τά ίδυα γυά όλους τούς ύστορυκούς α­
νήκουν από κουνοΰ στήν κατηγορία των πρώτων υ­
λών τοϋ ί,στορυκοΟ περυσσότερο, παρά στήν Εδυα
τήν ΰστορύα. 'Η δεύτερη παρατήρηση εϊναυ πώς ή
ανάγκη προσδυορυσμοϋ αυτών τών βασυκών γεγο νό­
των δε στηρύζεταυ σέ καμμυά δυκή τους πουότητα,
άλλά σέ μυά a p r i o r i απόφαση τοΰ ί,στορυκοΟ. Πα­
ρά τό μότο τοΟ Κ .Π . Σ κ ό τ τ , σήμερα κάθε δημοσιογρά­
φος ξέρευ πώς ό πυό αποτελεσματικός τρόπος γυά
νά επηρεαστεί ή κουνή γνώμη έξαρταταυ άπό τήν
εκλογή καύ τήν τοποθέτηση κατάλληλων γεγονότω ν.
Συνηθίζεται, νά λέγεται, δτυ τά γεγονότα μυλοΰν ά-
πό μόνα τους. Αύτό εϊναυ βέβαυα αναληθές. Τά γ ε ­
γονότα μυλοΟν μόνο όταν τά έπυκαλεστεΰ 6 ί,στο-
ρ υκός: εϊναυ αυτός που άποφασύζευ πουά γεγονότα
θά φέρει, στήν έπυφάνευα καύ μέ πουά σεϋρά ή συ-
νάφευα. Ε ίτ α ν , θαρρώ, ένας από τούς ήρωες τοΟ
Πυραντέλλο πού έλ εγε πώς ένα γεγο νός είναι, σαν
ένα σακκύ - δέ μπορεΰ νά σταθεϋ δρθυο μέχρυς δ-
του βάλευς κάτι, μέσα. *0 μόνος λόγος πού ένδυα-
φερόμαστε νά μάθουμε γυά τή μάχη τοΟ Χάστυνγξ
τοΟ 1066 ε ϊν α υ , πώς οΰ ύστορυκου τή θεωροΟν σά
μεγάλο ΰστορυκό π ερυσ τα τυκό.. Ε Ϊν α υ ό ΰστορυκός
πού άποφασύζευ γυά δυκούς του λόγους πώς τό πέ­
ρασμα τοΟ Καύσαρα άπ’ αύτό τό πολύ μυκρό ποτάμυ,
τό Ρουβύκωνα, εϊνα υ γεγονός τής ΰστορύας, ένώ
τό πέρασμα τοΟ Ρουβύκωνα άπό έκατομμύρυα άλλους
ανθρώπους πρύν ή μετά δέν ένδυαφέρευ κανένα. Τό
γεγονός δτυ φτάσατε σ ’ αύτό τό κτύρυο πρύν μυσή
ώρα μέ τά πόδυα, μέ ποδήλατο ή μέ αΰτοκύνητο εί-
να υ, δπως καύ.πολλά άλλα, ένα γεγονο'ς πού σχετύ-
ςεταυ μέ τ<5 παρελθόν δπως χαύ τό γεγο νός δτυ ό
Καύσαρ δυέσχυσε τό Ρουβύκωνα. Αυτό δμως θά άγνο-
ηθεϋ πυθανόν άπό τούς ισ τ ο ρ ικ ο ύ ς . '0 καθηγητής
Τάλκοτ Πάρσονς ονόμασε κάποτε τήν έπυστήμη "έ -
κ λ ε κ τ ικ ό σύστημα γνωστικών προσανατολισμών πρός
τήν πρα γματικότητα ". Θά μποροΟσε δμως νά τ ε θ ε ί
πυό άπλά. ’ Αλλά ή ΰστορύα είναυ μέσα στά άλλα
καύ αύτό. '0 ισ το ρ ικ ό ς είναυ άναγκαστυκά έκ λ ε κ τ ι-
κός. *Η πύστη σ ’ ενα σκληρό πυρήνα γεγονότων πού
ύπάρχευ ά ν τ ικ & ιμ ε ν ικ ά καύάνεξάρτητα άπό τύς ερ­
μήνευες τοϋ ΰστορυκοΟ είναυ μυά τερατώδης άπατη
πού είναυ δμως πολύ δύσκολο νά δυαλυθεϋ.
"Ας ρύξουμε μυά ματυά στήν έπεξεργασύα, πού
μ 'α ύ τή ν ενα άπλό γεγο νός τοΟ παρελθόντος μετατρέ-
πεταυ σέ γεγο νός τής ύστορύας; Τό 1850 στό Στά-
λυμπρυτζ Γ ο υ έ ΐκ ς ένας κουλουράς ε ί χ ε χτυπηθεϋ
μέχρυ θανάτου μέ κλωτσιές άπό τόν εξαγριωμένο ό­
χλο γυά μυά άσήμαντη φυλονυκύα. Είνα υ αυτό γ ε γ ο ­
νός τής ύστορύας; "Ενα χρόνο πρύν θά είχα πεϋ ά-
δύσταχτα " ό χ υ " . Ε ί χ ε καταγραφε€ άπό έναν αΰτό-
πτη μάρτυρα σέ κάπουα, ελάχιστα γνωστά, άπομνη-
μονεύματα. ’ Αλλά δέν τό είχα δεΰ νά κρύνεταυ ά­
ξ ιο μνεύας άπό κανέναν ύστορυκό. Πρύν ένα χρόνο
ο Δρ.Κύτσον Κλάρκ τά άνάφερε στύς παραδόσεις του
στήν ’ Οξφόρδη. Αυτό τό έκανε ύστορυκό γ ε γ ο νό ς ;
Νομύζω δχυ άκόμα. Γυά τήν τωρυνή του θέση μπο-
ροΟμε, υποθέτω, νά πούμε πώς εχευ προταθεϋ μ έ­
λος τής εκλεκ τή ς λέσχηε των ύστορυκών γεγονότω ν.
Τώρα .π εριμένει έναν ύποστηρικτή καύ εγγυ η τές.
Πιθανόν θά δοϋ μ ε, μέσα σέ λύγα χρόνυα, νά έμφα-
νύζεταυ αύτό τό γεγο νός πρώτα σέ υποσημειώ σεις,
έιϊΐχτα στό κεύμενο άρθρων καύ β ιβ λ ίω ν , γυά τήν
’ Αγγλύα τοΟ δέ.κατου ένατου αΰώνα καύ μπορεΰ σέ
ε ίκ ο σ ι μέ τρυάντα χρόνυα να είναυ ένα καλοθεμε-
λυωμένο ύστορυκό γ ε γ ο νό ς . ’ Αλλουώς πάλιμπορρΐ
νά μήν τό βγάλει κανεύς στήν έπυφάνευα, οπότε θά
γλυστρήσευ στή φυλακή τών μή ύστορυκών γεγονότων
πού σ χετύζοντα ι μέ τό παρελθόν κ υ ’ άπ’ δπου γ ε ν ­

-7- ·
ναία προσπάθησε νά τό απελευθερώσει ο Δ ρ .Κ ίτσ ο ν
Κλάρκ. Ποιος θά αποφασίσει γιά τό τ ί άπ’ τά 6υό
θά σ υ μ β ε ΐ; ’ Εξαρτάται νομίζω άπ’ τόν άν ή θέση η
ε ρ μ η ν εία , πού γιά την υποστήριξή της επ ικαλέστη­
κε 6 Δρ. Κλάρκ αύτό τό έ π ε ιδ ό δ ιο , θά γ ί ν ε ι απο­
δέκτη σά βάσιμη καί σ ημαντική κ ι άπό άλλους ισ το­
ρ ικο ύ ς . * Η θέση του σάν ισ το ρ ικ ο ύ γεγο νότος θά
γ υ ρ ίσ ε ι σε'πρόβλημα ερ μ η νεία ς. Αύτό τό σ τ ο ιχ ε ίο
τής ερμηνείας μ π α ίνει σέ κάθε γεγο νός τής ισ το ­
ρ ία ς .
ΜοΟ επ ιτρέπετε μιά προσωπική ανάμνηση; "Οταν,
πριν άπό πολλά χρ ό ν ια , σπούδαζα αρχαία ΐστορίΐχ
σ ’ αύτό τό πανεπιστήμιο είχα σάν ε ι δ ικ ό θέμα, " Ή
* Ελλάδα στήν περίοδο των περσικών πολέμων". Μάζε­
ψα σ τις σημειώ σεις μου δεκαπέντε μέ ε ίκ ο σ ι τόμους
καί ήμουν σίγουρος πώς είχα συγκεντρωμένα σ ’ αύ-
τούς ολα τά γεγονότα πού άναφέρονταν στό θέμα
μου. 'Α ς συμφωνήσουμε - κ ι ’ ε ί ν α ι πολύ κοντά στην
αλήθεια - πώς α ύτοί ο ΐ τόμ οι περιελάμβαναν όλα
τά γεγονότα πού εΐτα ν ή θά μπορούσε νά ε ίν α ι γνω­
στά γ ι ’ αύτό τό θέμα. Δέ μοΟ ετυ χε ποτέ νά εξετά­
σω άπό ποιό τυχα ίο γεγονός ή δια δικα σ ία φθοράς
ε γ ιν ε αύτή ή λεπτολόγα επιλογή ■των γεγονότω ν,
πού είχα ν έπ ιβιώ σει γιά νά γ ίν ο υ ν τά γεγονότα
τής ισ το ρ ία ς , εξω απ’ όλα τά μυριάδες αλλα πού
είχα ν γ ί ν ε ι κάποτε γνωστά σέ κάποιον. 'Υποπτεύ­
ομαι πώς ακόμα κα ί σήμερα ενα άπό τά θέλγητρα
τής άρχαίας κα ί μεσαιωνικής ισ τορία ς ε ίν α ι τό ό­
τ ι μας δ η μ ιο υ ρ γ ε ί τήν αύταπάτη πώς εχουμε στή
διάθεση μας δλα τά γεγονότα μέσα σέ μιά κόμοδη
έκταση: ή δύστροπη διά κρ ισ η των γεγονότων τής ι ­
στορίας κα ί των άλλων γεγονότων πού σ χετ ίζ ο ντα ι
μέ τό παρελθόν εξα φ α νίζ ετα ι, γ ι α τ ί τά λίγα γνω­
στά γεγονότα ε ί ν α ι δλα ισ τορ ικ ά γεγο νότα . "Οπως
είπ ε ο Μπάρυ, πού ε ί χ ε εργασ τεί πάνω σ τ ις δυό
περιόδους, " ο ι καταγραφές τής άρχαίας κα ί μεσ αι­
ωνικής ισ τορία ς ε ίν α ι διάσπαρτες μέ κ ε ν ά ". " Ε ­
χουν ονομάσει τήν ισ τορ ία τέράστια πριονοκορδέλ-
λα μ ’ ένα σωρό χαμένα μέρη. ’ Αλλά f| κύρια δυσκο-
λύα δε βρύσκεταυ στά κενά. 'Η εύκόνα μας γυά
τήν ' Ελλάδα τοΟ πέμπτου αιώνα δέν ε ίν α ι κατά χύ-
ρυο λόγο έλαττωματυκή γυατύ τόσα πολλά κομμάτυα
έχουν συμπτωματυκά χα θεΰ, αλλά γυατύ αυτή γενυκά
εϊναυ ή εΰχόνα πού δυαμόρφωσε μυά πολύ μυκρή ο­
μάδα ανθρώπων στήν πόλη των ’ Αθηνών. Γνωρύζουμε
πάρα πολλά γυά τό πώς έβλεπε την 'Ελλάδα τοΰ
πέμπτου αιώνα ένας ’ Αθηναϋος πολύτης, δμως σχεδόν
τύποτα γυά τό πώς τήν έβλεπε ένας Σπαρτυάτης, έ­
νας Κορύνθυος, έναςΘ ηβαΕος, γυά νά μην αναφέρου­
με έναν Πέρση η δοΟλο η άλλο μέτουκο έγκαταστη-
μένο στήν ’ Αθήνα. 'Η εικό να μας έχευ π ρ οεκλεγεί
καύ προκαθορυστεΰ γυά λογαριασμό, μας., δ χ ι τ ό ­
σο άπό σύμπτωση, δσο άπό άνθρώπους πού ειτα ν διαπο-
τυσμένου συνευδητά ηάσυνεύδητα άπό μυά ΰδυαύτερη
άποψη καύ σκέπτονταν πώς τά γεγονότα πού μποροΟ-
σαν νά στηρύξουν αυτή την άποψη εϊναυ άξυα νά δια-
φυλαχτοϋν. Κατά τόν ιδ ιο τρόπο όταν δυαβάζω σέ
μυά σύγχρονη ΰστορύα γυά τό Μεσαύωνα, πώς οΰ άν-
θρωπου τοΟ Μεσαύωνα εϊναυ βαθευά δεμένου μέ τη
θρησκεύα, αναρωτιέμαι πώς τό ξέρουμε κ υ ’ άν αΰτό
εϊναυ αλήθευα. * 0 , τ ι ξέρουμε σά γεγονότα ττΊς μεσ αι­
ω νικές ΰστορύας, έχουν δλα σ χεδόν έπυλεγεΰ γυά
λογαρυασμό μας άπό γε νυ έ ς χρονυχογράφων πού είτα ν
άπασχολημένου επαγγελματικά στή θεωρύα καύ στην
πρακτική τΓίς θρησκεύας, θεωρώντας την συνεπώς ε­
ξα ιρ ε τικά σπουδαύα. Κατέγραφαν κάθε τύ πού άναφε-
ρόταν σ ’ αύτή καύ δχυ πολλά γυά τά άλλα πράγματα.
' Η εικό να τί^ς άγροτικτΊς Ρωσύας σάν βαθεια θρησκευ­
τ ικ ή ς χαταστράφηκε άπό τήν επανάσταση τοΟ 1917.
'Η εΰκόνα τοΟ άνθρώπου τό Μεσαύωνα σάν βαθειά
θρ η σ κευ τ ικ ο ϋ , α ληθινή ε ί τ ε δ χ υ , εϊναυ άκατάλυτη
γυατύ δλα σχεδόν τά γνωστά γ ι ’ αύτόν γεγονότα ε ί ­
χαν π ροεκλεγεί άπό άνθρώπους πού τό πίστευαν καύ
ήθελαν νά τό πιστεύουν κ ι ’ ά λλο ι. Καί πλήθος άλλων
γεγονότων πού μποροΟσαν νά άποδεύξουν τό άντύθε-
το έχουν χα θεί ά νεπ ισ τρ επ τί. Τό νεκρό χ έ ρ ι χά-

-9-
μένων γενεών ύστορυκών, γραφιάδων καύ χρ ονικογρ ά ­
φων εχευ καθορύσει τά πρότυπα τοϋ παρελθόντος, καύ
χωρύς τη δυνατότητα ανάκλησης. "*Η ΰστορύα που
δια βά ζ ου μ ε", γράφει ό καθηγητής Μπάρακλουγκ, ό
ίδ ιο ς δύδασκε μεσαιω νική ΰστορύα, "αν καύ βασι­
σμένη στά γεγονότα δέν ε ί ν α ι , γ ιά νά μιλήσουμε
μέ ά κρύ βεια , καθόλου γε γ ο νο τ ο λ ο γ ικ ή , αλλά μιά
σειρά άποδεδεγμένων κρύσεων".
’ Αλλά ας γυρύσουμε στή δια φ ορ ετική μά τό ίδ ιο
σοβαρή κατάσταση τοΟ σύγχρονου ύστορικοΟ. '0 ι ­
στορικός τής άρχαύας η μεσαιωνικής ύστορύας μπο-
ρ ε ΐ νά χρωστά ευγνωμοσύνη στή διαδικασύα ψηλοΟ
κοσκινύσματος πού μέσα άπό τό χρόνο τοΟ παρέδω­
σε ενα εύκολομετα χεύριστο σύνολο ΰστορικών γ ε ­
γονότων. “ Οπως ε ϊπ ε ό Λ ύ τ τ ο ν Στράσεϋ μέ τό σκαν-
δα λισ τικ ό τρόπο του : " ή πρώτη άπαύτηση γ ιά τόν
ΰστορικό ε ί ν α ι ή ά γνο ια , ή άγνοια που απλοποιεί
καύ ξ εκα θα ρ ύζ ει, πού ε π ιλ έ γ ε ι καύ παραλεύπει".
"Οταν καμμιά φορά παρασύρομαι καύ ζηλεύω τήν άκρα
επάρκεια των συναδέλφων μου πού Ασχολούνται μέ
τή συγγραφή άρχαύας καύ μεσαιω νικής ύστορύας,
παρηγοριέμαι μέ τή σκέψη δ τ ι ε ί ν α ι τόσο επαρκείς
κυρύως επ ειδή άγνοοΟν τόσο τό θέμα του ς. Ό σύγ­
χρονός ΰστορικός δέν έ χ ε ι σχέση μέ κανένα άπό τά
πλεονεκτήματα πού χα ρύζει αύτή ή θεμελιω μένη ά-
γν ο ία . "Οσο πιό κοντά στή δ ικ ή του εποχή ερ χετα ι
τόσο πιό πολύ πρέπει νά κ α λ λ ιερ γ ε ί αύτή τήν ά­
γν ο ια . " Ε χ ε ι τό διπλό καθήκον νά άνακαλύψει τά
λύγα σημαντικά γ ε γο νό τ α , νά τά μεταπ οιήσ ει σέ
γεγονότα τής ύστορύας καύ νά άπορρύψει πλήθος ά-
σήμαντα γεγονότα σά μή ύστορικά . Ά λ λ ά αύτό ά-
κριβώς ε ί ν α ιό ά ν τ ιπ ο δ α ς στήν α ΰρ ετική άποψη τοΟ
δέκατου ένατου αύώνα, πως ή ΰστορύα ά ποτελεΐ τό
απάνθισμα ενός πολύ μεγάλου άριθμοΟ άπό αναμφι­
σβήτητα καύ α ν τ ικ ε ιμ ε ν ικ ά γεγο νότα . “’ Οποιοσδή­
ποτε πέσει σ ’ αύτή τήν αίρεση η θά πρέπει νά έγ-
καταλεύψει τήν ΰστορύα σάν κακό επάγγελμά καύ νά
στραφεί στή συλλογή γραμματοσήμων η σέ κάποιο

-10-
άλλο είδ ο ς α ρχαιολογίας ή νά καταλήξει σέ τρελ-
λ ο κ ο μ εΐο . Ε ίν α ι αύτή ή αίρεση πού στά τελευτα ία
εκατό χρόνια προκάλεσε ®όσο καταστρεπτικές συνέ­
π ειες γ ιά τούς σύγχρονους ισ τ ο ρ ικ ο ύ ς , μέ τή συγ­
γραφή στή Γερ μ α νία , τή Μ .Βρετανία κα ί τ ίς ΗΠΑ,
σ ’ εκτετα μένο κ ι ολο αυξανόμενο ά ριθ μ ό, γεγο νοτο­
κών έξ ειδικευ μ ένω ν μονογραφιών μιας δήθεν τερά­
στιας ισ το ρ ικ ή ς γνώσης γύρω άπ’ τό άσήμαντο, πού
χάθηκαν χωρίς ν ’ άφήσουν ίχ ν η μέσα στον ωκεανό
τών γεγονότω ν. ' Υποπτεύομαι πώς θά είτα ν πιό πο­
λύ αύτή ή αίρεση πού άπογοήτευσε τόν "Α κτον σάν
ισ τ ο ρ ικ ό , παρά ή προβαλλόμενη σύγκρουση ανάμεσα
στή φιλελεύθερη καί κα θολική πίστη. Σ ’ ενα άπό τά
πρώτα του άρθρα ό "Α κτον έγραψε γ ιά τό δάσκαλο
του Ν τ έλ ιν γ κ ερ . "Δ έ θά έγραφε μέ ά τελές ύ λικό
κα ί τό ύ λ ικό είτα ν γ ι ’ αύτόν πάντοτε ά τ ε λ έ ς " . * ’ Ε-
δώ βέβαια ό "Ακτον άπαγγέλει μιά προκαταβολική
ετυμηγορία γιά τόν έαυτό τ ο υ , γιά τό παράξενο
φαινόμενο ενός ισ το ρ ικ ο ύ πού πολλοί θά τόν θεω­
ρούσαν, σάν τόν πιό δ ια κ εκ ρ ιμ έ ν ο άνάμεσα σ ’ δλους
τούς κάτοχους τής “ Εδρας τής Σύγχρονης 'Ι σ τ ο ρ ί ­
ας σ ’ αύτό τό π α νεπιστήμιο, πού δ έν εγραψε όμως
ισ το ρ ία . Καί ό "Α κτο ν εγραψε τό δ ικ ό του επιτά­
φ ιο , στό εισαγω γικό σημείωμα τοΰ πρώτου τόμου
τής Σ ύ γ χ ρ ο ν η ς ' Ι σ τ ο ρ ί α ς τ ο ΰ Κ α ί μ π ρ ι τ ζ , πού
δη μ οσ ιεύτη κε άμέσως μετά τό θάνατο τ ο υ , όταν θρη-
νολογοΟσε πώς ο ΐ α παιτήσεις πού πιέζουν τόν ι ­
σ τορ ικό άπειλοΟν ν ά .τ ό ν μεταβάλλουν άτιό "άνθρωπο
τών γραμμάτων σέ έρα νισ τή εγ κυ κ λο π α ίδ εια ς". Κά­
τ ι πήγε στραβά. Κ ι ’ αύτό είτα ν η πίστη σ ’α ύτήτή ν

*Βλέπε στόν Τ ζ .Π .Γ κ ο ύ τ ς , H i s t o r y and h i s t o r ia n s

in th e n in e t e e t h c e n t u r y , σ ελ. 385* άργότεραό
"Ακτον είπ ε γ ιά τόν Ν τ έλ λινγκερ ό τ ι "τ ο ΰ δόθηκε
ή δυνατότητα νά διαμορφώσει τή φιλοσοφία του τής
ισ τορ ία ς μέσα στά πλατύτερα επαγωγικά όρια πού
ύπήρξαν ποτέ προσιτά σέ άνθρωπο".

-11-
ακούραστη κ υ ’ άτέλευωτη·συσσώρευση σκληρών γ ε γ ο ­
νότων σά θεμέλυο τής ΰστορύας, η κύστη» πώς<τά
γεγονότα μυλοΌν άπό μόνα τους Καύ πώς δέ· μποροΟ-
με νά έχουμε πάρα πολλά γε γο νό τ α , μυά πύστη τό­
σο άδυαφυλονύκητη έκεΰνο τον καυρό, ετσυ πού >λύ-
γου ΰστορυκού θεώρησαν τότε άναγκαϋο - καύ σήμε­
ρα ακόμα μερυκού δέν τό θεωροΌν - νά άναρωτηθοΟν
"Τ ύ εϊναυ ΰστορύα;"
'Ο φετυχυσμός των γεγονότων τό δέκατο ένατο αΰ-
ώνα συμπληρωνόταν καύ δυκαυωνόταν άπό ένα φετυ-
χυσμό των ντοκουμέντω ν. Τά ντοκουμέντα ευταν ή
"Κυβωτός τ^ς Δυαθήκης" στό Ναό των γεγονότω ν. '0
ταπευνός ΰστορυκός τά πλησύαζε μέ σκυμμένο κεφά-
λυ καύ μυλοΟσε γ υ ’ αύτά μέ βαθύ σεβασμό. 'Α ν τό
βρήτε στά ντοκουμέντα ετσυ εϊν α υ . ’ Αλλά άν φτά-
σουμε σ ’ αύτά τά ΰδυα τά ντοκουμέντα - τά δυατάγ-
μ ατα,.τύς σ υνθή κες, τά πρωτόκολλα, τά ά ρχεϋα,τύς
ύπηρεσυακές αλληλογραφίες, τά προσωπυκά γράμμα­
τα καύ ήμερολόγυα - τύ μάς λ έ ν ε ; Τά ντοκουμέντα
δέ μποροϋν νά μας ποΟν τύποτα περυσσότερο άπό
κεΰνο πού σκεφτόταν ° συγγραφέας τους - ό ,τ υ
σκέφτηε πώς ε ί χ ε συμβεϋ, δ ,τ υ σκέφτηκε πώς δφευ-τ
λε νά συμβεϋ ή πώς θά συνέβαυνε ή ΰσως μόνον
δ ,τ υ ήθελε νά νομύζουν οΰ άλλου πώς σκεφτόταν ή
άκόμα μόνο δ ,τ υ ο ΰδυος νόμυζε πώς σκεφτόταν.
Κανένα άπ’ αύτά δέ σημαύνευ τύποτα μέχρυς δτου ά-
να λά β ε υ ο ΰστορυκός νά τό επ εξεργαστεί καύ νά τό
άποκρυπτογραφήσευ. Τά γε γο νό τ α , εύτε βρεθοΟν σέ
ντοκουμέντα ευτε δ χ υ , πρέπευ άκόμα νά ύποβληθοΰν
σέ μυά έπεξεργασύα άπό τον ΰστορυκό προτοΟ τά
χρησυμοπουήσευ οπουδήποτε: ή χρησυμοπούηση πού
θά τούς κάνευ εϊναυ - άν μπορώ νά τό τοποθετήσω
ετσυ - μυά παρά πέρα άνάπτυξη τής έπεξεργασύας.
’ Επυτρέψτε μου νά δώσω ένα παράδευγμα, γ υ ’ αΰ-
τό πού προσπαθώ νά πω, μέ ένα γεγο νός πού τυχαύ-
ν ε υ νά ξ έρ ω καλά. "Οταν ό Γκούσταβ Στρέζεμαν, ' Υ ­
πουργός, ’ Εξωτερυκών τής Δημοκρατύας τής Βαίμάρης
πέθανε τό 1922, άφησε έναν τεράστυο όγκο-3001γ ε ­

-12-
μάτα κ ο υ τ ιά .- άπό χαρτιά υπηρεσιακά, μισοΰπηρε-
σιακά και προσωπικά, που όλα σχεδόν άναφέρονταν
στά έξη χρόνια που χρημάτισε υπουργός. Φυσικά οΐ
φ ίλ ο ι καί ο ΐ σ υ γ γ ε νε ίς του σκέφτηκαν πώς θά έ-
πρεπε νά σ τη θεί ενα μ νη μ είο γιά ενα τόσο σπουδαίο
άντρα. '0 έμπιστος γραμματέας του Μπέρνχαρντ,
άνάλαβε τό έργο* κα ί μέσα σέ τρία χρ όνια έμφανί-
στηκαν τ ρ ε ις ογκώ δεις τ ό μ ο ι, 600 σ ελ ίδ ες περίπου
ο καθένας, μέ ντοκουμέντα πού είχα ν έ π ιλ ε γ ε ϊ ά­
πό τά 300 κουτιά κα ί μέ τόν εντυπωσιακό τ ίτ λ ο
‘ Η Κ λ η ρ ο ν ο μ ι ά τοΟ Σ τ ρ έ ζ ε μ α ν . Κανονικά τά ί ­
δια τά ντοκουμέντα θά σάπιζαν σέ κάποιο υπόγειο
η σοφίτα κα ί θά χανόντουσαν γιά πάντα, "ίσως πά­
λ ι μετά άπό εκατό χρ'ονια η περίπου τόσα νάσκυβε
πάνω τους κάποιος περίεργος λ ό γιο ς κα ί νά τά ά-
νασυρε γ ιά νά τά σ υ γ κ ρ ίν ε ι μέ τό κ ε ίμ εν ο τοΌ
ΜπούρκχαρντΤ " Ο ,τ ι σ υ ν έβ ε ι είτα ν πολύ περισσότε­
ρο δραμα τικό. Τό 1945 τά ντοκουμέντα έπεσαν στά
χέ ρ ια τής Β ρ ετα νική ς .καί ’ Α μ ερ ικα νικ ή ς κυβέρνη­
σης πού τά φωτογράφισαν κα ί έθεσαν τά φωτοαντί­
γραφα στή διάθεση των λογίω ν, στό Δημόσιο ’ Αρ χείο
τοϋ Λ ονδίνου κα ί σ τ ό ’ Ε θ ν ικ ό ’ Α ρ χείο τής Ουάσιγ-
κτ ο ν. 'Ε τ σ ι αν έχουμε άρκετή υπομονή κα ί περι­
έ ρ γ ε ια , μποροΟμε νά άνακαλύψουμε τ ί άκριβώς έκα­
νε ό Μπούρκχαρντ. 'Ε κ ε ί ν ο πού έκανε δέν είτα ν οΰ-
τε π ολύάσυνήθιστο, οΰτε πολύ σκανδαλώδες. "Οταν
πέθανε ο Στρέζεμαν ή δ υ τ ικ ή του π ο λ ιτ ική έμ ο ια ­
ζε νά έ χ ε ι σ τεφθεΐ μέ μιά σειρά άπό λαμπρές ε­
π ιτ υ χ ίες - τό Λοκάρνο, ή είσοδος τής Γερμανίας
στήν Κοινωνία τών ’ Εθνώ ν, τά ο ικο νο μ ικά σχέδια
τών Ν τ έβ ις κα ί Γιά ν γκ ' κ α ί τά ά μερ ικά νικα δ ά νεια ,
η άποχώρηση τών συμμάχων στρατών άπό τή Ρημανία.
Αυτό φαινόταν νάναι τό σημα ντικό κα ί αποδοτικό
μέρος τής εξω τερικής π ο λιτική ς τοΌ Στρέζεμαν.
Καί δέ θά είτα ν άφύσικο νά ε ί ν α ι παραπάνω τ ο ν ι ­
σμένο στήν επ ιλογή τών ντοκουμέντων τοϋ Μπούρκ­
χα ρντ. ’ Από τήν άλλη μεριά ή άνατολική π ο λιτική
•’-ου, οί. σ χέσ εις του μέ τή Σ ο β ιε τ ικ ή "Ενωση, φαι­

-13-
νόταν νά μήν έ χ ε ι οδηγήσει σέ τίποτα το ι δ ι α ί ­
τερ ο. Καί μιά πού πλήθος άπό ντοκουμέντα δια ­
πραγματεύσεων μέ συνηθισμένα μόνο αποτελέσματα
δέν είτα ν πολύ ένδιαφέροντα καί δέν πρόσθετον
τίποτα στή φήμη τοΰ Στρέζεμαν, ή επεξεργασία έ-
πιλογήε μποροΰσε νά ε ί ν α ι πιό αυστηρή. Στήν πρα­
γμα τικότητα ο Στρέζεμαν έδωσε πολύ περισσότε­
ρο σταθερή κα ί ανήσυχη προσοχή σ τίς σ χέσ εις του μέ
τή Σ ο β ιε τ ικ ή "Ενω ση, πού έπαιξαν ένα πολύ πιό
μεγάλο ρόλο στό σύνολο τής εξω τερικής του πολι­
τ ική ς άπό κ ε ίν η πού μπορεΐ νά ύποπτευθεΐ ό ανα­
γνώστης τής επιλογής Μπούρκχαρντ. "Ομως ο ΐ τόμ οι
τοΰ Μπούρκχαρντ σ υ γ κ ρ ίν ο ν τ α ι, νομίζω , π λ εο ν εκτ ι­
κά μέ πολλές συλλογές ντοκουμέντων πού έχουν έχ-
δο θ εϊ κα ί πού σ ’ αύτές βα σίζεται μέ εμπιστοσύνη
ό συνηθισμένος ισ τ ο ρ ικ ό ς .
Αυτό δ έν ε ί ν α ι τό τέλος τής ισ τορία ς μου. Λ ί ­
γο μετά τήν έκδοση τών τόμων τοΟ Μπούρκχαρντ, ο
Χίτ λ ε ρ ανέβηκε στήν έξουσία . Στή Γερμανία τό ό­
νομα τοΰ Στρέζεμαν παραδόθηκε στή λήθη κα ί ο ΐ
τόμ οι εξαφανίστηκαν άπό τη ν κυκλοφορία. Πολλά,
ίσως τά περισσότερα, άπό τά άντίτυπα πρέπει νά
έχουν καταστραφεϊ. Σήμερα ' Η Κ λ η ρ ο ν ο μ ι ά τοΰ
Σ τ ρ έ ζ ε μ α ν .ε ίν α ι μάλλον σπάνιο β ιβ λ ίο . Στή Δύση
όμως ή . φήμη τοΰ Στρέζεμαν, δια τηρήθηκε ψηλά.
Τό 1935 ένας "Αγγλος έκδοτης παρουσίασε μιά
συνοπτική μετάφραση τοΰ έργου τοΰ Μπούρκχαρντ.
"ίσως τό Ιν α τ ρ ίτ ο άπό τό α ρχ ικό νά έ χ ε ι παρα-
λειφ θ εϋ . *0 Σά τον, ένας πολύ γνωστός μεταφραστής
άπό τά γ ε ρ μ α ν ικ ά , εκανε αύτή τή δουλειά καλά κα ί
μέ συνέπεια. Στήν εισαγωγή εξηγούσε πώς ή ά γ γ λ ι-
κή παραλλαγή είτα ν "άλαφρά συμπηκνωμένη, άλλά μό­
νο μέ τήν παράλειψη ένός ορισ μένου μέρους πού
όπως νό μ ιζα ,, είτα ν έφήμερο . . . ' . .μ έ έλάχιστο έν-
δια φ έ ρ ο νγ ιά τούς "Αγγλους άναγνώστες η σπου­
δα σ τές ". Αύτό είτα ν κα ί πάλι άρκετά φυσικό.
Τό άποτέλεσμα όμως ε ί ν α ι , πώς ή άνατολική π ολι­
τ ικ ή τοΟ Στρέζεμ α ν, περιθωριακά κιόλας παρουσία-

-14-
σ μ ένη σ τό ν Μπούρκχαρντ, σχεδόν εξαφανίζεται, /στους
τόμους τοΟ Σάτον κ α ί ή Σοβυετυκή "Ενωση παρουσυ-
άζεταυ απλά σάν ένας τυχαΰος καύ μάλλον ενοχλη­
τ ικ ό ς παρείσακτος στήν κυρίως δυτυκή πολυτυκή
τοΟ Στρέζεμαν. Πρέπει, ασφαλώς νά εΰπωθεϋ άκόμα,
πώς γυά όλους, έξω άπό μερυκους εΰ δυ κού ς, έκεΰ-
νος πού άντυπροσωπεύευ γυά τό δυτυκό κόσμο τήν
αύθεντυκή φωνή τοΟ Στρέζεμαν εϊνα υ ό Σάτον καί
όχυ ό Μπούρκχαρντ κ υ ’ άκόμα λυγότερο τά ΰδυα τά
ντοκουμέντα. "Αν τά ντοκουμέντα ε ίχα ν χαθεΰ στό
βομβαρδυσμό τοϋ 1945, άν οΰ τόμου τοΰ Μπούρκχαρντ
πού άπέμεναν είχα ν έξαφανυστεΰ, ή αύθεντυκότητα
καί τό κύρος τοϋ Σάτον δέν θά είχα ν ποτέ άμφυ-
σβητηθεΰ. Πολλές συλλογές ντοκουμέντων πού τυπώ­
θηκαν κα ί γίνο ν τα υ δεκτές μέευγνω μοσύνη άπό τούς
ΰστορυκούς, γ υ α τί λείπ ο υ ν τα' πρωτότυπα, δέν έ­
χουν πυό άσφαλή βάση.
Θέλω όμως νά προχωρήσω ενα β?ίμα παραπέρα. "Ας
ξεχάσουμε τόν Μπούρκχαρντ κα ί τόν Σάτον κ υ ’ άς ευ-
μαστε εΰγνώμονες πού μποροΟμε, άν θέλο υμ ε, νά συμ­
βουλευόμαστε τά αύθεντυκά χαρτυά ενός άπ’ τούς ι ­
θύνοντες σέ μερυκά σπουδαϋα γεγονότα τΤίς πρόσφα­
της ευρωπαϊκές ισ το ρ ία ς. Τ ί μας λένε τά χαρτυά;
Μέσαστάάλλα περυλαμβάνουν περυγραφές συνομυλυ-
ών τοΟ Στρέζεμαν, μερυκών εκατοντάδων μέ τό Σο-
βυετυκό Πρεσβευτή στό Β ερ ο λ ίνο καί μυδς εΰκοσα-
ρυδς περίπου μέ τόν Τ σ ίτ σ ε ρ υ ν .* Αυτές οΰ κατα­
γραμμένες συνομυλυες έχουν ένα κουνό χάρακτηρυ-
στυκό. Δ είχνο υ ν τόν Στρέζεμαν σά νάχευ τή μ ε ρ ί­
δα τοΟ λέοντος στυς συζητήσευς κα ί προβάλλουν τά
έπυχευρήματα το υ , σάν αναλλοίωτα καλοβαλμένα καί
πευστυκά, ένώ οΰ συνομυλητές του εϊναυ στά περυσ-
σότερα θέματα άνεπαρκεϋς, μπερδεμένου κα ί άμετά-

*'Υπ ουργός ’ Εξωτερυκών τές Σοβυετυκίϊς "Ενωσης τό

1921 πού έλαβε μέρος στή συνθήκη τοΟ Ραπάλο άνά-
μεσα στή Γερμανία κα ί τήν Σοβυετυκή "Ενωση.
(Σ .τ .Μ .)

-15-
πευστου. Αύτ<5 είναυ ούκογενευακό γνώρυσμα όλων
των καταγραμμένων δυπλωματυκών συνομυλυων. Τά
ντοκουμέντα δέν μας λένε δ ,τ υ συνέβευ άλλά μόνο
δ ,τ υ ο Στρέζεμαν σκεφτόταν πως ε ί χ ε συμβεϋ η δ ,
τυ έπυθυμοΟσε νά σκέφτονταυ οΰ άλλου ή ίσως δ ,τ υ
ο ίδυος ήθελε νά νομύζευ πώς ε ί χ ε συμβεϋ. Δέν
είναυ λουπόν ό Σάτον ή ό Μπούρκχαρντ άλλά ό ύδυος
ο Στρέζεμαν πού άρχυσε τήν επεξεργασία τής έπυ-
λογής. Κυ’ δν ε ίχ α μ ε , λέω, τύς καταγραφές τοΟ
Τσύτσερυν γ υ ’ αύτές τύς ίδυ ες συνομυλύες, θά μα-
θαύναμε άπ’αυτόν μόνον δ ,τ υ ό Τσύτσερυν σκεφτό­
ταν κυ οτυ πραγματυκά συνέβευ θάπρεπε νά συγκρο-
τηθεϋ μέσα στό μυαλό τοΟ ΰστορυκοΟ. Βέβαυα τά
γεγονότα καύ τά ντοκουμέντα είναυ βασυκά γυά τόν
ΰστορυκό. Δέ δημυουργεΰ όμως ένα φετύχ άπ’ αύτά.
Δέν άποτελοΟν αύτά άπό μόνα τους τήν ΰστορύα, δέ
μάς δύνουν άπό μόνα τους έτουμες άπαντήσευς στό
κουραστυκό ερώτημα "Τ ύ είνα υ ΰστορύα;"
Σ ’ αύτό τό σημεΰο θά ήθελα νά πω μ ερ ίκά λόγυα
πάνω στόθέμα, γυατύ οΰ ΰστορυκού τοΟ δέκατου έ­
νατου αύώνα ε ίτ α ν γ ε ν υ κ ά άδυάφορου στή φυλοσοφύα
τής ύστορύας. *0 δρος έχευ έφευρεθεΰ άπό τόν
ΒολταΕρο καύάπό τότε χρησυμοπουεΰταυ μέ δυαφορε-
τ υκές έν νο υες. Θά τόν χρησυμοπουήσω δμως, μέ τήν
■έννουα πού θά δυευκολύνευ τήν άπάντηση. μας στο
ερώτημα "Τ ύ είναυ ΰστορύα;" *0 δέκατος ένατος
αύώνας είτα ν μυά περύοδος έμπυστοσύνης καύ αΰσυ-
οδοξύας γυά τούς δια νοούμενους τής δυτυκής Ευ­
ρώπης. Τά γεγονότα στό σύνολο τους είτα ν ί,κανο-
πουητυκά. Καύ ή τάση νά βάζευς γ υ ’ αύτά τά γ ε γ ο ­
νότα αυχμηρά ερωτήματα καύ νά άπαντας σ ’ αύτά,
είτα ν σχετυκά αδύνατη. *0 Ράνκε πύστεψε μέ εύσέ-
βευα πώς ή Θεύα Πρόνουα θά φρόντυζε γυά τό νόη­
μα τή ςΰ σ τορ ύ α ς, άν δ ίδυος γυά τά γεγο νότα . Καύ
ο Μπούρκχαρντ μέ μυά πυό σύγχρονη δόση κυνυσμοϋ,
παρατηρεϋ πώς δέν "ε ίμ α σ τ ε μυημένου στούς σκο­
πούς τήδ αύώνυας σοφύας". ’ Ακόμα τό 1931 ό καθηγη-
τή ε Μπάτερφηλντ σημεύωσε μέ φανερή ΰκανοπούηση,

-16-
πώς "οΰ ύστορυκού έχουν σκεφτεΰ λύγο πάνω στη
φύση τών πραγμάτων κ υ ’ αύτη την ΰδυα τιί φύση τοΟ
δυχοϋ τους θέμ α τος". *Ομως ό προκάτρχος μου σ ’
αυτά τά μαθήματα, ο Δρ. Α. Λ. Ρόουζ περυσσότερο
άκουβης κρυ τυ κός, έγραψε γυά τό βυβλύο τοϋ σέρ
Ούυνστον Τσώρτσυλ Π α γ χ ό σ μ υ α Κ ρ ύο η -τό βυβλύο
του γυά τόν Πρώτο Παγχόσμυο Πόλεμο - πώς ένώ συ-
ναγωνύζεταυ την 'ί σ τ ο ρ ύ α τ ή ς Ρ ώ σ υ χη ς ’ Ε π α ­
νά σ τ α σ η ς τοΟ Τρότσχυ, σέ πρόσωπυχότη-ςα, ζωηρό­
τητα χαύ ζωντάνυα, είναυ άπό μυά άποψη χατώτερο:
δέν έχευ "φυλοσοφύα τής ύστορύας πύσω τ ο υ ". Οΰ
Βρετανού ΰστορυχού άρνοϋνταν να φτάσουν τόσο μα-
χρυά, όχυ γυατύ πύστευαν πώς ή ΰστορύα δέν έχευ
νόημα, άλλά γυατύ πύστευαν πώς αύτό τό νόημα εΰ-
ταν άμέσως άντυληπτό χ υ ’ άπό μόνο του φανερό. 'Η
φυλελεύθερη άποψη τής ύστορύας τό δέκατο ένατο
αύώνα ε ίχ ε στενή συγγένευα μέ τό ούκονομϋκό δόγ­
μα τοΟ l a i s s e z - f a i r e , εΰταν έπύσης τό προυόν
μυας γαληνυας χαύ γεμάτης αύτοπεπούθηση άντυμε-
τώπυσης τοϋ κόσμου. *Ας ιίροχωρήσευ καθένας στό
δυκό του έργο καύ τό κρυμμένο χέρυ θά φρόντυζε
γυά την παγκόσμυα άρμονύα. Τά ΰδυα τά γεγονότα
τής ύστορύας εΰταν μυά άπόδευξη τοΟ ύπέρτατου
γεγονότος μυας εύ ?ρ γ ετυ κή ς καύ προφανώς άτέρμο-
νης προόδου γυά ψηλότερα πράγματα. Εΰταν ή επο­
χή τής αθωότητας χαύ οΰ ΰστορυχού περπατούσαν
στόν Κήπο τής ’ Εδέμ χωρύς νά τούς καλύπτευ ούτε
ένα φύλλο φυλοσοφύας, γυμνού καύ χωρύς ντροπή
μπροστά στό θεό τής ύστορύας. ’ Από τότε γνωρύ-
σαμε τήν άμαρτύα χαύ δοκυμάσαμε την πτώση. Καύ
χεΰνου οΰ ΰστορυχού πού προφασύζονταυ σήμερα πώς
δέν είνα υ άπαραύτητη μυά φυλοσοφύα τής ύστορύας
δοκυμάζουν μάταυα χαύ μέ αύτεπύγνωση νά δημυουρ-
γησουν σά μέλη μυας άπουχύας γυμνυστών, τόν Κήπο
τής ’ Εδέμ στό δυχό τους κήπο στό προάστευο. Σή­
μερα τό αυχμηρό έρώτημα δ^' μπορεΰ πυά ά λλονά ά -
ποτραπεΰ.
Στά περασμένα πενήντα χρόνυα είχα ν γύνευ πολ-

-17-
λες σοβαρές εργασίες πάνω στο' πρόβλημα "Τ ύ εϊναυ
ΰστορύα;" ’ Απο' τή Γερ μ α νία , τή χώρα που έπρόκευ-
το νά κάνει, τόσα πολλά γυά νά ανατρέψει, τήν ά­
νετη βασυλεύα τοϋ φυλελευθερυσμοϋ τοϋ δέκατου έ­
νατου αΰώνα, ?ιρθε στά 1880 καύ 1890 η πρώτη
πρόκληοη στό δόγμα τής πρωτοκαθεδρύας καύ αύτο-
νομύας των γεγονότων μέσα στήν ΰστορύα. Οΰ φυλό-
σοφου που έκαναν αυτή τή πρόκληση δέν εϊναυ τώρα
κάτι, περυσσότερο άπό απλά ονόματα. '0 Ν τίτλευ
εϊναυ ό μόνος άπ’ αίιτούς που έτύχε πρόσφατα κά-
πουας καθυστερημένης άναγνώρυσης στήν Μ.Βρετα-
νύα. ΠροτοΟ τελευώσευ ο αΰώνας, ή ευημερία καί
ή έμπυστοσυνη εϋταν άκόμα πολύ μεγάλες σ ’ αΰτή τή
χώρα γυά νά δ ο θ εί όπουαδήποτε προσοχή στους αΰ-
ρετυκούς πού έκαναν έπύθεση στή λατρεία των γ ε ­
γονότων. ’ Αλλά πολύ νωρίς μέ τό νέο αΰώνα ή δά­
δα πέρασε στήν ’ ΐ,ταλία δπου ο Κρότσε άρχυοε νά
π ροτείνευ μυά φυλοσοφυα τής ΰστορύας, πού ολοφά­
νερα χρωστούσε πολλά στούς Γερμανούς δασκάλους.
*Ολη ή ΰστορύα εϊναυ "ρύγχρ ονη ΰστορύα" δυακή-
ρυζε ό Κ ρ ό τ σ ε ,* εννοώντας πώς ή ΰστορία συνίστα-
ταυ ούσυαστυκά στό νά βλέπευ το' περελθόν μέ τά
μάτυα τοΟ παρόντος καί στό φως των προβλημάτων
του καί πώς κύρυο έργο τοϋ ΰστορυκοϋ δέν εϊναυ
νά καταγράφευ άλλα νά ά ξυο λο γ εί. Γ υ α τ ύ ά ν δ έ ν ά-
ξυολογεΰ πώς μπορεϋ νά ξέρευ τύ εϊναυ άζυο νά

*Σ τό κ ε ίμ εν ο αυτός ό περύφημος άφορυσμός έχευ έ-

τσυ: "Οΰ πραχτυκές άπαυτήσευς πού βρύσκονταυ στή
βάση κάθε ΰστορυκης κρύσης δύνουν σ ’ ολόκληρη τήν
ΰστορύα τό χαρακτήρα 'σύγχρονης ΰστορύας’ , γυα­
τ ύ , δσο κα·ί νά φαύνονταυ άπομακρυσμένα στό χρό­
νο ετσυ όπως περυγράφονταυ τά γε γο νό τ α , ή ΰ-
στορυα στήν πραγματικότητα άναφέρεταυ σέ άνάγκες
τοϋ παρόντος καί καταστάσευς τοϋ παρόντος, καί
μέσα σ ’ αύτές δονοϋν εκ είν α τά γεγονότα". ( Β . C ro­
c e , H is t o r y a s th e s t o r y o f L i b e r t y , άγγλ. μεια-
φραση 1941, σελ. 1 9 ).

-18-
καταγραφεΕ; Τ<5 1910 ο άμερυκανός ύΰατορυκος ’'ίίρίρλ
Μπέκερ, ύσχυρύστηχε, μέ έπύτηδες προκλητυκή γλώσ­
σα, πώς "ύστορυκά γεγονο'τα δέ ν υπάρχουν γι,ά χα-
νένα ν ύστορυκό μέχρυς δτου τά δημυουργήσευ". Τό
τ ε , αυτές ού προκλήσευς πάρθηκαν έλάχυστα ύπόψη.
Μόνο μετά το 1920 άρχυσε νά γύνεταυ ό Κρότσε πο­
λύ τής μόδας στή Γαλλύα χαύ στή Μ .Βρετανύα. Αυ­
τό' ίσως δέν έγυνε έπευδή ό Κρότρε εΰταν πυό
εύστροφος δυανοητής ή χαλύτερος στυλύστας άπό
τούς Γερμανούς προχατόχους το υ , άλλά γι,ατύ μετά
τόν Πρώτο Παγκόσμυο Πόλεμο, τά γεγονότα έμουαζαν
νά μδς χαμογελούν λυγότερο εύνουκά άπ’ δτυ τά χρό­
νυα πρύν τό 1914 χαύ είμασταν περυσσότερο δεχτυ-
κού σέ μυά φυλοσοφύα τής ύστορύας πού ε ί χ ε σχο-
πό νά έλαττώσευ τό κύρος τους. *0 Κρότσε επηρέ­
ασε σημαντυκά τόν όξφορδυανό φυλόσοφο καύ ύστο­
ρυκό Κόλ υνγου ντ, τό μόνο Βρετανό δυανοητή πού
συνέβαλε σοβαρά στή φυλοσοφύα τής ύστορύας στόν
αύώνα μας. Δέν έζησε γυά νά γράψευ τή συστηματυ-
κή δυατρυβή πού ε ί χ ε σχεδυάσευ. Τά γραφτά του δ­
μως πάνω στό θέμα, άλλα δημοσυεύτηκαν κ υ ’ άλλα ά-
ν έ κδ ο τ α , συγκεντρώθηκαν μετά τό θάνατο του σ ’
ενα τόμο πού έμφανύστηκε το 1945 μέ τύτλο * Η ύ-
δέα τ ή ς ' Ι σ τ ο ρ ύ α ς .
Ού άπόψευς τοϋ Κόλυνγουντ μπορούν νά συνοψυ-
στοΟν έτσυ: 'Η φυλοσοφύα τής ύστορύας δέν άσχο-
λεΕταυ οΰτε μέ τό "παρελθόν καθαυτό" οΰτε μέ τή
"σκέψη τοϋ ύστορυκοϋ γύρω άπ’ αΰτό τό καθαυτό πα­
ρ ε λ θ ό ν ", άλλά μέ "τά δυό αύτά πράγματα στύς ά-
μουβαϋες τους σ χ έ σ ε υ ς ".(Α υ τ ό τό άπόφθεγμα καθρε-
φτύζευ τύς δυό τρέχουσες εννουες τής λέξης " ΰ ­
στορύα" - τήν ερευνά πού κατευθύνεταυ άπό τόν
ύστορυκό καύ τύς σευρές τών γεγονότων τοϋ παρελ­
θόντος πού αυτός έρ ε υ να ). "Τ ό παρελθόν πού μελε-
τδ ό ύστορυκός δέν είναυ ένα παρελθόν νεκρό άλ­
λά ένα παρελθόν πού, κατά κάπουα έννουα ζεΰ άκό-
μα μέσα στό παρόν". ’ Αλλά μυά πράξη τοϋ παρελ­
θόντος είναυ νε κ ρ ή , δηλαδή χωρύς νόημα γυά τόν

-19-
 ΰστορυκό, εκ τός αν καταλάβει, τή σκέψη πού βρύ-
σκεταυ πύσω της. 'Επομένως "ό λ η ή ΰστορύα είναυ
ΰστορύα τΠς σκέψης" καύ "ΰστορύα είναυ ή αναπα­
ράσταση στό μυαλό τοΰ ΰστορυκοΟ τής σκέψης ποιί
τήν ΰστορύα της μ ελ ετ ά ". *Η ανασύνθεση τοΟ πα­
ρελθόντος στό μυαλό τοΟ ΰστορυκοΟ έξαρτδταυ, ά­
πό τήν έμπευρυκή μαρτυρύα. ’ Αλλά δέν είναυ κα­
θαυτή έμπευρυκή δυαδυκασύα >ίαύ δέ μπορεϋ νά συ-
νύσταταυ σέ μυά άπλή παράθεση γεγονότω ν. ’ Αντύ-
θετα ή δυαδυκασύα τής άνασύνθεσης όδηγεϋ τήν έ-
πυλογή καύ τήν έρμηνεύα των γεγονότω ν. Αύτό ά-
κρυβώς είνα υ πού τά κάνευ ΰστορυκά γεγο νότα . 'Η
" Ί σ τ ο ρ ύ α " , λέευ ό καθηγητής 'Οουκσωτ, π ούσαύτό
τό σημεΰο πλησύαζε τόν Κ όλυνγουντ, "ε ίν α υ ή πεύ-
ρα τοΟ ΰστορυκοΟ. Δέ 'φ τυά χνετα υ ’ άπό άλλον έκτός
άπό τόν ΰστορυκό: νά γράφευς ΰστορύα είναυ ό μό­
νος τρόπος γυά νά τήν φ τυ ά χνευ ς".
Αύτή ή κρυτυκή άναζήρηση, αν καύ άπαυτεϋ κά-
πουες σοβαρές έπυφυλάζευς, φέρνευστόφώ ς όρυσμέ-
νες παραμελημένες άλήθευες.
Πρώτα-πρώτα, τά γεγονότα τής ΰστορύας δέν φτά­
νουν ποτέ σέ μας "καθαρά" άφοϋ δ έν ύπάρχουν καύ
δέ μποροΟν νά ύπάρχουν σέ μυά καθαρή μορφή: δυ-
αθλώνταυ πάντα μέσα στό μυαλό έκεύνου πού τά κα-
ταγράφευ. Αυτό σημαύνευ πως όταν παύρνουμε ένα
ΰστορυκό έργο δέν πρέπευ νά ένδυαφερόμαστε πρώτα
γυά τά γεγονότα πού περυέχευ, άλλά γυά τόν ΰστο­
ρυκό πού τό έγραψε. ’ Επυτρέψτε μου να πάρω σάν
παράδευγμα τόν μεγάλο ΰστορυκό, πού στή δόξα καύ
στό όνομα του θεμελυώθηκαν αύτές οΰ δυδασκαλύες.
'0 Μ .Τρεβέλυα ν, όπως μας λέευ στήν αύτοβυογραφύα
του "μεγάλωσε στό σπύτυ του μέ τήν άρκετά πλού-
συα παράδοση τών Ούύγκ" καύ έλπύζω πώς δέν θά
άρνυόταν τόν τ ύ τ λ ο , αν τόν περυέγραφα σάν τόν
τελευταϋο μά όχυ τόν μυκρότερο άπό τούς μεγάλους
φυλελεύθερους άγγλους ΰστορυκούς τής παράδοσης
τών Ούύγκ. Δέν είναυ άσήμαντο τό ότυ άκολουθεϋ
τά ϋχνη τοΰ οΰκογενευακοΰ του δέντρου περνώντας

-20-
άπό τόν μεγοίλο ΰστορυκό τών Ούύγκ Τζώρτζ Ό τ τ ο
Τρεβ'έλυαν τοΟ Μακώλεΰ, τόνάσύγκρυτα μεγαλύτερο ά-
πό τούς ΰστορυκούς τών Ούύγκ. Τό ώραυότερο χαύ
ώρυμότερο έργο τοΟ Τρεβέλυαν 'Η ’ Α γ γ λ ύ α κα τά
τή Β α σ υ λ ε ύ α τ ή ς ’ Α ν ν α ς γράφτηκε κόντρα σ ’αύ-
τό τό φόντο χαύ θά αποδώσει, στόν αναγνώστη τήν
πλήρη έννουα χαύ σημασύα του μόνον όταν δυαβα-
στεϋ κόντρα πάλυ σ ’ αύτό τό φ ό ντο. Πράγματι, ό συγ­
γραφέας δέν αφήνει, καμμυά δυκαυολογύα στόν ανα­
γνώστη πού δέ θά καταφέρει, νά τό δυαβάσευ έτσι,.
Γυατύ δν δυαβάσετε πρώτα τό τ έ λ ο ς , άκρλουθώντας
τήν τεχνυκ ή τοϋ έμπευρογνώμονα στά άστυνομυκά
μυθυστορήματα, θά βρεϋτε στύς τελευτα ϋες σελύδες
τοΟ τρύτου τόμου τήν καλύτερη σύνοψη, πού ξέρω,
γυά τό τύ καλεΰταυ έρμηνεύα τής ΐ,στορύας άπό τόν
Ούύγκ στύς μέρες μας. Καύ θά δεΰτε ότι, έκεΕνο
πού προσπαθεϋ νά κάνευ ό Τρεβέλυαν είναι, νά ε ­
ρευνήσει, τήν καταγωγή καύ έξέλυξη τής παράδοσης
τών Ούύγκ καύ νά τήν ρυζώσευ πλήρως καύσταθε-
ράστά χρόνυα μετά τό θάνατο τοΟ ΰδρυτή τ η ς , Γου-
λυέλμου Γ.' "Αν καύ δέν είνα υ ΰσως αύτή ή μόνη
έρμηνεύα γυά νά κατανοήσουμε τά γεγονότα τής βα-
συλεύας τής "Α ννα ς, είναυ βάσυμη χαύ στά χέρυα
τοΰ Τρεβέλυαν γόνυμη έρμηνεύα. ’ Αλλά γυά νά τήν
έκτυμήσετε σέ όλη της τήν άξύα πρέπευ νά καταλά-
βαύνετε τύ κάνευ ο ΰστορυκός. Γυατύ, δν - όπως
λέευ όΚ όλυνγουντ - ό ύστορυκός πρέπευ νά άναπα-
ραστήσευ ότυ πέρασε άπό τό μυαλό τών δραματυχών
του προσώπων, έτσυ χαύ ο αναγνώστης μέ τή σευρά
του πρέπευ νά άναπαραστήσευ ότυ πέρασε άπό τό
μυαλό τοΟ ΰστορυκοΟ. Μελετήστε τόν ΰστορυκό πρύν
ά ρχύσετε νά μελετάτε τά γεγονότα . Άλλω στε δέν
είνα υ δύσκολο να τό καταλάβευ κανεύς. Είνα υ αύ­
τό πού έκανε ένας έξυπνος φουτητής όταν τοΟ συ­
νέστησαν νά δυαβάσευ ένα έργο τοΟ μεγάλου λόγυ-
ου Τζόουνς άπό τό Σαύντ-Τζούντ. Γυρόφερνε ένα
φύλο στό Σαύντ-Τζούντ γυά νά ρωτάευ τύ σου άν­
θρωπος εΰταν ό Τζόουνς καύ τύ βουΰζευ μέσα στό

-21-
μυαλό του. 'Οταν δυαβάζετε ένα ΰστορυκό έργο νά
προσέχετε γυά νά άκούσετε πάντα τό βόμβο. "Αν
δέ μπορεΰτε νά ανακαλύψετε τύποτα, τ ό τ ε , ε ί τ ε
είσ τ ε κουφός στύς άποχρώσευς των τόνων, ε ’ τε
ό ΰστορυκός σας εϊναυ μονότονος. Στην πραγματυ-
κότητα τά γεγονότα δέν εϊνα υ καθόλου σάν τά ψά-
ρυα στή τάβλα τοϋ ψαρά. ΕΪνα υ σάν τά ψάρυα πού
κολυμποϋν σ ’ ένα απέραντο καύ καμμυά φορά άπρό-
συτο ωκεανό. Καύ τό τύ θά πυάσευ ό ΰστορυκός
θά έξαρτηθεϋ κατά ένα ποσοστό άπό τήν τ ύ χ η , κυ-
ρύως όμως άπό τό μέρος τοϋ ώκεανοϋ πού δυαλέγευ
γυά νά ψαρέψευ καύ άπό τά σύνεργα πού δυαλέγευ
νά χρησυμοπουήσευ - αυτού εϊναυ οΰ δυό παράγον­
τ ε ς , πού,καθορύζονταυ βέβαυαάπότό εϊδο ς τοϋ ψα-
ρυοϋ πού ο ΰστορυκός θέλευ νά πυάσευ. Γενυκά ό
ΰστορυκός θά πάρευ τά γεγονότα πού θέ λ ε υ . ' Ισ το-
ρύα σημαύνευ έρμηνεύα. Πράγματυ ά ν, άναποδογυρύ-
ζοντας τόν σέρ Τζώρτζ Κλάρκ, άποκαλοϋσά τήν ΰ­
στορύα "σκληρό πυρήνα έρμηνευας περυβαλλόμενο ά­
πό σάρκα άμφύβολων γ ε γο νό τ ω ν", ή πρόταση μου θά
εΰταν άναμφύβολα μονόπλευρη καύ παραπλανητυκή.
Τολμώ όμως νά πώ καθόλου πυό πολύ, άπ’ ό σ ο τ ό ά ρ -
χυκό άπόφθεγμα.
Τό δεύτερο σημεΰο εϊναυ πυό σ χετυκό μέ τήν ά-
νάγκη τοϋ ΰστορυκοϋ νά κατανοήσευ μέσω τής φαν-
τασύας τό πνεϋμα τών άνθρώπων πού τόν άπασχο-
λο ϋ ν, τή σκέψη πύσω άπό τύς πράξευς τους. Χρησυ-
μοπουώ "κατανόηση μέσω τής φαντασύας" καύ όχυ
"συμπάθευα" μήπως ύποτεθεΰ ότυ ήσυμπάθευα συνε-
πάγεταυ αποδοχή. '0 δέκατος ένατος αΰώνας εΰταν
άδύνατος στή μεσαυωνυκή ΰστορύα γυατύ τοϋ εΰ­
ταν άποκρουστυκή ή δευσυδαυμονυκή πύστη τοϋ Με­
σαύωνα καύ οΰ βαρβαρότητες πού ένέπνευσε καύ δέ
δυέθεταυ κατανόηση μέσω τής φαντασύας γυά τούς
άνθρώπους τοϋ Μεσαύωνα. "Η πάρτε τή φυλοκατή-
γορη παρατήρηση τοϋ Μπούρκχαρντ γυά τόν Τρυα-
κονταετή Πόλεμο. " Ε Ϊν α υ σκανδαλώδες γυά μυά θρη-
σ κεύα, άνεξάρτητα άν εϊναυ Καθολυκή ή Δυαμαρτυ-

-22-
ρόμενη, νά τοποθετεΰ τη σωτηρύα της πάνω άπό
την άκεραυότητα τοΟ έ θ ν ο υ ς ". Γυά ένα φυλελεύ-
θερο ύστορυκό τοΟ δέχατου ένατου αΰώνα, άναθρε-
μένο με' τήν πύστη πώς είνα υ σωστό χαύ άξυο τυ-
μής νά σκοτώνευ κανεύς γυά νά ύπερασπύσευ τήν
πατρύδα τ ο υ , άλλά άχρεϋο νάσκοτώνευ γυά νά ΰπε-
ρασπύοευ τ ί θρησκεύα τ ο υ , ευταν έξαυρετυκά δύσ­
κολο νά ΰπευσέλθευ στο'ν τρο'πο σκέψης έκεύνου πού
μαχο'ταν στο'ν Τρυακονταετή Πο'λεμο. Αύτή ή·δυσκο-
λύα φανερώνεταυ μέ ΰδυαύτερη οξύτητα στο χώρο
πού έργάζομαυ τώρα. Πολλά άπ’ οσα 'έχουν γραφτεΰ
τά τελευταΰα' δέκα χρο'νυα γυά τή Σοβυετυκή "Ενω­
ση στύς ’ Αγγλόφωνες χώρες χαύ γυά τύς ’ Αγγλόφω-
νες χώρες στή Σοβυετυκή "Ενωση, όφεύλονταυ στήν
άνυκανότητα νά πετυχουν καύ τήν πυο' στουχευώδη
κατανο'ηση μέσω τής φαντασύας γ υ ά τ ό τ ύ συμβαύνευ
στο πνεΟμα τής άλλης μερυας, έτσύ πού πάντα οΰ
πράξευς χαύ ού λέξευς τών άλλων νά φαύνονταυ κα-
κο'βοολες, άνο'ητες ή ύποκρυτυκές. Δέ μπορεϋ νά
γράφεταυ ΰστορύα παρά μο'νον άν ό ύστορυκο'ς μπο-
ρεϋ νά πετύχευ κάπουο είδ ο ς έπυκουνωνύας μέ τό
πνεΟμα έκεύνου γυά τόν όποϋο γράφευ.
Το' τρύτο σημεΰο είναυ δτυ μποροΟμε νά δοϋμε
καύ νά κατανοήσουμε τά παρελθόν μόνο μέ τά μά-
τυα τοϋ παρόντος. *0 ύστορυκός ύπάρχευ στο' δυκό
του αΰώνα, είναυ δεμένος μαζύ του μέ τούς όρους
τής άνθρώπυνης ύπαρξης. Ού μεγάλες λέξευς - δπως
δημοκρατύα, αύτοκρατορύα, πόλεμος, έπανάσταση -
έχουν τρέχουσες έννουες πού προστέθηκαν στήν άρ-
χ υ κή , κ υ ’ άπ’ αύτήν δέ μποροΟν νά χωρυστοϋν. Ού
άρχαϋου ύστορυκού χρησυμοπουοϋν τύς λέξευς π ο­
λ ύ ς καύ p le b s στό πρωτότυπο γυά νά δεύξουν δτυ
άκρυβώς δέν έχουν πέσευ στή παγύδα. Αύτό δέ τούς
βοηθάευ. ΖοΟν κ υ ’ αύτού στό παρόν καύ δέ μποροΟν
νά ξεγελυοΟνταυ μέ τό παρελθόν, χρησυμοπουώντας
μή ούκεΰες η άπαρχαυωμένες λέξευς όιΓως δέ θά γύνον-
ταν πυό καλού ύστορυκού τής ’ Αρχαύας η Ρωμαυκής
'Ισ τ ο ρ ύ α ς , άν παρέδυδαν τά μαθήματα τους φορώντας

-23-
χλαμύδα ή τόγκα. Τά ονόματα μέ τά όποΰα έχουν
περυγράψευ συνέχευα οΰ Γάλλου ΰστορυκού τό πα-
ρυσυνό πλήθος πού έπαυξε τόσο καθορυστυκό ρόλο
στήν Γαλλυκή ’ Επανάσταση - le s s a n s - c u lo t t e s ,
l e p e u p le , l a c a n a i l l e , l e s b ra s - n u s - εϊναυ δ­
λα γυά κεΰνον που ξέρει, τονίς κανόνες τοϋ παυ-
χνυδυο ϋ, μανυφέστα μυδς πολυτυκ^ς τοποθέτησης
καύ μυδς εί,δυκές έρμηνεύας. ’ Αλλά ό ΰστορυκός
εϊναυ υποχρεωμένος νά δυαλέξευ: ή χρήση τής
γλώσσας δέν τοϋ έπυτρέπευ νά εϊναυ ου δέτερο ς.
Ούτε εϊνα υ μόνο θέμα λέξεων. Στά έκατό περασμέ­
να χρόνυα ή αλλαγμένη ύσορροπύα δυμάμεων στήν
Ευρώπη άντέστρεψε τή στάση των Βρετανών ΰστο-
ρυκών άπέναντυ στόν Φρευδερύκο τόν Μεγάλο. 'Η
αλλαγμένη ύσορροπύα δυνάμεων μέσα στύς Χρυστυα-
νυκές ’ Εκκλησύες ανάμεσα στόν Καθολυκυσμό καύ
τόν Προτεσταντυσμό, έχευ άλλάξευ βαθευά τήν στά­
ση τους άπέναντυ σέ μορφές σάν τόν Λογυόλα,-τόν
Λούθηρο καύ τόν Κρόμβελ. Δέ χρευάζεταυ πολύ σο­
βαρή γνώση τοϋ έργου των Γάλλων ΰστορυκων, στά
τελευτα ία σαράντα χρόνυα, πάνω στή Γαλλυκή ’ Επα­
νάσταση γυά νά άναγνωρύσευ κανευς ι(όσο βαθευά
εΰταν ή έπυρροή τής Ρωσυκής ’ Επανάστασης τοϋ
1917. '0 ΰστορυκός δέν άνήκευ στό παρελθόν άλλά
στό παρόν.· '0 καθηγητής Τρέβορ-Ρόπερ μδς λέευ δ­
τυ δ όστορυχός "όφέύλευ νά άγαπδ τό παρελθόν".
Αυτό εϊναυ μυά άμφύβολη προσταγή. ' Η ανάγκη γυά
τό παρελθόν μπορεϋ εύκολα νά εϊνβκ, έκφραση τοϋ
νοσταλγυκοϋ ρομαντυσμοϋ γέρων ανθρώπων κα ύγέρυ-
κων κουνωνυών, ένα σύμπτωμα άπώλευας τής πύστης
καύ τοϋ ένδυαφέροντος γυά τό παρόν ή τό μ έ λ λ ο ν .*

*Σύ γκρ υ νε μέ τήν άποψη τοϋ Νύτσε γυά τήν ΰστορύ­

α: "Στά γεράματα ανήκουν τοϋ γέρου ανθρώπου οΰ
ά σχολύες: νά κουτδ πύσω καύ να ξεκαθαρύζευ τούς
λογαρυασμούς τ ο υ , νά άναζητα παρηγορυά στύς θύ­
μησες τοϋ παρελθόντος, στόν ΰστορυκό πολυτυσμό".
(T h ou gh ts Out o f S e a s o n , άγγλ. μεταφρ. 1 9 0 9 ).

-24-
Ά ν τ ύ γυά τό παραπάνω κλυσέ θά προτυμοΰσα άλλο,
σχετυκό μέ τήν απελευθέρωση -από " τ ό νεκρό χέρυ
τοΰ παρελθόντος". ' Η δουλευά τοΰ ΰστορυκοΟ δέν
είναυ οΰτε αγάπη γυά τό παρελθόν οΰτε χευραφέτη-
ση άπό τό παρελθόν, άλλά ή κυρυάρχηση καύ η κα­
τανόηση του σάν κλευδύ γυά τήν κατανόηση τοΟ πα­
ρόντος.

Αυτές είναυ μερυκές άπό τύς άντυλήψευς αύτοΟ

πού θά ονόμαζα άποψη τοΰ Κόλυνγουντ γυά τήν ΰ-
στορύα’ όμως είναυ καυρός νά έκτυμήσουμε καύ με-
ρυκούς άπό τούς κυνδύνους. 'Η έμφαση τοΰ ρόλου
τοΰ ΰστορυκοΰ στή δημυουργύα τής ΰστορύας φτάνευ
- αν έξωθηθεϋ στή λογυκή της κατάληξη - νά άπο-
κλ«ύσευ εντελώς κάθε ά ντυκευμενυκή ΰστορύα: ΰ­
στορύα είναυ κεϋνο πού δημυουργεϋ δ ΰστορυκός.
Σέ μυά στυγμή πράγματυ ό Κόλυνγουντ μουάζευ νά
έχευ καταλήξευ σ ’ αύτό τό συμπέρασμα, σέ μυά ά-
νέκδοτη σημεύωση τ ου , πού παρατύθεταυ άπό τόν
εκδότη του:
" 'Ο *Αγυος Αύγουστύνος βλέπευ τήν ΰστορύα ά­
πό τή σκοπυά τοΰ πρώτου χρυστυανοΰ* ό Τύλαμον
άπ’ αύτή τοΰ Γάλλου τοΰ δέκατου έβδομου αΰώνα’ ο
Γκύμπον άπό τή σκοπυά τοΰ "Αγγλου τοΰ δέκατου
ογδο.αυ αΰώνα* ό Μόμσεν άπ’ αύτή τοΰ γερμανοΰ τοΰ
δέκατου ένατου αΰώνα. Δέν ύπάρχευ θέμα νά συζητή­
σουμε πουά είτα ν ή σωστή σκοπυά. Κάθε μυά είτα ν
ή μόνη δυνατή γυά τόν άνθρωπο πού τήν άποδεχό-
τ α ν ".
Αύτό όδηγεύ στόν πλήρη σκεπτυκυσμό, μουάζευ
σάν τήν παρατήρηση τοΰ Α. ΦρόΟντ πώς ή ΰστορύα
είνα υ "ένα παυδυχό κουτύ μέ γράμματα, πού μ ’ αύτά
μποροΰμε νά ταυρυάζουμε όπουα λέξη μας ά ρέσευ ".
*0 Κόλυνγουντ άντυδρώντας στήν "κομ μ ένη καύ ραμ­
μένη ΰ στορύα", στήν άποψη πού βλέπευ τήν ΰστορύα
σάν άπάνθυσμα γεγονότω ν, φτάνευ έπυκύνδυνα σέ
σημεϋο νά πραγματευτεί τήν ΰστορύα σάν κάτυ πού
ζεπηδδ άπό τόν άνθρώπυνο εγκέφαλο καύ όδηγεϋταυ

-25-
πύσω σ ’ ενα συμπέρασμα, πού άναφέρεταυ άπό τόν
σέρ Τζώρτζ Κλάρχ στό άπόσπασμα. πού πρύν παράθε-
σα, δτυ " δ έ ν ύπάρχευ 'ά ν τ υ κ ευ μ εν υ κ ή ’ ύστορυκή α­
λή θ ευ α ". Στή θέση τής θεωρύας πώς ή' ύστορ-ύα δέν
εχευ νόημα, προσφέρουμε έδώ τή θεωρύα μυδς άπευ-
ρύας νοημάτων, που κανένα δέν είνα υ πυό σωστό ά­
πό τό άλλο - πράγμα πού καταλήγευ στό ΰδυο. Βέ-
βαυα ή δεύτερη θεωρύα είναυ τόσο άστήρυχτη όσο
καύ ή πρώτη. ’ Επευδή ένα βουνό φαύνεταυ νά έχευ
δυαφορετυκά σχήματα άπό δυαφορετυκές όπτυκές γω-
ν ύ ε ς , δέ σημαύνευ πώς ά ντυκευμενυκά η δέν έχευ
καθόλου σχήμα η έχευ μυά άπευρύα σχημάτων. ’ Ε ­
πευδή ή έρμηνεύα παύζευ ρόλο άναγκαστυκά στόν
προσδυορυσμό τών γεγονότω ν τής ύστορύας καύ έπευ-
δή δέν ύπάρχευ έρμηνεύα άπόλυτ„ ά ντυ κευμ ενυ κή,
δέ σημαύνευ πώς ό λ ες .ο ΰ έρμηνεϋες είνα υ τό ΰδυο
καλές καύ πώς τά γεγονότα τής ύστορύας κα τ’ άζύω-
μα δέν έπυδέχονταυ ά ντυκευμενυκή έρμηνεύα. Θα
πρέπευ σ ’ ένα κατοπυνό στάδυο νά έζετάσω τύ άκρυ­
βώς έννοεϋταυ μέ τήν ά ντυκευμενυκότητα στήν ύ-
στορύα.
"Ομως ένας άκόμα μεγαλύτερος κύνδυνος ένεδρεύ-
έυ στήν ύπόθεση τοϋ Κόλυνγουντ. "Αν ο ύστορυκός
άναγκαστυκά κουτάζευ τήν περύοδο τής ύστορύας
του μέ τά μάτυα τής έποχής του καύ μελετά τό
πρόβλημα τοϋ παρελθόντος σάν ένα κλευδύ γυά τά
προβλήματα τοϋ παρόντος, δέ θά πέσευ σέ μυά κα­
θαρά πραγματυστυκή άντύληψη τών γεγονότων καύ
δέ θά έπυμεύνευ πώς κρυτήρυο μυδς σωστής έρμη-
νεύας είναυ ού άναλογύες της μέ κάπουα σημερυνή
έπυδύωζη; Σ ’ αύτή τήν ύπόθεση τά γεγονότα δέν ε ί ­
ναυ τύποτα, ή έρμηνεύα είναυ tά πάντα. *0 Νύτσε
ε ί χ ε κυόλας δυακηρύξευ τό άξύωμα: 11' Η πλάνη μυας
γνώμης δέν άποτελεΰ γυά μδς λόγο άπόρρυψης της.
Τό ζήτημα είναυ κατά πόσο προάγευ τή ζωή, δυασώ-
ζευ τή ζωή, δυασώζευ τό ε ί δ ο ς , δημυουργεϋ ϋσως
τό ε ί δ ο ς " . Ού ’ Αμερυκάνου πραγματυστές κυνοΟν-
ταυ ϋ έλ υγ ότερ η σαφήνευα καύ μέ λ\,γότερο θάρρος,

-26-
στήν ϋδυα γραμμή. 'Η γνώση εϊναυ γνώση γυά κά-
πουο σκοπό. 'Η αξία τής γνώσης έξαρταταυ άπό τήν
άξία τοϋ σκοποϋ. ’ Αλλά άκόμα·χυ’ όπου δέν άναγνω-
ρίζεταυ μυά τέτουα θεω ρία, ή πραχτυχή εϊναυ άρ-
χετά άνησυχητυχή· Στό δυχό μου χώρο μελέτης έχω
δεΰ πάρα πολλά παραδείγματα τραβηγμένης ε ρ μ η ν ε ί­
α ς, ξεχομένης άδυσταχτα άπό τά γεγο νό τ α , πού δέ
δυαπνέεταυ άπό την πραγματυχότητα αΰτοϋ τοϋ χυν-
δύνου. Δέν εϊναυ παράξενο πού ή προσεχτυχη άνά-
γνωση μερυχών έξτρεμυστυχών προυόντων της φυλο-
οοβυετυχής χα ί τής άντυσοβυετυκής σχολής ΰστορυο-
γραφίας μας γ ενν ού ν μερυχές φορές μυά χάπουα
νοσταλγία γ υ ’ αΰτό τό άπατηλό λυμάνυ τοϋ δέχατου
ένατου αΰώνα τής χαθαρής γεγονοτολογυχής ΰστορυ-
ας.
Πώς λουπόν στά μέσα τοϋ εΰχοστοϋ αΰώνα μπορού­
με νά ορίσουμε την υποχρέωση τοϋ ΰστορυχοϋ μπρο­
στά στά γεγο νότα ; Πυστεύω πώςστά τελευτα ία χρό­
νυα έχω ξοδέψευ ά ρχετές ώρες ψάχνωντας χαί δυα-
βάζοντας μέ προσοχή ντοκουμέντα χαί γεμίζοντα ς
τήν ΰστορυκή μου άφηγηση μέ οΰσυαστυκές ΰποση-
μευώσευς γεγονότω ν, γυά νά άποφύγω ιή μομφή δ­
τυ χρησυμοπουώ πολύ άπερίσκεπτα τά ντοκουμέντα
χαί τά γεγο νότα . Τό καθήκον τοϋ ΰστορυκοϋ νά σέ-
βεταυ τά γεγο νότα , δέν έξαντλεΰταυ μέ τήν δυαπυ-
στωση πώς τά γεγονότα εϊναυ άκρυβή. Πρέπευ νά
προσκομίσευ δλα τά γνωστά η άναγνωρίσυμα γε γο νό ­
τα πού, μέ τήν μυά η τ ή ν αλλη έννο υα , έχουν σ χέ­
ση μέ τό θέμα του καί μέ την ερμηνεία πού προ-
τ ε ί ν ε υ . "Αν ζητά νά ά πευχονίσευ τόν "Αγγλο τής
βυχτωρυανής εποχής σάν ήθυκή κα ί λογυχη ύπαρξη,
δέν πρέπευ νά ξέχνα τ ί συνέβευ στό Στάλυμπρυτζ
Οΰέκς τό 1850. ’ Αλλά αΰτό μέ τή σευρά του δέ ση­
μαίνει, ότυ μπορεϋ νά παραλευψευ την ερμηνεία πού
εϊναυ τό αυμα τής ζωής γυά την ΰστορύα. ’ Ιδυώ-
τες - δηλαδή δχυ άχαδημαϋχοί φίλου η φίλου άπό
άχαδημαϋχούς κλάδους - μέ ρωτοϋν μερυχές φορές
πώς προχωρεί ό ΰστορυκός στήν έργασύα του δταν

-27-
γράφευ ΰστορύα. *Η πυό δυαδεδομένη έντύπωση c ύ-
ναυ πώς ό ΰστορυκός χωρύζευ τήν έργασύα του σέ
δυό αυστηρά δυακεκρυμένες περυόδους ή φάσευς.
Πρώτα κερνά μυά μεγάλη προκαταρκτυκή περύοδο,
δυαβάζοντας τύς πηγές καύ γεμύζοντας τό σημευω-
ματάρυο του μέ στουχεΰα* έπευτα, όταν αύτό τε-
λευώσευ, άφήνευ τύς πηγές, παύρνευ τά σημευωμα-
τάρυα του καύ γράφευ τό βυβλύο του άπό τήν άρχή
μέχρυ τό τ έλ ο ς . Αύτό μοΌ φαύνεταυ μυά εύκόνα μη
πευστυκή καύ άπύθανη. 'Ως πρός έμένα μόλυς προ­
χωρήσω σέ μερυκές άπό κεΰνες τύς πηγές που πήρα
σάν βασυκές, ή σπύθα γύνεταυ πολ\5 δυνατή καύ άρ-
χύζωνάγράφω - δχυ άναγκαστυκά άπό τήν άρχή άλ­
λά άπό κάπου, οπουδήποτε. "Υστερα άπ’ αύ.τά, δυά­
βασμα καύ γράψυμο προχωροΟν ταυτόχρονα. Στόγρά-
ψυμο γύνονταυ προσθαφαυρέσευς, άναμορφώσευς, δυ-
αγραφές καθώς προχωρώ στό δυάβασμα. Τό δυάβασμα
οδηγεΰταυ καύ κατευθύνεταυ·«τ<αύ γονυμοπουεΕταυ ά­
πό τό γράψυμο. "Οσο πυό πολύ γράφω τόσο πυό πο­
λύ γνωρύζω τύ ζητώ, τόσο καλύτερα καταλαβαύνω τή
σημασύα καύ τή σπουδαυότητα αύτοϋ πού βρύσκω. Πυ-
θανόν μερυκού ύστορυκού νά κάνουν δλη αύτή τήν
προκαταρκτυκή έργασύα στό κεφάλυ τους χωρύς νά
χρησυμοπουοΟν πέννα, χαρτύ η γραφομηχανή, όπως
άκρυβώς μερυκού ανθρώπου παύζουν σκάκυ στό κεφά­
λυ τους χωρύς νά καταφεύγουν σέ σκακυέρα καύ
πυόνυα* αύτό είναυ ένα ταλέντο καύ τό ζηλεύω,
άλλά δέ μπορώ νά τό συναγωνυστώ. ΕΪμαυ πευσμέ-
νος δμως πώς γυά κάθε άξυο τοΟ ονόματος ΰστορυ­
κό ου δυό δυαδυκασύες, δ ,τ υ ου ούκονομολόγου ο­
νομάζουν "εισ α γω γή " καύ "έξαγω γή" , προχωροΟν
ταυτόχρονα καύ είνα υ στή πράξη μέρη μυας μονά-
δυκής δυαδυκασύας. 'Α ν προσπαθήσετε νά τά ξεχω-
ρύσετε η νά δώσετε προτεραυότητα τοΟ ένός πάνω
στό ά λλο, θά πέσετε σέ μυά άπό τύς δυό αΰρέσευς.
Ε ίτ ε γράφετε κομμένη καύ ραμμένη ΰστορύα χωρύς
νόημα ή σημασύα εΰτε γράφετε προπαγάνδα η ΰστο-
ρυκή φαντασύα καύ άπλά χρησυμοπουεΰτε γεγονότα

-28-
τοϋ παρελθόντος γυά νά δυακοσμήσετε ενα είδο ς
γραψύματος που δέν εχευ καμμυά σχέση μέ ΰστορύα.
'Η έρευνα γυά τή σχέση τοϋ ΰστορυκοϋ μέ τά
γεγονότα τής ύστορύας μας δεύχνευ συνεπώς σέ φαυ-
νομενυκά ανασφαλή θέση. Στόν λεπτεπύλεπτο δυάπλου
άνάμεσα στή Σκύλλα μυας άστήρυχτης θεωρύας, πού
βλέπευ τήν ΰστορύα σάν άντυκευμενυκή συλλογή γ ε ­
γονότων χ υ ’ άναγνωρύζευ τήν άδυκαυολόγητη πρωτο-
καθεδρύα τοϋ γεγονότος πάνω στήν έρμηνεύα καύ
στήν Χάρυβδη μυας έξύσου άστήρυκτης θεωρύας πού
βλέπευ τήν ΰστορύα σάν τό ύποκευμενυκό προυόν
τοϋ μυαλόϋ τοϋ ΰστορυκοϋ, χυ ’ άναγνωρύζευ πώς αυ­
τός καθορύζευ τά γεγονότα τής ύστορύας χαύ τά
κατευθύνευ μέσα* άπ’ τή δυαδυχασύα τής έρμηνεύας:
άνάμεσα δηλαδή σέ μυά άποψη γυά τήν ΰστορύα πού
έχευ τό κέντρο βάρους της στό παρελθόν καύ μυά
άλλη άποψη πού έχευ τό κέντρο βάρους της στό πα­
ρόν. ’ Αλλά η θέση μας είναυ λυγότερο άνασφαλής
άπ’ δτυ φαύνεταυ. Θά συναντήσουμε ξανά σ ’ αΰτές
τύς παραδόσευς τήν ΰδυα δυχοτόμηση, γεγονότος
χαύ έρμηνεύας μέ άλλη μορφή - τό εΰδυκό καύ τό
γ ε ν υ κ ό , τό έμπευρυκό καύ τό θεω ρητυκό, τό άντυ-
κευμενυχό χαύ τό ΰποχευμενυκό. 'Η κρύσυμη θέση
τοϋ ΰστορυκοϋ είναυ άντανάκλαση τής άνθρώπυνης
φύσης. '0 άνθρωπος δέν ένσωματώνεταυ όλοκληρωτυ-
κά στό περυβάλλον του οΰτε καύ ύπόκευταυ χωρύς
όρους σ ’ α ύτό, έκτος ΰσως άπό τή πρώτη παυδυκή ή-
λυχύα κα ύ, τήν τελεύως γερ οντυ κή . ’ Από τήν άλλη
μερυά ό άνθρωπος δέν είνα υ ποτέ όλοκληρωτυκά α­
νεξάρτητος άπ’ αΰτό καύ οΰτε χωρύς όρους άφέντης
του. 'Η σχέση τοϋ άνθρώπου μέ τό περυβάλλον του
είναυ ή σχέση τοϋ ΰστορυκοϋ μέ τό θέμα του. '0
ΰστορυκός δέν είνα υ οΰτε ό ταπευνός σκλάβος οΰ­
τ ε ό τυρανυκός αφέντης τών γεγονότων του. 'Η
σχέση τοϋ ύστορυκοϋ χαύ τών γεγονότω ν είναυ σχέ­
ση ΰσότητας: δύνω χαύ παύρνω. "Οπως ζέρευ κάθε
εργαζόμενος ΰστορυκός, άν πάψευ νά άναλογύζεταυ
τό τύ κάνει, χαθώς σκέφτεταυ καύ γράφευ, ό ΰστο-

-29-
 ρυκός εϊναυ έμπλεγμένος σέ μυά συνεχή δυαδυκασύα
προσαρμογής των γεγονότω ν’ του μέ τήν έρμηνεύα
του. Ε Ϊν α υ άδΰνατο νά δώσευ πρωτοκαθεδρία τοΟ ε­
νός πάνω στό άλλο.
'0 ΰστορυκός ξεκυνα μέ μυά προσωρυνή έπυλογή
γεγονότων καί μυά προσωρυνή ερμηνεία πού στό φως
της έγυνε αυτή ή έπυλογή, άπό άλλους η άπό τόν
•ίδυο. Καί τά δυ ό , η ερμηνεία κα ί ή έπυλογή κα ί
κατάταξη τών γεγονότω ν παθαίνουν καθώς έργάζεταυ
άνεπαίσθητες κ α ί ίσως έν μέρευ άσυνεύδητεςάλλα-
γ έ ς , μέ τή ν αλληλεπίδραση του ς. Κυ’ αΰτή ή άλλη-
λεπίδραση περυκλείευ επίσης τήν άλληλεπίδραση
τοΟ παρελθόντος καύ τοΟ παρόντος, άφοΟ ό ΰστορυ­
κός μ ετέχ ευ στό παρόν κα ί τά γεγονότα άνήκουν
στό παρελθόν. *0 ΰστορυκός κα ί τά γεγονότα τής
ΰστορίας βρύσκονταυ σέ σχέση άμρυβαύας άνάγκης
μεταξύ του ς. '0 ΰστορυκός χωρίς τά γεγονότα του
εϊναυ άνεδαφυκός κα ί χωρίς ρ ίζ ε ς , τά γεγονότα
χωρίς τόν ΰστορυκό τους εϊνα υ νεκρά κα ί χωρίς
νόημα. Συνεπώς ή πρώτη μου άπάντηση στό ερώτημα
"Τ ύ εϊνα υ ΰ στορύα ;" εϊναυ αύτή: μυά συνεχής δυ-
αδυκασία άλληλεπύδρασης, άνάμεσα στόν ΰστορυκό
,καύ τά γεγονότα τ ο υ , ένας άτέλευωτος δυάλογος
άνάμεσα στό παρόν καύ στό παρελθόν.

30
 Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ Κ Α Ι ΤΟ ΑΤΟΜΟ

Τό ερώτημα πουό έρχεταυ πρώτο - ή κουνωνύα η

τό άτομο - είναι, σάν τό ερώτημα γυά τήν κότα κα ί
τό αυγό. ’ Αν τό πραγματευθεϋτε σάν ένα λογυκό
ΰστορυκό πρόβλημα, δέ μπορεΰτε νά κάνετα τή μυά
η τήν άλλη άνάλυση γ υ ’ α ύτό, πού νά μήν έπυδέχε-
ταυ δυόρθωση άπό μυάν ά ντύθετη καύ έξύσου μονό­
πλευρη. 'Η κουνωνύα καύ τό άτομο .είνα υ άζεχώρυ-
στα, άναγκαύα τό ενα γυά τό άλλο κ υ ’ άλληλοσυμ-
πληρούμενα, όχυ ά ντύθετα . Στά περύφημα λόγυα τοΟ
Δόννε "Κανένας άνθρωπος δέν είναυ ενα νησύ ολο­
κληρωμένο στόν εαυτό τ ο υ , κάθε άνθρωπος είναυ έ­
να κομμάτυ τής ήπεύρου, ένα μέρος τής σ τερυ α ς".
Αύτό είναυ μυά όψη τής άλήθευας. Ά π ό τήν άλλη
μερυά πάρτε ένα άπόφθεγμα τοΰ Τ ζ . Σ . Μύλλ, τοΟ κλα-
συκοΟ άτομυκυστή. "Οΰ ανθρώπου δταν βρεθούν μα-
ζύ δέ μεταλάσσουν σέ καμμυά άλλη ούσύα". Βέβαυα
όχυ. 'Η πλάνη είναυ όμως νά ύποτύθεταυ ότυ ύπήρ-
ζαν η ότυ είχα ν καμμυά ούσύά προτού "να βρεθοΟν
μαζύ". Μόλυς γεννηθούμε ό κόσμος άναλαμβάνευ νά
μάς κατεργαστεΰ καύ νά μάς μετασχηματύσευ άπό ά-
πλές βυολογυκές μονάδες σέ κουνωνυκές. Κάθε άν-
θρώπυνο ό ν , σέ κάθε στάδυο τής ΰστορύας η τής
προϋστορύας γ εννή θη κε μέσα σέ μυά κουνωνύα καύ
άπό τά πρώτα του χρόνυα δυαμορφώθηκε άπό κρύνη
την κουνωνύα. *Η γλώσσα πού μυλάευ δέν είναυ μυά
άτομυκή κληρονομυά, άλλά μυά κουνωνυκή κατάκτη-
σητής ομάδας πού μέσα της άναπτύσσεταυ. Καύ τά
δυ ό, γλώσσα καύ περυβάλλον, βοηθούν νά καθορυ-
στεΰ ό χαρακτήρας τής σκέψης του. Οΰ πρώτες ΰδέ-
ες τοΰ έρχονταυ άπό τούς άλλους. ’ Οπως πολύ σω­
στά εχευ εΰπωθεϋ τό άτομο χωρυστά άπό τήν κου­
νωνύα θά εΰταν χωρύς λόγο καύ χωρύς νοϋ. 'Η δυ-
αρκής μαγεύα τοΟ μύθου γυά τόν Ροβυνσώνα ΚροΟσο
όφεύλεταυ στό ότυ προσπαθεϋ νά παραστήσευ ένα ά-

-31-
-royo ανεξάρτητο άπό τήν κουνωνύα. Ή προσπάθεια
σπάζευ. '0 Ροβυνσώνας δέν είναυ ενα ά φ ηρ ^ ένο ά-
Toyo άλλά ενας "Αγγλος άπό τό Γυ ό ρ κ, χρατα τή
Βύβλο του καύ προσεύχεταυ στό θεό τής φυλής του .
'0 yOθoς τοϋ δύνευ γρήγορα τόν "Ανδρα Παρασχευα
καύ τό xTuouyo yua^ νέας κουνωνύας άρχύζευ. '0
άλλος σχετυκός yϋθoς είναυ τοϋ Κυρύλωφ στους
A a u y o v u o y έ ν ο υ ς τοϋ Ντοστογυέφκυ, πού αύτοκτο-
νεϋ γυά νά άποδευξευ τήν τέλευα έλευθερυα του.
'Η αύτοκτονύα είνα υ ή yovn τελεύως έλευθερη πρά­
ξ η , άνουχτή στόν άτoyuxό άνθρωπο. Κάθε άλλη πρά­
ξη περυχλευευ έτσυ η άλλουώς τήν ΰδυότητα του
σάν yέλoυς τής χουνω νύας.*
Λέγεταυ συνήθως άπό τούς άνθρωπολόγους πώς ό
πρωτόγονος άνθρωπος είναυ λυγότερο άτoyuxός χαύ
πυό πλήρως δuayopφωyέvoς άπό τήν χουνωνύα το υ ,
παρά ό πoλuτuσyέvoς άνθρωπος. Αύτό περυέχευ ενα
στο·υχεϋο άλήθευας. Ού πυό άπλές χουνωνύες είναυ
πυό o y o u o y o p q ^ yέ την εννουα πώς τό έπυβάλλευ
χαύ τό έπυτρέπευ ενας πολύ yuxpότεpoς xaτayεpu-
ayo^ άτoyuxής εύδύχευσης χαύ άπασχόλησης, παρά
στύς πυό σ ύνθετες χαύ πpooδευyέvες χουνωνύες.
Μ’ αΰτή τήν εννουα ή a ύξ a vό yεvη έξaτoyύxευση ε ί ­
ναυ ενα άναγκαϋο προΰόν τής σύγχρονης πpooδευyέ-
νης χουνωνύας χαύπερνά yέσ a σ ’ δλες τύς ένέργευ-
ες της άπό τή βάση yέχpu τήν χορυφή. Θά εΰταν ό-
yως σοβαρό λάθος νά βάλoυyε yuά άντύθεση άvάyε-
σα σ ’ αύτή τή δυαδυχασύα έξaτoyύxευσης καύ στήν
άvaπτυσσόyεvη ύσχύ καύ συνοχή τής κουνωνύας. 'Η

* ' 0 Ντάρκχαϊ^ στή γνωστή του y ελ έτη γυά τήν αύ-

τοκτονύα χpησuyoπoύησε τή λέξη ά v o y ύ a , γυά νά
ύπογpayyύσεu τήν κατάσταση τοϋ άπoyovωyέvoυ άτό-
you άπό τήν κουννωύα, yuά κατάσταση εύδυκά έπυρ-
ρεπή σέ συγκυνησυακές δυαταραχές καύ αύτοκτονύα.
’ Αλλά άπέδευξε έπύσης πώς ή αύτοκτονύα δέν είναυ
yέ κανέναν τρόπο άνεξάρτητη άπό τύς κουνωνυκές
συνθήκες.

