Giedeon.

Het plan van Sixtus V

De middeleeuwse stad en de stad uit
de renaissance
Men k.rn het rnc1k plan van_ Six~us V voor
Rome niet in (_k proporties 21en zonder .
. te schenken aan de erfenis
,lrhans .
die hii uit ê-!iddelceuwen en de Ren:ussance
haJ onrvangtn. S1xrus h_ielJ z1ch _1:1~r bezig met
broksgcwijn· ltcrsrdpog1ngen. _HIJ liet het ..
middeleeuwse RnmL ongem(}e11 en nc'.1rtc: Zl)l1
energie, vaiuf het eerste ogenblik op nieuwe .
ont\\'ikkelingcn. Htt h~ronrwaken v:111 Rome uit
hxir lethargie v:rn de ~11ddeleeuwen 1s een even
groot hisrorisch wonder als de rest van luar .
lotgevallen. In rnder~_dclen van Europa (en 111
her noorden v:111 !talie na de cltde eeuw) was een
merkwaardigc.: opleving van de steden re zien
ge,cesr. Rome sliep nog. Ofschoon de
geestelijke m.achr v:u: de P:1.us nornr_ groter \.VJ.S
geweesr dcrn 111 de Middeleeuwen leidde Je stad
Rome een bestaan ,n de schaduw. In her Rome
van de Barok verrezen kerken als paddestoelen uit
de grond maar in het middeleeuwse Rome waren
geen nieuwe brhedralen gebouwd die zelfs maar
in de verre konden wedijveren met die van de
autonome steden in het noorden. Herzelfde gold
voor de bcrnlking. De vergelijking die vaak
gemaakr wordt van her dertiendeeeuwse Rome -
met een bernlking die op 17 .000 geschat wordt -
mer Venerië of Londen of Parijs laac zien hoe zeer
de bevolking van Rome geslonken w:1s.

Het werk van de Pausen uit de

Renaissance

'
De roesr:111d veranderde geleidelijk men de

\..=~-, {~
Pausen terugkwamen uit hun verbanningsoord
Avignon, toen zij zich opnieuw in het Varie1an
vesrigden en toen de pauselijke rroon bestegen
werd door de wereldwijze Medici en leden van
andere handelsfamilies, of'condottieri' (leiders)
zoals Julius II.
Her nauwelijks bruikbare middeleeuwse
centrum van Rome was een district dat
r,F· ?..~a
il jt: f,

!'ó!t" . .
-

·A , .
? ' '"

nx T\ ,
._,.{~
-;tf,~\, 1 F 11 , ~-·-
ingeklemd zat in een bocht van de Tiber • .1.•• . . .. .. ~," ,, ,., 'J' " ,,, , , Il, ,-.,,, "J''"o" ''" -----
regenover her Casrello S. Angelo. Het was
berucht om zijn ongezonde klimaat en was
daarom gedurende het gehele bestaan van het
-,,
oude romeinse riik onaangeroerd gebleven. Her
--:•·JMQ,;. - ,•

middeleeuwse Rome had zich rraag en chaotisch
uirgebreid in de richting nn het Kapitool van
her Thcc1ter van Marcellus hij de Tiber. De
veranderingen in de stad begonnen buiten de
mi<ldeleeuwsc kern in het Borgo Nuovo, het
gebied dat her Vaticaan verbond met her Casrello
S. Angelo. Dit kasteel werd door de Pausen
gebruikt .tls schatkamer. gevangenis en
roevluchrsoord in rijden van aanvallen van buiten
of opsr:rnd. De dominerende positie ervan blijkt
duidelijk uit de kaarr van Giov3nni Batrisra Falda
die ook de parallel lopende straten uit de
Renaissance van het Borgo :--.Juovo laat zien.
De Pon re S. Angelo - de brug op de aslijn van
her bsreel - werd de voornaamste
toegangspoort rot het centrale gebied en gaf luar
naam aan her zakencentrum uit de
Renaissancetijd. Hier stond de pauselijke Munt
en hier waren de buitenbndse bankfirm:1's alle
en grote handelsassociaties zoals de
Chigi, Medici en de Fuggers uir Augsburg.
Hier was eigenlijk de Wall Srreer van her
~~.}tri-.~--- .~ · __
renaissancistische Rome en in dir kleine clisrrikr
werden besluiten genomen die soms het
monetaire, diplomariscbe en kerkelijke lor van
geheel Europa bepaalden.
De straten van de middeleeuwse stad
Sinds de tijd van :siicolaas V hielden de Pausen
zich bezig mer de vorming v:rn het piazz:1 bij het
bruggehoofd dar op de ka:irt van Rome v:1n
Bufalini ( 1511 J het 'Forum Pontis' werd
geno<.:md en <Piazza di Ponte' op de kaart van
Falda t Hi76).
l ; -
Ten cij<le van de Renaiss:rnce wordr dir
een brandpunt vanwaar, direkr of inJirekr.
hoofdwegen door de middeleeuwse stad liepen.
De Via Peregrinorum die ctn :unr1l korte stukjes
onregelmatig lopende middeleeuwse
met elkaar verbond, leidde tcnslorre naar
Theater van M:ucellus. De \'i,1 Pap:ili,, vormr een
even kronkelende verbinding me, het Kapirool
en verderop mer her LHeLl;tn. Een derJe
bebngrijke dul)rgaandt verbinding vormr dt Via
Rect:1 ten dele van ,rnriekt oorsprong Jie, zij
her mcr moeite, ttn verbinding mer de brer
geformeerde Piazz:1 C( donna en C( ir'\o of Vi:1

135
 Giovanni Battista Falda. Het middeleeu
Rome, vanaf het Castello S. Angelo tot
brug van Sixtus IV (detail van kaart, 1
Falda's kaart toont duidelijk hoe het
voornaamste deel van het middeleeuw
Rome ingeklemd lag in een bocht van d
Tiber, gedomineerd door het Castello S.
Angelo met zijn nieuwe wigvormige
bastions. Falda geeft zelfs de onderaar
gang aan die deze pauselijke schatkamer
gevangenis en toevluchtsoord met het
Vaticaan verbond. De Ponte S. Angelo,
sinds de tijd van Hadrianus de rivier
overspande in de aslijn van het fort, en
Piazza di Ponte bij het bruggehoofd we
nu de spil van de hoofdwegen van de
middeleeuse stad. Het stervormige patr
van straten die vanuit dit plein liepen,
onder Paulus lil ( l 534-49) voltooid we
het eerste in zijn soort.

