Professional Documents
Culture Documents
Özdemir
Özdemir
net/publication/327743911
CITATIONS READS
3 389
1 author:
Adil Ozdemir
Consultant of Economic Geology
131 PUBLICATIONS 292 CITATIONS
SEE PROFILE
Some of the authors of this publication are also working on these related projects:
Investigation of Relationships between Hydrocarbon-Bearing Zones, Geothermal Systems, and Ore Deposits View project
All content following this page was uploaded by Adil Ozdemir on 31 August 2021.
Adil ÖZDEMİR
Jeoloji Yüksek Mühendisi
Ankara–2012
i
ÖNSÖZ
Delinebilirlik; bir matkabın kayaç içinde belirli bir zamanda kayacı
delerek ilerlemesidir. Bir diğer ifade ile kaya kütlesinde delik delme kolay-
lığıdır. Delme hızı ise kayaç içerisinde, m/dk, cm/dk veya mm/dk olarak
ölçülür. Delinebilirlik ile delme hızı aynı kavram olarak tanımlanabilir. De-
linebilirlik kolay ya da zor olarak delme hızı ise hızlı ya da yavaş olarak
ifade edilir. Delinebilirliğe etki eden birçok parametre vardır. Bunlar maki-
ne ve ekipmana bağlı parametreler (sondaj makinasının tipi, dönme hızı,
baskı kuvveti, matkap tipi vb.), delme işlemine bağlı parametreler (delme
yöntemi, makinanın çalışma performansı ve bakımı, sondörün deneyimi
vb.) ile jeolojik parametreler (kaya tipi, kayaların mekanik özellikleri, sürek-
sizlikler, mineral bileşimi)’dir. Makine, ekipman ve delme işlemine bağlı
parametreler kontrol edilebilir parametreler olup, jeolojik ve mühendislik
özelliklerine bağlı parametreler ise kontrol edilemeyen parametrelerdir.
Kaya delinebilirliğinde kontrol edilemeyen parametrelerin belirlen-
mesi (jeolojik ve mühendislik özelliklerinin), sondaj çalışmasında kullanıla-
cak delme yöntemi, matkap türü, matkap dönme hızı, matkap üzerine uy-
gulanacak yük miktarı, delme dizisi niteliği, pompa türü, dolaşım sıvı-
sı/hava hızı ve hacmi, personel vb. gibi kontrol edilebilen parametrelerin en
iyi şekilde seçilebilmesine (tasarım aşamasında) imkan vermektedir. Ayrıca,
elde edilen veriler maliyet tahmininde ve sondaj çalışma sürelerinin plan-
lanmasında kullanılabilecektir.
Bu kitapta “, Sondaj, Kayaların, Delinebilirlik, Mühendislik Özel-
likleri” anahtar terimleri esas alınarak konu incelenmiş ve Kayaların Deli-
nebilirliği’ne sondajcılık uygulamaları açısından bir giriş yapmak amaç
edinilmiştir.
iii
Yazarın Yüksek Lisans Tezi’nin çalışmasının bir ürünü olan bu ça-
lışmanın sonuçlanmasında en önemli paya sahip olan, müracaat ettiğim her
konuda beni içtenlikle karşılayan ve bilgi birikimini benimle paylaşan tez
hocam sayın Doç.Dr.Nihat Sinan IŞIK’a (Gazi Üniversitesi Teknoloji Fakül-
tesi İnşaat Mühendisliği Bölümü), mesleki yaşamımda yine kıymetli tecrü-
belerinden faydalandığım çok değerli hocam Prof.Dr. M.Yener ÖZKAN’a
(ODTÜ İnşaat Mühendisliği Bölümü) Prof. Dr. Celal KARPUZ (ODTÜ Ma-
den Müh. Bölümü) ve manevi destekleriyle beni hiçbir zaman yalnız bı-
rakmayan ve onlardan çaldığım vakitler için beni affetmelerini beklediğim
çok değerli eşime ve çocuklarıma teşekkürü bir borç bilirim.