-32-
άνάπτυξη τής κουνωνυας κα ί ή άνάπτυξη τοΟ ατόμου
πηγαίνουν χέρυ-χέρυ καί καθορίζουν ή μία τήν άλ­
λη. Πράγματι ό ,τ υ έννοοϋμε όταν μυλδμε γυά συν­
θέτη ή προοδευμένη κουνωνυα, εϊναυ μυά κουνωνυα
όπου ή αλληλεξάρτηση των ατόμων έχευ πάρευ προ-
οδευμένες κα ί σύνθετες μορφές. Θά εΰταν παρακυν-
δυνευμένο τό νά δεχτούμε πώς ή δύναμη μιας σύγ­
χρονης έθνυκής κουνότητας νά δυαμορφώνευ τόν χα­
ρακτήρα κ α υ τ ή σκέψη των ατόμων μελών της κα ί νά
προκαλεΰ έναν όρυσμένο βαθμό ένυαυας συμπερυφο-
ρδς καί όμουομορφίας άνάμεσα τ ο υ ς , ύπολευπεταυ
κατάτυ άπό κ ε ίν η μιας πρωτόγονης φυλετυκής κου­
νότητας. 'Η παλυά άντίληψη γιά τόν έθνυκό χαρα­
κτήρα πού βασυζόταν σέ βυολογυκές δυαφορές έχευ
άπό καυρό ξεθυμά νευ. *Ομως δυαφορές έθνυκοΟ χα­
ρακτήρα πού άπορρέουν άπό δυαφορές έθνυκοΟ κου-
νωνυκοΟ υπόβαθρου κα ί παυδείας εϊναυ δύσκολο νά
τυς άρνηθεϋ κ α ν ε ίς . Αυτή ή άσύληπτη οντότητα ,
"άνθρώπυνη φύση", έχευ τόσες παραλλαγές άπό χώ­
ρα σέ χώρα κ υ ’ άπό αΰώνα σέ αΰώνα, ώστε εϊναυ δύ­
σκολο νά μή θεωρηθεϋ σάν ΰστορυκό φαυνόμενο πού
δυαμορφώνεταυ άπό έπυκρατοΟσες κουνωνυκές συνθή­
κες κίχυ συμβάσευς. 'Υπάρχουν πολλές δυαφορές ά­
νάμεσα, άς ποΟμε, σέ ’ Αμερυκάνους, Ρώσους καί
’ Ιν δ ο ύ ς . Μερυκές όμως κα ί ΰσως οΰ πυό σημαντυκές
παίρνουν τή μορφή δυαφορετυκών στάσεων άπέναντυ
στυς κουνωνυκές σχέσευς μεταξύ άτόμων, ή μ ’ άλλα
λόγυα, άπέναντυ στό τρόπο δυάρθρωσης τής κουνω­
νυας, έτσυ ώστε ή μελέτη τών δυαφορών άνάμεσα
στήν ά μερυκάνυκη, ρώσυκη καί ΰνδυκή κουνωνυα σά
σύνολο, άποβαυνευ ΰσως ο καλύτερος τρόπος, γυά
τή μελέτη τών δυαφορών άνάμεσα σέ ’ Αμερυκάνους,
Ρώσους καί ’ Ινδο ύς σάν άτομα. '0 πολυτυσμένος
άνθρωπος, σάν τόν πρωτόγονο, δυαμορφώνεταυ τόσο
άποτελεσματυκά άπό τήν κουνωνυα, όσο καί ή κου­
νωνυα άπ’ α ΰτόν. Δέ μπορεΰ νά ύπάρξευ τό ανγό χω­
ρ ίς τήν κότα, όσο δέ μπορεΰ νά ύπάρξευ κα ί ή κό­
τα χωρίς τό αύγό.

-33-
 Δέ θά είτα ν άπαραύτητο νά συζητάμε πάνω σ ’αύ-
τές τύς ολοφάνερες α λήθευες. Είνα υ όμως γυά μάς
συσκοτυσμένες άπό τήνάξυοσημεύωτη καύ έξαυρετυ-
κή περύοδο τής ύστορύας πού άναδύεταυ άπό μέσα της
μόλυς τώρα ο δυτυκός κόσμος. Ή λατρεύα τοΰ ά-
τομυκυσμοΰ είναυ ό πυό δυαβρωτυκός άπό τους συγ­
χρόνους ύστορυκονίς μύθους. Σύμφωνα μέ τή γνωστή
αφήγηση τοΰ Μπούρκχαρντ σ τ ό Πολ υτ υ σ μ ό ς τ ή ς Α ­
ν α γ έ ν ν η σ η ς σ τ ή ν ’ Ι τ α λ ύ α , πού τό δεύτερο μ έ­
ρος του εχευ ύπότυτλο " 'Η έξέλυξη τοΰ Α τ ό μ ο υ " ,
ή λατρεύα τοΰ άτόμου αρχυσε μέ τή ν Α ν α γ έ ν ν η σ η ,
όταν ό άνθρωπος πού μέχρυ τότε ε ί χ ε "συνεύδηση
τοΰ έαυτοΟ του μόνο σά μέλους φυλής, λαοϋ, κόμ­
ματος, ού κογ ένευ α ς η όρ γα νυ σ μ οΟ ", έπυτέλους, " έ ­
γ υ ν ε πνευματυκό άτομο καύ άναγνώρυσε τόν εαυτό
του σάν τ έ τ ο υ ο ". Α ρ γό τε ρ α ή λατρεύα συνδέθηκε
μέ τήν άνοδο τοϋ καπυταλυσμοΟ καύ τοΟ Προτεσταν-
τυσμοΟ, μ έ τύς άρχές τής βυομηχανυκής έπανάστα-
σης καύ τά κηρύγματα τοΰ l a i s s e z - f a i r e . Τά δυ-
καυώματα τοΟ άνθρώπου καύ τοΰ πολύτη πού δυακη-
ρύχτηκαν άπό τή γαλλυκή επανάσταση εΰταν τά δυ-
καυώματα τοϋ άτόμου. Ό άτομυκυσμός εΰταν ή βά­
ση τής μεγάλης φυλοσοφύας τοΟ ώφελυμυσμοΟ τό δέ­
κατο ένατο αΰώνα. Τό -δοκύμυο τοΟ Μόρλεΰ " Π ε ρ ύ
Σ υ μ β υ β α σ μ ο Ο " , ένα χαρακτηρυστυκό ντοκουμέντο
τοΰ βυκτωρυανοΰ φυλελευθερυσμοΰ, ονόμασε τόνά -
τομυκυσμό καύ τόν ώφελυμυσμό "θρησκεύα τής άν-
θρώπυνης εύτυχύας καύ εΰημερύα ς". " Ά κ ρ α τ ο ς ά­
τομυκυσμός" εΰταν ή κυρύαρχη ύδέα τής άνθρώπυνης
προόδου. Αύτό είνα υ ΰσως μυά καλοδυατυπωμένη καύ
βάσυμη άνάλυση τής ύδεολογύας μυάς όρυσμένης ΰ-
στορυκής έποχής. "Ομως αύτό πού θέλω νά ξεκαθα-
ρύσω είναυ τό δτυ ήάναπτυγμένη έζατομύκευση πού
συνόδεψε τήν άνοδο τοΰ σύγχρονου κόσμου εΰταν
μ υά'φυσυολογυκή δυαδυκασύα τοΰ πολυτυσμοΰ πού
προόδευε. Μυά κουνωνυκή έπανάσταση έφερε νέ ες
κουνωνυκές ομάδες στήν έξουσύα. Λευτούργησε, ό­
πως πάντα, δυά τών άτόμων καύ προσφέροντας καυ-

-34-
νούργυες εύκαυρύες στην άτομυκή ανάπτυξη. Κ υ ’ ά-
φοΟ άπό τά πρώτα στάδυα τοϋ καπυταλυσμοΟ ού μ<ρ-
νάδες παραγωγής «ού κατανομής εΰ τα ν, στο μέγυστο
μέρος τ ο υ , στά χέρυα απλών άτόμων, ή ύδεολογύα
τής νέας κουνωνυκής δυάταξης τόνυσε μ ’ ΰδυαύτερη
έμφαση τό ρόλο τής άτομυκής πρωτοβουλίας μέσα
στην κουνωνυκή δυάταξη. "Ομως δλη ή δυαδυκασύα
εΰταν μυά κουνωνυκή δυαδυκασύα, πού άντυπροσώ-
πευε ένα εΰδυκό στάδυο στήν ΰστορυκή έξέλυξη καύ
δέ μπορεΰ νά έξηγηθεΰ σά μυά έξέγερση τών ατόμων
ένάντυα στην κουνωνύα η σά μυά χευραφέ'τηση τών
ατόμων άπό κουνωνυκούς περυορυσμούς.
Πολλά είναυ τά σημάδυα πού υποδηλώνουν, άκρυ-
βώς στό δυτυκό κόσμο πού εΰταν ή έστύα αύτης τής
έξέλυξης κ υ ’ αύτής τής ύδεολογύας, πώς αύτή ή πε­
ρίοδος τής ύστορύας έχευ φτάσευ στό τέλος της:
δέ χρευάζεταυ νά έπυμεύνω εδώ στήν άνοδο αύτοΌ
πού όνομάζεταυ δημοκρατύα τών μαζών η σ τή βαθμυ-
αύα άντυκατάσταση της έπυκράτησης τοΌ ατόμου ά­
πό τήν έπυκράτηση συλλογυκών μορφών ούκονομυκής
παραγωγής καύ οργάνωσης. *Η ύδεολογύα δμως πού
γεννή θη κε άπ’ αύτή τή μακρά καύ γόνυμη περύοδο
τής ύστορύας είναυ άκόμα μυά κυρύαρχη δύναμη στή
δυτυκή Εύρώπη καύ σ ’ όλες τύς ’ Αγγλόφωνες χώρες.
"Οταν μυλαμε μέ αφηρημένους όρους γυά τήν δυά-
σταση άνάμεσα στήν έλεύθερύα καύ τήν ύσότητα η
άνάμεσα στήν άτομυκή έλεύθερύα καύ τήν κουνωνυκή
δυκαυοσύνη, τεύνουμε να ξεχάσουμε πώς ού ύδέεε
δέν δύνουν μάχες. Δέ γύνονταυ άγώνες άνάμεσα στά
άτομα αύτά καθαυτά καύ στήν κουνωνύα αύτή καθαυ­
τ ή , άλλά άνάμεσα σέ ομάδες ατόμων μέσα στήν κου­
νωνύα, όπου κάθε ομάδα προσπαθεί νά προωθήσευ
μυά εύνουκή γ υ ’ αύτήν κοονωνυκή πολυτυκή καύ νά
έμποδύσευ μυά κουνωνυκή πολυτυκή πού τής είναυ
έχθρυκή. Ό άτομυκυσμός, όχυ πυά μέ τήν έννουα
μυας μεγάληε κουνωνυκής κύνησης, άλλά μυας πλά­
στης άντύθεσης άνάμεσα στό άτομο καύ τήν κουνω­
νύα, έχευ γύ νευ σήμερα σύνθημα μυδς ένδυαφερόμε-

-35-
νης ομάδας καύ, έξαιτύας τοΟ στρατευμένου χαρα­
κτήρα τ ο υ , ένα φράγμα στήν κατανόηση μας γυά τό
τύ συμβαύνει στόν κόσμο. Δέν έχω νά πώ τύποτα
ενάντια στή λατρεύα τοϋ ά τόμου, σάν διαμαρτυρύας
ενά ντια στή διαστροφή πού πραγματεύεται, τό άτο­
μο σά μέσο καύ τήν κοινωνύα η τό κράτος σάν τ ε ­
λ ικ ό σκοπό. ’ Α λ λά δέθ ά φτάσουμε σέ μυά πραγμα­
τ ικ ή κατανόηση οΰτε τοΟ παρελθόντοε οΰτε τον>πα-
ρόντος , άν δοκιμάσουμε νά προχωρήσουμε αποδεχό­
μ ε ν ο ι τήν έννο ια ένός άφηρημένου ατόμου πού βρύ-
σ κετα ι έξω άπό τήν κοινωνύα.
Κ ι ’ αύτό μέ φ έρ νει στό τέλος τής μακρδς μου
παρέκβασης. 'Η άποψη τον) κοινοΟ νοΟ πραγματεύε­
τ α ι τήν ΐστορύα σάν κά τι γραμμένο άπό άτομα καύ
γ ιά άτομα. Αυτή ή άποψη έ χ ε ι βέβαια υ ιο θ ε τ η θ ε ί
κα ί έ ν ισ χ υ θ ε ΐ άπό τούε φιλελεύθερους ισ τορ ικού ς
τοΟ δέκατου ένατου αιώνα καύ στήν ούσύα δέν ε ί ­
να ι λάθος. Τώρα όμως φαύνεται υπεραπλουστευμένη
καύ άνεπαρκής καύ χρ ε ιά ζ ε τα ι νά εισχωρήσουμε βα­
θύτερα. ’ Η γνώση τοΟ ίσ τορικοΟ δέν ε ί ν α ι άποκλέι-
σ τικά ά τομική του κατάκτηση: προφανώς άνθρωποι
άπό πολλές γ ε ν ιέ ς καύ πολλές δια φ ορ ετικές χώρες
έχουν συμμετάσχει γ ιά νά σ υσω ρευτεΐ. Οι άνθρωποι
πού τύς πράξεις τους μελετά ό ισ το ρ ικ ό ς δέν ε ί ­
να ι άπομονωμένα άτομα πού έδρασαν μέσα σ ’ ένα κε­
νό . "Εδρασαν σέ συσχετισμό καύ κάτω άπό τήν πύ-
εση μιας περασμένης κοινω νύας. Στήν προηγούμενη
μου παράδοση περιέγραψα τήν ΐστορύα σά μιά δια-
δικασύα άλληλεπύδρασης, ένα διάλογο άνάμεσα στόν
ισ το ρ ικ ό πού ζ ε ϊ στό παρόν καύ στά γεγονότα τοΟ
παρελθόντος. Τώρα θέλω νά ερευνήσω τή σχέση βά­
ρους τών άτομικών καύ κοινω νικώ ν στοιχεύω ν στά
δυο μέρη τής έξύσωσης. Κατά πόσον ε ί ν α ι ο ΐ ισ το ­
ρ ικο ύ μοναδικά άτομα καύ κατά πόσο δημιουργήμα­
τα τής κόινωνύας τους και της εποχής το υ ς; Κατά
πόσο τά γεγονότα τής ίστορύας ε ίν α ι γεγονότα σ χε­
τ ικ ά μέ μοναδικά άτομα καύ κατά πόσο κοινω νικά
γεγο νότα ;

-36-
 'Ο ΰστορυκός λουπόν είναυ ενα άτομυκό άνθρώπυ-
νο δν. Είνα υ έπύσης σάν τά άλλα άτομα, ενα κου-
νωνυκό φαυνόμενο, ταυτόχρονα τό προϋόν χαύ ό συ­
ν ε ιδ η τ ό ς η άσυνεύδητος έκφραστής της κουνωνύας
πού ά νη κευ . Μ’ αύτή άκρυβως τήν ΰδυότητα πλησυά-
ζευ τά γεγονότα τοΰ ΰστορυκοΰ παρελθόντος. Μυλδ-
με μερυκές φορές γυά τήν πορεία τής ΐ,στορύας πα­
ρομοιάζοντας την μέ "χυ νού μ ενη πομπή". 'Η μετα­
φορά είναυ αρκετά σωστή, ύπό τόν δρο νά μ ή δ ο χ υ -
μάσευ ο ΰστορυκός νά θεωρήσευ τόν έαυτό τού σάν
α ετό , πού έπυθεωρεΰ τή σχηνή άπό ένα μαχρυνό χα-
ταράχυ η 'σ ά ν ένα Β . Ι . Π . πάνω στήν τυμητυκή εξ έ­
δρα. Τύ ποτα τέτουο δέ συμβαύνευ. *0^ ΰστορυκόΓ
είνα υ άκρυβως μυά άλλη θόλή φυγούρα πού σέρνε-
ταυ σέ κάπουο άλλο μέρος τής πομπής. Καύ καθώς
ή πομπή έλύσσεταυ στρέφοντας πότε δεξυά καύ πό­
τ ε άρύστερά, καύ καμμυά φορά άναδυπλώνεταυ,· οΰ
σ χετυ χές θέσευς των δυαφόρων μερών τής πομπής
σ υνέχευα άλλάζουν, έτσυ πού μπορεΕ τελεύως σω­
στά νά πεΕ κα νεύ ς , γυά παράδευγμα, πώς είμαστε
σήμερα πυό κοντά στό Μεσαύωνα άπ’ δσο έναν αΰώνα
πρύν οΰ προπαποϋδες μας η πώς ή έποχή τοϋ Καύσα-
ρα είνωυ πυό κοντά μας άπ’ δτυ ή έποχή τοΰ Δάντη.
Νέου όρύ ζοντες, νέ ες όπτυκές γωνύες έμφανύζονταυ
καθώς ή πομπή - καύ μαζύ της ό ΰστορυκός - προ-
χωρεΕ. *0 ΰστορυκός είναυ μέρος τής ΰστορύας.
Τό σημεΕο όπου βρύσκεταυ, μέσα στήν πομπή, προ-
χαθορύζευ τήν όπτυκή του γωνύα γυά τό παρελθόν.
Αύτή ή ολοφάνερη άλήθευα δέν παύευ νά ΰσχύευ
κυ 'ό τα ν άκόμα ή περύοδος πού πραγματεύεταυ ό ΰ­
στορυκός είναυ πολύ άπομακρυσμένη άπό τήν δυκή
του έποχή. "Οταν σπούδαζα άρχαύα ΰστορύα τά κλα-
συχά βυβλύα γ υ ’ αύτό τό θέμα είτα ν - καύ ίσως ε ί ­
ναυ άκόμα - ή ' ί σ τ ο ρ ύ α τ ή ς 'Ε λ λ ά δ α ς τοΟ Γκρό-
τ ε κα ί ή ' ί σ τ ο ρ ύ α τ ή ς Ρώ μης τοΰΜόμμσεν. *0
Γ χ ρ ό τ ε , ένας φωτυσμένος ρυζοσπάστης τραπεζύτης
πού έγραψε στά 1840, ένσάρχωνε τούς πόθους τής
άνερχόμενης καύ πολυτυχά προοδευτυκής βρετανυ-

-37-
Kfis μεσαίας τάξης σέ μυά έξυδανυκευμένη εΰκόνα
τής άθηναϋκής δημοκρατύας, όπου ό Πέρνκλής φυ-
γουράρυζε σάν ενας Μπενθεμύτης* μεταρυθμυστής
καύ ή ’ Αθήνα άποκτοϋσε μυά αύτοκρατβρύοι χωρίς
νά τό θέλευ-. *Ισως δέν εϊναυ φαντασία τά νά'σκε-
φτοϋμε πώς ή άμέλευα τοΟ προβλήματος των δού­
λων στήν ’ Αθήνα, άπό τόν Γ κ ρ ό τ ε , καθρεφτύζευ τήν
άδυναμύα τής ομάδας του νά άντυμετωπύσευ τό πρό­
βλημα τής νέας βυομηχανυκής έργατυκής τάξης στήν
’ Αγγλύα. 'Ο Μόμμσεν εΰταν ενας φυλελεύθερος Γερ ­
μανός, χωρύς ψευδαυσθήσευς, ύστερα άπό τή θολού­
ρα καύ τούς έξευτελυσμούς μετά τή γερμανυκή έπα-
νάσταση τοϋ 1848-9. Γράφοντας τό 1850 - στή δε-:
καετύα πού ε ί δ ε τι> γέννηση τοΟ ονόματος καύ τής
δννουας R e a l p o l i t i k - αύσθανόταν έπυτακτυκά τήν
ανάγκη ενός ύσχυροΟ άνδρα πού θά καθάρυζε τή βρω-
μυά πού κατέλευπε ή άδυναμύα τοϋ γερμανυκοϋ λα-
οϋ νά πραγματοπουήσευ τούς πολυτυκούς του πό­
θους. Ποτέ δέ θά πλησυάσουμε τήν άληθυνή άξύα
τής ΰστορύας του άν δέν άντυληφθοϋμε πώς ή πολύ
γνωστή έξυδανύκευση τοΟ Καύσαρα εϊνα υ τό προΰόν
αυτής τής δυνατής έπυθυμύας γυά τό δυνατό άνδρα
πούθάσώσευ τήν Γερμανύα άπό τήν καταστροφή καύ
πως έχεΰνος ό νομυκό-πολυτυκός Κυκέρων, έκεΰνος
ό ανεπρόκοπος φαφλατάς κάύ σερνάρε^ος άναποφάσυ*
στος παράτησε ιτύς συζητήσευς στήν P a u l i k i r c h e
τής Φραγκφούρτης τό 1848. Πραγματυκά δέ θα τό
θεωροϋσα ΰπερβολυκά παράδοξο άν θάλεγε κάπουος
πώς σήμερα ή ' ΐ σ τ ο ρ ύ α τ ή ς 'Ε λ λ ά δ α ς τοΟ Γκρό-
τ ε εχευ νά μας πεΰ τόσα γυά τήν σκέψη τών ’ Αγ­
γλων ρυζοσπαστών φυλοσόφων στά 1640, όσα καύ γυά
τήν άθηναϋκή δημοκρατύα τοΟ πέμπτου π .Χ . αΰώνα,
ή πώς έχεΰνος πού θέλευ νά καταλάβευ τύ προξένησε
τό 1848 στούς Γερμανούς φυλελεύθερους θάπρεπε νά

*"θ ρ ο ς πού προέρχεταυ άπό τόν 'Α γγλο σοσυαλυστή

καύ ώφελυμυστή Τζέρυ Μπένθαν (1 7 4 8 -1 8 3 2 ), ( Σ . τ .
Μ ).

-38-
 πάρει, σάν ενα άπό τά έγχευρίδυα του τήν ' Ι σ τ ο ­
ρ ί α τ ή ς Ρώ μης τοϋ Μόμμσεν. Αύτό καθόλου δέν
. μευώνευ τό ΰψος τους σάν μεγάλων ύστορυκών έρ­
γων. Δέ συμμερίζομαι, τή φόρμα πού καθυέρωσε ο
Μπάρυ μέ τήν έναρκτήρυα παράδοση τ ο υ , τοϋ άπατη-
λοϋ ύσχυρυσμοϋ πως τό μεγαλείο τοϋ Μόμμσεν δέ
στηρίζεται, στήν 'Ισ τ ο ρ ί α τής Ρ ώ μ η ς , άλλά
στό co rp u s τών έπυγραφών κα ί στό έργο του γι,ά τό
Ρωμαυκό θεσμυκό Δ ίκα υο. Αυτό πάευ νά πει πώς κα­
τεβάζουμε τήν ΐ,στορία στό επίπεδο α νθολογίας. Με­
γάλη ΐ,στορία γράφεται, σίγουρα όταν ή άποψη τοϋ
ΰστορυκοϋ γυά τό παρελθόν φωτίζεταυ άπό τήν ε­
πίγνωση τών προβλημάτων τοϋ παρο'ντος. Συχνά έχευ
εκφραστεί: η έκπληξη γυ α τ ί ό Μόμμσεν νά μή συνε-
χίσ ευ την ΐ,στορία του κα ί πέρα άπό τή πτώση τής
δημοκρα τία ς. Δέν τοϋ έλλευπε οΰτε ό καυρόζ, οΰ­
τ ε ή εύ κα υ ρία , οΰτε ή γνώση. ’ Οταν δμωςόΜόμμσεν
έγραφε τή ν ύστορία του ό -ισχυρός άνδρας δέν ε ί ­
χε έμφανυστεΰ ακόμα στή Γερ μ α νία . Στή δυάρκευα
τής ένεργητυκής σταδυοδρομίας του τό πρόβλημα
τοϋ τ ί συνέβαυνε άφοϋ πυά δ ύσχυρός άνδρας ε ί χ ε ά-
ναλάβευ, δέν είτα ν άκόμα πραγματυχό. Τίποτα δέν
ένέπνευσε τόν Μόμμσεν νά προβάλλευ αύτό τό πρό­
βλημα πρός τά πίσω πάνω στή Ρωμα'ίκή σκηνή· Κ υ ’
έτσυ ή ΐ,στορία τής αύτοκρατορίας έμευνε άγραφη.
Θά εΰταν πολύ εΰκολο νά πολλαπλασυάσω αύτό τό
φαυνομενο μέ παραδείγματα άνάμεσα στούςσύγχρονους
ύστορυκούς. Στή προηγούμενη παράδοση άπαίτησα
φόρο τυμής στό βυβλίο τοϋ Τρεβέλυαν 'Η ’ Α γ γ λ ί α
κα τά τή Β α σ υ λ ε ί α τ ή ς " Α ν ν α ς , σάν ένα-μνη·?
μ ε ίο τής παράδοσης τών Ο ύ ίγ κ , πού μ ’ αύτήν ε ί χ ε ν
άνατραφεί ό Τρεβέλυα ν. ’ Ας δόϋμε τώρα τό έπυβλη-
τυκό κα ί σημαντυκό επίτευγμα ε κ ε ίν ο υ , πού οΐ, πυό
πολλοί άπό μδς τόν θεωροϋν σάν τό μεγαλύτερο
Βρετανό ύστορυκό πού εμφανίστηκε στήν άκαδημαυ-
κή σκηνή άπό τόν Πρώτο Παγκόσμυο Πόλεμο: τοϋ σέρ
Λυούυς Να'μι,έρ. *0 Νάμυέρ εΰταν άληθυνός συντη-
ρητυκός - δχυ ένας τυπυκός ’ Αγγλος συντηρητυκός

-39-
που όταν λύγο τόν ζύσευς φτάνευ νά είναυ έβδο-
μηνταπέντε στά εκατό φυλελεύθερος - άλλά συντη­
ρητυκός τέτουος πού είχα μ ε νά δοΟμε πάνω άπό ε­
κατό χρόνυα άνάμεσα στούς 'Αγγλους ΰστορυκούς.
Ά π ό τά μυσά τοΟ περασμένου αΰώνα μέχρυ τό 1914
εΰταν έλάχυστα δυνατό σέ ένα Βρετανό ΰστορυκό νά
συλλάβευ μυά ΰστορυκή άλλαγή πού δέ θά εΰταν
άλλαγή πρός τό καλύτερο. Στά 1920 περάσαμε σέ
μυά περύοδο πού ό άλλαγή άρχυσε νά συνδέεταυ μέ
τό φόβο γυά τό μέλλον καύ θά μπορούσαμε νά τήν
συλλάβουμε σάν αλλαγή πρός τό χευρότερο - μυά
περύοδο άναβύωσης τής συντηρπτυκής σκέψης. Σάν
τόν φυλελευθερυσμό τοϋ "Α κ τ ο ν , ό συντηρητυσμός
τοϋ Νάμυέρ, κέρδυσε καύ σέ δύναμη καύ σέ βάθος,
μέ τό νά είναυ ρυζωμένος στήν Εύρωπαϋκή του κα­
ταγω γή.* Ά ν τ ύ θ ε τ α μέ τόν Φύσερ ή τόν Τόϋνμπη,
ό Νάμυερ δ έν ε ίχ ε ρύζες στόν φυλελευθερυσμό τοϋ
δέκατου ένατου αΰώνα καύ δέν ΰπέφερε άπό νοσταλ-
γυκή λύπη γ υ ’ αύτόν. Μετά τόν Πρώτο Παγκόσμυο Πό­
λεμο καύ τήν αποτυχημένη εΰρήνη ε ί χ ε άποκαλυφθεϋ
ή χρεοκωπύα τοϋ φυλελευθερυσμοϋ καύ ή άντύδραση
θά μποροϋσε νά έμφανυστεΰ μόνο μέ μυά άπό τύς
δυό μορφές - σοσυαλυσμός ή συντηρητυσμός. 'Ο
Νάμυερ έμφανύστηκε σάν συντηρητυκός ΰστορυκός.
Δυάλεζε δυό πεδύα έργασύας καύ είναυ άποκαλυ-
πτυκή ή έκλογή καύ τών δυ ό. Γύρυσε πύσω στήν
τελευταύα περύοδο τής άγγλυκής ΰστορύας, δταν
άκόμα ή άρχουσα τάξη εΰταν ΰκανή νά ΰπηρετεϋ
τή λογυκή δυεκδύκηση κατοχής καύ δύναμης, μέσα

*"ΐσ ω ς άξύζευ τό κόπο νά παρατηρηόουμε πώς, ό

μόνος άλλος σχετυκά συντηρητυκός Βρετανός συγ­
γραφέας τοϋ Μεσοπολέμου, ό Τ . Σ . ’ Ελυοτ ε ί χ ε έπυ-
σης τό προνόμυο μυας μή Βρετανυκής καταγωγής. Κα-
νεύς πού νά μεγάλωσε στή Μεγάλη Βρετανύα πρύν
τό 1914 δέν εΰταν δυνατό νά ζεφύγευ όλοκληρωτυκά
άπό τύς άν.ασταλτυκές έπυρροές τής φυλελεύθερης
παράδοσης.

-40-
σέ μυά κουνωνύα κανονυκά καύ βασυκά στατυκή. Κα­
τηγόρησαν τόν Νάμυερ πώς άφαυρεϋ τό πνεΟμα άπό
τήν ΰστορύα.* "ίσως δε'ν είναυ μυά πολύ πετυχημέ­
νη φράση, όμως μπορεϋ νά δεϋ κανεύς τύ προσπα-
θεϋ νά τονύσευ ό κρυτυκός. Μέ τήν άνοδο τοΟ
Γεωργύου Γ ' ή πολυτυκή εΰταν ακόμα άπρόσβλητη
άπο' τον φανατυσμό των ΰδεών καύ άπ’ αΰτή' τήν πα-
θυασμένη πύστη στήν προ'οδο που θά ξέσπαγε στόν
κόσμο μέ τή Γαλλυκή ’ Επανάσταση καύ θά έφερνε
τόν αΰώνα τοΟ θρυαμβευτυκοΟ φυλελευθερυσμοΟ.
Ό χυ ΰ δ έ ε ς , δχυ επανάσταση, δχυ φυλελεϋθερυ-
σμός: 'Ο Νάμυερ προτύμησε νά μάς δώσευ ένα λαμ­
πρό πορτραϋτο μυάς εποχής πού είναυ ακόμα ασφα­
λής - μολονότυ δέ θά παρεμεύνευ γυά καυρό - άπ’
όλους αυτούς τούς κυνδύνους.
’ Αλλά ή εκλογή καύ τοΟ δεύτερου θέματος εΰταν
έξύσου σημαντυκή- Ο Νάμυερ άκροθύγωντας τύς σύγ­
χρονες μεγάλες έπαναστάσευς, ά γγλυκή, ,γαλλυκη
καύρώ συκη- πάνω στήν οΰσύα δέν έγραψε γυά καμ-
μυά άπ’α υτές - δυάλεξε νά μάς δώσευ μυά δυευσδυτυ­
κή μελέτη τής Εύρωπαΰκής ’ Επανάστασης τοΟ 1848,
μυάς έπανάστασης πού άπότυχε, μυάς όπυσθοδρόμη-
σης όλων τών άνερχόμενων έλπύδων φυλελευθερυσμοΟ
σ ’ όλόκληρη τήν Ευρώπη, μυάς άπόδευξης τής άδυνα-
μύας τών ΰδεών μπροστά στην ένοπλη δύναμη, τών δη­
μοκρατών όταν συγκρούονταυ μέ στρατυώτες. 'Η πα­
ρεμβολή τών ΰδεών στή σοβαρή υπόθεση τής πολυτυ-
κής είναυ μάταυη καύ έπυκύνδυνη: Ό Νάμυερ εΰσή~
γαγε τό'ηθύ^ό δύδαγμα, άποκαλώντας αύτή τήν τα­

*Αύτούσυα ή κρυτυκή μ ’ ένα ανώνυμο ασθρο, στήν

Φ υ λ ο λ ο γ υ κ ή έ κ δ ο σ η τών Τ ά ϋ μ ς τ ή ς 28 Αΰγού-
στου 1953, πάνω στό " Ή άποψη τοΟ Νάμυερ γυά τήν
ΰστορύα", έχευ έτσυ:
" ' 0 Δαρβύνος κατηγορηθηκε πώςάφαύρέσε τό πνεΟ­
μα άπό τό σύμπαν' καύ ό σέρ Λυούυς υπήρξε ό Δαρ­
βύνος τής πολυτυκής ύστορύας - όχυ μόνο μέ μυά
έννο υα ".

-41-
πεινω τική αποτυχία "επανάσταση τών δια νοούμενω ν".
Κ ι ’ οΰτε εϊναυ τό συμπέρασμα μας αποτέλεσμα σκέ-
των συλλογυσμών: γυατύ μ ’ δλο πού ό Νάμυερ δέν έ-
γραψε τύποτα συστηματυκό πάνω στή φυλοσοφύα τής
ΰστορύας, εκφράστηκε μέ τή σ υνηθισμένη του κα­
θαρότητα καύ δευκτυχότητα σ ’ ένα δοκύμυο πού έκ-
δόθηκε πρύν λύγα χρόνυα. "*0σο λυγότερο" έγραφε
"ό άνθρωπος έμποδύζευ τ ό . ελεύθερο παυχνύδυ τοΟ
μυαλοΟ του μέ πολυτυκές άρχές καύ δόγματα, τόσο
τό καλύτερο γυά τή σκέψη τ ο υ ". Κ ι ’ άφοΟ άνέφερε
μ ετά , τήν χατηγορύα πώς ε ί χ ε άφαυρέσευ τό πνεΟ-
μα άπό τήν ΰστορύα, σ υνέχυζ ε:
"Μ ε ρ ικ ο ί πολυτυχού φυλόσοφου παραπονοϋνταυ γιά
ένα 'κουρασμένο άποκάρωμα’ κα ί γυά τήν τωρυνή ά-
πουσύα έπυχευρημάτων πάνω σ τή γ ενυ χ ή π ο λ ιτ ική σέ
τούτη τή χώρα’ πρακτυκές λύσευς ά ναζηιοϋνται γυά
σ υγκεκριμένα προβλήματα ένώ κ υ ’ άπό τά δυό κόμμα­
τα έχουν λησμονηθεί προγράμματα χαύ ΰδανυκά. ’ Αλ­
λά αυτή ή στάση μοΟ φαύνεταυ πώς άποδευχνύευ μ ε­
γαλύτερη έθνυκή ωριμότητα καύ τό μόνο πού μπορώ
νά ευχηθώ εϊνα υ νά σ υ ν ε χ ισ τ ε ί γυά καυρό άνενό-
χ λ η τη ά π ότύ ς δο υ λ ειέ ς τής π ο λίτικη ς φυλοσοφύας".
Δέ θέλω πρός τό παρόν νά συναγάγω συμπεράσμα­
τα άπό τούτη τήν άποψη. ’ Επυφυλάσσομαυ γυά μυά
κατοπυνή παράδοση. Σκοπός μου εϊναυ δώ. νά σκυα-
γραφήσω δυό σπουδαίες άλήθευες: πρώτα, πώς δέ
μπ ορείτε νά κατανοήσετε εντελώς ή νά έκτυμήσετε
τό έργο τοϋ ΰστορυκοΟ, άν δέν έ χ ετ ε σΐί,λλάβευ πρώ­
τα τή--σκοπιά άπ’ όπου ό ίδ ιο ς τό πλησίασε" δεύ­
τ ε ρ ο , πώς αυτή ή σκοπιά εϊναυ ή ίδ ια ρυζωμένη σ ’
ένα κουνωνικό χαύ ύστορικό υπέδαφος. Μήν ξεχνά ­
με πώς, δπως είπε κάποτε ό Μάρξ, ό εκπαιδευτής
πρέπει 6 ίδ ιο ς νά έ χ ε ι εκ π α ιδ ευ τ ε ί. Στή σύγχρο­
νη δ ιά λ ε κ τ ο , ό εγκέφαλος αΰτοΟ πού κά νει πλύση
εγκεφάλου πρέπει νά έ χ ε ι ύποστεί κ ι ’ ό ίδ ιο ς πλύ­
ση. '0 ΰστορικός πρύν άρχύσ ει να γράφει ΰστορύα
ε ί ν α ι τό προϊόν της ΰστορύας.
Οΰ ΰστορικού γιά τούς όπούους μ όλ ις μίλησα - ό

-42-
Γκρ ότε καύ ό Μόμμσεν, ό Τρεβέλυαν κ υ ’ ό Νάμυερ
- εΰτα ν, ας ποΟμε, ό καθένας τους συνταυτισμένος
μέ 2να κουνωνυκό καύ πολυτυκό καλούπυ. Καμμυά ά-
ξυοσημεύωτη αλλαγή σκοπυδς δέν παρατηρεϋταυ άνά-
εσα στά πρώυμα καύ μεταγενέστερα εργα τ ο υ ς . Μερυ­
κού όμως. ΰστορυκού πού έςησάν σέ περυόδους γρή­
γορης καύ ξαφνυκής αλλαγής δέν έχουν καθρεφτύσευ
στά εργα τους μυά κουνωνύα καύ μυά κατάσταση μό-
ν ο , άλλά μυά άλληλουχύα άπό δυαφορετυκές κατα-
στάσευς. Τό πυό γνωστό σέ μένα παράδευγμα είναυ
ό μεγάλος Γερμανός ΰστορυκός Μ άϋνεκε, πού ή ζωή
καύ τό έργο του είτα ν άσυνήθυστα μεγάλης δυάρ-
κευας καύ κάλυψαν μυά σευρά άπό έπαναστατυκές
καύ καταστροφυκές άλλαγές γυά τήν τύχη τής χώ­
ρας του. Σάν αποτέλεσμα εχουμε τρεΕς δυαφορετυ-
κούς Μάυνεκε πού καθένας έκφράζευ μυά δυαφορετυ-
κή ΰστορυκή έποχή μέσα άπό τά τρύα μεγάλα εργα
του. *0 Μάϋνεκε τοϋ "W e ltb u rg e rth u m und N a t io n a l-
εΐββί'ΠΠα γκόσμυα Πολυτεύα καύ ’ Εθνυκό Κράτος)
πού έκδόθηκε τό 1907, βλέπευ μέ έμπυστοσύνη τήν
πραγματοπούηση των γερμανυκων έθνυκών ΰδανυκων
τοϋ κράτους τοϋ Βύσμαρκ καύ - όπως πολλού στο­
χαστές τοϋ 19ου αΰώνα, άπό τόν Ματζύνυ κ υ ’ επευ-
τα - ταυτύζευ τόν έθνυκυσμό μέ τήν πυό ψηλή μορ­
φή παγκοσμυότητας: Αύτό είναυ τό πρόΰόν τοϋ μπα­
ρόκ Βυλελμύνας, πού άκολούθησε τήν έποχή τοϋ
Βύσμαρκ. '0 Μάυνεκε τοϋ D ie Id e e d e r S t a a t s r a -
son (* H ΰδέα γυά τη λογυκή τοϋ Κράτους) πού δη-
μοσυεύτηκε τό 1925, έκφράζεταυ μέ τό δυχασμένο καύ
ταραγμένο πνεϋμα τής Δημοκρατύας τής Βαϋμάρης:
ο κόσμος τής πολυτυκής εχευ γύνευ στύβος ά τέλευ-
ωτων συγκρούσεων άνάμεσα στό r a is o n d e t a t καύ
σέ μυά ηθυκή πού είνα υ έξω άπό τήν πολυτυκή μά
πού σέ τελευταύα άνάλυση δέ μπορεΕ νά άνατρέψευ
τή ζωή καύ τήν άσφάλευα τοϋ κράτους. Τελυκά ό
Μάυνεκε τοϋ 'Η Γ έ ν ν η σ η τ ο ϋ ' Ισ τ ο ρ υσμοϋ,,πού
έκδόθηκε τό 1936, όταν ε ί χ ε στερηθεΕ άπ’ όλες τύς
άκαδημαΰκές του τυμές μετά τόν κατακλυσμό τών

-43-
Ναζό, βγάζει, μυά κραυγή απόγνωσης» άπορρίπτοντας
έναν ισ τορισ μό πού μ ο ιά ζ ει νά παραδέχεται πως
"οτιδή π οτε υ π ά ρχει, ε ίν α ι σωστό" κα ί παραδέρνον­
τας άβολα άνάμεσα στό ισ τορ ικά σ χ ε τ ικ ό κα ί σ ’ έ-
να ΰπερλογικό απόλυτο. Στά σ τερνά , όταν στά γ ε ­
ράματα του ε ί χ ε δ ε ι τή χώρα του νά υποκύπτει σέ
μιά σ τρατιω τική Τιττα περισσότερο σ υν τρ ιπ τ ική ά­
πό κ ε ίν η τοϋ 1918, ξαναπέφτει ά νέλπ ιδα , μέ τό
'Η Γ ε ρ μ α ν ι κ ή Κ α τ α σ τ ρ ο φ ή τοϋ 1946, στήν πί­
στη μιας ισ τορία ς πού βρ ίσ κετα ι στό έλεος μιας
τυφλής, άδυσώπητης τ ύ χ η ς .* '0 ψυχολόγος ή ό β ιο ­
γράφος θά ένδιαφερόταν γ ιά τήν εξ έ λ ιξ η τοϋ Μάι-
ν ε κ ε σάν ά τόμου: ό , τ ι ενδια φ έρ ει τόν ισ το ρ ικ ό ε ί ­
να ι ό τρόπος πού ό Μ άίνεκε κα θρεφ τίζει προθύστε-
ρα τ ρ ε ις ή καί τέσ σερις δ ια δ ο χ ικ ές κα ί έντονα
συγκρουόμενες περιόδους τοϋ παρόντος πάνω στό ι ­
σ τορ ικό παρελθόν.
"Η άκόμα άς πάρουμε ένα δια κεκρ ιμ ένο παράδειγ­
μα πιό κο ν τιν ό μας. Στό εικο νο κ λ α σ τ ικό 1930, ό­
ταν τό φ ιλελεύθερο κόμμα ε ί χ ε μ όλις ξεπ ετα χτεΐ
σάν άποφασιστική δύναμη στήν β ρ ετα νική π ο λιτ ική
ό καθηγητής Μπάτερφιλντ έγραψε ένα β ιβ λ ίο μέ τ ί ­
τλο 'Η ' Ε ρ μ η ν ε ί α τής ' Ισ τ ο ρ ία ς άπό τ ο ύ ς
Ο ύ ί γ κ , πού γνώρισε μεγάλη κα ί δίκα ια ε π ιτυ χία .
Ε ίτ α ν ένα άξιοσημείω το β ιβ λ ίο γ ιά πολλούς λό-
γο υς -κα ί δέν είτα ν ό .μ ικ ρ ό τ ε ρ ο ς , τό ό , τ ι , άν καί
κατηγορούσε τήν ερμηνεία τών Ο ύίγκ σέ πάνω άπό
130 σ ελ ίδες δέν ονομάτιζε (όσο μπορώ νά θυμδ-
μαυ χωρίς τή βοήθεια πίνακα) κανέναν Ο ύ ίγ κ ,
άκτός ά π ό τ ό ν Φ ό ξ , πού δέν ε ίτ α ν ισ το ρ ικ ό ς ή κα-

*Δα νείστηκα εδώ άπό τήν ε ξ α ιρ ε τ ικ ή άνάλυση τοϋ

Δρ.Στάρκ γ ιά τήν έξ έ λ ιξ η τοϋ Μ ά ίν εκε , στήν εισα ­
γωγή του* τής ά γγλ ική ς μετάφρασης τοϋ "*Η ιδέα
γιά τή λο γικ ή τοϋ Κράτους" πού έκδόθηκε τό 1957
μέ τ ίτ λ ο Μ α κ ι α β ε λ ι σ μ ό ς ' ο Δρ.Στάρκ ύπερβάλλει
ίσως τό ύπερλογικό σ τ ο ιχ ε ίο στή τ ρ ίτ η περίοδο
τοϋ Μ άϊνεκε.

-44-
νέναν ύστορυκό εκτός άπό τόν "Α κ τ ο ν , που δεν
εΰταν Ούύγκ. "Ομως δπου τό βυβλύο ύστ^ροΟσε σέ
λεπτομέρευες καύάκρύβευα συμπληρωνόταν άπό σπυν-
θηροβόλο σαρκασμό. Στόν άναγνώστη δ έ ν έμενε άμ-
φυβολύα πώς ή έρμηνεύα τών Ο ύύγκ, εΰταν κάτυ
κακό. Μυάάπό τύς κατηγορύες εΰταν πώς "μελετά τό
παρελθόν σ ’ αναφορά μέ τό παρόν". Σ ’ αύτό τό ση­
μ ε ίο ό καθηγητής Μπάτερφυλντ εΰταν κατηγορηματυ-
κός καύ αύστηρός:
"*Η μ ελέτη τοΟ παρελθόντος μέ τό ένα μάτυ, άς
ποϋμε, πάνω' στό παρόν είνα υ ή πηγή όλων τών ά-
μαρτημάτων καύ σοφυστευών στην ύ στορύα .. . .Ε ίν α υ
ή ούσύα έκεύνου πού εννοούμε μέ τή λέξη ' άνυστο-
ρ υκό’
Κύλησαν δώδεκα χρόνυα. 'Η μόδα τής εύκονομαχύ-
ας πέρασε. 'Η χώρα τοΟ καθηγητή Μπάτερφυλ.ντ ε ίχ ε
έμπλακεΰ σ ’ εναν πόλεμο πού Ουχνά λεγόταν πώς ε ί ­
ναυ αγώνας· γυά τύς συνταγματυκές έλ ευ θ ε ρ ύ ες, τύς
ένσαρκωμένες στήν παράδοση τών Ούύγκ, κάτω άπό
ενα μεγάλο ηγέτη πού έπυκαλέστηκε σταθερά τό πα­
ρ ελ θ ό ν , " μ έ τό ένα^μάτυ, άς ποΟμε, πάνω στό πα­
ρ ό ν ". Σ ’ ένα μυκρό βυβλύο μέ τ ύ τ λ ο .’ Ο " Α γ γ λ ο ς
κα ύ η ' Ι σ τ ο ρ ύ α τ ο υ πού έκδόθηκε τό 1944, ό
καθηγητής Μπάτερφυλντ δχυ μόνο άπ.οφαύνεταυ πώς
ή έρμηνεύα τής ύστορύας άπό τούς Ούύγκ εΰταν ή
"ά γ γλ υκή " έρμηνεύα, άλλά μυλάευ μέ ένθουσυασμό
γυά τή συμμαχύα τοΟ ""Α γ γλ ο υ μέ τή ν ύστορύα τ ο υ "
καύ γυά τή "σύζευξη παρόντος καύ παρελθόντος".
Τό δτυ έπυσύρω τήν προσοχή σ ’ αύτές τύς άντυστρο-
φές άποψης δέν είνα υ έχθρυκή κρυτυκή. Σκοπός μου
δέν είναυ νά άνασκευάσω τόν πρώτο Μπάτερφυλντ
μ έ τό δεύτερο η νά άντυπαρατάξω τό μεθυσμένο
καθηγητή Μπάτερφυλντ στό νηφάλυο. Ξέρω καλά πώς
άν εμπαυνε κανεύς στόν κόπο νά δυα βά σ ευ προσεκτυ-
κά τύ εχω γράψευ πρύν, στή δυάρκευα τοΟ πολέμου
καύ μετά άπ’ τόν πόλεμο, δέ θά δυσκολευόταν καθό­
λου νά μέ πεύσευ γυά άντυφάσευς καύ άνακολουθύ-
ες τ<ίσο φ ανερές, δσο εχω κ υ ’ εγώ άνακαλύψευ

-45-
 σ ’ άλλους. Πραγματυκά δέν είμαυ σίγουρος πώς θά
'ζήλευα κάπρυον ΰστορυκό πού θά ύσχυρυζόταν εΰ-
λυκρυνά ότι, Ιζη σ ε τά συγκλονυστυκά γυά τήν ύ-
φήλυο γεγο νία τών τελευταύων πενήντα χρόνων, χω­
ρύς κάπουες ρυζυκές τροποπουήσευς τής άποψης του.
Σκοπός μου είναυ μόνο νά δεύξω πόσο πυστά τό έρ­
γο τοΟ ΰστορυκοΟ καθρεφτύζευ τήν κουνωνύα πού
μέσα της έργάζεταυ. Δέν είναυ μόνο τά γεγονότα
σέ ροή. *0 ύδυος ο ΰστορυκός είνα υ σέ ροή. Ό ­
ταν παύρνετε ενα ΰστορυκό έργο δέ φτάνευ νά ψά­
ξ ετε στό εξώφυλλο γυά τό όνομα το0 συγγραφέα.
Ψάξτε έπύσης γι,ά τή ν ήμερομηνύα τής έκδοσης ή
τής συγγραφής-είναυ καμμυά φορά πυό άποκαλυπτυ-
κή. "Αν ό φυλόσοφος ε ί χ ε δύκυο όταν έλεγε πώς
δέ μπορεϋς νά περάσευς τό ΰδυο ποτάμυ δυό φο­
ρές είναυ έξύσου σωστό, καύ γυά τόν ύδυο λόγο,
πώς δέ μπορεΰ δυό βυβλύα νά είναυ γραμμένα άπό
τόν ύδυό συγγραφέα.
Κα ύ ά νγυ ά μυά στυγμή αφήναμε τόν ΰστορυκό σάν
άτομο γυά νά πδμ'ε σ ’ ότυ μπορεΰ νά όνομαστεϋ εύ-
ρεϋς τάσευς στό ΰστορυκό γράψυμο, *ό βαθμός που
ο ΰστορυκός είνα υ προϋόν τής κουνωνύας του γύνε-
ταυ άκόμα πυό φανερός. Στό δέκατο ένατο αΰώνα
όλου σχεδόν οΰ Βρετανού ΰστορυκού έβλεπαν τήν πο-
ρεύα τής ΰστορύας σάν άπόδευξη τής άρχής τής έ-
ξ έλ υ ξ η ς: έκφράσανε τήν ΰδεολογύα μυας κουνωνύας
πού βρυσκόταν σέ κατάσταση άξυοσημεύωτα γρήγο­
ρης έξέλυξης. 'Η ΰστορύα είνα υ γεμάτη νόημα γυά
τους Βρετανούς ΰστορυκούς δσο φαυνόταν δτυ πη-
γαύνευ μέ τό μέρος μας. Τώρα που πήρε μυά στρα­
βή στροφή, ή πύστη στό νόημα τής ΰστορύας έγυνε
αΰρεση· Μετά τόν Πρώτο Παγκόσμυο ΠόλεμοόΤόϋνμπη
έκανε απεγνωσμένη προσπάθευα νά άντυκαταστήσευ
τή γραμμυκή άποψη τής ΰστορύας μέ μυά κυκλυκή
θεωρύα-ή χαρακτηρυστυκή ΰδεολογύα μυας κουνωνύας
σέ παρακμή.* Μετά τήν άποτυχύα τοΟ Τόϋνμπη,· οΰ

*Ό Μάρκος Αΰρήλυος στή δύση τής Ρωμαυκής Αύτο-

-46-
Β ρ ετα νοί ισ τ ο ρ ικ ο ί στήν πλειοψηφία τους άρκέστη-
καν νά σταυρώσουν τά χέρ ια κα ί νά δηλώσουν’ πώς
δέν υπάρχει γ ε ν ικ ό πρότυπο στήν ισ το ρ ία . Μιά κ ο ι­
νότοπη παρατήρηση τοΟ' Φίσερ πού κατέληγε σ ’ αύτό
τό συμπέρασμα έ γ ιν ε τόσο δημοφ ιλής, όσο περίπου
κα ί δ άφορισμός τοΟ Ράνκε στόν περασμένο αιώνα.
"Αν μοΟ π εί κοίνείς πως ο ΐ Β ρ εα τν οί ισ τ ο ρ ικ ο ί των
τελευταίω ν τριά ντα χρόνων έφτασαν σ ’ α ύ τ ή τή ν ου­
σ ια σ τική αλλαγή σάν αποτέλεσμα βα θειδς α τομικής
σκέψης κα ί ολονύχτια ς μ οναχικής συγκέντρωσης,
δέ θεωρώ αναγκαίο νά αμφισβητήσω τό γεγο νό ς .
’ Αλλά θά συνεχίσω νά βλέπω όλη αυτή τήν α τομική
σκέψη κα ί τήν ολονύ χτια συγκέντρωση σάν κ ο ιν ω νι­
κό φ α ινό μ ενο , προϊόν μ ιδ ς θεμ ελια κή ς αλλαγής στό
χαρακτήρα κα ί τήν οπ τική τής κοινω νία ς μας άπό
τό 1914 κα ί μετά. Δέν ύπάρχει πιό σ ημαντική έν­
δ ε ιξ η γ ιά τό χαρακτήρα μ ιδ ς κοινω νίας άπό τήν ι ­
στορία πού γόαφει η δέν κα τεφ έρνει νά γρά ψ ει.
*0 Γ κ έ η λ , ό 'Ολλανδός ισ τ ο ρ ικ ό ς , στή γ ο η τε υ τ ική
μονογραφία του πού μεταφράστηκε στά ’ Αγγλικά μέ
τ ίτ λ ο Ν α π ολέω ν 'Υ π έ ρ κ α ί Κατά δ ε ί χ ν ε ι πώς
ο ΐ δ ια δ ο χ ικ έ ς κ ρ ίσ ε ις τών Γάλλων ισ τορικώ ν τοΟ
δέκατου ένατου αιώνα γιά τόν Ναπολέοντα άντανα-
κλοΟν τά μεταβαλλόμενα κα ί συγκρουόμενα πρότυπα
τής γα λλ ική ς π ο λιτική ς ζωής κα ί σκέψης άπό τήν
άρχή μ έ χ ρ ι τό τ έλο ς τοΰ αιώνα. 'Η σκέψη τών ι ­
σ τορικώ ν, όπως κα ί τών άλλων άνθρώπινων όντων,
διαμορφώνεται άπό τό χω ροχρονικό περιβάλλον. *0
Ά κ τ ο ν πού άναγνώριζε άπόλυτα αυτή τήν ά λήθεια ,
άναζήτησε διέξ οδο στήν ίδ ια την ισ το ρ ία :
" 'Η ισ τορ ία (έγρ α ψ ε) πρέπει νά μδς; άπελευθερώ-

κρατορίας παρηγοριόταν μέ τό νοί θυμδται "πώς ό­

λα τά πράγματα πού συμβαίνουν σήμερα είχ α ν συμ-
β ε ΐ στό παρελθόν κα ί θά συμβοϋν καί στό μ έ λ λ ο ν ".
(Ε ις ' Ε α υ τ ό ν , X , σ ε λ .2 7 )* όπως ε ί ν α ι γνωστό ό
ΤόΟνμπη πήρε τήν ιδέα άπό τό β ιβ λ ίο τοϋ Σπένγ-
κλερ D e c lin e o f th e West

-47-
σευ όχυ μόνον άπο τήν άτοπη έπυρροή άλλων κουρών,
άλλά καύ άπό τήν άτοπη έπυρροή τοΟ δυκοϋ μας καυ-
ροϋ , άπό τήν τυραννύα τοϋ περυβάλλοντος καύ τήν
πύεση τοϋ αέρα πού άναπ νέϋυμε".
’ ίσως αύτό άκούγεται σάν πολύ αύσυόδοξη έκτύ-
μηση τοΟ ρόλου τής ύστορύας. Τολμώ όμως νά πυ-
στεύω πώς ο ΰστορυκός που εχευ πυό μεγάλη συνεύ-
δηση τής θέσης του είναυ καύ πυό ύκανός νά τήν
ξεπεράσευ καύ πυό ύκανός νά έκτυμήσευ τήν ούσυ-
αστυκή φύση τών δυαφορών άνάμεσα στή δυκή του
κουνωνύα καύ όπτυκή καύ σέ κεϋνες άλλων περυόδων
καύ χωρών, άπό τόν ύστορυκό που όρκύζεταυ κραυ­
γαλέα ότυ είνα υ άτομο καύ όχυ κουνωνυκό φαυνό-
μ ενο. 'Η ύκανότητα τοϋ άνθρώπου νά ύψωθεϋ πάνω
άπό τήν κουνωνύα του καύ τή ν κουνωνυκή του θέση
φαύνεταυ νά έξαρτδταυ. άπό τήν ευαυσθησύα του νά
άναγνωρύζευ τό βαθμό εμπλοκής του σ ’ α ύτές.
Στή πρώτη μου παράδοση είπα: προτοϋ μ ελετήσε­
τε ύστορύα, μ ελετήστε τόν ύστορυκό. Τώρα θά ε-
πρεπε νά προσθέσω: προτοϋ μ ελετή σετε τόν ύσταρυ-
κ ό , μελετήστε τό ύστορυκό καύ κουνωνυκό περυβάλ­
λο ν. *0 ύστορυκός, που είνα υ άτομο, είναυ έπύσης
προυόν τής ύστορύας καύ τής κουνωνύας. Καύ σ ’ αύ-
τό το δυπλό φώς πρέπευ νά μάθευ ό σπουδαστής τής
ύστορύας νά βλέπευ το'ν ύστορυκό.

"Ας άφήσουμε τώρα τόν ύστορυκό κυ ας εξετάσου­

μ ε , στό φώς τοϋ "δυου προβλήματος, τό άλλο μέρος
τής έξι'σωσης μου-τά γεγονότα τής ύστορύας. ’ Αν-
τι.χεύμενο τής ερευνάς τοϋ ΰστορυκοϋ είναυ ή συμ­
περιφορά τών ατόμων ή ή δράση τών κουνωνυκών δυ­
νάμεων; Τώρα κι.νοΰμαυ σέ καλοπατημένο έδαφος.
Ό τα ν ό οέρ ’ Ισαΐ'α Μπέρλυν δημοσύευσε ένα σπυν-
θηροβόλο καύ δημοφυλές δοκύμυο μέ τύτλο Τ ό * I -
σ τ ο ρ υ κ ό ’ Α ν α π ό φ ε υ κ τ ο - πού στή βασυκή του
θέση θά έπανέλθω αργότερα σ ’ αύτές τύς παραδόσευς
- τοϋ πρόταξε ενα μόττο άπό τά εργα τοϋ Τ . Σ . " Ε -
λυοτ " ’ Αχανεϋς άπρόσωπες δ υ ν έ μ ε υ ς ". Σ* όλο τό

-48-
δοκύμυο ειρωνεύεται, τούς ανθρώπους πού πυστεύουν
πυό πολύ τύς "άχανεϋς απρόσωπες δυνά μευς" παρά
τά άτομα, σάν άποφασυστυκό παράγοντα στήν ΰστο­
ρύα. *0 , τ u θα ονομάσω θεωρύα τοΟ ΚακοΟ Βασυλυα
’ Ιωάννη γυά τήν ΰστορύα-ή άποψη πώς δ ,τ υ εχευ
σημασύα γυά τήν ΰστορύα είναυ ό χαρακτήρας καύ
ή συμπερυφορά ατόμων - εχευ μυά μακρά γενεολογύ-
α. 'Η έπυθυμύα νά άπ οδεχτεΕ κα νεύ ς , χωρύς δρους,
τήν άτομυκή μεγαλοφυύα σάν τή δημυουργυκή δύνα­
μη στήν ΰστορύα είναυ χαρακτηρυστυκή τών πρωτό­
γονων σταδύων τής ΰστορυκής συνεύδησης. Στούς
άρχαύους "Ελ λη νες άρεσε νά έπυγράφουν τά κατορ­
θώματα τοΟ παρελθόντος μέ τά ονόματα επώνυμων η­
ρώων, ύποθετυκά ύπέυθυνων γ υ ’ αύτά, νά άποδύδουν
τά έπη τους σ ’ ενα βάρδο μέ τ ’ όνομα "Ομηρος καύ
τούς νόμους η τούς θεσμούς σ ’ ενα Λυκοϋργο η ενα
Σόλωνα. 'Η ΰδυα τάση ξαναφάνηκε στήν Α ν α γ έ ν ­
νηση, όταν ό Πλούταρχος, ό ήθυκυστής βυογράφος,
εΰταν μυά μορφή τής κλασυκής αναζωογόνησης πυό
δημοφυλής καύ μέ μεγαλύτερη έπυρροή -άπό τούς ΰ-
στορυκούς τής άρχαυότητας. Σ ’ αύτήτήχώ ρα ΰδυαύ-
τερ α , δλου μας μάθαμε αύτή τή θεωρύα, άς ποΟμε,
άπ’ τήν ποδυά τής μάνας μας. Καύ σήμερα θά πρέπευ
προφανώς νά άναγνωρύζουμε πώς ΰπάρχευ σ ’ αύτή «ά-
τυ τό παυδαρυώδεβ η οπωσδήποτε αφελές. Ε ί χ ε κά-
πουα άληθοφάνευα σέ εποχές πού ή κουνωνύα εΰταν
άπλούστερη καύ οΰ δημόσυες ύποθέσευς έμουαζαν
νά δυεκπεραυώνονταυ άπό μυά φούχτα γνωστών άτό-
μων. Είνα υ δμως φανερό πώς δέν ταυρυάζευ στήν
πυό πολύπλοκη κουνωνύα τής έποχής μας. Κ α ύ ή γ έ ν -
νηση τής νέας έπυστήμης. τής κουνωνυολογύας, τό
δέκατο ένατο αΰώνα, εΰταν ή απάντηση σ ’ αύτή τήν
αύζανόμενη πολυπλοκότητα. 'Η παλυά παράδοση δύ­
σκολα πεθαύνευ. Στήν άρχή τοΟ αΰώνα, "η ΰστορύα
είναυ βυογραφύα μεγάλων ά νδρώ ν", εΰταν ένα φημυ-
σμένο άπόφθεγμα. Μόλυς δέκα χρόνυα πρύν, ένας δυα-
κεκρυμένος Ά μ ερ υ κα νός ΰστορυκός κατηγόρησε τούς
συναδέλφους τ ο υ , ΰσοις δχυ πολύ σοβαρά, γυά τη

-49-
"μ α ζ ική δολοφονύα τών ΰστορυκών χαρακτήρων" άφοΰ
τους πραγματευόμαστε "σά μαρυονέτες κουνωνυκών
χαύ οΰκονομυκών δυνάμεω ν". Στύς μέρες μας, φα­
να τικού αΰττνς τής θεωρύας φτάνουν νά ντρέπον­
ται γ ι ’ αΰτό. Μετά κάμποσο ψάξιμο, βρήκα μυά έ-
ξα ιρετυκή σύγχρονη ανάλυση αυτής τής θεωρύας,
στήν εισαγωγή ένός βυβλύου τής Μύς Γο υ έτ ζ γ ο υ ντ .
" 'Η συμπεριφορά τών ατόμων (γ ρ ά φ ε ι) μέ εν δ ια ­
φέρει πιο πολύ άπ’ τήν συμπεριφορά τους σάν ομά­
δων η τάξεων. Μπορεΰ νά γραφεί ΰστορύα μ ’ αυτή η
τήν άλλη προκατάληψη. Δέν ε ίν α ι οΰτε περισσότε­
ρο οΰτε λιγότερ ο α πατηλή.. .Αυτό τό βιβλύο ε ίν α ι
μυά προσπάθευα να κατανοηθεΰ, πώς αυτού οΰ ανθρώ­
που αΰσθάνονταν καύγυατύ σύμφωνα μέ τή δυκή τους
κρύση ενέργησαν ετ σ υ ".
Αυτή ή ανάλυση εϊναυ άκρυβής. Καύ μυά πού ή
Μύς Γουέτζγουντ εϊναυ μυά δημοφυλής συγγραφέας,
εϊμαυ βέβαυος δτυ πολλού ανθρώπου “θά σκέφτονταν
σάν αυτή· *0 Δ ρ.Ρά ουζ, π .χ. μας λέευ πώς τό ’ Ε-
λυσαβετιανό σύστημα κατέρευσε γ ι α τ ί ό ’ Ιάκωβος
Α 'ε ίτ α ν άνύκανος νά τό καταλάβει καύ πώς ή ’ Αγ­
γ λ ικ ή ’ Επανάσταση τοϋ δέκατου έβδομου αΰώνα ε ί ­
ταν τυχαίο γεγονός πού όφ ειλόταν στήν η λ ι θ ι­
ότητα τών δύο πρώτων βασιλιάδων τής δυναστεύας τών
Σ τού α ρ τ.* ’ Ακόμα καύ ό σέρ Τ ζέΐμ ς Νήλ, πιό αυ­
στηρός ΰστορικός ά π ό τό νΡ ά ο υ ζ , φαύνεται μ ερ ικέ ς
φορές πρόθυμος νά έκφράσει τό θαυμασμό του γιά
τή Βασύλισσα ’ Ε λ ισ ά β ε τ , παρά νά εξηγήσ ει τύ αν­
τιπροσώπευε ή μοναρχύα τών Τυδόρ. Καύ ό σέρ ’ I-

* Ε Ϊν α ι .δύκαιο νά σημειώσουμε πώς σ ’ ενα παλιότε-

ρο δοκύμιο ο Ράουζ κατηγόρησε "τού ς ΰστορικούς
πού πιστεύουν ό τ ι οΰ Βουρβώνοι δέν κατάφεραν νά
ξαναεγκαθιδρύσουν τή μοναρχύα στή Γαλλύα μετά τό
1870, επ ειδή ό ’ Ερρύκος Ε 'ε ί τ α ν προσκολημένος σέ
μιά μ ικρ ή άσπρη σημαύα". (T he End o f an E p o ch ,
σελ. 2 7 5 ). ’ ίσως κρατάει τ έ τ ο ιο υ είδου ς προσωπι­
κές εξηγήσ εις γ ιά τήν ά γγλ ική ΰστορύα.

-50-
•σαυα Μπέρλυν, στο δοκύμυο που μόλυς άνέφερα, ά-
νησυχεΰ τρομερά μήπως οΰ ύστορυκού δέν κα τα γγεί­
λουν τόν Τζέγκυς Χάν ή τ ό ν Χύτλερ σάν κακούς αν­
θρώπους. * Η θεωρύα τοΟ καχοΟ Βασυλυά ’ Ιωάννη χαύ
τής καλής Βασύλυσσας ’ Ελυσάβετ χάνει, θραύση όσο
‘ερχόμαστε στά πρόσφατα χρόνυα. Είνα υ πυό εΰχολο
νά όνομάσευς τόν χουμμουνυσμό "πνευματυχό τέχνο
τοΟ Κάρλ Μάρ-ξ"· (μάζεψα αύτό τό μαργαρυτάρυ σέ
μυά πρόσφατη χρηματυστηρυαχη έ γ χ ύ χ λ υ ο ), άπό τό
νά άναλύσευς την καταγωγή χαύ τό χαρακτήρα του-
νά άποδώσευς τήν επανάσταση τών Μπολσεβύκων στήν
ηλυθυότητα τοΟ Νυκολάου Β 'η στό γερμανυκό χρυσά-
φυ, άπό τό νά μελετήσευς τύς βαθευές κουνωνυκές
αύτύες τ η ς ' καύ νά δεΰ ς στούς δυό Παγχόσμυους Πό­
λεμους τοϋ αΰώνα τό άποτέλεσμα τής άτομυχής έξα-
χρεύωσης τοΟ Γουλυέλμου Β 'κ α ύ τοΟ Χύ τ λερ , παρά
κάπουας βαθευά ρυζωμένης χατάρευσης στό σύστημα
τών δυεθνών σχέσεων.
’ Η άνάλυση λουπόν τής Μύς Γουέτζγουντ συνδυά-
ζευ δυό προτάσευς. *Η πρώτη είναυ πώς ή συμπερυ-
φορά τών άνθρώπων σάν άτόμων είναυ δυαχωρυσμένη
άπό τήν συμπερυφορά τους σάν μελών ομάδων η τά­
ξεων καύ πώς ό ΰστορυκός έχευ τό δυκαύωμα νά δυ-
αλέξευ μέ πουά συντάσσεταυ. 'Η δεύτερη είναυ πώς
η μ ελέτη τής συμπερυφορΰς τών άνθρώπων σάν άτό­
μων συνύσταταυ στή μελέτη τών συνευδητών χυνή-
τρων τών πράξεων τους.
Μετά άπ’ όσα έχω κυόλας πεϋ δέ χρευάζεταυ νά έ-
πυμεύνω στό πρώτο σημεΰο. Δέν είναυ πώς τό νά
βλέπευς έναν άνθρωπο σάν άτομο είναυ περυσσότε-
ρο η λυγότερο παραπλανητυκό άπό τό νά τόν βλέ­
πευς σά μέλος μυας ομάδας. Είνα υ ή προσπάθευα
νά τραβήξουμε δυαχωρυστυκή γραμμή άνάμεσα τους
πού είναυ παραπλανητυκή. Τό άτομο άνήκευ έξ ό-
ρυσμοΟ σέ χουνωνύα ηπυθανόν σέ χάτυ παραπάνω ά­
πό κουνωνύα-όναμάστε το ομάδα, τά ξη, φυλή, έθνος
η ό ,τ υ θ έ λ ε τ ε . Οΰ πρώτου βυολόγου άρκόντουσαν νά
ταξυνομοΟν τά δυάφορα εύδη πτηνών, ζώων καύ ψα-

-51-
ρυών μέσα σέ κλουβυά, ένυδρεΕα καύ προθήκες xoil
δέν προσπαθοΟσαν νά μελετήσουν τά ζωντανά πλά­
σματα σέ σχέση μέ τό περιβάλλον τους. "ίσως οΐ,
κουνωνυκές έπυστήμες νά μήν έχουν βγεΰ άπ’ αύτό
τύ πρωτόγονο στάδυο. Μερυκού κάνουν δυάκρυση α­
νάμεσα στήν ψυχολογύα σάν επυστήίίΠ τοφόίτό^ου καύ
στήν κουνωνυολογύα σάν έπυστήμη τής κουνωνύας.
Καύ τό όνομα "ψ υχολογυσμός" αποδόθηκε στήν άπο­
ψη πώς δλα τά κουνωνυκά προβλήματα περυορύζονταυ
τελυκά στήν ανάλυση τής άτομυκής άνθρώπυνης συμ-
περυφορας. Ά λ λ ά δ ψυχολόγος πού δέν κατάφερε νά
μελετήσευ τό κουνωνυκό περυβαλλον τοϋ ατόμου,
δέ μπορεΰ νά προχώρήσευ πολύ μ ακρυά .* Μπαύνω
στχίν πευρασμό νά κάνω μυά δυάκρυση ανάμεσα στή
βυογραφύα πού πραγματεύεταυ τόν άνθρωπο σάν άτο­
μο καύ στήν ΰστορύα πού τόν πραγματεύεταυ σά μ έ­
ρος ενός όλου καύ νά ΰσχυρυστω ότυ ή καλή βυο­
γραφύα κάνευ κακή ΰστορύα. "Τύποτα δέν προκαλεΕ
μεγαλύτερη πλάνη καύ δυσκρυσύα στήν άποψη τοΟ
ανθρώπου γυά τήν ΰστορύα", εγραψε κάποτε ό "Α­
κ τ ο ν , "άπό τό ένδυαφέρον πού’ τοΟ έμπνέουν οΰ ά-
τομυκού χα ρ α κτή ρ ες". Ά λ λ ά κ υ ’ αύτή ή δυάκρυση
δέν είναυ πραγματυκή. Οΰτε θέλω νά καλυφθώ πύσω
άπ’ τή βυκτωρυανή παρουμύα πούό Γ .Μ .Γ υ ά ν γ κ τοπο­
θέτησε στήν προμετωπύδα τοΟ βυβλύου του Β υ κ τ ω -

*0ΰ σύγχρονου ψυχολόγου δέν είναύ λυγότερο ένοχου

γυά τό ίδυο- λάθος. "Οΰ ψυχολόγου σάν δμάδα δέν
πραγματεύθηκαν τό άτομο σά μονάδα μ έσα σ ’ ενα κου­
νωνυκό σύστημα, άλλά περυσσότερο σάν ·ςό συγκεκρυ-
μένοάνθρώπυνο όν πού όπως νομυζόταν έποδύδεταυ
στή δημυουργία κουνωνυκών συστημάτων. 'Ετσ ι, δέν
ελαβαν άρκετά ύπόψη τους τήν ΰδυότυπη εννουα
μέ τήν όπούα οΰ κατηγορύες τους είναυ άφηρημέ-
ν ε ς " . (Καθηγητής Τάλκοτ Πάρσονς στήν εύααγωγή
στό The T h eo ry o f S o c i a l and Econom ic O rg a n iz a ­
t io n τοΟ Μάξ Βέμπερ, 1 9 4 7 ,σ ε λ .2 7 ). Βλέπε έπύσης
τύς παρατηρήσευς πάνω στόν Φ ρ ό ΰντ, ο . 38 στό " δ υ ο .,

-52-
ρ υ α ν ή ’ Α γ γ λ ύ α : "Οΰ υπηρέτες γυλοΟν γυάάνθρώ-
πονίς, οΰ εύγενεϋς συζητοΟν ύ π ο θ έσ ευ ς".* Μερυχές
βυογραφύίες άποτελοΟν σοβαρή συμβολή στήν ΰστορύ-
α. Στό δυκό μου χώρο οΰ βυογραφύες τοΟ ’ Ισαάκ
Ντόΰτσερ γυά τόν Στάλυν χαύ τον Τρότσχυ άποτε­
λοΟν έξαυρετυχά παραδεύγματα. "Αλλες άνήκουν
στή φυλολογύα, δπως ή ΰστορυκή νουβόλλσ. "Γυ ά
τόν Λνίττον Στρ ά τση ", γράφευ ό καθηγητής Τρέβορ-
Ρόπερ, "τά ΰστορυκά προβλήματα εΰταν πάντοτε καύ
μόνο προβλήματα άτομυκής συμπερυφρρας καύάτομυ-
κής ύδυοτυπύας. . . Δέν έψαξε ποτά νά βρεϋ άπαντή-
σ ευ ς, ούτε χαύ νά θέσευ έρωτήματα γυά ΰστορυκά
προβλήματα, γυά τά προβλήματα τής πολυτυκής καύ
τής κουνωνύας". Κανεύς δέν εϊνα υ υποχρεωμένος νά
γράφευ ή νά δυαβάσευ ΰστορύα ‘ καύ μποροΟν νά
γραφοΟν έξαυρετυκά βυβλύα γυά τό παρελθόν που νά
μήν εϊνα υ ΰστορύα. Νομύζω ομως πώς συμβατυκά μδς
έχευ άνατεθεΰ - κύ^αύτό εϊνα υ ή πρόθεση μου σ ’
αύτές τύς παραδόσευς - ή δυαφύλαξη τής λέξης "ύ-
στόρύα" γυά τή δυαδυκασύα έρευνας τοΟ παρελθόν­
τος τοΟ άνθρώπου έν κουνωνύα.
Τό δεύτερο σημεΰο πώς δηλαδή ή ΰστορύα ένδυα-
φέρεταυ νά έρευνήσευ γυατύ τά "άτομα" κατά τή
δυκή τους κρύση ένήργησαν έ τ σ υ ", φαύνεταυ σέ
πρώτη ματυά έντελώς παράδοξο καύ ύποπτεύομαυ πώς

*Αύτή τήν ΰδέα έπεξεργάστηκε ό Χέρμπερτ Σπένσερ

μέ τό πυό σοβαρό ύφος του στό S t o r y o f S o c io lo ­
g y , κε φ .2 . " 'Α ν θέ λ ε τε νά έκτυμήίίέτε χονδρυκά τό
πνευματυκό βεληνεκές όπουουδήποτε, ό καλύτερος
τρόπος εϊνα υ νά παρατηρήσετε τήν άναλογύα γενυ-
κοτήτων καύ προσωπυκών απόψεων στήν όμυλύα το υ ,
ώς πουό βαθμό απλές άλήθευες γυά'άτομα, άντυκαθύ-
στανταυ άπό άφηρημένες Α λ ή θευ ες προερχόμενες άπό
πολυάρυθμες έμπευρύες άνθρώπων καύ πραγμάτων. Κυ ’
άφοΟ μετρήσετε έτσυ πολλούς, θά βρήτε μόνο λύγους
σκόρπυους, ΰκανούς νά δεχτοΟν χάτυ περυσσότερο
άπό μυά βυογραφυκή άποψητώνάνθρώπυνων υπυθέσεων".

-53-
η Μύς Γο υ έτ ζ γ ο υ ντ, σάν όλους το-ύς λογυκούς αν­
θρώπους, δεν έφαρμόζευ πρακτυκά ε κ ε ίν ο πού κη-
ρύσσευ. Ά ν το' εφάρμοζε θά επρεπε νά γράφει, μυά
πολύ παράξενη ί,στοριία. Σήμερα ό καθένας ξέρει,
πώς τά άνθρώπυνα όντα δέν ένεργοΟν πάντα, ΰσως
οΰτε καύ συνήθως, άπό κύνητρα ποιί ταχουν ε ν τ ε ­
λώς συνευδητοπουήσευ η πού είναυ προθύμου νά
τά ομολογήσουν. Καύ τό νά άποκλεύσευ κανεύς την
ΰπαρξη άσυνεύδητων ηάνομολόγητων κυνήτρων είναυ
βέβαυα ενας τρόπος γυά νά συνεχύσευ τή μελέτη
του μέ τό ενα μάτυ σχόπυμα κλευστό. Κ υ ’ όμως αύ­
τό άκρυβώς ε ίν α υ , σύμφωνα μέ τ ή ϊνώ μ η μερυκώ ν, ό ,τ υ
όφεύλευ νά κά νευ ό ΰστορυκός. Τό ζήτημα είνα υ τό
εξής. "Οσο σοΟ άρκεϋ νά λές πώς ή κακότητα τοΰ
Βασυλυ5 ’ Ιωάννη συνύστατο στήν άπληστύα του η
στήν ηλυθυότητα του η σ τή φυλοδοξύα του νά παρυ-
στάνευ τόν τύρα ννο, μυλας μέ όρους άτομυκών
πουοτήτων, πού έχουν άκόμα νόημα στό.έπύπεδο τής
βρεφυκης ύστορύας. 'Ετ σ υ δμως κ υ ’ άρχύσευς νά λές
πώς ό Βασυλυάς ’ Ιωάννης εΰταν τό άσυνεύδητο όρ­
γανο καλυμένων συμφερόντων, άντύθετων μέ τήν ά­
νοδο σττίν έξουσύα τών φεουδαρχών βαρώνων, τ ό τ ε ,
δχυ μόνο εύσάγευς μυά πυό πολύπλοκη καύ σοφυστυ-
κή άντύληψη γυά τήν κακότητα τοΟ Βασυλυα ’ Ιωάν­
ν η , άλλά μουάζευ νά παραδέχεσαυ πώς τά ΰστορυκά
περυστατυκά δέν καθορύζονταυ άπό τύς συνευδητές
ένέρ γευ ες τών άτόμων, άλλά άπό κάπουες ξέν ες καύ
πανύσχυρες δυνάμευς, πού όδηγοΟν τύς άσυνεύδητες
θελήσευς τ ο υ ς . Βέβαυα αύτό είνα υ άνοησύα. "Οσο
γυά τή γνώμη μου πάνω στό θέμα, δέν πύστεψα πο­
τ έ στη Θεύα Πρόνουα, στό Παγκόσμυο ΠνεΟμα, στό
Γραμμένο Πεπρωμένο, στήν 'ίσ τ ο ρ ύ α μέ κεφαλαίο I
η σ ’ όπουαδήποτε άλλη άπό τύς άφαυρέσευς πού θ ε­
ωρήθηκαν κατά καυρούς πώς όδηγοΟν τήν πορεύα τών
συμβάντων. Καύ χωρύς άπυφύλαξη θά προσυπέγραφα
τό σχόλυο τοΟ Μάρξ:
" * Η ΰστορύα δ έν κάνευ τύποτα, δέν κατέχευ τε-

- 54-
ράστυα πλούτη, δεν κάνευ συγκρούσευς, όέ δύνευ
ράχες· Ά ν τ ύ θ ε τα είναυ ό ά ν θ ρ ω π ο ς , ό πραγυατυ-
κά ζωντανός ά νθρ ω π ος πού κάνευ κάθετυ,πού κατέ-
χευ καύ μάχεταυ".
Οΰ δυό παρατηρήσευς πού έχω νά κάνω πάνω σ ’ αύ-
τό τό ζήτημα δέν έχουν σχέση μέ καμμυά άφηρημέ-
νη άποψη τής ΰστορύας καύ βασύζονταυ σέ καθαρά
έμπευρυκή παρατήρηση.
'Η πρώτη είναυ πώς ή ΰστορύα σ ’ ένα σημαντυκό
βαθμό είνα υ θέμα άρυθμών. Ό Κάρλαΰλ εΰΐα ν υπεύ­
θυνος γυά τόν άτυχή χαρακτηρυσμό πώς "ΰστορύα
είναυήβυογραφ ύα μεγάλων άνδρών". Ά λ λά άκοϋστε
τόν ϋδυο στό πυό εΰγλωτο καύ πυό μεγάλο έργο
του:
" Ή πεύνα, ή γύμνυα κα ύήδύκα υα κατάθλυψη, πού
βάραυναν πάνω σέ εΰκοσυπέντε έκατομμύρυα καρδυ-
ές , κ υ ’ όχυ οΰ πληγωμένες μ α τα υοδοξύεςηο ΰ άντυ-
φατυκές φυλοσοφύες των φυλοσοφούντων δυκηγόρων,
οΰ πλούσυου μαγαζάτορες, οΰ άγροτυκού εύ γ εν εΰ ς,
αύτό εΰταν ό βασυκός ύποκυνητής τήςΓα λλυκής ’ Ε ­
πανάστασης’ όπως θά είναυ ό ΰδυος σ ’ ό λ ε ς τ ύ ς τ έ -
τουες έπαναστάσευς σ ’ όλες τύς χώ ρες".
*Η όπως έλεγε ό Λ ένυ ν: " 'Η πολυτυκή άρχύζευ έ-
κεΰ όπου ύπάρχουν μάζες, όχυ έκεϋ όπου ύπάρχουν
χυλ^,άδες, άλλά έκεϋ όπου ύπάρχουν έκατομμύρυα.
Έ κ ε ΰ άρχύζευ σοβαρή πολυτυκή". Τά έκατομμύρυα
τοΰ Κάρλαϋλ καύ τοΰ Λένυν εΰταν έκατομμύρυα ά-
τόμων: δέν υπήρχε τύποτα άπρόσωπο σ ’αύτά. Οΰ συ-
ζητήσευς γ υ ’ αύτό τό ζήτημα μπερδεύουν μερυκές
φορές τήν άνωνυμύα μέ τήνάπροσωποπούηση. Οΰ άν-
θρωπου δέν παύουν υά είναυ ανθρώπου η τά άτομα
νά είναυ άτομα έπευδή δέν ξέρουμε τά άνόματα
τους. Οΰ "άχα νεΰς απρόσωπες δυνάμευς" τοΰ "Ελυοτ
εΰταν τά άτομα πού ό Κλά ρεντον, ένας τολμηρός
καύ εΰλυκρυνής συντηρητυκός, ονόμαζε "βρώμυκου
άνθρωπου χωρύς ό νομ α ". Αύτά τά άνώνυμα έκατομμύ­
ρυα έδρασαν περυσσότερο ή λυγότερο άσυνεύδητα
σάν άτομα όλα μαζύ καύ άπετέλεσαν μυά κουνωνυκή

-55-
δύναμη. Σε κανονυκές συνθήκες δέ χρευάζεταυ ό ι ­
στορικός νά έχευ γνώση ενός δυσαρεστημένου χωρυ-
κοϋ ή ενός δυσαρεστημένου χωρυοϋ. ’ Αλλά τά έκα-
τομμύρυα τών δυσαρεστημένων χωρυκών σέ χυλυάδες
χωρυά εϊναυ παράγοντας πού δέ μπορεΰ νά άγνοήσευ
ό ΰστορυκός. Οΰ λόγου πού έμπόδυσαν τόν Τζών νά
παντρευτεΰ δ έν ένδυαφέρουν τόν ΰστορυκό, εκτός
δν οΰ ΰδυου λόγου έμπόδυσαν χυλυάδες άλλα άτομα
τής γενυας τοϋ Τζών νά παντρευτοΰν καύ έπέφεραν
ούσυαστυκή πτώση στόν άρυθμό τών γάμων. Σ ’ αύτή
τήν περύπτωση οΰ λόγου θά μπορούσαν πολύ καλά νά
έχουν ΰστορυκή σημασύα. Καύ δέν πρέπευνάμας έ-
νοχλεΰ ή κουνοτοπύα πώς τά κυνήματα ξεκυνοΰν ά­
πό μευοψηφύες. "Ολα τά άποτελεσματυκά κυνήματα
έχουν λύγους άρχηγούς καύ πλήθος οπαδούς. Αύτό
δμως δέ σημαύνευ πώς τό πλήθος δ έν άποτελεΰ οΰ-
συαστυκό παράγοντα γυά τήν έπυτυχύα του ς. Οΰ ά-
ρυθμοΐ μετρούν στήν ΰστορύα.
*Η δεύτερη παρατήρηση μου εϊναυ άκόμα καλύτε­
ρα έπυβεβαυωμένη. Συγγραφεΰς άπό πολλές δυαφορε-
τυκές σχολές σκέψης έχουν συμφωνήσευ στήν παρα­
τήρηση πώς οΰ πράξευς τών άτομύκών άνθρώπυνων
όντων έχουν συχνά άποτελέσματα πού δ έ ν τ ά έ π ε δ ύ -
ωξαν ή δ έν τά έπυθύμησαν οΰ δράστες ή κάπουο άλ­
λο άτομο. Ό χρυστυανός πυστεύευ πώς τό άτομο
δρώντας συνευδητά γυά τούς δυκούς τ ο υ , συχνά έ-
γωΰστυκούς σκοπούς, εϊναυ τό άσυνεύδητο όργανο
τών προθέσεων του Θεοΰ. Τό "ΰδυω τυκές άδυναμύες
-δημόσυες ώφέλευες" τοϋ Μάντεβυλ εϊναυ μυά πρώ­
τη καύ σκόπυμα παραδοξολογυκή άποψη αυτής τής
θεωρύας. Τό κρυμμένο χέρυ τοϋ "Ανταμ Σμύθ καύ ή
"πανουργύα του λόγου" τοϋ Χέγκελ πού βάζευτά ά­
τομα νά δουλεύουν γ υ ’ αύτόν καύ νά έξυπηρετοΰν
τούς σκοπούς τ ο υ , άν καύ τά άτομα πυστεύουν πώς
εκπληρώνουν τύς δυκές τους προσωπυκές έπυθυμύες
εϊναυ πολύ γνωστά γυά νά χρευάζεταυ παραπομπή.
"Σ τ ή ν κουνωνυκή παραγωγή τών δυκών τους μέσων
παραγωγής", έγραψε ό Μάρ’ζ στήν εΰσαγωγή του βυ-

-56-
βλύου τ ο υ , Κ ρ υ τ υ κ ή τ ή ς Π ο λ υ τ υ κ η ς Ο ι κ ο ν ο μ ί ­
α ς , "τά άνθρώπυνα όντα μπαύνουν κάτω άπ<5 καθο-
ρυσμένες καύ άναγκαΰες σ χέσ ευ ς, άνεξάρτητες ά­
πό τή θέληση τ ο υ ς ". 11Ό άνθρωπος ζεΰ συνευδητάγυά
τόν εαυτό τ ο υ ", έγραψε ό Τολστόϋ στό Π ό λ ε μ ο ς
κα ύ Ε ΰ ρ ή ν η , άπηχώντας τύς άπόψευς τοϋ Ά ντ α μ
Σμύθ, "άλλά είναυ τρ άσυνεύδητο όργανο γυά τήν
έπύτευξη τών ύστορυκών παγκόσμυων σκοπών τήςάν-
θpωπότητας,'. Καύ γυά νά ολοκληρώσουμε αύτή τήν
άνθολογύα πού είναυ κυόλας αρκετά μακρυά, νά τύ
λέευ ό καθηγητής Μ π ά τ ε ρ φ υ λ ν τ Υ π ά ρ χ ε υ κάτυ στή
φύση τών ύστορυκών συμβάντων πού στρέφευ την πο-
ρεύα τής ύστορύας σέ μυά κατεύθυνση πού ποτέ κα­
νεύς άνθρωπος δ έν έπ εδύω ξε". Άπ ό τό 1914, μετά
εκατό χρόνυα μυκρών τοπυκών πολέμων, εϋχαμε δυό
μεγάλους παγχόσμυους πόλεμους. Ό ύσ'χυρυσμός ό-
τυ στό πρώτο μυσό τοϋ εύκοστοΰ αύώνα ήθελαν πε-
ρυσσότερα άτομα πόλεμο η λυγότερα εύρήνη άπ’ ότυ
στά τελευτα ία τρύα τέταρτα τοϋ δέκατου ένατου,’
δέ θά άποτελοΰσε πευστυκή εξήγηση αύτοΰτοϋφ αυ-
νό μ ενο υ. Είνα υ δύσκολο νά πυστέψευ χανεύς πώς
έστω καύ ένα άτομο έπυθυμοϋσε τήν ούκονομυκή
κρύση τοϋ 1 9 3 0 .-Κυ’ όμως άναμφυσβήτητα τήν προκά-
λεσε ή δράση άτόμων πού τό καθένα έπεδύωχε συ-
δευδητά κάπουον εντελώς δυαφορετυκό σκοπό. Οΰτε
ή δυάγνωση άντύφασης άνάμεσα στύς προθέσευς του
ατόμου καύ τά άποτελέσματα της δράσης του θά πε-
ρυμένευ πάντα τήν άναδρομή τοϋ ύστορυκού. "Δ έν
έχευ σκοπό νά μπεΰ στό πόλεμο", έγραψε ό Λότζ
γυά τόν Γούντροου Ούυλσον, τό Μάρτη τοϋ 1917,
"άλλά νομύζω πώς θά τόν άναγκάσουν τά γ ε γ ο νό τ α ".
Είνα υ ά ντύθετος μέ κάθε άπόδευξη ό ύσχυρυσμός
πώς ή ύστορύα μπορεΰ νά γραφεΰ μέ βάση "ερ μ ή ν ε υ ­
ες μέσα στά πλαύσυα τών άνθρώπυνων προθέσεων" η
καταλογυσμό τών κυνήτρων τόυς όπως δύνεται, άπό
τούς υδυους τούς δράστες, δ η λ α δ ή ,'μ έ βάση· τό
γυατύ "σύμφωνα μέ τη δυκη τους κρύση ένήργησαν
έτ σ υ ". Τά γεγονότα της ύστορύας είναυ πράγματυ

-57-
γεγονότα συνδεδεμένα μέ άτομα, άλλά δχυ μέ πρά-
ξευς άτόμων πού ζοΰνε σέ άπομόνωση καύ δχυ μέ
χύνητρα πραγματυκά ή φανταστυκά, πού όπως υποθέ­
τουν τά ΰδυα τά άτομα καθόρυσαν τή δράση τους.
Είνα υ γεγονότα συνδεδεμένα μ έ τ ύ ς σ χ έ σ ε υ ς άνάμε-
σα στά άτομα στήν κουνωνύα καύ μέ τύςκουνω νυκές
δυνάμευς, πού προκαλοΰν άπό τή δράση των άτόμων,
άποΐελέσματα συχνά δυαφορετυκά καύ μερυκές φορές
άντύθετα μέ τά άποτελέσματα που τά ΰδυ,ρ τά άτο­
μα έπυδυώκουν.
Μυά άπό τύς σοβαρές πλάνες τής άποψης τοΰ Κό­
λυνγουντ γυά τ ή ν ΰστορύα, που συζήτησα στήν προ­
ηγούμενη παράδοση, εΰταν ή παραδοχή πώς ή σκέψη
πύσω άπό τήν πράξη πού καλεΰταυ νά έρευνήσευ ό
ΰστορυκός, εΰταν ή σκέψη τοϋ άτομυκοΰ δράστη.
Αύτό πού καλεΰταυ ό ΰστορυκός νά έρευνήσευ είναυ
δ ,τ υ κρύβεταυ πύσω άπό τήν πράξη-καύ ή συνευδη-
τή σκέψη η τό κύνητρο τοϋ άτομυκοΰ δράστη μπορεΰ
νά μήν έχουν καμμυά σχέση μ ’ αύτό.
’ Εδώ θάέπρεπε νά πω κάτυ γυά τό ρόλο τών έπα-
ναστατημένων η δυαφωνονίντων στήν ΰστορύα. 'Η κα­
τοχύρωση τής δημοφυλοϋς εικόνα ς τοΰ έπαναστατη-
μένου ένάντυα στήν κουνωνύα ά τόμου, είναυ επανα­
φορά τής λαθεμένης άντύθεσης άνάμεσα στήν κουνω­
νύα καύ τό άτομο. Καμμυά κουνωνύα δέν είνα υ άπό-
λυτα όμουογενής. Κάθε κουνωνύα είναυ ένας στ ύβος
κουνωνυκών συγκρούσεων καύ κεΰνα τά άτομα πού ε ί ­
ναυ άντύθετα μέ τήν ύπάρχουσα έξουσύα δ έν ε ί ­
ναυ λυγότερο προυόντα καύ άντανακλάσευς τής κου­
νωνύας, άπό κεΰνα πού την ύποστηρύζουν. Ό Ρυ-
Λάρδος Β 'κ α ύ ή Αΰκατερύνη ή Μεγάλη άντυπροσώπευ-
αν ΰσχυρές κουνωνυκές δυνάμευς στήν Ά γ γλύ α τοΰ
δέκατου τέταρτου αΰωνα καύ στήν Ρωσύα τοΰ δέκα­
του δγδοου: άλλά τ<5 ΰδυο έπύσης οΰ Βάτ Τάϋλερ καύ
Πουγκάτσεφ, οΰ άρχηγού τών μεγάλων έπαναστάσεων
των δουλοϋάρουκων. Μονάρχες καύ έπαναστατημένου
εΰταν έξύσου τά προυόντα τών εΰδυκών συνθηκών
τής εποχής τους καύ τής χώρας τους. Τό νά περυ-

-58-
γράψευς τόν Βατ Τάϊλέρ καύ τόν Πουγκάτσεφ σάν ά­
τομα έπαναστατημένα ένάντυα στήν κουνωνυα εϊναυ
μυά παραπλανητυκή άπλούστευση. ’ Αν εΰταν μονάχα
α ύτό, ό ΰστορυκός δέ θά ε ί χ ε άκούσευ τύποτα γ υ ’
αυτούς. Τό ρόλο τους στην ΰστορύα τόν χρωστάνε
στό πλήθος τών οπαδών τους καύ ή εϊνα υ σημαντυ-
κού σάν κουνωνυκά φαυνόμενα ή δέν εϊναυ τύποτα.
Ά ς πάρουμε έναν έξαυρετυκό έπαναστατημένο καύ
άτομυκυστή σ ’ ένα πυο εξεζητημένο έπύπεδο. Λύγου
ανθρώπου έχουν άντυδράσευ πυό βύαυα καύ πυό ρυ-
ζοσπαστυκά ένάντυα στήν κουνωνύα της έποχής τους
καύ τή χώρα τους άπό τόν Νύτσε. ’ Ομως ό Νύτσε
εΰταν ένα άμεσο προϊόν τής εΰρωπαυκής καύ πυό
εΰδυκά τής γερμανυκής κουνωνύας- ενα φαυνόμενο
πού δέ μποροϋσε νά συμβεΰ στήν Κύνα η στό Πε-
ροΰ. Μυά γενυά μετά τό θάνατο τοϋ Νύτσε εγυνε
πυό ξεκάθαρο απ’ δτυ εΰταν στούς σύγχρονους του ,
πόσο δυνατές εΰταν οΰ ευρωπαϊκές καύ εΰδυκά οΰ
γερμανυκές κουνωνυκές δυνάμευς πού ε ϊ χ ε έκφράσευ
αύτό τό άτομο. Καύ ό Νύτσε εγυνε πυό σημαντυκη
μορφή γυά τούς μ εταγενέστερους άπ’ δτυ γυά τή
δυκή του γενυ ά .
Ό ρ ό λ ο ς τοϋ έπαναστατημένου στήν ΰστορύα έχευ
όρυσμένες άναλογύες μ έ κεΰνον τοϋ μεγάλουάντρρ.
*Η θεωρύα γυά τό μεγάλο άντρα τής ΰστορύας - έ­
να εΰδυκό παράδευγμα τής σχολής τής Καλής Βασύ-
λυσσας ’ Ελυσάβετ - δέν ε ϊ χ ε πέραση στά τελευταΰα
χρόνυα άν καύ σήκωνε κάπου-κάπου άδέξυα τό κεφά­
λ υ τ η ς . Ό έκδοτης μυας σευρας έγχευρύδυων έκλαϊ-
κευμένης ΰστορύας, άρχυσε μετά τόν Δεύτερο Παγ-
κόσμυο Πόλεμο να προσκαλεΰ τούς συγγραφείς του
"νά έγκαυνυάσουν ένα σημαντυκό ΰστορυκό θέμα,
μέσα άπό τή βυογραφύα ένός μεγάλου ά ντρ α ". Καύ ό
Α.Τζ.Π .Ταύηλορ μας λέευ σ ’ ένα άπό τά δευτερεύον-
τα δοκύμυα του πώς "ή ΰστορύα τής σύγχρονης Εύ-
ρώπης μπορεΰ νά γραφεΰ στό όνομα τρυών τυτάνων:
τοϋ Ναπολέοντα, τοΰ Βύσμαρκ καύ τοϋ Λ έ ν υ ν ", μο-
λονότυ στά σοβαρά του χεύμενα δ,έν άνέλαβε τήν

-59-
ευθύνη ενός τέτουου παράτολμου σχέδυου. Πουός
είναυ δ ρόλος τοϋ μεγάλου άντρα στήν ΰστορύα; Ό
μεγάλος άντρας είναυ άτοΐιο, καύ δντας έξαυρετυ-
κό άτομο, είναυ έπύσης κουνωνυκό φαυνόμενο έξαυ-
ρετυκής σπουδαυότητας. "Ε ίν α υ ολοφάνερη άλήθευα"
παρατήρησε ο Γχύμπον, "πώς ού εποχές πρέπευ ναρ-
θοΰν βολυκές στούς έξαυρετυκούς χαρακτήρες καύ
πώς η μεγαλοφυύα τοΌ Κ ρ ό μ β ε λ η τ ο Β Ρέτζ ΰσως τώ-1·
ρα νά χανόταν σνήν άφάνευα". Ό Μάρξ δυάγνωσε τό
άντύθετο φαυνόμενο στό 'Η 1 8η Μ πρυμαύρ τοΟ
Λουδοβύκου Βονα π ά ρτη: " Ό ταξυκός πόλεμος
στή Γαλλύα δημυούργησε σχέσευς καύ συνθήκες πού
έδωσαν τή δυνατότητα σέ μυά μετρυότητα νά καμα-
ρώνευ παρυστάνοντας τόν ηρωα". "Αν ό Βύσμαρκ ε ί ­
χε γεννη θεΰ τόν 18ο αΰώνα - μυά παράλογη ύπόθε­
ση άφοϋ τ ότε δέ θά εΰταν Βύσμαρκ - δέ θά ε ί χ ε έ-
νώσευ τήν Γερμανύα καύ ΰσως δέ θά εΰταν καθόλου
μεγάλος άντρας. Νομύζω πώς δέ θά χρευάζεταυ νά
κατηγορεΰ κανεύς τούς μεγάλους ά ντρ ε ς, δπως κά­
νευ ό .Τ ολσ τόυ , σά νά μήν είναυ τύποτα περυσσότε-
ρο άπό "έ τ υ κ έ τ ε ς πού δύνουν τό δνομα τους στά
γε γ ο ν ό τ α ". Βέβαυα μερυκές φορές ή λατρεύα των
μεγάλων άντρων μπορεΰ νά εχευ καταστρεπτικές
συνέπευες. Ό υπεράνθρωπος τοΰ Νύτσε είναυ ά-
πωθητυκή μορφή. Δέν είνα υ άπαραύτητο νά θυμύ-
σω τήν περύπτωση τοΌ Χύτλερ η τύς φοβερές συ­
νέ π ε υ ε ς . χής "προσωπολατρεύας" στή Σοβυετυκή " Ε ­
νωση. Σκοπός μου δμως δέν είναυ νά ύποτυμήσω
τή μεγαλοσύνη των μεγάλων άντρων: οΰτε θέλω νά
άσπασθω τή θέση πώδ "ού μεγάλου ά ντρες είναυ σχε­
δόν πάντα κακού άνθρωπου". 'Η άποψη πού θέλω νά
άποδοκυμάσω είνα υ έκεύνη πού τοπ οθ ετεί τούς μ ε­
γάλους άντρες έξω,άπό τήν ΰστορύα καύ τούς ,βλέ-
πευ .νά έπι.βάλλονταυ πάνω στήν ΰστορύα χάρη στή
μεγαλοσύνη τ ο υ ς , σάν "φασουληδες πού ξεπετάγον-
ταυ ώς έτκ θαύματος άπό τό άγνωστο, γ υ ά νά δυ α κό-
ψουν τήν πραγματυκή συνέχευα τής ύστορύας". Α ­
κόμα καύ σήμερα η κλασυκή περυγραφή τοΟ Χ έ γ κ ε λ ?

