T.e.

MARMARA UNivERSiTESi
SOSYAL BiLiMLER ENSTiTUSU
TEMEL is LAM BiLiMLERi ANA BiLtM DALI
TEFSiR BiLiM DALI

iSLAM AHLAKl A(:ISINDAN

" .. . .
LOKMAN SURESI'NIN TEFSIRI

(Yiiksek Lisans Tezi)

Yunus EKiN

Daru~man
Yrd. DoC;. Dr. Emin I~IK

istanbul 1994
 \ , .
~6~~0J.
1111111111111111111111111111111111111111
IQIIUIl>i1illH 3JIUQ UOASUJUllIUU>i0Q <lA 3UIlIldlHlDI
IS<lllU<lAIUJ) llJlllUJllW
 i<;iNDEKiLER

i9indekiler .................................................................................................. 1

Transkripsiyon Sistemi ............................................................................. V

Klsaltrnalar ............................................................................................. VI

Ons6z .................................................................................................... VI1

GiroS

1. Kur'an Tefsirine Duyulan ihtiya9 .......................................................... 1

') T ef:"
_. .. T arihj' Ge li"
SIT 1lminin ~lITIl ................................................... , ........... ~
j

~ 7..'1"ustakil SAure T ef:sm

j . LV . . .......................................................................... 1')_

4. Lokman Sfuesi Tefsirleri ..................................................................... 13

BiRiNCi BOLUlVI
AHLAK iLMi VE TEMEL AHLAKi KA VRAMLAR

1. AhHik1l1 Tarifi ..................................................................................... 14

2. i\hlak Hmi ve ](onusu .......................................................................... 17

3. Gayesi ve B6himleri ........................................................................... 18

4. Nazari Ahlak ....................................................................................... 19

a) irade Hfuriyeti ............................................................................... 19

 b) Vazife .......................................................................................... 2 1
c) Sorumluluk ye Miieyyide .............................................................. 23
5. Ameli ahlak ......................................................................................... 26

a) Ferdi ahlak (nefis tezkiyesi) .......................................................... 26

b) Aile ahlakI .................................................................................... 29
c) Sosyal ahlak ................................................................................. 32
6. islfun Dii~iincesinde Ahlak Nazariyeleri .............................................. 34
a) Felsefi Ahlak ................................................................................ 34
b) Tasawufi Ahlak ........................................................................... 35
c) Uzla~tmcl Ahlak AnIayl~1.. ........................................................... 36
7. Ban Dii~iincesinde Ahlak Nazariyeleri ................................................ 36
a) Pozitivist ye i<;tmai Ahlak AnIayl~l.. ............................................. 36
b) AkIlCl ye idealist Ahlak AnIaYl~l .................................................. 38
c) Faydacl Ahlak AnIaYI~1 ................................................................ 40
d) Be~eri Tabiat (Fltrat) Kaynakh Ahlak AnIaYI~1.. ........................... 42

8. islfun'm Ahlak AnIaYI~l ....................................................................... 43

iKiNCi BOLUM
LO~IAN SUREsi VE TEFSiRi

A. Surenin Tamtlml .............................................................................. 49

1) ismi ye Mushaftaki Yeri .................................................................. 49

2) NIekki ye NIedeni Olu~u ................................................................... 49

3) Ayet-Kelime-Harf SaYlsl ye FasIlalan .............................................. 50
4) Niizul Sebebi .................................................................................... 5 1

II
 5) l\tIuhtevasl. ........................................................................................ 5 1
6) Muhteva A9lsmdan Diger Sfuelerle Miinasebeti ............................... 53

7) Sfuenin FaziIeti ................................................................................ 54

8) Hz.Lokman'm Biyografisi ............................................................... :.55

B. Surenin Tefsiri .................................................................................. 58

1) Sfuenin Metni ve MeaIi .................................................................... 58

2) Kur'an'm ve inananlarm Ozellikleri ................................................... 65

3) Kafulerin Tuturnu ve inananlarm Sonu ............................................. 68

4) T evhide DelilIer ................................................................................ 72

5) Lokman'a Hikmetin Verilmesi .......................................................... 75

6) Lokman'm Ahlili TavsiyeIeri ........................................................... 77

7) Allah'm SaYIslz Nimetleri ve inanmayanlarm Tutarslzhgl.. ............... 86

8) Toplumun Yanll~ Yon1endirmesi ...................................................... 88

9) Allah'a Teslimiyet ve O'nu inkann Neticeleri .................................... 89

10) FltratIn Dili ..................................................................................... 92

11) Sonsuz Him ve Kudret .................................................................... 93

12) Afllki Deliller .................................................................................. 95

13) Vicdanm Sesi ................................................................................ 100

14) Allah Korkusu ve Mugayyebat.. .................................................... 103

U<;UNCU BOLDlYl
SUREDEKi AHLAKi KA VRAMLAR

A. Nazari AhHikla iIgili ....................................................................... 109

l. islfun Ahlakmm T ernel ilkeleri ........................................................ 109

III
 2. Hikmet-Ahl3.k tli~kisi ...................................................................... 121
3. Mesuliyet Kavrarru ve Mesuliyetin Fercliligi ................................... 127
4. Miieyyide Kavrarru ......................................................................... 130
B. Ameli AhHikla ilgili ........................................................................ 132
1. C;,l,"
yUKUf K avrarru ................................................................................ 1'""j _

2. ilim Ogrenmek ................................................................................ 137

3. N am.az K11mak ................................................................................ 140

4. Sabretrnek ....................................................................................... 143
5. Ebeveyne Kar~l Vazifeler ............................................................... 148
6. <;ocuklara Kar~l Vazifeler.. ............................................................. 152
7. iyiligi Emretmek ve K6tiiliikten Ahkoymak .................................... 155
8. Zekat Vennek ................................................................................. 159
9. Kibir ve T evazu .............................................................................. 163

DORDUNCU BOLUM

Sonu~ .................................................................................................... 168

BibliyografYa ........................................................................................ 172

IV
 A
~ v
;1 ){
.
.
1 13
1 :1
:r z
.l
er
c;p p•
00 s
c z
'J l{
'J q
0 s
 KISAL TMALAR

a.g.e. Ach geyen eser

a.y. Ayru yer
bk. Bakunz
s. Sayfa
trc. Tercfune eden
ts. Tarihsiz
vb. Ve benzeri
vd. Ve devanu
h. Hi cri
O. Glfun tarihi
Hz. Hazret-i
mkl. Makale
a. mkl. Ayru makale
ist. istanbul
a.e. Ayru eser
Ank. Ankara
b. Bin veya Thn
hzr. Hazrrlayan
b~k. Ba~kanltgmda

(s.a.v.) Sallallahu aleyhi ve sellem

(La.) Radlyallahu anh
md. Nladdesi

VI
 ONSOZ
Kur'iin-l Kerim'i indirerek insanhga ahlaki fazlletleri tarutan Yiice Allah'a
hamd ye senalar, dfulyaya te~rifleriyle Kur'iin'l teblif ye temsiI eden
Hz.Muhammed (s.a.y.)'e, onun aline, ashabma ye klyamete kadar hidayet iizere
olanlara salat ye selam olsun.
Dii~fulce tarihi ilk insandan ba~layarak giiniimiize ye gelecege uzanan
yizgisinin hemen hemen her kesitinde ~u iiy meseleden miistagru kalamrum~trr.
Bunlar yarhk, bilgi ye deger problemleridir. Bizim yah~mamIz son olarak
zikrettigimiz deger problemi iyinde yer allr. Zira ahlak bir degerler kompleksidir.
insanoglu sahip oldugu yeya etkisi altmda kaldtgl degerleri bazen topIuma,
bazen de vicdana dayandlnm~trr. Ancak bu durum Yahyin etkisinin azaldtgl
donemlere rastlar. <;Unkii Cenab-l Hakk peygamberIer gondennek sfuetiyIe
insanm iizerinde tesir icra edecek oIan degerIeri yahy iIe tesbit etmi~ ye
biIdirmi~tir.

Kur'iin-l Kerim risaletin son halkas1ll1 te~kiI eden bir kitaptIr. Onun
biIdiriIeri hem cihan~iimuI hem de ktyamete kadar siirecektir. Hz.Muhammed'e
gonderiIen Kur'iin'm ahlak sisteminin tesbiti aym zamanda isIam'm deger
problemine bakl~1ll1 da oIu~turmaktadrr. ~u kadar yar ki insanla ilgili her tiirlii
meselenin ye mii~kiIin yoziimfule l~Ik tutan iIahi Kitab'm muhatablarma
anlatIlmasl ye aktanlmasl gerekir. Bu ise Kur'iin'm iizerinde ciddi ara~tInnalarm
yapllmasl demekiir.
Bu yab~mamIzda Kur'iin'm bir sfuesinde islam ahlaklllln tarutImma ye
konumunun tespitine yah~tIk. Zira Kur'iin'da bu temel ahlili ilkeler okuyanlar
tarafmdan iyice benimsensin diye biryok surede sIkya tekrar edi1mi~tir. Aynca
Lokman Sfuesi ise diger surelere nisbetle ahlak konusunun agrrbkla ele almdlgl
surelerdendir.
Giri~ ktsmmda tefsir ilminin tarihi geli~imini ye bu sahada yapllan
yah~maIan anlatarak tezimizin bir nevi kimligini tesbite yah~hk. <;iinkii·
yah~maImz miistakil sure tefsiriydi. Bu tUr yab~maIar gerek surenin faziIetine

VII
dair rivayetlerin tesiriyle gerekse konusunun ehemmiyeti sebebiyle daha onceden
yapIldIgI gibi gtinfuni.izde de yaptbnaktadrr.
Birinci bolilmde ise Islam'm ahlak sistemini genel ye ozet olarak yenneye
yall~tIk. Buradaki aytklamalar sfueyi ahlili ayldan tefsirimizde bakI~ aylllliZI
olu~turacaktrr. Adeta bu bolilm tezimizin temel yIkI~ noktalarmI ye sllllflarmI
yizen bir proje mahiyetindedir.
ikinci bolilmde Lokman Sfuesi'ni detaylara ginneden tamtmaya ye
aytklamaya yall~tIk. Kronolojik srralamaYI esas alarak, sfuenin tamtl1lllna ye
tefsirine dair miifessirlerin izahlarIlll yerirken asnilllZda yapIlan ilmi
yall~malardan da istifadeyi imkan olyiisilnde ihmal etmedik. Ancak bazl
ayIklamalarm tekrar edilmesi sebebiyle daha once yazIlan tefsirlerden kaynak
yerirken, farkh aytklamalar yapan eserleri ozellikle kaydettik.
Uyilncii bolilmde ise birinci boliimde proje halinde yazdlglllliz
ayIklamalaflllliZI ye bakI~ aylllliZI sfueye tatbik ettik. Burada biz sfueyi bir biittin
olarak degerlendirdik. Ahlili taysiyeleri Lolanan'm tavsiyelerine hasretmedik.
Sadece ameli ahlakla ilgili kavramlarm ayIklamasl yanmda nazari ahlak aylsmdan
da temel ahlak problemlerinin sfuede ele ahm~ma degindik. Bu bolilmtin
benzerini Ibn Kesir'in tefsirinde gormekteyiz... ancak 0 da Lokman'm
tavsiyelerinin son bolilmtine ait olan sosyal ahlakla ilgili birkay kavraml
incelemekle yetimni~tir. Ibn Kesir'in inceledigi kavramlar ~unlardrr: "Alyak Sesle
Konu~mak ye Teyazu". "Sohret", "Giizel Ahlak", "Kibrin Kotiiliigii", "Kendini
Begenmek".
T ezimin hazrrlanmasl esnasmda eserlerinden istifade ettigim degerli Islam
aIimlerini hayrrla yadederken yall~malanmm gerek yonlendirilmesi gerekse tashih
ye ta'dilinde kendilerinden yok ~ey ogrendigim ye yakm ilgilerine muhatap
oldugum muhterem hocam Yrd. Doy. Dr. Emin I~Ik Bey'e tqekkiirlerimi
arzederim. Aynca kiitiiphanelerinden istifade ettigim ve tezimin yazllmasmda
desteklerini gordiigilm kIymetli arkada~larIilla da burada te~ekkiirii bir bory
addediyorum.
Yunus EKiN
istanbul 1994

VIII
 GiRi~

1. KUR'A.N TEFSiRiNE DUYULAN iHTiYA<;

Tefsir kelimesinin k6kii oIarak kabul edilen (..r-J) ye (~) fiillerinin

ikisi de Iugatta "acymak" manasmda birIe~irler. Fakat bunlardan (~) nin
g6riinen ye madcli oIan bir~eyi acymak manaSllli ifade ettigi, (..r-J ) nin ise, gizli
ye madcli olmayan bir~eyi acymak anlarnma geldigi lugat kitaplarmda kaydedilir. 1

Terim olarak "Tefsir, insan giicu ye Arap Dili ye Edebiyatlllin yarduru

nisbetinde Allah'm muradma delalet etmesi baknrundan Kur'§.n metninin laflz ye
manasmdan bahseden bir ilimdir. "2

Be~erin icytimai, hukukl ye ahlili burun ihtiyacylarma ceyap yerecek ye

onlan diinya ye ahiret saadetine ula~trracak oIan Kur'§.n'm, insanlar tarafmdan
cyok iyi anla~Ilmasl gerekir. Kur'§.n-l Kerim nefislerin annmaSl, kaIplerin ~ifa
bulmasl, itmi'nana ermesi ye yollarm aynlI~ noktasmda, cennete giden yollarm
tanmmaSI icyin yegane sebep ye kaynaktrr.

Kur'§.n-l Kerim, iizerinde du~iinillup anla~llmasl icyin Arapcya oIarak

indirilmi~tir.3 Kur'§.n'm IafizIan icyinde mutlak, mukayyed, mucmeI, mufassal,

1 ibn Manzur, Ebil'\-Fadl. Cemaleddin, Lisanu'l-Arab, V/55: BeyTUt, 1990, Raglb. eI-
isfehani, el-iVfl'ijredat fi Garibi'l-Kur'dn, s.233,380; Elmahb M. Hamdi Yazrr. Hak Dini Kur'an
Dili, istanbuL 1979. 1126.
2 Gi.imil~, Sadreddin, Kur'an Tefsirinin Kaynaklarz, s.22, ist, 1990.
3 Yusuf 12/2.
amm, hass vb. ozelliklere sahip laflzlar vardrr. Herkesin anlayamayacagl garib
kelimeler, zahiren birbirleriyle tezat iyinde gOliilebilen mii~kil ayetler vardrr. 4

Kur'an ayru zamanda edebi bir mu'cizedir. ifadeIeri degi~ik edebi

sanatlarla yiikliidiir. Farklt ye~itleriyIe, te~bih, mecaz· vb. beIagat ozellikIeri
ayetlerde kendini gostermektedir. i~te biitiin bunlarm izah edilip dogru olarak
anla~tlmasl gerekmektedir.

Diger bir husus ise Kur'an'm muhatabl oIan insanlarm Kur'an

kiiltiirlerindeki ve ilmi seviyelerindeki farklIltk pek tabii oIarak tefsire ihtiyacI
ortaya yIkarmaktadrr. Nitekim be~erin yazdIgl eserlerin de ayIklanma ihtiyacl ya
musannifm iistiinliigunden ya bir takun miicmel olarak brrakdan metinlerden ya
da lafizlardaki mecaz, mii~terek gibi hususlardan kaynaklanmaktadrr.5

Yine Kur'an ayetlerinin bir kIsrrum sadece Allah bilebilir, bir kISIDllll
Rasillullah bilebilir ve her Arapya bilenin ma'nas1ll1 ve tefsirini bilebilecegi
ayetler vardrr. 6 Nitekim sahabe de bilemedigi kelimeIeri veya ayetleri sormak
suretiyle ogrenmi~lerdir. 7

Tefsire ihtiyacm onemini vurgulayan bu noktalarm yanmda beIirtmemiz

gereken noktalardan biri de Kur'an'm bir takun ayetlerinin zamanm ilerleyi~i ve
ilmi geli~melerin tesbitiyle ancak anla~dabildigi geryegidir. Sozgelimi kevni
ayetlerin yorumu bu kabildendir. Nitekim, Gazzall ile ayIk olarak ba~layan ve
asruruzda "ilmi Tefsir Ekolu" bu ti.ir ayetlerin yorumuyla doIudur. ilk devir
eserlerinde diinyanm diiz olduguna dair ayIklamalar vardrr; Razi de diinyanm diiz
oIduguna dair ayIklamaIarda bulunabilmi~tir. 8

4 Ylldmm, Suat Peygamberimizin Kur'an Tejsiri, s.19, istanbuL 1983: Gilmil~,

a.g.e .. s.25.
5 Suyilti, Celaleddin, Abdurrahman. el-hkan.ft Ulumi'l-Kur'an, Dune~k, 1987,
II/1192.
6 Taben. Ebu Ca'fer. Muhammed b.Cerir. Camiu'l-Beyan an Te'vil-i Ayi'l-Kur'an.
MlSlf. 1968, 1133, Geni~ bi1gi i<;in bk. Gilmil~, a.g.e .. s.26-27.
7 SUyilti. a.g.e., 1987,1111193.
8 Fahreddin er-Razi, Mefdtihu'l-gayb, IIIl02.

2
 Zaten biitiin bu sebeplerin yanmda tefsirin bir ihtiya<; oldugunu, Kur'an-l
Kerim'deki bazl ayetlerin Hz.Peygamber'e nasslan a<;udama vazifesini
yiiklemesinden de anlamaktaYlz.9

2. TEFSiR iLMiNiN TARiHi GELi~iMi

Kur'§.n'm ilk miifessir olarak, yine kendisini gormesiyle beraber be~er

planmda vahyin a<;IklaYlclsl ve hayata uygulaYlclsl Hz.Muhammed (s.a.v.)'dir.
"Biz Q'nu Cebrai/'e okuttugumuzda Q'na uy. Sonra Q'nu sana apklamak bize
dii~er"lO meaIindeki ayet-i kerime de Hz.Peygamber'in tefsirinin kaynagmm
vahy oldugunu, aynca "Biz her el9iyi. yalnzz kendi kavminin diliyle gonderdik ki
onlara apklaszn" 11 ayeti de Kur'an tefsirinin Allah Rasulii'niin iizerine bir vazife
olarak konuldugunu gostermektedir.

Nitekim Hz.Peygamber de vazifeli oldugu kadanyla Kur'an'l tefsir etmi~tir.

itikad, ibadet ve ameli hiikiimlere dair miicmel ayetleri teferruatIyla a<;IklamI~ ve
fiili olarak eta gostenni~tir. ~u kadar var ki Hz.Peygamber kIyametin kopmasl,
gayb ile ilgili ayetleri ve insanlarm ilmi seviyelerinin terakkisiyle daha iyi
anla~uacak bir taklffi miicmel ve miite~abih ayetleri ise tefsir etmemi~tir. Bunun
yanmda Arap Diline vakIf herkesin anlayabilecegi ayetleri de a<;Iklamaya
gitInemi~tir.12

Bu ilk donemde tefsirin kaynaklan Kur'an-l Kerim ve Hz.

Peygamber'dir. 13 Nitekim ~u hadiste de bu husus belirtilmektedir: "Dikkat edin.'
Bana Kitab'la beraber Q'nun misli de verilmi~tir. Cok yakznda. karnz tok ve
koltugunun ilzerine oturmu.~ bir adam 9lkacak ve Kur'{zn'a san/zn. ondaki helali

9 Nahl, 16/44,64: Nisa, 4/105; Maide, 5/67~

10 Klyfune.75/18.19.
11 ibrahim, 13114.
17- Ylldmm, Suat. a.g.e .. s.70.

13 Cerrahoglu. ismaiI, Tefsir Tarihi, Ank .. 1988,1140.

3
helal. haraml da haram kabul edin" 14 Hadiste geyen "Kur'an'm misli" ifadesi
"Hz.Peygamber'in siinneti" olarak aytklamm~trr.15

Hz. Peygamber'in tefsir i1mine dair konumuna ozet olarak degindikten

soma tefsir ilminin hem kaynagl hem de tarihi siireci aylsmdan sahabeyi Allah'm
Elyisi'nden soma, gormekteyiz. "Benim siinnetime ve ra§id halifelerin siinnetine
sarzlm." 16 mealindeki hadisten de pekaIa anIa~I1dtgl tizere Sahabenin Kur'an'a
dair aytklamalarma kulak vermek kavll bir siinnetle sabit olmu~tur. Gerek Kur'an
gerekse A1lah'm Nebi'si tarafmdan ovgiiye mazhar olmalan ve dini bir haberi bize
aktarmada "adl" sIfauyla muttaslf olmalan onlarm tefsirdeki onemini Oltaya
koymaktadrr. 17

Ebl-i Siinnet a1im1eri" adl" slfatlan hususunda ittifak halindedirler. 18

Ancak tefsir bilgileri aym degildir; bir kIsIll1 yok ileri derecede Kur'an'a vakItken
diger bir kIsmmda bu durum goIiilmez. 19

Sahabe tefsirinin baglaYlcI11g1: Ahiretle ilgili meseleler, ntizul sebepleri vb.

ictihad edilmesi mfunktin olmayan konularda sahabenin tefsiri baglaYlcldlf.
<;ti.nkii bu konularda ictihad etmeleri miimkiin olmadtgma gore ya olaylan bizzat
ya~amt~lar ya da Rasuliillah'tan i~itmi~lerdir. ictihad edilmesi ve fIkir yiiIiitiilmesi
miimkiin olan yerde ise sahabe tefsiri tercih sebebi olmakla birlikte baglaYlcl
degildir. 20

Hz.Peygamber'in yakmmda bulunan herkes ilim ve irfan namma bir~eyler

elde etmi~tir. Fakat bazI sahabiler bu konuda daha fazla malumata sahip olmu~lar
ve ilimlerini insanIara aktarmI~lardlf. t~te bize en fazla tefsire dair kendisinden

14 EbfI Davud. Siile:yman b.E~'as. Sanen, istanbu1.ts., SiinnetS.

IS Kurtubi, Ebu Abdillah, Muhammed b.Ahmed. el-Cami' li Ahkami'l-Kur'an. Beyrut.
1988. Il29.
16 EbfI Davud. Sl1nnet, S.
17 Bagdacti, el-Hatib, EbfI Bekir Ahmed b.Ali. Kitabz"l'l-K(faye./i jlmi'r-Rivdye. s.49.
18 AskalanL Ahmed b. Ali b. Hacer, el-habefi temyjzi's-sahabe, Beyrut. 1328h .. I19.
19 Ahmed Emin, Fecru'l-islam, Beyrut, 1969, s.95.
-'0 G"umu~,
.. a.g.e .. s. 79 .

4-
rivayet ula~anlar ba~ta fun Abbas (v.68/687), fun Mes'ud (v.32/652) ve Hz.Ali
(v.40/661) olmak iizere Obeyy b. Ka'b (191640), Hz. Ai~e (v.59/678) ve Zeyd b.
Sabit (v.45/655) tir. 21 Bu devrede tefsirin kaynaklan ise Kitap, Siinnet, Iytihad
ve Ehli kitabm aktardtklandrr. 22

IsHlin cografyasl dort halife doneminden itibaren hIzla geni~lemesine

devam etmi~ yeni kavim ve kiiltiirlerle kar~Ila~Ilml~trr. Tabii olarak ta IsHlin
buralara gotiiriilmii~tiir. Bu hIzb inki~afm sebeplerinden birisi ye belki de en
onemlisi Sahabenin yazife anlaYl~l ve ~uuru olmu~tur. Tefsirde Tabiin deyresi de
denilen bu donemde Said b. Miiseyyeb hariy tabiin alimlerinin ekseriyeti
mevrui'den olu~maktadrr. Bu devrede belirli Islam merkezlerinde dini ilimlerde
derinle~mi~ sahabenin etrafmda tefsir medreselerinin olu~tugunu gormekteyiz.

Mekke'de bulunan fun Abbas(r.a.)'tan istifade edenler ye onun halkaslll1

olu~turanlar: Said b.Ciibeyr (95/713), Miicahid b.Cebr (104/722), tkrime el-
Berberi (107/725), Ata b.Ebi Rebah (114/732)'trr. Medine'de ise Obeyy
b.Ka'b'dan ilim alanlarm olu~turdugu Medine ekoliinii gormekteyiz. Bunlar
arasmda Ebu'l-Aliye (90/709), Muhammed b. Ka'b el-Kurazi (1181736), Zeyd b.
Eslem (1361753) gosterilebilir. OyUncii olarak da fun Mes'ud'dan ilim alanlann
te~kil ettigi Irak tefsir medresesi ki ba~bca temsilcileri, Mesruk b. e1-Ecda
(63/683), Esved b.Yezid (75/694), Amir e~-~a'bl (109/727), Katade b.Dilline
(1171735)'dir)3

Tabiin miifessirlerinde~ Garibii'l-Kur'an, Esbab-l Niizul, Mew ye Medeni

ayetlerin bilinmesi, nasih-mensUh gibi Kur'an ilimlerine ait bir yok riyayet bize
ula~ITIl~trr.24 Bu donemde tefsirin kaynaklarl, Kitap, Siinnet, Sahabe kayli,
Ictihad ve israill rivayetlerdir. 25

21 SUyutl. a.g.e .. Dune~k. 1987. II/1227: Cerrahoglu.a.g.e .. I190: Zerkfuli. M.

Abdulazim. Menahilii'l-irfan. BeYT4t, 1988. I132.
22 Zehebl. Muhammed Hiiseyin. et-Tef~ir ve'l-Miifessinln, Beyrut. ts .. I140.
,"
-.) Zehebi. a.g.e .. I1122-124.
24 Mennau'I-Kattii.n. lvfebahis .fi Ulumi'l-Kur'an. Bevrut.
. 1990. s. 12.
25 Zehebi. a.g.e., III07: Cerrahoglu, a.g.e., IIl14.

5
 BaglaYlClhk aylsmdan tabiin tefsirine baktIgnruzda, kabul edenlerin ye
etmeyenlerin oldugunu gonnekteyiz: Ebu Hanife ye Su'be b.Haccac (1601177)
gibi alimler tabiin tefsirinin baglaYlclhguu kabul etmemi~lerdir. Ahmed b.
Hanbel'den gelen bir riyayete ye Siifyan es-Sevri'ye gore tabiin tefsiri
baglaYlcldrr. Netice olarak ictihadm miimkiin olmadlgl konularda tabiinin
sikalarmdan nakladilenler almmahdrr. Ancak herhangi bir konuda tabiinin
ictihadI birle~irse yani icma' olursa yine alllllf. Aksi olursa yani icma' olmazsa
Ebu Hanife' nin dedigi gibi onlarm tefsirini ister alrr ister almaYlz.26

Tabiin devrinin akabinde Hz.Peygamber'in hadislerinin sistemIi bir ~ekilde

tedvini ile beraber tefsir de yeni bir doneme girmi~tir. i~te bu a~amada tefsir hadis
kitaplannm iyinde bir boliim halinde yer ahyordu ye hadisin bir boliimu
konumundaydI. 27 Bu devrede tefsire dair yall~malanyla Siifyan b. Uyeyne
(Y.198/814), Veki' b.Cerrah (197/819), Su'be b.Haccac (Y.160/777), Ishak
b.Rahuye (238/858) burada zikredilebilir.2 8

Su kadar yar ki hicn ikinci asrrdan itibaren hadis i1minden mustakil olarak
tefsire ait eserlerin te'tif edildigini gonnekteyiz. A1i b. Eb! Talha (143/760),
Mukatil b. Silleyman (150/767), Sufyan es-Sevrl (161/778), Abdurrezzak b.
Hemmam (2111827), Yahya b. Sellam (200/815) gibi zeyatIn eserleri
hatrrlanabilir.29

Bu devrenin bir hususiyeti de tefsire yok fazla israili riyayetin ginnesidir.

Bundan dolaYl Ahmed b.Hanbel gibi bazI ilim adamlan tefsire kar~l yekingen
durmu~lardrr.30

ismail Cerrahoglu'na gore ilk olarak Kur'an'l ayet ayet tefsir eden Mukatil
b.Suleyman'drr. En eski matbu tefsir ise Sufyan es-Sevri'ye aittir.3 1

-76 G"umu~,
" .a.g.e .. s. 99 - 107_.
27 Ahmed Emin, Duha'l-isldm. Kahire. ts .. 2/140: Zehebi, a.g.e .. II1l46.
28 Zerkfull, a.g.e., 1/32: Ahmed Emin, a.y.
29 Cerrahog1u. a.g.e., II174.
30 Cerrahog1u. refsir Ustdil, Ank .• 1989. s.229
31 CerrahogJu,a.g.e., II175-178.

6
 ilk devirde te'lif edilen eserlerden biryogu bize ula~manu~trr. Bu d6neme
ait tefsir bilgilerini biraraya getirmesi aytsmdan Taberi (v.310/922)'nin Cfuniu'l-
Beyan an Te'vili Ayi'l-Kur'an isimli tefsiri 6nemli kaynaklardandrr. Bilhassa nakil
agrrltklt yalt~malar iyin ilk kaynak konumundadtr. 32

Tedvin faaliyetlerinin ba~lamastyla, tefsir ilmindeki degi~ik egilimler su

yiiztine ytkmt~, farkh metodlarla tefsirler kaleme almrm~trr. Bu geli~meleri, ~ah
Veliyyullah ed-Dihlevi tarafmdan yaptlan stillflandrrmada g6rmekteyiz:

1) Muhaddislerin tefsir yah~malan: Stinnet, Sahabe kavli ve tabiin

yorumlanrun nakledilmesiyle ayetler tefsir edilir.
2) Kelamctlarm tefsirleridir ki Allah'm stfatlan ve isimleri ile ilgili
ayetlerin te'viliyle i~tigal etrni~lerdir.
3) UsUl-i FtkIh alimlerinin yah~malan ki ahkam ayetlerinin yorumu
agrrltkh tefsirlerdir.
4) Dilcilerin tefsirleridir ki nahiv, lugat agrrhkh tefsirlerdir.
5) Edebiyatytlarm tefsirleridir ki Belagat niikteleri agll·ltklt tefsirleri ihtiva
etmektedir.
6) Sfrfilerin tasavvufi niikteler agrrltklt tefsirleridir ki Tasavvufi tefsir ismi
de verilir.
7) Krraat alimlerinin Kur'an'm krraat farkhhklan uzerine yalt~malandtr.33

Tasnifini yapnglllliz tefsir ekollerini bu sahada yaztlan birkay eserin ismini

de vermek siiretiyle ktsaca tamtall1ll:

Me'siir veya Nakli tefsir ismi de verilen rivayet tefsiri metodu ki ayetin;
ayetle, hadisle, sahabe kavliyle hatta tabiin tefsiriyle aytklanmasma dayanan bir
ekoldur.

Taberi'den soma yaztlan bazt eserlerde rivayetlerin senedleri hazfedilerek

nakiller yaptlmt~trr. Netice olarak da haberlerin sahihi ile sahih olmayam

32 Zehebi. a.g.e .. I1209: SuyUti. a.g.e .. H1l235.

33 Dehlevi. Sah Veliyyullah, Ahmed b.Abdirrahman. el-Fevzii'l-Kebir./i Usuli't-Te.f~·ir,
Beyrut, 1987,5.104-105.

7
birbirine kan~Illi~trr. 34 Uydunna ve isrfuJi haberlerin tefsirlere ginnesi rivayet
tefsirlerinin en onemli za'f noktalanndan biri olmu~tur. Nitekim bu tefsir
medresesi a) Mezhep veya ilhad dii~Uneesiyle bir<;ok uydunna haberlerin
tefsirlere giri~i, b) Senedlerin hazfedilmesi, e) israiliyyatm bolca tefsire ginnesi
noktalanndan tenkid edilmi~tir. 35

fun Cerir et-Taben (31O/922)'nin Camiu'l-Beyan an Te'vili Ayi'l-Kur'an

isimli tefsiri, fun Kesir (774/1372)'in Tefsiru'l-Kur'am'l-Azim adh tefsiri omek
olarak kaydedilebilir. 36

Dirayet tefsiri dedigimiz ikinei bir onemli tefsir ekolii vardrr ki ayetin
ayetle, hadisle, sahabe kavliyle, Arap Dili ve Kur'an'm ayetlerini yorumlamada
derinlik ve anlaYI~taki geni~lik melekesine sahip olarak yapdan tefsirdir. Rey
tefsiri de denilir. Aneak buradaki rey veya i<;tihad kaynakh yorumlar vahiyden
miistakil ve inill miitalaalar degildir. 37

Fahreddin er-Raz'i (606/1209)'nin Mefatihu'l-gayb ve Alftsi (1270/1853),

nin RUhu'l-Meam isimli eserleri omek olarak verilebilir. 38

Farkh dilleri konu~an kavimlerin islam'a ginnesi ve kiiltiir etkile~imi Arap

dili i<;in bazl olumsuz etkilerde bulunmu~tur. Yeni miisliiman olanlann fasih
arap<;a ogrenmeleri ve Kur'an'm dilinin muhafazasl i<;in hien ikinei asrrdan
itibaren filolojik <;ah~malar arttru~trr. Dileilerin yaptIgl tefsirlerin ekserisi
kaybolan, "Garibii'l-Kur'an" konulu <;ah~malardrr. j'rabii'l-Kur'an, 'Nfeani'l-Kur'an,
Garibii'l-Kur'an isimli eserler bu konuya dair <;ah~malardrr.

Ebft Ubeyde Ivfa'mer b. Musenna (210/825)'nm Meeazii'l-Kur'an isimli

eseri, el-Ferra (207/822)'nm Meam'l-Kur'an'l ve fun Kuteybe (276/889)'nin
Te'vilii Mii~kili'l-Kur'an adh eseri bu sahada yapdan <;ah~malardan birka<;ldrr.3 9

34 SUyutl,
"" a.g.e., 11/1'''-
_-').
35 Zehebi, a.g.e, U1l6l: Zerkfull, a.g.e .. I1274.
36 Zehebi. a.g.e., I1206.
37 Suyiiti, a.g.e., IIIl204-1206: Zehebi, I1274.
38 Cerrahoglu. a.g.e., II/237.

8
 Islfun'm ilk doneminde Km'ful'm ahkarmru sahabe ya anhyor ya da
anlanllyorsa sorarak ogreniyordu. Zamanm ilerleyi~i iyinde yeni meselelerin
giindeme gelmesiyle fIkhi mezhepler Km'ful ye Siinnet'in l~lgmda bu
problemlerin yOzlimiine gittiler. I~te bu yah~malarm bir kIsnu da ahkam
ayetlerinin tefsirine ait yall~malan te~kil etmi~tir.

Bu sahada Mukatil b.Sweyman'm "Tefsiru'l-Hamsi Mie Aye" isimli tefsiri

Ebfr Bekr el-Cassas (370/981) ye Ibnu'l-Arabl (54311148)'nin "Ahkamii'l-Km'ful"
isimli tefsirleri ye Kurtubl (67111272)'nin el-Cami' li Ahkami'l-Km'ful'l
zikredilebilir. 40

Tasavvufi Tefsir: ilk anda akla gelmeyen, tefekkiirle, ayetin yine kendinde
bulunan gizli bir i~aret sebebiyle zahir manasmm dI~mda, aneak zahir manaslyla
uyum iyinde tefsir edilmesidir. 41

Bu tefsir ekolii nazari ye i~fui olmak iizere iki kIsunda miitalaa

edilmektedir. Nazari tefsir ekolii degi~ik felsefi yorumlan sebebiyle tenkid
edilmi~tir. Ba~ta gelen temsilcisi Muhyiddin Ibnii'l-Arabi'dir. Eserleri; Fiituhat-l
Mekkiyye ye Fiisusu'l-Hikme'dir. I~fui tefsirin makbul olabilmesi iyin zahiri
ma'naya ters dii~memek, ayerten kasdedilenin sadeee yaptIgI yorum oldugunu
iddia etInemek, yapIlan tefsire ~er'i ye akli bir itiraz olmamasl ye ~er'i delil ile
desteklenmesi ~artI yardrr.42 Muhammed b.Hiiseyin es-Siilerni (412/1021)'nin
"Hakaiku't-Tefsir"i SeW b. Abdillah et-Tiisteri (Y.283/986)'nin "Tefsiru'l-
Km'ani'l-Azim" isimli tefsiri bu ekolde yazIlan tefsirlerdendir. 43

Degi~ikkelarni konular ye siyasl olaylarm netieesinde frrka tefsirleri diye

isimlendireeegimiz tefsir ekolleri zuhur etmi~tir. Ba~healan Mu'tezile, Sia ye
Harieilerdir. Teyhid, adl, ya'd-yaid, Menzile beyne'l-menzileteyn ye Enui bi'l-

39 Cerrahoglu, a.g.e .. I1272.

40 Zeheb1. a.g.e., II/476-478: Cerrahoglu, a.g.e., II/56.
41 Zeheb1. a.g.e., II/38 1.
42 Zehebi, a.g.e., II/370-410: Zerkiini, a.g.e., II/89
43 Zehebi, a.g.e., II/413-417: Turgut, Ali. re/sir Usillii ve Kaynaklarz, istanbul, 1991.
s.n3.

9
ma'ruf nehyi ani'I-mUnker'den miite~ekkiI be~ esas iizerine kurulu tefsir anlaYl~ma
sahip oIan Mu'teziIenin tefsirinde aklm mutlak hakimiyeti yardrr. Mezhep
g61ii~lerina ters gelen ayetleri te'viI ettikleri gibi sahih bile olsa hadisleri inkara
gitmi~lerdir. 44

Me~hur mu'tezile miifessirIeri ise, Abdiilcebbar b.Ahmed el-HemedfuU

(415/1025) ye tefsiri "Tenzihii'l-Kur'an ani'l-M etfun ", Muhammed b.Omer ez-
Zemah~eri (538/1143) ye tefsiri "el-Ke~~af an Hakfuki't-Tenzil "dir. 45

Sia ye tefsir anlaYl~illl ise imamiye ye Zeydiyye olarak ele aIaeaglz;

imamiye Siasmm tefsir anIaYl~ma gelinee Sia'ya mensup ki~ilerin dI~mda
olanlardan hams almazlar. imamet, ismet, mehdilik, reea ye takiyye prensipleriyle
paralel yorumlar yaparlar. 46

Ebu Ca'fer et-Tusi (460/1068) ye Tefsir'u't-Tibyan\ Ebu Ali et-Tabressi

(543/1153) ye Meemau'I-Beyan isimli tefsiri belli ba~h tefsir yall~malarilll te~kil
eder. 47

Ehl-i Siinnet yizgisine en yakm olan Sia frrkasl Zeydiyye'nin tefsire dair
esen ise Muhammed b. Ali e~-SeykfuU (l17311760)'nin "Fethu'I-Kadir" isimli
tefsiridir. 48

Hz.Ali devrinde yIkan, hakem olaymdan dolaYl Hz.Ali'yi tekfrr eden

harieilelin ise elde meycut tek eseri asrurnzda te'tif edi1mi~tir: Yusuf b. Itfeyyi~
(133211914)' in Himyanii'z-Zad ila Dari'I-Mead adh tefsiri .. 49

Asrurnzda tefsir ilminin durumuna g6z attIgnruzda ise ilhadi, iytimai-

edebi, ilmi ye konulu tefsir yah~malanyla kar~Ila~maktaYlz. Burada hatrrlamamlz
gereken bir nokta da, ~ianm a~m lieu ye gayesi islam ~eriatilll yIkmak olan

44 Zehebi. a.g.e .. 1/372.

45 Zehebl. a.g.e .. I/388-389.
46 Cerrahoglu. a.g.e., I/412 v.d.
47 Cerrahoglu. ayru yer.
48 Zehebi. a.g.e .. II1307.
49 Cerrahoglu. a.g.e., U/532-54I.

10
batmiyye ile aym paraleIde oIan ismaili, Babi, Bahru: ye Kadlyfull'lerin tefsire dair
yazchklan eserIerdir. 50

ilhadi tefsir aknru ye mensupIan, islfun'm ye Kur'§n'm modem c;:agm

ihtiyac;:larma ceyap yeremeyecegi kanaatmdadrrlar. Bu sebeple de tenkid ederler.
islfun'da kadmm konumu, Hz. Peygamber'in mu'cizeleri, had cezalan, ktssalann
gerc;:ekligi gibi konulan tartI~rr ye ele~tirirIer. 51 Belli ba~hlan ilhan Arsel,
NLFaruk Giiyentiirk, CemiI Sena, Taha Hiiseyin, ismaiI Mazhar gibi gerek Tiirk
gerekse Arap diinyasmdan isimlerdir.

ic;:timai-Edebi tefsir aknru ise, Kur'§n'm asIl hedefi oIan manalar, en

yiiksek iisIubu iIe alilllf. Sonra bu nasslarm, oIu~, ic;:tmaiyat ye tekamiil
kanunlanyla olan miinasebetleri incelenir. Muhammed Abduh (132311905),
Re~id Rtza (1354/1935), Mustafa Meragi (1364/1945) ye Seyyid Kutub (0.1966)
gibi alimler tarafmdan temsil edilmektedir. 52

Bu ekoliin giizel taraflannm yanmda tasvip edilmeyen yonleri de yardrr.

Takdir edilen yonleri: Hic;:bir mezhebi gorii~iin tesirinde kalmadan ye israili
rivayetlerden uzak durarak ayetleri tefsir etmeleridir. Tenkid edilen yonleri ise,
akla a~m bir hiirriyet tamyarak Kur'an'daki bazl ~er'i hakikatlan te'vile
yonelmeleridir.

ikinci bir hatalan ise haber-i yahidlere kar~l tutumlan drr. Akidede delil
kabul etmeme ye Buhari, Nfiislim gibi hadis kitaplanndaki hadisleri zaYlf
bulmalan, ktsaca siinneti degerlendirmede a~m tenkidci oImalan drr. 53

Hmi tefsir ekolii ise Kur'§n ayetlerindeki ilmi lsttlahlan ac;: lkl am ay a,
onlardan c;:e~it1i ilimleri ye felsefi gorii~leri c;:lkarmaya c;:ah~an bir tefsir
metodudur. 54

50 Cerrahoglu. Tefsir USlllil. s.297.

51 Cerrahoglu. a.g.e., II/379.
52 Zehebi. a.g.e., II1201.
53 Zehebl. a.g.e., II/202-204.
54 Zehebl, a.g. e., II/SI9.

11
 Bu tefsir aknnmm derli toplu bir fikir ve gorii~ olarak ele al1ll1~l Gazz::ill
(505/1111) ile ba~latIlrr. Ebu'l-Fadl el-Murs! (655/1257) ve Suyfro (911/1505)
tarafmdan siirdfuiilen ve miidafaa edilen bu metod, belli bir durgunluk
devresinden soma asnrruzda iizerinde ~ok konu~ulan ve sahasmda degi~ik
isimlerin eser yazdlgl bir duruma gelmi~tir. Ornek olarak Tantavi Cevheri
(1359/1940)'nin el-Cevahir fi Tefsiri'l-Kur'an adh eseri zikredilebilir. 55

AsnIllizda tefsir ilminde dikkatleri iizerine ~eken diger bir metod lse
"Konulu Tefsir" ~all~malandrr. "Kur'an'da Kadm", "Kur'an'da Yahudiler",
"Kur'an'da Ulfihiyet" vb. isimlerle yapdan yah~malar bu kabildendir. Konulu
tefsir metodu, Kur'§.n'da herhangi bir konu ile ilgili biitiin ayetleri toplayarak,
bunlan miimkiin oldugunca niizul srrasma koyup ilmi bir incelemeye tabi
tuttuktan soma, Allah'm 0 konu ile ilgili muradmI toplu bir ~ekilde ortaya
koymaya yall~an bir tefsir metodudur. 56

Konulu tefsir metodu bu isimle asnrmzda ortaya yIksa da, onun kokleri
Islam'm ilk asrma kadar uzanmaktadrr. Zira bu metodun bizzat Hz.Peygamber
tarafmdan kullandan "Kur'§.n'm Kur'an'la tefsiri" metoduyla sw bir ili~kisi
vardrr. 57

3. MOSTAKtL SURE TEFSiRt

Konulu tefsir metodu ile ilgili tariflere baktIglIllizda iki unsur belirgin
olarak gOriilmektedir. Bunlar konunun ya Kur'§.n'm tamaIllillda ya da bir
sfuesinde incelenmesidir. Bir sfuenin tefsiri ya herhangi bir konunun sfuede ele
al1ll1~1ll1 gonnek iyin ya da sfuede agrrhk kazanan ve sureye hakim olan bir
konunun detayh bir ~ekilde ayillanmasl gayesiyle yapdrr.58

Ancak tefsir ilminde sfue tefsirlerine yonelmenin sebepleri arasmda 0

sfuenin ihtiva ettigi konunun ehemmiyeti oldugu gibi sfuenin faziletine dair

55 Zehebi, a.g.e., II/519 v.d., 553.

56 Gllng6r, Mevliit, Tefsirde Konulu Te/sir Metodu, s.50, Islami Ar~mnalar Dergisi.
c.2,SaY1.7, MaYls 1988.
57 Gllng6r, Mevlut, a.mkl.
58 Muslim Mustafa. Mebdhisfi Te/siri'l-lvfevduf, Dune~k, 1989. s.16,29

12
rivayetlerin de biiytik bir paYI vardrr. Nasd Hadis ihnllde, "KIrk hadis"
edebiyatmm dogmasma sebep "Ommetim h;in dfnf mevzulara dair kzrk hadis
hlf:edeni Allah kzyamet gilnilnde fakihler ve alimler arasznda ha~reder"
meaIindeki hadis gosterilmektedir59 ayru ~ekilde miistakil sfue tefsirlerinin
yazllmasma da, biiytik olC;iide surelerin faziletine dair rivayetler sebep olmu~tur.

4. LOKMAN SUREsi TEFSiRLERi

Lokman Sfuesinin tefsirine dair yapnglffilz ara~t1rma neticesinde Mlsrr

Ezher Universitesi Usilli'd-Din Fakilltesi'nde Muhammed Ahmed ibrahim
tarafmdan 1972'de "Tefsiru Sfrreti Lokman" isimli bir doktora c;ah~masl
yaplhru~trr. Aynca Mahmud Ali Muhammed tarafmdan da 1976'da "Vesaya
Lokman kema veredet fi'l-Kur'an" adIyla bir mastrr tezi hazrrlanmI~trr. Ancak bu
eserlere ula~amadIk. Kahire' de 1992'de basdan bir Lokman Sfuesi tefsiri ise Dr.
Abdiilhamid Mahmud Miitevelli tarafmdan kaleme alillffil~nr. Eserin ismi,
Nefehatiin Rabbaniyye fi Tefsiri Sfrreti Lokman el-Ivlekkiyye'dir. Diger bir
miistakil c;all~ma da Suriye'de Cevdet Said tarafmdan "Edvaiin min Sureti
Lokman" adlyla yaplhru~trr.

Tiirkiye'de ise Lokman Sfuesinm bazl ayetlerinden yola c;IkIlarak klsmi

c;ah~malar yaplhru~trr. Sfuenin tamaml esas almarak yapdan c;all~malardan ise
Mannara Universitesi Sosyal Bilimler Enstirusiinde 1991 ydmda Mustafa
Kalender tarafmdan hazrrlanan bir ytiksek lisans tezine rastladIk. ismi lse,
"Lokman Sfrresi'nin Egitim AC;lsmdan Yorumu"dur.

Kaydettigimiz bu Lokman Sfuesi tefsirlerinin yanmda, Kur'an'l ba~tan

sona tefsir eden tefsirlerin hepsinde Lokman Sfuesi miistakil olarak i~lenmi~tir.
Ozellikle Rfrzi'nin, Alusi'nin ve Seyyid Kutub'un tefsirIerinde daha geni~ ve
ayncahkh yorumlar bulunmaktadrr. Aynca sfuenin tefsirinde takip ettigimiz
metodumuza da ilham kaynagl oIan ibn Kesir'in tefsirinde de onemli ahlaki
ac;Iklamalar vardrr.

59 (:akan, i.Liitti Hadis Edebiyatz, istanbul, 1989, s.126

13
 BiRiNCiBOLUM

AHLAK iLMi VE TEMEL AHLAKi KA VRAMLAR

1. AHLAKIN TARlFi

AhHlk kelimesi Arapya "hulk" veya "huluk" kelimesinin yoguludur. Hulk;

din, tabiat, huy, karakter ve seciye gibi ma'nruara gelir. "Halk" kelimesiyle aym
koktendir. Su kadar var ki halk (yaratma ve yaratI11~) insamn zahirl ve ~ekll
ozellikleri iyin kullamrken "hulk" ise ferdin batml, ruh diinyasma ait nitelikleri
sebebiyle kullamhr. 1

Kur'an-l Kerim'de "ahlak" kelimesi bu ~ekliyle gC2ff~memektedir. Sadece

iki yerde tekil olarak "huluk" kaydedilmektedir. Birincisi Hud (s.a.v), kavrnini
azapla uyarrugmda Ad kavrninin Hud Peygambere verdikleri cevap iyerisinde
geymektedir: "Eu 6ncekilerin geleneginden ba~ka bir~ey degildir. ,,2

Yani biitiin bu yaplp durduklan kendilerinden onceki atalanmn da

yaptIklarl ~eylerden ibarettir ve Ad kavrni de aym ~eyleri yapmakta devam
etmektedir. 3

ikinci olarak da mii~riklerin Allah Rasulii (s.a.v.) iyin deli vb. yakI~Ikslz
sozlerine cevap mahiyetinde vahyedilen "Szlphesi::: sen yiice bir huluk il:::eresin. ,,4
ayetinde geyer ki huy, tabiat, karakter ve din ma'nalanru ihtiva etmektedir. 5

1 Thn Manzur, Lisanii'l-Arab, X/86 (Hu1uk md.); ZebldL Tacit'l-Ants. XXV/?57

(Hu1uk md.). Beyrut. 1989; Raglb.lv!i~fredat. s.158.
? Suara. 26/37.
3 Riizi Mefatihu'l-Gayb, XXIV/158.
4 Ka1em. 68/4.
5 Kurtubl. el-Cami', XVITI1l48; Razl, a.g.e .. XXIX/80.

14
 Allah'm Elyisinin sahip oldugu yuce ve yiiksek ahHik Hz.Ai~e (r.ha)
validemize soruldugunda 0 ~oyle cevaplandmru~tI: "G'nun ahldkz Kur'dn'dzr. ,,6
Zira Kur'§n'm emirlerine imtisal noktasmda 0 kadar has sas idi ki iHlhl buyruklar
O'nun tabiah haline gelmi~ti. 7

AhHik kavrammm hams-i ~eriflerde nasll kullaruldlgma baktlg1Ill1zda ise

hem "ahlak" hem de "huluk" ifadesinin geytigini gormekteyiz: "1vlii'minlerin iman
yoniinden en miikemmeli ahldk ar;lszndan en iyi alamdzr. ,,8

fun Mesud (r.a.)'m rivayetine gore Hz.Peygamber "Ey Allahzm yaratzlz.>'zmz

(halk) tastamam yaptzgzn gibi ahldkzml (hulk) da oyle giizelle~tir. ,,9 "Mizana
kanan hir;bir~ey ahldk giizelliginden daha agzr alamaz. Ayrzca giizel ahldk sahibi
bu ahldkzyla namaz kzlan ve arur; tutanzn derecesine ula~zr. " 10

"Her nerede alursan al Allah'tan kark! Bir kotiiliigiin pqinden iyilik yap
ki a, anu yak etsin. insanlara giizel ahldkla muamele et. "11

"inanan bir erkek inanan bir kadzna kzzmaszn. Sayet bir huyundan
ha~/anmazsa digerinden ha.~lamr." 12 "Ben giizel ahldkz tamamlamak i~'in
gonderildim." 13 "Sizin en hayzrlznzz ahldkz en giizel a lamdzr. " 14 "Allahzm!
Ayrzlzktan, ikiyiizliiliikten ve kOlii ahldktan sana szgznlrzm. Allahlm! Beni giizel
ahldka ula~tzr, zira insam gazel ahldka Sen'den ba~ka kimse ula~tzramaz. KOlii
huylarz da benden uzakla$tzr, c;ankii kola huylarz senden ba$ka kimse benden
uzakla$tzramaz." 15 "Haklz bile alsa c;eki~meyi bzrakan kimseye, cennetin

6 Muslim b. Haccac. Cfuniu's-Sahih, Salatil'l-Musfrtlrin, 139.

7 ibn Kesir, Ebu'l-Fida, Tefsinl'l-Kur'dni'l-Azlm. VIII1215.
8 EbG Davud. Siinnet. 15
9 Ahmed b. HanbeL Musned, II403
10 Tirmizi. Ebu isa. Camiu's-Sahih. BiIT, 62
11 T'IrmIZl. ~~. D"anml,
., B'lIT, "". , Eb u Muhamme d. dllnen.
c'" 'D'Ima~,.1
k 1"'49h ., Reat.
k"k 74
P- M"us I'lffi. Ra d"a. 61 .
13 Malik b. Enes, el-MlIvatta, Husnu'l-hulk, 1.
14 Buhari. Muhammed b. Ismail, el-Camiu's-Sahih. ist .. 1979. Edeb. 38.
15 Nesil.l. Ebu AbdiITahman. Siinen. Istiaze,Beyrut, ts .. 21.

15
avlusunda hir ko~k verilecegine, ~'akadan da olsa yalanI terkeden kimseye,
cennetin ortasznda hir ko~ke ve ahldkznI gilzelle~tirene de cennetin en yilksek
yerinde, hir ko~k verilecegine hen kefilim." 16

GOliildiigu gibi "ahlak kavrarru" insanm kalbine ait davraru~lanndan

ba~layarak en kiic;:iik zahiri fiillerine kadar uzanan bir c;:izgiyi ihtiva etmektedir.
Ferdin yaratIh~tan getirdigi ozellikleri (mizacmm)'nin iizerine temellendirilen ve
iyi all~kanhklarmm inki~a±i ile kazarulan ikinci bir fltrat gibidir. Buna insanlann
~ahsiyeti ve kimligi diyebiliriz. Burada kaydettigimiz maIumatI Kur'an-l Kerim
vedz bir uslupla ozetlemektedir: "Gna hozuklugunu ve korunmasznI (isyanznz ve
itaatini) ilham edene andolsun ki nefsini temizleyen saadete ermi~', Gnu kirletip
orten =iyana ugramz~tzr. "17

islam ahlakc;:darmm c;:ogunlugunun iizerinde anla~tIklan ahlakm tarifi ise

GazzaIi'nin ~u tanmu c;:erc;:evesindedir: "Ahlak nefiste yerle~mi~ bir yetidir
(melekedir) ki ondan fikri bir zorlamaya liizum kalmakslzm fiiller kolayca ortaya
c;:Ikar." 18

fun Miskeveyh ahlakm tanIffiffida ~u ac;:IklamaYl yapmaktadrr: "ahlak

nefsin dii~iiniip ta~mmadan kendi fiillerini ortaya koymaslill saglayan durumdur.
Bu durum ikiye aynhr: Birincisi mizac;:tan kaynaklanan tabii ahlaktIr. En kiic;:iik
bir ~eyle ofkelenen ve heyecanlanan, i~ittigi en kiic;:iik bir ses veya haberden
korkuya kapllan kimselerin durumu boyledir. Oburn de ah~kanhk ve egitimle
kazarulan ahlaktrr. Ba~langwta bu du~iiniip ta~mma ile meydana gelir ve gittikc;:e
bir all~kanlIk ve huy halini alrr." 19

16 Ebu Davud. Edeb. 7

17 Sems,9118,9,10.
18 Gazzall, Ebu Hamid Muhammed. ihydu ulzimi'd-din, III/83
19 fun Miskeveyh. Ahldkz Olgunla:jtzrma. (Terc. Abdulkadir Sener ve Hey'et), s.36.
Ku1tilr ve Turizm BakanlIgI Yaymlan, 1983.

16
 Kmahzade Ali Efendi20 , Katlp <;elebi 21 , Seyyid Serif Ciircaru 22 ve
Razi 23 nin ahliikm tammma ait ifadeleri hemen hemen Gazzali'den yaphg1Ill1z
ahHikm tarifinin ayrusIdIr.