Lata. De Via Peregrinorum, de Via Papalis en de

Via dei Coronari waren alle gedeeltelijk van
middeleeuwse oorsprong en bestonden
gedeeltelijk uit vijftiende-eeuwse verbeteringen.
In zijn Pauselijk Edict van 1480, beval Sixtus IV,
de Restaurator U rbis, dat alle vooruitspringende
delen van gebouwen en alle obstakels in straten
verwijderd moesten worden. Dit was de
belangrijkste daad om te komen tot verbetering
van de stad.

De straten van de renaissance stad

Gedurende de laatste jaren van de Renaissance
voltooiden de Pausen, en vooral Paulus III (1534-
1549) met succes hun werk rond de Piazza di
Ponte, door korte, rechtstreekse
verbindingsstraten te maken van het piazza naar
de middeleeu;,,_,se en renaissance straten die de
stad doorkruisten. Dit patroon van korte maar
straalsgewijs lopende straten was het eerste in zijn
soort. Ertoe behoorden de Via Paola die naar
Bramante's Via Giulia leidde en de Via di Panico,
die via een kort srukje van haar route, verbinding
geeft met de Via die Coronari.
Een van de belangrijkste doorgaande routes in
het Rome van de Renaissance, de Via Trinitatis,
begon bij het Piazza di Ponte via de naar het
noorden lopende Strada di Tor di Nona. De
aanleg van de Via Trinitatis werd begonnen door
Paulus III en het werk eraan werd voortgezet
door Julius III (1550-1555). Zij is te zien op
Bufalini's kaart van 1551 als een een lange rechte
lijn, die door de grotendeels onbebouwde delen
van het Rome van de Renaissance loopt en Rome: Het gebied tussen het Coliseum en het bestond. Op de kaart is goed te zien welke
eindigt bij de Renaissance kerk van S. Trinità dei Lateraanse Paleis, van de kaart van Du Pérac moeilijkheden Sixtus V te overwinnen had·
Monti aan de voet van de Pincio heuvel, waar zij Lafréry, 1577. Het landelijke karakter van het om de Strada Felice tussen de S. Maria
op het werkterrein van Sixtus V komt. heuvelgebied kort voor de tijd van Sixtus V Maggiore en de Pincio aan te leggen.
is duidelijk aangegeven, evenals de grillig
kronkelende wegen. Op de kaart staat het
Sixtus V en zijn Pontificaat Lateraans Paleis links en de S. Maria
De Pauselijke Troon. Maggiore, met zijn landelijke omgeving, is
Werden gewoonlijk slechts leden van de adel en rechts te zien. Het is ook duidelijk dat de Via
de regerende families van Italië op de pauselijke Gregoriana, gebouwd door Gregorius XIII,
troon gekozen. Er waren echter uitzonderingen, uit één kort recht stuk tussen de twee kerken