-60-*
μένευ αξεπέραστη:
" Ό μεγάλος άντρας τής εποχής είναυ ε κ ε ίν ο ς
πού μπορεΰ νά έκφράσευ μέ λόγυα τή θέληση τής έ-
ποχής του , νά πεΰ στήν έποχή του πουά είνα υ ή
θέληση τ η ς , καύ νά τήν έκπληρώσευ. Ό ,τ .υ κάνει,
είνα υ ή καρδυά καύ ή ούσύα τής έποχής τ ο υ ' πραγ-
ματοπουεΰ τήν έποχή τ ο υ ".
Κάτυ τέτουο έννοεΰ ό Δ ρ.Λέβυς όταν λέευ πώς
οΰ μεγάλου συγγραφεΰς είνα υ "σημαντυκού στό μ έ ­
τρο πού προάγουν τήν άνθρώπυνη έπύγνωση". Ό μ ε ­
γάλος άντρας είναυ πάντοτε έκπρόσωπος η ύπαρχου-
σών δυνάμεων η δυνάμεων πού βοηθά ό ύδυος νά δημυ-
ουργηθοΰν προσβάλλοντας τήν ύπάρχουσαέξουσύα.’ Αλ­
λά ό ψηλότερος βαθμός δημυουργυκότητας άνήκευ ΰ-
σως σέ κεύνους πού, όπως ό Λ ένυν η ό Κρόμβελ,
βοήθησαν στή δυαμόρφωση τών δυνάμεων πού τούς έ-
φεραν στή μεγαλοσύνη, παρά σέ κεύνους πού, δπως
δ Ναπολέων η ό Βύσμαρκ, βάδυσαν στή μαγαλοσύνη
πύσω άπό δυνάμευς πού προΰπήρχαν. Οΰτε θά επρε-
πε νά ξεχνάμε έκεύνους πού προπορεύτηκαν τόσο ά­
πό τή δυκή τους έποχή ώστε ή μεγαλοσύνη τους ά-
ναγνωρύστηκε μόνο άπό τύς κατοπυνές γ ε ν υ έ ς . Ό , -
τυ μοϋ φαύνεταυ βασυκό ε ίν α υ , νά άναγνωρύσουμε
στό μεγάλο άντρα ένα έξαυρετυκό άτομο πού είναυ
συνάμα προϋόν καύ παράγοντας τής ΰστορυκής πο-
ρεύας, ό έκφραστής καύ ό δημυουργός συνάμα τών
κουνωνυκών δυνάμεων πού άλλάζουν τή μορφή τοΰ
κόσμου καύ τύς σκέψευς τών άνθρώπων.
'Η ΰστορύα, λουπόν, καύ μέ τύς δυό έννουες τής
λέξης - έννοώντας καύ τήν έρευνα πού κατευθύνε-
ταυ άπό τόν ΰστορυκό καύ τά γεγονότα τοΰ παρελ­
θόντος πού έρευνά - είνα υ κουνωνυκή δυαδυκασύα,
πού σ ’ αύτήν τά άτομα μ ετ έχ ο υ ν σάν κουνωνυκά όν-
τα. Καύ η φανταστυκή άντύθεση άνάμεσα στήν κου­
νωνύα καύ τά άτομα είναυ ένα ξεγέλασμα γυά νά μπερ-
δεύευ τή σκέψη μας. 'Η άμφύτροπη δυαδυκασύα άλ-
ληλεπύδρασης άνάμεσα στόν ΰστορυκό καύ τά γ ε γ ο ­
νότα τ ο υ , πού ονόμασα δυάλογο παρελθόντος καύ

-61-
παρόντος, δέν είναι, ενας δυάλογος άνάμεσα σέ ά-
φηρημένα καύ άπομωνομένα άτομα, άλλά άνάμεσα στην
κουνωνύα τοϋ σήμερα καύ την κουνωνύα τοϋ χθ ές.
'Η ΰστορύα, μέ τά λόγυα τοϋ Μπούρκχαρντ, είναι,
"ή καταγραφή άπό μυά έποχη δ ,τ υ άξυοσημεύωτου
βρύσκευ σέ μυά ά λλη ". Τό παρελθόν μδς εϊναυ κα­
τανοητό μόνο στό φως τοϋ παρόντος καύ μπορούμε
νά καταλάβουμε τελεύως τό παρόν μόνο στό φως τοϋ
παρελθόντος. 'Η ΰστορύα λευτουργεϋ δυπλά, κα θι­
στώντας μας ύκανούς νά κατανοήσουμε την κουνωνύα
τοϋ παρελθόντος καύ νά πλουτύσουμε ι ή μαεστρύα
μας πάνω στήν κουνωνύα τοϋ παρόντος.

-62-
 ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ , ΕΠΙΣΤΗΜΗ, ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ

"Οταν είμ ο υν πολύ νέος εντυπωσιάστηκα βαθευά

σάν έμαθα πώς ή φάλαινα παρά τά φαινόμενα, δέν
εϊναυ ψάρυ. Σήμερα αύτάτάθέματα ταξινόμησης μέ
σ υγ κινο ϋν λιγότερ ο κα ί δέν ανησυχώ ύπερ βολικά ό­
ταν μέ διαβεβαιώ νουν πώς ή ισ τορ ία δέν ε ίν α ι ε­
πιστήμη. Αύτό τό θέμα ορολογίας, ε ίν α ι μιά έκ-
κεντρ ικό τη τα της α γγλ ική ς γλώσσας. Σέ κάθε άλλη
ευρωπαϊκή γλώσσα ή λέξη ή ισοδύναμη μέ " s c ie n c e "
(= έπ ιστήμη) περιλαμβάνει άναντίρητα τήν ισ τορ ία .
’ Αλλά σ τ ις αγγλόφωνες χώρες αύτό τό ζήτημα έ χ ε ι
πίσω του ένα μεγάλο παρέλθόν καί γ ι ’ αύτό ε ίν α ι
απαραίτητη μιά προσήκουσα εισαγωγή πάνω στά προ­
βλήματα μεθόδου στήν ισ το ρ ία .
Στό τέλος τοΰ δέκατου όγδοου αιώνα όταν ή επ ι­
στήμη ε ί χ ε τόσο θρ ια μ βευ τικά συμβάλλει τόσο στή
γνώση τοϋ ανθρώπου γ ιά τόν κόσμο όσο στή γνώση
του γ ιά τ ί ς δ ικ έ ς του φ υσ ικές ιδ ιό τ η τ ε ς , άρχισαν
νά διερω τώ νται, άν ή έπ ιστήμη δέ θά. μπορούσε νά
εύ ρ ύ νε ι τή γνώση τοΰ ανθρώπου κα ί γ ιά τήν κοινω ­
ν ία . 'Η ά ν τ ίλ η ψ η γ ιά τ ί ς κοιν ω νικές έπιστήμες
κα ί τήν ισ τορ ία άνάμεσα σ ’ α ύτές , έ ξ ε λ ίχ τ η κ ε βαθ­
μ ια ία σ ’ όλο τό δέκατο ένατο αιώνα κα ί ή μέθοδος
πού μ ’ αύτήν ή έπιστήμη μελετοϋσε τό ν κόσμο τής
φύσης χρησιμοποιήθηκε γ ιά τή μελ έτη τών άνθρώ-
πινων υποθέσεων. Στό πρώτο μέρος αυτής τής πε­
ρ ιό δ ο υ έπικράτησε ήνευ τώ νια παράδοση. Θεωρούσαν
τήν κοιν ω νία , όπως τόν κόσμο τής φύσης, σάν ένα
μηχα νισμό. Θυμόμαστε άκόμα τόν τ ίτ λ ο ενός έργου
τοϋ Χέρμπερτ Σπένσερ, πού έκδόθηκε τό 1851: Κ ο ι ­
ν ω ν ι κ ή Σ τ α τ ι κ ή · Ό Μπέρντραντ Ράσσελ, μεγαλω-
μένος μ ’ αύτή τήν παράδοση, ξαναθυμήθηκε άργότε-
ρα τ ή ν περίοδο πού π ίσ τευε πώς θά ύπήρχαν κάπο­
τ ε "μαίθηματικά τής άνθρώπινης συμπεριφοράς, τ ό ­
σο ά χρ ιβή όσο τά μ αθημοτικά τώ νμηχανώ ν". "Υ σ τε­

-63-
ρα ό Δαρβύνος έκανε μυάν άλλη έπυστημονυκή έπα-
νάσταση χαύ οΐ, κουνωνυκού έπυστημονες, παύρνον-
τας κατεύθυνση άπό τήν βυολογύα, ά ρχυσ α ννά θε-
ωροΰν τήν κουνωνύα σάν όργανυσμό. 'Η άληθυνή ό ­
μως σημασύα τής επανάστασης τοΰ Δαρβύνου εΰταν
πώς ο Δαρβύνος, ολοκληρώνοντας δ ,τ υ ε ίχ ε κυο'λας
άρχύσευ ο Λάΰελ στη γεωλογύα, έφερε τήν 'ΰστορύα
στήν έπυστήμη. 'Η έπυστήμη δέν άσχολυόταν πυό μέ
κάτυ στατυκό καύ έξωχρονυκό* άλλά μ έ μυά δυαδυ­
κασύα άλλαγής καύ άνάπτυξης. 'Η έξέλυξη τήςέπ υ-
στήμης έδωσε δύναμη κ υ ’ έξασφάλυσε πρόοδο στην ΰ­
στορύα. Δέ συνέβευ όμως τύποτα πού ν ’ άλλαξευ τήν
έπαγωγυκή σκοπυά τής ΰστορυκής μεθόδου πού περυ-
έγραψα στην πρώτη μου παράδοση: πρώτα συγκέντρω­
σε τά γεγο νότα , επευτα ερμήνευσε τα. Εΰταν χωρύς
συζήτηση παραδεκτό, πώς αύτή εΰταν καύ ή μέθοδος
τής έπυστήμης. Αύτή τήν άποψη ε ί χ ε προφανώς στό
μυαλό του ό Μπάρυ δτα ν, κλεύνοντας τήν έναρκτή-
ρυα παράδοση τ ο υ , τό Γενάρη τοΰ 1903, περυέγραψε
τήν ΰστορύα σάν "έπ υσ τήμη, τύποτα περυσσότερο
τύποτα λυ γ ό τε ρ ο ". Πενήντα χρόνυα μετά τήν έναρ-
κτηρυα παράδοση τοΰ Μπάρυ παρουσυάστηκε μυά δυνα­
τή άντύδραση σ ’ αύτή τήν άποψη γυά τήν ΰστορύα.
"Οταν ό Κόλυνγουντ έγραφε στα 1930, νουαζόταν ΰ-
δυαύτερα νά κάνευ αύστηρή δυάκρυση άνάμεσα στόν
κόσμο τής φύσης, πού εΰταν τό ά ντυκεύμενο τής έ-
πυστημονυκής έρευνας, καύ στόν κόσμο τής ΰβτο-
ρύας. Σ ’ αύτή τήν περύοδο τό άπόφθεγμα τοΰ Μπάρυ
άναφερόταν σπάνυα καύ μόνο εΰρωνυκά. Ό ,τ υ όμως
δέν κατάφεραν νά παρατηρήσουν έγκαύρως οΰ ΰστο-
ρυκού εΰταν. πώς στην ΰδυα τήν έπυστήμη γυνόταν
μυά βαθευά έπανάσταση, πού έκανε να φαύνεταυ πώς
ΰσως, άν καύ ξεκυνοΰσε άπό λαθεμένη αΰτύα, νά εΖ-

*Μόνο τό 1874, ό Μπρέντλευ δυαχώρυσε τήν ΰστδ-

ρύα άπό τήν έπυστήμη πού άσχολεΰταυ μέ τό έξω­
χρονυκό καύ δυαρκές. ( F . Η .B r a d l e y , C o lle c t e d E s ­
s a y s , 1935,. σ ελ. 3 6 ).

-64-
χε ό Μπάρυ πυό itoX\5 δύκυο άπ’ ότυ υποθέσαμε, Ό -
τυ εκανε ό Λάϋελ στή γεωλογύα καύ ό Δαρβύνος στη
βυολογύα συνέβευ τώρα στήν άστρονομύα πού Ιγ υ ν ε
ή έπυστημη τον) πως τό σόμπαν εφτασε νά είνα υ αύ­
τό που είν α υ . Καύ σύγχρονου φυσυκού μας λένε στα­
θερά πώς έκεΰνο πού έρευνοϋν δέν είνα υ γεγονότα
άλλά περυστατυχά. Ό ύστορυχός εχευ χάπουα δυχαυ-
ολογύα νά αύσθάνεταυ πυό ούχεύα στόν κόσμο της
έπυστήμης σήμερα, παρά πρύν άπό έχατό χρόνυα.
'Α ς εξετάσουμε πρώτα τήν εννουα τών νόμων. Σέ
όλο σχεδόν τό δέκατο όγδοο καύ δέκατο ένατο αΰ­
ώνα οΰ έπυστήμονες παραδέχονταν πώς οΰ νόμου τής
φύσης - ό νόμος της κύνησης τοϋ Νεύτωνα, όνόμος
της βαρύτητας, ό νόμος τοϋ Μπόυλ, ό νόμος τής
έξέλυξης καύ τόσου άλλου - ε ίχα ν άναχαλυφθεΰ χαύ
άποδευχτεΰ μυά γυά πάντα καύ πώς δουλευά τοϋ έ-
πυστήμονα εΰταν νά άνακαλύψευ καύ νά άποδεύξευ
περυσσότερους τέτουους νόμους μέ τή δυαδυκασύα
τής επαγωγής ίιάνω στά παρατηρημένα γεγο νότα . ' Η
λέξη "ν ό μ ο ς " κληροδοτήθηκε σέρνοντας σύννεφα δό­
ξας άπό τόν Γαλυλαϋο καύ τόν Νεύτωνα. Μ ελετητές
τής κουνωνύας έπυθυμώντας, συνευδητά ηάσυνεύδη-
τα νά έπυβεβαυώσουν την έπυστημονυκότητα τών μ ε­
λετών τους υΰοθέτησαν τήν υδυα γλώσσα καύ πύστε-
ψαν πώς οΰ ΰδυου άκολουθοϋσαν τήν ΰδυα μέθοδο.
Οΰ θεωρητυκού της πολυτυχης οΰχονομύας φαύνεταυ
πώς εΰταν ού πρώτου σ ’ αύτό τό πεδύο μέ τό νόμο
του Γκρέσαμ καύ τούς νόμους τής άγορας τοϋ Ά ν -
ταμ Σμύθ. Ό Μπέρκ έπυκαλεΰταυ "το ύ ς νόμους τοϋ
έμπορύου πού είνα υ οΰ νόμου τής φύσης καύ συνε­
πώς οΰ νόμου τοϋ Θ ε ο ϋ ".* Ό Μάλθους ανέπτυξε τό

*Th ou gh ts and D e t a i l s on S c a r c i t y (1 7 9 5 ) στό

The Works o f Edmund B u rk e (1 8 4 6 ), υω, σ ελ. 270.
Ό Μπέρκ εφτασε στή σκέψη πώς δέν ε ί χ ε "χαμμυά
άρμοδυότητα ή κυβέρνηση σάν κυβέρνηση ηο ύ πλού-
συου σάν πλούσυου νά δώσουν στούς φτωχούς έκεΰ-
να -rtx αναγκαία πού γυά ένα όρυσμένο χρονυκό δυά-

-65-
νόμο γυά τόν πληθυσμό, ό Λασάλ ένα σ ιδ ε ρ έ ν ιο νό­
μο γυά τά ήμερομύσθια. Καύ ό Μάρξ, στόν πρόλογο
τοΰ Κ ε φ α λ α ύ ο υ , ίσ χυρύζ εται πώς ανακάλυψε "τ ό ν
οΰκονομυκό νόμο κύνησης τής σύγχρονης κοινω νί-
α ς ". Ό Μπέκλ, κ λ είν οντα ς τό βιβλύο του ' Ι σ τ ο ­
ρ ί α τ ο ϋ Π ο λ ι τ ι σ μ ο ΰ , έξέφρασε τήν πεποίθηση
πώς ή πορεία τών άνθρώπινων πραγμάτων εΰταν " δ ι -
αποτισμένη άπό μυά μεγαλειώδη άρχή παγκόσμυας
καί άπαρέγκλιτης κα νο ν ικ ό τ η τα ς". Σήμερα αυτή η
ορολογία μουάζευ τόσο ξεπερασμένη όσο καί άλα-
ζ ο ν ικ ή , κα ί μουάζευ σχεδόν τό ΰδυο ξεπερασμένη,
τόσο γυά τό φυσυκό επιστήμονα, όσο κα ί γυά τόν
Η οι*νω νυκό. Στά χρόνυα πρύνάπ’ τήν έναρκτήρια πα­
ράδοση τοΰΜπάρυ, ό Γάλλος μαθηματυκός Ά ν ρ ί Που-
ανκαρέ δημοσίευσε ένα μυκρό τόμο μέ τ ίτ λ ο 'Η
’ Ε π ι σ τ ή μ η κ α ί ή 'Υ π ό θ ε σ η , πού ξ ε κ ίν η σ ε μυά
επανάσταση σ τή ν έπυστημονυκή σκέψη. Ή κιίρυα θ έ ­
ση τοΰ Πουανκαρέ εΰταν πώς ού γε ν υ κ έ ς προτάσεις
πού διατυπώθηκαν άπό επ ιστήμ ονες, όπου δέν εΰ ­
ταν απλά ο ρ ισ μ ο ί η καλυμένες συμβάσεις πάνω στή
χρήση τής γλώσσας, είτα ν υποθέσεις μέ σκοπό νά
αποκρυσταλλώσουν κα ί νά οργανώσουν τήν παραπέ­
ρα σκέψη κα ί εΰταν ά ντικεύ μ εν ο επαλήθευσης η τρο -
ποπούησης η άναύρεσης. Ό λα αυτά έχουν καταντή­
σ ε ι τώρα κ ο ιν ό ς τόπος. Ό κομπασμός τοΰ Νεύτωνα
"Δ έν κάνω υ π οθ έσ εις" η χ ε ί κούφιος σήμερα. Καύ μο­
λ ο νό τ ι επ ιστήμονες κ ι ’άκόμα κοινω νικού επιστήμο­
νε ς μ ιλ ο ΰ ν άκόμα καμμιά φορά γ ιά νόμους, γιά χά­
ρη, άς ποΰμε, τοΟ παλιοΰ κα ιρ οΰ , δέν πιστεύουν
πιά στήν ύπαρξη τους μέ τήν έννο ια πού τούς πύ-
στευαν στό σύνολο τους ο ΐ επ ιστήμονες τοΰ δέκα­
του όγδοου καύ τοΰ δέκατου ένατου αιώνα. Ε ίν α ι
άναγνωρισμένο πώς οι, επιστήμονες κάνουν άνακαλύ-
ψ εις καύ άποκτοΰν νέ ες γνώ σ εις, ό χ ι καθορύζον-
τας ά κ ρ ιβ ε ΐς καύ π ε ρ ιεκτ ικο ύ ς νόμους, άλλά έκφρά-

στημα ή Θεία Πρόνοια εύαρεστήθηκε νά τούς στερή­

σ ε ι".

-66-
ζοντας ύποθέσευς πού α νο ίγ ο υ ν τό δρόμο γυά καυ-
νούργυα έρευνα. 'Ε ν α βασυκό έγχευρύβυο γυά τήν
έπυστημονυκή μέθοδο δυό Άμερυκανώ ν φυλοσόφων,
περυγράφευ τή μέθοδο τής έπυστήμης σάν "ούσυ-
αστυκά κ υ κ λ υ κή ".
"Πετυχαύνουμε άπόδευξη των άρχων έπυχαλούμενου
τό έμπευρυκό ύλυ κό, δ ,τ υ θεωρεΰταυ 'γ ε γ ο ν ό ς '*
καύ έκλέγ ου μ ε, αναλύουμε καύ έρμηνεύουμε τό έμ­
πευρυκό ύλυκό μέ Βάση τύς α ρ χ έ ς ".
ν 'Η λέξη "άμφύτροπη" θά εΰταν ύσως προτυμώτερη
άπό τό " κ υ κ λ υ κ η ". Γυατύ τό αποτέλεσμα δέν είναυ
έπυστροφή στό ϋδυο μέρ ος , άλλά κύνησημπροστά σέ
καυνούργυες άνακαλύψευς μέσα άπ’ αύτή τή δυαδυκα­
σύα άλληλεπύδρασης άρχων καύ γεγονότω ν, θεωρύας
καύ πρακτυκης. Κάθε σκέψη άπαυτεΰ την άποδοχή θε­
ρισμένων προϋποθέσεων βασυσμένων στήν παρατήρη­
ση, πού κάνουν δυνατή τ ή ν έπυστημονυκή σκέψη, άλ­
λά καύ άναθεωροϋνταυ στό <ρώς αύτής τής σκέψης.
Τ έτουες ύποθέσευς μπορεΰ νά έχουν άξύασέκάπου-
ες συναρτήσευςηκάπ ουους σκοπούς, ένω γυά άλλους
άποδευκνύονταυ χωρύς άξύα. Τό τέστ γυά τό δν
είνα υ πραγματυκά άποτελεσματυκές στήν προώθηση
καυνούργυων άντυλήψεων καύ στόν πλουτυσμό τής
γνώσης μας, είναυ πάντα έμπευρυκό. Τύς μ έθοδες
τοΰ Ράδερφορντ τύς έχευ πΓερ,υγράψευ τελευταύα έ ­
νας άπό τούς καλύτερους μαθητές καύ συνεργάτες
του:
"Κάτυ μέσα του τόν· όδηγοΰσε νά γνωρύζευ πώς
λευτουργοΰσαν τά πυρηνυκά φαυνόμενα, μέ τήν έν-
νουα πού θά έλ εγ ε κανεύς δτυ γνωρύζευ τύ συμβαύ-
νευ στην κουζίνα . Δέν πυστεύω πώςάναζητοΰσε έρ­
μηνεύα μέ τόν κλασυκό τρόπο μυας θεωρύας πού
χρησυμοπουεΰ βασυκούς νόμους* έφ’ δσον γνώ ρυζετύ
συνέβαυνε εΰταν ΰκανοπουημένος".
Αύτή ήπερυγραφή ταυρυάζευ έξύσου στόν ΰστορυ-
κυ πού έχευ έγκαταλεύψευ τήν άναζήτηση βασυκών
νόμων καύ άρκεΰταυ νά έρευνα πώς λευτουργοΰν τά
πράγματα.

-67-
 Το έπύπεδο τών ύποθέσεων πού χρησυμοπουοΰνταυ
άπό τόν ύστορυκό στη δυαδυκασύα τής ερευνάς τ ο υ ,
φαύνεταυ άξυοσημεύωτα όμουο μέ κεΰνο τών υποθέ­
σεων πού χρησυμοπουοΟνταυ άπό τόν έπυστήμονα.
Παύρνουμε, π .χ . τ η ν περύφημη δυάγνωση του Μάξ
Βέμπερ γυά τή σχέση άνάμεσα στόν προτεσταντυσμό
καύ τόν καπυταλυσμό. Κανεύς δέ θά τήν ονόμαζε
σήμερα, νόμο μ ο λ ο νό τυ θ ά τή δεχόταν ΰσως έτσυ σέ
μυά προγενέστερη έποχή. Είνα υ μυά ύπόθεση που άν
καύ τροποπουήθηκε σ ’ ενα όρυσμένο βαθμό άπ’ τήν
πορεύα τών έρευνών πού ένέπ νευσ ε, εχευ άναμφύβο-
λα πλατύνευ τήν κατανόηση μας καύ γυά τ ά δυ ό α ύ -
τά κυνήματα. ’ Η άς πάρουμε μυά θέση τοϋ Μάρξ:
"Τ ό χευροκύνητο ύφαντήρυο μας δύνευ μυά κουνωνύα
μέ φεουδάρχη άρχοντα. Τό άτμοκύνητο μάς δύνευ
μυά κουνωνύα μέ βυομήχανο καπυταλυστή". Στή σύγ­
χρονη όρολογύα αύτό δέν είνα υ νό μ ος, άν καύ πυ-
θανός ο Μάρξ νά τόν ε ί χ ε δυακηρύξευ ετσ υ, άλλά
μυά γόνυμη ύπόθεση πού δ εύχ νευ τό δρόμο γυά πα­
ραπέρα ερευνά καύ νέα κατανόηση. Τέτουες ύποθέ-
σευς είναυ άπαραύτητα έργαλεΰα σκέψης. Ό πολύ
γνωστός γερμανός οΰκονομολόγος τών αρχών, τοϋ
1900, ό Βέρνερ Ζόμπαρτ, ομολόγησε ενα "αίσθημα
ένόχλησης" πού καταλαμβάνευ όπουον έχευ έγκατα-
λεύψευ τόν Μαρξυσμό:
"'Ο τ α ν (ετσ υ έγραψε) χάσουμε τύς ά νετες φόρ­
μουλες πού μέχρυ τότε ευταν ού οδηγού μας μέσα
στύς περυπλοκές τής ύπ αρξης.. . .νουώθουμε σά νά
πνυγο'μαστε στόν ωκεανό τών γεγονότω ν, μέχρυς ότου
βρούμε ενα καυνούργυο μέρος νά πατήσουμε η μά­
θουμε νά κολυμπάμε".
' Η άμφυσβήτηση τής περυοδυκότητας στήν ΰστορύα
άνήκευ σ ’ αύτή τήν κατηγορύα. Ή δυαύρεση τής ύ­
στορύας σέ περυόδους δ έν είναυ γ ε γ ο ν ό ς , άλλά ά-
ναγκαύα ύπόθεση ηέργαλεΰο σκέψης έγκυρο όσο μάς
δυαφωτύζευ κ υ ’ η έγκυρότητα του έξαρτάταυ άπό τήν
έρμηνεύα. Ού ύστορυκού πού δυαφωνοΰν .στό πότε
τέλευωσε ό Μεσαύωνας, δυαφωνοΰν στήν έρμηνεύα

-68-
τους γυά όρυσμένα περυστατυκά. Το ζήτημα δέν εϊ-
ναυ θέμα γεγονότος* άλλα δέν εϊναυ έπύσης χωρύς
νόημα. 'Η δυαύρεση τής ΰστορύας σέ γεωγραφικούς
τομεΰς δέν εϊνα υ έξύσου γ ε γ ο νό ς , άλλα υπόθεση.
Νά μυλάευ κανεύς γυά εύρωπαυκή ΰστορύα μπορεΰ νά
εϊναυ μυά έγκυρη καύ γόνυμη υπόθεση γυά χάπουες
συναρτήσευς, άπατηλή χαύ παραπλανητυκή γυά άλ­
λ ε ς . Πάρα πολλού ΰστορυκού λένε πώς ή Ρωσύα ε ΐ-
ναυ μέρος τής Ευρώπης, μερυκού τό άρνοϋνταυ μέ
πάθος. 'Η προκατάληψη τοϋ ΰστορυκοϋ μπορεΰ νά
κρυθεΰ άπό τ ή ν ύπόθεση που υΰοθετεΰ. Πρέπευ νά
παραθέσω μυά γενυ κή δυακήρυξη γυά τύ,ς μεθόδους
τής κουνωνυκής έπυστήμης, άφοϋ προέρχεταυ άπό έ­
ναν μεγάλο κουνωνυκό έπυστήμονα πού ε ϊ χ ε έκπαυ-
δευτεΰ σάν φυσυκός. Ό Ζώρζ Σορέλ, πού δούλεψε
σά μηχανυκός προτοϋ άρχύσευ στά σοιράντα του νά
γράφευ γυά κουνωνυκά προβλήματα, τόνυσε μέ έμφα­
ση τήν άνάγκη νά άπομονωθρϋν τά ΰδυαύτερα στου-
χεΰα μυδς κατάστασης, άκόμα καύ μέ τόν κίνδυνο
τής ΰπεραπλούστευσης:
"Θά έπρεπε νά προχωρήσευ κανεύς (έτσ υ έγραψ ε),
σύμφωνα μέ τό δυκό του τρόπο" θά έπρεπε νά δοκύ-
μάζευ προφανεΰς καύ μερυκές ύποθέσευς καύ νά ΰ-
κανοπουεΰταυ μέ προσωρυνές προσεγγύσευς, έτσυ
πού νά άφήνευ πάντα τήν πόρτα άνουχτή σέ προο-
δευτυκή δυόρθωση".
Εϊνα υ μυά μακρυνή κραυγή άπό τό δέκατο ένατο
αΰώνα, τότε πού έπυστήμονες καύ ΰστορυκού, σάν
τόν "Α κ τ ο ν , προσδοκούσαν ναρθεΰ μυά μέρα πού θά
έδραύωνε μέ τή συσώρευση καλοελεγμένων στουχεύ-
ων μυά πλήρη γνώση, πού θά ξεκαθάρυζε όλα τά
άμφυσβητούμενα συμπεράσματα μυά γυά πάντα. Σήμε­
ρα καύ οΰ έπυστήμονες καύ οΰ ΰστορυκού δέχονταυ
τήν πυό μετρυόφρονη έλπύδα ότυ προχωροϋν προο­
δ ε υ τ ικ ά άπό μυά άποσπασματυκή ύπόθεση σέμυά άλ­
λη , άπομονωνοντας τά γεγονό-τα τους μέ τά μέσα,τών
έρμηνευών τους καύ δοκυμάζοντας τύς έρμηνεΰες
τους μέ τά γεγο νότα . Καύ οΰ τρόπου πού προχωροϋν

-69-
σ ’ αύτό δέ μοΟ φαύνονταυ ούσυαστυκά δυαφορετυκού.
Στήν πρώτη μου παράδοση άνέφερα μυά παρατήρηση
τού καθηγητή Μπάρακλουγκ, πώς ήίσ τορύα " δ έ ν ε ί ­
ναυ καθόλου γεγο νοτολ ογυ κή , άλλά μυά σευρά απο­
δεκτών κρ ίσ εω ν". Ό τα ν έτούμαζα αύτές τύς παρα-
δόσευς έναςφυσυκός σ ’αύτό τό πανεπυστήμυο σέ ε κ ­
πομπή τοΟ B .B .C . δρυσε τήν έπυστημονυκή αλήθευα
σάν "άνακούνωση πού έχευ γύνευ δημόσυα άποδεκτή
άπό τούς εύ δυ κο ύ ς ". Καμμυά άπ’ αύτές τύς φόρμου­
λες δέν είναυ δλότελα ΰκανοπουητυκή, γυά λόγους
πού θά έκθέσω δταν θά συζητήσω τό πρόβλημα τής
ά ντυκευμενυκότητα ς. Είνα υ όμως έντυπωσυακό ,<νά
βρύσχευς έναν ΰστορυκό καύ ένα φυσυκό ξεχωρυστά
πού έκφράζουν τό ίδυο πρόβλημα μέ σχεδόν άκρυβως
τύς ΰδυες λέξ ευ ς .
Οΰ άναλογύες πάντως είνα υ πασύγνωστη παγύδα
γυά τόν άπρόσεκτο. Καύ θέλω νά εξετάσω μέ προσο­
χή τά έπυχευρήματα γυά νά πυστέψω πώς, δσο κ υ ’ άν
είναυ μεγάλες οΰ δυαφορές τών μαθηματυκών καύ
τών φυσυκων έπυστημων η' δυαφορετυκων έπυστημων
πού άνήκουν σ ’ αύτές τύς κα τηγορύες, μπορεΰ νά ύ-
πάρξευ μυά θεμελυακή δυάκρυση άνάμεσα σ ’ αύτές
τύς έπυστήμες καύ την ΰστορύα. Καύ δτυ έξαυτύας
αύτής τής δυάκρυσης είνα υ παραπλανητυκό νά ονο­
μάσουμε τήν ΰστορύα - καύ ίσως καύ τύς άλλες ά-
ποκαλούμενες κουνωνυκές έπυστήμες - έπυστήμη. Αύ­
τές οΰ άντυρήσευς, μερυκές πυό πευστυκές άπό άλ­
λ ε ς , είναυ μέ συντομύα οΰ έξής: 1 . Πώς ή ΰστορύα
άσχολεΰταυ μέ τό μοναδυκό, ή έπυστήμη μέ τό γε-
νυκό 2. Πώς ή ΰστορύα δέ δύνευ μαθήματα 3. Πώς
ή ΰστορύα είνα υ άνύκανη νά προλέγευ 4 . Πώς ή ΰ­
στορύα είνα υ άναγκαστυκά ύποκευμενυκή άφοΰ είναυ
αύτοπαρατηρηση καύ 5. Πώς ήΰστορύα, άντύθετα μέ
τήν έπυστήμη, περυχλεύεν θρησκευτυκά καύ ήθυκά
συμπεράσματα. Θά προσπαθήσω νά έξετάσω μέ τή σευ­
ρά του κάθε ένα άπ’αύτά τά σημεΰα.

Πρώτα, ύποστηρύζεταυ πώς ή ΰστορύα άσχολεΰταυ

-70-
μέ τ (5 μοναδυχό καύ τ<5 ύδυαύτερο, ένω ή έπυστήμη
μέ τό γενυ χό χαύ τό χαθολυχό, Μπορ'οϋμε νά ποϋμε
πώς αύτή ή άποψη ξεχύνησε άπό τόν Ά ρ υ σ τοτέλ η
πού δήλωσε δτυ ή πούηση εΰταν "πυό φυλοσοφυχή"
χαί "πυό σοβαρή" άπό τή ν ΰστορύα, άφοΰ ή πούηση
ένδυαφέρεταυ γυά γενυ χή αλήθευα, ένω f| ΰστορύα
γυά ΰδυαύτερη, Μυά στρατυά μεταγενέστερων συγ­
γραφέων, μέχρυ χαύ τόν Κόλυνγουντ, έχανε μυά πα-
ρόμουα δυάχρυση έπυστημης χαύ ΰστορύας. Αύτό φαύ-
νεταυ πώς όφευλεταυ σέ παρανόηση. Τό περύφημο α­
πόφθεγμα τοϋ Χόμπς ΰσχύευ άχόμα: "Τυποτα στόν
χόσμο δέν είνα υ χαθολυχό παρά μόνο τά ονόματα,
γυατύ τό χαθένα χωρυστά, άπό τά κατονομαζόμενα
αντυχευμενα είναυ άτομυχό χαυ μονα δυ χό ". Αύτό εΖ-
ναυ* έπυβεβαυωμένη άλήθευα τδν. φυσυχδν έπυστημδν:
οΰτε δυό γεωγραφυχά στρώματα, οΰτε δυο ,ξωα τοϋ
ΰδυου ε ίδ ο υ ς , οΰτε δυό άτομα δέν είναυ ταυτόση­
μα. Τό ΰδυο οΰτε δυό ΰστορυχά περυστατυχά δέν
είναυ ταυτόσημα, Όμως ή έμμονή στήν ταυτότητα
τφν ΰστορυχών περυστατυχβν έχευ τό ΰδυο παραλυ-
τυχό άποτέλεσμα, μέ τήν χουνοτοπύα πού ξεσήκωσε
ο Μούρ άπό·τόν έπύρχοπο Μίάτλερ χαύ έναν χαυ-
ρό άγαπήθηχε έξαυρετυχά άπό τούς γλωσσολόγους
φυλοσοφους: "Κάθετυ είνα υ αύτό πού είναυ χαυ τυ­
ποτα ά λ λ ο ", Ακολουθώ ντας αύτή τή φορά θά φτά-
σευς γρήγορα σ 'έ ν α είδ ο ς φυλοσοφυχής νυρβανας,
δπου τυποτα ούσυαστυχά δ έ μπορεϋ νά εΰπωθεΐ γυά
δ,τυ δή π ο τε,
'Η χρήση άχρυβδς τής γλώσσας ό δ η γ εί τόν ΰστο-
ρυχό δπως χαύ τόν έπυστήμονα στή γενυ χευ σ η , Ό
Πελοποννη,συαχός Πόλεμος-χαυ ό Δεύτερος Πφγχόσμυος
Πόλεμος εΰταν πολύ δυαφορετυχού χαύ καθένας μο-
να δυχός, Ά λ λ ά ό ΰστορυκός τούς σνομάζευ χαύ τούς
δυό πολέμους χαύ μόνον δ σχολαστυχός θά δυαμαρ-
τυρηθεΰ. Ό τα ν ό Γχυμπον χαραχτηρυσε χαύ τήν έ-
πυβολή τοϋ Χρυστυανυσμοϋ άπό τόν Κωνσταντίνο χαυ
τήν άνοδο ’ Ισλάμ σάν έπαναστάσευς, γενύ χευ σ ε δϋό
μοναδυχά περυστατυχά. Οΰ σύγχρονου ΰστορυχού χά­

-71-
νουν τό ΰδυο όταν γράφουν γυά την Ά γ γ λ υ κ ή , Γαλ-
λυ κή , Ρωσυκή, Κυνέζυκη Επανάσταση. Ό ΰστορυκός
δ έν ένδυαφέρεταυ πραγματυκά γυά τό μοναδυκό αλ­
λά γυά δ ,τ υ εϊναυ γ ε νυ κό μέσα στό μοναδυκό.
Τό 1920 οΰ συζητήσευς άνάμεσα στους ΰστορυκούς
γυά τύς αΰτύες τοϋ πολέμου τοΰ 1914, άπέκλυναν
γενυχά στήν παραδοχή ότυ όφευλόταν ή στήν κακή
δυαχεύρυση τών δυπλωματών πού Εργάζονταν κρυφά
καύ άνεξέλεγκτα άπό τήν κουνή γνώμη η στό άτυχο
μοΰρασμα τοΰ κόσμου σέ περυοχές έπι,κυρύαρχων κρα­
τών Τό 1930 οΰ συζητήσευς άπέκλυναν στήν παρα­
δοχή ότυ όφευλόταν σέ άνταγωνυσμούς άνάμεσα στύς
ΰμπερυαλυστυκές δυνάμευς, πού κάτω άπό τήν πύεση
ενός καπυταλυσμοΰ σέ παρακμή όδηγόντουσαν στό
μούρασμα τοϋ κόσμου μεταξύ του ς. Ό λ ε ς αυτές οΰ
συζητήσευς περυέκλυναν γενυ κεύσ ευ ς γυά τύς αύτύ-
ες τοϋ πολέμου η έν πάσευ περυπτώσευ γυά τόν πό­
λεμο στύς συνθήκες τοϋ εΰκοστοϋ αΰώνα. Ό ΰστο­
ρυκός χρησυμοπουεΰ σταθερά τή γενύκευσ η γυά νά
δοκυμάσευ τήν άπόδευξη του . Στήν περύπτωση πού
ή άπόδευξη γυατύ ό Ριχά ρδος σκότωσε τούς πρύγκη-
πες στόν Πύργο δέν εϊναυ καθαρή, ό ΰστορυκός θά
άναρωτηθεΰ - ΰσως ifuo πολύ άσυνεύδητα παρά συ-
νευδητά - μήπως εΰταν συνήθευα τών άρχόντων αυ­
τής τής περυόδου νά έκκαθαρύζουν τούς πυθανούς
άνταγωνυστές τοϋ θρόνου τους. Καύ ή κρύση του
πολύ δυκαυολογημένα θά έπηρεαστεϋ άπ’ αυτή τή
γενύ κευσ η .
Ό άναγνώστης τής ΰστορύας, όπως καύ ο συγγρα­
φέας εϊναυ ενας χρόνυος γε ν υ κ ε υ τ ή ς , πού έφαρμό-
ζευ τύς παρατηρήσευς τοϋ συγγραφέα σέ άλλες ΰ-
στορυκές συναρτήσευς πυό οΰκεϋες η ΰσως στή δυ-
κυά του έποχή. Ό τα ν δυάβαζα τή Γ α λ λ υ κ ή ’ Ε π α ­
ν ά σ τ α σ η τοϋ ΚαρλάΟλ, επυασα ξανά καύ ξανά τόν
εαυτό μου νά γε νυ κε ύ ε υ τά σχόλυα τ ο υ , εφαρμό­
ζοντας τα στό δυκό μου εΰδυκό ένδυαφέρον γυά τή
Ρωσυκή ’ Επανάσταση. Παύρνω τό σχόλυο πάνω.στήν
τρομοκρατύα:

-72-
 "Φρυχτό γυά χώρες πούγνώρυσαν Can δυχαυοσύνη*
δχυ τ.όσο άφύσυχο γυά χώρες πού ποτέ δέν τή γνώ-
ρυσα ν". "Η πυό χαραχτηρυστυχά αύτό:
"Ε ίν α υ ά τύχημαά νχαύ πολύ φυσυχό, πού ή ΰστο­
ρύα αύτής τής περυόδου εχευ γενυχά γραφεϋ μέ ΰ-
στερύα. Ξεχευλύζευ υπερβολή, ανάθεμα, ολοφυρμό’
χαύ στό σύνολο σ χοτάδυ".
-'Η ενα άλλο, άπό τόνΜπούρχχαρντ αύτή τή φορά
γυά τήν ανάπτυξη τοϋ σύγχρονου χράτους τό δέχα-
το έχτο αΰώνα:
"'Ο σ ο πυό πρόσφατα εχευ γ ε ν ν η θ ε ί μυά έξουσύα,
τόσο πυό λύγο μπορεΰ νά παραμεύνευ στατυχή-πρώτ
τα , γυατύ έχεϋνου πού τήν δημιούργησαν συνήθυσαν
τήν όρμητυχή περαυτέρω χύνηση χαύ γυατύ είναυ
χαύ θά παραμεύνουν χαυνοτόμου p e r s e ’ δεύτερ ο,
γυατύ οΰ δυνάμευς πού ξεσηκώθηκαν ή ύποτάχτηχαν
άπ’ αύτούς μποροϋν νά χρησυμοπουηθοΰν μόνο μέ πε­
ραυτέρω πράξευς βύας".
Είνα υ άνόητο νά λέγεταυ πώς η γενύ χευ σ η είναυ
ξένη στήν ΰστορύα. *Η ΰστορύα άναπτύσσεταυ μέ
τύς γενυ χεύ σ ευς . Όπως ό 'Ε λ τ ο ν τό θέτευ χαθαρά
σ ’ ενα τόμο στήν χαυνούργυα Σ ύ γ χ ρ ο νη 'ί σ τ ο ρ ύ α
τ ο ϋ Κ α ύ μ π ρ υ τζ " δ , τ υ δυαχρύνευ τόν ΰστορυχό ά­
πό τόν συλλέχτη ΰστορυχών γεγονότω ν είναυ ή γ ε ­
νύ χ ευ σ η ". Θά μποροϋσε νά προσθέσευ πώς τό ΰδυο
πράγμα δυαχρύνευ τό φυσυχό έπυστήμονα άπό τό φυ-
συοδύφη ή τόν συλλέχτη δευγμάτων. . Ά λ λ ά μή νομυ-
στεΰ πώς ί) γενύχευση μας έπυτρέπευ νά χατασχευ-
άσουμε ενα άπέραντο ΰστορυχό σχήμα πού μέσα του
πρέπευ νά ταυρυάξουν τά εΰδυχά περυστατυχά. Κυ ά-
φοϋ ό Μάρξ είνα υ ένας άπό χεύνους πού συχνά χα-
τηγορήθηχαν γυά χατασχευές η γυά τήν πύστη σ ’ έ­
να τέτουο σχήμα, άναχεφαλαυώνοντας θά παραθέσω
μυά παράγραφο άπό ένα γράμμα του πού θέτευ τό
θέμα στή σωστή του προοπτυχή:
"Πρρυστατυχά έντυπωσυαχά δμουα, πού συμβαύνουν
δμως σ ’ ένα δυαφορετυχό ΰστορυχό περυβάλλον, όδη-
γοϋν σέ εντελώς δυαφορετυχά αποτελέσματα. Μελε­

-73-
τώντας χωριστά κάθε μυά άπ’ αύτές t l ? έξελύξευς
καύ συγκρύνονταε τες έπευτα, εϊναυ εΰκολο, νά
βροϋμε τό κλευδύ γυά νά κατανοήσουμε αΰτότόφ α υ-
νόμενο* αλλά δ έ ν εϊνα υ ποτέ δυνατό νά φτάσουμε
σ ’ αύτή τή κατανόηση χρησυμοπουώντας τό ά ντυκλεύ-
δυ κάπουας ύστορυκο-φυλοσοφυκής θεωρύας, πού ή
μεγάλη της αρετή εϊνα υ νά σ τέκεΐ& υ πάνω άπό τήν
ΰ σ τ ο ρ ύ α ".*
'Η ΰστορύα άσχολεΰταυ μ έ τ ή σ χ έ σ η άνάμεσα στό
μοναδυκό καύ τό γ ε ν υ κ ό . Σάν ΰστορυκός δέ μπορεϋ-
τ ε νά τά ξεχωρύσετε περυσσότερο, η νά δώσετε
προτεραυότητα τοϋ ενός πάνω στόάλλο, άπ’ δσο μπο-
ρ εΰτε νά ξεχωρύσετε τό γεγο νός καύ τήν έρμηνεύα.
’ Εδώ ΰσως έχευ Θέση μυά σύντομη παρατήρηση γυά
τύς σχέσευς ΰστορύας καύ κουνωνυολογύας. 'Η κου-
νωνυολογύα σήμερα άντυμετωπύζευ δυό άντύθετους
κυνδύνους-τόν κύνδυνο νά γύ νευ ΰπερθεωρητυκή καύ
τόν κύνδυνο νά γύνευ ΰπερεμπευρυκή. Ό πρώτος
κύνδυνος εϊναυ νά χαθεϋ σέ άφηρημένες καύ χωρύς
νόημα γενυ κεύσ ευ ς γυά τήν κουνωνύα γενυ κά . 'Η
κουνωνύα μέ κεφαλαϋο Κ εϊναυ τόσο μεγάλη πλάνη,
δσο καύ ή ΰστορύα μέ κεφαλαϋο I . Αυτός ό κύνδυ­
νος αύξάνεταυ γυά κεύνους πούάναθέτουν στήν κου-
νωνυολογύα τό άποκλευστυκό καθήκον νά γενυ κεύσ ευ
τά μοναδυκά περυστατυκά πού καταγράφονταυ άπό
τήν ΰστορύα: έχευ συχνά ύποστηρυχτεΰ πώς ή κου-
νωνυολογύα δυακρύνεταυ άπό τήν ΰστορύα έχοντας

*Μάρξ καύ "Ε ν γ κ ε λ ς , Works (R u s s ia n e d . ) , x v , σ.

378. Τό γράμμα άπ’ δπου παραθέτω αυτό τό άπόσπα-
σμα παρουσυάστηκε στή Ρωσυκή έπυθεώρηση O te c h e s t-
ven nye Z a p i s k i τό 1877. Ό καθηγητής Πόππερ φαύ-
νεταυ νά συνδέευ τόν Μάρξ μ ’ αύτό πού όνομάζευ "τ ό
κεντρυκό λάθος τοϋ ΰστορυκυσμοϋ", τήν πύστη πώς ΰ-
στορυκές τά σ ευ ςη ρ οπ ές "μπορούν νά προέλθουν -ά­
μεσα άπό καθολυκούς νόμους καύ μ ό ν ο " . (T h e P o v e r ­
t y o f H is t o r ic i s m 1957, σ ελ. 1 2 8 -9 ). ΕΪνα υ ά κρ υ -
βώς αύτό πού άρνεΰταυ ό Μάρξ.

-74-
" ν ό μ ο υ ς ".* Ό άλλος χύνδυνος είναυ αυτός που προ-
βλέφτηκε άπό τόν Κάρλ Μάνχα'ύμ σχεδόν μυά γενυά
πρύν καύ είναυ σήμερα πολύ πραγματυκός, μυας χου-
νωνυολογύας "δυασπασμένης σέ μυά σευρά άπό ξεχω-
ρυστά τεχνυκά προβλήματα κουνωνυκής αναπροσαρμο­
γ ή ς ". 'Η χουνωνυολογύα ένδυαφέρεταυ γυά ΰστορυ-
χές χουνωνύες πού καθεμυά είναυ μοναδυκή καύ δυ-
αμορφωμένη άπό ευδυχά ΰστορυχά πρρηγούμενα χαύ
σ υνθήκες. Ά λ λ ά νά προσπαθεϋ κανεύς νά άποφύγευ
τή γενύχευση χαύ τήν έρμηνεύα περυορυζόμενος στά
άποχαλούμενα "τ ε χ ν υ χ ά " προβλήματα καταμέτρησης
χαύ άνάλυσης, σημαύνευ άπλά πώς χαταντα ό άσυ-
νεύδητος άπολογητής μυας στατυχής χουνωνύας. Ή
χουνωνυολογύα γυά νά γυνευ ενα γόνυμο πεδύο μ ε­
λέτης πρέπευ νά ένδυαφέρεταυ σάν τήν ΰστορύα γυά
τή σχέση ’άνάμεσα στό μοναδυκό χαυ στό γενι.χό .
Ά λ λ ά πρέπευ χαύ νά γύνευ δυναμυχή-όχυ μ ελέτη
μυδς άχύνητης χουνωνύας (γυατύ τέτουες χουνωνύες
δέν υπ άρχουν), άλλά κουνωνυκής άλλαγής χαύ άνα-
πτυξης. Γυρί τά ύπόλουπα θάλεγα μόνο πώς δσο ή ΰ­
στορύα γύνεταυ πυό πολύ χουνωνυολογυχή χαύ ή χαυ-
νωνυολογύα πυό πολύ ΰστορυχή, τόσο τό 'καλύτερο

*Αύτή φαύνεταυ νά είναυ ή γνώμη τού καθηγητή Πό-

περ (T h e Open S o c i e t y β 'έ χ δ .1 9 5 2 , uu, σ ε λ .3 2 2 ).
Δύνευ ενα άτυχο παράδευγμα κουνωνυολογυχοϋ νό­
μου: "'Ο πουδήποτε ή έλεύθερύα σκέψης χα ύτής με-'
τάδοσης σκέψης προασπύζεταυ άποτελεσματυχά άπό
νομυκούς θεσμούς καύ άπο' θεσμούς πού έξασφαλύζουν
τή δημοσυότητα τής συζήτησης, έκεϋ θά ύπάρχευ έ-
πυστημονυχή πρόοδος". Αύτό τό έγραψε τό 1942 η
1943 παύ εΰταν προφανώς εμπνευσμένο άπό τήν πύ-
στη π ώ ςοΰδυτυκές δημοκρατύες χάρη στύς συνταγ-
ματυκές τους δυατάξευς θά παραμεύνουν στό ΰψος
τής έπυστημονυχής προόδου-μυά πύστη πού άπό τό­
τ ε έξασθένησε ή άλλαζε βασυχά μέ τύς έξελύζευς
στή Σοβυετυχή "Ενωση» Καύ δχυ* μόνο δέν εΰταν νό ­
μ ος, άλλά οΰτε χαύ μυά ΰσχύουσα γενύ χευ ση.

-75-
Mat γυά τύς δυό. Ά ς μεύνουν πλατυά άνουχτά τά
σύνορα άνάμεσα τους γυά δυπλή έπυκουνωνύα.

Τό ζήτημα τής γενύκευσ ης είναυ στενά δεμένο μέ

τή δεύτερη έρώτηση μου: τά μαθήματα της ΰστορύ­
ας. Τό ούσυαστυκό ω ςπ ρόςτή γενύ κευσ η είνα υ πώς
μ ’ αΰτή προσπαθούμε νά δυδαχτοϋμε άπό τήν ΰστο­
ρύα, εφαρμόζοντας τά μαθήματα πονί παύρνουμε άπό
ένα σύνολο περυστατυκών σέ ένα άλλο: όταν γενυ -
κεύουμε αύτό προσπαθούμε, συνευδητά η άσυνεύδη-
τ α , νά κάνουμε. ’ Εκεΰνου πού άπορρύπτουν τή γ ε ­
νύκευση καύ ΰσχυρύζονταυ πώς η ΰστορύα ένδυαφέ-
ρεταυ άποκλευστυκά γυά τό μοναδυκό είναυ - άρκε-
τά λογυκά - έκεΰνου πού άρνοΰνταυ πώς μπορόΟμε
νά μάθουμε ό,τυδήπ οτε άπό τή ν ΰστορύα. Ό ΰσχυ-
ρυσμός όμως πώς οΰ ανθρώπου δέ μαθαύνουν τύποτα
άπό τήν ΰστορύα άπορρύπτεταυ άπό πλήθος οφθαλμο­
φανών περυστατυκών. Καμμυά έμπευρύα δέν είναυ
πυό κουνή. Τό 1919 παρευρυσκόμουν σά νεαρό μέλος
τής βρετανυκής άντυίΤροσωπεύας στή Δυάσκεψη Εΰρή-
νης στό Παρύσυ. Καθένας στήν άντυπροσωπεύα πύ-
<}τευε πώς μπορούσαμε νά δυδαχτοϋμε άπό τά μαθή­
ματα τοΰ Συνεδρύου τής Β υ ένν η ς , τό τελευταΰο μ ε­
γάλο εύρωπαυκό συνέδρυο εΰρήνης, εκατό χρόνυα
πρωτύτερα. Κάπουος λοχαγός Βέμπστερ, ύπάλληλος
τ ότε στό 'Υπ ουργείο Ά μ ύ ν η ς , τώρα σέρ Τσάρλς
Βέμπστερ καύ δυακεκρυμένος ΰστορυκός, έγραψε έ­
να δοκύμυο λέγοντας μας τύ εΰταν έκεΰνα τά μαθή­
ματα. Δυό έχουν μεύνευ στή μνήμη μου. Τό ένα,
πώς ξανασχεδυάζοντας τό χάρτη τής Εύρώπης εΰταν
έπυκύνδυνο νά παραμελήσουμε τήν άρχή τής αύτο-
δυάθεσης. Τό ά λλο, πώς εΰταν έπυκύνδυνο νά πετα-
χτοΰν μυστυκά ντοκουμέντα στό καλάθυ τών άχρή-
στων πού τό περυεχόμενο του θά τό άγόραζε σύγου-
ρα ή μυστυκή ύπηρεσύα* κάπο υας άλλης άντυπροσω-,
πεύας. Αύτά τά μαθήματα τής ΰστορύας τά εΰχαμε
σάν εύαγγέλυο καύ έπηρέασαν τή συμπερυφορά μας.
Αύτό τό παράδευγμα είναυ πρόσφατο καύ άσήμαντο.

-76-
’ Αλλά θά εϊναυ εΰκολο νά παρακολουθήσουμε, σέ μυά
σχετυκά απομακρυσμένη ισ τορ ία τήν επίδραση τών
μαθημάτων ενός άκόμα πυό απομακρυσμένου παρελ­
θό ντο ς. Οΰ πάντες ξέρουν γυά τήν επίδραση τής
αρχαίας 'Ελλάδας πάνω στή Ρώμη. ’ Αλλά δέν εϊμαυ
σ ίγουρος άν κα νείς ΰστορυκός έχευ προσπαθήσευ νά
κάνευ μυά άκρυβή ανάλυση τών μαθημάτων πού πή­
ραν η πίστεψαν πώς πήραν οΰ Ρωμαίου άπό τήν ΰ-
στορία τής άρχαίας 'Ελλά δα ς. Μυά εξέταση τών μα­
θημάτων πού πήρε ή δυτυκή Ευρώπη άπό τήν ισ το ­
ρία τής Παλυάς Δυαθήκης τό δέκατο έβδομο, δέκα­
το όγδοο κα ί δέκατο ένατο αΰώνα, ΰσως νάδυνε ά-
ποτελέσματα πούάξυζουν τόν κόπο. 'Η άγγλυκή που-
ρυΐανυκή επανάσταση δέ μπορεΰ νά κατανοηθεϋ εν­
τελώς χωρίς αύτό* κα ί ή άντυληψη τοΰ επ ίλεκτου
λαοΰ εΰταν ενας σημαντυκός παράγοντας γυά τή γ έ ν ­
νηση τοΟ σύγχρονου έθνυκυσμοΰ. 'Η σφραγίδα μυας
κλάσυχής παυδευας εΰταν βαθευά χαραγμένη στή νέα
άρχουσα τάξη τής Μεγάλης Βρετανίας τό δέκατο έ­
νατο αΰώνα. Ό Γ κ ρ ό τ ε , όπως έχω κυόλας σημευώ-
σ ευ , πρόβαλε τήν ’ Αθήνα σάν παράδευγμα γυά τή
νέα δη μ οκρ α τία / Καί ήά ήθελα νά δώ μυά μελέτη
γυά τά μεγάλα σημαντυκά μαθήματα πού πήραν συνευ-
δητά ή ασυνείδητα οΰ δημυουργου τής βρετανυκής
α ύτοκρατορίας άπό τήν ΰστορύα τής Ρωμαυκής Αύτο-
κρατορυας. Στό δυκό μου ΰδυαίτερο πεδίο οΰ δημυ­
ουργου τής Ρώσυκης ’ Επανάστασης όχυ μόνο είχα ν
έντυπωσυαστεΐ; βαθευά, άλλά θά έλεγε κα νείς πώς
δυακατέχονταν επίμονα άπό τά δυδάγματα τής Γαλ-
λυκής ’ Επανάστασης, τών έπαναστάσεων τοΰ 1848
κα ί τής Παρυσυνής Κουμμούνας τοΰ 1871. "Ομως θά
ξαναθυμυσω εδώ τήν ΰδυότητα πού προκύπτευ άπό
τό δυττό χαρακτήρα τής ΰστορύας. Τό να δυδάσκε-
ταυ κ α νείς άπό τήν ΰστορύα δέν εϊναυ ποτέ άπλά
μυά μονόπλευρη δυαδυκασία. Μαθαίνω γυά τό παρόν
στό φως τοΰ παρελθόντος σημαυνευ έπυσης μαθαίνω
γυά τό παρελθόν στό φως τοΰ παρόντος. 'Η λ ε υ τ ο υ ρ -
γυα τής ΰστορύας εϊναυ νά προάγευ μυά βαθύ­

-77-
τερη κατανόηση χαύ τών δυ ό, παρελθόντος χαύ πα­
ρόντος , μέσα άπό τήν άμουβαύα τους σχέση.

Τό τρύτο σημεΰο μου είναυ ό ρόλος τής πρόρησης

στήν ΰστορύα. Λέγεται, οτυ δέ μπορούμε νοί πάρου­
με μαθήματα άπό τήν ΰστορύα, γυ α τύ ή ΰ σ τ ο ρ ύ α , δυ-
αφορετυχά άπό τήν έπυστήμη, δέ μπορεΰ νά προεύπευ
τό μέλλον. Αύτό τό ζήτημα περυχλεύευ ενα στου-
χεΰο παρανόησης. "Οπως εϋδαμε ού έπυστήμονες,
δ έν είναυ πυά τόσο πρόθυμου, όσο πρωτύτερα, νά
μυλοΰν γυά νόμους τής φύσης. Ού άποχαλούμενου
νόμου τών έπυστημών πού έπυδροϋν στήν χανονυχή
μας ζωη είναυ στην πραγματυχότητα δηλώσευς τάσε­
ων, δηλώσευς γυά τό τύ θά συμβεΰ, άν άλλα πράγμα­
τα παραμεύνουν άναλλούωτα η μέσα σέ έργαστηρυα-
χές σ υνθήχες. Δέν έχουν τήν άξυωση νά προεύπουν
τύ θά συμβεΰ σέ συγχεχρυμένες περυπτώσευς. Ό
νόμος τής βαρύτητας δέν άποδευχνύευ πώς αύτό
εΰδυχά τό μήλο θά πέσςυ στό έδαφος: ΰσως' τό μα-
ζέψευ χάπουος σ ’ ένα χαλάθυ. Ό νόμος τής όπτυχής
πώς τό φώς ταζυδεύευ σέ εΰθεύα δέ δυαβεβαυώνευ
πώς μυά εύδυχά άχτύνα δέ θά ύποστεΰ δυάθλαση η δυά-
χυση άπό χάπουο παρεμβαλλόμενο ά ντυ χεύ μ ενο . Αύ-
τδ δμω ςδέσημαύνευ πώς αυτού οΰ-νόμου είναυ χω­
ρύς άξύα η πώς δέν είναυ άξυωματυχά έγχυρου. Ού
σύγχρονες θεωρύες φυσυχής, μας λ έ ν ε , άσχολοΰνταυ
μ ό ν ο μ έ τ ύ ς πυθανότητες τών περυστατυχών πού συμ-
βαύνουν. Σήμερα ή έπυστήμη χλύνευ πυό πολύ στό
νά θυματαυ πώς ή έπαγωγή μπορεΰ λογυχά νά όδηγή-
σευ μόνο σέ πυθανότητες ή σέ μυά λογυχή πύστη
χαύ ένδυαφέρεταυ περυσσότερο νά πραγματευθεΰ τύς
προτάσευς της σά γενυχούς χανόνες η οδηγούς πού·
ή έγχυρότητα τους μπορεΰ νά δοχυμαστεΰ μ όνο, μέ
έξυδευχευμένη δράση. " Ά π ’ τήν έπυστήμη,πρόβλε­
ψη* άπ’ τήν προ'βλεψη, δράση" όπως τό τοποθετεΰ ό
Κόντ. Τό νήμα στό θέμα τής πρόρησης στήν ύστο­
ρύα βρύσχεταυ σ ’αύτή τή δυάχρυση άνάμεσα στό γε-
νυχό χαύ στό εΰδυχό , τό χαθολυχό χαύ τό μοναδυ-

-78-
κό. Ό ΰστορυκός, όπως είδ α μ ε , είναυ υποχρεωμέ­
νος να γ ε ν υ χ ε ΰ ε υ , χαύ y ’ αυτόν τ<5ν τρόπο δυατυπώ-
νευ γ ε νυ χέ ς όδηγύες γυά μελλοντυκή δράση πούμο-
λονότυ δέν είναυ εύδυχές προρήσευς, είναυ χαύ έγ­
κυρες χαύ χρησυμες. Ά λ λ ά δέ μπορεΰ νά προεύπευ
εύδυκά περυστατυκά γυατύ τό εΰ δυκό, είναυ μονα-
δυχό καύ γυατύ παρέμβαύνευ τό στουχεΰο τοΰ τυ-
χαύου. Αύτή η δυάκρυση που ενόχλησε φυλόσοφους
είνα υ άπόλυτα ξεκάθαρη στόν κανονυκό άνθρωπο.
Ά ν δυ ό η τ ρ ύ α παυδυά πάθουν ύλαρά σ ’ ένα σχολεΰ-
ο , θά συμπεράνετε πώς ή έπυδημύα θά έξαπλωθεΰ.
Κ υ ’ αύτή η πρόρηση, δν έπυμένετε νά τήν ονομάζε­
τε έτσ υ, βασύζεταυ σέ μυά γενύκευσ η άπό τήν πε­
ρασμένη έμπευρύα χαύ είναυ έγκυρος καύ χρήσυμος
οδηγός δράσης. Ά λ λ ά δέ μπορεϋτε νά κά νετε τήν
εΰδυκή πρόρηση πώς ό Τσάρλς η ή Μαύρη θά άρπά-
ξουν ύλαρά. Ό ΰστορυκός προχωρεΰ μέ τόν υδυο
τρόπο. Οΰ άνθρωπου δέν περυμένουν νά προεύπευ ό
ΰστορυκός πώς θά ξεσπάσευ επανάσταση στή Ρουρυ-
τανύα τόν επόμενο μήνα. Τό συμπέρασμα πον5 ζητούν
νά βγάλουν, έν μέρευ άπό εΰδυκή γνώση τών πραγ­
μάτων τής Ρουρυτανύας καύ έν μέρευ άπό μελέτη
τής ΰστορύας, είναυ πώς οΰ συνθήκες έκεΰ είναυ
τ έ τ ο υ ε ς , ώστε πυθανόν στό χοντυνό μέλλον νά γύ-
νευ έπανάσταση, αν τήν προκαλέσευ χάπουος, έκτος
αν κάνευ κάτυ γυά νά τή ν σταματήσευ κάπουος άπό
τήν κυβερνητυκή πλευρά. Κ υ ’ αύτό τό συμπέρασμα θά
μποροΰσε νά συνοδεύεταυ άπό ύπολογυσμούς, έν μ έ­
ρευ βασυσμένους στύς άναλογύες μέ άλλες έπανα-
στάσευς, γυά τη στάση πού πυθανόν νά υΰοθετήσουν
δυάφορα τμήματα τοΰ πληθυσμοΰ. 'Η πρόρηση, άν
μπορεΰ νά όνομαστεΰ έτσ υ, μπορεΰ νά πραγματοπου-
ηθεΰ μόνο μέ τή συγκυρύα μοναδυκών περυστατυκών
πού δέ μποροΰν καθαυτά νά προβλεφθοΰν. Αύτό δέ
σημαύνευ πώς τά ΰστορυκά συμπεράσματα γυά τό μέλ­
λον είναυ χωρύς άξύα η πώς δέν έχουν μυά ύπό ό­
ρους έγκυρότητα, πού χρησυμεύευ καύ σάν οδηγός
δράσης καύ σάν κλευδύ κατανόησης γυά τό πώς συμ-

-79-
βαύνουν τά πράγματα. Δέ θέλω νά υποδηλώσω πώς τά
συμπεράσματα τοΰ κουνωνυκοΰ έπυστήμονα η τοΰ ΰ-
στορυκοΰ μποροΰν νά άντυπαραβληθοΰν σέ άκρύβευα
μέ τοΟ φυσυκοΰ έπυστήμονα η πώς ή κατωτερότητα
τους άπ’ αύτή τήν άποψη, δφεύλεταυ μόνο στή μ ε­
γαλύτερη καθυστέρηση τών κουνωνυκών έπυστημών.
Τό άνθρώπυνο δν ε ϊν α υ , άπό όπουαδήποτε άποψη, η
πυό σύνθετη φυσυκή οντότητα πού μάς εϊναυ γνω­
στή καύ ή μελέτη τής συμπερυφορας του μπορεΰ νά
περυκλεύευ δυ σ κ ολίες άλλουώτυκες άπό κεΰνες πού
άντυμετωπύζευ δ φυσυκός έπυστήμονας. Αύτό πού
θέλω νά προσδυορύσω εϊναυ πώς οΰ σκοπού καύ οΰ
μέθοδου τους δέ ν εϊναυ θεμελυακά άνόμουου.

Τό τέταρτο σημεΰο μ.ου ευσάγευ |να πολύ πυό πευ-

στυκό έπυχεύρημα γυά τή χάραξη μιας δροθετυκής
γραμμής άνάμεσα στύς κουνωνυκές έπυστήμες, συμ-
περυλαμβανομένης τής ύστορυκής καύ στύς φυσυκές
έπυστήμες. Τό έπυχεύτημο εϊνα υ πώς στύς κουνωνυ­
κές έπυστήμες τό ύποκεύμενο καύ τό ά ντυκεύμενο
ανήκουν στήν ΰδυα κατηγορύα καύ άλληλεπυδροΰν
άμφύτροπα τό ένα στό ά λλο. Τά άνθρώπυνα δντα δέν
εϊναυ μόνο οΰ πυό περύπλοκες καύ εύμετάβλητες
άπ’ δλες τύς φυσυκές ο ν τό τ η τε ς , άλλά πρέπ^υνάμε-
λέτηθοΰν άπό άλλα άνθρώπυνα δντα , δχυ άπό άνε-
ξάρτητους παρατηρητές ένός άλλου εύδους. ’ Εδώ δ
άνθρωπος δένά ρ κ ε ϋ τα υ , δπως στύς βυολογυκές έπυ­
στήμες, νά μ ελετήσευ τή φυσυκή του κατασκευή καύ
τύς φυσυκές του άντυδράσευς. Ό κουνω νιολόγος,
δ οΰκονομολόγος ή δ ΰστορυκός χρευάζεταυ νά έμ-
βαθύνευ σέ μορφές άνθρώπυνης συμπερυφορας, όπου.
ή θέληση εϊναυ ένερ γ η τυ κή , να προσδυορύσευ γυα­
τύ οΰ άνθρώπυνες ύπάρξευς θέλησαν νά ένεργήσουν
έτσυ. Αύτό άποκαθυστδ μυά σ χέσ η, ΰδυάζουσα στήν
ΰστορύα καύ στύς κουνωνυκές έπυστήμες, άνάμεσα
στόν παρατηρητή καύ τό παρατηρούμενο. 'Η άποψη
τοΰ ΰστορυκοΰ μπαύνευ άμετάκλητα σέ κάθε παρα­
τήρηση του . 'Η σχετυκότητα δυαπερνα πέρα γυά πέ­

-80-
ρα τήν ΰστορύα. Μέ τά λόγυατοΰΚάρλ Μάνχαϋμ "ά-
κόμα χαυ οΰ κατηγορύες δπου οΰ έμπευ'ρύες κατα­
τάσσονται,, συγκεντρώνονταυ καύ δυατάσσονταυ, πα-
ραλάσσουν σύμφωνα μέ τήν κουνωνυκή θέση τοϋ> πα­
ρατηρητή"· Ά λ λά δέν έίναυ μόνο αλήθευα πώς ή
προκατάληψη τοϋ κουνωνυκοΰ έπυστήμονα μπαύνευ ά-
ναγκασΐυκά σ ’ δλες του τύςπαρατηρήσευς. Είνα υ έ-
πύσης αλήθευα πώς ή δυαδυκασύα τής παρατήρησης
έπηρεάζευ καύ τροποπουεΰ τ<5 παρατηρούμενο. Καύ
μπορεΰ νά συμβεΰ μέ δυο άντύθετους τρόπους. Τά
άνθρώπυνα δντα πού ή συμπερυφορά τους εγυνε άν-
τυκεύμενο ανάλυσης καύ πρόρησης, ΰσως προευδο-
πουηθοΰν άπό τήν πρόρηση γυά άνεπυθύμητες σ ’αΰτά
συνέπευες καύ παρακυνηθοϋν άπ’ αΰτό νά μεταβάλ­
λουν τή δράση τ ο υ ς , ετσυ πού ή πρόρηση, άν καύ
σωστά βασυσμένη στήν ανάλυση, άποδευκνύεταυ αυ­
τόματα υωμένη. *Ενας λόγος πού ή ΰστορύα σπάνυα
έπαναλαμβάνεταυ σέ λαούς μέ ΰστορυκή συνεύδηση,
είναυ πώς τά d ra m a tis p erso n ae έχουν ένημερωθεΰ
στή δεύτερη πράξη γυά τη λύση τής πρώτης καύ ή
δράση τους έπηρεάζεταυ άπ’ αύτή τή γνώ ση.*
Οΰ Μπολσεβύκου γνώρυζαν πώς ή Γαλλυκή ’ Επανά­
σταση ε ί χ ε καταλήξευ σ ’ ένα Ναπολέοντα καύ φοβόν-
ταν πώς η δυκή τους έπανάσταση θά κατέληγε μέ
τόν ΰδυο τρόπο. Γ υ ’ αύτό δυσπυστοΰσαν στόν Τρότ-
σκυ, πού άνάμεσα στούςάρχηγούς τους έμουαζε πυό
πολύ σά Ναπολέων καύ έμπυστεύονταν τόν Στάλυν
πού έμουαζε έλάχυστα σά Ναπολέων. Αυτή η δυαδυ­
κασύα δμως μπορεΰ νά λευτουργησευ σέ άντύστροφη
κατεύθυνση. Ό οΰκονομολόγος πού άπό μυά έπυστη-
μονυκή άνάλυση τών ΰπαρχουσών οΰκονομυκών συνθη­
κών, προλέγευ έπερχόμενη άνθηση ή πυθανό κράχ,
άν τό κύρος του είναυ μεγάλο καύ τά έπυχευρήμα-
τα του πευστυκά, συντελεΰ ΰσως, μέ τό γεγονός ά-

*Αύτό τό έπυχεύρημα έχευ άναπτυχθεΰ άπό τό συγ­

γραφέα στό The B o ls h e w ik R e v o lu t io n , 1917-1923
u (1 9 5 0 ), σελ. 42.

-81-
κρυβώς τής πρόρησης τοΰ φαυνόμενου, στήν πραγμα-
τοπούηση τοΰ προλεχθέντος φαυνομένου. Ό πολυτυ-
κ<5s έπυστήμονας πού μέ τή δύναμη τών ΰστορυκών
παρατηρήσεων, καλλυεργεΰ την πεποίθηση πως ή τ υ ­
ραννία είναυ βραχύβυα συντελεΰ ΰσως στή πτώση
τοΰ τυράννου. Ό καθένας έχευ ύπόψη του τ η'σ υμ -
περυφορά τών ύποψήφυων σ τίς έκ λ ο γ ές , πού προλέ­
γουν τή ν ίκ η τους μέ τό συνευδητό σκοπό νά 'δη -
μυουργήσουν μεγαλύτερες πυθανότητες γυά τήν έκ-
πλήρωση τής πρόρησης τ ου ς. Καί ΰποπτεύεταυ κα­
ν ε ίς πώς οΰ οοκονομολόγου, οΰ πολυτυκοί έπυστή-
μονες καί οΰ ΰστορυκοί όταν έπυμένουν στήν πρό­
ρηση παρακυνοΰνταυ καμμυά φορά άπό τ ήνά σ υ νείδη -
τη έλπίδα νά επισπεύσουν τήν πραγματοποίηση τής
πρόρησης. Τό μόνο ΰσως πού μποροΰσε μέ άσφάλευα
νά ΰσχυρυστεΰ κα νείς γ υ ’ αυτές τ ί ς περίπλοκες σχέ-
σευς είναυ πώς ή αλληλεπίδραση τοΰ παρατηρητή
καί τοΰ παρατηρούμενου ά ν τ υ κ ε ίμ εν ο υ , τοΰ κουνω-
νυκοΰ έπυστήμονα καί τών δεδομένων τ ο υ , τοΰ ΰ-
στορυκοΰ κα ί τών γεγονότων του είναυ συνεχής καύ
παραλλάζευ συνέχευα. Πράγμα πού φαίνεταυ πώς ε ί ­
ναυ δυακρυτυκό γνώρυσμα τής ΰστορίας καί τών κου-
νωνυκών έπυστημων.
"ίσως θά έπρεπε νά σημευώσω έδώ πώς τά τ ελ ε υ ­
ταία χρόνυα μερυκού φυσυκοί άναφέρθηκαν στήν έ­
πυστήμη τους χρησυμοπουώντας όρους πού υποδήλω­
ναν πυό έντυπωσυακές άναλογύες άνάμεσα στό φυσυ-
κό σύμπαν καύ στόν κόσμο τοΰ ΰστορυκοΰ. Ά ρ χ υ -
κά, τά συμπεράσματα τους λένε πώς περυκλεύουν
μυά άρχή άβεβαυότηταςηάπροσδυορυστύας. Στήν ε ­
πόμενη παράδοση θά μυλησω γυά τή φύση καύ τά ό-
ρυα τοΰ άποκαλούμενου ντετερμυνυσμοΰ στήν ΰστο­
ρύα. Ά λ λ ά , εΰτε ή άπροσδυορυστία τής σύγχρονης
φυσυκής είναυ έγγενής στή φύση τοΰ σύμπαντος,
εΰτε είναυ απλά μυά ένδευξη τής άτελοΰς κατανόη­
σης μας γ υ 'α ύ τ ό , (τοΰ το τό σημεΰο δυαφυλονυκεΰ-
ταυ ά κόμ α ), θά είχα τύς ΰδυες άμφυβολύες γυά τό
άν βρύσκονταυ σ ’ αύτό σημαντυκές άναλογύες μέ τήν

-82-
ικανότητα μας νά κάνουμε ύστορυκές προρήσευς, μέ
κ ε ίν ε ς που είχα ν άλλου πρύνμερυκά χρόνυα γυά κά-
πουους φαντασυοκόπους, που προσπαθούσαν νά βρουν
σ ’ αΰτό την άπόδευξη λευτουργύας μυάς ελεύθερης
βον5λησης μέσα στό σόμπαν. Δεύτερο', μας λένε πως
οΰ άποστάσευς στό χώρο καθώς καύ τό πέρασμα τοϋ
χρόνου έξαρτώνταυ άπό τήν κύνηση τοϋ "παρατη­
ρ η τή ". Στή σύγχρονη φυσυκή όλες οΰ μετρήσευς ύ-
πόκευνταυ σέ έγγενεΰς παραλλαγές πού όφεύλονταυ
στήν άδυναμύα αποκατάστασης μυάς σταθερής σχέσης
άνάμεσα στόν "παρατηρητή" καύ στό παρατηρούμενο
ά ντυκεύμ ενο. Καύ ό "παρατηρητής" καύ τό παροίτη-
ρούμενο άντυκεύμενο - καύ τά δυό ύποκεύμενο καύ
άντυκεύμενο - μπαύνουν στό τελυκό άποτέλεσμα της
παρατήρησης. Μολονότυ όμως αυτές οΰ περυγραφές
θά μπορούσαν νά χρησυμοπουηθοϋν μ ’ ενα μύνυμουμ
άλλαγής στύς σχέσευς άνάμεσα στόν ΰστορυκό καύ
στά άντυκεύμενα πού παρατηρεΰ, δέ δέχομαυ πώς ή
οΰσύα αύτών τών σχέσεων μπορεΰ μέ όπουοδήποτε
τρόπο νάσυγκρυθεΰ μέ τή φύση τών σχέσεων άνάμε­
σα στόν φυσυχό καύ τό σύμπαν του. Καύ μολονότυ
άξυωματυκά ένδυαφέρομαυ νά έλαττώσω μάλλον παρά
νά αυξήσω τύς δυαφορές πού χωρύζουν τήν προσέγ-
γυση τοϋ ΰστορυκοϋ άπό κεύνην τοϋ έπυστήμονα δέ
θά βοηθήσευ τό νά προσπαθήσω νά ξορκύσω αυτές
τύς δυαφορές βασυσμένος σέ ά τελεΰς άναλογύες.
Όμως άν καύ τό νομύζω σωστό νά πω πώς ή έμ-
πλοκή τοϋ κουνωνυκοΰ έπυστήμονα η τοϋ ΰστορυκοϋ
στό ά ντυκεύμενο τής μελέτης του είναυ δυαφορετυ-
κή άπό κεύνην τοΰ φυσυκοΰ καύ πώς τά άποτελέσμα-
τα πού προκύπτουν άπό τή σχέση άνάμεσα στό ύπο-
κεύμενο καύ τό ά ντυκεύμενο άσύγκρυτα πυό πολύ­
πλοκα, αύτό δέ ν έξαντλεΰ τό θέμα. Οΰ κλασυκές
γνωσυοθεωρύες πού έπεκράτησαν κατά τό δέκατο έβ­
δομο, δέκατο όγδοο καύδέκατο ένατο αΰώνα, παρα­
δέχτηκαν όλες μυάαύστηρή δυχοτόμηση άνάμεσα στό
γυγνώσκων ύποκεύμενο καύ τό γνωστυκό ά ντυ κεύμ ε­
νο. Μέ όπουαδήποτε άντύληψη τής δυαδυκασύας, τό

-83-
μοντέλλο πού οΰκοδομήθηκε άπ<5 τούς φυλόσοφους έ-
δευχνε ύποκεύμενο καύ ά ντυ κεύμ ενο, άνθρωπο καύ
έξωτερυκό κόσμο δυαυρεμένα χαύ ξεχωρυστά. Εΰταν
ή μεγάλη έποχή τής γέννησης τής έπυστήμης. Καύ
οΰ γνωσυοθεωρύες εΰταν βαθευά έπηρεασμένες άπο'
την όπτυκή των πρωτοπόρων τής έπυστήμης. Ό άν­
θρωπος βρυσκόταν σέ όξεύα άντύθεση μέ τόν έζωτε-
ρυκό χόσμο. ϋάλαυψε μαζύ του σά νά εΰταν κάτυ
απροσπέλαστο χαύ δυνάμευ έχθρυκό: άπροσπέλαστο
γυατύ εΰταν δύσκολο νά τό κατανοήσει, χαύ δυνάμευ
έχθρυκό γυατύ εΰταν δύσκολο νά τό ίίποτάξευ. Μέ
τύς έπυτυχύες τής σ ύγχρ ονη ς-έπυστήμης αύτή ή ό-
πτυκή εχευ ρυζυχά τροποπουηθεΰ. Στύς μέρες μας
ό έπυστήμονας δέ θεωρεί τή φύση σάν κάτυ πού πρέ­
πευ νά τό πολεμήσευ, άλλά σάν κάτυ πού πρέπευ νά
συνεργαστεΰ μαζύ του χαύ νά τό χρησυμοπουήσευ
γυά τούς σκοπούς τ ο υ . Οΰ κλασυκές γνωσυοθεωρύες
δέ ταυρυάζουν πυάμέ τή νεώτερη έπυστήμη καύ πυό
πολύ μέ τή ν έπυστήμη τής φυσυκής. Δέν είναυ κα­
θόλου περύεργο πού τά τελευταύα πενήντα χρόνυα
οΰ φυλόσοφου άρχισαν νά τύς άμφυσβητοΰν καύ νά
άναγνωρύζουν πώς ηδυαδυκασύα τής γνώσης όχυ μό­
νο δέ ξεχωρύζευ ύποκεύμενο καύ ά ντυ κεύμ ενο, άλ­
λά περυχλεύευ ένα μέτρο άλληλοσυσχέτυσης καύ
αλληλεξάρτησης του ς. Αύτό είναυ έξαυρετυκά ση-
μαντυκό γυά τύς κουνωνυκές έπυστήμες. Στήν πρώ­
τη μου παράδοση υποστήριζα πώς ή μελέτη τής ΰ­
στορύας εΰταν δύσκολο νά συμφωνήσευ μέ τήν πα-
ραδοσυακή έμπευρυκή γνωσυοθεωρύα. Σ ’ αύτό τό ση-
μεΰο θά ήθελα νά ΰσχυρυστω πώς οΰ κουνωνυκές έ ­
πυστήμες σά σύνολο, έφόσον περυλαμβάνουν τόν ά ν­
θρωπο σάν ύποκεύμενο καύ ά ντυ κεύμ ενο, σάν έρευ-
νητή καύ ά ντυκεύμενο έρευνας, είναυ άσυμβύβαστες
μέ όπουαδήποτε γνωσυοθεωρύα πού προτεύνευ έναν
αύστηρό δυαχωρυσμό ύποκευμένου καύ ά ντυκευμέ-
νο υ. 'Η κουνωνυολογύα προσπαθώντας νά έπυβληθεϋ
σάν συμπαγής θεω ρία, άνάπτυξε πολύ σωστά έναν
κλάδο πού ονομάστηκε κουνωνυολογύα τής γνώσης.