Bu tarifm tahlilini yaphg1Ill1z takdirde birkag husus ortaya gIkmaktadIr ki

ahlak kavrarruru daha iyi anlamamIza vesile olmaktadrr. Oncelikle ahlak fiillerin
kendisinden gIkt1gt bir heyet (manevi kabiliyetler kompIeksi)'tir. ahlak sadece iyi
huylan degil kotii huyIan da ifade eder. insanda gelip gegici ha! ve davram~lar
ahlak olarak isimlendirilemez. ahlili davram~lar tekelluf ve zorlamadan uzak
oIarak yapIlmahdrr; adeta ki~inin fItrah haline gelmelidir. 24

2. AHLAK iLMi VE KONUSU

Ahlak ilmi Gazzili'ye gore, hp nasII beden saghgI ilmi ise ahlak da ruh
saghgI ilmidir. Bu ilim sayesinde insan, ruhunu kotii huylardan kurtarmak ve
ruhun sIhhati demek oIan faziletlerle donatmak sfuetiyle ebedi hayatIru kazanma
imk:irum eIde eder. 25

Katip <;elebi ise: "ahlak ilmi "ameli hikmetin" bir bolfunudiir." Yine Katip
<;elebi'nin naklettigi diger bir tanIma gore "ahlak ilmi faziletler ve reziletler ilmi
olup, nefsi faziletlerle bezeme ve reziletlerden kurtarma yolunu gosterir. ,,26 M.
<;agnCl'ya gore de: "Ahlak ilmi, ahHild fail olan insanm ahlaki kabiliyetlerini
tetkik ve tahlil eden iyi ve kotiinun nelerden ibaret oldugunu ara~trran, insamn
yapmakla yi.ikiirnlu oldugu vazifeleri ve uymak zorunda bulundugu kaideleri
bildiren bir ilimdir. "27

20 Kmahzade Ali EfendL Ahlak-l Alai. Terciiman 1001 Temel Eser. ts .. s.91.
21 Katip (:elebi, Ke!ffilz-zunlln. ist .. 1941-1943, I/35
22 Ciircfull, S. Serif. Ta/ri/at, s.101. Beyrut. 1988.
23 Razi. a.g.e .. XXX/8I, )GXVI/270
24 Gazz<lll. ihya. III/83: Daha geni~ bilgi ic;:in bkz. (:agncl. Anahatlarzyla islam Ahldkz.
ist. 1985. s. 16: Draz. Abdullah. islamzn insana Verdigi De/ter. s. 124
25 Gazz<lll. ihya. III/77
ye e I. a.g.e., I/"-
-16 K"atIp rIb' j)

17 - 1 . - -' - -.. . 'v ' . - 1

- (:agncl. a.g.e. s._I: Turgut. Thsan, Felsefemn Temel ,~orunlarz, lzmlr, 1991. s.l)_

17
 AhHik ilminin konusu ise insarun alal, irade, vicdan gibi kabiliyetleri ile
6f:Ke, ~ehvet vb. duygulanmn ve bunlann neticelerinin tahlili, insarun
davTanl~lanna atfedilen degerlerin mahiyeti ve kaynagmm ara~tmlmasldlr.
Bunlarla kalmaYlp insanlann vazifelerini de g6sterir. M. Ya~ar Kandernir, Ferit
Kfun, izmirli ismail Hakkt, Abdurrahman Seref, Gazrui ve Katip C;elebi gibi islam
alimlerinin ahlakm konusuna dair g6rii~lerini ~u ~ekilde 6zetleneb;!ir: a) insan
karakteri, b) iyi ile k6tiiniin tesbiti c) iyinin ahmp k6tiiniin terkedihne yollan ve
insarun yapmasl gereken vazifeler. 28

Kur'an-l Kerirn'de ahlakm konusuna dair biryok ayet vardrr. Burada

konumuzu ayIklaYlcl mahiyette birkay1ill zikredelim: "Biz insanz en gilzel biqimde
yarattzk. Sanra anu a~agzlarzn a~agzszna qevirdik. Yalnzz inanzp iyi i~ler yapanlar
milstesna. Gnlar iqin kesintisiz bir milkafat vardzr. "29 "Nejse ve ana bir takzm
kabiliyetler verip iyilik ve k6tillilklerini ilham edene yemin ederim ki nefsini
kotillilkten arzndzran kurtulu~a ermi~tir. Gnu kotillilklere gomen de ziyan
etmi~tir. ,,30

3. GA YESi YE BOLUMLERi

Kainatta her~ey bir ahenk ve uyum iyinde,kendine has hayat yizgisinde yol
ahp gitmektedir. Hiy bir~ey ma'naSlZ ve gereksiz degildir. Kendine ait bir vazife
ve gayesi vardrr. Bu varhk mozayiginde insarun da gayesi vardrr ve bu ilahl
iradenin tespit ettigi miikernmel yizgiyi yakalamasldrr. Hz.Peygamber(s.a.v.)
ahlakm gayesini "Ben ahldkf giizellikleri tamamlamak iqin gonderildim. "31
buyurarak ayIklamI~trr. Bu ilim bize hayrr ve ~er hakkmda bilgi vermeyi, insan
olarak uymak zorunda oldugumuz kanun ve kaideleri yani vazifeleri tamtmaYl,

28 Kandemir. M. Y~ar. islam Ahldkz. ist.. 1986, s.30; Daha geni~ bilgi i~in bkz.
Yal~m Mikdat. el-itticdhii'l-Ahldkiji'l-islam. Kahire. 1973. s.82: Ahmet Emin. Kitdbu'l-Ahldk.
s.14. BeYTIlt. 1974.
29 T'm, 9)-/4 ,),.,
-6 '
"0
-' Sems,91/7,8.9JO
3 1 MuvattiL Hiisnii'l-hulk. 8

18
miikemmel bir fert ve cemiyet olu~tunnamn neticesinde ilahi saadete nail olmaYl
gaye edinir.3 2

AhHik ilminin ihtiva ettigi hususlar gozden geyirildiginde iki temel ozellik
dikkat yekmektedir: Birincisi ki~inin davraru~lanrun temelinde yatan insandaki
bazl kabiliyetler ve davraru~lanrun degerini inceleyen bolfundiir ki nazari ahHik
ismini veriyoruz. Ahlak felsefesi de dedigimiz bu ktSlffi irade hiiniyeti, vazife,
sorumluluk ve miieyyide gibi kavramlardan bahsetmektedir. 33 BatI'da bUlla Ethik
denilmektedir. 34

Nazari ahlakm tespit ettigi ~eylerin hayata aktanlmasmdan ibaret olan

ameli' ahlak ise bir vazifeler ilmidir.3 5 Bu vazifeleri ozetle dort noktada
toplayabiliriz: a) Allah ve Rasulii'ne kar~l vazifeler, b) Ferdi vazifeler, c) Ailevi
vazifeler, d) tytmru vazifeler. 3 6 -

4. NAZARl AHLAK

a) irade Hiirriyeti:

irade Arapya'da "R.V.D." kokiinden ifal vezninde masdardrr. tstemek,

arzulamak, emretmek ve tercih etmek ma'naIarma gelir.3 7 irade iyin yapIlan
birkay tarifi burada kaydedelim.

"trade, ki~inin yine kendisinin seytigi gayelere gore amellerini tayin etme
gticiidiir."38
v

32 Turgut. Ali, Kur'dn-z Keri'm 'e Gore Ahldk Esaslarz, ist., 1980, s.18: (:agncl, a.g.e ..
s.22
33 pazarh, Osman, islam'da Ahldk, ist., 1980, s.35: (:agncl, a.g.e., s.23
34 Kandemir. M. Ya:;ar. a.g.e., s.3l.
,'i
- - ryagncl,
. a.g.e., s, '4
_ .
36 pazarh, a.g.e., s.240
37 ASIm Efendi. Ebu'l-KemaL Ahmed, ist. ts., el-Ukyanusu'l-Basit/i Tercemeti'l-
Kdmusii'l-lvfllhit{Kamus Tercemesi), R. V.D. md
38 Yeprem, M. Saim. imam Mdtllridf ve irdde Hilrriyeti, ist., 1984, s.28.

19
 "Du~iincenin ortaya koydugu bir gayeye dogru gitme hareketi" olarak da
tarif edilmektedir. 39

Gazzal1'ye gore ise irade: "insan, akh iIe bir i~in sonucunu ye ondaki iyilik
yoniinu kavraymca bu iyiligi isteme ye omm sebeplerini hazrrlarna yoniinde
kendisinde bir ~eyk duyar ki bu iradedir. ,,40

Klsaca irade: "insanm ge~itli davram~ bigimlerinden birini, belli bir gaye
ile ye ~uurlu olarak yapmaya karar yerme gUcu" demektir. Bu tarife gore iradi bir
davram~m iig unsuru yardrr. a) ihtiyari olmasl. b) Suurlu ye teemmiillii olarak
yapllmaSl. c) Belli bir gaye ile yaptlmasl.. 41

islam dii~iincesinde nassIarm yorumlanmasl ye degi~ik mltiirel, siyasl

sebeplerle irade hiirriyeti meselesinde iig ayn mezhep dogmu~tur.

1) Cebriyye yeya Cehmiyye:

Kurucusu Cehm b.Safvan (0. 128/745)'drr. Bu dii~iinceye gore insanm hig

bir iradi kuvveti yoktur. Her~ey Allah tarafmdan once den takdir edilmi~tir. Kul
takdir edilen bu frili yapmaya mecburdur. insanlar Allah'm mutlak iradesi
kar~lsmda riizgara tabi' olarak oraya-buraya siiriiklenen bir my gibidir. 42
Cebriyye hem irade hiirriyetini inkar eder hem de insam sorumlu tutar. 43

2) Mu'teziIe yeya Kaderiyye:

Kulun iradesi ye hiirriyeti hususunda Cebriyye ekoIiine tarn Zlt bir ekol
oIan mu'tezile mutlak hiirriyetgidir. irade hiirriyetinin kesinlikle insana teydi'
edildigini ye bu sebeple kullarm kendi kendilerine tayin ettiklerini ye kendi
fiillerinin yaratlclsl olduklarmt iddia eden bu du~iince mutlak tefvlz dii~iincesine

39 TOP9u, Nurettin, PSikoloji, ist.1954, s.156.

40 Gazall, jhyd, IIIIl5
41 Cagncl, a.g.e., s.94
42 Yeprem, Sairu, a.g.e. s, 197; Yal<;m Mikdat, el-jtticdhii'l-Ahldki, s.196.
43 (:agncl, a.g.e., s.98.

20
sahiptir.44 Senin kaynagl insamn kendisidir. lira Allah kulda bir kudret ve inide
yara1:mJ.~trr. Kul ise fiilini kendi iradesiyle yaratrr. 45

3) Ehl-i Siinnet ya da Uzla~tmcl Gorii~:

Ehl-i Siinnet yukanda zikredilen iki Uy ekoliin ortaS1ll1 bulmu;; ve idde

hiirriyeti konusunda kIsaca "Kul ne serbest blfakIhm~ ne de baglarnru~(iradesi
elinden ahrulli~)tlf" prensibini kabul etmi~Ierdir.46 Bu mezhebin ileri geIen iki
imamI E~'ari ve Maturidl insarun sorumlulugunu temellendirdikleri kulun
iradesine kesb veya ihtiyar demektedirler. E~'ari'ye gore kesb kuIun giictintin
AlIah'm takdirine yakla~masldlf. Maturidilere gore ise; kesb kuIun kendisinde
yaratIhm~ oIan kudretle ve bir~eye azm ve niyet etmesiyle 0 ~eyin has!l
olmasldrr. 47

Netice itibanyIa GazzIDi'nin de beIirttigi gibi: "Ehl-i Siinnet, Cebriyye ile

Kaderiyye aTasmda orta bir yoI tuttu: Onlar ne insanlarda (sonradan ciiz'i iriide
denecek oIan) ihtiyan biisbiitiin yok saYIlli~lar ne de AlIah'm kaza ve kaderini
inkar etmi~Ierdir. Aksine kullarm fiillerinin bir yonden kullardan, bir yonden de
Allah'dan oldugunu, fiilin ortaya yIkI~mda kulun seyme imkanlntll buIundugunu
ifade etmi~Ierdir. ,,48

b) Vazife:

Vazife umumiyetle, insarun yapmakla miikellef bulundugu, sommlulugu

gerektiren ve bir miieyyidesi olan i~, tutum ve davram~lar iyin kullarulan bir
kavramdu·. 49

44 Yeprem. a.g.e .. s.146.

45 Yal9ill. el-hticdhit'l-Ahldki. s.198: Kllavuz. A. Saim. Anahatlarzyla hlam Akaidi ve
Kelam'a CTiri.~. ist.1987. s.307
~
46 ryagncl. a.g.e. S. ID'"
_

47 Flglah. E: Rilhl. r;alf,lmlzda itikddf islam !vfezhepleri. Sel9uk y.y. Ank. 1990. s.S3.
48 Gazzall. Thya. I1163-164.
49 (:agncl. a.g.e., s.l 07.

21
 Usul-i Ft1ah'ta vazifeye tekllfi hiiki.im denir ki Allah'm kullarmdan
yapllmasml ve yapllmamaS1ll1 istedigi fiillere verilen vaslfirr. 50 Vacib, haram,
··
me kruh ,sunne t vb. gorev
.. 1er... 51

Vazifenin kaynagmm toplum, vicdan ve fayda duygusu oldugu tarzmda

fikirler ileri sfuiilmii~tiir. Ancak islfun'da vazifenin temel kaynagl "vahy" dir. ilahi
kaynagm dI~mdaki dii~iinceler herbiri yekdigerinin iyine dii~tiigu bo~luklan ve
yIkmazlan gostermi~lerdir. 52

islfun'da vazifenin gayesi Allah nzaS1ll1 kazanmaktrr. Bunun yanmda ahiret

saadeti, huzurlu bir toplum ve miikemmel bir ferdin eIde edilmesi vazifenin
yapllmaS1ll1 te~vik edici ilahi motivlerdir. Ancak yegane gaye Allah'm nzaSl ve
ho~nudlugudur. 53

Vazife islfun inancma gore aym zamanda bir Allah emridir. Bu sebepIe
"Sana aliim gelinceye kadar Rabbine kulluk et!"54 anlammdaki ayet vazifenin
mecburilik ve siireklilik vasf1ll1 gosterir.

Vazife mutululuktur. Hiybir maddl ve diinyevi gayeyi elde etme ~artma

bagh degildir. Zira ayet-i kerimede "Onlar Allah sevgisinden dolayz yoksulu,
yetimi ve esiri doyunlrlar. 'Biz sizi Allah rzzasz ir;in doyururuz, sizden ne bir
kar~llzk ne de bir te~ekkiir bekleriz' derler. ,,55

Vazife aynca evrenseIdir. Belli bir millete veya devreye ait degiIdir.
<;iinkii kaynagl Kur'§.n cihan~iimul bir mesajdrr. Hz.Peygamber (s.a.v) bir
hrrslzhk oIaYl iizerine, kendisine hrrslzhk yapanm aff! iyin yapIlan miiracaata

50 ZekiyDddin $a'ban, hlam Hukuk ilminin Esaslan (Terc.ibrahim K. D6nmez),

Ankara. 1990, s.200.
-')1 p azaru, ' .... 9 .
1. a.g.e .. S._-'

52 Ulken. H. Ziya, Ahldk, ist., 1946, s.56-133

53 (:agncI. a.g.e .. s.124-127.
54 Bicr, 15/99.
55 insan. 76/8-9

22
"Allah 'a yemin ederim ki, Muhammed'in kz:::z Fatzma da hzrsz:::lzk yapsa onun da
elini keserim. " cevablDl vermi~tir. 56

c) Sorumluluk ve Miieyyide:

Geni~ ma'nada sommluluk hili ve akIlh olan kimsenin hareketlerinden

dogan sonuylara katlanma yam bu hareketleri kendisinin yapuglDl bilerek
neticelerine katlanmasldrr. Daha dar ma'nada sommluluk hiir ve akIlh bir
kimsenin bilerek ve isteyerek yapugl bir i~ kar~lsmda yaptlllmlara konu
olmasldrr. 57 Her ahlak kanunu bizi bir vazife ile miikellef kIlar. Ancak bir
miikellefm bu vazifeden dolaYl sommlu tutulmamasl halinde, ahlak kanunu biitiin
giiciinii ve onemini kaybeder.58

insanm bu ozelligi "Siz bo~ yere yaratzldlgznzzl ve bizim huzunlmuza

ddnmeyeceginizi mi sandmzz/,,59 ayetiyle dile getirilmektedir. insan biitiin
davram~lanndan ve vazifelerinden hesaba yekilecektir.

islam ahlakmda insanm iradeli davram~lan iizerinde hiikiim veren belli

ba~h iiy merci ve otorite vardrr:
1) Dlni sommluluk. 2) iytmai sommluluk. 3) Vicdani sommluluk.

islam AhlakI insanm hiirriyetini her~eyden once dini sommluluk ile

smrrlamak silletiyle, ana bir vazifeler varhgl oldugu ~uurunu kazandrrmak ister.
Boylece insan sommsuz bir varbk degil bilakis Allah'm huzuruna doniip,
yaptIklannm hesablDl verecektir. 60 Diger bir nokta da cemiyete kar~l
sommluluktur ki Hz. Peygamber(s.a.v) "Mii'minler, birbirini sevmekte, birhirine
~ejkatte ve konlYup gdzetmede, bir uzvu rahatslz oldugunda diger llzuvlarz da bu
yii:::den humma ve uykusuzluga tutulan bir vucut gibidirler." buyurarak konuyu

56 Buhan. Fedailti'l-Ashab, 18: Nesai, Sarik, 6.

.)-7 pazarlI. a.g.e .. s.110.
58 Draz, Kur'dn Ahldkz (trc. Emndlah Yiiksel. Onver (Jiinay). ist.. ]993. s.21:
Cagncl. a.g.e .. s.137.
59 Mii'minun.23/115.
60 Klyame. 75/36: A'raf. 7/6.

23
vurgularm~trr. 61 Vicdani sorumluluk ise yine Yiice Nebi'nin: "!vliijiiiler sana
fetva verseler de yine sen vicdanma danz~!" ifadelerinde yerini bulmaktadrr. 62
islfun'da mesuliyet(sorumluluk) kavrarmrun onemli ~artlan veya ozellikleri
bulunmaktadrr. Bir ferdin sorumluluk altma girebilmesi i9in akl! yeterlik,
sorumlulugun bilinmesi, niyet ve idide hiirriyeti gibi vastflara sahip olmasl
gerekir. Aynca sorumlulugun onemli bir vasfl da ~ahslligi veya ferdi olmasldrr. 63

Ahlili miieyyide, ahlik kanununun, ahliki fail olan insaru, vazifelerini

yerine getirmeye zorlayan giicii demektir. 64 Abdullah Draz'm veciz ifadesiyle
Tabi'lerin tutumuna kanunun tepkisidir. 65

islfun ahlikI insanlarm isteyerek ve srrf ilahi emirden dolaYI vazifelerini

yapmalanm ister. Allah nzaSl her tiirlii mi.ilahazanm iistiindedir. Ancak insanlar
heva dedigimiz degi~ik egilimleri ve taklit etme vasfi kar~lsmda bu ~uur ve vazife
anlaYI~1ll1 koruyamamaktadrrlar. Kur'an-l Kerlm bu yonden insanlan belli ba~h
ii9 gruba ay1Tlli1~trr: "Onlardan kimi neftine kOliiliik edendir, kimi arIa yalludur,
kimi de -Allah'm izni ile- hayzrda yarz~andzr. j~te biiyiik fazilet le budur. ,,66

Hayrrda yan~anlar ve nefislerine zulrnedenler mahdut saYlda olmalarma

ragmen orta yollu, mutavasslt olanlar be~er nev'inin ekseriyetini i9ine alrr. Biitiin
kanunlar, biitiin dinler ve biitiin felsefeler, kiitleleri yahut bu mutavasslt ziimreyi
uygun bir tarzda harekette bulunmaya razl etmek i9in 9ah~rrlar. 67 Ahlili
miieyyideler insanlarm bu ekseriyetini hayra yonlendirici zulmedenleri tehdit,
hayrrda ko~anlan da te~vik edici durumdadrrlar.

61 Buhari. Edeb, 26
62 Darimi. Buyu'. 2.
63 Dahageni~ bilgi i<;:in bkz. c;agncl. a.g.e .. s.151-161
64 ryagncI,
- a.g.e .. s. 16"-'
65 Draz. Abdullah, Kur'an Ahlakz, s.133
66 Fatlf. 35/32
67 Hamidullah. J\,'!uhammed. islama Giri~, Ankara. 1961, s.134 (terc. Kemal Ku~<;:u)

24
 Islam ahHikmda mueyyideleri iki temel ba~hkta toplayabiliriz: a) Ahlaki
mueyyideler. b) Kanuni mueyyideler. 68 Ahlaki mueyyideler tabiriyle vicdanI,
sosyal ve ilahi mueyyideleri de ifade etmekteyiz. Ahlakl mueyyide olarak ilk ele
alacag1Ill1z vicdanm yaptmm gucudur. Vicdan davraru~1Ill1zm ahlaki niteliklerine
gore sw~Jayan veya savunan bir iy ses 69 veya insanda iyi ve yirkini temyiz eden
ruhi bir kabiliyettir. 70

Ki~i hand mueyyidelerden kurtulabilse de vicdani mueyyideden

kurtulamaz. Bu mueyyideyi Hz. Peygamber Cs.a.v) "Kotiiliigiin seni iiziiyor,
iyiligin de seni sevindiriyorsa artzk sen mii'minsin. ,,71 , "Mii'min giinahznz
ii::erinde bir dag gibi goriir. ,,72 buyurarak anIatnu~trr.

$u hadls-i ~erifte de: "Koliiliik vicdanznda slkzntz doguran ve insanlarzn

haberdar olmaszndan endi~e ettigin ~eydir." iytmaI mueyyide anlatIlmaktadlL
islam'daki haya fazileti de bu hususu desteklemektedir.

Ahlak'm en buytik mueyyidesi ise ilahi olarudrr. Bu da Allah korkusu ve

ahiret inancldrr. Bu olmadIkya diger mueyyideler tesirsiz kalIf. Bu ilahi yaptuun
guctinu telkin eden unsur ise vahy'dir.

Buytik ~uphecilerden olan Voltaire de "Her~eyin iyi olmas1ll1 rahmet ve

intikam sahibi bir Allah'm varhgma baghyor ve buna inanmayan bir dinsiz
cezaSlZ kalacag1ll1 bilseydi her mrlu kottilugu yapmaktan yekinmezdi." diyor. 73

Islam Ahlakmdaki kanuni mueyyideler ise "Hudud" dedigimiz yeryevesi

yiz~lmi~ cezalar ile tazir cezalandrr. FIkIh kitaplarmda "ukubat" ba~hgl altmda
incelenen yapmunlar( cezalar) bu kabildendir.

68 Turgut, Ali. Kur'dn-l Keri'm'e Gore Ahldk Esaslarz, s.64-65.

69 Erich Fromm. Erdem ve Mutluluk. s.172. (terc. Ayda Yorilkan). T. i~ Bank.Killtilr
Yay.Akseki. A. Hamdi. Ahldk jlmi ve hlam Ahldkz. s.221
70 Akseki, A. Hamdi. Ahldk jlmi ve hlam Ahldkz, s.221: Ahmed b. Hanbel. V/251.252
71 Ahmed b. Hanbel, V.251 ,252Tinnizi, Slfaru'I-Klyfune, 49.
72 Tinnizi. Slfaru'I-Klyfune, 49.Akseki. a.g.e. s.. 145-146
73 Akseki, a.g.e. s., 145-146Draz, Kur'dn Ahldkz, s.369-370

25
 5. AMELI AHLAK

a) Ferd'i AhHik (Nefis Tezkiyesi)

Buraya kadar verdigimiz ahlili bilgiler ahlakm tannru, kaynagl, degeIi,

hedefi ve temel ahlili kavramlarm aylklamnasl etrafmda yogunIa~llli~tu. Biitiin
bunlar ahlak felsefesinin konusudur. Ancak onemli olan bilginin uygulamaya
konulmasl, eyleme donii~tiiriilebilmesidir. insan, fazileti taIif etmeden once de
faziletli olabilir. Bizim, faziletin taIifinden yok,. onun ortaya konulmasma
ihtiyacnruz vardrr. 74 Bu ise ameli ahlakla miimkiindiir. ilk olarak ki~inin iizerine
dii~en vazifeleIinden ~ahsma kar~l vazifeleIini inceleyecegiz.

Yeryiiziinde halife olarak yaratIlan,75 tekrim edilen 76 ve en giizel biyimde

~ekillendirilen 77 insanoglu a'HiY-l illiyyin ile esfel-i safilin arasmda gidip
gelebilecek bir fitrata sahiptir. bte yandan goklerin ve yeIin bile yiiklenemedigi
emaneti kabul etmek sfuetiyle bir vazife varhgl olmu~tur.

Ferdi vazifelerimizi iki temel noktada toplayabiliriz: a)Bedeni vazifeler,

b )Ruhl vazifeler.

Kur'an-l Kerim insanm degeIini ~u ayet-i kerimede ayIklarken "Kim bir

kimseyi, bir kimseye veya bozgunculara kanjzlzk olmadan dldilnirse bil/iin
insanlarz dldilrmil~ gibi olur. Kim de onu diriltirse biitiin insanlarz diriltmi~ gibi
olur. ,,78 Ki~inin ~ahsma kar~l sorumlulugunun biiyiikliigiine de dolayh olarak
i~aret etmektedir.

Hz.Peygamber(s.a.v) de: "Be~ ~ey gelmeden he~ )'eyin kzymetini hi!:

ihtiyarlzktan once gem;ligin, hastalzktan once szhhatin, fakirlikten (jnce

74 Draz. Kur'dn Ahldkz. s.369-370Bakara. 2117

75 Bakara. 21l7tsra. 17/70
76 isnl, 17/70
77 Tin,95/4
78 Mftide, 5/32

26
:;enginligin, mqguliyetten once bo~ vaktin ve olumden (Jnce hayatzn. ,,79
buyurmak suretiyle ferdi gorevlerimize dikkat yekmektedir. Bedenimize ait
vazifelerimiz ilk olarak temizliktir. Temizlik kavrarrn weut temizligini, elbise
ternizligini,80 yiyeeek temizligini 81 ve ev temizligini 82 kapsarnaktadrr.

Kur'an-l Kerim ve hadis-i ~erifler abdest almaYI ve gusletmeyi emretmek

veya te~vikle beden temizligine onem verdigini gostemlektedir. 83

ikinei olarak saghk ve sIhhatirnizi korumarrnz, iizerimizdeki

yiikiimluhiklerdendir. isHim'da sIhhat insanlann kulluk vazifelerini en iyi ~ekilde
eda edebilmeleri iyin ihmal edilmemesi gereken bir nimettir. Herglin OfUy tutan
ve geeelerini namaz kIlmakla geyiren Abdullah b. Arm (r.a.)'m durumu
Hz.Peygamber'e haber verildiginde Abdullah'a "Oyle yapma! Zira bedeninin
sende hakkz var, gozlerinin sende hakkz var, e~inin sende hakkz var, misajirinin
sende hakkz var. ,,84 buyurarak ikaz etmi~ti.

Bir diger hadis-i ~erifte de: "GiiC;lii ve kuvvetli mii'min :;ayif mii'minden
daha hayzrlzdlr. ,,85 buyurulmu~tur. Insan Allah'm kendisine verdigi lti.tuflarl veya
emanetleri istedigi gibi kullanarnaz. Allah'm kendisine verdigi eana kIymakla
katil oldugu gibi ihmal veya bilerek sIhhatini bozmaktan da mes'ul tutulaeaktrr.
Ki~i can benim, mal benim' diyerek israfa giremez. islam' a gore hlirriyet hem
kendisine hem de ba~kasma zarar vemlemek tarzmda bir anlaYI~la kabul
edilrni~tir. 86

79 Hilim en-Neysabur1. A1ustedrek. Beyrut, ts., IV/306; Achlni. Kqji'i.l-hafa. BeyTUt.

ts .. I1166
80 MUddessir, 74/4
81 M:lide. 5/87-88
82 Bakara 21125: Hac, 22/26
83 M:lide. 5/6: Nis:l 4/43: V:lkIa.. 56179
84 Buh:ln. SavID. 55
85 Mi.islim. Kader. 34
86 Armagan. Servet. jslam Hukukunda Temel Hak ve Hii.rriyetler. Ankara, 1987, s.72

27
 Ma'nevt veya Ruhl Vazifeler: insan bederu ozellikleriyle baZl
hayvanlardan daha az gU<;lii ve bazl bitkilerden daha az omiirltidiir. Insanoglunu
meleklerin bile ontine ge<;iren ve meleklere secde ettiren ozellik onun ruhi
yontidtir. insamn akll, zeka, tefekkiir, estetik, zevk, inanma, ahHik gibi manevi
kabiliyetleri vardlf. Bunlardan otiirti yaranlIm~lann en ~ereflisi olIna payesini
kazanmI~trr. i~te insam insan eden ve onu btittin canlllara sultan eden bu
faziletlerin korunmasl, inki~afl ve zararh ~eylerden de uzak tutulInasl ferdin ruhi
varhgma kar~l vazifelerinin oztinti te~kil etmektedir. Bunlan dort ba~hk alnnda
toplamak mtimktindtir: a) iman fazileti, b) Him fazileti, c) ibadet fazileti, d) Ahlak
fazileti. 87

Kur'an-l Kerim'de bu nokta ~u ayetlerle ifade edilInektedir:

"Asr'a yemin olsun ki insan $iiphesi::: hiisran ic;indedir. Ancak inamp

yararlz i~ i$leyenler, birbirlerine gerc;egi lavsiye edenler ve sabrz tavsiye edenler
bunun dZ$zndadzr. ,,88

"Rabbinin azametinden korkup la kendini k6tiiliiklerden alzkoyana gelince

varacagz yer $iiphesiz cennettir. ,,89

"Kendini arzlan saadete ermi~tir. Kendini fenalzklara g6men de :::iyana

ugramz$lzr. ,,90

Manevi vazifelerimiz veya nefsin tezkiyesi faziletlerin elde edilip

reziletlerin terkedilInesiyle mtimktindtir. Bunlar hem Kur'an ayetlerinde hem de
bunlarm tefsirlerinde geni~ olarak anlanhp saYllIm~lardlf. 91

GazzaIi nefsin tezkiyesini ahlili vazifeleri fltrat haline gelinceye kadar

yapmakta ve kotiilUkleri de yapmamak tizere terketmekte gormektedir. N asIl bir

87 r",agncI.
- a.g.e .. S._707
88 Asr. 103/1-3
89 Naziat, 79/40-41
90 Sems, 91/9-10
91 Geni~ bilgi ivin bkz. Draz, Kur'dn Ahldkz. s.371-382

28
bedende hastahk Zlddlyla tedavi ediliyorsa insandaki kotii huylar da mukabili iyi
huylan devamh yapmakla tedavi edilir. 92

Allah'a iman vazifelerin ilkidir. Yukanda zikrettigimiz ayette de zarardan

kurtuIu~u nefsin tezkiyesini eIde etme yollanndan ilki olarak kaydedilmi~tir. Zira
"Kalpler ancak Allah'z anmakla huzura erer. "93

Him faziIeti Maverdi'ye gore kendisine yoneIenin ve isteyenin en degerli

mahdrr, en faydah bir kazanytrr. 94 Kur'an-l Kerim, bilenlerle bilmeyenlerin bir
olamayaeagl'ru,95 Allah'tan aneak ilim sahipIerinin layIkIyla korkaeagl'ru 96 ifade
etmektedir.

Hz.Peygamber de "Bilgili kimsenin ibadete dii$kiin alana iistiinliigii

dalunay gecesindeki aym yzldzzlara iistiinliigii gibidir. ,,97 buyrumaktadrr.

Ahlili fazilet iffet, ~eeaat ve adalet vasIflanrun eIde edilmesi demektir. Bu

faziletlerin kapsamma giren biryok fazilet vardrr. Hikmetin muhtevasma girenler:
Zeka, haflza, akletme, zihin berrakllgl, koIay ogrenme vb. iffetin kapsamma
girenler: Haya, stikunet, sablr, eomertlik, hiirriyet, kanaat, dtizenlilik, vakar,
kotiilUklerden sakmma, vera vb. Seeaatin kapsamma girenler: Goztipeklik, btiyUk
himmet sahibi olmak, sabrr, yumu~aklIk, siikunet, ytireklilik, tevazu, rikkat vb. 98

b) Aile AhHikI

Aile kan-koea ile evlenmemi~ kIz ve erkek 90euklardan meydana gelen bir
topluluktur. Aileye bagh oIan fertler ve kimseler arasmdaki kar~IlIkh hak ve
vazifeIeri bildiren ahlak bolUmUne aiIe ahlakI denir. 99

92 Gazza1L jhyd, III/90-94

93 Ra'd. 13/28
94 Maverdl. Edebii'd-Diinya ve'd-Din. Beyrut.1988. s.62
95 Zilmer. 39/9
96 Fitlf. 35/28
97 Ebu Davud. rlm. 1
98 fun Miskeveyh. a.g.e., s. 24-28: Turgut Ali, a.g.e .. s.82 KmaiIzide. a.g.e .. s.93-123
99 PazariI. Osman, a.g.e., s.286: KmaiIzide a.g.e., s.237

29
 tsHim'da aile nefsin ve ruhun siikunet, kalbin rahat, g6nhin huzur buldugu,
aile fertlerinin kar~Illkh sevgi ve fedakarhldan ile peki~tirilen toplumsal' bir
kurumdur. <:;ocuklann kalbindeki en ideal 6mekler ailededir. Degerlerin saygl
g6rdiigii, sIhhatli bir inany ve ahlak diizeninin hakim oldugu ailenin yocuklanna
verdigini hiybir kurum veremez. 100

Kur'§.n-t Kerim bu kutsal miiesseseyi ~u ~ekilde anlatmaktadrr. "ic;inizden

kendileriyle huzura kavu~acagznzz e~ler yaratzp aranzzda sevgi ve ~ejkat var
etmesi O'nun varlzgznzn belgelerindendir. ,,101

Aile demek evlilik demektir. Evlilik ise Hz.Peygamber'in tasviriyle:

"Nikah benim silnnetimdir. Kim benim silnnetimden yilz r;evirirse benden
degildir. " 102 6nemli bir ahlaki fazilettir.

Aile kurumunun ba~ta gelen gayesi sIhhatli nesiller yeti~tirmektir. Aile

insarun yaplsmda 6nemli bir istikrar ve huzur vesilesi olmasmm yanmda zina vb.
biryok ahlakl yirkinlikleri de 6nler. Kur'an-l Kerim ailevi vazifelerimizi 6z1ii bir
~ekilde anlatmaktadrr: "Ey inananlar! Kendinizi ve ailenizi ate~ten
koruyunuz." 103 Ailede, e~lerin birbirine, ebeveynin yocuklanna ve yocuklann
ana-babalanna kar~l sorumluluklan aile ahlakmm geneI yeryevesidir.

Ailenin bir sosyal yapt oldugunu belirtmi~tik. Bu sosyal birimde birlik ve

biitiinliigiin devamI ve korunmasl bir diizeni gerekli kllmakta, bu da rol dagI11ml,
i~b61iimii ve sorumlulugu beraberinde getinnektedir. Bu durumda Islam aile
reisligini kocaya vermi~tir~ Ailenin geyimini temin etmekd:e erkege yiiklenen ayn
bir vazifedir. "Allah'zn kimini kimine iistiin kzlmaszndan (jliin"i ve erkeklerin
mallarzndan sarfetmelerinden dolayz erkekler kadznlarzn yoneticisi ve
koniyucllslldur. iyi kadznlar, goniilden boyun egenler ve Allah'zn konmmaSlnI
emrettigini, kocasznzn bulunmadzgz zaman da koruyanlardzr. Serke~lik
etmelerinden endi~elendiginiz kadznlara ogiit verin, yataklarznda onlarz yalnc

100 ryagncI, a.g.e., S._? 1-)

¥

101 Rum, 30/21

102 ibn Mace, Nikah, 1
103 Tahrim. 66/6

30
blrakzn, nihayet diJvun. Size itaat ediyorlarsa aleyhlerine yol aramayln. Do/trusu
Allah Yiice'dir, Biiyuk' tiir." 104 meaIindeki ayette de kar~dlkh sorumluluk ve
yetkiler dile getirilmektedir.

Tinnizi'nin rivayet ettigi bir hadiste de Allah'm Elyisi, kadmlar hakkmda

ashabma hayn ve iyiligi tavsiye ettikten soma evliligin getirdigi beraberlik
hakknun yanmda kar~lhkh haklan ~oyle srralamaktadrr: "$iiphesiz
kadznlarznzzdan istediginiz bir takzm haklarznlz oldugu gibi onlarzn da sizler
iizerinde bir takzm haklarz vardlr. Sizin onlar iizerindeki hakkznzza gelince, sizin
ho~lanmadlgznzz hic;bir kimseyi evlerinize alzp size ihanet etmemeleridir ve
sevmediginiz kimseleri evinize almamalarzdlr. Onlarzn sizin iizerinizdeki haklarz
ise onlarz giydirmek ve yedirmek hususunda en iyi ~ekilde davranz~ta
bulunmanzzdlr. " 105

Sorumlulugu anlatan bir hadiste Rasuhillah (s.a.v), aile feI11erini

srralayarak bunlarm her birinin kendisine emanet edilen evinden, i~inden, baklP
gozetmekle yiikiimlii bulundugu ki~ilerden ve e~yadan sorumlu bulunduklanru ve
bunlardan sorguya yekileceklerini ifade buyurmu~tur. 106

Ebeveynin yocuklara kar~l vazifeleri ~u iiy ana ba~lIk

altmda toplanabilir:
a) ~ocugun maddi ihtiyaylannm kar~Ilanmasl, b) ~ocuga sevgi ve ~efkat
gosterilmesi, c) ~ocugun egitimi. 107

islam ahlakyllan miisliimanm vazifelerini iki ana ba~hk altmda

toplamaktadrrlar: a) Allah' kar~l vazifeler, b) YaratIlml~lara kar~l vazifeler. 108

~ocuklarm ana-babalarma kar~l vazifeleri, Allah'a itaat ve O'nu sevrnekten

soma ikinci slrada kaydedilir. Bu vazifeleli ~oylece srralayabiliriz: a) Ana-
babalarma kar~l vefili ve onlara itaatin bilincindedirler, b) Miisliiman olmasalar
dahi onlara iyilik ederler, c) Onlara asi olmaktan yok korkarlar, d) Annesinin
[04 Nisa.4/34
105 Tirmizi.. Rada, 11: fun Mace..
Nikah.
.3

106 Buhari: Ahkam. L Nikah. 81: Muslim imare, 20

107 C:agncl. a.g.e., s.222-225
[08 C:agncl. a.g.e .. s.228

31
haklanm babasmm haklanndan once goIiir, e) Ana-babalanmn sevdiklerine iyi
davrarur, f) Onlann adma hayrr miiesseseleri ar;ar ve dua eder. 109 Ebeveyn ve
r;ocuklar araSI vazifeleri iir;iincii boliimiinde ele alacagImIzdan burada ozetle
yetirunekteyiz.110

c) Sosyal AhHik

insamn kendi varhgma kar~I vazifeleri oldugu gibi ir;inde ya~adIgI topluma
kar~I da gorevleri vardrr. Zira 0 toplumdan ayn ya~ayacak, tek ba~ma hayat
siirecek bir fitratta yaratIlmamI~trr. Kur'an'm da belirttigi gibi: 11 Yeryiiziinde ne
varsa hepsini harcasan yine de on/arz(insan/arz) biraraya getiremezdin. Allah
on/an bir/e~tirip kayna~tlrdl. "111 i~te, be~erin ir;tmru yonii fItn bir durumdur.

Allah'a topluca yonelmeyi emreden, 112 cemaat halinde kulluk ve yardIm

dilenmeyi tavsiye eden 113 ve topluluk ile eda edilen namazm iistiinliigiiniin
anlanldIgI 114 degi~ik nasslar islfun'm cemiyet ve cemaate verdigi onemi
belirtmeye yeterlidir. Hz.Peygamber "is/am top/umundan bir karz~ ayrz/an kimse
boynundaki is/am bagznl r;dzmii~ demektir." 115 soziiyle de sosyal hayatm
kar;1TI1lmazhgma ve onemine parmak basmaktadrr.

islfun ahlakmda toplum, bir siirii veya kalabalIk degildir. 0 kendisinde

ilahl giizelliklerin bir bir sergilendigi omek ve inSanlIgm rehberi bir topluluktur.
Pek tabii olarak boyle bir toplumun gerr;ekle~tirilmesi bir r;ok hak ve
sorumluluklann, toplumun fertleri arasmdaki hayatiyetine ve tatbikine baghdIl".

Toplum ahlakma dair vazifeler ise, adalet, ihsan, emr-i bi'l-ma'ruf, nehy-i
ani'l-miinker, yardImla~ma, affetme, emniyet, karde~lik, sevgi ve mua~eret

109 H~imi. M. AlL Kur'dn ve sannette Milsliiman ~'ahsiyeti, tst., 1990. s.61-74 (tre.
Rasul Tosun)
110 Daha geni$ bilgi i~in bkz. s.144, 148
III EnfaL 8/63
112 Al-i imran. 4/103
113 Fatiha. 1/4
114 Muslim. Mesacid. 247; Buhari, Ezan. 30: Muvatta. Cemaat, 1
115 Tirmizi , Adab , 78

32
kurallan gibi musbet gorevlerdir. Bunlann yarunda yasaklanan fiiller de vardrr:
Adam 61diinne, hrrslzhk, aldatma, ihanet, glybet, istihza fesat ve zuliim gibi
davraru~lar. 116

Kur'an-l Kerim'de Yuce Allah bu sosyal vazifelere deginmi~tir. "Allah

$iiphesiz adaleti, iyilik yapmayl, yakznlara bakmayl emreder; hayaslzlzgz, fenalzgz
ve haddi a~mayl yasak eder. Tutasznlz diye ogiit verir." 117 "lviallarzm Allah
yolunda iyilik ir;in sarfedip sonra verdiklerinin ardzndan ba~a kakmayan ve eziyet
etmeyenlerin miikafatlarz Allah katzndadlr. Onlara korku yoktur, onlar
iiziilmeyecekler de. " 118

Hz.Peygamber(s.a.v) de "Miisliiman miisliimamn karde.yidir. Ona hlyanet

etmez; onu yaralamaz, kiir;iik dii$iirmez. Her miisliimanzn, digerlerine namusu,
malz ve kam haramdlr. Takva i~te burada(kalpte)dlr. Miisliiman karde.yini hor
uormek ki«ive buiinah olarakyeter." 119
bY.".

"Miisliiman diger miisliimanlarzn dilinden ve elinden zarar gormedi/ti

kimsedir." 120

"Dil ile zarar" ba~kalanmn ~eref, itibar, namus ve haysiyet gibi manevi
haklanna sayglslzbk, "el ile zarar" ise beden ve mal gibi maddf haklanna
tecaviizdfu. " 121

Yine "Ahirette insan hayatzm nerede tiikettiginden, servetini naszl kazamp

nerede harcadlgzndan, ne giN i~'ler yaptzgzndan, bedenini naszl Ylprattzgzndan ve
bildiklerini ya~aylp ya~amadzgzndan sorguya r;ekilmedikr;e Allah'zn divanzndan
ayrzlamaz." 122 buyurarak sosyal ahHikm degi~ik yonlerine veciz bir ~ekilde i~aret

116 Turgut AlL a.g.e., s.151-178: Draz, Kur'an Ahldkz, s.393-409

117 NahL 16/90
118 Bakara, 2/262
119 BuharL Mezalim. 3
120 BuMrL iman, 4.5
PI ~
- ryagncl, ?-4
a.g.e., S._j
122 Tinnizi , KIvame
.. ,1

33
etmi~tir.Musliimanlar karde~tir ye aralanndaki ili~kiler karde~lik olyulerinde
samimi ye fedakarhk iyinde olmalldrr. Bir mu'minin yardnruna ko~arun Allah
yarduruna ko~maktadll·.

6. iSLAM DOSDNCESiNDE AHLA.K NAZARiYELERI

Musliiman miitefekkirlerdeki ahHik ara~trrmalanna bir goz ataeak olursak

uy bariz anlaYl~m meveut oldugunu goriiriiz:1 23 a) Felsefi Ahlak, b) Tasavvufi
Ahlak, e) U zla~tmel Ahlak anlaYl~1.

a) Felsefi AhHik

Bu gorii~u Farabi, fun Sina ye fun Rii~d gibi filozoflarla bazI kelametlar
temsil etmektedirler. Bu alimler Yllllan filozoflanrun ahllli gorii~lerini
benimseyerek bllllU isHi.mi mahiyet altmda sistemlerine koymu~lar ye
aylklam1~lardrr.124 islam ahlak dii~iineesinde Aristoteles'ten etkilenen ye bu
etkiyi apayIk gosteren fun Miskeyeyh'tir. Aristo'nllll Nikohamas'a Ahlak adh
kitabl ile fun Miskeveyh'in "Tehzibu'l-Ahlak" adh kitabl arasmda bir
kar~tla~trrma yapan herkes bu etkilenmeyi goreeektir. 125 Alalel temayiiliin gene!
karakteri, ahlili prensipleri aylklama ye aktl ile takviyedir. Aynea bu anlaYl~
ahlili faziletleri dort ana fazilet altmda toplar ki bunlar da hikmet, ~eeaat, iffet ye
adalettir. Faziletin esaSl aktl ve hikmetin gerektirdigi ~ekilde tasarrufta
bulunmaktrr. Bu du~iinee Mu'tezile mezhebinde ayIk olarak gorilliir. 126

islam Felsefesi'ndeki Yunan felsefesinden gelen rasyonalizm filozoflarm

ahlaka dair du~iineelerinde kendisini gosterir. Aneak bu yabanel tesirler isHim
filozoflanm -onemsiz bir ktSlffi istisnalann dl~mda- Kitap ye Siinnet'in genel
esprisinin dl~ma yIkarmI~ degildir. 127

123 Turgut AlL a.g.e .. s.27: YaI9111, Mikdat jman ve Ahlakzn Hayati De,fi,erieri. s 186
124 pazarh, Osman, s.142: YaI9111: Mikdat el-hticdhii.l-Ahldki. s.43
125 YaI9111, Mikdat a.g.e., s.186
126 YaI9111, Mikdat a.g.e .. s.44 vd.
1-'7 ryagncI,
- a.g.e .. s. 81

34
 b) Tasavvufi AhHik

Bu fIkri umumiyetle mutasaVVlflar temsil etmektedir. 128 AhHik tasavvufun

en onemli mevzulanndan biridir. Tasavvufu ahlak olarak tarif edenler vardrr.
"Tasavvufher iyi huyu edirunek ve her kotii huydan slynhp ylkmaktrr." 129

Ahlili nazariye olarak bu dii~iincenin temelini olu~turan Tasavvufun

tariflerini iiy ana noktada toplayabiliriz.
1) ilahi emir ve yasaklara teslimiyet.
2) Allah ve Rasulii'niin ahlfu ile siislenmek.
3) Allah'tan ba~ka her~ey(masiva)den uzak olmak. 130

Bu ahlak anlaYl~mm aymcl vasfl onun bir "ciir'et ahlfu" 131 degil,
kelimenin tam anlamtyla bir "ferfrgat ahlfu" olu~udur.

Mikdat Yalym'a gore bu dii~iincenin ahlak anlaYl~l ~u noktalarda

billurla~rr:
1. Bfrtnll(iy) alemi lslah iyin fazla gayret gostermek.
2. Biitiin fIilleri Allah nzaSl iyin yapmak, be~eri isteklere yiiz vermeyip
Allah'm emrini yerine getirmekte iHihl irfrde ile birlikte olmak.
3. insanlar arasmda sevgi ve karde~lik baglarmt geli~tirmek ve bu
hususlarda azimli olarak kendisini feda edercesine yah~mak.
4. Diinyada ziihdii tercih edip hayatta darhk ve swnnya katlanmaya
a11~mak, ameli ahlaka nazari ahlaktan fazla ehemmiyet vermek.
5. Her tiirW hal ve ~artlarda ~ahsiyeti muhafazada tam bir sebat
gostermek. 132

128 YaI9ID. Mikdat, iman ve Ahld/an Hayati DelJerleri. s.187

129 Ku~eyri, er-Risdletii'l-Ku$eyriye, MlSlr.1959, s.138
130 EraydID Sel9uk. Tasavvl~fve Tarikatlar. ist.. 1990. sA3.
131 \=agncL a.g.e., s.73
132 YaI9ID. Mikdat a.g.e .. s190: el-itticahu'l-Ahldki, sAG

35
 c) Uzla~tlncl AhHik Anlayl~1

Bu UyUncu anlaYl~l en bariz ~ekilde temsil eden GazzaJj'dir. <;::Unkti 0

meseleleri <;;ozme de iki yonden yfuiimektedir. 133

1) Ahhlk ara~tmnalannda filozofiann dU~Unce <;;iZglSI iizerinde

ytirtiyii~udtir. Mesela nefsin <;;e~itli kuvvelerini aklm idaresine tabi kIlmasl ye
ahHiki faziletleri hikmet, ~ecaat, iffet ve adalet gibi d6rt ana fazilet altmda
toplamasl vb. hereketleri boyledir.

2) Bu ikincisj" ise inceden inceye nefis ye ruh tahlilleri ile kalbin ye

tubun an,tIlmasl ve faziletle donatIlmasl hususunda mutasaVVlfiann dU~Unce
<;;izgisi tizerinde ytirtiyii~udtir.134 GazaJj felsefi ahlak da diyebilecegimiz aktlCl
dU~Unce ile ruh<;;u veya tasavvufi ahlak -0 vakte kadar az <;;ok birbirinden uzak
olan bu iki ahlak anlaYl~l- arasmda uzla~ma saglayanlann en ileri olamdrr. 135

7. BATI DO~DNCESiNDE AHLAK NAZARiYELERi

a) Pozitivist ve i~tmalyat~1 Ahlak AnlaYl~l:

Ondokuzuncu asrrda Fransa'da kendisine "Sosyoloji Mektebi" admt yeren

yeni bir felsefi ekol ortaya <;;IkmI~trr. Bu nazariyenin esaSl Auguste Comte'un
ger<;;ek<;;ilik felsefesinden dogmaktadrr. EkolUn ba~ta gelen savunucularmm
gayeleri butiin eski dini, felsefi, mantJld ye ahlili nazariyeleri ortadan kaldrrmak,
semadan hi<;;bir~eyin gelmedigini, her~eyin toplum aklmdan dogdugunu
yerle~tirmektir. Bu du~unceyi Durkheim ye Bruhl savunmu~ ye sahip
<;;Iknu~trr.136

Ahlak'm kaynagmm bizim dl~1ffi1zda oldugu soylenebilir. Buna gore ahlak

kanununun arkasmda harici bir otorite yardrr. Bu otorite toplumdur. Auguste

1""""
. ).) Turgut.. AlL a,g.e., s.28
134 Yal<;:ID, Mikdat, iman ve Ahld/an hayati de/i,erierl, s.190
135 ryagncI,
- a.g.e ... s. 79
136 Draz, islamm insana Verd(fti De,fter, s.140

36
Comte'un dii~lincesine gore "insanda fayda giitmezlik, feragat ve ozgecilik
namma ne varsa insanhktan, sosyal hayattan gelir. 137

Levy Bmhl'a gore ahlakm ii~ ma'nasl vardlr:

1) Ahlak belli bir devirde ya~ayan veya belli bir mederuyete sahip olan bir
toplumun genel olarak kabul ettigi ve benimsedigi (birbirlerine kar~l vazifelerini
ve haklanm bildiren) hiikiimler, fIkirler, duygu ve hukuklarm biitUnline denir.

2) Aynca ahlak, "sozkonusu bu hiikiimleri ve fiilleri ara~trran ilim dall"

i~in de kullarulrr.

3) Soma "ahlak", ahlak i1minin tatbikah i~in de kullanIlll". Binaenaleyh

ahlakm ilerlemesinden, i~tmru hayann ilerlemesi anIa~Ilmaktadll". Nlesela
adaletin, yardtmla~marun, giiven, huzur vb. 138 duygularm artmasl i~tmru hayann
ilerlemesi ma'nasma gelir.

Emile Durkheim ise "VicdanlID1Z i~tmal yapmm eseridir." 139 "Ahlaki

vazifeler cemiyet tarafmdan kendisinde iyiligi yerle~tirmek wm
konu1mu~tur." 140 demektedir.

Durkheim ahlakm yarunda dinin ve daha da ileri gide~ek dii~lince

unsurlarmm ve bilgi esaslarmm sadece toplum hayahnm mahsulii oldugunu ve
toplum tarafmdan fertlere empoze edidigini one siinnektedir. 141

Bu dii~linceye gore ahlak, sosyolojinin bir boliimii demektir. Gorevi de

toplumun ya~ayl~ ~eklini ve ahlaknu tasvir etmektir. Onlara yapmakta
olduklanmn dl~mda yapmalan gereken bir~eyi soylemek degildir. Ktsaca bu
felsefenin ana gayesi ahlak luganndan "yaplhnasl gereken"i sihnektir.142

137 Ulken. Hilmi Ziya. Ahldk. s.134

138 Yal9m. Mikdat. iman ve Ahldkzn Haydti De,rjerleri. s.l77
139 (:agncl, Anahatlarzyla islam Ahldkz, s.l 09: Draz, Din ve Allah inancz. s.185
140 Yal9m. Mikdat. aym yer
141 Draz. Din ve Allah inancz. s.l 70
142 Draz. islamzn insana Verd(rji De,rjer, s.141

37
 b) AkdcI ve idealist AhHik AnlaYI~1

Bu gorii~e gore ahHik anlaYI~1 i9tmlliyat91 gorii~iin tamamen aksinedir.

Buna gore ahlak bir gaye degil, ancak zruUfl bir inSanl davraru~tu. Bu davram~
insanm insanhglll1 idare etmesi i9in yiiksek ideallerin gerektirdigi ~ekilde yaptIgI
hru·eketlerden ibarettir. 0 halde aktlcl ye idealist anlaYI~ nazarmda ahlak,
pozitivistlerin dedigi gibi miisbet bir ilim olmaYlp degerler ilmi olmaktadlr. Bu
anlaYI~a gore ahlakm en onemli ozelligi onun ferill degil umumi, deyrunh ye
Zarurl olmasldlr. 143

Eski Yunan'da .: Sokrates (M.0.470/399), Eflatun (427/342) ye

Atistoteles (384/322) ahla.kI aktla dayandmru~lardu.144 A. E. Taylor "Sokrates"
isimli eserinde fIlozofun ahlak anlaYI~mdaki ~u ii9 ozellige Aristo'nun dikkat
gektigini yazar: a) Fazilet, bilgi ile aym ~eydir. Bundan dolaYl goriinii~te farkh
gibi goriinen biitiin faziletler bir tanedir. b) Ahlaken kotii davraru~ bilgisizlikten
kaynaklaIlll". c) Bu sebepten dolaYl biitiin yanll~ davraru~lar istemeyerek yaptlu.
Goriiliiyor ki Sokrates'in ahlak felsefesinde insan hayatmm gayesi, mutlulugu
elde etmektir. Bunun i9in insan kendisini mutlu kIlacak iyinin, faziletin bilgisine
sahip olmahdlr.1 45

Eflatun'un ahlak anlaYI~1 insanm en yiiksek iyiyi elde etmesine yoneliktir.

