UDC 903(398)

Rastko Vasiã

SLUÅAJ AUTARIJATA — ISTORIJA I PREISTORIJA

APSTRAKT: U radu se govori o kombinovanju istorijskih i arheoloških izvora u

interpretaciji zbivanja u poslednjem milenijumu pre n.e. i na sluåaju Autarijata pokazu-
je da uz svu opreznost u korišãenju i jednih i drugih podataka, treba pre svega ceo pro-
blem posmatrati sveobuhvatno i sa distance.
KLJUÅNE REÅI: Istorija, istorijski izvori, preistorija, arheološki materijal, Auta-
rijati, Tribali.

Gråki geograf Strabon kaÿe na jednom mestu da su „Autarijati jed-

nom bili najveãe i najmoãnije ilirsko pleme, da su pobedili Tribale i poko-
rili druge Ilire i Traåane". I pored nekih varijacija u interpretaciji detalja,
moderni istoriåari su prihvatili ovaj navod kao istinit, odnosno da su u jed-
nom trenutku Autarijati bili veoma moãni i da su nadvladali druga susedna
plemena, meðu njima i Tribale.
Lociranje Autarijata nije sasvim sigurno, mada se njihovo ime obiåno
vezuje za planinu i reku Taru, tako da se moÿe smatrati da im je postojbi-
na bila negde u zapadnoj Srbiji i severnoj Crnoj Gori. Tribali su na osnovu
antiåkih izvora relativno sigurno smešteni izmeðu Velike Morave na zapa-
du i Iskera na istoku pa se na osnovu ovoga moÿe pribliÿno odrediti popri-
šte sukoba izmeðu dva moãna plemena.
Strabon ne kaÿe kada su Autarijati bili najmoãnija i najveãa ilirska
grupa. Istorijski dogaðaji hronološki odreðeni, u kojima se oni pojavljuju,
vezani su za drugu polovinu IV veka pre n.e., gde oni nisu predstavljeni
kao neka sila nego više kao jedna dosta slaba plemenska grupa koju kra-
jem IV veka najezda ÿaba i miševa nateruje da ostave svoja ognjišta i od-
sele se jednim delom u Makedoniju, drugim na deltu Dunava. To bi govo-
rilo da vreme njihove moãi treba staviti pre sredine IV veka pre n.e.
Tribali, s druge strane, od druge polovine V veka, kada se prvi put
pominju kao pobednici odrijskog kralja Sitalka, do druge polovine IV ve-
ka, kada je Aleksandar Makedonski organizovao vojnu protiv njih i poko-
rio ih, u stalnom su usponu i neprestano usmereni na istok i jug, na Traåa-