-84-
Δέν εχευ πάντως ακόμα προχωρήσει, πολύ-κυρύως, υ­
ποπτεύομαι,, έπευδή άρκέστηκε νά γυρύζευ γύρω-γύ-
ρω στο' κ λουβί μυας παραδοσυακής γνωσυοθεωρύας.
Ά ν οΰ φυλάσοφου πρώτα κάτω άπό τήν πύεση τής
σύγχρονης φυσυκής καύ' τώρα κάτω άπό τήν πύεση
τής σύγχρονης κουνωνυκής έπυστήμης, άρχύζουν νά
σπάνε τ<5 κλουβύ καύ νά ούκοδομοΌν μοντέλλα γυά
τύς δυαδυκασύες τής γνώσης πυό σύγχρονα απ’ το
παλυό μοντέλλο τής πίεσης τών δεδομένων πάνω σέ
μυά παθητυκή συνεύδηση, αυτός είναυ ένας καλός
αΰωνός γυά τύς κουνωνυκές έπυστήμες καύ γυά τήν
ΰστορύα ύδυαύτερα. Είνα υ ένα άρνετά ένδυαφέρον
σημεΰο, στό όποΰο θά έπυστρέψω αργότερα, όταν θά
έξ ετά σ ω τότύ έννοοΰμε μέ τήν ά ντυκευμενυκότητα
στήν ΰστορύα.
Τελευταύα, όχυ όμως τελευταύα σέ σημασύα, έχω
νά έξετάσω τήν άποψη πώς ήΰστορύα, έπευδή είναυ
στενά συνδεδεμένη μέ ζητήματα θρησκείδΓς καύ ή-
θυ κή ς, δυακρύνεταυ άπό τήν έπυστήμη γενυκά κα ί
ΰσως άκόμα άπό, τ ίς άλλες κουνωνυκές έπυστήμες.
’ Οσο γυά τή σχέση άνάμεσα στήν ΰστορύα καύ τή
θρησκεύα θά πω μόνο ό ,τ υ είναυ άπαραύτητο γυά νά
ξεκαθαρίσω τή θέση μου. Τό νά είναυ κανεύς σοβα­
ρός αστρονόμος συμφωνεΰ μέ τήν πύστη σ ’ ένα θεό
πού δημυούργησε καύ τακτοπούησε τό σύμπαν. Δέ
συμφωνεΰ όμως μέ τήν πύστη σ ’ ένα θεό πού έπεμ-
βαύνευ μέ τή θέληση ν ’ άλλάξευ τήν πορεία ένός
πλανήτη, νά ματαυώσευ μυά έκλευψη ή ν ’ άλλάξεΰ
τούς κανόνες τοϋ κοσμυκοΰ παυχνυδυοΟ. Κατά τόν
ΰδυο τρόπο έχευ ΰποστηρυχτεΰ μερυκές φορές, πώς
ένας σοβαρός ΰστορυκός μπορεΰ νά πυστεύευ σ ’ έ­
να θεό πού δυέταξε τήν ΰστορυκή πορεία στό σύνο­
λο της καί τής έδωσε νόημα, άν καύ δέ μπορεΰ νά
πυστεύευ σ ’ ένα θεό τής Παλυας Δυαθήκης πού έπεμ-
βαύνευ γυάνάσφ άξευ τούς Ά μ α λ υ κύ τες η πού κλέ-
βευ τό ήμερολόγυο μακραύνοντας τύς ωρες τής ημέ­
ρας γυά τό καλό τοϋ στρατοΰ τοϋ ’.Ιο σ έ . Οΰτε μπο­
ρεΰ νά έπυκαλεστεύ τό θεό σάν έξήγηση εΰδυκών

-85-
ΰστορυκών περυστατυκών. Ό πατήρ Ντ’ ’ Αρσύ προσπά­
θησε σ ’ ενα τελευ τα ίο βυβλύο του νά κάνευ τήν έ-
ξής δυάκρυση:
"Δ έ θά έπρεπε ένας μ ελετητής ν ’ άπαντα σ ’ δλα
τά ΰστορυκά ερωτήματα λέγοντας πώς εΰταν ό δά­
κτυλος τοΟ ΘεοΟ. Δέ θά έπρεπε ώσπου νά προχωρή­
σουμε στό έπακρο μέ τό ξεκαθάρυσμα'κοσμυκών συμ­
βάντων καύ πάνω στό άνθρώπυνο δράμα μάς εϊναυ έ-
πυτρεπτό νά κάνουμε εκ τενέσ τερ ους σ υλ λο γυ σ μ ο ύς".*
Τ<5 τρωτό σημεύο αυτής τής άποψης εϊναυ πώς
μουάζευ νά χρησυμοπουεϋ τή θρήσκευα σάν τό μπα-
λαντέρ τής τράπουλας, που φυλάγεταυ γυά σπουδαία
τεχνάσματα, πού δέ μπορούν νά γύνουν μέ άλλο τρό­
πο. Εϊνα υ καλύτερη ή άποψη τοΟ λουθηρανοΰ θεολό­
γου Κάρλ Μπάρτ πού δυακήρυζε έναν όλοκληρωτυκό
δυαχωρυσμό άνάμεσα στή θευ'α καύ κοσμυκή ΰστορύα
καύ παρέδωσε τήν κοσμυχή ΰστορύα στά έγκόσμυα.
Ό καθηγητής Μπάτερφυλντ, άν τόν καταλάβαύνω κα­
λά, έννοεΰ τό ΰδυο όταν μυλα γυά "τ ε χ ν υ κ ή " ΰστο­
ρύα. 'Η τεχν υκ ή ΰστορύα εϊναυ τό μόνο εϊδο ς ΰ­
στορύας πού εϊναυ άπύθανο νά γράψετε σ είς ή έγώ
ή πού ό ΰδυος έγραψε ποτέ. Χρησυμοπουώντας δμως
αύτό τό άχρηστο έπύθετο δυατηρεΰ τό δυκαύωμα νά
πυστεύευ σέ μυά έσωτερυκή ή άπό τή Θεύα Πρόνουα
προερχόμενη ΰστορύα, πού μ 'α ύ τή δέν χρευάζεταυ
νά άσχοληθοϋμε έμ ε ϋ ς ο ΰ ά λ λ ο υ . Συγγραφείς σάν τόν
Μπερντυάεφ, τόν Νημπούρ καύ τόν Μαρυταύν έννοοϋν
νά δυατηρήσουν τήν αύτονομύα τής ΰστορύας, άλλά
έπυμένουν πώς τό τέλος ή ό σκοπός τής ΰστορύας
βρύσκεταυ έζω άπό τήν ΰστορύα. Προσωπυκά μου ε ϊ-
ναυ δύσκολο νά συνδυάσω τήν ολοκλήρωση τής ΰστο­
ρύας μέ τήν πύστη σέ κάπουα ύπερυστορυκή δύναμη
άποπου έξαρταταυ τό νόημα καύ ή σημασύα της- εΰ-
τ ε εϊναυ αύτή ό Θεός ενός ’ Επύλεκτου λαοΰ, ένας

*Τόν ε ϊ χ ε προλάβευόΠολύβυος: " 'Ο τ α ν εϊναυ δυνα­

τό νά β ρ ε ί καν€ύς τήν αΰτύα των γεγονότων δέν
πρέπευ νά καταφεύγευ στούς θ ε ο ύ ς ".

-86-
Χρυστυανυκός θ ε ό ς , τό Κρυμμένο Χέρυ τοΌ θεΰστή η
τό Παγκόσμυο ΠνεΟμα τοϋ Χέγκελ·. Γυά τούς σκοπούς
αυτών τών παραδόσεων θά παραδεχτώ πώς ό ΰστορυκός
δέ μπορεΰ νά λύσευ τά προβλήματα του καταφεύγον-
τας σέ κάπουον άπό μηχανής θ ε ό , πώς ή ΰστορία ε ί ­
ναυ, άς ποΰμε, ενα παυχνυδυ πού παίζεταυ χωρίς
μπαλλαντέρ.
'Η σχέση ύστορύας κα ί ήθυκής είναυ πολύ πυό
περίπλοκη χαυ οΰ συζητήσευς πού έγυναν στό παρελ­
θόν έπασχαν άπό σοβαρές άμφυλογυες. Δέχρευάζεταυ
νά υποστηρίξουμε σήμερα τό έπυχευρημα πώς δέν ά-
παυτεϋταυ άπό τόν ΰστορυχό νά έχφέρευ ήθυχές χρυ-
σευς-γυά τήν ΰδυωτυκή ζωή τών ΰστορυχών προσώπων.
Οΰ σχοπυές τοϋ ΰστορυχοϋ χαυ τοΟ μοραλυστή δέν
είναυ ταυτόσυμες. Ό ’ Ερ ρ ίκ ο ς Η'μπορεΰ να εΰταν
χαχός σύζυγος χαυ χαλός βασυλυάς. Ό ΰστορυχός
δμως ένδυαφέρεταυ γυά τήν πρώτη του ΰδυότητα τό­
σο μ όνο, όσο έπηρεάζευ τά ΰστορυχά γεγο νότα . Ά ν
τά ήθυχά του παραπτώματα ε ίχα ν τόσο λίγ ο φανερά
άποτελέσματα στυς δημόσυες ύποθέσευς δ σ ο τ ο ΰ ’ Ερ-
ρ ίχο υ Β ' , ό ΰστορυκός δέ θά χρευαζόταν νά άσχολη-
θεΰ μ ’ αύτά. Τό ΰδυο ΰσχύευ κα υγυάτυ'ς ά ρετές καί
γυά τά έλαττώματα. Ό Παστέρ κα ί ό Άυ νσ τά ϋ ν ε ί ­
χα ν, λ έ ν ε , ύποδευγματυκή ή ακόμα άγυα ΰδυωτυκή
ζωή. 'Α ν δμως υποθέσουμε πώς ευταν άπυστου σύζυ-
γο υ , σ κληροί γ ο ν ε ΰ ς , άδυστακτου σ υνεργάτες, θά
εΰταν μυκρότερα τά ΰστορυκά τους έπυτεύγματα; Καί
είναυ αυτά πού ένδυαφέρουν τόν ΰστορυκό; Λέγεταυ
πώς ο Στάλυν συμπερυφέρθηκε βάναυσα κα ί βίαυα στή
δεύτερη γυναίκα τ ο υ , άλλά σάν ΰστορυκό τών Σοβυ-
ετυχών υποθέσεων δέ μέ ένδυαφέρευ πολύ. Αύτό δέ
σημαυνευ πώς η ΰδυωτυκή ήθυκή δ έν είναυ σημαντυ-
κή ή πώς ή ΰστορύα τών ηθών δέν άποτελεΰ νόμυμο
μέρος τής ΰστορυας. Ό ΰστορυκός δμως άποφευγευ
νά έχφέρευ ήθυχές κρυσευς γυα' τή ν ΰδυωτυκή ζωή
τών προσώπων πού έμφανυζονταυ στυς σ ελ ίδ ες του .
"Ε χ ευ άλλα πράγματα να κάνευ.
'Η πυό σοβαρή άμφυλογία ύπάρχευ στό ζήτημα τών

-87-
ήθυκών κρύσεων γυά δημόσυες πράξευς. Η κύστη
πώς ό ΰστορυκός εχευ καθήκον να έκφέρευ ήθυκές
κρύσευς γυά τά πρόσωπα τοΰ δράματος τ ο υ , εχευ μυά
μακρά γενεαλογύα. ΙΙοτέ όμως δέν εΰταν πυό ύσχυ-
ρή άπ’ δτυ στή Μεγάλη Βρετανύα τό δέκατο ένατο
αύώνα, δταν αύτή ή πύστη ένυσχύθηκε καύ άπό τύς
ήθυκολογυκές τάσευς τής έποχής καύ άπό τήν άχα-
λύνωτη λατρεύα τοΰ άτομυκυσμοΰ. Ό Ρόζμπερυ πα­
ρατήρησε πώς έκεϋνο που θέλευ νά ξέρευ ό άγγλυ-
κός λαός γυά τόν Ναπολέοντα εΰταν άν υπήρξε "κ α ­
λός άνθρωπος". Ό ’ Ακτον', στήν άλληλογραφύα του
μέ τόν Γκρέητον παρατήρησε πώς "ή άκαμψύα τοΰ ή-
θυκοΰ κώδυκα είναυ τόμ υσ τυκό τής α ΰθεντύας, τοΰ
μεγαλεύου καύ τής χρησυμότητας τής ’ ίσ τορ ύ α ς".
Ε ί χ ε έπύσης τήν άξύωση νά κάνευ τή ν ΰστορύα "δυ-
αυτητή τοΰ έπύμαχου, οδηγό γυά τόν περυπλανώμε-
ν ο , ύποστηρυχτή άκρυβώς αύτοϋ τοΰ ήθυκοΰ έπύπε-
δου που οΰ δυνάμευς τής γής καύ τής θρησκεύας
τής ΰδυας τεύ νου ν νά χαμηλώσουν συνεχώ ς". Μυά ά­
ποψη βασυσμένη στή σχεδόν μυστυκυστυκή πύστη
τοΰ ’ Ακτον στήν ά ντυκευμενυκότητα καύ τήν προ-
τεραυότητα τών ΰστορυκών γεγονότω ν, που προφα­
νώς άπαυτοΰν άπό τόν ΰστορυκό καύ τοΰ δύνουν τό
δυκαύωμα νά κάνευ έν όνόματυ τής ΰστορύας, σάν
κάπουας ΰπερυστορυκής δύναμης, ήθυκές κρύσευς
γυά άτομα πού παύρνουν μέρος σέ ΰστορυκά γ ε γο νό ­
τα. Αυτή ή στάση ξαναφαύνεταυ άκόμα, κάποτε σέ ά-
πρόσμενες μορφές. Ό καθηγητήςΤόϋνμπη περυέγρα-
ψε τήν εΰσβολή τοΰ Μουσολύνυ στήν Άβησσυνύα τό
1935 σάν ένα "προμελετημένο προσωπυκό άμάρτημα".
Καύ ό σέρ ’ Ισαϋα Μπέρλυν, στό δοκύμυο του πού η-
δη άνάφερα, έπυμένευ σφοδρά πώς τό .καθήκον τοΰ
ΰστορυκοΰ είνα υ να "καταδυκάσευ τόν Καρλομάγνο,
τόν Ναπολέοντα, τόν Τσέγκυς Χάν η τόν Χύτλερ η
τόν Στάλυν γυά τά μαζυκά τους έ γ κ λ ή μ α τ α " Η ά-

* 'Η στάση τοΰ ’ Ισαυα Μπέρλυν μάς θυμύζευ τ ύ ς ά-

πόψευς έκεύνου τοΰ άγρυου συντηρητυκοΰ νομυκοΰ
ποψη αύτή χτυπήθηκε ΰκανοπουητυκά άπό τόν καθη­
γητή Νόουλς, που στήν έναρκτήρυα παράδοση του ά-
νέφερε τή ν καταγγελία toD Μόρλεϋ γυά τόν Φύλυπ-
πο Β '( " α ν υπάρχουν ά μ α ρ τ ύ ε ς .... πού δέν τύς έκα -
ν ε εϊναυ γυατύ δέν έπυτρέπεταυ στήν άνθρώπυνη
φύση νά πετύχευ τή ν τελευότητα άκόμα καύ στό κα­
κ ό " ) καύ τήν περυγραφή τοΰ Στάμπς γυά τό βασυλυά
’ Ιωάννη ("μυασ μένος μέ όλα τά έγκλήματα πού θά
μποροΰσαν νά άτυμάσουν έναν άνθρω πο"), σάν παρα-
δεύγματα ήθυκών κρύσεων γυά άτομα, πού δέν εϊναυ
άρμόδυος ό ΰστορυκός νά έκφέρευ: " Ό ΰστορυκός
δέ δυκάζευ, άκόμα λυγότερο δέν καταδυκάζευ σέ
θά να το". ’ Αλλά καύ ό Κρότσε έχευ ένα ώραϋο άπό-
σπασμα πάνω σ ’ α ΰ τ ό τ ό θ έ μ α πού θά ήθελα νά τό ά-
ναφέρω:
" 'Η κατηγορύα ζεχνα τή μεγάλη δυαφορά, πώς τά
δυκαστήρυα μας (ε ΰ τ ε νομυκά ευτε ήθυκά) εϊναυ
σύγχρονα δυκαστήρυα προορυσμένα γυά ζωντανούς,
εν δράσευ καύ έπυκύνδυνους άνθρώπους. ’ Ενώ έ-
κεϋνου οΰ άλλου ανθρώπου κρύθηκαν άπό τό δυκαστή-
ρυο της έποχΤίς τους καύ δέ μποροΰν νά καταδυκα-
σ τ ο ΰ ν η ν α άθωωθοΰν δυό φορές. Δέ μποροΰν νά θε-
ωροΰνταυ υπεύθυνου μπροστά σέ όπουοδήποτε δυκα-
στήρυο, γυατύ άκρυβώς εϊναυ άνθρωπου τοΰ παρελ-

τοΰ δέκατου ένατου αΰώνα, τοΰ Φύτστζέΰμς Στέφ εν:

" Ό πουνυκός νόμος έχευ σάν άφετηρύα τήνά ρ χή πώς
εϊναυ ήθυκά σωστό νά μυσεΰ κανεύς τούς έγκλημα-
τ ύ ε ς . . . .Πρέπευ νά έπυθυμεΰ σφοδρά κανεύς νά μυ-
σοϋνταυ οΰ έγκληματύες καύ οΰ τυμωρύες πού τούς
έπυβάλλονταυ πρέπευ νά έχουν έπυνοηθεΰ έτσυ ώστε
νά εκφράζουν αύτό τό μύσος καύ νά τό δυκαυώνουν
τόσο, όσο εϊναυ δυνατό στή δημόσυα προ'βλεψη μ έ­
σων έκφρασης καύ ΰκανοπούησης ένός ύγυοΰς φυσυ­
κοΰ αΰσθήματος". Οΰ πουνυκολόγου δέ συμμερύζον-
ταυ πυά αύτές τύς άπόψευς. Ή δυαφωνύα μου έδώ
εϊναυ πώς, έστω κ υ ’ άν ΰσχύουν άλλοΰ, δέ μποροΰν
νά έφαρμόζονταυ σέ ΰστορυκές κρύσευς.
θό ντο ς, πού ανήκουν στήν εΰρήνη τοΰ παρελθόντος
καύ μόνον έτσι, μποροΰν να είναυ άντυκεύμενα τής
ΰστορύας. Καύ δέ μποροΰν να ύποστοΰν μυάν άλλη
κρύση άπό κεύνην πού ά νυχνεύευ καύ κατανοευ τό
πνεΰμα τοΰ έργου του ς. ’ Εκεΰνου πού μέ τό πρό­
σχημα πώς γροίφουν ΰστορύα κάνουν ντόρο σά δυκα-
σ τέ ς , άλλοΰ καταδυκάζοντας κ υ ’ άλλοΰ άθωώνοντας,
γυατύ νομύζουν πώς αύτό είναυ η δουλευά τής ΰ­
στορύας. . .γενυκά θεωροΰνταυ πώς δέν έχουν ΰστο­
ρυκή α ίσθη σ η ".
Κ υ’ άν έπυμένευ κανεύς στόν ΰσχυρυσμό πώς δέν
είναυ δυκή μας δουλευά νά κάνουμε μυά ήθυκή κρύ­
ση. γυά τόν Χύτλερ ή τόν Στάλυν - η αν θ έλετε γυά
τόν γερουσυαστή Μακάρθυ - αύτό συμβαύνευ άκρυβως
γυατύ είτα ν σύγχρονου μέ πολλούς άπό μας, γυατύ
εκατοντάδες η χυλυάδες πού ΰπέφεραν άμεσα η έμ­
μεσα άπό τύς πράξευς τους είναυ άκόμα ζωντανού.
Κ υ ’ άκόμα γυατύ άκρυβως γ υ ’αύτούς τούς λόγους ε ί ­
ναυ δύσκολο νά τούς πλησυάσουμε σάν ΰστορυκού
καύ νά άποκλεύσουμε τελεύως κάθε άλλη μας ΰδυό-
τητα πού θά μάς δυκαυολογοΰσε νά κάνουμε κρύσευς
πάνω στύς πράξευς του ς. Αύτή είνα υ μυά άπό τύς
δυσκολύες - θά έλ εγ α ή κ ύ ρ υ α δυσκολύα - τοΰ σύγ­
χρονου ΰστορυκοΰ. Τύ κερδύζευ όμως σήμερα κανεύς
δυαδηλώνοντας τά άμαρτήματα τοΰ Καρλομάγνου η
τοΰ Ναπολέοντα;
Ά ς άπορρύψουμε λουπόν τήν έννουα τοΰ ΰστορυ­
κοΰ σάν δυκαστή πού καταδυκάζευ κ υ ’ άς έπυστρέψου-
με στό πυό δύσκολο καύ πυόώφέλυμο ζήτημα τών ή­
θυκών κρύσεων δχυ γ υ ά άτομα, άλλά γυά περυστατυ-
κά, θεσμούς ή πολυτυκές πράξευς τοΰ παρβλθόντος.
Αύτές είναυ οΰ σπουδαίες κρύσευς τοΰ ΰστορυκοΰ.
Κυ ’ έκεϋνου πού τόσο έντονα έπυμένουν στήν ήθυκή
καταδύκη τοΰ άτόμου παρέχουν άσυνεύδητα κάποτε
άλλοθυ γυά ολόκληρες ομάδες καύ κουνωνύες. Ό
Γάλλος ΰστορυκός Λεφέμπρ προσπαθώντας νά βρεϋ
τρόπο γυά νά άπαλλάξευ τή Γαλλυκή ’ Επανάσταση ά­
πό τήν εύθύνη γυά τύς καταστροφές καύ τήν αΰμα-

-90-
τοχυσύα τών Ναπολεόντυων πολέμων, τύς απέδωσε
στή "δυκτατορύα ένός σ τρ α τη γο ύ.. . που ή ΰδυοσυγ-
κρασύα τ ο υ ., δ έ μπορούσε εύκολα να αποδεχτεί, τήν
εΰρήνη καύ τήν όμα λότητα ". Σήμερα οΰ Γερμανού έ-
πυδοκυμάζουν τήν καταγγελύα τήςάτομυκής έξαχρεύ-
ωσης τοϋ Χύ τλερ, γυατύ είναυ μυά ύχανοπουητυχή
άλλη λύση, στό θέμα τής ηθυκής χρύσης άπό τόν ΰ­
στορυκό γυά τήν κουνωνύα π ούγέννησε τόν Χύ τλερ.
Ρώσου, 'Αγγλου κ υ ’ Άμερ υ κά νου ένώνονταυ μέ προ-
θυμύα γυά νά κάνουν προαωπυκές έπυθέσευς ένάντυα
στόν Στάλυν, στόν Νέβυλ Τσάμπερλαυν η στόν Μα-
κάρθυ, χρησυμοπουώντας τους σάν άποδυοπομπαύους
τράγους γυά τά συλλογυκά τους σφάλματα. Α κόμ α
καύ έπαυνετυκές ηθυκές κρύσευς γυά άτομα μπορεΰ
νά είναυ τό ΰδυο παραπλανητυκές, όσο καύ οΰ ήθυ-
κές καταγγελύες. 'Η άναγνώρυση πώς μερυκού δου-
λοχτήτες εΰταν σάν άτομα ανθρώπου μέ πλατευάάν-
τύληψη χρησυμοπουήθηκε συνέχευα σά δυκαυολογύα
γυά νά μήν καταδυκάζεταυ ή δουλεύα σάν άνήθυκη.
Ό Μάξ Βέμπερ άναφέρευ τη "χωρύς κύρυο δουλεύα,
δπου ό καπυταλυσμός έμπλέκευ τόν έ ρ γ ά τ η η τ ό ν ό-
φ ε υ λ έ τη ". Καύ δύκαυα ΰσχυρύζεταυ πώς ό ΰστορυκός
θά έπρεπε νά έκφέρευ ήθυκή κρύση γυά τό θεσμό,
άλλά δχυ γυά τά ατομα πού τόν δημυούργησαν. Ό
ΰστορυκός δέ μπορεΰ νά δυκάζευ ενα δεσπότη στήν
’ Ανατολή σάν άτομο. Κανεύς δμως δέ τοΰ ζητάευ νά
μεύνευ άδυάφορος καύ αμέτοχος άνάμεσα, άς ποΰμε
στόν άνατολυκό δεσποτυσμό καύ τούς θεσμούς τής
’ Αθήνας τοΰ Περυκλή. Δέ θά έκφέρ^ευ κρύση γυά τόν
δουλόκτήτη σάν άτομο. Ά λ λ ά αύτό δέν τόν έμποδύ-
ζευ να καταδυκάζευ μυά δουλοκτητυκή κουνωνύα. Ό ­
πως εΰδαμε τά ΰστορυκά γεγονότα προϋποθέτουν έ ­
να κάπουο μέτρο έρμηνεύας. Καύ οΰ ΰστορυκές έρ-
μηνεΰες περυκλεύουν πάντοτε ηθυκές κρύσευς η, άν
προτυματε έναν πυό ούδέτερο όρο, άξυολογυκές κρύ­
σευς.
Αύτό δμως είναυ μονάχα ή αρχή τών δυσκολυών
μας. 'Η ΰστορύα είνα υ δυαδυκασύα πάλης, πού τά

-91-
αποτελέσματα τ η ς , εΰτε τά θεωροϋμε χαλά εΰτε κα-
χά, έπυτυγχάνονταυ άπό κάπουες ομά δες, άμεσα ή
έμμεσα - χαύ συχνότερα άμεσα παρά έμμεσα - σέ
βάρος άλλων. Οΰ χαμένου πληρώνουν. Τό νά ύποφέ-
ρευς εϊναυ μέσα στή φύση τής ΰστορύας. Κάθε μ ε­
γάλη ΰστορυΗΐί περύοδος, έχευ τύς άπώλευες της
χαθώς χαύ τύς νύκες της. Αυτό εϊνα υ ένα έξαυρε-
τυχά πολύπλοκο ζήτημα γυατύ δέν έχουμε μέτρο ώ­
στε νά μπορούμε νά ΰσοζυγύσουμε τό μεγαλύτερο
καλό μερυχών σέ σχέση μέ τύς θυσύες άλλων: άλλω­
στε ένα τέτουο ζύγυσμα πρέπευ νάάπορρυφθεΰ. Δέν
εϊναυ άποχλευστυχά πρόβλημα υΐίτορύας. Στήνκα θη-
μερυνή ζωή άναγχαζόμαστε, κσποτε πυό συχνά άπ’ ό-
σο θά θέλαμε νά προτυμήσουμε τό μυκρότερο κακό,
η νά κάνουμε κακό πού νά φέρευ καλό. Στήν ΰστο­
ρύα τό πρόβλημα μερυκές φορές έξετάζεταυ κάτω ά­
πό τόν τύτλο " τ ό τύμημα τής προόδου" ή " ή τυμή
τής επανάστασης". Αύτό εϊναυ παραπλανητυκό. "Ο­
πως λέευ κα ύόΜ πέΰκον στό δοκύμυο Π ε ρ ύ Κ α υ ν ο -
τ ο μ υ ώ ν "ή έπύμονη δυατήρηση ενός έθύμου εϊναυ
τόσο πολυτάραχη όσο καύ μυά καυνοτομύα". Τό τύ ­
μημα τής συντήρησης εϊναυ έξύσου βαρύ γυά κεΰνον
πού δέν έχευ κουνωνυκά προνόμυα, δσο καύ τό τύ­
μημα μυάς καυνοτομύας γ υ ’ αυτούς πού χάνουν τά
προνόμυα του ς. 'Η θέση πώς τό καλό μερυκών δυ-
καυώνευ τά βάσανα τών άλλων άναγνωρύζεταυ συωπη-
ρά άπ’ όλες ΐύ ς κυβερνήσευς καύ εϊνα υ άκρυβώς μυά
άρχή τόσο συντηρητυκή όσο καύ ρυζοσπαστυκή. Ό
Δρ.Τζόνσον έπυκαλέστηκε τό έπυχεύρημα τοϋ μυκρό-
τερου κακοϋ γυά νά δυκαυολογήσευ τή δυατήρηση
τών ύπαρχουσών άνυσοτήτων:
"Καλύτερα νά εϊνα υ μερυκού δυστυχυσμένου παρά
νά μήν εϊναυ κανένας εύτυχυσμ ένος, πράγμα πού
θά συνέβαυνε σ ’ ένα καθεστώς γενυ κής ΰ σ ό τη τ α ς ".*

*Αύτό έχευ τήνάξύα τής εΰλυκρύνευας; Ό Μπούρκ­

χαρντ χύνευ δάκρυα γυά τούς "άποσυωπούμενους
στεναγμούς" τών θυμάτων τής προόδου "πού συνή-

-92-
 Ά λ λ ά ε ίν α υ ά κ ρ υ β ώ ς σ έ π ε ρ υ ό δ ο υ ς ρ υζοσπ αστυκώ ν
αλλαγώ ν πού φ α νερ ώ νετα υ σ τ ή ν πυό δ ρ α μ α τυ χ ή τ ο υ
μορφή α ύ τ ό τό α π ό φ θ εγ μ α . Καύ ε ί ν α υ τ ό τ ε άκρυβω ς
γ υ ά μας πυό ε ΰ χ ο λ ο νά μ ε λ ε τ ή σ ο υ μ ε τ ή στάση πού
χρατα ό ΰ σ τ ο ρ υ χ ό ς ά π έν α ν τυ τ ο υ .
Ά ς π άρουμε σάν πα ρά δευγμα τ ή ν ΰσ τορύα τ ή ς έ κ -
βυ ο μ η χ ά νυ σ η ς σ τή Μ εγάλη Β ρ ε τ α ν ύ α ά νά μεσ α σ τό
1780 χαύ 1 8 7 0 . Κά θε ΰ σ τ ο ρ υ κ ό ς θά πραγματευτεί
τ ή ν β υ ο μ η χ α ν υ χ ή έπ α νά σ τα σ η , π υθα νόν χω ρύς σ υ ζ ή ­
τ η σ η , σάν ενα μ ε γ ά λ ο χαύ π ρ ο ο δ ε υ τ υ κ ό έ π ύ τ ε υ γ μ α .
’ Επ ύσ ης θά π ε ρυγρά ψ ευ τ ή ν έκδύ ω ξη τ ή ς ά γ ρ ο τ υ δ ς
άπό τή γ ή , τ ό μ άζεμα τών έργατώ ν σ έ ά ν θ υ γ υ ε υ ν ά
έρ γ οσ τά σ υ α καύ ά ν θ υ γ υ ε υ ν έ ς κ α τ ο υ κ ύ ε ς χαύ τ ή ν έ κ -
μ ε τ ά λ ε υ σ η τ ή ς π α υδυχής έρ γ α σ ύ α ς . Π υ θ α νόν θά πεΰ
πώς ε γ υ ν α ν υ π ε ρ β ο λ έ ς κατά τ ή λ ευτο υρ γ ύα τοΰ συ­
σ τ ή μ α τ ο ς καύ πώς μ ε ρ υ κ ο ύ έ ρ γ ο δ ό τ ε ς ε ΰ τ α ν πυό ά-
δ ύ σ τ α κ τ ο υ άπό ά λ λ ο υ ς καύ θά έ π υ μ ε ύ ν ε υ , κ ά ν ο ν τ α ς
ε υ χ έ ς , σ τή βαθμυαύα ά νά π τυ ξη μυα ς άνθρ ω π υ σ τυ κή ς
σ υ ν ε ύ δ η σ η ς άμέσω ς μ ε τ ά τ ή ν έδραύω ση τ ο ΰ σ υ σ τ ή μ α ­
τος. Ά λ λά θά σ υ μ π ε ρ ά ν ε υ , π υθα νό ν συωπηρά, πώς
τά μ έτρ α τ ο ΰ κ α τα ν α γκ α σ μ ο ΰ καύ τ ή ς έ χ μ ε τ ά λ ε υ σ η ς
ε ΰ τ α ν ετσ υ κ υ ’ άλλουώ ς στά πρώτα σ τάδυα εν α άνα-
πόφ ευ κτο μ έ ρ ο ς τ ο ΰ τ υ μ ή μ α τ ο ς γ υ ά τ ή ν έκ β υ ο μ η χ ά -
ν υ σ η τ ή ς χώ ρα ς. Καύ δ έ ν ά κουσ α π ο τέ μ ο υ χ α ν έ ν α ν
ΰ σ τ ο ρ υ χ ό νά πεΰ.πώ ς έ ν όψευ τ ο ΰ τ υ μ ή μ α τ ο ς θά ε ΰ ­
ταν κα λύτερο νά π α ρα υτηθο ΰμ ε άπό τ ή ν π ρόοδο καύ
νά μ ή ν γ ύ ν ε υ ή έ χ β υ ο μ η χ ά ν υ σ η . " Α ν ΰπ ά ρ χευ κα­
ν ε ύ ς ά ν ή κ ε υ ά ν α μ φ υσ β ήτη τα σ τή σ χ ο λ ή τ ο ΰ Τσέ-
σ τ ε ρ τ ο ν καύ τ ο ΰ Μ π έλλοκ καύ δ υ κ α υ ο λ ο γ η μ έ ν α δ έ
θά τ ό ν πάρουν σ οβαρά οΰ σ ύ γ χ ρ ο ν ο υ ΰ σ τ ο ρ υ κ ο ύ . Α υ ­
τ ό τ ό πα ρά δευγμα μ έ ά ν δ υ α φ έρ ευ ΰ δ υ α ύ τερ α έπ ευ δ ή
έλπύζω σ ύ ντ ο μ α νά έζετάσω σ τ ή ν ΰσ τορύ α μ ο υ γυά
τήν Σοβυετυκή "Ενω σ η τό π ρόβλημα τ ή ς ά γ ρ ο τ υ κ ή ς

θως δ έ ν ή θ ε λ α ν τύ π οτα ά λ λ ο παρά p a r t a t u e ii" . Ό

ΰδυ ο ς όμως άποσυωπεΰ τ ο ύ ς σ τ ε ν α γ μ ο ύ ς τών θ υ μ ά ­
των τ ο ΰ a n c i e n r e g im e πού συνήθω ς δ έ ν ε ί χ α ν τ ύ ­
ποτα νά δ υ α τ η ρ ή σ ο υ ν .

-9 3 -
κολλεκτυβ οπ ού η σ ης σάν μέρος τοΰ τ υ μ ή μ α τ ο ς τή ς
έχ β υ ο μ η χ ά ν υ σ η ς . Καύ ξέρω πολύ χαλά πώς, α ν α κ ο ­
λουθώ ντα ς τό π αράδευγμα των ύ σ τορυ κώ ν τ ή ς β ρ ετα -
ν υ κ ή ς β υ ο μ η χ α ν υ κ ή ς επ α ν ά σ τα σ η ς , θ λ ύ β ο μ α υ γ υ ά τ ύ ς
ο χ λ η ρ ό τ η τ ε ς χαύ τύ ς υ π ε ρ β ο λ έ ς τ ή ς κ ο λ λ ε κ τ υ β ο π ο ύ -
η σ η ς , ά λλά π ραγμ α τεύ ομ α υ τ η δυ α δυ κα σ ύ α σάν ά να -
π ό φ ευχτο μ έ ρ ο ς τ ο ΰ τ υ μ η μ α τ ο ς τ ή ς έπ υ θ υ μ η τ ή ς χαύ
ά π α ρ α ύ τη τη ς π ο λ υ τ υ χ ή ς τ ή ς έ χ β υ ο μ η χ ά ν υ σ η ς , θά χα-
τη γορη θώ σάν χ υ ν υ χ ό ς χ α ύ ά π ο λ ο γ η τ η ς χ α χώ ν. Οΰ ΰ­
σ τ ο ρ υ χ ο ύ σ υ γχ ω ρ ο ΰν τ ή ν ά π ου χυ οπ ούη σ η τ ή ς Ά σ ύ α ς
χαύ Ά φ ρ υ χ ή ς άπό τά δ υ τ υ χ ά έθ ν η τ ό δ έ χ α τ ο έν α τ ο
αΰώ να, σ τ η ρ υ ζ ό μ ε ν ο υ δ χ υ μ ό ν ο σ τά άμεσα α π ο τ ε λ έ ­
σματα τ η ς γ υ ά τ η ν παγχόσμυα ο ΰ χ ο ν ο μ ύ α , άλλά χαύ
σ τύ ς μ α χ ρ ο χ ρ ό ν υ ε ς σ υνέπ ευες πάνω σ τ ο ύ ς λ α ού ς α υ ­
τώ ν τών ήπ εύρω ν. Τελυχά λέγετα υ πώς η σύγχρονη
’ Ιν δ ύ α ε ί ν α υ τ ό παυδύ τ ή ς β ρ ε τ α ν υ χ ή ς χυ ρ υ α ρ χ ύ α ς
χαύ δ τ υ τι σ ύ γ χ ρ ο ν η Κύνα ε ί ν α υ τό π ρ ου όν τ ή ς δυα-
σ ταύρω σης τ ο ΰ δ υ τ υ χ ο ΰ ύ μπ ερυ α λ υ σ μοΰ τ ο ΰ δ έ χ α τ ο υ
έν α τ ο υ αΰώνα χ α ύ τ ή ς έπ ύδρα σης τ ή ς Ρω σ υχής επα­
ν ά σ τα σ η ς . Άτυχώ ς δέν είνα υ ού Κυνέζου εργά τες
πού ε ρ γ ά σ τ η κ α ν στά δ υ τ υ χ ά έρ γ ο σ τά σ υ α τών έκχω ρ η -
μ ένω ν λυμ ανυώ ν η σ τό δ υ τ υ κ ό μέτωπο τ ο ΰ Πρώτου
Π α γ κό σ μ υ ου Π ό λ ε μ ο υ η στά ο ρ υ χ ε ία τ ή ς νότυα ς Ά φ ρ υ -
κ ή ς , έ κ ε ΰ ν ο υ πού έπ υζ ή σ α νε γ υ ά νά άπ ολα ύσ ου ν ό-
π ο υα δη π οτε δόξα η κ έ ρ δ ο ς πού ΰσως έ φ ερ ε ή Κ υ ν έ -
ζ υ χη ’ Επ α νά σ τα σ η. Τ ό γνω σ τό λαμπρό άπόσπασμα τ ο ΰ
"Ε ν γ κ ε λ ς ε ίν α υ τόσ ο δ υ σ ά ρ εσ τα κ α τά λ λ η λ ο έδώ :
" ' Η ΰσ τορύα ε ί ν α υ π ερύπου πρώτη ά νά μεσ α σ τύ ς
πυό σ κ λ η ρ έ ς θ ε ό τ η τ ε ς καύ ό δ η γ ε ΰ τ ό θ ρ υ α μ β ε υ τ υ κ ό
τ η ς άρμα πάνω άπό σωρούς πτωμάτων δ χ υ μ ό ν ο σ έ ώ­
ρα π ο λ έ μ ο υ , άλλά καύ σ έ π ερύ οδο * ε ΰ ρ η ν υ κ ή ς ’ ο ΰ κ ο -
νο μ υ χ ή ς άνά π τυξης. Καύ μ ε ΰ ς , ά ν τ ρ ε ς κ α ύ γ υ ν α ϋ κ ε ς
εΰ μ α σ τ ε δ υ σ τυ χώ ς τό σ ο ηλύθυου πού δ έ ν έχο υ μ ε τό
κουράγυο γυά π ρ α γ μ α τυ κή πρόοδο άν δέν α να γκα­
στούμε αΦο .παθήματα πού μ ο υ ά ζ ο υ ν σ χίεβόν χωριύς
προηγούμενο'!. .
' Η περύφ ημη χ ε υ ρ ο ν ο μ ύ α π ρ όκλη σ η ς τ ο ΰ ’ Ι β ά ν Κα-
ραμαζώφ ε ί ν α υ μυά ήρω ϋκή π λ ά νη . Γεννη θήκα μ ε μ έ­

-9 4 -
σα σ τ ή ν κ ο υ ν ω ν υ α , γ ε ν ν η θ ή κ α μ ε μ έσ α σ τ ή ν ΰ σ το ρ ύ α .
Δ έ μας π ροσ φ έρ ετα υ ο ύ τ ε γ υ ά μυα' σ τ υ γ μ ή ένα εΰ -
σ η τή ρ υ ο εύ σ ό δ ο υ μ έ δυκαύωμα νά τό δ ε χ τ ο ύ μ ε ή νά
τ ό ά ρ ν η θ ο Ο μ ε . Ο ΰ τε ο ΰ σ τ ο ρ υ κ ό ς έ χ ε υ καμμυά πυό
τ ε λ ε σ ύ δ υ κ η α π άντησ η α π ’ δ τ υ ό θ ε ο λ ό γ ο ς γ υά τ ό
πρόβλημα τ ο ΰ π ό ν ο υ . Κ υ ’ α ΰ τ ό ς υ π α να χω ρ εί σ τή θ έ ­
ση τ ο ΰ μ υ κ ρ ό τ ε ρ ο υ κ α κ ο ΰ καύ τ ο ΰ μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο υ κα-
λ ο ΰ ..
Τό γ ε γ ο ν ό ς δμως πώς ό ΰ σ τ ο ρ υ κ ό ς , ά ντύθετα μέ
τόν έπ υσ τήμονα , έμ π λέκετα υ έζ α υ τύ α ς τής φύσης
τοΰ ύλυκοΰ του μ έ τέτουου ε ΰ δ ο υ ς αποφ θέγμα τα ή-
θ υ κ ή ς κ ρ ύ σ η ς σ υ νε π ά γ ετα υ τ ή ν υ π οτα γή τ ή ς ΰ σ το ­
ρύα ς σ ’ ένα ΰ π ε ρ υ σ τ ο ρ υ κ ό έπ ύπ εδο ά ξ υ ώ ν ; Δέ ν ο μ ύ -
ζω πως α ύ τ ό γ ύ ν ε τ α υ . Άς π α ρα δεχτοΰμέ: πώς οΰ ά-
φ η ρ η μ έ ν ε ς έ ν ν ο υ ε ς , δπως " κ α λ ό " καύ " κ α κ ό " κ υ ’ ά ­
κόμα πυό έπ υ τ η δ ε υ μ έ ν α α να π τύ γμα τα τ ο υ ς , 'β ρ ύ σ κ ο ν -
τα υ πέρα άπό τά δρυα τ ή ς ΰστορύας. ’ Αλλά ά κόμα
κ υ ’ άν εΐυ α υ έ τ σ υ , α υτές οΰ ά φ α υ ρ έσ ευ ς πα ύζουν
σ τή μ ε λ έ τ η τ ή ς ΰ σ τορύ α ς τ ό ν ΰδυο ρ ό λ ο πού παύ­
ζ ο υ ν καύ οΰ μ α θ η μ α τυ κ ο ύ καύ λ ο γ υ κ ο ύ τύ π ου σ τύ ς
φ υ σ υ κ ές έ π υ σ τ ή μ ε ς . Ε ϊ ν α υ ά π α ρ α ύ τη τες κ α τ η γ ο ρ ύ ε ς
σ κ έψ η ς * ο ύ σ τ ε ρ ο ΰ ν τ α υ δμως κ ά θ ε νόη μ α ή έφ αρμο-
γ ή μ έ χ ρ υ ς δ τ ο υ τ ο ύ ς ά π οδοθεΰ ε ΰ δ υ κ ό π ε ρ υ ε χ ό μ ε ν ο .
'Α ν π ρ ο τ υ μ δ τ ε μυά ά λ λη μ ε τ α φ ο ρ ά , ο ΰ ή θ υ κ ο ύ κ α ν ό ­
ν ε ς πού εφ α ρ μ ό ζ ο υμ ε σ τ ή ν ΰ σ τορύα ή σ τ ή ν κ α θ η μ ε -
ρ υ ν ή ζωή ε ϊ ν α υ σ άν τ ύ ς τ ρ α π ε ζ υ κ έ ς έ π υ τ α γ έ ς : έ ­
χ ο υ ν έν α τυπω μένο κ υ ’ ένα γ ρ α μ μ έ ν ο μ έ ρ ο ς . Τ ό τ υ ­
πωμένο μ έ ρ ο ς ά π ο τ ε λ ε ύ τ α υ 4πό ά φ η ρ η μ έ ν ε ς λ έ ξ ε υ ς
δπως έ λ ε υ θ ε ρ ύ α , ΰ σ ό τ η τ α , δ υ κ α υ ο σ ύ ν η καύ δ η μ ο κ ρ α ­
τ ία . Α ύτές ε ϊν α υ ούσ υα σ τυκές κα τηγορύες. ’ Αλλά
ή έπ υτα γή ε ϊ ν α υ χω ρύς άξύα μ έ χ ρ υ ς δ τ ο υ σ υμπ λη ­
ρώ σουμε τ ό ά λ λο μ έ ρ ο ς πού κ α θ ο ρ ύ ζ ε υ πόση έ λ ε υ ­
θ ερ ύ α σ κ ο π ε ύ ο υ μ ε νά 'δ υ α θ έ σ ο υ μ ε καύ σ έ π ο υ ό ν ,
π ουόν α ν α γ ν ω ρ ίζ ο υ μ ε σάν υσο μ α ς καύ μ έχρυ πουό
βα θ μ ό . Ό τ ρ ό π ο ς πού κατά κ α υ ρ ο ύ ς σ υμπ λη ρώ νουμ ε
τ ή ν έπ υτα γή ε ϊ ν α υ ύ λ υ κ ό τ ή ς ΰ σ τ ο ρ ύ α ς . \Η δ υ α δ υ -
κ α σ ία πού μ ’ α ύ τ ή δ ύ ν ε τ α υ ε ΰ δ υ κ ό ΰ σ τ ο ρ υ κ ό π ε ρ υ έ-
χ ό μ ε ν ο σ έ ά φ η ρ η μ έ ν ε ς ή θ υ κ έ ς έ ν ν ο υ ε ς , ε ϊ ν α υ ΰ σ το -

-Q R -
ρ υ κ ή δυ α φ υ κα σ ύ α . Π ρ α γμ α τυ κ ά , ου ή θ υ κ έ ς μας κ ρ ύ -
ο ε υ ς γ ύ ν ο ν τ α υ μέσ α σ ’ ένα ν ο η τ υ κ ό πλαύσυο που ε ί ­
ναυ κ υ ’ α ύ τ ό τό ΰδυ ο δ η μ υ ο ύ ρ γ η μ α τ ή ς ΰ σ τ ο ρ ύ α ς . 'Η
πυό π ρ ο τυ μ η μ έν η μορφ ή τ η ς σ ύ γ χ ρ ο ν η ς δ υ ε θ ν ο ΰ ς άμ-
φ υ σ βή τη σ η ς πάνω στά ή θυ κά αποφ θέγμα τα ε ί ν α υ δυα-
μ άχη πάνω σ έ ά ν τ ά γ ω ν υ σ τ υ κ έ ς δ υ ε κ δ υ κ ή σ ε υ ς έ λ ε υ θ ε -
ρύα ς χαύ δ η μ ο χ ρ α τ ύ α ς . Οΰ ε ν ν ο υ ε ς ε ί ν α υ ά φ η ρη μ έ-
ν ε ς χαύ π α γ χό σ μ υ ες . Τ ό π ε ρ υ ε χ ό μ ε ν ο όμως πο\5τούς'
ά π ο δ ύ ν ετα υ έ χ ε υ π α ραλλάξευ σ τή δ υ ά ρ κ ςυ α τ ή ς ΰ­
σ τορ ύα ς άπό έπ οχή σέ έπ οχή χαύ άπό τόπ ο σ έ τ ό ­
πο. Κάθε π ρ α χ τυ χ ό άπ όφ θεγμα τ ή ς εφ α ρ μο γή ς τ ο υ ς
μ π ορεΰ νά κ α τ α ν ο η θ ε ΰ καύ νά δ ύ α φ υ λ ο ν υ κ η θ ε ΰ μόνο
μ έ ΰ σ τ ο ρ υ χ ο ύ ς ό ρ ο υ ς . "Α ς πάρουμε ένα κάπως λ υ γ ό -
τ ε ρ ο γνω σ τό π α ρά δευ γ μ α , τ ή ν προσπάθευα πού έ γ υ ­
ν ε γυά νά χ ρ η σ υ μ ο π ο υ η θ εΰ ή έννουα τή ς "ο ΰ κ ο ν ο -
μ υ κ ή ς λ ο γ υ κ ή ς " σάν ά ν τ υ κ ε υ μ ε ν υ κ ό καύ ά να μφ υσ βή-
το κ ρ υ τ ή ρ υ ο πού μ ’ α ύ τ ό μπ ορ εΰ νά δ ο κ υ μ α σ τ ε ΰ καύ
νά κ ρ υ θ ε ΰ ή σ κ ο π υ μ ό τ η τα κάθε ο ΰ κ ο ν ο μ υ κ ή ς πολυ-
τ υ κ ή ς . ’ Η προσπάθευα κατ α ρ χ ή ν ν α υ ά γ η σ ε . Οΰ θεω ρ η -
τ υ κ ο ύ πού ά ν α τρ ά φ η κ α ν μ έ τ ο ύ ς ν ό μ ο υ ς τ ή ς κλα συ -
κής ο ΰ κ ο ν ο μ ύ α ς κ α τ α δ υ κ ά ζ ο υ ν ά ξ υω μ ατυκά τ ό ν προ-
γ ρα μ μ α τυ σ μ ό σ ά μ υ ά παράλογη π αρέμβαση σ τ ύ ς ο ΰ κ ο -
ν ο μ υ κ έ ς λ ο γ υ κ έ ς δ υ α δ υ κ α σ ύ ε ς . Οΰ π ρ ο γ ρ α μ μ α τ υ σ τές
π . χ . ά ρ ν ο ΰ ν τ α υ νά δ ε σ μ ε ύ ο ν τ α υ σ τ ή ν π ο λ υ τυ κή τ υ ­
μών πού ά κ ο λ ο υ θ ο ΰ ν άπό τ ό ν ό μ ο προσφοράς καύ
ζ ή τη σ η ς κ α ύ ο ΰ τ υ μ έ ς τ ο ΰ π ρ ογ ρ α μμ α τυσ μ οΰ δ έ μπο­
ρ εΰ νά έ χ ο υ ν λ ο γ υ κ ή βά ση . Μπορεΰ βέβα υα νά ε ί ν α υ
ά λ ή θ ευ α πώς οΰ π ρ ο γ ρ α μ μ α τ υ σ τές σ υ μ π ε ρ υ φ έ ρ ο ν τ α υ ,
σ υ χν ά παράλογα καύ ά ν ό η τ α . Τό κρυτήρυο όμως· πού
μ ’α ύτό πρ-'πευ νά κ ρ υ θ ο ΰ ν δ έ ν είν α υ ή παλυά καλή
" ο ΰ κ ο ν ο μ υ κ ή λ ο γ υ κ ή " τ ή ς κ λ α σ υ κ ή ς ο ΰ κ ο ν ο μ ύ α ς . Προ-
σωρυνά συμφωνώ πυό πολύ μ έ τ ό έπ υ χ εύ ρ η μ α πώς έ -
κ ε ΰ ν ο πού ε ΰ τ α ν ού σ υ α σ τυ κ ά παράλογο ε ΰ τ α ν η α ν ε ­
ξέλεγκτη καύ α νορ γά νω τη ο ΰ κ ο ν ο μ ύ α τ ο ΰ l a i s s e z -
fa ir e καύ πώς ό π ρ ογρ α μμ α τυσ μ ός ε ί ν α υ μυά προ­
σπάθευα νά μπεΰ ή " ο ΰ κ ο ν ο μ υ κ ή λ ο γ υ κ ή " μέσα σ τή
δυ α δ υ κ α σ ύ α . Τ ό μ ό ν ο πάντως πού θέλω τώρα νά τ ο -
νύσω ε ί ν α υ ή ά δ υνα μ ύ α νά θ ε σ π ύ σ ο υ ν έ\>α ά φ η ρη μ έ-

-9 6 -
νο χαύ ύ π ερ υ σ τ ο ρ υ κ ό έ π ύ π εδ ο , πού μ ’ α ύ τ ό μ π ορ ού ν
νά χρυθοΰν οΰ ΰστορυκές π ρ ά ξ ευ ς. 'Α να π ό φ ευ κ τα
καύ οΰ δυό π λ ευ ρ έ ς βρ ύσκουν σ ’αύτό τό έπ ύπ εδο
εΰ δ υ κ ό π ερυεχόμ ενο που τα υ ρ υ ά ζ ευ σ τ ύ ς δ υ χ έ ς τ ο υ ς
ΰ σ τ ο ρ υ κ έ ς σ υ ν θ ή κ ε ς καύ έπ υ δ υ ω ξευ ς .
Α ύ τή ε ί ν α υ ή π ρ α γμ α τυ κή κ α τ α γ γ ελ ύ α έ χ ε ύ ν ω ν πού
προσπ αθοΰν νά θεσ π ύ σ ο υ ν ένα ύ π ερ υ σ τ ο ρ υ κ ό έπ ύπ ε­
δο ή κ ρ υ τ ή ρ υ ο πού σ τό φώς τ ο υ νά κ ρ ύ ν ο ν τ α υ ΰσ το-
ρ υ κ έ ς κα τα σ τά σ ευ ς ή π ε ρ υ σ τ α τ υ κ ά - ε ΰ τ ε π ρ ο έρ χ ετα υ
αύτό τό έπ ύπ εδο άπό κάπουα θ ε υ κ ή έξο υσ ύ α πού τή
δ έ χ τ η κ α ν σ ά ν ά λ η θ υ ν ή οΰ θ ε ο λ ό γ ο υ , ε ΰ τ ε π ρ ο έρ χ ετα υ
άπό μυά σ τ α τ υ κ ή λ ο γ υ χ ή η φύση πού τ ή δ έ χ τ η ­
κ α ν σάν ά λ η θ υ ν ή οΰ φ υλόσοφ ου τ ο ΰ Δ υ α φ ω τυ σ μ ο ΰ .. .
Οΰ ά π ο τ υ χ ύ έ ς δ έ ν π ρ ο έρ χ ο ν τα υ άπό τ ή ν έφ αρμογή
τ ο ΰ έπ ύπ εδου ή άπό ά δ υ ν α μ ύ ε ς τ ο ΰ ΰ δ υ ου τ ο ΰ έπ ύ­
πεδο υ . 'Η ΰδυα ή προσπάθευα νά θεσ π ύ σ ο υ μ ε ένα
τέτουο έπ ύπ εδο ε ί ν α υ ά ν υ σ τ ο ρ υ κ ή καύ ά ν τυ φ ά σ κ ευ
μέ τή ν ΰδυα τ ή ν ούσύα τ ή ς ύ σ τ ο ρ ύ α ς . Μας δ ύ ν ε υ
δ ο γ μ α τ υ κ ή ά π άντησ η στά έρω τήματα πού ό ΰ σ τ ο ρ υ χ ό ς
ε ί ν α υ ύ π ο χ ρ εω μ έν ο ς άπό τ ό λ ε υ τ ο ύ ρ γ η μ α τ ο υ άδυά-
χοπα νά θ έ τ ε υ " ό ΰ σ τ ο ρ υ κ ό ς π ο ύ ά π ο δ έ χ ε τ α υ άπό τά
πρύν ά π α ν τή σ ευ ς σ ’ αύτά τά έρ ω τή μ α τ α , προχω ρεΰ σ τή
δούλευα του μ έ τά μ άτυα χ λ ε υ σ τ ά κ υ ά π α ρ ν υ έ τ α υ
τ ό λ ε υ τ ο ύ ρ γ η μ α τ ο υ . ' Η ΰ σ τορύα ε ίν α υ κύνησ η χ υ ’
η χ ύ ν η σ η σ υ νε π ά γ ετα υ σ ύ γ χ ρ υ σ η . Ά κρυ β ώ ς γ υ ’ αΰτό
οΰ ΰ σ τ ο ρ υ χ ο ύ έ χ ο υ ν τ ή τά σ η νά έχ φ ρ ά ζ ο υ ν τ ύ ς ή θ υ ­
χ έ ς ,-τους κ ρ ύ σ ε υ ς μ έ λ έ ξ ε υ ς σ υ γ κ ρ υ τ υ κ ή ς φύσης πυό
π ο λύ , δπως "π ρ ο ο δ ε υ τ υ χ ό " καύ "ά ν τ υ δ ρ α σ τ υ χ ό ",
παρά μ έ λ έ ξ ε υ ς α π ό λ υ τ ε ς , δπως " κ α λ ό " κα ύ " κ α κ ό " .
Α ύ τ έ ς ε ί ν α υ π ρ οσ π ά θευ ες γυά νά π ρ οσ δυ ορ ύσ ου μ ε
δ υ α φ ο ρ ε τ υ χ έ ς χ ο υ ν ω ν ύ ε ς η ύ σ το ρ υ κ ά φ α υ ν όμ εν α δ χ υ
σ έ σ χ έσ η μ έ χάπουο απ όλυ το έπ ύ π ε δ ο , ά λ λ ά σ τ ή μ ε τ α -
ξύ το υ ς σ χ έσ η . Κ υ ’ ά χδ μ α , δτα ν έξετά ζ ο υ μ ε α ύτές
τ ύ ς ύ π ο θ ε τ υ χ ά α π ό λ υ τ ες χαύ έξ ω ΰ σ τ ο ρ υ χ ές ά ξ ύ ε ς ,'
β ρ ίσ κ ο υ μ ε πώς πολύ σ υ χν ά έ χ ο υ ν τ ή ρ ύ ζ α τ ο υ ς σ τ ή ν
ΰ σ το ρ ύ α . Ή έμ φ ά νυσ η μ υ δ ς ύ δ υ α ύ τ ε ρ η ς άξύα ς η ύ-
δ εω δο υς σ ’ β ν α δ ο σ μ έ ν ο χ ρ ό ν ο η τόπο έ ξ η γ ε ϋ τ α υ ά­
πό τ ύ ς ΰ σ τ ο ρ υ χ έ ς σ υ ν θ ή κ ε ς τ ο ΰ τόπ ου χαύ τ ο ϋ χ ρ ό ­

-9 7 -
ν ο υ . Τό π ρ α κτυ κό π ε ρ υ ε χ ό μ ε ν ο τών ύ π ο θετυκώ ν από­
λυτω ν όπως ι σ ό τ η τ α , έ λ ε υ θ ε ρ ύ α , δ υ κ α υ ο σ ύ ν η η φυ-
σ υ κό ς ν ό μ ο ς , π α ραλλάζευ άπό έπ οχή σε' έπ οχή ή ά­
πό ηπευρο σέ η π ευ ρ ο . Κάθε ομάδα ε χ ε υ τ ύ ς δ υ κ έ ς
τ η ς ά ξ ύ ε ς που έ χ ο υ ν τ ύ ς ρύζες το υ ς σ τήν ΰ σ το ρ ύ α .
Κά θε ομάδα π ρ ο σ τα τεύ ετα υ έ ν ά ν τ υ α σ τή δ υ ε ύ σ δ υ σ η
ξέν ω ν χαύ ά χα τά λ λη λω ν ά ξ υ ώ ν , που τ ύ ς σ τ υ γ μ α τ ύ ζ ε υ
μ έ άτυμ ω τυχά έπ ύθετα , όπως ά σ τό ς χαύ καπ υτα λυ-
σ τή ς ή ά ν τ υ δ η μ ο χ ρ ά τ η ς χαύ ό λ ο χ λ η ρ ω τ υ χ ό ς ή , ά χό-
μα χ ε υ ρ ό τ ε ρ α , μ ή Ά γ γ λ υ χ ό ς ή μή Ά μ ε ρ υ χ α ν υ χ ό ς .
Τ ό ά φ η ρ η μ έν ο έπ ύπ εδο ή ή ά φ η ρ η μ έν η άξύα ξεχ ω ρ υ -
σ μ έ ν ο άπό τ ή ν χο,υνωνύα χαύ τ ή ν ΰ σ τορύα ε ί ν α υ τ ό ­
σο μ ε γ ά λ η αυταπ άτη όσο χαύ τό ά φ η ρ η μ έν ο ά τ ο μ ο .
Σο βα ρ ός ΰ Λ τ ο ρ υ χ ό ς ε ί ν α υ έ κ ε ΰ ν ο ς πού ά ν α γνω ρ ύζ ευ
τόν ΰ σ το ρ υ χ ά χ α θ ο ρ υ σ μ έν ο χ α ρ α κ τή ρ α ολω ν τών ά ξ υ ­
ών χαύ δ χ υ έ χ ε ΰ ν ο ς π ο ύ ά ξυ ώ ν ευ γ υ ά τ ύ ς δυχές του
άξύες ά ντυ χευ μ ε νυ χό τη τα πέρα άπό τ ή ν ΰ σ το ρ ύ α . Τό
πυστεύω πού δ υ α τ η ρ ο ΰ μ ε χαύ τά έπ ύπ εδα κ ρ ύ σ η ς πού
κα θυερω σ α με ε ί ν α υ μ έ ρ ο ς τ ή ς ΰσ τορύ α ς καύ ΰ π ό κ ε υ ν -
τα υ έ ξ ύ σ ο υ σ έ ΰ σ τ ο ρ υ κ ή έ ρ ευ ν α δπως καύ κ ά θ ε ά λ ­
λη μορφ ή άνθρώ πυνης σ υ μ π ερ υ φ ο ρ α ς. Σή μ ερ α λ ύ γ ε ς έ ­
π υ σ τή μες - καύ λ υ γ ό τ ε ρ ο ά π ’ δ λ ε ς ο ΰ κ ο υ ν ω ν υ κ έ ς έ­
π υ σ τή μες - θά δ υ ε κ δ υ κ ο ΰ σ α ν ό λ ο κ λ η ρ ω τ υ κ η ά ν ρ ξα ρ -
τ η σ ύ α . 'Η ΰ σ τορύα δ έ ν έ χ ε υ θ ε μ ε λ υ α κ ή έ ξ ά ρ τ η σ η
άπό κ ά τ υ 'π ο ύ β ρ ύ σ κ ετ α υ έξω άπό τ ή ν υδυα καύ πού
θά τ ή ν δυ α φ όρ υζ ε άπό τ ύ ς ά λ λ ε ς έ π υ σ τ ή μ ε ς .

Ά ς άνακεφαλαυώσω δ , τ υ προσπάθησα νά *πώ γ υ ά

τ η ν ά π αύτησ η τ ή ς ΰ σ τορύ α ς νά σ υ μ π ερ υ λ η φ θ εΰ ά ν ά ­
μεσ α σ τ ύ ς έ π υ σ τ ή μ ε ς . 'Η λ έ ξ η έπ υσ τή μ η χα λ ύ π τευ
τό σ ο δ υ α φ ο ρ ε τ υ χ ο ύ ς τ ο μ ε ΰ ς γ ν ώ σ η ς , πού χ ρ η σ υ μ ο -
π ο υοΰ ν τό σ ο δ υ α φ ο ρ ε τ υ χ έ ς μ ε θ ό δ ο υ ς χαύ τ ε χ ν υ κ έ ς ,
ώ στε τ ό βάρος μ ο υ ά ζ ευ μ ά λ λ ο ν νά π έφ τευ σ ’ α ύ τ ο ύ ς
πού π ροσπ αθοΰν νά ά π ο κ λ ε ύ σ ο υ ν τ ή ν ΰστορύ α άπό
τή ν έπ υσ τή μ η παρά σέ κεύνους πού προσπ αθοΰν νά
τ ή ν έ ν τ ά ξ ο υ ν . Ε ί ν α υ σ η μ α ν τ υ κ ό πώς τά έ π υ χ ε υ ρ ή μ α ­
τα γ υ ά τ ό ν ά π ο χ λ ε υ σ μ ό δ έ ν π ρ ο έρ χ ο ν τ α υ άπό έπ υσ τή -
μονες πού π ρ οσπ αθοΰν νά ά π ο κ λ εύ σ ο υ ν ΰστορυκούς

-9 8 -
άπό τ ή ν ε κ λ ε κ τ ή τ ο υ ς π α ρέα, ά λλα άπό ΰ σ τ ο ρ υ κ ο ύ ς
καύ φ υλόσ οφ ους πού ν ο υ ά ζ ο ν τ α υ να ύπ ερ α σ π υσ τοΰ ν
τ ή θ έσ η τ ή ς ΰ σ τ ο ρ ύ α ς , σάν κ λ ά δ ο υ τών άνθρω π υσ τυ-
κών γ ρα μμ ά τω ν. Ό δ υ ά λ ο γ ο ς -άντανακλα τ ή ν προκα­
τάληψ η τοΟ παλυοϋ δυαχω ρυσ μοΰ άνά μεσ α σ τύ ς ά ν -
θρω π υ σ τυκές έπ υ σ τή μ ες καύ τ ύ ς θ ε τ υ κ έ ς , δπ ου οΰ
ά ν θρ ω π υ σ τυ κές ύ π ο τ ύ θ ε τ ο πώς έκφ ρά ζ α νε τήν πλα-
τ ευ ά κ α λ λ υ έ ρ γ ε υ α τ ή ς .ά ρ χ ο υ σ α ς τ ά ζ η ς , ένώ οΰ θ ε ­
τ υ κ έ ς τ ύ ς έ π υ δ ε ξ υ ό τ η τ ε ς τώ ν τ ε χ ν υ κ ώ ν πού ,ύ π η ρ ε-
το ΰ σ α ν α υ τή τήν τάξη. Οΰ λ έ ξ ε υ ς "ά ν θ ρ ω π υ σ τ υ κ ές
έπ υσ τήμες" καύ "ά ν θ ρ ω π υ σ τ υ κ ό "ά π ο τ έ λ ο ϋ ν σ~’ α ύ τη
τ ή σ υ νά ρ τ η σ η έπυβύωση μ υα ς προκατά ληψ ης πού έ-
π υ κρα τεΰ άπό χ ρ ό ν υ α . Τ ό γ ε γ ο ν ό ς πώς ή ά ν τ ύ θ ε σ η
άνά μεσ α σ τ ή ν έπ υσ τή μ η καύ τ ή ν ΰ σ τορύα δ έ ν έ χ ε υ
νόη μα σ έ καμμυά ά λ λη γλώσσα έξω άπό τ ή ν ά γ γ λ υ κ ή
ΰπ οδη λώ νευ τ ό ν ε ΰ δ υ κ ό ά γ γ λ υ κ ό χα ρ α κ τή ρ α α υ τή ς
τ ή ς π ρ οκα τά λη ψ η ς. 'Η βα συκή μ ου ά ν τ ύ ρ η σ η , σ τήν
άρ ν η σ η νά ο ν ο μ ά σ ο υ ν τ ή ν ΰ σ τορύα έπ υ σ τ ή μ η , ε ϊ ν α υ
πώς δυ κ α υ ώ ν ευ καύ δυ α υ ω νύζ ευ τ ό χάσμα άνά μεσ α σ ’
αύτό πού ονομάζουμε "δ υ ό κ ο υ λ τ ο ύ ρ ε ς ". Τ ό χάσμα
α ύ τ ό κα θ α υ τό ε ϊ ν α υ δ η μ ιο ύ ρ γ η μ α α ύ τ ή ς τ ή ς πολύ πα-
λ υα ς π ροκατά ληψ ης πού βα σ ύ ζ ετα υ σ έ μυά τ α ξ υ κ ή
δ ο μ ή τ ή ς ά γ γ λ υ κ ή ς κ ο υ ν ω ν ύ α ς , πού ή ϋδυα ά ν ή κ ε υ
σ τό π α ρ ε λ θ ό ν . Προσωπυκά δ έ ν έχω π ε υ σ τεΰ πώ£ τ ό
χάσμα πού χω ρύ ζ ευ τ ό ν ΰ σ τ ο ρ υ κ ό άπό τ ό γ εω λό γ ο
ε ϊ ν α υ κάπως πυό βαθύ ή πυό άγεφ ύρω το άπό τ ό χ ά ­
σμα πού χ ω ρύ ζ ευ τ ό γ εω λό γ ο άπό τό φ υ σ υ κ ό . > Ό
τρ όπ ος δμ ω ς, κα τά τ ή ν άποψη μ ο υ , γ υ ά νά καλύψ ου-
μ ε τ ό χάσμα δ έ ν εϊνα υ νά δ υ δ ά ξ ο υ μ ε σ τ ο υ χ ευ ώ δ η έ­
πυσ τήμη σ τ ο ύ ς ΰ σ τ ο ρ υ κ ο ύ ς ή σ τ ο υ χ ευ ώ δ η ΰστορύα
σ τ ο ύ ς έ π υ σ τ ή μ ο ν ε ς . Σ ’ α ύ τό τό ά δ υ έζ ο δ ο μας ο δ ή ­
γ η σ ε μυά λ α θ ε μ έ ν η σ κ έψ ή . Τ ε λ υ κ ά οΰ ΰ δυ ου οΰ έ ­
π υ σ τή μ ο νε ς δ έ ν τό ά ν τυ μ ετω π ύ ζ ο υ ν έ τ σ υ . Π ο τέ δ έ ν
άκουσ α γυά μ ηχα νυκούς πού τ ο ύ ς σ υ μ β ο ύ λ ευ σ α ν νά
π α ρ α κο λο υ θ ή σ ο υν σ τ ο υ χ ευ ώ δ η μ αθήματα β ο τ α ν υ κ ή ς .
" Ε ν α ς τρ ό π ο ς θερ α π εύ α ς ε ϊ ν α υ νά β ελ τυ ώ σ ο υμ ε
τό έπ ύπ εδο τ ή ς ΰ σ τορύ α ς μ α ς , νά τό κ ά ν ο υ μ ε - ά ν μπο­
ρώ νά πώ έτσ υ - πυό έ π υ σ τ η μ ο ν ύ κ ό , νά α ύ ξ ή σ ο υ μ ε
τύ ς ά π α υ τή σ ευς μας ά π έν α ν τυ σ ’ α ΰ τ ο ύ ς π ο ύ τ ό ά κ ο -
λ ο υ θ ο ϋ ν . 'Η ΰ σ τ ο ρ ύ α , σάν ά κ α δ η μ α ΰ κ ό ς κ λά δο ς σ ’
α ύ τό τό π α ν επ υ σ τή μ υ ο , θ εω ρ εϋ τα υ μ ε ρ υ κ έ ς φ ορές
σάν καταφ ύγυο γυά δ λ ο υ ς α υ τ ο ύ ς πού β ρ ύ σ κ ο υ ν τύ ς
κ λ α σ υ κ ές σ π ου δές πολύ δ ύ σ κ ο λ ε ς καύ τ ή ν έπ υσ τή μ η
πάρα πολύ σ ο βα ρ ή . Έ λ π ύ ζ ω νά ά π ο κ ο μ ύ σ ε τ ε τήν έν-
τύπωση ά π ’ α ύ τ έ ς τ ύ ς π α ρα δόσευς πώς ή ύστορύ α ε ί­
ναυ ένα ά ν τ υ κ ε ύ μ ε ν ο πολύ πυό δ ύ σ κ ο λ ο άπό τ ύ ς κ λ α ­
σ υ κ έ ς σ π ου δές καύ τ ό ΰ δυο σ οβα ρή δπως κά θε ά λλη
έ π υ σ τή μ η . "Ομως α υ τ ό ς ό τρ όπ ος θ ερ α π εύ α ς θά προ­
ϋ π ό θ ε τ ε πυό ΰ σ χυ ρ ή πύστη τών ΰδυων τών ύσ τορυ κώ ν
σ τό ά ν τ υ κ ε ύ μ ε ν ο τ ή ς δ ο υ λ ε υ α ς τ ο υ ς . Ό σέρ Τσά ρλς
Σ ν ό ο υ σ έ μυά τ ε λ ε υ τ α ύ α παράδοση τ ο υ πάνω σ ’ α ΰ τό
τό θ έ μ α , ε υ σ τ ό χ η σ ε δ τ α ν ά ντυ π α ρά βα λ ε τ ί ν "τ ρ α -
χευά " α ΰ σ υ ο δο ξύ α τ ο ϋ έπυ-στήμονα μ έ τ ή ν "τ α π ε υ ν ή
φωνή" καύ τ ή ν "ά ν τ υ κ ο υ ν ω ν υ κ ή σ υ σ τ ο λ ή " , έ κ ε ύ ν ο υ
πού ο ν όμ α σ ε " φ υ λ ο λ ο γ υ κ ό δ υ α ν ο ο ύ μ ε ν ο " . Σ α ύ τ ή τ ή ν
κ α τη γ ορύ α τών φ υλ ο λ ο γυ κ ώ ν δ υ α ν ο ο ύ μ εν ω ν α ν ή κ ο υ ν
μ ε ρ υ κ ο ύ ύ σ τ ο ρ υ κ ο ύ καύ ού π ε ρ υ σ σ ό τερ ο υ ά π 'Ό ύ τ ο ύ ς
πού γ ρ ά φ ο υ ν γ υά τ ή ν ύστορύα χω ρύς νά ε ί ν α υ ύ σ τ ο ­
ρ υ κ ο ύ . Ά π α σ χ ο λ ο ϋ ν τ α υ τόσ ο πολύ λ έ γ ο ν τ α ς μας πώς
ή ύ σ τορύα δ έ ν ε ί ν α υ έπ υσ τή μ η καύ έξη γ ώ ν τα ς τ ύ
δ έ θά έπ ρεπ ε νά ε ί ν α υ ή νά κ ά ν ε υ , πού δ έ ν έ χ ο υ ν
κα θ ό λ ο υ καυρό γυά να έ ξ ε τ ά σ ο υ ν τά έπ υ τε ύ γ μ α τα
καύ τ ύ ς δ υ ν α τ ό τ η τ ε ς τ η ς .
Ό ά λ λ ο ς τρ όπ ος γ υ ά νά κ α λ ύψ ου μ ε τό χάσμα ε ί ­
ναυ νά π ροω θήσουμε μυά β α θ ύ τ ε ρ η κα τα ν ό η σ η τής
τα υ τ ό τ η τ α ς σκοπ οϋ ύ σ τορυ κώ ν καύ έπ υ σ τη μ ό ν ω ν . Κυ’
α ύ τό ά π ο τ ε λ ε ϋ τ ή ν κύρ υ α έξύα τ ο ΰ κ α υ ν ο ύ ρ γ υ ο υ καύ
α υ ξ α ν ό μ ε ν ο υ έν δ υ α φ έ ρ ο ν τ ο ς γ υ ά τ ή ν ύ σ τορύα κ α ύ τ ή
φολοσοφύα τ ή ς έπ υ σ τ ή μ η ς . Ού έ π υ σ τ ή μ ο ν ε ς , ού κ ο υ -
ν ω ν υ ο λ ό γ ο υ καύ ού ύ σ τ ο ρ υ κ ο ύ έ χ ο υ ν δ λ ο υ άφ υερω θεϋ
σέ δυ α φ ορ ετυ κού ς κλά δους τή ς ΰδυας μ ε λ έ τ η ς : τ ή ς
μ ε λ έ τ η ς τ ο ϋ άνθρώ που καύ τ ο ϋ π ερυβά λλοντοε τ ο υ ,
τών έπ υδρά σεω ν τ ο ϋ άνθρώ που σ τό π ε ρ υ β ά λ λ ο ν τ ο υ
καύ τ ο ϋ π ε ρ υ β ά λ λ ο ν τ ο ς σ τ ό ν άνθρω π ο. Τ ό ά ν τ υ κ ε ύ ­
μενο τής μ ελέτ η ς είν α υ τό ΰδυο: νά α ύ ξ η θ ε ϋ ή κα­
τα ν ό η σ η τ ο ϋ άνθρώ που γ υ ά τό π ερυβάλλον του καύ

-1 0 0 -
ή χυ ρυ α ρ χύα του πάνω σ ’ α ΰ τ ό . Οΰ π ρ ου π οθ έσ ευ ς καύ
οΐ. μ έ θ ο δ ο υ τ ο ϋ φ υ σ υ κ ο ΰ , τ ο ϋ γ ε ω λ ό γ ο υ , τοϋ ψ υχο-
λ ό γ ο υ M at τ ο ϋ tO T o p tx o O 6 t a q ^ p o u v σ ’ ενα μ εγ ά λ ο
μ έ ρ ο ς σ τύ ς λ ε π τ o μ έ p ε t ε ς . K a t δ έ θέλω νά πα ρα δε­
χτώ τή π ρόταση πώς γ ι,ά νά ε t v a t ό ί,στορυΜ ός K to
έ π tσ τ η μ o v tM ό ς π p έπ ε t νά ά M o λ o υ θ ή σ εt K to σ τ ε ν ά
τ ύ ς μ ε θ ό δ ο υ ς τ ο ϋ φ υσ tM oϋ έ π ίσ τ ή μ ο ν α . *0 ί,σ τορ υ-
χό ς mu’ o φυσι,Μός έν ώ ν ο ν τα υ σ τό θ ε μ ε λ ι α κ ό σκοπό
τή ς προσπάθευας νά ε ξ η γ ή σ ο υ ν M at σ τή θ ε μ ε λ υ α -
Μή 6 t a 6 t x a a t a έρώ τησης H a t απάντησης· Ό ίσ τ ο ρ υ -
Μ ός, δπως M at Μάθε ά λ λ ο ς έ π t σ τ ή μ o v a ς , ε ί v a t ενα
ζώο πού δtap M ώ ς ρωτα " Ι Υ α τ ύ ; " . Στήν έπ ό μ εν η πα­
ράδοσ η θά εξετάσω μέ π ο^ύς τρ ό π ο υ ς θ έ τ ε t τήν
ερώ τηση x a t μ έ πο^ύς προσπαθεί; νά ά π a v τ ή σ ε t .

-1 -0 1 -
 Η Α ΙΤ ΙΟ Τ Η Τ Α ΣΤΗΝ ΙΣ Τ Ο Ρ Ι Α

'Α ν Βά λ ου μ ε τό γάλα νά βράσει;;, σ έ μυά χ α τσ α ρό­

λα θά χ υ θ ε ΰ . Δ έ ν ξέρω χαύ δ έ θέλω νά ξέρω γ υ α τ ύ
συμβα-ύνευ α ύ τ ό . "Α ν π υ εζ ό μ ο υ ν θά τ ό ά π έ δ υ δ α σ τήν
τάση πού έ χ ε υ τ ό γά λα ν ά .χ ύ \ ίε τ α υ , πράγμα ά ρ κ ετ ά
ά λ η θ υ ν ό μά π ο ύ : δ έ ν έ ξ η γ ε ΰ τύ π ο τ α . ’ Αλλά τ ό τ ε δ έ ν
ε ίμ α υ φ υσ υ κός έπ υ σ τ ή μ ο ν α ς . Μέ τ ό ν ίδ υ ο τρόπ ο μπ ο­
ρ ε ΰ κ α ν ε ύ ς νά δυ α βά σ ευ ή άκόμ α νά γρά ψ ει, γυά τά
π ερυ σ τα τυ κ ά τ ο ΰ π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς χω ρύς νά θ έ λ ε υ νά
ξ έ ρ ε υ γ υ α τύ σ υ ν έ β η σ α ν ή νά ά ρ κ ε ΰ τ α υ νά λ έ ε υ πώς
ό Δ ε ύ τ ε ρ ο ς Π α γ κό σ μ υ ος Π ό λ ε μ ο ς ε γ υ ν ε γ υ α τ ύ ό Χ ύ τ -
λ ερ ή θ ε λ ε π ό λ ε μ ο , πράγμα πού ε ί ν α υ ά ρ κ ε τ ά ά λ η θ υ-
ν ό μά δ έ ν έ ξ η γ ε ΰ τ ύ π ο τ α . ’ Αλλά τ ό τ ε δ έ θ ά άφ ηνό-
τ α ν σ τ ό ν σ ο λ ο υ κ υ σ μ ό νά α ύ το α π ο κ α λ εΰ τα υ μ ε λ ε τ η τ ή ς
τής ΰσ τορύα ςήΰστορυκός. Ό ΰσ τορυκός, όπως ε ί ­
πα σ τό τ έ λ ο ς τ ή ς π ρ ο η γ ο ύ μ εν η ς π α ρ ά δ ο σ η ς ,κά νε υ
σ υ ν έ χ ε υ α τ ή ν έρώ τηση " Γ υ α τ ύ ; " καύ όσο π ρ οσ δοκεΰ
μυά ά π άντησ η 6 έ μ π ορ εΰ νά βρ εΰ ή σ υ χ ύ α . Ό μ ε γ ά ­
λ ος ΰ σ τ ο ρ υ κ ό ς - καύ πυό π λα τευ'ά .ό μ ε γ ά λ ο ς σ τ ο χ α ­
σ τή ς - είνα υ ό άνθρω πος πού κά νευ σ υ νέχευα τήν
έρώ τηση " Γ υ α τ ύ ; " γυά κ α υ ν ο ύ ρ γ υ α πράγματα ή μέσα
σέ κα υνούργυες σ υνα ρτήσ ευς.
Ό 'Η ρ ό δ ο τ ο ς , ό π ατέρας τ ή ς ΰ σ τ ο ρ ύ α ς , καθόρυ-
σ ε τ ό σ κοπ ό τ ο υ σ τ ή ν ά ρ χ ή τ ο ΰ έ ρ γ ο υ τ ο υ : νά δυα-
φυλάξω μ υ ά ν ά ν ά μ ν η σ η τών π ράξεω ν, 'Ε λ λ ή ν ω ν χαύ
βα ρβά ρω ν, " χ α ύ ΰ δ υ α ύ τ ε ρ α , νά έξηγήσω πέρα άπό
κά θε ά λ λ ο τ ή ν α ΰ τ ύ α πού π ο λεμ οΰ σ α ν μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς " .
Βρήκε έλώ χυστιους οπ α δούς σ τ ό ν ά ρ χ α ΰ ο κ ό σ μ ο ’ άκό-
μα καύ ό Θουκυδύδης κα τη γορή θη κε πώς δέν είχε
ξ εκ ά θ α ρ η ά ν τύ λ η ψ η τ ή ς α ύ τ υ ό τ η τ α ς . "Ο τ α ν όμως τό
δ έ κ α τ ο ό γ δ ο ο αΰώνα μ π ή κα ν οΰ βά σ ευς τ ή ς σ ύ γ χ ρ ο ­
ν η ΰ σ το ρ υ ο γ ρ α φ ύ α ς , ό Μ ο ν τ ε σ κ υ έ , σ τό Σκέψ ευς
πάνω σ τ ύ ς Α ΰ τ ύ ε ς τ ο ΰ Μ ε γ α λ ε ύ ο υ τώ ν Ρω μ α ύ-
ων κα ύ τ ή ς 'Α ν ό δ ο υ κ α ύ Π α ρ α κ μ ή ς τ ο υ ς , έ ­
χ α ν ε ά φ ετη ρ ύα τ ο υ τ ύ ς ά ρ χ έ ς : πώς ύπ ά ρ χ ου ν γ ε ν υ -

-1 0 2 -
κ έ ς α ΰ τ ί ε ς , ή θ υ κ έ ς η φ υ σ υ κ έ ς , που λ ε υ τ ο υ ρ γ ο ΰ ν σ έ
κά θε μ ο ν α ρ χ ί α , τ ή ν α ν υ ψ ώ ν ο υ ν, τ ή ν σ τ η ρ ί ζ ο υ ν ή
τ ή ν α ν α τ ρ έ π ο υ ν " κ α ί πώς " δ λ α δσα σ υ μ β α ίν ο υ ν ύ-
π ό κευ ν τα υ σ ’α ύ τ έ ς τ ί ς α ΰ τ ί ε ς " . Λ ίγ α χ ρ ό ν υ α α ρ γ ό ­
τερ α α ν ά π τυ ξε κ α ί γ ε ν ί κ ε υ σ ε α ύ τή τ ή ν ΰδέα σ τό
Π ν ε ΰ μ α τ ώ ν Ν ό μ ω ν . Ε ΰ τ α ν παράλογο νά ύ π ο θ έ σ ε υ
κ α ν ε ίς πώς " ή τυ φ λ ή μ ο ίρ α εχευ π ρ ο κ α λ έσ ευ δλα
τά α π ο τελ έσ μ α τα πού β λ έπ ο υ μ ε σ τ ό ν κ ό σ μ ο " . Οΰ α ν ­
θρώπου " δ έ ν κ υ β ε ρ ν υ ό ν τ α ν ά π ο κ λ ευ σ τυ κά άπό τ ί ς
φ α ν τ α σ ίε ς τ ο υ ς " , ή συμπ ερυφ ορά τ ο υ ς α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ ε
όρυσμένους νόμους ή αρχές πού π ρ οέρχοντα ν ά­
πό τ ή "φ ύ σ η τώ ν π ρ α γ μ ά τω ν". Γυά 200 π ε ρ ίπ ο υ χ ρ ό -
νυα μ ε τ ά ά π ’ α ύ τ ό οΰ ΰ σ τ ο ρ υ κ ο ί κ α ί ου φ υλόσοφ ου
τ ή ς ΰ σ τορύ α ς κατα π υ ά σ τη κα ν σοβαρά μ έ μ υά προσπά­
θ ευ α οργάνω σης τ ή ς π ερα σ μ έν η ς π ε ίρ α ς τ ή ς ανθρω ­
π ό τ η τ α ς , ά ν α κα λ ύ π το ν τ α ς τ ί ς α ΰ τ ί ε ς τώ ν ΰσ τορυ κώ ν
π ερυ σ τα τυ κώ ν κ α ί τ ο ύ ς ν ό μ ο υ ς πού τά κ υ β ερ ν ο Ό σ α ν .
Α ΰ τ ί ε ς κ α ί ν ό μ ο υ θ εω ρ ή θ η κ α ν πώς ό φ ε ίλ ο ν τ α υ ά λ λ ο ­
τε σέ μ η χα νυ κο ύ ς δ ρ ο υ ς , ά λ λ ο τ ε σέ βυολογυκούς,
ά λ λ ο τ ε θ εω ρ ή θ η κ α ν σά μ ε τ α φ υ σ υ κ ο ί, ά λ λ ο τ ε σάν οΰ -
κ ο ν ο μ υ κ ο ί , ά λ λ ο τ ε σάν ψ υ χ ο λ ο γ υ κ ο ί. Ε ΰ τ α ν δίω ς
γ ε ν υ κ ά ά π ο δ ε κ τ ό δόγ μ α πώς ή ΰσ τορύ α βά ζευ τά ξη
σ τά π ε ρ υ σ τα τυ κ ά τ ο ΰ π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς μ έ μυά κ α ν ο ν υ κ ή
ά λ λ η λ ο υ χ ί α α ΰ τ ία ς κ α ί ά π ο τ ε λ έ σ μ α τ ο ς . " ' Α ν δ έ ν έ ­
χ ε τ ε τ ί π ο τ α νά μας π ε ϋ τ ε " έγρ α ψ ε σ τ ή ν ’ Ε γ κ υ κ λ ο -
π α ίδε υ α ό Β ο λ τ α ϋ ρ ο ς σ τό άρθρο τ ο υ γ υ ά τ ή ν ΰσ το-
ρ ία "π α ρά μ ό ν ο πώς έν α ς βά ρβα ρος δ υ α δ έ χ τ η κ ε έ ­
ν α ν ά λ λο σ τ ί ς δ χ θ ε ς τ ο ΰ Ό ξ η ς κ α ί Γ υ α ξ ά ρ τ η * , τ ί
σ η μ α ίν ε υ γ υ ά μ α ς ; " . Στά τ ε λ ε υ τ α ί α χ ρ ό ν υ α ή ε ΰ κ ό -
να έ χ ε υ κάπως τρ ο π ο π ο υ η θ ε ϋ . Σ ή μ ε ρ α , γ υ ά το ύ ς λ ό ­
γ ο υ ς πού ά νά π τυξα σ τή π ρ ο η γ ο ύ μ εν η π α ρά δοσ η , μ υ λ α -
μ ε λ υ γ ό τ ε ρ ο γυά ΰ σ τ ο ρ υ κ ο ύ ς " ν ό μ ο υ ς " . Κ υ ’ ά κόμ α η
λ έ ξ η " α ΰ τ ί α " δ έ ν ε ί ν α υ τ ή ς μ ό δ α ς , πράγμα πού ό-
φ ε ίλ ε τ α υ έ ν μ έ ρ ε υ σέ ό ρ υ σ μ έ ν ε ς φ υ λ ο σ ο φ υ κ ές άμ-

*Λ α τυνυκές ο ν ο μ α σ ίε ς τών ποταμών Άμου-Ν τά ρυα

καί Σύ ρ - Ν τ ά ρ υ α , στά σ ύ νο ρα τή ς Ρω σ ία ς καί τοΰ
Άφ γανυστάν.