En yiiksek iyinin elde edilmesi insana gergek mutlulugu temin eder. En yiiksek
iyi ise akll ye ahlili bir yarhk olarak insanm ~ahsiyetinin geli~mesi. ruhunun
dogru tarzda egitilmesi ye hayatmm genel bir ahengi oldugu soylenebilir. 146

Aristotales'in ahlak anlaYl~1 ise ~u ciimlelerinde gOriilmektedir: "Her sanat

ye her ara~tmnanm, aym ~ekilde her eylem ye tercihin, bir iyiyi arzuladlgl
dii~iiniiliir. Bu sebepten iyiyi 'her~eyin arzuladlgl ~ey' diye dile getirdiler. Bir
gaye olarak arzulanan bu iyilik mutluluktur." 147

143 Yal<rm. Mikdat. a.g.e .. s.l78

144 Keklik Nihat. Felsefe. ist .. 1978. s.240 v.d.
145 Kll1<r. Recep. Ahldkzn Dfni Temeli. s.6
146 Kll1<r. Recep. a.g.e .. s.6
147 KIh<r. Recep. a.g.e .. s.7.17

38
 Bu du~iincenin zirvesini EmanueI Kant temsiI etmektedir. Bu filozof akIlcl
ahHik temayiiliinde Sokrat, Eflatun ve Aristo ile hemfIkir ise de ahlaki vazifenin
bir gayesi oldugu anlaYI~lill kabul etmez. Kant'a gore bir davrarn~m ahlaki deger
ta~lyabilmesi ic;in fiil srrf vazifeden doIaYl yani ahlaki ytikiimlulukten doIaYI icra
edilmelidir. Adl gec;en diger fiIozoflar ise ahlakm bir gayesi oIdugunu bumm
hayrr veya insani kemal veyahut eta mutluluk oldugu fikrine sahiptirler. N etice
olarak bunlara gayeci ahlak anlaYI~1 da denir. Diger bir deyimle euduemonism
(saadet ahlakt) ismi de verilmektedir. 148

Filozof (Kant)a gore "Yiikiimliilugiin kaynagl, temeIi insan tabiatmda veya

insamn ic;nde bulundugu diinya ~artlarmda aranmamaltdrr. 0 saf alal
kavramlarmda apriori oIarak aranmahdrr. insana uygulandlgmda onun kendi
bilgisinden hic;bir~ey odiinc; almayan fakat ona, akli bir varhk oIarak apriori
kanunlar veren saf bir ahlak feIsefesi kurulmahdIr. Demek ki ahlak kanunu saf,
pratik alalda temellendirilmektedir. Bu hiikiim ahlak prensiplerinin nihaf
kaynag11l1 insamn ozel ~artlarma balanakslzm sadece alalda bulmaYI ifade
eder. 149

Kant pratik akh teknik pratik alal ve salt pratik akIl diye ikiye aymr.
Teknik pratik alal gerc;ek pratik bilgiyi kullanan, ondan yararlanan alaldrr.
Eudemonism ve Utilitarianism insarn sadece teknik pratik alal sahibi bir varhk
olarak gorfu; mutluluk ve yarar amacma eri~mek ic;in arac;lar arayan ve bulan bir
insan... Salt pratik alal ise idideyi yoneten egilimler, istekler degil aklm
kendisidir. AkIl bu yonetmeyi apriori oIan -yani gec;erliligi genel ve zorunlu oIan-
yasalan, ilkeler yapar. 150

Abdullah Draz: "Kant ahlili ytikiimliilugiin kayna~ hem egilimden ve

hem de dl~ diinyadan bagImSlZ oIan insan ruhunun bu en yiiksek melekesi
ic;erisinde ke~fettigini soylerken daha isabetli bir gorii~ ortaya koymu~tur."
demektedir. 151 ilahiyatC;llarm Allah'm yiice emri dedikleri yerde Kant saf aklm

148 YaI9111, Mikdat. jman ve jslamzn Hayati Del!,erleri, s.178: Recep Kl1I9 a.g.e .. s.176
149 v'l
l'U 19 Recep. a.g.e., "" "4
S. .J.J-.J

ISO Helll1soe
. th. H.,'
l' ftant
v 171se.,esl,
,zn re I"' s. 1')-
_)
ISI Draz. Kur'dn Ahldkz, s.S

39
kategorik buyrugu demektedir. Bununla birlikte bu kanaati destekleyen
iHihlyatyllar hakSIZ emirlere kaql iHihl miikemmeliyet iyerisinde fiili bir garantiye
sahiptirler." demektedir Abdullah Draz.

Kant, vazifenin ahlak kanununa saygldan dolaYI davranmak ma'nasma

geldigini soyler. "Vazife kanuna duyulan saygldan dolaYI davraru~ta bulunma
zorunlulugudur." 152

Kant'm ahlak anlaYI~1ll1 bir misalle daha netle~tirip konuyu bitirelim: Bir
sanCI dfuiist davrarur. <;iinkii alICISI, mti~terisi yogalrr. Kant bu davraru~l ahlaki
bulmaz. O'na gore davraru~larm geryekle~mesinde gizli bir "eger" varsa bu ahlaki
olmaktan yIkar. Zira kategorik buyruklar iylerinde yarar ve yIkar gizlemezler."
Kant'a gore vazife, vazife oldugu iyin yapllrr.153

c) Faydacl AhHik AnlaYI~1

Bu anlaYI~ta iiy ayn felsefi gorti~ vardrr. Birincisi ~ahsl menfaat mezhebi
ki bunun da iki ~ekli vardrr. 154

Birincisi Sokrates'in talebesi Aristippus'un anlaYl~ldrr. Davraru~larm

yegane gayesi hazdrr, lezzettir. Bu haz hem bedenidir hem de yogun
olmaktadrr. 155 Buna gore haz daime iyi, elem daima fenadrr. Hayahn gayesi her
ne ~ekilde olursa olsun haz ve lezzettir. 156 Zevkler tizerine kurulan davraru~lar
neticede saadeti iyiyi geryekle~tiren davraru~lar ahlakl davranl~lardrr. 157 Bu
anIaYI~lyla Alistippus insaru, hislerini tatmin edecek zevke yagrrmaktadrr. Hiss!
zevklerde acele edilmelidir. Zevklerin ertelenmesi ruhta kottiliik ve karamsarlIk
dogurur.158

1-SI- v'l
~ 1<;, Recep. a.g.e.. 3 ).
-. Heunsoe
. th. H I " 's.' 'j'j
.. a.g.e.,
153 Heimsoeth. E. a.g.e .. s.126,127
154 Yal<;m. Mikdat. a.g.e .. s.179
155 KIh<;, Recep, a.g.e .. s.9: Akarsu. Bedia, Ahldk Ogretileri. s.80
156 pazarlL Osman, islam'da Ahldk. s. 128; Ahrnet Hamdi Akseki, Ahldk Dersleri.
s.26. vd.
157 Yal<;m. Mikdat. a.g.e .. s.179
158 Yal<;m, Mikdat. el-itticdhii.'l-Ahldki/i'l-isldm, s.37

40
 Bu dii~iincenin diger bir filozofu ise Epikiir'diir. Ona gore de hayatm
gayesi en yiiksek hazza ula~maktrr. iyi olan sadece hazdrr. Ancak Epikiir'e gore
en yiiksek olan haz en siirekli ve ruha ait hazlardrr. 159 Mutlu bir hayatJ.
geryekle~tirmenin ise iki onemli ~artI vardrr. l-CHiim ve Tann fikrinin
davraru~laruruzda hiybir tesiIi olmamahdrr. 2-Biitiin arzulannuz, kolayca tatInin
edilebilir tiirden arzulara indiI·genmelidir. Boylece bedeni saghga, ruhu siikunete
kavu~acak ktsaca mutlu olacaktrr. 160

Goriildiigu gibi Aristippus ve EpikUr'iin ahlak felsefeleri de gayecidirler.

insan davraru~lanru yoneldikleri gay eye gore ahlaken iyi veya kohl diye
degerlendiriyorlar.

Bu ilk yag hedonism (hazClhk)'in de ki~i kendi mutlulugunu geryekle~tirme

pe~indedir. Yeniyag hedonist ahlak teorilerinde bu ferdiyetyi karakter kaybolur.
Burada tek tek ki~ilerin degil toplumun mutlulugu gaye edinilir. 161

18.y.y. ve 19.y.y.'da ingiltere'de klasik mutluluk ahlfu , faydaclhk

(Utilitarianism) olarak devam etmi~tir, 1.Bentham ve S.Mill bu ekoliin
miimessilleridir. Boylece ahlakm konusu yine "iyi" ama amaCl mutluluktan
"fayda"ya kaynu~trr.162

Bentham' a gore insan kendi iyiligi iyin herkesin iyiligini gozoniinde

tutmak zorundadrr. Ahlakh kimse kendi mutlulugunu isteyecektir, ama bunu yok
saYlda insamn mutlulugunu istemeden geryekle~tiremeyecegini bilecektir. 163 S.
J\tIill'in ahlak teorisinde ahlfu iyi ve kotiiyii belirleyen esas kriter fayda veya en
biiyiik mutluluk ilkesidir. Ancak buradaki fayda H. Ziya Olken'in de belirttigi
gibi 164 ekonomik karla kan~tmlmamahdrr. <;iinkii Mill'e gore fayda kavramI
yalruz bize maddi ve manevi huzur veren degil, ayru zamanda yevremize de bu

159 KIhy, Recep. s.9

160 KIhy Recep, s.61: Akarsu, Bedia, a.g.e .. s.80
161 KIhy Recep, a.g.e., s.9
162 Turgut, ihsan, Felsefenin Temel Sonmlarz, s.155, izmir, 1991
163 Akarsu. Bedia, Ahldk (),gretileri, s.139
164 .. . , .
U1ken. H. Zlya Ahlak. s.76-77. Ist., 1946

41
hUZUIU yayan bir~eyi ifade eder.1 65 Bentham ye Mill cezanm "iyi"nin
i~lenmesinde ye "~er"den ka9lDllmasmda yegane amil olmasl hususunda
hemftkirdirler. Fakat S. Mill bunlara batmi ye vicdani cezaYl da ilaye ederek
Bentham'dan aynlmt~trr.166

Bu ahHik anlaYl~mm u9iincu bir ~ekli de pratik faydacl ekol

(Pragmatizm),dfu. Pragmatizm ahlili idealleri insanm realitedeki ~atilarma gore
dogurdugu neticelere irca etmektedir. Onlat'a gore bu idealler idealistlerin iddia
ettigi gibi filozoflarm koydugu sabit prensipler degildir. Yine onlar pozitivist
sosyologlarm iddia ettikleri gibi cemiyetin koydugu ~eyler de degildir. Din
adamlarmm savunduklan gibi ilahl de degildir. Bu goru~iin bu ~ekilde
dayram~mm SlITl, fuetici ye faydah i~leli insanm 9ah~ma hayatmda esas
almasldrr. Bu baktmdan, 0, ba~anh fiillere ula~trran her fikri ye itikadl, ilmi,
manttki ye hakiki ktymetlerine bakmakSlZlll esas olarak pratik degerlerine itibar
etmi~tit·. Ahlili ol9u yeya lyl ye kotiiniin tayini pratik faydalan
gergekle~tinnekten ibarettir. 167

d) Be~eri Tabiat (Fltrat) Kaynakh Ahlfik AnlaYI~1

Bu anlaYl~ta ahlak kavramI insan tabiatmda dogan insani davram~larm

prensiplerinden ibaret sayar. Ahlili yazifenin kaynagmm insanm ruhl ye
psikolojik yaplsmda oldugu kabul edilir.

J. J. Rousseau ahlakm kaynaglDln vicdan oldugunu soyler. Zira onun

du~iincesinde "insan tabiatt aslmda temizdir, iyidir, fakat bu fltrat cemiyet
tarafmdan bozulmu~tur. Ruhlarda adalet ye fazilet i9in fltri bir esas yardrr. Biz
fiillerimizi ye ba~kalarmm fiillerini onunla o1geriz, ona dayanarak fiillerin iyi ye
kotii olduguna hukmederiz" diyor ye J. 1. Rousseau ilaye olarak "i~te bu esasa
ben vicdan diyorum" demektedir. 168 Aynca Rousseau her~eyin YarattCl'nm

16j Dlken. Felsefeye Giri~', s.20j, Ank .. 19j8

166 Yal~m. Mikdat. iman ve Ahldkzn Haydtf Degerlen. s.180
167 Yal~m. Mikdat. a.g.e .. s.183: (:agncI. a.g.e., s.109
168 Yal~m. Mikdat. a.g.e .. s.183; (:agncI, a.g.e., s.109

.+2
elinden miikemmel C;IktJ.g1ill fakat bunun insan elinde bozuldugunu
kaydetmektedir. 169

AhlakJ. fltrata dayandrranlardan biri de ingiliz Adam Smith'dir. Ahlakm

temelini sempati duygusunda bulur. Sempati bir ferdi diger fertlere baglayan
sevgi ve yakmhktrr. Sempati insam hayra stiriikler. 170

Bu dii~i.inceden biraz farkhhkla ayru ba~hk altmda inceleyebilecegimiz bir

diger filozofta da Franslz Henri Bergson'dur. Bergson'a gore ahlakJ.mIzm hatm
sayIlrr bir yam cemiyetin fert iizerine baskIslyla ac;Iklanan vazifelerden oldugu
kabul edilir. Diger yam herhangi bir heyacan halini ifade eder. Birincisi bir tazyik
ahlakJ., ikincisi ise daima iledeyen, geli~en bir i~tiyak ahlakJ.drr. 171

8. iSLAM'IN AHLAK ANLA YISI

Bir onceki boliimde ban dii~i.incesinde ahlakm ve ahlak ilminin konumu

hakkmda bilgi vermeye C;all~tIk. Ahlakm kaynagl esas almarak yapnglilllz tasnifte
genel olarak dort c;e~it ahlak nazariyesiyle kar~Ila~tIk.

islfun ise, ahlakm kaynagl olarak vahyi kabul eder. Bu da Kur'an-l Kerim
ve Siinnet-i Seniyye demektir. 172 Bu hususu iki hadisle biraz ac;alIm: Hz,Ai~e
validemize Allah'm Elc;isi'nin ahlakJ. soruldugunda cevabl"Onun ahlakJ.
Kur'an'drr." o1mu~tu.173 Yine Hz.Peygamber(s.a.v): "Ben giizel Ahldkz
tamamlamak iqin gonderildim." buyuruyor. 174 0 halde Kur'an'm ve siinnetin
anla~Illp hayata aktarIlmasl islfun ahlakmt kazanmak demektir. Her iki esas islfun
ahlakmm temel kaynaklandrr. "Allah ve peygamheri hir .~eye hiikmettigi :::aman,
inanan erkek ve kadzna artzk i$lerinde ha$ka yolu seqmek yara$ma:::. Allah'a ve

169 YalC;ID Mikdat, ayru yer

170 PazariI, Osman. a.g.e., s.135
171 Bergson. Henri. Ahldk ve Dinin iki Kayna,gl. (trc. Mehmet Karasan). ist .. 1986.
s.61-65
172 Draz. Kur'dn Ahldkz. s.lI-l0: OSffian PazariI, a.g.e., s. 60-61
173 Muslim, Salatii'I-MusafIrin, 139
174 Muvatta. Husnu'l-hulk. 1

43
peygamber'e ba~kaldzran ~'uphesiz apaqzk bir ~ekilde sapmz~' olur." 175
anlammdaki ayet-i kerime de vahyin kaynakhgml a<;lk bir ~ekilde ortaya
koymaktadlf. Bu ayetlen miilhem olarak hukukta "mevrid-i nass'da i<;tihada
mesag yoktur." prensibi vaz' edilmi~tir.

Bu iki temel kaynaga inildiginde, vahiyle <;au~mamak kaydlyla topluma,

akla ve vicdana (fltrata) taIi' derecede kaynakltk vasfmm verildigi gOriilmektedir.
islam' daki icma', ktyas vb. deliller bu ikinci dereceden kaynaklarm farkh bir
tezahiiriinden ba~ka bir~ey degildir. Toplumun ahlaka kaynakltk yapuglill
anlatan delilleri inceleyelim:

"Kim kendisi iqin dogru yol helli olduktan sonra Peygamber'e kar.~z <:'zkar
ve mii'minlerin yolundan ba~ka hir yola uyarsa onu dondiigu yolda bzrakzrzz ve
cehenneme sokarzz. " 176

Abdullah Draz toplum yetkisi (icma')'nm lehinde, ikinci bir delil olarak "Ey
inananlar! A llah 'a itaat edin, Peygamber'e ve sizden buyruk sahibi olanlara itaat
edin. "177 ayetini zikreder ve son ktslffida ifade edilen i~lerin yonetirnini elinde
bulunduranlara, Allah'm ve Peygamber'in emirlerine uymaya atfedilen aym itaat
hakkmm bah~edilmesini de delil olarak gosterir. 178 Bunlarm yarunda "insanlarm
iyiligi h;in 9zkarzlan hayzrlz ummet" 179 ve "insanlar ic;in .~ahitler kzlman
iimmet" 180 ifadelerinde de toplumun ahlak egitimindeki onemine i~aret
edilmektedir.

Hadis-i ~eriflerde de "Benim ummetim hir sapzklzk iizerinde

birle~mez." 181 "lvliislilmanlarm iyi gordugii .~ey Allah katmda da iyidir." 182

175 Ahzftb, 33/36

176 Nisa. 41115
177 Nisa.4/59
178 Draz. Kur'dn Ahldkz. s.15
179 Al-i imran. 3/110
180 Bakara. 21143
181 fun Mace. Fiten. 8
182 Ahmed b. HanbeL I1379

-t.-t.
buyurulmak sfuetiyle meseleye parrnak baslhru~trr. Ancak islfun ahlili iyfinru
anlaYI~1 mutlak olarak kabul etmez. <;iinkii en iyiyi hedef edinir; olanla yetinmez.

iyinde bulundugumuz yevre bize ahlili fiil olarak degi~ik ~eyler

emredebilir. Ancak bu vazifelerin vahy ile zltla~mamasl gerekir. Bu durum
Kur'an-l Kerim'de "Onlara: 'Allah'm indirdigine uyun' denilince 'Hayzr
atalarzmzzz yapar buldugumuz ~eye uyarzz' derler; ya atalarz bir.~ey akledemeyen
ve dogru yolda olmayan kimseler idiyseler?" 183 "Eger ana-baba seni bir.>'eyi
k6riik6rfme bana ortak ko~man ir;in zorlarlarsa 0 zaman onlara itaat etme." 184
buyurularak vurgulanmI~trr. Aynca islfun ahlilinda, toplumun musbet ve menfi
yoniinfr ~u ayet yeterli bir ~ekilde ozetlemektedir: "Sabah-a~am Rabblerinin
rzzaSZnI dileyerek, O'na yalvaranlarla beraber sen de sabret. Dunya hayatznIn
giizelliklerinin isteyerek gozlerini 0 kimselerden ayzrma. Bizi anmasmz kendisine
unutturdugumuz ve i~inde a~zrz giderek hevesine uyan kimseye uyma. ,,185

islfun ahlilinm akla bakI~1 ise ~u ayetlerde gozler oniine serilmektedir:

"Peygambere mecnun diyorlar (b6yle s6ylemeyi) onlara akzllarz

(vicdanlarz) mz emrediyor, yoksa kendileri azgzn bir kavim midirler?" 186

" 'Eger kulak vermi~ veya akletmi~ olsaydzk r;zlgzn alevli cehennem ehli
ir;inde olmazdzk' derler. ,,187 Bu ayet-i kerimede akletmek ilahl vahyi dinlemekle
beraber zikredilmektedir. Bu ise aklm ahlaki fonksiyonuna aytk olarak i~aret
etmektedir. 188

"Andolsun ki cehennem ir;in de birr;ok cin ve insan yarattzk: onlarm

kalpleri vardzr ama anlamazlar; gozleri vardzr ama gormezler: kulaklarz vardzr

183 Bakara. 2/170

184 Ankebut. 29/8
185 Kehf. 18/28
186 Tur. 52/32
187 Mull<. 67110
188 Draz.. Kur'an Ahldkz. s.l 0

45
ama i~itme::;/er. i$te bunlar hayvanlar gibidirler hatta daha da sapzktzrlar, i.~te
bunlar gajildirler." 189

Konuyu i~lerken Hz.ibrahim'in akll onerrnelerle, muhakeme yfuiiterek

Allah' m bili bir zat oldugunu anlamasl ve yanll~ bir yolda olan kavminin ahlili
baslalanm kabul etmemesi 190 burada onemli bilgileri ihtiva etmektedir. Fltratm
veya vicdanm islfun ahlak: yeryevesindeki yeri ise ilk iki temel kaynakta geyen
~ekliyle ~u ~ekilde gOriilmektedir.

"Sen yilzilnil Allah'z birleyici olarak dine, Allah'zn 0 jitratzna qevir ki, 0,
insanlarz bunun ilzerine yaratmz~tlr. Allah'zn yaratmasl degi$tirilemez. i.~te dogru
din budur. Fakat insanlarzn r;ogu bilme::;/er. " 191

Bu ayetin tefsirinde Fahreddin er-Razl ~u giizel yorumu yapmaktadrr:

Allah'm insanlan iizerine yarattIgI fItrat tevhiddir. <;ti.nkti Allah "'Ben sizin
Rabbiniz degil miyim?' demi$ ve buna nejislerini .rahit tutmu$tu. On/ar da 'Evet,
$ahidiz' demi$lerdi." ayetiyle bu fItri imam anlatmaktadrr. "Allah'm yaratmasl
degi~tirilemez." demek: Allah'm birligine iman(vahdaniyet) be~erin iyinde oyle
yerle~tirilmi~tir ki bozulup degi~tirilemez. "Hatta 'gokleri ve yeri kim yarattz?'
diye sorsan 'Allah' de rler. " Ancak bu fitri iman yeterli degildir." 192 Bu fIm
imanm yetersizligi sebebiyle tamamlaYlcl ve olgunla~tmcl olarak Allah
peygamberler gondermi~tir.193

Allah Rasuhi de bu ayIklamalan veciz ifadeleriyle ~oyle ozetlemektedir:

"Cahiliye devrinde hayzrlz olanlar, vahy ile i~lenince islam devrinde de
hayzrlzlardzr. " 194

189 A'rar, 7/179

190 En 'fun,6/76-78
191 Rfun, 30/30
192 Rizl. XXV /12 0
193 hm Tevrnive,
- - TakIvvuddin,
- "' Minhdcil's-Silnneti'n-Nebevivve,
...
." ,
Kahire.1989, 11300
194 Buhan, Memikib, I

-+6
 islfun ahHikmm faydaya ve faydacl ahlak dii~iincesine bab~ma ve islfun
Ahlakmm c;:erc;:evesi ic;:inde "fayda"nm konumuna gozattlgllll1zda ~u tablo
kar~l1ll1za c;:lkmaktadrr: islfun'da ferdi haz ve menfaatlerin degeri ancak yiiksek
gayeler ic;:in kullamhnasl halinde olabilir. islfun, ruhbanhgl onaylamaz. Zira
Hz.Peygamber (s.a.v) "Bize ruhbanlzk emredilmedi." 195 buyurmu~tur. Yine
be~eri bazl ihtiyac;:larmt inkara yeltenen bazI sahabeyi davram~larmdan dolaYl
azarlamI~ ve ~oyle demi~tir: "Yemin ederim ki ben Allah 'tan en r;ok korkanznzzzm,
ama orur; tuttugum giinler de olur, tutmadzgzm giinler de olur. Namaz da kzlarzm,
uyurum da; kadznlarla da evlenirim.. kim benim siinnetimden yiizr;evirirse
benden uzakla~lr. " 196

Diinya nimetleri nefsin ve neslin korunmasl ic;:indir. Allah nzasml

kazanmaya vesile olduklarmda bir kIymet ifade ederler/ aksi halde aldanma ve
iHihl azaba ugramaya g6tfuebilirler. islfun Ahlakl miikemmel bir fert ve toplumun
olu~masl ic;:in c;:all~rr, c;:abalar. insanlarm hidayetini diinya ve ic;:indekilerden daha
iistiin g6riir. Bir kulun yarduruna ko~maYI Allah'm yardl1ll1 ic;:in sebep yapar.
Ancak islfun Ahlakmm aymcl vasfi Allah nzaS1ll1 her llirIii kar~lhgm iistiinde
tutmasl ve digerlerini de bu yiiksek gayeye vesiIe olduklan miiddetc;:e
kIymetlendinnesidir. 197 Nitekim Kur'an-l Kerim'de "Servet ve ogullar, diinya
hayatznzn siisiidiir. Olilmsiiz olan iyi i,~ler ise Rabbinin nezdinde sevap~'a daha
haylrlz, ardzndan ko~ulmaya daha layzktzr." 198 buyurulmak sfuetiyle bu nokta
belirtilmi~tir .

"jnsanlardan kimi 'Ey Rabbimi::, bi::e diinyada ver' der. B6ylesinin

ahiretten nasibi yoklur. Onlardan kimi de 'Ey Rabbimi:: bi::e hem diinya gii::elli/f,i
hem de ahiret mutlulugu ver ve bizi ate~in azabzndan koru' der. j~'te bunlarzn
ka::andlklarzndan paylarz vardzr." 199 Su ayette ise temel espri ac;:Ik olarak
gosterihnektedir ki 0 da Allah RIzasl'drr: "Allah mii'min erkeklere ve kadznlara

195 Ahmed b. HanbeL IV/226

196 Buhari. Nikah. 1
197 CagncI. Anahatlarzyla islam Ahldla. s.123 112 7
198 Kehf. 18/46
199 Bakara, 11200-102

47
iqinde ebedi kalacaklarz, ::emininden lrmaklar akan cennetler, adn cennetlerinde
gazel meskenler va'detti. Allah rzzasl ise (hepsinden) daha iistiindiir. ,,200

200 Tevbe, 9172

-l8
 iKiNCi BOLUM

LOKMAN SUREsi VE TEFSiRi

A. SURENiN TAl\J"ITIMI

1) LVIushaftaki Yeri ve ismi

Lolanan Sfiresi Resm-i Osmani iizere oIan elimizdeki mushaflarda 3 1. sfire

oIarak Rum sfiresinden soma Secde sfiresinden once yer alrr. Niizul srrasma gore
ise Kur'an'da 57. sfiredir. Saffat Sfiresinden soma Sebe sftresinden once naziI
olmu~tur.1

Sftrenin ismi ise 12. ve 13. ayetlerde kendisinden bahsediIen Lokman

Hakim' den gelmektedir. Sfire Hz. Lokman'dan doIaYI bu ismi almI~trr.2

2) MekkI ve Meden'i Olu~u

a) Lokman Sfuesi miifessirlerin yoguna gore wIekke'de nazil olmu~tur. Bu

durum Thn Abbas'tan naklediIen bir rivayete dayanmaktadlr. 3

b) Katade ve Ata b.Yesar'a isnad edilen diger bir rivayete gore de 28. ve
29. ayetler wIedine'de naziI olmu~tur.4

c) Hasan-l Basri'ye izafe ediIen bir rivayete gore ise 4. ayet Medine'de
naziI olmu~tur. 5

Suyutl, jtkdn. If3!: Zerke~l, Bedreddin, el-Burhdn.fi Ulumi'l-Kur'an, If193.

2 Kasuni. Cemaleddin. lvfehdsinii't-Te'vil, Kahire.ts.. XIIJ/4792.
3 BeyhaId, Ahmed b. Hilseyin, Deldilii'n-Nubiivve, Beyrut, 1985. VII/142.
4 Nus!, Sihabilddin, Ri1hu'l-iVfednf, Beyrut, ts" XXI/64.

,],9
 d) Bir diger rivayette Ebu Ca'fer en-Nahhas'a aittir. Ona gore 27., 28. ve
29. ayetler Medenidir.6

Srraslyla kaydettigimiz rivayetleri degerlendirirsek: 7 ilk olarak belirttigimiz

silrenin Mew olu~u Beyhaki, Zerke~l gibi ekser miifessirinin kabul ettigi bir
rivayettir. Nitekim fun Kesir de bu gorii~ii destekleyerek dayandIklan rivayetin daha
me~hur oldugunu soylemektedir.

ikinci olarak zikredilen rivayette ismi geyen Katade'den aym ayetin Mekke'de
indigine delil kabul edilen diger bir rivayet de Taben tarafmdan kaydedilmektedir.
Bu ise aym ki~iden farkll rivayetlerin nakledildigini go stermektedir. Bu gorii~ii
destekleyici mahiyetteki rivayetlerden birisi fun Abbas'tan nakledihnektedir ki ayrn
zattan ilk gorii~ii destekleyici ba~ka bir rivayeti de yukanda belirtmi~tik.

Son olarak Hasan-l Basri'ye ait rivayet ise Buhari'nin de Sahlh'ine almI~
oddugu namazm Mekke'de, isra gecesinde farz kIlmmgma dair sahih rivayete ters
dii~tiigii i9in Nus! tarafmdan tenkid edilmi~, ancak tevil edilebilecegi soylenmi~tir.

<;agda~ miifessirlerden Siileyman Ate~ ise tefsirinde "Ayetlerin konuya

baghhgl bu rivayetleri ~iipheli kIlar." demek silretiyle tamammm Mew olduguna
meyletmektedir8 .

3) i\yet-Kelime-Harf SaYlsl ve FasIIalan

Ayetlerin saYlsl, Mekke ve Medineli kwTa(fun Kesir, Nafi')'ya gore 33'tiir.

Digerlerine (Sam, Basra ve Kufe) gore ise 34'tiir.

Kufe'li kurra(AslID, Hamza)" ~l "i bir ayet kabul etmi~lerdir. Sam'h ve

,
Basra'h kurni ise " ~,,~.H Qj ~ .;JJl l~~ " miistakil ayet saymI~lardlf. 9

5 Maverdi. Ali b. Muhammed, en-Nuket ve'l-Uyzin, BeyruU992. IV/326.

6 en-Nahhas. Ebu Ca'fer, Kitabu'n-Ndsih ve'l-lvfens12h/i'I-Kur'dn, BeyruU989, s.205.
7 Geni~ biIgi i<;:in bkz. Taberi, Cami'ul-Beydn XXII8I: ibn Kesir, Te/sir. VII302:
Zerke~l. Burhdn, I1199: Maverdl, a.g.e., IV /326; NUSl, a.g.e. XXIl64.l 01.
8 Ate~, SiiIeyman. Yace Kur'dn'zn C;agda~ Tefsfri, istanbul. 1991. V1I153.

50
 Kelimelerinin saytsl 548, harflerin saYlsl ise 211 0' dur. Hisdalan
j; , J , ~ , ~ , ~ harflerinden olu~maktadrr.10

4) Niizul Sebebi

Sfue, Kurey~'in HZ.Lokman'm zall, ogluna ogutleri ve yocuklannm

kendisine gosterdikleri saygl hakkmda Hz.Peygamber'e soru sormalan iizerine
nazil olmu~tur. 11

Aynca sfuedeki bazl ayetlerle ilgili sebeb-i niizuller vardrr, tefsir

boliimiinde yeri geldiginde zikredecegiz.

5) Muhtevasl

Lokman sfuesi Mekkl sfuelerdendir. Muhtevasl da tabii olarak Mekki

sfuelerin iyerigi ile aym paraleldedir. Mekke doneminde vahyin iizerinde durdugu
onemli nokta fertlerin kalpte ve kimliklerinde tevhidi yakalamalandrr. Kafrrun
Sfuesi vb. sfuelere bakdrugmda bu nokta aylk olarak gorulmektedir. Gece namazmm
kllmmasmm ozellikle istenmesi, infak iyin nisablarm tayin edilmemesi, insanlann
ahlili yapIlarmdaki olu~um aylsmdan yok onemlidir. Lokman sfuesi'nde de tevhid
olsun, ahlili fiiller olsun onemle i~lenmektedir. Belirtmemiz gereken bir husus da
hem ahlaki fiiller hem tevhidin goniillere nak~edilmesi iiy temel tablo iyinde
muhataplara takdim edilmektedir; bunlar kitap, kainat ve insan unsurudur.

ilk dokuz ayette kitap kaynakh olarak iman, namaz, zekat gibi temel ahlili
faziletler ozetle verilmektedir. 13. ik 19. ayetlerde ise aym hakikatler, bir insanm
dilinden ilk boliimiin tafsili olarak yeniden aktan1maktadrr. Yani konu bqeri
zeminde i~lenmektedir. inSanl unsurun bir paryaSl olan fltrat veya vicdan ise 25. ve
32. ayetlerde tevhldi haykrran bir ses olarak kar~1ffi1za ylkmaktadrr. 10., 1l., 20. ve

9 ibnO'I-Cevzi, Ebu'l-Ferec, Fununu'l-Efndnfi uyuni Ulumi'l-Kur'dn. Beyrut. 1987.

s.299.

10 Hazin. Alaaddin Ali b. Muhammed, Lubdbii't-Te'vil, V/2l3, MISlf 1955: ElrnahlI.

Hak Dini, VI/3836.
11 Ebfi Hayyan, el-EndulUsl, Mahmud b. Yusuf, Bahnt'l-muhit, VII/183; Meriigi,
Mustafa, Tefsint'l-lvferdf!,i, Beyrut, 1974, XXI 17 1.

51
29. ayetlerde de kainat, Allah'a imana r;agrran tevhidi anlatan bir sergi olarak takdim
edilmektedir. Bu da meselenin kainat plamnda yeniden ele almmasldrr.

Genel r;err;evesiyle tamthgnruz sfueyi ayet ayet inceledigimizde de durum

~udur: Sfueye Kur'an'm tamtnru ile girilmektedir. Ona kulak veren ve onu rehber
olarak algdayanlarm musbet davram~lan anlatdarak devarn edilmektediT. Daha
soma yukanda anlatdan kimselerin tarn zlddt olarak Kur'an'l dinlemeyenlere ait
bilgiler verilmekte, onlarm temel ahlaki yapdan ortaya konulmaktadrr. Neticede de
kohl aktbetleri bildirilmekte, buna mukabil inananlara da giizel bir son haber
verilmektedir.

Muteakip ayetlerde bakt~lar goklere r;evrilmekte, onlardaki intizarn ve ahenge

dikkatleT r;ekilmektedir. AiaId delillerle tevhidin anlatImma, daglarm
fonksiyonlarma deginilerek yeni bir boyut verilmektedir. Sonunda da burun bunlarm
sonsuz bir kudretin eseri oldugu anlattlmaktadrr.

Ayetlerin ilerleyen seyri ir;inde konu detaylandmlarak biirun ahlili

faziletlerin ba~l tevhidin en bariz goriiniimu olan iman ve ~Ukfu oviildUkten soma
tarn Zlt kutuptaki ~irk kohllenmektedir. Ana-babaya kar~l iyi davranmak ve onlarm
haklanyla Allah'm haklannm kan~tInlmarnasl, mesuliyet du~iincesi ve ahiret
hattrlatthyor. Musliimamn ve ozellikle bir islam tebligcisinin sahip olmasl gereken
sabrr, iyiligi emretmek, kotUlUkten alIkoymak ve tevazu gibi giizel davram~lar en
ince tefenuatIna kadar tasvir edilmekte; nankorluk ve kOliikorune taklit
zemmedilmek suretiyle ilme ve llfana kIymet verilmektedir.

SIkmtt ve darhktaki insamn davram~lyla rahat ve refahtaki davraru~l

anlattlmakta, bu tezadm r;irkinligi vurgulanmaktadrr. Ha~rin kolayhgl, gece ve
giindUzUn olu~umu, gemilerin denizlerde yfuUhllmesiyle Allah'm hak mabud oldugu
bir kere daha hamlatIlmaktadrr.

Son olarak takva emredilmekte, insanlar murakabeye r;agnlmakta, ilahl

ilmin bir derinligi olan gayba da deginilerek be~erin aczi ortaya dokUlmektedir. 12

12 Bu aylklamalar iyin bkz. Meragi, Tefsir, XXI/101, ZuhayIl, Vehbe, et-Te/s'irii'l-

lvliinir, Beyrut 1991, X.XII126: Seyyid Kutub, Fi Zildli'l-Kur'dn, Beyrut 1988, V/2780.

52
 6) Muhteva A~lsmdan Diger Sfirelerle Miinasebeti

Mekki bir sfue olan Lokman Siiresi diger mekki sfuelerin tamanuyla hatta
Medeni surelerin de tamanuyla benzer Ahlald faziletler ihtiya edecektir: iman
Namaz, Zekat gibi faziletler .. ~irk, lctifiir, Kur'an-l Kerim'i dinlememe gibi
k6tiiliikler. .. Biz bu noktada sfuenin incelememize paralel oIan ye aym konularl
hemen hemen aym iislupla ele aIan Rum ye isra sfueleriyle miinasebetini
g6sterecegiz. Rum sfuesiyle miinasebetini ilk oIarak g6sterelim:

"Andolsun biz bu Kur'an'da insanlara her r;e~it misali getirip anlattlk.

Onlara bir ayet getirdiginde inanmayanlar 'Siz ancak batll ~eyler ortaya
atanlarSlnIZ' derler. " 13 ayetiyle Lokman Sfuesi 1-3. ayetler aym ma'nalan ihtiYa
etmektedir .

"ilk ba~tan Yaratan O'dur. Dliimiinden sonra tekrar dirilten O'dur. Ell
O'na daha kolaydzr." 14 ayetiyle Lokman 28. ayeti aym paraleIdedir.

"insanlar bu darlzga ugrayznca Rabblerine donerek, O'na yalvarzrlar.

Sonra Allah, katzndan onlara bir rahmet tattzrznca ir;lerinden bir takzml
kendilerine verdiklerimize nankorliik ederek Rabblerine e~ ko~arlar." ayetiyle
Lokman 32.ayet aym ma'nalan ihtiYa etmektedir. 15

Lokman Sfuesi'yle hemen hemen aym ahlald konulara deginen diger bir
sUre de isra Sfuesi'dir.

"Dogrusu Nuh r;ok ~iikreden bir kuldu." 16

"Kim dogru yola gelirse, ancak kendi lehine yola gelmi.~ ve kim de
saparsa kendi aleyhine sapml~tlr. Kimse kimsenin giinahlnI r;ekmez.. " 17

13 Rum, 30/58.
14 Rilm,30/27.
15 Rilm, 30/33; Daha geni~ bilgi ic;:in bk. Razi, a.g.e. 25/139; Menlgi, a.g.e., XXIl7l:
Zuhayll, Tefsin"i'l-Munir, XXI/125.
16 isnl, 17/3.
17 isra,17/15.

53
 "Rabbin, yalnzz kendisine dayanmanzzl ve ana-babaya iyilik etmeyi
bUYllrmu~tur. Eger ikisinden biri veya her ikisi, senin yanmda iken
ihtiyarlayacak olursa, onlara 'of bile demeyesin, onlarz azarlamayasm, ikisine
de tatlz bir soz soyleyesin. Onlara aClyarak alr;ak goniilliiliik kanatlarznz ger ve:
'Allahzm! Kiir;iikken beni yeti~tirdikleri ir;in Sen de onlara mrhamet et' de!" 18

"Bunlar Rabbinin sana bildirdigi hikmetlerdir. Sakm Allah'la beraber

ba~ka tanrz edinme! Yoksa yerilmi~ ve kovulmu~ olarak cehenneme atzlzrsm." 19

"jnanan kullarzma soyle; en giizel ~ekilde konu~sunlar. Dognlsu ~eytan

aralarznz bozmak ister. Seytan ~iiphesiz insanzn apar;zk dii~manzdlr. ,,20

"Denizde bir slkmtzya dii~tiigiiniiz zaman, Allah'tan ba~ka yalvardzklarmzz

kaybolup gider. Fakat 0 sizi karaya r;zkararak kurtarmca yiiz r;evirirsiniz. Zaten
ins an pek nankordiir. ,,21

7) Sfirenin Fazileti

Nakledildigine gore Hz.Peygamber: "Her kim Lokman Suresi'ni okursa

kzyamet giinii Lokman ona arkada.~ olur. Ayrzca ma'rujla amel eden, miinkerden
alzkoyan adedince iyiliklerine onar-onar miikafat ~verilir." buyurmu~tur.22

Tabressi'nin Ebu Ca'fer'den naklettigi bir rivayet ise ~oyledir: "Her kim
Lokman Silresi'ni her gece okursa Allah onu ,~eytan ve vrdusundan sabaha kadar
kvnlyacak vtllZ melek gorevlendirir. Eger giindiiz de vkursa. ak~ama kadar
melekler onu. ~eytan ve ordllsllndan konlmaya devam ederler. "23

18 is ra, 17/23-24.
19 isnl.17/39 .
.20 isra. 17/53.
21 isra,l7/67.
22 Zemah~eri, Mahmud b. Omer, el-Ke~'~dfan Hakdikii't-Tenzil, III/239: Ebussuud,
Muhammed b. Muhammeci jr~dda Akli's-Selim ild mezdyd'l Kitabi'l-kerim, VIII78, Beyruus.
23 Tabressl, lvfecmau 'l-Beydn, Beyrut 1986. VU/488.

54
 8) Hz.Lokman'm Biyografisi

Lokman'm kimligi hakkmda degi~ik rivayetler vardrr. Hz.Lokman, ikrime

ve ~a'bi'ye gore nebi'dir. Mucahid, Katade, Said b.Museyyib ve Vehb
b.Milnebbih'e gore ise hakim bir ki~idir. Kavmi veya rrkJ. hakkmda da iki ayn
gorti~ vardrr: Cabir b. Abdillah'm rivayetine gore Lokman Sfidan'da bulunan en-
Niibe isimli bir kavimdendir. hm Abbas ise Habe~i olduguna kaildir. Said
b.Museyyib'e gore meslegi terziliktir. Abdurrahman b. Zeyd b. Cabir ise yoban
oldugunu belirtir. Lokman hakkmda anlatIlan hikayelerde de bu hususu
destekleyici rivayet vardrr. Marangoz oldugunu soyleyenler de vardrr. 24
israilogullarma kadlhk yapugl da rivayet edilmektedir. 25

fun Kesir Lokman hakkmdaki rivayetleri kaydettikten sonra isminin de

Lokman b. Anka b. Sedfin oldugunu soyler. Aynca nebi degil hakim bir kul
oldugunu tercih ederek ikrime'den nakledilen nebi olduguna dair haberi sened
aylsmdan zaYlf raviler ihtiva etmesi sebebiyle reddeder. 26

Bir rivayette: Said b.Museyyib'e zenci birisi gelip ondan bir~eyler sorar.
Bunun tizerine Said b.Museyyib: "Siyahi oldugundan dolaYI tiztilme! insanlarm
en hayrrhlarmdan u9u zencidir: Bilal, Hz.Omer'in kolesi Mihce' ve Lokman
Hakim" der ve onu teselli eder.2 7

Lokman Hakim'in hikmetli sozleri ve tavsiyelerine dair rivayetleri ibn

Kesir, el-Bidaye ve Sa'lebi, Araisu'l-Mecalis isimli eserinde bolca vermektedirler.
Burada birkaylll1 zikrederek yetinecegiz.

ill a.g.e., IV/.:U.

-'4 MAaver, ........ 1
25 ibnil'l-Cevzi, Ebu'l-Ferec, Abdurrahman b. Ali, Zddii'l-Mesir, Beyrut, ts .. Vl/318
26 ibn Kesir, EbfiI-Fida, ismaiL Tefsirii'l-Kur'dni'l-Azim, Vl/337:el-Bidaye ve'n-
Nihaye. Beyrut, ts .. II/113.
27 ibn Kesir, el-Bidiiye ve'n-Nihdye, 111114; Sa'leb'i, Ebu ishak, Ardisii'l-Mecdlis,
Beyrut. 1985, s.348.

55
 "Yavrucugum; kendini unutup da insanlara iyiligi emretme! Aksi takdirde
serun halin, insanlara l~lk verdigi halde kendisi yanarak tiikenen kandile
benzer."28

Bir gUn bir tamdlgl Lokman'a gelir ve sorar: "Seni bu rnertebelere <;:lkaran
nedir?" 0 bunun iizerine ~oyle cevap verir: "Allah'm takdiri, emanete liayet,
dogru sozliiliik, kendini ilgilendinneyen ~eylerle rne~gul olmamak, gozUnu
haramdan korumak, diline sahip olmak, helal yernek, namuslu olmak, vaadlerini
yerine getirmek, misafrre ikram ve korn~uyu gozetmektir. ,,29

Lokman hakkmda hamslerde de bazl bilgiler bulunmaktadrr. fun Mes'ud'

dan rivayet edilen bir hadis-i ~erifte: "iman edenler ve imanlarma zuliim
karz~tlrmayanlar; i~te onlar (korkudan) emin olma hakkz kendilerinindir. Onlar
dognl yolu bu/mu~ kimse/erdir. "(En'am:82) ayeti nazil olunca bu, musliimanlara
agn' geldi de: "Ya Rasulallah, bizim hangimiz nefsine zulmetmez ki?" dediler.
Rasulullah(s.a.v): "Eu ayetteki zuliim, sizin an/adzgmzz gibi degildir. 0 zuliim
ancak .yirktir. Lokman'm og/una agiit verirken: 'Yavrucugum, Allah'a ortak
ko~ma. Ciinkii Allah'a ortak ko~mak biiyiik zuliimdiir. ' dedigini i~itmediniz mi?"
buyurdu."30 Lokman hakkmda ba~ka bir hadiste, fun Grner (r.a.)'den rivayet
edildigine gore Rasuliillah (s.a.v): "Hakfm Lokman ~ay/e derdi: 'Gerr;ekten Allah
bir~eyi emanet a/dzgmda onu korur. "31 Diger bir rivayette ise: "Lokman ~ayle
derdi: 'Yavrum, ilmi iilim/ere kar~z babiirlenmek, sefihlerle miinazarada
bulunmak ve meclislerde riyii yapmak ir;in agrenme.'''32

Darimi Sehr b. Hav~eb'den Lokman'a ait ~u sow nakleder: "Ey

ogulcugum! NIiistagni davranarak ve cehalete imrenerek ilmi brrakma Meclisleli
daima gozet. Allah'l anan bir topluluk gorfusen onlarla otur. Sayet alim isen ilmin
sana fayda verir. Cahilsen onlar sana ogretirler ve belki de Allah onlara rahmetini
lutfeder de sana da onlarla beraber rahmet ula~rr. Allah'l anmayan bir topluluk

-18 Sa 'Ieb'I, Ar"alS, s..,).

,,-
29 fun Kesir, Biddye, II/114.
30 Buhan, Enbiya, 43
31 Ahmed b. HanbeL III87.
",
.,- Ahmed b. HanbeL I1190.

56
goriirsen onlarla oturma! Eger alimsen ihninin bir yaran sana ohnaz. Sayet
cahilsen onlar seni saptmrlar. Allah onlan azabma dU9ar IG.lar ve sana da onlarla
beraber isabet eder. "33

33 Dariml, Mukaddime. 34.

57
nIISd3:1 NlN3:)lflS °8
• • • v
6~
09
19
 Rahman ve Rahfm Allah'zn adlyle

1- El~llam mim.

2- i$te hu aye tIer, hikmet dolu Kitah'zn aye tIe ridir.

3- Guzel davrananlar iqin hir hidiiyet rehheri ve rahmet olmak uzere

(indirilmi$tir).

-/- 0 kimseler namaZl kzlarlar, zekatz verirler ve onlar ahirete de kesin

olarak iman ederler.

5- i$te onlar, Rab'leri tarafindan (gosterilmi,y) dogru yol uzerindeler ve

onlar, kllrtltiU$a erenlerdir.

6- insanlardan oylesi de var ki, herhangi hir ilmf defile dayanmadan Allah
yolllndan saptzrmak ve sonra da onunla alay etmek ic;in hO$ lafi satzn alzr. i$te
onlara rUsvay edici bir azap vardlr.

":"- Ona ayetlerimiz okundugu zaman, sanki bunlarz i§itmem i.y, sanki
kulaklarznda agzrlzk varml§ gibi buyukliik taslayarak yuz c;evirir. Sen de ana
aClklz bir azabzn mujdesini verI

8.9- ...,')uphesiz, iman edip de guzel davram$larda blllunanlar iqin, iqinde

devamlz kalacaklarz ve nimetli bol cennetler vardlr. Eu, Allah'zn verdigi ger('ek
sozdiir. 0, mutlak giiq ve hikmet sahihidir.

10- 0, gokleri gorebildiginiz hir direk olmakszzzn yarattz, sizi sarsmaszn

diye yere de ulu dalf,lar koydu ve orada her c;e,yit canlzyz yaydl. Biz gokyiiziinden
su indirip, orada herfaydall nebattan c;ift c;iji hitirdik.

11- lyte bunlar Allah'zn yarattzklarzdzr. ...,')imdi (ey kajirler!) O'ndan

ba§kaslmn ne yarattlgzm hana gosterin! Hayzr (gosteremezier)! Zalimler apk bir
saplklzk iC;indedirler.

62
 12- Andolsun biz Lokman'a: Allah'a ~ukret! diyerek hikmet verdik.
Sukreden ancak kendisi ir;in ~ukrelmi~ olur. Nankorli1k eden de bilsin ki, Allah
hic;bir ~eye muhtar; degildir, her tilrlu ovgiiye layzktzr.

13- Lokman, ogluna ogut vererek; Yavrucugum! Allah'a ortak ko~ma!

Dognlsu ~irk, biiyiik bir ::uli1mdur, demi~ti.

14- Bi:: insana, ana-babaszna iyi davranmasznz tavsiye etmi~'izdir. Cunku

anasz onu nice szkzntzlara katlanarak ta~zmz~tzr. Sutten ayrzlmasl da iki yzl ir;inde
olur. (j~te bunun ir;in) once bana, sonra da ana-babana ~ukret diye tavsiyede
bulzmmu~uzdur. Donu.r ancak banadzr.

15- Eger onlar seni, hakkznda bilgin olmayan bir .reyi (korii kOrilne) bana
ortak ko~man ir;in zorlarlarsa, onlara ilaat etme. Onlarla dunyada iyi ger;in.
Bana yonelenlerin yoluna uy. Sonunda donu~unuz ancak banadzr. 0 zaman size,
yapmz~ olduklarznzzz haber veririm.

16- (Lokman ogutlerine devamla ~oyle demi~ti:) Yavrucugum! Yaptzgzn i~

(iyilik veya kotiiliik) bir hardal tanesi agzrlzgznda bile olsa ve bu, bir kayanzn
ir;inde veya goklerde yahut yerin derinliklerinde bulunsa yine de Allah onu (senin
kar~zna) getirir. Dogrusu Allah en ince i~leri gOrilp bilmektedir ve herJeyden
haberdardzr.

1-- Yavrucultum! Namazl kzl, iyiligi emret, kotiiliikten vazger;irmeye ~'alz.>·,

ba~zna gelenlere sabret. Dognlsu bunlar, azmedilmeye deger i.rlerdir.

18- Kur;umseyerek insanlardan yiiz r;evirme ve yeryuziinde bobiirlenerek

yiiriime. Zira Allah, kendini begenmiJ ovuniip duran kimseleri asla sevmez.

19- YiirilyiiJiinde tabif 01, sesini alr;alt. Unutma ki, seslerin en r;irkini
merkeplerin sesidir.

20- Allah'zn goklerde ve yerdeki (nice varlzk ve imkanlarz) sizin emrinize

verdiltini, nimetlerini apk ve gizli olarak size holca ihsan ettigini gormediniz mi?
fine de, insanlar ir;inde, -hilgisi, rehheri ve aydznlatlcl hir kitahz yokken- Allah
hakkznda tartl~an kimseler vardzr.

63
 21- Onlara ''Allah'zn indirdigine uyun" dendiginde: Hayzr, bi::: babalarzmzzl
ii:::erinde buldugumu::: yola uyarzz, de rler. fa ~eytan, onlarz alevli ate,~in a:::abzna
c;agzrzyor idiyse/

22- iyi davram~lar ic;inde kendini biitiiniiyle Allah'a veren kimse, gerc;ekten
en saglam kulpa yapz~mz~tzr. Zaten biitiin i~lerin sonu Allah'a varzr.

23- (Resuliim!) inkar edenin inkarz seni iizmesin. Onlarzn donii~ii ancak
bizedir. i~te 0 zaman yaptzklarznz kendilerine haber veririz. Allah kalplerde olam
~iiphesiz c;ok iyi bilir.

2-1- Onlarz birazfaydalandzrzr, sonra kendilerini agzr bir azaba siiriikleriz.

25- Andolsun ki onlara, "Gokleri ve yeri kim yarattz? "diye sorsan, mutlaka
"Allah ... " de rler. De ki: (Dyleyse) Dvgii de yalmz Allah'a mahsustur, ama
onlarzn c;ogu bilmezler.

26- Goklerde ve yerde ne varsa, hepsi Allah'zndzr. Bilinmeli ki, aszl ganf ve
oViinmeye layzk olan Allah'tIr.

27"- Sayet yeryi'lzi'lndeki a,gac;lar kale m, deni::: de arkaszndan yedi deniz

katIlarak (mi'lrekkep olsa) yine Allah'zn sozleri (yazmakla) takenmez. Siiphe yok
ki Allah mutlak galip ve hikmet sahibidir.

28- (insanlar!) Sizin yaratzlmanz= ve diriltilmeniz, ancak tek bir ki.~inin

yaratzll11asz ve diriltilmesi gibidir. Unutulmaszn ki, Allah her ~eyi bi/en ve
boorendir.

29- Bilmez misin ki Allah, geceyi gi'lndiize ve giindii:::ii geceye katl11aktadzr.

Giine~'i ve Ay'z da bUYnlgu altzna almz~tzr. Bunlarzn her biri belli bir vadeye
kadar hareketine devam eder. Ve Allah, yaptzklarznzzdan tal11al11en haberdardzr.

30- Ci'lnki'l Allah, hakkzn la kendisidir; O'ndan ba.yka laptzklarz ise hi~'
.yiiphesiz batzldzr. Gerc;ekten Allah r;ok yiice, c;ok uludur.

64
 31- Size varlzgzmn delillerini gostermesi h;in, Allah'zn liitfuyla gemilerin
denizde yiizdiigiinii gormedin mi? Siiphesiz bunda e;ok sabreden e;ok §iikreden
herkes ie;in ibretler vardzr.

32- Daglar gibi dalgalar onlarz ku§attzgz::aman, dini tamamen Allah/a has
kzlarak (ihlasla) O/na yalvarzrlar, Allah onlarz karaya r;zkararak kurtardzgz vakit
ie;lerinden bir kzsmz orta yolu tu tar. Zaten bizim aye tie rimizi, ancak nankor
hainler bilerek inkar eder.

33- Ey jnsanlar! Rabbinize kar§z gelmekten sakzmn. Ne babanzn evladl. ne

evladzn babasl namzna bir §ey odeyemeyecegi giinden e;ekinin. Bilin kif Allah'zn
verdigi soz gere;ektir. Sakzn diinya hayatz sizi aldatmaszn ve ,y ey tan. Allah'zn
afJina giivendirerek sizi kandzrmaszn.

34- Klyamet vakti hakkzndaki bilgi. ancak Allah'zn katzndadzr. Yagmuru 0

yagdzrzr, rahimlerde olam 0 bilir. Hie; kimse yarzn ne kazanacagznz bileme::. fine
hie; kimse nerede olecegini bileme::. Siiphesiz Allah, her §eyi bilendir, her .yeyden
haberdardzr.

2) Kur'an'm ve inananlarm Ozellikleri

AYET: 1-3

. ~...,~.... QwU 4..:-.) J ,,;,u . ~l y\;:$Jl ~\:1 ~L; . ~r

"Elif lam mfm. Bunlar hikmetli kitabzn ayetleridir. (Bunlar) gii::el

davrananlara yol gosterici ve rahmet olarak (indirilmi§tir)."

Hakim: Bu kelimenin ash salah kasdlyla bir~eyi ahkoymaktrr. 34 Hak1m'in

en bariz vasfl zulmii onlemesidir. Aynca hikmet sahibi demek; i~lerini en giizel
biyimde yapan demektir. el-Kitabii'l-Hakim ise, muhkem kIlillIDl~, tenakuzdan
uzak iyice ayIklanmI~ veya hiikiim ve hikmet ifade eden kitap demektir. 35

34 fun Manzilr, a.g.e., (h-k-m. mad.), XIII143; RagIb, a.g.e., s.126: Zemah~eri, a.g.e ..
III/229
35 Ylldmm, Suat Kur'dn'da Ulzlhiyet, s.175; Kurtubi, a.g.e., XIV/35

65
 Huda: Dogru yola gitmek, dogru yolu gostermek ve rehberlik etmek
ma'nalanna gelir.36 Ayet-i I>.erimede ism-i fail ma'nasmdadrr. Masdar olarak
getirilmesi edebi ayldan mubalaga anlaturu iyindir. 37

Rahmet: iyilik yapmayl, ihsanl gerektirecek bir ~efkat ve aClffiak

ma'nalarmI ihtiva eder. 38

ihsan (Muhsin): in'am ve adl kavramlanndan daha kapsamll bir kavram

olan 39 ihsan, iyilik yapmak, bir nesneyi giizelle~tirmek ma'nalanna gelir. Bir~eyi
iyi ve geregi gibi bilmek ma'nasma da gelmektedir. 40 Kur'an-l Kerim'de aynca
islam manasmda kullamhm~trr. 41

SOre, huruf-u mukattaa ismi verilen hece harfleriyle ba~lar.