65
ne i Grke, pa se ne bi dalo pretpostaviti da su ih Autarijati pobedili u tom
periodu. Naprotiv, to bi indiciralo da sukob Tribala i Autarijata treba stavi-
ti u još dublju prošlost i datovati ga pre sredine V veka pre n.e.
Ima, istina, mišljenja koja nastoje da sve pomenute dogaðaje smeste u
hronološki odreðene okvire, odnosno pretpostavljaju da su Autarijati ojaåa-
li i pobedili Tribale posle Aleksandrove ekspedicije na Dunav, kada su Tri-
bali oslabili. Ovo mišljenje, koje zastupaju istoriåari pa i poneki arheolog,
åini se malo verovatnim. Naime, u vreme Aleksandrovog pohoda, Autarija-
ti su oznaåeni kao najslabija plemenska grupa na tom prostoru tako da je,
kad su ugrozili Aleksandrovu ekspediciju, bio dovoljan da ih savlada agri-
janski kralj Langar sa svojim ljudima, koji je bio u Aleksandrovoj pratnji.
Da su oni od veoma slabe grupacije za nekih dvadesetak godina postali
najveãa snaga na Centralnom Balkanu koja je pokorila veãi broj susednih
plemena, moÿda i nije nemoguãe ali je, kako smo rekli, malo verovatno. S
druge strane, Strabon kaÿe da su oni bili „jednom" najveãe i najmoãnije
ilirsko pleme, što bi trebalo shvatiti da to vreme treba staviti u neku dublju
prošlost, odnosno pre sredine V veka, kako smo gore pretpostavili. Jedan
drugi Strabonov navod „da su Autarijate pokorili Skordisci, koje su opet
pokorili Rimljani", takoðe se moÿe shvatiti u sliånom smislu — da su to
bile grupe koje su vladale ovim prostorom duÿe vreme, odnosno svakako
duÿe od jedne ili dve decenije. Åini mi se da je za potpuno razumevanje
Strabonovog navoda, potrebno posmatrati dogaðaje sa veãe vremenske dis-
tance, što nije uvek karakteristika istoriåara.
Da li i kako arheologija moÿe ovde da pomogne? Istoriåari su dosta
skeptiåni u tom pogledu i sumnjaju da ostaci materijalne kulture, keramika,
nakit ili oruÿje, åak i oni iz poslednjih vekova pre n.e. mogu da budu et-
niåki sa sigurnošãu identifikovani, dok s druge strane arheolozi åesto bez
nekih ograda etniåki identifikuju grupe i nalaze iz znatno dublje prošlosti.
Istina je kao i obiåno negde u sredini. Kombinovanje istorijskih podataka i
arheološkog materijala moÿe svakako da da zadovoljavajuãe rezultate ako
se s njima oprezno barata i ne hrli sa neargumentovanim zakljuåcima. Nai-
me, o gvozdenom dobu Centralnog Balkana, koje je ovde u pitanju, zna se
dosta ali još uvek nedovoljno da bi se jedno nalazište, naselje ili nekropola
mogla etniåki a priori opredeliti kao autarijatsko, tribalsko, dardansko ili
neåije drugo. Problem treba posmatrati sa više strana, odmeriti i odvagati
sve åinjenice pa tek onda izreãi pretpostavke koje bi na osnovu toga bile
eventualno moguãe.
Koji je dakle arheološki materijal iz VI—IV veka pre n.e. na Central-
nom Balkanu relevantan za našu temu, odnosno za sluåaj Autarijata?
Na zapadu ovog prostora uoåava se postojanje jasno izraÿene glasi-
naåke kulturne grupe, nazvane po visoravni Glasinac istoåno od Sarajeva,
sa gradinskim naseljima, nekropolama pod humkama i pokretnim materija-
lom — karakteristiånim oruÿjem, nakitom i keramikom. U arheološkom
smislu glasinaåka grupa predstavlja jednu od najmoãnijih i najbolje pozna-
tih kulturnih grupa na Balkanu, koja se razvila negde u VII veku, doÿivela
vrhunac poåetkom V veka, i zatim ÿivotarila u pojedinim oblastima negde
do III veka pre n.e. Pored matiåne oblasti koja zahvata istoånu Bosnu, ju-