-1 0 3 -
φ υ β ο λ ύ ε ς , πού σ ’ α ύ τ έ ς δ έ χ ρ ε υ ά ζ ε τ α υ νά ύ π ευ σ έλ -
θω ' κ α ύ έ ν μ έ ρ ε υ , σ τ ή ν ύ π ο τ υ θ έ μ ε ν η σ ύ ν δ ε σ η τ η ς μ έ
τόν ντετερμ υνυσ μό , π ο ύ θ ά μ έ απασχολήσει- παρακά­
τω. Γ υ ’ α ύ τό τό λόγο μ ε ρ υ κ ο ύ ύ σ τ ο ρ υ κ ο ύ δ έ μ υ λ ο ϋ ν
γυά " α ΰ τ ύ α " σ τ ή ν ύ σ τ ο ρ ύ α , ά λ λά γ υ ά " ε ξ ή γ η σ η " ή
"έρ μ η ν εύ α " ή γυά "λ ο γ υ κ ή τή ς κ α τ ά σ τ α σ η ς " ή γυά
" έ σ ω τ ε ρ υ κ ή λ ο γ υ κ ή τών σ υ μ β ά ν τ ω ν " (α ύ τ ό π ρ ο έ ρ χ ε ­
ταυ άπό τ ό ν Ν τ ύ σ ε υ ) ή ά π ο ρ ρ ύ π το υν τ ή ν αύτυώ δη
π ρ οσ έγ γ υσ η (γ υ α τ ύ σ υ ν έ β ε υ ) ύπέρ τ ή ς λ ε υ τ ο υ ρ γ υ κ ή ς
π ρ οσ έγ γ υσ η ς (πώς σ υ ν έ β ε υ ) , α ν καύ φ α ύ νετα υ νά
π ε ρ υ π λ έκ ευ ε τσ υ . ά ν α π όφ ευ κτα τ ή ν έρ ω τη σ η , πώς ε-
γ υ ν ε ν ά σ υ μ β εΰ α ύ τ ό , καύ μάς ό δ η γ ε ΰ πάλυ σ τ ή ν έ-
ρώτηση " Γ υ α τ ύ ; " . ’ Α λ λ ο υ δ υ α κ ρ ύ ν ο υ ν δ υ α φ ο ρ ετυ κά
εύ δ η αΰτυώ ν - μ η χ α ν υ κ έ ς , β υ ο λ ο γ υ κ έ ς , ψ υ χ ο λ ο γ υ -
κές, καύ οΰτω κ α θ ε ξ ή ς - καύ θεω ρ ο ύ ν τ ή ν - υ σ το ρ υ -
κή α ΰτύα μυά ΰ δ υ α ύ τ ε ρ η κ α τ η γ ο ρ ύ α . Μ ο λ ο ν ό τυ μ ε ρ υ ­
κ έ ς ά π ’ α ύ τ έ ς τ ύ ς δ υ α κ ρ ύ σ ε υ ς ε ί ν α υ σ ’ δνα βαθμό
έγκυρες, ΰσως νά ε ίν α υ πυό χ ρ ή σ υ μ ο πρός τ ό πα­
ρόν νά έξ ά ρ ο μ ε δ , τ υ είν α υ κ ο υ ν ό σ ’ όλα τά εΰ δ η
της α ύ τύ α ς , παρά δ , τ υ τά χω ρύζευ. Μοΰ ά ρ κ ε ϋ νά
χρησυμοπουήσω τ ή λ έ ξ η " α ΰ τ ύ α " μ έ τ ή ν κ ο υ ν ή εν ν ο υ α
καύ νά άφήσω κατά μ έ ρ ο ς α ύ τ έ ς τ ύ ς ε ύ δ υ κ έ ς έ κ λ ε -
π τύνσ ευς.
’ Ας ά ρ χ ύ σ ο υ μ ε ρωτώντας τ ύ κ ά ν ε υ π ρακτυκά ό ύ-
σ τ ο ρ υ κ ό ς δ τ α ν ά ν τυ μ ετω π ύ ζ ευ τ ή ν ά ν ά γ κ η νά άπο-
δώ σευ α ΰ τ ύ ε ς στά π ε ρ υ σ τ α τ υ κ ά . Τό πρώτο χ α ρ α κ τη -
ρ υ σ τ υ κ ό τ ή ς π ρ ο σ έγ γ υ σ η ς τ ο ϋ ΰ σ τ ο ρ υ κ ο ϋ ε ί ν α υ πώς
θά άιίοδώσευ συνήθω ς σ τ ό ΰ δυο π ε ρ υ σ τ α τ υ κ ό δυάφ ο-
ρ ε ς α ΰ τ ύ ε ς . Ό ο ΰ κ ο ν ο μ ο λ ό γ ο ς Μάρσαλ έγρ α ψ ε κάπο­
τε: "π ρ έ π ε υ ν ά ά π ο τ ρ έ ψ ο υ μ ε τ ο ύ ς άνθρώ πους μ έ δλα
τά δ υ ν α τά μέσ α, νά ύ π ο λ ο γ ύ ζ ο υ ν σ τή δράση μ υα ς
όπ ουα σ δή π οτε α ύ τ ύ α ς ..χ ω ρ ύ ς νά λ ά β ο υ ν ύπόψη τ ο υ ς
τ ύ ς ά λ λ ε ς πού τά ά π ο τελ έσ μ α τα τ ο υ ς σ υ νυ π ά ρ χο υ ν
μέσρι σ ’ α ύ τ ή " . Ό ύποψήφυος σ έ μυά έ ξ έ τ α σ η πού θά
π ρ όβα λλ ε μ ό ν ο μ υ ά α ΰ τ ύ α σ τ ή ν έρώ τηση " Γ υ α τ ύ ξέ­
σπασε ή έπ ανάσταση τ ο ϋ 1917 σ τή Ρ ω σ ύ α ;" θά ε ΰ ­
τ α ν τ υ χ ε ρ ό ς νά πάρευ τ ή ν τ ρ ύ τ η θ έ σ η . Ό ΰστορυκός,
ό δ η γ ε ϋ τ α υ σ έ μυά π ολλαπ λότητα α ύ τυ ώ ν . ’ Α ν τ ο ϋ ζη-

-1 0 4 -
τ ο ΰ σ α ν νά σ κ ε φ τ ε ΐ πάνω σ τ ύ ς α ί τ ύ ε ς τής επ ανάστα­
σης τών Μ π ολ σ εβύ κω ν," θά μ π ορ οΰ σ ε νά ά ν α φ έ ρ ε ι τ ύ ς
σ υ ν ε χ ε ί ς σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ έ ς Τίττες τ ή ς Ρ ω σ ία ς , τ ή κατά-
ρ ε υ σ η τ ή ς ρ ω σ ική ς ο ί κ ο ν ο μ ύ α ς κάτω άπό τ ή ν πύεση
τ ο ΰ π ο λ έ μ ο υ , τ ή ν α π ο τ ε λ ε σ μ α τ ικ ή προπαγάνδα τών
Μ π ο λ σ εβ ίκω ν , τ ή ν άπ οτυ χύα τ ή ς Τ σ α ρ ικ ή ς κ υ β έ ρ ν η ­
σ ης νά λ ύ σ ε ι τό α γ ρ ο τ ι κ ό π ρ ό β λ η μ α , τή σ υ γ κ έ ν τ ρ ω ­
ση ε ν ό ς φτω χοΰ καύ έ κ μ ε τ α λ ε υ ό μ ε ν ο υ π ρ ο λ ε τ α ρ ιά τ ο υ
στά ε ρ γ ο σ τ ά σ ια τ ο ΰ Π έ τ ρ ο γ κ ρ α ν τ , τ ό γ ε γ ο ν ό ς πώς
ό Λ έ ν ι ν ή ξ ε ρ ε τ ύ ή θ ε λ ε ένώ κ α ν ε ύ ς άπό τ ή ν ά λλη
πλευρά δ έ ν ή ξ ε ρ ε - μ έ δ υ ό λ ό γ ι α εν α τ υ χ α ίο άνα κά -
τωμα ο ί κ ο ν ο μ υ κ ώ ν , π ο λ ι τ ικ ώ ν , ι δ ε ο λ ο γ ι κ ώ ν καύ προ­
σωπικών α ι τ ι ώ ν , βρ α χυπ ρ όθεσ μ ω ν καύ μ ακροπ ρόθεσ μω ν
α ιτ ιώ ν .
Α ύ τό μας φ έ ρ ν ε ι σ τό δ ε ύ τ ε ρ ο χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ό τή ς
π ρ ο σ έ γ γ ισ η ς τ ο ΰ ι σ τ ο ρ ι κ ο ύ . *0 ύ π οψ ήφ ιος πού θά
ε ί τ α ν ικ α ν ο π ο ιη μ έ ν ο ς νά π α ρ α θ έσ ει τή μ ιά μ ε τ ά
τ ή ν ά λ λ η μ ι ά ν τ ο υ ζ ύ ν α α ί τ ι ε ς γ υ ά ν ΐ ή Ρ ω σ ικ ή ’ Επα­
νά σ τα ση καύ νά τ ύ ς ά φ ή σ ει έ τ σ ι, μ π ορ οΰ σ ε νά πά-
ρ ευ τή δ ε ύ τ ε ρ η θ έσ η άλλά μ ά λ λ ο ν ό χ ι τ ή ν πρώτη.
"Κ α λ ά π λ η ρ ο φ ο ρ η μ έ ν ο ς , άλλά χω ρύς φ α ντα σ ύ α " θά
ε ί τ α ν π ιθ α ν ό ν ή κ ρ ύ σ η τών έ ξ ε τ α σ τ ώ ν . Ό ά λ η θ ιν ό ς
ι σ τ ο ρ ι κ ό ς πού σ τ γ κ ε ν τ ρ ώ ν ο ν τ α ς τό ύ λ ι κ ό τ ο υ α ν τ ι ­
μ ε τ ω π ίζ ε ι α ύ τ ό ν τ ό ν κα τά λ ο γ ο α ί τ ι ω ν , θα έπ ρεπ ε
νά ν ο ιώ σ ε ι μ ι ά ε π α γ γ ε λ μ α τ ικ ή ά ν ά γ κ η ν ά τ ύ ς τ α ξ ι­
ν ο μ ή σ ε ι, νά ό ρ ύ σ ε ι μ ιά ΐε ρ α ρ χ ύ α α ι τ ι ώ ν πού νά
ρ υ θ μ ύ σ ε ι τ ύ ς μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς σ χ έ σ ε ι ς , νά ά π οφ ασ ύσ ει
ίσω ς π ο ιά α ΐ τ ύ α ή π ο ι ά κ α τη γ ο ρ ύ α α ι τ ιώ ν θά έ π ρ ε ­
πε νά θ ε ω ρ η θ ε ί σ τ ή ν " τ ε λ ε υ τ α ύ α κατάληξη" ή σ τή ν
" τ ε λ ι κ ή ά ν ά λ υ σ η " (ά γ α π η μ έ ν ε ς φ ρ ά σ ε ις τών ι σ τ ο ρ ι ­
κώ ν ) σ άν ή έσ χ α τ η α ί τ ύ α , ή α ίτ ύ α τών α ι τ ι ώ ν . Αύ-
τή ε ί ν α ι ή έρμηνεύα τοΰ θέμ α τος το υ . Ό ι σ τ ο ρ ι ­
κός ά ν α γ ν ω ρ ύ ζ ε τ α ι άπό τύς α ΐτ ύ ε ς πού ε π ι κ α λ ε ί ­
τ α ι. Ό Γ κ ύ μ π ο ν θεώ ρησε τ ό θ ρ ύα μβ ο τ ο ΰ β α ρ β α ρ ι-
σ μοϋ καύ τής θρησκεύα ς σάν α ίτ ύ α τής παρακμής
καύ τ ή ς πτώσης τ ή ς Ρω μ α ϊκ ή ς Α ύ τ ο κ ρ α τ ο ρ ύ α ς . Ο ΐ
'Α γ γ λ ο ι Ο ύ ίγ κ ι σ τ ο ρ ι κ ο ί τ ο ΰ δ έ κ α τ ο υ έ ν α τ ο υ α ιώ ­
να θεώ ρησα ν τήν ά νά π τυ ξη τώ ν π ο λ ι τ ικ ώ ν θ εσ μ ώ ν,

-1 0 5 -
πού ενσ ά ρ κω να ν τ ύ ς α ρ χ έ ς τ ή ς σ υ ν τ α γ μ α τ ικ ή ς ελευ­
θ ε ρ ί α ς , σάν α ΰ τ ί α γ υά τ ή ν ά νοδο τή ς βρ ετα νυ κής
δ ύ ν α μ η ς καύ ε υ η μ ε ρ ία ς . Ό Γ κ ύ μ π ο ν καύ ο ΰ 'Α γ γ λ ο υ
ΰ σ τ ο ρ υ κ ο ί τοΌ δ έ κ α τ ο υ έ ν α τ ο υ αΰώνα μας φ α ίν ο ν τ α υ
σ ή μερ α ξ ε π ε ρ α σ μ έ ν ο υ γ υ α τ ί ά γ ν ο ο Ο ν τ ί ς ο ΰ κ ο ν ο μ υ -
κ έ ς α ΰ τ ί ε ς πού έφ ερ α ν σ τό π ρ ο σ κήνυ ο οΰ σ ύ γ χ ρ ο ν ο υ
ΰ σ τ ο ρ υ κ ο ί. Κά θε ΰ σ τ ο ρ υ κ ό έ π υ χ ε ίρ η μ α σ τρ έφ ετα υ
γύρω άπό τ ό πρόβλημα τ ή ς π ρ ο τε ρ α υ ό τη τα ς τών α ΰ­
τ υών.
Ό Άνρύ Π ουα νκα ρέ, στό έρ γ ο π ο ύά νά φ ερα σ τ ή ν
π ρ ο η γ ο ύ μ εν η π α ρά δοσ η , σ η μ ε ίω σ ε πώς η έπ υσ τή μ η
π ρ οχώ ρ ησ ε, "π ρ ό ς τ ή ν πουκ-υλία κ α ί π ο λ ν π λ ο κ ό τη -
τα " κ α ί "π ρ ό ς τ ή ν ένότητα κ α ί άπ λότητα " κ υ ’ α ΰ τή
η δ υ τ τ ή χ α ί έμφανως ά ν τ υ φ α τ υ κ ή δυ α δυ κα σ ύ α ε ΰ τ α ν
ά ν α γ κ α ϋ ο ς δ ρ ο ς γ υ ά τ ή γ ν ώ σ η . Α ύ τ ό ΰ σ χ ύ ε υ καύ γ υ ά
τ ή ν ΰ σ τ ο ρ ύ α . Ό ΰ σ τ ο ρ υ κ ό ς , π λ α τ α ίν ο ν τ α ς καύ βα-
θ α ύ ν ο ν τ α ς τ ή ν α ν α ζ ή τη σ η τ ο υ , σ υ σσ ω ρ εύ ευ σ υ ν έ χ ε υ α
δλ ο καύ πυό π ο λ λ ές ά π α ν τή σ ευ ς σ τ ή ν έρώ τηση " Γ υ α ­
τ ύ ;". Στά τ ε λ ε υ τ α ύ α χ ρ ό ν υ α ή γονυμότητα τής οΰ-
κ ο ν ο μ υ κ ή ς καύ κουνω νι>κής ΰ σ το ρ ύ α ς δπως καύ τ ή ς
ΰσ το ρ ύ α ς τοΟ π ο λ υ τυ σ μ ο ϋ καύ τ ο ϋ δ υ κ α ύ ο υ γυά νά
μ ή ν άναφερθώ σ τ ύ ς ν έ ε ς γ ν ώ σ ε υ ς πάνω στά π λ έγμα ­
τα τ ή ς π ολυτυκής ΰ σ τορύ α ς καύ σ τ ύ ς ν έ ε ς τεχνυ κ- ές
τή ς ψ υ χ ο λ ο γ ύ α ς καύ σ τ α τ υ σ ΐυ κ ή ς - έ χ ε υ τ ερ ά σ τυ α
π λ ο υ τύ σ ε υ τ ό ν ά ρ υ θ μ ό καύ τ ό βαθμό τω ν ά π α ντή σ ε-
ων μ α ς . 'Ο τ α ν ο Μ π έρτρ α ντ Ρά σ σ ελ π α ρ α τή ρ η σ ε, πώς
" κ ά θ ε π ρ όοδος μ υ δ ς έπ υ σ τή μ η ς μας φ έ ρ ν ε υ πυό μα-
κ ρυά άπό τ ί ς ά π λ ο ΰ κ ές ό μ ο υ ο μ ο ρ φ ίε ς πού ά ρ χ υ κ ά
π α ρ α τη ^ ή θ η κ α ν , πρός μυά μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η δυ α φ ο ρ ο π ο ίη -
ση π ρ ο γ ε ν έ σ τ ε ρ ω ν π ε ρυ σ τα τυ κώ ν κ α ί έπ ακόλουθω ν
κ α ί πρός έν α δλ ο - κ α ί π λ α τύ τερ ο κ ύ κ λ ο π ρογενέ­
σ τερ ω ν π ο ύ ά ν α γ ν ω ρ ίζ ο ν τ α υ σάν σ η μ α ί ν ο ν τ α " , π ε ρ υ έ-
γ ρα ψ ε άκρυβω ς τ ή ν κα τά σ τα σ η σ τ ή ν ΰ σ τ ο ρ ύ α . Ό ΰ­
στορυκός όμως ω θ ο ύ μ εν ο ς νά κ α τ α ν ο ή σ ε υ τό παρελ­
θ ό ν ε ί ν α υ ύ π ο χ ρ ε ω μ έ ν ο ς , όμουα μ έ τ ό ν έ π υ σ τ ή μ ο ν α ,
νά άπ λοπ ουεϋ τ ή ν π ο λλα π λότητα τών άπ αντήσεω ν
τ ο υ , νά ύ π α γά γευ μ υά ά π άντησ η σ έ μυά ά λ λ η κ α ί νά
εΰ σ ά γ ευ κάπουα τά ξ η κ α ί έ ν ό τ η τ α σ τ ό χ ά ο ς τών πε-

-1 0 6 -
ρυσ τα τυκ ώ ν χα ύ σ τό χά ος τών εύ δυ κώ ν α ύ τυ ώ ν . " ’Ε­
να ς θ ε ό ς , εν α ς Ν ό μ ο ς , ενα Στουχεϋο χαύ ενα απο­
μα κρυσ μένο θ εΰο Σ υ μ β ά ν " η ή α ν α ζ ή τη σ η τ ο ΰ Χ έ ν ρ υ
"Α ν τ α μ ς " γ υ ά κάπουα μ ε γ ά λ η γ ε ν ύ κ ε υ σ η πού θά έβ α ­
ζ ε τ έ ρ μ α σ τ ή ν χρ α υ γή μας γ υ ά μ ό ρ φ ω σ η ",* ' αΰτά ά-
κ ο ύ γ ο ν τ α υ σ ή μερ α σάν παλυωμένα α σ τ ε ί α . Π α ρ α μ ένευ
όμως γ ε γ ο ν ό ς πώς ό ΰ σ τ ο ρ υ χ ό ς πρέπ ευ νά έ π έξ ερ γ ά -
ζ ετα υ τ ή ν άπ λοπ ούηση δπως χαύ τ ή ν π ο λλ α π λ ότη ­
τα τών α ύ τυ ώ ν . Ή ΰ σ τ ο ρ ύ α , σάν τ ή ν έ π υ σ τ ή μ η , προχω­
ρ ε ί μ έσ α ά π ’ α ΰ τή τ ή δ υ τ τ ή χαύ έμφανώς ά ν τυ φ α τυ -
χή δ υ α δ υ κ α σ ύ α .
Σ ’ α ύ τ ό τό σ η μ εϋ ο πρέπ ευ νά α σ χ ο λ η θ ώ , χωρύς προ-
θυμύα, μέ δ υ ό θ ε ω ρ ύ ε ς - π α γ ύ δ ε ς . 'Η μυά μ έ τ ή ν
έ τ υ χ έ τ τ α " Ό Ν τ ε τ ε ρ μ υ ν υ σ μ ό ς σ τ ή ν ' Ισ τ ο ρ ύ α ή ή Πα-
ν ο υ ρ γ ύ α τ ο ΰ Χ έ γ κ ε λ " καύ ή ά λ λη " Τ ό τ υ χ α ίο σ τ ή ν
' Ισ τ ο ρ ύ α ή ή Μύτη τ ή ς Κ λ ε ο π ά τ ρ α ς ". Πρώτα πρέπευ
νά πώ έ ν α - δ υ ό λόγυ α γ υ ά τό πώς έφ τασ α ν μ έ χ ρ υ ε­
δώ. Ό κα θηγητής Κάρλ Π ό π ερ , πού έγρ α ψ ε τό 1930
σ τή Β υ έ ν ν η ένα βαρύ έρ γ ο πάνω σ τή ν έ α όπ τυ χ ή τ ή ς
έπ υσ τή μ η ς (μ ε τ α φ ρ ά σ τ η κ ε τ ε λ ε υ τ α ύ α στά Ά γ γ λ υ -
κά μ έ τ ύ τ λ ό ' Η Λ ογυκή τής ’Έ π υ σ τ η μ ο ν υ -
κής ’ Ε ρ ε υ ν α ς ), δημ οσ ύευσ ε σ τή ν Ά γ γ λ ύ α τόν
κ α υ ρό τ ο ΰ π ο λέμ ου δυ ό βυ βλ ύα μ έ πυό έ κ λ α ϋ κ ε υ μ έ -
νο χα ρα κτήρα : ' Η Ά νουχτή Κ ο υ νω νύα κα ύ ού
’ Εχθρού τ η ς κ α ύ 'Η Φ τώ χευα τοΰ 'Ισ τ ο ρ υ κ υ -
σ μ ο ΰ .* * Καύ τά δ υ ό γ ρ ά φ τ η κ α ν κάτω άπό τ ή ν δ υ ν α ­
τ ή σ υ να υ σ θ η μ α τυ κ ή έπ ιδ ρ α σ η τ ή ς ά ν τ ύ δ ρ α σ η ς έν ά ν τ υ α
σ τ ό ν Χ έ γ κ ε λ , πού μαζύ μ έ τ ό ν Πλά τω να , θεω ρ ή θ η κ ε
0 π ν ε υ μ α τ υ κ ό ς π ρ ό γ ο ν ο ς τ ο ϋ Ναζυσμοΰ καύ έν ά ν τ υ α
σ τ ό μ ά λ λ ο ν ρ η χ ό Μαρξυσμό τ ή ς Β ρ ε τ α ν υ κ ή ς Ά ρ υ σ τ ε -
ρ δ ς τ ο ϋ 1 9 3 0 . Ού κ ύ ρ υ ο υ σ τ ό χ ο υ ε υ τ α ν ού ν τ ε τ ε ρ -
μ υ ν υ σ τ υ χ έ ς φ υλ οσ οφ ύες τ ο ϋ Χ έ γ κ ε λ καύ τ ο ϋ Μάρξ
πού ενώ θη κα ν κάτω άπό τ ό ύ β ρ υ σ τ υ χ ό δ ν ο μ α " ' Ισ τ ο -

* T h e E d u c a t i o n ( B o s t o n , 1 9 2 8 ) σ ε λ . 224
* * T h e P o v e r t y o f H i s t o r i c i s m π ρ ω το δ η μ ο σ υ ε ύ τη κ ε σ έ
β υ β λ ύ ο τό 1957 άλλά ά π ο τ ε λ ε ΰ τ α υ άπό άρθρα πού δ η -
μ ο σ υεύ τη κα ν τό 1944 χα ύ 1 9 4 5 .

-1 0 7 -
ρ υ κ υ σ μ ό ς " . * T<5 1954 ό σερ ’ Ισ α υ α Μ π έρλυν δ η μ ο ­
σ ί ε υ σ ε τό δ ο κ ύ μ υ ο τ ο υ ' Ι σ τ ο ρ υ κ ό ’ Α να π όφ ευ­
κ τ ο . Π αράλευψ ε τ ή ν έπ ύθεσ η έ ν ά ν τ υ α σ τ ό ν Πλάται­
ν α , ΰσως άπό κάπουο μ α κ ρ ο χ ρ ό ν υ ο σ εβα σ μ ό γ υ ’ αύ-

* ’ Απέφυγα τ ή λ έ ξ η " ύ σ τ ο ρ υ κ υ σ μ ό ς " , ε κ τ ό ς άπό ε-

ν α - δ υ ό σ η μ ε ία που δ έ ν ά π α υτοΰσ α ν ά κ ρ ύ β ε υ α , άφοΰ
ό κ α θ η γ η τ ή ς Π ό π ερ , στά π ο λυ δυ α βα σμ ένα σ υ γγ ρ ά μ μ α ­
τα τ ο υ πάνω σ τό θ έ μ α , σ τ έ ρ η σ ε α ύ τ ό τ ό ν δρο άπό
τ ή ν ά κ ρ υ β ή τ ο υ σ η μ α σ ία . Σ υ ν ε χ ή ς έπ υμ ο ν ή σ τ ό ν κα-
θορ υ σ μ ό τών όρω ν ε ί ν α υ σ χολα σ τυκή. ’ Αλλά πρέπευ
νά ξ έ ρ ε υ κ α ν ε ύ ς γ υ α τ ύ μ υ λ ά ευ κ υ ’ ό κ α θ η γ η τ ή ς Πό­
περ χ ρ η σ υ μ ο π ο υ εΰ τ ό ν ό ρ ο " ύ σ τ ο ρ υ κ υ σ μ ό ς " σ άν ένα
καλάθυ όπ ου ρ ύ χ ν ε υ κ ά θ ε γ νώ μη γυά τ ή ν ΰ σ τορύα
που δ έ ν τ ο ΰ ά ρ έ σ ε υ σ υ μ π ερ υ λ α μ β ά ν ο ν τα ς κ ά π ο υ ες π ο ύ
μ οϋ φ α ύ ν ο ν τα υ ά φ θα ρτες κ υ ’ ά λ λ ε ς πού ύποθέτω πώς
κα ν έ ν α ς σ οβα ρός σ υ γγ ρ α φ έα ς σ ή μερ α δ έ ν τ ύ ς ύπ οσ τη-
ρ ύ ζ ε υ . "Οπως ό υ δ υ ο ς π α ρα δέχετα υ έπ υ ν ο ε ϋ "ύ σ τ ο -
ρυκυστυκά" έ π υ χ ευ ρ ή μ α τα πού δ έ ν χρ η σ υ μ ο π ο ύ η σ ε
ποτέ κ α ν έν α ς γ ν ω σ τό ς " ΰ σ τ ο ρ υ κ υ σ τ ή ς " . Στά γρα φτά
το υ ό " ύ σ τ ο ρ υ κ υ σ μ ό ς " κα λ ύ π τευ καύ θ εω ρ ύ ε ς πού έ-
ξομ ο υ ώ νο υ ν τ ή ν ΰσ τορύ α μ έ τ ή ν έπ υσ τή μ η καύ θεω ­
ρ ίε ς πού χ ω ρύ ζ ου ν α ύ σ τη ρά τ ή μυά άπό τ ή ν άλλη·
Στήν ’ Α νου χτή Κουνω νύα , ό Χ έ γ κ ε λ πού άπόφυ-
γ ε τ ή ν π ρ ό ρ η σ η , π α ρουσ υά ζ ετα υ σάν ά ρ χ υ ε ρ έ α ς τ ο ΰ ΰ-
σ τ ο ρ υ κ υ σ μ ο ΰ . Σ τ ή ν εΰσαγω γή τ ο ΰ ' Η Φ τ ώ χ ε υ α τ ο ΰ
' I σ τ op u κ υσμ ο ΰ , ό ύστορυκυσμός π ερυγρά φ ετα υ
σάν " π ρ ο σ έ γ γ υ σ η σ τ ύ ς κ ο υ ν ω ν υ κ έ ς έπ υ σ τ ή μ ες πού £,-
σ χ υρ ύ ζ ετα 'υ πώς ή ύ σ τ ο ρ υ κ ή π ρ ό ρ η σ η ε ί ν α υ ο κύ-
ρ υος σ τ ό χ ο ς τ ο υ " . Μ έχρ υ τώρα ό ό ρ ο ς ε ί χ ε χ ρ η σ υ -
μ ο π ο υ η θ εΰ σ ά ν ά γ γ λ υ κ ή άπ όδοση τ ο ΰ γ ε ρ μ α ν υ κ ο ΰ " Η ΐ -
s t o r i s m u s " ! Τώ ρ α ό κ α θ η γ η τ ή ς Πόπερ δ υ α κ ρ ύ ν ε υ τ ό ν
" ύ σ τ ο ρ υ κ υ σ μ ό " άπό τ ό ν " ύ σ τ ο ρ υ σ μ ό " . Έ τ σ υ . προσ θέ-
τ ε υ έν α ά κόμα σ τ ο υ χ ε ϋ ο σ ύ γ χ υ σ η ς σ τ ή ν ή δη σ υ γ κ ε ­
χ υ μ έ ν η χ ρ ή σ η τ ο ΰ ό ρ ο υ . '0 Μ . Σ . Ν τ ’ ’ Α ρ σ ύ , T h e S e n ^
s e o f H i s t o r y : S e c u la r and S a c r e d (1 9 5 9 ), σ ε λ .
11, χρησυμοπ ούησε τή λ έξη "ύ σ τ ο ρ υ κ υ σ μ ό ς " σάν
"τ α υ τ ό σ η μ η μ έ φ υλ οίο φ ύ α τής ΰ σ τ ο ρ ύ α ς ".

-1 0 8 -
τ ό ν τ ό ν ά ρ χα ΰ ο σ τ υ λ ο β ά τ η τ ο ϋ 'Ι δ ρ ύ μ α τ ο ς τ η ς ’ Ο ξ­
φ ό ρ δ η ς .* Καύ π ρόσ θεσ ε σ τ ή ν κ α τη γ ο ρ ύ α τ ό έπ υχεύ-
ρημα, πού δ έ πώς ο " ΰ σ τ ο -
β ρ ύ σ κ ε τ α υ σ τ ό ν Π ό π ερ ,
ρ υκυ σ μ ός" τοϋ Χ έγ κ ελ χαύ τ ο ϋ Μάρξ ε ί ν α υ άπ ορρυ-
π τ α ΰ ο ς , γ υ α τ ύ , εξη γ ώ ν τα ς τ ύ ς ά νθρ ώ π υ νες π ράξευς
μ έ α ΰ τ υ α τ ο ύ ς δ ρ ο υ ς , π ε ρ υ χ λ ε ύ ν ε υ μυά ά ρ ν η σ η τ ή ς
ά νθρώ πυνης ε λ ε ύ θ ε ρ η ς βο ύ λ η σ η ς χαύ έ ν θ α ρ ρ ύ ν ε υ τ ο ύ ς
ΰ σ τ ο ρ υ χ ο ύ ς νά α π ο φ εύ γ ο υ ν τ ή ν ύ π ο τ ό θ έ μ ε ν η υ π ο χ ρ έ ­
ωση τ ο υ ς (γ υ ά τ ή ν όπούα μ ύλησα σ τ ή ν π ρ ο η γ ο ύ μ εν η
π α ρά δοσ η ) ν ά ά π α γ γ έ λ ο υ ν ή θ υ κ έ ς χ α τ α δ ύ χ ε ς γυά τ ο ύ ς
Κα ρλομά γνους, τ ο ύ ς Ν α π ο λ έο ν τ ες χαύ τούς Στάλυν
τ ή ς ΰ σ τ ο ρ ύ α ς . Κατά τά άλλα τύ π οτα / δ έ ν ά λ λ α ξ ε .
Ά λ λ ά ό σ έ ρ ’ ΐσ α υα Μ π έρλυν ε ί ν α υ έν α ς δύ χα υ α δ η ­
μ οφ υ λ ής χαύ π ο λυ δυ α βα σ μ έν ο ς σ υ γ γ ρ α φ έα ς . Στά πε­
ρα σ μένα π ε ν τ έ ξ η χ ρ ό ν υ α , δλ ο υ σ χ ε δ ό ν σ ’ α ύ τή τή
χώρα η σ τ ύ ς 'Η ν ω μ έ ν ε ς Π ο λ υ τ ε ϋ ε ς , πού ε ί χ α ν γ ρ ά -
ψευ ένα ΰ σ τ ο ρ υ χ ό ά ρ θρ ο η ά χ ό μ α μυά σ οβα ρή χ ρ υ τ υ -
χή ε ν ό ς ΰ σ τ ο ρ υ χ ο ϋ έρ γ ο υ ε ΰ ρ ω ν ε ύ ο ν τ α ν χαύ τ ό ν Χ έ ­
γ χ ε λ χαύ τ ό ν Μάρξ χαύ τ ό ν τ ε τ ε ρ μ υ ν υ σ μ ό χαύ ύπο-
γ ρ ά μ υ ζ α ν πόσο ε ί ν α υ "παράλογο νά π α ραλεύπ ευ χ α ν ε ύ ς
νά ά ν α γν ω ρ ύ ζ ευ τό ρ ό λο τ ο ϋ τυ χ α ύ ο υ σ τ ή ν ΰ σ το ρ ύ α .
Ε ί ν α υ ίσω ς ά δ υ χ ο νά κ α τα σ τή σ ο υ μ ε τ ό σ έρ ’ ίσ α υα
Μ πέρλυν ύ π εύ θ υ ν ο γ υ ά τ ο ύ ς οπ α δούς τ ο υ . Ά χ ό μ α κ υ ’
δ τ α ν έ λ ε γ ε ά ν ο η σ ύ ε ς κ έ ρ δ υ ζ ε τ ή ν έπ υ εύ κ υ α μας μ έ
τ ό ν έ λ κ υ σ τ υ κ ό καύ γ ο η τ ε υ τ υ κ ό τρόπο τ ο υ . Οΰ οπα­
δού του έπ α ν έλ α β α ν ττίν άνοη σ ύ α χω ρύς νά κ α τα φ έ­
ρ ο υ ν νά τ ή ν κ ά ν ο υ ν γ ο η τ ε υ τ υ κ ή . Τ έ λ ο ς πάντων δ έ ν
ύ π ά ρ χευ τύ π οτα κ α υ ν ο ύ ρ γ υ ο σ ’ δλα α ύ τ ά . Ό Τσά ρλς
Κ ύ ν γ κ σ λ ε υ , πού δ έ ν ε ί τ α ν άπό τ ο ύ ς πυό δ υ α κ ε κ ρ υ -
μ έ ν ο υ ς τ α κ τ υ κ ο ύ ς κ α θ η γ η τ έ ς . σ τ ή ν έδρ α τ η ς Σ ύ γ χ ρ ο ­
ν η ς 'Ισ τ ο ρ ύ α ς καύ πού π υ θα νό ν δ έ δυ ά βα σ ε π ο τέ
Χ έ γ κ ε λ καύ δ έ ν ά κ ο υ σ ε γ υ ά Μ ά ρ ξ, μ ύ λ η σ ε σ τ ή ν έ-
ν α ρ κ τ ή ρ υ α παράδοση τ ο υ τ ό 1860 γ υ ά " τ ή μ υσ τηρυώ -

* ' Η έπ ύθεση έ ν ά ν τ υ α σ τ ό ν Πλάτωνα σάν τ ό ν πρώτο

φασύστα π ρ οή λ θε καύ πάλυ άπό έ ν α ν ό ξ φ ο ρ δ υ α ν ό ,
τ ό ν R . Η . C r o s s m a n ,σ έ μυά σ ευ ρ ά εκπομπών μ έ τ ύ τ λ ο
'0 Π λά τω ν σ ήμερα .

-1 0 9 -
δη δύ ν α μ η τοΟ άνθρώ που νά σπάευ τ ο ύ ς νο'μ ους τ ή ς
ύπαρξης τ ο υ " σ άν ά π ό δ ευ ξ η πώς δ έ μ π ορ εΰ νά ύπάρ­
χ ε υ "ά ν α π ό φ ε υ κ τ η σ υ ν έ π ε υ α " σ τ ή ν ΰ σ τ ο ρ ύ α . Ά λ λ ά
εύ τυ χ ώ ς έ χ ο υ μ ε ξ ε χ ά σ ε υ το'ν Κ ύ ν γ κ σ λ ε υ . 'Υ π ά ρ χ ε υ
ό κ α θ η γ η τ ή ς Π<5περ χαύ 6 σέρ ’ Ισ α υ α Μ π έ ρ λ υ ν , πού
στ«5 μ ε τ α ξ ύ σ π η ρ ού νυ σ α ν α ύ τό τ ό πτώμα νά χαλπάσευ
πρός μ υ ά ν έπύφαση ζ ω ής. Καύ θά χ ρ ε υ α σ τ ε ΰ λ ύ γ η ύ-
πομονή γ υ ά νά ξ εχ α θ α ρ υ σ τ ε ΰ .τ ό .' μ π έ ρ δ ε μ α .
Πρώτα λο.υπόν έπ υ τ ρ έ ψ τ ε μου νά άσχοληθώ μ έ τό
ντετερμυνυσ μό π ο ύ , θά τόν όρύσω - έλπύζω χω ρύς
ά ν τ ύ ρ ρ η σ η - σάν τ ή ν πύστη πώς δλα δσα σ υ μ β α ύ ν ο υ ν
έ χ ο υ ν α ΰ τύ α ή α ΰ τ ύ ε ς χαύ δ έ μ π ορ ού σ α ν νά σ υμ-
β ο ϋ ν ά λ λο υ ώ ς , έ χ τ ό ς α ν ά λ λα ζ ε χ ά τυ σ τ ή ν αΰ τύ α ή
σ τύ ς α ΰ τ ύ ε ς . * Ό ντετερμ υνυσ μός δέν είν α υ πρόβ­
λημα τ ή ς ύ σ τ ο ρ ύ α ς , ά λλά ο λ ό κ λ η ρ η ς τ ή ς ά ν θ ρ ώ π υ ν η ς
σ υ μ π ερ υ φ ο ρ δ ς . Τ ό άνθρώ πυνο δ ν , πού οΰ πράξευς
τ ο υ δ έ ν έ χ ο υ ν α ΰ τύ α χαύ γ υ ’ α ύ τ ό ε ί ν α υ ά χ α θόρυ -
σ τ ε ς , ε ί ν α υ μυά άφαύρεση όσο χαύ τ ό ά το μ ο έξω
άπό κ ο υ ν ω ν ύ α , πού γ ι / α ύ τ ό μ υ λ ή σ α μ ε σ έ μυά προη­
γ ο ύ μ ε ν η πα ρά δοση. Ό ΰ σ χυ ρ υσ μ ό ς τ ο ϋ κ α θ η γ η τ ή Πό-
περ πώς " δ λ α ε ί ν α υ δ υ ν α τά σ τ ύ ς ά νθρ ώ π υ νες ύ π οθέ-
σ ε υ ς " ε ί ν α υ ε ΰ τ ε χω ρύς νόη μ α ε ΰ τ ε λ α θ ε μ έ ν ο ς . Κα­
ν ε ύ ς δ έ ν τ ό ν π υ σ τ εύ ευ ή δ έ μ π ορ εΰ νά τ ό ν π υ σ τέ-
ψ ευ σ τ ή ν κ α θ η μ ε ρ υ ν ή ζω ή. Τ ό άξύωμα πώς κ ά θ ε τ υ έ­
χ ε υ μυά α ΰ τύ α ε ί ν α υ δ ρ ο ς τ ή ς ΰ κ α ν ό τ η τ α ς μας νά
κ α τ α ν ο ή σ ο υ μ ε .α ύτά πού σ υ μ β α ύ ν ο υ ν γύρω μ α ς . * * Ή

* "Ν τ ΐΤ £ ρ μ υ ν ι;σ μ ό ς -σ η μ α ύ ν ε υ .. πώς, ό ν τ α ς τά δεδο­

μ έν α α ύτά πού ε ί ν α υ , ό τ υ δ ή π ο τ ε σ υ μ β α ύ ν ε υ , σ υ μ-
β α ύ ν ευ ό ρ υ σ τ υ κ ά κ α ύ δ έ θ ά μ π ο ρ ο ύ σ ε νά ε ί ν α υ δυα-
φ ορετυκά . Τ ό νά ύ π ο σ τη ρ ύ ζ ευ κα νεύς πώς θά μ π ο ρ ο ύ ­
σε, σ η μ α ύ ν ευ μ ο ν ά χ α πώς θά μ π ο ρ ο ύ σ ε έφ όσ ον τά δ ε ­
δ ο μ έν α θά ε ΰ τ α ν δ υ α φ ο ρ ε τ υ χ ά " . ( S . W . A le x a n d e r i n
E s § a y e s P r e s e n te d t o E r n s t C a s s ir e r , 1936, σ ελ .
1 8 ).
* * " Ό ν ό μ ο ς τ ή ς α ί τ υ ό τ η τ α ς δ έ μ α ς έπ ύ β ά λ λ ετα υ ά­
πό τ ό ν κ ό σ μ ο " άλλά " ε ί ν α υ γ υ ά μ α ς ΰ σ ω ς ή π υ ό κα­
τ ά λληλη μ έθ ο δο ς γυά νά π ρ οσ α ρ μ οσ τού μ ε σ τ ό ν κ ό-

-1 1 0 -
έ φ υ α λ τ υ κ ή π ο υότητα των μ υ θ υ σ το ρ η μ σ τω ν τ ο ΰ Κάφκα
β ρ ύ σ κ ετ α υ σ τό γ ε γ ο ν ό ς πώς τύ π οτα ά π 'ό σ α σ υ μ β α ί­
ν ο υ ν δ έ ν έ χ ε υ φ α νερ ή α ΰ τύα η κάπουα α ΰ τύα πού
μ π ορ εΰ νά έ ξ α κ ρ υ β ω θ ε ΰ : α ύ τ ό ο δ η γ ε ί σ έ μυά σ υ ν ο -
λ υ κ ή δυάσπαση τή ς ά ν θ ρ ώ π υ ν η ς π ρ οσ ω π υ κότη τα ς, ποΰ
βα σύ ζ ετα υ σ τ ή ν παραδοχή πώς τά π ερ υ σ τα τυ κ ά έ χ ο υ ν
α ΰ τ ύ ε ς χαύ πώς ά ρ χ ε τ έ ς ά π ’ α ύ τ έ ς τ ύ ς α ύ τ ύ ε ς μπ ο­
ρ ο ΰ ν νά έξ α χ ρ υ β ω θ ο ΰ ν γ υ ά νά δ η μ υ ο υ ρ γ ή σ ο υ ν μέσ α
σ τ ό ν άνθρώ πυνο ν ο ΰ ενα μ ο ν τ έ λ ο τ ο ΰ π α ρ ε λ θ ό ν το ς
χαύ τ ο ΰ π α ρ ό ντ ο ς α ρ κ ε τ ά σ υ ν ε κ τ υ κ ό γ υ ά νά χ ρ η σ υ -
μ ε ύ σ ε υ σάν ο δ η γ ό ς δρ ά σ η ς , 'Η κ α θ η μ ε ρ υ ν ή ζωή θά
ε ΰ τ α ν ά δ ύ ν α τ η ά ν δ έ ν π α ρα δεχ ότα ν κ α ν ε ύ ς πώς, ή
άνθρώ πυνη σ υμπ ερυφ ορά π ρ ο σ δ υ ο ρ ύ σ τ η κ ε άπό α ύ τ ύ ε ς
πού βασυκά μ π ο ρ ο ΰ ν νά έ ζ α χ ρ υ β ω θ ο ΰ ν. Μυά φορά κ υ ’
έ ν α ν καυ ρό κάπουου άνθρω που θεω ρούσα ν τ ή ν έ ρ ε υ ν α
γ υά τ ύ ς α ΰ τ ύ ε ς τών φυσυκών φ α υ νομένω ν βλασ φ ημύα,
άφοΟ όλοφ ά νερ α τά κ υ β ε ρ ν ο ΰ σ ε ή Θεύα β ο ύ λ η σ η . 'Η
άπόρρυψη άπό τ ό ν σέρ ’ ίσ α ϋα Μ π έρλυν τ ή ς έρμηνεύ-
ας μας γ υ α τ ύ οΰ άνθρωπου έ ν ε ρ γ ο Ό ν έ τ σ υ , πάνω σ τή
βάση πώς α ύ τ έ ς οΰ π ράξευς κ υ β ερ ν ώ ν τα υ άπό τ ή ν ε ­
λ ε ύ θ ε ρ η β ο ύ λ η σ η , ά ν ή κ ε υ σ τ ή ν ΰδυα τά ξ η ύδεώ ν καύ
μ α ρ τυρ ά ΰσως πώς οΰ κουνω νυκές έπ υ σ τ ή μ ες βρύ-
σ κ ο ν τ α υ σ ήμερα σ τ ό ΰδυο σ τά δ υο ά ν ά π τυ ξη ς πού
β ρ ίσ κ ο ν τ α ν κά π ο τε οΰ φ υ σ υ κ ές έ π υ σ τή μ ες ό τ α ν τ έ -
τουα έπ υ χ ευ ρ ή μ α τα σ τ ρ έ φ ο ν τ α ν έ ν ά ν τ υ α τ ο υ ς .
"Α ς δ ο ΰ μ ε πώς χ ε υ ρ υ ζ ό μ α σ τ ε α ύ τ ό τ ό πρόβλημα
σ τ ή ν κ α θ η μ ε ρ υ ν ή ζω ή. Κ ά νο ν τα ς τ ύ ς κ α θ η μ ε ρ υ ν έ ς
σας δ ο υ λ ε υ έ ς σ υ ν η θ ύ ζ ε τ ε νά σ υ ν α ν τ δ τ ε τ ό ν Σ μ ύ θ .
Τ ό ν χ α υ ρ ε τ δ τ ε φ υλυκά άλλά ά δι,ά φ ορα, μ υ λ δ τ ε γ υά τ ό ν
κ α υρό η γ υά τ ή ν κ ατάσ τα σ η ή γ υ ά τ ύ ς π α νεπ υσ τη μυ-
α κές δ ο υ λ ε υ έ ς . Σά ς άπαντά τ ό ΰδυο φ υλυκά καύ ά-

σ μ ο " . ( J . R u e f f , From t h e P h y s i c a l t o th e S o c ia l
S c ie n c e s , B a lt im o r e 1922, σ ελ . 5 2 ). Ό ΰδυος ό
κ α θ η γ η τ ή ς Πόπερ (T h e L o g i c o f S c i e n t i f i c E n q u i -
r y , σ ε λ . 2 4 8 ) ά π ο κ α λ έ υ , τ ή ν πύστη σ τ ή ν α ΰ τ υ ό τ η τ α
σά μ ετα φ υ σ υ κ ή ύ π οσ τα συοπ ούησ η ένός καλά δ υ κ α υ -
ω μένο υ μ ε θ ο δ ο λ ο γ υ κ ο ΰ κα νόνα.

-1 1 1 -,
δυάφορα μέ μυά π α ρατήρηση γυά τόν κουρό η γυά
τήν κατά σ τα σ η τ ή ς δ ο υ λ ε υ α ς τ ο υ . Άλλά άς υ π ο θ έ­
σ ο υ μ ε πως ενα πρωύ ό Σμ ύ θ ά ν τ ύ νά σάς ά π α ντή σ ευ
μ έ τό σ υ ν η θ υ σ μ έ ν ο τ ρ ό π ο , ξεσ π ά ευ σ έ ενα βύαυο
σ χ ό λ υ ο γ υ ά τ ή ν προσωπυκή σας έμ φ ά νυσ η η τ ό χ α ­
ρ α κ τή ρ α σ α ς . Θά σ η κώ σ ετε τ ο ύ ς ωμούς σας καύ θά
τ ό θ ε ω ρ ή σ ε τ ε σάν εν α π ε υ σ τ υ κ ό δ ε ΰ γ μ α τ ή ς ε λ ε ύ ­
θ ε ρ η ς βο ύ λ η σ η ς τ ο ϋ Σμ ύ θ καύ τ ο ΰ γ ε γ ο ν ό τ ο ς πώς δ ­
λα ε ί ν α υ ,δ υ ν α τ ό ν νά σ υ μ β ο ΰ ν σ τ ύ ς ά νθρ ώ π υ νες σ χ έ -
σευς; *Υπα,πτεύομαυ πώς δχυ. Άντύθετα θά πεΰ-
τ ε π υθα νόν κ ά τυ σάν " Κ α η μ έ ν ε Σμύθ. Ξ έ ρ ε υ ς ό π α τέ­
ρας τ ο υ π έθα νε σ 'ε ν α τ ρ ε λ λ ο κ ο μ ε ΰ ο " η " Κ α η μ έ ν ε
Σ μ ύ θ . Πρέπ ευ νά ε χ ε υ ά κόμα πυό π ο λ λ ές δ υ σ κ ο λ ύ ε ς
μ έ τ ή γ υ ν α ύ κ α τ ο υ " . Μ ’ άλλα λ όγυ α θά π ροσπ αθήσε­
τ ε νά δ υ α γ ν ώ σ ετ ε τ ή ν αύ τύ α τ ή ς φ ανερά α ν ε ξ ή γ η τ η ς
σ υμπ ερυφ ορα ς τ ο ϋ Σμύθ, ό ν τ α ς σ ύ γ ο υ ρ ο ς πώς κάπουα
αύ τύ α πρέπευ νά ύπ ά ρχευ. Άλλά φ οβδμαυ πώς κά ­
ν ο ν τ α ς έτ σ υ θά έ π υ σ ύ ρ ε τ ε τ ή ν ο ρ γ ή τ ο ΰ σ έρ ’ Ισ α -
υα Μ π έρλυν π ο ύ, θά παρα π ονυότα ν πυκρά πώ ςγυά νά
δ ώ σ ετε μυά α ύτυα ρχυκή ε ξ ή γ η σ η τ ή ς σ υμπ ερυφ ορα ς
το ΰ Σιΐύθ χά ψ α τε τ ή ν τ ε τ ε ρ μ υ ν υ σ τ υ κ ή π αραδοχή τ ο ΰ
Χ έ γ κ ε λ καύ τ ο ΰ Μάρξ καύ πώς ά π οφ ύγατε τ ή ν υπο­
χρ έω ση νά κ α τ α γ γ ε ύ λ ε τ ε τ ό ν Σμ ύθ σάν ά ν ά γω γ ο . Ά λ­
λά κ α ν ε ύ ς δ έ δ έ χ ε τ α υ α ύ τή τ ή ν άποψη σ τ η ν κ α θ η μ ε -
ρυνή ζωή ο ΰ τ ε ύπ οθέτευ πώς δυα κυβεύεταυ εΰτε ό
ν τ ε τ ε ρ μ υ ν υ σ μ ό ς ε ΰ τ ε ή ή θ υ κ ή ύ π ε υ θ υ ν ό τ η τ α . Τ ό λ ο-
γ υ κ ό ,δ ύ λ λ η μ α , έ λ ε ύ θ ε ρ η β ού λ ησ η καύ ν τ ε τ ε ρ μ υ ν υ ­
σμός, δ έ ν π α ρουσ υάζετα υ σ τ ή ν π ρ α γμ α τυ κή ζωή. Δέ
σ υ μ β α ύ ν ευ νά ε ί ν α υ ά λ λ ε ς ά νθρ ώ π υ νες π ρ ά ξευ ς έ-
λ ε ύ θ ε ρ ε ς κ υ ’ ά λ λες α ύτυώ δευς. Γεγο νό ς ε ίν α υ πώς
οΰ άνθρ ώ π υ νες π ράξευς ε ί ν α υ καύ ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς καύ
α ΰ τ υ ώ δ ε υ ς , ά ν ά λ ο γ α μ έ τ ή σκοπυά πού τ ύ ς ε ξ ε τ ά ζ ο υ ­
μ ε . Τ ό π ρ α κ τυ κό ζ ή τη μ α ε ί ν α υ πάλυ δ υ α φ ο ρ ε τ υ κ ό .
'Η πράξη τ ο ΰ Σμ ύ θ ε ί χ ε μυά α ΰ τύ α η π ε ρ υ σ σ ό τ ε ρ ε ς .
Στ ό βαθμό όμως π ο ύ ή α ΰ τ ύ α δ έ ν ε ΰ τ α ν κάπουα έξω-
τ ε ρ υ κ ή π ύ εσ η , άλλά πύεση τ ή ς 6δυα ς τ ο υ τ ή ς προ-
σ ω π υκότητας ε ΰ τ α ν ή θ υ κά ύ π ε ύ θ υ ν ο ς , άφοΰ ε ί ν α υ δ-
ρ ο ς τ ή ς κ α θ η μ ε ρ υ ν ή ς ζωής οΰ φ υ σ υ ο λ ο γ υ κ ο ύ έ ν ή λ υ -

-1 1 2 -
κες νά ε ί ν α υ ή θυ κά υ π εύ θ υ ν ο υ γ υ ά τ η ν ΰδυα τ ο υ ς
τήν π ροσ ω π υκότητα. 'Α ν θ εω ρ ή σ ε τ ε α ύ τ ό ν υ π εύ θυ ν ο
σ ’ α ΰ τη τ η ν ΰδυα ύτερη περυπτωση ε ί ν α υ θέμ α δ υ κ η ς
σας π ρ α κ τυ κη ς χρ υσ ή ς. ’ Αλλα ά ν το κ ά ν ε τ ε , δ έ ση-
μα υνευ πώς ε υ δ α τ ε α ύ τή τ ή ν πράξη σά να μ ή ν έχευ
α ΰτύα : α ΰ τύ α καύ ή θ υ κή ευθύνη είν α υ δυ ό δυ α φ ορ ε-
τ υ χ έ ς κα τη γ ο ρ ύ ες . Τελευτα υα ΰ δ ρ ύ θ η κ ε σ ’ α ύ τό τό
πα νεπ υσ τήμυο ’ Ιν σ τ υ τ ο ΰ τ ο καύ Έ δ ρ α Έ γ κ λ η μ α τ ο λ ο -
γύα ς. Ε ίμ α υ σύγουρος πώς κανένα ς άπ’ α ύτούς πού
έρ ευ νο ΰν τύς α ΰτύες τοϋ έ γ κ λ ή μ α τ ο ς δ έ θεω ρ εϋ πώς
α ύ τή ή ε ρ ε υ ν ά τούς ύ π οχρ εώ νευ να ά ρ ν η θ ο ΰ ν τ ή ν ή-
θυ κή ευθύνη το ΰ έγκλημα τυα .
Ά ς κ ο υ τ ά ξ ο υ μ ε τώρα τ ό ν ΰ σ τ ο ρ υ κ ό . Ό πω ς ό κα-
θ η μ ε ρ υ ν ό ς άνθρω πος κ υ ’ α ύ τ ό ς π υ σ τεύ ευ σ τήν ά ρ χή
δ τ υ οΰ άνθρ ώ π υ νες π ράξευς έχο υ ν αΰτύες πού μπο-
ρ ο ΰ ν νά έξα κ ρ υ β ω θ ο ΰ ν . Ή ΰσ τορυ 'α , δπως ή κ α θ η μ ε ­
ρυνή ζωή, θά έ υ τ α ν ά δ ύ ν α τ η χω ρύς α υ τή τ ή ν παρα­
δ ο χ ή . 'Η ε ΰ δ υ κ ή λ ε υ τ ο υ ρ γ ύ α τ ο ΰ ΰστορυκοϋ ε ίν α υ
νά έ ξ ε τ ά σ ε υ α ύ τ έ ς τ ύ ς α ΰ τ ύ ε ς . Θα σ κ ε φ τ ό τ α ν κα­
νεύς πώς θά σ τ ρ έ ψ ε υ ε ΰ δ υ κ ά τ ό έ ν δ υ α φ έ ρ ο ν τ ο υ
σ τ ή ν α ΰ τ υ α ρ χ ο ύ μ ε ν η π λευρά τή ς ά ν θ ρ ώ π υ ν η ς συμπ ε-
ρ υ φ ο ρ α ς ' δ έ θά ά π ορ ρ υψ ευ δμως τ ή ν έ λ ε ύ θ ε ρ η βο ύ λ η -
ση-παρά μ ό ν ο μ έ τ ή ν ά σ τ ή ρ υ κ τ η ύπ όθεση πώς οΰ η­
θελημένες πράξευς δ έ ν έχ ο υ ν α ΰτύα . Ο ΰτε ά ντυ μ ε-
τω πύζευ δ υ σ κ ο λ ύ ε ς μ έ τ ό πρόβλημα τ ο ΰ άνα πόφ ευ-
κ τ ο υ . Μ ε ρ υ κ έ ς φ ορές σοίν δ λ ο υ ς τ ο ύ ς άνθρώ πους οΰ
ΰ σ τ ο ρ υ κ ο ύ π έφ το υν σ ’ ένα ρ η τ ο ρ υ σ μ ό καύ χ α ρ α κ τ η ρ ί­
ζουν ένα π ε ρ υ σ τα τυ κ ό σάν " ά ν α π ό φ ε υ κ τ ο " , ενώ έ ν -
ν ο ο ΰ ν μ ό ν ο πώς ή σύμπτωση παραγόντω ν πού ό δ η γ ε ΰ
κά π ο υον σ τό νά τ ό π ε ρ υ μ έ ν ε υ ε ί ν α υ σ υ ντ ρ υ π τυ χ ά
ΰσχυρή· Τ ε λ ε υ τ α ύ α έψαξά γ υ ’ α ύ τ ή .τ ή λ έ ξ η ζυ ζά νυο
σ τή δ υ κ ή μ ο υ ΰ σ το ρ ύ α : καύ δ έ μπορώ νά δώσω σ τ ό ν
εα υ τ ό μ ο υ έν α έ ν τ ελ ώ ς λ ε υ κ ό π υ σ το π ο υ η τυ κ ό . Σ ’ έ ­
να άπόσπασμα έγραφα πώς μ ε τ ά τ ή ν έπ ανάσταση τ ο ΰ
1917 μυά σ ύ γ κ ρ ο υ σ η άνά μεσ α στούς Μ π ολ σ εβύ κους
καύ τ ή ν ’ Ο ρ θ ό δ ο ξ η Έκκλησ ύα εΰτα ν "ά ν α π ό φ ε υ κ τ η ".
Χω ρύς ά μ φ υβό λύα θά ε ΰ τ α ν σοφώτερο νά έ λ ε γ α "έ -
ξα υρετυκά π υ θ α ν ή ". ’Αλλά θάμοΰ έπ υτρ α π εΰ νά θ ε ­

-1 1 3 -
ωρώ α ύ τή τ ή ν ύ π όθεσ η κάπως σ χ ο λ α σ τ υ κ ή ; Οΰ ΰστα-
ρ υ κ ο ύ δ έ ν π α ρα δέχοντα υ π ρα κτυ κά πώς εν α γ ε γ ο ν ό ς
ε ί ν α υ α ν α π όφ ευ κτο πρύν λ ά β ευ χώ ρα. Σ υ χ ν ά σ υζη-
τ ο ΰ ν τ ή δ υ ν α τ ό τ η τ α έ ν α λ λ α κ τ υ κ ή ς δρ ά σ η ς τών προ­
σώπων τ η ς ύ σ τ ο ρ ύ α ς , μ έ τή β εβ α υ ό τ η τ α πώς ή ε κ λ ο ­
γή ε ίτ α ν ά ν ο υ χ τ ή , μ ο λ ο ν ό τ υ σ υ ν ε χ υ ζ ο υ ν , α ρ κ ε τ ά σω­
σ τ ά , νά έ ξ η γ ο ΰ ν γ υ α τ ύ τ ε λ υ κ ά δ υ α λ έ χ τ η κ ε α ύ τή ή
πόρευα ά ν τ υ μ υ δ ς ά λ λ η ς . Τυπ οτα δ έ ν ε ί ν α υ αναπό­
φ ευκτο σ τή ν ΰ σ τορύα , παρά μ ό ν ο σ τή σ χ η μ α τ υ κ ή έν-
νου α πώς γ υ ά νά σ υ ν έ β α υ ν ε κ ά τυ δ υ α φ ο ρ ε τ υ κ ό θά
επ ρεπ ε νά ε ί ν α υ δ υ α φ ο ρ ε τ υ κ έ ς οΰ α ΰ τ ύ ε ς πού προ-
η γ ή θ η κ α ν . Ε ί μ α υ απ όλυτα π ρ ο ετ ο υ μ α σ μ έν ο ς νά κάνω
χω ρύς τά "α ν α π ό φ ε υ κ τ ο " , " α ν α π ό τ ρ ε π τ ο " , "α ν α π ό δ ρ α ­
σ το" καύ ακόμα "α ν ε ξ ή γ η τ ο ". 'Η ζωή θά γ υ ν ε υ πυό
σ κ ο τ ε υ ν ή . Ά λ λ ά άς τά άφ ή σ ουμ ε α ύτά σ τ ο υ ς πουη-
τ έ ς καυ μ ε τ α φ υ σ υ κ ο ύ ς .
Α ύ τ ό τό ά χ θ ο ς τ ο ΰ α να π ό φ ευ κτο υ μ ο υ ά ζ ευ τόσ ο
σ τ ε ϋ ρ ο καυ ά σ τ ο χ ο καυ' τό α κ ο λ ο ύ θ η σ α ν μ έ τόσ ο πά­
θ ος τά τ ε λ ε υ τ α ύ α χ ρ ό ν υ α που νομύζω πώς πρέπευ
νά ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε τά κ ρ υ μ μ έ ν α κ ύ ν η τ ρ α πύσω τ ρ υ . ' Υ -
ποπτεύομαυ πώς, κύρ υ α πηγή του ε ίν α υ ή σ χολή
σ κ έ ψ η ς , η μ ά λ λ ο ν σ υ γ κ ύ ν η σ η ς , που θά ό.νόμαζα σ χ ο ­
λή τ ο ΰ "μ π ο ρ ο ΰ σ ε νά ε ί χ ε γ υ ν ε υ " . Σ υ ν δ έ ε τ α υ σ χ ε ­
δ ό ν ά π ο κ λ ε υ σ τ υ κ ά μ έ τ ή ν σ ύ γ χ ρ ο ν η ύ σ το ρ ύ α . Ε ί δ α
τ ε λ ε υ τ α ύ α εδώ σ τό Κα ύμπ ρυτζ νά δυ α φ η μ ύ ζ ετα υ μυά
ό μ ολυ α μ έ τ ύ τ λ ο " Ε ΰ τ α ν ή Ρώ συκη ’ Επ ανάστα ση α να ­
π ό φ ε υ κ τ η ;" . Ε ί μ α υ β έβ α υ ο ς πώς ε ί χ ε τ ή ν άξύωση
νά θεω ρ εΰ τα υ σάν έν τ ε λ ώ ς σ οβα ρή ό μ υ λ ύ α . ’ .Αλλά άν
ε ί χ α τ ε δ ε ΰ νά δυ α φ η μ ύ ζ ετα υ μυά ό μ υλ ύ α μ έ θέμ α
" Ε ΰ τ α ν α ν α π ό φ ευ κτο υ ού Π ό λε μ ο υ τών Ρ ό δ ω ν ; " θά ύ-
πο π τευ όσ α σ τε πώς π ρ ό κ ευ τα υ γ υά κάπουο άσ τεΰο.
Ό ΰ σ τ ο ρ υ κ ό ς γ ρά φ ευ γ υ ά τ ή ν Ν ο ρ μ α ν δ υ κή Κ α τ ά χ τ η ­
ση η τ ό ν Ά μ έ ρ υ κ α ν υ κ ό Α γ ώ ν α Ά ν ε ξ α ρ τ η σ ύ α ς σά νά
ε ί τ α ν π ραγματυκά ό ρ υ σ μ έ ν ο νά σ υ μ β ε ΰ δ , τ υ σ υ ν έ ­
β η κ ε καύ σά νά ε ΰ τ α ν δ υ κ ή τ ο υ δ ο υ λ ε υ ά νά έ ξ η γ ή -
σ ευ τ ύ σ υ ν έ β η κ ε καύ γ υ α τ ύ ’ καύ κ α ν ε ύ ς δ έ θά τ ό ν
κ α τ η γ ο ρ ή σ ε υ πώ,ς ε ί ν α υ ν τ ε τ ε ρ μ υ ν υ σ τ ή ς χαύ πώς πα-
ρ α λ εύ π ευ νά έ ρ ε υ ν ή σ ε υ τήν ένα λλα κτυκή δ υ να τότη ­

-1 1 4 -
τ α , δ τ υ δ η λ α δή ό Γ ο υ λ υ έ λ μ ο ς ό Κ α τ α χ τ η τ ή ς ή οΰ
Ά μ ε ρ υ κ α ν ο ύ επ α ν α σ τά τες μ π ορ ούσα ν νά έ χ ο υ ν ή τ-
τηθεϋ. Πάντως δ τ α ν γράφω γυά τ ή ν Ρ ω σ υ κ ή ’ Επ ανά­
σταση τοΟ 1917 μ ’ α ύ τ ό ν ά κρυβω ς τ ο ν τρόπ ο - τ ό ν
μ ό ν ο πρόσφορο τρόπ ο σ τ ό ν ΰ σ τ ο ρ υ χ ό - βρ ύ σκομ α υ
μπ ροσ τά σ τ ή ν έπ ύθεσ η τών κ ρ υ τυ κώ ν μ ο υ , γ υ α τ ύ πε-
ρυέγραψ α , καθώς σ υ ν ά γ ε τ α υ , δ ,τ υ σ υ νέβευ σάν κά ­
τυ κ α θ ο ρ υ σ μ έν ο νά σ υ μ β εϋ καύ δέν εξ έ τα σ α δλες
τύ ς άλλες π υ θα νό τη τες. 'Υ π ο θ έ σ τ ε - έτσ υ λ έ ν ε
- πώς δ ΣτολΟ π υ ν ε ί χ ε τ ό ν κα υ ρό νά όλ οκλ η ρώ -
σ ε υ τ ή ν ά γ ρ ο τ υ κ ή μεταρρ\3θμυση ή πώς ή Ρωσύα δ έ ν
ε ί χ ε μπεΰ σ τ ό ν π ό λ ε μ ο , ΰσως τ ό τ ε ή επανάσταση
δ έ θά ε ί χ ε σ υ μ β ε ϋ . ’ Η υ π ο θ έ σ τ ε πώς ή κ υ β έ ρ ν η σ η
τ ο ΰ Κ ε ρ έ ν σ κ υ ε ί χ ε ά π ο δ ε υ χ τ ε ΰ ΰ κα ν ή καύ πώς τ ή ν
ά ρ χ η γύ α τ ή ς επ ανάσ τα σης ε ί χ α ν ά ν α λά β ευ οΰ Μ εν σ ε-
β ύ χ ο υ ή οΰ Σ ο σ υ α λ - έ π α ν α σ τ ά τ ε ς , ά ν τ ύ γ υά το\3ς
Μ π ο λ σ εβ ύ κ ο υ ς . Α ύ τ έ ς οΰ ΰ π ο θ έ σ ε υ ς ε ί ν α υ θεω ρ η τυ-
κά κ α τ α ν ο η τ έ ς . Καύ πάντα μ π ορ εΰ κ α ν ε ύ ς νά έρω το-
τρ ο π ε ΰ μ έ τά "μπ ορ οΌ σ ε νά είχε γύνευ" τή ς ΰστο­
ρύα ς. Άλλά α ύ τό δέν έχευ καμμυά σ χ έ σ η » μ έ τό
ν τ ε τ ε ρ μ υ ν υ σ μ ό . Γ υ α τ ύ ό ν τ ε τ ε ρ μ υ ν υ σ τ ή ς θά ά π α ντή ­
σ ευ μ ό ν ο , πώς γ υ ά νά έ χ ο υ ν σ υ μ β εϋ α ύτά τά πράγ­
ματα οΰ α ύ τ ύ ε ς θά έπ ρεπ ε νά ε ίν α υ δυ α φ ορ ετυ κές.
Καύ ο ΰ τ ε έχο υ ν καμμυά σ χ έ σ η μέ τήν ΰ σ το ρ ύ α . Τό
ζήτημα είν α υ πώς κ α ν ε ύ ς σ ή μ ερ α δ έ θ έ λ ε υ στά σ ο­
βαρά νά ά ν α υ ρ έ σ ε υ τά ά π ο τελ έσ μ α τα τ ή ς Ν ορ μα νδυ -
κ ή ς Κ α τά κ τη σ η ς ή τ ή ς Ά μ ερυκα νυκής Ά νεξα ρτησ ύ-
ας ή ν ά δ υ α μ α ρ τ υ ρ η θ ε ΰ έ ν τ ο ν α γ υ ’ αύτά τά π ερυσ τα-
τ υ κ ά . Καύ κ α ν ε ύ ς δ έ ν ά ν τ υ τ ύ θ ε τ α υ δ τ α ν ό ΰ σ τ ο ρ υ ­
κό ς τά χ ρ η σ υ μ ο π ο υ εΰ σάν έν α κεφ άλα υο ποό έ χ ε υ
κ λ ε ύ σ ε υ . Ά λ λ ά π λήθος άνθρώπών που ύ π έφ ερ α ν ά μ ε ­
σα ή έμ μεσ α άπό τά ά π ο τελ έσ μ α τα τ ή ς νύκης τών
Μ πολσεβύκω ν η φ οβοΟ ντα υ ά κόμα τ ύ ς μ α κ ρ ο π ρ ό θ εσ μ ες
σ υνέπ ευες της, έπ υθυμοΌ ν νά δυ α μ α ρ τ υ ρ η θ ο ΰ ν ένάν-
τυα τ η ς . Κ υ ’ δ τ α ν δυ α β ά ζ ο υ ν ΰσ τορύ α α ύ τή ή δυα-
μ α ρ τυρ ύ α β ρ ύ σ κ ε υ έκφ ραση σ τ ό ν ά ά φ ή σ ο υ ν τ ή ν φαν-
τασύα τ ο υ ς ν ’ ά φ η νυά ζ ευ γύρω ά π ’ τά πυό εΰ χ ά ρ υσ τα
πράγματα πού θά μπο,ροΟσε νά ε ί χ α ν σ υ μ β εϋ καύ ά-

-1 1 5 -
κόμα σ τ ή ν α γ α ν ά κτη σ η γιοί τ ό ν ΰ σ τ ο ρ υ κ ό που προχω­
ρ ε ί ή σ υχα σ τ ή δ ο υ λ ε υ ά τ ο υ εξη γ ώ ν τα ς τ ύ σ υ νέβευ
καύ γ υ α τ ύ π α ρά μευναν ανεκπ λή ρω τα ό ν ε υ ρ α ου έπ υ-
θ υ μ ύ ε ς τ ο υ ς . Γυ ά τ ό σ ύ γ χ ρ ο ν ο ΰ σ τ ο ρ υ κ ό η δ υ σ κο λ ύ α
ε ϊ ν α υ πώς οΰ ανθρώ που θ υ μ ο ΰ ν τ α υ τ ό ν κ α υ ρό πονί ό­
λ ε ς οΰ δ υ ν α τ ό τ η τ ε ς ε κ λ ο γ ή ς ε ΰ τ α ν άκόμ α ά ν ο υ χ τ έ ς
καύ δ υ σ κ ό λ ε ύ ο ν τ α υ νά υ ΰ ο θ ε τ ή σ ο υ ν τ ή σ τάσ η τ ο ϋ ΰ-
σ τ ο ρ υ κ ο ϋ πού γ ’ α ύ τ ό ν έ χ ο υ ν κ λ ε ύ σ ε υ μ έ τό fa it
a c c o m p l i (τ ε λ ε υ ω μ έ ν ο γ ε γ ο ν ό ς ) . Ε ί ν α υ μυά καθαρά
σ υ γ κ υ ν η σ υ α κ ή καύ ά ν υ σ τ ο ρ υ κ ή ά ν τ ύ δ ρ α σ η . ’ Α λ λ ά α υ ­
τ ή ή ά ν τύ δ ρ α σ η π ρ ομ ή θευ σ ε τ ό πυό πολύ ύ λ υ κ ό ,
σ τ ή ν καμπάνυα έ ν ά ν τ υ α σ τό ΰ π ο τ υ θ έ μ ε ν ο δ ό γ μ α τ ο ϋ
" ΰ σ τ ο ρ υ κ ο ϋ ά ν α π ό φ ε υ κ τ ο υ ". *Ας ά π α λ λα γοϋ μ ε όμως
μυά γ υ ά πάντα ά π ’ α ύ τή τ ή ν π α γύδα .

'Η ά λ λ η πηγή τ ή ς έπ ύ θ ε σ η ς ε ί ν α υ τό περύφημο

βάσανο τ ή ς μ ύ τ η ς τ ή ς Κ λ εο π ά τρ α ς . Ε ί ν α υ ή θεω ρύα
πώς ή ΰ σ τορύα ε ί ν α υ περύπου ένα κεφ άλα υο σ υ ν τ υ -
χ υ ώ ν , μυά σ ευ ρ ά σ υ μ β ά ν τ ω ν , πού π ρ ο σ δυ ο ρ ύζ ο ν τα υ
άπό τ υ χ α ΰ ε ς συμπ τώ σ ευς καύ μ π ο ρ ο ΰ ν νά ά π οδοθο ϋν
μ ό ν ο σ τ ύ ς πυό τ υ χ α ΰ ε ς α ΰ τ ύ ε ς . Τ ό ά π ο τέλ εσ μ α τ ή ς
μ ά χ η ς σ τ ό ’ Α κ τ υ ο ' ό φ ε υ λ ό τ α ν στά πλάνεμα τ ο ϋ ’ Α ν -
τώ νυ ου άπό τ ή ν Κλεοπ ά τρ α καύ ό χ υ σ έ α ύ τ ύ ε ς σάν
α υ τ έ ς πονί π ρ ο βά λλ ο ν τα υ συνήθω ς άπό τ ο ύ ς ΰ σ το ρ υ -
κοΰς. Ό τα ν μυά π ρ οσ βολή ποδάγρας έμ π ό δ υσ ε τ ό ν
Βα γ υ α ζ ή τ νά β α δύσ ευ σ τ ή ν Κ ε ν τ ρ υ κ ή Ευρώπη ό Γ κ ύ μ -
πον π α ρα τήρησ ε πώς " μ υ ά δ υ ν α τ ή π ρ οσ βολή μ ια ς καύ
μ ό ν ο ΰνας ε ν ό ς άνθρώ που μ π ορ εΰ νά π ρ ολά βευ ή νά
ά ν α σ τ ε ύ λ λ ε υ τή δυ σ τ υ χ ύ α έ θ ν ώ ν " . Ό τ α ν ό βα συλυά ς
’ Α λέξα νδρος τή ς Ελλά δας π έθα νε τό 1920 άπό τό
δάγκω μα μ υα ς μ α υ μ ο ϋ ς , α ύ τό τ ό ά τ ύ χ η μ α π ρ οκά λ εσ ε
μυά ο λ ό κ λ η ρ η σ ευ ρά π ε ρυ σ τα τυ κώ ν πού έ κ α ν α ν τ ό ν
σ έρ Ο ύ υ ν σ τ ο ν Τσώ ρτσυλ νά πεΰ πώς " δ υ α κ ό σ υ ε ς πε­
ν ή ν τ α χ υ λ υ ά δ ε ς ανθρώπου π έθα να ν ά π ’ α ύ τ ό τ ό δ ά γ ­
κωμα τ ή ς μ α υ κ ο ϋ ς " . *Η ας πά ρουμε τ ό σ χ ό λ υ ο τοϋ
Τ ρ ό τ σ κ υ γ υ ά τ ό ν π υ ρ ετό πού άρπ α ξε καθώς κ υ ν η γ ο ϋ -
σ ε α γ ρ υόπ απ υες καύ πού τ ό ν έ β γ α λ ε έξω άπό τή δράση
σ ’ ένα κ ρ ύ σ υ μ ο σ η μ εΰ ο τ ή ς δυαφωνύας τ ο υ μ έ τ ο ύ ς

-1 1 6 -
Ζηνόβυεφ , Κ ά μενεφ χαύ Στάλυν, τ ό φθυνόπωρο τ ο ΰ
1 9 3 2 : "Μ π ορ εΰ κ α ν ε ί ς νά π ρ οβλ έψ ευ μυά επ ανάσ τα­
ση η έ ν α ν π ό λ ε μ ο , άλλά ε ί ν α υ ά δ ύ ν α τ ο νά π ρ ο β λ έ­
ψευ τ ί ς σ υ ν έ π ε υ ε ς μ υ δ έ φ θυνοπ ω ρυνής ε κ δ ρ ο μ ή ς γι*ά
χ υ ν ή γ υ ά γ ρ υ ό π α π υ α ς ". Τ ό πρώτο πράγμα πού πρέπ ευ
νά ξ ε κ α θ α ρ υ σ τ ε ΰ ε ί ν α υ πώς τ ό ζ ή τη μα δ έ ν έχευ χαμ-
μυά σ χ έσ η μ έ τ ό ν τ ε τ ρ ρ μ υ ν υ σ μ ό . Τ ό π λάνεμα τ ο ΰ
Ά ν τ ώ ν υ ο υ άπό τ ή ν Κλεοπ ά τρ α η ή π ρ οσ βολή ποβα-
γρας το ΰ Βα γ υ α ζ ή τ η τό κρυολόγημα τ ο ΰ 'Τ ρ ό τ σ χ υ ,
π ρ ο σ δ υ ο ρ ίζ ο ν τ α υ τό σ ο άπό α ν τ ί ε ς δσο καυ κ ά θ ε τυ
ά λ λο πού σ υ μ β α υ ν ε υ .. Θά εΰτοίν χ ω ρ ίς λ ό γ ο ά γ έ ν ε υ α
γ υ ά τ ή ν όμορφ υά τ ή ς Κλ εοπ ά τρ α ς νά ύποθέσέυ· *<*■?
ν ε ί ς πώς τ ό πλάνεμα τ ο ΰ Ά ν τ ώ ν υ ο υ δ έ ν ε Ι χ « α υ τ ί - -
α . 'Η σ χ έσ η ά νά μεσ α σ τή γ υ ν α υ χ ε υ α όμορφυα κ α ί
σ τ ό ά ν δ ρ υ κ ό μ ά γ εμ α ε ί ν α υ άπό τίς π υ ό 'κ α ν ο ν υ χ έ ς
σ υ ν έ π ε υ ε ς α ΰ τ ί α ς κ α ί α π ο τ ε λ έ σ μ α τ ο ς , τ ο ύ μποροΟν
νά π α ρα τη ρη θοΰ ν σ τ ή ν κ α θ η μ ε ρ υ ν ή ζ&ιή. Ά ύ τ ά πού
ά π οκώ λοΟνταυ τυ χ α ΰ α π ε ρ υ σ τα τυ χ ά στήν ισ τ ο ρ ί α
π α ρουσ υάζουν μυά ά λ λ η λ ο υ χ ία α ΰ τ ί α ς κ α ί ά χ ο τ ε λ έ -
σ μ α το ς πού δ υ α κ ό π τ ε υ η , άς π ο ΰ μ ε , σ ν γ κ ρ ο ύ ε τ α υ μ έ
κ ε ί ν η πού ό ΰ σ τ ο ρ υ κ ό ς έ ν δ υ α φ έρ ετ α ί, πρω ταρχυχά νά
έ ρ ε υ ν ή σ ε υ . Ό Μπαρυ, ά ρ χ ε τ ά σ ω σ τά ,μ υ λ δ γ υ ά " σ ύ γ ­
κ ρ ο υ σ η άνά μεσ α σ έ δ υ ό ά ν ε ξ ά ρ τ η τ ε ς α ΰ τυ ώ δ ευ ς α λ υ ­
σ ίδ ε ς ". Ό σ έρ ’ ίσ α υ α Μ π έ ρ λ υ ν , πού ά ρ χ ίζ ε υ τ ό
δοκυμυο του γυά τό ! ΐ σ τ ο ρ υ χ ό Α να π όφ ευκτο,
έπ αυνώ ντα ς ενα άρ θρ ο τ ο ΰ Μ π έρναντ Μ π έρενσ ον,
" ’ Η άποψη γ υ ά τό Τ υχα ΰο σ τή ν ’ Ισ τ ο ρ ία ", είνα υ
ε ν α ς άπό χ ε ί ν ο υ ς πού κ ά ν ο υ ν σ ύ γ χ υ σ η ά νά μεσ α σ τ ό
τυ χ α ΰ ο π ε ρ υ σ τα τυ κ ό μ ’ α ύ τή τ ή ν ε ν ν ο υ α , χαυ σ τ ή ν
ά π ου σ ία α ΰ τυ ώ δου ς π ρ ο σ δ υ ο ρ υ σ μ ο ΰ . Ά λ λ ά πέρα άπό
τ ή σ ύ γ χ υ σ η έ χ ο υ μ ε μπ ροσ τά μας ένα π ρ α γ μ α τυ κό
π ρόβλ η μα . Πώς μ π ορ εΰ ν ά ά να κα λύ ψ ευ κ α ν ε ί ς σ τ ή ν
ΰ σ τ ο ρ ία μυά σ υ νε π ή ά λ λ η λ ο υ χ ί α α ΰ τΰ α ς κ α ί ά π ο τε-
λ έ σ μ α τ ο ς , πώς μ π ο ρ ο ΰ μ ε νά β ρ ο ΰ μ ε κάπουο νόη μ α
σ τ ή ν ΰ σ τ ο ρ ία ό τ α ν η ά λ λ η λ ο υ χ ί α μας μ π ορ εΰ νά σπά-
σ ε υ κ ά θ ε σ τ υ γ μ ή η νά π α ρ ε κ λ ίν ε υ άπό κάπουα ά λ λ η
κ α ί, σύμφωνα μ έ τ ή ν άποψη μ α ς , ά σ χ ε τ η ά λ λ η λ ο υ χ υ -
α»

-1 1 7 -
 Π ρέπ ευ νά σ τα μ α τή σ ο υ μ ε μυά σ τ υ γ μ ή έδώ γ υ ά νά
σ η μευ ώ σ ου με άπό που π ρ ο έ ρ χ ε τ α υ α ύ τή ή πρόσφατα
δ ύ α δ ε δ ο μ έ ν η έμμονή.π άνω σ τ ό ρ όλο τ ο ΰ τ υ χ α ύ ο υ σ τ ή ν
ΰ σ το ρ ύ α . Ό Π ο λύ β υ ο ς φ α ύ ν ετα υ νά υ π ή ρ ξε ό πρώ­
το ς ΰστορυκός πού ά σχολήθηκε κάπως σ υ σ τ η μ α τυ κ ά
μ έ τό θ έ μ α . Καύ ό Γ κ ύ μ π ο ν πολύ γ ρ ή γ ο ρ α ά π εκά λυ -
ψ ε τ ό λ ό γ ο . "Ο ΰ ' Ε λ λ η ν ε ς " , π α ρ α τή ρ η σ ε, " μ ε τ ά τ ό ν
ύπ οβυβα σ μό τ ή ς χώρας τ ο υ ς σ έ έπ α ρ χύ α , απέδωσαν
τό θρ ύα μβ ο τ ή ς Ρώμης δ χ υ σ τ ή ν άξύα τ ή ς δ η μ ο κρ α -
τύα ς, άλλά σ τ ή ν τ ύ χ η τ η ς ".* Ό Τά κυτος, κ υ ’ αύτός
έν α ς ΰ σ τ ο ρ υ κ ό ς τ ή ς παρακμής τ ή ς χώρας τ ο υ , εΰ τ α ν
έν α ς ά λ λο ς ά ρ χ α ΰ ο ς ΰ σ τ ο ρ υ κ ό ς , π ο ύ ά σ χ ο λ ή θ η κ ε δυ -
εξ ο δ υ κ ά μ έ τ ό τ υ χ α ί ο . ’ Η ά ν α ν εω μ έν η έμ μ ο ν ή τών
Β ρ ετ α ν ώ ν ΰσ τορυ κώ ν σ τή σημασύα τ ο ΰ τ υ χ α ύ ο υ χ ρ ο -
ν ο λ ο γ ε ϋ τ α υ άπό τ ύ ς ά ρ χ έ ς τ ο ΰ αΰώνα μ έ τ ή γ έ ν ν η ­
ση μ υ δ ς δ υ ά θ ε σ η ς ά β ε β α υ ό τ η τ α ς καύ σ τενα χώ ρ υα ς
καύ έ γ υ ν ε φ α νερ ή μ ε τ ά τ ό 1 9 1 4 . Ό πρώτος Β ρ ε τ α ­
νός ΰ σ τ ο ρ υ κ ό ς π ο ύ , μ ε τ ά μ εγ ά λ α δ υ ά σ τ η μ α , έκφ ρά-
ζ ευ α ύ τ ό τό κλύμα φ α ύ νετα υ πώς ε ΰ τ α ν ό Μπάρυ πού
τ ό 1919 σ τό ά ρ θρ ο " Ό Δ α ρ β υ ν υ σ μ ό ς σ τ ή ν Ί σ τ ο ρ ύ α "
έπ υσ ύ ρευ τ ή ν π ροσ οχή σ τ ό " σ τ ο υ χ ε ΰ ο τ ή ς τυ χ α ύ α ς
σ ύ μπ τω σ η ς" πού σ έ μ ε γ ά λ ο βα θμό " σ υ ν τ ε λ ε ΰ σ τ ό ν
κα θορ υ σ μ ό τών π ε ρυ σ τα τυ κώ ν τ ή ς κ ο υ ν ω ν υ κ ή ς έ ξ έ -
λ υ ξ η ς ". Σ ’ α ύτό τό θ έμ α ε ΰ τ α ν έπ ύσ ης ά φ υερ ω μ ένς
τό 1916 ένα ξεχ ω ρ υ σ τ ό ά ρθρο μ έ τ ύ τ λ ο " ' Η Μ ύτη
.τ ή ς Κ λ ε ο π ά τ ρ α ς " . * * Ό Χ . Α . Λ . Φ ύ σ ε ρ , σ ’ ένα άπό-

* Ε ί ν α υ δ υ α σ κ ε δ α σ τ ^ κ ό νά σ ημευ ώ σ ευ κ α ν ε ύ ς πώς οΰ
" Ε λ λ η ν ε ς μ ε τ ά τ ή ν κ α τ ά κ τ η σ η τ ο υ ς άπό τ ο ύ ς Ρωμαύ-
ο υ ς μ π ή κα ν κ υ ’ α ΰ τ ο ύ σ τό π α υχνύ δυ τ ο ΰ ΰ σ τ ο ρ υ κ ο ΰ
"μ π ο ρ ο ΰ σ ε νά ε ί χ ε γ ύ ν ε υ " - τ ή σ υ ν η θ υ σ μ έ ν η π αρηγορυά
τών ή τ τ η μ έ ν ω ν : ά ν , ε ίπ α ν σ τ ό ν ε α υ τ ό τ ο υ ς , ό Μέ-
γ α ς ’ Α λ έ ξ α ν δ ρ ο ς δ έ ν ε ί χ ε π εθά ν ευ ν έ ο ς "θ ά ε ί χ ε
κ α τ α κ τ ή σ ε υ τή Δύση καύ ή Ρώμη θά ε ΰ τ α ν ύ π ο τα γμ έ-
νη σέ "Ελ λ η ν ες β α σ υ λ ε ΰ ς ".
* * Κ α ύ τά δ υ ό άρθρα ξα να τυπ ώ θη κα ν σ τ ό β υ βλ ύο τ ο ΰ
Τ ζ .Β .Μ π ά ρ υ , S e l e c t e d E s s a y s ( 1 9 3 0 ) . Γυ ά τά σ χ ό -
λυα τ ο ΰ Κ ό λ υ ν γ ο υ ν τ πάνω σ τ ύ ς άπ όψευς τ ο ΰ Μπάρυ,

-1 1 8 -
σπασμα που κ υό λ α ς παράθεσα κ α ί πού ά ν τ υ κ α θ ρ ε φ τ ί­
ζει, τ ή ν α π ο γ ο ή τευ σ η τ ο υ γ υ ά τ ή ν άπώλευα τών φυ­
λ ε λ ε ύ θ ε ρ ω ν ο ν ε ί ρ ω ν μ ε τ ά τ ό ν Πρώτο Π αγκόσμυο Πό­
λ ε μ ο , ζητα άπό τ ο ύ ς α ν α γν ώ σ τες τ ο υ νά α ν α γ ν ω ρ ί­
σ ο υ ν " τ ό π α υ χ ν ίδ υ τ ο ϋ συμπ τω μ α τυ χοΰ χ α ί τ ο ϋ α ­
π ρ ό β λ ε π τ ο υ " σ τ ή ν ύ σ τ ο ρ ί α . * Σ τ ή Β ρ ε τ α ν ί α ή δη μ ο -
τ υ χ ό τ η τ α μ υα ς θεω ρ ία ς πού βλ έπ ε υ τ ή ν ύ σ τ ο ρ ία σάν
εν α χεφ άλαυο τ υ χ α ίω ν π ε ρυ σ τα τυ κώ ν σ υ μ π ίπ τ ε υ μ έ
τή ν έμ φ ά νυσ η σ τ ή ν Γ α λ λ ία μυας φ υ λ οσ οφ υκή ς σ χ ο ­
λ ής π ο ύ κ η ρ ύ τ τ ε υ πώς ή ΰπαρζη - αναφέρω τ ό π ε ρ ί­
φημο Τ ό Ό ν κ α ί τ ό Μ η δ έ ν τ ο ΰ Σά ρτρ - δ έ ν ε ­
χευ "ο ΰ τ ε α ύ τ ία , οΰτε λόγο, ο ΰ τ ε ά ν α γ κ α υ ό τ η τ α ".
Στή Γερ μ α ν ία © .π α λ α ίμ α χ ο ς ό σ τ ο ρ υ κ ό ς Μ ά υ ν εκ ε έν-
τυ π ω σ υάσ τηκε κατά τό τ έ λ ο ς τ ή ς ζωής τ ο υ άπό τό
ρ όλο τ ο ϋ τ υ χ α ίο υ σ τ ή ν ύ σ τ ο ρ ί α . ’ Ε π έ κ ρ υ ν ε τ ό ν Ρά ν-
κ ε γ υ α τ ί δ έ ν τ ο ϋ ε ί χ ε δώσευ τ ή ν ά π α υ τ ο ύ μ ε ν η προ­
σ ο χ ή . Κ α ί μ ε τ ά τ ό Δ ε ύ τ ε ρ ο Π α γκό σμ υ ο Π όλεμ ο άπ έ-
δωσε τ ί ς έ θ ν υ κ έ ς κα τα σ τρ ο φ ές τών π ερα σμένω ν σα-
οά ντα χρ ό ν ω ν σ έ μυά σ ευ ρ ά τ υ χ α ίω ν π ε ρ υ σ τα τυ κ ώ ν ,
σ τή μ α τ α υ ο δ ο ξ ία τ ο ϋ Κ ά 'ίζ ε ρ , σ τ ή ν έ κ λ ο γ ή τ ο ϋ Χ ί ν -
τε μ π ο ύ ρ γ κ σ άν π ρ οέδ ρου τ ή ς Δ η μ ο κ ρ α τ ία ς τ ή ς Βα ί>
μ ά ρ η ς , σ τό μ ο ν ο μ α ν υ α κ ό χ α ρ α κ τή ρ α τ ο ϋ Χ ί τ λ ε ρ κ α ί
οΰτω κ α θ ε ξ ή ς - χ ρ εω κο π ία τ ο ϋ π ν ε ύ μ α το ς ε ν ό ς μ ε ­
γ ά λ ο υ ύ σ τ ο ρ υ κ ο ϋ κάτω άπό τ ή ν έν τ α σ η τών ά π ο τυ χ υ -

βλέπ ε, The Id e a of H is to r y * σ ελ. 148-50.

* Τ ό σ χ ό λ υ ο τ ο ϋ Τ ό ϋ ν μ π η πάνω σ τ ό ά π όφ θεγμα τ ο ϋ Φ ί -
σ ερ σ τ ό A S t u d y o f H i s t o r y , υ , σ ε λ . 4 1 4 , φανερώ-
ν ε υ ά π όλυ τη π α ρα νόη ση : τό θεω ρ εΰ σάν π ροϋ όν τ ή ς
" σ ύ γ χ ρ ο ν η ς δ υ τ υ κ ή ς π ίσ τ η ς σ τ ή ν π α ν τ ο δ υ ν α μ ία τ ο ϋ
τ υ χ α ί ο υ " πού " γ έ ν ν η σ ε - τ ό l a i s s e z - f a i r e . Ού θεω -
ρ η τ υ κ ο ί τ ο ϋ l a i s s e z - f a i r e δ έ ν π ίσ τ ε υ α ν σ τό τ υ -
χαΰο ά λλά σ τ ό κ ρ υ μ μ έ ν ο χ έ ρ υ πού επ έβ α λ λ ε ε ύ ε ρ γ ε -
τυ κο ’ύς κ α ν ο ν υ σ μ ο ύ ς σ τ ή ν ά ν ο μ ο υ ο μ ο ρ φ ία τ ή ς άνθρώ -
πυνης σ υ μ π ερ υ φ ο ρ α ς. Κ α ί ή παρα τήρηση τ ο ϋ Φ ίσ ε ρ
δ έ ν ε υ τ α ν ά π ο τέλ εσ μ α τ ο ϋ φ υλ ελ ευθ ερυσ μ οϋ τοϋ
l a i s s e z - f a i r e ά λ λά τ ή ς ά π ο τ υ χ ία ς τ ο ϋ φ υ λ ε λ ε υ θ ε ­
ρυ σ μ ο ϋ στά χ ρ ό ν υ α τ ο ϋ 1920 μ έ 1 9 3 0 .

