đường thẳng và mặt phẳng

Đại cương về đường thẳng và mặt phẳng

Nguyễn Phi Hùnga)

I. CÁC TIÊN ĐỀ

Tiên đề 1. Có một và chỉ một đường thẳng đi qua hai điểm

phân biệt cho trước.
Tiên đề 2. Có một và chỉ một mặt phẳng đi qua ba điểm
không thẳng hàng cho trước.
Tiên đề 3. Tồn tại bốn điểm không cùng nằm trên một mặt
phẳng.
Tiên đề 4. Nếu hai mặt phẳng phân biệt có một điểm chung
thì chúng có một đường thẳng chung duy nhất chứa tất cả các Hình 1. Ba điểm M, N, P thẳng hàng vì cùng là điểm chung của
hai mặt phẳng phân biệt (P ) và (ABC).
điểm chung của hai mặt phẳng đó.
Đường thẳng chung này gọi là giao tuyến của hai mặt phẳng.
Tiên đề 5. Trong mỗi mặt phẳng, các kết quả đã biết của II. ĐIỀU KIỆN XÁC ĐỊNH MẶT PHẲNG
hình học phẳng đều đúng.
Theo tiên đề (2), ta suy ra
Định lý 1. Nếu một đường thẳng đi qua hai điểm phân biệt
của một mặt phẳng thì mọi điểm của đường thẳng đều nằm Một mặt phẳng được xác định nếu biết nó đi qua
trên mặt phẳng đó. ba điểm không thẳng hàng.

Chứng minh. Xét đường thẳng ∆ đi qua hai điểm phân biệt
A và B của mặt phẳng (P ). Theo tiên đề 5, trong mặt phẳng
(P ), có một đường thẳng ∆′ đi qua A và B. Theo tiên đề 1,
chỉ kẻ được duy nhất một đường thẳng đi qua hai điểm phân
biệt, nên ∆ trùng ∆′ , do đó ∆ nằm trên mặt phẳng (P ).
Như vậy, để tìm giao tuyến của hai mặt phẳng, ta chỉ cần
tìm hai điểm chung A và B của chúng. Vì đường thẳng AB
thuộc cả hai mặt phẳng, nên AB chính là giao tuyến của hai
mặt phẳng đó.
Ngoài ra, một đường thẳng đi qua hai điểm của một mặt
phẳng thì nằm trên mặt phẳng ấy. Kết hợp với điều kiện xác
định mặt phẳng nói trên ta suy ra
Một mặt phẳng được xác định nếu biết nó đi qua
một đường thẳng và một điểm không thuộc đường
thẳng đó.
Một mặt phẳng được xác định nếu biết nó đi qua
hai đường thẳng cắt nhau.

Ví dụ 1. Trong mp(P ) cho tứ giác lồi ABCD có các cạnh

AB và CD không song song; ngoài mp(P ) cho một điểm S.
Hãy tìm giao tuyến của III. HÌNH CHÓP VÀ TỨ DIỆN