Adil ÖZDEMİR
Jeoloji Yüksek Mühendisi
Aralık 2011, Ankara
iv
İÇİNDEKİLER
Sayfa No
ÖNSÖZ ................................................................................................................... iii
TEŞEKKÜR ............................................................................................................ iv
İÇİNDEKİLER......................................................................................................... v
ÇİZELGELER LİSTESİ ....................................................................................... ..vii
ŞEKİLLER LİSTESİ .............................................................................................. viii
RESİMLERİN LİSTESİ .......................................................................................... ix
1. GİRİŞ ....................................................................................................................1
2. SONDAJ YÖNTEMLERİ ..................................................................................6
2.1. Döner Sondaj Yöntemleri............................................................................7
2.1.1.Kırıntılı döner sondaj yöntemi ..........................................................7
2.1.2.Karotlu döner sondaj yöntemleri ......................................................9
2.2. Döner-Darbeli Sondaj Yöntemleri ...........................................................12
3. SONDAJ MATKAPLARI VE KAYA DELME MEKANİZMALARI.......13
3.1. Sondaj Matkapları ......................................................................................13
3.1.1. Kırıntı örnek almaya uygun matkaplar ........................................13
3.1.2. Karot örnek almaya uygun matkaplar ..........................................17
3.2. Kaya Delme Mekanizmaları .....................................................................19
3.2.1. Üç konili matkapların kaya delme mekanizmaları .....................19
3.2.2. Elmaslı matkapların kaya delme mekanizmaları ........................21
3.2.3. PDC matkapların kaya delme mekanizmaları .............................24
4. SONDAJI ETKİLEYEN FAKTÖRLER .........................................................26
4.1. Kayaların Jeolojik ve Mühendislik Özellikleri .......................................27
4.1.1. Dokusal özellikler.............................................................................27
4.1.2. Fiziksel ve mühendislik özellikleri ................................................30
4.2. Sondaj Parametreleri (Çalışma Koşulları) ..............................................45
4.2.1. Üç konili matkapların çalışma koşullarını etkileyen faktörler ..45
4.2.2. Elmaslı matkapların çalışma koşullarını etkileyen faktörler .....54
v
Sayfa No
5. DELİNEBİLİRLİĞİN DEĞERLENDİRİLMESİ ..........................................63
5.1. Kaya Delinebilirliğinde Sertliğin ve Aşındırıcılığın Etkisi ...................63
5.2. Kaya Dokusunun Delinebilirliğe Etkisi ..................................................65
5.3. Dayanım Özelliklerinin Kaya Delinebilirliğine Etkisi ..........................66
5.4. Bir Kaya Delinebilirliği Kriteri Olarak Krater Oluşumu ......................70
5.5. Bir Kaya Delinebilirliği Kriteri Olarak Spesifik Enerji ..........................72
5.6. Delinebilirlik Analizinde Kullanılan Sayısal ve
Deneysel Yöntemler ..................................................................................76
5.6.1.Laboratuar deneyleri ile delme hızı tahmini .................................76
YARARLANILAN KAYNAKLAR ....................................................................91
vi
ÇİZELGELERİN LİSTESİ
Sayfa No
Çizelge 4.1. Kayaçların Dokularına Göre Sınıflandırılması ............................28
Çizelge 4.2. Doku ve Tane Boyu ile Delinme Hızı Arasındaki İlişki..............30
Çizelge 4.3. Kaya Formasyonu ile Delinme Arasındaki İlişki .........................32
Çizelge 4.4. Kırılma Şekline Göre Delinme Durumu .......................................33
Çizelge 4.5. Tek Eksenli Basınç Dayanımlarına Göre
Kayaçların Sınıflandırılması............................................................34
Çizelge 4.6. Mohs Sertlik Değerleri .....................................................................35
Çizelge 4.7. Mohs Sertlik Değerlerine Göre Kayaçların Sınıflaması ..............35