-1 1 9 -
ών τ ή ς χώρας τ ο υ . Σέ μυά ομάδα ή εν α έθνος πού
δ έ ν πάευ καβάλα σ τό κΰμα τών ΰσ τορυ κώ ν συ μβά ντω ν
θά δ ο ϋ μ ε νά έπ υ κ ρ α τ ο ΰ ν θ ε ω ρ ίε ς πού ε ν τ ε ί ν ο υ ν τό
ρ όλο τ ο ΰ τ υ χ α ίο υ ή τ ο ΰ συμπ τω μ α τυ κοΰ σ τ η ν ισ τ ο ­
ρ ία . ' Η άποψη πώς τά ά π ο τελ έσ μ α τα τών έζ ετά σ εω ν ε ί ­
ναυ δλα λ α χ ε ΰ ο , θά ε ί ν α υ π ά ν το τε δ η μ ο φ υ λ ή ς σ α υ ­
τ ο ύ ς πού ά π έτ υ χ α ν σ τ ί ς έ ξ ε τ ά σ ε υ ς .
Ή αποκάλυψη δμως τών πηγών μυα ς θεω ρ ία ς δ έ
σ η μ α υ ν ευ κ υόλ α ς πώς τελ ευ ώ σ α μ ε μ ’ α ύ τ ή . Π ρέπ ευ ά­
κόμα να' ά ν α κα λύ ψ ο υ μ ε τ ί ρ όλο έπ α υ ξέ ή μύτη τής
Κλεοπ ά τρ α ς σ τ ί ς σ ε λ ί δ ε ς τ ή ς ΰ σ τ ο ρ ύ α ς . Ό Μ ο ν τε-
σ κ υ έ ε υ τ α ν προφανώς ό πρώτος πού προσπάθησε νά
ύ π ερ α σ π ίσ ευ τ ο ύ ς ΰ σ τ ο ρ υ κ ο ύ ς ν ό μ ο υ ς ά π ’ α ύ τή τ ή ν
ε ΰ σ β ο λ ή : " Ά ν μυά ΰ δ υ α ύ τ ε ρ η α ΰ τ υ α , δπως ε ϊ ν α υ τό
τυχα ΰο ά π ο τέλ εσ μ α μυας μ ά χης, κα τέσ τρεψ ε ένα
κ ρ ά τ ο ς ", έ γ ρ α ψ ε- σ τ ό έρ γ ο τ ο υ γ υ ά τ ό μ ε γ α λ ε ΰ ο καί
τ ή ν παρακμή τών Ρω μ α ίω ν, "υ π ή ρ χ ε μυά γ ε ν υ κ ή α ΰ-
τ ί α , πού σ ’α ύ τ ή ν ό φ ε υ λ ό τ α ν ή πτώση α ύ τ ο ΰ τ ο ΰ κρά ­
τ ο υ ς σ έ μυά κ α ί μ ό ν η μ ά χ η " . Κ α ί οΰ μ α ρ ξ υ σ τ έ ς συ-
ν α ν τ ο ΰ ν κάπαυα δ υ σ κ ο λ ία σ ’ α ύ τό τ ό θ έ μ α . Ό Μάρξ
έγρ α ψ ε γ υ ’ α ΰ τ ό μ ό ν ο μ υά φορά κ α ί μ ό ν ο σ ’ ένα γ ρ ά μ ­
μα :
" ' Η παγκόσμυα ΰσ τορύ α θά ε ί χ ε εν α πολύ μ υ σ τ υ -
κ υ σ τ υ κ ό χα ρ α κ τή ρ α ά ν δ έ ν ε ί χ ε χώρο γ υ ά τ ό τ υ χ α ΰ ­
ο. Τό ΰδυ ο τό τυχαΰο γ ύ ν ετα υ φ υσυκά μ έρο ς τής
γ ε ν υ κ ή ς τά σ η ς γυά έ ξ έ λ υ ξ η καύ ά ν τ υ σ τ α θ μ ύ ζ ε τ α υ ά­
πό ά λ λ ε ς μ ο ρ φ ές τ υ χ α ύ ο υ . Ά λ λ ά ή έ π υ τά χ υ ν σ η καύ
ή έπ υ β ρ ά δ υ ν σ η έζ α ρ τώ ντα υ άπό τ έ τ ο υ ε ς " σ υ ν τ υ χ ύ -
ε ς " , πού π ε ρ υ κ λ ε ύ ο υ ν τ ό ν " τ υ χ α ΰ ο " χ α ρ α κ τή ρ α τών
ατόμω ν πού κ α τ ε υ θ ύ ν ο υ ν μυά κ ύ ν η σ η σ τό ξεκύνημα
τ η ς ".
"Ε τ σ υ όΜ ά ρ ξ μας έδω σε μ υ ά ά π ο λ ο γ ύ α γ υ ά τ ό τ υ ­
χα ΰ ο σ τ ή ν ΰ σ τορύ α μ έ τρ ύα μ έ ρ η . Π ρώ το, δ έ ν ε ί ­
τα ν τό σ ο σ η μα ντ υκό . Μ ποροΰσε νά "έ π υ τα χ ύ ν ευ " η
νά " έ π υ β ρ α δ ύ ν ε υ " τ ή ν πορεύα τών γ ε γ ο ν ό τ ω ν , άλλά
δχ υ νά τ ή ν ά λ λ ά ξ ευ ρυζυκά . Δ εύτερο, τό έν α τ υ ­
χα ΰ ο ά ν τ υ σ τ α θ μ υ ζ ό τ α ν άπό ένα ά λ λ ο , έ τ σ υ πού τ ε λ υ -
κά τ ό τυ χ α ΰ ο α ΰ τ ο κ α τ α ρ γ ό τ α ν . Τ ρ ύ τ ο , τ ό τυ χ α ΰ ο

-1 2 0 -
π α ρουσ υαζότα ν ε ΰ δ υ κ ά σ τ ό ν χ α ρ α κ τή ρ α των α τ ό μ ω ν .*
Ό Τρότσκυ έ ν ί σ χ υ σ ε τ ή θεω ρύα τών ά ν τ υ σ τ α θ μ υ ζ ό -
μ εν ω ν κ α ί α ύ τ ο κ α τ α ρ γ ο ύ μ ε ν ω ν τυ χα ύ ω ν π ερυ σ τα τυ κώ ν
μ έ μυά ευφ υή ά ν α λ ο γ ύ α :
" 'Ο λ ό κ λ η ρ η ή ΰ σ τ ο ρ υ κ ή δυ α δυ κα σ ύ α ε ί ν α υ μυά δ υ -
άθλαση τ ο ΰ ΰ σ τ ο ρ υ κ ο ϋ ν ό μ ο υ μ έσ α άπό τ ό συμπτωμα-
τ υ κ ό . Μ ποροΰμε να ποΰμε μ έ τ ή γλώσσα τ ή ε β υ ο λ ο -
γ ί α ς πώς ό ΰ σ τ ο ρ υ κ ό ς ν ό μ ο ς π ρ α γμ α τοπ ου εΰτα υ μ έ ­
σα άπό τή φ υσ υκή έπ υλ ογ ή τών τυ χα ύ ω ν π ε ρ υ σ τα τυ -
κ ώ ν ".
Π α ρ α δέχο μα υ πώς βρ ίσ κ ω α ύ τ ή τ ή θεω ρυα ά νεπ αρ-
κ ή καύ μ ή ΊΓ ευ σ τ υ κ ή · Ό ρ ό λ ο ς τ ο ΰ τυ χ α ύ ο υ π ερυ-
σ τ α τ υ κ ο ΰ σ τ ή ν ΰ σ τορύ α μ ε γ α λ ο π ο υ ε ϋ τ α υ σ τ ύ ς μ έ ρ ε ς
μας άπό κ ε ίν ο υ ς πού έ ν δ υ α φ έ ρ ο ν τ α υ νά τ ο ν ί σ ο υ ν
τ ή σ η μ α ΰ ία τ ο υ ." *Ομως ύ π ά ρ χ ευ . Καύ ό ύ σ χ υ ρ υ σ μ ό ς ,
πώς άπλά έπυταχ\3νευ ή έπ υ β ρ α δ ΰ ν ευ άλλά δ έ ν άλ-
λ ά ζ ε υ , μ ο υ ά ζ ευ μ έ π α υ χ ν ίδ υ λέξεω ν. Καί δέ βλέπω
γυά πουό λ ό γο νά π υ σ τέψ ο υμ ε πώς εν α τ υ χ α ΰ ο περυ-
στα τυκό, ό θ ά ν α τ ο ς τοΟ Λ έ ν υ ν στά π ε ν ή ν τα τ έ σ σ ε ­
ρα χ ρ ό ν υ α τ ο υ , δς π ο Ο με, ά ν τ υ σ τ α θ μ ίζ ε τ α υ άπό κά-
πουο ά λ λ ο α υ τό μ α τα κα ί μέ τέτουο τρόπ ο ·ωστε νά
άπ οκαθυσ τα τ ό ΰ σ οζ ύγ υ ο σ τ ή ν ΰ σ τορυκή δυαδυκασύα.
Τ ό ΰ δυο ά ν επ α ρ κή δ ε ί ν α υ κ α ί η άποψη πώς τ ό τ υ ­
χ α ΰ ο σ τ ή ν ΰ σ τ ο ρ ία ε ί ν α υ άπλά τ ό μ έ τ ρ ο τ ή ς δ γ ν ο υ -
ας μας - άπλά ενα όνομα γυά κ ά τυ ποιί δέν κα ­
τα φ έρνουμε νά κ α τ α ν ο ή σ ο υ μ ε .* * Α ν α μ φ ίβ ο λ α α ύ τό
σ υ μ β α ίν ε υ μ ε ρ υ κ έ ς φ ο ρ έ ς . Οΰ π λ α ν ή τες πήραν τό ό ­
νομ α τ ο υ ς ό τ α ν υ π έ θ ε τ α ν πώς π λ α ν υ ό ν τα ν τ υ χ α ία

* Ό Τ ο λ σ τ ό η σ τ ό ν ’ Ε π ίλ ο γ ο τ ο ΰ Π ό λ ε μ ο ς κ α ί Ε υ - ,
ρ ή ν η ε ξ ίσ ω ν ε τ ό " τ υ χ α ΰ ο " κα ί τή "μ ε γ α λ ο φ υ ία ",'
σ ά ν ό ρ ο υ ς πού ά π ο δ ε ί χ ν ο υ ν τ ή ν άνθρώ πυνη ά ν υ κ α ν ό -
τ η τ α νά κ α τα λ ά β ευ τ ε λ υ κ έ ς α ί τ ί ε ς .
* * Ό Τ ο λ σ τ ό η ε ί χ ε α ύ τή τ ή ν άπ οψη: " Α ν α γ κ α ζ ό μ α ­
σ τ ε νά έπ υ σ τρ έψ ο υ μ ε σ τή μ ο υ ρ ο λ α τ ρ ε ία ό τ α ν θ έ λ ο υ ­
μ ε νά ε ξ η γ ή σ ο υ μ ε ά λογα π ε ρ υ σ τ α τ υ κ ά , δ η λ α δ ή π ερυ -
στατυκά ποό δέν κ α τ α λ α β α ίν ο υ μ ε τ ή λ ο γ υ κ ή τ ο υ ς .
(Π ό λ ε μ ο ς κ α ί Ε υ ρ ή ν η ).

-1 2 1 -
σ τό ν ουρα νό χαύ δ ε ν ε ΰ τ α ν άκόμ α κα τα νοητή ή κα-
νονυ κότητα τών κ υν ή σ εω ν του ς. Νά π ερυ γρά φ ου μ ε
κάτυ σ άν ά τυ χ ύ α ε ί ν α υ έν α ς προσφυλής τρ όπ ος γυά
νά ξ ε φ ύ γ ο υ μ ε άπό τ ή β α ρ ετ ή υποχρέω ση νά έ ρ ε υ ν ή -
σουμε τήν αΰ τύ α τ ο υ . Κ υ ’ ό τα ν κάπ ουος ύ σ χυ ρ ύ ζ ε-
ταυ πώς ή ΰ σ τορύα ε ϊν α υ ένα κεφ άλα υο άπό τυ χ α ΰ α
π ερυσ τα τυκά , έχω τ ή ν τάση νά τ ό ν ΰ π οπ τεύομα υ σάν
ένοχο δυ α νοητυ κής ό κ ν η ρ ύ α ς n μ ευ ω μ έν η ς δ υ α ν ο η τ υ -
κ ης ζ ω ντά νυ α ς. Σ υ ν η θ ύ ζ ε τ α υ άπό τ ο υ ς σ οβα ρού ς ΰ-
σ τ ο ρ υ κ ο ύ ς να τ ο ν ύ ζ ο υ ν πώς κά τυ πού μ έ χ ρ υ τώρα
ν ο μ υ ζ ό τ α ν σάν τ υ χ α ΰ ο π ε ρ υ σ τα τυ κ ό δ έ ν ε ΰ τ α ν κ α θό­
λ ου τ υ χ α ΰ ο , άλλά μ π ορ εΰ νά έ ξ η γ η θ ε ΰ λ ο γ υ κ ά καύ
σ η μ α σ υ ο λ ο γ υ κ ά καύ νά έ ν τ α χ θ ε ΰ μ έσ α σ τό π λ α τ ύ τ ε ­
ρο πρότυπο π ε ρ υ σ τα τυ κ ώ ν . Ά λ λ ά κ υ ' α ύ τ ό δ έ ν ε ϊ ν α υ
μυά πλήρης ά π άντησ η σ τ ό ζ ή τη μα μ α ς . Τ υ χ α ΰ ο π ερυ ­
σ τ α τ υ κ ό δ έ ν ε ϊ ν α υ απλά δ , τ υ δ έ ν κ α τ α φ έρ ν ο υ μ ε νά
κ α τ α λ ά β ο υ μ ε . *Η λ ύσ η τ ο ΰ π ρ ο βλ ή μ α το ς τ ο ΰ τ υ χ α ύ ο υ
π ε ρ υ σ τ α τ υ κ ο ΰ σ τ ή ν ΰ σ τορύ α νομύζω πώς πρέπευ νά
ά ν α ζ η τ η θ ε ΰ σ έ μυά τ ελ εύ ω ς δυα φ ορετυκή τά ξ η ΰ δ ε-
ώ ν.
Σ ’ έν α π ρ ο η γ ο ύ μ εν ο σ τά δ υ ο εΰδαμε πώς ή ΰ σ τ ο ρ ύ α
ά ρ χ ύ ζ ε υ μ έ τ ή ν έπ υ λ ο γ ή καύ δ υ ά τα ξη τών γ ε γ ο ν ό τ ω ν
άπό τ ό ν ΰ σ τ ο ρ υ κ ό , γ υ ά ν ά γ ύ ν ο υ ν ΰ σ το ρ υ κ ά γ ε γ ο ν ό ­
τ α . Δ έ ν ε ϊ ν α υ δλα τά γ ε γ ο ν ό τ α ΰ σ το ρ υ κ ά γ ε γ ο ν ό τ α .
Άλλά ή δυάκρυση ΰ σ το ρ υ κ ώ ν καύ μ ή ΰ σ τορυ κώ ν γ ε ­
γ ο ν ό τω ν δ έ ν ε ϊ ν α υ ο ΰ τ ε ακα μ π τη ο ΰ τ ε σ τ α θ ε ρ ή . Καύ
όπ ο υ ο δή π ο τε γ ε γ ο ν ό ς μ π ορ εΰ νά π ροα χθ εΰ σ τό έπύ-
πεδο ε ν ό ς ΰ σ τ ο ρ υ κ ο ϋ γ ε γ ο ν ό τ ο ς , άπό τή σ τ υ γ μ ή πού
θά γ ύ ν ε υ ά ν τ υ λ η π τ ή ή σ χ έσ η καύ ή σ ημασύα τ ο υ .
Β λ έ π ο υ μ ε τώρα πώς έ π υ τ ε λ ε ΰ τ α υ μ υ ά κάπως παρόμουα
δυ α δυ κα σ ύ α σ τ ή ν π ρ ο σ έγ γ υ σ η τών α ΰ τυ ώ ν άπό τ ό ν ΰ-
σ τορυκό. 'Η σ χ έ σ η τ ο ΰ ΰ σ τ ο ρ υ κ ο ϋ μ έ τ ύ ς α ύ τ ύ ε ς
του έ χ ε υ τ ό ν ΰδυο δ υ τ τ ό κα ύ « μ φ ύ λ ο γ ο χ α ρ α κ τ ή ρ α ,
δπως καύ ή σ χ έ σ η τ ο ΰ ΰ σ τ ο ρ υ κ ο ϋ μ έ τά γ ε γ ο ν ό τ α
τ ο υ . Οΰ α ύ τ ύ ε ς κ α θ ο ρ ύ ζ ο υ ν τ ή ν έ ρ μ η ν ε ύ α τ ο υ γ υ ά
τ ή ν ύ σ τ ο ρ υ κ ή δυ α δυ κα σ ύ α καύ ή έ ρ μ η ν ε ύ α τ ο υ κα θο-
ρ ύ ζ ευ τ ή ν έπ υ λ ο γ ή καύ δυ ά τα ξη τών α ΰ τυ ώ ν . 'Η ύ-
ε ρ ά ρ χ υ σ η τ ο υ ς , ή σ χ ε τ υ κ ή σημασύα μυα ς α ύ τύ α ς ή

-1 2 2 -
σ υ ν ό λ ο υ αΰτυώ ν μ έ ά λ λ ε ς , ά π ο τ ε λ ε ΰ τ ή ν ούσ υα τ ή ς
ερ μ η ν ε ία ς του. Κ υ ’ α ύ τό δ υ ν ε υ τ ό νήμα γ υ ά τ ό πρό­
βλημα τ ο ϋ τ υ χ α ίο υ σ τ ή ν ι σ τ ο ρ ί α . Τ ό σ χήμα τ ή ς μ ύ ­
τ η ς τ ή ς Κλ εοπ ά τρ α ς ή ή ποδάγρα τ ο ϋ Β α γ υ α ζ ή τ ή
τ ό δάγκωμα τ ή ς μ α 'ίμ ο ϋ ς πού σ κότω σε τ ό βασυλυά
Α λ έ ξ α ν δ ρ ο ή ό θά ν α το ς τ ο ΰ Λ έ ν υ ν ε ΰ τ α ν σ υμπ τώ σευς
πού μ ε τ έ β α λ α ν τ ή ν π ο ρ εία τ ή ς ι σ τ ο ρ ί α ς . Ε ί ν α ι, μά-
τα υο νά π ροσπ αθήσουμε νά ά γ ν ο ή σ ο υ μ ε α ύ τ έ ς τ ί ς σ υ μ ­
π τώ σ εις κ α ί νά ύ π οΗ ρ υθο ΰμ ε πώς κατά κάπουο τ ρ ό ­
πο δ έ ν ε ί χ α ν κ α ν έ ν α α π ο τ έ λ ε σ μ α . Ά π ό τ ή ν ά λ λ η μ ε -
ρ υ ά , έφ όσ ον α ύ τά τά γ ε γ ο ν ό τ α ε ΰ τ α ν σ υ μπ τω μ α τυ κά ,
δ έ μ π ορ οΰ ν νά σ υ μ π ερ υ λ η φ θ ο ΰ ν σ έ καμμυά λ ο γ υ κ ή ερ­
μ η ν εία τής ΰ σ τορύ α ς ή στήν ΰ ερ ά ρ χυ σ η των σ η μα ν-
τυ κώ ν αί,τυώ ν άπό τ ό ν ΰσ τορυκό. Ό κ α θ η γ η τ ή ς Πό-
περ κ α ί ό κ α θ η γ η τ ή ς Μ πέρλυν - τ ο ύ ς παίρνω άκόμ α
μυά φορά σάν τ ο ύ ς πυό δ υ α κ ε κ ρ υ μ έ ν ο υ ς κ α ί πολυ-
δ υ α β α σ μ έν ο υ ς εκπρόσω πους α ύ τ ή ς τ ή ς σ χ ο λ ή ς - λ έ ­
ν ε πώς ή προσπάθευα τ ο ϋ ΰ σ τ ο ρ υ κ ο ΰ νά β ρ ε ι νόη μα
στήν ΰστορυκή δ.υαδυκασυα κ α ί νά β γ ά λ ευ σ υ μπ ερά ­
σματα ΰ σ ο δ υ να μ ε ϋ μέ μυά προσπάθευα νά π ε ρ υ ο ρ υ-
σ ευ " τ ό σ ύ ν ο λ ο τ ή ς έ μ π ε υ ρ υ α ς " σ έ μυά σ υ μ μ ε τ ρ υ κ ή
τά ξ η κ α ί πώς ή π α ρο υσ ία τ ο ΰ τ υ χ α ίο υ σ τ ή ν ΰ σ τ ο ρ ία
κ α τ α δ υ κ ά ζ ευ κ ά θ ε τ έ τ ο υ α προσπάθευα σ τ ή ν ά π ο τυ χ υ -
α . "Ομως κ α ν έ ν α ς λ ο γ υ κ ό ς ΰ σ τ ο ρ υ κ ό ς δ έ ν ύ π ο κ ρ υ ν ε -
ταυ πώς κ ά ν ε υ κ ά τυ τόσ ο φ α ν τα σ τυ κ ό δπως τ ό νά
ά γ κ α λ υ ά σ ε υ τ ό " σ ύ ν ο λ ο τ ή ς έ μ π ε υ ρ ί α ς " . Δ έ μ π ο ρ εΰ
νά ά γ κ α λ υ ά σ ε υ πυό πολύ άπό έν α μ υ κ ρ ό κλά σμα τών
γ ε γ ο ν ό τ ω ν , ά κ ό μ α κ υ ’ άπό τ ό ν τ ο μ έ α πού δ υ ά λ ε ξ ε .
Ό κόσ μος τοΰ ΰστορυκοΰ, δπως κ υ ’ ό κ ό σ μ ο ς τ ο ΰ έ-
π υ σ τή μ ο να , δ έ ν ε ί ν α υ φ ω τογραφ υκή αναπαράσταση
τ ο ΰ π ρ α γ μ α τυ κο ΰ κ ό σ μ ο υ , άλλά ένα μ ο ν τ έ λ λ ο ε ρ γ α ­
σ ία ς μ ά λ λ ο ν , πού τ ο ΰ δ υ ν ε υ τ ή δ υ ν α τ ό τ η τ α νά κα-
τ α λ ά β ευ κ α ί νά έ ξ ο υ σ υ ά σ ευ π ε ρ υ σ σ ό τερ ο ή λ υ γ ό τ ε -
ρο ά π ο τ ελ εσ μ α τ υ κ ά τ ό ν κ ό σ μ ο . Ό ΰ σ τ ο ρ υ κ ό ς δ υ υ λ ί -
ζ ευ άπό τ ή ν έμ π ευ ρ υα τ ο ϋ π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς ή άπό τ ό πο­
σ οσ τό τη ς πού μ π ορ εΰ νά φ τά σ ευ σ ’ α ύ τ ό ν , δ , τ υ ά να -
γ νω ρ υ ζ ευ πώς έ π υ δ έ χ ε τ α υ λ ό γ υ κ ή έ ξ ή γ η σ η κ α ί ε ρ ­
μ η ν ε ί α κ α ί άπ ’ α ύ τ ό β γ ά ζ ευ συμπ ερά σ ματα πού μπο-

-1 2 3 -
ρ ο ΰ ν νά χ ρ η σ ι μ ε ύ σ ο υ ν σάν ο δ η γ ό ς δ ρ ά σ η ς . 'Ε ν α ς
σ ύ γ χ ρ ο ν ο ς δ η μ ο φ ιλ ή ς σ υ γγρ α φ έα ς μ ιλ ώ ν τ α ς γ ι ά τ ί ς
ε π ισ τ η μ ο ν ικ έ ς ε π ιτ ε ύ ξ ε ις ά ν α φ έ ρ ε τ α ι μ έ γ ρ α φ ικ ό -
τ η τ α σ τ ί ς δ ι α δ ι κ α σ ί ε ς τ ο ΰ α ν θ ρ ώ π ιν ο υ π ν ε ύ μ α τ ο ς ,
πού "ψ ά χ ν ο ν τ α ς στά ρ ά κη των γ ε γ ο ν ό τ ω ν τ ή ς παρα­
τήρησ ης δ ι α λ έ γ ε ι, κόβει κ α ί ρ ά β ε ι τ ό ν α μ έ τα λλο
τά σ χ ε τ ι κ ά γ ε γ ο ν ό τ α τ ή ς π α ρ α τή ρ η σ η ς, ά π ο ρ ρ ίπ τ ο ν -
τα ς τά ά σ χ ε τ α , μ έ χ ρ ι ν ά σ υ ρ ρ ά ψ ε ι εν α λ ο γ ι κ ό κ α ί
ο ρ θ ο λ ο γ ισ τ ικ ό πάπλωμα γ ν ώ σ η ς ". Μέ ο ρ ι σ μ έ ν ε ς ε π ι­
φ υ λ ά ξ ε ις γ ι ά τ ο ύ ς κ ι ν δ ύ ν ο υ ς τ ο ΰ άπ ρεπου υ π ο κ ε ι ­
μ ε ν ισ μ ο ί) θά τ ό δ ε χ ό μ ο υ ν α σά μ ι ά ε ι κ ό ν α γ ι ά τ ό ν
τρόπο πού λ ε ι τ ο υ ρ γ ε ί τ ό μ υα λό τ ο ΰ ι σ τ ο ρ ι κ ο ύ .
Α υ τή ή δ ι α δ ι κ α σ ί α μ π ο ρ ε ΐ νά έ κ π λ ή ξ ε ι κ α ί νά
σ ο κ ά ρ ε ι φ ιλ ό σ ο φ ο υ ς κ ι ’ ά κόμα μ ε ρ ι κ ο ύ ς ι σ τ ο ρ ι κ ο ύ ς .
Άλλά ε ί ν α ι εν τ ελ ώ ς σ υ ν η θ ι σ μ έ ν η σ τ ο ύ ς κ ο ιν ο ύ ς
άνθρώ πους γ ι ά τά π ρ α κ τ ικ ά προβλήμα τα τ ή ς κα θημε­
ρ ι ν ή ς ζω ής. "Α ς φέρω ένα π α ρ ά δ ε ιγ μ α . Ό Τζών γ υ ρ -
νώ ντας άπό ένα π ά ρ τ υ , όπ ου ή π ιε π ιο πολύ άπό τό
σ υ ν η θ ι σ μ έ ν ο , οδη γ ώ ν τα ς ένα α υ τ ο κ ίν η τ ο πού τά φ ρ έ­
να τ ο υ ά π ο δ ε ί χ ν ο ν τ α ι έ λ α τ τ ω μ α τ ικ ά , σ έ μ ιά κ λ ε ι­
σ τή στροφ ή χτυπ ά κ α ί σ κ ο τ ώ ν ε ι τ ό ν Ρ ό μ π ιν σ ο ν πού
δ ι α σ χ ί ζ ε ι τό δρ όμ ο γ ι ά νά ά γ ο ρ ά σ ε ι τ σ ιγ ά ρ α άπό
τό μ α γ α ζ ί τ ή ς γ ω ν ία ς . "Ο τα ν κ α τ α λ ά γ ια σ ε ή τα ρ α ­
χ ή σ υ ν α ν τ ιό μ α σ τ ε - σ τό τ ο π ικ ό ά σ τ υ ν ο μ ικ ό τ μ ή μ α ,
ας π ο ΰ μ ε, - γ ι ά νά έ ρ ε υ ν ή σ ο υ μ ε τ ί ς α ι τ ί ε ς α ύ τ ο ΰ
τοΰ π ε ρ ισ τ α τ ικο ΰ . Ό φ ε ι λ ό τ α ν ά ρ α γ ε οπή μ ι σ ο τ ο ξ ι -
κή κατάσ τα σ η τ ο ΰ ό δ η γ ο ΰ - οπ ό τε θά ά σ κ ο ΰ ν τ α ν π ο ι­
ν ικ ή δ ίω ξ η ; - "Η ό φ ε ιλ ό τ α ν στά έλ α τ τ ω μ α τ ικ ά φ ρ έ­
να - ο π ό τε κ ά τ ι θ ά χ ε νά π ε ι τό γκα ρά ζ πού δ ι ό ρ ­
θωσε τ ό α υ τ ο κ ί ν η τ ο τήν π ρ ο η γ ο ύ μ εν η βδομάδα; - "Η
ό φ ε ιλ ό τ α ν σ τ ή ν κ λ ε ι σ τ ή στροφ ή - ο π ό τε θά έπ ρεπ ε
νά Α π ισ τή σ ο υ μ ε τ ή ν προσ οχή τών υπ εύ θυ νω ν τ ο ΰ Υ ­
π ο υ ρ γ ε ίο υ Σ υ γ κ ο ιν ω ν ιώ ν πάνω σ ’ α ΰ τ ό ; Καθώς σ υ ζ η ­
τά μ ε α ΰ τά τά π ρ α κ τ ικ ά θ έμ α τα δ υ ό δ ι α κ ε κ ρ ι μ έ ν ο ι
κ ύ ρ ιο ι, πού δ έ θέλω νά τ ο ύ ς άπ οκαλύψω , μ π α ίν ο υ ν
μ έσ α σ τό δω μ ά τιο ο ρ μ η τ ι κ ά κ ι ’ ά ρ χ ίζ ο υ ν νά μάς λ έ ­
ν ε μ έ μ ε γ ά λ η εύ γ λ ω τ ία κ α ί π ο λ υ μ ά θ εια πώς ά ν δ έ ν
τ ύ χ α ι ν ε νά μ ε ί ν ε ι ό Ρ ό μ π ιν σ ο ν άπό τ σ ιγ ά ρ α ε κ ε ί ν ο

-1 2 4 -
τό Βράδυ, δ ε θά π ερνού σ ε τό δρ όμ ο καύ δ έ θά ε ί­
χ ε σ κ ο τ ω θ ε ΰ . Δ ηλα δή ή έπ υθυμύα τ ο ϋ Ρ ό μ π υ ν σ ο ν γυά
τσ υ γά ρα ε ΰ τ α ν ή α ύ τύ α τ ο ϋ θα νά του _ τ ο υ καύ κάθε
έρ ευ ν α πού π α ρα γνω ρίζει, α ύ τή τ ή ν αύ τύ α θά είνα υ
χ άσ υμο χ ρ ό ν ο υ καύ όπουα συμπ ερά σματα κ υ ’ά ν βγοϋν
ά π ’ α ύ τή θά ε ί ν α υ μάταυα καύ χω ρύς ν ό η μ α . Α μ έσ ω ς
μ όλυς κα τα φ έρ ο υ μ ε καύ σ τα μ α τή σ ο υ μ ε α ύ τ ό τό χεύ-
μαρο εύ γ λω τύ α ς ό δ η γ ο ΰ μ ε ε ύ γ ε ν υ κ ά μά σ τα θερά το ύ ς
έπ υ σ κ έπ τ ες σ τ ή ν έ ξ ο δ ο καύ λ έ μ ε σ τό θυρω ρό ν ά μ ή ν
τ ο ύ ς άφ ήσευ γ υά κ α ν έν α λόγο νά ξ α να μπ οϋ ν καύ συ-
• νε χ ύ ζ ο υ μ ε τ η ν έ ρ ε υ ν α μ α ς . "Ομως πουά απ άντηση έ­
χ ο υ μ ε νά δώ σ ουμε σ ’α ύ τ ο ύ ς πού μας δ υ έ κ ο ψ α ν ; Β έ -
βαυα ό Ρό μ π υ ν σ ο ν σ κ ο τώ θ η κ ε γ υ α τύ ε ΰ τ α ν καπνυ-
σ τής. "Ολα δσα λ ένε ού ά φ οσυω μένου σ τό τυ χ α ϋ ο
καύ σ τή σ υ γ κ υ ρ ύ α ε ίν α υ τελ εύ ω ς α λ ή θ ευ α καύ έ ν τ ε -
λώς λ ο γ υ κ ά . Ε ί ν α υ έ κ ε ύ ν η ή ά ν η λ ε ή ς λ ο γ υ κ ή πού
συνα ντα με σ τή ν Ά λ ύ κ η σ τ ή Χώ ρ α τ ώ ν Θ α υ μ ά ­
τ ω ν καύ σ τό Μ έσ α ά π ό τ ό ν Κ α θ ρ έ φ τ η . Ά λ λ ά ά ν
κ α ύ ό θ α υ μ α σ μ ό ς μου γ υ ’ αύτά τά ώ ρ υ μα πα ρα δεύγματα
ό ξφ ο ρ δ υ α ν ο ϋ λ ο γ υ ο τ α τ υ σ μ ο ΰ δ έ μ ευ ώ ν ετα υ καθόλου,
προτυμώ νά δυατηρώ τούς δυα φ ορετυκούς τρ όπ ου ς
μ ου λ ο γ υ κ ή ς σ έ ξ εχ ω ρ υ σ το ύ ς κ λ ά δ ο υ ς . Ό τρ όπ ος τ ο ϋ
Ν τ ό ν τ ζ σ ο ν * δ έ ν ε ί ν α υ ό 'τ ρ ό π ο ς τ ή ς ΰ σ το ρ ύ α ς .
Ή * Ισ τ ο ρ ύ α λουπ όν ε ί ν α υ μυά δυ α δυ κα σ ύ α έπ υλο-
γ ή ς μ έ έπυδύω ξη τ ή ν ΰ σ τ ο ρ υ κ ή ση μα σύα . Γυά νά δα-
νευ σ τώ τή φράση τ ο ϋ Τ ά λ κ ο τ Jla p o o v g γυά μυά άκόμα
φ ορά -ΰ σ τορ ύα ε ί ν α υ " έ ν α έ κ λ ε κ τ υ κ ό σ ύ σ τ η μ α " δχ υ
μ ό ν ο γ νω σ τυκώ ν άλλά καύ αΰτυωδών π ροσανατολυσμώ ν
σ τ ή ν π ρ α γ μ α τυ κό τη τα . Ά κ ρ υ β ω ς δπως έ π υ λ ε γ ε υ άπό
τ ό ν ά π έρ α ντο ω κεα νό τών γ ε γ ο ν ό τ ω ν έ κ ε ΰ ν α πού έ ­
χ ο υ ν σημασύα γ υ ά τό δ υ κ ό τ ο υ σ κ ο π ό , έ τσ υ κ υ ’ άπό
τήν πολλαπ λότητα τώ ν ά λ λ η λ ο υ χ υ ώ ν α ΰ τύ α ς καύ άπο-
τ ε λ έ σ μ α τ ο ς ό ΰ σ τ ο ρ υ κ ό ς βγ ά ζ ευ α ύ τ έ ς καύ μ ό ν ο πού
έ χ ο υ ν ΰ σ το ρ υ κ ή σ ημα σύα. Καύ τό έπ ύπ εδο τ ή ς ΰσ το-
ρ υ κ ή ς σ ημασύας ε ίν α υ ή ΰ κα ν ό τ η τ α τοϋ ΰστορυκοΰ
νά τ ύ ς τα υ ρ υ ά ζ ευ σ τό πρότυπο τ ο υ τ ή ς λ ογυκής έ-

*Τό π ραγμ α τυ κό δνομ α τ ο ϋ Λ ο ύ ϋ ς Κάρολ (Σ .τ .Μ ).

-1 2 5 -
ξ ή γ η σ η ς καύ έ ρ μ η ν ε ύ α ς . Οΐ, ά λ λ ε ς ά λ λ η λ ο υ χ ύ ε ς α ύ ­
τύ α ς καύ ά π ο τ ε λ έ σ μ α τ ο ς πρέπευ νά άπορρυ'φ θοΰν σαν
τ υ χ α ΰ ε ς , δχυ γυα τύ ή σ χ έσ η α ύ τύ α ς καύ α π ο τελ έσ μ α ­
τ ο ς ε ί ν α υ δ υ α φ ο ρ ε τ υ κ ή , άλλά γ υ α τ ύ ή ΰδυα ή ά λ λ η -
λ ο υ χ ύ α ε ί ν α υ ά σ χ ε τ η . Ό ύ σ τ ο ρ υ κ ό ς δ έ μπ ορ εΰ νά
τή χρησυμοπ ουήσευ. Δ έν έπ υδέχετα υ λο γυ κή έρ μ η ­
νε ύ α καύ δ έ ν έ χ ε υ ν όη μα ο ΰ τ ε γυά τό π α ρελθόν ο ΰ ­
τ ε γ υά τ ό π α ρόν. Ε ί ν α υ ά λ ή θ ευ α πώς ή μ ύ τ η τ ή ς
Κ λ εο π ά τρ α ς , ή ή ποδάγρα τ ο ΰ Β α γ υ α ζ ή τ , ή τό δ ά γ ­
κωμα το ν> Α λ έ ξ α ν δ ρ ο υ άπό τή μ α ΰ μ ο ύ , ή ό θ ά ν α το ς
τ ο ΰ Λ έ ν υ ν , ή τ ό κάπνυσμα τ ο ΰ Ρό μ π υ ν σ ο ν ε ί χ α ν ά-
π ο τ ελ έ σ μ α τα . Ά λ λ ά αά γ ε ν υ κ ή πρόταση δ έ ν έ χ ε υ
ν όη μα νά ποΰμε πώς ού σ τ ρ α τ η γ ο ύ χ ά ν ο υ ν μ ά χ ε ς γ υ α ­
τύ σ α γ η ν ε ύ τ η κ α ν άπό δμ ο ρ φ ες β α σ ύ λ υσ σ ες ή πώςγν-
νο ντα υ π ό λεμ ου γ υ α τ ύ ού β α σ υ λ υά δες έχ ο υ ν ή μερες
μ α ΰ μ ο ΰ δ ε ς ή πώς ού άνθρώ που σ κ ο τώ νο ν τα υ σ τό
δρ ό μ ο έπ ευ δ ή κ α π ν ύ ζ ο υ ν . Ά π ό τ ή ν ά λ λ η μ ερ υ ά άν
π ε ΰ τ ε σ ’ ένα κ ο υ ν ό άνθρωπο πώς ό Ρό μ π υ ν σ ο ν σ κοτώ ­
θ η κε γυα τύ ό οδηγός εΰταν μ εθυσμ ένος ή γ υα τύ δέν
έπ υασαν τά φ ρένα ή γ υ α τ ύ ΰ π ή ρ χε μυά κ λ ε υ σ τ ή σ τ ρ ο ­
φή» θά τ ο ΰ φ α νεΰ έν τ ε λ ώ ς λ ο γ υ κ ή Ε ξ ή γ η σ η . Ά ν προ-
τυ μ α νά έ ξ ε υ δ υ κ ε ύ ε υ μ π ο ρ εΰ ά κόμ α νά πεΰ πώς α υ ­
τ ή ε ΰ τ α ν ή ’ π ρ α γ μ α τ υ κ ή ’ α ύ τύ α πού π ρ ο κ ά λ εσ ε τ ό
θά να το τ ο ΰ Ρό μ π υ ν σ ο ν κ υ ’όχυ ή έπ υθυμύα τ ο υ γ υ α ' τ σ υ -
γ ά ρ α . Μέ τ ό ν ΰδυο τ ρ ό π ο , ά ν π ε ΰ τ ε σ ’ ένα σ πουδα­
σ τή τ ή ς ύ σ τορύ α ς πώς ού ά γ ώ νες σ τή Σ ο β υ ε τ υ κ ή " Ε ­
νωση σ τά 1920 ό φ ε ύ λ ο ν τ α ν σ τ ύ ς σ υ ζ η τ ή σ ε υ ς γ υ ά τ ό
ρ υ θ μ ό έ κ β υ ο μ η χ ά ν υ σ η ς -ή γυά τά κ α λ ύ τε ρ α δυ ν α τά
μ έσ α πού θά έ κ α ν α ν τ ο ύ ς ά γ ρ ό τ ε ς νά σ π εύ ρ ο υ ν δη -
μ η τρ υ α κ ά γ υ ά νά θ ρ έ ψ ο υ ν τ ύ ς π ό λ ευ ς ή άκόμ α σ τ ύ δ
προσω πυκές φ υ λ ο δ ο ξ ύ ε ς τών άντύπ α λω ν α ρ χ η γ ώ ν , θά
α ύ σ θ α ν θ ε ΰ πώς α ύ τ έ ς ε ί ν α υ λ ο γ υ κ έ ς καύ ύ σ τορυ κά
σ η μ α ν τ υ κ έ ς έ ρ μ η ν ε ΰ ε ς , μ έ τ ή ν έ ν ν ο υ α δ τ υ θά μπο-
ρ ο ΰσ α ν έπ ύσης νά έφ α ρ μ ο σ τ ο ΰ ν καύ σ ’ ά λ λ ε ς ύσ το-
ρ υ κ έ ς κα τα σ τά σ ευ ς καύ δ τ υ ε ί ν α υ π ρ α γμ α τυκέςα ύ-
τ ύ ε ς α ύ τ ο ΰ πού σ υ ν έ β ε υ , μ έ τ ή ν έν ν ο υ α πώς τό
τ υ χ α ΰ ο π ε ρ υ σ τα τυ κ ό τ ο ΰ π ρ ώ ϋ μ ο υ 'θ α ν ά το υ τ ο ΰ Λ έ ν υ ν
δ έ ν ε ΰ τ α ν π ρ α γμ α τυ κή α ύ τ ύ α . Μ πορεΰ άκόμ α ά ν τό

-1 2 6 -
ζ α ν α σ κ ε φ τ ε ϊ νά θ υ μ η θ ε ί π ιθ α ν ό ν τό. π ο λυ α να φ ερ μέ-
ν ο χ α ί π α ρα νοη μένο απ όφ θεγμα τ ο ϋ Χ έ γ χ ε λ σ τ ή ν ε ι ­
σαγωγή τ ο ϋ β ι β λ ί ο υ του " Φ ιλ ο σ ο φ ία τοϋ Δ ικ α ί­
ου" πώς " ό , τ ι ε ί ν α ι λ ο γ ι κ ό ε ί ν α ι π ρ α γ μ α τ ικ ό καί
ό ,τ ι ε ί ν α ι π ρ α γ μ α τ ικ ό ε ί ν α ι λ ο γ ι κ ό " .
" Α ς έ κ ισ τ ρ έ ψ ο υ μ ε γ ι ά λ ί γ ο σ τ ί ς α ι τ ί ε ς a o S "θανά­
τ ο υ τ ο ϋ Ρ ό μ π ι ν σ ο ν Δέ δ υ σ κ ο λ ε υ τ ή κ α μ ε νά α να γνω ­
ρ ίσ ο υ μ ε πώς μ ε ρ ι κ έ ς ά π ’ τ ί ς α ι τ ί ε ς ε ίτ α ν λ ο γ ι­
κές κ α ί π ρ α γ μ α τ ικ έ ς κ α ί ά λλες π α ρά λογες κ α ί σ υμ-
π τ ω μ α τ ικ έ ς . Μέ π ο ιο κ ρ ι τ ή ρ ι ο όμως κάνα μ ε α υ τή
τ ή δ ι ά κ ρ ι σ η ; 'Η ικ α ν ό τ η τ α τ ο ϋ λ ο γισ μ ο ϋ α σ κ ε ίτ α ι
σ υνήθω ς γ ι ά κ ά π ο ιο σ κ ο π ό . Ο ΐ δ ι α ν ο ο ύ μ ε ν ο ι μ ε ρ ι ­
κ έ ς φ ορές δ ι α λ ο γ ί ζ ο ν τ α ι η ν ο μ ί ζ ο υ ν πώς δ ι α λ ο γ ί ­
ζ ο ν τ α ι , στά α σ τ ε ί α . Ά λ λ ά γ ε ν ι κ ά μ ιλ ώ ν τ α ς , τά ά ν -
θρώ π ινα ό ν τ α δ ι α λ ο γ ί ζ ο ν τ α ι π ά ν το τε πρός ενα τ έ ­
λος. Κ ι ’ ό τα ν α ν α γν ω ρ ίσ α μ ε ο ρ ισ μ έ ν ε ς α ιτ ίε ς σά
λ ο γ ι κ έ ς κ α ί ά λ λ ε ς σά μή λ ο γ ι κ έ ς , δ ι α κ ρ ί ν α μ ε , ν ο ­
μ ίζ ω , τ ί ς ε ρ μ η ν ε ί ε ς πού έ ξ υ π η ρ ε τ ο ϋ σ α ν κά π ο ιο σ κ ο ­
πό άπό κ ε ί ν ε ς πού δ έ ν έξ υ π η ρ ε τ ο ϋ σ α ν . Σ τ ή σ υ γ κ ε ­
κ ρ ι μ έ ν η π ερίπ τω σ η ε ί χ ε ν ό η μ α νά υ π ο θ έ σ ο υ μ ε πώς ό
π ε ρ ι ο ρ ι σ μ ό ς τ ή ς χ ρ ή σ η ς α λ κ ο ό λ άπό τ ο ύ ς ο δ η γ ο ύ ς
η ε ν α ς π ιό α υ σ τη ρ ό ς έ λ ε γ χ ο ς σ τή κ ατάσ τα σ η τών
φρένω ν η μ ι ά β ε λ τ ίω σ η σ τή χά ρ α ξη τών δρ ό μ ω ν , θά
μ π ο ρ ο ϋ σ ε νά σ υ ν τ ε λ έ σ ε ι σ τή μ ε ίω σ η τών τ ρ ο χ α ίω ν
ά τ υ χ η μ ά τ ω ν . Ά λ λ ά δ έ ν ε ί χ ε ν ό η μ α νά υ π ο θ έ σ ο υ μ ε ,
πώς θά μ π ο ρ ο ϋ σ ε νά μ ε ι ω θ ε ί ό ά ρ ιθ μ ό ς τών τ ρ ο χ α ί ­
ων ά τυ χ η μ ά τω ν ε μ π ο δ ίζ ο ν τ α ς τ ο ύ ς άνθρώ πους νά κα­
π ν ίζ ο υ ν τ σ ιγ ά ρ α . Α ύ τ ό ε ί τ α ν τ ό κ ρ ι τ ή ρ ι ο μ έ τ ό ό ­
π ο ιο κ ά ν α μ ε τ ή δ ι ά κ ρ ι σ η μ α ς . Κ α ί τ ό ί δ ι ο έ αρ­
μ ό ζ ε τ α ι σ τή σ τάσ η μας ά π ένς»ντι σ τ ί ς ι σ τ ο ρ ι κ έ ς α ι ­
τ ί ε ς . Κ ι ’ε κ ε ί ε π ίσ η ς δ ι α κ ρ ί ν ο υ μ ε λ ο γ ι κ έ ς κ α ί σ υμ-
π τ ω μ α τικέ ς α ι τ ί ε ς . Ο ΐ πρώτες έφ όσ ον ε ί ν α ι έφαρ-
μ ό σ ιμ ε ζ σ έ ά λ λ ε ς χ ώ ρ ε ς , ά λ λ ε ς π ε ρ ιό δ ο υ ς κ α ί άλ­
λες συνθ ήκες, όδη γοϋν σέ γ ό ν ιμ ε ς γ ε ν ικ ε ύ σ ε ις καί
μποροϋμε νά δ ιδ α χ το ύ μ ε άπ’ α υ τ έ ς . Έξυπ ηρετοϋν
τ ό ν τ ε λ ι κ ό σ κοπό γ ι ά π λ ά τα ιμ α κ α ί βά θα ιμ α τ ή ς
κ α τα ν ό η σ η ς μ α ς .* Σ υ μ π τ ω μ α τ ι κ έ ς α ι τ ί ε ς δ έ μ π ορ οΰ ν

* Ό κα θηγητής Πόπερ σ κ ο ν τά φ τει σ ’ α ΰτό τό ση-

-1 2 7 -
νά γ ε ν υ κ ε υ τ ο ΰ ν κ υ ’αφ οΰ, μ έ τή ν πλήρη έν ν ο υ α τοΰ
όρου, είν α υ μ ονα δυ κές δέ μας δύνόυν μαθήμα τα
ο ύ τ ε ό δ η γ ο ΰ ν σ έ σ υ μπ ερά σ μα τα . ’ Εδώ π ρέπ ευ νά
κάνω μυά ά λ λη π α ρα τή ρη σ η . Α ύ τ ή άκρυβώ ς η ιέννουα
έ ν ό ς σ κ ο π ο ΰ σ έ κ ά θ ε άπ οψη, ε ί ν α υ π ο ύ μ α ς δ ύ ν ε υ το
κ λ ε υ δ ύ γ υά το πώς θά π ρ α γ μ α τευ θ ο ΰ μ ε τ ή ν α ΰ τ υ ό -
τη τα σ τ ή ν ΰ σ τ ο ρ ύ α . Πράγμα πού π ε ρ υ κ λ ε ύ ε υ άπαραύ-
τη τ α ά ξ υ ο λ ο γ υ κ έ ς κρύσ ευς. 'Η έ ρ μ η ν ε ύ α σ τ ή ν ΰ σ το ­
ρύα σ υ ν δ έ ε τ α υ , δπως ε ΰ δ α μ ε σ τ ή ν π ρ ο η γ ο ύ μ εν η πα­
ράδοση, π ά ν το τε μέ ά ξυολ ογυκές κρύσ ευς. Καύ ή
α ύ τ υ ό τ η τ α σ υ ν δ έ ε τ α υ μ έ τ ή ν έ ρ μ η ν ε ύ α . Μέ τά λ όγυ α
τ ο ΰ Μ ά υ ν ε κ ε - τ ο ΰ μ ε γ ά λ ο υ Μ ά υ ν εκ ε τ ο ΰ 1920 - " ή
ά ν α ζ ή τη σ η τών α ΰ τ υ ο τ ή τ ω ν σ τ ή ν ΰσ τορύ α ε ί ν α υ ά δ ύ-
ν α τη χω ρύς αναφορά σ τ ύ ς ά ξ ύ ε ς .. .π ύ σ ω άπό τ ή ν ά­
ν α ζ ή τη σ η α ΰ τυ ο τή τω ν β ρ ύ σ κ ετα υ πάντα άμεσα η έμ­
μ εσ α ή ά ν α ζ ή τη σ η ά ξ υ ώ ν ". Κ υ ’ α ύ τ ό ξ α ν α φ έρ ν ευ δ ,τ υ
είπ α π ρ ο η γ ο ύ μ εν α γ υ ά τ ή δ υ τ τ ή καύ ά μουβαύα λ ε υ -
το υ ρ γ ύ α τ ή ς ΰ σ τοΐΐύα ς-π ρ οά γ ευ τ ή ν κ α τα ν ό η σ η μας
γ υά τό π α ρελθόν σ τό φώς τ ο ΰ π α ρό ντ ος καύ .τή ν κα­
τα ν ό η σ η μας γ υ ά τ ό παρόν σ τ ό φώς τ ο ΰ π α ρ ε λ θ ό ν ­
τ ο ς ., Ό , τ υ δ ή π ο τ ε , όπως τό π λάνεμα τ ο ΰ Ά ν τ ω ν υ ο υ ά ­
πό τή μ ύ τ η τ η ς Κ λ ε ο π ά τ ρ α ς , δ έ ν κ α τ α φ έ ρ ν ε υ νά σ υμ-
βά λ λ ευ α ’ α ύ τό τό δυττό σ κοπ ό ε ίν α υ σύμφωνα μ έ
τ ή ν άποψή τ ο ΰ ΰ σ τορυκοΰ ά χρηστο κα ύ ν ε κ ρ ό .

Σ έ σ υ νδ υ α σ μ ό μ ’ α ύ τά ε ί ν α υ κ α υ ρ ό ς νά όμ ολο γή σ ω έ-
να μ ά λ λ ο ν ά θλ υ ο κόλπ ο πού χ ρ η σ υ μ ο π ο ύ η σ α . Έ π ε υ δ ή ό ­
μως δ έ θά δ υ σ κ ο λ ε υ τ ή κ α τ ε νά τ ό δ υ α γ ν ώ σ ε τ ε κ υ ’ έ-

μ ε ϋ ο γ υ ά μυά σ τ υ γ μ ή , ά λλά δ έ ν κ α τ α φ έρ ν ευ νά τ ό
δ ε ΰ . ’ Υ π ο σ τ η ρ ύ ζ ο ν τα ς "μ υ ά π ο λλα π λότητα έ ρ μ η ν ε υ -
ών πού β ρ ύ σ κ ο ν τ α υ βασυκά σ τ ή ν ίδ υ α σ τά θμ η ύπ οβο-
λ ής καύ α ύ θ α υ ρ ε σ ύ α ς " π ρ ο σ θ έχ ευ π α ρ ε ν θ ετ υ κ ά πώς
" μ ε ρ υ κ έ ς ά π ’ α ύ τ έ ς μ π ο ρ ο ΰ ν νά δ υ α κ ρ υ θ ο ΰ ν γυά τ ή ν
ά π ο δ ο τ υ κ ό τ η τ α τ ο υ ς - ένα σ η μ εΰ ο κάπουας σημα σύ-
α ς " . (T h e P o v e r t y o f Η ί ε ΐ ο Γ ί ο ΐ ε ι η ,σ ε λ . 1 5 1 ). Δ έν
είν α υ ένα σ η μ ε ΰ ο κάπουας σ η μ α σ ύ α ς , είνα υ άκρυ-
βώς τό σ η μ εΰ ο πού ά π ο δ ε υ κ ν ύ ε υ πώς ο " ύ σ τ ο ρ υ κ υ -
σμός" δέν ε ίν α υ τό σ ο φ τω χός σ τ ό βά θος.

-1 2 8 -
π ευδ ή μ οΰ ε π έτ ρ εψ ε σ έ κά π ο υες ε ύ κ α υ ρ ύ ε ς νά σ υ ν-
τομ εύ σ ω χαύ νά απ λοπ οιήσω α ύ τ ό πού ε ί χ α νά πω,
θά ε ΰ χ α τ ε ΰσω£ τ ή ν έ π υ εύ κ υ α νά τό θ εω ρ ή σ ε τ ε σάν
ενα β ο λ υ κ ό σ τ εν σ γ ρ α φ η μ έν ο κ ο μ μ ά τ υ .
Μ έχρυ τώρα χρ ησ υ μο π ού η σ α σ υ ν έ χ ε υ α τή σ υ μ β α τυ -
χ ή φράση "π α ρ ό ν χαύ π α ρ ε λ θ ό ν ". Ά λ λ ά δπως ό λ ου
ξ έ ρ ο υ μ ε τό παρόν δ έ ν ε χ ε υ παρά έ ν ν ο υ ο λ ο γ υ κ ή ύ ­
παρξη σά μυά φ α ν τα σ τυ κ η δυ α χ ω ρ υσ τυ κ η γρ α μ μ ή ά­
ν ά μ εσ α σ τό π α ρ ε λθ ό ν καύ τ ό μ έ λ λ ο ν . Μυλώ ντας γυά
τό παρόν εχω κ υ ό λ α ς ε ύ σ α γ ά γ ευ λαθραύα σ τό έπυ-
χ ε ύ ρ η μ α μυά ά λ λη δυά σ τα ση τ ο ΰ χ ρ ό ν ο υ . Νομύζω πώς
θά έ υ τ α ν πολύ ε ύ κ ο λ ο νά δ ε ύ ξ ο υ μ ε πώς έφ όσ ον τό
π α ρ ε λθ ό ν καύ τό μ έ λ λ ο ν ε ί ν α υ μ έ ρ η τ ο ΰ ϋ δυ ο υ χ ρ ο -
νυ κο ΰ δυασ τήματος, τό έ ν δ υ α φ έ ρ ο ν γ υ ά τό π α ρελθόν
καύ τ ό έν δ υ α φ έ ρ ο ν γ υ ά τό μ έλ λ ο ν ά λληλ οσ υνδ έον-
τ α υ . 'Η δυ α χ ω ρ υ σ τυ χ ή γ ρ α μ μ ή σ έ π ρ ο υ σ το ρ υ κ ή καύ
ΰ σ τ ο ρ υ κ ή έπ οχή ξ ε π ε ρ ν υ έ τ α υ ό τ α ν ο ύ α νθρ ώ π ου παύ­
ο υ ν νά ζ ο ΰ ν σ τό παρόν καύ κ α τ α λ ή γ ο υ ν σ υ ν ε υ δ η τ ά
νά έν δ υ α φ έ ρ ο ν τ α υ χα ύ γυά τό π α ρελθόν τ ο υ ς καύ
γυά τό μ έλλον τους. 'Η ΰσ τορύ α ά ρ χ ύ ζ ε υ μέ τό
πέρασμα τ η ς παράδοσης ά π ό γ ε ν υ ά σ έ γ ε ν υ ά καύ παρά­
δοσ η σ η μ α ύ ν ευ τ ή δ υ α τή ρ η σ η σ τ ό μ έ λ λ ο ν τώ ν σ υ νη -
θέυ ώ ν καύ τώ ν μαθημά τω ν τ ο ΰ π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς . Τά άρ-
χ ε ϋ α τ ο ΰ π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς ά ρ χ ύ ζ ο υ ν νά δ υ α τ η ρ ο ΰ ν τ α υ
γ υ ά τ ό καλό τώ ν μ ε λ λ ο ν τ υ κ ώ ν γ ε ν υ ώ ν . " ' Η ύ σ το ρ υ -
κή σ κ έ ψ η ", ε τ σ υ γρ ά φ ε υ ό ’ Ο λ λ α νδ ό ς ΰ σ τ ο ρ υ κ ό ς Χο-
υ τ ζ ύ ν γ κ α , " ε ί ν α υ π ά ν το τε τ ε λ ε ο λ ο γ υ κ ή " · Τ ε λ ε υ τ α ύ α
ό σ έρ Τ σ ά ρλ ς Σ ν ό ο υ έγρ α ψ ε γυά τ ό ν Ρ ά δ ερ φ ο ρ ν τ πώς
"όπως. ό λ ου οΰ έ π υ σ τ ή μ ο ν ε ς .. . . ε ί χ ε κ υ ’α ύ τ ό ς , χω­
ρ ύ ς σ χ ε δ ό ν νά σ κ ε φ τ ε ϋ τ ύ σ η μ α ύ ν ε υ , τ ό μ έ λ λ ο ν μ έ ­
σα τ ο υ " . ’ Υ π ο π τεύομ α υ πώς ού κ α λ ού ύ σ τ ο ρ υ κ ο ύ ,
ε ΰ τ ε τό σ κέφ το ντα υ , ε ΰ τε δχυ έ χ ο υ ν τό μ έλλ ο ν μ έ ­
σα τ ο υ ς . Πέρα άπό τ ή ν έρώ τηση " Γ υ α τ ύ ; " ό ΰ σ τ ο ρ υ ­
κός κά νευ τ ή ν έρώ τηση "Πρός· τά π ο ΰ ;".

-1 2 9 -
 Η ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ ΣΑΝ ΠΡΟΟΔΟΣ

θα' αρ χίσ ω μ έ ενα άπόσπασμα άπό τ ή ν έ ν α ρ κ τ ή ρ ι α

παράδοση πρύν τ ρ ιά ν τ α χ ρ ό ν ι α τ ο ΰ κ α θ η γ η τ ή Π ό ο υ ϊκ
τ α κ τ ικ ο ΰ καθηγητή τής Σύγχρονης 'Ι σ τ ο ρ ί α ς σ τήν
’ Ο ξφ όρ δη :
" ' Η έ ν τ ο ν η ε π ιθ υ μ ί α γ ι ά μ ιά ε ρ μ η ν ε ί α τ ή ς ι σ τ ο ­
ρ ία ς ε ί ν α ι ρ ιζ ω μ έ ν η τόσ ο β α θ ιά έ τ σ ι π ο υ , ά ν δ έ ν
έχουμε μ ιά έ π ικ ο δ ο μ ιτ ικ ή γ ε ν ικ ή άποψη τοΰ πα­
ρ ε λ θ ό ν τ ο ς , όδηγούμα στε ε ίτ ε σ τό μ υ σ τ ι κ ι σ μ ό είτ ε
σ τόν κ υ ν ισ μ ό ".
Νομίζω πώς ό " ι ι υ σ τ ι κ ι σ μ ό ς " υ π ο σ τ η ρ ίζ ε ι τ ή ν ά ­
ποψη πού τ ο π ο θ ε τ ε ί τ ό νόη μ α τ ή ς ισ τ ο ρ ί α ς κάπου
έξω άπό τ ή ν ισ τ ο ρ ί α τ ή ν ί δ ι α , σ τά β α σ ί λ ε ια τ ή ς
θ ε ο λ ο γ ία ς η τ ή ς έ σ χ α τ ο λ ο γ ία ς - ά π ο ψ η συγγραφ εώ ν
σάν τόν Μ π ε ρ ν τ ιά ε φ , τ ό ν Νήμπουρ ή τ ό ν Τόΰνμπ η.
Ό " κ υ ν ι σ μ ό ς " υ π ο σ τ η ρ ίζ ε ι τ ή ν άπ οψ η, πού παρα­
δ ε ί γ μ α τ α τ η ς ά ν έφ ερ α π ο λλ ές φ ορές π ρ ί ν , πώς ή ι ­
σ τ ο ρ ία δ έ ν έ χ ε ι ν όη μα η πώς έ χ ε ι πλήθος νοημά τω ν
τό ί δ ι ο έγ κ υ ρ ω ν η μ ή , η άκόμα τ ό ν όη μα πού έ-
μ ε ΐ ς α υ θ α ίρ ε τ α ά π οφ α σ ίζ ου με νά τ ή ς δ ώ σ ου μ ε. Α υ ­
τ έ ς ε ί ν α ι ίσω ς σ ή μερ α ο ΐ δ υ ό έ π ικ ρ α τ έ σ τ ε ρ ε ς άπό-
ψ ε ι ς γ ι ά τ ή ν ι σ τ ο ρ ί α . Ά λ λ ά χ ω ρ ίς κ α ν έν α δ ι σ τ α γ ­
μό τ ί ς άπ ορρίπτω κ α ί τ ί ς δ υ ό . Μας μ έ ν ε ι έ τ σ ι ή
π ε ρ ί ε ρ γ η άλλά ύ π ο δ η λ ω τ ικ ή φράση " μ ι ά έ π ικ ο δ ο μ η -
τικ ή γ ε ν ικ ή άποψη τοΰ π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς ". Μή έ χ ο ν τ α ς
τρόπ ο νά μ ά θ ο υ μ ε τ ί ε ί χ ε σ τ ό ν ο ΰ τ ο υ ό κ α θ η γ η ­
τ ή ς Π ό ο υ ικ γ ρ ά φ ο ντ α ς α ύ τ ή τ ή φ ρά σ η, θά προσπαθή­
σω νά τ ή ς δώσω τ ή δ ι κ ή μου έ ρ μ η ν ε ία .
Ό κ λ α σ ικ ό ς π ο λ ι τ ισ μ ό ς τής Ελλά δας καί τής
Ρώ μ η ς , όπως κ α ί ο ΐ ά ρ χ α ΐ ο ι π ο λ ι τ ι σ μ ο ί τ ή ς Α σ ί ­
α ς , ε ί τ α ν β α σ ι κ ά ά ν ι σ τ ο ρ ι κ ό ς . Όπω ς κ ιό λ α ς ε ί δ α μ ε
ό 'Η ρ ό δ ο τ ο ς ο π α τέρας τ ή ς ισ τ ο ρ ία ς ε ί χ ε λ ίγ ο υ ς
ά π ο γ ό ν ο υ ς . Κ α ί σ τό σ ύ ν ο λ ο τ ο υ ς ο ΐ σ υ γ γ ρ α φ ε ίς τή ς
κ λ α σ ι κ ή ς ά ρ χ α ι ό τ η τ α ς έ ν δ ι α φ έ ρ ο ν τ α ν τό σ ο λ ί γ ο γ ι ά
τ ό μ έ λ λ ο ν όσο κ α ί γ ι ά τ ό π α ρ ε λ θ ό ν . Ό Θ ο υ κ υ δ ίδ η ς

-1 3 0 -
π ύ σ τευ ε πώς τύ π ο τα ά ξ υ ό λ ο γ ο δ έ ν ε ί χ ε σ υ μ β εϋ πρύν
άπό τά γ ε γ ο ν ό τ α πού π ερυ έγ ρ α φ ε καύ τύ π οτα ά ξ υ ό -
λ ο γο δ έ θά σ υ ν έ β α υ ν ε μ ε λ λ ο ν τ ι κ ά . Ό Λ ο υ κ ρ ή τ υ ο ς
έ β γ α λ ε τ ό συμπ έρα σμα πώς ή άδυα φορύα τ ο ΰ ανθρώ ­
που γι,ά τ ό μ έ λ λ ο ν ό φ ε υ λ ό τ α ν σ τ ή ν άδυαφορύα τ ο υ
γυά τό π α ρελθόν:
" Σ κ ε φ τ ε ϋ τ ε πόσο άδυα φ ορήσ αμε γ υ ά τ ύ ς πρύν άπό
τή γ έ ν ν η σ η μας έ π ο χ ές πού πέρα σα ν σ τ ή ν α ΰ ω νυό τη-
τ α . Α υ τό ε ί ν α υ ό κ α θ ρ έφ τη ς πού ή φύση μάς δ ύ ν ε υ
γ υ ά τ ό μ ε τ ά τ ό θά ν α το μας μ έ λ λ ο ν τ α χ ρ ό ν ο " .
Τά π ο υη τυ κά οράματα γ υ ά ενα λα μ π ρ ό τερ ο μ έ λ λ ο ν
πήραν τή μορφ ή έπ υσ τρ οφ ή ς σ έ κάπουο χ ρ υ σ ό α ιώ ­
να τ ο ΰ π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς - μ υ ά κ υ κ λ υ κ ή άποψη πού έ ξ ο μ ο ύ -
ωνε τύ ς δ υ α δ υ κ α σ ύ ες τ ή ς ΰ σ το ρ ύ α ς μ έ τ ύ ς δ υ α δ υ χ α -
σ ύ ε ς τ ή ς φ ύσ η ς . 'Η ΰ σ τορύα δ έ ν ό δ η γ ο ΰ σ ε π ο υ θ ε νά :
έπ ευ δ ή δ έ ν υ π ή ρ χε α ίσ θ η σ η τ ο ΰ π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς , έ ξ ύ -
σ ου δ έ ν υ π ή ρ χε α ίσ θ η σ η τ ο ΰ μ έ λ λ ο ν τ ο ς ., Μ όνον δ
Βυργύλυος, πού σ τ ή ν τ έ τ α ρ τ η εκλο γή τ ο υ μ ας έδω­
σ ε μυά κ λα σ υ κ ή ε ΰ κ ό ν α έπ υσ τρ οφ ή ς σ τό χ ρ υ σ ό αΰώ­
ν α , ε ί χ ε τ ή ν έμ π ν ευ σ η νά σπάσευ γ υ ά μ υά σ τ υ γ μ ή
σ τήν Α ΰ ν ε υ ά δ α α ύ τή τ ή ν κ υ κ λ υ κ ή ά ν τ ύ λ η ψ η : Τ ό
" " Ε ν α κρ ά το ς χω ρύς δ ε δ ο μ έ ν ο τ έ λ ο ς " δ έ ν . ε υ τ α ν κα­
θ ό λ ο υ κ λα σ υ κ ή σ κέψ η καύ χ ά ρ η σ ’ α ύ τ ή ν α ρ γ ό τ ε ρ α ά-
ν α γ ν ω ρ ύ σ τ η κ ε δ Β υ ρ γ ύ λ υ ο ς σ άν σ χ ε δ ό ν χ ρ υ σ τ υ α ν ό ς
π ροφ ή τη ς.
Ά ρ χ υ κ ά ο ΰ 'Ε β ρ α ϋ ο υ καύ μ ε τ ά οΰ Χ ρ υ σ τ υ α ν ο ύ εϋ -
ταν έκεΰ νο υ πού ε ΰ σ ή γ α γ α ν ένα κ α υ ν ο ύ ρ γ υ ο σ το υ -
χ ε ΰ ο π α ύρ ν ο ν τα ς σάν δ ε δ ο μ έ ν ο ενα τ έ ρ μ α πού σ ’
α ύτό τ ε ύ ν ε υ ή ΰ σ τορυκή δυαδυκασύα-δηλαδή τ ή ν τ ε -
λ ε ο λ ο γ υ κ ή ά ν τύ λ η ψ η τ ή ς ΰ σ τ ο ρ ύ α ς . ’ Ε τ σ υ ή ΰ σ τορύα
ά π έ κ τ η σ ε νόη μα καύ σκοπό χ ά ν ο ν τ α ς τ ό ν κ ο σ μ υ κ ό
της χαρακτήρα . 'Η έπ υτυ χ ύ α τ ο ΰ σκοποί! τ ή ς ΰστο­
ρύας θά σ ή μ α υ ν ε α ύ τόμ α τα καύ τ ό τέλος της: ή ΰ­
σ το ρ ύ α έ γ υ ν ε θ ε ο δ υ κ ύ α . Ε υ τ α ν ή μ εσ α υ ω ν υ χ ή ά ν τ ύ ­
ληψη τ ή ς ΰ σ τ ο ρ ύ α ς . 'Η Α ν α γ έ ν ν η σ η ανα στήλω σ ε τ ή ν
κλα συκή ά ν τύ λ η ψ η ενός ά νθρω π οκεντρυκοΰ κόσμου
καύ τ ή ς π ρω τοκα θεδρύ α ς τ ή ς λ ο γ υ κ ή ς , ά λλά ά ν τ υ κ α -
τ έ σ τ η σ ε τ ή ν π ε σ υ μ υ σ τυ κ ή κλ α σ υ κ ή άποψη γ υ ά τ ό

-1 3 1 -
μ έ λ λ ο ν με' μυά ό π τ υ μ υ σ τ υ κ ή , πονί πήγαζε άπό τ ή ν έ-
β ρ α υ ο χ ρ υ σ τ υ α ν υ κ ή παράδοση. Ό χ ρ ό ν ο ς που ε ΰ τ α ν
κάπ οτε έ χ θ ρ υ κ ό ς καύ δ υ α βρ ω τυ κός έ γ υ ν ε τώρα φυλυ-
κο'ς καύ δ η μ υ ο υ ρ γ υ κ ό ς . Ά ν τ υπ αραθέσ τε το "Π ουα -
ν ο ΰ , ά λ λ ο ύ μ ο ν ο , οΰ · μ έρ ες δ έ ν τ ε λ ε υ ώ ν ο υ ν ;" τ ο ϋ
Ό ρά τυου μ έ το " Α λ ή θ ε υ α κ όρη τ ο ΰ χ ρ ο 'ν ο υ " τ ο ΰ
Μ π έ ϋ κ ο ν . Ού ό ρ θ ο λ ο γ υ σ τ έ ς τοΟ Δ υαφ ω τυσ μ οΰ, πού ΰ-
δ ρ υ σ α ν τή ν ε ώ τ ε ρ η ύ σ το ρ υ ο γ ρ α φ ύ α , δ υ α τη ρ η σ α ν τ ή ν
έβ ρ α υ ο χ ρ υ σ τ υ α ν υ κ ή τ ε λ ε ο λ ό γ υ κ η ά ν τ ύ λ η ψ η , κ ά ν ο ν τ α ς
δμως κ ο σ μ υ κ ό το'ν σκοπ ό. "Ε τ σ υ ε ΰ τ α ν σ έ θέσ η νά
ά π οκα τα σ τή σ ου ν τό λ ο γ υ κ ό χα ρ α κ τή ρ α τή ς ύ σ το ρ υ κ ή ς
δυαδυκασύας. 'Η ύστορύ α έγυνε π ρόοδος μ έ σκοπό,
τ ή ν τ ε λ ε υ ο π ο ύ η σ η τ ή ς άνθρώ πυνης κα τά σ τα σ ης πάνω
σ τη γ η . Ό Γ κ ύ μ π ο ν , ό μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο ς άπό το ύ ς ύσ το-
ρ υ κ ο ύ ς τοΟ Δ υαφ ω τυσ μ οΰ, δ έ ν έ μ π ο δ ύ σ τ η κ ε άπό τ ή
φύση τοΟ θ έμ α τ ο ς τ ο υ ς νά ά ν α φ έρ ευ " τ ό εΰ χ ά ρ υ σ το
σ υ μ π έρ α σ μ α , πώς κ ά θε επ οχή σ ’ α ύ τ ό τ ό ν κόσ μο α ύ ­
ξη σ ε. κ υ ’ άκόμ α α ύ ξ ά ν ευ τ ό ν π ρ α γ μ α τυ κό π λ ο Ο το , τ ή ν
ε ύ τ υ χ ύ α , τη γ ν ώ σ η , ΰσως κ α ύ τ ή ν ά ρ ε τ ή τ ή ς άνθρώ ­
πυνης φ υ λ ή ς " . * 'Η λ α τρ εύ α τη ς π ρ οόδου εφ τα σ ε σ τό
άποκορυφωμα τη ς τ ή ν έ ΐιο χ ή που ή Β ρ ε τ α ν υ κ ή εύ η -
μ ε ρ ύ α , ΰσ χυ καύ α ΰ τοπ επ ού θη σ η ε ΰ τ α ν σ τή ν άκμ ή
τ ο υ ς . Ού Β ρ ε τ α ν ο ύ σ υ γγ ρ α φ εΰ ς καύ ύ σ τ ο ρ υ κ ο ύ , ε ΰ ­
τα ν ά νά μεσ α σ τ ο ύ ς πυό φ λ ο γ ερ ο ύ ς θυασ ώ τες τ η ς . Τό

* G ib b o n , The D e c l in e and F a ll of th e Roman Em­

p i r e . * Η αφορμή α υ τή ς τή ς π α ρεκτρ οπ ής ε ΰ τ α ν ή πα­
ρ α κμή τή ς δ υ τ υ κ ή ς α ύ τ ο κ ρ α τ ο ρ ύ α ς . "Ε ν α ς κ ρ υ τ υ κ ό ς
στό Σ υ μ π λ ή ρ ω μ α τώ ν Φ υ λ ο λ ο γ υ κ ώ ν Τ ά ΰ μ ς , 18
Ν ο εμ β ρ ύ ο υ 1 9 6 0 , π α ρα θέτον τα ς α ύ τό τ ό άπόσπασμα,
δυ ερ ω τα τα υ αν έ ν ν ο ε ϋ α ύ τ ό άκρυβώ ς ό Γ κ ύ μ π ρ ν . Β έ -
βαυα καύ τό έ ν ν ο ο ΰ σ ε . *Η σκοπυά ε ν ό ς σ υγγραφ έα
ά ν τα ν α κ λ α πυό πολύ τ ή ν π ε ρύ οδο πού ζ εΰ ά π ’ δσ ο έ-
κεύνη πού ε ί ν α υ τό ά ντυκεύμενο τ ο υ - μ υ ά α λ ή θ ευ α
πού π α ρά δευγμα τη ς ά π ο τ ελ εΰ α ύ τό ς ό κ ρ υ τ υ κ ό ς π ο ύ ,
ζητά νά μ ε τ α φ έ ρ ε υ τ ό δ υ κ ό τ ο υ σ κ ε π τ υ κ υ σ μ ό τών μ έ ­
σων τοΟ εύ κο σ το Ο αΰώνα σ ’ ένα· σ υ γγρ α φ έα τ ο ΰ δ έ κ α ­
τ ο υ ό γ δ ο ο υ αΰώ να.

-1 3 2 -
φ α ιν ό μ ε ν ο ε ίν α ι πάρα πολύ γ νω σ τό γ ι ά νά έ χ ε ι α­
νά γκη κ ά π ο ια ς έ ξ ή γ η σ η ς κ α ί δ έ χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι παρά νά
αναφέρω έ ν α - δ υ ό άποσπάσματα γ ιά νά δ ε ίξ ω πόσο
γ ιά όλ η τή σ κέψ η μας ή π ίσ τ η σ τ ή ν πρόοδο παρά-
μ ε ι ν ε μ έ χ ρ ι τ ε λ ε υ τ α ί α σάν α υ τ α π ό δ ε ι κ τ η α λ ή θ ε ια .
Ό Ά κ τ ο ν σ τ ή ν αναφορά τ ο ϋ 1896 πάνω σ τ ό σ χ έ δ ι ο
Σύγχρονης * Ι σ τ ο ρ ί α ς το Ο Κ α ί μ π ρ ι τ ζ , ονομά­
ζ ε ι τ ή ν ι σ τ ο ρ ί α " π ρ ο ο δ ε υ τ ι κ ή έ π ισ τ ή μ η " κ α ί γ ρ ά ­
φ ε ι σ τ ή ν εισ α γ ω γ ή τοΟ πρώτου τ ό μ ο υ : " δ έ μ π ορ ού ­
μ ε παρά νά δ ε χ τ ο Ο μ ε σάν ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ύ π όθεσ η πού
πάνω τ η ς θ ά γ ρ α φ ε ΰ ή ι σ τ ο ρ ί α , μ ι ά πρόοδο στά α ν ­
θρώ π ινα π ρ ά γ μ α τ α ". Σ τ ό ν τ ε λ ε υ τ α ϋ ο τ ό μ ο τ ή ς ι σ τ ο ­
ρ ία ς πού ,ε κ δ ό θ η κ ε τ ό 1 9 1 0 , ό Ν τ ά μ π ιε ρ , πού ε ί τ α ν
ε π ιμ ε λ η τ ή ς μ ου σ τ ό κ ο λ λ έ γ ι ο ότα ν έπ α ιρ ν α το' δ ί ­
πλωμα, δ έ ν α μ φ έβ α λ λε κ α θ ό λ ο υ πώς ' " ό ΐ μ ε λ λ ο ν τ ικ έ ς
επ οχές θά δοΟ ν ν ά α ύ ξ ά ν ε τ α ι α π ε ρ ιό ρ ισ τ α ή δύνα­
μη τοΟ ανθρώ που πάνω σ τ ίς φ υσ ικές π η γ ές καί ό
τρ όπ ος νά τ ί ς χ ρ η σ ι μ ο π ο ιε ϋ έξυ π να γ ι ά τ ή ν ε ύ η μ ε -
ρ ία τοΟ α ν θ ρ ώ π ιν ο υ γ έ ν ο υ ς " . Σ χ ε τ ι κ ά μ ’ α ύ τά πού
π ρ ό κ ε ι τ α ι νά πώ παρακάτω θά π ρ έ π ε ι νά ομολογήσ ω
πώς σπούδασα μέσ α σ ’ α ύ τή τ ή ν α τμ ό σ φ α ιρ α κ α ί θά
ύπέγραφ α χ ω ρ ίς επ ιφ ύ λ α ξ η τά λ ό γ ι α τοΟ , κοντά μ ι-
σ ή γ ε ν ι ά μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο υ μ ο υ , Μ π έρντρ α ντ Ρά σσ ελ: "Μ ε ­
γάλωσα μέσ α σ τ ή ν πλήρη ά ν θ ισ η τοΟ β ι κ τ ω ρ ια ν ο ύ ο ­
π τ ι μ ι σ μ ο ύ ; . . . κ α ί μ έ ν ε ι άκόμ α κ ά τ ι μ έσ α μ ου άπό
τήν ε λ π ί δ α , πού τ ό τ ε ε ί τ α ν ε ύ κ ο λ η " .
Τ ό 1 9 2 0 , ό τ α ν όΜ πάρυ έγρ α ψ ε τ ό β ι β λ ί ο του " 'Η
ιδ έ α τής Π ρ ο ό δ ο υ ", ε ίχ ε κ ιό λ α ς ε π ικ ρ α τ ή σ ε ι ένα
π ιό ψ υ χρό κ λ ί μ α , πού ό Μπάρυ ά κο λ ο υ θ ώ ν τα ς τ ή ν τ ρ έ -
χου σ α μόδα τ ό απέδωσε " σ τ ο ύ ς δ ο γ μ α τ ισ τ έ ς πού έ γ -
κ α θ ίδ ρ υ σ α ν τ ό σ η μ ε ρ ι ν ό κ ρ ά τ ο ς τ ρ ό μ ο υ σ τ ή Ρ ω σ ία " ,
άν κ α ί σ υ ν έ χ ι σ ε νά π ε ρ ι γ ρ ά φ ε ι τ ή ν πρόοδο σάν " τ ή ν
ι δ έ α πού έ μ ψ υ χ ώ ν ε ι κ α ί έ λ έ γ χ ε ι τ ό δ υ τ ι κ ό π ο λ ι τ ι ­
σ μ ό ". "Ε π ε ιτ α άπ’ α ύ τ ό έ γ ι ν ε σ ιω π ή. Λ έ γ ε τ α ι πώς ό
Ν ικ ό λ α ο ς Α 'τ ή ς Ρω σ ία ς ε ί χ ε α π α γ ο ρ ε ύ σ ε ι τ ή λ έ ξ η
" π ρ ό ο δ ο ς " : σ ή μ ερ α ο ΐ φ ιλ ό σ ο φ ο ι κ α ί ο ΐ ι σ τ ο ρ ι κ ο ί
τ ή ς δ υ τ ι κ ή ς Εύρώπης άκόμ α κ α ί τών 'Η νω μένω ν Πο­
λ ι τ ε ι ώ ν εφ τασ α ν μ έ κ ά π ο ια κ α θ υ σ τ έρ η σ η νά συμφω-

1 3 3-
νη σ ο υν μαζύ τ ο υ . 'Η υ π όθεσ η τ ή ς π ρ οόδου άναθεω-
ρηθηκε. 'Η παρακμή τ ή ς Δ ύσης έ γ υ ν ε τόσο κουνότο-
πη φράση ώστε δε' χ ρ ε υ ά ζ ο ν τ α υ πυά ο ΰ τ ε εΰσαγω γυ-
κ ά . Ά λ λ ά πέρα ά π ’ ό λ ε ς τύ ς κ ρ α υ γ έ ς , τύ άκρυβως
σ υ ν έ β ε υ ; Ά π ό π ο υόν δυαμορφ ώ θηκε α ύ τό τ ό κ α υ ν ο ύ ρ -
γυο ρεΟμα γ ν ώ μ η ς ; Τ ε λ ε υ τ α ύ α ξα φ νυ ά σ τη κα ότα ν σ υ ­
νά ντη σ α τ ή μ ο ν α δ υ κ ή π α ρα τή ρη σ η , όπως ν ο μ ύ ζ ω , τ ο ϋ
Μ π έρτραντ Ρά σσ ελ πού μοϋ φ ά νη κε πώς π ρ όδυ δε μυά
όξεύα τα ξ υ κ η αϋσθηση: "γ ε ν υ κ ά ύπ ά ρ χευ σ ή μερ α
σ τ ό ν κόσ μο πολύ λ υγ ώ τερ η έ λ ε υ θ ε ρ ύ α άπ ’ όσο πρύν
έ κ α τ ό χ ρ ό ν υ α " . Δ έν εχω κα μμυά μ ονάδα μ έτρ η σ η ς
τή ς έλευθερύα ς καύ δ έ ν ξέρω πώς νά ζυγύσω τ η ν έ-
λ α ττω μένη έλευθερύα τών λύγω ν καύ τ ή μ εγα λύτερη
έ λ ε υ θ ε ρ ύ α τών πολλώ ν. Ά λ λ ά δ έ μπορώ παρά νά θ ε ­
ωρήσω α ύ τ ό ν τ ό ν ύ σ χυ ρ υ σ μ ό ά π ύσ τευτα ά ν α λ η θ ή μέ
όπ ουα δή π οτε βάση μ έ τ ρ η σ η ς . Θ έλ γ ομα υ πυό πολύ ά ­
πό μυά θα υ μ α σ τή κ λ έ φ τ η ματυά πού μάς έπ υτρ έπ ευ
ό Α . Τ ζ . Π . Τ α ύ η λ ο ρ , νά ρ ύ ξ ο υ μ ε σ τ ή ν ά κ α δ η μ α ϋ κ ή
ζωή τ η ς ’ Ο ξ φ ό ρ δ η ς . Ό λ η α ύ τή ή κ ο υ β έ ν τ α γύρω άπό
τ ή ν παρακμή τ ο ϋ π ο λ υ τ υ σ μ ο ϋ , γρά φ ευ "σ η μ α ύ ν ε υ μ ό ­
νο πώς π ρ ο η γ ο ύ μ εν α οΰ κ α θ η γ η τ έ ς τ ο ϋ π α νεπ υ σ τη μύ -
ου σ υ ν ή θ υ ζ α ν νά έ χ ο υ ν ύ π η ρ έ τ ε ς , ένώ τώρα κ ά ν ο υ ν
τή μπουγάδα μ ό ν ο υ τ ο υ ς " . Β έβ α υ α γυά το ύ ς πρώην
ύ π η ρ έ τ ε ς τ ό ν ά π λ έ ν ο υ ν οΰ κ α θ η γ η τ έ ς τά ρ οϋχα μ ό ­
νου τους, μ π ορεΰ νά να υ σ ύ μ β ο λ ο π ρ ο ό δ ο υ . 'Η άπώ-
λ ευ α τή ς ύ π ερ ο χ ή ς τών λ ευ κ ώ ν σ τ η ν Άφ ρυκηπ ούά-
ν η σ υ χ ε ΰ το ύ ς π υ σ τού ς τή ς α ύ τ ο κ ρ α τ ο ρ ύ α ς , το ύ ς Νο-
τυ ο α φ ρ υ κ ά ν ο υ ς Ρ ε π ο υ μ π λ υ κά ν ο υ ς κα ύ τ ο ύ ς μ ε τ ό χ ο υ ς
στά μ ε τ α λ ε ΰ α χ ρ υ σ ο ϋ καύ χ α λ κ ο ϋ , μ π ορεΰ νά φ α ύ ν ε­
ταυ σάν πρόοδος σέ ά λλους. Δ έ βλέπω τό λ όγο
γ υ α τ ύ , σ χ ε τ υ κ ά μ έ τ ό π ρ όβλημα τ ή ς π ρ ο ό δ ο υ , θά έ-
πρεπε νά προτυμήσω ip s o f a c t o τήν έτυμ ηγορύα
τ ο ϋ 195Q άπό τ ο ϋ 1890 η τ ή ν έτυμηγορύα τοϋ άγγλό-
φωνου κ ό σ μ ο υ άπό τ ή ν έ τ υ μ η γ ο ρ ύ α τών λαών τ ή ς Ρω-
σ ύ α ς , τή ς Ά σ ύ α ς κ α ύ τ ή ς Ά φ ρ υ κ ή ς η ά κόμ α τ ή ν έ ­
τυ μ η γ ο ρ ύ α τ ο ϋ μ εσ ο α σ το ϋ δ υ α ν ο ο ύ μ ε ν ο υ άπό τ ο ϋ κ ο υ -
ν ο ϋ άνθρ ώ π ου , πού σύμφωνα μ έ τ ό ν Μ ακμύλαν π ο τέ
δέν π ερ ν ο ϋ σ ε καλύτερα. "Α ς άφ ήσ ουμε προσωρυνά

-1 3 4 -
 τήν κ ρ ιτ ικ ή πάνω σ το πρόβλημα αν ζ ο ϋ μ ε σ έ μ ιά
π ε ρ ίο δ ο π ροόδ ου η παρακμής κ ι ’ άς έ ξ ε τ ά σ ο υ μ ε λ ύ ­
γο πιο' π ρ ο σ ε κ τ ικ ά τ ύ σ υ ν ε π ά γ ε τ α ι ή α ν τ ίλ η ψ η τή ς
π ρ ο ό δ ο υ , π ο ιε ς π ρ ο ϋ π ο θ έ σ ε ις κ ρ ύ β ο ν τ α ι πύσω τη ς
καύ σε' π ο ιό βα θμό ε γ ι ν α ν ά β ά σ ιμ ε ς .