(a) Hai mặt phẳng (SAC) và (SBD); A. Hình chóp

(b) Hai mặt phẳng (SAB) và (SCD).
Ví dụ 2. Cho bốn điểm O, A, B, C không đồng phẳng. Trên
các đường thẳng OA, OB, OC lần lượt lấy các điểm A′ , B ′ ,
C ′ khác O sao cho các đường thẳng sau đây cắt nhau: BC và
B ′ C ′ , CA và C ′ A′ , AB và A′ B ′ .
(a) Hãy xác định giao điểm của mỗi đường thẳng A′ B ′ ,
B ′ C ′ C ′ A′ với mp(ABC).
(b) Chứng minh rằng các giao điểm trên thẳng hàng.
Ghi chú.
• Để tìm giao điểm của đường thẳng d với mặt phẳng (P ),
ta tìm một đường thẳng nào đó nằm trên (P ) mà cắt
d. Khi đó, giao điểm của hai đường thẳng này là giao
điểm cần tìm.
• Để chứng minh các điểm thằng hàng, ta có thể chứng
tỏ rằng chúng là những điểm chung của hai mặt phẳng
phân biệt.
a) www.hungnguyen.blog
Định nghĩa 1. Cho đa giác A1 A2 . . . An và một điểm S nằm
ngoài mặt phẳng chứa đa giác đó. Nối S với các đỉnh của đa
giác, ta được n tam giác. Hình gồm n tam giác đó và đa giác
A1 A2 . . . An gọi là hình chóp S.A1 A2 . . . An .
Điểm S gọi là đỉnh của hình chóp. Đa giác A1 A2 . . . An
gọi là mặt đáy của hình chóp. Các cạnh của mặt đáy gọi
là cạnh đáy của hình chóp. Các đoạn thẳng SA1 , . . . , SAn
gọi là các cạnh bên của hình chóp. Mỗi tam giác SA1 A2 ,
. . . , SAn A1 gọi là một mặt bên của hình chóp.
Nếu đáy của hình chóp là một tam giác, tứ giác, ngũ giác,
. . . thì hình chóp tương ứng gọi là hình chóp tam giác, hình
chóp tứ giác, hình chóp ngũ giác. . .
Hình 2. Ba cách xác định mặt phẳng. Mặt phẳng đi qua ba điểm
không thẳng hàng A, B, C, ký hiệu mp(ABC); mặt phẳng đi qua
đường thẳng a và điểm A không nằm trên nó, ký hiệu mp(a, A);
mặt phẳng đi qua hai đường thẳng cắt nhau a và b, ký hiệu
mp(a, b).
đường thẳng và mặt phẳng
Hình 3. Hình chóp tam giác S.A1 A2 A3 , hình chóp tứ giác
S.A1 A2 A3 A4 , hình chóp ngũ giác S.A1 A2 A3 A4 A5 .
? Có hình chóp nào mà số cạnh (cạnh bên và cạnh đáy) của
nó là một số lẻ không? Tại sao? Một hình chóp có 16 cạnh
thì có bao nhiêu mặt?
Ví dụ 3. Cho hình chóp tứ giác S.ABCD. Một mặt phẳng
(P ) cắt các cạnh SA, SB, SC, SD lần lượt tại A′ , B ′ , C ′ , D′ .
Chứng minh rằng các đường thẳng A′ C ′ , B ′ D′ và SO đồng
quy (O là giao điểm hai đường chéo AC và BD của đáy).
Ví dụ 4. Cho hình chóp S.ABCD với hai đường thẳng AB
và CD cắt nhau. Gọi A′ là một điểm nằm giữa hai điểm S
và A. Hãy tìm giao tuyến của mp(A′ CD) với các mặt phẳng
(ABCD), (SAB), (SBC), (SCD), (SDA).
Cách 1. Gọi I là giao điểm của SO và CA′ , B ′ là giao điểm
của DI với cạnh SB.
2
Cách 2. Gọi K là giao điểm của AB và CD, B ′ là giao điểm
của A′ K và SB.
Ghi chú. Tứ giác A′ B ′ CD có các cạnh nằm trên giao tuyến
của mặt phẳng (A′ CD) với các mặt của hình chóp S.ABCD.
Tứ giác đó được gọi là thiết diện (hay mặt cắt) của hình chóp
S.ABCD khi cắt với mp(A′ CD).
Tổng quát, thiết diện (hay mặt cắt) của hình H khi cắt
với mp(P ) là phần chung của mp(P ) và hình H .
B. Tứ diện
Cho bốn điểm A, B, C, D không đồng phẳng. Hình gồm bốn
tam giác ABC, ACD, ABD, và BCD gọi là hình tứ diện
(hay ngắn gọn là tứ diện) và được ký hiệu là ABCD. Các
điểm A, B, C, D gọi là các đỉnh của tứ diện. Các đoạn thẳng
AB, BC, CD, DA, CA, BD gọi là các cạnh của tứ diện. Hai
cạnh không có điểm chung gọi là hai cạnh đối diện. Các
tam giác ABC, ACD, ABD, và BCD gọi là các mặt của tứ
diện. Đỉnh không nằm trên một mặt gọi là đỉnh đối diện
với mặt đó.
? Một tứ diện ABCD có thể coi là hình chóp tam giác bằng
những cách nào? Gọi tên cụ thể mỗi cách.
Đặc biệt, một tứ diện có bốn mặt là những tam giác đều
gọi là hình tứ diện đều. Tứ diện đều có tất cả các cạnh
bằng nhau.
IV. MỘT SỐ VÍ DỤ VÀ PHƯƠNG PHÁP GIẢI TOÁN
A. Tìm giao tuyến của hai mặt phẳng
phương pháp Để tìm giao tuyến của hai mặt phẳng, ta tìm
hai điểm chung của chúng. Đường thẳng đi qua hai điểm
chung là giao tuyến cần tìm.
Ví dụ 5. Cho S là một điểm không thuộc mặt phẳng hình
bình hành ABCD. Tìm giao tuyến của hai mặt phẳng (SAC)
và (SBD).
Ví dụ 6. Cho tứ diện ABCD. Lấy điểm M trên đoạn AB,
điểm N trên đoạn AC, và điểm I trong tam giác BCD. Giả
sử M N không song song với BC. Tìm giao tuyến của mặt
phẳng (M N I) với các mặt phẳng (BCD), (ABD), (ACD).
Ví dụ 7. Cho tứ giác ABCD có các cặp cạnh đối không
song song và điểm S không thuộc mặt phẳng của tứ giác. Tìm
giao tuyến của các mặt phẳng: (SAC) và (SBD), (SAB) và
(SCD) , (SAD) và (SBC).
đường thẳng và mặt phẳng 3

