You are on page 1of 213
NGUYEN DINH TAI (Chu bién) LE TRONG VINH - DUONG THUY vv Gido trinh TOAN HOC CAO CAP (DUNG CHO SINH VIEN CAC TRUONG CAO DANG) NHA XUAT BAN GIAO DUC 86 NGUYEN BINH TRI (Cha bién) LE TRONG VINH - DUONG THUY VY Giao trinh TOAN HOC CAG CAP TAP 2 (Sach ding cho sinh vién cdc truéng Cao déng) NHA XUAT BAN GIAO DUC oe Loi noi dau Sink vin mdi vao néin hoc tht nhat cae truting Dai hoc, Cao ding thuéng gap kh6é khan do phitong phdp day, phuong phdp hoc & bac hoc nay cé nhiéu diéu khéc biét so véi 3 bac Trung hoc. Todn hoc cao cap lai la mt mén hoc kh véi thoi Juong lén cia ndm thi? nhét 3 cdc trudng Dai hoc, Cao ding &f thuat: nhdm rén luyén tur duy khoa hoc, cung cdp cong cu todn hoc dé sinh vién hoc cdc mén khoa hoc k¥ thuat khic va xdy dung tiém luc dé tip tuc tur hoc sau nay. 56 gido trinh "Todn hoc cae cap" nay duoc bién soan cin ct vdo chuong tinh khung dé duge ban hanh va thre te giing day & he cao ding cda mOt 50 trudng Dai hoc kf thuat va can cut vao chuong trinh dn Todn hign nay ciia cée tritoing Trung hoc Phd thong, nhdm enip cho sinh vién hé Cao dang hoc t6t mdn hoc nay. Do yéu céu déo tao hién nay cia hé Cao ding, mot sO phan cia Todn hoc cao cAp nhur cd tic dai 56; dang todn phuong, tich phan Phu thugc tham sd; tich phan ba lop, tich phan mat chuéi Fourier... khéng duge dua vdo gido trinh nay. Nhing khdi niém Ton hoc co ban, nhiing phuong phap co bén, nhting két qud co bin cua cde chuong déu dupe trinh bay day di. Mét's6 dink ly khong duoc ching minh, nhung y nghia cia nhiing dinh If quan trong duoc gidi thich 16 rang, nhiéu vi du minh hog duoc dua ra. Nhiéu tng dung cua If thuytt vdo tinh gén ding duge trinh bay & day. Riéng voi nhing kith thite vé gidi tich ma sinh vién duge hoc 6 Trung hoc pho * thong, gido trinh nay chi nhdc lat mot cach hé thing cdc diéin chinh vd trinh bay céc kith thifc nang cao. Phdn cau héi én tip & cui méi chuong nhdm gidp sinh vién hoc tap va tir kiém tra két qua hoc tap cia minh. Lam nhiing bai tap dé ra 6 cut méi chitong sé gitip ngwoi hoc hiéu sau sdc.hon cdc khdi niém Todn hoc, rén Jayén ky nang tinh todn va khd nang van dung cdc khéi niém ay. Cac bai tap dé sé durgc gid trong bQ bai tap kém theo 6 giéo trinh nay; 26 gido trinh nay duge viél thanh hai tap va Id cong trink tap the cia ba nha gido : Nguyén Dinh Tei (chit bién), Lé Trong Vinh vé Duong Ihiy Vy. Ong Lé Trong Vinh vith cdc chuong I IL, IV, Vong Duong Thiy Vi viét cic chuong II, VI VIL IX; Ong Negayén Dinh Tri vidt cdc chutong VIL, X, XI. Kahi xay dung dé cuong cho bb ( tinh nay cing nhur khi bién $0an gio trinh, ching t6i da tham khdo kinh nghiém cia nhiéu nha bio da ging day nhiéu nam mén Todn 4ige cao cép cho hé Cao ding G céc truting Dai hoc kp thudt. Cluing t6i xin chan thanh cdm on cdc ban déng nghiép dé doc ban thdo va cho nhiéu y kién guy béu. 56 gido tinh nay duge viét lin déu, chédc khong tranh khdi nihiing khiéin khayél. Ching toi chan thanh cdm on not y kién déng &9p cia ban doc. Th gop J xin giti vé Cong ty CO phin Sich Dai hoc - Day nghé 25 Han Thuyén, Ha N6i. CAC TAC GIA ent MUC LUC LOI NOI DAU... Chuong VI we . HAM SO NHIEU BIEN S6 $l. Khai niém mo dfiu ....... §2. Dao him riéng. Vi phan toan phén . §3. Dao ham ciia him s6 hop. Dao ham cita ham sé én .. §4. Bao ham theo hung. Vecto gradien §5. Cue tri .... §6. Vai tng dung ca phép tinh vi phan trong hinh hoc C4u héi 6n tap Bai ap Dap so Chuong VHT TICH PHAN KEP §1. Bai toén dan dén khai niém tich phan kép : Thé tich vat thé hinh try cong §2. Dinh nghia tich phan kép ... §3. Cac tinh chét cha tich phan kép §4. Céch tinh tich phan kép trong hé toa dé Dé-cac . 70 §5. Cah tinh tich phan kép trong hé toa d6 cuc ... . 78 §6. Ung dung hinh hoc clia tich phan kép . 86 Cau hdi 6n tap 93 Bai tap Dap sd . Chuong IX TICH PHAN DUONG §.1. Bai todn din dén khéi niém tich phan dung : Céng cia mét luc bign déi . §2. Dinh nghia tich phan dutng §3. Céch tinh tich phan dutng .. §4. Cong thtic Green es ase hee §5. Diéu kin dé tich phan dudng khong phy thudc dutmg cong lay tich phan §6. Ung dung ctia tich phan dutmg §7._ Tich phan dudng trong khong gian Cau héi 6n tap Bai tap Dap so Chuong X CHUOI $1. Dai curong vé chudi sé .... §2. Chudi s6 duong ..... §3. Chudi cé sé hang véi dau bat ky $4. Chui lug thia .. Cau hdi on tap Bai tap .. Dap sé . Chuang XI PHUONG TRINH VI PHAN §1. Dai cuong vé phuong trinh vi phan §2. Phvong trinh vi phan cp mot . §3. Phuong trinh vi phan cp hai tuyén tfnh Cau héi on tap Bai tap ..... . 203 Dap s6 ...... 207 TAI LIEU THAM KHAO .. .2L1 a Chuong Vil HAM SO NHIEU BIEN SO Muc dich yeu odu — Trinh bay nhitng khdi niém co ban va ket qué co ban vé phép tinh vi phan cla ham 66 nhiéu biéh 68: dinh nghia ham 66 nhigu bidn 66. mién xd dinh, c&ch biéu dién hinh hoe, giéi han va tinh lién tue cla ham 6 nhidu bigh 66, dao ham riéng va vi phan toan phan, dao ham Ap cao, dao ham theo huéng, cue tri cla ham of nhiéu bién 38 va mét 28 ting dung cla phép tinh vi phan vao hinh hoc. — Sinh vién cdn hidu r8 cdc khdi niém tran, nAm ving cde két qua trén, hidu dugc ¥ nghia cla dao ham ring va vi phan toan phan, cdi lu 9 dén ey khdc bidt gitia ham 26 mot bign 08 va ham 66 nhiéu bign 66. ~ Sinh vién on tinh todn thank thao dao ham va vi phan cla ham 66 nhiéu bién of cho dudt cde dang khdo nhau, tim due eye tri cla ham 66 nhidu big 96, viet phuong trinh clla tip tuyén, phdp align alia duémg cong tai mét aiém, phuong trinh cba phép tuyén, viép dién cba mat cong tai mot diém. §1. KHAI NIEM MO DAU 1.1. Dinh nghia ham sé nhiéu