66
gozapadnu Srbiju i severnu Crnu Goru, njena materijalna kultura je raspro-
stranjena u bliÿoj i daljoj okolini, kako na zapadu od ove oblasti tako i na
istoku, do doline Velike Morave pa i u istoånoj Srbiji.
Ovom periodu pripada zatim horizont kneÿevskih grobova, sa sloÿe-
nim pogrebnim ritualom i bogatim grobnim prilozima, meðu kojima je ve-
liki broj importovanih predmeta. Pored kneÿevskih grobova na Glasincu,
koji se datuju u VII i VI vek pre n.e., najznaåajniji su Pilatoviãi kod Uÿica
iz druge polovine VI veka, zatim Novi Pazar, Atenica kod Åaåka i Peãka
banja kod Peãi, svi s kraja VI i poåetka V veka pre n.e. Neki od njih, kao
Pilatoviãi i Novi Pazar, mogu se na osnovu materijala vezati za glasinaåku
grupu, dok drugi, Peãka banja i posebno Atenica, pokazuju neke razlike u
odnosu na glasinaåki materijal.
U centralnoj Srbiji veliki broj nalaza pripada ovom vremenu, ali oni
zajedno ne pruÿaju moguãnosti za utvrðivanje jedne jasno izdiferencirane
kulturne grupe. Reå je, pre svega, o naseljima u Pomoravlju sa dosta kera-
mike i malo metala, kao što je Panjevaåki rit u Jagodini, koja pokazuje iz-
vestan kontinuitet u razvoju oblika od kasnog bronzanog doba do kraja sta-
rijeg gvozdenog doba na širokom prostoru, ali bez drugih relevantnih ele-
menata za utvrðivanje jedne kulturne grupe. Manje nekropole pod humka-
ma u Mråajevcima kod Åaåka i Ljuljacima kod Kragujevca iz V veka po-
kazuju izvesne paralele u materijalu sa kneÿevskim grobovima u Atenici,
što bi nagoveštavalo postojanje jedne posebne grupe na tom prostoru, no s
druge strane, grobovi sa glasinaåkim materijalom u Mojsinju pored Mråa-
jevaca iz istog vremena govore da je pitanje sloÿenije nego što izgleda na
prvi pogled i da su potrebna nova istraÿivanja u okolini Åaåka pre donoše-
nja odreðenih pretpostavki. Nekropola u Ljuljacima se vezuje takoðe na
osnovu nekih oblika keramike — zdepastih kråaga sa zaseåenim obodom i
jednom drškom sa prekeltskim grobovima u nekropoli Peãine kod Kostol-
ca. Oruÿje iz ove poslednje nekropole — koplja i jednosekli noÿevi —
imaju paralele u skupnom nalazu oruÿja, verovatno grobu, iz sela Majur na
Juhoru. Ima i drugih sluåajnih nalaza iz V i IV veka pre n.e., najverovatni-
je iz grobova, što takoðe ne baca više svetlosti na ovo pitanje. Poseban
problem predstavljaju veliki pojasevi od srebrnog lima tipa Mramorac, na-
zvani po selu Mramorac gde su u Srbiji prvi put naðeni, koji su mahom
koncentrisani u dolini Velike Morave. Ovi pojasevi verovatno potiåu iz
grobova no, najåešãe dobijeni iz druge ruke, ne pruÿaju podatke o uslovi-
ma nalaza. Paralele na zapadu u glasinaåkoj grupi govore o moguãnosti da
su nastali pod uticajima sa zapada, ali inaåe ne daju nikakve indicije o et-
niåkoj pripadnosti.
Istoåno od Velike Morave u naselju u Zlotskoj peãini naðen je veãi
broj keramiåkih i metalnih predmeta koji se datuju u VII i VI vek. Oni po-
kazuju brojne paralele, kako sa nekim drugim istovremenim nalazima u is-
toånoj Srbiji tako i sa onim u severozapadnoj Bugarskoj, od kojih je naj-
znaåajniji glavarski grob iz Sofronijeva, na osnovu åega bi se mogla even-
tualno odrediti jedna kulturna zajednica na tom prostoru u to vreme. Nalazi
iz V i IV veka u istoånoj Srbiji su relativno retki, dok oni u severozapad-
noj Bugarskoj, veoma bogati, meðu kojima se istiåu kneÿevska nekropola