Bài tập

1. Trong mặt phẳng α cho hai đường thẳng d1 và d2 cắt

nhau tại O. Điểm M không thuộc mặt phẳng α. Tìm giao
tuyến của hai mặt phẳng (M, d1 ) và (M, d2 ).
2. Cho S là một điểm không thuộc mặt phẳng hình thang
ABCD (AB ∥ CD và AB > CD). Tìm giao tuyến của hai
mặt phẳng (SAD) và (SBC).
3. Cho tứ diện ABCD. Lấy điểm M trên AC, điểm N
trên BD và điểm I trên AD. Tìm giao tuyến của mặt phẳng
(M N I) với các mặt của tứ diện ABCD.
4. Cho tứ diện ABCD. Lấy điểm I trên AB, điểm J trong
tam giác BCD, và điẻm K trong tam giác ACD. Tìm giao
tuyến của mặt phẳng IJK với các mặt của tứ diện.
Ví dụ 10. Cho tứ diện ABCD. Lấy điểm M trên AB, điểm
N trong tam giác BCD và điểm K trong tam giác ACD.
B. Tìm giao điểm của đường thẳng và mặt phẳng Dựng giao điểm của CD và AD với mặt phẳng (M N K).

phương pháp tìm giao điểm của đường thẳng d và mặt phẳng
(α)
– Nếu trong mặt phẳng (α) có đường thẳng d′ sao cho d′
cắt d tại I thì điểm I là giao điểm cần tìm.
– Trường hợp trong (α) không tồn tại đường thẳng như
vậy, ta tìm mặt phẳng (β) chứa d và cắt (α) theo giao
tuyến d′ . Khi đó giao điểm I của d và d′ là giao điểm
cần tìm.
Ví dụ 8. Cho tứ diện ABCD. Gọi M và N lần lượt là trung
điểm của AC và BC, K là điểm trên BD sao cho KD < KB.
Dựng giao điểm của CD và AD với mặt phẳng (M N K).

Ví dụ 11. Cho hình chóp S.ABCD. Lần lượt lấy trên SA,
AB, và BC các điểm M , N , P sao cho N P không song song
với AD và CD. Dựng giao điểm của SD, SC với mặt phẳng
(M N P ).

Ví dụ 9. Cho tứ diện ABCD. Gọi I, J, K lần lượt là các điểm

trên cạnh AB, BC, và CD sao cho JK không song song với
BD. Tìm giao điểm của mặt phẳng (IJK) với đường thẳng
AD.