bién sé D a mot tap hop trong R”. Neudi ta goi anh xa ff: D> R, nic 1A mot quy tic cho img véi méi c4p sé thuc (x, y) « D mt s6 thyc duy nhat z, ky higu 12 f(x, y), 18 hai so’hai biéh 56. x va y Ia hai biéh sd déc Idp. Ta ky hitu £:@,y) > z=fx, y). D duge goi la mién xdc dinh cita ham s6 £. Tap hop f(D) = {2 ¢ Ri z= f(x, y), Vy) © D} goi la mién gid tri cha ham sé f. Ham s6 n bin s6 f(x), Xp, ..., X,) duge dinh nghia tong ty. 1.2. Mién xc dinh Néu ngudi ta cho ham s6 hai bién s6 béi biéu thiic z = f(x, y) ma khong néi gi vé mién xc dinh cba né thi mién xdc dinh cha him s6 d6 dug hiéu 1a lap hop nhiing cap (x, y) sao cho biéu thie f(x, y) c6 nghiia. Néu xem (x, y) 14 toa d6 cla diém M trong mat phang thi mién x4c dinh ca ham sO f(x, y) 1a tap hop nhing diém M sao cho biéu thttc £(M) c6 nghia. D6 thudng 1a mot ‘ap hop D fién chong trong R’, we 1 mot tap hop m2 hai diém M,, M, bat ky cia né ludn c6 thé néi voi nhau boi mot dung cong lién tuc nam hoan toan trong D (hinh 7.1). Tri turing hop mién xée dinh D = R?, D thudng duoc gidi han béi mot dudng cong L kin hay khong. Mién D duge goi 1a me néu nhiing diém cia bien L déu khong thude D, 1a dong néu moi diém cia bien L déu thuge D, Mién lien thong D duge goi 1A don én n€u n6 dj gidi han bai mét dutng cong kin, da lién néu no bi gidi han bdi nhiéu dung cong kin rdi nhau ting d6i mot. Vt du 1. Ham sé z = 2x - 3y +5 xe dinh V(x, y) € R?, mién xéc dinh Hinh 7.1 cila né 1a toan bO mat phing. Vi du 2. Ham s6 z= J xéc dinh khi 1 ~ x? - y? > 0 hay x0 +y"'S 1. Midn xée dinh cla n6 ft hinh tron d6ng, tam O, bin kinh | (hinh 7.2), Vi-du 3. Him s6 z= In(x + y — 1) xéc dinh khi x + y —1>O hay x+y> 1. Mién xéc dinh cia né 1a nita mat phing mé nam 4 phia tren duéng thing x+y=l (hinh 7.3), Hinh 7.2 Hink 7.3 gt ee Sau nay c4c kh4i ni¢m sé duoc trinh bay cho trudng hop n = 2 hay n= 3. Céc khai niém 4y cing dugc mé réng cho tntdng hop.n nguyén duong bit ky. 22 1.3. Biéu dién hinh hoc cla ham sé hai bién so Gia sir z = f(x, y) 14 ham s6 xdc dinh trong mién D cia mat phing xOy. Qua diém M(x, y, ©) trong mién D, dung dudng thang song song va cing huéng véi truc Oz va lay diém P tren d6 sao cho MP = f(x, y) =z. Khi diém M bién thien tong mién D thi diém P bién thien trong R® va sinh ra mot mat S nado d6, goi 1a dd thi cua ham s6 z = f(x, y). Ta n6i rang z = f(x, y) 1a phuong trinh cla mat S. Méi dutng thang song song véi truc Oz cat mat So khéng qua Hinkh 7.4 mot diém (hinh 7.4). Ay) Vi du 4. Ham sé z= 3 - ax-3y xdc djnh tén toan mat phang xOy. Dé thi cha né 1a mat phang cét ba truc toa d6 theo thit ur ba diém A(1, 0, 0), BQ, 2, 0), CQ, 0, 3). Phan cia dé thi cha ham s6 dé nam trong géc phén tam thé nat (hinh 7.5). x (0,2,0) Hinh7.5 1.4, Mat bac hai Mat bac hai 14 nhiing mat ma phuong trinh cila chung 14 bac hai doi v6i K, Ys Ze 14.1. Mat elipxéit Mat elipxsit 14 mat c6 phuong trinh 2 2 22 xy 8 EY Fy, (11) ab 2 trong d6 a, b, c 14 nhiing sé duong. V) x, y, z c6 mat trong phuong trinh (7.1) vi s6 mii chan nén mit elipxéit nhan céc mat phang toa dé lam mat phang d6i xing, nhan géc O lam tam doi ximg. eS Ss. Ct mat elipxoit boi cic mat phing toa 46 xOy, yOz, zOx, céc giao tuyén theo thi ty 1a cae duéng elip: | 2 2 xe ye _ ip z=0; 2 42 yz st z=hL x=0; be 2 2 24% 1, y=0 C&t mat elipxéit boi mat phing z = k, k Ja hing s6, giao tuyén c6 phuong trinh 2 2 +O a-Si aek 7.2 ab ¢ . Néu k < ~c hoic k > c, phuong trinh (7.2) vo nghiém, mat phdng z = k khong cat mat elipxéit. Néu k = 4c, giao tuyén thu vé diém (0, 0, +c). Néu -c-es-La=k ep * Néu |k| < ¢, mat (7.5) Khong cat mat phing z= k. Néu k = tc, mat phing z = k tiép xtc véi mat (7.5) tai diém (0, 0, ¢) hode (0, 0, -c). Néu |k] > c, giao tuyén (7.6) dudng elip cé ban truc [ss KR? ayy 1 va bi-S—1. Khi kl tang tit © toi c - c +, cdc ban truc ay lén dan tix 0 téi +0, giao tuy€n (7.6) di chuyén va sinh ra mat hypebélait hai tang (hinh 7.8). Hinh 7.8 Néu a = b, ta c6 mat hypeboloit hai tang tron xoay, do hypebén x? 2 %, - 4 =-1,2=0 quay quanh truc O2 sinh ra, a ¢ 144. MGt parabéloit eliptic D6 1a mat cé phuong trinh x.y? , + Tv = 2z, a7 trong d6 p, q 1a céc hing sé duong, Vi x, y tham gia vao Phuong trinh (7.7) véi sé mai chan, nén mat (7.7) nan cdc mat phdng yOz va zOx lam mit phang d6i xg. Mat (7.7) cit cdc mat phing x = 0 va Y = 0 theo céc duéng parabon nhan Oz lam tuc : ye 2qz,x=0; Pe 2pz, y = 0. Giao tuyén cia mat (7.7) voi mat phdng z = k 1a duéng elip 6 cdc bin truc v2pk,./2qk : x2 2 pk * agk = b2=k (7.8) 12 néu k > 0, IB géc toa dé néu k = 0. Khi k ting tir O dén +00 cic ban truc cling ting ti 0 dén +, giao tuy€n (7.8) di chuyén va sinh ra mat paraboloit eliptic (hinh 79). Néu p = q, ta cé mat parabdloit tron xoay, do parabon x? = 2pz, y = 0 quay quanh truc Oz sinh ra. : 1.4.5. Mat parabéléit hypebélic D6 18 mat cd phuong trinh 2 2 > - = =2z, (7.9) trong d6 p, q 14 nhiing hang sé duong. NG nhan cdc mat phing yOz va 20x lam mat phang déi xing. Cat nd bai mat phing 7Ox, giao tuyén 1a duémg parabon x? = 2pz, y =0, (7.10) Parabon nay nhan Oz lam truc. Cat mat (7.9) boi mat phang x = k song song v6i mat phang yOz, ta duge dudng 2 K? y’ =-2q 2-35 »xak, (7.11) D6 1a dung parabon cd tham $6 q, c6 tric Song song véi Oz, quay bé lm vé phia z < 0, c6 dinh nam trén duéng (7.10). Khi k big thién tk ~o dén +0, giao tuy€n (7.11) di chuyén va sinh ra mat paraboloit hypebélic, (hinh 7.10). 