Πρώτα άπ’ όλα θά ή θ ελ α νά ξεκαθαρύσω τ ή σ ό γ χ ι -

ση ποιί υ π ά ρ χ ε ι γνίρω άπό τ ή ν πρόοδο καύ ε ξ έ λ ι ξ η .
Ό ΐ δ ι α ν ο η τ έ ς τ ή ς έπ ο χ ή ς τ ο ΰ Δ ια φ ω τισ μοί) υ ι ο θ έ τ η ­
σαν δυ ό φ α ιν ο μ ε ν ι κ ά ά σ υ μ β ύ β α σ τες ά π ό ψ ε ις . Π ρο­
σπάθησαν νά ε ξ η γ ή σ ο υ ν τ ή θέσ η τ ο ϋ άνθρωπου σ τ ό ν
φ υ σ ικ ό κ ό σ μ ο : ο ΐ ν ό μ ο ι τή ς ΐσ τ ο ρ ύ α ς έξ ισ ώ θ η κ α ν
μ έ το ό ς ν ό μ ο υ ς τ ή ς φ ύσ η ς . Ά π ό τ ή ν α λ λη μ ε ρ ι ά
π ι'σ τευ α ν σ τ η ν π ρόοδο. Ποϋ β α σ ιζ ό τ α ν δμως α ύ τή ή
θεω ρύα τή ς φύσης σάν π ρ ο ο δ ε υ τ ι κ ή ς , πώς δη λ α δή
π ρ οχω ρ εί σ υ ν έ χ ε ι α πρός εν α σ κ ο π ό ; Ό Χ έ γ κ ε λ άν-
τ ιμ ε τ ώ π ισ ε τή δ υ σ κο λ ι'α μέ τήν α υ σ τη ρ ή δ ι ά κ ρ ι σ η
τή ς ΐσ τ ο ρ ύ α ς σάν π ρ ο ο δ ε υ τ ικ ή ς κα ι' τ ή ς φύσης σά
μή π ρ ο ο δ ε υ τ ι κ ή ς . 'Η έπ ανάσταση τ ο ϋ Δ α ρ βύ νου φά­
ν η κ ε νά ά φ α ιρ ε ϋ δ λ ε ς τ ύ ς ά μ φ ιβ ο λ ύ ε ς , έ ξ ισ ώ ν ο ν -
τας τ ή ν ε ξ έ λ ι ξ η μ έ τ ή ν π ρ ό ο δ ο : ή φΟση, σάν τ ή ν
ΐσ τ ο ρ ύ α , ά π ο δ ε ύ χ τ η χ ε τ ε λ ι κ ά π ρ ο ο δ ε υ τ ικ ή . Ά λ λ ά
α ύ τό ά χ ρ ιβ ώ ς τ ό γ ε γ ο ν ό ς ά ν ο ι ξ ε τ ό δρο'μο γ ι ά μ ιά
πολνί μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η π α ρα ν όη σ η , σ υγχέοντα ς τή β ιο λ ο ­
γ ι κ ή κ λ η ρ ο ν ο μ ι κ ό τ η τ α , ποό ε ί ν α ι ή πηγή τ ή ς ε ξ έ ­
λ ι ξ η ς , μ έ τ ή ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή π ρ όσ κτη σ η πονί ε ί ν α ι ή
πηγή τ ή ς π ρ οόδ ου σ τ ή ν ΐσ τ ο ρ ύ α . 'Η δ ιά κ ρ ισ η είν α ι
γνω σ τή καύ ο λ ο φ ά ν ε ρ η . Ά ν βά λ ο υ μ ε εν α ν ή π ιο άπό
τ ή ν Ευρώπη σ έ μ ιά κ ι ν έ ζ ι κ η ο ι κ ο γ έ ν ε ι α , τ ό π α ιδύ
θά μ εγ α λ ώ σ ει μ ιλ ώ ν τα ς κ ι ν έ ζ ι κ α , άλλά θά δ ι α τ η ρ ή -
• σει τ ή λ ε υ κ ή έ π ιδ ε ρ μ ιδ α τ ο υ . Ό χ ρ ω μ α τισ μ ό ς ε ί ­
ν α ι β ι ο λ ο γ ι κ ή κ λ η ρ ο ν ο μ ι κ ό τ η τ α , ή γλώσσα κ ο ι ν ω ν ι ­
κή π ρ ό σ κ τ η σ η , μ ε τ α β α λ λ ό μ ε ν η μ έσ ο τ ο ϋ ά ν θρ ώ π ινου
μ υ α λ ο ϋ . 'Η έ ξ έ λ ι ξ η μ έ τ ή ν κ λ η ρ ο ν ο μ ι κ ό τ η τ α π ρ έ­
π ε ι νά μ ε τ ρ η θ ε ί σ έ χ ι λ ι ά δ ε ς η έ κ α τ ο μ μ ύ ρ ια χ ρ ό ν ι α .
Κ α μ μ ιά β ιο λ ο γ ικ ή ά λ λα γ ή που νά μ π ορεΰ νά δ ι α π ι ­
σ τω θεί δ έ σ υ ν έ β ε ι σ τ ό ν άνθρωπο άπό τ η ν ά ρ χή τή ς
γ ρα π τής ΐσ τ ο ρ ύ α ς . *Η π ρόοδος μ έ τ ή ν π ρ όσ κτηση

-1 3 5 -
μπ ορεΰ νά δυαπ υστω θεΰ σέ γενυές. 'Η ούσ ύα τοΟ
άνθρώπου σάν λ ο γ υ κ ο ϋ ό ν τ ο ς ε ίν ο .υ πώς ά να π τύσ σ ευ
τύς έ ν δ υ ν ά μ ε υ ΰ κ α ν ό τ η τ ε ς τ ο υ μ έ τ ή συσσώ ρευση
τής πεύρας τών π ρ οη γ ού μενω ν γ ε ν υ ώ ν . Λ έ γ ε τ α υ πώς
6 σ ύ γ χ ρ ο ν ο ς άνθρω πος δ έ ν ε χ ε υ πι,ό μ εγ ά λ ο εγκέφ α ­
λο ο ΰ τ ε πυ<5 μ ε γ ά λ η έμ φ υ τη ύ κ α ν ό τ η τ α σ κέψ η ς άπό
τ ό ν πρύν 5 .0 0 0 χ ρ ό ν υ α π ρ όγ ονο τ ο υ . *Η ά π ο τ ε λ ε -
σ μ α τ υ κ ό τ η τ α όμως τΤίς σ κέψ η ς τ ο υ πολλαπλασυάστη-
κ ε π ο λλ ές φ ορές μ έ τ η ν έκ μ ά θ η σ η καύ τ ή ν ένσωμά-
τωση σ τ η ν έμ π ευ ρ ύα τ ο υ τ ή ς έμ π ευ ρ ύα ς τών περα­
σ μένω ν γ ε ν υ ώ ν . ’ Η μ ετα β ύ β α σ η έπ ύ κ τη τω ν χ α ρ α κ τη -
ρ υ σ τ υ κ ώ ν , πού ά π ο ρ ρύ π τετα υ άπό τ ο ύ ς β υ ο λ ό γ ο υ ς ,
ε ί ν α υ τό π ρ α γ μ α τυ κό θ ε μ έ λ υ ο τ ή ς κ ο υ ν ω ν υ κ έ ς π ροό­
δ ο υ . * Η ΰστορύ α ε ί ν α υ π ρ όοδος μ έ τ η μ ετα β ύ β α -
ση έπ ύ κ τη τω ν ύ κα ν ο τη τω ν άπό τ η μυά γ ε ν υ ά σ τ ή ν ά λ λ η .
Δ ε ύ τ ε ρ ο , δ έ θά έ π ρ ε π ε , ό ΰ τ ε καύ χρ ευά ζ ετα υ,
νά θ εω ρ οϋ με τ η ν π ρόοδο σά νά έ χ ε υ ό ρ υ σ μ έ ν η ά ρ χή
η τέλος. *Η π ύσ τη, πού εΰτα ν πολύ δ υ α δ ε δ ο μ έ ν η
πρύν λ υ γ ό τ ε ρ ο άπό π ε ν ή ν τα χ ρ ό ν υ α , πώς ό π ο λυ τυ -
σ μός έ φ ε υ ρ έ θ η κ ε σ τ ή ν π εδυάδα τ ο ϋ Ν εύ λ ο υ τ ή ν 4η
χ υ λ υ ε τ η ρ ύ δ α π . X . δ έ ν ε ί ν α υ σ ή μ ερ α πυό π υ σ τυ κή άπό
τήν χ ρ ο ν ο λ ο γ ύ α πού τ ο π ο θ ε τ ο ύ σ ε τ ή δημυουργύα το ϋ
κ ό σ μ ο υ σ τ ό 4004 π .Χ . Ό π ο λυτυσμός, πού τ ή γ έ ν ­
ν η σ η τ ο υ μποροΟμε νά πά ρουμε σάν ά φ ετη ρ ύα γυά
τ ή ν υπ όθεση μας τ ή ς π ρ ο ό δ ο υ , δ έ ν ε ΰ τ α ν βέβ α υ α
μυά έ φ ε ύ ρ ε σ η , ά λλά μυά ά π έρ α ν τη ά ρ γ ή δυ α δυ κα σ ύ α
ά νά π τυ ξη ς πού σ τή δ υ ά ρ κ ε υ α τ η ς σ υ ν έ β η σ α ν π υθα νόν
θ εα μ α τ υ κ ά πηδήματα άπό κ α υ ρ ό σ έ κ α υ ρ ό . Δ έ χ ρ ε υ -
ά ζ ετ α υ νά μας άπ α σ χολήσ ευ τ ό έρώ τημα π ό τε ά ρ χ υ -
σ ε ή π ρ όοδος η ό π ο λ υ τ υ σ μ ό ς . *Η ύ π όθεσ η ε ν ό ς ο-
ρυσ μ ένου τ έλ ο υ ς τής π ρ οόδ ου όδ-ήγησε σ έ ά κόμα σ ο ­
βα ρότερες π α ρ ε ξ η γ ή σ ε υ ς . Δύκα υα κα τα δυκά στηκε ό
Χ έ γ κ ε λ πού ε β λ ε π ε τ ό τ έ λ ο ς τ ή ς π ρ οόδ ου σ τή Πρω-
σ υ κ ή μ ο ν α ρ χύ α - ά π ο τέλ εσ μ α σ ύ γ ο υ ρ α μυάς. παρατρα-
β η γ μ έ ν η ς έ ρ μ η ν ε ύ α ς τ ή ς άποψης τ ο υ γυά τ ό ά δ ύνα -
τ ο τ ή ς π ρ ό ρ η σ η ς . Ά λ λ ά ή παραπλάνηση τ ο ϋ Χ έ γ κ ε λ
ύπ ερβλ ήθ ηκε άπό τόν έξο χο βυ κ τω ρ υ α ν ό Άρνολντ
τοϋ Ρά γκπ υ, πού, όπως φ α ύ νετα υ άπό τ ή ν έ ν α ρ κ τ ή -

-1 3 6 -
ρ ια παράδοση του σάν τ α κ τ ι,κού κ α θ η γ η τ ή σ τ ή ν εδρ α
τή ς σ ύ γ χ ρ ο ν η ς ισ τ ο ρ ί α ς σ τήν Ό ξφ όρδη το 1841,
π ί σ τ ε υ ε πώς ή σ ύ γ χ ρ ο ν η ι σ τ ο ρ ί α θά ε ΰ τ α ν το' τ ε ­
λ ε υ τ α ί ο σ τ ά δ ιο σ τ ή ν ι σ τ ο ρ ί α τή ς ά ν θ ρ ω π ό τ η τα ς :
" Φ α ί ν ο ν τ α ι σ η μ ά δ ια πλήρωσης τ ο ύ χ ρ ο'νου σά νά μ ήν
π ρ ό κ ε ιτ α ι νά υ π ά ρ ξ ε ι μ ε λ λ ο ν τ ι κ ή ι σ τ ο ρ ί α πέρα άπ’
α υ τ ή ". * Η πρόρηση τ ο ϋ Μάρξ πώς ή π ρ ο λ ε τ α ρ ια κ ή έ-
πανάσταση θά π ρ α γ μ α το π ο ιο ύ σ ε τ ή ν έσ χ α τ η έ π ιδ ίω -
ξη μ ια ς α τ α ξ ικ έ ς κ ο ιν ω ν ία ς ε ί τ α ν λ ο γικ ά κ α ί η θ ι­
κά λ ι γ ο τ ε ρ ο τρ ω τ ή . Το συμπε'ρασμα γ ι ά ε,να τ έ λ ο ς
τ ή ς ισ τ ο ρ ί α ς ή χ ε ΐ σάν ε σ χ α τ ο λ ο γ ία πού τ α ι ρ ι ά ζ ε ι
πι<5 πολύ στο' θ ε ο λ ό γ ο παρά στο'ν ΐσ τ ο ρ ι κ ο ' κ α ί ξα-
ν α γ υ ρ ί ζ ε ι σ τ ή πλάνη ε ν ό ς σκοπ ού εξω άπό τ ή ν ι ­
σ τ ο ρ ία . Δ έ ν υ π ά ρ χ ε ι ά μ φ ιβ ο λ ία πώς εν α π επ ερ α σ μ έ­
νο τ έ λ ο ς έλκύει το' άνθρ ώ π ινο πνεύμα. Κ α ί τό όρα­
μα τ ο ύ Ά κτον γ ιά τήν ισ τ ο ρ ικ ή π ο ρ εία σάν ά τ έ ρ -
μ ο ν η πρόοδο πρός τ ή ν ε λ ε υ θ ε ρ ί α μ ο ι ά ζ ε ι π α γερό
κ α ί ά σ α φ ές . Γ ι ά νά δ ια σ ώ σ ε ι ό μ ω ς ό ι σ τ ο ρ ι κ ό ς τ ή ν
υπ όθεση τ ο υ γ ι ά τ ή ν πρόοδο π ρ έ π ε ι νά τή θ ε ω ρ ή σ ε ι
σά δ ι α δ ι κ α σ ί α πού μέσα τ η ς θά β ά λο υ ν τ ό δ ι κ ο ' τ ο υ ς
ε ιδ ικ ό π ε ρ ιε χ ό μ ε ν ο , ο ΐ ά π α ιτή σ εις κ α ί νο ΐ σ υ ν θ ή ­
κες δ ια δ ο χ ικ ώ ν π ε ρ ιό δ ω ν . Α υ τή ά κ ρ ιβ ώ ς ε ίν α ι ή
έ ν ν ο ια τή ς θ έσ η ς τοΟ " Α κ τ ο ν πώς ή ισ τ ο ρ ί α δ έ ν
ε ί ν α ι άπλά μ ιά καταγραφ ή π ρ οόδου άλλά μ ιά " π ρ ο ο ­
δ ε υ τ ι κ ή έ π ι σ τ ή μ η " . "Η άν θ έ λ ε τ ε πώς ή ι σ τ ο ρ ί α ,
κ α ί μ έ τ ί ς δ υ ό ε ν ν ο ι ε ς τ ή ς λ έ ξ η ς - σ ά ν π ο ρ ε ία π ε­
ρ ισ τ α τ ικ ώ ν κ α ί σάν καταγραφ ή αυτώ ν τών π ε ρ ισ τ α ­
τ ι κ ώ ν - ε ί ν α ι π ρ ο ο δ ε υ τ ικ ή . "Α ς θ υ μ η θ ο ύ μ ε τ ή ν πε­
ρ ιγ ρ α φ ή τ ο ύ 'Α κ τ ο ν γ ι ά τ ή ν προαγωγή τ ή ς έ λ ε υ θ ε -
ρ ία ς σ τ ή ν ι σ τ ο ρ ί α : "Χ ά ρ η σ τ ί ς σ υ ν δ υ α σ μ έ ν ε ς προ­
σ π ά θ ε ιε ς τών α δ υ ν ά τ ω ν , πού ε γ ι ν α ν κάτω άπό τ ή ν
α νά γκη νά ά ν τ ι σ τ α θ ο ΰ ν σ τ ό κ ρ ά το ς τής β ία ς καί
τ ή ς δ ι α ρ κ ο ϋ ς ά δ ι κ ί α ς μ έσ α σ τή γ ρ ή γ ο ρ η ά λ λα γ ή ά λ ­
λά ά ρ γ ή πρόοδο τ ε τ ρ α κ ο σ ίω ν χ ρ ό ν ω ν , δ ι α φ υ λ ά χ τ η κ ε ,
ε ξ α σ φ α λ ίσ τ η κ ε κ α ί έ π ε κ τ ά θ η κ ε κ α ί τ ε λ ι κ ά κα τα ν ο -
ήθηκε ή ε λ ε υ θ ε ρ ία ".
Ό Ά κ τ ο ν θεωρούσε ό τ ι ή ισ τορία σάν πορεία
περιστατικώ ν ε ί ν α ι πρόοδος πρός τήν έλ ευ θ ερ ί-

-1 3 7 -
α, η ΰσ τορύ α σάν καταγραφ ή αύτών τών π ερυ σ τα ­
τυ κώ ν ε ί ν α υ π ρ όοδ ος πρός τ ή ν κ α τα ν ό η σ η τ ή ς έ-
λευθερύα ς: οΰ δυό δ υ α δ υ κ α σ ύ ες προχω ροϋν τα υ τό-_
χ ρ ο ν α .* Ό φ υλόσοφ ος Μ π ράντλεΰ γ ρά φ ο ντ α ς σ έ μυά
έπ ο χ ή πονί ε ΰ τ α ν πολύ τ ή ς μ όδα ς οΰ ά ν α λ ο γ ύ ε ς μ έ
τ η ν έ ξ έ λ υ ξ η π α ρ α τή ρ η σ ε: "-Γυά τη θ ρ η σ κ ε υ τ υ κ ή π ί ­
σ τη τ ό τ έ λ ο ς τ ή ς έ ξ έ λ υ ξ η ς π α ρουσ υά ζ ετα υ σάν κ ά ­
τυ π ο ύ . . ε χ ε υ κυ ό λ α ς έ ξ ε λ υ χ θ ε Ε " . Γυά τ ό ν ΰστορυ­
κ ό τ ό τ έ λ ο ς τ ή ς π ρ οόδ ου δ έ ν έ χ ε υ άκόμ α έξελυχ-
θ ε ϋ . Ε ί ν α υ άκόμ α κ ά τυ άπ έρ α ντα μ α κ ρ υ ν ό καύ οΰ
δ ε ΰ κ τ ε ς -η-ρός α ύ τό φ α νερ ώ νο ντα υ μόνο καθώς προχω-
ρ ο ϋ μ ε . Α ύ τ ό δ έ μ ευ ώ ν ευ τή σημασύα τ ο υ . Μυά πυξύ-
δα ε ί ν α υ π ο λ ύ τυ μ ο ς καύ άπ α ρ α ύ τη τος β ο η θ ό ς . Ό ­
μως δ έ ν ύπ ά ρ χευ χ ά ρ τη ς π ο ρ εύ α ς . Τ ό π ε ρ υ ε χ ό μ ε ν ο
τή ς ΰ σ τορύ α ς μ π ορεΰ νά π ρ α γμ α τοπ ου ηθεΰ μόνο κα ­
θώς γ ύ ν ε τ α υ έμ π ευ ρ ύα μ α ς .
Τό τ ρ ύ τ ο μ ου έπ υ χ εύ ρ η μ α ε ί ν α υ πώς κ α ν έ ν α ς λ ο-
γ υ κ ό ς άνθρωπος δ έ ν π ύ σ τεψ ε π ο τέ σ έ κάπουα πρόο­
δο πού προχω ροΟσε α κ ολ ουθ ώ ν τα ς μυά άδυάσπαστη
υσυα γρ α μ μ ή χω ρύς έ π υ σ τ ρ ο φ έ ς , λάθη κα ύ δυ α κ οπ ές
έ τ σ υ πού ά κόμ α καύ ή πυό δ υ ν α τ ή ό π υσ θοδ ρόμ η σ η νά
μ ήν ε ί ν α υ ά ν α γ κ α σ τυ κ ά μουραύα γυά τ ή ν πύστη σ τή ν
π ρ ό ο δ ο . 'Υ π ά ρ χ ο υ ν β έβ α υ α π ε ρ ύ ο δ ο υ π ρ ο ό δ ο υ , όπως
ύ π ά ρ χ ο υ ν καύ π ε ρ ύ ο δ ο υ ό π υ σ θ ο δ ρ ό μ η σ η ς . Θά ε ΰ τ α ν
ά κόμα πολύ έπ υπ όλαυο νά σ υ μ π ερ ά ν ο υ μ ε πώ ς-μετά
άπό κάπουα ό π υ σ θ ο δ ρ ό μ η σ η , ή π ρ όοδος θά ξα ν α ρ χ ύ ζ ευ
άκρυβω ς άπό τ ό σ η μ εΰ ο πού σ τα μ ά τη σ ε η πώς θά ά-
κολου θη σ ευ τή ν ΰδυα π ο ρ εύ α . Οΰ τ ρ ε ϋ ς η τ έ σ σ ε ρ υ ς
π ο λ υ τυ σ μ ο ύ τ ο ϋ Χέγκελ η τ ο ϋ Μάρξ η ρΰ ε ΰ κ ο σ υ έ -
να π ο λ υ τυ σ μ ο ύ τ ο ϋ Τ όϋνμ π η καύ ή . θεω ρύα τ ή ς κυ-
κλυ κής ζωης τών πολυτυσμώ ν μέ τή γ έ ν ν η σ η , τήν
π α ρακμή κα ύ τ η ν τ ε λ υ κ ή π τώ σ η -τέτου α σ χή μα τα ε ί ­
ναυ κ α θα υ τά χωρύς ν ό η μ α . Ε ί ν α υ όμως συμπτώματα
τοϋ γ ε γ ο ν ό τ ο ς πώς ή προσπάθευα πού ά π α υ τεϋ τα υ

*Ό Μάνχαΰμ έπ ύσ ης σ υ ν δ έ ε υ τ ή ν " θ έ λ η σ η τ ο ϋ ά ν-
θρώπου ν ά δυαμορφώ σευ ΰ σ τ ο ρ ύ α " μ έ τ η ν "ΰ κ α ν ό τ η -
τα τ ο υ νά τ ή ν κ α τ α λ ά β ε υ ".

-1 3 8 -
γυά τ η ν προαγωγή τ ο ΰ π ο λυτυσμ οΟ σ β ύ ν ε υ σ ’ έν α μ έ ­
ρος χ υ ’ έπ α να λ α μ βά νετα υ α ρ γ ό τ ε ρ α ά λ λ ο υ , ώστε ή ό-
π ο υα δή π οτε π ρ όοδ ος πού παρα τηροΟ με σ τ ή ν ΰσ τορύ α
δ έ ν ε ί ν α υ βέβα υα σ υ ν ε χ ή ς ο ΰ τ ε σ έ χ ρ ό ν ο ο ΰ τ ε σ έ
χώ ρο. Ά ν πρα γμ α τυχά σ υ νή θ υ ζ α νά φ τυάχνω ύ σ τορυ -
χ ο ύ ς ν ό μ ο υ ς , εν α ς τ έ τ ο υ σ ς ν ό μ ο ς θά ε ί τ α ν γ υ ά τ ό
γ ε γ ο ν ό ς πώς ή ομάδα - ο ν ο μ ά σ τ ε τ η ν κ ο υ ν ω ν υ κ ή τ ά ­
ξη, έ θ ν ο ς , η π ε υ ρ ο , π ο λυ τυ σ μ ό , ο , τ υ θ έλετε -
πού π αύζευ τ ό ν ή γ ε τ υ χ ό ρόλο σ τ ή ν α νά π τυ ξη τοΟ
π ο λυτυσμ οΟ </έ μυά π ερύ οδο είν α υ άπύθανο νά παύ-
ξ ε υ εν α π αρόμουο χα ύ σ τ ή ν ε π ό μ ε ν η . Κ υ ’ α ΰ τ ό γ υ α ­
τ ύ θά ε ί ν α υ β α θύτα τα δυ α π ο τυ σ μ έν η μ έ τ ύ ς παραδό-
σ ευς, τά ένδυα φ έροντα χαύ τύς ΰδεολογύες τή ς
π ροηγούμενης π ε ρ υ ό δ ο υ γυά νά μ π ορ έσ ευ νά προσαρ-
μ ο σ τ ε ϋ σ τύ ς ά π α υ τή σ ευς χα ύ σ τ ύ ς σ υ ν θ ή χ ε ς τ ή ς ε ­
π ό μ ε ν η ς . * " Ε τ σ υ μπ ορ εΰ πολύ χαλά νά σ υ μ β ε ΰ ώστε
έ χ ε ϋ ν ο πού φ α ύ ν ετα υ σάν π ε ρ ύ ο δο ς πα ρα χμής γ υά
μυά ο μ ά δα ' νά φ α ύ νετα υ σ έ χάπουα ά λλη ομάδα σάν
ή γ έ ν ν η σ η μ υ δ ς ν έ α ς π ρ ο ό δ ο υ . Π ρό οδος δ έ ν ε ί ν α υ ,
δ έ μ π ορεΰ ν ά σ η μ α ύ ν ε υ ίσ η χα ύ τ α υ τ ό χ ρ ο ν η πρόοδο
γυά ό λ ο υ ς . Ε ίν α υ χ α ρ α χ τ η ρ υ σ τ υ χ ό πώς ό λ ο υ σ χ ε δ ό ν
οΰ τ ε λ ε υ τ α ΰ ο υ π ρ οφ ή τες τ η ς π α ρ α χ μ ή ς , ού σ χ ε π τ υ -
χ υ σ τ έ ς μας πού δ έ β λ έπ ο υ ν χ α ν έ ν α ν ό η μ α σ τ η ν ύ­
σ το ρ ύ α χα ύ σ υ μ π ερ α ύ ν ο υ ν πώς ή π ρ όοδος έ χ ε υ πεθά-
ν ε υ ά ν ή χ ο υ ν σ ’ α ύ τ ό τ ό τμ ήμ α τοΟ χ ό σ μ ο υ χαύ σ ’ αύ-
τη τή χ ο υ ν ω ν υ χ ή τά ξ η πού έπ α υ ξε θ ρ υ α μ β ε υ τ υ χ ά χ υ -

*Μυά δυάγνω ση τ έ τ ο υ α ς χα τά σ τα σ η ς β λ έπ ε R . S . L y n d ,
K n o w le d g e f o r W h a t ? ( N . Y . 1 9 3 9 ) , σ ε λ . 8 8 : " Σ τ ό δ υ -
χ ό μας π ο λυ τυ σ μ ό γ ε ρ α σ μ έ ν ο υ ανθρώπου σ τ ρ έφ ο ν τ α υ
σ υ χ ν ά πρός τ ό π α ρ ε λ θ ό ν , τ ή ν έπ ο χ ή τ ή ς ρώμης χαύ
τή ς έξ ο υ σ ύ α ς τ ο υ ς χαύ ά ν τ υ σ τ έ χ ο ν τ α υ σ τ ό μ έ λ λ ο ν
σ άν σ έ ά π ε υ λ ή . "Ε τ σ υ ε ί ν α υ π υθα νό πώς μπ ορ εΰ ό-
λ ό χ λ η ρ ο ς π ο λυ τυ σ μ ό ς σ ’ έν α π ρ οχω ρ ημ ένο σ τά δ υο ά-
πώλευας τ ή ς σ χ ε τ υ χ ή ς τ ο υ δύ ν α μ η ς χα ύ α π οσ ύν θεσ ης
νά έ χ ε υ έν α χ υ ρ ύ α ρ χ ο π ρ οσ α να τολυ σ μ ό πρός έν α χ α ­
μ έ ν ο χ ρ υ σ ό αΰ ώ να , ενώ ή ζωή χυ λα χ α χ ο μ ο ύ ρ υ χ α σ τ ό
π α ρ ό ν ".

-1 3 9 -
ρ ύα ρχο καύ ή γ ε τ υ κ ό ρ ό λο σ τ η ν προαγωγή τοΟ πολυ-
τυσμοΟ γυά ά ρ κ ε τ έ ς γ ε ν υ έ ς . Γ υ ’ α ύ τ ο ύ ς δε'ν ά π οτε-
λ εΰ πα ρηγορυά το νά τ ο ύ ς ποΟνε πώς ό ρ ό λο ς πού
επ α υ ξε ή ομάδα το υ ς σ τ ό π α ρελθόν θά π ερά σευ τώ­
ρα σ έ σ λ λ ο υ ς . Προφανώς μυά υ / η ο ρ ύ α πού το υ ς σκά­
ρωσε ε ν α τ έ τ ο υ ο π ρ όσ τυ χο κόλπ ο δ έ μπ ορ εΰ ν ά ά κ ο -
λουθεΰ μυά γ ε μ ά τ η ν ό η μ α ή λ ο γ υ κ ή δυαδυκασύα. Νο-
μύζω όμως πώς, άν θ ε'λου μ ε νά κ ρ α τ ή σ ο υ μ ε τ ή ν υπό­
θεσ η τή ς π ρ ο ό δ ο υ , πρε'πευ νά δ ε χ τ ο Ο μ ε τ ή ν προϋπό­
θεσ η τή ς δ υ α κ ε κ ο μ ε 'ν η ς γ ρ α μ μ ή ς .
Φτάνω τε'λος σ τ ό έρώ τημα πουό ε ί ν α υ τ ό ούσυα -
σ τ υ κ ό π ε ρ υ ε χ ό μ ε ν ο τ ή ς π ρ οόδου σ τ ή ν περύπτωση τή ς
ύ σ τ ο ρ υ κ ή ς δ ρ ά σ η ς . Οΰ άνθρωπου π ο ύ , άς π ο Ο μ ε, ά-
γ ω νύ ζ οντα υ γυά νά δ οθ οΟ ν σ έ ό λ ο υ ς π ο λ υ τυ κά δυ -
καυώματα ή γ ι ά νά αναμορφ ώ σουν τ ή ν π ο υ ν υ κή πρα-
κ τ υ κ ή ή γ υ ά νά κ α τ α ρ γ ή σ ο υ ν τ ύ ς ά ν υ σ ό τ η τ ε ς φ υλής
ή π λ ονίτου, έπ υδ υώ κουν σ υ ν ε υ δ η τ ά νά κ ά ν ο υ ν αυτά
άκρυβώ ς τά π ρ ά γμ α τα ' άλλά δ έ ν έπ υδ υώ κουν σ υ ν ε υ ­
δη τά " ν ά π ρ ο ο δ ε ύ σ ο υ ν " , νά π ρ α γμ α τοπ ου ήσ ου ν κά-
πουον ΰ σ τ ο ρ υ κ ό " ν ό μ ο " ή " ύ π ό θ ε σ η " ή πρόοδο. Ό
ΰ σ τ ο ρ υ κ ό ς ε ί ν α υ έ κ ε ΰ ν ο ς πού έφ α ρ μό ζευ σ τύ ς έ ν έ ρ -
γευες τ ο υ ς τ ή ν υ π όθεση τ ο υ γ υά τ ή ν π ρόοδο κ α ύ τύ ς
έ ρ μ η ν ε ύ ε υ σάν π ρ ό ο δ ο . Ά λ λ ά α ύ τ ό δε'ν τρ α υ μ α τ ύ ζ ε υ
τ ή ν έ ν ν ο υ α τή ς π ρ ο ό δ ο υ . Χαύρομαυ πού συμφωνώ μ έ
τ ό ν σ έρ .’ Ισ α υ α Μ πέρλυν σ ’ α ύ τ ό τό σ η μ ε ΰ ο , πώς δ η ­
λαδή ' ’π ρόοδος κα ύ ά ν τύ δρ α σ η όσο κ υ ’ άν έ χ ο υ ν δ ε υ -
νοπ α θή σ ευ σά λ έ ξ ε υ ς , δ έ ν ε ί ν α υ ά δ ε υ ε ς £ ν ν ο υ ε ς " .
Ε ί ν α υ προϋπ όθεση τή ς ΰσ τορύ α ς πώς ό άνθρωπος ε ί ­
ναυ ΰ κα ν ό ς νά έπ ω φ εληθεΰ (δχυ-πώ ς σ υ μ β α ύ ν ευ άπα-
ρ α ύ τ η τ α ) άπό τ ή ν π εύρα τών προγόνω ν τ ο υ καύ πώς
ή π ρόοδος σ τ ή ν ΰ σ τ ο ρ ύ α , δχυ δπως σ υ μ β α ύ ν ε υ μ έ τ ή ν
έ ζ έ λ υ ξ η σ τή φ ύ σ η , β α σ ύ ζ ετα υ σ τή μ ετα β ύ β α σ η κ ε -
κ τ η μ έ ν ο υ έ ν ε ρ γ η τ υ κ ο ϋ . Α ύ τ ό τ ό έ ν ε ρ γ η τ υ κ ό περυ-
λ α μ β ά ν ευ καύ ύ λ υ κ έ ς κ α τ α κ τ ή σ ε υ ς κα ύ τ ή ν ΰ κ α ν ό τ η -
τα κ υ ρ υ α ρ χ ύ α ς , μ ετ α σ χ η μ α τ υ σ μ ο ϋ καύ χ ρ η σ υ μο π ού η -
σης τοΟ π ε ρ υ β ά λ λ ο ν τ ο ς . Π ρά γματυ οΰ δ υ ό π α ρά γον­
τ ε ς β ρ ύ σ κ ο ν τ α υ σ έ σ τ ε ν ή ά λ λ η λ ο σ ύ ν δ ε σ η κα ύ ά ν τ υ -
δρ οΟ ν άμουβαΰα·., Ό Μάρξ π ρ α γ μ α τεύ ετα υ τ ή ν άνθρώ-

-1 4 0 -
πυνη έργασύα σά θεμέλυο τοΟ όλου οικοδομήματος.
Αυτό τ<5 σχήμα φαύνεταυ παραδεκτό αν δοθεΰ στή
λέξη "έργασύα" μυά αρκετά πλατευά έννουα. *Η α­
πλή όμως συσσώρευση μέσων δέ θά ώφελήσευ έκτος
αν συνοδεύεταυ όχυ μόνο άπό αύξημένη τεχνυκή καύ
κουνωνυκή γνώση καύ πεύρα, άλλά καύ άπο αυξημέ­
νη κυρυαρχύα τοΟ άνθρώπου πάνω στο περυβάλλον
του μέ τήν πλατύτερη έννουα τοΰ όρου. Νομύζω πώς
στή σύγχρονη έποχή, λύγου θά άμφυσβητοΰσαν τό
γεγονός τής προόδου άπ’τή μυά μέ τήν συσσώρευση
ΰλυκών μέσων καύ έπυστη'μονυκής γνώσης κυ’άπ’ τήν
άλλη μέ τήν κυρυαρχύα πάνω στό περυβάλλον μέ
τήν τεχνολογυχή έννουα τοΟ όρου. ’Εκεΰνο πού άμ-
φυσβητεΰταυ είναυ τό άν έχευ γύνευ στόν εύκοστό
αΰώνα κάπουα πρόοδος στήν οργάνωση τής κουνωνύ­
ας μας, στήν κυρυαρχύα μας πάνω στό κουνωνυκό
περυβάλλον, έθνυκόήδυεθνές, τό άν στήν πραγμα-
τυκότητα δέ σημευώθηκε όπυσθοδρόμηση. "Αραγε ή
έξέλυξη τοϋ άνθρώπου σάν χουνωνυκοΟ όντος δέν έ-
μευνε μουραΰα πύσω σέ σχέση μέ τήν τεχνολογυκή
πρόοδο;
Είναυ έμφανή τά συμπτώματα πού έμπνεόυν ενα
τέτουο έρώτϊιμα. ^Αλλά ύποπτεύομαυ πώς είναυ λά­
θος τοποθετημένα. ’Η ΰστορύα γνώρυσε πολλές καμ­
πές περάσματος τής ήγεσύας καύ τής πρωτοβουλύας
άπό μυά ομάδα σέ άλλη, κυ’άπό ένα μέρος τοΰ κό­
σμου σέ άλλο: ή περύοδος τής άνόδου τοΰ σύγχρο­
νου κράτους.καύ η μετατόπυση τοΟ κέντρου τής δύ­
ναμης άπό τήν Μεσογευακή στήν δυτυκή Ευρώπη καύ
ή περύοδος τής Γαλλυκής ’Επανάστασης υπήρξαν ο­
λοφάνερα σύγχρονα παραδεύγματα. Τέτουες περύοδου
είναυ πάντα έποχές βυαύων εξεγέρσεων καύ άγώνων
γυά τήν έξουσύα. Οΰ παλυές αύθεντύες έξασθενοΰν
τά παλυά σύνορα έξαφανύζονταυ, μέσα άπό λυσσα­
σμένες συγκρούσευς φυλοδοξυών καύ έχθροτήτων ά-
ναδύεταυ ή νε'α τάξη πραγμάτων. Θά ελεγα πώς τώ­
ρα περνάμε μυά τέτουα περύοδο. Μοΰ φαύνεταυ ά-
πλό ψέμμα ό ύσχυρυσμός πώς ή κατανόηση μας γυά

-m i-
τά προβλήματα τής κουνωνυκής οργάνωσης χαύ ή κα­
λή μας θέληση νά οργανώσουμε τήν χουνωνύα στό
φώς αυτής τής κατανόησης έχουν έλαττωθεϋ. Ίσα-
υσα θά έλεγα πώς έχουν χατά πολύ αύξηθεϋ. Δέν έ­
χουν έλαττωθεϋ ού ύκανότ.ητες μας ή παρακμάσει, οΰ
ήθυχές μας ύδυότητες. 'Η περύοδος δμως συγκρού­
σεων καύ εξεγέρσεων πού μέσα της ζοΟμε, καύ πού
όφεύλονταυ στή μεταβαλλόμενη ύσορροπύα δυνάμεων
άνάμεσα στύς ήπεύρους, στά έθνη χαύ στύς κουνω­
νυκές τάξευς, αύξησε ύπερβολυκά τή θανάσυμη πύ-
εση πάνω σ ’αύτές τύς ύκανότητες καύ ύδυότητες
καύ περυόρυσε χαύ χατέστευλε τήν άποτελεσματυκό-
τητα τους γυά θετυχά έπυτεύγματα. Ά ν χαύ δέ θέ­
λω νά ΰποτυμήσω τό πόσο δυνατά δοχυμάστηκε στά
τελευταύα πενήντα χρόνυα ή πύστη τοΟ δυτυκοΟ κόσ­
μου στήν πρόοδο, δέν έχω πευστεϋ πώς ή πρόοδος
τής ύστορύας έφτασε στό τέλος της. "Αν δμως έπυ-
μένετε άκόμα πάνω στό περυεχόμενο τής προόδου,
νομύζω πώς μπορώ μόνον κάπως έτσυ νά άπαντήσω.
'Η ΰδέα ένός πεπερασμένου καύ σαφώς καθορυσμένου
σκοποΟ στην πρόοδο της ύστορύας - πού τόσο συχ­
νά θεωρήθηκε σάν προϋπόθεση άπό τούς στοχαστές
τοΟ δέκατου ένατου αΰώνα - άποδεύχτηκε άνεφάρμο-
στη καύ άγονη. Πύστη στην πρόοδο δέ σημαύνευ πύ­
στη σέ κάπουα αυτόματη καύ άναπόφευκτη δυαδυκα­
σύα, άλλά στήν προοδευτυκη άνάπτυξη τών άνθρώπυ-
νων δυνατοτήτων. 'Η λέξη πρόοδος είναυ ένας άφη-
ρημένος δρος καύ ού συγκεκρυμένου σκοπού πού έ-
πυδυώχτηκαν άπό τό άνθρώπυνο γένος ξεπήδησαν ά­
πό χαυρό σέ χαυρό μέσα άπό τήν πορεύα τής ύστο­
ρύας καύ δχυ άπό κάπουα πηγή έξω άπ’αύτή. Δέ δυ-
ακηρύσσω καμμυά πύστη στή δυνατότητα τελευοπού-
ησης τοΟ άνθρώπου ούτε σ’ένα μελλοντυκό έπύγευο
παράδευσο. Μέχρυς αύτό τό σημεϋο θά συμφωνοΟσα
μέ τούς θεολόγους καύ τούς μυστυκυστές πού ύπο-
στηρύζουν πώς η τελευότητα δέν είναι, πραγματο-
πουήσυμη στήν ΰστορύα. Θά άρκεστώ ομως στή δυνα­
τότητα άπερυόρυστης προόδου - ή προόδου πού δέν

-142-
ύπόκευταυ σε όρυα που μπορεΰ νά χρειαζόμαστε ή
νά άντυκρύζουμε - πρός σκοπούς πού μποροΟννάό-
ρυστοΟν μο'νο καθώς προχωρούμε στήν έκπλιίρωση τους
καύ πού η άξύα τους μπορεΰ νά έπαληθευτεΰ μο'νο
με' τή δυαδυκασύα γυά τήν έπύτευξη τους. Ούτε καύ
ξέρω πώς μπορεΰ νά έπυβυώσευ ή κουνωνύα χωρύς
κάπουα τέτουα έννουα προο'δου. Κάθε πολυτυσμε'νη
κουνωνύα έπυβάλλευ θυσύες στήν ύπάρχουσα γενυά
γυά χάρη τών κατοπυνών. 'Η δυκαύωση αύτών τών
θυσυών στά δνομα ένός καλυτέρου μελλοντυκοΟ κό­
σμου άποτελεΰ τό κοσμυκό άντύστουχο τής δυκαύω-
σης τους στό δνομα κάπουου θεύου σκοποΟ. Μέ τά
λόγυα τοϋ Μπάρυ "ή άρχή τοϋ καθήκοντος πρός τούς
μεταγενέστερους εϊναυ μυά άμεση συν’ έπευα τής ΰ-
δέας τής προόδου". "Ισως αύτό τό καθήκον νά μήν
άπαυτεΰ δυκαύωση. Ά ν άπαυτεϋ, δέν ξέρω κανέναν
άλλο τρόπο πού νά τό δυκαυώνευ.
Αύτό μέ φέρνευ στό περυβόητο βάσανο τής άντυ-
κευμίνυκότητας στήν ΰστορύα. 'Η ΰδυα ή λέξη εί-
ναυ παραπλανητυκή καύ προκαλεϋ έρωτήματα. Σέ μυά
προηγούμενη παράδοση είχα ύποστηρύξευ πώς οΰ κου­
νωνυκές έπυστήμες καύ ή ΰστορύα άνάμεσα τους -
δέ μποροΟν νά προσαρμοστοΟν σέ μυά γνωσυοθεωρύα
πού τοποθετεΰ χωρυστά ύποκεύμενο καύ άντυκεύμε­
νο, έπυβάλλευ αύστηρό δυαχωρυσμό άνάμεσα στόν πα­
ρατηρητή καύ στό παρατηρούμενο άντυκεύμενο. Χρευ-
αζόμαστε ένα καυνούργυο μοντέλλο πού νά δυκαυώ­
νευ τή σύνθετη δυαδυκασύα τής αλληλεξάρτησης
καύ άλληλεπύδρασης άνάμεσα τους. Τά γεγονότα τής
ΰστορύας δέ μπορεΰ νά εϊναυ καθαρά άντυκευμενυ-
κά μυά πού γύνονταυ ΰστορυκά γεγονότα μόνο χάρη
στή σημασύα πού τούς δύνεταυ άπό τόν ΰστορυκό.
'Η άντυκευμενυκότητα στήν ΰστορύα - άν πρόκευταυ
νά χρησυμοπουήσουμε τόσυμβατυκό δρο - δέ μπορεΰ
νά εϊναυ άντυκευμενυκότητα γεγονότων άλλά μόνο
σχέσεων, σχέσεων άνάμεσα στά γεγονότα καύ τήν
έρμηνεύα, άνάμεσα στό παρελθόν, τό παρόν καύ τό
μέλλον. Δέ χρευάζεταυ νά έπανέλθω στούς λόγους

■143-
πού μέ οδήγησαν νά άπορρύψω σάν άνυστορυκή τήν
προσπάθεια νά χρύνουμε τά ύστορυχά περι,στατυκά,
θεσπίζοντας ενα απόλυτο έπύπεδο άξυών εξω απο
τήν ί-στορυα* χαύ ανεξάρτητα άπ’αΰττί. ’Αλλά οΰτε
χαυ ή εννουα τής άπόλυτης άλήθει,ας είναι, κατάλ­
ληλη γοά τόν χάσμο τής ύστορύας, χαύ υποπτεύο­
μαι,, οΰτε χαύ γι,ά το'ν χοσμο τής έπυστήμης. Μάνο
τό άπλούστερο είδος ΐ,στορι,κοΟ ί,σχυρυσμοΟ μπορεε
νά θεωρηθεϋ σαν απόλυτα άληθυνό η άπο'λυτα λαθε­
μένο. Σ’ενα πυ<5 έπυτηδευμένο έπυπεδο ό ί,στορυ-
χύς πού, άς ποΟμε, δυαμφυσβητεΰ το' άπο'φθεγμα ε­
νός προχατόχου του, χανονυχά θά τά χαταδιίχαζε ο-
χυ σάν άπο'λυτο λάθος, άλλά σάν άχατάλληλο η μο­
νόπλευρο η παραπλανητυχύ η άχάμα σάν προίο'ν μυδς
άποψης πού άποδεύχτηχε άπαρχαυωμένη χαυ άσχετη
άπό τιίς χατοπι,νές άποδεύξει,ς. 'Ο ί,σχυρυσμος πώς
ή Ρωσυχή ’Επανάσταση όφευλόταν ατήν ήλυθι,ότητα
τοΟ Νυχολάου Β' η στή μεγαλοφυυα τοΟ Λένυν, εΖ-
ναυ έ’ϋτελως άνεπαρχής-το'σο άνεπαρχής ώστε νά ζί-
ναυ παραπλανητικός. Δέ μπορεϋ όμως νά θεωρηθεί
έντελως λαθεμένος. *0 ΰστορυχάς δέν άσχολεϋταυ
μέ τέτουου είδους άπο'λυτα.
'Ας έπανέλθουμε στή θλυ(3ερή περίπτωση τοΟ θα­
νάτου τοΟ Ρο'μπυνσον. ’L άντυχευμενυχο'τητ.α τής ε­
ρευνάς μας γι,’αύτά τά περυστατυχά, δέν έξαρτι,ά-
ταν άπ’τά άν είταν τά γεγονο'τα σωστά - αύτά δέ
χρευάζονταν συζήτηση - άλλά άπά τή δυάχρυση ανά­
μεσα στά πραγματοχά η σημαντυχά γεγονο'τα, πού
μδς ένδυέφεραν χαυ, στά συμπτωματυχά πού μπορού­
σαμε νά άγνοήσουμε. Είταν εΰχολο νά χάνουμε αύ-
τή τή δυάχρυση γυατύ τά έπύπεδο η το τέστ σημα-
σύας, ή βάση τής άντυχευμενι,κότητας μας είταν
σαφής χαυ συνύστατο στήν καταλληλότητα των στου-
χεύων γυά τά συγχεχρυμένο σχοπο', δηλαδή τή μεύ-
ωση των τροχαίων άτυχημάτων. *0 ίστορυκός όμως
είναυ λι,γότερο τυχερός άπο' τόν έρευνητή πού ε-
χευ σάν άπλό xat τελευωτυκό σκοπό τή μεύωση των
τροχαυων άτυχημάτων. '0 ύστορυχο'ς χρευάζεται, γυά

-1HH-
τήν ερμήνευα του τό δυκό του έπύπεδο σημασίας,
πού είναυ έπύσης έπύπεδο άντυκευμενυκότητας, γυά
νά δυακρύνευ ανάμεσα στό σημαντυκό καύ τό συμ-
πτωματυκό. Καύ μπορεΰ καύ κεϋνος νά τό βρεϋ μό-
νο σέ σχέση μέ τό σκοπό. ’Αλλά ό σκοπός άναγκα-
στυκά έξελύσσεταυ άφοΟ η έξελυσσόμενη ερμήνευα
τοϋ παρελθόντος είναυ άναγκαύα λευτουργύα τής ΰ-
στορύας. ’Η παραδοσυακη' παραδοχή πώς ή αλλαγή
πρέπει, νά έξηγεΕταυ μέ όρους σταθερούς καύ or
ναλλούωτους είναυ άντύθετη μέ τήν έμπευρύα τοΟ ΰ-
στορυκοϋ. "Γυά τόν ΰστορυκό", λέευ ό καθηγητές
Μπάτερφυλντ διατηρώντας ίσως γυά τόν έαυτο' του
μυά σφαύρα πού σ ’αύτήν οι, άλλου ΰστορυκού δέ
χρευάζεταυ νά τόν ακολουθήσουν, "το' μόνο άπόλυ-
το είναυηάλλαγή".* Τό άπόλυτσ τής ί,στορύας δέν
είναυ κάτυ ατό παρελθόν πονί άπ’αύτό ξεκυνδμε.
Δέν είναυ κάτυ στό παρόν, μυά πού όλη η σημερυ-
νή σκέψη είναυ άναγκαστυκά σχετυκή· Είναυ κάτυ
ακόμα ασυμπλήρωτο καύ Βρύσκεταυ μέσα στήν δυαδυ-
κασύα τοΟ γύγνεσθαυ-κάτυ στό μέλλον πού πρός αυ­
τό κυνούμαστε, που άρχύζευ νά μορφοπουεϋταυ μό­
νο καθώς κυνούμαστε πρός αυτό καύ πονί στό φως
του, καθώς προχωροΟμε μπροστά, δυαμορφώνουμε βαθ-
μυαύα τήν έρμηνεύα μας γυά τό παρελθόν. Αυτή εί­
ναυ ή κοσμυκή αλήθευα πυσω άπ*τό θρησκευτυκό μύ­
θο πώς τό νόημα τίίς ύστορυας θά άποκαλυφθεΕ τήν

*Σύγκρυνε τήν πυό επεξεργασμένη θέση τοΟ Α. φόν

Μάρτυν στό The Sociology of the ΚβηβίΒεβηοβίάγ^
γλυκή μεταφ. 1945), σέλ. υ: "’Αδράνευα καύ κύνη-
ση,.στατυκό καύ δυναμυκό είναυ θεμελυακές κατηγο­
ρίες, πού μ’αύτές αρχίζουμε μυά κουνωνυολογυκή
προσέγγυση στήν ΰστορυα..’Η ΰστορύα γνωρύζευ τήν
άδράνευα μέ μυά σχετυκή μόνο εννουα: η άποφασυ-
στυκή ερώτηση είναυ άν κυρυαρχεϋ η άδράνευα η η
αλλαγή’1. 'Η αλλαγή είναυ τό θετυκό καύ απόλυτο,
ή άδράνευα τό ύποκευμενυκό καύ σχετυκό στουχεϋο
τής ί,στορύας.

-145-
'Ημέρα τής Κρύσης. Το κρυτήρυο μας δέν είναυ ά­
πόλυτο με τη στατυκή έννουα πώς κάτυ παραμένευ
το' ΰδυο χτές, σήμερα καύ πάντα. *Ενα τέτουο από­
λυτο είναυ άσυμβύβαστο μέ τή φύση τΤΙς ΰστορύας.
Είναυ όμως ενα απόλυτο άπο την άποψη τής έρμη-
νεύας μας γυά τά παρελθόν. Άπορρύπτευ τή σχετυ-
κή άποψη πώς μυά έρμηνεύα είναυ τόσο καλή όσο
καύ μυά άλλη η πώς κάθε, ερμηνεύα είναυ άληθυνή
στό δυκό της τόπο καύ χρόνο καύ προμηθενίευ τήν
λυδύα λύθο γυά νά δοκυμαστεΰ τελυκά ή έρμηνεύα
μας. Είναυ αύτή η έννουα τής κατεύθυνσης στήν ΰ­
στορύα πού μόνη μδς δύνευ τή δυνατότητα νά κατα­
τάζουμε καύ νά ερμηνεύσουμε τά περυστατυκά τοΟ
παρελθόντος - τό καθήκον τοΟ ΰστορυκοΟ - καύ νά
απελευθερώσουμε καύ νά οργανώσουμε τύς άνθρώπυ­
νες δραστηρυότητες στό παρόν μέ μυά μελλοντυκή
προοπτυκή-τό καθήκον τοΟ πολυτυκοΟ, τοΟ οΰκονομο-
λόγου καύ τοΟ κουνωνυκοΟ μεταρρυθμυστή. Άλλά
ή ϋδυα ή δυαδυκασύα παραμένευ προοδευτυκή καύ
δυναμυκή. *Η αΰσθηση μας γυά τήν κατεύθυνση καύ
η έρμηνεύα μας τοΟ παρελθόντος ύπόκευνταυ σέ συ­
νεχή τροποπούηση καύ έζέλυζη καθώς προχωρόΌμε.
Ό Χέγκελ έντυσε τό άπόλυτο τουμέτό μυστυκυ-
στυκό σχήμα ένός παγκόσμυου πνεύματος καύ έκανε
τό κεφαλαυώδες λάθος νά δώσευ στήν πορεύα τής ΰ­
στορύας ένα τέλος' στό παρόν, άντύ νά τό προβάλ-
λευ στό μέλλον. Άναγνώρυσε μυά δυαδυκασύα συνε-
χοΟς έζέλυζης στό παρελθόν, άλλά τήν άρνήθηκε ο-
λοκληρωτυκά γυά τό μέλλον. ’Εκεϋνου πού άπό τόν
Χέγκελ καύ μετά άσχολήθηκαν πυό βαθευά μέ τή φύ­
ση τής ΰστορύας είδαν σ ’αύτήν μυά σύνθεση παρελ­
θόντος καύ μέλλοντος. Ό Τοκεβύλ μολονο'τυ δέν ά-
πελευθερώθηκε τελεύως άπο' τό ,θεολογυκό ΰδύώμα
τής εποχής του καύ έδωσε κυ’αύτός ένα περυορυ-
σμένο περυεχόμενο στό άπόλυτο του, είχε συλλάβευ
τήν ούσύα τοΟ θέματος. Μυλώντας γυά τήν άνάπτυ-
ζη τής ύσότητας σάν παγκο'σμυο καύ'Τϊαντοτυνό φαυ-
νόμενο συνέχυσε:

-146-
 "Άν κατάφερναν οΰ συγκαυρυνού μας νά δοϋν τή
βαθμυαύα καυ προοδευτυχή ανάπτυξη τής ύσότητας
σάνά εΰταν ταυτόχρονα τό παρελθόν καύ τό μέλλον
τής ύστορύας τους, αύτή ή μοναδυκή αποκάλυψη θά
έδυνε σ ’αύτή τήν ανάπτυξη τόν ΰερό χαρακτήρα
τής θέλησης τοΟ Κυρύου καύ ΘεοΟ τους".
Πάνω σ ’αύτό τό άτέλευωτο άκόμα θέμα θά μποροϋ-
σενά γραφτεί: ενα σημαντυκό κεφάλαυο τής ΰστορύ-
ας. Ό Μάρξ ποιί συμμερυζόταν μερυκονίς ένδουασμούς
τοΟ Χέγκελ π'άνω στήν όπτυκή γυά τό μέλλον καύ
ποιί ένδυαφερόταν κυρύως νά βασύζευ τή δυδασχαλύα
του αυστηρά πάνω στήν ύστορύα τοΰ παρελθόντος,
άναγκάστηχε άπό τή φύση τοΰ θέματος του νά προ-
βάλλευ τό άπόλυτο του γυά μυά άταξυχή χουνωνύα
στό μέλλον. Ό Μπάρυ περυέγραψε τήν ύδέα τής
προόδου, λύγο άδέζυα άλλά μέ τήν ΰδυα πρόθεση»
σά "μυά θεωρύα ποιί περυκλεύευ μυά σύνθεση τοΟ πα­
ρελθόντος καύ μυά προφητεύα τοΟ μέλλδντος". Ού
ύστορυκού, λέευόΝάμυερ, σέ μυά σχόπυμη παραδο-
ξολογυκή φράση πού τήν άναπτύσσευ παραπέρα μέ
τό συνηθυσμένο του πλοΟτο σέ παραδεύγματα,
"φαντάζονταυ τό παρελθόν καύ θυμοΟνταυ τό μέλ­
λον". Μίνο τό μέλλον μπορεΕ νά μας δώσευ τό κλευ-
δύ γυά νά ερμηνεύσουμε τό παρελθόν. Καύ μόνο μ*
αύτή τήν εννουα μποροΟμε νά μυλαμε γυά τελυκή άν-
τυκευμενυχότητα στήν ύστορύα. Είναυ μαζύ ή δυ-
χαύωση καύ ή έξι^γηση τής ύστορύας, τό δτυ τό πα­
ρελθόν φωτύζευ τό μέλλον καύ τό μέλλον φωτύζευ
τό παρελθόν.
Τύ έννοοΟμε λουπόν, όταν έπαυνοΟμε έναν ύστο­
ρυκό γυατύ είναυ άντυχευμενυχός ή όταν λέμε πώς
ενας ΰστορυκός είναυ πυό άντυκευμενυκός άπό ε-
ναν άλλο; Είναυ φανερό πώς δέν έννοοΟμε άπλά δ­
τυ είνάυ τά γεγονότα του σωστά, άλλά μάλλον δτυ
δυαλέγευ τά σωστά γεγονότα ή μέ άλλα λόγυα δτυ
έφαρ.μόζευ σωστό έπύπεδο σημασύας. *Οταν ονομά­
ζουμε eyav ΰστορυκό άντυκευμενυκό, νομύζω πώς
έννοοΟμε δυό πράγματα. Πρωτα-πρωτα πώς έχευ ύκα-

-147-
νότητα νά ύψώνεταυ πάνω άπό τήν περυορυσμένη ορα­
τότητα τής δυκής του θέσης μέσα στήν κουνωνύα
καύ τήν ΰστορύα-ΰκανότητα πού έξαρταταυ έν μέ-
ρευ άπό τήν ΰκανότητα του νά άναγνωρύζευ τό βαθ­
μό τής εμπλοκής του σ ’αύτή τή θέση, νά άναγνω­
ρύζευ δηλαδή τό άδύνατο μυας όλοκληρωτυκής άν-
τυκευμενυκότητας. Δεύτερο, πώς έχευ τήν ΰκανό-
τητα νά προβάλλευ στό μέλλον μέ τέτουο τρόπο τή
θεώρηση του έτσυ πού νά τής προσδύδευ μΙά πυό
βαθευά καύ πυό δυαρκή δυεύσδυση στό παρελθόν, άπ’
αύτή πού μπορεΰ νά πετυχουν ΰστορυκού πού ή σκο-
πυά τους περυορύζεταυ τελεύως άπό τή δυκή τους
άμεση θέση. Κανένας ΰστορυκός δέν άπηχεΰ σήμερα
τήν έμπυστοσύνη τοΟ Άκτον στή πρρσδοκύα μυας
"έσχατολογυκής ΰστορύας". Μερυκού ΰστορυκού ό­
μως γράφουν ΰστορύα πού εϊναυ πυό στέρεα καύ έ­
χευ πυό πολύ αύτό τόν τελυκό καύ άντυκευμενυκό
χαρακτήρα. Κυ’αΰτού εϊναυ οΰ ΰστορυκού πού έχουν
αύτό πού θά ονόμαζα μακρόπνοη θεώρηση τοΟ παρελ­
θόντος καύ τοΟ μέλλοντος. Ό ΰστορυκός πούάσχο-
λεΰταυ uc τό παρελθόν μπορεΰ νά προσεγγύσευ τήν
άντυκευμενυκότητα μόνον όταν προσεγγύζευ τήν κα­
τανόηση τοΟ μέλλοντος.
Όταν, σέ μυά προηγούμενη παράδοση θεώρησα
τήν ΰστορύα σά δυάλογο άνάμεσα στό παρελθόν καύ
τό μέλλον θά εΰταν καλύτερα νά τήν ονόμαζα δυά­
λογο άνάμεσα στά περυστατυκά τοΟ παρελθόντος καύ
στούς μελλοντυκούς σκοπούς πούάναφαύνονταυ προ-
οδευτυκά. *Η έρμηνεύα τοΟ παρελθόντος άπό τόν ΰ­
στορυκό, ή έπυλογή του τοΟ σημαντυκοϋ καύ τοΟ
σχετυκοΟ, έξελύσσεταυ μέ τήν προοδευτυκή έμφάνυ-
ση νέων σκοπών. Γυά νά πάρουμε ένα πολύ άπλό πα-
ράδευγμα, όσον καυρό κύρυος σκοπός φαυνόταν >νά
βϊναυ ή οργάνωση τών συνταγματυκών έλευθβρυών
καύ τών πολυτυκών δυκαυωμάτων ό ΰστορυκός έρμή-
νευε τό παρελθόν μέ',όϊ>ους συνταγματυκούς καύ πο-
λυτυκούς. "Οταν οΰ ούκονομυκού καύ κουνωνυκού
σκοπού άρχυσαν νά άντυκαθυστοΟν τούς συνταγματυ-

-148-
κούς χαύ πολυτυκούς ό ΰστορυκός στράφηκε στήν
οΰκονομυκή καύ κουνωνυκή έρμηνεύα τοΟ παρελθόν­
τος. Σ’αύτή τή δυαδυκασύα ή νε'α έρμηνεύα-μπορεΰ
δύκαυα να άντυτάξευόσκεπτυκυστής-δέν είναυ πε-
ρυσσότερο άληθυνή άπό τήν παλυά’ κάθε μυά είναυ
άληθυνή γυά τή δυκή της περύοδο. ’Εντούτους μπο-
ρεϋ νά εύπωθεϋ πώς, άφοΟ ή προτεραυότητα στούς
οΰκονομυκούς καύ- κουνωνυκούς σκοπούς άντ,υπροσω-
πεΰη ενα πλατύτερο καύ πυό προχωρημένο στάδυο
τής άνθρώπυνης έξέλυξης άπο τήν προτεραυότητα
στους συνταγματυκούς καύ πολυτυκούς σκοπούς, ή
οΰκονομυκή καύ κουνωνυκή έρμηνεύα τής ΰστορύας
άντυπροσωπεύευ ενα πυό προχωρημένο στάδυο τής ΰ­
στορύας. 'Η παλί,ά έρμηνεύα δέν άπορρύπτεταυ, άλ­
λά περυλαμβάνεταυ καύμαζύ ξεπερνυέταυ μέσα στήν
καυνούί>γυα. *Η ΰστορυογραφύα είναυ προοδευτυκή
έπυστήμη μέ τήν έννουα πώς συνεχώς έπυδυώκευ μυά
πυό έκτεταμένη καύ βαθευά δυεύσδυση μέσα σέ μυά
πορεύα περυστατυκών πού είναυ αύτή καθαυτή προο-
δευτυκτί. Άύτό εννοώ όταν λέω πώς χρευαζόμαστε
μυά "δημυουργυκή όπτυκή τοΟ παρελθόντος".'Η σύγ­
χρονη ΰστορυογραφύα άναπτύχθηκε μέσα στούς δυό
τελευταίους αΰώνες μ’αύτή τή δυττή πύστη '®τήν
πρόοδο καύ δέ μπορεΰ νά έπυβυώσευ χωρύς αύτή,
μυά κυ’αύτή ή πύστη της δύνευ τό έπύπεδο σημασύ-
ας της, τή λυδύα λύθο της γυά νά δυακρύνευ άνά­
μεσα στό πραγματυκό καύ στό συμπτωματυκό. Ό
Γκαΰτε σέ μύά συζήτηση, κοντά στό τέλος τής ζωής
ίου, έκοψε κάπως άπότομα τό γόρδυο δεσμό:
"'Οταν οΰ εποχές βρύσκονταυ στήν παρακμή όλες
οΰ τάσευς είναυ ύποκευμενυκές. Άπό τήν άλλη ό­
μως όταν τά πράγματα ώρυμάζουν γυά μυά καυνούρ-
γυα έποχή όλες οΰ τάσευς είναυ άντυκευμενυκές".
Κανεύς δέν είναυ ύποχρεωμένος νά πυστεύευ ού­
τε στό μέλλον τής ΰστορύας ούτε στο' μέλλον τής
κουνωνύας. Είναυ πυθανό νά καταστραφεϋ ή κουνω­
νύα μας η νά χαθεΰ άπό άργή φθορά καύ ή ΰστορύα
νά ξεπέσευ σέ θεολογύα - δηλαδή όχυ στή μελέτη

-149-
τών άνθρώπυνων έπυτευγμάτων άλλά τοΟ θευκοΟ σχο-
ποΟ rj σέ λογοτεχνύα - δηλαδή μυά αφήγηση ta.Topi>fe
ών καύ μύθων χωρύς σκοπό ή σημασύα. Αύτο' όμως δέ
θά είναυ ΰστορύα μέ τήν έννουα πού τήν ξέρουμε
τά τελευ.ταϋα 200 χρόνυα.

'Εχω άκόμα νά άσχοληθω μέ τή γνωστή χαύ συνη-

θυσμένη άντύρρηση γυά κάθε θεωρύα πού βρύσκβτυ τό
τελυκό χρυτήρυο τής ύστορυκής χρύσης στό μέλλον.
Μυά τέτουα θεωρύα, λένε, ύπονοεΕ πώς’ή έπυτυχύα
είναυ τό τελυχό κρυτήρυο καύ πώς άν δέν είναυ
σωστό έκεϋνο πού ύπάρχευ, θά είναυ σωστό έχεΰνο
πού θά γύνευ. Στά περασμένα δυακόσυα χρόνυα ού
περυσσότερου ύστορυκού δχυ μόνο παραδέχτηκαν μυά
κατεύθυνση στήν κύνηση τής ύστορύας, άλλά καύ
είχαν, συνευδητά ή άσυνεύδητά, πυστέψευ πώς αύ­
τή ή κατεύθυνση είταν στό σύνολο της ή σωστή,
πώς τό άνθρώπυνο γένος προχωροΟσε άπό τό χευρό-
τερο στό καλύτερο, άπό τό χαμηλότερο στό ψηλότε­
ρο. Ό ΰστορυκός δχυ μόνο άναγνώρυζε τήν κατεύ­
θυνση, άλλά τήν ένστερνυζόταν. Τό τέστ σημασύας
πού εφάρμοζε προσεγγύζοντας τό παρελθόν δέν ευ-
τανϋμόνο αίσθηση τής ύστορύχΒς πορεύας άλλά αί­
σθηση τής δυκής του ήθυκής έμπλοκής μέσα σ ’αύτή.
*Η δυχοτόμηση άνάμεοα στό "είναυ" καύ στό "δέον",
άνάμεσα σέ γεγονός καύ άξύα δυαλύθηκε. Είταν μυά
όπτυμυστυκή άποψη, προυόν μυδς εποχής μέ ύπερβο-
λυκή έμπυστοσύνη στό μέλλον* Ούύγκ καύ φυλελεύ­
θερου, Χεγκελυανού καύ Μα’ ρξυστές, θεολόγου καύ
όρθολογυστές παρέμεναν σταθερά καύ μέ τήν ίδυα
προσήλωση άφοσυωμένου σ ’αύτή. Γυά δυακόσυα χρό­
νυα είταν, χωρύς ύπερβολή, ή παραδεκτή χαύ άπα-
ραβύαστη απάντηση στό ερώτημα "Τύ είναυ ύστορύ­
α;". 'Η άντύδραση ένάντυα σ’αύτή _τήν 'άντύληψη
ίρθε μαζύμέτήν τρέχουσα δυάθεση χαχυποψύας καύ
πεσυμυσμοΟ καύ άφησε ελεύθερο τό πεδύο στούς θε­
ολόγους, πού έψαχναν τό νόημα τής ύστορύας έξω
άπό τήν ΰστορύα καύ στούς σκεπτυχυστές, πού δέν

-150-
εΰρυσκαν κανένα νόημα στήν ΰστορύα. Μας βεβαιώ­
νουν άπ 'όλες τίς πλευρές καίμέτή μεγαλύτερη έμ­
φαση πώς ή δυχοτόμηση άνάμεσα στό "εϊναυ" χαί
στο' "δέον" εϊναυ άπόλυτη χαί δέ μπορεΰ νά δυαλυ-
θεΰ, πώς "άξίες" δέ μποροΰν νά προκύψουν άπό "γε­
γονότα". Νομίζω πώς αύτό εϊναυ ένα στραβό μονο-
πάτυ. Άς δοϋμε'πώς άντυ'λαμβάνονταυ αύτό τό έρώ-
τημα λίγου ΰστορυκού ή συγγραφεΰς ΰστορύας μάλ­
λον τυχαία δυαλεγμένου.
Ό Γκίμπον δυκαυολογεΰ τό μεγάλο χώρο πού ά-
φυέρωσε στήν άφήγηση του γυά τίς νίκες τοΟ ’ΐσ-
λάμ, πάνω στή βάση πώς "οΰ οπαδοί τοΟ Μωάμεθ
κρατανε άκόμα τά πολυτυκά καί θρησχευτυκά σκήπ­
τρα τοΟ άνατολυκοΟ κόσμου". Άλλά προσθέτευ, "ή
ΰδυα δουλευά θά εΰταν άχρηστη δν άφυερωνόταν στά
στήφη τών βαρβάρων πού άνάμεσα στόν έβδομο καί
δωδέκατο αΰώνα κατέβηκαν άπό τίς πεδυάδες τής
Σκυθυας" έφόσον "ή μεγαλευότητα τοϋ Βυζαντυνοΰ
θρόνου άπέκρουσε αύτές τίς άνοργάνωτες έπυθέσευς
καί έπέζησε". Αύτό δέ μουάζευ παράλογο. *Η ΰστο-
ρία εϊναυ γενυκά καταγραφή τοϋ τί έκαναν οΰ άν­
θρωπου, όχυ τοϋ τί δέν κατάφεραν νά κάνουν: σ ’
αύτό τό βαθμό ή ΰστορία είναυ άναπόφεύκτα άφήγη­
ση έπυτυχυών. Ό καθηγητής Τώνευ παρατηρεί πώς
οΰ ΰστορυκου δίνουν "έμφάνυση άναπόφευκτου" σέ
μυά ύπάρχουσα τάξη "φέρνοντας στό προσκήνυο τίς
δυνάμευς πού θρυάμβευσαν καί άποθώντας στό βάθος
έκεΰνες πού καταποντίστηκαν". Άπόμυάάποψη δέν
εϊναυ άραγε αύτή ή ούσία τοϋ έργου τοϋ ΰστορυ-
κοϋ; Ό ΰστορυκός δέν πρέπευ νά ύποτυμα τήν άντί-
σταση, δέν πρέπευ νά παρουσυάζευ τή νίκη σάν κά-
τυ εύκολο άφοϋ ή έκβαση εΰταν άβέβαυα. Καμμυά
φορά έκεΰνου πού νυκήθηκαν συνέβαλλαν τόσο π6λ^5
στό τελυκό άποτέλεσμα όσο καί οΰ νυκητές. Αύτά
εϊναυ οΰκεϋα άποφθέγματα στόν κάθε ΰστορυκό..Ό
ΰατορυκός όμως άσχολεΰταυ γενυκά μέ κείνους πού,
εΰτε είναυ νυκητές εΰτε εϊναυ νυκημένου,πέτυχαν
κάτυ. Δε'ν εϊμαυ εΰδυκός στήν ΰστορία τοϋ κρίκετ .

-151-
Όμως οΰ σελίδες της είναι, γεμάτες μέ τά ονόματα
έκείνων πού νυκοΟσαν παρά μέ κείνων πού έχαναν.
Ό περίφημος ΰσχυρυσμός τοΟ Χέγκελ, πώς στήν ΰ-
στορία "μποροΟμε νά λαβαίνουμε ύπόψη μας μόνον
εκείνους τούς λαούς πού δημιούργησαν κράτος",
δίκαυα κρυτυκαρίστηκε πώς προσδίνευ άποκλευστυ-
κή αξία σέ μυά μορφή κουνωνυκης οργάνωσης καί ά-
νοίγευ τό δρο'μο σέ απεχθή λατρεία τοΟ κράτους.
Άζυωματυκά όμως έκεϋνο πού ό Χέγκελ προσπαθεΰ
νά.πεϋ είναυ σωστό καυ καθρεφτίζευ τή γνωστή δυ­
άκρυση μεταξύ προίστορίας καί ΰστορύας. Μόνον οΰ
λαοί πού πέτυχαν νά οργανώσουν τήν κουνωνία τους
σ ’ενα βαθμό', παύουν νά είναυ πρωτο'γονου βάρβα­
ρου καυ μπαίνουν στήν ΰστορία. Ό Καρλάϋλ στο'
βυβλίο του Γαλλυκή ’Επανάσταση όνο'μασε το'ν
Λουδοβίκο 15ο "κατ’έξοχή ενσάρκωση τοΟ Παγκο'σμυου
ΣολουκυσμοΟ". ΤοΟ άρεσε προφανώς ή φράση γυατί
τήν ξαναχρησυμοποίησε άργο'τερα σ ’ένα πυο' μεγάλο
άπο'σπασμα:
"Τί καυνούργυα, παγκο'σμυα, ΰλλυγγυώσης κίνηση
είναυ αύτή: θεσμών, κουνωνυκφν κατατάξεων, άτο-
μυκών απόψεων, πού κάποτε λευτούργησαν σέ συνερ­
γασία καί τώρα κυλοΟν καί κατατρυβονταυ σέ μυά
ταραγμένη σύγκρουση; Αναπόφευκτο* είναυ ή δυάλυ-
ση τοΟ Παγκο'σμυου ΣολουκυσμοΟ πού έπυτέ/ους φθά-
ρηκε".
Τύ κρυτήρυο είναυ άκόμα μυά φορά ΰστορυκό : ό ,τυ
ταίρυαζε σέ μυά έποχή εγυνε σολουκυσμο'ς γυά μυά
άλλη καί γυ’αύτό καταδυκάζεταυ .· Άκο'μα καί ό σέρ
Ίσαυα Μπέρλυν, δταν κατεβαυνευ άπό τά ΰψη τής
φυλοσοφυκίίς αφαίρεσης καί έξετάζευ συγκεκρυμέ-
νες ΰστορυκές καταστάσευς, μουάζευ νά παρασύρεταυ
σ ’αύτή τήν άποψη. Σ’ένα ραδυοφωνυκο' σχόλυο πού
μεταδόθηκε λίγο καυρό μετά τή δημοσίευση τοΟ δο-
κυμίου του 'ίστορυκό Αναπόφευκτο , επαίνεσε
τόν Βίσμαρκ, παρόλες τίς ήθυκές άτέλευες, σά
"μεγαλοφυυα" καυ τό "μεγαλύτερο παράδευγμα, στόν
περασμένο αΰώνα, πολυτυκοΟ μέ τή μεγαλύτερη δύ­

Α152-
ναμη πολιτικής κρίσης" καί τον άντιπαράθεσε, άπ ’
αΰτη τήν άποψη, ευνοϊκά μέ άνδρες σάν τον ’Ιωσήφ
Β' τής Αυστρίας, τόν Ροβεσπιέρο, το'ν Λένιν καί
τόν Χίτλερ, πούάπςτυχαν νά πραγματοποιήσουν τούς
"θετικούς σκοπούς τους". Βρίσκω παράξενη αυτή
τήν ετυμηγορία. Εκείνο όμως πού μ’ενδιαφέρει
τώρα είναι τό κριτήριο σ’αύτή τήν κρίση. Ό Βί-
σμαρκ, λέει ό σέρ ’Ισαια, καταλάβαινε τό υλικό
πού δούλεψε, οΐ άλλοι παρασύρθηκαν άπό άφηρημέ­
νες θεωρίες πού άπέτυχαν νά λειτουργήσουν. Τό η­
θικό δίδαγμα είναι πώς "η άποτυχία προέρχεται
άπό τήν άντίσταση σέ κείνο πού λειτουργεϋ καλύ­
τερα..ΰπέρ κάποιας συστηματικής μεθόδου ή άρχής
πού άξιώνει, παγκόσμια ισχύ". Μ’άλλα λόγια τό κρι­
τήριο κρίσης γιά τήν ιστορία δέν είναι κάποια
"άρχή πού άξιώνει παγκόσμια ισχύ", άλλά "εκείνο
πού.λειτουργεί καλύτερα".
Δέν είναι μόνο όταν άναλύουμε τό παρελθόν πού
επικαλούμαστε τό κρυτήριο γιά "κείνο πούλει-
τουργεϋ καλύτερα". Ά ν κάποιος σας πληροφορούσε
ότι, όπως έχουν τώρα τά πράγματα, σκεφτόταν πώς
'είταν έπυθυμητή η ένωση Μεγάλης Βρετανίας καί
'Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής σ ’ενα μοναδικό
κράτος, κάτω άπό τό ίδιο καθεστώς, πιθανόν νά
συμφωνούσατε πώς είναυ μιά άρκετά λογική άποψη.
"Αν προχωρούσε λέγοντας σας πώς ή συνταγματική
μοναρχία είταν προτιμότερη άπό τήν προεδρική δη­
μοκρατία μπορεΰ επίσης νά συμφωνούσατε πώς κι’αύ-
τό είταν λογικό. Ά ς υποθέσουμε ότι σας έλεγε
τότε πώς σκόπευε νά άφιερωθεΐ στή διεύθυνση μιας
καμπάνιας γιά τήν έπανασύνδεση τών δυό χωρών κά­
τω άπό τό Βρετανικό στέμμα. Πιθανόν θά τοϋ άπαν-
τούσατε πώς θά έχανε άδικα τόν καιρό του. Ά ν προ­
σπαθούσατε νά τοϋ έξηγούσατε γιατί, θά έπρεπε νά
τοϋ πεϋτε,- πώς άποτελέσματα τέτοιου είδους δέ θά
έπρεπε νά συζητιούνται στή θέση μιας άρχής μέ
γενική εφαρμογή, άλλά εκείνου πού θά λειτουργού­
σε στίς δοσμένες ιστορικές συνθήκες. Θά μπορού­

-153-
σατε όμως καύ νά ύποπέσετε στό χεφαλαι,ώδες αμάρ­
τημα νά τοΟ μυλήσετε γυά τήν ΰστορύα μέ κεφαλαίο
I χαύ νά τοΟ πεΰτε πώς ή 'Ιστορύα είναυέναβτίόν
του. Ό πολυτυκός δέν άσχολεΰταυ μόνο μέ τήν ε­
ξέταση τον) ήθυχά ή θεωρητυκά έπυθυμητον), άλλά
χαύ μέ τύς δυνάμευς πονί υπάρχουν στόν 'κόσμο χαύ
μέ τό πώς μποροΟν νά κατευθυνθοΟν καύ νά χευρα-
γωγηθοϋν γυά πυθανές μερυκές πραγματοπουήσευς
τών εν όψευ σκοπών. Οΰ πολυτυκές μας άποφάσευς,
κάτω άπό τό φώς της ύστορυκ?)ς μας έρμηνεύας , έί-
ναυβασυσμένες όπως καύ ή ΰδυα ή έρμηνεύα σαύτόν
τό συμβυβασμό. Δέν ύπάρχευ τύποτα πυό ρυζυχά
λαθεμένο άπό τό να θεσπύσουμε ενα ύποθετυκό ά-
φηρημένο έπύπεδο τοΟ έπυθυμητοΟ χαύ νά καταδυκά-
σουμε στό φώς του τό παρελθόν. ’Επευδή η λέξη
"έπυτυχύα" έχευ ύποστεϋ άπευρες παραφθορές άς
τήν άντυκαταστήσουμε μέ τό ουδέτερο "έκεΰνο πονί
λευτουργεϋ καλνίτερα". Μυά καύ καταπολέμησα τύς ά-
πόψευς τον) σέρ 'Ισαΰα Μπέρλυν μέ δυάφορες άφορ-
μές σ ’αύτές τύς παραδόσευς, χαύρομαυ πονί χλεύ-
νω τό λογαρυασμό μ’αύτό τό, ώς ενα βαθμό', δεΰγ-
μα συμφωνύας.
*Η παραδοχή όμως τοϋ κρυτηρύου "έχεΰνο πονί λευ-
τουργεΰ καλνίτερα" δέν χάνευ ούτε εύκολη, οΰτε
πρόδηλη τήν έφαρμογή του. Δέν είναυ ένα κρυτήρυο
πονί ένθαρρνίνευ έπυπόλαυες κρύσευς η itovi ύποκνί-
πτευ στήν άποψη πώς ό,τυ ύπάρχευ είναυ σωστό.
'Υπό έκόλαψη άποτυχύες δέν είναυ άγνωστες στήν
ΰστορύα. 'Η ύστορύα άναγνωρύζευ έκεΰνο πονί θά
ονόμαζα "καθυστερημένο έπύτευγμα". Ού φοβερές ά­
ποτυχύες τοΟ σήμερα ΰσως νά έχουν συμβάλλευ δη-
μυουργυκά στό έπύτευγμα τοΟ αΰρυο-προφ^τες γεν­
νημένου πρύν άπό τήν έποχή'τους. *Ενα άπό τά
πλεονεκτήματα αύτοϋ τοϋ κρυτηρύου* έναντυ έκεύ­
νου μυας ύποθετυκά καθορυσμένης καύ παγκόσμυας
άρχΗς, είναυ πώς άπαυτεΰ πυθανόν άπό μδς νά άνα-
βάλλουμε τήν κρύση μας η νά τήν δυχαυολογ'ήσου-
με κάτω άπό τό φως τών πραγμάτων πονί &έν έχουν

-154-
άκόμα συμβεϋ. Ό Προυντόν πού μυλοϋσε ελεύθερα μέ
όρους άφηρημένων ήθυκών άρχών επικρότησε τό πρα-
ξυκόπημα τοΟ Ναπολέοντα Γ' άφοϋ είχε πετύχευ.
Ό Μοίρξ πού άπέρρυψε τό κρυτήρυο των άφηρημένων
ήθυκών άρχων, κατηγόρησε τόν Προυντόν γυατύ τό
έπυκρότησε. Κουτώντας πύσω μέ μυά πυό μακρυνή ΰ­
στορυκή προοπτυκή θά συμφωνούσαμε πυθανόν πώς ό
Προυντόν είχε λάθος κυ’ό Μάρξ δύκυο. Τό έπύτευγ-
μα τοϋ Βύσμαρχ μδς προσφέρει, μυά έξαυρετυκή ά-
φετηρύαγυάνά εξετάσουμε τό πρόβλημα τής ΰστορυ-
χής χρύσης. Καύ μολονότυ άποδέχομαυ τό κρυτήρυο
"έκεΕνο πού λευτουργεϋ χαλύτερα" τοΟ σέρ Ίσ α ’ ύα
Μπέρλυν, απορώ άχόμα .μέ τά στενά χαύ βραχύχρονα
ορυα πού μέσα σ ’αύτά τοϋ άρκοϋσε νά τό έφαρμό-
ζευ. *Αραγε έχεϋνο πού δημιούργησεόΒύσμαρχ λευ-
τούργησε πραγματυκά χαλά; Θά σκεφτόμουνα-πός'ο­
δήγησε σέ μυά τεράστυα συμφορά. Αυτό' δέ σημαύνευ
πώς έπυχευρώ να χαταδυχάσω τόν Βύσμαρχ πού δημυ-
ούργησε τό γερμανυχό Ράυχ ήτή μάζα τών Γερμανών
πού βοήθησαν νά δημυουργηθεϋ. Σάν ΰστορυχός ό­
μως εχω νά χάνω κυ’άλλα ερωτήματα. Μήπως συνέ­
βευ ή τελυχή συμφορά έπευδή υπήρχαν κάπουα κρυ­
φά ρήγματα στή δομή τοΟ Ράΰχ; "Η έπευδή κάτυ
στύς έσωτερυκές συνθήκες πού τό γέννησαν τό προ-
όρυσε νά γύνευ έπυθετυκό καύ αύτοκαταστροφυκό;
"Η έπευδή όταν δημυουργήθηκε τό Ράΰχ, ή Εύρωπαϋ-
κή καύ Παγκόσμυα σκηνή εΰταν κυόλας κάτω άπό τέ-
τουα πύεση καύ οΰ έπεκτατυκές τάσευς· τών Μεγά­
λων δυνάμεων κυόλας τόσο ύσχυρές, ετσυ πού ή έμ-
φάνυση, μυας άλλης έπεκτατυκής μεγάλης δύναμης,
εΰταν άρκετή γυά νά προκαλέσευ μυά μεγάλη συγ-
κρουση καύ νά γκρεμύσευ σέ συντρύμυα τό όλο σύστη­
μα; Στήν τελευταύα υπόθεση μπορεΰ νά είναυ λάθος
νά θεωρήσουμε τόν Βύσμαρχ καύ τό Γερμανυκό λαό
σάν υπεύθυνους ή μόνους υπεύθυνους γυά τή συμφορά:
δέ μπορεΰτε άλήθευα νά κατηγορήσετε τό τελευταϋο
άχερο. Όμως μυά άντυκευμενυκή κρύση γυά τό έπύ-
τευγμα τοϋ Βύσμαρκ καύ γυά τό πώς λευτούργησε,

-155-
περιμένει- απάντηση άπ’τόν ιστορικό σ ’ αύτές τίς
έρωτη'όει^. Καί δέν είμαι βέβαιος, πώς ό ιστορι­
κός είναι ηδη σέ θέση νά απαντήσει οριστικέ^' .Αύ*
τό πού θα μποροΟσα νά πω είναι πώς ο ιστορικός
τού 1920 βρισκόταν πιό κοντά στήν ά·οτικευμε\>υιίή
κρίση άπό τόν ιστορικό τού 1880 καί πώς ό ιστο­
ρικός τοϋ σήμερα βρίσκεται πιό χοντά άπό κείνον
τοϋ 1920’ ο ιστορικός τοΟ 2.000 μπορεϊ νά είναι
άκόμα πιό κοντά. Αύτό διασαφίζει τή θέση μου πώς
ή άντικειμενικότητα στήν ιστορία δέ βασίζεται σ ’
ένα καθορισμένο καί στατικό επίπεδο κρίσης, πού
ύπάρχει έδω καί τώρα, άλλά σ ’ένα επίπεδο πού ε­
κτείνεται άνεξερεύνητο στό μέλλον καί έξελίσσε-
ται καθώς προχωρεϋ ή πορεία τής ιστορίας. ’Η ι­
στορία άποχτδ.νόημα καί άντικειμενικότητα μόνον
όταν καθιερώνει μι.ά γόνιμη σχέίιη άνάμεσα συόΊία'-
ρελθόν καί στό μέλλον.
"Ας δοΟμε τώρα μιά άλλη όψη αύτ?ς τής διχοτό­
μησης άνάμεσα στό γεγονός καί στήν αξία. Οΐ άξί-
ες δέ μπορεϊ νά προέρχονται άπό γεγονότα. Ό ι­
σχυρισμός αύτός είναι μερικά άληθινός καί μερι­
κά λαθεμένος. "Εχετε μόνο νά εξετάσετε τό σύστη­
μα των άξιων πού ισχύει σέ κάθε περίοδο ή κάθε
χώρα γιά νά καταλάβετε κατά πόσο διαμορφώνεται
άπό τά γεγονότα τοΰ περιβάλλοντος. Σέ μιά προη­
γούμενη παράδοση έπέσυρα τήν προσοχή ·πάνω στό
μεταβαλλόμενο ιστορικό περιεχόμενο άξιολογικων
λέξεων, όπως έλευθερία, ισότητα η δικαιοσύνη. "Η
άς πάρουμε τή χριστιανική έκκλησία σά -θεσμό πού
ένδιαφέρεται πλατιά γιάτή διάδοση ηθικών άξιων.
Άντιπαραθέστε τίς άξίες τής πρωτοχριστιανικής
έκκλησίας μ’έκεϋνες τού μεσαιωνικού παπισμού ή
μ’έκεΐνες τών προτεσταντικών εκκλησιών τού’ 19ου
αιώνα. "Η άντιπαραθέστε τίς άξίες πού κηρύσσον­
ται σήμερα άπό τή χριστιανική έ^λησία στήν 'Ι­
σπανία καί στίς 'Ηνωμένες Πολιτεϋες. Αύτές οΐ
διαφορές στίς άξίες Πηγάζουν άπό -ιτ'ις διαφορές
τού ιστορικού γεγονότος. Ή παρατηρείστε τά ;,ά-

-156-
στορυκά γεγονότα πού ύπήρξαν αΰτύα, στόν περα­
σμένο ένάμυσυ <χΰώνα, τής δουλεύας ή τής φυλετυ-
κ?ίς άνυσότητας η τής έκμετάλευσης τής παυδυκής
έργασύας - όλα κάποτε αποδεκτοί σάν ήθυκά ουδέτε­
ρα ή εντυμα - πώς γενυκά θεωροϋνταυ σάν άνήθυ-
κα. 'Η πρόταση πώς οΰ άξύες δέ μπορεϋ νάοΐπροκύ*
πτουν άπό τά γεγονότα είναυ τουλάχυστο μονόπλευ­
ρη *αύ παραπλανητυκή. 'Η άς άντυστρέψουμε τήν
πρόταση. Τά γεγονότα δέν είναι, δυνατό νά προκύ­
πτουν άπό τύς άξύες. Αυτό είναυ μερυκά άληθυνό,
άλλά μπορεΰ νά είναυ τό ίδυο παραπλανητυκό καύ
άπαυτεΰ δυευκρυνηση· Όταν εξετάζουμε,τάγεγονό­
τα, τά έρωτήματα πού βάζουμε όπως καύ οΰ άπαντή-
σευς πού παύρνουμε απορρέουν άπό τό σύστημα τών
άξυών μας. 'Η εΰκόμαμαςγυά τά γεγονότα τοΟ πε-
ρυβάλλοντος μας δυαμορφώνεταυ άπό τύς άξύες. δη­
λαδή άπό τύς κατηγορύες πού μέ τή μεσολάβηση
τους πλησυάζουμε τά γεγονότα. Κυ’αύτή ή εΰκόνα
είναυ ένα άπό τά σπουδαΰα γεγονότα πού ποέπευ
νά λογαρυάζουμε. Οΰ άξύες μπαύνουν μέσα <-λστά γεγο­
νότα καύάποτελοϋν ενα ούσυαστυκό μέρος τους. Οΰ
άξύες μας είναυ ούσυαστυκό κομμάτυ τοϋ έξοκλυ-
σμοϋ μας άάν άνθρώπυνων όντων. Μέ τή μεσολάβηση
τών άξυών μας εχουμε τήν ΰκανότητα νά προσαρμο-
στοϋμε στό περυβάλλον μας καύ νά προσαρμόσουμε
τό περυβάλλον σέ μας, νά άποκτήσουμε κυρυαρχύα
πάνω σ’αύτό, πράγμα πού εκανε τήν ΰστορύα κατα­
γραφή προόδου. Άλλά δραματοπουώντας τόν αγώνα
τοϋ άνθρώπου πρός τό περυβάλλον του, δέν πρέπευ
νά καθυερώσουμε μυά λαθεμένη άντύθεση καύ ενα
λαθεμένο δυαχωρυσμό άνάμεσα στά γεγονότα καύ στύς
άξύες. 'Η πρόοδος στήν ΰστορύα έπυτεύχθηχε μέσα
άπό τήν άλληλεξάρτηση καύ άλληλεπύδραση γεγονό­
των καύ άξυών. Άντυκευμενυκός ΰστορυκός είναυ
έκεΰνος πού δυευσδύευ πυό βαθευά μέσα σ ’αύτή τήν
άμφύλογη δυαδυκασύα.
Ένας μϋτος σ’αύτό τό πρόβλημα γεγονότων καύ
άξυών μδς δύνεταυ άπό τήν κουνή χρήση τής λέξης

-157-
'αλήθευα’- μυά λέξη πού σμύγευ τον κόσμο τών γε­
γονότων καύ τον κύαμο τών άξυών καύ άποτελεΰταυ
άπο στουχεΰα καύ τών δυό. Αύτό δέν άποτελεϋ ΰδυ-
ομορφύα της Άγγλυκής γλώσσας. *Η λέξη γυά τήν
αλήθευα σ’δλες τύς λατυνυκές γλώσσες, ή γερμανυ-
κή Wahrheit καύήρωσυκή pravda*, όλες έχουν αύ­
τό τό δυπλό χαρακτήρα. Κάθε γλώσσα φαύνεταυ νά
άπαυτεϋ αύτή τή λέξη γυά τήν αλήθευα πού δέν εί­
ναυ απλά δήλωση γεγονότος ούτε απλά άξυολογυ-
κή κρύση, άλλά αγκαλυάζευ καύ τά δυο' στουχεΰα. Μπο-
ρεϋ νά είναυ γεγονός πώς πήγα στο' Λονδύνο τήν
περασμένη βδομάδα. Άλλά δέ θά μπορούσατε κανο-
νυκάνάτο' πεΰτε αύτό άλήθευα: στερεϋταυ όπουοδή-
ποτε άξυολογυκο' περυεχο'μενο. Άπ*’τήν άλλη, όταν
οΰ ΰδρυτές τών 'Ηνωμένων Πολυτευών στήν Ανακή­
ρυξη τής Άνεξαρτησύας άναφέρονταυ στήν πρόδη-
λη αλήθευα πώς όλου οΰ ανθρώπου πλάστηκαν υσου,
μπορεΰ νά νουώθετε δτυ το' άξυολογυκο περυεχο'μενο
τής δήλωσης κυρυαρχεϋ πάνω στο' γεγονοτολογυκο'
περυεχόμενο καύ ότυ μπορεΰ άπ’αύτή τή σκοπυά νά
δυεκδυκεΰ το' δυκαύωμα νά θεωρηθεΰ σάν αλήθευα.
Κάπου άνάμεσα σ ’αύτούς τούς δυό πόλους - τοϋ βο'-
ρευου πόλου τών άνευ άξύας γεγονότων καύ τοϋ νό-
τυου πόλου τών άξυολογυκών κρύσεων πού άκόμα άγω-
νύζονταυ νά μετατραποϋν σέ γεγονότα - βρύσκεταυ
τό βασύλευο τής ΰστορυκής άλήθευας. Ό ΰστορυ­
κός, δπως είπα στήν πρώτη μου παράδοση, άμφυτα-
λαντεύεταυ άνάμεσα σέ γεγονός καύ έρμηνεύα, άνα-
μεσα σέ γεγονός καύ άξύα. Δέ μπορεΰ νά τά ξεχω-

*'Η περύπτωση τής pravda είναυ εΰδυκά ένδυαφέρου-

σα, γυατύ ύπάρχευ άλλη μυά παλυά ρωσυκή λέξη γυά
τήν άλήθευα: -istina. Άλλά ή δυάκρυση δέν είναυ
άνάμεσα στήν άλήθευα σά γεγονός καύ στήν άλήθευα
σάν άξύα. Pravda είναυ ή άνθρώπυνη άλήθευα καύ
μέ τύς δυό έπόψευς καύ istina ή θε'ύκή άλήθευα έ-
πύσης μέ τύς δυό - άλήθευα γυά τό θεό καύ άλή­
θευα δπως άποκαλύπτεταυ άπό τό Θεό.

-158-
ρύσευ. "ίσως μέσα σ ’ένα στατυκό κόσμο νά εΰσαστε
υποχρεωμένου νά προτεύνεταυ δυαχωρυσμό γεγονο'τος
καύ άξύας. Ά λλά ή ΰστορύα είναυ χωρύς νόημα σ ’
ένα στατυκό κόσμο. *Η ΰστορύα στήν οΰσύα της εί­
ναυ αλλαγή, κυνηση ή - αν δέν σας ένοχλεϋ πολνί ή
παλυδς μόδας λέξη - πρόοδος.
Έπ*,στ|ΐ)έφω λουπόν τελευώνοντας στήν πβρνγραφή
τοϋ Άκτον γυά τήν πρόοδο σάν τήν "έπυστημονυκή
ύπόθεση πονί πάνω της θά στηρυχτεϋ ή ΰστορύα".
Μπορεϋτε, άν θέλετε, νά μετατρέψετε τήν ΰστορύα
σέ θεολογύα έξαρτώντας. τό νόημα τοϋ παρελθόντος
άπό μυά έξωυστορυκή καύ ύπερλογυκή διίναμη. "Η ά­
κόμα ν ϋ τή μετατρέψετε σέ λογοτεχνύα - μυά συλ­
λογή άπό ύστορύες καύ μόθους χωρύς νόημα καύ ση­
μασύα. Σωστή ΰστορύα μπορεΰ νά γραφτεί μόνο άπό
κεύνους ποό βρύσκουν καύ άποδέχονταυ μυά έννουα
κατεύθυνσης στήν ΰδυα τήν ΰστορύα. *Η πύστη πώς
άπό κάπου ήρθαμε είναυ στενά δεμένη μέ τήν πύστη
πώς κάπου πηγαύνουμε. Μυά κουνωνύα ποιί έχασε τήν
πύστη στήν ΰκανότητα της γυά μελλοντυκή πρόοδο
θά πάψευ γρήγορα νά άσχολεϋταυ μέ τήν πρόοδο της
στό παρελθόν. Όπως είπα στήν άρχή τής πρώτης μου
παράδοσης, .ή άποψη μας γυά τήν ΰστορύα καθρεφτύ-
ζευτήναποψη μας γυά τήν κουνωνύα. Έπανέρχομαυ
τώρα στό άρχυκό μου σημεΕο δυακηρνίσσοντας τήν
πύστη μου στό μέλλον τής κσιυνωνιίά^κιαίΛστό μέΧ-
λον τής ΰστορύας.

-159-
 Ο ΔΙΕΥΡΥΝΟΜΕΝΟΣ ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ

'Η άντύληψη πονί άνάπτυξα σ ’αύτές τύς παραδό-

σευς, γυά τήν ΰστορύα σά μυά συνεχώς κυνονίμενη
δυαδυκασύα, μέ το'ν ΰστορυκό νά κυνεϋταυ με'σα σ ’
αύτήν, μέ άναγκάζευ να κάνω μερυκές συμπερασμα-
τυκές σκέψευς γυά τή θέση τής ύστορύας χαύ τοΟ
ΰστορυκοϋ στόν καυρό μας. Ζοϋμε σέ μυά εποχή -
καύ δέν είναυ ή πρώτη φορά στήν ΰστορύα - ποιί
προρήσευς μυας παγκόσμυας καταστροφής υπάρχουν
δυάχυτες χαύ μας βαραύνουν. Δέν είναυ δυνατόν
οΰτε νά άποδευχτοΟν οΰτε νά άναυρεθοΟν. Σ’όπουα-
δήποτε όμως περύπτωση είναυ λυγότερο σύγουρες,
άπό τήν πρόρηση πώς όλου θά πεθάνουμε. Κυ’άφοΰ
ή βεβαυότητα αυτής τής πρόρησης καθόλου δέ μας
έμποδύζευ νά κάνουμε σχέδυα γυά τό μέλλον μας,
θά προχωρήσω στή συζήτηση γυά τό παρόν καύ μέλ­
λον τής χουνωνύας μας μέ τήν προϋπόθεση πώς αυ­
τή ή χώρα - ή τουλάχυστον ενα μεγάλο μέρος τοΟ
κόσμου - θά έπυζήσευ μέσα άπό τονίςκυνδνίνους πονί
μας άπευλοΟν καύ πώς ή ύστορύα θά συνεχυστεΰ.
Στά μέσα τοΟ εΰκοστοΟ αΰώνα ό κόσμος βρύσκεται»
σέ μυά δυαδυκασύα άλλαγής ΰσως πυό βαθευά καύ
πυό γενυκή άπό κάθε αλλη ποτέ πρύν, άπό τότε πονί
ο μεσαυωνυκός κόσμος εγυνε συντρύμυα καύ μπήκαν
στό δέκατο πέμπτο καύ δέκατο εκτο αιώνα τά θεμέ-
λυα τοΟ σνίγχρονου κόσμου. Χωρύς άμφυβολύα ή αλ­
λαγή είναυ τελυκά τό προΰόν τών έπυστημονυκών ά-
νακαλνίψεων καύ έφευρέσεων, τής όλο καύ πυό μεγά­
λης καύ πλατύδς εφαρμογής τους καύ τών έξελύξε-
ων πού προήλθαν αμεσα ή έμμεσα άπ’αύτές. 'Η πυό
φανερή πλευρά αύτής τής άλλαγής είναυ μυά κουνω­
νυκή έπανάσταση άνάλογη μ’έκεύνη, πονί τό δέκατο
πέμπτο καύ δέκατο εκτο αΰώνα ανουξε τό δρόμο γυά
τήν έξουσύα σέ μυά καυνονίργυα τάξη> πονί βασύστη-
κε στήν οΰκονομύα καύ στό έμπόρυο κυ’άργότερα

-160-
στη βυομηχανύα. *Η καυνούργυα δομή τής βυομηχα-
νύας μας καί ή καυνούργυα δομή τής κουνωνύας μας
παρουσιάζουν τεράστυα προβλήματα, πού δέ μπορώ
νά καταπυαστώ μ’αύτά τώρα. Όμως ή άλλαγή εχευ
δυό δψευς πυό άμεσα σχετυκέςμέτό θέμα μου-αύ^
τό πού θά ονόμαζα άλλαγή σέ βάθος χαύ άλλαγή σέ
γεωγραφυκή έκταση. Θά δοκυμάσω νά πλησιάσω σύν­
τομα χαύ τύς δυό.

'Η ίστορύα άρχύζευ όταν οΰ ανθρώπου άρχύζουν

νά βλέπουν τό πέρασμα τοϋ.χρόνου, δχυ μέ αναλο-
γύες φυσυκών δυαδυχασυων - ό χύχλος των εποχών,
ή δυαρχευα τής άνθρώπυνης ζωής - άλλά σά μυά σευ-
ρά εΰδυχών περυστατυχών, πού μέσα τους οΰ ανθρώ­
που έμπλέχονταυ μέ έπύγνωση χαύ πού μποροΟν μέ
έπύγνωση νά τά έπηρεάσουν. Ίστορύα, λέευ , ο
Μπούρκχαρντ, είναυ "ή ρήξη μέ τή φύση έξαυτύας
τής άφύπνυσης τής συνεύδησης". Ίστορύα είναυ ό
μαχρύς άγώνας τοΟ άνθρώπου νά χατανοήσευ τό πε­
ρυβάλλον του χαύ νά έπυδράσευ σ ’αύτό μέτή χρή­
ση τον) λογυχοΟ του. Όμως ή σύγχρονη περύοδος
δυεύρυνε τόν αγώνα μέ έπαναστατυκό τρόπο. Τώρα 6
άνθρωπος προσπαθεΰ νά κατανοήσευ καύ νά έπυδρά­
σευ δχυ μόνο στό περυβάλλον του άλλά καύ στόν έ-
αυτό του. Κυ’αύτό πρόστεσε μυά καυνούργυα δυά-
σταση στή λογυκή καύ μυά καυνούργυα δυάσταση στήν
ΰστορύα. *Η σύγχρονη έποχή είναυ ή πυό ΰστορυκά
σκεπτόμενη άπ’όλες τύς άλλες έποχές. Ό σύγχρο­
νος άνθρωπος έχευ, σ ’ένα χωρύς προηγούμενο βαθ­
μό, αύτοσυνεύδηση χαύ έπομένως ΰστορυχή συνεύδη-
ση. ’Ερευνα μέ πάθος πύσω στό λυκόφως άπ’δπου
προήλθε, έλπύζοντας πώς οΰ ωχρές άχτύνες του θά
φωτύσουνντό σχοτάδυ πού μέσα του προχωρεϋ. Κυ’έ-
τσυ οΰ προσδοκύες καύ οΰ άνησυχύες γυά τό μονο-
πάτυ πού βρύσκεταυ μπροστά του "ζωογονοΟν τή ό^,ο-
ρατυκότητα του γυά χεϋνο πού βρύσχεταυ πύσω του.
Παρελθόν, παρόν καύ μέλλον συνδέονταυ στήν άτερ-
μονη άλύάύδα τής ΰστορύας.