Bài tập
đường thẳng và mặt phẳng
5. Cho tứ diện ABCD. Lấy điểm M trên AB và điểm N
trên AC sao cho M N không song song với BC, lấy điểm I
nằm trong tam giác BCD. Dựng giao điểm của BD. CD với
mặt phẳng (IM N ).
6. Cho hình chóp S.ABCD với AB không song song CD, và
điểm M nằm trên cạnh SB. Dựng giao điểm của SC với mặt
phẳng (ADM ).
7. Cho hình chóp S.ABCD có đáy là hình bình hành tâm
O. Gọi M , N , I là ba điểm lấy trên AB, BC, và SO. Tìm
thiết diện của hình chóp với mặt phẳng (M N I).
C. Chứng minh ba điểm thẳng hàng
phương pháp Chứng minh ba điểm đó thuộc hai mặt phẳng
phân biệt, khi đó chúng phải thẳng hàng vì cùng nằm trên
giao tuyến của hai mặt phẳng đó.
Ví dụ 12. Cho mặt phẳng (Q) và ba điểm không thẳng hàng
A, B, C nằm ngoài (P ). Chứng minh rằng nếu ba đường thẳng
AB, BC, CA đều cắt mp(P ) thì các giao điểm đó thẳng hàng.
Chứng minh. Vì các giao điểm M, N, P vừa thuộc mặt phẳng
(Q), vừa thuộc mp(ABC), nên chúng thẳng hàng vì cùng nằm
trên giao tuyến của hai mặt phẳng này.
Ví dụ 13. Cho ba tia Ox, Oy, Oz không đồng phẳng. Lấy
hai điểm phân biệt A, A′ trên Ox, hai điểm phân biệt B, B ′
trên Oy, hai điểm C, C ′ trên Oz sao cho BC cắt B ′ C ′ tại D,
CA cắt C ′ A′ tại E, và AB cắt A′ B ′ tại F . Chứng minh ba
điểm D, E, F thẳng hàng.
Chứng minh. D, E, F là ba điểm chung của hai mặt phẳng
(ABC) và (A′ B ′ C ′ ), nên chúng thẳng hàng trên giao tuyến
của hai mặt phẳng này.
4
8. Trong mặt phẳng (α) cho hai đường thẳng d1 và d2 . Lấy
hai điểm A và B không thuộc (α) sao cho đường thẳng AB
cắt (α) tại I. Mặt phẳng (β) qua AB cắt d1 tại M và d2 tại
N . Chứng tỏ ba điểm I, M, N thẳng hàng.
9. Cho hình chóp S.ABCD trong đó AD và BC không song
song. Lấy điểm M trên SB và O là giao điểm hai đường chéo
AC và BD.
(a) Dựng giao điểm N của SC với mặt phẳng (ADM );
(b) AN và DM cắt nhau tại I. Chứng tỏ ba điểm S, I, O
thẳng hàng.
10. Cho tứ diện ABCD; M và N là trung điểm AB, CD; G
là một điểm bất kỳ trên đoạn M N . Gọi K là giao điểm của
AG với mp(BCD). Chứng minh rằng
(a) Ba điểm B, K, N thẳng hàng.
(b) K là trọng tâm tam giác BCD khi và chỉ khi G là trung
điểm M N .
D. Chứng minh ba đường thẳng đồng quy
phương pháp Để chứng minh ba đường thẳng đồng quy, ta
có thể chứng minh:
• Hai đường thẳng cắt nhau tại một điểm nằm trên đường
thẳng thứ ba.
• Trong ba đường có hai đường thẳng cắt nhau, và chúng
thuộc hai mặt phẳng có giao tuyến là đường thẳng thứ
ba.
Ví dụ 14. Cho tứ diện ABCD. Gọi E, F, G lần lượt là ba
điểm trên ba cạnh AB, AC, BD sao cho EF cắt BC tại I,
EG cắt AD tại J (I khác C và J khác D). Chứng minh CD,
IG, và JF đồng quy.
Chứng minh. IG là giao tuyến của hai mặt phẳng (EF G)
và (BCD); JF là giao tuyến của hai mặt phẳng (EF G) và
(ACD). Trong mặt phẳng (EF G), gọi O là giao điểm của IG
và JF . Vì O vừa thuộc mặt phẳng (BCD) vừa thuộc mặt
phẳng (ACD) nên O phải nằm trên giao tuyến CD của hai
mặt phẳng này. Vậy ba đường CD, IG, JF đồng quy (tại
O).
11. Cho hình chóp S.ABCD. Một mặt phẳng (α) lần lượt
cắt các cạnh SA, SB, SC, SD tại A′ , B ′ , C ′ , D′ . Gọi O là
giao điểm hai đường chéo AC và BD. Chứng minh ba đường
thẳng A′ C ′ , B ′ D′ , và SO đồng quy.
12. Cho hai tam giác ABC và A′ B ′ C ′ không cùng nằm trong
một mặt phẳng. Giả sử BC cắt B ′ C ′ , AC cắt A′ C ′ , và AB
cắt A′ B ′ . Chứng minh nếu trong ba đường thẳng AA′ , BB ′ ,
CC ′ có hai đường cắt nhau thì chúng đồng quy tại một điểm.
13. Cho hình chóp S.ABCD trong đó đáy ABCD là một
hình bình hành. Gọi G là trọng tâm tam giác SAD, M là
trung điểm SB, I là trung điểm AD. Chứng minh ba đường
GM , BI, CD đồng quy.
đường thẳng và mặt phẳng 5