Çizelge 4.8. Mohs Sertlik Skalasını Kullanan Yönteme Göre Kayaçların
Aşındırıcılık Ortalama Sertlikleri ...................................................38
Çizelge 4.9.Rosiwall Sertlik Skalası.....................................................................39
Çizelge 4.10.Rosiwall Sertlik Skalasını Kullanan Yönteme
Göre Kayaçların Aşındırıcılık-Ortalama Sertlikleri .....................39
Çizelge 4.11. Bazı Yaygın Kayaç Tiplerinin Kuvars ve Silika İçerikleri .........41
Çizelge 4.12.Cerchar Aşınma İndeksi Kayaç Sınıflaması ................................44
Çizelge 4.13. Formasyona Uygun Matkap Seçimi ............................................47
Çizelge 4.14. Kesintilerinin Kuyu Dışına Atılması İçin Gereken Hız ............54
Çizelge 4.15. Kayaların Genel Özelliklerine Uygun Elmaslı
Matkap Aralıkları ..........................................................................55
Çizelge 4.16. Tek Eksenli Basınç Dayanımı ile Yüzeyden Taneli Elmaslı
Matkap Değerleri Arasındaki İlişki ..............................................56
Çizelge 5.1. Kaya Koparma İşlemi İçin Spesifik Enerji Değerleri ...................75
Çizelge 5.2. DRI Sınıflandırması ......................................................................... 86
vii
ŞEKİLLERİN LİSTESİ
Sayfa No
Şekil 1.1. Kaya Delinebilirliğini Etkileyen Parametreler ....................................3
Şekil 1.2. Kaya Delinebilirliğine Etki Eden Jeolojik Özellikler ..........................4
Şekil 2.1. Başlıca Sondaj Yöntemleri .....................................................................6
Şekil 2.2. Düz Dolaşımlı Döner Sondaj Yöntemi .................................................8
Şekil 2.3. Ters Dolaşımlı Döner Sondaj Yöntemi.................................................8
Şekil 2.4. Konvensiyonel Karotlu Sondajın Genel Modeli ...............................10
Şekil 2.5.Wire-Line Karotlu Sondajın Genel Modeli .........................................11
Şekil 2.6. Diğer Sondaj Yöntemleri ......................................................................12
Şekil 3.1. Konili Matkap Yapısı ............................................................................14
Şekil 3.2. Konili Matkap Terminolojisi ...............................................................14
Şekil 3.3. Çelik Dişli Üç Konili Matkap ..............................................................15
Şekil 3.4. Tungsten Karbid Dişli Üç Konili Matkap ..........................................15
Şekil 3.5. Parmak, Balık Kuyruğu Ve Kanatlı Matkaplar.................................16
Şekil 3.6. Kırıntı Örnek Almaya Uygun PDC Matkaplar .................................16
Şekil 3.7. Karot Örnek Almaya Uygun PDC Matkaplar ..................................17
Şekil 3.8. Yüzeyden Taneli Elmaslı Matkap .......................................................18
Şekil 3.9. Emprenye Elmaslı Matkap.............................................................................18
Şekil 3.10. Kırıntı Örnek Almaya Uygun Elmaslı Matkaplar ..........................19
Şekil 3.11. Vidyeli Matkabın Yapısı ....................................................................19
Şekil 3.12. Kazma Etkisi İle Formasyonda Krater Oluşturma Evreleri ..........20
Şekil 3.13. Ezerek Parçalama İşlemi ....................................................................20
Şekil 3.14. Delme İşleminde Kuvvetler Dengesi ...............................................21
Şekil 3.15. Elmaslı Matkapların Delme Mekanizmaları ...................................23
Şekil 3.16. PDC Matkapların Delme Mekanizması ...........................................24
Şekil 3.17. PDC Kesici Elemanlarının Kayayı Sıkıştırma veya
Baskı Kuvvetlerinden Ziyade Makaslama Mekanizması
İle Parçalaması.....................................................................................24
Şekil 3.18. Makaslama ve Baskı Düzleminin PDC Kesici
Elemanı İle İlişkisi ..............................................................................25
viii
Sayfa No
Şekil 4.1. Gerilme-Deformasyon Eğrisine Bağlı Spesifik
Tahrip Enerjisi Grafiği .........................................................................34
Şekil 4.2. Cerchar Deneyi Aşındırıcılık Değerleri İle Mohs Sertlik