1 C&t mat (7.9) béi mat phang z = k, ta duge Hinh 7.10 dudng 2 2 DY lo gek (7.12) Pog Néu k > 0, d6 la dudng hypebon 6 truc thuc ndm trong mat phing zOx va song song véi Ox, c6 bin truc thuc /2pk, ban truc 40 /2gk. Néu 13 k <0, d6 1A dudng hypeb6n cé truc thc nim trong mat phing yOz va song song vai Oy, cé ban tryc thc y—-2gk, ban truc 40 ./-2pk. Néu k = 0, phuong trinh (7.12) ré thanh 2 2 Z_Ye 0, z=0. po o4 Vay giao tuyén cia mat (7.9) vai mat phdng z = 0 [A cap dutng thang giao f nhau y =+ fe trong mat phang xOy. 1.4.6. Mat tru bac hai Néu mot trong ba bién s6 khong c6 mat trong phuong trinh cia mot mat nao dé thi mat dé 1A mat tru. Chang han, mat cé phuong trinh 2 y? x’ a? * a \ a, b la cdc hang s6 dong, 1& mat tru elip. Néu diém (xp, yo, 0) thuge mat dé thi moi diém (xp, yo Z’) Voi z' bat ky cing thugc mat 46. Vay dudng sinh cba mat try song song véi truc Oz (hinh 7.11). Con phutong trink y = x bidu dién mat try parabon c6 dudng sinh song song véi true Oz (hinh 7.12). Hinh 7.12 Hinh 712 1.4.7, Mat nén béc hai Xét mat cé phuong trinh 2 2 wee b* . (1.13) “a a.|No 14 “ss Ci trong dé a, b, c 14 céc hang s6 duong. Né cat mat phang xOy tai géc toa dd, cAt mat phing yOz theo dutmg 2 42 YZ ye at°y x= 2 az x=0 hay z=tTy x=0, ttc 1& theo c&p duéng thing giao nhau trong mat phang yOz va cét mat phang zOx theo cap dutng thing giao nhau z = tox, Giao twuyén cila mat (7.13) véi mat phang z = k, k 18 hang s6, c6 phuong tinh . 2 2 x y +— =1,2=k. (7.14) awk bk ce Giao tuy€n dé 1a dudng elip ¢6 cdc ban truc me Pe, Khi k bién thién ti: -co dén +, giao tuyén dé di chuyén va sinh ra mat (7.13) (hinh 7.13). Dé kiém tra rang néu diém Mo(Xq. Yor Zo) nam trén mat (7.13), thi moi diém nam trén duéng thing OM) cing nim uén mat (7.13), vi moi diém trén duéng thing OMy déu 06 toa d6 (AXp, AYo, Azo), & 1a mot 36 nao d6. Vay mat (7.13) 14 mot mat nén cd dinh & géc toa d6. Néu a = b, ta dutge mot mat nén trom xoay. Hinh 7.13 1.5. Gidi han cla ham sé hai bién sé Ta néi ring day diém M,(x,, y,) dén téi diém Mg(xy. Yo) trong RR? va vit M,, > Mg (hay (qs Yq) ~> (Koy Yo)) Khi n —> co néu tim (x, — xo + Yq Yo” =O. s% " Cho ham s6 {(M) = f(x, y) x4c dinh trong mét mién D chia diém Mo(Xo. Yo). 66 thé trir diém Mp. Ta ndi ring L Ja gidi han cia f(x, y) khi 15 diém M(x, y) dan t6i diém Mp néu vdi moi day M,(x,, y,) (khée Mp) thuéc mién D dan téi Mo ta déu c6 lim f(x,,y,) =L. 10 Ky hiéu: im f(y) =L hay lim £(M)=L. ¥ GY? » y M>My ( Ti dinh nghia én suy ra ring néu khi y diy M, dan téi M, ten hai dutng C,, Cy khéc nhau (hinh 7.14) ma day {f&,. ¥q)} dan téi hai giéi han khdc nhau Ly. Ly thi lim f(x,y) khong tén tai. la GYOp¥0) y e Vidu5.Tinh lim f(x,y), voi % (4) 40,0) xy Hinh 7.14 f(@, y)= eo x? + y? Ham s6 f(x, y) xéc dinh wen R’\ {0, 0}. Vi iss 1, Vx, y) # 0, 0) xo + nén y| < |y|, VK, y) #0, 0). Do do vidi moi day ((X,. y,)} dan tdi (0, 0), ta déu c6 lim f=9. Gn¥n0,0) vay lim f(x,y) =0. (Y)9(0,0) . . Pa xy Vidu6.Tim lim X,Y) voi 2(x, y) = . tl ugha, on YD v6i g(x, y) Pax Ham sé g(x, y) xc dinh wen R?\ {(0, 0}}. Vai day {(x,, yq)} dain t6i @, 0) ten truc Ox, ta €6 y_ = 0, do d6 g(xq, 0) = 0, Vx, # 0. Vay tim, g(%q,0) = 0. 16 V6i day {(x,, yq)} dan (61 (0, 0) trén dutng y = x, ta cé Yn = Xq. do dé x2 1 8p. Xy) = 3 =z Vx_ #0. Vay a . t k WX) =. tga a) = 3 1 Vi0¥ ~ nén khéng tén tai lim a(x, y). 2 Gy)-0.0) 1.6. Tinh Hin tuc ciia ham sé hai bién sé Cho ham sé f(x, y) xdée dinh trong mién D. Mo(%, Yo) 18 mot diém thudc D. Ta noi ring ham s6 f(x, y) lién tyc tai My, néu : 1. Tén tai lim f(x,y); ONX%9.90) 2. lim F(X, y) = fxg, Yo). (745) CY) >@.¥g) Ham 86 fx, y) duvc goi IA lién tuc trong mién D néu no lien tue tai moi diém cia mién D. Ham sé nhiéu bign sé lien tue trong mot mién ding gidi noi cting cé nhiing tinh chat nh ham sO m6t bién so Lién tuc trong Ot khoang déng gidi ndi : né gidi noi, dat gid tri ton nhat va bé ahat trong mién dy, Vi du 7. Xét tinh lién tuc cota ham sé xy a7 V&y) # (0,0) G(xy) = 4x? + y2 y 0 + néu (x,y) = (0,0). . G(x, y) xde dinh trén toan R2, N6 lién tuc tai moi diém (x, y) # (0, 0) vi né 14 thuong cia hai ham sé lién tuc v6i mau sd khac 0. Chi cdn phai xét nh Hien tuc cia G(x, y) tai (0,0). VikhOng tén tai tim = —_3Y (xem (xy)9(0.0) x? 4 y? vi du 6) nén G(x, y) khong lién tuc tai (, 0). Tom lai, G(x, y) lién tue tai moi diém (x, y) # (0, 0). Chit thich. Néu dat x = Xo + AX, Y = yo + Ay, ta cd 4(%, y) = f(xg + Ax, Yo + Ay). 17 Lai dit Af = f{x9 + Ax, yp + Ay) ~ f(x, yo). Khi d6 cong thiic (7.15) c6 thé viet 1. Jim Af =0. (7.16) (Ax,dy)-2(0,0) N6i cach khdc, ham s6 f(x, y) lien tyc tai Mo(Xp, Yo) néu hé thtic (7.16) duoc thod man. §2. BAO HAM RIENG. VI PHAN TOAN PHAN 2.1. Dao ham riéng 2.1.1. Dink nghia. z = f(x, y) 1a mot ham s6 xc dinh trong mién D, (q Yo) 1a mot diém thuge D. Néu cho y = yo, yo la hing sd, mA ham s6 mot bién s6 x > f(x, yg) c6 dao ham tai x = xp thi dao him d6 goi la deo ham riéng déi voi x cha ham s6 f(x, Y) tai (Xp, ¥o) va duge ky higu 1a of 4 £:Sqr Yo) hay 5 (Xo, Yo) hay Bq (%or Yo): Vay theo dinh nghia cia dao ham ham s6 mét bien sé, ta cé , im £X0 + AX Yo) ~ F(X, ¥o) fC, ¥o)= im “a+ Yo) ~ FC50.0) | Tuong tur, dao ham riéng déi voi y cita ham 86 f(x, y) tai (Xo, Yo) ky higu fa im £%o:¥o + Ay) - f(%o,¥o) + Yo) = oto" FyQXps Yo) im, ay Nhu vay khi tinh dao ham riéng d6i véi x clia f, chi viéc xem y Ja hing 86 va Idy dao ham cia f d6i véi x ; khi tinh dao ham riéng a6i véi y cia f, chi viéc xem x la hing sé vi lay dao him cilia f d6i véi y. Vi du 1. Tinh céc dao ham riéng cia z= x* — axy + 2yt. & _ 43 22 3 a 74x Isx’y’, = 10x°y + &y*. Vi du 2. Tinh céc dao ham rigng cia z= x" (x > 0). oz an yx, $- x Inx. 18 Vi du 3. Tinh cdc dao ham riéng'cia z= on(®] ty #0). Ba _ -sin(2) al?) = -sn() 1 y/exly yyy ox Some) (0) -al) 8 Chi thich I : Dao ham rieng cha ham sé n (> 2) bien sé duge dinh nghia tong tu, Khi tinh dao ham riéng cia f d6i voi m6t bién sé nao dé, ta xem cdc bién s6 khac 1a hing s6 va tinh dao ham cua f d6i voi bién 86 dy. 2, Vidu 4. Tinh céc dao ham rieng ciia ham s6 u =e” cos7z. 2, 2, 2, Bae ¥ 2xy cosz, are ¥x? cosz, Bet Ysinz. 