Bunlarm
ma'nasma dair, Kur'an'm isimlerinden birisi, birer ayl~ kelimesi, A1lah'm ism-i
a'zamI,42 Kur'an'm SlTI143 ve ilahl kelamm tehaddi ve i'cazmm bir buudu olmasl
~ek1inde rivayetler l<aydedilir.44

SOreye ba~lanrrken Kur'an'm hakim olarak nitelendirilmesi, Lokman'a

hikmetin verilmesi, A1lah'm kendi kendisini tavsif ederken hakim ismiyIe
anlatmasl ve bu hikmetin bir geregi oIan tevhidin ve inany esasIarmm sOrenin her
tarafma serpi~tirilmesi ve ayetler arasmdaki ili~ki mtikemmel bir kompozisyon
meydana getirmektedir. insanm ki~iliginin olu~masmda onemli bir yeri oIan gtizeI
ahlakm te~ekktiltinde buytik bir paya sahip oldugu gozlenen hikmet ve onun
gerekleri, sOre de degi~ik yonlerden ele almmaktadrr.

36 A.Slll Efendi, Kdmus Tercemesi, III/954

37 Zuhayl1. a.g.e., XXIII27
38 Raglb. a.g.e .. s.191
39 Raglb. a.g.e., s.119
40 Asun Efendi. a.g.e., II/616; Raglb, a.g.e., s.119.
41 Nisei. 4/125
47
- Taben., a.g.e., 1/86-87
43 nil_;
IUI.L..I, a.g. e., Ill'"'.)
44 Kurtubl, a.g.e., I1109: Beydavl, a.g.e., 1/13; Seyyid Kutub, a.g.e., V/2783

66
 inSatlligl geryek hayata yagrran ilaW keIam her ti.irIu amellerinde ihlas ve
safiyeti yakalayanlar4 5 ve Allah'l goruyonnu~yasma Q'na ibadet ve kullukta
bulunanlar4 6 iyin daima bir yoI gosterici, dalaletten yOOp Hakk'm korumasma
ginne istidadma haiz olanlara iIahl hu.ku.mleri bildirecek bir delil, dogru yolu
gosterecek bir rehberdir. 47 insanlann, Q'nun getirdigi ~a~maz ve sarsIlmaz
dusturlarla hayatlarmI idame ettirmeleri ve Q'nu izlemeleri, neticesinde d-unya ve
ukba saadeti kazanmalan noktasmda ise tamamen rahmettir.

AYET: 4-5

~.j ~ ,.,;.u 1.$'-" ~Jl . u.,JJ! ~ o~'i ~ ~ J of}' uyft J o~l U~ ~~l
. ~ ~j.io.J' ~ ~Jl J
"Onlar Id namaZl lalarlar, zekatl verirler ve onlar ahirete de kesin olarak
inamrlar. i§te onlar, Rabbleri tarafindan(gosterilen) dogru bir yol uzerindeler.
Onlar umduklarma erecekler. "

Kur'an'm, kendileri iyin rehber ve rahmet oIarak indirildigi ihsan

sahipIerinin ozelliklerini anlatan bu ayetler aym zamanda ihsan kavrammm
yeryevesini de vennektedir. iyilikseverIer de diyebilecegimiz bu insanlar ilahl
emirlere uymada hassas, farz namazlan vaktinde Wan, s-unnetleri muekkediyle
gayr-i IDuekkediyle eda eden, zekan veren, akrabaYl ziyaret eden ve ahirete kesin
oIarak inamp her~eyin kar~iligI sadece Allah'tan bekleyenlerdir. 48

Dord-uncu ayetin Medine'de nazil oIduguna dair rivayeti ve Buhari'de

bulunan sahili hadlsIere ters du~tUgu ve neticede Alusl tarafmdan yapllan
a91klamada Mekkl oldugu kanaatinin agrr bastIg1ll1 sfuenin taruhml boIuID-unde
ayIk1arru~hk. Zira namaz isra gecesi'nde farz ](]Jmm1~trr. 49

45 fun Manzur. a.g.e. (h-s-n md), XIII/II7.

46 Buhan, imaIL 37; Muslim, iman, 57
47 Elmahh, a.g.e., 11167
48 fun. Kesir, Ebu'l-Fidii, TefSiril'I-Kur'dni'I-Azim. VI/333
49 Alasi, a.g.e. XXI/64: Said, Hawa, el-Esdsji't-Tefsir, VIIII4303

67
 Ayette saydan vaslflar ibadetlerin en ~i.imullii ve asdlanndandrr. 50 Namaz
ki~inin Allah'la kalbi baguu peki~tirir. O'nu Allah'a yakla~tmr. Ayette "namazl
dosdogru kIlarlar" denilmeyip "namazz ikame ederler" ~eklinde bir ifade tarzlyla
kar~da~maktaYlz. Bu uslubun ma'naya katkIlan hayli fazladrr. En azmdan "dogru-
dfuiist" namazI ~artlarma uyarak, Allah'a boyun egmek ve tevazu gostermek
suretiyle glizelee kIlmak ve hatta kIldrrmak ma'nalarml ifade eder. 51

Zekat ise toplum ahHik1Ill1l belkemigidir. Ki~isel beneilligi bertaraf ederek

yardtmla~ma ve dayaru~ma temelini olu~turur. 52

3) Kilfirlerin Tutumu ve inananlarm Sonu

AYET: 6-7

~ ":"wJllJ,? \IJ~ J ~ ffi liJl ~ :.f' ~ ~~, yA '-'~:r ~Wl :r J

0..,,4 I)J ~~, .) \J\! 4-. ~ '\~ ~ \J\! lfo-.A JJ l,,;.~T~~ ',.$1.;; '~1 J . ~ yl~

'~'yl~
"jnsanlardan hmi var h, bilgisizce (insanlan) Allah'zn yolundan
saptzrmak ve onunla alay etmek iqin eglence (tiirilnden bo~) sdzleri satznalLr. j~te
onlara kiiqiik dii~iirilcii bir azab vardzr. "

"Ona ayetlerimiz okundugunda sanki onlan hiq i.~itmemi~ sanki

kulaklarznda agzrlLk varmz~ gibi biiyiikliik taslayarak (arkaslm) ddner. j§·te onu
aCl bir azab ile miijdele.,If

Nlizul Sebebi: Mufessirlerin yogunlugunun kaydettigi lizere ayet-i kerime

Nadr b. Hans'in yaptIklan sebebiyle nazil olmu~tur.

Hz.Peygamber'e sihirbaz, ~air, meenun veya kahin demekle insanlarm

islam' dan uzak tutulamayaeagllli itiraf eden ve yare olarak da han vb. yerlere
yaptIgl tiean seyahatlerinde ogrendigi Rustem ve isfendiyar' a ait hikayelerle

50 Sevkaru, Fethu'l-Kadir. IV/234

51 Elmahh, a.g.e .. 11186
52 Seyyid Kutub. a.g.e., V/2783

68
insanlan oyalamaya yalJ~an Nadr b. Haris; insanlara ogrendiklerini anlatrr, daha
sonra da "Muhammed size Ad ye Semud'lUl hikayelerini anlatIyor; geliniz ben de
Riistem ye isfendiyar'm lassalanru anlataynn" derdi.

Ba~ka bir riyayette de ~arktcI cariyeler satIn alrr, birinin mtislfunan

oldugunu dUYllllca hemen cariyelerini ona gonderir ye ~unu tenbihlerdi: "Yedirin,
iyirin, ~arktlanruzla gonltinti alm ye 'Muhammed'in yagrrmgl namaz ye cihad ffil
yoksa bu mu daha gtizel?' deyip onu dininden dondtiriin. ,,53

Tirmizi'nin riyayet ettigi bir had1ste Hz.Peygamber: "$arkzcz cariyeleri

satmayznzz ve onlan satm almayznzz, onlara ogretmeyiniz, onlarm ticaretinde
hayzr yoktur. Onlarla kazanzlan para haramdzr." buyurup Lokman Sfuesi altInCI
ayetin bu gibi ~eyler haklanda indigini belirtir. 54 Ancak bu harusin senedindeki
Ali b. Zeyd harus alimleri tarafmdan zaytf kabul edilmi~tir. ibn Kesir bu zat iyin:
"OnlUl hocalan da ravileri de topyeklUl zaYlftrr." demektedir. 55

Lehye'l-hadis: Ferdin kendisini yakmdan ilgilendiren ehemmiyetli bir~eyi

ihmal edip onemsiz i~ler1e me~gul olmasl ma'nasma gelir. Aynca OYllll oynamak
ye egIenmek ma'nalarma da kullamlrr. 56 Yine Kur'an-l Kerim'de Muhammed,
47/36, Nur,24/37, Tekasiir,102/1 ayetlerde eglence; oyalama, altkoyma, egleme,
me~gul etme ma'nalarmda kullaruhru~trr.

Bu kavram haklanda ibn Mes'ud, ibn Abbas, Mticahid ye Said b.Ciibeyr'

den "~arkt" kasdedildigi riyayet edilmektedir. 57 Taberi'nin ye Elmall Hamdi
Yazrr'm tercihi ise Allah'l anmaktan altkoyan her soz ~eklinde yorumlanmasl yani
lafzm "amm" oldugudur. 58

53 Vihidi Ebu'l-Hasen Ni b. Ahmed, Esbdbll'n-Nllzill, Killlire, 1984, s. 256: SuyiltL

Celaluddin, Lllbdbii.n-Nllldilfi Esbabi'n-Nllzul, Bey-TUt, 1990, s. 169, fun Hi~fun, es-Sireru'n-
Nebeviyye, Beyrut, I/300
54 Tirrnizi, BuyU, 51
~ a.b.e.,
55 lb· n. KeSlr, ()" VI/""4
j.)

56 Asun Efendi, a.g.e., III/924: Raglb, a.g.e., s.455

57 Taberi, a.g.e .. XXI/61-62: ez-Zeccac. Ebu ishak. Meani'I-Kllr'an ve j'rabuhll,
Beyrut, 1988, IV/194.Nesefi. Ebu'l-Berakat, MeddrikU't-Tenzil ve Hakaiku 't-Te 'viI, ist., II/278
58 Elrnahh. a.g.e., VI/38-39: Taberi, a.g.e., XXIl63

69
 Bu ayetin tefsirinde dikkat yeken bir nokta musIkl veya miizigin cevazl
veya haramhgl konusuyIa alakasldrr. Konuyu uzatmadan Gazzrui'nin konu
hakkmdaki ayIklamas1ll1 vererek yetineIim:

Miizik diinya arzusu ve ~ehveti tahrik ediyorsa haramdrr. Miizikle i~tigali

adet haline getirip vaktinin yogunu buna vermek mekruh, giizel sesten zevk alma
dt~mda bir duyguya kapllmayana miibahtrr. Allah sevgisi ve co~kusuna vesile
oIuyorsa giizeldir. 59

" ~ ~ " tabiri ise: "satm alma" ile ilgili oIabilecegi gibi "saptrrma" ile
de iIgili olabilir. Birinci'de "Bilgisiz ve akIlSlz insanlar bu bo~ sozleri satm
allrlar." ma'nasl, ikinci'de "Bilgisizce, insanlan Allah'm yolundan saptrrdlgmm
farkmda olmadan, bu i~i yapar ve akIbetinin ne olacagmm farkmda degildir."
manaSl kastedilir. Elmallh Hamdi Yazrr ayetin tefsirinde: "Saptrrdlgml
hissettirmeden yapogt iyin akIbetini sezdirmeden dini, ahlakI bozmak" yorumunu
getirmektedir. 60

Lakrrdt ve gevezeIik tiiriinden ~eylere talip oIan, iistelik bunlara maddi ve

manevi emek sarfeden ve kibirlenip bohiirlenen bir insanm hikmet kar~lsmdaki
istignasmdan daha aptalca ve gii!iiny bir durum olabilir mi?. Hayrr olamaz. 61 Bir
insanm bu haline bakmadan Allah'm yolunu ve onun ayetlerini alaya almak iyin
yukardaki davraru~ biyimine girmesi ayet-i kerimede yok giizel tablola~tInlmI~trr.
Yiice Allah ayetin sonunda Kur'ful'l hafife alan bu insanl a~agI1aYlcl ve kiiyiiltiicii
bir azabla cezalandtrmaktadrr. Baoh tercihinin cezaS1ll1 "Ceza amelin
cinsindendir." darb-l meselinin ozlii anlatImmda oldugu gibi tahkir eden bir
azapla yekmektedir.

Yine ayet-i kerimede (Lokman, 31/7) kafrrIerin takmdlgl tavlrlann

anlatumna devam edilmektedir. Allah'm ayetleri kendilerine okundugunda cehalet
ve kibirleri yiiziinden sanki kulaklan agrr duyuyormu~, kulaklannda perde varmI~
gibi duymamazlIktan gelmekte, bobiirIenerek doniip gitmektedirIer. Rahatslzhk

59 Karaman, Hayreddin. Giinliik Hayatzmzzda. Helaller ve Haramlar, s.160

60 AlGsl, a.g.e., XXIl79: Elmahh, VI/3839: MevdGcli, re/him, IV/289
61 Razi, a.g.e., XXV/142

70
duymaktadrrlar Kur'ful'm okunmasmdan ... Zira O'na ihtiyay hissetmemektedirler.
Allah da onlarm bu davraru~ma gore onlarm rahatslzhglll1 ye stkmttlanru deyarn
ettirecegini miijdelemektedir. Zira onlara aCldan klvrandrracak bir azabt
hazlflatnl~trr. 62

AYET: 8-9

~ ~! ~J 4J ~..u~ . ~! ~~ ~ ~L:k..J\...,::.l! !.,.w J !~1 ~lH b!

. ~'j:~'~J
"jnanan ve iyi i1ler yapanlara nimeti bal cennetler vardlr. Orada surekli
alarak kalacaklardlr. Bu, Allah'm gerr;ek va'didir. 0 giir;lUdur, hakfmdir. "

Bir onceki boliimdeki ayetlerde anlattlan insan tipine mukabil bu ayetlerde

Allah'm dinini kabullenip ona inanan ye O'nun istedigi ~ekilde davrananlar
anlaulmaktadrr. inanmayanlarm aklbetinin aksine inananlar iyin naim
cennetlerinin hazrrlandlgt belirtilmektedir. 63

" ~, ~~ " terkibinin aksi de burada soylenebilirdi. Bu tiirlii bir ifade

aksi ifadeden daha kapsamh oldugu iyin bu ~ekil tercih edilmi~tir. Bu haliyle
ma'na "biitiin cennetlerin onlarm miilkii oldugu ye tabii bir netice olarak ta
nimetlerinden istifade edecekleri" ~eklinde olur. ,,~\.J..' ~" ~eklinde
soylenseydi, nimetlerden istifade oImakla beraber cennetler onlarm miilkii
oImayabilirdi. Boylece miikafatm smrrlan kiiyiilmii~ olurdu. 64

Ayetin meseleyi takdimi ile onceki ayetlerin inanmayanlarm durumunu

anlau~l kar~tla~trrtldlgmda Allah'm rahmetinin gazabmm oniinde oldugunu
sezdirici ifadeler yardrr. "~~" kelimesi yogul ye ma'rife, buna mukabil
" y'~ "tekil ye nekredir. seyabm ebediligi aytk olarak anlat1hrken ikabm
ebediligi i~ari olarak anlattltyor. Mii'minlerin miikafau biitiin detaylanyla ve
imrendiriciligi iyinde anlat1hrken; aynca te'kidlerle vurgularurken inanmayanlarm

62 fun. Kesir, a.g.e., VI/335: Zeccac, a.g.e., IV/194

63 Sevk~am,~ a.g.e., IV/,""4
~.)

64 Alusi. a.g.e. XXI/80: Mevdudl, a.g.e .. IV/291

71
ikabrnda ayru husus gdrtUmemektedir. 65 Yuce Allah ayet-i kerimeyi iki ismini
zikrederek sona erdinnektedir.

)..;~.H :0, gUy ye kuvvet sahibidir. Verdigi yaadleri geryekle~titmesine

hiybir~eyengel olamaz. Yine O'nun azabrndan kimse kurtulamaz ye bu yaid geri
yevrilemez.

~l :0 hiikiim ye hikmet sahibidir. Her ne yaparsa hikmetinin ye

adaletinin gerektirdigini yapar. 0 yanh~ hiikiim yermez. Ne mu'mini miikafattan
ne de kafrri ikabdan mahrum eder. 66

4) Tevh'ide Deliller

AYET: 10-11

J5 ;,l~ 4-) ~ J ~ ~ ~l ~IJl J' },fl J ~l J '+Ji .w .Jfo. ';"l~l Jol,.;.

1~\..Q ~Jll.i ~, ~ l..v., . ~.f ~Jj J5 ;.r ~ ~I.i ~\..Q ~~l ;r WJl J ~l~
. ~ J"j.,;,:J J ~ ~~, ~ 4jJ~ ;,~ ;,~..u, Jol,.;.
"Allah gokleri -gordiigiiniiz gibi- direksiz yaratmz.y, sizi sarsar diye
yeryiiziine sabit daglar koymu§; orada her tUrlii canlzyz yaymz§tzr. Gokten su
indirip orada her ho§ r;iftten yeti§tirmi§izdir. j§te bu Allah'zn yaratz§zdzr. O'ndan
ba~kasznzn ne yarattzgznz bana gosterin.. hayzr, gosteremeder, zalimler apapk
sapzklzk ir;indedir. "

Sfuenin giri~inde butiin be~ere Yuce YaratIcI'Iarmm birIigi ye sonsuz

kudretini anlatan temeI rehberlerden biriyle Kur'an'rn ana meseleIeri takdim
edilmi~tir. Bu ilk miir~id Kitab-l Hakim'dir. ZikrediIen ayetlerde ise, Aziz ye
Hakim oIan Allah' m, kudret ye hikmetiyle gdz kama~tInCI dlyruerde yarattIgI
kaillat ikinci bir rehber olarak tanltIlmaktadlr. Bir dnceki ayetin son kelimeleri

65 R~a.z:t.~ a.g.e.. XXV/14?_

66 Zemah!;;eri, a.g.e. Ill/230: Rfui, a.g.e. XXV/142: Taberi, a.g.e., XXIl65: Beyd§.vl
a.g.e., II/227

72
.fty. ve ~ bu ayetlerde tefsir edilmektedir. 67 Netieede insanoglu tevhid
inanema hazrrlanmakta aksi durumun mantIkslzhgl gozler oniine serilmektedir. 68

" ~Jj" ibaresindeki "'IJl " zamirinin mereii hakkmdaki ihtilaf iki tiirIll
ma'na vermeye miifessirleri sevketmi~tir. ibn Abbas, ikrime ve Miieahid
direklerin varhglill kabul ederek: "Gokler sizin goremiyeeeginiz direkler
iizerindedir" ~eklindeki bir yoruma gitmi~lerdir. Hasan Basri ve Katade direklerin
olmadtgl kanaatine vararak gordiigiiniiz gibi direksiz olarak yaratrm~trr." tarzmda
bir tefsire meyletmi~lerdir. 69

Razi bu ayetin yorumunda diinyanm yuvarlakll~ tarh~tldlglill

Matematikyilerin ve Gazzili'nin diinyanm yuvarlak, kiire ~eklinde oldugu
kanaatinde oldugunu kaydeder. Hatta Gazali bu gorii~iinii "Her biri bir y6riingede
yiiriir."(Enbiya,21133) ayetiyle de delillendirir. Zira ayetteki ,,~ " kelimesi
kiirevi eisimlerin ismidir. 70

Ayette semalarm ve arzm dengesinin ve ahenginin Allah'm kudretinin bir

esen oldugu zineirleme olarak anlanlmaktadrr. 71 Allah, hikmetinin bir geregi
olarak da yeryiiziinde insanlarm sarstlmamasl ve rahat etmeleri iyin ulu daglar
yaratrm~trr. Bunlar arza birer kaztk gibi yaktlmt~lardrr. Kur'an-l Kerim'in biryok
yerinde, daglarm yeryiiziinde dengeyi saglamak iyin dikildiginden s6z
edilmektedir: (Ra'd, 13/3, Hier,15/19, Nahl,16/15, Enbiya,21131, Neml,27/61,
Fussilet,41110, Kaf,50/7).

Bugiin bilindigi iizere arzm kabugu saytlan toprak ve kaya tabakasmm altl,
erimi~ madenler ve ate~ten meydana gelen bir yekirdekten olu~ur. Allah dayantkll
silisyum bile~iklerini arzm iizerine monte etmi~, belli bir kazan kapatma olaYl
meydana gelmi~tir. Yiice Yaranel bu kabugu tutmak iyin onun iizerine biiyiik
agrrhklar koymu~tur. Bunlar srradaglardrr. Daglar depremleri perdeleyen bir ne vi

67 Razi a.g.e. X"W/142; fun Keslf, a.g.e., VI/335

68 AIusl, a.g.e., XXI/8l
~ a.g.e. VII'"''"'
69 lb' n KeSlf, - H~'
.).)); azm, a.g.e., VI?_ 14
70 Ran, a.g.e., XXVll42
71 AIusi. a.g.e., XXI/8l

73
paratonerdir. Daglar yeryiiziinde suyun birikmesi iyin de ~arttrr. Yanardaglar ise
arzm derinliklerinden biryok madenin yeryliziine yIkmasllll saglar. 72 Ancak
daglann degi~ik ozellikleri ye (isostasy) de nil en yer dengesi konusunun muhim
bir unsuru oldugu asrumzda anla~IlIm~nr. 73

Yiice Allah hayata elyeri~li- hale getirdigi yeryuziine, her tiirlu CanllYl
yaYlp serpi~tirmi~tir. Yagan yagmurla ye~eren saYlSlZ bitki tiirlerini de arza
yerle~tirmi~tir. ButUn bu nimetler birbirini tamamlaYlcl bir mahiyettedir.

EYet butUn bunlar, daglarm yerle~tirilmesi, yeryliziinde her tiirlu canlmm

yaranlmasl, gokten suyun indirilmesi ye boylece renk renk ye bin bir faydaya
havi her tiirden bitkinin bitirilmesi sadece Allah'm yaratmasma baghdrr. Allah'm
dI~mda insanlarm tapmdIklan ~eyler bunlara benzer bir~ey yaratamazlar. Yuce
Allah bu ayetteki istifhamla mu~rikleri azarlamakta ye onlan yermektedir. 74
Hiybir iradi fiile sahip olmayan ye hiybir~ey yapamayan bir yarhktan bir~eyler
istemek ye beklenti iyine girmek aptalhktan ba~ka bir~eyle izah edilemez. ButUn
bu geryekler kar~lsmda Allah'a kulluk etmeyen rububiyetin herhangi bir
oze1 75 1igine sahip olmayan ~eylere kullugu layIk gorenler hem Allah'm hukukunu
yignemekle hem de kendilerini ebedi azaba sUrUklemekle, net ye belirgin bir
sapIklIk iyine du~mu~lerdir. insam bu kadar basiretsiz ye ufuksuz kIlan sebep ise
hikmetten nasipsizliktir.

5) Lokman' a Hikmetin Verilmesi

AYET: 12

72 Nurbili, Haluk, Kur'an-z Kerim'den Ayetler ve jlmi Gerqekler; Auk., 1988, s.190-
192.
73 Ytldmm. Suat. Kur'dn-l Kerim ve Kur'dn jlimlerine Giri.~, s.208
74 Zemah~eri. a.g.e., III/230-3l: Sevkfull, IV/230: Nesefi, III/280
75 Mevdudl, a.g.e., IV/291

74
 ~ ~ J ~ ~ \i~ ~ ~ J ~ ~l ~l ~l ~ \,,;.jl JJj J

. ~~~l~~
''Andolsun biz Lokman'a 'Allah'a ~iikret' diye hikmet verdik. Kim
~iikrederse kendisi iqin ~iikreder, kim nankdrliik ederse bi/sin ki Allah her.yeyden
miistagnidir, dvillmeye layzk olandzr. 11

Hikmet: Fesadm onlenmesi ye lsIah kasdIyIa engelleme ma'naIanna geIir.

Slfat-l llahiyye'den oIan hikmet: E~yaYl nihai gtizellik ye miikemmellikte 'icad ye
bilmedir. insan iyin kullamldlgmda ise yarhklann ye hayrrlann bilinmesi
demektir. Kur'an-l Kerim'de geytigi ~ekliyle ise adalet, ilim, hilm, niibiivvet,
Kur'an, inciI ma'nalannda isti'mal edilmi~tir. 76

AkII, anlaYl~, dogru gorii~, bilgi ye bildigiyle amel etmek,77 yapIlan fiilin
bilgiye uymasldrr gibi ma'naIar da yerilmi~tir. 78 En umumi olarak hikmet,
menfaat ye maslahat ye ihkarn ma'nasl dolaYlslyla her ilm-i hasen ye amel-i
saIihin ismidir.

Allah Teal§., Lokman SfuesinirI ilk ayetlerinde insanlara, ~irk ye her tiirlii
zuliimden kurtancI olarak, hikmet sahibi bir kitabl takdim eder. Bu safhada ise
ayru hakikatler yine hikmetle donanmI~ bir insan tarafmdan insanlara tekrar
anlatIlmaktadrr. ~irkin ma'nas1Zhk ye yirkinligi akl! olarak anlatIldIktan soma bu
ayet-i kerimelerde nakli delillerle, ayn bir iislupla yeniden dile getirilmektedir. 79

Yiice Allah Lokman'a hikmet yermi~tir80. Bu hikmetin geregi ise Allah'm

lutfettigi saYISIZ nimetlerine kar~l ~iikretmesidir. ~iikiir ise Q'nun emirlerine ye

76 Asun Efendi, a.g.e., III 143 1: Firuzabadi. Tenvim'l-A1ikbas (Mecmau't-Tefasir

i~inde) Nesetl a.g.e., III/280
77 NUSl, a.g.e., XXI/83; Zemah~eri, a.g.e., III/237
78 D~...;'
~, a.g.e. XXV/14-): M~aver,
ill a.g.e.. IV/""')
-'-'_
79 Al~ us!.
~ ~ a.g.e., XXI/8')_

eSlr, a ..:;,.e., VII""

80 lb' n. K' (Y -'-' 8

75
yasaklanna ri§yet ederek O'nu sena etmektedir. 81 Kalbin ~tikIii marifet, dilinki
hamd, uzuylannki ise itaattir. 82

Lokman'a hikmet yerilmi~ ye ~Ukretmesi ir;in hikmet yerilmi~tir. Her

halUkarda haldm bir insanm aym zamanda ~Ukreden bir kul oldugu muhakkaktrr.
SUkiir, nimetin artmasl ye bekasl ir;in bir sebep olarak tarif edilmi~tir. 83 Ki~inin
her ~tikIii ye senaSl neticede kendisine donecektir. Zira bir kudsi hadiste: "Ey
kullarzm! Sizin bana zarar vermeye asla giiciiniiz yetmez ki zarar veresiniz. Bana
fayda vermeye de giiciiniiz yetmez ki fayda veresiniz. Ey kullarzm! Sizin ilkiniz ve
sonuncunuz insiniz ve cinniniz sizden en takva sahibi bir adamzn kalbi gibi kalbe
sahip olsa bu benim miilkiimden bir~ey artzrmaz. Ey kullarzm! Sizin ilkiniz ve
sonuncunuz, insiniz ve cinniniz en giinahkar adamzn kalbi gibi bir kalbe sahip
olsa bu benim miilkiimden bir~ey eksiltmez. fine aynz ~ekilde hepiniz aym yerde
toplamp benden isteseniz, ben de her isteyene diledigini versem bu benim
yanzmda olandan, ignenin denize batzrzldlgz zaman azalttzgz kadar azaltzr. Ey
kullarzm! Biitiin yaptzklarzmzz kaydediyorum sonra size tastamam verecegim. Her
kim neticede bir hayzrla kar~zla~zrsa Allah'a hamdetsin. Kim de bunun dl~znda
bir~ey bulursa ancak kendini kznaszn." buyurulmaktadrr. 84Hadis-i kudsiden de
anla~llacagI iizere Allah hir;bir kulun ~ii.kliine muhtar; olmadlgl gibi yine hir; bir
kulun nankorliigii.nden de zarar gormez. 0, hi y bir kul O'na hamdetmese de
kainattaki diger yarhklar tarafmdan lisan-l hal ile oviilen ye ~Ukredilendir. 85

6) Lokman'm AhHikJ Tavsiyeleri

AYET: 13

81 Kurtubi, a.g.e., XNI42

82 Nesefi a.g.e., III/280
8".) Ibrahim,
. a.g.e., 1417
84 Milslim, Birr, 55: Tinnizi, Klyame, 48: fun Mace, Zilhd, 30: Ahmed b. HanbeL
VIl54
85 Alus!' a.g.e., XXIl84: Sevkaru, a.g.e., rv/237

76
 · ~ ~ II ~l ~l 1iJ4 II rr ~ ~ 4 ~ Jh J ~~ ~ J~ ~l J
"Hani Lokman ogluna ogiit vererek demi§ti ki: 'Yavrucugum sakzn Allah'a
~irk ko.pna! Dogrusu §irk hiiyiik bir =uliimdur. ' "

Bu bolfunde, Tevhid, Ntibtivvet, Ahiret, AdaIet ve Thadet'ten oIu~an

Kur'an' m temeI konulan 86 yeniden i~lenmektedir. Hikmetle miicehhez bir
babanm dilinden omm iyin en kIymetli ve en sevgili varhk oIan evIadma ptrlanta
tavsiyeler ~eklinde anlatllmaktadrr. Zira yocuk bir babanm sahip oldugu en
degerli ~eyleri verebilecegi varhktIr. 87 En onemli ferde en btiyUk tavsiye
yapJlmaktadrr. Bu ogut insanm ozUnden bile fazla sevrnesi gereken Allah'm
hukukuna saygI ve onu ITa etmektir. Zira bu, be~erin en btiyUk vazifesidir. 88

Allah Ytice Kitab'mda Lokman'l ve ogluna tavsiyeIerini anmakla onun

amelinin makbul oldugunu vurgularken bir noktaya i~aret etmektedir.O da,
sadece evladma degil, btitUn insanllga, ~efldit abidesi halinde, aym geryekleri
aktaran ve bu ugurda binbir me~akkate maruz kalan Allah RasuIti'ntin faziIetinin
btiyiiklUgudiir. 89

<;ocuklarmI ~irke zorlayan Kurey~ iyin ise "Sizin de bildiginiz, hikmet

sahibi bir baba ogluna ~irki yasaklarken siz aksini mi yaplyorsunuz?" ma'naS1ll1
bu ayetten anlayabiliriz.90

Zira ~irk btiyUk bir hakSlzhkttr, geryek ma'budIa insanlarm uydurduklarllll

ayru tutmadrr. Hatta kulluk yapIlmaya IayIk oIan AlIah'a kulluk yapmayarak
hiybir~eye malik olmayana kulluk yapmak sfuetiyIe hak ile batIlm
kan~tIrIlmaSldtr. 91

86 Ylldmm. Sua!. Fatiha ve En'am Sareierinin Tefsiri. s.16

eSlf, a.g.e.. VII""
87 lb' n K' ..'-' 8
88 el-Bikal, Ibrahim b. Gmer. Nazma'd-Darerfi Tendsabi'l-Aydti ve's-Saver, XV 1161
89 Riizi, a.g.e., XXV/146
90 MevdGdl, a.g.e., IV/295
91 Bikal. a.g.e., XVll61; Beydavi, a.g.e., II/228; Hazm, a.g.e., V/216

77
 AYET: 14-15

~..u!y J J ~! tJ! ~'l,;. , ) ~~ J ~J ',.$1$. uJ AA! 4.;.\3- ~..uly' tJl..-j),I Y JJ

,) ~\..p J ~ ~ ~ '4 ~ ~ \.0 ~ ~.# tJl ',.$1$. ~!~~ tJI J . ~I JI

. tJ~ ~ ~ ~\.! ~r JI ~ JI y~I ;,,0 ~ e;-1 J \.!j.;AA ~..\.ll

"Biz ins ana anne ve babaszna iyi davranmasznz tavsiye etmi§izdir. Annesi
onu zahmet ilstilne =ahmet c;ekerek karnznda ta§zmz§tz, c;ocugun siltten kesilmesi
iki yzl ic;inde olur. 'Bana ve ana-babana §ilkret' diye tavsiyede bulunmu§uzdur.
Ddni,iJ Banadzr. "

Ntizul sebebi: Yukandaki iyet-i kerimeler Ebil ishak Sa'd b.Ebi Vakkas
:Nlalik b. Uheyb(VUheyb) ez-Ziihrl ile annesi Hamne(Hamze) binti Siifyan
b.Dmeyye 92 arasmda cereyan eden hiidise iizerine nazil olmu~tur. Sa'd b.Ebi
Vakkas anla1:J.yor: "Ben anneme kar~l yok sayg1l1 bir genytim. Bir gUn miisliiman
oldugumu ogrenmi~ti. Beni inanclmdan yevirmek wm yemeyecegini,
iymeyecegini ve neticede insanlarm beni anne kitili olmakla kmayacaklarml
soyleyerek de tehdit etmi~ti. iki gUn ayhk grevi yapffil~1:J. ki yanma varillm ve
~oyle dedim: 'Allah'a yemin ederim yiiz tane canm olsa ve birer birer ylksalar
yine dinimden donmeyecegim.' Bu soziim iizerine bu davram~mdan vazgeyti. ,,93

Bu hidise, tefsir kitaplarmda anla1:J.lrrken bazen Sa'd b.Ebi Vakkas'm

sadece ismi,94 bazen babasmm kiinyesi yerine asll ismi "Malik",95 bazen de
nisbesi "Ztihri" 96ile kaydedilmi~tir. Taberi'nin bir riviyetinde ise oglu
Mus' ab' dan 97 nakledilmek sfuetiyle aktanlmaktadrr. 98

92 funii'l-Esir, Ali b. Muhammed el-Cezeri, Osdii'l-Gabefi Ma'r~feti's-Sahdbe, II1366:

fun Hacer el-AskaIfull, el-habefi Temyizi's-Sahabe, II/33
93 v;n";di ')-7
uw . a.g.e., s._)

94 Tinnizi. Tefsir, Ankebut Siiresi: Suyilti. ed-Diirril'l-Mensur, VI/566

95 ibn. Kesir, a.g.e., VI/340
96 Hazin, a.g.e., V/188
97 fun. Hacer. el-Askalanl.. Tehzibii't-Tehzib, XJl45: Ibnii'l-Esir, a.g.e., II1369
98 Taberi. a.g.e., )G"'(l170

78
 Riva.yetlerdeki bu zahiri farhhk ilk bala~ta ayetin farkh ki~iler hakkmda
indigi goriinfuntinii veffilektedir. Bu durum, bahsettigimiz eserlerden istifade eden
bir klsun rniiellifleri, ayetin hakkmda nazil oldugu ki~inin farkh ki~iler olarak
algIlanmasma gOtiirrnii~tiir.99 Ebi Vakkas'm Malik b. Sinan oldugunu belirten
rniifessir de vardrr. 100

Sahabeden aym isrni ta~lyan dig er iki ~ahsm kirn1igi ise ~oyledir: Sa'd
b.Malik b.Halid el-Ensari es-Saidl, Ebu Said el-Hudri, Sa'd b.Malik b.Sinan el-
Ensan el-Hazreci ve Sa'd b.Malik el-Uzri'dir. lO 1

Kur'§.n-l KeIim Ankebut sfuesinde bu iki ayetin rna'nalarml tek bir ayet
i9inde ele alm1~trr.102 Degi~ik yerlerde de Zat-l ilahi'ye ~irk ko~rnarnak ile anna-
babaya iyilikle rnuarneleyi beraber zikretmektedir. 103

Yiice Allah kendi haklarmm edasmm gerekliligini zikrettikten sonra

Lokrnan'm Rabbine kar~l bu ~iikran dolu davraru~ma kar~l onun haklarmm da
oglu tarafmdan ihrnal edilrnernesi gerektigini belirtmektedir. OnIar, Mtin'irn-i
Evvel oIan Allah'tan sonra insanm varhk sebebi olarak Allah tarafmdan tayin
edilmi~lerdir.l 04

<;iinkii ana-baba, onun biiyfunesi, terbiyesi ve ya~arnasl

i9in binbir
me~akkate katlanmaktadrr. Ayette annenin fedakarhgmdan ozellikle
bahsedilmektedir. Sebebine gelince anne 90cuguna harnile kalrugI andan itibaren
her gtin yeni bir slkmtmm i9ine girer. Agrrla~lf, rahat hareket edernez. <;ocugunu
dtinyaya getirirken ve daha sonraki gtinler ayn bir sOOnu safhasldrr. ilk aylardan
ba~layarak belirli bir zama'na kadar uykusuz geceler hep anneyi beklernektedir.

99 Bkz. Suleyman Ate~, Yiice Kur'dn'zn C;altda~ Tefsiri, VII/66; Seyyid Kutub"Fi Zllal.
V/2789: Celal Ylldmm, llmin l,ggznda Asrzn Kur'dn Tefsin. L",,(/4605
100 el-Begavi, Huseyn b. Mes'Gd, lvledlimii't-Tenzil (Hazin Tefsirinin hfuni~inde). VIl88
101 ibn. Hacer, el-isdbe, II/34-35; ibnu'l-Esir, Vsdiil-()dbe, II/365
102 AnkebGt, 29/8
103 isra, 17/23
104 Bikal, a.g.e., XV/162-164; Razi, a.g.e., XXV/147

79
 Hadis-i ~erifte de Hz.Peygamber'e gelip "En ~ok ilgi ye seygime laylk oIan
kimdir?" diye sorana Allah Rasuhi "annendir" demi~tir. Sorunun tekran iizerine
u~ defa "annendir" dedikten soma dordtincu oIarak "babandzr" demektedir. 105
Aynca Allah'a ~tikrtin bir semeresi· olarak anne-babaya ~tiktir edilmektedir. Yoksa
buyiiklere saygl Allah emrettikten soma ~irk oIarak miitalaa edilemez.

Bir ~ocugun sutten aynlma muddeti iki yIldll". Zira Allah "Anneler
c;ocuklarznz, emzirmeyi tamamlatmak isteyen baba ic;in, tam iki sene
emzirirler." 106 buyurmaktadrr.

Ahmed b.Hanbel, ~afii, Ebfr Yusuf, imam Muhammed slit ernzinne

mliddetini iki yIl olarak kabul etmektedir. 107 Ebfr Hanife ise iki yIl aln ay oIarak
tesbit etmektedir. hm Abbas ba~ta olmak iizere ba~kalanrun da kanldlgl gorii~e
gore en az hamilelik miiddeti aln aydrr. 108

insan anne-babasma ye oncelikle Allah'a kar~l yazifelerinin, muhakkak

kar~lhgilll gorecektir. Zira her~ey Allah'a donecek ye ha~irden soma yaptlklanrun
kar~Illgmru gorecektir. Ancak anne-baba bu iHihl lutfu Allah'm emirler ye
yasaklar dairesini ihlaJ. etmek i~in kullanrrsa, ~ocuklarilll Yuce Allah'a ~irk
ko~mak i~in cebreder ye zoI"1arsa ellerinden bu lutuf ahrur ye sadece insani
ili~kiler seviyesinde kw. Burada dikkat ~ekici bir nokta da hi~bir ilmin insana
~irki gosteremeyeceginin belirtilmesidir. EYet her ilim kendi diliyle Allah'm
birligini anlatrr. Yoksa i~in ger~egi Allah'm bir llitfu oIan degi~ik fenler insanlan
O'nu inkara gotiinnez. 109

Bu durumda onlara davraru~Im1z giizelikle ye ma'rufla olmahdrr. Bu ise

Allah'm razl olacagt ye inSanllgIn gerektirdigi ~ekliyle davranmaktrr. Mesela:
Yemek, i~mek, giymek gibi ihtiya~larilll temin etmek, sIkmn Yennemek, agrr
soylememek, hastahklarmda bakmak, yefatlarmda defnetmek gibi dunyeYl

105 Buh'an,, Ede. ') M·'us I'un. B·lIT. I

b _:
106 Bakara,2/233
107 Saburu. M. Ali. Ravdiu'l-Beydnfi Tefsiri Aydti'l-Ahkam. II/230-231
~ a.g.e., VII""'""'
108 lb· n KeSlr, .).) 9
109 Bikal, a.g.e., XVIl67

80
yardnnlardrr. Dllrl i~lere gelince ise Allah'a yonelen insanlann yoluna
uymahdrr. 11O Zira Hz.Peygamber: "Allah'a isyanda kullara itaat olamaz."
buyurrnaktadrr. 111 Allah'a yonelen ki~i ba~ta Hz.Peygamber ve O'nun yolundan
yfuiiyiip islfun'a giren Ebubekir, Osman, Ziibeyr'dir.1 12 KIsaca Kur'ful'm
getirdigi biiyiik hakikatm pe~ine takIlan herkesin yoluna uymak gerekir.

A.YET: 16

!w;,.)~, J Jl u'~I J JI o~ J ~ J~~ ~ 4- Jw.j,; ul 1+' ~ \.:

. #" ~ ~I U' ~, 4! u~
"Ey yavrucugum! j.yledigin .yey, bir hardal tanesi agzrhgznda olsa da bir
kayanzn ir;inde veya goklerde yahut yerin derinliklerinde bulunsa, Allah onu
getirip meydana kor. Dogrusu Allah Latiftir. haberdilrdzr. "

insanm gerek iyilik gerekse kotiiliik adma yapllg1 her~ey Allah'm ilminden
uzak kalamaz. O'na hic;bir~ey gizli olamaz. Bir~ey gizlilik boyutlan ic;inde;
k':i~\j~lutfe en son noktaya ula~sa, uzakhkta en kuytu ko~elerde, elin degmedigi
mekanlarda bulunsa yUce Allah onu istedigi an kar~muza c;tkanr. Sebeplerin birer
birer c;oziildiigu yerde Hayy ve Kayyum alan Allah'm kudreti heqeye yeter. 113
<;iinkii Kur'ful'da "Kzyamet gilnil dogru teraziler kurarzz; hir;bir kimse hir;bir
haksz::hga ugratzlmaz. Hardal tanesi kadar bile olsa yapzlanz ortaya koyarzz.
H esap goren olarak bi:: yeteriz. " buyurulmaktadrr. 114

A.yet-i kerimede hardal tanesi, bir kayanm ic;inde hatta fezanm uc;suz
bUCakSlz derinliklerinde, arzm bilinmez kuytulannda gezdirilirken iideta Allah,
insanm luhuna, kalbine ve kalbinin derinliklerine insanm goremedigi belki de
onemsemedigi fakat Allah'm ilim ve iriidesinin yepeyevre sardlgl bir noktaya

110 Elmahh.. VI 13 846; ASlITI Efendi,. II/908

III Muslim, imare, 39; Nesal, Bey'at, 34
112 Taberi, a.g.e .. XXI17l: Thnu'I-Cevzi. Ziidil'I-A1esir, VI/320
113 Razi, a.g.e., XXV/148; Zem~eri, KeHaf, III/233
114 Enbiya,21147

81
mesuliyet duygusunu yerle~tinnektedir. Varhgm bir ozeti olan insanda,
mahkeme-i kiibrfuun bir izdii~iirnii olan "Viedan" i~te bu noktadrr.

Allah Latiftir. Faydah oIan ~eyleri kullarma ye mahhlkatma giizellik ye

ineelikle ula~tmnakla Iiituf ye ihsan eden yeya i~lerin en inee ye gizli yonlerini
bilendir. 115 Allah Habirdir; hi9bir~ey gizli kalmayaeak tarzda bilen, miilkiinde
olup biten her~eyden, hareket eden bir zerreden bile haberdar olandrr. 116

AYET: 17

~~ CJl .!.4l.pl \.A ,)~ ~l J #l :.f'~' J JJ~4 r' J a~l ~l ~ \.:

. J.r~' ~f :..~
"Yavrucugum namaZl dozdogru kzl. iyiligi emret, kOtillukten vazger;ir.
Bao$zna gelene sabret, dognlsu bunlar azmedilmeye deger i,~lerdir. "

Yiiee Allah, -ogluna nasihat ederken- nasihatm netieeye yarmaSl wm

gerekli muhakemeye, ifadelerde kullamlmasl gereken tertibe ye eo~kun bir
hissiyata sahip bir babanm dilinden ferdin ruh diinyasmdaki teyhidi
gergekle~tirdikten sonra diinya planmdaki ahenk ye teyhidine yoneliyor. insam
her tiirlii kotiiliik, giinah ye ta~kmhktan koruyaeak kalenin yolunu gosteriyor. Bu
ilahl Slgmak ibadetlerin sultam namazdrr. Aym zamanda namazm edasl ferm
oIgunlugun gergekle~mesi i9in yazge9ilmez esastIr. 117 Pe~inden eemiyetin
olgunlugu ye lslahI i9in ma'rufun emredilmesi, miinkerin ahkonulmasl,
engellenmesi getiriliyor, T eyhi din, ihsfuun mesuliyet ~uurunun ye biitiin ahlaki
giizelliklerin millete anlanhp bunlarm mukabilindeki her tiirlii 9irkinliklerin de
gosterilmesi emredilmektedir. Aneak konu edilen emirlerin gergekle~mesi ise
sabrenneye baghdu'. Ayet-i J~.erimede bu yazifeyi yapanlarm eza ye cefa: ile
kar~lla~aeaklan sabrm emredilmesiyle de a9Iklanrm~ oluyor. 118 Ciimle namazla
ba~laYlp sabrrla bitiyor. (:iinkii her ikisi ilahl yardurun istenmesinde ye elde

115 Ylldmm. Suat. Kur'an'da Uluhiyef, s.229

116 Ylldmm, Suat, ayrn eser, s.139
117 Beydavi. IJ/229.
118 Razi, a.g.e., XXV1l49: fun Kesir, a.g.e., VI/341

82
edilmesinde bir vesile olarak gosterilmektedir. 119 Bunlar Allah tarafmdan
yapllmasl emredilen, nebilerin, slddtklerin yaptlgl iriide ve saglam bir niyet
isteyen i~lerdir. 120

AYET: 18

.;~ J~ J5 ~ ~ ~I ~I ~r ..)'}11,) ...:nl ~ J ~WJ!.l~ ~~ J

"jnsanlarz kilrilmseyip yilz revirme, yeryilzilnde bobilrlenerek yiirilme;
Allah kendini begenip ovilnen hirkimseyi ~iiphesiz ki sevmez. "

" ~" insanm yiiziiniin bir tarafa dogru egrilmesi, donOk olmasldrr.
Yiiziiniin bir tarafi iyin de soylenir. Aynca develere isabet eden bir hastahktrr ki
deve boynunu bir tarafa dogru egriltir, dondtiriir. Hikmet yUklii ifadelerin tertip
ve iislubundaki bir inceligi daha burada gorrnekteyiz. Dst taraflarda Kur' an
ahlaIayla ~ekillenen bir portre yizildi. <;ile ve sOOntl iyinde yapIlan bir kulluk
ogretildi. insanm bunlarla erdigi kemali ve iistiin ki~iligini koruyabilmesi ise ayn
bir yaba ister. Bu sebeple bu ahlak-l hasenenin en biiyiik tehlikeleri bu iiyetlerde
sayIlmaktadrr. ilk ve en onemli oIan ~eytanm da ayagmm kayrugI husus
kibir,ba~IangIyta yasaklanmaktadrr. 121

Yukarda ferdl olgunlugun i~aret ta~Ian ilk olarak verilirken burada

cemiyeti olgunla~trrmanm ilk esasIan gosterilmektedir. 122 ins anl an, kiiyiik
gorerek onlarIa konu~malarilllzda kIsaca kar~Illkh ili~kiIerde, hafife ahp
onemsemiyerek onlan dinlememek gibi bir davram~a sakIn girrneyin. insanlara
tepeden bakmaym. 123 Miitevazi olun. En azmdan giileryiizle mukabele ediniz/
denilmektedir. 124

119 Bildi, a.g.e. XV/175: Bakara, 2/153

120 R.azl, a.g.e. XXV/149: Elmal11l. a.g.e. VJ/3847
121 Bikat a.g.e. XV1176
122 R.azl, a.g.e. XV/149
123 ibn Kesif. a.g.e., VJ/341
124 Ebil Davud. Libas. 24

83
 Yiiriidiigu zarnan da insan salmarak, yalllnh da yfuiimemelidir,
bobiirlenerek yiirtimemelidir. Zira insan ayette de geyen topraktan yara1:1hru~trr.
Toprak ise en alt zemindir. 125

Allah, Kur'an'da "Yeryiiziinde bdbiirlenerek yiiriime, <;iinkii sen ne yeri

delebilir ne de boyca daglara ula~abilirsin." 126 ve Hz.Peygarnber(s.a.v)
hadlslerinde "Her kim kibir ve <;alzmlz yiiriimek i<;in elbisesini toplarsa Allah
kzyamet giinii onun yiiziine bakmaz." 127 buyurmak sfuetiyle kibrin yirkinligine
i~aret etmi~lerdir. Ayetin sonunda ise sozlerinde ve davram~larmda ba~kalanru
kUyUk goriip hafife alan veya kendinde, insanlarda olmayan iistiin (ozellikler)
meziyetler oldugunu zannedip kendini begenenlerin Allah'm sevgisinden yoksun
kalacaklan anla1:1lmaktadrr. 128

AYET: 19

. ~! ~~ ~!~~!~! ~! ~~ ~~! J ~ J ~! J

"Yiiriiyii~iinde tabi 01; sesini kzs. Seslerin en <;irkini merkeplerin sesidir. "

Bir onceki ayette miisliiman bir tebligcinin uzak durmasl gereken davram~
biyimleri anla1:1hru~1:1. Adeta bir "der-i mefsede veya tehalli" olyiisii yerine
getirilmi~ti. Bu ayette ise yasaklanan davram~larm alternatifi, yapllmasl gereken
tavrrlar bir bir srralanmaktadrr. Boylece bir "celb-i menafi veya tehalli" prensibi
pratik hayata aktanlmaktadrr. ifrclt yiiklii davram~lardan inananlar komnurken,
onlann tefrite dii~memeleri iyin mukabil fiiilller tavsiye edilmektedir. 129

insan arzulanru ya diliyle ya da fiillleriyle dile getlflf. Fiillerde diger

canlIlarla mii~terek vasf! payla~rrken lisan ozeliginde farkhhk arzeder. Aynca
insan iyin iiy onemli husus vardrr: Organlan ile hareket, diliyle konu~mak ve
kalbiyle bir~eye niyet etmek olmak iizere. Yiice Allah 16. ayette kalbin fiillerine

125 Bikal, a.g.e., XV/I77

126 isra, 17/37
127 Ebfi Davud, Libas, 27
128 Razl, a.g.e .. XXVll49
129 Razl. a.g.e., XXV1l50: Bikal, a.g.e., XVIl78

84
dikkat ye1ani~ti. Devammdaki ayetlerden ba~layarak 19. ayete kadar ise fiili' ve
kavll davraru~laruruZ1 goz oniine getinnekte ve onlara geryek kimliklerini ve
vazifelerini gostennektedir. 130

insan yfuiidugunde mu'tedil olmahdrr. Ne yok sfuatli ne de yok yava~,

tabii bir seyir takip etmelidir. Tela~h bir yfuiiyU~ insanm vakiir ve sekinesini
bozdugu gibi hasta olmamgl halde hastalar gibi siikliim-piikliim veya zillet ifade
eden yiirUyU~ de tevazu degildir. 131

insan daima fItrf, vakarh ve dengeli yUriimelidir. Hiybir miinasebet

OlmakSIzrn, gereksiz yere sesini yiikseltmek veya alyaltmak eta dogru degildir. 0
halde insan konu~urken bagInnamalIdrr. Sesini mutedil hale getinnelidir. <;::iinkU
Allah "Boylece sizi adaletli bir toplum yapUk; oteki insanlara kar~1 ~ahit olas1ll1z
ve Peygamber de size ~ahit olsun diye .. " buyurmaktadrr. 132 0 halde inananlar
dairna denge unsuru ba~kalarmm davraru~lan iyin hem bir model hem de bir
mihenk ta~1 OlmalIdrr.

Ayet-i K"erimede merkeblerin sesmm zikredilmesine ~u ~ekilde yorum

yapIlmaktadrr: "Her canh bir arzu veya bir miinasebet sebebiyle sesini yUkseltir.
E~ek ise bagInnaSI gerektigi yerde sesini yIkarmaz fakat hiybir alaka yokken de
ba~lar arunnaya." 13 3 Bu ayIdan sebepsiz ylgrrtkanlIk yapanm durumu merkebin
haline yok benzemektedir.

7) Allah'm SaYlslz Nimetleri ve inanmayanlarm Tutarslzhgl

AYET: 20

~f\J.; ~ ~l$. ~! J ~l~! ,) ~ J ~!~! J ~ ~ ~ ~! ~! IJj r-ll

. ~ y\,;;S' ~ J r.;~ ~ J ~ ~ liJ! J J~~ ~ ~Wf :..~ J Lk4 J
''Allah'zn gok/erde a/an/arz da yerde a/an/an da buyrugunlc aitzna

D~-" a.g.e., XXV/1-0

130 1UU.l, )
131 ibn Kesir, a.g.e., VI/342; Nus!, a.g.e., XXIl91
132 Bakara, 2/143
133 Razi, a.g.e., XXVII) 1
A' -

85
verdigini, nimetlerini apk ve gizli olarak si::e bolca ihsanettigini g6rmez misiniz?
insanlardan, Allah hakkznda hiqbir bilgisi olmadan, dogrulllk rehberi ve
aydznlatzcl bir kitap blllllnmadan tartz~anlar vardlr. "

Yiice Allah bu safhada yeniden 10. ayette i~ledigi, kainattaki Allah'm

vahdaniyetini anlatan delillerle meseleyi anlatan iislubuna donmii~tiir. Ancak
daha once birkay tane nimetini zikretmi~ti. Burada ise goklerde ve yerde bulunan
biitiin nimetlerine bakI~lan yevirmektedir. Once aIill delillerle tevhid anlanhyor
daha sonra enrusl delillerle konu detaylandmlmaktadrr. 134

" ar\l; " Elimizde bulunan bildigimiz gordiigiimiiz nimetlerdir. Aynca

insanm cisminin sIhhati ve miikemmelligi olarak ta anla~lhru~trr. ,,~~ " Bilip
goremedigimiz akIl, man ve benzeri manevi ozelliklerimiz bu kabil
nimetlerdendir. 135 Zahiri nimetleri; diinya nimetleri, Peygamberlerin
gonderilmesi ve kitaplarm verilmesi ~eklinde tefsir edenler de vardrr. Batm ise
ahirete ait liituflar olarak degerlendirilir. 136 Zahir "nzk" , bann "giizel ahlaktlr"
tarzmda yorumlar da vardrr.

Hz. Peygamber'e Cs.a.v) soruldugunda: "Zahirin islam ve beden sIhhati,

bat1mn ise Allah'm bir kISlffi giinahlan affetmesidir." ~eklinde
cevaplamI~lardrr.137 Su ayet te bu iki kavramI ayIklaYlcl mahiyettedir: "Allah'm
nimetini sayacak olsaruz, bitiremezsiniz. " 138 Yani bilebildiklerimiz ayIk,
bilemediklerimiz ise kapah nimetlerdir.