GIEDEON 136
 (k
zelfs in een riid zoals :un het èin<.~ v'.rn
zesricndc eeuw t(}tn de 1n .tanu_l
rocnemendc vai~ de een eu~d
hadden gem:ukc :ian de m1d(~~leeu_wse rechten
van her volk. Daardnor kon Sixtu:-. V, een man
afkomstig uît de onderste laag \·,m de
rnaarschappij. \.\'ortkn verheven n_l_r dt hoogste
waardigheidsbekleder nn geestelqke en
wereldlijke m:ichr. Het . . v:in de mncrl1jke
kracht, de \it:tliteit en rnstmn__v:rn de
Katholieke d.1r ,q 1ll deze
gevaarlijke: dt: moed had een nun ,1b Sîxtus V
to[ dît ;imhr rc verheffen. De ongt'WOûn
menselijke siru.uic waarin een Paus v,rn de
Contra rcformatic zich bevnnd kw:1m Sîxrns V
goed van p:1.'i. Voor korre tijd het
oppcrg~tag DVtr en -;raat.
geestelijk en leider te zijn w:b voor
hem een srimulan:o t)ITI Laken ,1;i.n te
pakken :tmkrs no,)it konden worden
volbrachL
Het leven van Sixtus V ( 1521-1590)
Sixrus V. roals de Franci;-,kaner bedelmonnik
genoemd werd. was op rw:ulfj:1rige lcefri jd tot Je
orde toegelaten. Hij \V.l~ de zoon van een
landarbeider v:rn Dalmarischc afkomst. H1j werd
op derrigjarige leeftijd als naar
Rome geroepen. Toen hij v11tr-r1d,·rrr~
hij Je onb.umhanîge in9uisitcur van
Republiek Venetië. Op achtr::nveerrigj,1rigc
leeftijd werd hij Kardinaal; hij noemde zich
Montalro. een dorp dichrbiJ zijn geboorreph:ns
Rome. Het gebied tussen het _Coliseum en de
Lateraan. van de kaart van Antonio
Îempesta, 1593. Deze kaart, gemaakt kort na
de tijd van Sixtus V, kan niet gemakkelijk
met de andere worden vergeleken vanwege
hun verschil in oriëntatie. Toch is dadelijk
duidelijk dat er binnen die paar jaar
geweldige veranderingen hadden plaats
gevonden. Er loopt nu een rechte weg van
het Coliseum naar de obelisk voor het
Lateraans Paleis en vandaar een rechte lijn ( de
..
Grorramare. Op vierenzesrigjarige leeftijd besteeg
hij de pauselijke troon. T,,en hij negenenzestig
w:1s overleed hij aan malaria in zijn onvoltooid
p:ileis op het Quirin:ul.
Toen hij als gwaa1rd1glle1clsbekl.ecter
ontheven werd v:111 zijn van armoede en
toen hij :ils Kardinaal betrekkelijk grote sommen
geld ontving ontwaakten in hem opnieuw Je
instincten van de L111Jbouwcr. Hij kocht een
landgoed in een gebied dat, afgezien vrn de kerk
van S. M.ari1 ~1aggiort, met !uar klooster
volkomen verlaten was, bouwde daar een
buitenhuis met een toren en engageerde Je jonge
en onbekende Domenico FontanJ om zijn
verbeterde Via Gregoriana) dwars over de
kaart naar de S. Maria Maggiore (buiten de
kaart links). Deze lievelingskerk, van Sixtus
V, was ook door een rechte weg ( deel van de
Strada Felice) verbonden met de S. Croce
(bovenaan de kaarr). Dicht bij het Coliseum
is grote bouwactiviteit van huizen te zien.
137
Pab.zetto te bouwen en, \Vat voor de boerenzoon
veel belangrijker was, de tuin aan te leggen. Dit
pbn en fontrna's latere plan voor de
vernieuwing van Rome tor.en dat P:rns en
architect, opdrachtgever en houwer, op een
bijzondere wijze 'i;tmenwerkren.
In de Villa Monc:ilto, zoals hij zijn buitenhuis
noemde. leidde de kardinaal een teruggerrokken
bestaan gedurende de lange j,1ren dat hij uit Je
gunst van Gregorius Xlll was. Hij hield zich
bezig met de geschriften van de kerkvaders en mer
her her maken van nieuwe plannen. Het
verhngen om te bouwen werd ook weer in hem
wakker. De woede van Gregorius XIII, nadat hij
de ongewoon grote afmetingen had gezien van
de rouwkapel die Sixtus was begonnen te
bouwen als annex aan de S. Maria Maggiore, deed
hem besluiten verdere financiële steun stop te
zetten. Font:1n;1's Palazetto op her buiten
Montalto w:;i.s oninteressant m:1ar de aanleg van
de tuin met zijn diepe vergezichten was een eeuw
vóór op de ruinen van de Renaiss;ince rner hun
rechthoekige patronen. De gelijktijdigheid in het
uitvoeren van uiréénlopende plannen. ~:fisschicn
is het meest indrukwekkende aspect van zijn
werk als Paus de gelijktijdigheid waarmee Sixrus
V zijn grote werken uitvoerde, en dat vanaf de
eerste dag na zijn benoeming. Baron Haussman
volvoerde de transformatie van Parijs stap voor
stap, réseau voor réseau; Sixtus V begon overal
tegelijk. Precies vijf jaar en vier maanden kreeg
deze grote org:inisator voor de reusachrige raken
die hij wilde volbrengen - in de politiek, in her
bestuur en in de stadsontwikkeling. Bij her begin
van zijn regering voltooide Sixrus V de Strada
Felice in minder dan een jaar (1585-86) en aan her
eind stelde zijn geweldige vastberadenheid hem
in staat de koepel van de St. Pierer ( die een kwart
eeuw vrijwel onberoerd was gebleven) in minder
dan tweeëntwintig maanden re doen voltooien
(l '\88-90). Giacomo della Porta en Domenico
Fontana die ver:intwoordelijk w:iren voor het
uitvoeren van de ontwerpen van Michebngelo,
hadden achthonderd werklieden dag en nacht, op
weekdagen en feestdagen, :ian het ,_,,;erk.
Pous Sixtus V besloot dezelfde orde te
scheppen in de sociale en financiële zaken van de
pauselijke Staat. Hij had in beide gevallen succes.
In korre tijd had hij de benden v'.lll schurken en
Jrisrncraren ontmaskert <lie haddèn samen
gewerkt om het volk binnen en buiten de st:id te
~~rrorîzeren. Ge<lurenJe zijn korte regering
vermeerderde zich her vermogen in htt
Ca,tel S. Angelo De maatregelen
\R( ll!PU