2.1.2. ¥ nghia hinh hoe ciadao ham riéng Goi S 1a d6 thj cha ham sé z = f(x, y), C; 1a giao myén cia § vi mat phing ¥ = Yo. Cy chinh 1a dé thi cha ham sé mot bien sé f(x, yo) tren mgt phing y = yo. Do 46 dao ham rigng £,(x9, yo) 1a hé sé géc cha dudng tiép tyén T, cha Cc, tai diém P(%o, Yo, 29), trong d5 29 = £(X9, ¥o) chink 7.15). Con dao him rieng f,(%9, yo) Ta hé s6 g6c cia dudng tiép tuyen Ty cla giao tuyén C, cla mat S voi mat phing Hinh 7.15 X = Xo tai Plo. You Zo). Dao ham riéng £,(%p, yo) cling biéu dién van téc bién thién cha ham sé f(x, y) theo huéng x tai (Kg, Yo), cdn £(Xp, Yo) biéu dién van téc bién thién cita f(x, y) theo hudng y tai (xp, Yo) 2.1.3. Dao ham riéng cép cao Cac dao ham riéng f,, fy goi la dao ham riéng cdp mot cha ham sé z= f(x, y). Chting ciing 1a nhiing ham s6 cha x, y. Vi vay 6 thé xét cdc 19 dao ham riéng cla ching : (foe Of, Lys Cf, xo Cf yy: BQi 1a dao ham riéng cdp hai cua f(x, y). Ta ding cac ky higu sau : _ ofa) Fr oz * oxox)” ae a” f) O(a) #f wy dy ex)” Byax ~ Bydx , =t, «2(%). 8h Be vin ls GaN Oy] Dxty ~ Boy” fy of, - 2f(H#)_ @t Ms = fy = Bl By yay Vi due 5. fx, y) = x72 + x39? - y? f, = 2xe’ + 3x’, fy =x7e! + Oxy — Sy*, fy = 20" + 6xy?, fy = 2xe’ + 6x’y, fy, = 2xe” + 6x’y, fy, =x7e¥ + 2x3 — 209°, Cac dao ham rigng céip cao hon duge dinh nghia tuong tu. Chang han = 2{ 2 rr for = os = 35 yar | ta” Ta thita nhan ma khong ching minh dinh ly quan trong sau. Dinh ly 7.1 (Schwarz). Néu ham s6 f(x, y) eb ede dao ham riéng fry va fe Wrong mot mién D va néu cde dao ham riéng dy lién tuc tai diém (Xo, Yo) € D thi Fao Yo) = fro. Yo) Ta da thay két qua nay 6 vi du 5. Tu dinh ly Schwarz dé dang suy ra rng f, ixyy = fysy = fyyx nu ching lién tuc. Dao ham riéng cap cao cia ham s6 n (> 2) bién 6 duge dinh nghia tuong tu. 20 Vidu 6. u=re™; =e Ug =e, 2 x-yz 3ox-y7 Uxxy = Ze Cz) e-7e 7” = - ~y, savy Ways = ae — PM Ey 377 ty, 2.2. Vi phan toan phan 2.2.4. Dinh nghia. Ta biét ring néu ham sé mot bién sO f(x) xac dinh trong khodng 1 c R va néu tén tai dao him f'(xo), Xo € I thi 86 gia Af(Xp) = f(Xq + Ax) — f(xq), trong d6 Xp + Ax € I, c6 thé biéu dién duéi dang Af(Xq) = f'(xp)Ax + OAR, ay trong dé a — 0 khi Ax — 0. Biéu thie f'(x)Ax, phan chinh cita Af(X9) khi AX — 0, goi 1a vi phan ciia f(x) tai Xo. Vay née dao ham f (xp) t6n tai thi fx) khd vi tai Xo. Bay gid xét ham s6 hai bién 86 f(x, y) xAc dinh trong mién Dc R’. Mg(Xp. Yo) Va M(xp + AX. Yo + Ay) 1a hai diém thude D. Néu sé gia Af(Xp, Yo) = f(xq + AX, Yo + Ay) — f(Xq, Yo) c6 thé biéu dién dudi dang Af(Xo, Yo) = AAx + BAy + adAx + BAy, (7.18) trong d6 A, Bla nhiing s6 khéng phu thuéc Ax, Ay; con a > 0 va B > 0 khi (Ax, Ay) > (0, 0) (ttc 1A khi M — Mo) thi ta néi rang hd so fix, y) khd vi tai Mo, biéu thite AAx + BAy goi lA vi phdn todn phdn cha ham s6 f(x, y) tai (Xp, Yo) tng Vai cdc s6 gia Ax, Ay va duge ky higu 1a df(x, ¥o)- Néu him sé f(x, y) kha vi tai (xg, yo) thi né lien tue tai dé, vi tir cong thitc (7.18) suy ra Af(xp, Yo) > 0 khi (Ax, Ay) — (0, 0) (xem chd thich §1). Ham s6 f(x, y) goi 1a khd vi trong mién D néu né kha vi tai moi diém thudéc D. Chit thich 2. Néw {(x, y) kha vi tai (Xp, yo) thi t6n tai céc dao ham riéng £(Xo. Yos fy(Xqy Yo). That vay, tty cOng thic (7.18) ta 66 (xq + AX, ¥o) — f(Xq, Yo) = AAX + @AX, trong dé a — 0 khi Ax > 0. Do dé 21 = Yam Skat A Yo) — F%o.¥0) _ £,(%9.Yo) = Jin OS A. Ciing nhu vay fq, Yo) = B. Nhu vay néu ham s6 f(x, y) kha vi tai (Xp, Yo) thi vi phan toan phan cha nd tai (Xp, Yo) duge cho bai dECXy, ¥o) = fo, YODAX + fy (Xp, YoAy. Chi thich 3. Khéc v6i ham s6 m6t bign s6, néu ham sé hai bién so f(x, y) 6 cde dao ham riéng (xo, yo), f(%p, Yo) thi chua chic né 4 kha vi tai (Xo, Yo). Xét ham sé sau xy. G(x,y) = 4 x? + y? / 0 néu (x,y) = (0,0). ‘Theo dinh nghia cia dao ham riéng, ta cé G,(0, 0) = lim Gh, 0) - GO,0) _ lim GOO) _ h-+0 h hoo on vi G(h, 0) = 0, Vh # 0. Tuong ty, ta cé G,(O, 0) = 0. Vay tén tai cdc dao ham rieng G,(0, 0), Gy(0, 0), nhung ham s6 G(x, y) khong lin tuc tai (0, 0) (xem vi dy 6 §1) nén khong kha vi tai (0, 0). @ néu (x,y) # (0,0), 0, 2.2.2, Diéu kién khd vi cla ham 6 nhiéu bién sé Dinh If 7.2. Néu ham s6 fix, y) 6 cde dao ham riéng irong mot mién D chita diém Mol xo, Yo) va néui cdc dao ham riéng dy lién tuc tai Mo thi ham so ts, y) khd vi tai Mo, vi phén todn phdn ctia fix, y) tai Mo duce tinh bdi cong thitc f(x, Yo) = FA Xo: Yo) AK + fx + yolay (7.19) Chiing minh: Gia sit (xq + AX, yo + Ay) € D. Ta cd Af(Ko. Yo) = f(xq + Ax, Yo + Ay) ~ (Xo, Yo) = [fo + Ax, yo + Ay) — I(Xo. ¥p + AyD] + [f(Xp, Yo + Ay) — flX9 — yo) 22 Or % ee Ap dung cong thitc Lagrange cho ham s& mot bién sé (xem cng thiic (3.2), tap 1), ta dugc : f(xo + AX, Yo + Ay) ~ fkx9, Yo + Ay) = ARE (X, Yo + Ay), trong d6 x 1A mot gid tri nao 46 ndm gifta x9 va xp + AX ; fiXq, Yo + Ay) ~ fixe, Yo) = Ayly(Xo. ¥). trong d6 y 14 mOt gid tri ndo d6 nm gitta yy va Yo + Ay. Vay Af(Ko, Yo) = AKF(X, Yo + Ay) + Ayfy(xo. ¥) Nhung vi f, va f, lign tuc tai Mo(xo, ¥o) nén fs Yo + AY) = EC Yo) + a4, £(%o ¥) = fq Yo) +B, trong 46 « — 0, B — 0 khi (Ax, Ay) > (0, 0). Dodd Af(Xo, Yo) = f,(Xq5 Yo) AX + f(x, Yo)Ay + aAx+PAy. — (7.20) Af(xo, Yo). duge bigu dién dudi dang (7.18), trong d6 A = (Xo. Yo) B= f,(%p, Yo). Do dé him s6 f(x, y) kha vi tai Mo(xq, yo) va vi phan toan ph4n df (x9, ¥9) duge cho béi SEX p, Yo) = £r(Xo» YODAK + £ (Xp, Yo)AY. Ml Chi thich 4, Cing nhu d6i voi ham s6 mét bign s6, vi x, y 1a bién sé doc Jap nén ta c6 Ax = dx, Ay = dy, do d6 cong thuc (7.19) con duoc vist 1a Ro Yo) = £,(Xo, YoU + fy(Xq. ¥o) dy. Vi du 7. Tinh vi phan toan phan cha him s6 z= x? + y?. Ham s6 xéc dinh trén ton IR?. Vi céc dao ham riéng ea x a y Ox Key? YY Keay lien tuc tai moi (x, y) # (0, 0) nén z kha vi wen R?