V. BÀI TẬP
14. Trong các mệnh đề sau, mệnh đề nào đúng?
(a) Có duy nhất một mặt phẳng đi qua ba điểm cho trước;
(b) Có duy nhất một mặt phẳng đi qua ba điểm không
thẳng hàng cho trước;
24. Vẽ hình biểu diễn của một hình chóp tứ giác trong các
trường hợp đáy là tứ giác lồi, đáy là hình bình hành, đáy là
hình thang.
25. Thiết diện của một hình tứ diện có thể là tam giác, tứ
giác, hoặc ngũ giác được không?
26. Dùng bìa cứng cắt và dán lại để thành

(c) Ba điểm không thẳng hàng cùng thuộc một mặt phẳng
duy nhất.
15. Hãy giải thích tại sao các đồ vật có bốn chân như bàn,
ghế,. . . thường dễ bị cập kênh.
16. Với một cái thước thẳng, làm thể nào để phát hiện một
mặt bàn có phẳng hay không? Nói rõ căn cứ vào đâu mà ta
làm như vậy.
(a) Một tứ diện đều;
(b) Một hình chóp tứ giác có đáy là hình vuông và các mặt
bên là những tam giác đều.
27. Cho hình chóp tứ giác S.ABCD. Ba điểm A′ , B ′ , C ′ lần
lượt nằm trên ba cạnh SA, SB, SC nhưng không trùng với
S, A, B, C. Xác định thiết diện của hình chóp khi cắt bởi
mp(A′ B ′ C ′ ).

17. Cho hai mặt phẳng (P ) và (Q) cắt nhau theo giao tuyến 28. Cho hình chóp S.ABCD. Gọi M là một điểm nằm trong
∆. Trên (P ) cho đường thẳng a và trên (Q) cho đường thẳng tam giác SCD.
b. Chứng minh rằng nếu a và b cắt nhau thì giao điểm của
(a) Tìm giao tuyến của hai mặt phẳng (SBM ) và (SAC).
chúng nằm trên ∆.
(b) Tìm giao điểm của đường thẳng BM và mp(SAC).
18. Trong các mệnh đề sau, mệnh đề nào đúng?
(c) Xác định thiết diện của hình chóp khi cắt bởi
(a) Có duy nhất một mặt phẳng đi qua một điểm và một
mp(ABM ).
đường thẳng cho trước;
(b) Có duy nhất một mặt phẳng đi qua một điểm và một
đường thẳng chứa điểm đó;
TÀI LIỆU
(c) Có duy nhất một mặt phẳng đi qua một điểm và một
đường thẳng không chứa điểm đó. 1 Đoàn Quỳnh, Văn Như Cương, Phạm Khắc Ban, Tạ Mẫn. Hình học
nâng cao 11. Nhà xuất bản Giáo dục, 2006.
2 Trần Thành Minh. Giải toán hình học 11. Nhà xuất bản Giáo dục,
19. Hãy tìm các mệnh đề đúng trong các mệnh đề sau đây: 1999.

(a) Có duy nhất một mặt phẳng đi qua hai đường thẳng
cho trước;
(b) Có duy nhất một mặt phẳng đi qua hai đường thẳng
cắt nhau cho trước;
(c) Có duy nhất một mặt phẳng đi qua hai đường thẳng mà
hai đường thẳng đó lần lượt nằm trên hai mặt phẳng
cắt nhau.

20. Cho hai đường thẳng a và b cắt nhau. Một đường thẳng
c cắt cả a và b. Có thể kết luận rằng ba đường thẳng a, b, c
cùng nằm trong một mặt phẳng hay không?
21. Cho ba đường thẳng a, b, c không cùng nằm trong một
mặt phẳng sao cho chúng đôi một cắt nhau. Chứng mình rằng
chúng đồng quy.
22. Cho hai đường thẳng a và b cắt nhau tại điểm O và
đường thẳng c cắt mp(a, b) ở điểm I khác O. Gọi M là điểm
di động trên c và khác I. Chứng minh rằng giao tuyến của các
mặt phẳng (M, a), (M, b) nằm trên một mặt phẳng cố định.
23. Cho hình bình hành ABCD nằm trong mặt phẳng (P )
và một điểm S nằm ngoài mp(P ). Gọi M là điểm nằm giữa S
và A; N là điểm nằm giữa S và B; giao điểm của hai đường
thẳng AC và BD là O.
(a) Tìm giao điểm của mặt phẳng (CM N ) với đường thẳng
SO.
(b) Xác định giao tuyến của hai mặt phẳng (SAD) và
(CM N ).