"Allah si::i ::orlamak istemez, Allah sizi arztzp iizerini::e olan nimetlnz
tamamlamak ister ki .~iikredesiniz." 139 ayeti de yukardaki ayeti ayIklam aktadtr.

134 R~azI.
~ a.g.e.. XXV/l-)
)_
135 Raglb. a.g.e., s.318: Kurtubl. a.g.e., XIV/50: Nus!, a.g.e., XXI/93
136 Nus!, a.y.
137 SUyUt!, ed-Dum"l'Uvfenszir, VI/525
138 ibnlhim , 14/34
139 M5.ide, 5/6

86
Allah kullanna olan sonsuz liituflanna onlan cennetine koymakla de yam edecek
ye orada degi~ik ihsanlanyla onlan ho~nut edecektir.140

Yiice Allah giine~i, ayl, geceyi, giindUzi.i ye sulann iizerinde yiizen

gemileri hep bizim i9in yaratmI~, insanllgm istifadesine sunmu~tur. Yine
riizgarlan, yagmurlan, kan, meYsimleri, atmosferi, yeraltmdaki saYlSlZ madenleri
ye daglan be~erin hayatmI idfunesine funade kIlnu~tIr. insanoglunu ise kandisine
kulluk i9in yaratmI~tIr. Ancak biitiin bu Allah'l anlatan degi~ik dill er ye o'nun
birligini haykIran saYlSlZ ~ahidlere ragmen hala Yaratlclsl hakkInda ye O'nun
slfatlan hususunda ileri-geri soz soyleyen ye onlan inkara yonelenler yardrr.
Allah'm birligi ye rubftbiyyeti hususunda Allah Rasulii'yle tartl~anlann, Nadr b.
Hans, Ubeyy b.Halef ye Omeyye b.Halef oldugu kaydedilmekle 141 beraber
bunlar tarih boyunca bir ge~it ~irke ye ateizme saplanmI~ insanlardrr.

Daha once de belirtildigi iizere hi9bir ilirn insaru Allah'l ~irke gotiirmez.
Bu miinaka~a edenler akli bir ilme de sahip degillerdir. Bir miir~itten yeya bir
Nebiden kendi saptkltklarma dair bir~ey de a1mamt~lardrr. Bir rehber, bir yol
gostericileri de yoktur. Hatta dogruyu yanll~l anlatan bir kitaptan da bir~eyler
okuyup ~irki miidafaa etmiyorlar. 142 Bilakis inatlanndan, ufuksuzluklanndan ye
en onemlisi hikmetten nasipsizliklerinden ~irkin dayas1ll1 giitmekteler. Kur'an-l
Kerim " ~" kaydllll koymakla onemli bir noktaya deginmektedir. Bu kitap
karanlIktan insanlan aydmltga ula~tIran, ifadeleri berrak ye nurlu bir kitaptIr.
Tahrif ye tagyire maruz kalmI~ bir kitap bu konuda delil olamaz. Zira teslisi iman
esaslanndan sayan incil de bir kitaptIr ama "miinir" degildir. Bu sebeple
kendisiyle isti~had edilemez.1 43 Halbuki onlar "Filhakika ~'eytanlar, sizinle
miicadelede'bulunmalarz ic;in dastlarzna telkinatta bulunurlar. Sdyet anlara
uyarsanzz, siz de diipediiz mii.~rik alur c;zkarsznzz." 144 ayetinde anlatllan

140 Kurtubi, a.g.e., XIV/50

141 Al' USI,
, . a.g.e., XXI/94

142 Alusi, a.g.e., XXl/94, Kfumni, MehdsiniU-Te'vil, Xlll/4804

143 R'azI,
, a.g.e. XXV/1-3
.)
144 En'fun,6/121

87
~eytanlann tezyinlerine, yaptIklanrun giizel oldugu ~eklindeki yesyeselerine
dayanmaktadIrlar. Ba~ka hiybir tutunacak delilleri yoktur.

8) Toplumun Yanh~ Yonlendirmesi

AYET: 21

~~I ~\5 .,J JI \,j~4T ~ \,j~J ~ ~ u4 1.,J1l ~, J;I ~ 1~1 ~ JJ I~I J

. ~l yli>- 01 ~~~
"Onlara 'Allah'm indirdigine uyun' denince 'Babalarzmlzl uzerinde
buldugumuz yola uyarzz' de rler. fa ~eylan babalarml alevli ate~in azabma
9agzrml~sa? !"

Mu~riklerin bu tavn Kur'c1n'da degi~ik uslup ye yesilelerle yer yer

anlanhm~trr. Su ayette de: "Onlara 'Allah'm dinine uyun' denilince 'Haylr
atalarzmlZI yapar buldugumuz ~eye uyarzz' derler. fa alalarz bir~ey akledemeyen
ve dogru yolda olmayan kimseler idiyseler?" 145 bu husus farkh bir boyut
eklenerek aytklanmaktadIr.

Lokman Sfuesi'nin 10. ayetine kadar anlanlan geryekler, bu b6liimde, 20.,

21. ye 22. ayetlerde tertip aylsmdan farkll ye daha yeciz olarak yeniden
i~lenmektedir .

insanm ki~iliginin, kimliginin yeya ahlakmm te~ekkiiliinde tartI~maslz

buyiik bir role sahip ebeyeynin konumu belirlenmektedir. Ornek bir baba ve
meziyetleri anlanlrrken tarn aksi y6ndeki bir anne-baba ye ozellikleri de
hatrrlanlmaktadrr. Aynca insanm ahlakmm olu~masmda ilk kaynak olarak yahiy
zikredilmektedir. Allah'm kelamI olan bir kitap her tiirlu telakki ye
all~kanhklardan iistUndiir. iyinde ya~adlg1ill1Z cemiyetin degerleri, arzulan ye
fazilet-rezilet telakkileri Kitab-l Miinir' den yani ilahl yahyden ne kadar istifade
etmi~ ye onun aydInlancI l~tklan altmda ne kadar ye~ermi~ ye geli~mi~se i~te 0

kadar bizim iyin bir merci, bir kaynaktrr.

145 Bakara,2/170

88
 Hz.Peygamber (s.a.v) onlan Allah'm soziine uymaya, Kur'fuJ.'a 9agmrken
Mekke'li mu~rikler ise babalannm sozlerine ve yaptIklarma talip olmaktalar. 146
Bu iki soz arasmdaki farIa anlayamayaeak kadar basiretsiz bir toplumun varaeagl
yer aneak eehennem olabilir.

Ayette taklid yerilmektedir. insan neye inandIgmm bilineinde Olmalldrr.

imarum tahklk mertebesine 9Ikarmalldrr. Halkm taklidi imaru ise inandIgt
esaslara ~eksiz ve tereddutsiiz inanmakla tasvib edilebilir. Yoksa tereddut ve
~uphelerini izale edemeyen birinin taklidi imanla yetinmesi asla dogru
degildir.1 47 BabalarmI, ~eytan -~irki giizel gostennek sfuetiyle- alevli ate~e
9agmp dururken hala onlarm pe~ine du~mek ~a~Ilaeak ve alal ve hikmetle te'lif
edilemeyeeek tiirden bir yanll~hktrr.

9) Allah'a Teslimiyet ve O'ou iokarm Neticeleri

AYET: 22

. ljoO~' t)~ liJ, JI J ~"J' OJ~4 ~l.~' ~ ~ ~ J liJ, JI ~J ~ ~ J

IIjyilik yaparak kendini Allah'a veren kimse, ~ilphesiz en saglam kulpa
sarzlml~ olur. j~/erin sonucu Allah'a aittir. "

AJlah'm saYlslz nimetleri ve lutuflan kar~lsmda ilgisiz kalan bir topluluk

oneeki ayette gozoniine getirilmi~ti. Qnlarm alal ve muhakemelerindeki
koksiizliik anlatIlmI~t1. Bu ayette ise Allah'm sonsuz ihsaruarmI israf eden kullara
kar~IlIk her~eyde en iyiyi ve en giizeli yakalayan ve Allah'a guvenen bir toplum
dile getirilmektedir.

" ~~I " Kokii itibariyle sulh ve selamet ma'nalarma gelmekle beraber
inlayad ve itaat etme ma'naIarma gelir.148 islam'm u9 ana ma'naSl vardrr: a) "Si:::e
miisliiman oldugunu bildirene, dilnya hayatznzn ger;ici menfaatine goz dikerek:

146 D'<:~
~, a.g.e., XXV/1-'"
).)
147 Al~ USl,
~ . a.g.e., XXl/9-)
148 Asun
~
Efendi, a.g.e., III/482

89
 'Sen mii'min degilsin' demeyin. " 149 ayetinde anlanlan, pratikte iman ye islfun'm
aym ma'nada kullamldlgI hususudur. b) imandan daha umfunl ye imanm bir
mukaddimesi mahiyetinde, henliz mtishimanhk degil, mtisltimanhga giri~
ma'mlsilll ifade eder. Nitekim: "Ey Muhammed! Bedeviler: 'jnandlk' dediler, de
ki: 'jnanmadmlz; ama 'jsliim olduk' deyin; inane; heniiz g6niillerinize
yerle~medi'." 150 ayetinde bu ma'naYl ifade etmektedir. e) Son olarak ta imandan
daha ozel ye onun tistiinde ihsam da iyine alan bir ma'nada kullamlmasldrr ki
yukardaki ayette bu ma'nada kullamhm~trr.151 Aynea "J " harf-i eeriyle
mtiteaddi yaplhrsa tahsis ifade ederken "J l " ile mtiteaddi oldugunda tefv1z
ma'nasilll ifade etmektedir. 152 Allah'l goruyor gibi kulluk ederek btitiin i~lerini
Allah'a hayale eden, btitiin yonleriyle iliihl iradeye boyun egen bir insan
kopmayan, saglam ye bir ueu iliihl rahmete uzanan bir kulpa yapl~illl~trr.153 Zira
Allah'm himayesine girmi~tir.

Zaten donti~cte sadeee Allah'a olaeaktrr. ihsan sahibi ye her~eyiyle Allah'a

teslim olan} amellerinin kar~lh~ goreeek, ilahi rahmet ye magfrrete nail
olaeaktrr.

A.YET: 23-24

. ;J~l ~l~ ~l$.liJ, t,), l # ~ ~ ~~ yl 0.# ~~;JJ.# ;r J

. ~La yl~ Jl ~~~~Ij ~

IIjnkar edenin inkarcllzgz seni iizmesin: onlarm d6nii,yii hizedir. 0 zaman

yaptzklanm kendilerine haher veririz. Allah, kalplerde olam ~iiphesiz hilir.
On/an az hir siire gee;indiririz, sonra da agzr hir azaha siiriikleriz. 1/

149 Nisei 4/94

150 Hucurat, 49/14
151 Raglb, a.g.e .. 5.240: Elmahh, Hak Dini, VI/4483-84
152 Kurtubi, a.g.e., XlV/51
153 Ibn.
. . a.,::,.e.,
KeSlf. a ,., - . ~ ~.
VI/.,)O, a
AlUSl. a.,::,.e -"
.. x.,XII9), ~ .
Sevkam, .. .
Fethul-Kadlr, ') ')
IV1-4_

90
 Yiice Allah, Allah'a tesIim olmu~ insanlan ye aklbetlerini zikrettikten
soma bu ayette Peygamber(s.a.y)'i ye iman ehli olanlan teselli etmektedir. Zira
etrafindaki insanlar inanmamakta yan~lyor ye ellerinden geIen her tiirIii koruIiigu
de yapmaktan geri durmuyorlard1. Halbuki 0, Kur'an'm anlattIgI gibi "Onlar
inanmlyorlar diye neredeyse kendisini mahvedecek" gibi oluyordu l54 . insanlarm
kurtulu~u iyin kendisini bitirircesine gayret ediyor ye onlar adma derin iiziinrulere
dallyordu. Allah, kafrrlerin O'na hiybir zarar yeremeyeceklerini 155 ye onlarm
saptklIk ye ~irk iyinde omfulerini heder etmelerinin o'na bir sIkmn
getinneyecegini 156 aytklamaktadrr. Zira Allah onlarm her tiirIii zarar ye koru
pIanlanru bertaraf edecek ye yaptIklan zuliim ye isyanm cezaSllli onlara
yerecektir. Biitiin magdur ye mazIumlarm intikam1lli ye hakkllli alacaktrr. 157
Onlara diinyada bir miiddet mehil yerilecek, biraz ondan faydalanacak ye
ya~ayacaklar. Ancak bunlarm ebedi bir alemde, ebedi nimetlerle kIyasIandtgmda
ne kadar az ye kiiytik oldugu anla~t1acaktrr.158

Bu durum ~u ayet-i kerimede de vurgulanmaktadrr: "De ki Allah'a kar.F

yalan uyduranlar kurtulu~a eri~emezler. Onlar ic;in dunyada bir muddet gec;inme
vardlr. Sonra d6nu~leri bizedir. jnkarlarzna kar~llzk onlara c;etin bir azap
tattzracaglz." 159

Daha soma ise agrr bir azaba siiriiklenir ye yaresiz brrakllrrlar. Azabm
,,~I$. " ibaresiyIe anlaturu azabm ~iddetini ye dayarulmazh~ anlatmak iyindir.
Allah'm huzurunda yapttklannm zilIeti ye utany yericiIigi gozIer oniine
serilmekte, agrr azaba girmek istemeyen bu insanlan meIeklerin siiriikleyerek
ate~e gorurii~leri ye onlarm da yaresiz yrrpllli~lan tablola~tmlmaktadrr. 160

154 Suara, 26/3

155 Beyd~'
aV!, a.g.e., Ill?'"'
_-' 0
156 Firuzabaru, a.g.e., V/65 (Mecmau't-Tefasir i9inde)
157 Z em ah~en,~ a.g.e., ITI/?'"'-
_-')
158 Taben, a.g.e., XXI/80; AJusi, a.g.e., XXIl96
159 Yunus , 10/6970
,
160 Rful, a.g.e., XXV/155; Seyyid Kutub a.g.e.,V/2794

91
 10) Fltratm Dili

AYET: 25-26

. iJj+~ '1 ~;5! ~ ~ w! J:i~! J~ JP)~! J ~!~! ~ ~ ~L ~ J

. ~! ~! jA~' iJ! JP)~! J ~,~! J Le ~

"Gerc;ekten de onlara: 'Gokleri ve yeri yaratan kimdir?' diye sorarsan
'Allah'tzr'derler. De ki: 'Hamd Allah'a mahsustur' ama c;ogu bilmeder. Goklerde
ve yerde olanlar Allah'mdlr. Silphesiz Allah milstagnidir, ovillmeye layzktzr. "

Allah goklerde ye yerde insanm hizmetine sundugu gortinen ye

gOriinmeyen saYISIZ nimetlerini anchktan soma hala kiifiirde direnmenin
ma'naslzhg1ll1 ortaya koymu~tur. Boyle bir tablo kar~lsmda mii~rikler, Aziz ye
Alim bir YaratIcI'nm yarhg1ll1 ikrara mecbur kalmI~lardlf.161 Adeta delillerin
serdedili~i iyinde bu noktaya siiriiklenmi~lerdir. Burada Hz.Peygamber'e hamd ye
senanm ancak Allah'a ait oldugunu hatrrlatmasl emrediliyor. <;iinkii goklerde ye
yerde olan her~eyin yaratIcIsI, sahibi ye yoneticisi olan Ulu yarhk, tapllmaya
layIktrr. 162 Kul nasIl sahibinin ortagt olabilir? Miilk nasIl malikinin e~iti olabilir?
t~te durum ye i~in iy yiizii boyleyken Allah'a ~irk ko~mak, kullara kul olmak,
e~yaya tapmmak ye kudsilik yermek sadece bilgisizlik ye dii~iincesizligin
mahsulii olabilir! Biryok ayette belirtildigi gibi bu ayetten de mii~riklerin Allah'm
kainatIn tek yaratIclsl olduguna inandIklan anIa~llmaktadlf. Ancak yamldIklan
nokta ba~ka ~eylere tanrIsal gUyler atfetmeleri, Allah'a tapacaklan yerde araCl
sandman uydurma tanrIlara tapmalandrr. 163

S. Kutub meseleye degi~ik bir boyut katarak Allah'm kainata ait gosterdigi
delillerden soma ki~iyi vicdamyla, fltratIyla kar~l kar~lya getirdigini
belirtmektedir. Deyamla kainatIn iyinde cereyan eden ba~dondiiriicii ahenk, olyii
ye her~eyin yok ince detaylarma kadar yerli yerinde takdir edilmesinin katiyen
tesadiife yerilemeyecegini hatrrlatarak bunlarm bir irade ye kudretin neticeleri

161 Beyd~' aVl, a.g.e.. II/T'O

_.)
·16?- Al~ us!.
~. a.g.e., XXI , D;' ~
~.aZl, a.g.e.,
XXV/1--
))
163 Ate~, Siileyman, a.g.e., VII4

92
oldugunun inldir edilemeyecegini vurgulamaktadrr. insan fltratmm, vicdamrun
sesini dinlediginde bu geryegi mutlaka duyacaktrr. 164

Fakat iHihl Kitap kar~lsmda dahi duymamazhktan gelen bu insanlar

fltratm, vicdanm sesini dinlemede de yine ayru hataYl i~liyorlar. iylerindeki bu
btiytik ve kIymetli hazinenin farkma varamaytp ~irkten ~Ukre donememektedirler.
Halbuki Allah ne onlarm amellerine ne de senaIarma muhtaytrr. NasIl hayatIm1zm
sfumesi iyin yemege, havaya ve daha nice nimetlere muhtaclz, ayru ~ekilde ahiret
azIgl olarak da, takvfunn bir geregi olarak ibadetlere ihtiyaclIDlz vardrr.

11) Sonsuz ilim ve Kudret

AYET: 27-28

~, ~\..JS ~~I .;AI ~ Q~ ~ Q~ ~I J ~~I op ~ J'J~I .) ~ ~I ~ J

. ~ ~ lill ~I o.\?IJ ~ ~, ~ ~ J ~ ~ . ~ j!j$ lill ~I
"Yeryiiziinde agr;lar kalem, denizler de (miirekkep olup) arkasmdan yedi
deniz daha ona destek olsa da (Allah/m kelimeleri yazz/sa) yine Allah'zn
kelimeleri tiikenmez. Dogrusu Allah giir;liidiir, hakfmdir. Sizin yaratzlmanzz ve
diriltilmeniz bir tek ki$i(nin yaratzlzp diriltilmesi) gibidir. "

Niizul Sebepleri: Mekke'de isra Sfuesinin 85. ayeti nazil olmu~tu. Bu

ayettte "Ey lvluhammed! ,')"'ana n1hun ne oldugu hakkznda soruyorlar. De ki: 'Ruh
Rabbimin emrinden ibarettir. Bu hususta size pek az bilgi verilmi$tir."
buyurulmaktadrr. Hz.Peygamber Medine'ye gOy ettiginde yahudi alimleri gelip,
ayette kendilerine pek az ilim verilenlerle ilgili olarak: "Ya Muhammed, bununla
bizi mi yoksa kavrnini mi kastediyorsun?" diye sordular. Bunun tizerine Allah
Rasuli.i: "Hepinizi kastediyorum." buyurdu. Yahudiler bu defa: "Ey Muhammed,
senin de soyledigin gibi bize iyinde her~eyin ayIklamaSl bulunan T evrat
verilmi~tir." ~eklinde mukabelede bulundular. Allah'm Elyisi de: "Allah'm ilminin

164 S. Kutub; a.g.e. V/279

93
yanznda Tevrat'ta bildirilenler de pek azdzr." ceyab1ill yerdi. Bu olay iizerine 27.
ayet nazil olmu~tur.165

Diger bir riyayete gore mi.i~rikler: "Yakmda bu sozler bitip tiikenecekler"

demi~lerdi. Allah'm KelamI'nm bitmeyecegini anlatan yukandaki ayet bunun
iizerine nazil olmu~tur.166

Ayette geymekte olan "~~,, ibaresiyle Allah'm sonsuz ilmi ye

hikmetine ait sozler kastedilmektedir. ilk olarak kaydettigimiz sebeb-i niizul ile
de bu gorii~ uyu~maktadrr. Diger bir gorii~e gore Allah'm e~siz sanat eserleri,
yarattIgl ye takdir ettigi ~eylerdir ki herbiri O'nun biiyiikliigunii ye azametini
anlatan bir sozdiir. Kur'fru'da Hz.isa iyin "Allah'm kelimesi" denildigi gibi Allah
bir~eyin olmas1ill istediginde ona "01" demesi ye oluyermesi de bir kelimedir.
Bunu Allah'm sonsuz slfatlan ye isimleriyle kendisini anlatan sozleri olarak
algIladlglIDlzda bunun iyine Kur'fru'daki ayetler de kainattaki ayetler de girer. 167
Razi de bu gorii~ii benimsemektedir. Aynca ayetteki "kelime"nin sebeb-i niizulle
takyidine katIlmaYlp umum ifade ettigini savunur ye delil1endirir. 168 fun Kesir
ayet hakkmda riyayet edilen ye Medeni olmas1ill giiylendiren riyayeti hatrrlatarak,
"Mekki olduguna dair de riyayet yardrr ye bu me~hur olandrr." demek sfuetiyle
ayetin Mekki olmasl yoniine meyletmektedir. 169

Allah'm nimetleri ye sonsuz isimlerinin tecellileri saYllIp geregi gibi takdir

edilemez. (:iinkii Allah Rasulii: "Ey Allah'zm seni geregi gibi sena edemiyorum.
Sen kendini 6vdilgiln gibisin. " buyurmaktadrr. 170

Ayette geyen " ~ " kelimesi de kesretten kinayedir, hasr ifade etmez.
TlpkI ~u ayetteki ,,~ " kelimesi gibi: "De ki: 'Rabbinin s6zierini yazmak ir;in

165 Vihidl. a.g.e.,. s. 257: Taberi, )LXI/81

166 Taberi, a.g.e., XXI/81
167 Nusi, a.g.e., XXI/lOO
n:l~ a.g.e., XXV/I-7
168 1UlL..I, J

eSlr, a.g.e, VII".)J_

169 Ib' ll. K' -,
170 Muslim, Salat, 222

94
denizler murekkep alsa ve bir a kadarzm da katsak, Rabbinin sdzleri tukenmeden
denizler tiikenirdi." 171

Zira Cenab-l Allah azizdir. Hiybiqey O'na galebe yalamaz. irade ye

hillaniine muhalefet edemez. Kudret ye gUy sahibidir. Allah aynca haklmdir.
Butiin soz, fiil ye i~lerinde miikemmellik ye hikmet buhmur.

Mekke'li mii~riklerden yeniden diri1i~i aklllanna slgl~trramayan ye ileri-

geri soz soyleyenler yardI. 172 Bunlara ceyap olarak Yiice Allah ilk yaranh~a
nasll gUy yetirmi~se daha kolay olan sonradan diriltmek iyin de (Allah'm) gUcu ye
kudretinin yarhgoo anlanp her ikisini aym tutmakla (Allah'm) kudretinin mutlak
ye smrrslzhglill vurgulamaktadrr.

Bir onceki ayette ye bu ayette sonsuz ye smrrSlZ yarhkIa sonlu ye smrrh

yarhkIar mukayese edilerek 173 mahlukun ma'bud olamayacagI ye ibadete sadece
Sonsuz ye Mutlak bir yarhgm laylk oldugu dolayh olarak anlanlmaktadrr.
Dirili~ten bahsedilmek smetiyle de hesab ye sorgunun geryekle~ecegi, her~eyin
insanlara haber yerilecegine i~aret edilmektedir.

12) Afaki Deliller

A.YET: 29-30

~p J5 ~I J ~I ~ J J.)I ,) ;~I ~J! J ;~I ,) J.)I ~J! ~, ~, j~'

J.i'YI Q,jJ~ :..r ~~~ \.0 ~I J ~, JA ~, ~4 ~~ . ~ ~~ ~ .1, ~I J ~ ~I JI
. ~I ~WI JA .11 ~, J
''Allah'zn geceyi gunduze ve guzduzu de geceye kattzgznz, herbiri belirli bir
sureye kadar hareket edecek alan Gune~'i ve Ay'z buyruk altznda tuttugunu;
Allah'zn yaptzklarzmzdan haberdiir aldugunu hi/me:: misin? Eu Allah'zn hak

171 Kehf, 18 I 109

171- lb' nu"'lK
- ayyun el- e ' Z'd"'IL£
eVZl, . VI"/7'K
a U -lVleSlr. .j_. Urtub'I, a.g.e., XIV/-I
)_
173 S. Kutub; a.g.e., V 12795

95
olmasmdan ve O'ndan ba~ka laptlklarz ~eylerin balll olmasmdandzr. Dogrusu
Allah yiicedir, bUyiiktiir. "

Allah'm mutlak ilmine ye kudretine ait kelimelerinin sonsuzlugu bir onceki

ayette yurgularnm~tI. ilk yaratIh~ ye dirili~e dair iHihl kelam hemen pe~inden
getirilmekle "Allah'm kelimeleri" izah edilmeye ba~larnm~tl. Bu ayetlerde de yine
ilahl kelimelerin eserlerinden omekler yermek sfuetiyle insanhk bir kere daha
gen;:ek ma'budun oniinde ba~ egmeye dayet edilmektedir.

Ayette, insanlarm hayannda onemli ye aynlmaz bir yere sahip oIan

zamamn olu~masmda hareketleriyle onemli bir yere sahip olan cisimlerin Allah'm
emrinde oldugu vurgularuyor. 174 Zira Mekke'li kafrrler olfunlerini zamana
baglamaktaycWar. Bu durum ~u ayette de aytklanmaktadrr: " 'Hayat ancak bu
diinyadaki hayatzmzzdzr. Gliiriiz ve y~arzz; bizi ancak zaman yok eder. ' diyorlar.
Onlarm bu hususta bir bilgisi yoktur, sadece boyle sanzrlar." 175 Aynca
ba~larma bir musibet geldiginde zamana sovmekte ye lanet okumaktayddar.
Nitekim bir kudsl hadlste Allah, "insanoglu dehre sovtiyor. Ben dehrim ye gece
ile giindiiz benim elimdedir' buyurmak sfuetiyle zamana sovmeyi
yasaklarm~trr.176 Onemli bir noktada insanlardan Gline~'e ye Ay'a tapanlann
ikazldrr ki Allah onlarm taptIklarmm yaratIhru~ ye emir alan ~eyler oldugunu,
kendilerine ibadet edilemeyecegini anlahnasldrr. 177

Bu ye benzeri ayetler son ilmi geli~melerle daha iyi anla~lhru~tIr. Kur'an'm

nazil oldugu devirde dlinyamn alemin merkezi olduguna ye giine~in onun
etrafmda dondiigline inarulrrdt. DolaYlslyla da giindiiz ye gecelerin gelmesi
Gline~'in hareketine baglanrrdt. 178 Halbuki a~aglda meallerini sunacaguruz
ayetlerde giindiiz ye gecelerin ardarda gelmesinde giine~in boyle bir hareketinden
bahsedilmemekte, bilakis dikkatleri yerin hareketine yekilmektedir.

174 Bikftl. a.g.e. XV/199

175 Casiye, 45/24
176 Buhari. Edeb, 101: Muslim, Elf'az. 4: Muvatti. Kelfun. 3
177 Mevdfidl, Tefhimii'l-Kur'an, 4/303
178 Kara.yam, ismail, Sonsuz Mucize Kur'an, s.242

96
 "O(Allah) geceyi, durmadan onu kovalayan gundiize biiriiyup orter." 179
"Gece de onlar il;in bir delildir. Gunduzu ondan 9lkarzp alzrzz da karanlzkta
kalzverirler. " 180

"Gormedin mi Allah geceyi gunduzun ir;ine sokuyor; gundiizii gecenin

ir;ine sokuyor. ,,181

"Geceyi gunduzun iizerine doluyor, gunduzu de gecenin iizerine

doluyor." 182

Gecenin giindiize ginnesi ye ozellikle geceyi giindiiziin iizerine, giindiizU

de gece iizerine dolamak ile ilgili hususlar dikkat yekicidir.

Tefsir ettigimiz Lokman SGresi'nin 29.ayetini bu ayetlerin l~lgmda ele

aldtgmuzda ~u geryek ortaya ylkmaktadrr:

Simdi geryekte i~in uzayda cereyan edi~ tarZl naslldrr? Amerikan uzay
adamlarmm iyice goriip uzay araylarmdan da fotografiarml yektikleri gibi,
ozellikle diinyadan yok uzak mesafeden baklldtgmda giine~ siirekli olarak,
yerkiirenin ona bakan yansllli aydtnlatugt halde, obiir yankiire karanhga
gomiilmektedir. Aydtnlatma sabit kaldtgt halde, diinya kendi yevresinde
dondugiinden, yankiire ~eklindeki aydtnllk bolge, 24 saatte bir diinya etrafmda
donerken, karanhkta kalan obiir yankiire de aym zaman iyinde aym geziyi
tamamlamaktadrr. Giindiiz ile gecenin bu kesintisiz yuyarlak dilimi, Kur'§.n
tarafmdan miikemmel bir biyimde tasvir edilmektedir... Giindiizlerle gecelerin
ardarda geli~i hususundaki bu bilgilere, Kur'an'm bazl ayetlerinde bildirilen
dogularm ye ba11larm yoklugu hakkmdaki ifadelell de ilaye etmek gerekir. 183

Aynca ayette Giine~'in ye Ay'm akIp gitmekte olduklan belirtilir. Ay hem

kendi yevresinde hem de diinya etrafmda doner. Bu iki donii~ii aym zaman

179 A'raf, 7/54

180 Yasin 36/37
181 Lokman, 31129
182 Ziimer, 39/5
183 Mauriee, Bueaille, Kitab-IMukaddes, Kur'an ve Bilim. s.244. (tre: Suat Ylldmm)

97
zarfmda, yani yakla~Ik 29,5 glinde tamamlar. Boylece Ay bizim bakI~nmza her
zaman aym taraf1ll1 gosterir.

Giine~ de hareket halindedir. Kendi yevresinde takriben 25 glinde doner.

Aynca yok saYlda yIldlz ihtiva eden galaksimizin bir merkezi vardrr. Galaksi
kendi merkezini mihver alarak kendi kendisinin etrafmda dondugtinden, haliyle
gtine~ de yuvarlak bir yorungeye gore bu aym merkezin etrafmda doner. 184
Ancak her ikisi iyin de belirlenmi~ bir stire vardrr. Bu muddet iyinde hareketlerini
stirdtireceklerdir. Ebedi degildirler. Kendilerine tayin edilen muddet bitince
onlann da eceli gelmi~ olacaktrr.1 85 Bu tayin edilen muddet iyin "Ktyamet am"
olarak yorum getirilmi~tir.186

i~te, kainatta cereyan eden hadlseleri, Giine~ ve AY'l, gece ve glindUzti

kudretiyle var eden ve onlan evirip yeviren bir Allah'm ilminden insanlara ait ;."
hiybir~ey gizli kalamaz. ilmi her~eyi ku~atan bir Allah yerytiziinde ya~ayan
insanlarm da yaptIklarmdan haberdardrr. i~lediklerinin cezaS1ll1 verecektir.
Boylece meseleyi kavrayan bir insan il:Th'i kudret kar~lsmda asla vurdum duymaz
olamaz; tizerine du~eni yapar.

Hiybir~ey yaratamayan bir sinegi dahi yaratmaktan aciz ve il:Thl iradenin

koydugu kanunlarm dt~ma yIkamayan ~eyler nasIl hak ma'bud olabilirler? Butiin
alemlerin Rabbi ve hamd'in geryek sahibi Allah'trr.1 87 Yukandaki ayetlerde de
anlahldtgt tizere Hakk olan Q'dur. Q'nun dt~mda her ilah bahldrr.

Hakk demek; inkan mtimkiin olmayan, varhgmm kabul olunmasl gereken,

hikmetin iktizasma gore e~yayl var eden ma'nasma gelir. Gazall'nin
tantmlamasma gore: "Her hakikatin kendisinden almdtgl, zahyla var olan hakiki
varlIk demektir.1 88 Allah'tan ba~ka her~ey Q'na muhtay ve Q'nun var etmesiyle

184 Maurice Bucaille, a.g. e., s.241

185 Mevd~..l';'
Uw, a.g.e., IV/"'O'"
.).)
186 Sevkfuli. a.g.e., IV/244
187 !bn.
. Kesir, a.g.e., VI/189
188 Ylldmm, Suat, Ulahiyyet, s.216

98
yar oIan aeiz mahluklardrr. Uluhiyyet adma hiybiqey degillerdir. Kainatm
yarhgl, yarhgl zatmdan oIan Allah'la kaimdir. "

Allah aym zamanda Aliyy'dir. Mahluklan iizerinde kudretiyle yileelik

sahibi olandrr. insanlarm kendisi hakkmda soylediklerinden, ko~tuklan
ortaklardan uzak, Yiiee ye Mfulezzeh'tir. 189 Allah Kebir'dir. Ululugu yanmda her
biiyiigful kiiyiildiigii mutlak biiyiik, kibriya sahibi ye yaranhm~ yarhklar iizerinde
mutlak haklmiyet sahibidir. 190

A.YET: 31

.;~;~ j..$J ":"4'i ..!.US J ~! 4.1""41 ~ ~~ liJ! ~~! J ...;,;. ~! u! j~!

"Gemilerin denizde Allah/m liltfuyla yiirildiigiinii g6rmez misin? Allah
b6ylece size varlzgmm delillerini g6sterir. Bunlarda pek sablrlz ve r;ok $iikreden
kimselerin hepsine dersler vardlr. "

En geni~ yeryeyede "Allah'm kelimeleri" O'nun yarhg1ll1 ve birligini

anlatan birer dildir. Kur'§.n-l Kerim daha sonra gelen ayetlerde bu yeryeyeyi
kiiyiiltmek sfiretiyIe semavi deIillere yer vermi~ti. Bu ayette ise, yerkiireye ait
denizlerdeki i~aretlerden bahsetmektedir. Bir sonraki ayette de Allah'm yarhgma
fitran yani viedam delil gostermek sfiretiyIe en dar yeryeveden delil gostereeektir.

Yeryilziinde rahat hareket etmeIniz ye hayatlmlzl siirdiirebilmeIniz iyin

Yiiee Yaranel kanunlar koymu~tur. Denizlerde gemilerin batmamasl iyin de
benzer sebepler yaratm1~trr. Biitiin bu eereyan eden harika olaylar O'nun
kudretini gostermekte, uluhiyyet, yahdet, hikrnet ye liituflannm geni~ligine i~aret
etmektedirler. 191

i~te biitiin bu parlak ye Canll i~aretlerden alyakgoniilliiler, yolda yilriime

adab1ll1 bilenler istifade edebilir. insanoglu bu noktada pek sabrrh ye yok
~iikreden olma ozelligine sahip olmahdrr. Zira bu iki temel esas imanm iki kanadl

189 Ayru eser, s.134;

190 Avru eser, s. 237
191 Thn. Kesir, a.g.e., VI/189; Beydavi, II/23!; AJusi, a.g.e., XXI/I05

99
mesabesindedir.1 92 Be~er belalara, musibetlere ve kulluk yaparken, Allah'a
itaatte sabrrh ve her tiirlii ihsan ve nimetler kar~lsmda ise ~iikreden, ~lffiarmayan,
bobiirlenmeyen biri olmahdrr. Kalbiyle, flilleriyle ve sozleriyle ~iikreden bir fert
haline gelmelidir. 193 imarun bir yansl sabrr, diger yansl ~i.iki.ir; tamaml ise
yaldndir. 194

Bu durum Kur'an-l Kerim'de "Kesin olarak inananlara yeryuzunde Allah'

zn varlzgzna nice deWier vardzr." 195 buyurularak yakin imanla e~ ma'nada
kullamlrr. Aynca Hz.Peygamber de: "jman iki parr;aya ayrzlzr. Bir parr;asz
sabzrdzr, diger parr;asz $ukurdur." 196 buyurmak suretiyle ayetin daha iyi
anla~llmasma vesile olmaktadrr.

13) Vicdanm Sesi

AYET: 32

~~ ~ ft, J' ~ I.lj ~JJ' ~ ~ liJ, I'po!! j..UiJ15 tr t9'f....t!J. I~I J

. )~ )'1.:$ J5 'J' ~,"\:4 ~ \.A J
"Daglar gibi dalgalar insanlarz kU$attzgz zaman, dini tamamen Allah'a
has kzlarak O'na yalvarzrlar; onlarz karaya r;zkararak kurtardzgznda, ir;lerinden
belli bir kzsml dogru yolda kalzr. Zaten ayetlerimizi, ancak gaddar ve nankdr
olanlar bile bile inkar ederler. "

" .l...-r~ " kelimesinin tefsirinde mmessirler farkh yorumlar yapffil~lardrr.

iktisad istikamet ma'nasma gelir, kanaat, israf etmeme gibi ma'nalan da ic;ine
alrr.1 97 Ayette ise baztlan frrtmaya tutulduklan zaman verdikleri sozlerinde
j

192 Nesefi. a.g.e., III/285; Kurtubi, a.g.e., XIV/53

193 Taberi, a.g.e. XXIl84; AIGsi, a.g.e. XXIl105
194 K urtu b~1, a.g. e) ayTIl yer.

195 Zariyat. 51120

196 EI-Miimlvi, AbdurraGf, Feyzu'l-Kadir, III/l88
. 197 ibn Manzt1r, a.g.e .. (k-s-d md.) III/354

100
durur, kurtulduktan soma ahidlerini bozmazlar. 198 Yahut i~ledikleri cfuiim ve
~irkte eskisi gibi a~m gitmez, Illlnh davramr. Davraru~lannda daha onceye
nisbetle mu'tedil ve daha iyidirler. 199

Muktesid i9in verilen diger bir a9Iklama da: "Yeniden eski haline don er,
verdigi sozleri unutur .. artlk Allah'a yalvarmaYl brraktp yeniden kUfre dii~er"
~eklindedir. 200 Bu manaYl ~u ayet-i keri'meler de destekleyici mahiyettedir:
"Gemiye bindiklerinde, dini yalnzz Allah'a has kzlarak G'na yalvarzrlar, ama
Allah anlarz karaya C;Ikararak kurtarmca kendilerine verdigi nimete nankdrliik
ederek G'na hemen artak ka~arlar. "201 "Sizi karada ve denizde yiiriiten Allah'tIr.
Herhangi bir gemi, ic;indekileri lath bir riizgarla gdtiiriirken yalcular
ne~elenirler; bir Jzrtma C;Ikzpta anlarz her tarajian dalgalarm sardzgz ve
c;eper;evre ku~atzldzklarznz sandzklarz anda ise, Allah'm dinine sarzlarak: "Bizi bu
tehlikelerden kurtarzrsan; and alsun ki ~iikredenlerden aluruz" diye G'na
yalvarzrlar. ,,202 Allah anlarz kurtarmca da, hem en yeryiiziinde hakszz yere
ta~kmlzklara ba~larlar.. "203

Fakat ayetin siyak ve sibakma baktIguruzda ~u mana daha dogrudur: ..

Onlardan bazIlan iktisad eder yani artlk denizde yalvardIgl gibi i9tenlik ve Israr
ile yalvarmaz Allah'a yalvarmaYl kisar, gev~etir. Yalvarmaktan geri kalrr. 204

Bir rivayete gore bu ayet-i keri'me Ebu Cehl'in oglu ikrime hakkInda
inmi~tir. Nlekke'nin fethinde ka9an ikrime'nin bindigi gemibatma tehikesine
maruz kalmca ikrime Allah'a ~ayet kurtulursa miisliiman olacagml belirterek
yalVarml~, kurtulunca da gelip miisliiman olmu~tur.205

198 Sevkfull, IV/235: Nesefi a.g.e., IIII28S: ibnii'I-Cevzl, Zddii'l-kfesfr, VII 328
199 Beydavi, II123 L Meragi, XXI/98
200 Taberi, XXI, ibn Kesir, VI/189
201 Ankebut. 29/65
202 Yunus, 10/22

-'0"".) Yunus, 10/23

204 Ate~, Siileyman, a.g.e., VIII78
-'05 H~azm,
. a.g.e., VI?_ 19

.. ~

101
 SUleyman Ate~ bu haberin degerlendirmesinde ~u ac;IklarnaYI yapmaktadrr:
"Bu ayetin ikrime'nin kac;masl ye donlip inanmaslyla ilgisi olarnaz C;ii.nkli ayet
hicretten once Mekke'de nazil olmu~tur. Medine devrinde indigine dair hiC;bir
riyayet olmadlgt gibi uslubu da benzeri Mekki ayetlerin iislftbudur. 206 Be~er
fltratrru golgeleyen yeya vicdanmI bask! altma alan biitiin perdeler, engeller
ortadan kalkmca, ah~kanlIklar, orfler ye nefs! arzular bu miithi~ ~ok kar~lsmda
birbir c;oziiliince fltratrrun sesi net olarak i~itilmektedir. 207 Bu ayette de farkh bir
ortarnda insan Yiice YaratlclS1lli ikrirla yiizyiize gelmi~tir. 25. ayette Mill
delillerin C;arplClhgl ye parlakhgl kar~lsmda vicdanm sesi duyulurken burada
enffis! bir manzara kar~lsmda yeniden fltratm diline ye soziine kulak
yerilmektedir.

Biitiin bu gerc;ekler ye Allah'm yarhk ye birligine deliller kar~lsmda inkara

gitmek c;ok ciddi bir bozulma ye inhirafm sonucu olabilir. i~te bu ayetleri,ancak
c;ok zulmeden ye yerdigi sozden donmekte a~mhk gosteren bir insan inkir
edebilir. Aynca biitiin bu lutuflar kar~lsmda da bir insanm kiifre gitmesi,
nankorlUkte ye ilahi liituflan gonnemezlikte c;ok a~m ye insafslz olmasl
demektir.208 Ayet-i kerime'de bu hususda vurgulanmaktadrr.

Daha onceki ayette sabbar (J~) ye ~ekfu (J~ )olarak inananlar

nitelenirken burada ise tarn bu yasIflann Zlddl J ~ ye JP aym kelime yaplsl
ic;inde inanmayanlar tamhlmaktadrr.2 09

206 Ate~, Suleyman, a.g.e., VU/78

207 Beyda"" a.g.e., II/23l: Seyyid Kutub, a.g.e., V/2797
208 Alusi, a.g.e., ~XI/I06
-')09 n!:";-
~, a.g.e., XXV/16')_

102
 14) Allah Korkusu ve Mugayyebat

AYET: 33

~ o..l..llJ :.f' jl? ~ ~i~ ~ J o..l..lJ :.f' ..I..lIJ t..Sj€:. ~ ~~ I~I J ~.J 1~1 ~WI 4i1 4
. .;J.;J' ~~ ~~ ~ J ~I 0';'1 ~;;;Ai J:'- ~, ~ J ~l
"Ey insanlar Rabbinize kar~l gelmekten sakznzn. Babanm og,lu, ogulun da
babaSI h;in bir fidye odeyemeyecegi gunden korkun. Allah/m verdigi soz :jiiphesi::
gerr;ektir. "

Bir onceki ayetlerde deniz ve denizin miithi~ dalgalanndan olu~an bir

sahne ile etrafmdaki aldatlcl ve oyalaYlcl ~eylerden uzakla~tlnlan fert, ailesi ve
sosyal ~evresi ile oIan ili~kileri bir bir ~oziilmii~ ve Allah'l ikrar etmekle ba~ba~a
ka1nu~tl. Simdi sow edilen bu sahne ile de, yani, ~ok yakmlanrun dahi kendisine
bir faydasl dokunmaycagI, herkesin kendi derdine dii~ecegi klyamet sahnesiyle
yeniden yaratlClslyla ba~ba~a kalmakta ve bir murakabe atmosferine
~ekilmektedir. 21 0

insan pek ziyade ~ocuklanm sever. Evladmm bir SIkmtlSl oldugunda ona
mutlak yardum dii~iiniir. Bir ~ocugun da en fazla iizerinde hakkl oIan
ebeveynidir. Bir iyilik yapacaksa ona yapar. Ayette bu tablonun se~ilmesi
klyamet giiniiniin iirperticiligini anlatmaya vesiIe olmakla beraber sfuenin 13. ve
19. ayetlerini de ma'na itibariyle tamamlaYlcl mahiyettedir. Ebeveyn-evlat ili~kisi
be~ikten klyamete uzanan bir zeminde gozler oniine serilmektedir. Eger baba
oguIa, oguI babaya bir fayda veremiyecekse ba~kalanna hi~bir faydalan
oIamaz. 211 Kur'an da bu giinii anlatrrken: "0 gun, ki~'i karde,yinden, annesinden,
babasmdan, karzsmdan ve ogullarmdan ka9ar,,212 buyurmaktadlr. Aym ma'naYl
ihtiva eden diger bir ayette: "Kimsenin kimseden faydalanamlyacagl, kimseden
bir Jefaat kabul edilmeyeceg,i, kimseden bir fidye almmayacagz ve yardzm
gOriilmeyecegi gunden korunun,,213 buyurulmakla mesele ortaya getirilmektedir.

210 S. Kutub, a.g.e., V/2798

-'11 H~azrn,
. a.g.e., V/IIO
__
212 Abese, 80/34
'I'"
- j Bakara, 2/48

103
inanan bir insanm inanmayan biri iyin orada yapacagl bir~ey yoktur. Bu konu
~efkat meselesiyle de alakahdrr. Ozetle belirtirsek mti~rik ye katirler iyin hiy bir
~ekilde avf, magfrret ye rahmeti iHihl olmayacaktrr, dolaYlslyla ~efaatten de
mahrum kalacaklardrr.

Allah'm izin Yerdigine, razl olduguna ~efaatin olacagl naslarda

aytklanIDl~trr. Ayetteki "nefs"ten murad kafirlerdir, bu konuda mUfessirler icma
halindedir. 214

Ayette babanm yocugunun glinahmt yiiklenmiyecegi aym ~ekilde yocugun

da babasmm glinahmdan hesaba yekilemiyecegi anlatllmaktadrr. 215 "Henii:::
ergenlik c;agzna girmeden iiC; c;ocugu alen insanlardan hir;bir miisliiman yoktur ki
Allah 0 miisliimanz bu c;ocuklara ihsdn ettigi geni§ rahmeti ile cennete girdirmi,y
olmaszn. ,,216 hams-i ~erifiyle YekIz yocuklan ile imtihan edilip ye onlara iyi
muamelede bulunan iyin 0 kIz yocuklannm ate~e bir engel olacaklanm 217
anlatan hams-i ~erifler/e. sabnn ye ihsamn insana buytik mukafatlar kazandmp
ki~iyi cehennemden uzakla~tmp engel oldugu anla&aktadrr. 218

Allah'm insanlan diriltip yapttklarmt kendilerine haber Yerecegi ye onlan

hesaba yekecegi giin muhakkak geryekle~ecektir. Allah yerdigi sozden asla
caymaz, hiybir~eyde Q'na engel olamaz. Diinyanm rahan ye serveti ahireti
unutturmamahdrr. Zira diinya fanidir ahiret ise baIddir. Diinyadaki giizellikler
eglence1er ye her tfuIti nimet insam AlIah'tan alIkoymamah bilakis Allah' a
yonelmede yesile olmahdrrIar.

Ayette geyen "el-Gartir" kelimesi genelde ~eytan olarak

yorumlanIDl~trr. 219 Ancak bu diinya ye iyindeki nimetleri, insanm nefsi ye

214 Kurtuti'i, a.g.e., 11257,258

-7 15 Kurtu b'1, a.g.e.. XIVI))
--
216 BuharL Cenaiz, 6
217 eI-Miinavi, Fevzzt'l-Kadfr, VI/21
-718 Kurtu b'L a.g.e., XIV/--
))
a en, a.g.e., XXI/87', lb' nu"'I-C evZl,'zad"'l
219 Tb' U -iVleslr,
L£ . 79', Zem ah ~en,' a.g.e.,
VII"". L
III/238

104
vesvese veren ~eytan olabilir. 220 <;iinkii hepsi de insam aldatan ~eylerdir. Mal,
me~gale, ilim, makam, ~eytan veya onunla ayru paralelde herhangi bir~ey insam
geryek vazifesinden ahkoymamah, Allah hakkmda aldatmamahdrr. 221 Bu Allah'
m merhametine ve imhal etmesine bakarak giinahlara dalma ve soma avf
edilecegini dii~iinme ~eklinde olabilecegi gibi,222 Allah'm alemi yarattIktan soma
elini onun kontroliinden ve insanlarm yonetilmesinden yektigi veya "Yaptlgm
her~ey onceden belirlenmi~tir. Kotiiliik i~lediginde onu sana i~leten Allah'tIT."
gibi dii~iincelerle de olabilir. 223

A.YET: 34

l~ ~ l~ \..0 ~ r.$J~ \..0 J ~\:--J~l J \..0 &'~ J ~I J}>! J ~Wl ~ ~ lIJ, ~,

.~ ~ liJ, ~, ~; Jo;l r.$4 ~ r.$J~ \..0 j

"Muhakkak ki kzyametin kopu~ saatini sadece Allah bilir; yagmuru 0

yagdzrzr, ana rahminin ne ta~zdzgznz 0 bilir. Hit;bir kimse yarzn ne kazanacagznz
bi/eme::; yine hit; kimse hangi yerde dlecegini bi/emez; muhakkak ki, Allah
her~eyi bi/en, her~eyden haberdiir olandzr. "

Niizul Sebebi: A.yet-i Kerime, Hms b. Amr isminde bir bedevinin, Hz.
Peygamber'e gelip: "Klyamet ne zaman kopacak? Bizim yurdumuz kuraktIT,
yagmm ne zaman yagar? Bmaya gelirken hanurumm yanmdan aynldlgnnda 0
hfunileydi, acaba ne dogmm? Ben nerede dogdugumu biliyorum, acaba nerede
olecegim?" ~eklinde sorular sormaSI iizerine nazil olmu~tUT.224

Bu ayetin tefsiri mahiyetinde biryok hadis rivayet edilmi~tir: "Gaybzn

anahtarlarz be~tir; kzyamet saatinin bi/gisi Allah yanzndadzr. Yagmuru 0
yagdlrzr, ana rahmindekini 0 bi/ir. Hit; kimse yarzn ne kazancagznz bi/me::. Hit;
kimse nerede dlecegini de bilmez. $iiphesiz ki Allah bilendir ve her~eyden

220 Razl, a.g.e., x."XV/164

221 S. Kutub, a.g.e., V12798
222 Taben, XXI/87; Kurtubi, a.g.e., XIV/55; ibnii'l-Cevzi, a.g.e .. 6.329
223 Mevdildl, a.g.e., 4/307
224 Taben, a.g.e., XXI/88; Vahidl, a.g.e., s.359

105
haberdardzr." buyurrnu~ devammda da bu ayet-i kenmeyi okumu~tur. 225 Diger
bir rivayette ise: "Gaybzn anahtarlarz be$tir, bunlarz Allah'tan ba$kasz bilme::.
Yagmunm ne zaman yagacagznz Allah'tan ba$kasz bilmez. Kzyametin ne zaman
kopacagznz Allah' tan ba$kasz bi/mez, Rahimlerde bulunanz Allah'tan ba~'kasz
bi/me:: ve hie; kimse nerede 6lecegini bi/mez. ,,226 ~eklindedir.

Hadislerde geyen "gaybm anahtarlan" ta'biri Kur'an-l Kerim'de de

geymektedir: "Gaybm anahtarlarz O'nun katzndadlr, onlarz ancak 0 bilir.
Karada ve denizde olanz bilir. Dii$en yapragz, yerin karanlzklarznda olan taneyi,
ya$z kuruyu -ki apae;zk Kitab'tadzr- ancak 0 bilir. ,,227

Mugayyabat ile ilgili diger bir hadiste de "Allah kulunun 6liimiinii bir
yerde takdir etmi$se, 0 kulun eceli gelince bir ihtiyacz c;zkar da 0 yere gider. ,,228
buyurulmaktadrr.

Ayette ifade edilen ve hadislerle vurgulanan be~ hususu mUfessirler;

A1lah'm sadece kendi i1mine tahsis ettigi, i1minin sadece kendi katmda bulundugu
gaybm be~ anahtan olarak degerlendirirler. 229

R:lzi ise bu be~ ~eyin gayba ait oldugunu kabul etmekle beraber gaybm be~
~eyden mtite~ekkil olmadlg1ll1 bildirir. Burada bir tahsisin olarmyacag1ll1
anlatrr.2 30

Taberi ,,~! J.r.-" ibaresinin tefsirinde: "Yagmuru indirmeye O'ndan

ba~ka hi y kimse gUy yetiremez" demekle ilim noktasmdaki gaybl kudret noktasma
yeker,23 1 Seyyid Kutup da kudret yontiyle meseleye yakla~ffil~trr. 23 2

775 Buh~an,~ T el.Slr,

-- ~ .. S~ure.'6 , ba b'l 7 Ahm e
. , S'ure ..'".) 1, ba b'._, db. H an be,I 7/1??' 7/?4'. _)
_ __. __ 7/-8'.
11445: 5/353, 2/85
226 Buhan, istiska 29, Tefsir, Sure: 13, bab: 1, Tevhid: 4: Ahmed b. HanbeL II/52
227 En'am. 6/59
228 Ahmed b. HanbeL V/227
229 fun Keslr, VI/354: Beydavl. II/232: Nesefi. III/285: Hazin. v/no: AlUsi. XXIlI09:
Meragl XXII49-100: Kurtubi. XIV/55
230 Rizi. a.g.e., XXVll64

106
 Sweyman Ate~ ise tefsirinde: "Biz bu hadislerin, geryekten Hz. Peygarnber
(S.A. V) tarafmdan ayeti bu ~ekilde tefsir arnaclyla soylendigi kamsmda degiliz.
Aglzdan aglza dola~lfken hadlslere, Peygarnberin soylemedigi yok ~eyler
kan~abilir. <;iinkii ayette, bu be~ ~eyi Allah'tan ba~ka kimsenin bilemeyecegi
soylenmiyor. Ayet, yukanda Allah'm yaptIgl anlatIlan biryok harika yanmda bu
i~leri de yaptIgllll, O'nun 0 kadar gUylii oldugunu belirtInek istiyor. Ayette
anlatIlan ~udur: KIyametin ne zarnan kopacagllll yalruz Allah bilir, onu O'ndan
ba~kasl bilmez. Yagmuru yagdrran da O'dur. O'ndan ba~ka kimse yagmuru
yagdrramaz. 0 rahimlerdeki yavrularm erkek mi di~i mi, tarn IDl, eksik mi giizel
mi yirkin mi oldugunu bilir. Yagmurun ne zaman yagacagllll ye rahimlerde olam
Allah'tan ba~kasl bilmez kaydI yoktur... Demek ki ayete gore Alah'tan ba~ka
kimsenin bilemiyecegi ~eyler, riyayetlerde anlatIldIgl gibi be~ degil, iiytiir. 233

Ancak hadislerde bu hususun be~ olarak tahsis edilmesi de bugiin geli~en

ilmi ara~tIrma sonuylarma ters degildir. Zira bugiin modem teknoloji yasltalanyla
bilindigi soylenen meseleler (Yagmurun yagmasl ye Anne rahimindeki yocugun
durumu) acaba gaybla ne derece alakalldrr? Aslmda biitiin ~artlan meydana
gelmi~ ye belirtileri ~ehadet aIeminde goriilmeye ba~lamI~ yagmura ait yapdan
tahminlerin gaybl bilmekle uzaktan yakmdan alakasl yoktur. Yagmurun
yagmasma dair halk arasmda da degi~ik tecriibelere dayanarak soylenenler
yardrr ... Oyleyse bu olyiiler iyinde ye bu ~ekliyle yagmurun yagacagllll bilmek
gaybl bilmek degildir. Emareleri ortada yola y:tknu~ bir yagmur tahminini yagmur
zarnanllll bilme ~eklinde anlarnak dogru degildir.2 34

Bu ikinci yoruma gore "Rahimlerde alam 0 bilir." kISIDl da ~oyle izah

edilmektedir. "Ma fi'l-erham" ibaresindeki "ma" harfine belirsizlik anlamI yererek
tefsir ettigimizde ayetin ma'nasl "ana rahmindeki yocugun dogduktan soma
ileride, mii'min mi kw mi fasIk IDl olacagnu Allah'tan ba~ka kimse bilemez ..