\ ((0, 0)} va dz = xdx + ydy x? 4 y? 23 Chi thich $. Déi véi ham son © 2) bién sé, dinh nghia ham sé kha vi, dicu kign kha vi cia ham s6, céng thdc cua vi phan toan phan cing tuong tu nhu him sé hai bien sé. Vid 8. Tinh vi phan toan phéin cia ham sé u = xe!”, Hm sé xdc dinh en toin R°. Cac dao him ri¢ng Cu ww yw Gu yz =o? = xze™*, = xye* Ox oy & ~ XY lign tue tren toin R" nén him 6 u kha vi uén woan R? va du sedx + xze"dy + xyedz = e"(Ux + xady + xydz). 2.2.3. Ung dung vi phan toan Phan vao tinh gan ding ‘Tir vé phai eda cong thie (7.20) ta thay ring EC. ¥g)AX + fp. Yo)Ay [8 vO cling bé bie nhat Adi véi p= Ax? + Ay? khi P > 0. Cdn UAX + BAy la v6 cing bé cdp cao déi voi p. Vi vay khi Ax, Ay khé no, ta c6 thé xem Af(xq. Yo) Xap xi bing df%p, yp). tic Ba Al(Xp, Yo) ¥ f(Xo, yo)AX + fy, YolAy hay Flag + AK, y+ AY) © fl Yo) + Ly Oo. Yo) AK + fy(p, Yo) Ay. 7.21) Vi du 9. Cho ham s6 f(x, y) = x? + 2xy - y*. Tinh aftx, y) va df(x, y) néU Xo = 2, vy = 3, AX = 0,03, Ay = 0,02. GX, y) = (2x + 2y)Ax + (2x — 2y)Ay. HQ, 3) = (2.2 + 2.3).(0,03) + (2.2 ~ 2.3).(-0,02) = 0,34, Af(2. 3) = £2.08 ; 2,98) ~ £(2, 3) = (2.03)? + 2.2,03.2,98 - (2,98)°) ~ (22 42.2.3 - 37) =0,3434. Ta thay df(2, 3) = Af(2, 3), nhumg tinh di(2, 3) dé hon. Vi due 10, Tinh pain ding arctg EE ‘Ta can tinh z(xg + Ax, ¥o + Ay), trong dé z = arctg® Xo=L y= hl Ax = -0.05, Ay = 0,02. 24 8 Tacd a 1 (- ox 2" 1+(2) x ‘Theo cong thite (7.21) 21 — 0,05 ; 1 +0,02) = z(1, 1) + z,(1, DAX + 71, Ay hay 1,02 1,0,05 +1002 _ a ele ggg Sateigl + =F = 7 +035 = 0,785 + 0,035 = 0,82 radian. Vi du 11. Khi do ban kinh day va chiéu cao cla mét binh nén tron xoay ta duoc 10em va 25cm. Biét ring sai sO mdi lin do ¢é thé tdi, 0,1em. Hay tinh sai sO tuyét di idn nhat khi tink thé tich cia hinh nén. Thé tich V cia hinh nén tron xoay cé ban kinh day R va chiéu cao H dugc cho boi v od nR?H. 3 > Do dé vi phan cia V 1a 2nRH wR? av-2 San + San = 3 AR + “3A. Vi |AR| < 0,1, [AH] <0,1 nén sai s6 16n nhat khi tinh V Ta 2m pe + as = {O,1) = 20nem? = 63cm?, 2.2.4. Diéu Kién dé biéu thie P(x, y)dx + Q(x, y)dy la mot vi phan todn phan Ta biét ring vi phan toan phn cia ham sé kha vi f(x, y) 18 a, . af dt = Fox + Fay, Bay gid cho hai ham sé P(x, y), Q(x, y). Dinh ly sau day cho ta biét khi nao biéu thite P(x, y)dx + Q(x, y)dy 1a vi phan to’n phan cia mot ham 86 Tex, y} nao dé. 25 Dinh ly 7.3. Gid sit cdc ham s& P(x, ¥), Q(x, y) cd ede dao ham riéng lién tuc trong mot mién D nao dé. Biéu thite P(x, y)dx + Ofx, yidy la mét vi Phan todn phan khi va chi khi op ag De vinyl eD. (7.22) Ching minh: Néu P(x, y)dx +-Q(x, y)dy 1a vi phan toan phan cua ham sé f(x, y) thi of of Piwy= a, Qh y) = x Do dé Pet RQ et Oy Oyox" Gx ~ Gxdy” Ot oo. . . . Nhung Box Bey vi ching ciing lién tuc trong mién D (do dinh ly 7.1) nén ta 6 diéu kien (7.22). Vay (7.22) IA diéu kién edin 48 PX, y)dx + Q(x, yyXdy 1A mot vi phan toan phdn. Dao lai, néu diéu kign (7.22) dutge thoa min thi P(x, y)dx + Q(x, y)dy la mét vi phan toin phan. Ta thia nhan ket qua nay. Chi thich 6, Néu diéu kién (7.22) duge thoa man, ta c6 thé tim dugc ham s6 f(x, y) sao cho df = P(x, yhdx + Q(x, y)dy. Viée tim ham 6 f(x, y) duoc trinh bay trong vi du sau. Vi du 12. Chimg minh ring cdc biéu thite sau day 1a vi phan toan phan : a) = 2x — 5y?)dx + 6y? — 10xy)dy, 3 b) @ = 3x7(1 + Iny)dx - (» - = hy, Vi y>0. Tim céc ham s6 f(x, y) sao cho df, = 0), i= 1,2. Gidi: a) Ta 06 P(x, y) = 2x — Sy*, Q(x, y) = 6y? — LOxy. Do dé oP -2 a 10y = 5°. Vay @, 1a mot vi phan toan phan. Ta phi tim ham sé f\(x, y) sao cho df, = a), do dé 26 Ror ia 4 =2x- Sy", * “ Ot = Gy? — 10xy. *) Lay nguyén ham theo x hai vé cita (*), ta duge f(x, y) =x? - Sy?x + Cy), erry trong dé p(y) La mét ham s6 kha vi bat ky cha bién sd y, p(y) duge xem 1a hang 86 ty ¥ d0i véi x vi x, y 1a hai bién sé doc lap. Lay dao ham déi vdi y hai vé cla (***), ta duge e =—10xy + p(y) (eee*) So sdnh (**) va (™***), ta duge @'(y) = 6y”. Do dé ey) = 2y" + C. CA hing sé ty ¥. Thay 9(y) vao (***), ta duge fia.y= x- Sxy? + 2y? +C. Lu ¥ ring ta cfing cé thé bat dau tinh bang cach lay nguyén ham theo y hai vé cla (**) nhu trong phan b) dudi day. 3 b) Ta c6 P(x, y) = 3x°(1 + Iny), Q(x, y) = + ~ 2y. Do a6 @ _ 3x) _ ayy OK" Vay @, 1a mét vi phan toan phan. Ta phai tim ham s6 f,(x, y) sao cho df, = @2, do dd A 23,21 + Iny) . @& be , a 2y. @ oy . Lay nguyén ham theo y hai vé cia (ii), ta duge f(x, y)=x'Iny-y’ +o), (iii) trong dé @(x) JA mot ham s6 kha vi bat ky cba x. Lay dao ham theo x hai vé eta (iii), ta duge 27 ot, = 3x21 y . Be = Sx My + 9). (iv) So sdnh (iv) v6i (i), ta duge @'(x) = 3x”. Do 46 @(x) = x? + C, CIA hing 36 tuy §. Thay (x) vao (iii), ta duoc f(x, y) = 71 + Iny)- 7 +. §3. BAO HAM CUA HAM SO HOP. DAO HAM CUA HAM S6 AN 3.1, Dao ham ca ham sé hop 3.1.1. Cho ham sé z = f(u,-v), trong d6 u = u(x), v = v(x) la nhiing ham s6 cla x. Ta néi ring 2 = f(u(x), v(x)) la ham sé hop cita x qua cdc bién sé trung gian u, v. Dinh ly sau