die hij nam grensden op elk terrein aan
wreedheid. Hij combineerde de strenge
zedelijkheid van zijn puriteinse tijdgenoten met
de meedogenloosheid van de Katholieke
inquisiteurs. Volgens de woorden van de
Groothertog van Toscanië hanteerde hij het
bouwen even roekeloos als mensen. In dezelfde
tijd waarin hij orde schepte in het land bracht hij
zijn 'magnanime imprese' tot uitvoering, zijn
'grandioze ondernemingen' zoals Fontana ze
noemde. De taak om de obelisk voor de St. Pieter
te verplaatsen werd aangepakt; er werd begonnen
aan de viaducten en kanalen voor de Acqua
Felice, het Lateraanse Paleis en de Basiliek, het
reinigen van de Zuil van Trajanus en de
drooglegging van de Pontijnse moerassen ( met
tweeduizend arbeiders). Bovendien werd er met
koortsachtige haast gewerkt aan de ontwikkeling
van zijn eigen landgoed en van de kapel van S.
Maria Maggiore.
Op het gebied van de stadsontwikkeling was
GIEDEON
Sixtus V één van die zeldzame mensen die een
organisatie op kunnen zetten, de feiten kunnen
verzamelen en het plan kunnen uitvoeren. Niets
mocht de verwezenlijking van zijn plannen in de
weg staan.
Kerkelijk motief voor de plannen
vanSixtusV
Toen de Franciscaner Paus Sixtus Vaan de
macht kwam trof hij een reeks fragmentarische
ontwikkelingen aan, die in chronologische
volgorde, van west naar oost gingen. Hij slaagde
erin deze allemaal in één geintegreerd plan - zijn
totale plan samen te brengen. De eerste impuls
voor deze nieuwe transformatie was uiteraard een
kerkelijke. Wegen moesten al de zeven
belangrijke kerken en heiligdommen die de
gelovigen in de loop van een ééndaagse
pelgrimstocht moesten bezoeken, verbinden. Als
kracht achter deze onderneming zien we de
138
Het plan voor het Rome uit de Barok
Sixtus V. Deze diagrammatische kaart
de plannen van Sixtus V te laten zien itt
relatie tot wat voor zijn tijd bestond. S
ontworpen door Sixtus V zijn met di
lijnen aangegeven; de grens van het
middeleeuwse Rome is aangegeven d
arcering en de contouren van Rome on
Marcus Aurelius door de lijn van de
Aurelische muur. Het wordt duidelijk
Sixtus V zijn straten organisch ontwie
een ruggegraat, versterkt door structu
verbindingen waar de romeinse topog
dit vereiste.
G.F. Bordino. Schetsplan: van de straten
Sixtus V, 1588. Dit schetsplan uit de tij
Sixtus V reduceert zijn stratenplan tot
eenvoudig stelsel van verbindingen
heiligdommen.
Contra reformatie en de hernieuwde vitaliteit
de Kerk. Sixtus' wens was - zoals Pastor het
uitdrukte - geheel Rome tot 'één groot
heiligdom' te maken.
Eerste opmerking over het modern
stratenplan, door Oomenico Fonta
1589 • r
Helaas is onze speurtocht naar de
oorspronkelijke plannen van de architect zonder
succes gebleven. Wellicht hebben ze nooit
bestaan. In Domenico Fontana' geschrift over de
projecten die hij onder Sixtus V uitvoerde maakt
hij slechts enkele korte opmerkingen 'over de
straten die door onze heer zijn ontsloten'. Toch is;
dit de eerste formulering over de aanleg van Sixr
straten die het stratenplan van de moderne stad krij1
heeft bepaald. Dit is voldoende reden om enige heu,
mededelingen van Fontana hier op te nemen. Hij moe
begint met het algemene probleem te del 1
 bes..:hrij\Tn.: ·o.n1c heer w~n~r~ de \'\'eg re effenen
voor hen die. uit H<)ûmhe1d of op grond Ya~.
clüfren r:uk een bezoek bren~en aan ~e heiligste
,!;bJr!-,en \·.tn de sud Rome en 111 het bip:onder de
~even kerken die Zl: ,c;c·rn·cmd ~~·ord~n ûm hun
gr()tt atlitcn en rcl19u1ecn. Hq heeh zee;:
' en red1te stenen aangelegJ. Zo km
men re: voer, J>l:trd nf me:r een küets v:1~ ,elke
grwemr~ pLurs 1n Rûme . . langs een
re..:hrc lijn naar de he1ligdommcn
gJan.'
' De srnrcn werden recht genuakt.
vele moeilijkheden die \Vcrden
naruurlijkc nhsukeb werden verwijderd en allö
w:H in Lle srond ·xcrd neergeh:uld.
W',b Sixtus zich wel bewust v:rn de
S. Maria Maggiore en de Vilb Montalto, van
de kaart van Antonio Tempesta, 1593. De S.
Maria Maggiore met haar kloostergebouwen
stond alleen op een verlaten en van water
verstoken plaats op de Esquiline Heuvel toen
Kardinaal Montalto (later Sixrus V) het
terrein kocht voor zijn Villa Montalto in
15 81. Op de kaart van Tem pesta is het
ommuurde buiten met zijn 'palazzotto' en de
toren en twee lanen met cypressen duidelijk
te zien, evenals het pas gecreëerde plein en de
obelisk voor de S. Maria Maggiore, terwijl
achter de kerk de nieuwe weg van Sixtus V
naar S. Lorenzo door de Aurdische muur
loopt. De Strada Felice is niet gemakkelijk te
vinden, daar Tempesta deze gebogen moest
maken om de ruige aard van het landschap af
te beelden.

wnndt:rlijke \trscheidenhcid v:rn de

van R1)TT1t: t:11 hij maakn- gebruik van
'"erschilkndc pcr;-,pccrÎc\·en ... nm de LÎnruîgen
re beki)rl'n.'
pngclootlijk h11_~e ko!->ten en mer de
v.1n een zn groor hetrster heeft
dL?l' ;-,rratcn van het ène eifld van Je :,rad
do,m•crroKKrn naar her :1ndcre, zonder rekening
re houden met de hc:J.vds of de dalen \vaarJuor
het tracé leidde. Hij heeft ze, door Je bcuvcl.s vlak
te rnaktn en de dalen op re vullen ror zeer Z\vak
glooiende vhkren Hicrdol)r
werdrn de Lugste
verschillende
van dt stad