231 Taberi, a.g.e .. XXI/87

232 S. Kutub, a.g.e., V/2799
7"''''
-"" Siileyman Ate~, a.g.e., VII/81-82
234 Daha geni~ biIgi i<;in bk. Sahin, M. Abdiilfettah, Asoo Getirdigi Tereddiitler, izmir,
1991. III/36-43.

107
~eklinde anlamak gerekmektedir. 235 "NIa" uzerinde daha once yaplhru~
tefsirlerdeki eksiklikler de mufessirleri ilgilendirmektedir. Km'§.n'a isnad
edilmemelidir. Zira mufessirler kendi aSlrlanndaki durumun te'siriyle
ayIklamalarda bulunmu~lardIT.

235 Konu hakkmda bk. Salih Akdemir. ilmi Tefsir Hareketinin Degerlendirilmesi. s.32
(Bu makale Abdullah Draz'm Kur'an'm Anl~llmasma Dogru (terciime, Salih Akdemir) kitabmm
giri~ kIsmmdadlr.)

108
 Uc;UNCU BOLUM
SUREDEKi AHLAKl KA VRAMLAR

A. NAZARl AHLAKLA iLGiLi

1. iSLA.M AHLAKININ TEMEL iLKELERi

AhHiki giizellikleri tamamlamak ve zirve noktada temsil etmek i9in

gonderilen Hz. Peygamber (s.a.v.)'m ahlaIanm Ktrr'an oldugutIu daha once den
kaydetmi~tik. Ktrr'an-l Kerim bu konuda, insanhga takdim edilen "en giizel
modelin" te~ekktiliinde kaynak konumunda bulunmaktadrr. Bundan dolaYl Islfun
ahlaIanm anIa~Ilabilmesi i9in onun inceden inceye ve derinlemesine
yorumlanmasl gerekir. Ktrr'an'm degi~ik bolfunlerini olu~ttrran siireler, ihtiva
ettikleri konular itibariyle islfun ahlakma ~iiphesiz yer vermi~lerdir.

Lokman Sfuesi, islfun ahl3.kI a91smdan 90k geni~ bir a9Iklama getirmi~tir.
Bu hususa hikmet-ahlak ili~kisi i~lenirken deginilmeye 9ah~Ilacaktrr. Su an ise
sfuenin, islfun ahl3.kInm kaynagt ve temel ilkeleri a91smdan ele aldIgt konulara
deginecegiz. Oncelikle islfun ahl3.kInm kaynaklan hakkmda bilgi verecek, nisbl
olarak da bu hususta ileli siiriilen ge~itli nazariyelerle mukayese edecegiz.

islfun ahl3.kInm kaynaklan demek islfun dininin kaynaklan demektir.

islfun'da ahlak ile din birbirinden aynlmaz bir biitiindiir.1 Ancak din kavramI
ahlak kavrammdan daha kapsamhdrr. 2 islam ahl3.k1, islfun nizammm bir par9aS1
degil, bilms islamm om ve cevheridir. 3

pazarh, islamda AhHik, s.8.

2 Draz, Abdullah, Din ve Allah inanel, s.57: Cagncl. Anahatlarzyla blam Ahldkz.
s.115.
3 Yal~m. Mikdat, iman ve Ahldkzn Hayatf Degerleri, s.92

109
 Nitekim Hz. Peygamber'in ~u hadisi bu meseleye l~Ik tutmaktadrr. "islam
guzel Ahlaktzr.,,4 Ayrzca "$uphesiz sen en yuksek ahlak ilzeresin"S ayetinin
tefsirinde "huluk" terimin "din" olarak ayIklayanlar olmu~tur.6

o halde islam AhHik11l111 kaynagl vahiydir. Yani Kur'an-l Kerim ye Stirfet-i

Nebevi'dir.7 KIsaea islam ahlili be~eri degil ilahldir. Bu iki temel kaynagm
paralelinde islam, toplumun, akIl ve viedfuun da ferdin ahlaki olu~umunda payl
oldugunu kabul eder. Bu "iema" terimiyIe ifade edilir, kIyasla dile getiriIir.
Netiee itibanyla Islam insanda iyiyi kotiiden, hakkI barrIdan ayrran -adma ister
akII, ister viedan yeya kalb diyelim- bir meIekenin bulundugunu kabuI eder ye
kendi prensiplerini aSll bu melekenin tasdikine sunar. 8 <;iinkii her sistem gibi
islam'mda insanhga mal olmasl aneak bu yolla miimkiindfu. 9

Degi~ik felsefi akunlar ahlakIn men~ei hakkmda dii~iineelerini ortaya

koymu~ ve kendi genel felsefeIerine paralel ayIklamalarda buIunmu~lardrr. Kimisi
ahlili iytimai yap11l111, toplumun eseri goIiirken, kimisi viedaru, kimisi de akh
ahlakm temeli oIarak algI1aml~ ve savunmu~Iardrr.l 0

N etiee itibanyla bunlarm hepsi ahlakm kaynag11l111 insan oldugu, hukuki

dayanagmm da insam itibarlar, insanm aktl ve egilimleri oldugu noktasmda
birle~mektedirler. Bu meseleyi ahlakIn kaynagma ait birinei boIiimde
ineeIedigimiz iyin burada kIsaea deginmekle yetineeegiz. "Be~er dt~ diinyaya
kendi bo~luk1armdan bakar" denilmektedir. Gerek hakiki gerekse meeazl manada
degerlendiriIse de mana dogrudur. islam bu dii~iineelerin ifrat ye tefritlerini

4 Ali el-Muttald, Miintehabu Kenzi'l-Ummdl, 11132 (Musned kenannda)

5 Kalem, 68/4.
6 fun Kesir, VIII/214: Kurtubi, XVIII/148.
7 Draz. Kur'dn Ahldkz, s.11-20; Pazarh, a.g.e., s.60-61: Turgut Ali. a.g.e .. s.34.
8 Bkz. Yusuf, 12/2; Zuhruf, 43/3
9 Cagncl, Anahatlarzyla hlam Ahldkz, s.111.
10 Cagncl, a.g.e., 108-109: Yai9m, s.176-178: Draz, Din ve Allah jnancl, s.150-
161.170.

110
vahyin aydmlatlClhgmda tayin etmi~tir. Bu sebebIe iIeri, sfuiiIen fIkirlerin islarn
ahlakIyIa uzIa~tlgl yonleri bulundugu gibi, bagda~madlgl yonleri de vardrr. 11

Lokman sfuesinde islam ahlakmm temel kaynagmm vahy oldugunu

a9Iklayan ayetlere ge9meden bu konuda meseleye l~Ik tutacak bazl naslan
hatrrlayalrrn:

"Hiikiim ancak Allah'zndlr. 0 hiikmedenlerin en iyisi olarak gerc;egl

anlatlr." 12 "Ey inananlar Allah 'a itaat edin, peygambere ve sizden buyruk sahibi
olanlara itaat edin. Eger bir ~eyde c;eki~irseniz -Allah'm ve ahiret giiniine
inanml~samz- onun r;oziimiinii Allah'a ve peygambere bIrakzn. Bu hayIrlz ve
netice itibarzyla en giizel olamdIr. ,,13

"Ey insanlar size Rabbinizden bir ogiit goniillerde olan dertlere bir ~'ifa,
miiminler ir;in bir hidiIyet ve rahmet gelmi~tir" 14

"Aralarmda Allah'm indirdigi ile hiikmet! Hakikat stma gelmi~ olduguna

gore onlarm heveslerine uyma!" 15

Ayetlerde tizerinde durulan islam ahlak nizarnmm esaslan veya kaynagl

oIan vahy yani Kur'an ve sfumet Lokman sfuesinde ~u ayetlerde ifade
edilmektedir:

. ~~.) J <.$.M. ~l y\.oSJl ~4T dL;

"Bunlar hikmetli kitabm ayetleridir. jyiliksevenler ir;in rahmet ve
rehberdir." 16

11 (:agncI, Anahatlarzyla islam Ahldkz. s.ll 0

12 En'am,6/57.
13 Nisa, 4/59.
14 Yunus, 10/57.
15 Maide, 5/48.
16 Lokman, 31/2-3

III
 ~~J~,.J, ~ ~;I; ~.;;"o r.;M I..$l$. ~;I

"Onlar, Rablerinin dogru yolunda o lanlardlr. Kurtulu$a ermi.~ olanlar da

bunlardlr" 17

~ ;,,0 ; ~ ~ ~y ~ ;,,0 ; ~ ~I ~, ~I ~ \..;.jT ~J

+ ~ + ...

. ~ ...?' JJJ' ~~
"Andolsun ki lokman'a Allah'a $ilkretmesi ir;in hikmet verdik. Silkreden
kimse ancak kendisi ir;in $ilkretmi$ olur. Nankorlilk eden ise hilsin ki Allah her
$eyden milstagnidir, ovillmeye laylktzr. " 18

.~~ rs ~ ~1.i ~~ JI ~ J' Y~';.r ~ ~1;

"Bana yonelen kimsenin yoluna uy; sonunda donil$ilnilz banadzr. ,,19

. ;JoA~' 49\$0 lIJ, JI J ~;, SJ~~ ~, ~ ~ ~ J lIJ, J'~; ~;r J

"iyilik yaparak kendini Allah'a veren kimse $ilphesiz en saglam kulpa sarzlml$
olur. i$lerin sonucu Allah'a aittir. "20

. ~, I..$WI ~ liJ, ~'; J.!'~' ~;~ ;,,0 ~ y~ ~ ~, ; ~I ~ liJ, ~4 ~S

"Bu Allah'm hakk olmasmdan ve O'ndan ba$ka taptzklarz ~'eylerin batd
olmasmdandlr. Dogrusu Allah yilcedir, bilyilktilr. ,,21

Tesbit edebildigimiz kadanyla yukarda anmgUll1Z ayetlerde ortak nokta,

insanlara yol gosterecek ve onlan geryege ula~trracak olan, ya direk Allah TeaIa
ya da vahy-i ilahldir. 0 halde insanllgm rehberi, saadetinin vesilesi, vazifesini
yapabilmesi iyin gereken ~ey, miiracat edilecek merci', sagIam ve metin vas Ita,
yegane geryek Allah, dolaYlslyla vahiydir. iHihi yani vahiy kaynakh sistem ve
dii~Uncedir.

17 Lokman, 31/5.
18 Lokman, 31111.
19 Lokman,31115.
10 Lokman, 31/11.
11 Lokman,31/30.

112
 Ilk olarak kaydettigimiz ayetlerde (Lokman, 31/2-3) insanlan dalruetten
kurtaran ye cennetin yollanm gosteren22 ham Kitab'm ayetleriyle kar~Ila~lYoruz.

tkinci olarak (Lokman, 31/5) ise muhsinlerin Allah'tan gelen bir nfu, delil
ye ayIklama23 iizere olduklan vurgulamyor.

Lokman sfuesi onikinci ayette ise, hikmet, Allah'm yerdigi bir lfituftur.
Hikmetin niibiivvet oldugunu soyleyenler ye bu ~ekilde tefsir edenler24 aylsmdan
konuya yakla~tlg1lll1Zda yine "Yahy" ile kar~l kar~lya gelmekteyiz.

Islam ahlakl, temel kaynak itibariyle iHihi olmakla beraber yine Yahyin
yizgidi smrrlar iyinde be~eri unsuru da gormemezlikten gelmemi~tir. Meselenin
sosyolojik ye psikolojik boyutuna da i~aret edilmi~, nasslarda konu
degerlendirilip ifrat ye tefritlerine de onlemler a11llffil~trr.

Lokman sfuesinde is lam ahlakmm be~eri boyutunu anlatan ayetlere

geymeden bazl nasslan tefsir kabilinden burada zikredelim:

"Siz, insanlarm iyiligi u;m ortaya pkarzlan, dogrulugu emreden,

feniilzktan alzkoyan, Allah'a inanan en haylrlz bir iimmetsiniz,,25

"Onlarm i~leri aralarmda danz~ma iledir. Kendilerine verdigimiz rz:::lktan

sarfederler. ,,26

"Ommetimden bir tiiife kendilerine Allah'm emri gelinceye (yani klyamet

kopuncaya) kadar hakk iizerinde birbirine yardlm edici olmakta devam edecek ve
bunlar (muhiilefet edenlerine) diiima galib geleceklerdir. ,,27

22 Maverdi, en-Niiket ve'!-Uyzln, IV/326.

23 Maverdi, a.g.e., IV/327.
24 ibn Kesir, a.g.e. I1476: Kurtubi, a.g.e., Ill/2l3.
25 Al-i imdn, 31110.
26 Suani. 42/37.
27 Buhan, I'tisam, 10.

113
 HatIrlattlgumz bu nasslardan da an1a~Ilacagl iizere Yiice Allah kendisine
inanan, ~uurlu ye barisetli bir topluma digerlerine geryekleri telkin ye teblig etme
yetkisini veITI1ektedir. islfun'daki ~fua prensibi de bu toplum yetkisini dile
getirmektedir.

Lokman sfuesinde toplumun yetkisi ye smrrlan -konunun biitiin temel

ba~hklanna temas edercesine- yeterli ye ozlii bir ~ekilde incelenmi~tir. iytimai
yapmm te'siri, menfi ye miisbet yon1eri degi~ik yesilelerle zikredilmi~tir. Ayetleri
yeITI1eden once konuyu ~u ~ekilde ozetleyebiliriz: Ferdin toplum yetkisiyle
kar~Ila~t1g1 ilk ye en onemli kesit iiiledir. Aile'de de tesiri en etkili ki~i, ailenin
reisi babadrr. i~te Hikmet siihibi bir babanm ogluna nasihatlanm Kur'iin-l Kerim
anmakla sosyal yaplyl bu yetkiyle donatm1~ ye ferde de uymasl gerektigini
pe~inden gelen ayette ay1klam1~tIr. Daha soma ise iytimiii biinyenin roliiniin
nereye kadar olacagt gosterilmi~tir. Toplumu taklitteki onemli olyii ye onu
reddetrnekteki esas, ayetlerin ilerleyi~i iyinde gosterilmi~tir. Bu husus ayetlerin
metnini ye meiilini yerdigimizde daha net goriilecektir.

. ~ ~ ~r ! ~! ~4 ~~ 'J ~ \: ~ JA J ~'J ~ J\l ~I J

~..\.ll~ J J ~I ~! ~'r,;. .) Qj\....d J ~J ISI$. ~J AAI ~ '4..\.lIy' ~l..W:J' ~J J
.) ~~ J ~;tJ ~ ~ ~ ~ \..0 ~ ~ ~ ~I ISI$. ~I~~ ~! J . ~I JI

. ~~ ~ ~ ~\.!~.r JI ~ JI yl,jl ~ ~ ~1 J \.!J~ ~..\.ll

"Lokman ogluna ogiit vererek: "Yavnlcugum! Allah'a e~ kO$ma, dOgntSll
O'na e$ kO$mak biiyiik zuliimdiir" demi$ti. Biz insana ana ve babaszna kar,F iyi
davranmasInz tavsiye etmi$izdir. Annesi onu gii9siizliikten gii9siizliige ugrayarak
karnznda ta$zmz$tz. (~ocugun siitten kesilmesi iki yzl i9inde olur. Bana ve ana-
babana $iikret diye tavsiyede bulunmu$uzdur. Donii~ banddzr. Ey insanogiu ana-
baba, seni korii koriine bana ortak kO$mak i9in zorlariarsa, oniara itaat etme!
Diinya i$ierinde oniarla giizel ge9in; Bana yonelen kimsenin yoiuna uy; sonunda
donii$iiniiz bana'dzr. 0 zaman yaptzklarznzzz size bildiririm. ,,18

28 Lokman, 31113,14,15.

114
 ~~I ~\! ; -,I 1.j~4T ~ ~~ -' ~ ~ J.t I~~ ~, J.91 ~ I~1 ~ JJ I~' -'
. ~I yl.l$. 01 ~~~
"Onlara Allah'm indirdigine uyun denince: "BabalarzmlZl, iizerinde
buldugumuz yola uyarzz." derler. Ya ~eytan babalarznz alevli ate~in azabma
r;agzrml~sa?,,29

Bu kIslIDda zikrettigimiz ayetlerde iki husus goze yarpmaktadrr: 1.

Fertlerin etki ve telkinlerini dinlemesi gereken bir toplum kesimi ... Bu iytima'i
kesitin genel ozelligi ilahl otorite tarafmdan tasvib edilmi~ olmalandrr. 2.
Kendilerinin, telkin ve yollanndan, ferdin uzak kalmasl gereken diger sosyol
kesimdir. Bunlann da umum'i goriinfunii ilahl otoriteyle tezat ve yeli~ki iyinde
bulunmalandrr...

Lokman ve oglu bir ailenin fertlerini olu~turmaktadrr. Zira ana-baba ve

yocuklardan olu~an en kiiyiik iytma'i ve temel toplum birimi ailedir. 30 Aynca aile,
ferdin ~ahsiyetinin te~ekkiiliinde onemli bir devredir. Ki~i iyin en yok sevilen ve
ideal olarak kabul edilen tipler anne ve babadrr. Degerlerin saygl gordiigu,
sIhhatli bir inany ve ahlak diizeninin hakim oldugu ailenin, yocuklanna verdigini
ba~ka hiybir kurum veremez. 31

Sfuede toplumun ferdin ahlakI olu~umu iizerindeki etkisi Ebeveyn ve

yocuklan arasmdaki ili~kisiyle anlanlmaktadrr. Zira ferdin egitim ve ogretimi,
diinyaya getirilmesi ve daha nice slkInt1lara katlanmasl noktasmda en onemli
tesire sahip olan Anne-babadrr. 32

islfun ahlakInm kabul ettigi iytima'i tesiri anlatan ayetlerden birkay1ll1

burada anallID:

"Yusuf bana, Rabbimin 6grettigi bilgi ile daha yiyeceginiz yemek

gelmeden size onu YOnJmlarzm. DognJsu ben, Allah'a inanmayan ve iihireti inkiir

29 Lokman. 3112l.
30 Cagncl, Anahatlarzyla hlam Ahldkz, s.lI3.
31 CagncL
~ a.g.e., S._")1-).
32 Kurtubi, a.g.e., XIV/44.

115
eden bir milletin dinini bzrakmz~zmdlr. Atalarzm jbriihim, jshiik ve Yakub'un
dinine uydum. Allah'a herhangi bir ortak ko~mak bi::e yara~maz; bu Allah'zn bize
ve insanlara olan lUtfudur; fakat insanlarzn qogu rukretmez" dedi. 33 Bu iki
ayetle lokman sfuesinden konumuzla irtibath olarak kaydettigimiz ayetler
arasmda muhteva a«lsmdan buyiik bir yakmhk gorillmektedir.

Toplumun, ferdin ahlakmm te~ekkilliinde etkisi inkar edilemez. Bu hususu

Hz. Peygamber de ~u sozleriyle: "Her r;ocuk bir fitrat uzere dogar ana-babasz
onu yahudi yahut hristiyiin yahut mecusf yaparlar. ,,34 vurgulamaktadrr.

Ancak islam ~uursuzca, korii-koriine bir toplulugun taklit edilmesini asla

tasvip etmez. Yine Hz. Peygamber bir hadis-i ~erifte: "jnsanlar iyilik yaparsa biz
de yaparzz insanlar kOtulilk yaparsa bizde yaparzz diyerek ~ahsiyetsiz olmayznlz.
Aksine insanlar iyilik yaparlarsa sizde iyilik yapmakla, ~iiyet kotiililk yaparlarsa
siz bunu yapmamak suretiyle saglam karekterli olunuz" buyurmaktadrr.35

Suursuz taklidin bir deger ol«usu olamIyacagma Yiice Allah, ~u ayet-i

kerimeyle de a«Ikhk getirmektedir: "Onlara: ''Allah'zn indirdigine uyun"
denilince hayzr atalarzmzzl yapar buldugumuz Fye uyarzz" derler; ya alalarz
bir~ey akledemeyen ve dogru yolda olmayan kimseler idiyseler?"36

Biitiin bu a«Iklamalardan anla~dacagl iizere islamm deger verdigi ve

yetkili tayin ettigi toplum Allah' a inanan, kIsaca iflide edersek vahyin
onciilugiinde etki ve telkinde bulunan toplumdur. Ya Hz. Yusufun belirttigi gibi
Peygamberler ya da onlarm yolunu tutmu~ ashab-l kirim gibi inananlardrr. 37

33 Yusuf, 12/37-38.
34 Buhari, Cenaiz, 80
. ~ B·lIT, 67_.
35 T·IrmlZl,

36 Bakara, 2/170.
37 fun Kesir, a.g.e., VI/339; A..h1s1, a.g.e., XXI/88.

116
 islfun Ahlakt gerek "heva" gerekse ~uursuz taklidle tehdit edilen toplum
yetkisini mutlak olarak kabul etmez. Kendi deger olcfrlerinin siizgeyinden geyirir;
takdir veya takbih eder. 38

Sfuede ele alman diger bir konu da islfun ahlaktnm akIl ve vicdana oIan
bala~ aYlslruT. islam dini insanda iyiyi kotiiden , hakkI batlldan ayrran -adma ister
akIl, ister vicdan veya kalb diyelim- bir melekenin bulundugunu kabul eder ve
kendi prensiplerini asIl bu melekenin tasdikine sunar.3 9 Sfuede alal ve vicdanm
zikredildigi yerleri kaydedelim:

..!JJ~ u, ~\...,:), ~ ..;;. ..r.--" J #' :.f' ~, J ~ J~4 .;AI J o~' ~, ~ 4-

. ;.r'.1, ~f :.r
"Yavrucugum! Namaz lal, uygun olam (marufu) buyurup, fenalzgz anle!
Bar;:zna
Y buelene sabret· dogvrusu bunlar a"'medilmeae
t .w b deaer
b jr;:lerdir
'f . ,,40

"Yiiriiyii$iinde tabh 01,' sesini kzs, seslerin en r;irkini $iiphesiz merkeblerin

sesidir. ,,41

"Allah'zn gaklerde olanlan da yerde olanlan da buyrugunuz altzna

verdigini, nimetlerini ar;zk ve gizli olarak size bolca ihsan ettigini garmez
misiniz.1"42

Yine zikrettigimiz ayette hemen hemen ayru paralelde muhtevaya sahib

YUTIll dokuzuncu ayet ve otuz birinci ayette de aklm fonksiyonu dile

getirilmektedir.

Lokman Onyedinci ayette "ma'ruf' ve "miinker" terimleri geymektedir.

insanlar bazI davraru~larmm sonuylarma bakarak onlarm degerleri hakkmda
kendi tecrubeleriyle kanaat sahibi olabilmektedirler. Nitekim Kur'an-l Kerim'de

38 (agncl. a.g.e .. s.111.

39 (agncI, a.g.e., s.l11.
40 Lokman, 31117.
41 Lokman, 31119.
42 Lokman. 31120.

117
iyi fiil1er iyin "mfuuf' (iyi oIarak tarunan) ve silih (sonucu yararh oIan), kohl
fiiller iyin ise "miinker" (kohl tarunan) ve Iasid (iyi ve makbul sonuy
dogurmayan) tabirIeri kullam1nu~trr.43 Ma'rufun tarifmde de "Sari'in razl oIdugu
ve kerem-u muruvvetin veya aklm kabul ettigi ~eydir" diye tarif yapllmaktadrr. 44

YUksek sesle konu~mak yasaklanrrken de gerekye o1arak veya bir illet

olarak45 merkeblerin sesinin en yirkin ses oldugu vurgulanmaktadu·.
" ';"I-"",,~ I ~I" tabirinden yirkin seslerin varhgl ve derece derece oldugu ve en
yirkininin de merkeplerin sesi oldugu anIa~llmaktadrr. <;UnkU uslup bunu ifade
etmektedir. insandaki bu aymcl-seyici melekeye, Kur'an-l Kerim ba~ka ayetlerde
de parmak basmaktaclrr:

"Kimse kimseyi r;eki~tirmesin, hangi biriniz dlii karde~inin etini yemekten

ho~lanzr? Ondan tiksinirsiniz.. ,,46 Bir hadis-i ~erifte de ~oyle buyuruIuyor:
"Hepiniz Adem'in r;ocuklarzsznzz. Adem de topraktan yaratzlmz~tzr. jnsanlar
babalarzyla dviinmeyi bzraksznlar yoksa Allah katznda pislik bdceg,inden daha
a~agz olurlar. ,,47

Bunu onlara akzllarz (vicdanlarz) ml emrediyor? Yoksa azgzn bir millet

midirler?,,48 ayetinde de aklm 6nemi gosterilmektedir. "Eger kulak vermi~
(dinlemi~) veya akletmi~ olsaydzk r;zlgzn alevli cehennemlikler ir;inde olmazdlk"
derler. ,,49 Bu ayette de nakil ve 001 beraberce zikredilmi~lerdir. 50

r ~
43 ",agncl, a.g.e., s. I".) 1.
44 ElmahlI, a.g.e., VI/3846; Ragib, Mi~rreddt, s.331.
4-) Nesefi, a.g.e., II/109.

46 Hucurat,49/12.
47 YaJ<;:Ill, Mikdat, jman Ve Ahldkzn Hayatf De,geri, s.130
48 Tilr, 52/32.
49 Millk,67/10.
50 Draz, Kur'dn Ahldkz, s.lO.

118
 islfun ahHikmda, insan fltratmdaki "fertlerin fiillerinini ve hareketlerinin
ahlili degerini takdir ve tayin etme kabiliyeti" 51 diye ta'rif edebilecegimiz
vicdanm onemi ise ~u ayetlerde ay1klanmaktadrr:

. ~Jo'l'-~ '1 ~fSl ~ i J wl J.i ~I J~ JP)~I J ~I~I # :.r ~~ ~ J

"Andolsun ki onlara: "Gokleri ve yeri yaratan kimdir?" diye sorsan
''Allah'tzr'' derler. De ki: "Hamd Allah 'a mahsustur, ama c;ogu bilme:::ler. "52

~~ ~ }., J, ~ \.Jj ~..0' Q,l ~ ~I ,~~ J.IJ:.!\$ (!.~ ~&-e I~I J

. )~ )~ J5 '11 ~~4 ~ ~ J
"Daglar gibi dalgalar insanlarz ku~attlgz zaman dani tamamen Allah 'a has
kzlarak O'na yalvarzrlar; onlarz karaya pkararak kurtardlgmda ic;lerinden bir
kzsml dognl yolda kalzr. Zaten dyetlerimizi ancak hiiin, niinkorler inkiir eder. ,,53

Her iki ayette de gerek sosyal yevre gerekse tabii yevrenin tesirinden
kurtulan insanm Allah'm varhgI ve sonsuz kudretini anlatan delilIer kar~lsmda
ntratmda ve vicdanmda yer1e~en sese kulak verdigini goriiyoruz.

Fltrat, ilk yaratma faaliyeti sonucu yarahh~m aldIgl ilk tarz ve ~ekildir. Bu
ilk yarahh~ ozelligi ile insan kendi yarahCISlIl1 tarumaya O'na yonelip
baglanmaya mftsaittir. 54 Bu durum Kur'an-l Kerim'de: "Sen yuzunu, Allah'l
birleyici olarak dine, Allah'm 0 jitratma c;evir ki, 0, insanlarz bunun uzerine
yaratmz~tzr. Allah'm yaratmasl degi~tirileme=. j~te dogru din budur. Fakat
insanlarm c;ogu bilmezler. ,,55

Heva ve taklidin bazen yok a91k akli delillerIe bazen de korkuny tabiat
salmeleriyle etkileri bertaraf edildiginde ntrat asH hiiviyetiyle ortaya

51 pazarh. Osman. a.g.e., s.84

52 Lokman. 3 1/25.
53 Lokman, 31132.
54 Hokelekli, Hayati, Din Psikolojisi, s.125.
55 RUm, 30/30.

119
9tkmaktadrr.56 Bu ise Allah'l ikrfu- ve kabul demektir. Boyle durumlarda fitratm,
vicdarun (kalbin) iizerindeki perde kalkar, ki~inin fltrahyla Yaratlclsl arasma
giren engeller bertaraf edilir ve Rabbine yonelir. 57

fun Teymiye de fltratm onemini anlatrrken: "Peygamberler fltratl

tamamlamak olgun1a~trrmak i9in gonderilmi~tir; bozmak veya degi~tirmek i9in
degil. Zira her saplkhk hem akla hem nassa terstir. 5 8

Lokman StJresinde, yirmibe~inci ve otuzikinci ayetlerde i~lenen konu

Kur'an'da degi~ik yerlerde daha detayh veya hemen hemen aym ifadelerle
zikredilmi~tir .

"Gerr;ekten onlara "gokleri ve yeri yaratan, giine,Ji, ayI buyrugu altznda

tutan kimdir" diye sorarsan ,Jiiphesiz Allah'tIr derler. oyleyse naszl (aldatzlzp)
dondiiriiliiyorlar?,,59

"Yoksa darda kalana, kendisine yakardzgz zaman kar,Jzlzk veren, ba,Jzndaki

sZkzntZYI gideren ve sizi yeryiiziiniin sahipleri yapan mz? Allah'zn yamnda ba,Jka
bir tann mz? Pek kzt dii,Jiiniiyorsunuz. Yoksa karamn ve denizin karanlzklarznda
size yol bulduran, riizgarlarz rahmetinin oniinde miijdeci gonderen mi? Allah'zn
yanznda ba,Jka bir tanrz mz? Allah kO,Jtuklarz e,Jlerden yiicedir. ,,60

Fltratm veya vicdanm Yiice YaratlclYl tanImaya miisait yaratlldlgma Hz.

Peygamber'in Husayn'l islam'a daveti de a91khk getirmektedir. Kurey~ saygl ve
hi.irmet duyduklan Husayn'a gelip Allah Rasulii'niin, putlarma hakaret ettigini
~ikayet edip ondan Hz.Peygamber'le konu~maslll1 isterler. 0 da Allah'm Nebisi'ne
gelir, Kurey~lilerin soylediklerini tekrar eder. Hz. Peygamber Husayn'a: " -£y
Husayn kar; iltiha tapzyorsun? - Yedi tanesi arzda bir tanesi sema'da olmak iizere
sekiz ilaha taplyorum. -Sana bir zarar szkzntz geldiginde kime yaivarzyorsun?
-Sema'da olana. -Maizn =tiyi olup gittiginde hangisine yalvarzyorsun. -Sema'da

56 Ebussuud. jr!jadil Akli's-Selim, Vll177: Beydavi. U/23l.

57 Kutub. Sevvid, V/2797.
58 ibn Teyrniyye, Minhdcil's-Silnne, I1300.
59 Ankebut 29/6l.
60 Neml,27/62-63.

120
olana. Hz. Peygamber bunun iizerine ona: "Sana birisi cevap veriyor fakat
digerlerini ona sen ortak kO$uyorsun. Q'nu §iikretmekle rdZI ml ettin yoksa sana
bir a::ab vermesinden mi korkuyorsun? Husayn ~oyle dedi: Hie;: birisi ... Bunun
iizerine Hz. Peygamber "fvliisliiman 01 kurtul" dedi. Husayn Hz. Peygamberin
yamndan aynlmadan miisliiman 01du. 61

Bir ba~ka hidise ise ~oyledir: Hz. Peygambere bir adam gelir. Sen Allah'm
Rasiilii miislin? Sen Muhammed misin? -Evet. -insanlan neye davet ediyorsun?
-Bir o/an Allah'a ki Sana bir slkzntz W§tiginde O'na yalvarzrszn ve seni ondan
kurtarzr, yine bir kztlzkla kar§lla§lrszn ve Q'na yakarzrszn sana bitki bitirir, yine
r;orak susuz bir yerde bulunur ve binegini kaybedersin, bunun iizerine Q'na
yalvarzrszn sana binitini iade eder. ,,62 Hz. Peygamber bunlan soyleyince adam
miislfunan oldu. Bu hadislerde de goriildiigu gibi vicdanlara direk inildiginde
orada Allah'a iman'm varhgma delilIer bulunmaktadrr.

Akd veya vicdan yahut kalb diyelim vahyin kontrollinde ve kulun gayret
gostennesiyle, "heva"silll engelleyip Rabbinden korkmaslyla63 veya nefsini
tezkiyesiyle 64 geli~ir ve vicdanm sesi net duyulabilir. <;ogu zaman "heva"
tarafmdan sanlmI~ bu fttri I~Ik (akIl veya vicdan) zamanlar, mekanlar ve
mizaylara gore bir e;:e~it kmlmaya maruz kalmak ve pek e;:ok yonlere yonelmek
zorunda kalIf. Oyle ki ti.i.m nonnal vicdanlarm kabul ettikleri bazl temel odevlerin
otesinde, ahIili gere;:eklik yerini tedrici olarak zanlara, tereddiitlere
brrakacaktrr. 65

2. HIKMET-AHLA1< iLi$KiSi

Sfueyi dikkatlice inceledigimizde bire;:ok ae;:ldan bir biitiinliik gonnekteyiz.

Bu biitiinliiglin aymcI vasrllarmdan biri de hikmet kavranlilllll e;:e~itli vesilelerle,

61 KahdeWevi, M. Yusuf. Hayatils-Sahdbe. Dlll1~k. 1983, 1/76.

62 KandeWevi, a.y.
63 Naziftt, 79/40-41.
64 Sems, 91/9
65 Draz, Kur'dn Ahldkz, s.8-9

121
farkh yonleriyle iHlhl me1nin muhtevasmda temel bir riikiin olarak nazara
verilmesidir.

Yiice Allah sfueye giri~te hakim olan Kitabm ayetlerine dikkat

yekmektedir. ikinci ayette bu husus vurgulanmaktadrr. Neticede de bu ayetlere
uyanlarm giizel ahlaIam ve iyi akibetlerini anlatmaktadrr. Daha sonra altmcl
ayette hikmetten yoksun sozlere ve fiillere uyanlann durumu goz oniine
getirilmektedir. Zira hikmet ~eytam telkinlerle iHihl ayetler arasmda aylTlffil temin
eden bir niteliktir. 66 Kur'an'm ilk vasfl olarak sfuenin ba~mda amlan "hakim"
dokuzuncu ve yirmi yedinci ayetlerde Yiice Allah'm bir ismi olarak arulmaktadlr.
isminin manasma uygun olarak da her iki ayetin siyak ve sibakmda son derece
saglam ve miikemmel olarak yaratllan kainatm degi~ik yonleri tasvir
edilmektedir. Onikinci ayette ise sfuenin degi~ik yerlerine serpi~tirilen ahlaki
meseleler hikmet sahibi bir insanm dilinden tekrar aktanlmaktadrr. Her hahikarda
hikmet hem Kur'an'm hem Allah'm hem de Lokman'm yok onemli bir ahlak
ozelligi olarak bize takdim edilmektedir. Aynca hikmetin bir manasl da "Allah'm
ahlakIyla ahlaklanmak"trr.67 Hikmet-ahlak ili~kisini ahlak iyin yapllan tarifle11
hatrrladIgtmIzda daha net olarak gormekteyiz.

"Ahlak ilmi insam mutlu edecek iyi davram~lar ile, mutsuz edecek kohl
hareketleri biitiin yonleriyle bildirdigi iyin,insam iyi harekeleri yaplp kohllerinden
kaymmaya sevkeder." Su halde ahlakm once bilmeyi sonra da yapmaYl gerektiren
iki yonii vardrr. Bunlardan birincisine eski aIimlerimiz ma'rifet-i nefs ikincisine
de hikmet-i ameliye demi~lerdir. M. Ya~ar Kandemir Hiiseyin Rernzi'nin bu
tarifini kaydettikten sonra ~oyle demektedir: "Bugiin ise bu tabirlerin yerine
nazari ahlak ve ameli ahlak terimleri kullamlmaktadrr."68

AhIak kelimesi Kur'an'da "huluk" olarak geymektedir. 69 Ancak Kur'an-l

Kerim'de tezkiye ve hikmet ta'birlerinin ahlakm muradifi olarak kullaruldlgl
go riilmektedir. Ali Turgut bu degerlendirmesini de Sems Sfuesi dokuz ve onuncu

66 Kfumni, Nfehasinul-Te'vil, III/685.

67 Razl. VII/68
68 Kandemir, M. Y~ar, a.g.e., 5.31.
69 Kalem, 68/4; Suani, 261137.

122
ayetlerle Lokman Sfuesi onikinci ayet ye isra Sfuesi otuzdokuzuncu ayetleri delil
gostennektedir. 70 Goriildiigu gibi biitiin din ye milletlerde tabii olarak haYlr
saydan i~lerin aslmm "hikmet" yani ahHlk oldugu ortaya yIkmaktadu."71

Kmahzade Ali Efendi de ahHik ilmine "ameli hikmet" demektedir. Ameli

hilanetin cinsi mutlak hikmet (edebin kendisi)dir ki, kemaI itibanyla ameli ye
nazari hilanete ~amildir. 0 halde ameli hikmet bir ilimdir ki bunda fertlerin fiil ye
amellerinden ve insan nefsinden bahsolunur. Hangi amel salih ve makbuldiir ki,
onu elde etmek insan nefsinin hakiki saadeti elde etmesine sebebtir. Hangi amel
Iasid ye yirkindir ki ona sahip olanlar diinyada ve ahirette zararda olurlar. ?"72

Bu ayIklamalann yamnda ahlaki faziletlerin slillflamaSlill yapan selef

aIimleri faziletlerin asularlill ~u "dort huydan ibaret saymI~lardu: 1- Hikmet, 2-
Adalet, 3- iffet, 4- $ecaat. .. Slillflamada da goriildiigii iizere hikmet giizel ahlakm
temellerinden en onemlisidir. Manasl ise: Nazari kuvvet (Kuvve-i akliye) gUzel
huyla bezenmi~ olup, itidal iizere i~ler meydana gelirse buna "hikmet" dew. ifrah
cerbeze, hile oldugu gibi tefriti de beladettir ki hakikatlan idraktan
mahrumiyettir.73

Bu kIsa giri~ten soma Kur'arr-l Kerim'de kelimenin diger i~tikaklanna da

goz atmadan "hikmet" kavram1illll hangi manalan ihtiYa ettigini anahm:
Mukatil'den nakledildigine gore "hikmet" Kitab-l Nliibin'de dort temel manaYl
kapsamaktadu: 74

1- Kur'an'm ogiitleri manasmda ki "Allah'm azerinizdeki nimetini, size ogiil

vermek iizere indirdigi Kitap ve hikmeti hatlrlaylp, dii.~iiniin!,,75 ayetinde bu
manadadu.
2- Anlamak ye bilmek manasma ki "Andolsun ki hi:: Lokman'a hikmet

70 Turgut Ali, Kur'dn-z Kerim'e Gore Ahldk Esaslarz, s.33-34.

71 Nedvi, Siileyman, Asr-z Saadet, IV /1482.
72 Kmahzade, Ahldk-z AJai, s.28-29.
73 Kmahzade, a.g.e .. s.94-96; Aksekl. A. Hamdi. hlam Dini. s.229.
74 Razl. a.g.e., VII/67; Elmahh, II/928.
75 Bakara. 2/231.

123
verdik'76 ayetinde oldugu gibi.
3- Niibiivvet manasma gelmesi ki "Andalsun ki biz jbrdhim sayuna kitap
ve hikmet verdik'77 ayetinde oldugu iizere ..
4- ince srrlan ile Kur'an demektir ki "Rabbinin yaluna hikmetle r;agzr,,78
ve "her kime hikmet verilmi~se ana r;ak hayzr verilmi~tir"79 ayetlerinde oldugu
gibi.

Fahn1ddin er-Razi "Kur'an'da geyen hikmet kavrarmru aytklayan bu dart

tiirlii yakla~nnm "ilim" manasmda toplandtgt garUliir. ,,80 demektedir.

Hadis-i ~eriflerde "hikmet'in yer ah~ keyfiyetine baktIgllllizda ise:

"jki hasletten ba~kasma hased almaz. Bunlardan biri Allah'm kendisine

mal verip de bunu hakk yalunda tuketmeye muktedir kzldIgZ kimse, digeri de
Allah'm kendisine hikmet verdigi ve a da bu hikmetle hukmetmekte ve anu
ba~kalarma dgretmekte alan kimsedir. ,,81 Diger bir rivayette ise hikmete
mukabil Kur'an kaydedilmektedir.82 Buhfui yukardaki hadisi "Kadllarm Yiice
Allah'm indirdikleri ile hiikiim vermeleri iyin iytihad edip yah~malan yolunda
gelen ~eyler" babmda kaydeder. 83

"Hikmetli sdz mu'minin yitigidir. Her nerede bulursa anu almaya en liiyzk
adur. ,,84 buyuran Allah'm Elyisi , ibn Abbas iyin de "Allah'zm ana hikmeti
dgret"85 diye dua etmi~tir. Ba~ka bir rivayette hikmete kar~lhk Kitab

76 Lokman, 31/12.
77 Nisa, 4/54.
78 Nahl, 16/125.
79 Bakara, 21269.
80 R~azI,
~
a.y.
81 Buh~an.. I·'t·lsam. I"j: !'vI··
1 us 1·lID. M··.'ll':· _ : lb· n M~
US<ulnn. 768 I ace, Z"hd JJ .
Ull, __

87- M·'us 1·lID. M··usa~fi·

nn, _766 .
83 Buhari' - avm veL..
. ~ r·l·lID, 19 .
84 T·lnnlZl,
85 Buhari, Fedailti's-Sahabe, 24.

124
zikredilmektedir. 86 Kur'§.n'm hemen hemen her ayeti hakkmda fIkir bey§.n eden
Thn Abbas (a. 68/687) Bakara Sfrresi'nin ikiyiiz altrru~ dokuzuncu ayetindeki
hikmeti "Kur'§.n tefsiri" olarak izah etmi~tir. 87

Buhari hikmeti "Niibiivvetin dI~mda bir yolla dogruyu bulmak" olarak tarif
etmektedir. 88

Hikmetin tefsirine dair biryok rivayetler vardrr. Bunlardan bazIlanru

burada zikrederek konumuzu izaha devam edelim: 89

1- Saz ve fiilde dogruyu tutturma, hakkI buImadrr. Sazde isabet etmek 0

konu hakkmda geryek ve dogru olan hiikmii vermek demektir. Davram~ta ise
vicdanm hiikmiine uymasl, niyete muvaftk olmasl ve kendisinden beklenen
menfaatin celbi ve mefsedetin defini tahakkuk etttirmesidir. 90

2- Hikmet hem ilim hem de ameldir. Her ikisinin beraber olmasldrr. Zira
bir~eyi bilmek geryegi yakalamak saz plarunda kalrrsa, ki~i bildigiyle amel
etmezse ona haldm denemez. Hikmetli insan hem bilgisinin hem de fiilinin
~uurunda olandrr. 91

3- Hikmet iyin filah manaSl da verihni~tir. 92 Nitekim "Allah kime hayzr

dilerse on dinde Jakfh kzlar'93 hadisinde hikmet manaSl da gazetilmi~tir. 94

4- Hikmet e~yanm tamnmasl, kavranmasl veiyi-giizel i~lerin yapllmasldlf.

insan bu hikmetle olgunluga ula~acaktrr. Ancak haldm bir ferdin en ance ve en

86 Buhari, ayru yer.

87 YIldmm, Suat, Hz. Peygamberin Kur'dn Tefsiri, s.27.
88 Buhari, ayru yer.
89 A.illsi, 21/83: Kurtubi, III/2L3: Tabressi,lvJecmau'l-Beyan, VIIT/493: Bikai . IV/95
90 ElmalJlt, IT 915.
91 R~ , ')_)- I 14):
aZI, - C··urcam, 1 a n,at,
" ' T ' I ./..
S. 91

92 Ebu Hayyan, a.g.e., IT/320; Zemah~eri, III/237; Kurtubi, III/213.

93 Buhari, ilim, 10: Muslim. imaret, 175 .
94 ElmahlI, Hak Dini, IT/917.

125
onemli bilmesi gereken ve ona kar~l iizerine dii~en vazifeleri yapmasl ieabeden
varhk Allah'hr. Allah'l bulamayan insan hakim ismine laytk olamaz. 95

Hikmet Yiiee Allah'a izafe edildiginde ise: Varhgm tarump son derece
miikemmel ve saglam yaraulmasldrr. ,,96

Kur'an'm derinligine vakil olmak, O'nu yorumlamak nasih-mensuhunu

bilmek, muhkem-miite~abihini tantmak gibi manaIar da hikmet iyin verilmi~tir. 97

Elmahh, tefsirinde hikmete biiyiik bir yer ay1fffi1~ ve yok ktymetli

aytklamalarda bulunmu~tur. Netieeyi ~u ifideleriyle baglamaktadrr. Yukardan
beri kaydettigimiz manalarm saYlSl yirmi dokuza ula~ml~hr. Bunlarm bir ktSffil
masdar, bir ktSffil haslh masdar, bir ktSffil da isim einsinden kelimelerdir.
Tariflerin bir ktSffil ilme bir ktSffil amele bir ktSffil da her ikisine birden dei'
oldugundan buraya kadar yaptlan aytk1amalar da iiy farkh izah ~ekli ortaya ytkar:

a) Faydah amele gotiiren ilim

b) tIme dayall olarak ortaya konan amel
e) tIim ve amelde ihkarn (sagIamltk)
Bir ba~ka deyi~le sozde veya i~te isabet veya ilim ve derin anIaYl~hr. 98

Ebu Hayyan ise hikmetle ilgili aytk1amalan ~u ~ekilde genel

degerlendirmeye tabi tutmaktadrr: Hikmet'in niibiivvet olduguna dair Siiddi'nin
gorii~ii hariy yapdan aytk1amalarm hemen hemen ayru ma'nalara geldigi
soylenebilir. Zira hikmet, amel ve sozde itkandrr. Durum boyle olunea Km'an
hikmettir, Siinnet hikmettir, diger zikredilenler de hikmetin bir ciiz'iidiir. 99

95 Alusi, XXI/83; ElmahlI II/917-918; MUfredat, s.l27 Bursevl, ism ail Hakla, Ruhu'J-
BeymL VII, 73.
~ ~ s. 91 ; M"fr
96 C"urcam, d~t s. 1?7
u ea, _
97 Taberi, 3/89; Thn Kesir, I1475: Kurtubi. ill 12 13; Milfredat, s.l28
98 Elmahh, II/929.
99 Bahru'J-Muhit, II1320; Ka:mni, ill/685

126
 3. MES'ULiYET KA VRAMI YE MES'ULiYETiN FERDiLidi

Her ahHik, kammu bize bir vazife yi.i.klemi~tir. Her vazife de bir
yiikfunltilugu pe~inden getirir. Sonunlulugun olmachgl yerde ahlak kanunundan
soz edilemez.

islam ahlakl insanm hUrriyetini her ~eyden once dini sonunluluk ile
smrrlamak sfuetiyle ona bir vazife varhgt ~uurunu kazanchrmak ister. 100 Buna
gore insan ba~l bo~ brrak1lmam1~trr. Muhakkak sfuetle Allah'm huzuruna donup
yaptlklarmm hesab1ll1 verecektir. 101

islamda sonunluluk (Mesuliyet) Allah'a kar~l olacaktlr. Bu ilahl

sorumlulugun be~eri ve ictimai boyutlan da vardrr. 102 Nasslarla smrrlan
yizilmi~, mahiyetleri ay1klamm~trr.

~:p)~l J Jl ~l~'.) Jl o~.) ~ J~~;"o ~ J~ ~ ~l ~l ~ 4

. .r::i- ~ ~l ~l ~l ~ ~4
"Yavrucugum, i~ledigin ~ey bir hardal tanesi agzrlzgznca alsa da, bir
kayanzn ic;inde veya guklerde yerin derinliklerinde bulunsa, Allah anu getirip
meydana kar. Dagrusu Allah latiftir, haberoordlr. ,,103

Sfuede, islam ahlaklnm nazari problemlerinden mesuliyet kavrammm ele

almdlgl ayetlerden birisi budur. Allah'a kar~l, yaptlklarumzm hesab1ll1
verecegimiz anlanlmaktadrr. Meselenin tesirinin ziyadesi iyin konu bir darb-l
meselle dile getirilmektedir. 104

Kur'an-l Kerim, dini sonunlulugun geryekle~mesini saglayacak Allah'm

sonsuz ilim ve kudretini vicdanlan titreten ve aklllan yerinden oynatan bir
uslupla ele almaktadrr: Bir hardal tanesi ki kliylik mu kliylik, degeri

100 C:agncI, a.g.e., s.143.

101 KJyfune, 75/36: Mii'minun, 23/115.
102 Draz, Abdullah.. jslamzn jnsana Verdigi Deger, s.92.
103 Lokman, 31116 .
104 M~averw,
-I'.' a.g.e., IV/"''''?
-'-'

127
hissedilmeyeeek kadar az ye ustiine ustlUk bir kayamn ic;inde yeya muazzam
yIldlzlann aklp gittigi fezada yeya karanhklann katmerle~tigi yerin
derinliklerinde bulunsa bile} 05 i~te sonsuz ilim ye kudret bu hardal tanesi kadar
i~i yeya fiili ki~inin kar~lsma dikeeek ye ondan bunun hesabllli soraeaktrr. Zira
Allah ~uphesiz zerre kadar hakSlzhk yapmaz. 106 Gaybm anahtarlan O'nun
katmdadrr. onlan aneak 0 bilir. Karada ye denizlerde olam bilir. Du~en yapragl
yerin karanltklannda olan taneyi ya~l, kuruyu -ki apac;lk Kitap'dadrr- aneak 0
bilir. 107 Heqey en inee ayrmulanyla ye hiC;bir eksiklik yeya fazlallk yaptlmadan
olC;ti.lup, hesab edeeektir: "Kzyamet giinii dagru teraziler kurarzz hir;bir kimse
hir;bir hakszzlzga ugratzlmaz. Hardal tanesi kadar alsa bile yapzlanz ortaya
koyarzz. Hesab gdriicii olarak Biz yeteriz." 108

Kur'an-l Kerim ye hams-i ~erifler tetkik edildiginde isHim ahHikmm

sorumlulugu ~u be~ temel ti.zerine kurdugu gorti.lti.r: 109

1- AIdi yeterlik
2- MUkellefiyetin bilinmesi
3- irade HUrriyeti
4- Kaslt ye niyet
5- MUkellefiyetin ~ahsi olmasl

MUkellefiyetin Ferdiligi: Lokman Sfuesi'nde ti.zerinde durulan bir mesele

de mUkellefiyetin ferdlligidir.

\;0::1~ oJ.Jlj ;,;' j\::' JA ~i~ '.1 j oJ.Jj ;,f J.J!j ~~ '.1 \AJ! l # l J ~.J l~1 iJ"Wl ~I '~

. .)J..J.ll ~4 ~ft '.1 J ~J.JI a~l ~J~ 'jj J:'" ~l ~ J ~I

"Ey jnsanlar! Rabbinize kar$z gelmekten sakznzn. Babanzn oglu ogulun da
babasz ir;in bir $ey ddemeyecegi giinden korkun. Allah'zn verdigi sdz $iiphesi=

105 Seyyid Kutub, V/2789

106 Nisa, 4/40.
107 En'am, 6/59.
108 Enbiya, 21147.
109 ryagncl,
- acre s 1)-')- .
'b' . , .

128
gerr;ektir. Dunya hayatl sakm sizi adlatmasm Allah'm ajjina guvendirerek ~eytan
sizi ayartmasm. R 110

IsHim ahlakmm onemli ilkelerinden biri de ki~inin sadece kendi

mtikellefiyetlerinden sorumlu tutulacagldrr. Islam Dini bu noktada biryok ibtidfti
ahlak telakldlerinden aynldtgl gibi, "asll giinah " ile Hz. Adem'in hatasmdan
dolaYl butiin insanhgm giinahkar oldugunu kabul eden HristiyanllUctan da
aynlrr.lll

Kur'an'a gore, "Gunahl kim i~lerse onu ancak kendi aleyhine i~lemi~
olur. "112 "Hir;bir sur;lu ba~kasmm sur;una ortak olmaz. ,,113 Biitiin bu nasslar,
sorumlulugun ~ahsiligi prensibi, sadece ferill iyilikler ye k6tiiltikler iyin
geyerlidir. Buna kar~lhk ictimill yazifelerde sorumluluklar da ictimillle~ir.
Nitekim Hz. Peygamber bu hususu: "Her kim jslamda guzel bir pgzr ar;arsa
kendisine -bu iyiliginin yanmda- daha sonra 0 pgzrdan gidenlerin sevabz kadarz
da verilir.. aynz ~ekilde kim jslam'da kdtu bir pgzr ar;arsa kendisine bunun
giinahl yazz/dlgz gibi kendisinden sonra onu devam ettirenlerin gunahlarz kadarz
da yazllzr. "114 buyurmak suretiyle aYlk1amaktadlr. Ayrlca
yapIlan hakSlZhk ye yignenen ahlakl kurallar kar~lsmdaki tutumumuzdan, vurdum
duymazhg1IIl1zdan da sorumlu olmaktaYlz.115

islam'da sorumluluk diinyaYl ye ahireti kapsamaktadrr. Bir ktS1IIl i~ler

diinyada da hesaba yekilirken biiytik ktSIIl1 ahirete kalmaktadrr. AYJ:lca IsHim
ahlakmda sorumluluktan muaf olan hiy bir ferd yoktur. 116 Hem kendilerine
peygamber gonderilenler hem de peygamberler hesaba yekilecektir. 117'
Bu noktaYl,Hz. Peygamber 'Devlet adamlarz birer r;obandzr ve elininin
altmdakileri layzkzyla muhajaza etmekten sorumludur. erkek ailesinde bir

110 Lokman.31133
111 <;:agncl. a.g.e .. s.160.
112 Nisa. 4/11l.
113 En'am,6/164.
114 Muslim. ilim. 15
.
115 Maide 78179 .
116 Pazarh, Osman, a.g.e., s.113-114.
117 A'raf 7/6

129
r;obandzr, ve 0 da eli altzndakilerden sorumludur. Kadznda kocasznzn evinde bir
r;obandlr ve elinin altzndakilerden sorumludur. Hizmetqi de efendisinin malznda
bir qobandzr ve elinin altzndakilerden sonlmludur. " 11"3 buyurmak suretiyle beyan
etmektedir.

Bulundugumuz topIumsaI mevki ve elimizdeki yetkinin neticesi oIarak

emrettiklerimizden veya yasakladlklarnruzdan mesuI oIuruz. Yapngnuz
te~viklerden veya sebeb olmrumzdan doIaYlda yiikiimltiliik alnna ginnekteyiz.

4. MUEYYiDE KA VRAMI

Mueyyide umumiyetle insam bir i~i yapmaya veya terketmeye zorlayan,

k6ttiliikten caydrran kanun giicu anlamma gelmektedir. Ahlaki mueyyide ise,
ahliik kanununun ahlaki fail oIan insam vazifeIerini yerine getinneye zorlayan
gucudemektir.119

Mueyyide hakkmda verdigimiz bu kIsa ve tamncl bilgiden soma sfuede

konunun i~Ieni~ini g6relim:

~ o..l.llJ :.f' j~ JA ~~~ '1 J o.l..lJ :.f' .l..IIJ ~;f.. '1 \A~ I~I J ~.) 1~1 ~WI 4:1 4

. JJ.;JI ~~ ~ft '1 J ~..I.l' o~, ~.;; 'jj rY' ~, ,;..;.J C>I

"Ey insanlar.' Rabbinize kar,yz gelmekten sakznzn. Ne babanzn evitidz, ne evltidzn

babasz iqin bir~ey odeyemeyecegi gunden r;ekinin... " 120

Allah'm d.inini veya vahyi aIaya alanlara hitaben

~ y'~ ~ ~ JI "Onlara alqaltzcz bir azab vardzr" 121 buyurulmaktadlL

11]) Buh~an,~ Cumua, 11 ; 1"'

IV 1us
" l'llTI. Im' ~ 10
are,_

119r~
",agncl, a.g.e., s. 16"j .
120 Lokman, 31133
121 " ,31/6.