day cho ta quy tic t inh dao ham cia ham sé hop z= f(u(x), v(x). Dinh ly 7.4. Néu z = fu, v) la ham sé kha vi cia u,v va néu nu = ux), v = W(x} ld nhing ham sé khd vi ctia x thi z 1a ham s6 kha vi ctla x va ta. cb dz _ of du | Of dv de Bu dx | Gv de Ching minh: Cho bién s6 d6c lap x sé gia Ax: u, v c6 sd gia tuong tng 1a Au, Av ; ham z cé sé gia tuong tng 1a Az. Viz = f(u, v) 1a ham sé kha vi cua u, v nén Az cé thé biéu dién dudi dang Fa + £ trong dé a > 0, B > 0 khi (Au, Av) -> (0, 0). Chia hai vé cho Ax, ta duc Az _ of au of du, AV gay Ax Gu Ax” Ov AK” AK AK’ Au du. Av dv Qo &x > 0 vi lim Se jim WIN & > OM axa0 Ax Ox MOO AX dx’ tty (7.23) az= Av + aAu + BAv, a= 0, lim B =0, 4x40 taduce dz . AZ. <* = lim &% . dx x00 Ax =o ou, of ov ~ bu Ox * OW Fx 28 ee Vi du J. Tinh = néuz=u? -uv+2v*,use™, v=sinx. Theo cng thtic (7.23), tacé dz_ oz du az zk Ox +3) By Gun “ yy(—e™*) + (—u + 4v)cosx =-(2e * — sinx)e * + (4sinx - ¢ “)cosx. Chia thich 1. Néa z = f(x, y) la ham s6 kha vi ca x, y va néu y = y(x) 1a ham sé kha vi cha x thi z = f(x, y(x)) 1a ham s6 hop clla x, kha vi d6i vdi x va tacé dz 2 4 oe dy —_ 7.24 dx "yy dx” 0.24) Dao ham 2 6 vé trdi goi 1a dao ham todn phdn cha z 46i véi x, con dao ham 2 6 vé phai 14 dao ham riéng cha z = f(x, y) d6i vdi x. Vi du 2. Tinh & néu z= In(x? + y, y= sin’x. Theo cong thifc (7.24), ta cd dz_ 0 Ozdy_ 2x 2y 2sinxcosx = . 2x4 4sin? xcosx dx Ox dy dx x+y? x+y x? +sin*x 3.1.2. Bay gid xét ham s6 z= fu, vy), trong dé u = u(x, y), v= v(x, y) 1a ohing ham s6 cia hai bién s6 déc lap x, y. Khi dé z = f(u(x, y), v(x, y)) la ham sé hgp cia x, y thong qua cdc bién s6 trung gian u, v. Dé tinh dao ham riéng déi voi x cia ham s6 z, ta xem y khong déi, khi d6 z= f(u(x, y), v(x, y)) 1a ham sé hop cla mot bién s6 dc lap x thong qua hai bi€n s6 trung gian u, v. Do dinh ly 7.4, tacé & _ & ou , Of Ov ox Gu Ox Ov ox’ Ciing lap lun nhw vay khi tinh 2, Dinh ly 7.5. Néu ham s0'z = flu, v) 1a ham sé khd vi cilia u, v va cdc ham 30 u = u(x, y), v = v(x, y} 66 cdc dao ham riéng Uy Uy Ve Vy thi ton tai cdc ta duge dinh ly sau. dav ham riéng =. & oe va tacé ax’ dy 29 #-2%, 2% (7.25) & Fu Fwy Gy Ou dy Ov dy. Vi dy 3. Tih 52 née = eeowr w= ay. v=, Tacé % _ ecosy, Ysiny, = y, axe LS ou ov ox oy Ox oy’ dy y Do dé: Safi eat-elet) ob Brofseoral 3} [9-3 Chi thich 2. Quy tac tinh dao ham cia ham s6 hop cing duge mé rong cho trudng hop ham sé f phy thudc nhiéu bién sé trung gian hon va cae bién s6 trung gian phu thuéc nhiéu bién s6 déc lap hon. 3.2. Dao ham cia ham sé an 3.2.1. Gia sit hai bién s6 x, y duoc rang budc véi nhau boi phuong trinh FG, y) =0. (7.26) Néu y = f(x) JA mét ham s6 x4c dinh trong mt khoang nao d6 sao cho khi thé y = f(x) vio phuong trinh (7.26), ta dugc mot déng nhét thitc thi ta néi rang y = f(x) 1a Adm sé'dn xdc dinh béi phuong trinh (7.26). Chang han phuong trinh ery -a=0 (7.27) xéc dinh hai ham sé dn y = Va? —x? va y = —va? — x? trong khoing —a 0 goi [A dao ham cla ham z theo huéng tai Mo, duge ky hiéu 1a oz Djz(My) hay ay Mo)- Néu ii tring véi vecto don vi i cia truc Ox thi im 2X0 +. P1¥o) — AXqrYq) _ Oz Dyz(My) = Jim “Ro PY Hondo = 5 Kor Yo)- ~ Vay dao ham riéng & la dao ham cla z theo huéng cia truc Ox, cdn = 1a dao ham cia z theo hudng cia truc Oy. Trén hinh 7.17, Dgz(Mo) biéu dién hé s6 géc cha dutng tiép wyén T ca giao tuyén C cilia mat z = f(x, y) véi mat phing di qua MpPy va vecto ti, Dyz(Mg) ciing biéu dign van tc bign thién cha him s6 z= f(x, y) Hink 7.17 tai M, theo huéng ti. Dinh ly 7.6. Néit ham s6z = fix, y) khd vi tai Mofxo, Yo) thi tai dé nd cd dao ham theo moi huing ii va Dy2z(Mo) = fl%o Yo) cosat F(X, Yo)sine, (7.31) ala g6c ma ii tao voi true Ox. Chitng minh: Vi ham s6 f(x, y) kha vi tai My nén s6 gia Az. = f(M) ~ f(Mp) = f(xo + pcosc, yo + psine) — (xg, yo) c6 thé viét duéi dang Az = £,(Xo, Yo)poose + (Xp, Yo)psine. + apcose: + Bpsine, trong dé a > 0, B > 0 khi p > 0. Do dé > = £(Xp, Yo)cose + fy(Xp, Yo)sina. + acosa + Bsinc. vay D2(Mg) = £,(%q Yo)eosee + A(X, Yo)sina. Vé du J. Tinh dao ham cia ham 6 z = x? - Sxy + 3y* theo huéng cia vecto ¥ = 61 + 8] tai diém (2, ~1). wh Vecto don vi i img véi ¥ cé cdc thinh phan ( 4). Theo cong thite (7.31): Dyz(x,y) = z(x, ycosa + 2y(X, y)sine: = (2x — on + (5x + od, Dy2-b) #224 5.2 +(C104 n2 = 2B 4.1.2. Dao ham cia him sé ba bién s6 w = f(x, y, 2) theo hudéng xdc dinh boi vecto don vi ii tai diém Mo(Xp, yo, Zo) duoc dinh nghia twong wr nhu trén. Gidng nhu ching minh dinh ly 7.6 taco ; Dinh l¥ 7.7. Néu ham sow = fix, y, 2) khd vi tai Mo(Xp, yo, 29) thi tai dé n6 cé dao ham theo moi huéng xdc dink bdi vecto don vi i va Dyf (Xs Y0020) = fd%oo Yo. Zolcosa + F(%. Yo. Zolcosf + + Filo. Yo %) cosy, (7.32) trong dé a, B, yla nhiing géc ma ii tao véi ba truc Ox, Oy, Oz. 4.2. Vects gradién Neu ham s6 hai bién s6 f(x, y) 06 cdc dao him riéng f,, fy tai diém M(x, y), ngudi ta goi gradién cla f wi M 1a vecto c6 cae thinh phin (EG y), 140%, y)), ky higu grad f(x,y) hay Vi(x,y). Vay sradf(x,y) = (F069), Ax, =x YT +(x. y)T. (7.33) Vidy 2. Tinh grad {(M) néu f(x, y) = In(x? + y*), MG, -4), grad f(M) = i+ mol zi Pty ay 6- 82 grad £(3, 4) = 351 a5 5 Néu ham sé ba bién sé f(x, Y, Z) c6 cdc dao ham riéng f, ho fy f tai M(x, y, z), ngudi ta goi gradién caf tai M [a vecto c6 cdc thanh phan (Ex Y, 2), f(x, y. 2), BOK y, 2)) va ky hiéu 1a grad f(x, y,z). Dinh ly 7.8. Néu ham sof khd vi tai diém M thi gid tri lon nhdt cia dao ham theo huéng Dj f(M) bang lerad cas), vd dat duge khi ii cing huéng voi vector grad. S(M). _ Ching minh: Ta ching minh cho ham sé ba bién 36 f(x, y, 2). Vecto grad F(M)c6 cée thanh phan (£,(M). f, {(M), £(M)), cdn vecto don vi i cd cac céc thanh phan (cosa, cos, cosy). Do 6 tich vo huéng cua hai vecto grad f(M) va i dugc tinh theo céng thtte grad £(M).it = £,(M)cosa + £,(M)cosB + £(M)cosy = D-f(M). Theo dinh nghia cua tich v6 hudng, ta cé Djf(M) = grad f(M).i = [grad tcu|idleoso, © a géc gitta grad f(M) va U. Do d6 grad f(M). lidat gid wi lon nhat khi cos6 = 1, tic 1& khi @ = 0, hay khi huéng cia i ting véi huéng cla grad f(M). Khi dé grad f(M).i = |grad f(y) Vi'du 3. Né&u f(x, y, 2)=x' +y? +2" + 3xyz, tinh grad va tinh dao ham cita f tai M(1, 2, —1) theo hung cta vecto w = -7 +25 - 2k. Gidi: Ta c6. pradf = f+ fi+ fk = 3x? + yz) + ty? + zx)j+ 3(2? + xy)k, grad f(M) = 3(-1 + 3} + 3k). 