heuvebd1rige gebieden, die her beste.:: klimaar

hadden, onbewnl)nd, en rrouwen:,;
bnvnonbaar. Er was daar niets behalve
'enige daterend uit de JV!iddtleeuwen,
die uirst:tken boven enige basilieken. Her
verlaten gcbicJ scheen voorbesremd te
eeuwig een oord van gebeden en stilte ce
De enige V<Hrncn van huisvesting waren De S. Maria Maggiore met haar obelisk,
kloosters en enkele verspreide hutren. 1587, van het fresco dat nu in het Collegio
Deze heuvels van her oude R,,me. bloorge'1dd Massimo te zien is. Deze fresco sierde eens de
aan de winden van de Cam pagna en zich gebouwen, die Sixtus V optrok langs de
uitstrekkend van de Pincîu in her noordoosten buitenmuur van zijn landgoed, voor zijn
tor her Esquîlinc, Quirina:11, Viminaal en C:telius, huishoudelijk personeel. Op de voorgrond De obelisk thans, van de tegenovergestelde
wilde Sixtus weer toegankelijk maken. Om dir re zien we een rijtuig met hoge wielen en links kant. Dit kijkje op de obelisk, genomen
ging hij onmiddellijk :ian het de jonge bomen langs zijn buiten, die hij vanaf de S. Maria Maggiore, toont de Strada

1
werk dnor eenvoudige wegen re veranderen in eigenhandig had geplant. Felice naar de Pincio lopend.
een omvangrijk stedelijk rransporrsysreem. In
van het gebruik in de N1iddeleetnven
bij her van nieuwe st<:den moedigde
Sixtus bouwaLtiviteîttn ,un door :dlcrlei -
privileges n: verlenen. De veundering in Je suJ
\\'.'~S zo grnor en ging zo snd Jar een priester bij
i'lJn terugkomst in R()mt na de dood van Sixtus
npmerkrc dat hij haar h:1.1:.r niet meer herkende:
'Alles ~chijnt nieuw re zijn, ,w:hrn,wcn straten,
fonteinen, a9u:1ductén en

De Strada Felice
De rrüts van Fon tana was de Srrada
F~lice de na:im van de Paus droeg en die
bmnen één ja:ir werd v,,ltooid, 1585-86. Deze
bebn,grijkc ;-,tr:.ur ( than'.-. de Via Agosrîno
Depretis u1 de Via Qu:ttrro Fonrane) loupt naar
beneden ,·;111 de obeli,k voor de S. :vLiri:i
:\~aggiorc, dan naar boven naar de rop van de
Pincio en de kerk van S. Trinid dei 1vfonti. die
Six.n1s in 15})5 wijdde en die zo een verbinding
kri1gt m.:r de S Mario up de Esquiline
heuvel. Her l:utsre :-.ruk, nooit voltooid is,
moesr -.;,. ei::r afcbltn n:ur dt obelisk op het Püzza
del Popolo. Dir is Lluidcliik re zien in de fre:-,cn in

l;c)

het Vaticaan. De Spaanse Treden, ontworpen
door Sixtus als een schakel tussen de hoge S.
Trinità dei Monti en het hart van de stad - via de
Via Trinitatis (thans de Via Condotti) moesten
wachten tot de achttiende eeuw voordat zij
gebouwd konden worden.
Achter de S. Maria Maggiore loopt de Strada
Felice in een strakke rechte lijn naar de kerk van
S. Croce in Gerusalemme. In de tweede helft van
de negentiende eeuw zou dit deel van de weg
dienst doen als de ruggegraat van één van de
saaiste distrikten van Rome en verschillende
stukjes van de weg kregen toen verschillende
namen. Fontana spreekt over de Srrada Felice als
volgt:
'Het bekendst is de straat genaamd Felice, die
begint bij de kerk van Santa Croce in
Gerusalemme, langs de kerk van S. Maria
Maggiore loopt en dan verder gaat naar de
Trinità dei Monti vanwaar zij afdaalt naar de
Porta di Popolo: dit alles beslaat een afstand van
tweeëneenhalve mijl en de weg is over de hele
lengte kaarsrecht en breed genoeg voor vijf
wagens die naast elkaar rijden.'
Een weg waarover vijf wagens naast elkaar
kunnen rijden - met andere woorden een
vijfbaansweg - moet de Romeinen ietwat
overdreven voorgekomen zijn want zij leefden in
de tijd van de overgang van het paard en de
draagstoel naar de koets en het rijtuig. Sixtus
vergeet bijna nooit in zijn frescos één van de
primitieve rijtuigen uit die periode op te nemen,
rijtuigen die van voor en van achter open· waren,
als herinnering aan de verbeteringen die hij in
korte tijd tot stand had gebracht.
Het plan van Sixtus was niet
stervormig
Hoewel Sixrus V erg gesteld was op het gebied
om de S. Maria Maggiore heeft hij nooit
overwogen van de basiliek het middelpunt te
maken van een stervormig stratenpatroon, zoals
in de 'ideale steden' van de Renaissance. Zijn
ontwerp was geen papieren plan. Sixtus V zat
Rome als het ware in de botten. Hij liep zelf door
de straten.die de pelgrims moesten volgen en
ervoer zo de afstand tussen bepaalde punten; toen
GIEDEON
De drie straten die vanuit het Piazza del
Popolo Rome doorsnijden.
hij in Maart 1588 de nieuwe weg van het
Coliseum naar het Lateraan opende liep hij m
zij!) kardinalen de hele afstand tot het Later
Paleis, dat toen in aanbouw was.
Integratie van nieuw en oud
Hij bep:ialde h~ttr:icé van~ijn straten
_()fganis_c_ll,_waa,r de tppogi:afüche s_tructtJ!!L
Rome er behoefte aan _lië_cl. Hij was oPk zo
verstandig oni met veel zorg al het mogelijke
het werk van zijn voorgangers in zijn plan op
nemen. Soms verbeterde hij hun werk, zoals
het rechttrekken van de Via Gregoriana van
Gregorius XIII of het verhogen en egaliseren
de Strada Pia. Hij maakte het tracé van zijn ei
Strada Felice zodanig dat zij prachtig aansloo
de Strada Pia. De twee straten snijden elkaar
precies onder een rechte hoek maar Fontana
plaatste daar vier fonteinen die hun water
toegevoerd uit de Acqua Felice zodat deze
afwijking verdween en het belang van de
wegkruising werd benadrukt. Deze plek is ex
interessant door het uitzicht dat men in elke
richting heeft: Michelangelo's Porta Pia, de
obelisk van de S. Maria Maggiore, de reusach
laat-romeinse standbeelden van de Twee
Paardenremmers bij het Quirinaal en in het
verlengde van het perspectief van de Strada
stijgend en weer dalend naar de S. Trinità dei
Mond en de Pincio.
Fresco van het totale plan in de
bibliotheek van het Vaticaan
Sixrus nam in zijn stratenplan niet alleen
gedeelten van bestaande wegen op maar hield
ook rekening met de behoeften van de stad ze
Het fresco dat hij in 1589 op het plafond van
bibliotheek van het Vaticaan had laren se ·
De Spaanse Treden. is lang niet nauwkeurig op schaal, noch is het
volledig maar het geeft een beter idee van wat
Piranesi. Piazza del Popolo.
ont
140
Het totale plan van Sixtus V voor Rome,
1589. Deze fresco in de bibliotheek van het
Vaticaan loopt van het noord westen naar het
zuidoosten. Het middeleeuwse Rome en het
Vaticaan zijn beide verdwenen door de boog
van de deur van de bibliotheek zodat de
aandacht wordt geconcentreerd op de
plannen van Sixtus V. De afbeelding wordt
gedomineerd door de rechte lijn van de
Strada Felice die van het Piazza del Popolo
links, langs de S. Trinità dei Monti naar de
S. Maria Maggiore en dan verder naar het
Lateraanse Paleis loopt. Obelisken en zuilen
verheffen zich op de pleinen en de fonteinen
van de Acqua Felice zijn ook te zien midden
links, aan de Strada Pia.