130
Cehennem degi~ik ozellikleriyle yine sUre i9inde~' y'~ o~ "Can yakzcI
azab ... "122 ~, y,.r;. "Alevli ate~" 123 ve ~ yl.r;. "Agzr azab" 124
ifadeleriyle ahlaki davram~m yerine getirilmesi i9in, caydmcI olarak insanlann
kar~lsma dikilmektedir.

Ahlaki' vazifeyi yapanlar i9in de "cennet" motivi ~, ~W!- "Nimet

cennetleri" 125 kavramIyla anlanlmaktadrr. Ba~ka bir yerde ise
j.;XJ J~ J5 ~ ':l lIJ, ~I "Allah kendisi begenip, 6viinen hie; kimseyi asla
sevmez." 126 cfunlesiyk Allah sevgisini kaybetme bir yaptmm olarak arz
edilmektedir.

Suphesiz ki ahHik insanm kendi kalb ve vicdarurun emri ile ve seve seve
vazifelerini yerine getinnesini ister. Fakat iyilik a~kmm butiin kalblere hakim
oldugu bir insanlIk diinyasl sadece bir ozlem olmaktan ote gitmemektedir.
Kmo'an-l Kerim bu yonden insanlan belli ba~h u9 gruba ay1fID1~trr: "Onlardan
kimi nefsine kotiiliik edendir, kimi orta yolludur, kimi de Allah'm izni ile
hayrrlarda yan~andrr. i~te buyiik fazilet de budur." 127

islfun ahlakI, vicdani ve sosyal mueyyidelerin yetersizligini ililii mueyyide

ile tamamlamI~trr. Bu diinyada inamp iyi i~ler yapanlar ahirette odullendirilecek,
buna kar~lhk inanmaYlp kotiiliik i~leyenlerde sU9larma miinasib bir ~ekilde
cezalandmlacaklardrr. islfun'daki iHihi mueyyide Allah'a saygt ve sevgidir. Bu ise
her tiirlii davram~lar da O'nun nzaS1ll1 ilk olarak gozetmektir. 128 Bu temel
yaptmmm yanmda ahiret giinu dolaYlslyla cennet ozendirici bir oduI ve
cehennem cezal bir mueyyide olup, fertleri ahl§.k1 kanunlara riayete te~vik

122 " ,3117.

17"
--' " , 31121.
124 " ,31124.
125 " ,3118.
126 " 031118.
127 Fatlf,35/32.
128 <;agncl, a.g.e., s.185; Draz, Kur'an'm Anla.Flmasma Doltnt, s.106.

131
ederler.1 29 AYlplama ye kmama da bu kabil mueyyidelerdendir. Fakat asIl 61yu
Kur'an'm ~u ayetinde anlanlanrur:

"Allah miimin erkeklere ve kadznlara, ic;inde ebedi kalacaklarz ::emininden

zrmaklar akan cennetler, Adn cennetlerinde giizel meskenler va'detti, Allah rzzasl
ise (hepsinden) daha iistiindiir. " 130

B. AMELi AHLAKLA iLGiLi

1. SDKUR KAVRAMI
Siikiir nimetin bilinmesi ye aylga vurulmaSl manalarma gelen " ~ "
fiilinden masdardrr. Aymak meydana yIkarmak anlamma gelen ".r.s"
kelimesinden ".j "m " ~ " ile yer degi~tinnesi sonucu olu~tugunu da
s6yleyenler yardrr. ManaSl ile taban tabana Zlt olan kelime, 6rtmek ye gizlemek
anlamma gelen "kUfr" dill.

Verilen otun azlIgma ragmen semiz olan ye sahibini memnun eden

hayvana" j~ ~b " denildigi gibi, meme sude doldugunda da" ~,~, "
denilir. Su ile dopdolu pmara da" b5 ~ ~ " tabiri kullamhr.

SiikiirAllah'a isnad edildiginde az olan kullannm amelini yogaltlp

fazlaslyla seyap ye kar~IlIk yennesidir. Kula izafeten ise ihsanda bulunanm
nimetini, ona boyun egerek itiraf etlnektir. 13 1 Gerek kelimenin i~tikakma gerekse
Allah' a isnad edildiginde kazandlgl manalara baktlguruzda hepsinde ziyade ye
artma manalarmI buluruz.13 2

129 pazarh, Osman. a.g.e .. I22: Draz, Kur'dn Ahldkz, s.197,206

130 Tevbe, 9/72.
131 fun ManzuL Lisanii'!-Arab, IV/423: Raglb. Miifredat, s.265.
132 eJ-Cevziyye. funil'J-Kayyim, Sabredenler ve Sukredenler (Trc. ZeyneJabidin
TathogJu, s.176.

132
 SiikUr, ~Ukredene gelmi~, ula~tn1~ olan bir nimete sozhi veya fiill veya kalb
ile nimeti verene saygtda bulunarak ona kar~lhk vennektir. Yalruz fiil veya kalb
ile yapIlan ~iikiir ne medihtir ne hamddir. Fakat dil ile sozlii olarak yapddlgmda
hamd da olur medih de olur. Siiki.ir gerc;ekle~en bir nimete ula~ma zevkinden ileri
gelen bir mutlulugu ilandrr. Bundan dolaYl ~Ukretmek zor ve ~Ukredenler de
azdrr. <;i.inki.i varhgm akI~l hep maziden mustakbele yonelik oldugu ic;in insanlar
fitraten gelecege meyyaIdirler. 133

Ba~
tarafta da belirttigimiz gibi ki.ifur ~i.ikri.in Zlddldrr. Kur'§n'm beyarunda
bu husus ifade edilmektedir. "(.I)uleyman) tahtl yamna yerle!jmi!j g6riince "Ell
Rabbimin jazlzndandzr, !jukur mu edecegim yoksa kujur mii edecegim diye beni
denemek istiyor" dedi." 134

"Dogrusu biz ins am halden hale ger;irdigimiz karz!jzk bir nlltfeden yarattzk
da onu i!jiten g6ren yaptzk. Eiz ona YOlll g6sterdik ya !jukredici olur ya
kufredici." 135

Goriildiigii iizere insan ya ~iiki.ir ya da ki.ifurle ba~ba~a kalmaktadrr. Burada

ki.ifur hakkmda ktsa bir malumat vennemiz ~i.ikri.in daha iyi anla~llmasma
yardtmcl olacaktrr. Kiifiir sadece menfi vasrllarm c;evresinde dola~tIklan destek
noktaslill te~kil etmekle kalmaYlp Kur'aru ahHik sisteminin ti.imii ic;inde oyle
onemli bir yer i~gal etmektedir ki, bu kelimenin anlamsal yaplsmm berrak bir
~ekilde anla~llmasl miisbet vaslflarm ekserisinin HiyIkInca degerlendirilmesinde
§.deta bir on ~arttIr.136

Kiifiir ortmek ve gizlemek manalarma gelen ")!,, den masdardrr.

Ozellikle hayrrlarm bah~edili~i ve kabulii ile ilgili durumlarda kazandlgl ma'na,
elde edilen nimetleri gormemezlikten gelmek ve nankorliik etmektir. Allah'm

1'"'.J.J'"' Razi. Meratih. I1219: Elmahh, a.g.e., I/56-57

134 Neml, 27/40

135 insan,76/2-3.
136 izutsu, Toshihiko, Kur'dn'da Dini ve Ahldki Kavramlar, s.165 (Trc. Selahattin
Ayaz)iST.1991.

133
liituf ye ihsamna kar~l yapllan bu isyan en bariz ~ekilde tekzib ye ilahi yahiyle
alay etmede goIiiliir.

Diger bir kullamnu ise imarun zldru inan9s1zhk manasmadrr. Biraz once
iHihl hayrrlan gonnemezlikten gelme manaSl ye bunun en bariz ~ekli olan "tekzib"
filini gonnii~tiik. ikinci olarak inan9s1zlIk manaS1ll1 gordUk. Bu kavramm
tezahiiIii, hoyrat9a, dii~iincesizce eylemlerle kendisini gosterir. Kibirlenmek ye
kendisini ba~lbo~ zannetmek sfuetiyle iHihl ir~ad kar~lsmda istigna da bu
ka.bildendir. 137

Sfuede ~iikiir eksenli yeya hikmet payandah fiilleri kar~lt fiillerle

mukayese ettigimizde de biitiin kotii ahlakll fiillerin kiifurden kaynaklanrugmt
gonnekteyiz.

Her iki ana cephesi yani gerek "minnetsizlik" gerek "inan9s1zllk" a91smdan
kiifIiin enCaml Allah'm mutlak birligini inkardan ba~ka bir~ey olamayacagt i9in
putperestlik yeya ~irkle bir tutulabilecegi belli bir a91 yardrr. KiifIiin ~irk
manasma geldigini ifade eden ayetlerle de bu noktaya deginilmektedir: "Hamd,
gokleri ve yeri yaratan, karanlzklarz ve aydmlz/tl vareden Allah'a mahsustllr.
(Bllnca ayet ve delilden) sonra kdjir olanlar (hala putlarz) Rableri ile denk
tutllyorlar. ,,138

"Meryemo/tlu Mesih'in Allah oldugunu soyliyenler muhakkak SlJrette

kdjirlerdir." 139 "Allah 0 uqun uqilncilsildilr" diyenler hiq :;ilphesi::: kdfirlerin la
kendileridir." 140 mealindeki ayetlerde ~irkin kiifur s1ll1fma dahil oldugunu
gostennektedir. boylece bu ayetlerde ~irk)cti£r olarak anlat1lmI~tIr.

Insanlarm ~irke dii~meleri ye ~irk ko~malan zannlarma baglanmaktadrr.

Neticede ~irk, tahmin ye zandan ibaret bir bilgiye dayanmaktadrr."Gorme::: misin
ki gokte ve yerde ne varsa Allah'mdlr. Gyleyse Allah 'a ortak ko:;anlarm i:::ledigi
yol nedir? Onlar :::ann'den ba~'ka bir :;eye uymuyorlar. Siiphesi::: onlar tahmin

137 izutsu, Toshihiko. Ahldki Kavramlar, s.166.

138 En'fun,6/1
139 Maide, 5172.
140 Maide , 5173 .

134
yUriituyorlar." 141 Zannm kesin bilgi demek olan ilmin zldill ye hakikatle bir
olmaillgl, boylece yemen iyet mealinden anla~llmaktadrr.

~iikiirkavramI lizerinde dururken ktifre ye ~irke deginmemizin sebebi

sfuede yasaklanan fillerin ba~mda gelmesi ye ~Ukre mukibil olarak zikredilmesi
sebebiyledir.

Tekrar ~iikiirkavrammm muhteyasma dair bilgilere dondiigumlizde ~iikrii

dil ile ~iikiir, kalp ile ~iikfu ye viicudun diger organlanyla ~iikfu olmak lizere uy
ana boliimde ele alabiliriz:l 42

Dil ile ~iikfu: Bll, nimet Yereni anmak onu ovrnek ye nimeti izhar
konusunda dilin lizerine dii~eni yapmaslyla olur. Tabiidir ki, dilin lizerine dii~en;
nimet verenin dilden istediklerini yerine getirmek, yalan soylememek, dogru
sozlii olmak, dille ma'rufu emredip miinkerden nehyetmek, Kur'an okumak, zikr
etmek, . , hakkl haykrrmak Y. b. fiillerdir. 143

Kalble ~iikfu: Kalben nimeti Yereni tanlffiak, nimeti Yereni tasdik etmek ye
nimeti ondan bilmektir. DyUnciisii ise nimet Yerenin emir ye yasaklan hangi
orgam ilgilendiriyorsa 0 organa amelleri yaptmp, yasaklardan korumaktrr. KIsaca
~unu diyebiliriz ki, ~iikfu bir baklma islimI her baklmdan ya~amanm adldlr. 144

Gazili de ~iikriin mahiyetini aylklarken ~6yle demektedir: ~iikiir "ilm" ,

"hal" ye "amel"den olu~maktadrr. ilim nimetin sahibini tanlffiakru. insan her tiirlii
nimetin Yiice Allah'tan geldigini bildiginde ~irkten kurtulur. Zira bu ilim ~irki
ortadan kaldrrrr. "Hal" ise sadece nimeti yerenden dolaYI sevinmektir ki itaat ye
teyazu ~eklinde kendini g6sterir. "Arnel"e gelince Hal'in yerdigi sevincin
geregince ameldir. Bu amel ise ya kalb ile ya lisan ile ya da dil ile olur. 145

141 Yunus, 10/66.

14')- D~-'b
~gl, M"f'
U re dat s._
A
')6-).

143 Unal, AlL Kur'dn'da Temel Kavramlar, s.493.

144 ..
UnaL Ali, a.g.e .. s.493.
145 Gazali, ihyft, IV/120-124.

135
 Hz. Peygamber (s.a.v.)'in en ilgi yekici yonu Hz. A.i~e validemize
soruldugunda; aglayarak "O'nun hangi hali ~a~n1Icl ilgi yekici degil ki? Bir gece
bana gelmi~ benimle yataga girmis soma bana, "Ey Ebu Bekir'in laZl miisade et
Rabbime ibadet edeyim" demi~ti. Daha soma namaz kIlmaya kalktr. Namazda
kIyamda ruku'da ve secdede hep agladl. Sabah ezam okununcaya dek devam etti.
Blllun iizerine O'na "Seni bu kadar aglatan nedir Ya Rasulallah" Allah senin
geymi~ ve gelecek butiin giinahlarml affetmedi mi?"dedim. Bana cevaben
"Allah'a r;ok sukreden bir kul olmayaylm ml?" buyurdu. 146 Diger bir hadis-i
~erifte de "jnsanlara hamdetmeyen kimse Allah'a da hamdetmez."147 Yuce
Allah ~andolsun ~ukrederseniz elbette size (nimetimi) artlrzrzm." 148 buyunnakla
~Ukriin ehemmiyetine i~aret etmektedir.

Selef-i salihinden de ~iikiir hakkmda yok giizel vedzeler vardrr. Bunlardan

birkay1ll1 burada zikrederek konumuzu noktalayal11ll: Ciineyd demi~tir ki "Sukur
kendini nimete ehil gormemendir. Ciineyd'e bir mecliste ~iikiir soruldugunda
~oyle cevaphyor: "Nimeti ile Allah'a asi olmamaktrr." Sibli'den nakledildigine
gore "~iikiir nimeti degil nimet vereni gormektir." 149

ibnu'l-KaYYlffi el-Cevziyye de; "Siikriin Uy riiknu vardrr. Kulun ~iikredici

olabilmesi iyin bu Uy riikniin ve esasm bulunmasl lazlffidrr: Birincisi, kulun
iizerinde bulunan Allah'm nimetini itirafidrr. ikincisi, kulun bu iizerinde bulunan
nimetten dolaYl Allah'a hamd ve sena etmesidir. Uyiincusu, kulun kendisine
verilmi~ oIan nimetleri Allah'm nzaS1ll1 kazanma yoIunda sarfetmesidir." 150
demektedir.

2. iLiM OGRENMEK

Lokman Sfuesi'nde ilim ahlili daVTaru~larm arka planmda onemli bir

etken olarak nazara velilmektedir. Zira sfuede kaydedilen butiin kotii daVTaru~Iar

146 Buhan, Teheccud. 6: Muslim, MllnafikUn,18.

147 Tinnizi, Birr. 35: Ebu Davud,Edeb, 11
148 Thrahim , 1417
149 Ku~eyri, er-Risale, MiSILI959, s.89.
150 Cevziyye, Ibnu'l-Kayyim, Sabredenler ve ~'ii.kredenler. s.176.

136
ilimden mahrum alarak gef(;ekle~tirilmektedir. Yine her llirlii giizel ahlak da ilim
destekli alarak yapJlmaktadrr. insanlar ya Hakim Kitap'tan elde edilen ilim ye
irfanla ya da Hakim Allah'm yerdigi hikmetle faziletleri tammakta ye anlan
kazanmaktadrrlar. ilim yeya hikmetin raliinii gormek iyin sfuedeki " rl,t. ~"151
" ~ ~ ..!..IJ ..,;-) 'lA ,,152 ifadelerinin geytigi iiyetlerle "hikmet" 153 eksenli
iiyetlere bir goz atmak yeterlidir. Kur'an.-l Kerim'de ilmin onemi ye ahlili
davram~lardaki tesirine deginmeden once kelimenin etimalalijisine dair bilgi
yerelim:

ilm, " ~I,t. " fiil kokiindendir. Bir~eyin hakikatIm idrak etmek demektir, bu
da ya ziitIm idrak, ya da bir~eyin kendisi iyin meycut aIan vUcuduna yeya
kendinden yak alan ~eyin uzakllgma hiikmetmek ~eklinde alur. Ba~ka bir ayldan
nazari ye amell alur. Nazari bilgi bilenin idrakIyla kernale ula~rr. Amell bilgi ise
ancak amelle tamam alur.1 54 Elmahh'ya gore nefsin rnanaya (anlama)
ula~rnasldrr.155

Goriilecegi iizere ilim hakikata ula~rnaktrr. Bu da iki ~ekilde alur. Birincisi

e~yanm zahiri duyularla kazarulan bilgisidir. Bu da nefiste anlan anlamlandrracak
rnelekelerle rniimkiindiir. Yaksa bir yamlgIdan oteye geyrnezler. i~te Allah insana
e~yanm bilgisine ula~rnak iizere ilimleri yermi~tir. isimler e~yayl ye anun
hakikatIm bilmeye yarayan manevt giiylerdir. Bu bilme bu manevt gUylerin
oldfuiilmernesiyle miimkiindiir. Bunlar insandaki zahiri duyulara tekiibiil eden
sem', basar, fuad adl yerilen ye kalbte yer alan ye Canll tutulmasl gereken
kuvvelerdir. ikincisi ise dagrudan dagruya Allah'tan alman bilgidir, ilimdir.
Peygamberlerin ilmi bu llirdendir. 156

151 Lokman, 31/6,20

152 Lokman, 31/15
153 Lokman.3112.12
154 Ragib, Miifreddt, s.343.
1~'is Elma11
11, a.g.e., 1/""
__ -'.
156 U··na,I Al'1, ()"
a.~.e., s. 46"-' v'd .

137
 Kur'an-l Kerim'de ilmin onemine i~aret eden birkay ayetin burada
meallerini yerelim: "Allah adaleti ayakta tutarak (delilleriyle) .JU hususu
ar;lklaml~tlr ki, kendisinden ba~ka ildh yoktur. Melekler ve ilim sahipleri de
bunu ikrdr etmi~lerdir Mutlak giir; ve hikmet sahibi Allah'tan ba~ka ildh
yoktur." 157

" Allah sizden inananlarz ve kendilerine ilim verilenleri derecelerle

yiikseltsin.." 158

"..De ki hir; bilenlerle bilmeyenler bir olur mu? Dognlsu ancak akzl
sahipleri bunlarz hakkzyla dii~iiniir." 159

"Kullarz ir;inde ancak dlimler, Allah'tan (geregince) korkar." 160

"j~te biz, bu temsilleri insanlar ir;in getiriyoruz; fakat onlan ancak ilim
sahipleri dii~iiniip anlayabilir." 161

A.yetlerden anla~tlacagl lizere i1im insam Allah'm birligini anlatan bir ~ahid
haline getirmekle ye Allah'm ye meleklerin ahlakmI payla~tmnaktadrr. Yine ilim
takva ile iy iye ye onu gerektirici mahiyettedir.

Hz. Peygamber de i1min ehemmiyetine d~ ~u ayIklamalarda bulunmu~tur:

"Her kim ilim arzusuyla bir yola girerse Allah onu cennete giden yolu
kolayla~tlrzr. Melekler kanatlarzm onu tekrim ir;in sererler; Alim ir;in goklerde ve
yerde olanlar hatta sudaki balzklar istig{ar ederler. Alimin abide iistiinliigii
dolunaym yzldldara iistiinliigzl gibidir; alimler nebilerin vdrisleridir. Nebiler ne
dinar ne dirhem ancak miras olarak geriye ilmi blrakzrlar." 162

157 A.I-i imran. 3/18

158 Mucadele. 58/1l.
159 Zumer, 39/9 .
160 Fatlf,35/28.
161 Ankebut,29/43.
162 Tirmizi, ilm,19; ibn Mace, Mukaddime, 17.

138
 "Kzydmet giinii iiC; grup insan ~efoat eder: nebiler, dlimler ve ~ehidler." 163

Kur'§n ahI§kl katiiliikleri anlatrrken ihnin olmaYl~illl anemli bir unsur

olarak kaydetmektedir. Baylece bir rezilet cehaIetin bagrmda geli~mektedir.
Mesela Allah'a kar~l sayglslzhk, inkar,164 yocuklan aldiirmek,165 insanlan
J

saptrrmak, iftid ve yalan soylemek, 166 ~irk, 167 v.b. ameller hep boyledir.
Bunlara mukabil ilim sahipleri Kur'an'da meselelerin yazfuniinde bir merci' olarak
takdim edilmekte 168 ilim sahibi olmadtgnmz ~eylerin arkasma du~mememiz
emredilmektedir. 169

islam'm ilim anlaYl~ma l~Ik tutmasl aylsmdan el-Bikai, (a, 88511480)nin

" ~~ ~ ..!ll ~ \,e " ifadesinin tefsirine dair ayIklamaSilll burada kaydedelim:
Hiybir ihnin insana ~irki gostermeyecegini ayetten anllYOruz. Zira her ilim kendi
diliyle AlIah'm birligini anlatrr. Y oksa Allah'm bir lutfu oIan degi~ik fennler O'nu
inkara gotiirmez. 170

3. NAMAZ KILMAK

163 Ibn Mace, Ziihd,37.

164 En'fun,6/140
165 En'fun,6/144.
166 En'fun.6/144.
167 Haec, 22171
168 Nisa, 4/59,83.
169 isnl, 17/36.
170 el-Bikai, Nazmil'd-diirer, XV/167.

139
 Salat, miicerred ele almrugmda dua, temcid ye tebrik; 171 Allah' a isnad
edildiginde rahmet, magfrret; kullarma isnad edildiginde ise dua ye istigfar
manalarma gelir. 172

Salat kavrarmnm ash dua manaS1Ill iyerse de islfun1 terrninolojide

kazanrugl me~hur ma'na riikulu ye secdeli ibadettir. Bazl alimler i~tikak aylsmdan
meseleye yakla~arak ~oyle bir ayIklama da yapnu~lardrr. Salatm ash "es-Slla" drr
ki ate~ ye yakIt manalarma gelir. NasIl hasta olmak anlammdaki " J".r " fiili

tefil babma aktanlrugmda hastahgl gidermek anlamma geliyorsa " ~ " de

"
" \,SL:t> " olunca Allah'm emrettigi bir ibadet tiiriiyle ate~i gidermek demek
oldugunu ifade etmi~lerdir. Bu durumda salat ate~i giderici, cehennemden
kurtancl ibadet olmaktadrr. 173

"Onlara dua et, t;iinkii senin salatm onlar /t;1n yatl§tlrmadlr,

siikunettir" 174 ayetiyle "Muhakkak Allah ve melekleri Nebiye salat etmektedirler.
Ey iman edenler siz de ona salat edin ve tam bir selamda selam edin" 175
ayetinde ise salat kavrarm yukarda soyledigimiz dua istigfar ye rahmet
manalarmdadrr.

Kur'an'da degi~ik yesilelerle "salatl ikame edin" , "salatl ikame ederler",

"salatl korurlar", "salatl ko ruyun " gibi ifadeler yardrr. Bunlarda ise belirli
yakitlere tahsis edilmi~ bilinen ibadet anlatIlrnaktadrr. Ameli ahlakm en onemli
esaslarmdan biri muhakkak namazdrr. Kalbe ait fazilet imandan sonra, ilk srraYl
namaz faziletinin aldlgTIu hem Peygamberlerin iimrnet ye akI'abalarma
taysiyelerinde hem de Yiice Allah'm Peygamberlerine emirlerinde
gormekteyiz. 176

l71 DA b
1Ul.gI, U re d~t
M"f: a, s._78-).
177- lbn
. Manzur, a.g.e., XIV/464-46),
-. Elmahh, VI/3910.

173 Riiglb, a.g.e.,285; Rizi Meffitih, II/29.

174 Tevbe, 9/103
175 Ahzab , 33/56
l76 ibnihim, 14/35,40; Tillut, 201l4; Lokman, 31/17.

140
 Vine Hz. Peygamber (sav)'e ilk olarak indirilen ayetlerden soma bir sUre
inkita olmu~tu. Bu ara donemden soma gelen ilk ayetler ona namaza hazrrbkh
olmasl iyin elbisesini temizlemeyi emrediyordu. Aynca namaz, Kur'an, Allah'l
zikir ve O'na tevekktil ile beraber peygamberlik vazifesinin yerine getirilebilmesi
iyin Allah'm Elyisine ilk manevi destek olarak tavsiye ediliyordu. 177

"BiraZl harir; geceleri kalk namaz kzl. (Gecenin) yarzsmz (kzl). Yahud bunu
biraz azalt ya da r;ogalt ve Kur'dn'z tane tane oku. Dogntsu biz sana agzr bir soz
vahyedecegiz." 178

Allah'm elyisine "hangi amel Allah'm en yok sevdigidir" diye

soruldugunda "Vaktinde kzlman namazdlr" 179 buyurmu~tur.

"Be$ vakit namaz ile cum'a namazlarz buyuk gunahlar harir; diger
gunahlara keffarettir" 180 "Be$ vakit namazz Allah kullarma Jarz kzlmz,Jtzr.
Eksiksiz olarak erkan ve ddabma ritiyetle namazlarznz kzlan kimseyi, Allah'm
cennete koyacagma dair va'di vardzr. jstenildigi gibi namazlarz kzlmayan
kimseye ise Allah'm bir sozu yoktur. Dilerse azdb eder dilerse onu affeder" 181

Yukarda namazm onemine dair ayet ve hadislerden omekler ve meselenin

genel olarak ele ahm~llli zikrettik. Namazm ki~inin kendisini armdrrmasma kIsaca
nefis tezkiyesine katlalarma dair bilgi vererek konuyu geni~letelim: "Ey
NIuhammed! Kitap'dan sana vahyolunanz oku; namaz kzl, muhakkak ki amaz
hayaszdzktan ve Jenalzktan alzkor, Allah'z anmak ne buyiik ,~eydirf Allah
yaptzklarzmzzz bilir. ,,182 Ayette yok ayIk olarak goriildiigii iizere namaz ferdi,kohl
ahlaktan korumakta kohl davram~larm birer ozeti olan fah~a ve miinkerden uzak
tutmaktadrr.

177 Turabi, Hasau, Namaz (Trc. Saim Eminoglu) s.115-116

·1 71/7'"
178 M··uzemml, _ _ ,j, 4 .
179 Buh~
an,, MeVa.hl
. ..<:I,;t, )-

180 Muslim, Taharet 14.

181 Nesai, Salat, 6.
182 Ankebiit,29/45.

141
 "jnsan gerqekten pek hlrsiz (ve SablrSIZ) yaratllml$tlr. Kendisine fenalzk
dokundugunda szzlanzr, feryad eder. Dna imkan verildiginde ise pinti kesilir.
Ancak namaz kllzp namazlarznda devamlz olanlar mallarzndan yoksul ve mahrum
kalml$a belirli bir hak tanzyanlar, ceza giiniinii dogrulayanlar, Rabhlerinin
azabmdan korkanlar boyle degildir." 183 Burada ise namaz insan fltratmdaki
kotiiliige ait niivelerin islahmda ve giizel huy 1ann kazamhnasmda ilk tedavi
vesilesidir. Ayetteki ahlaki faziletlerin tamarm lokman siiresinde farklL yerIerde
emredihnektedir.

N amazm fonksiyonunu yok bariz olarak anlatan bir ayet de Hz.

Suayb(a.s.)'m namazmm konu edildigi yerdir. Namaz medyen halkI arasmda
Suayb(a.s.) getirdigi davetin ~ekli ve goriinii~ii ohnu~tu. byle ki namazl
babalanndan miras kalan ~irki terketmek ve iktisadi zulumdan vazgeymek
hususunda, Peygamberlerinin yaptIgI nasihatm sebebi gordiiler.1 84 "Ey $uayb!
Babalarzmzzm taptzgml bzrakmamzzz emreden veya mallarzmzzz istedigimiz gibi
kullanmamzzl men'eden senin namazm mzdzr? Sen dogrusu akiz ba$mda yumu$ak
huylu b iris in. " 185

Anla~I1an odur ki Suayb (a.s.) kavmi Medyen ve Eykeliler onun yiiriirliikte

oIan diizene kar~l yIkmaya ba~Iamasl ve A11ah'm dinine yaglrmasl iizerine
ara~tlrmaya giri~mi~ler ve bu davraru~m arkasmda kIldlgt namazl gormii~Ierdi.
Halim ve yumu~ak huylu ayru zamanda akIIll bir insam topIumuyla kar~l kar~lya
getiren ~ey namaz olduguna gore namaz miimine aktivite kazandrran mucadele
~evki veren bir ibadettir. 186

Namazm ahlaki yapmuzdaki istikamet ve oIgunluktaki onemi roliinii

gormek iyin Hz. Peygamberin ~u hadisini hatrrlatarak ferdi yondeki onemine clair
aylklamalaruruZl noktalayabm: Hz. Peygamber (sav)'e bir kad1ll1 (mahremi
olmayan) open ve soma da bu giinahmdan pi~man olan bir adam gelir; bu durumu
Hz. Peygambere haber verince ~u ayet-i kerime nazil olur: "Gilndiiziin iki llcunda

183 Mearic.70/19-27.
184 T ura'b'1, Hasan, N.amaz. s. 1"j .
185 Hild. 11187.
186 Yllmaz. Abdullah/Namaz Bir Tevhid Eylemi, s.178-179.

1-1-2
ve gecenin giindiize yakzn zamanlarznda namaz kzf. Siiphesiz iyilikler k6tiiliikleri
giderir. " 187

Namaz miiminin miracldrr. Kuhm ahlili olgunluguna katkIlan saYllamaz.

Fakat en ufak ahlili faydasl bilfiil biiytiklenmeyi kmnak karde~ligi hazrrlamak.,
Allah nzaSl iyin i~ yapmaya ah~maktrr.188

4. SABRETMEK

Sabrr liigatta menetmek hapsetmek ve darhkta kendini tutmak manalanna

gelmektedir. Nitekim, ~u ayette de bu manalan ihtiva etmektedir. "Sabah ak!jam
Rablerinin rzzaslnz dileyerek O'na yalvaranlarla beraber sen de sabret" 189
Sabrrda boyle bir haps ve alIkoyma anlaml olup akhn ve ~eriatm gerektirdigi
hallerde nefsi hapsetmek kendine hakim olmak demektir. 190

Bir adaml birisi tutup digeri oldiiren iki ki~inin durumu Hz. Peygamber'e
arzedildiginde .j.'t..."ajl IJfttPl J j.1.Q51
It • '#'" "Katili 6ldiiriin, tutanz da
hapsedin." buyurmu~tur.191 Ba~ka bir hadiste de "masbfue" yani koyun tavuk
vb. hayvanlann olmeleri lyill baglanmalan veya hapsedilmeleri
yasaklamm~trr.192

Sabr yok ~umiillii bir kelime olup, sozgelimi, musibet anmda dayanmak
sabrrdrr, zlddI acelecilik ve dayarukslzhktrr; sava~ta sava~ meydanmdan
kaymaYIP ayak direme sabrrdrr, zlddl korkakhk ve frrardrr, gerektiginde srr
saklama dili gereksiz sozlerden koruma sabrrdrr. Zlddl bo~ bogazhktrr. Bunlar
gibi, sabnn yok geni~ bir alaru vardrr. 193

187 Buhari, Mevaldt. 4, Tefsirti SGret-i HGd; Muslim, Tevbe,39.

188 Elmahh,1/188
189 Kehf, 18/28
190 Raglb, a.g.e., s.274; fun Manzur, a.g.e., IV/438-439.
191 Ali e1-Muttaki. el-Hindl, Kenzu'l-Ummal, XV/10 (Hadis No:39839)
192 Buhari, Zebaih, 25; Ebu Davud, Cihad, 119.
n~ b ,a. g .e.. s._
193 LVlgl 774 .

143
 Sabrr hakkmda seleften nakledilenlere dair bir kay omek yerelim: Hz. Ali
"Sabrr sUryme bilmeyen bir binektir" demi~tir. "Sabrr Kitap ye sfumetin ahkarru
kar~lsmda gosterilen sebattrr" Sabrr musibetler iyinde yok olma halinde bile
~ikayet ye slzlanma alameti gostermemektir. Yine denilmi~tir ki "Sabrr bolluk ile
darhk araSllli ayarmaYlp her iki halde de ham ye gonlful ho~ olmasldrr" 194

Sabrr sabredilen hususlar itibariyle a~agldaki boliimlere aynlrr:

a) ibadet ye taatlan eda etmeye sabrr

b) Masiyet yeya yasaklara kar~l onlan terketmek sfuetiyle sabrr
c) Takdir edilene yani kaza ye kadere sabrr 195
d) Dfulyanm cazibedar giizellikleri kar~lsmda yol-yon degi~tirmeden
istikameti korumada sabrr.
e) Zaman ye yakit isteyen i~lerde zamanm ylldrrtIclhgma sabrr.

Nitekim Lokman suresinde de yukarda sayrug1Ill1z sabrr ye~itlerinden ilk

uyfulu Hz. Lokman'm ogluna emirlerinde gonnekteyiz. "Yavrucugum! Namazl
dosdogru kIl, iyiligi emret, kotiilugu yasakla ba~ma gelene de sabret. 196

SaymI~ oldugumuz her bir sabrr ye~idini anlatmaya deyam edelim:

Emredilenleri edaya sabrr Kur'an'da da emredihnekte ye onemi vurgulanmaktadrr.
"0 goklerin yerin ve ikisi arasznda bulunanlarzn Rabbidir, oyleyse O'na ibadet ve
bu ibadet et ve bu ibadette sablrlz al. Hie; 0 'na benzeyen bir~ey bilir misin?" 197
Teblig yazifesini yerine getirirken kar~tla~1:1gt zorluklar kar~lsmda Hz.
Peygamber'e Yuce Allah "Putperestlerin soylediklerine sabret yanlarzndan
giizellikle ayrz!." 198 buyurmaktadrr.

Gfulahlar kar~lsmda kendisine hakim olmak, srrat-l mustakim'i

koruyabilmek sabrm diger bir boyutudur. Hz. Yusuf (a.s.)'m kIssasl anlahlrrken
O'nun kendisini yagrran kadma kar~l sabn bu konuya l~Ik tutmaktadrr: Evinde

194 Ku~eyTi. er-Risale, s.92-94.

195 ibnu'l-Kayyun, el-Cevziyye, Sabredenler ve $ilkredenler, s.29.
196 Lokman, 31117.
197 Mervem
- , 19/65
198 Mtizemmil, 93/10.

14.+
bulundugu kadzn onu kendisine 9agzrdl, kapllarz slkz slkz kapadl ve "Gelsene"
dedi. Yusuf "Gunah i~lemekten Allah'a szgznlrzm dogrusu senin kocan benim
efendimdir, bana iyi baktl. Zalimler ~iiphesi= iflah olmaz" dedi. 199 "Allah'a kar,~z
gelmekten sakznanlar, ~eytan tarafindan bir vesveseye ugrayznca, Allah'z anarlar
ve hemen gergegi gOrilrler. ,,200 Bu ayette de ~eytarun vesvese ve igvasma kar~l
sabrr dile getirilmektedir.

Musibetlere sabretmek kaza-i ilahiye nza gostermek de sabrm onemli bir

cephesi olarak kar~muza 9lkmaktadrr. Kur'an-l Kerim'de "Andolsun ki sizi biraz
korku ve a9lzk; mallardan, canlardan ve urilnlerden biraz azaltma (fakirlik) ile
deneriz. (£y peygamberl) Sabredenleri mujde le I. 0 sabredenler kendilerine bir
bela geldigi zaman; 'Eiz Allah'zn kullarzYlz ve biz O'na donecegiz' derler"20 1
mealindeki ayetle de sabrm bu yoniine i~aret edilmektedir.

Rivayet edildigine gore Allah Resulu 90CUgunun vefatI sebebiyle aghyan

bir kadmm yaruna ugram1~ ona "Allah'tan kork ve sabret" demi~ti. Bunun iizerine
kadm "Sen bana gelen bu musibeti anlayamazsm" diye cevap vermi~; daha soma
kendisine, konu~tugu ki~inin Hz. Peygamber oldugu soylenince pi~man olmu~tu.
Bunun iizerine Resulullah'a gelip "Ey Allah'm Rasulu seni tamyamadnn" diyerek
oziir dilemi~ti. Yiice Nebi de "Sablr ancak (musibet) ilk ba~a geldigindedir"202
buyurmak sfuetiyle sabnn yeri ve zamanma dikkatleri gekmi~ti.

Ba~ka bir hadiste de: "Gii9lil kimse insanlarz giire~te yenen degil belki
hiddet anznda iradesine sahip olandlr" buyurulmaktadrr.2 03

Hz. Peygamber (s.a.v.) «ocugu vefat eden gozlerini kaybeden veya en«ok
sevdigi birisinin vefatI halinde sabrrdan aynlmayan, kazaya nza gosterenin
cennetle mUkafatlandmlacag1ll1 miijdelemektedir. 204 "Her kim sabreder ve

199 Yusuf, 12120.

200 A'raf, 7/20 l.
201 Bakara, 2/155-156.
202 Buhan, Cenaiz 32; Miislim, Cenaiz, 14.
103 Buhan, Edeb, l02: Miislim, Birr, l06.
-'04 Buh~an,
, Mer d~<k,
7' D~' cl.I\." 76' lb' n M~
anrm,'Rik.<:I, ace,. Edeb,.J.
..

145
affederse ,~iiphesiz bu hareketi yapzlmaya deger i1lerdendir. ,,205 "Ancak
sabredenlere ecirleri hesapslz olarak 6denecektir,,206 Her iki ayetin mealine
bak1:J.glITllzda sabnn ahlili fazilet olarak ehemmiyetini ve kapsammm geni~ligini
daha iyi anlamaktaYlz. Aynca Hz. Peygamber de "Sizlere sablrdan daha .JUlnullu
ve hayzrll bir lutu! ve rilm em i.J tir" 207 buyurarak sabnn smrrlanru be lirlemektedir.

Allah'a giden yolda kar~tla~acaglITllz mal, mtilk, evlat vb. her tiirlii engeli
a~lp emredildigi iizere istikametten aynlmamak diyebilecegimiz sabrr ye~idi de
istikametin korunmasldrr. Bu sabrr tiiriiniin bir boyutu da: "Sizin bir kzsmznzzl
diger bir kzsmzzzna imtihan (vesilesi) kzldzk. "208 ayetinde anla1:J.lan inananlann
birbirleriyle imtihan edilecegi ve buna kar~l sabrr gosterip gosteremiyeceklerinin
denenecegi hususudur. Nitekim Allah Rasuliine iman sorulunca "iman, sablr ve
c6mertliktir,,209 diye mukabelede bulunmu~tur.

Diger bir sabrr cephesi ise teblig ve davetyilerin daima gaz aniinde
bulundurmalart gereken kainattaki can prensiplere riayettir. Buna zamarun
ytldrrtJ.clhgma sabrr da denebilir. Bu islfi.m'l anlatJ.na ve onu tebligde daima her
dii~iince ve amelin mevsimini kollaYlp, ne anceden ne de somadan meseleyi ele
alma hatasma dii~memek ~eklinde geryekle~en bir sabrr ye~ididir.

islfunl hiikiimlerin tedrici olarak farz ktlmmasl, cihadm Mekke daneminde

degil de Medine daneminde emredilmesi bu tiir sabrr talimleridir. Hudeybiye'de
sulhun tercihi yine bu sabrr kapsamma giref. Bu nokta Kur'an-l Kerimde "Sen de
ewelki peygamberler de yalanlanmz.Jlardz da onlar bizim yardlmlmzz kendilerine
erz.Jznceye kadar g6rdiikleri eziyetlere ve yalanlamalarzna kar~'z
sabretmi.Jlerdi"2l0 "0 halde peygamberlerden azm sahiplerinin sabrettikleri gibi
sen de sabret"2ll gibi ayetlerle vurgulanrrken Hz. Peygamber de Mii~riklerin

205 Sura, 42/43.

206 Zfuner,39/10.
707
- Buh'an,, Rik::ct.l\.,
1, 70 T'
_: ., B'lIT, 77 .
InnlZL

208 Furkin, 25/20.

209 Ahrned b. Hanbel, V/319.
210 En'arn, 6/34.
211 Ahka( 46/35.

146
eziyetlerinden dolayl dua isteyen Habbab b. Eret'e "Eski kavimierden bir mil'miln
yakaiamr, bir c;ukura konur sonra testere iie ba§tan a§agz ikiye ayrzlzr, demir
taraklarla etleri ve kemikleri taramr da bu i§ onu dininden c;evireme::di. Allah'a
yemin ederim ki Allah bu i§i kemaie erdirecektir iakin siz aceie ediyorsunuz,,212
buyurarak sabn tavsiye ediyordu.

Anlanldlgma gore bir gUn adamm birisi Sibll'nin yarnnda dump "Hangi
sabrr sabredenlere daIm agrrdrr" diye sorar. Sibli de "Allah iyin sevmede ye
bugzetmede sabrr." def. 0 adam "Hayrr." cevabllli verince Sibli "Allah iyin sabrr"
diye mukabelede bulunur. Aym itirazI almca bu kez "Allah'la beraber sabrrdrr"
der. 0 adam yine "hayrr" deyince Sibll, 0 meyhul adama ayru soruyu sorar. 0 da
"Allah'tan uzak kalmaya, vuslata kar~l di~ini s1k1p dayanmak suretiyle sabrrdrr"
cevablill verir. Bunun tizerine Sibli oyle bir ylghk atar ki neredeyse kalbi duracak
gibi olur.2 13

Buraya kadar sabnn owen bir fazilet olduguna degindik. Bir de yerilen
yirkin oIan sabrr vardrr. Bu sabrr ye~idi Allah'tan ve Kalbin O'nun muhabbetinden
uzakla~masma sabrr; ahiret saadetinin terkedilmesine sabrr ki yerilmeye ye
kmanmaya laylk bir seciyedir.

5. EBEVEYNE KARSI VAZiFELER

Lokman Sfuesinde aile ahHikma dair aylklamalar aile ahlaknun tamamllll
kapsamamaktadrr. Sadece ana-baba ile yocuklar arasmda geyerli olan ahlaki
davraru~lara genel olarak de ginilmektedir.

:NIiisIfunarnn en bariz suatlarmdan bir tanesi de ana-babaya kar~l vefall ye

sadlk olmasldrr. islfun Allah'a iman ve kulluk mertebesinden soma en faziletli
amel olarak ana-baya saygIyl kabul eder: "Allah'a kulluk edin; Q'na bir .yeyi ortak

212 Buhan, Menillab, 25.

213 Razi, Mefdtih, VII/201; Thni.i'j Kayyim, Sabredenler, s.48.

147
kO$mayzn. Ana-babaya da iyilik edin. ,,214 mealindeki ayet de bunu
gostennektedir.

Rasfrltillah'a "Hangi amel Allah'a daha sevimlidir?" diye soruldugunda

"Vaktinde kzlanan namaz" buyurur. Sonra hangisi denildiginde: "Ana-babaya iyi
davranmak" tekrar "sonra hangisi diye soruldugunda ise "Allah yolunda cihad'
buyururlar. 215

Anne baba ile 90euklar arasmdaki ahlaki daVTaru~ bi9imini ozetlemekte

olan ~u ayet-i kerimede de "Rabbin yalmz kendisine tapmamzl ve ana-babaya
iyilik etmeyi buyurmu,~tur. Eger ikisinden biri veya her ikisi senin yanznda iken
ihtiyarhyacak olursa onlara kar$l "of' bile demeyesin, onlarz azarlamayaszn.
jkisine hep tath soz soyleyesin. Onlara aczyarak ah;ak goniillillilk kanatlarznl ger
ve Rabbim! Kilc;ilkken beni yeti$tirdikleri ic;in sen de onlara merhamet etl' de"216
konumuza a9lkhk getirmektedir.

Bir defasmda Hz. Peygamber'e birisi gehp eihad i9in izin ister. Bunun
mukabilinde Allah Rasulii ona ana-babasmm sag olup-olmadlg1ll1 sorar. "Evet"
eevab1ll1 almea 0 adama "Don 0 ikisini hO$nut ederek onlara hizmette cihad
et. "217 buyurur.

Cihad i9in ordular gonderen Rasulullah inee kalbiyle ana-babanm

zaYlfug1ll1 ve evladma oIan ihtiyae1ll1 unutmaYlp eihada goniillii geIen bu zatl geri
gevirip ebeveynine bakmas1ll1, onlara hizmet etmesini temin ediyor. Halbuki 0
anda eh kIIW tutan insana 90k ihtiya9 duymaktadrr. 218

Yine Hz. Peygamber'in hadislerinde gonnekteyiz ki daha oneeki

milletlerden ii9 ki~i bir magarada mahsur kaldIklarmda her biri bir amelini vesile
yaparak dua etmi~; sonunda magaranm agzmdaki kaya a9ilim~ ve kurtulmu~lardI.

214 Nisa, 4/36.

215 Buhari, Mevakiru's-Salat 5
216 isra.17/23-24.
217 Buhari, Edeb. 3
718
- H~' ~ M
~mll,. ~ J. .. I"uman,5'ah'
Al'1, mUS slyen,. S. 6-
).

148
Onlardan birinin vesilesi annesine sayglsmdaki titizligi ve hassasiyetidir. 219
Diger bir hadis ise Abid Cu.reyc'in namaz lclarken annesinin yagnsma gitmemesi
ve annesinin duasl sebebiyle biiyiik bir imtihan atlatmasldrr. Hz. Peygamber
"Ciireyc fakih olsaydl anaSlmn r;aglrlsma icabetin namaza devamdan daha
haylrlz oldugunu bilirdi" buyurmu~tur.220 Fukaha bu hadise istinaden nafile
namaz kIlaru ana-babasl yaglrsa namazuu brrakIp, ona icabet etmesi gerikir
demi~lerdir. 221

Ana-babaya eza ve cefa vermeyi biiyiik giinahlar arasmda sayan Allah'm

Elyisi "Allah'm hu~nutlugu ananm ho~nutlugunda Allah'm gazabl onun
gazabmdadrr" buyurmu~tur. 222

Ebu Bekir (r.a.)'m kIZl Esma'Yl annesi 6z1emi~ ve onu gormeye gelmi~ti.
Bundan dolaYl inanmayan annesiyle ilgilenip ilgilenmemeyi gelip Hz.
Peygamber'e sorar. Hz. Peygamber de onunla ilgilenip iyilik yapmaS1ll1 soyler.
AnIa~Ilacagl iizere mii~rik bile olsa ana-babaya ilgi ve alaka devam ettirilmelidir.
Hadisi rivayet edenlerden Sufyan b. Uyeyne "Yiice Allah 0 kadm hakkinda ~u
ayeti indirmi~tir. "Sizinle din hususunda muharebe etmemi~, sizi yurtlarmlzdan
da r;lkarmaml~ olanlara iyilik, onlara adaletle muamele etmenizden Allah sizi
menetmez. (~i1nkij Allah adalet yapanlarz sever. "223 Ana-babaya saygt ve onlara
ilgi-alaka g6stermenin onemine dair bu bilgilerden sonra onlara kar~l
vazifelerimizi ana ba~Wdar halinde hatrrlatahm:

a) Onlarla konu~urken yumu~ak tatlI bir ses tonuyla konu~mallYlZ. Zaten

daha once kaydettigimiz isra Siiresi 23. ayette de emredilmektedir. fun Gmer'e
biiyiik giinahlan i~leyen ve bunlardan dolaYl affedilme kapIlan anyan bir adam
gelir. fun Gmer ona "annen var fil" diye sordugunda "evet sagdrr" cevab1ll1 alrr.
Bunun iizerine 0 adama: "Allah' a yemin ederim ki Annenle konu~urken yumu~ak
ve tath konu~, ona ikramda bulun ve kebairden uzak dur; in~aallah cennete

219 Geni~ bilgi i<;in bkz. Buhan, Edeb, 5.

)'70 Buh~an,
-- 'M eza'1'lffi, .)),
.., - 1M"us I'lm, B'lIT, 7 , 8 .
?? 1
-- H~' ,
a~lffil, a.g.e., s. 66 .
222 Buhan, Edebil'l-Mi~fred, 5.15,19.
223 Buhan, Edeb, 7.

l49
girersin" ogti.dtinii verir. 224 Aynca onemli bir nokta da ebeveyne kar~l daima
~efkat1e ve tevazu ile muamele etmek, onlann huzurunda hiirmet ve takdir
duygulanyla onlara kar~l al9ak goniilliiliik sergilemektir. 225

b) Ana-babanm ~ayet miisltiman degillerse hidayetleri i9in onlara ir~ad ve

tebligde bulunmak; onlann islahl i9in dua etmek de onemli bir vazifedir.

Hz. ibrahim'in babas1ll1 islam'a daveti226 Ebft Hureyre'nin annesmm

hidayeti iyin yabalamasl ve Hz. Peygamber'den dua etmesini istemesi227 bu konu
hakkmda flkir vermektedir.

c) Ana-babaya dua etmek. Kur'an-l Kerimde bu husus ~u ayet-i kerimeyle

be lirtilmektedir. "Ey Rabbimiz (amellerin) hesap olunacagl gun beni, ana-
babaml ve muminleri bagl$la"228 Bu ayetle vurgulanan husus ba~tarafta
zikrettigimiz (isra, 17/24) ayette de beyan edilmi~ti. Hz. Peygamber (sav) "jnsan
oldugunde amel defteri kapatzhr; Ancak uq ki$i istisna: Kendine dua eden,
haylrlz bir evladz olan adam... "229 Yine bir adam gelip Hz. Peygambere
"Allah'zn Rasulu Anam babam vefat ettikten sonra onlar iqin yapabilecegim bir
iyilik var mz?"diye sordu. Hz. Peygamber de "Evet dart haslet var: Onlara dua
etmek, istii!farda bulunmak, sozlerini yerine getirmek, dostlarzna ikramda
bulunmak ve onlar tarafindan olan akrabalarzm ziyaret etmek, akrabalzk
baglarznz koparmamak"230 buyurmu~tur.

d) Ana-babaya kar~l diger bir vazifede onlarm dostlanna kar~l saygl, sevgi
ve ikramda bulunmaktrr. Zira Hadis-i ~erifte "iyil(gin en ust mertebesi, insamn
babaszndan sonra onun dostunu ::iyarettir. "231

124 Buhan, Edebu'l-Milfred, s.17.

775 H~· ~
--
6. .
~lffil, a.g.e., s. j .

116 En'fun, 6/174: Mfuntehine. 60/4: Suara. 16/86.

117 Kandehlevi, M. Yusuf. Hayatil's-Sahabe, I1195
.
128 ibra.him 14/41 .
779 T··
-- . ~ Ahk~am, .j . 6
l[lffilZl,

130 Ebil Davud, Edeb, 120: Buhari. Edebil'l-MiUred. s.28

231 Muslim, Birr, 12.

150
 e) Ebeveynin adma haYlrda buhll1mak. Burada zikrettigimiz husus ki~inin
ebeveyninin vefan iizerine onun arkasmdan, sevabl onlara gitmek iizere haylrh
i~lerde buIunmasldrr. Bu konuda vfui.d olan hadisIere bakarsak meseIeyi daha net
olarak gorebiIiriz: Ai~e validemiz anlanyor: Birgiin Hz. Peygamber'e bir adam
gelip; ~oyle dedi: "Ya Resulallah! Annem anSlZID vefat etti ve bir vasiyyette de
bulunamadl. Zannediyorum bir~eyler diyebilseydi, tasaddukta bulunurdu. Onun
adma ben tasadduk etsem ona ecri verilir mi? Hz. Peygamber: "Evet," diye
mukabelede bulundu. 23 2

Diger bir riv§.yette ise Sa'd b. Ubade'nin annesi 0 yokken vefat eder.
Bunun iizerine Hz. Peygamber'e gelerek Ey Allah'm Rasuhi Annem hakkmda
infakta bulunsam ona faydasl olur mu? diye sordu. Hz. Peygamber, "Evet" diye
cevab verince de Ya Rasulallah ~ahid 01 Mikraf isimli hurma bahgemi annemin
ruhu i9in vakfettim" der. 233

Ba~ka bir riviiyette Sa'd b. Ubade "Hangi sadaka daha faziletlidir diye Hz.
Peygambere sorar; Yiice Nebi de "jnsanlarzn su ihtiyacznl gidermek" buyurur.
Hz. Sa'd bu tavsiyeye uyarak annesinin haynna Medine'de bir su kuyusu kazar ve
vakfeder. 234

f) Ebeveyne kar~l yapdmasl gereken vazifelerden birisi de onlara lanet

okumamak, sovmemek onlara hakaret etmemektir. Rasulullah (sav) bir hadis-i
~erifmde "Bayak giinahlardan birisi de, ki.yinin anaszna bahaszna savmesi ve
lanet okumasldlr." buyurmu~tur. Orada bulunanlar kendisine "insan ana-babasma
nasIl sover" diye hayretlerini izhar edince Hz. Peygamber "0 kimse hirisinin
babaszna saver 0 da kar.yllzk olarak onun anaszna saver"235 diye meseleyi
a9IklamI~trr. Yine ba~ka bir hadiste "Allah, ana-babaszna lanet okuyana lanet
etsin" diye beddua etmi~tir.236

232 BuMri'. Cemliz,95; Vesaya,19.

,"'-.).)' ' Buhari'Vesaya, 15,20: Ebu Davud, Vesaya,15.
"4 N esaL
_J " Vesaya
• '9
..
,'"
-.))- Buhari', Edeb, 4.
236 Mi.islim, Edahl. 44.

151
 g) Anne babaya kar~l saygIdan bir digeri de ~u hadisin ifade ettigi gorgu
kurallandrr. Ebu Hureyre (r.a.) iki adam gortir ve birisine "bu senin neyin oluyor"
diye sorar. Adam "Babamdrr" cevab1ll1 verince ona -babas1ll1 kasdederek- "Ona
ismiyle hitap etme, ontinde ytiriime ve onun (babanm) ontine oturmal ~eklinde
tavsiyede bulunur. 237

6. <;OCUKLARA KAR~I VAZiFELER

Sfu'ede evladma kar~l vazifelerini yerine getiren, onun egitimi ile yakmdan
ilgilenen bir babayla kar~l kar~lya gelmekteyiz. Hz. Lokrnan yocugunun en derfml
ve subjektif vazifelerinden en geni~, af'akl vazifelerine kadar hiybirini ihrnal
etmeden yocuguna hatrrlatmaktadrr. Lokrnanm ogtitlerindeki slralamaYl ve uslubu
tetkik ettigimizde yocuklann egitiminde takip edilecek mufredan ve egitim
metodunu elde etmekteyiz. Ana-babanm yocuklara kar~l vazifelerini maddeler
halinde srralayarak inceleyelim:

a) Terbiyelerinin verilmesi: ism stiresi 24. ayette "Rabbim kiic;iikken beni

terbiye ettikleri gibi sen de onlara merhamet et, del" anne-baba ile yocuklann
vazifelerini genel yeryevesi bir dua ogretimi iyinde verilmektedir. 0 halde
yocuklarm egitimi ilk ve en onemli vazifelerdendir.

Hz. Peygamber "Cocuklanm= yedi ya~zna geldiklerinde onlara namazz

emredin. On ya~zndayken (kzlmazlarsa) onlan hajiji;e d6viin,,238 ~eklinde
tavsiyede bulunurken diger bir hadiste ise "Ailenin ~'ocuga en biiyiik hediyesi iyi
bir terbiyedir" 239 buyunnaktadrr.

Lokrnan'm tavsiyelerine gore yocuklara ilk olarak verilmesi gereken

saglam bir iman ve din egitimidir. ikinci olarak, iyinde ya~adlgl toplumla ilgili
vazifeler ogretilmelidir. 240

237 Buhari. Edebil'l-Miifred, 5.30.

238 el-Mtinavi, Abdurrauf Feyzii'l-kadir. Beyrut ts., V/52l.
239 Tinnizi, Edeb, 33.
240 Karaman, Hayrettin, hlam'da Kadzn ve Ai/e, 5.394.