35 Ba cosin chi hugng cia wa (- 5-3) 46 12 ba thanh phan ciia veeto whe don vi i tng véi w. Do dé D,f(M) = gradt(Mp.i = ca(-3) + 95 + o(-3] =1, Vide 4. Cho ham s6 f(x, y) = x? — xy +7. a) Tinh van t6c bién thién cha f tai A(2, 0) theo hung tir A dén BCS, 4). b) Theo huéng nao thi van t6c bién thien Sy lon nhét. Tinh gid tri 1én nhat dy. Gidi: a) gradf = (fy f,) = (2x —y, —x + 2y), grad f(A) =(4,-2). Vecto AB cé céc thanh phin (3, 4), vecto don vi a wing véi né Ta (3-4): Do d6 eye 435 44 Dgf(A) = gradf(A).u = 45 - 2g =5- b) Theo dinh If 7.8, van t6c bién thin cia f tai A dat gid tri lon nhat khi ii cing huéng voi grad f(A) = (4, -2). Gid trj lon nhat gy bing |erdtay] = ¥4 +(-2)? = V20. 4.3. Trudng vecto Ngudi ta goi tring vecto xc dinh trén mot mién Dc R° 1A mét dnh xa cho tg véi méi diém M(, y, z) ¢ D mét vecto duy nhat F(M) 6 gc tai M, céc thanh phan P(x, y. 2), Q(x, y, 2), R(X, ¥, 2). NEu 7, j, K IA cc vecto don vj trén ba tric toa d6, ta cd FM) = P(y,2) + Any, 25+ ROY. zK “ Ching han, néu £(x, y, z) 14 mot ham s6 xc dinh, ¢6 cdc dao ham riéng ep mot trong mién D CIR? thi gradf 1 mét trudg vecto xéc dinh trong D. 36 eo 08, Truéng vecto F(M) cho béi cong thc (*) goi IA trudng thé’ néu t6n tai mot ham sé u(x, y, z) sao cho — = Ou ou eu gradu = F > 2 =P, y.2), y =QHY. 2). ZF = ROG 2) tic 1A sao cho P(x, y, z)dx + Q(x, y, z)dy + R(x, y, z}dz = du. Ham s6 u(x, y, Z) goi la ham sé thé vi cha truong F. Tuwong ty nhu vay, truémg vecto xdc dinh trong mot mién Dc R’ 1a mot nh xa cho ting véi méi diém M(x, y) € D mét vecto duy nhat FM) 6 gée tai M, céc thanh phén P(x, y), Q(x, y). Ta 06 FM) = P(x.y}i + QG.y)i om) Trutng vecto xdc dinh béi cong thiic (**) goi 1a erudng thé néu t6n tai mot ham sé u(x, y) goi la Adm sé thé’ vj ca truting F, sao cho gadu =F 2 Me Pay, 2 = Qi.y). tlic 14 sao cho P(x, y)dx + Q(x, y)dy = du. Theo dinh ly 7.3, biéu thie Pdx + Qdy 1a mot vi phan toan phn khi va chi khi ® ens oy Ox Vay trugng F cho béi (**) Ia tring thé khi va chi khi didu kien C***) duge thoa man. Khi d6 cé6 thé tim duge ham sé u(x, y} theo P(x, y) va Q(x, y) (xem mue 2.2.4). Vi du 5. Cdc trutng vecto sau co 1a trutng thé khéng. Tim ham sé thé vi cua trudng néu dé 1a trudng thé. NR =o +y? i+? ~~ i 2) 5 = = (x? +y ze + (2xy — 3) Gidi: 1) Ta 6 PR =x +7, OR vax =, oP R ay =2y#2x= a Vay F, khong la trudng thé. 37 2) Tacé Poy) = 3x7 + 7, Qlx,y) = 2xy — 3, oP _ 4, _ Q ay ae Vay F, Ja trugg thé. Ta tim ham s6 u(x, y) sao cho Ou 2 _ ae 738 HY By = day 3. ‘Tit phuong trinh sau suy ra . us xy’ -3y +9(x), (x) 14 mot ham s6 kha vi bat ky. Do do ui, oY te So sanh véi biéu thtic cua ae trén, ta duge 98) = 3x? => pax +e, Cla hang sé tay ¥. Vay ham so vi thé cia trudng Bo 1a u(x, y) = xy” ~ By +740, §5. CUC TRI 5.1. Cyc tri cla ham sé hai bién so S.L1, Dinh nghia. Ta noi rang ham sé z = f(x, y) dat cute tri tai diém MolXo, Yo) néu v6i moi diém M(x, y) kha gin My nhung khéc Mo hiéu f(M) ~ f(Mo) 66 dau khong déi ; néu f(M).— f(M) > 0 thi f(Mg) A cue tiéu ; neu f(M) — f(Mo) < 0 thi f(Mg) IB ce dai. Cye dai va cuc tiéu duce goi chung la cure tri, diém My duoc goi lA diém cute tri. Vi du 1. Ham s6 2 = x? + y? dat cue tidy tai (0, 0) vi x2 + y? >, YOu y) # @, 0). 5.1.2. Diéu kién edn cia eve ui Dink 197.9. Nels hain s6 fix, y) dat cule tri tai didn Mol, yo) va tai ds cde dgo ham riéng tén tai tht SA% 0 Yo) = 0, A,(40, Yo) = 0. (7.34) 38 Chimg minh: Vi f(x, y) dat cue tri tai Mo(Xo, yo) nén néu c6 dinh y = yo thi ham sé mot bién sé x ++ f(x, yo) dat cue tri tai x = xo. Vi dao ham riéng f,(Xp, Yo) tn tai, né phi bang 0 theo dinh ly Fermat. Ciing nhu vay £(Xq. Yo) = 0. Diéu kién (7.34) lA diéu kién can cita cuc tri, né khong 1a diéu kién di vi tai nhimg diém ma céc dao ham riéng cap mot bing 0 chua chic ham sé dat ew tr]. Tuy nhién dinh l¥ 7.9 cho phép ta chi tim cy ti tai nhiing diém & dé cdc dao ham riéng cp mot déu bing khong, goi la diém ding. 5.13. Diéu kién di cita cue tri Ta thiva nhan két qué sau. Dinh by 7.10. Gid sit ring Mo(xp, Yo) 1a mét diém dimg cia ham so fix y) va ham sé'flx, y) 6 dao ham riéng cdp hai 6 lan can diém Mo, Dat 7 =fad¥o. Yo 8 = Lolo Yoh t = Lyf %or Yo). Khi do = 1) Néu s* —rt < O thi flx, y} dat cue tri tai Mg. Dé la cuc tidu néur > 0, la cyc dai néur <0; 2) Néu s* -rt > O thi flx, y) khong dat cyte tri tai Mg: 3) Néu s” — rt = 0 thi chita két ludn duge fix, y) dat cuc tri hay khong dai cyc wi tai Mg (trudng hep nghi ng). Vidy 2. Tim eye tri cla ham s6 z= x? + y? + 4x —2y +8. Tacé 2 = 2K + 4,2, = 2y - 2. Toa d6 cia diém dimg 1a nghiém cia hé 2x+4=0 dy-2=0 Vay diém dimg duy nbat 18 diém (2, 1). Vi 24 = 2, Zxy = 0, dy = 2 nen 7 ae 4<0, cont = 2 > 0, vay ham s6 dat cuc tiéu tai diém (-2, DRA = 2 +1? 