67
pod tumulima u Vraci i ostava srebrnih posuda iz Rogozena, ne pokazuju
vezu sa zapadom nego su više okrenuti istoku i jugu, Traåanima i Grcima.
To se podudara u znatnoj meri sa podacima iz pisanih izvora o povezanosti
Tribala sa Makedonijom i Trakijom, pa se uz rezerve moÿe eventualno po-
mišljati da je grupa Zlot-Sofronijevo, rasprostranjena od Velike Morave do
Iskera, pripadala Tribalima, koji su se posle poraza od Autarijata krajem
VI ili poåetkom V veka povukli na istoåni deo svoje teritorije.
Sve zajedno, meðu svim nalazima iz ovog vremena na Centralnom
Balkanu jedino se glasinaåka grupa izdvaja kao odreðena zajednica koja se
moÿe uzeti u razmatranje pri rešavanju pitanja etniåke pripadnosti arheolo-
škog materijala. S jedne strane imamo jednu snaÿnu kulturnu grupu koja se
formira u VII veku, doÿivljava vrhunac razvoja poåetkom V veka da bi se
zatim raspala na više manjih celina koje je arheološki teško pratiti. S druge
strane, imamo Autarijate koji su pre sredine V veka bili najmoãnije i naj-
veãe ilirsko pleme na Balkanu, koji su milom ili silom naterali druga ilir-
ska i traåka plemena da uðu u savez sa njima, da bi u IV veku oslabili i
postali beznaåajna zajednica. Ove podudarnosti ne mogu biti sluåajne.
Jednom reåju, moguãe je i treba kombinovati praistorijsku graðu i
istorijske izvore, pokušati da se pojedine arheološki identifikovane grupe
uporede sa etniåkim nazivima plemena u predrimsko doba u antiåkim izvo-
rima, ali se to mora åiniti oprezno, moraju se odvagati svi relevantni ele-
menti, uoåiti celina problema, ne sme se iãi u paušalno pripisivanje etniko-
na nekim jedva izraÿenim pojavama, što se katkad dešava u našoj arheolo-
giji, i pre svega treba posmatrati problem sa distance i tek onda utvrditi šta
je moguãe pretpostaviti a šta je neosnovano i problematiåno.

LITERATURA

B. Åoviã, Glasinaåka grupa, u: Praistorija jugoslavenskih zemalja V, Ÿeljezno do-

ba, Sarajevo 1987, 575—643.
N. Theodossiev, North-Western Thrace from the Fifth to First Centuries BC, BAR
International Series 859, Oxford 2000.
F. Papazoglu, Srednjobalkanska plemena u predrimsko vreme, Sarajevo 1969.
F. Papazoglu, Central Balkan Tribes in pre-Roman Times, Amsterdam 1978.
M. Stojiã, Gvozdeno doba u basenu Velike Morave, Jagodina—Beograd 1986.
M. Stojiã, Panjevaåki rit, Beograd 2004.
R. Vasiã, Kneÿevski grobovi iz Novog Pazara i Atenice, u: Praistorija jugoslaven-
skih zemalja V, Ÿeljezno doba, Sarajevo 1987, 644—650.
R. Vasiã, Moravsko-timoåka oblast, u: Praistorija jugoslavenskih zemalja V, Ÿelje-
zno doba, Sarajevo 1987, 651—672.
R. Vasiã, Beleške o Glasincu. Teritorijalna i hronološka pitanja, Balcanica XXXII/
XXXIII, 2001/2002, 7—36.

68
Rastko Vasiã

THE CASE OF THE AUTARIATAE: HISTORY AND PREHISTORY

Summary

The Greek geographer Strabo says that the Autariatae were once the biggest
and strongest Illyrian tribe. Historical events, in which they were mentioned, are
dated to the second half of the 4th century BC. They do not excel in this period and
disappear soon after from the historical scene. Thus, it is logical to suppose that
their might, of which Strabo speaks, should be dated earlier than the 4th century
BC.
According to archaeologists and modern historians the Autariatae inhabited
the territory of Southwest Serbia and North Montenegro. In this area an important
Iron Age group was identified, called the Glasinac group, from the Glasinac plateau
in East Bosnia. It achieved the culmination of its development in the second half of
the 6th and the first half of the 5th century BC, judging by settlements and cemeteri-
es, and an enormous amount of finds: arms, tools, jewelry, pottery and bronze ves-
sels, many of which were imported from Greece and Italy. On the basis of this the-
re are reasons to assume that the Glasinac group can be identified with the Auta-
riatae.
Discussing a combination of written antique and archaeological sources in
identifying archeological material ethnically, the author stresses the importance of
thorough analysis of all relevant elements and the necessity for an overall view of
the problem Only in this way one can achieve satisfactory results to some extent.

69