Sixrus V 10u hebben gedaan als hem de tijd
gegund was geweest, Jan de rekeningen van \Vat
werkelijk uitgevoerd is.
A;lll de linker kant van het fresco is Je nbdisk
op het Piazz.1 del Popolo. De rechte lijn van de
Strada Fclicc loopt door tot de obelisk san de S.
Maria Maggiore en verder naar Je S. Giovanni in
Laterano. Van hier is een verbîn<ling geschetst
naar de op grote .tf::-ranJ gelegen kerk van S.
Paolo fuori Ie Mura (St. Paulus buiren de
muren), en in Je regcnovergcsrel<le rid1ting naar
Je S. Cron: in Gtrus;1kmme die er niet ver
vandaan is. Het :-,tuk tussen het Lattra:111 en het
Coliseum was ;il eerder genoemd. Terug bij de S.
Maria Maggiorc zien we een andere weg Jie
redusrn:ck'.) naar dè S. Croce in Gerus;1lemme
leidt en - voocd interessant in die periode - een
verbinding naar de S. Lorenzo fuori le tviura die
nier bij dl~ oude sudswal v:1n Rome znu zijn
geëindigd. Tenslotte wordr de verbinding mer de
oude stad gehandhnfd door de Via Panisperna
die rcchts;trtcks n:ur <le Zuil van Trajanus en her
Piazza S. ~farco (Venetië) voert. Een net van
dwar:-.:-.rraren verbinJr deze hoofdwegen
<~~dcrling. Als er rijd voor was gcwct:st zou
S1xtus V de pLmegrond van Rome hebben
met straten, pleintn, waterleiding en
gebouwen.
Pleinen en obelisken
. Rome was er nier in gcsLugd zo:ds Florence,
Sitn;1 en Ytni:rië schitterende
gcmeensdupskcrncn re creëren om de burgerzin
monurnc:nr:ilc wijze rot uitdrukking te
De pleinen van Rome L1gen Jchrcr
srra:ujc:,,, zoals her Pînn NnYaru
dat de om trek van her Stadion van Domirianus
volgde. Deze pleinen werden gebruikt ,ds
marktterrein of er \Vtrdtn vermakelijkheden
gehoudt:n, maar er stonden geen gebouw<:n van
maatschappelijk belang. Zelfs het Kapitool stond
met al zijn architectonische gr:rndeur op een vrij
afgelegen plaltS. Het werk van Sixtus V leverde
een veel krachtiger srimubns op voor het creëren
v::tn pleinen overal in de sc1<l 1.hn Jar van \velke
Paus nok Vi\ór of na hem. Velt ervan sron<lcn in
verbinding met kerken m,iar volsm:kt nitr alle.
Voor zijn gebouwen - het Lateraan en her
Quirinaal en overal waar zijn srr:iren elkaar
sneden liet Sixtus V ruim voldoende terrein open
voor latere ontwikkelingen, Een goed voorbeeld
i) <lt grote ruim re Jic hij voor Je Diocleri:1an<;c
Termen na.1:-;t zijn buiten :t\.fonralro
reserveerde die la ter Piazz::i del k T erme zou
worden. het plein van her
:-;poor,.veg:,,tarion. Door
de Zuil v:m Anruninus en
G.F. Bordino. De Zuil van Antonius en het
begin van het Piazza Colonm, 1588. Sixtus V
plaatste zijn obelisken als het ware met een
wichelroede op punten waar later
schitterende pleinen zouden ontstaan. Hij
bepaalde de grenslijnen die hun
architectonische vorm pas eind zeventiende
euw kregen. In de gravure van Bordino is het
primitieve karakter van de gebouwen uit die
tijd beter te zien dan in het fresco in het
Vaticaan. Zelfs nu nog is het Piazza Colonna
het centrum van Rome.