44(2)- 214853. Néu viet lai z= (x + 2)? + (y- 1) + 3, ta thay 223 V(x, y) e RB’ 2 dang thie x4y ra khi va chi khi x = ~2, y = 1, ta thay lai két qua trén. Vi dy 3. Tim cyc ui cba ham s6 z= x+y? -3xy. 39 Tacé 2, = 3x” — 3y, 2, = 3y"—3x. Toa d6 cita diém dimg 1A nghiém cia hé x7 y=0 y-x=0 D6 la mot hé phuong trinh d6i xing. Thé y = x? ty phuong tinh ddu vao phuong trinh sau, ta duge O=x! x exQ? —1)=x(x- DO7 4K + 1), Phuong trinh ay cé hai aghi¢ém x =0,x =1. Vay cé hai diém dimg M,(0, 0), M,C, D. Vi 2g, = 6%, ty = ~3, yy = Gy nen tai MyO, 0) ta 06 s?~ 1 =9>0, digm Mg khéng la diém cyc tri. Tai My(1, 1) tacé s?=n=9 ~36=-27<0, = 6>0,M, la diém cuc tidu, zig = 1441-3 =-1. Vi du 4. Tim cue tri cha him s6 z= x3 + y3, Ta c6 z, = 3x7, Ly = ay’, vay chi cé mot diém ding My(0, 0). Vi 2. = 6%, Zy = 0, Zyy = 6y, nén tai My ta cd s* — mt = 0. Vay chua két luan ngay duge. Chi ¥ ring (Mo) = 20, 0) = 0, 2%, y) — 200, 0) = x? + y*, Higu ay duong néu diém M(x, y) nim trong g6c phan tu thé nhat, 4m néu M nam trong géc phan tu thit ba. Do d6 dau cia higu 2(M) — 2(Mp) thay déi 6 lan can diém Mg (hinh 7.18) nén Mg khong Ia diém cuc tri. Vi du 5. Tim khong céch ngan nhat tir diém (1, ~2, 0) dén mat phing 3x-2y+z=1, Khoang céch tu digm (1, -2, 0) dén diém (x, y, 2) bing d= vx ~IP sy + 2% 42. Vi diém cuc tri cia d tring véi diém oye tri cia d’, ta tim cuc tri cba B= (1 + y+ 2 42? Hx, y, 2). (735) Hinh 7.18 40 Vi diém (x, y, z) nim trén mat phing 3x —2y + z= 1 nén cdc bién 6 x, y, z trong (7.35) thod man diéu kien 3x-2y+z=1. (7.36) Thé z= 1 — 32+ 2y mit ra ti (7.36) vao (7.35) ta duge aa (K-14 (y +2) + ( - 3x + 2y 2 = Fy). ‘Bai todn trd thanh tim cyc tiéu cia ham s6 hai bién sé F(x, y). Ta cd F, = 2(x — 1) — 6(1 — 3x + 2y) = 45x — 3y — 2), Fy=2(y+2)+40 — 3x + 2y) = 2(-6x + Sy + 4). Toa d6 cha diém dimg 1a nghiém cia hé phuong trinh 5x -3y-2=0 _ +5y+4=0. Giai hé trén, ta duoc mot diém dig duy nhat 1a (-F--$)-wra=m. Fy = 12, Fyy = 10 nen s? — rt = 144 - 200 = -56 <0, r= 20> 0 nén My a diém cye tiéu. Hon nita ta biét ring wén mat phang 3x - 2y + z= 1 co mot diém ma khodng céch ti diém ACL, -2, 0) bé nhat, d6 14 chan cha dudng vuong géc ha tir A xudrig mat phang dé: Khoang céch dé 1a d= Vx — 1)? + (y +2)? + 1 -3x + 2y?? AIS -G) -z - 7 7 "Fa" Chi thich. Cuc tri cha ham s6 ba bién s6 (7.35), trong dé céc bién 6 x, y, Z thod man diéu kién (7.36) goi la cute tr} c6 diéu kién (hay eye tri trong déi). Trong vi dy 5 ta da thay bai todn dim cuc ti cé diéu kién ca ham sé ba bién 86 f(x, y, z) vao diéu kign z = (x, y) duoc dua vé bai toan tim cye tri cia ham s6 hai bién s6 f(x, y, p(x, y)) = PG,-y). Cing vay, bai toan tim cuc tri tuong déi cia ham s6 hai bién 36 f(x. y) véi diéu kin y = p(x) duge dua vé bai todn tim cyc tri cla him s6 mot bién 86 f(x, p(x)) := F(x). Vi du 6. Trong c4c hinh chi nhat néi tiép trong hinh tron ban kinh R, hinh nao cé dién tich lén nhat. at Goi x, y la chiéu dai hai canh cia hinh chit nhat. Dien tich cia hinh chit nhat la S = xy. Vi hinh chit nhat n6i tiép trong hinh tron ban kinh R nén theo dinh ly Pythagore, ta cé x? + y’ = 4R° (hinh 7.19). Vay ta cin thm cue dai cla ham sé S=xy (737) v6i diéu kién x+y? =4R?, (7.38) Vi x > 0, y > O nén ty (7.38) rit ra y = V4R? — x?, yc6 nghia khi x? < 4R? y c6 ng =x $2R. Vay can tim cuc dai cla ham Sa sé mot bién sé S= xV4R? —x? 05x <2R. XY Ta cé Hink 7.19 dS fay x 2(2R? - x?) = = V4R° -xX* - — ———— = ——————_, dx AR? — x2 Jar? — x2 s. Okhi x = RV2. Tu bang bién thien x 9 RV2 2R ce as 0 - 0 Ce 8 2R?. oo ta thay S dat cuc dai khi x = RV2, khi dé y = RY2. Vay hinh chi nhat noi tiép trong hinh trdn cé dién tich 1én nhat khi n6 1a hinh vuéng. Chit thich. « Ta cé thé tham s6 hod diéu kien (7.38) bing cdch dat x= 2Reost, y = 2Rsint, 0<1 £5 vix>O,y>0. Khids S = 4R’sintcost = 2R’sin2t, né dat gid uj 1én nhét khi sin2t = 1] > t= 3 => xy. Ta di dén két qua nhanh hon. 42 ae 2 . * Theo bat ding thttc Cauchy, xy <* *y » dau bang xAy khi x = y. Do d6 néu ding bat dang thie ay ta due ngay két qua. 5.2. Gia tri lén nhat va bé nhat eda ham sé hai bién sé trong mét mién déng gidi ndi Cue tri ma ching ta dinh nghia & mue truéc chi cé tinh chat dia phuong. Ching 1én hon hay bé hon nhitng gid ti khéc cia ham so 4 lan can diém cuc tri, Ngudi ta thudng goi dé 1a nhing cyc iri dia phuong. Bay gid ta muén tim gid tri lon nhat va bé nhat cia ham so trong toan b6 mét mién nao dé. Ta. biét ring név ham so f(x, Y) lién tuc trong mot mién déng gidi néi D thi nd dat gid tri 1én nhat va gid uj bé nhat cha né trong mién ay. Néu cdc gid tri ay dat dugc tai nhimg diém 3 bén trong mién D thi nhimg diém dy phai la diém cute tri, do dé 1a diém ding ctia ham sé. Nhung cdc gid tri dy ciing c6 thé dat duge tren bién ctia mién D, Do dé mu6n tim gié tri Ida nhat va gid tri bé nhat cha ham sé f(x, y) trong mién déng gidi noi D ta thuc hién cdc bute : 1) Tinh gid tri clia f tai cdc diém dimg cla f nim trong mién D ; 2) Tinh gid tri lon nhat va bé nhat cha f tren bien cia mién D.; 3) $6 16n (be) nhat trong céc gid tri tinh & 1) vA 2) 18 gid tri lon (bé) nhat phai tim. Vi de 7. Tinh gid tri lon nat va bé nhat cia ham s6 f(x, y) = 4 2xy + 3y* trong mién D déng hinh tam gide 6 cdc dinh A(~1, 1), BQ, 1), C1, -2). Ham sé f(x, y) lién tuc trong mién D. Dé tim diém dime ta gidi hé f, = 2x + 2y =0 fe = 2x + 6y =0. Hinh 7.20 D6 14 mot hé phuong trinh tuyén tinh thudn nhat 06 dinh thtic khac khong, nén né chi cé nghiém tam thudng, vay chi cé mot diém dimg 1a diém (0, 0) nam trong D (hinh 7.20), f(0, 0) = 0. Trén canh AB, y = 1, f(x, I)=x? 42x +3, ~1

You might also like