152
 Yani bu egitim "Ey iman edenler kendinizi ve ailenizi yakItl insanlar ve
ta~lar olan ate~ten koruyun ... "241 mealindeki ayette ifade edilen azabtan
koruyacak bir terbiye olmalldrr. Bu bazen gtizel bir s6z/ bazen de mutebessim bir
yeme ile insanlara mukabele bile olabilir. 242

b) <;ocuklara ~efkatle muamele etmek: "Kayna~mamz iyin size kendi

(cinsi)nizden e~ler yaratlp aramzda sevgi ve merhamet peyda etmesi de O'nun
varhgmm delillerindendir"243 ayetinin mealinde de gorilldugu uzere aile
atmosferi, sevgi ve ~efkat bile~iminden olu~maktadrr. Sevgi daha yok e~ler
arasmda cereyan ederken ~efkat ailedeki yocuklar lizerinde daha fazla tesirini icra
eder.

Hz. Peygamber "Sefkat etmeyene ~ejkat edilmez"244 "Kii9iiklerimize

~ejkat biiyiiklerimize saygz g6stermeyen bizden degildir,,245 buyurarak insani
ili~kilerdeki ~efkat boyutuna dikkatleri yekmektedir.

Yine Yuce Nebi Medine'nin bir semtinde sut anne yanmda bulunan ogIu
Thrahimin yanma gider onu oper ve tekrar geri donerdi. C;ocuklara her
ugraYl~mda onlara tebessUm eder ve selam verirdi. 246 Birglin kendisini yocuklan
operken g6ren bir bedevinin "yOCuklarIDlZ1 opuyor musunuz? Biz opmeyiz"
demesi lizerine "Allah senin kalbinden merhameti s6kiip r;zkarml~sa ben ne
yapabilirim" demek sfuetiyle onu kInamI~tl.247 Lokman Sfuesinde de Hz.
Lokmanm yocuguna hitabma "yavrucugum" diye ba~lamasl da ~efkat eksenli
diyalogun onemini vurgulamaktadlf.

c) Ebeveynin ozellikle de babanm lizerine du~en bir vazife de yocuklannm

nafakas1ill temin etmektir. C;linkli yocugun nafakasl baklml, terbiyesi, tahsili,

141 Tahrim, 66/6.

241 Buhiri. Edeb, 34.
143 RUm. 30/21
144 Buhari Edeb. 18; Tinnizi, Birr, 12
245 Tinnizi., Birr, 15 .
146 Milslim, Selam, 15.
247 fun Mice, Edeb, 3.

153
maddi yonleriyle babaya~ manevi yonleriyle ana-babaya ait bir borytur. <;oeugu
evlendirmek -Hanefileri gore- babamn boreu degildir. aneak yardum olmasmda
eeir ve faydalar vardrr.248

Hz. Peygamber bakma kla yiikiimlu oldugu fertlerin nafakas1ll1 ihmal ve

israf edenlerin i~ledikleri giinahm boyutunu ~u sozleriyle "Bakacagz kimseleri
zayi etmek ki~iye giinah olarak yeter,,249 belirtirken vazifelerini buyiik bir
fedakarhk iyinde yerine getirenleri de "Kocasl vefat ettikten sonra evlenmeyerek
bir yok sIkmnlara katlanarak yocugunu yeti~tinnek iyin sabretmi~ kadInla ben
eennette ~u iki parmak gibi yakm oluruz"250 buyurmak suretiyle ovmekte ve
mujdelemektedir.

Peygamber Efendimiz, Siiraka b. Cu'~um'a: "Sana sadakalarzn en

biiyiigiinii veya en biiyiiklerinden birini gostereyim mi?" diye sorar. Siiraka:
"Evet Ya Rasulallah" deyinee de: "Sana geri gelen (bo,yanmz~) kzzzn h;in
harcaml~ oldugun.. zira onun senden ba~ka bakacak kimsesi yoktur. " buyurur.2 51
Aynea ba~ka bir hadiste de ki~inin infak ettigi ve sarfettigi ~eylerin en
hayrrhsmm bakmakla yiikiimlu oldugu ki~ilere yapngl hareamalar oldugu
ayIk1amm~trr.252

d) <;ocuklann arasmda aymm yapmamak:· Ebeveynin onemle riayet etmesi

gereken bir konuda gerek erkek-kIz gerek erkek evlatlan arasmda, kIsaca hiybir
yoeugu arasmda aylrma ve kayrrmaya gitmemesidir.

Resul-i Ekrem "(~ocuklarznzza e~it davranzn qocuklarznzza e~it davranzn.."

buyurmu~tur.253 Ba~ka bir hadis ise ~oyledir. Sahabiden bir zat ogullanndan
birisine bagl~ta bulundugunu Hz. Peygamber'e haber verir. Rasulullah da butiin
yoeuklarma aym bagl~ta bulunup bulunmadlg1ll1" sorar, "hayrr" eevab1ll1 almea 0

248 Karaman, Hayreddin. blam'da Aile, s.442.

249 Ebii Davud, Zekat, 45.
'-0 Ebii Davud, Edeb, 121.
-)
251 ibn Mace , Edeb , 3
252 Muslim, Zekat, 38,39.
253 Ebii Davud, Buyii', 83.

154
adama yapugmdan vazgeymesini emreder. 254 Annenin iizerine du~en hukuken
olmaYlp ahlaki ayldan yapmasl mUnasip olan bir vazife de yocugunu
ernzinnesidir. ,,255

<;::ocuklar dtinya hayat1run susu oldugu gibi ebeveyne lutfedilen ve

~iikriinUnkendisinden beklendigi bir imtihan vesilesidir. <;::ocuklarmI ihmal eden
milletler inkiraza, onlan yabancl ellere ve ktiltiirlere terkedenler de ozlerini
kaybetmeye mahkumdurlar.

7. iY1Lidi EMRETMEK KOTDLUKTEN ALIKOYMAK

DUnya kuralalldan bu yana insanoglu huzur ve saadeti ancak ~u dort ilke

arasma slgmmakla elde edege1mi~tir. ilk olarak Allah'a iman, pe~inden inanrugml
ya~amak, daha soma ise inanrugI geryeklerin ya~anmasl, toplum plarunda
hayatiyet kazanmasl iyin yah~mak ve nih§yet tamammm alt yaplsllli te~kil eden
sabn elden brrakmamak ... Bu dort temel safhadan uyUncusUnu te~kil eden emr-i
bi'l-ma'rufve'n-Nehy-i ani'l-Mtinker toplum ahlaIa iyin vazgeyilmez bir esastrr.

Orf veya Ma'ruf hergangi bir ~eyin ozellik ve eserine bakarak, iizerinde
alcl yorarak onu tarumak manasma gelen "J.f''' fiil kokUndendir. Him
kavrammdan daha hususldir. Sozgelimi "Falan Allah'l bim" denilmedigi halde
"Filan Allah'l tanrr" denilir. Zira ilm bir ~eyin zat1nm, mahiyetinin de kavranmasl
demektir. Bu ise Allah iyin muhaldir. :Nlarifet ise bir~eyi eserleriyle
tammaktrr. 256

Kitap ve stinnetin giizel kabul ettigi akl-I selimin iyi alarak nitelendirdigi
her ~ey ma'rufdur. "Ma'ruf' alan ~eyler i~lene i~lene bir gelenek halini alrr ki
buna da "orf' denir. 257

~u halde orf adetten ayndrr; Mutlaka kitap ve stinnete uygundw·. Adet ise
giizelligi veya yirkinligi bilinmeden insanlarm yapageldikleri ~eylerdir.258

-754 Buh~
an,~ Rib e, 1")· .~
_, T·lTIllIZl, Ahk~am,.).
"'0

-755 Karaman, a.g.e., s..)"'07 .

D~ b lYl~
-")56 l'Ul.gt, lJ. •• jire d't ...... 1
a ,s ..).): lb· n Manzur, L"'
lsan, IX" /7"'9
_.).
r7 Elmabb, a.g.e., IV/2357-8.
-)

155
MUnker kavrarm ise ma'rufla taban tabana zlttrr. Tarumamak tamnmazhga itmek
manasmdaki " ~ " fiil koktindendir. Terirn olarak ~er'in <;irkin gordiigii yeya
haram kIldlgl ye aklm da kotiiliigiinii tasvib ettigi ~eydir. 259

islfun diinyasmda Farabi'nin el-Medinetiil-HidIla isimli eseIiyle

<;er<;eyesini <;izmeye <;ah~ngl banda ise Campenalla ye Tomas Mor'un eserlerinde
yakalamaya <;ah~tIklan ideal faziletli toplum ger<;egi islfun'da "hayrrh iimmet"
"funmet-i yasat" teIimleIiyle ifade edilmi~tir. i~te ferdi' ahlaktaki hedef olan
insan-l kamile mukabil, sosyal ahlakta ideal toplumun tahakkuku emr-i bil-ma'ruf
ye nehy-i ani'l-mUnk:erle mtimkiindiir. "Siz, insanlarm iyilig;i ir;in ortaya
r;zkarzlmz§ en hayzrli ummetsiniz; iyi/igi emreder, kdtillUkten men'eder ve Allah'a
inanzrsmzz,,260 mealindeki ayet de bu onemli sebebe dikkatleIi yekmektedir.

insanoglu tarihin seyri iyinde , ilk olarak nebilerin ~ahsmda bu toplumu

taruma imkanma kavu~mu~tur. Nebilerin bu misyonu ~u an insanhk yapmda islfun
funmeti i<;in de soz konusudur. Bu onemli gorevi Hz. Peygamber (say) sozleriyle
funmetine ayIklamaktadrr: Sizden her kim bir mUnker goriirse onu eliyle, buna
gucu yetmezse dili ile degi~tirsin. Ona da gUcu yetmezse kalbiyle reddetsin bu ise
imanm en zaYlfldrr. 261

iyiligi emr ye kotillugu men' etmek, toplum1ar iyin bolluk, bereket ye

huzurun habercisidir. Yuce Allah'm bir millete teyeccUhu dualanna mukabelede
bulunmasl bu iytmai faziletin yarhgma baghdrr. Adeta liituflar iyin bir rruknatls
musibetler iyin bir dalgakIrandrr. Nitekim hadis-i ~erifte "fa ma'nijil emreder ve
miinkerden nehy ederseniz ya da Allah, iizerinize katmdan hir azah gonderir ve
O'na dua edersiniz fakat dualarmzz kahul olunmaz"262 buyurulmaktadrr.

iki temel ahlaki ikilem olan iman ye kUfur yeya ~iikiir ye ~irkin ayllImma
baktI~lzda butUn faziletlerin kaynagl olan imanm paralelinde iyiligi emr

."58"
;. . UnaL Ab,. a.g.e .. 5.317.
259 Raglb. Mi!!reddt, 5.505: ibn Manzur, Lisdn, V/233: Elmahh, V/3118
260 AI-i imran. 3/110 .
261 Milslim, iman. 78.
!6!
- - T'lrmIZl,
.• F'Iten, 9.

156
kotiiltigti nehy bulunurken, yine ~tiktirstizltigtin ifadesi ve ahlili reziletlerin
men~ei olan ktifrtin paralelinde de bu vazifenin ihlalini gOlmekteyiz.

"lvliimin erkeklerle mumin kadmlar da birbirlerinin dos tlaruiL r. Onlar

iyiligi emreder kdtiiliikten alzkorlar, nama=l dosdogru kzlarlar, =ekatz verirler,
Allah ve Rasuliine itaat ederler"263

"lvlunajik erkekler ve munajik kadmlar (si=den degil) birhirlerindendir.

Onlar kdtiilugu emreder, iyilikten alzkor ve cimrilik ederler. onlar Allah'z unuttu
Allah da onlarz unuttu. C;:unku miinajiklar jaslklarzn ta kendileridir. ,,264

"israilogullarzndan inkar edenler, Davud'un ve lvleryem oglu isa'nm

diliyle lanetlenmi,~lerdir. Eu ha.~ kaldlrmalarz ve a~zrz gitmelerindendir.
Eirbirlerinin yaptzklarz fenalzklara mani olmuyarlardz. Yapmakta olduklarz ne
k o"t"U u'/',,')65
1 -

iyiligin emredilmesi ve kotiiltigtin engellenmesi, icra edildigi toplum iyin

ahiret saadetinin de elde edilmesinde btiytik bir role sahiptir. Kendilerine yapIlan
ogtitleri unutunca Biz fenalJktan menedenleri kurtarchk ve zalimleri Allah'a kar~l
gelmelerinden ottirti ~iddetli azaba ugrattIk mealindeki ayetle de soz konusu
netice aylldanmaktadrr.

Ogtit Vermek: Sfuede, emr-i bi'l-ma'rufun bir ~ubesi veya onelnli bir
boltimti mahiyetinde olan bir ahlili fazilet de nasihat etmektir. Kur'an Hz.
Lokman'm tavsiyelerini "~~;,, tabiriyle nitelendirmektedir. Yani onun
yaprrgl ~ey ogluna ogtit vermekti. 266

Va'z, korkutarak bir ~eyden ahkoyma veya iyiligi, hayn, kalpleri titreterek
hissi bir uslupla hatrrlatma manasma gelmektedir.

263 Tevbe,9171
264 Tevbe, 9/67,
265 l'vHiide, 5178,79,
266 Raglb. }v'fi~lreddt, s.527,

157
 Ogut vennek, Kur'an-l Kerimde, Allah'm bir peygamberine tavsiyesi~67
yerine gore bir Peygamberin kavrnine ikaz ic;erikli ogudu olarak yer
almaktadrr. 268 Aym zamanda Allah'm kullanna ogiit vennesi,269 bir zevcin
huzursuzluk c;lkaran e~ine ogudti270 ve ilahi kitaplarm bir vasfl olarak ayetlerde
zi1credilmektedir.2 71 Hz. Lokman'm tiC; ana fasIl halinde ogluna verdigi ogutlerini
nazara aldlg1Ill1zda va'z veya mevizenin mahiyeti de ortaya c;lkmaktadrr.

Hem Hz. Nuh hem Hz.Hud kavimlerine, yaptlklan tebligi nasihat venne
~eklinde, kendilerini de ogtit veren olarak takdim etmektedirler. 272

Insanhgm ba~ tacl ve nebiler ordusunun sultam olan Hz. Peygamber (sav.)
"Din nasihatzn ta ken dis idir. Kimin ic;in diye sonilunca Allah ic.-'in, kitabl ic;in,
RasillU ic;in, milslilmanlarzn imamlarz ic;in ve topyekiln inananlar ic;in nasihattlr"
buyurarak ogut veya nasihatm muhtevasma parmak basmaktadrr. 273

Nlev'ize hakim bir insanm amelt ( adeta hikmetin mfuadifi olarak

J

sfuede zi1credilmektedir. Bu da bize va'zm veya ogut vennenin hikmetle

ic;ic;e oldugunu gostermektedir. Zira hakimden hikmet zuhur eder.274

8. ZEKAT VERMEK

Zekat lugatta artmak, temizlenmek, bereket ve lyl hal manalarma

gelmektedir. 275

islfuni bir terim olarak zekat, mal iizerinden belirli yerlere verilen
muayyen paydrr; yahut belirlenen miktann maldan aynlmasldlr. Zekat

267 Hl1d. 11146.

268 Sebe'. 34/46.
269 Nisa, 4/58
270 Nisti.. 4/34.
271 Al-i imrful. 31138: Mti.ide. 5/46.
-'7'- Buhan.. Im'
an. .p.1\.'I"'
•
_, IV us [.llTI, Im' 9-
an.).
273 A'rti.f. 7/62,68.
274 Zeccac. Nfedni'l-Kur'an. IV/I96.
-'75 Ib' n 1\.'
Iv 1anzur. a.g.e., XlVI" b a.g.e .. s._'I".).
-8' Ra-gl.
.)),

158
nisablannm tayini me~hur olan gori.i~e gore hicretten sonradrr.2 76 Mekld
surelerdeki zekfit tabiri ise genel manfida infak ve sadaka manaS1ll1 i<;:erir.277
Uzerinde dunnak istedigimiz husus zekfitm, ferd ve toplum ahlakI iizerindeki rolii
oldugu i<;:in aynntIlanna girmek istemiyoruz.

SahVeliyullah ed-Dehlevi zekfitm ahlili misyonunu iki temel noktada

ozetlemektedir: "Zekfitm ilk olarak nefsin tezkiyesine ili~kin bir rolii vardlr. Bu,
nefs! en kotii huylardan biri olan cimrilikten kurtmmasldrr. Ki~i zekfit vermek
sfuetiyle pintiligini izaIe eder ve kendini venneye ah~tmnak sfueti~le de nefsini
tezkiye eder. Zekfitm ikinci olarak topluma ait olan bir yonii vardrr. Bu ya
toplumdaki fakir insmIlarm yardllllllla ko~arak onlarm durumunu iyile~tirmek ya
da ictimai hayatm ikame ve idamesi i<;:in gereken harcamalarm tedariki sfuetiyle
olur. 278

Kur'an-l Kerim'de amrete inanmIlann temel vaslflan arasmda zekfit

vennek sayIldlgl gibi amreti inkar edenlerin de zekfit vermeyenler oldugu
vurgularurken. 279 Bu toplumsal ahlili erdemin yerine getirihnemesi ise
cehenneme auhna sebebi olarak kaydedihnekte, sadakaYl vermeyenler, yoksulu
itip kakallymIlar, stok yapmIlar azabla tehdit edihnektedir.2 80

MiishimmIlarla sava~an ve onlan dinlerinden dondiinnek i<;:in <;:ah~an

mii~riklerle ancak tevbe eder, namaz kIlar ve zekfit verilirse sulhun ve dinde
km'de~ligin te'sis edilecegini yine Kur' an' dan ogrenmekteyiz. 2 81

"jnsano,g/u pek cimridir. "282 Pintiligin ilacl ise en genel manfida infmr,
lsardlT, zekfitur, sadakadrr.283 Zekatm burada yerine getirmi~ oldugu i~in onemi

276 ibadet ve lltfaessese Olarak Zekat. (Ali Ozek b~k. bir heyet tarafmdan
haZJ.rlannll~lr). istanbuL 1984, s.1,17.

277 en-Nedvi, Ebu'I-Hasen, Kitap ve Sannetin l~l,gznda Ddrt Rakun. (terc.ismet Ers6z).
Konya. 199 L s.126.
278 ed-Dehievl. Sah VeJiyyullah. Huccetullahi'l-Bal(ga, II/29.30.
279 NemL 27/3: Fussilet 4117.
280 Bakara. 21270: Maun, 107/1.3,7: Muddessir, 74/44: Kalem. 68/24.
281 Tevbe. 9/5 .11 .
282 isra.17/100.

159
~u ayet-i kerimede ne giizel anlaulmaktadrr: "Kim nefsinin cimrifiginden
korunursa i~te onlar kurtulu~a erenlerdir. "284

Hz. Peygamber (s.a.v.): "lvlu'minde olmayacak iki (Jzellik cimrilik ve kcua

huydur." buyurarak cimriligi imanla asla bagda~tmlamayan bir vaslf olarak
kaydeder.

Siikiir kavrarrum i~lerken de degindimiz gibi, iman butUn ahlill

faziIetlerin, kiifiirde buttin reziletlerin ba~l(lrr. Diger bir hadis-i ~erifte ise cimrilik
kuIu Allah'tan, insanlardan ve cennetten uzakla~uran ve cehenneme yakla~uran
bir huy olarak anlaulmaktadrr. 285

Zeka1:1n devamlI verilmesi infakm fltrat haline gelmesi ferdin cimrilikten

kurtulmasmda onemli bir on ~arttrr. Bu husus Mu'minun Silresi'nde inananlarm
ahlill ustiinlUk ve giizelliklerin sergilenmesi esnasmda dolayh oIarak
ayIklanmaktadrr: "

". ~# I.! 5jS')J ~ .:;..J.H J "Onlar zekdtlarznz verirler."286 Ayette zekii1:1n

verilmesi; ifade tarZl olarak isim ciimlesiyle anlaulmaktadrr. Bilindigi gibi mearu
ilminde isim cUmlesi sfueklilik ifiide eder. Aynca ~#\J tabiri ismi faildir.
Zamanla mukayyed degildir, her an 0 i~i yaplcl demektir. Bu ayIklamalardan
anla~Ilacagl iizere infak devamh yapllmak silretiyle fertteki cimriligi bertaraf
etmekle kalmaYlp onu ahlill faziletlerle donatmaktadrr.

Kur'an'da "fvlallarzndan onlan temi=leyecek ve arzndzracak bir sadaka al"

mealindeki iiyette de anlaulan nefsin tezkiyesi yonu.ne bir nebze degindik. Simdi
ise armmI~ fertlelID, zekau veren insanlarm olu~turdugu topluma yanslyan
yonune bakahm: Zeka1:1n toplum wm geryekle~tirdigi hususlar inkar
edilemeyecek olyude bariz ve nettir. Cemiyet iyin temel olgu oIan birlik,

283 Kmahzade. Ahlak. 5.300.

284 H~r, 59/9.
285 Tirmizi, Birr. 40.
286 Mii'minun.23/4.

160
beraberlik ve sevginin, fertler ve kitleleler arasmda gere;:ekle~mesinde buyiik bir
payl vardrr.

Zekah alan muhtae;:larm zenginlere kar~l kin ve du~manhk duymaslll

onler. Fakirler zenginlere hased yerine sevgi beslerler. Zenginler de fakirlerle
ilgilenerek karde~ligi bilfiil gostermi~ olur, Allah'm kendilerine verdigi nimetin
kadrini daha iyi bilirler.

Nitekim Allah RasUlu "Zekdt isldmzn kopriisadar'287 buyurmak sfueOyle

cemiyette farkll seviyedeki kesimleri birle~tiren unsurun zekat veya yardunla~ma
oldugunu vurgularru~trr. "Kendi nefsi h;in istedigini kardqi iqin de istemedikqe
si:;den birisi kamil ma'min olamaz. "288 mealindeki hadisin genel e;:erc;:evesini
e;:izdigi islam karde~ligi de zekatslz du~linillemez. Hz. Ebu Bekr'in zekat
vermeyenlerle sava~maSl bu hususta onemli bir tavrrdu. ictimai yapmm tutkah
olan sevgiye Yuce Nebi "Hedileyele~in ki birbirini:;i sevesiniz. ,,289 buyurarak
dikkatleri e;:ekerken vesile olarak da bir nevi yardunla~ma olan hediyele~meyi
tavsiye etmektedir. "Ve onlarm kalblerinin araSlnl uzla~tlrdl. Sen yerya:;iinde
bulunan her.yeyi injak etseydin yine onlarm kalblerinin arasml uzla~tlramazdm;
jakat Allah onlarm araSlnl uzla~tlrdl ... " mealindeki Enfal Sfuesi 63. ayetteki
"Yeryii:;iinde bulunan her!jeyi injak etseydin" ifadesi de dikkat e;:ekicidir.

Zekat islamdaki sosyal dayam~ma dlizeninin bir pare;:asldu. Bir sene zekat
verenlerden bir klSffil herhangi bir sebeple zekat allCl durumuna du~ebilir. Bu
yonuyle bir sosyal sigortadrr. Hie;: zekat venne imkfuu bulamadlgl halde hep zekat
alanlar vard11". Bu durumda da zekat bir sosyal dayaru~madrr."290

islamdaki zekat muessesesinin ictimai rollinu takdirle belirten Liyod Ro~

~oyle demektedir: "DlinyaYl me~gul eden iki problemin e;:ozlimunu islam'da

287 Ke!f.ftl'l-Hafa. I1439.

'
- 8 8 'Iman. 7: Muslim. Iman.
Buhari. . 71.
289 Muvatta'. Husnu'1-Huluk. 16.
290 jbadet ve J'v!iiessese Olarak Zekat, s.194.

161
gordiim." Birinci yozum "jnananlar karde.$tir" ayetidir. ikineisi ise zekatm
emredilmesidir. Zira anar~i ve ba~lbo~lugun tedavisi budur."291

Bediiizzaman da toplumda gorulen ahlili reziletlerin iki eiirnleden

dogdugunu soyler. Birisi "Ben tok olaYIm da ba~kasl ay olsa bana ne." ikineisi ise
"Sen yall~ ben yiyeyim." dir. C;are olarak da tsHim birinei hastahgl zekatla izale
etmi~, ikinciyi de ffuzi yasaklamakla bertaraf etmi~tir. 292

Zekat verebilmek iyin zengin olmak gerekir. Bu ise helal yoldan mal sahibi
olmakla miimkiindiir. Zira haram maldan verilen zekat 0 mall temizlemez, Allah
katmda da makbul olmaz. C;tinkii Hz. Peygamber "Allah temizdir ancak temizi
kabul eder" 293 ve "Haram mal biriktiren sonra da ondan sadaka veren kimseye
bir milkafat yoktur. Ostelik 0 haram kazancm vebali de onun omuzlarmdadzr."
buyurmaktadrr. 294 Helal maldan zekatm verilmesi ise toplumda her tiirlii yallp-
yrrpmayl, tefeeiligi, ru~vet v.b. yollarla mal elde etmeyi ortadan kaldmr. Toplum
olarak ya~amanm temel ~artlanm dii~i.indiigiimiiz zaman ilk olarak miisliimanlann
karde~ oldugu prensibiyle kar~tla~mz.

En kUyUk toplum biriminin ayakta durmasl iyll konular harem sevgi ve

~efkat oldugunu Hz. Peygamber'in etrafmdakilerin, ~efkatle biribirlerini
kueakladIguu Kur'an'dan ogrenmekteyiz. "Onlarm aralarmdaki gi=fi
konu.$malarmzn c;ogunda haylr yoktur. Yalmz sadaka yahut iyilik ya da
insanlarm arasmz diizeltmeyi emreden (in konu.$masz) miistesna.,,295 meaIindeki
ayetten toplum olarak ya~amanm temel ilkelerini kavrarlz.

Cemiyetteki sosyal tabakalar arasmda irtibatm te'sisinde, aralannda

kapanmasl imkanslz maddi ve manevi uyurumlarm ortadan kalkmasmda zekatm
rolii biiyiiktiir. Hz. Peygamber "Hediyele.$in ki birbirinizi sevesiniz"296 buyurarak

291 Kardavi. Yusuf, hlam Hukukunda Zekat, II/633.

292 NAB 'd l'.,/aratu"'11"
urSl, . Sai, - caz, ,I';;
S.'-t_.

293 Muslim, Zekat. 64.

294 Kardavi. a.g.e .. II/376.
295 Nisa, 4/114.
296 Muvatta. Husnu'l-Huluk. 16.

162
yardunla~marun ictimai yaplyl ayakta tutan dinamiklerin belli ba~hlarmdan
olduguna i~aret etmektedir.

9. KIBiR YE TEVAZU

Sfuenin ilk ayetlerinde/ Allah'a kar~l tevazunlm belirtisi olan namaz ile
topluma kar~l hilm ve ~efkatin, kIsaca tevazunun alameti olan zekat
kaydedildikten soma kibirli bir ferdin davranl~lan anlanlarak bobiirlenmenin
mahiyeti ve neticesi hakkInda bilgi verilmi~tir. Kibir Allah'tan gelen ayetlere ve
hakikatlara kar~l kalbi ve basireti perdeler, gOriilmemelerine yol ayar. Ostelik
hikmete Zlt ve muhaliftir.

Ki~inin kendisini begenmesi veya ba~kalarmI kliyiik gormesi, insanlan

a~agIlamasl (demek olan) kibrin en yirkin ~ekli ise Allah'm ayetlerine kulak
vermemek, vahye kar~l vurdumduymazhk ve reddetmek sfuetiyle olamdrr. 297
Kibir farkh ~ekillerde tezahiir edebilir. Normal zamanlarda hiybir mahzuI'u
olmayan bazl davram~lar bile kibir kaynakh olduklannda masumiyetlerini
koruyamazlar.

Kur'an'la alay etmek, islam'l hafife ahI' ciimleleI' sarfetmek, kulluktan uzak
durmak, bilgisizce, inadma tartl~mak hep kibirden kaynaklanmaktadrr. Lokman
SGresi'nde kibir "jnsanlarz kue;umseyip yuz e;evirme yeryuzunde boburlenerek
yiin"ime; Allah kendini begenip ovunen hie; kimseyi $ilphesiz ki sevmez. ,,298 ye
"Ayetlerimiz sapIk kimseye okundugunda sanki kulaklarznda agIrlzk var da
i~itmiyormu$ gibi bilyilklenerek SIr! e;evirirler. ,,299 ayetinde yerilmekte ye
yasaklanmaktadrr. Ayetlerin siyak ye sibaklan da konuya paralel ayIklamalan
ihtiva etmektedir.

Kur'an-l Kerim'de "Yeryilzilnde haksIz yere biiyiikliik taslayanlarz

dyetlerimden yilz r;evirtecegim. Onlar biltiin dyetleri gorseler yine de inanmazlar:
dognt yolu gorseler, yol olarak benimsemezler; azgznlzk yolunu gorseler hemen
onu yol edinirler. Ell onlarzn mucizelerimizi yalan saymalarz ve onlardan

297 Raglb. Jvfi~fredat. s. 421.

298 Lokman, 31/18"
299 Lokman, 3117

163
habersi:: goriinmelerinden ileri gelir. "300 buyurularak kibrin ne koru bir huy ve
netieesi ne fena bir davraru~ oldugu aytklamru~tIr. Bu ayet adeta Lokman
Sfuesi'ndeki altmel ve yedinei ayetteki davraru~lann perde arkaSllli ortaya
koymaktadrr.

Ayet ve hadislerde bizzat kibir ile biitiinle~mi~ davraru~ biyimleri

yasaklamrken dolayh olarak yasaklanan taVlflar da vardrr. insan yiiziinii bir yana
yevirebilir ve bunda da bir giinah yoktur. Aneak insanlarl tahkir iyin olursa bu
davraru~ yasaklanrr. NitekinI Lokman Sfuesi'ndeki yi.iztin yana yevrilmesi
boyledir.

Kur'an'da ayetlerle alay etmek, yfuiirken bobiirlenerek ve yalllll satarak

yfuiimek, yiiziinti yana yevinnek, 30 1 ka~ ve goztiyle i~aretler yapmak sfuetiyle
insanlan alaya almak 302 ve benzeri davram~lar bir kibir tezahiirii oldugundan
yasaklamru~tIr .

Hadislerde ise elbisesini siiriiyerek yfuiimek,303 izar veya elbisesini

toplayarak ve yekerek yiiriimek 304 kmamru~ ve boyle davrananlann eennete
giremeyeeegi ayIklamm~trr.

Yine Hz. Peygamber (s.a.v.) kalbinde kibir olanm eennete giremeyeeegini

buyurunea bir ki~i ~u soruyu sorar: "Ey Allah'm elyisi insan elbisesinin ve
ayakkablsmm giizel olmasllli ister; bu da kibir rnidir? " Hz. Peygamber; "$iiphesi::
Allah gii::efdir ve gii::efligi sever, kibir ise hakkz kabuf etmemek ve reddetmek.
insanfarz da kiiC;iik ve hakir gormektir' buyurarak eevap verir. 305

Yine elbisesini yekerek yuruyenin yuzune, klyamet giiniinde Allah'm

bakmayacagllli i~iten Hz. Ebu Bekir: "Ya RasUlallah benim elbisemin, iki yaru

300 A'raf. 7/146.

301 Lokman. 31/6.7.18.
302 Hiimeze. 104/l.
303 Muslim, iman. 171-174.
304 Buhari, Libas, 5.
305 Muslim, iman, 39: ibn Mace, Ziihd, 16.

164
 Zaten yakar, nfk ye sekinet iizere yi.i:ri.i.mek "yiiriiyii.~iinde lulumill (tabU)
01" mealindeki iyetle de emredilen bir husustur. YiiIiirken ne tela~h ye iirkiitiicii
ne de siikliim-pUklum zillet ifade eden bir ~ekilde yiiriinmelidir. Birisi kibirlinin
digeri de zelil, ~ahsiyeti ye ki~iligi ayaklar altma alarun yiiIiiyii~iidiir.

Nitekim hadis-i ~erifte "Mii'min Heyyin ve Leyyindir.,,309 buyurulurken

iyette anlanlan temel ahlili faziletler ozetlenmektedir. Zira mu'min yiiIiiyii~iinde
(Heyyin) yakarh ye nfk i9inde sozlerinde de ymnu~ak ye tath oIan ki~idir. KifIr
ise tarn tersine kibirli, kaba, ha~in ye merharnetsizdir.

Sfrfmin en giizel ahlakmdan birisinin teyazu oIdugunu ye kulun teyazu

elbisesinden daha giizel bir elbise giymedigini belirten Siihreyerdl Hz.Lokman'
dan ~u giizeI sozi.i nakletmektedir: "Her~ey i9in bir binit yardrr. Amelin biniti ise
teyazudur. ,,3 10

308 Kurtubl, el-Cdmi'. XIII/46.

109
- ~ " a.g.e.. VI/"-7
eI- M"unaVl. .).).

310 es-Siihreverdl. Abdlilkahir b. Abclillah. Kitabii Avar(ji'l-lvfear(j.' BejTut. 1983.

s.240.

166
 DORDUNCU BOLUlVI
SONU(:

Giinfuniizde bir ferdin herhangi bir ilmi biitiin yanleriyle bilebilmesi ye

ansiklopedik bir birikime sahip olmasl hayli zorla~Ill1~tIr. Hatta imkan dahilinde
degildir desek miibilaga yapIll1~ olmaYlz. Yiiksek Iisans seviyesinde yapIll1~
oldugumuz bu yah~mamIz Kur'in'm tamamI iizerinde yapllacak bir tefsir
yah~masma yarduncI, islam ahlak sisteminin bir sfuede i~leni~i iyin ise fIkir
yerici ye tamncI mahiyettedir. Kur'in'm tamamI iizerinde islam AhlakI'run
inceIenmesi doktora yah~maIarma konu olmu~tur. Fakat Kur'in'm iisIubumm
anemli bir karakteri olan temel prensiplerin hem en hemen her sfuede tekrarl bize
miistakil sfue tefsirinin kapIsml araIamI~tIr.
Miistakil Sfue Tefsirleri sfuenin faziletine dair hadislerin tqvikiyle yeya
ihtiYa ettikleri konular aylsmdan tefsir ilmi iyinde yapllagelen bir yah~madlr.
Lokman Sfuesi muhteva aylsmdan islam ahlakInm hemen hemen gene I yizgilerini
barmdmnakla kalmaYlp, teferruata dair farkh fazilet ve reziletlere de
deginmektedir.
islam ahlakI iizerine yapIlan yah~malan gazden geyirdigimizde bu konuda
iki ti.ir eser telif edildigini garmekteyiz. Birincisi Eflitun bilhassa Aristotales'in
ahlak felsefesinin tesirinde kalmI~ olan islam AhlakyIlannm eserleri ki ibn
wliskeveyh'in "Tehzibii'l-Ahlak"l bunun en ayIk misalidir. ikincisi ise tasavvufi
ayIklamalar ihtiva eden eserlerdir. Gazzali'nin "ihyi"SI Ku~eyri'nin "er-Risale"si
bu kabildendir.
islam ahlakI yahy kaynakhdlr. Ancak toplumun ye aklm ahliki
degerlerdeki roliinii, eksiklerini telafI ederek kabul etmi~tir. Aynca ahlik ilmini
hem nazari hem de ameli olarak inceler. Bazl dii~iince aklmlannm zannettigi gibi
onu sadece toplumun bir yansunasl veya aklm ve vicdarun bir tepkisi olarak
degerlendirmez. Ban dii~iincesindeki ahlak anlaYI~larmda bir ifrat ye tefrit
arasmda gelip-gitme gaze yarpmaktadrr. BazlSI ahlakm bir unsurunu heqey kabul
ederken digerleri ba~ka bir~eyi aynl zaviyeden ele alIll1~lardrr. Klsaca karlerin fili

167
tmif ettigi gibi ahlakI tammlalm~lardlr. islfun ahlal<1 ise yahy perspektifmden
meseleleri ku~bak1~l degerlendirdiginden herhangi bir 9tkmaza du~ulmerni~tir.
Belirtmerniz gerekir ki Lokman Sfuesi'ndeki hikmet kavraIlllnm ahHikla
soo bir ili~kisi yardrr. Sfueye Kur'§.n'm hakim olarak taysifiyle girilmekte
kainattaki nizam ye ahengin ancak hikmet sahibi bir YarahCl'nm eseri olabilecegi
vurgulanmaktadrr. Bunlann yanmda baZl ayetlelin sonlarmda Allah hakim
isrniyle anlanlmaktadrr. Anladlg1Ill1Z kadanyla diyebiliriz ki hakim yeya muhkem
olma kIsaca hikmet de Kur'§.n'm ahlakIm olu~turan en onernli karakterlerindendir.
Sfuede, diger mekki sfuelerde oldugu gibi teyhid, nubuvvet ye ha~ir
konulan fm-kh uslublar i9inde i~lenrni~tir_ Aynca sfuede gerek u9 temel konu
gerekse ahlaki faziletler u9 ana kaynaktan teblig edilmektedir. Bunlardan ilki
Kur'§.n-l Kerim, ikincisi kainat, u9Uncusii. ise be~eri unsurdur_ Yuce hakikatler
bazen bir kitabm ayetlerinden, bazen kainatta ilahi kudreti anlatan delillerden,
bazen de bir nebi yeya onun rnisyonunu takib eden bir fert yeya toplulugun
dilinden aktanlmak sfuetiyle muhataplarma ula~1:InlmaktadIT.
Temel ahlaki faziletlerden ferdi ilgilendiren iman, ~ii.kii.r, ihsan, islam ilk
ayetlerde mucmel olarak anla1:Ihrken ayetlerin deyammda tafsil edilerek pratige
nasll aktanlacagl gosterilmektedir. Allah'a inanan, salih amel i~leyen ye ahirete
kesin olarak inananlann nasll bir ahlaka sahip olduklan Hz.Lokman'm
taysiyelerinde geni~ oIarak yer yeriIdigi gorii.lmektedir. Salih amelin ise yaphgl
tiillerde Allah'm hukuku ile kullann hukukunu 90k iyi kavraYlp kan~tlrmama,
insanlara iyiligi anlatma ye kotiiIiikten onlan allkoyrna ye her tiirlu slkmtlya
katlamp sabretme oIdugu anlanlmaktadrr.
imandan mahrurniyet demek oIan ~irk ye kiifiiin/insanm ahl~tk1ill bozacagl
a9Iklanrrken AlIah'm ayetleriyle alay etmekten ba~layarak Kur'§.n'a kar~l mustagni
davranmaya, kibir ye kendini begenmeye ve nihayet bilgisizce insaru faziletlere
kar~l mucadeleye kadar uzanan bir ~ahsiyeti de pe~inden getirecegi
vurgulanmaktadrr.
Sfuede tesbit edebildigirniz bir ozellik de islfun ahlakInm aileye ye aile
arasmdaki baglarm kornnmasmda gosterilmesi gereken hassasiyete verdigi bUyiik
onemdir. Toplurnla fertler arasmda hi9bir ~ekilde bir digelini kU9iik goren bir

168
s1illfla~maya
gidilemeyecegi, her~eyin e~itlik, saygl ve sevgi yeryevesinde
olacagmm anlatIlmasldIr.
Lokman Suresi'nin islfun ahlakmm ilim dgrenmek, yardlmla~ma, adalet
mesuliyet vb. hemen hemen her konusuna degindigi de gdliilen ~eylerdendir.
Tezimizde sonuy olarak sdyleyebilecegimiz bir husus da miishimanm
sadece ibadetle miikellef olmadlgl, gerek psikolojik yaplsl gerekse dl~mdaki
cereyan eden her~eyle yakmdan ilgilenmesi gerektigidir. Yani astronomiden
jeolojiye hatta psikolojiye ve sosyolojiye kadar biryok ilmin tahsilini yaplp onlar
hakkmda kafa yormasl ve dii~iinmesi kendisinden istenen ~eyler arasmdadrr.
Hz. Lokman'm dgiitlerinin srralaru~mda islfun ahlak egitiminde takip
edilecek miifredatm mahiyeti gdzler dniine serilmektedir. Allah'a ~irk ko~mamak,
Allah'a linan yani temel imaru konular dncelikler verilecektir. Daha sonra namaz
gibi ferm olgunlugun geryekle~mesinde dnemli paya sahip vazifeler
dgretilmelidir.
Allah' a kar~l gdrevlerin akabinde ki~inin iizerinde hem biiyiik emege hem
de tesire sahip aile yevresiyle ilgili egitim ilkeleri srralanmaktadrr. Ailenin
yocugun egitimindeki dnemi ve vermi~ olduklan terbiyenin degeri ve geyerliligi
vurgulanan bir diger husustur. Son olarak da yocugun ilerleyen ya~lyla miinasip
olarak topluma ddniik ahlili egitimi en ince teferruatma kadar ayIklanmaktadrr.
Sfueden dgrendigimiz dnemli bir husus da cemiyet halinde ya~amanm,
iyiligi emredip kdtiihikten alIkoymakla, kar~IlIkh sevgi ve saygl iizerine bina
edilmi~ olan kurallara uymakla aile ve aile egitiminin ihmal edilmemesiyle
miimkiin oldugudur.
Onemli bir ahl3ki fazilet de ilim ahlakmm nasIl olacagtdrr. Mii~riklerin
ahlaki davraru~lannm bilgiden ve ilirnden mahrum oldugu surede anlanlmaktadlr.
Bu bize hiybir ilmin insaru inkara gdtiirmedigini, dolaYlslyla degi~ik yIkI~
noktalannm) her ilmin islfuni ve tevhid eksenli oldugudur.
KIyamet ve dliim dtesi hayata hazrrlanma ve hayan sadece diinya ile smrrh
zannetmeme de sfuede anlanlan konulardandrr. Aynca belirtmemiz gereken bir
netice de sfueye girilirken insanlar hidayet yagnlmakta inanmalan halinde ibadet
ve ahlaki vazifelerden sorumlu tutulmaktadrr. Son olarak da ahiret ve ceza giinii

169
konu edilerek tabii seyri i9inde adeta bir insan hayau adun adun takip
edilmektedir.

l70
 Buh3.ri, Muhammed b. ismail, el-Cfuniu's-Sahih (1-VIII), istanbul, 1979
- Edebu'l-Mufred, Beyrut, 1989

Bursevi, ismail Hakkl, Rillm'l-Beyan (I-X), istanbul, 1389h

CelTahoglu, ismail, Tefsir Tarihi (I-H), Ankara, 1988

-Tefsir Usftlii, Ankara, 1989

Ciirearu, Seyyid ~erif, Ta'rifat, Beyrut, 1988

(:agnel, Mustafa, Anahatlanyla isHim Ahlakl, istanbul, 1985.

(:akan, ismail L., Hadis Edebiyatl, istanbul, 1989

Dfuiml, Ebft Muhammed, es-Siinen (1-II), Dima~k, 1349h.

Dehlevi, ~ah Veliyyullah, Ahmed b. Abdirrahman, el-Fevru'l-Kebir fi Usuli't-

Tefsir, Beyrut, 1987
- el-Hueeetullahi'l-Baliga (1-II), Kahire, ts.

Draz, Abdullah, Kur'an Ahlakl (tre. Emrullah Yiiksel, Onver Giinay) istanbul,
1993
- Din ve Allah inane!, (tre. Bekir Karhga), istanbul, ts.
- islfun'm insana Verdigi Deger (tre. Nureddin Demir), istanbul, 1983
- Kur'an'm AnIa~llmasma Dogru (tre. Salih Akdemir), Ankara, 1983

Ebft Davud, Siileyman b. E~'as, es-Siinen, istanbul, ts.

Ebu H ayy an, el-Endulftsi, Mahmud b. Yusuf, Bahru'l Muhit (I-VIII), Beyrut,
1983

Ebftssuftd, NIuhammed b. Muhammed, ir~adii Akli's-Selim ila NIezaye'l-Kitabi'l-

Kerim (I-IX), Beyrut, ts.

EImahh, M. Hamdi Yazrr, Hak Dini Kur'an Dili, istanbul, 1979

Eraydm, Selyuk, Tasavvuf ve Tarikatlar, istanbul, 1990.

Erieh, Fromm, Erdem ve Mutluluk (tre. Ayda Yori.ikan), T. i~ Bankasl Killtiir

YaymIan

Feyruzabadi, Ebft Tahir, Tenviru'l-NIikbas min Tefsiri Thn-i Abbas (Meemau't-

T efasir iyinde), istanbul, 13 17h.

172
 Flglah, E. RUhl, <;aguruzda itikacll islam l\IIezhepleri, Ankara, 1990

Gazzali, Ebu Hfunid, Muhammed b. Muhammed, ihyau Ulumi'd-Din (I-VI),

Beyrut, 1992

Giirnu~, Sadreddin, Kur' an T efsirinin Kaynaklan, istanbul, 1990

GiingOf, l\IIevhit, Tefsirde Konulu Tefsir Metodu (islfunl Ara~tllmalar Dergisi,

Ankara, sayl, 7, MaYls, 1988)

Hakim, en-Neysabfui, Ebu Abdillah, el-Miistedrek ale's-Sahihayn (I-IV), Beymt,

ts.

Hamidullah, l\IIuhammed, islam' a Giri~ (trc. Kemal Ku~cu), Ankara, 1961.

Hazin, Alaiiddin Ali b. Muhammed, Lubabii't-Te'vil fi Meam't-Tenzil (1- VII),

IvlIslT, 1955.

Ha~1rn1, M. Ali, Kur'an ve Siinnette Miisliiman Sahsiyeti, istanbul, 1990

Heimsoeth, Heinz, i. Kant'm Felsefesi, (yev. Takiyettin Mengii~oglu), istanbul,

1986

Hindi, Ali el-Miittekl b. Husfuniddin, Kenzii'l-Ummal fi Siineni'l-Akvali ve'l-Efal

(I-XVI), Beytut, 1985

Hokelekli, Hayan, Din Psikolojisi, Ankara, 1993

fun Hacer, el-Askalam, el-isabe fi Temyizi's-Sahabe(I-IV), Beymt, 132Sh.

- Tehzibii't-Tehzib (I-XIV), Beyrut, 1984

fun Hi~am, es-Sireru'n-Nebeviyye (I-IV), Beyrut, ts.

fun Kayyim el-Cevziyye, Sabredenler ve Siikredenler (trc. Zeynelabidin

TatllOglu), istanbul, 1989

fun Kesir, Ebu'l-Fida, ismail, Tefsin1I-Kur'am'I-Azim (I-VIII), istanbul, 1984.

- el-Bidaye ve'n-Nihaye(I-XIV), Beyrut, ts.

fun "Mace, Ebu Abdillah el-Kazvini, Siinen (I-II), istanbul, ts.

fun Ivlanzfu, Cemaluddin Muhammed, Lisanii'l-Arab, Beyrftt, 1990

173
 Ibn Miskeveyh, Ahlakt Olgunla~hnna (trc. Abdiilkadir Sener, C. Tun<;, i.
Kayaoglu), Ankara, 1983

Ibn Teymiye, Takiyyiiddin Ahmed, iVlinhacil's-Sunneti'n-Nebeviyye(I-IX),

Kahire, 1989.

Ibnu'l-Cevzi, Ebu'l -Ferec AbdulTahman, Fiinilnu'l-Efnan fi UyUni Ulumi'l-

Kur'an, Beyrut, 1987
- Zadii'l Mesir fi ilmi't-Tefsir, Beyrut, ts.

ibnii'l-Esir, Ali b. Muhammed el-Cezeri, Osdii'l-Gabe fi Ma'rifeti's-Sahabe (1-

VII), Kahire, ts.

Kandehlevi, M. Yusuf, Hayafu's-Sahabe (1-III),Dune~k 1983.

Kandemir, M. Ya~ar, is lam Ahlakt, istanbul, 1986.

Kara<;am, ismail, Sonsuz Mucize Kur'an, istanbul, 1987

Karaman, Hayreddin, Giinliik Hayaturuzda HelaIler ve Haramlar, istanbul, 1979.

- islam'da Kadm ve Aile, istanbul, 1993

Kardavi, Yusuf, islam Hukukunda Zekat, (trc. ibrahim Sanru~), istanbul, 1984

Kasuni, CemaIiiddin, M ehasinii't-Te'vil (1-XVIT), Kahire, ts.

Katip Celebi, H. Halife, Ke~fii'z-Ziiniln an Esami'l-Kiifub ve'l-Fiiniln, istanbul,

1941-1943

Keklik, Nihat, Felsefe, istanbul, 1978

Kurtubl, Ebil Abdillah, Muhammed b. Ahmed, el-Cami' li Ahkami'l-Kur'an,

Beyrut (I-XX), 1988

Kutub, Seyyid, F1 Zilali'l-Kur' an (1-VI), Beyrut, 1988.

Ku~eyri, Ebu'l-Kasun Abdulkerim, er-RisaIefu'l-Ku~eyriyye, MIslr, 1959

KIlavuz, A. Saim, Anahatlanyla is lam Akfudi ve Kelam'a Giri~, istanbul, 1987.

KIh<;, Recep, Ahl:lkm DM Temeli, Ankara, 1992

Kmahzade Ali Efendi, Ahlak-l Alai (Basbya hzr. Hiiseyin Algul), Tercliman
1001 Temel Eser, ts.

174
 Malik b. Enes, Muvatta (I-H), Kahire, ts.

Maverdi, Ebu'l-Hasen, Ali b. Muhammed, en-Niiket ve'l-UyCm (Tefsiru'l-

Maverdl), Beyrut, 1992
- Edebu'd-Diinya veld-Dill, Beyrut, 1988

Nlennau'l-Kattan, Mebahis fi Ulfuni'l-Kur'an, Beyrut, 1990.

Meragi, Mustafa, Tefsiru'l-Meragi, Beyrut, 1974

Mevdfidi, Ebfi'l-Ala, Tefhimu'l-Kur' an (I-VIII) (trc. Muhammed Kayfull, Yusuf

Karaca, Nazif Si~rnan, isrnail Bosnall, Ali Unal, Hamdi Akta~), istanbul, 1987

Nliinavi, Abdurrauf, Feyzii'l-Kadir (I-VI), Beyrut, ts.

Muslim, Mustafa, Mebahis fi Tefsiri'l-Mevdfidi, Dime~k, 1989

Muslim b. Haccac, el-Kure~l, Camiu's-Sahih (I-V), istanbul, ts.

Nahhas, Ebu Cafer, Kitabu'n-Nasih ve'l-Mensfih, Beyrut, 1989

Nedvi, Seyyid Silleyman, Asn Saadet (I-VI) (terc. Ali Genceli, hzr. E~ref Edip)
istanbul, ts.

Nedvi, Ebu'l-Hasen, Kitap ve Siinnetin I~lgmda D6rt Riikun (trc. isrnet Ers5z),
Konya, 1991.

NesaI, Ebu Abdirrahman, Ahmed b. Suayb, Siinen (I-VIII), Beyrut, ts.

Nesefi, Ebu'l-Berekat, Medirikii't-Tenzil ve Hakaiku't-Te'vil (I-IV), istanbul,

1984

Nurbaki, Haluk, Kur'an-l Kerim'den Ayetler ve ilmi Geryekler, Ankara, 1978

Nursi, Bediiizzaman Said, i~aratii'l-i'caz (trc. Abdulmecid Nursi), istanbul, 1986.

Ozek, Ali, ibadet ve Muessese olarak Zekat, ( Ali Ozek b~k. bir heyet tarafmdan
hazlflanmI~tIr), istanbul, 1984

Pazarh, Osrnan, islamda Ahlak, istanbul., 1980.

Raglb el-isfehfull, el-Miifredat fi Garibi'l-Kur'an, Beyrfrt, ts.

Razi, Fahruddin, Muhammed b. Orner, Mefatihu'l-Gayb (I-XXXII) Beyrut, ts.

175
 Sa'lebi, Ebu ishak, Arfusii'l-Medilis, Beyrut, 1985

Sabfull, NI. Ali, Rayfuu'l-Beyan fi Tefsiri A.yati'l-Ahldm (I-II), istanbul, ts.

Said Havva, el-Esas fi't-Tefsir (I-XI), Kahire, 1991

Suyliu, Celahlddin, Abdurrahman, el-itkan fi Ulfuni'l-Kur'an (1, II), Dima~k, 1987

- ed-Diirrii'l-MensUr fi't-Tefsiri'l-Me'sUr (I-VIII), Beyrut, 1983.
- Liibabii'n-Niikul fi Esbabi'n-Niizul, Beyrut, 1990.

$ahin, NI. Abdiilfettah, Asnn Getirdigi Tereddiitler, izmir 1991

$eyk3ni, Muharnmed b. Ali, Fethu'l-Kadir el-Cami' Beyne Fenneyi'r-Riyaye ve'd-

Diraye (I-IV), MlSlf, 1964

Taberi, Ebli Cafer, Muhammed b. Cerir, Camiu'l-Beyan an Te'vili'l-Kur'an (1-

XXX), MlSlf, 1968

Tabressi, Ebli Ali, Meemau'l-Beyan an Te'vili'l-Kur'an, Beyrut, 1986

Tirmizi, Ebli isa, el-Camiu's-Sahih (I-V), Beyrut, ts.

TOP9U, Nurettin, Psikoloji, istanbul, 1954.

Toshihiko lzutsu, Kur'an'da Dini ye Ahlili Kavramlar (tre. Salahattin Ayaz),

istanbul, 1991

Turabi, Hasan, Namaz (tre. Saim Eminoglu), istanbul, 1987

Turgut, Ali, Tefsir Usulii ye Kaynaklan, istanbul, 1991.

- Kur'an-l Kerim'e Gore Ahlak Esaslan, istanbul, 1980

Turgut, ihsan, Felsefenin Temel Sorunlan, izmir, 1991.

Dlken, H. Ziya, Ahlak, istanbul, 1946.

- Felsefeye Giri~, Ankara, 1958

Dnal, Ali,Kur'an'da Temel Kavramlar, istanbul, 1986

Vahidi, Ebfr'l-Hasen Ali b. Ahmed, Esbabii'n-Nuzfrl, Kahire, 1984

Ya19m, Nlikdat, iman ye Ahlakm Hayati Degerleri, istanbul, 1981.

- el-ittieahii'l-Ahlili fill-islam, Kahire, 1984

176
 Yeprem, Saim, imam Maturidi ye irade Hiini.yeti, istanbul, 1984

Ylldmm, Suat, Peygamberimizin Kur'an Tefsiri, Istanbul, 1983

- Kur'an-l Kerim ye Kur'an ilimlerine Giri~, istanbul, 1983
- Fatiha ye En'am Sfuelerinin Tefsiri, izmir, 1993
- Kur'an'da Uhlhiyyet, istanbul, 1987

Ylldrrnn, Celal, ilmin I~lgmda Asrm Kur'an Tefsiri (I-XIV), izmir, 1987

Yllmaz, Abdullah, Namaz Bir Teyhid Eylemi, istanbul, 1991

Zebidi, Muhammed Murtaza, Taeil'l-ArUs (I-XXV ... ), Beyrut, 1989.

Zehebi, Nluhammed Huseyin, et-Tefsir ye'l-Mufessiriln (I-H), Beyrut, ts.

Zeedic, Ebu ishak, Thrahim b. es-Seri, Meani'l-Kur'an ye i'rabUhu, Beyrut, 1988.

Zekiytiddirt Saban, Islam Hukuk ilminin Esaslan (tre. ibrahim Kafi Donmez),
Ankara, 1990

Zemah~eri, Mahmud b. amer, el-Ke~~af an Hakaiki't-Tenzil ye Uyilni'l-Ekavil,

Mlsrr,1972

Zerkam, Abdulazim, Menahilu'l-irfan fi Ulumi'l-Kur'an (I-H), Beyrut, 1988.

Zerke~i, BedrUddin, el-Burhan fi Ulurni'l-Kur'an (I-IV), Beyrut, ts.

Zuheyl'i, Vehbe, et-TefsirUI MUnir (I-X)GXII), Beyrut,1991.

177