141
Piazza Colonna (1588) te bepalen crëerde hij het
tegenwoordige centrum van de stad. De Zuil van
Trajanus bij het Coliseum met het vergrootte
plein erom heen was een schakel russen de oude
stad en de nieuwe.
Alsof Sixrus V een wichelroede in de hand
had, plaatste hij zijn obelisken op punten waar
zich in de volgende eeuwen prachtige pleinen
zouden ontwikkelen. Van al zijn ondernemingen
was meer dan een eeuw lang de meest
sensationele en spectaculaire het ontmantelen,
het vervoeren en het weer oprichten van de
obelisk voor de St. Pieter. ( 1585-86) Het was de
enige obelisk die nog overeind srond op de plaats
waar Keizer Caligula haar had geplaatst op de
'spina' van Nero's circus. Sinds Nicolaas V
hadden de Pausen en vooral Gregorius XIII
overwogen de obelisk te verplaatsen en weer op
te richten maar niemand durft het probleem aan
om haar om te halen en te vervoeren.
In het Italië aan het eind van de zestiende
eeuw had men een hoog ontwikkelde
technologie en een levendige belangstelling voor
machines en techniek en Sixtus V bezat de
benodigde durf. Nog belangrijker dan de
sensationele verplaatsing van de obelisk is echter
de nieuwe artistieke waarde die Sixrus V aan het
Egyptische symbool van zonnestralen gaf als
ruimte-absorberend medium. Het instinct voor
stedenbouw van de Paus en zijn architect wordt
ook hier weer gedemonstreerd door de obelisk op
G.F. Bordino. De obelisk voor de st. Pieter
kort nadat zij geplaatst was. Het vervoer van
deze obelisk en de verplaatsing van de
Heilige Kribbe in de S. Maria Maggiore zijn
typerend voor de virtuositeit en de grote
interesse in moeilijke mechanische
werkzaamheden in de laatste jaren van de
zestiende eeuw en anticiperen het latere werk
van Galileo.
GIEDEON
precies de juiste afstand van de onvoltooide Het Piazza Colonna in de tijd van
kathedraal te plaatsen. Het was alsof Bernini zelf Fresco in de bibliotheek van het V
al deze plek gekozen had als het magisch centrum Hier kan men duidelijk zien hoe
voor zijn colonnaden. De laatste van de vier zijn markeringspunten, zijn obelisken
obelisken die Sixtus oprichtte kreeg de meest fonti,inen als brandpunt in een chaotisc
subtiele plek. Zij werd opgericht bij de omgeving plaatst.
noordelijke toegang rot de stad en markeerde de
samenvloeiing van drie belangrijke straten
(evenals de vaak ontworpen maar nooit
uitgevoerde verlenging van de Strata Felice).
Twee eeuwen later vormde zich het Piazza del
Popolo om deze plek. De enige andere obelisk die
zo'n dominerende positie inneemt is die op de
Place de la Concorde in Parijs; deze werd in 1836
opgericht. De obelisk kwam uit de tempel van
Luxor waar, als alle andere obelisken, zij tegen de
grote muren bij de ingang srond. Geen enkele
Egyptische obelisk is ooit in open terrein als
zelfstandig monument geplaatst.
Overzicht van de St. Pieter, nadat de ob
op het plein is geplaatst.
Het sociale aspect
Sixtus was de eerste moderne
stadsontwikkelaar. Vanaf het begin zag hij de
stad als een complex organisme en hij wist dat de
S<:i1~nheid van open pleinen en brede straten
moest worden ondersteund door -----~----
maatscnappeîijke funcdes. Op dezelfde dag dat
h11 het Lateraan afs Iieerser betrad nam hij,
volgens Domenico Fontana, het besluit een
waterleiding aan te leggen - de Acqua Felice -
naar de heuvelgebieden van de stad die sinds de
verwoesting van de romeinse aquaducten door
Alexander Severus (A.D. 222-235) onbewoond
waren geweest. Sixtus V nam zich voor water te
voeren naar de allerhoogste punten in de heuvels
- het Esquiline, Caelius, Viminaal, Capitoline en
Pincio. De grootste moeilijkheid was dat er
slechts weinig verval was vanaf de bronnen die hij
bij Palestrina, zestien mijl verder, had gekocht.
De topografie scheen het onmogelijk te maken
de buizen in een rechte lijn te plaatsen. Het
probleem werd opgelost door de leiding over een
afstand van zeven mifl over een door bogen
gedragen aquaduct te voeren en ook zeven mijl
onder de grond. Binnen anderhalf jaar was het
142
 Dt' Mozc~ h>nrcin, ! 587. Deze fontein 111cc
~fozcs in het centrum, s\ mbolisn:rt de
triomfantelijke kon1'-.t v:10 Jt: An1ua Fdîcc in
de heuvds van Rome. Dit gchicd had het
l 000 ja;H Londcr w.1rertrn:v<:r moeten -;tellen.

\\'t'rk :-,lllCl'.:-iYd bcëindigJ.