- 161-
 * Η αλλαγή στο σύγχρονο κόσμο, πού γνώρισμα της
εΰταν ή ανάπτυξη άπό το'ν άνθρωπο έπύγνωσης τοΟ
έαυτοϋ του, μποροϋμε νά ποϋμε πώς άρχυσε μέ το'ν
Μτεκάρτ, πού πρώτος καθόρυσε τή θέση τοϋ ανθρώ­
που σάν όντος πού όχϋ μονάχα μπορεΰ νά σκέφτε-
ταυ, άλλά μπορεΰ νά σκεφτεΰ πάνω στήν ιυδυα του
τή σχέψη, πού μπορεΰ νά παρατηρεΰ το'ν έυατό του
στήν πράξη τής παρατήρησης, έτσυ πού ό άνθρωπος
είναυ ταυτόχρονα το'ύποκεύμενο καύ τό άντυκεύμε­
νο ~τής σκέψης καύ τής παρατήρησης. Μόνο στά τέλη
τοϋ δέκατου όγδοου αΰώνα εγυνε φανερή αύτή ή ά­
νάπτυξη, όταν ό Ρουσσώ άνουξε καυνούργυους όρύ-
ζοντες στήν άνθρώπυνη αύτοκατανόηση καύ αύτεπύ-
γνωση καύ έδωσε στόν άνθρωπο μυά καυνούργυα άπτυ-
κή γυά τόν κόσμο τί^ς φύσης καύ γυά τόν παραδοσυ-
ακό πολυτυσμό. *Η Γαλλυκή Επανάσταση, είίϋΕΗ ο
Τοκεβύλ, έμπνεύσθηκε άπό "τήν πύστη πώς έκεΰ-
νο πού χρευαζόταν εΰταν ή άντυκατάσταση τοϋ πλέγ­
ματος τών παραδοσυακών έθύμων πού ρύθμυζαν τήν τό­
τε κουνωνυκή τάξη άπό άπλούς στουχευώδευς κανό­
νες, προερχόμενους άπό τήν άσκηση τ^ς άνθρώπυνης
λογυκής κυ’άπό τό φυσυκό νόμο". "Ποτέ μέχρυ τό­
τε", έγραψε ο Άκτον σέ μυά χευρόγραφη σημεύυση
"δέν είχε ζητήσευ ο άνθρωπος τήν έλευθερύα έχον­
τας γνώση τοϋ τύ ζητοϋσε". Γυά τόν Άκτον, όπως
καύ γυά τόν Χέγκελ, έλευθερύα καύ λογυκή δέ’χω-
ρύζουν ποτέ. Καύ μέττί ·ΓάλΧυκή κβπάδάσταση· ■‘■συν­
δέθηκε η Άμερυκανυκή Επανάσταση·
"Πρύν άπό ογδόντα έφτά χρονυα πάνω σ ’αύτή τήν
ήπευρο οΰ πατέρες μας γέννησαν ένα καυνούργυο έ­
θνος, πού έγκυμονήθηκε άπο' τήν έλευθερύα καύ ά-
φυερώθηκε στήν άρχή πώς όλου οΰ άνθρωπου είναυ
ΰσου".
Σύμφωνα μέ τά λόγυα τοϋ Λύνκολν, έυταν κάτυ
μοναδυκό - η πρώτη περύπτωση "σΐήν ΰστορύα πού
ανθρώπου σκόπυμα καύ συνευδητά δυαμορφώθηκαν σέ
έθνος κυ’έπευτα συνευδητά καύ σκόπυμα άποφάσυσαν
νά δυαπλάσουν άλλους άνθρώπους μέσα σ ’αύτό. Στό

-162-
δέκατο έβδομο καύ δέκατο όγδοο αΰώνα ό άνθρωπος
είχε πλήρη συνεύδηση τοΟ γύρω του κόσμου καύ τών
νόμων του. Αυτού δέν εΰταν πυά μυστηρυώδευς έν-
τολές μυας ανεξερεύνητης πρόνουας, άλλά νόμου
προσυ-ςού στή λογυκή. Εΰταν όμως νόμου στούς 6-
πούους ΰπόκευταν ό άνθρωπος καύ όχυ νόμου πού
τους δημυούργησε ό ϋδυος. Στό επόμενο στάδυο ό
άνθρωπος θά άποκτοΟσε πλήρη συνεύδηση τής έξου-
σύας του πάνω στό .περυβάλλον του καύ πάνω στόν
εαυτό του καύ τοΟ δυκαυώματος το0 νά φτυάχνευ· νό­
μους κάτω άπ’τούς όπούους θά ζοΰσε.
'Η μετάβαση άπό τό δέκατο όγδοο αΰώνα στό
σύγχρονο κόσμο ευταν μακρά καύ βαθμυαύα. Άντυ-
προσωπευτυκού της φυλόσοφου ευταν ο Χέγκελ καύ
ό Μάρξ, πούκαύοΰ δυό κατέχουν άμφυλεγόμενη θέ­
ση. Ό Χέγκελ εΰταν ρυζωμένος στήν ΰδέα τών νό­
μων πρόνουας πού μετατρέπονταυ σέ νόμους λογυ-
κής. Τό παγκόσμυο πνεΟμα τοΟ Χέγκελ άρπάζευ στα­
θερά μέ τό ενα χέρι- τήν πρόνουα καύ μέ τό άλλο
τή λογυκή. Άπηχεϋ τόν Άνταμ Σμύθ. Τά άτομα "ΰ-
κανοπουοΟν τά δυκά τους συμφέροντα* άλλά μ'αύ-
τό κάτυ παραπάνω έκπληρώνεταυ, Sotf |ϊρώ)<ετ.αυ·λάν*»
θάνον στύς πράξευς τους άν καύ δέν ύπάρχευ στή
συνεύδηση τους". Γυά τό λογυκό σκοπό τοΟ παγκό-
σμυου πνεύματος γράφευ πώς οΰ άνθρώπου "όσο δυ-
αρκεϋ ή πράξη τής πραγμάτωσης του^. βρύσκουν τήν
εύκαυρύα γυά νά ΰκανοπουήσουν τήν έπυθυμύα τους
πού τό νόημα της είναυ δυαφορετυκό άπ’αύτόν τόν
σκοπό". Αύτό δέν είναυ άλλο άπό τήν άρμονύα τών
συμφερόντων μεταφρασμένη στή γλώσσα τής γερμανυ-
κής φυλοσοφύας. Τό ΰσοδύναμο τοΟ Χέγκελ μέ τό
"κρυμμένο χέρυ" τοΟ Σμύθ εΰταν ή περύφημη "πα-
νουργύα τοΟ λόγου" πού άναγκάζευ τούς ανθρώπους
νά έργαστοΟν γυά τήν εκπλήρωση σκοπών, πού γυ’
αύτούς δέν έχουν συνεύδηση. Ό Χέγκελ δέν εΰταν
λυγότερο φυλόσοφος τής Γαλλυκής Επανάστασην, ό
πρώτος φυλόσοφος πού είδε τήν ούσύα τής πραγμα-
τυκότητας στήν ΰστορυκή άλλαγή καύ στήν άνάπτυ-

-163-
ξη άπο τόν άνθρωπο συνεύδησης τοϋ έαυτοϋ του. 'Η
έξέλυξη στήν ύστορία σήμαυνε έξέλυξη πρός τήν έν-
νουα τής έλευθερυας. Άλλά μετά τό 1815 ή πνοή
τής Γαλλυχής ’Επανάστασης έσβυσε μέσα στύς τυμ­
πανοκρουσίες τής Παλυνόρθωσης. Ό Χέγκελ εΰταν
πολυτυκά πάρα πολύ δευλός καί στά ΐελευταϋά του
χρόνυα πολύ σταθερά περυορυσμένος στό κατεστημέ­
νο τής έποχής του γυάνάεΰσάγευ όπουοδήποτε συγ-
κεκρυμένο νόημα στύς μεταφυσυκές προτάσευς του.
*Η περυγραφή άπό τόν Χέρτσεν τών θεωρητυκών αρ­
χών τοΟ Χέγκελ σάν τήν "άλγεβρα τής επανάστασης"
εΰταν ύδυαυ'τερα εύστοχη- Ό Χέγκελ έδωσε τή ση~
μευογραφυκή παράσταση» σλλό δέν τής έδωσε πρα-
κτυκό περυεχόμενο. ’Εμευν£ γυά τόν Μάρξ νά γρά-
ψευ τήν άρυθμητυκή στυς άλγεβρυκές έξυσώσευς τοϋ
Χέγκελ.
’Οπαδός καί τοϋ Άνταμ Σμίθ καί τοϋ Χέγκελ, ο
Μάρξ ξεκίνησε άπό τήν άντύληψη ένός κόσμου ρυθ-
μυσμένου άπό λογυκούς φυσυκούς νόμους. Σάν τόν
Χέγκελ, άλλά τώρα μέ πρακτυκή καί συγκεκρυμένη
μορφή, ό Μάρξ πέρασε στήν άντύληψη ένός κόσμου
ρυθμυσμένου άπό νόμους, πού έξελίσσεταυ κάτω άπό
μυά λογυκή δυαδυκασύα σέ άνταπόκρυση τής έπανά-
στατυκής πρωτοβουλύας τοΟ άνθρώπου. Στήν τβλυκή
σύνθεση τοϋ Μάρξ ήΰστορύα σήμαυνε τρύα πράγματα,
άξεχώρυστα τό ένα άπό τό άλλο, πού σχημάτυζαν έ­
να συνεχόμενο καύ λογυκό σύνολο: τήν κίνηση τών
περυστατυκών σύμφωνα μέάντυκευμενυκούς καύ πρω-
ταρχυκά οΰκονομυκούς νόμους, τήν άντύστουχη ανά­
πτυξη τής σκέψης μέσα άπό μυά δυαλεκτυκή δυαδυ­
κασύα’ καύ τήν άντύστουχη δράση μέ τή μορφή τοϋ
ταξυκοϋ άγώνα, πού έναρμονύζευ καύ συνενώνευ τή
θεωρύα καύ τήν πρακτυκή τής έπανάστασης· Αύτό
πού προσφέρευ ό Μάρξ είναυ μυά σύνθεση άντυκευ-
μενυκών νόμων καύ συνευδητής δράσης πού τούς
μεταφράζευ σέ πρακτυκή, σύνθεση αύτών πού μερυ-
κές φορές (άν καύ παραπλανητυκά) άπόκαλοϋνταυ
ντετερμυνυσμός καύ βολονταρυσμός. Ό Μάρξ γράφευ

- 164 -
σταθερά γυά νόμους , που σ ’αυτούς υποτάσσονται, μέ-
χρυ τώρα οΰ ανθρώπου χωρύς νά τούς συνευδητοπου-
οΟν: έπέσυρε πολλές φορές τήν προσοχή σ ’ότυ ονό­
μασε "λαθεμένη συνεύδηση" έκεύνων πού είναυ έμ-
πλεγμένου σέ μυά καπυταλυστυκή οΰκονομύα χαυ κου­
νωνύα: "Οΰ άντυλήψευς γυά τούς νόμους τής παρα­
γωγής πού δυαμορφώθηχαν στό μυαλό τών φορέων πα­
ραγωγής χαυ χυχλοφορυας θά δυαφέρουν πλατυά απ’
τονίς πραγματυκούς νόμους". Βρυσχευ όμως κανεύς
στα γραφτά τοΟ Μάρξ έχπληχτυχά παραδεύγματα έχ-
χλήσεων γυάσυνευδητή έπαναστατυχή δράση: "Οΰ φυ­
λόσοφου τό μόνο που έχαναν εΰταν νά ερμηνεύσουν
τόν χόσμο μέ δυάφορους τρόπους", εΰταν η περύφη-
μη θέση στόν Φόϋερμπαχ, "άλλά τό θέμα είναυ νά
τόν άλλάξουμε". "Τό προλεταρυάτο", δυακήρυξε τό
Κουμμουνυστ υκό Μανυφέστο, "θά χρησυμοπούή-
σευ τήν, πολυτυκή του κυρυαρχΰα γυά νά άπογυμνώ-
σευ λύγο-λυ'γο τήν άστυκή τάξη άπ’όλο τό κεφάλαυο
καύ νά συγκεντρώσευ όλα τά μέσα παραγωγής στά
χέρυα τοΟ κράτους". Καυ' στό 'Η 18η Μπρυμαυ'ρ
τοϋ Λουδοβύκου Βοναπάρτη ό Μάρξ μυλησε "γυά
μυά δυανοητυκή αύτοσυνεύδηση πού δυαλύευ μέσα ά­
πό μυά δυαδυκασύα έκατό χρόνων όλες τύς παραδο-
συακές ΰδέες". Εΰταν τό προλεταρυάτο πού θά δυά-
λυε όλη τή λαθεμένη συνεύδηση τής καπυταλυστυ-
χής κουνωνύας καύ θά έφερνε τήν άληθυνή συνεύδη­
ση τής άταξυκής κουνωνύας. ’Η άποτυχύα όμως τών
επαναστάσεων τοΟ 1848 εΰταν μυά σοβαρή καύ δρα-
ματυκή όπυσθοδρόμηση γυά έξελύξευς πού φαύνον-
ταν έπυκεύμενες, όταν ό Μάρξ αρχυσε νά δημυουρ-
γεΰ. Τό τελευταϋο μέρος τοΟ δέκατου ένατου αΰώ­
να πέρασε μέσα σέ μυά άτμόσφαυρα, όπου χυρυαρ-
χοΟσε άκόμα ή εύημερύα καύ ή άσφάλευα. Μόλυς μέ
τήν αλλαγή τοΰ αΰώνα συμπληρώθηκε ή μετάβαση στή
σύγχρονη ΰστορυκή περυ'οδο, όπου ή πρωταρχυκή λευ-
τουργύα τής λογυκής δέν είναυ πυά νά κατανοήσευ
άντυκευμενυκούς νόμους πού κυβερνοΰν τή συμπε-
ρυφορά τοΰ άνθρώπου μέσα στήν χουνωνύα, άλλά μάλ­

-165-
λον νά αναμορφώσει, μέ συνειδητή δρα'ση τήν κοινω­
νία καί τά άτομα που τή συνθέτουν. Στόν Μάρξ,
ή "τάξη", αν καί δέν είναι έπακριβώς καθορισμένη,
παραμένει συνολικά αντικειμενική έννοια πού έ-
δραιώνεται άπό τήν οικονομική ανάλυση. Στόν Λέ-
νινή έμφαση μετατίθεται άπό τήν "τάξη" στό "κόμ­
μα", πού άποτελεϊ τήν πρωτοπορία τής τάξης καί
διοχοτεύει σ'αύτήν τό απαραίτητο στοιχεϊο ταξικής
συνείδησης. Στόν Μάρξ ή "ιδεολογία" είναι άρνη-
τικός ορος-προϊόν λαθεμένης συνείδησης τής καπι­
ταλιστικής κοινωνικής τάξης. Στόν Λένιν ή "ιδε­
ολογία" γίνεται ουδέτερη ή θετική-μιά πίστη πού
έμφιτεύεται άπό μιά έλίτ άρχηγών μέ ταξική συ­
νείδηση σέ μιά μάζα έργατών μέ δυνάμει ταξική
συνείδηση. 'Η διαμόρφωση ταξικής συνείδησης δέν
είναι μιά αυτόματη διαδικασία, άλλά μιά δουλειά
πού πρέπει νά γίνει.
Ό άλλος μεγάλος διανοητής πού πρόστεσε μιά
καινούργια διάσταση στή λογική τοΟ καιροϋ μας,
είναι ό Φρόϋντ. Ό Φρόϋντ παραμένει σήμερα κάπως
αινιγματική φυσιογνωμία. Άπό άγωγή καί καταγωγή
είταν ενας άτομικιστής φιλελεύθερος τοΟ δέκατου
ένατου αίώνα καί δεχόταν χωρίς συζήτηση τήν κοι­
νή άλλά παραπλανητική άντίληψη μιας θεμελιακής
άντίθεσης άνάμεσα στό άτομο καί τήν κοινωνία.
Ό Φρόϋντ πλησιάζοντας τόν άνθρωπο σά μιά βιο­
λογική μάλλον παρά σάν κοινωνική οντότητα είχε
τήν τάση νάάντιμετωπίζει τό κοινωνικό περιβάλλον
σάν κάτι ιστορικά δεδομένο μάλλον, παρά σάν κά­
τι σέ διαρκή διαδικασία δημιουργίας καί μετασχη­
ματισμοί) άπό τόν ίδιο τόν άνθρωπο. Δέχτηκε πάν­
τοτε έπιθέσεις άπό τούς Μαρξιστές γιατί προσέγ­
γιζε αύτά πού είναι πραγματικά κοινωνικά προβλή­
ματα άπό τή σκοπιά τοϋ άτόμου καί καταδικάστη­
κε σάν άντιδραστικός άπ’αύτή τήν άποψη. Κι’αύτή
ή κατηγορία, πού είταν έν μέρει μόνο βάσιμη γιά
τόν ίδιο τόν Φρόϋντ, έχει άπόλυτα δικαιωθεί άπό
τή σύγχρονη νεοφροϋδική σχολή στίς 'Ηνωμένες Πο-

-166-
λυτευες, πού ύποστηρύζευ πώς οΐ. δυσπροσαρμοστυ-
κότητες είναυ έμφυτες στό άτομο καύ δέ βρύσκον-
ταυ στη δομή της κουνωνύας καύ θεωρεΰ σάν τήν
οΰσυαστυκή λευτουργύα τής ψυχολογύας τήν προσαρ­
μογή τοΟ άτόμου στήν κουνωνύα. 'Η άλλη συνηθυσμέ-
νη κατηγορύα ένάντυα στόν Φρόϋντ, πώς ,έξέτευνε
τό ρόλο τοΟ άλογου στά άνθρώπυνα πράγματα, είναυ
εντελώς λαθεμένη καύ στηρύζεταυ σέ μυά χοντρο-
κομένη σύγχυση άνάμεσα στήν άναγνώρυση τοϋ άλο­
γου στουχεύου στήν άνθρώπυνη συνπερυφορά καύ στήν
αποθέωση τοϋ άλογου. Είναυ δυστυχώς άλήθευα πώς
ύπάρχευ στύς Αγγλόφωνες χώρες σήμερα άποθέωση
τοϋ άλογου μέ τή μορφή κυρύως ύποτύμησης τών έ-
πυτευγμάτων καύ τών δυνατοτήτων τής λογυκής καύ
πώς άποτελεΰ μέρος τοϋ σύγχρονου ρεύματος πεσυ-
μυσμοϋ καύ ΰπερσυντηρητυσμοϋ, πού γυ’αύτόθάμυ-
λήσω αργότερα. Αύτο' όμως δέν προέρχεταυ άπό τόν
Φρόϋντ πού εΰταν ένας ακράτητος καύ μάλλον πρω­
τόγονος όρθολογυστής. ’Εκεΰνο πού έκανε ό Φρόϋντ
είταν νά δυευρύνευ.τό πεδύο γνώσης καύ κατανόη­
σης μας αποκαλύπτοντας στήσυνεύδηση.καύ στή λο­
γυκή έρευνα τύς άσυνεύδητες ρύζες τής άνθρώπυνης
συμπερυφορας. Αύτό είταν επέκταση τοϋ χώρου κυ-
ρυαρχύας τής λογυκής, άνάπτυξη τής ικανότητας
τοϋ άνθρώπου vtx κατανοεϋ καύ νά έλέγχευ το'ν εαυ­
τό του καύ έπομένως τό περυβάλλον του. Καύ άπο­
τελεΰ έπαναστατυκό καύ προοδευτυκό έπύτευγμα. Ά ­
πό αύτή τήν άποψη ό Φρόυντ όλοκληρώνευ καύ δέν
άντυκρούευ τό έργο τοϋ Μάρξ. Ό Φρόϋντ άνήκευ
στό σύγχρονο κόσμο μέ τήν έννουα πώς, άν κυ’ό υ-
δυος δέ ξέφυγε τελεύως άπό τήν άντύληψη μυας στα­
θερής καύ άμετάβλητης άνθρώπυνης φύσης, προμήθευ-
σε έργαλεϋα γυά μυά καλύτερη κατανόηση τής άν­
θρώπυνης συμπερυφορας κυ’έτσυ έργαλεϋα γυά μυά
συνευδητή τροποπούηση της μέσα άπό λογυκές δυα-
δυκασύες.
Γυά τόν ΰστορυκό ή ΰδυαύτερη σημασύα τοϋ Φρόυντ
έχευ δυό πλευρές. Πρώτα-πρώτα "ό Φρόυντ έβαλε τό

-167-
τελευταΰο καρφύ στό φέρετρο τής παλυας αυταπά­
της πώς τά κύνητρα τής δράσης τους, πού οΰ άν­
θρωποι, προβάλλουν ή πυστεύουν, εϊνάυ πράγματι,
ένδεδευγμένα γυά νά εξηγήσουν τύς πράξευς τους:
αύτό εϊναυ ενα άρνητυχό έπύτευγμα κάπουας-Λτημα-
σύας, άν καύ πρέπευ νά άντυμετωπύζεταυ κάπως έ-
πυφυλακτυκά ή θετυκή απαύτηση μερυκών φαντασυο-
κόπων νά φωτύσουν τή συμπερυφορά τών μεγάλων άν-
δρών τής ΰστορύας μέ ψυχαναλυτυκές μεθόδους. 'Η
μέθοδός τής ψυχανάλυσης βασύζεταυ στήν έξονυχυ-
στυκή άνάκρυση τοΟ άσθενοΟς: δέ μπορεΰ νά έξετά-
ζευς, νά άνακρύνευς τούς νεκρούς. Κατά δεύτερο,
ο Φρόϋντ ένυσχύοντας τήν έργασύα τοΟ Μάρξ, έν-
θάρρυνε τόν ΰστορυκό νά έξετάσευ τόν έαυτό του
καύ τή δυκή του θέση στήν ΰστορύα, τά κύνητρα -
υσως κρυμμένα κύνητρα - πού κατεύθυναν τήν εκλο­
γή θέματος ή.περυόδου καύ τήν έπυλογή του καύ
έρμηνεύα τών γεγονότων, τήν έθνυκή καύ κουνω-
νυκή καταγωγή πού καθόρυσε τήν όπτυκή του γω-
νύα, τήν άντύληψη νΎΙ'Ο τό μέλλον πού δυαμορφώνευ
τήν άντύληψη του γυά τό παρελθόν. Άπό τότε πού
γράψανε ό Μάρξ κυ’ό Φρόϋντ, ο ΰστορυκός δέ δυ-
καυολογεΰταυ πυά νά θεωρεϋ τόν εαυτό του σάν α­
μέτοχο άτομο, πού στέκεταυ έξω άπό τήν κουνωνύα
καύ έξω άπό τήν ΰστορύα. Βρυσκόμαστε στήν έποχή
τής αύτεπύγνωσηί* ο ΰστορυκός μπορεΰ καύ πρέπευ
νά ξέρευ τύ κάνευ.
'Η μετάβαση σ ’αύτό πούάποκάλεσα σύγχρονο κό­
σμο - ή έπέκταση.σέ νέες σφαΰρες τής λευτουργύ-
ας. καύ δύναμης τής λογυκής - δέν έχευ άκόμα ο-
λοκληρωθεϋ: εϊναυ τμήμα τής έπαναστατυκής αλλα­
γής πού πέρνα ό κόσμος τοΟ εΰκοστοΟ αΰώνα. Θά ήθελα
νά έξετάσω μερυκά άπ’ τά κύρυα συμπτώματα αύτής
τής μετάβασης.
"Ας άρχύσουμε μέ τά οΰκονομυκά. Μέχρυ τό 1914
εΰταν άκόμα ούσυαστυκά άπρόσβλητη ήπύστη σέ άν-
τυκευμενυκούς οΰκονομυκούς νόμους, πού κυβερνοΟ-
σαν τήν οΰκονομυκή συμπερυφορά άνθρώπων καύ έθ-

-168-
νών καύ πού μποροΟσαν νά άγνοηθοΟν μόνο πρός ζη-
μυά τους. Οΰ χόχλοι, τοΟ έμπορύου, ή δυακύμανση
τών τυμών, ή άνεργύα καθορύζονταν άπ αυτούς τούς
νόμους. Μέχρυ τό 1930, όταν άρχυσε η μεγάλη οΰ-
χονομυχη κρύση κυρυαρχοΟσε άχόμα αύτή η άποψη.
Άπό κεΰ κυ’έπευτα τά πράγματα έξελύχτηκαν γορ­
γά. Στά χρόνυα τοΟ 1930 ο κόσμος άρχυσε νά μυλάευ
γυά τό "τέλος τοΟ ούκονομυκοΟ άνθρώπου" εννοών­
τας τόν άνθρωπο πού μέ συνέπευα πάσχυζε γυά τά
ούκονομυκά του συμφέροντα σύμφωνα μέ τούς οΰκο-
νομυκούς νόμους. Κυ’άπό τότε κανένας, έκτος άπό
λύγους Ρύπ Βάν Βύνκλς* τοΟ δέκατου ένατου αΰώ-
να, δέν πυστεύευ στούς οΰκονομυκούς νόμους μ’αύ-
τή τήν έννουα. Σήμερα ή ούκονομυκή έγυνε εΰτε
μυά σευρά άπό θεωρητυκές μαθηματυκές έξυσώσευς,
εΰτε μυά πραχτυχή μελέτη τοΟ πώς μερυκού θά φέ­
ρουν βόλτα τούς άλλους. Ή άλλαγή είναυ κυρύως
τό άποτέλεσμα μυας μετάβασης άπό τόν άτομυκόσε-
ναν ύπερατομυκό καπυταλυσμό. ’Οσο καυρό κυρυαρ-
χοΟσε ό άτομυκός έπυχευρηματύας καύ έμπορος κα­
νεύς δέ φαυνόταν ύκανός νά έλεγχευ τήν οΰκονο-
μύα ή νά τήν έπηρεάζέυ μέ όπουοδήποτε συγκεκρυ-
μένο τρόπο χυ’ έτσυ δυατηρήθηκε ή ψευδαύσθηση
τών άπρόσωπων νόμων καύ δυαδυκασυών. Άκόμα καύ
ή Τράπεζα τής Άγγλύας, στύς μέρες τής πολύ με­
γάλης της ύσχύος, θεωρήθηκε όχυ μόνο σάν έπυδέ-
ζυος χευρυστής, άλλά σάν άντυκευμενυκός καύ σχε­
δόν αυτόματος θεματοφύλακας τών ούκονομυκών τά­
σεων. Άλλά μέ τή μετάβαση άπό τήν οΰκονομύα τοΟ
laissez-faire σέ μυά κατευθυνόμενη οΰκονομύα
(εΰτε είναυ καπυταλυστυκή κατευθυνόμενη οΰκονο­
μύα, εΰτε σοσυαλυστυκή-εΰτε κατευθύνε,ταυ άπό έ-

* ’Ηρωας τής ομώνυμης ΰστορύας τοΟ Οΰάσυνγκτον

’Ιρβυν (1820), πού μένευεΰκοσυ χρόνυα μαγεμένος
σέ μυά σπηλυά καύ έπυστρέφοντας βρύσκεΰ όλους
τούς συγγενεΰς του πεθαμένους καύ τόν κόσμο τ<-
λεύως άλλαγμένο (Σ.τ.Μ).

-169-
ναυ υπερατομικό καπυταλυστή καύ τά κατ’όνομα ΰ-
δυωτυκά κόντσερν, ευτε άπό τό κράτος), αύτή ή
αύταπάτη δυαλύθηκε. Γύνεταυ σαφές πώς· όρυσμένομ
άνθρώπου παύρνουν όρυσμένες άπο.φάσευς γυά όρυ-
σμένους σκοπούς καύ πώς αυτές οΰ άποφάσευς καθθ-’
ρύζουν γυά μας τήν οΰκονομυκή μας πορεύα. Σήμε­
ρα καθένας ξέρευ πώς ή τυμή τοΟ λαδυοΟ ή τοϋ σα-
πουνυοϋ πουκύλευ χωρύς νά άκολ*>υθεϋ εναν άντυκευ-
μενυκό νόμο προσφοράς καύ ζήτησης. Καθένας ξέ­
ρευ πώς ή πτώση τών τυμών καύ ή άνεργύα είναυ
άνθρώπυνα κατασκευάσματα: οΰ κυβερνήσευς τό πα-
ραδέχονταυ, όταν ύσχυρύζονταυ ότυ γνωρύζουν πώς
νά τά θεραπεύσουν. 'Η μετάβαση εγυνε άπό τό lais­
sez-faire στόν προγραμματυσμό, άπό τό άσυνεύδη-
το στό συνευδητό, άπό τήν πύστη στούς άντυκευμε-
νυκούς νόμους στήν πύστη ότυ ό άνθρωπος μπορεΰ
μέ τύς υδυες του τύς πράξευς νά είναυ κύρυος τοϋ
οΰκονομυκοϋ του πεπρωμένου. 'Η κουνωνυκή πολυτυ­
κή προχώρησε παράλληλα μέ τήν οΰκονομυκή: στήν
πραγματυκότητα ή οΰκονομυκή πολυτυκή ενσωματώθη­
κε στήν κουνωνυκή. Θά παραθέσω ενα άπόσπασμα ά­
πό τόν τελευταϋο τόμο τής πρώτης Σύγχρονης Ί -
στορύας τοϋ Καύμπρυτζ , πού δημοσυεύτηκε τό
1910, ενα έξαυρετυκά εύαύσθητο σχόλυο άπό ενα
συγγραφέα πού δέν είχε καμμυά σχέση μέ τό μαρ-
ξυσμό καύ πού πυθανόν νά μήν είχε άκούσευ γυά
τόν Λένυν:
"'Η πύστη στή δυνατότητα κουνωνυκής μεταρρύθ-
μυσης μέ συνευδητή προσπάθευα είναυ τό κυρύαρχο
ρεϋμα στήν εύρωπαυκή σκέψη. Ξεπέρασε τήν πύστη
στήν έλευθερύα σάν τή μοναδυκή πανάκευα. Εήμερα
η δυάδοση της είναυ τόσο σημαντυκή καύ τόσο
γόνυμη όσο καύήπύστη στά δυκαυώματα τοϋ άνθρώ­
που στόν καυρό τής Γαλλυκής ’Επανάστασης".
Σήμερα, πενήντα χρόνυα μετά άπ’αύτό τό άπό­
σπασμα, περυσσότερο άπό σαράντα χρόνυα μετά τή
Ρώσυκη ’Επανάσταση καύ τρυάντα χρόνυα μετά τή
μεγάλη οΰκονομυκή χρύση, αύτήήπύστη εγυνε κου-

-170-
νός τόπος. Καύ ή μετάβαση άπο' την υποταγή στούς
άντυκευμενυκούς οΰκονομυκούς νόμους, πού αν χαύ
ύποθετυκά- λογυκού, βρύσχονταν πέρα άπό τόν έλεγ*-
χο τοΟ ανθρώπου, πρός την πύστη στην >ΰκανότητα
τοΟ άνθρώπου νά ελέγχει, μέ συνευδητη δράση τό
ούχονομυκό του πεπρωμένο, μοΟ φαύνεταυ πώς άντυ-
προσωπεύευ μυά άνάπτυξη στην έφαρμογη τής λογυ-
χής στά άνθρώπυνα πράγματα, μυά έπαυξημένη ΰχα­
νότητα χατανόησης χαύ χυρυαρχύας τοΟ άνθρώπου
πάνω στόν εαυτό του χαύ στό περυβάλλον του, πού
θά ήμουν έτουμος - άν εϊναυ άπαραύτητο - νά τήν
άποκαλέσω μέ τό παλυό δνομα, πρόοδος..
Δέ θά μπω σέ λεπτομέρευες γυά τό τύ γύνεταυ σ ’
άλλους τομεϋς. Όπως είδαμε άκόμα καύ ή έπυστή­
μη ένδυαφέρεταυ τώρα λυγο'τερο νά έρευνήσευ καύ
νά καθυερώσευ άντυκευμενυχούς φυσυκούς νόμους ά­
πό τό νά δυαμορφώσευ βασυχές ΰποθέσευς μέ τύς ό-
ποϋες ό άνθρωπος μπορεΰ νά γύνευ ΰχανός νά υπο-
τάξευ τη φύση στούς σκοπούς του καύ νά μετασχη-
ματύσευ τό περυβάλλον του. Άκόμα πυό σημαντυκό
εϊναυ, πώς ό άνθρωπος άρχυσε μέ τη συνευδητη ά­
σκηση τής λογυκής δχυ μόνο νά μετασχηματύζευ'τό
περυβάλλον του, άλλά νά μετασχηματύζευ τόν έαυ-
τό του. Στό τέλος τοΟ δέκατου όγδοου αΰώνα σ ’έ­
να έργο πού άφησε εποχή, ό Μάλθους προσπάθησε νά
.καθυερώσευ άντυκευμενυκούς πληθυύμυαχούς νόμους,
πού λευτουργοΟν όπως οΰ νόμου τής άγορας τοΟ Άν-
ταμ Σμύθ, χωρύς νά έχευ κανεύς συνεύδηση τής δυ-
αδυκασύας. Σήμερα κανένας δέν πυστεύευ σέ τέτουους
άντυκευμενυκούς νόμους. Άλλά ό έλεγχος τοΟ πλη-
θυσμοΟ έχευ γύνευ θέμα όρθολογυκής καύ συνευδη-
τής κουνωνυκής πολυτυχής. Στόν καυρό μας είδα­
με νά μεγαλώνευ χάρη στύς άνθρώπυνες προσπάθευες
τό δρυο τής ζωής καύ νά μεταβάλλεταυ τό ΰσοζύγυο
άνάμεσα στύς γενυές. Άκούσαμε γυά φάρμακα πού
χρησ^,μοπουηθηκαν γυά νά έπυδράσουν στην-άνθ^ωπυ*:
νη συνπερυφορά καύ γυά χευρουργυκές έπεμβάσευς μέ
σκοπό νά μεταβάλλουν τόν άνθρώπυνο χαρακτήρα. Καύ

- 171-
ό άνθρωπος καυ ή κουνωνύα άλλαξαν μπρός στά μά-
τυα μας καύ άλλαξαν με τη συνευδητή άνθρώπυνη
προσπάθευα. Άλλά ή πυό σημαντυκή άπο' τύς άλλα-
γές ευταν έκεύνη πονί προκάλεσαν οΰ σύγχρονες
μέθοδου πευθοΟς καύ δυδασκαλύας. Οΰ έκπαυδευτυ-
κού σ ’όλα τά έπύπεδα ένδυαφέρονταυ σήμερα, όλο
καύ πυο' πολνί ένσυνεύδητα, νά συμβάλλουν στο φορ-
μάρυσμα τής κουνωνύας σ ’ένα ΰδυαύτερο πρώτυπο καύ
νά έντυπώσουν στή νέα γενυά τύς θέσευς, τύς πε-
πουθήσευς καύ τύς άπόψευς, πονί ταυρυάζουν σ ’αύ­
τά τόν τνίπο κουνωνύας. 'Η έκπαυδευτυκή πολυτυκή
είναυ άναπόσπαστο μέρος όπουασδήποτε όρθολογυ-
στυκά σχεδυασμένης κουνωνυκές πολυτυκΠς. 'Ηπρω-
ταρχυκή λευτουργύα τής λογυκής όπως εφαρμόστηκε
πάνω στόν άνθρωπο μέσα στήν κουνωνύα δέν είναυ
πυά άπλά νά έρευνήσευ, άλλά νά μετασχηματύσευ.
Κυ’αύτή η ύψηλόφρονη συνεύδηση τής δνίναμης τοΟ
άνθρώπου νά βΓελτυώνευ τή δυενίθυνση τών κουνωνυ-
κών, οΰκονομυκών καύ πολυτυκών ύποθέσεων του μέ
τήν έφαρμογή όρθολογυκών δυαδυκασυών, μοΟ φαύ­
νεταυ μυά άπό τύς σημαντυκο'τερες πλευρές τής έ-
πανάστασης τοΟ εΰκοστοΟ αΰώνα.
Αύ^ή η επέκταση τής λογυκής είναυ άπλά μέρος
τής δυαδυκασύας πονί σέ μυά προηγούμενη παράδοση
όνόμαπΓ, "έξατομύκευση" - η δυαφοροπούηση τών άν-
θρώπυνων δεξυοτήτων καύ άσχολυών καύ εύκαυρυών,
πονί είναυ το'συνακο'λουθο ένός πολυτυσμοΟ πού προ-
χωρεΰ. 'Ισως ή πυο' μακρόπνοη κουνωνυκή συνέπευα
τή£ φυομηχανυκής έπανάστασης εΰταν ό προοδευτυ-
κο'ς ιιολλαπλασυασμο'ς έκεύνων πού μάθαυναν νά σκέ-
φτονταυ, νά χρησυμοπουοΟν τή λογυκή τους. Στή Μ.
Βρετανύα τό πάθος μας γυά "κλυμάκωση" είναυ τέ-
τουο πού ή κίνηση μερυκές φορές μόλυς πού είναυ
αΰσθητή. Έπαναπαυθήκαμε στύς δάφνες τής καθολυ-
κής στουχευώδους έκπαύδευσης έπύ ένα σχεδο'ν αΰώ­
να καύ 6f'v προχωρήσαμε άκόμα π*λύ μακρυά η πολύ
γρήγορα σέ καθολυκή άνώ»ατη έκπαύδ'ευση. Αύτό δέν
είχε πολύ σημασύα όσο κυβερνούσαμε τόν κόσμο.

-172-
 Άλλά είχε πυό πολύ σημασία οταν μάς ξεπέρασαν
άλλου, πολύ πυό γρήγορα άπ’δσο έμεΰς κυ’οταν μέ
τήν τεχνολογυκή πρόοδο ο ρΟθμο'ς είχε παντοΟ έπυ-
ταχυνθεΰ. Γυατύήκουνωνυκή έπανάσταση καύ ή τε-
χνολογυκή καύ ή έπυστημονυκή είναυ άναπόσπαστα
τμήματα τής ΰδυας δυαδυκασύας. Ά ν θέλετε ένα ά-
καδημαϋκό παράδευγμα τής δυαδυκασύας πρός τήν έ-
ξατομύκευση σκεφτεΰτε πόσο πολύ στά περασμένα
πενήντα ή εξήντα χρόνυα δυαφοροπουήθηκε ή ΰστο­
ρύα ή ή έπυστήμη ή όπουαδήποτε εύδυκή έπυστήμη
καύ πο'σο πολύ αυξήθηκε ή πουκυλύα τών άτομυκών
εύδυκοτήτων. 'Εχω όμως ενα πυό έντυπωσυακό παρά­
δευγμα τής δυαδυκασύας σ’ενα δυαφορετυκό έπύπε-
δο. Πάνω άπό τρυάντα χρόνυα πρύν, ένας ανώτερος
άξυωματυκός τοΟ γερμανυκοΟ στρατοΟ πού έπυσκέ-
φτηκε τή Σοβυετυκή *Ενωση άκουσε μερυκές δυαφωτυ-
στυκές παρατηρήσευς άπό ένα σοβυετυκό άξυωματυ-
κό πού άσχολυο'ταν μέ τή δημυουργύα τής Κο'κκυνης
Άεροπορύας:
"’Εμεΰς οΰ Ρώσου έχουμε νά κάνουμε μέ ενα άν*'
θρώπυνο ύλυκό πού άκόμα είναυ πρωτόγονο. Ευμαστε
αναγκασμένου νά προσαρμόσουμε τό άεροπλάνο στόν
.τύπο τού πυλότου πού έχουμε στή δυάθεση μας. Στό
μέτρο πού θά πετύχουμε νά άναπτύξουμε ένα νέο
τύπο άνθρώπου θά τελευοπουηθεϋ καύ ή τεχνυκή έ­
ξέλυξη τοΟ ύλυκοΟ. Οΰ δυό παράγοντες άλληλοπροσ-
δυορύζονταυ. Πρωτόγονου άνθρώπου δέν κάνουν γυά
πολύπλοκες μηχανές".
Πάευ λυγότερο άπόμυάγενυά καύ σήμερα ξέρου­
με πώς οΰ ρωσυκές μηχανές δέν είναυ πυά πρωτόγο­
νες καύ πώς τά έκατομμύρυα τών άνδρών καύ γυναυ-
κών τής Ρωσύας πούσχεδυάζουν, κατασκευάζουν καύ
χευρύζονταυ τύς μηχανές κυ’αύτά δέν είναυ πυά
πρωτόγονα. Σάν ΰστορυκός ένδυαφέρομαυ πυό πολύ
γυ’αύτό τό τελευταϋο φαυνόμενο. 'Η όρθολογυκο-
πούηση τής παραγωγής σημαύνευ κάτυ πυό σπουδαϋο
- τήν όρθολογυκοπούηση τοΟ άνθρώπου. Σ’όλο τόν
κόσμο σήμερα τιρωτόγονου άνθρώπου ·μαθαύνουν νά

-173-
χρησυμοπουοΟν πολύπλοκες μηχανές καί κάνοντας
αύτό μαθαίνουν νά σκέφτονται,, νά χρησυμοπουοΟν
τή λογυκή τους. 'Η έπανάσταση, πού δυκαυολογημέ-
να θά τήν ονομάζατε κουνωνυκή, άλλά σ ’ άύτή τή
συνάρτηση θά τήν ονομάσω έπέκταση τής λογυκί“τς,
είναυ μόνο στήν άρχή της. ΠροχωρεΕ ομως μέ έκ-
πληκτυκό βήμα γυά νά παρακολουθήσει, τύς έκπλη-
κτυκές τεχνολογυκές προόδους τής τελευταίας γε-
νυάϊς. Πράγμα πού μοϋ φαίνεταυ μυά άπό τίς σημαν-
τυκώτερες πλευρές τής επανάστασης μας στόν εικο­
στό αΰώνα.
Μερυκοί πεσυμυστές καί σκεπτυκυστές θά μέ κα-
λέσουν βέβαυα νά ξεκαθαρίσω άν άποφεύγω νά λάβω
ύπόψη τούς κινδύνους καί τίς δυφορούμενες πλευρές
τοϋ άποδυδόμενου ρόλου στή λογυκή μέσα στό-σύγ­
χρονο κο'σμο. Σέ μυά προηγούμενη παράδοση έδευξα
πώς ή αύξανόμενη έξατομίκευση μέ τήν έννουα πού
τής έδωσα, δέν έπυφέρευ καμμυά εξασθένηση στίς
κουνωνυκές πυέσευς γυά προσαρμοστυκότητα καί ό-
μουομορφία. Αύτό είναυ πραγματυκά ένα άπό τά πα­
ράδοξα τής πολύπλοκης σύγχρονης κουνωνίας μας.
*Η έκπαυδευση πού εϊναυ ένα αναγκαίο καί δυνατό
έργαλεϋο προαγωγής στήν έπέκταση τών άτομυκών ι­
κανοτήτων καί εύκαυρυών καί έπομένως στήν άνάπτυξη
τής έξατομίκευσης, εϊναυ συνάμα ένα δυνατό έργα­
λεϋο στά χέρυα τών ομάδων πού ένδυαφέρονταυ γυά
τήν προαγωγή τής κουνωνυκής όμουομορφυας. Αΰτήμα-
τα πού συχνά άκούγονταυ γυά μυά πυό ύπεύθυνη ρα-
δυοφωνία καί τηλεόραση ή πυό ύπεύθυνο τύπο,, κατευ-
θύνονταί κατ’άρχήν ένάντυα σέ όρυσμένα άρνητυκά
φαυνόμενα πού εϊναυ εύκολο νά καταδυκαστοΟν. Ά λ ­
λά γρήγορα γίνονταυ αΰτήματα γυά χρήση αύτών τών
πανίσχυρων έργαλείων μαζυκής πευθοΟς μέ σκοπό,να
έγχαράξουν έπυδυωκόμενες τάσευς καί γνώμες -·τό
μέσο επίπεδο έπυδυώξεων στηρυζεταυ στίς άποδε-
κτές τάσευς καί γνώμες τής κουνωνίας. Τέτουες
καμπάνυες, στά χέρυα έκευνων πού τίς προωθοΟν,
εϊναυ συνευδητές καί λογυκές δυαδυκασυες μέ πλά­

- 174-
νο , νά φορμάρουν τήν χουνωνύα, φορμάροντας τά ά­
τομα μέλη της πρός μυά έπυδυωχόμενη κατεύθυνση.
Οΰ έμπορυχού δυαφημυστές καύ οΰ πολυτυκού προ-
παγανδυστές, δυνουν άλλα ολοφάνερα παραδεύγματα
αύτών τών χυνδύνων. Οΰ δυο' ρο'λου είναυ στ’άλή-
θευα συχνά ζευγαρωμένου. Φανερά στυς ’Ηνωμένες
Πολυτεϋες καυ μάλλον πυό δευλά στή Μ. Βρετανύα,
χόμματα χαύ ύποψήφυου προσλαμβάνουν έπαγγελματύ-
ες δυαφημυστές γυά νά τά βγάλουν πέρα. Οΰ δυό
μέθοδου άχόμα κυ’άν είναυ τυπυκά ζεχωρυστές εί­
ναυ έζυοσημεύωτα δμουες. Οΰ έπαγγελματύες δυαφη-
μυσ,τές καύ οΰ έπυχεφαλής τών τμημάτων προπαγάν­
δας στά μεγάλα πολυτυκά κο'μματα είναυ ΰδυαύτερα
ευφυή άτομα, πού έπυστρατεύουν δλα τά βοηθητυχά
μέσα λογυκής γυά νά δυεκπεραυώσουν το' καθήκον
τους. 'Η λογυκή, πάντως, δέ χρησυμοπουεΰταυ γυά
άπλή δυερεύνηση, άλλά δημυοργυκά-όχυ στατυκά, άλ­
λά δυναμυκά. Ού έπαγγελματύες δυαφημυστές καύ
οΰ δυευθυντές στύς χαμπάνυες δέν ένδυαφέρονταυ
πρωταρχυκά γυά τά ύπάρχοντα γεγονο'τα. Ένδυαφέ­
ρονταυ γυά κεΰνο πού ό καταναλωτής η ό ψηφοφό­
ρος πυστεύευ τώρα ηγυά περυστατυχά τόσο μόνο, ό­
σο αύτά μπαύνουν στο' τελυχο' άποτέλεσμα, δηλαδή
έκεΰνο πού ό καταναλωτής η ο ψηφοφο'ρος μπορεΰ μέ
έπυδέξυο χευρυσμο'νά φτάσευ νά πυστεύευ η νά θέ-
λευ. Κυ’άχόμα ή μελέτη τους πάνω στή μαζυχή ψυ-
χολογύα τούς έδευξε πώς ό πυο' γρήγορος δρο'μος
γυά νά έζασφαλύσουν άποδοχή τών άπο'ψεων τους εί­
ναυ μυά εχχληση στο' άλογο στουχεϋο, πού ύπάρχευ
πύσω άπο' το'ν έξωρα'ύσμο' τοΟ χαταναλωτή η τοΟ ψη­
φοφόρου, ετσυ ώστεήεΰχόνα πού ,άντυχρύζουμε εί­
ναυ ή εΰκόνα μυδς έλύτ έπαγγελματυών βυομηχάνων
χαύ χομματυχών ηγετών, πού πετυχαύνευ τούς σκο­
πούς της μέσα άπό λογυκές δυαδυκασύες, όσο ποτέ
πυό πρύν έξελυγμένες, κατανοώντας καύ πραγμα­
τευόμενη τόν ΰρρασυοναλυσμό τών μαζών. ’Η έκκλη­
ση δέν άπαυθύνεταυ πρωταρχυκά στή λογυκή: προχω-
ρεϋ βασυκά μέ τή μέθοδο πού ό 'Οσκαρ Ούάϋλντ ό-

-175-
υόμασε "χτύπημα κάτω άπό τό μυαλό". 'Υπερέβαλλα
λυγάκυ τήν εΰκόνα γυά νά μήν κατηγορηθώ πώς ύπο-
τυμώ τόν κυ'νδυνο. Γενυκά όμως είναυ σωστή καυ θά
μποροϋσε εύκολα νά εφαρμοστεί καί σέ άλλες σφαΰ-
ρες. Σε' κάθε κουνωνυα έφαρμόζονταυ λίγο-πολύ κα-
ταπυεστυκά μέτρα άπό τυ'ς άρχουσες ομάδες μέ σκο­
πό τήν οργάνωση καυ τόν ελεγχο τής κουνής γνώ­
μης. Αύιή ή μέθοδος μουάζευ νά είναυ χευρότερη,
γυατυ ντροπυάζευ τή λογυκή'.
Γυά νά άπαντήσω σ’αΰτές τυς σοβαρές καυ καλο-
θεμελυωμένες κατηγορίες εχω μο'νο δυο' έπυχευρήμα-
τα. Τό πρώτο ευναυ τό γνωστό πώς κάθε έφεύρρση
κάθε νεωτερυσμός, κάθε καυνούργυα τεχνυκή , πού
ανακαλύφθηκε στήν πορευ'α τής ΰστορύας είχε τυς
άρνητυκές καυ' θετυκές πλευρές της. Κάθε φορά ε-
πρεπε κάπουος νά πληρώσευ τό τίμημα. Δέ ξέρω πό­
σος καυρός πέρασε άπό τήν εφεύρεση τής τυπογρα-
φυ'ας προτοϋ άρχίσουν οΰ κρυτυκου νά παρατηροΟν
πώς δυευκόλυνε τή δυάδοση λαθεμένων άπόψεων. Σή­
μερα είναυ κουνοτοπυα νά πενθοΟμε γυά τά θύματα
τών τροχών πού όφευλονταυ στήν έμφάνυση τοΟ αύτο-
κυνήτου. Κυ’ είναυ καυ μερυκου' έπυστήμονες πού
θρηνούν γυά τή δυκυά τους άνακάλυψη μέσων καυ τρό­
πων άποδέσμευσης άτομυκής ένέργευας, έξαυτυας
τών καταστροφυκών χρήσεων πού μπορεΰ νά εχευ καυ
πού ηδη είχε. Τέτουες άντυρήσευς δέν είχαν άξία
στό παρελθόν καυ' φαυνεταυ μάλλον άπυθανο πώς θα
έχουν στό μέλλον, πώς θά σταθοΟν δηλαδή έμπόδυο
γυά νέες άνακαλύψευς καυ έφευρέσευς. Όσα μάθα­
με γυά τυ'ς τεχνυκές καυ τυς δυνατότητες τής μα-
ζυκής προπαγάνδας δέ μποροΟν έτσυ άπλά νά έξα-
λευφθοΟν. Δέν είναυ περυσσο'τερο δυνατό νά έπυσ-
τρέψουμε σέ μυά καθυστερημένη άτομυκή δημοκρα­
τία τύπου Λόκ ή σέ μυά φυλελεύθερη θεωρία μερυ-
κά πραγματοπουημένη στή Μ. Βρετανία στά μυσά
τοΟ δέκατου ένατου αΰώνα, άπ’όσο είναυ δυνατό'
νά έπυστρέψουμε στό άλογο καί τήν άμαξα η στόν
πρώΰμο καπυταλυσμό τοΟ laissez-faire. *Η πραγμα-

-176-
τυκή δμως απάντηση είναυ πώς αύτά τά κακά φέρ­
νουν μαζύ ίουςκαύτό άντύδοτο τους. 'Η θεραπευα
δέ βρυ'σκεταυ στην αποθέωση τοϋ ΰρρασυοναλυσμοϋ
η στην άπάρνηση τοΟ έκτεταμένου ρόλου τής λογυ-
«ής στή σύγχρονη κουνωνυα, άλλά σέ μυά άπο'τά πά­
νω καύ άπ’τά κάτω άναπτυσσόμενη συνεύδηση τ(ίθ
ρόλου πού μπορεΰ νά παύξευ ή λογυκή· .Αΰτο' δέν
εϊναυ ενα ούτοπυχο' άνευρο χαύ μάλυστα σέ μυά ε­
ποχή που ή αύξανο'μενη χρήση τής λογυχής σ’όλα τά
έπύπεδα τής κουνωνύας μας έπυβάλλεταυ άπό τήν
τεχνολογυκή καύ έπυστημονυκή έπανάσταση μας. "Ο­
πως χαύ κάθε άλλο μεγάλο προχώρημα στήν ΰστορύα
έτσυ κυ’αύτό θά έχευ τό κόστος του καύ τύς ζη_
μυές του που πρέπευ νά πληρωθοϋν καύ τους κυνδύ-
νους του που πρέπευ νά άντυμετωπυστοΰν. Κυ’όμως
στο' πεΰσμα τών σκεπτυκυστών καύ τών κυνυκών καύ
τών προφητών τής καταστροφής, εΰδυκά άνάμεσα στούς
δυανοουμενους χωρών που ΰπονομεύθηκε ή προηγού­
μενη προνομυακή τους θέση, δέ θά ντραπώ νά τό
πραγματευτώ σάν ένα φωτευνό παράδευγμα στήν ΰ­
στορύα. "Ισως άποτελεΰ τό πυό έκπληκτυκό καύ έ-
παναστατυκό φαυνόμενο τής έποχής μας.

*Η δεύτερη πλευρά τής προοδευτυκής επανάστα­

σης πού περνάμε, είναυ τό άλλαγμένο σχήμα τοϋ
κόσμου. Ή μεγάλη περυ'οδος τοΰ δέκατου πέμπτου
καυ δέκατου έκτου αΰώνα, πού στή δυάρχευα της
συντρύφτηκε ό μεσαυωνυκός κόσμος καύ μπήκαν τά
θεμέλυα τοΟ σύγχρονου κόσμου, σημαδεύτηκε άπό
τήν άνακάλυψη νέων ήπεύρων καύ τό πέρασμα τοϋ
παγκόσμυου κε'ντρου βάρους άπό τύς άκτέςτήςΜε-
σογεύου στόν Άτλαντυκό. Κυ’αυτές άκόμα οΰ μυ-
κρότερες έξεγέρσευς τής Γαλλυκής.Επανάστασης εί­
χαν τό γεωγραφυκό τους έπακόλουθο στήν πρόσκλη­
ση τοΰ Νέου Κόσμου νά βοηθήσευ στήν αποκατάσταση
τής ύσορροπύας στ^ν παλυό. Άλ λ ά οΰ αλλαγές
πού έγυναν άπό τήν έπανάσταση τοΟ εΰκοστοΰ αύώ-
να είναυ πολύ πυό καταλυτυκές άπό ό,τυδήποτε συ-

-177-
νέβευ άπό τό δέκατο έκτο αΰώνα χαυ μετά. Μετά ά­
πο' 400 χρόνυα περύπου τό κέντρο βάρους τοΟ κόσμου
μετατοπύστηκε όρυστυκά άπό τή Δυτυκη Ευρώπη. *Η
Δυτυκή Ευρώπη μαζύ μέ τά έξωευρωπαϋκά τμήματα
τοΟ. Αγγλόφωνου κόσμου έγυνε έζάρτημα τής βόρευ-
ας άμερυκανυκής ήπεύρου η άν προτυματε μυά συσ­
σωμάτωση όπου οΰ'Ηνωμένες Πολυτεϋες χρησυμεύουν
καύ σάν ένεργευακό κέντρο καύ σάν πνίργος έλέγ-
χου. Κυ’ούτε είναυ η μόνη η ΰσως ή πυό σημαντυ-
κή-αλλαγή. Πουθενά δέ φαύνεταυ πώς τό κέντρο βά­
ρους βρύσκεταυ τώρα η θά συνεχύσευ νά βρύσκεταυ
γυά καυρό στόν Αγγλόφωνο κόσμο μέ to δυτυκοευ-
ρωπαϋκό παράρτημα του. Φαύνεταυ πώς είναυ ή με­
γάλη έκταση τής άνατολυκης Εύρώπης καύ ή Άσύα
μέ τύς προεκτάσευς τους στήν Άφρυκή, πού σήμε­
ρα δύνουν τόν τόνο στύς παγκόσμυες;ύποθέσευς. *Η
"άμετάβλητη άνατολη" είναυ σήμερα ένα έξαυρετυ-
κά φθαρμένο κλυσέ.
Άς ρύξουμε μυά ματυά σ ’αύτά πονί συνέβησαν στόν
αΰώνα μας στήν Άσύα. *Η ΰστορύα fo&iiieu μέ τήν
Άγγλοΰαπωνυκή συμμαχύα τοΟ 1902-ή πρώτη αποδο­
χή μυας άσυατυκής χώρας στόν έπύλεκτο κύκλο των
εύρωπαυκων μεγάλων δυνάμεων. 'Ισως μπορεΰ νά φα-
νεΰ σύμπτωση πώς η ’Ιαπωνύα σημάδεψε τήν προ­
ώθηση της, προκαλώντας καύ νυκώντας τή Ρωσύα καύ
μ’αύτό άναψε τήν πρώτη σπύθα πού άνάφλεζε τή με­
γάλη επανάσταση τοϋ εΰκοστοΟ αΰώνα. Οΰ γαλλυκές
έπαναστάσευς τοΟ 1789 καύ 1848 βρήκαν τούς μυμη-
τές τους στήν Εύρώπη. 'Η πρώτη Ρωσυκή Επανάστα­
ση τοΟ 1905 δέ βρήκε καμμυά άπηχηση στήν Εύρώ­
πη, άλλα' βρήκε τούς μυμητές της στήν Άσύα: στά
άμέσως επόμενα χρόνυα έγυναν έπαναστάσευς στη'ν
Περσύα, Τουρκύα καύ Κύνα. Ό Πρώτος Παγχόσμυος
Πόλεμος δέν εΰταν άκρυβώς παγκο'σμυος, άλλά ένας
εύρωπαϋκός έμφύλυος πο'λεμος - άν παραδεχτοΟμε
πώς ύπήρχε μυά τέτουα οντότητα σάν τήν Εύρώπη -
μέ παγκόσμυες σϋνέπευες. Αύτές οΰ συνέπευες πε-
ρυκλεύανε τήν ώθηση ’γυά βυομηχανυκή άνάπτυξη σέ

-178-
πολλές άσυατυκές χώρες, γυά άντυξενυκό αΰσθημα
στήν Κύνα, γυά έναν ΰνδυκό έθνυκυσμο' χαύ τή γέν­
νηση .τοΟ άραβυχοΟ έθνυκυσμοΟ. *Η ρωσυκή έπανά-
σταση τοΟ 1917 εδωσε άκόμα μυά πυό άποφασυστυκή
ώθηση. Σημαντυκό είναυ εδώ πώς οΰ αρχηγού της έ­
ψαχναν έπύμονα μά μάταυα γυά μυμητές στήν Ευρώπη
καύ τελυκά τούς βρήκαν στήν Άσύα. Αύτή τή φορά
ή Ευρώπη είχε γύνευ "αμετάβλητη" καύ ή Άσύα βρυ-
σκόταν σέ κύνηση. Δέ χρευάζεταυ νά συνεχύσω μέ-
χρυ τήν έποχή μας τή γνωστή αύτή ΰστορύα. Ό ύ-
στορυκο'ς μόλυς πού είναυ σέ θέση να ύπολογύσευ
τήν έκταση καύ τή σημασύα τής άφρυκανυκής καύ ά-
συατυκής επανάστασης. 'Η δυάδοση όμως τών σύγ­
χρονων τεχνολογυκών καύ βυΟμηχανυκών δυαδυκασυ-
ών καύ τοΟ ξεκυνήματος γυά έκπαύδευση καύ πολυτυ­
κή συνευδητοπούηση στά έκατομμύρυα τής Άσύας
καύ τής Άφρυκής άλλάζευ τή μορφή αύτών τών ή-
πεύρων. Καύ μολονο'τυ δέ μπορώ νά προβλέψω τό μέλ-
λον δέν ξέρω κανένα μέτρο κρύσης, πού θά μοΟ έ-
πέτρεπε νά το θεωρώ αύτό σάν κάτυ άλλο άπο μυά
προοδευτυκή έξέλυξη στήν προοπτυκή τής παγκόσμυ-
ας ΰστορύας. Τό αλλαγμένο σχήμα τοΟ κόσμου, πού
εΰταν αποτέλεσμα αύτών τών περυστατυκών, συνέπέ-
φερε μυά σχετυκή κάμψη στό βάρος σύγουρα αύτής
τής χώρας καύ ΰσως ολόκληρου τοϋ Αγγλόφωνου κό­
σμου στύς παγκόσμυες ύποθέσευς. Άλλά μυά σχετυ­
κή παρακμή δέν είναυ απόλυτα παρακμή κυ’αύτό πού
μέ ένοχλεϋ καύ μέ τρομάζευ δέν είναι ό ρυθμός
τής προόδου στήν Άσύα καύ Άφρυκή άλλά η τάση
τών κυρύαρχων ομάδων, σ ’αύτή τή χονιχ, καύ ΰσως
κυ’άλλοΟ, νά κλεύνουν τά μάτυα ή νά ΰποκρύνονταυ
πώς δέν καταλαβαύνουν αύτές τύς έξελύξευς, ή τά­
ση νά υΰοθετοΟν άπέναντυ τους μυά στάση πού άμ-
φυταλαντεύεταυ άνάμεσα στή δύσπυστη περυφρο'νηση
καύ στήν εύκολη ύπεροψύα καύ νά ξαναβυθύζονταυ
σέ μυά παραλυτυκή νοσταλγύα τοΟ παρελθόντος.
Ό,τυ ονόμασα έπέκταση τής λογυκής στήν έπανά-
σταση τοΟ εΰκοστοΟ αύώνα εχευ ΰδυαύτερες συνέ-

-179-
πευες γυά τόν ΰστορυκό γυατύ στήν ούσύα σημαύ-
νευ τήν έμφάνυση μέσα στήν ΰστορύα ομάδων· χαύ
τάξεων, λαών καύ ηπεύρων πού μέχρυ τότε βρύσκον-
ταν έξω άπ’αύτή· Στήν πρώτη μου παράδοση είπα
πώς ή τάση τών ΰστορυκών τοϋ Μεσαύωνα να βλέπουν,
τήν χουνωνύα τους μέσα άπότάγυαλυά τής θρησχεύ-
ας όφευλόταν στόνάποιιλευστυχό χαρακτήρα τών πη­
γών τους. Θά ήθελα νά προχωρήσω λύγο πυό μαχρυά
αύτή τήν εξήγηση. Νομύζω πώς άν χαύ χά*ως ΰπερ-
βολυκά, σωστά έχευ εΰπωθεϊ πώς ή χρυσι ,ανυκη έκ-
κλησύα ευταν "ό μόνος λογυκός θεσμο'ς τοϋ Μεσαύ­
ωνα". Καύ όνταςόμόνος λογυκός εΰταν κυ’ό μόνος
ΰστορυκός θεσμός. Μόνον ή έκκλησύα υπάκουε σέ
μυά λογυκή πορεύα ανάπτυξης πονί μποροϋσε νά γύ­
νευ άντυληπτή άπό τόν ΰστορυχό. ’Η χοσμυκή χου­
νωνύα δυαμορφωνόταν καύ οργανωνόταν άπό τήν έκ­
κλησύα καύ δέν είχε άπό μόνη της καμμυά λογυκή
ζωή. Τό πλήθος άνήκε, όπως καύ στούς προυστορυ-
κούς λαούς, στή φύση μάλλον παρά στήν ΰστορύα.
'Η σύγχρονη ΰστορύα άρχύζευ ότανόλΌ^αυπερυσ-
σότερου λαού άναβαφτύζονταυ μέσα στήν πολυτυ·*
κή καύ κουνωνυκή συνεύδηση, άποκτοΟν-έπύγνωση τών
ΰδυαυτέρων ομάδων τους σάν ΰστορυκών οντοτήτων
μέ παρελθόν καύ μέλλον κυ’έτσυ μπαύνουν τελέύως
στήν ΰστορύα. Μόνο στά τελευταϋα δυακόσυα χρόνυα
αρχυσε νά δυαδύδεταυ στήν πλευοψηφύα τοϋ πληθυ-
σμοΰ άκόμα καύ λύγων προοδευμένων χωρών ή κουνω­
νυκή, πολυτυκή, ΰστορυκή συνεύδηση. Μόλυς σήμε­
ρα εγυνε δυνατό γυά πρώτη φορά, άκόμα καύ νά φαν-
ταστοϋμε έναν Ολόκληρο κόσμο πού οΰ λαού του έ­
χουν μπεϋ στήν ΰστορύα μέ τήν πυό πλήρη έννσυα
καύ δέν είναυ πυά τό άντυκεύμενο ένδυαφέροντος
τοϋ άπουκυοκράτη δυουκητή η τοϋ άνθρωπολόγου, άλ­
λά τοϋ ΰστορυκοϋ.
Αύτό άποτελεΰ μυά έπανάσταση στήν άντύληψη μας
γυά τήν ΰστορύα. Στό δέκατο ένατο αΰώνα οΰ Βρε­
τανού ΰστορυκού δρχυσαν νά προχωροϋν σπασμωδυκά
καύ μέ δυαλεύματα σέ μυά άντύληψη πού θεωροϋσε

-180-
τήν ΰστορύα, ΰστορύα ολόκληρης τής έθνυκής κου-
νότητας. Ό Τζ.Ρ. Γχρην, ενας μάλλον βαρετός ύ-
στορυκός, έγυνε δυάσημος γράφοντας την πρώτη 'I-
στορύα τοΟ ΆγγλυκοΟ ΛαοΟ. Στόν εΰχοστόαΰ--
ώνα χάθε ΰστορυκός καύευ λυβάνυ σ ’αύτή την άντύ-
ληψη* καύ έστω κυ’άν ή ολοκλήρωση έμευνε πύσωάπ’
τόν έπαγγελματυσμό δέ θά έπυμεύνω σ ’αύτό, γυατύ
μέ ένδυαφέρευ πυό πολύ ή άποτυχύα μας σάν ύστο­
ρυκών νά λάβουμε ύπόψη το’ν δυευρυνόμενο όρύζοντα
τής ύστορύας έξω άπ’αύτή τή χώρα χαύ έξω άπ’τή
δυτυκή Εύρώπη. Ό Άχτον στήν έκθεση του τό 1896
μύλησε γυά τήν παγχόσμυα ΰστορύα σάν "τήν ύστο­
ρύα πού δυαφέρευ άπό τήν συνδυασμένη ύστορύα ό­
λων τών χωρών" χαύ συνεχύζευ:
"Κυνεϋταυ σέ μυά άλληλουχύα όπου τά έθνη υπάρ­
χουν έπυχουρυκά. 'Η ύστορύα τους δέ θά εΰπωθεϋ
γυά χάρη τους άλλά σέ σχέση μέ μυά πυό ψηλή σευ-
ρά, σύμφωνα μέ τό χρόνο χαύ τό βαθμό πού συνέ­
βαλαν στήν κουνή μοΕρα τής ανθρωπότητας".
Έννοεΰταυ πώς γυά τόν Άκτον η παγκόσμμα ir.
στορύα όπως τήν άντυλαμβανόταν, εΰταν τό άντυ-
κεύμενο ένδυαφέροντος τών σοβαρών ύστορυκών. Καύ
μ ’αύτή τήν έννουα τύ χάνουμε έμεϋς τώρα, γυά νά
δυευκολύνουμε τήν προσέγγυση στήν παγκόσμυα·· ύΓ
στορύα;
Σ’αύτές τύς παραδόσευς δέν είχα πρόθεση νά ά-
ναφερθώ στή σπουδή τής ύστορύας σ ’αύτό τό πανε-
πυστήμυο: μοΟ προσφέρευ όμωςτόσο έκπληκτυκά πα-
ραδεύγματα γυ’αύτά πού προσπαθώ νά πώ, ωστε θά
εΰταν δευλύα άπό μέρους μου νά μη. βγάλω τά κά­
στανα άπότήφωτυά. Στά τελευταύα σαράντα χρόνυα
παραχωρήσαμε ένα ούσυαστυκό με'ρος τοΟ κύκλου μα­
θημάτων μας στήν ΰστορύα τών 'Ηνωμένων Πολυ'τευ-
ών. Αύτό άποτελεΰ σημαντυκη προώθηση. Φέρνευ μα­
ζύ του όμως έναν όρυσμένο κύνδυνο: ό τοπυκυστυ-
κός χαρακτήρας τής άγγλυκής ύστορύας, πού βαραύ-
νευ κυόλας σά νεκρό χέρυ πάνω στό έγκύκλυο πρό­
γραμμα μας, νά ένυσχυθεΰ μέ τόν άκόμα πυό ύπουλο κυ

-181-
έξύσου έπυκύνδυνο τοπυκυσμο' τοΟ Άγγλο'φωνου κό­
σμου. *Η ΰστορύα τοΟ Αγγλόφωνου κόσμου στά τε­
λευταία 400 χρόνυα ύπήρξε άναμφυσβήτητα μυά με­
γάλη ΰστορυκή περύοδος. Νά τήν θεωρήσουμε όμως
σάν τό κέντρο τής- παγκόσμυας ΰστορύας κυ’όλες
τύς άλλες σάν περυφέρευα της είναυ μυά ατυχής
στρέβλωση προοπτυχής. Τό καθήκον ένός πανεπυστη-
μύου είναυ νά δυορθώσευ τέτουες λαοφυλεϋς στρε-
βλώσευς. ΜοΟ φαύνεταυ πώς σ’αύτό τό πανεπυστήμυο
ή σχολή τής σύγχρονης ΰστορύας δέν καταφέρνευ
τελεύως νά έκπληρώσευ τό καθήκον της. Είναυ σύ-
γουρα σφάλμα νά έπυτρέπεταυ σ ’έναν ύποψήφυο νά
παύρνευ τυμητυκό δύπλωμα στήν ΰστορύα άπό μεγά­
λο πανεπυστήμυο χωρύς άπαραύτητη γνώση καμμυας
σύγχρονης γλώσσας εκτός τής Άγγλυκής. "Ας μας
γύνευ μάθημα ό,τυ συνέβευ στήν ’Οξφόρδη μέ τήν
παλυά καύ σεβαστή σχολή τής φυλοσοφύας όταν οΰ
δυδάσκοντες έφτασαν στό συμπέρασμα πώςθάπροχω-
ροΟσαν μυά χαρά μέ απλά καθημερυνά άγγλυκά. Εί­
ναυ σύγουρα Λάθος νά μήν παρέχονταυ εύκολύες σ ’
έναν ύποψήφυο γυά νά μελετήσευ τή σύγχρονη ΰστο-
ρύα άΐκουασδήποτε εύρωπαϋκής χώρας πυό πάνω άπ’ τό
έπύπεδο τών πανεπυστημυακών βυβλύων. "Ενας ύ-
ποψήφυος πού γνωρύζευ κάπως τά πράγματα τής Ά-
σύας, τής Άφρυκήςητής Λατυνυκής Άμερυκής, έ­
χευ πρός τό παρόν πολύ περυορυσμένες εύκαυρύες
να τά έκθέσευ σ ’ένα χαρτύ κάτω άπ’τό μεγαλοπρε­
πές λοφύο τοΟ 19ου αΰώνα: Η επέκταση τής Εύρώ-
πης". Δυστυχώς ό τύτλος προσδυορύζευ τό περιεχό­
μενο: ό ύποψήφυος δέν είναυ ύποχρεωμένος νά ξέ-
ρευ τύποτα, άκόμα καύ γυά χώρες μέ σημαντυκή καύ
καλά τεκμηρυωμένη ΰστορύα όπως η Κύνα ή η Περσύ-
α, εκτός άπ’ό,τυ συνέβευ τήν έποχή πού προσπά­
θησαν νά τύς κατακτήσουν οΰ Εύρωπαΰου. ΜοΟ είπαν
πώς σ ’αύτό τό πανεπυστήμυο παραδύδονταυ μαθήμα­
τα γυά τήν ΰστορύα τής'Ρωσύας καύ τής Περσύας
καύ τής Κύνας- όχυ όμως άπό μέλη τοΟ κλάδου τής
ΰστορύας. *Η πεπούθηση πού έκφράστηκε άπό τόν

-182-
καθηγητή Κυνέζυκων στήν έναρκτήρυα παράδοση του
πρύν πέντε χρόνυα, πώς "ή Κύνα δέ μπορεΰ νοί θε-
ωρεϋταυ σάν έξω άπο' το' κύρυο τμήμα τής άνθρώπυ-
νης ΰστορύας" δέ βρήκε καμμυά άνταπόχρυση στούς
ΰστορυχούς τοϋ Καύμπρυτζ. Το' ΰστορυκό' έργο πού
πυθανόν νά θεωρεΰταυ στο' μέλλον σάν το' μεγαλύ­
τερο πού γράφτηκε τά τελευταΰα δέκα χρόνυα στό
Καύμπρυτζ, γράφτηκε όλοκληρωτυκά άπό άλλο τμήμα
χυ'όχυ άπό τό τμήμα τής ΰστορύας χαύ χωρύς τή
βοήθευα του. Άναφέρομαυ στό βυβλύο τοϋ δρ. Νήντ-
χαμ Έ πυστήμη χαύ Πολυτυσμός τής Κύνας.
Είναυ μυά νηφάλυα σχέψη· Δέ θά έπρεπε νά είχα
έχθέσευ αύτές τύς έσωτερυκ'ές. Κλητές, άλλα πυστεύω
στό γεγονός πώς είναυ τυπυχές γυά τά περυσσότε-
ρα βρετανυχά πανεπυστήμυα χαύ γυά τούς περυσσο'-
τερους βρετανούς δυανοούμενους τών μέσων τοΟ εύ-
χοστοΟ αΰώνα. Τό φθαρμένο παλυό πεύραγμα τοϋ βυ-
χτωρυανοΟ νησυωτυσμοΟ "Θύελλες στό χαναλυ-ή *Η-
πευρος άπομονωμένη" βρύσχευ σήμερα ένα δυσάρε­
στο τοπυχυστυχό πεδύο. Γυά μυά άχόμα φορά ξεσηκώ-
νονταυ θύελλες πέρα στόν χόσμο. Καύ ενώ έμεϋς, οΰ
Αγγλόφωνες χώρες συγκεντρωνόμαστε χαύ μονολογοΟ-
με σέ καθημερυνά Άγγλυκά πώς οΰ άλλες χώρες καύ
ήπευρου εϊναυ άπομονωμένες μέ τήν παράξενη- συμ-
ι^ερυφορά τους άπό τά ευεργετήματα καύ τύς εύλο-
γύες τοϋ πολυτυσμοΟ μας, μοΟ φαύνεταυ μερυκές
φορές πώς έμεϋς οΰ ΰδυου άπομονωνόμαστε, μέ τήν
άνυκανότητα μας ή τήν έλλευψη θέλησης νά κατα­
λάβουμε, άπό ό,τυ πραγματυκά συμβαύνευ στόν κό­
σμο.
Στήν πρώτη μου παράδοση έπέστησα τήν προσοχή
στήν όξεύα δυαφορά όπτυκής πού χωρύζευ τά μέσα
τοΟ εΰκοστοϋ αΰώνα άπό τά τελευταΰα χρόνυα τοΟ
δέκατου ένατου. Τελευώνοντας θά ήθελα νά άναπτύ-
ξω αύτή τήν άντύθεση, κ<; αν'χρησυμοπουήσω τύς λέ-
ξευς "φυλελεύθερος" καύ "συντηρητυκός" θά πρέπευ
νά γύνεταυ εύκολα άντυληπτό πώς δέν έχουν τήν έν-
νουα τύτλων τών βρετανυκών πολυτυκών κομμάτων.

-183-
Όταν ό Άκτον μυλοΟσε γυά πρόοδο δέν συλλογυζό-
ταν μέ βάση τήν κουνή βρετανυκή άντύληψη της
,κλυμακωσης’"',,Ή έπανάσταση ή όπως λέμε ό φΰλέλευ-
θερυσμός", είναυ μυά έντυπωσυακή φράση άπό ενα
γράμμα τοΟ 1887. Δέχα χρόνυα άργο'τερα είπε σέ
μυά παράδοση "*Ηί^θο&ας της σύγχρονης προόδου,
ευταν ή επανάσταση", χαύ σέ μυά άλλη δυάλεξη μύ-
λησε γυά τήν "έλευση γενυχων ΰδεών πού τύς ονο­
μάζουμε έπανάσταση". Αυτό έπεξηγεΰταυ σέ μυά ά­
πό τύς άδημοσύευτες χευρόγραφες σημευώσευς του:
"Οΰ Ούύγχ κυβέρνησαν μέ τό συμβυβασμό: σΰ Φυλε­
λεύθερου άρχύζουν τή βασυλεύα τών ΰδεών".* Ό Ά -
κτον πύστευε πώς ή "βαοί,λεύα τών ύδεών" σήμαυνε
φυλελευθερυσμό καύ πώς ό φυλελευθερυσμός σήμαυνε
έπανάσταση. Όσο ζοΟσε ό "Αχτον ό φυλελευθερυσμός
δέν είχε άκόμα ξεπέσευ σά δύναμη κουνωνυκές άλ-
λαγης. Στύς μέρες μας ό'^τυ έχευ έπυβυώσευ άπό
τόν φυλελευθερυσμό έχευ γύνευ παντοΟ συντηρητυ-
χός παράγοντας γυά τήν,,κουνωνύα. Θά εΰταν χωρύς
νόημα νά κηρύξουμε σήμερα μυά έπυστροφή στόν Ά -
κτον. Ό ΰστορυκός όμως ένδυαφέρεταυ πρώτα νά
τοποθετήσευ το'ν Άκτον έκεΰ πού άνήκευ. Δεύτερο
νά άντυπαραθέσευ τή θέση του μ ’έκεύνη τών σύγ­
χρονων δυανοητών χαύ τρύτο νά έρευνήσευ πουά
στουχεΰα τές θέσης του μπορεΰ νά ύσχύουν άκόμα.
*Η γενυά τοΟ Άκτον έπασχε άναμφυσβήτητα άπό ύ-

ΛΣτό γράμμα τοΟ 1887 ό Άκτον χαρακτηρύζευ τήν

άλλάγή άπό τούς "παλυούς" στούς "νέους" Ούύγκ
σάν "άνακάλυψη τές συνεύδησης": ή ’συνεύδηση’έδώ
συνδέεταυ προφανώς μέ τήν άνάπτυξη τής 'αύτε-
πύγνωσης’ καύ άναφέρεταυ στή 'βασυλεύα τών ΰδε-
ών’. Ό Στάμπς έπύσης χώρυσε τή σύγχρονη ΰστο­
ρύα σέ δυό περυόδους δυαχωρυσμένες άπό τή Γαλ-
λυκή Έπανάσταση: "ή πρώτη μυά ΰστορύα έξου-
συών, δυνάμεων χαύ δυναστευών* ή δεύτερη μυά ΰ­
στορύα όπου οΰ ΰδέες παύρνουν τή θέση δυχαυωμάτων
χαύ μορφών".

-184-
περβολυκή αΰτοπεπούθηση καύ αΰσυοδοξύα καύ δε
γνώρυσε αρκετά τήν έπυσφαλή φύση τής δομής, πού
πάνω της στήρυξε τήν πύστη της. Κατεϋχε δμως δυο'
πράγματα πού καύ τά δυο' μας λεύπουν πολή σήμερα:
μυά αίσθηση τής αλλαγής σάν προοδευτυκοϋ παρά­
γοντα τής ΐ,στορύας καύ μυά πύστη στή λογυκή σάν
όδηγοΟ μας γυά τήν κατανόηση των πολυπλοκοτήτων
της.
"Ας άκούσουμε τώρα μερυκές φωνές των χρόνων
τοΟ 1950. Σέ προηγούμενη παράδόττη άνάφερα τήν ύ-
κανοπούηση τοϋ σέρ Λυούυς Νάμυερ γυατύ ένώ "πρα-
κτυκε'ς λύσευς" άναζητοΟνταυ γυά "συγκεκρυμε'να
προβλήματα" ν^ρογιίρμματα καύ ύδανυκά έχουν ξε-
χαστεϋ καύ άπο' τά δυο' κόμματα" καύ τήν περυγρα-
φή αύτοΟ τοΟ φαυνόμενου σά συμπτώματος "έθνυκής
ώρυμο'τητας". Δε' μοΟ άρε'σουν αυτές οΐ, άναλογύες
άνάμεσα στή ζωή των άτόμων καύ τών έθνών, άλλά
άφοΟ έπυκαλεϋταυ μυά τέτουα άναλογύα μας βάζευ
στόν πευρασμό νά ρωτήσουμε τύ άκολουθεΰ μετά τό
στάδυο τής "ώρυμότητας1. 1.’Εκεΰνο όμως πού ;μέ έν-
δυαφέρευ περυσσότερο είναυ ή όξεύα άντύθεση πού
δυαγράφεταν*·Α\>άμεσα στά πρακτυκά καύ συγκεκρυμέ-
να πού έγκωμυάζονταυ καύ στά "προγράμματα καύ ύ­
δανυκά" πού καταδυκάζονταυ. Αύτή ή έξαρση τής
ϊρακτυκής δράσης σέ σύγκρυση μέ τήν ύδεολογυκή
θεώρηση’είναυ βέβαυα δυακρυτυκό γνώρυσμα τοΟ συν-
τηρητυσμοό. Στή σκέψη τοΟ Λ. Νάμυερ άντυπροσω-
πεύευ τή φωνή τοΟ δέκατου όγδοου αύώνα, τής Άγ-
γλύας τής έποχής τής άνόδου στό θρόνο τοΟ Γεωρ-
γύου Γ ', πού δυαμαρτύρεταυ ένάντυα στήν έπυκρε-
μάμενη έπύθεση τής επανάστασης καύ τής βασυλεύας
τών ύδεών τοϋ Άκτον. Άλλά ή ίδυα συνηθυσμένη
έκφραση τοίΓ άκραύου συντηρητυσμοΟ μέ τή μορφή
τοΟ άκραύου ένπευρυκμσμοϋ είναυ πολύ δυαδεδομε'-
νη στύς μέρες μας. Συναντδταυ μέ τήν πυό δημοφυ­
λή μορφή της στήν παρατήρηση τοΟ καθηγητή Tpsf-
βορ-Ρόπερ, πώς "όταν οΰ ρυζοσπάστες κραυγάζουν
πώς ή νύκη είναυ άναμφυσβήτητα δυκή τους ού εύ-

-185-
αισθητού συντηρητυκού τους χτυποϋν στή μυ'τη".
Ό καθηγητής Όακσωτ μας δύνευ μυά πυό έπυτηδευ-
μένη παραλλαγή αύτοΟ τοϋ έμπευρυκυσμοϋ τής μό­
δας: σε' σχέση μέ τά πολυτυκά μας ένδυαφέροντα,
μας λέει,, "πλέουμε σέ μυά απέραντη καύ άπατη θά­
λασσα" όπου δέν υπάρχει, "οΰτε αρχή οΰτε καθορυ-
σμένος προορυσμός" καύ όπου ό μόνος μας σκοπός
μπορεΰ νά είναι, "νά έπυπλευσουμε". Δέ χρευάζε-
ταυ νά παραθέσω κατάλογο τών νεώτερων συγγραφε'-
ων που άποκήρυξαν τόν "πολυτυκό ούτοπυσμό" καύ
"μεσυανυσμό". Αυτού είναυ πυά οΰ τρέχοντες όρου
καθόβρυσης τών μακρόπνοων ρυζοσπαστυκών ύδεών
γυά τό μέλλον τής κουνωνύας. Οΰτε θά δοκυμάσω
νά συζητήσω τύς τελευταΰες τάσευς στύς 'Ηνωμένες
Πολυτεΰες, όπου ΰστορυκού καύ θεωρητυκού τής πο-
λυτυκής είχαν λυγότερες αναστολές άπό τους συνα­
δέλφους τους σ ’αύτή τη χώρα, δυακηριίσσοντας ά-
νουχτά τήν υποταγή τους στό συντηρητυσμό. Θά ά-
ναφέρω μόνο μυά παρατήρηση τοϋ πυό δυακεκρυμένου
καύ πυό μετρυαπαθοϋς άπό τοός ’Αμερυκάνους συν-
τηρητυκούς ΰστορυκοιίς, τοϋ καθηγητή Σάμουελ Μό-
ρυσον τοϋ πανεπυστημύου τοΟ Χάρβαντ, που όταν
δυευθυνε σάν πρόεδρος τόν Άμερυκανυκό 'Ιστορυ-
κό Συ'νδεσμο, στήν προεδρυκή του πρόσκληση, τό
Δεκε'μβρη τοϋ 1950, σκέφτηκε πώς επέστη ό χρόνος
γυά μυά άντύδραση ένάντυα σ ’ό,τυ ονόμαζε "γραμ­
μή τών Τζέφερσον-Τζάκσον-Ρουσβελτ" καύ συνηγόρη­
σε γυά μυά ΰστορύα τών 'Ηνωμένων Πολυτευών "γραμ­
μένη άπό μυά λογυκή συντηρητυκή σκοπυά".
Ό καθηγητής Πόπερ έξέφρασε στή Μεγάλη Βρε-
τανύα αύτή τήν προσεκτυκή συντηρητυκή όπτυκή στή
πυό καθαρή καύάσυμβύβαστη μορφή της. ’.Απηχόντας
τήν άπόρρυψη άπό τον Νάμυερ "προγραμμάτων καύ ύ-
δανυκών" έπυτύθεταυστη πολυτυκή που εχευ σά σκοπό
την "αναμόρφωση τοϋ ' συνολου τής κουνωνύας’,
σόμφωνα μ’ενα όρυσμε'νο σχέδυο", σχολυάζευ δ,τυ
όνομάζευ "κομματυαστή κουνωνυκή μηχανοτεχνυκή"
καύ ολοφάνερα δέ δυστάζευ μπροστά στήν ύπόδευξη

-186-
τής "κομματυαστής συγκόλησης" χαύ της "άποκάρω-
σης". Σ’ενα σημεΰο θά πρέπευ στ’άλ'ήθευα νά άπο-
τύσω φόρο στόν καθηγητή Πόπερ. Παραμένευ ενας
τολμηρός ύπέρμαχος τής λογυκής χαυ δέν εχευ δο-
σοληψύες μέ τόν παρελθόντα ή παρόντα ύρρασυονα-
λυσμό. 'Αν δμως προσέξουμε τή συνταγή τής "κομ­
ματυαστής κουνωνυκής μηχανοτεχνυχής" θά δοϋ-
με πόσο περυορυβμένο ρόλο δύνευ στή λογυχή. Άν'κυ’
αυτός 6 όρυσμός 11τής κομματυαστής χουνωνυχής
μηχανοτεχνυχής" δέν είναυ πολύ άκρυβής, μας λέευ
πώςήκρυτυκή των "τελυχών σκοπών" εχευ άποκλευ-
στεΰ. Καύ τά προσεκτυκά παραδεύγματα νόμυμων
δραστηρυοτήτων πού δύνευ - συνταγματυκή μεταρ-
ρύθμυση καύ τάση γυά μεγαλύτερη έξύσωση εισοδη­
μάτων - δεύχνουν πώς προορύζονταυ νά λευτουργή-
σουν μέσα στύς παραδοχές τής ύπάρχουσας κουνωνύ­
ας μας. *Η θέση τής λογυκής στήν τοποθέτηση τών
πραγμάτων πού κάνευ ό καθηγητής ΙΓόπερ μουάζευ
μάλλον μέ-κεύνην ένός βρετανοΟ κρατυκοΟ υπάλλη­
λου, έξουσυοδοτημένου νά έφαρμόζευ τά πολυτυκά
μέτρα τής κυβέρνησης κυ’άκόμα νά προτεύνευ πρα-
χτυκές βελτυώσευς γυά τήν καλύτερη λευτουργύα
αυτών τών μέτρων, άλλά χωρύς δυκαύωμα νά ρωτάευ
γυά τύς βασυκές προΟποθέσευςή τούς τελυκούς σκο­
πούς. Αυτή είναυ χρήσιμη δουλευά: κυ’'εγώ ή­
μουν κάποτε κρατυκός υπάλληλος. Άλλά αύτή ή 'υ­
ποταγή τής λογυκής σέ παραδοχές τής ύπάρχουσας τά­
ξης μοΟ φαύνεταυ πώς δέ μπορεΰ καθόλου νάγύνευ ά-
ποδεκτή μακροπρόθεσμα. Ό Άκτον δέ σκεφτόταν
ετσυ γυά τή λογυκή όταν πρότευνε τήν έξύσωση τοΟ
φυλελευθερ υσμό ς= έπανάσταση = κυρ υαρχύατών
ΰδεών. *Η πρόοδος στύς ανθρωπυ\*Βς'’'-σποθόβευς,
εΰτε στήν έπυστήμη, εΰτε στήν ΰστορύα, εΰτε στήν
χουνωνύα, έχευπροέλθευ βασυκά άπό τήν τολμηρή έ-
τουμότητα τών άνθρώπυνων δντων νά μην περ.υορύζον-
ταυ σέ προσπάθευες κομματυαστών βελ'τυώσεων στόν
τρόπο πού γύνανε τά πράγματα, άλλά νά προβάλλευ
στό δνομα τής λογυκής θεμελυαχές άξυώσευς στό τρο'-

-187-
πο πού γύνονταυ τώρα τά πράγματα καύ στύς φανερές
η κρυμμένες παραδοχές πού σ’αύτές στηρύζεταυ.
Προσβλέπω σέ μυά έποχή πού οΰ ΰστορυκού, οΰ κου-
νωνυολόγου καύ οΰ πολυτυκού δυανοητές τοϋ άγγλο'-
φωνου κο'σμου θά ανακτήσουν το' κουράγυο τους γυ’
αύτύ το' καθήκον.
Δέν είναυ πάντως το'άδυνάτυσμα τής πύστης στή
λογυκή άνάμεσα στούς δυανοούμενους καύ στούς πο-
λυτυκούς δυανοητές τοΟάγγλο'φωνου κο'σμου ό,τυ μέ
άνησυχεΰ περυσσο'τερο, άλλά ή άπώλευα τής δυευσ-
δυτυκής αΰσθησης ένο'ς κο'σμου σέ συνεχή κύνηση.
Σέ πρώτη ματυά αύτο μουάζευ παραδοζολογύα: γυατύ
σπάνυα έχευ γύνευ το'σο πολύ έπυφανευακά λόγος
γυά τύς άλλαγές πού συντελοΟνταυ γύρω μας. Ά λ ­
λά το' σημαντυκο' είναυ πώς ή άλλαγή δέ θεωρεϋταυ
σάν έπύτευγμα, σάν εύκαυρύα, σάν προ'οδος μά σάν
άντυκεύμενο φόβου. Όταν οΰ πολυτυκού καύ οΰκονο-
μυκού σοφού Βραχμάνου μας άναλώνονταυ σέ προδυα-
γραφές, δε'ν έχουν τύποτα άλλο νά μας προσφέρουν
άπο' τήν προευδοπούηση νά δυσπυστοΰμε στύς ρυζο-
σΐαστυκές καύ μακρόπνοες ΰδέες, νά άποφεύγουμε
ό,τυδήποτε μυρύζευ έπανάσταση καύ νά προχωροΟμε
- αν πρέπευ - δσο μπορούμε άργά καύπροσεκτυκά.
Σέ μυά στυγμή πού ό κο'σμος άλλάζευ το' σχήμα του
πυ<5 γρήγορα καύ πυο' ρυζυκά, άπο' κάθε άλλη φορά
στά τελευταΰα 400 χρο'νυα, αύτο' το' βρύσκω σκέτη
τύφλωση πού κάνευ βάσυμο το' φο'βο, δχυ πώς μπο­
ρεΰ νά σταματήσευ ή παγκόσμυα κύνηση, άλλά πώς
αύτή η χώρα-καύ ΰσως άλλες άγγλο'φωνες χώρες- μπο­
ρεΰ νά μεύνευ πύσω άπο' τή γενυκή προ'οδο καύ νά
γλυστρήσευ άβουλα καύ άδυαμαρτύρητα σέ κάπουο
νοσταλγυκο' βαλτο'τοπο. Όσο γυά μένα παραμένω όπ-
τυμυστής. Κυ’δταν ό σέρ Λυούυς Νάμυερ μέ προευδο-
πουεϋ νά άποφεύγω προγράμματα καύ ύδανυκά κυ’ό
καθηγητής Όακσωτ μοΟ λέευ πώς δέν εχουμε καμμυά
ΰδυαύτερη πορεύα καύ πώς όλο το θέμα είναυ νά
δοΟμε ότυ κανένας δέν κουνάευ τή βάρκα κυ’ό καθη­
γητής Πόπερ θέλευ νά δυατηρήσευ στήν κυκλοφορύα

-188-
τό αγαπημένο παλυό Τ-μοντέλλο μέ τη βοήθευα μυ-
χρών κομματιαστών έπυσχευών κι/ό καθηγητής Τρέ-
βο-ρ-Ρο'περ χτυπά στή μύτη τούς φωνακλάδες ρυζο-
σπάστες κυ’ό καθηγητής Μο'ρυσον συνηγορεϋ γυά μυά
ΰστορύα γραμμένη μέ συνετό συντηρητικό' πνεΟμα,
θάστρέψωτο' βλέμμα σ ’εναν κο'σμο σέ αναταραχή, σ ’
εναν κο'σμο έτουμο'γεννο καύ θά απαντήσω μέ τά λο'-
γυα ένο'ς μεγάλου έπι,στήμονα: "Καύ όμως χυνεϋταυ".

-189-
Το βυβλύο τοϋτο γράφτηκε σέ
γραφομηχανή καύ τυπώθηκε σέ
Όφφσετ γυά τύς "’Εκδόσευς
70-Πλανήτης", Ναυαρύνου 14,
τηλ. 613.057 τόν 'Ίούνη τοϋ
1974