1-Ict \V;1shui~ op het Pi:1zz.1 dcHc Tennc, frvsco
In Okrdx-T l 586 :-.troomde het w:trcr in Je
in het C0Ucgi1) JVbssimo. Hi('.r \Ycrd<:n tWt'c
tui:K:l y:111 de Vilh :.\1tHH:ilro en in 1:s9 :-.pnür
lange b:1ssins gcpla.w·,t voor ;dien die hun
het ult :dk ;cvcntwinrig publiekt fonteinen
linnengoed \vilden was~en. ()verdekte
W'tsbuizcn voor .o;.,kcht \Yn:r en meer priY Jcy
Sociale voorzieningen ·werden ook gebou \\:d.
()p her fresco in de biblinrheck '>'.dl her
V:tticun [;; de n1onumcnt;dc enuee '-!:ln de 1\c'iua
Fdicc in de :-.ud ,;;cnurkccrd door dl..'. '.virrc YioLc-:--
(15:-;7) die:
()!lCVC\1ft'dig ',U de Su-:id.t Pi,i. Zdfr
in de ,cvenriende eeuw
gevonden ( pcssimo
i>ntknkhJitr dar zo'n
i:ur n:i de dood van
Her werkelijke doel ,:rn deze Wè
in een :tndcre frv,cn in de bibliotheek van ht.:t
V:iric,l:ln zier!. Zij is nier bedoeld ab een fr;L1Ï
kun,n\Trk. Zij n-:oet de herinntrîrw bcw:1rtn aan
her fr:ir <hr dir <lcd v.111 Rome 111L'c~·~1.,bn duizend
\TrSh)kcn \VJS gc\vel:st van \V:ltt:r, nu:1r
v,)qr·,il een ..-;ociJk berckeni:~. De B:issins v 111 de ?v{ozes Fontein. Zelfs nu nog l)rink,van.:r fontein. De Egypcî-,chc lccuv\cn
k:euwi:n spuwen 1.,v:1tcr d;it dnrn Je gebruiken de buurtbcwuncrs de bJ~sins van -;puwen nog steeds \v ater voor de dor:'.-,tige
,<;;cJr1mken k:rn worden en dt· drie de fontein dagelijks. voorbijganger~.
,;.::rnrc h:1:,,sins di~ncn ;1b waocr n.::--t:n oir voor Je
bc\V()ncrs. De m:1rrncrcn afscheiding
1.)m de ha:--:-.in:s lx:-.chcrmen rei~cn ,
\\Tnnrrtinlgîng donr dieren terwijl ;r :un de
rt\·htcr k;rnr een .ip-.u-t ba:-,sin i:-: 'd)t)r r,aardcn en
runderen.
Di,.J1rhij de .\lozcs Fontein. ()r w:u nu hLt
Plana \kik Terme rïchrrc Sixtu;>, \' een
rublieke in met tWC-è Î:lllf.'.,t h:t'.s:;in:;
'voor icdn vuil wilde,
Verder !ict hij t'tn ruimte mn
een ()\'tTdtkr w:1-;hui:-. 'voor :-lee hr·,, eer ç--n wc1,1r
vrou\,·tn kunnen vè'rblijYen zonder s-;cv.1ar r<::
duor \vie dan ouk ( :1lcrnu sor~e di persune;
re '.x1mJcn féV:tllen. Dezt ze\lien1lt-t("ll'X:,c
Wasinric\ning herinnert n1~s ,1:1n 1Je :urr.:ckndc
expcrin:cnrcn met her houwen v:1n r11hlit:ke
i:1 her v:rn l ~30 en in
IIl. Her ~I•)ot'>tc
W:1tcrb.1:,.;:în d.lt Sîxru:. vonr de bcvo'iking \·,tn
Rome riu:d..::ce \1.·.ts etn b-1s:1in \'Odr her "P()clen
Van wuL hcddtld :d:,, vnur dt
wolindu,rrie. Dir u,:crd ,..:cu·.\·
nagcv(Jgd in l!c thc:nr.llc Funtan:i ,li Trc:vi T,:e:1
Sixtus V aan de macht kwam vond hij de
schatkist bijna leeg en de stad vol bedelaars en
werklozen. Hij loste dit probleem op door
armenhuizen te bouwen en door duizenden
arbeiders aan het werk te zetten voor zijn
p~ra_mma van publieke w_e1:ken. Maar deze
maatregelen bleken niet toereikend en hij besloot
de exportop_g;ing te brengen door de oude
romeinse wol- en zijdeindustrie weer op poten te
zetten. Htj vaárcligde een wet uit op grond
waarvan overal moerbeziebomen moesten
worden geplant en één van zijn laatste plannen
was hçt Coliseum om te bouwen tot een
werkplaats voor het spinnen van wol. Er zouden
werkplaatsen komen op de begane grond en
woningen voor de arbeiders op de
bovenverdieping. Hij was al begonnen de grond
uit te graven en de straat te egaliseren; hij werkte
met zeventig. wagens en honderd arbeiders zodat,
als de Paus maar één jaar langer had geleefd, het
Coliseum de eerste arbeidersnederzetting en de
eerste grootschalige fabriek zou zijn geworden.
zijn naam onuitwisbaar gegrift in het aanzicht De Mozes Fontein langs de Strada Pia, 1
van Rome. Sixtus V was zich heel goed bewust Ook hier maakte Sixtus V een plein dat z
van de gecompliceerde aard van de moderne een praktische als een sociale functie had.
stadsontwikkeling. Dit is de reden waarom hij zo
zelfverzekerd de meest uiteenlopende stedelijke De Mozes Fontein thans. Dit plein, bijna
problemen tegelijk aanpakte. Sixtus trachtte geheel gecreëerd door Sixtus V, heeft zijn
Rome rot hoofdstad van de wereld te maken waar oorspronkelijk karakter behouden.
de Paus zou zetelen als arbiter van het
machtsevenwicht russen wereldse staten. Dit
gebeurde niet. Het rationalisme stuurde de
ontwikkeling in een andere richting. Maar men
kan geen steden ontwerpen als men niet in het
leven gelooft.
Giedeon

De grootheid van Sixtus V

Zonder enige twijfel staat vast dat de
buitengewone passie voor stadsontwikkeling van
Sixtus V opvallend uitsteekt boven zijn andere
prestaties. Op andere wijze dan in naieve
inscripties op obelisken en marmeren platen is

GIEDEON 144