Skalası Arasındaki İlişki ......................................................................44
Şekil 4.3. Değişik Koşullarda Matkap Yükü İle Kaya
Parçalanması Arasındaki İlişki ...........................................................51
Şekil 4.4. Delme Hızı Üzerinde Matkap Baskısının Etkisi ...............................56
Şekil 4.5. Delme Hızı İle Matkap Dönüş Hızı Arasındaki İlişki .....................57
Şekil 4.6. Yoğunluk ve Viskozitenin Delme Hızı Üzerindeki Etkisi ..............58
Şekil 4.7. Tij İle Kuyu Duvarı Arasındaki Anülüs Alanı..................................60
Şekil 4.8. En Uygun Sondaj Sıvısı Dolaşım Hızı ve Miktarı Değerleri ...........60
Şekil 5.1. İndisler Arasındaki İlişkiler ................................................................64
Şekil 5.2. Darbeli Sondajda Delme Hızı İle Doku
Katsayısı Arasındaki İlişki ..................................................................65
Şekil 5.3. Dayanım Özellikleri İle Doku Katsayısı Arasındaki İlişki ..............66
Şekil 5.4. Delinebilirlik İçin Teorik Ve Deneysel Eğriler Arasındaki İlişki ....67
Şekil 5.5. Sahada Sondaj Sırasında İlerleme Hızı -
Enerji Tüketimi – Matkap Ağırlığının ..............................................73
Şekil 5.6. Eğriler Yardımı İle Delinebilirlik İndeksinin Bulunması ................78
Şekil 5.7. Talaş Oluşumu ......................................................................................79
Şekil 5.8. Kırılganlık Deneyinin Şematik Görünümü ........................................ 85
Şekil 5.9. Minyatür Delme (Sievers) Aletinin Şematik Görünüşü ................... 85
Şekil 5.10. Delme Hızı Oranı (DRI) Tayininde Kullanılan Diyagram ............. 86
RESİMLERİN LİSTESİ
Sayfa No
Resim 4.1. Shore Skeleroskop Aleti .....................................................................36
Resim 4.2. Cerchar Deney Aleti ...........................................................................43
Resim 5.1. Mikromatkap Deney Düzeneği ........................................................77
Resim 5.2. Diş batırma Deney Düzeneği ............................................................78
ix
1. GİRİŞ
Mühendislik ve araştırma-geliştirme çalışmalarında ulaşılmak istenen
başlıca hedef gerek tasarlanan sistemin, gerekse geliştirilmek istenen ürünün
maksimum performansa sahip olmasıdır. En iyi sonuçların elde edileceği şart-
ları ortaya koyabilmek için öncelikle performansı belirleyen özellik belirlenir
ve bu özelliği etkileyen faktörler incelenir. Ardından bu faktörlerin performan-
sı belirleyen özellik üzerindeki etkilerinin tespit edilmesi ve en uygun kombi-
nasyonun bulunması için (kontrol edilemeyen faktörler de gözetilerek) deney-
ler yapılır. Yapılan deneyler sonucunda elde edilen performans göstergesi de-
ğerlendirilerek optimum şartlar tespit edilir. Bu yaklaşım çerçevesinde yapılan
deneyler sisteme sorulan soru, deney sonuçları da sistemin verdiği cevap ola-
rak algılanabilir. Kritik olan nokta ise doğru cevabı alabilmek için doğru soru-
nun sorulmasının gerekliliğidir [Savaşkan ve diğ., 2004].
Günümüzde, insanoğlunun artan nüfusu nedeni ile gereksinimlerini kar-
şılamak için yeraltı zenginliklerinin önemi daha da artmıştır. Yeraltı zenginlik-
lerini insanoğluna ulaştırmak yani insanoğlunun kullanımına sunmak için ilk
önce bu zenginliklere ulaşılması gereklidir. Bunun için yeraltı zenginliklerini
kaplayan örtü tabakasının aşılması gereklidir. Yine aynı şekilde yerüstü ulaşı-
mının yetersiz kaldığı durumlarda yeraltından ulaşımın gerekliliği ortaya çık-
mıştır. Yerüstünden yeraltına bir yol yani bir geçidin açılması ve bu geçidin
açılması içinde örtü tabakasının delinmesi gerekliliktir. Sadece yeraltındaki
zenginliklere erişmek veya yeraltında yapılar oluşturmak için değil, yeryüzün-
de kayaca bağlı yapılar oluşturmak içinde kayaların delinmesi gereklidir. Kısa-
cası, kayaların delinmesini gerektiren her durumda “delinebilirlik” kavramı
ortaya çıkmaktadır.
Delinebilirlik; bir matkabın kayaç içinde belirli bir zamanda kayacı dele-
rek ilerlemesidir. Bir diğer ifade ile kaya kütlesinde delik delme kolaylığıdır.
Delme hızı ise kayaç içerisinde, m/dk, cm/dk veya mm/dk olarak ölçülür. Deli-
nebilirlik ile delme hızı aynı kavram olarak tanımlanabilir. Delinebilirlik kolay
ya da zor olarak delme hızı ise hızlı ya da yavaş olarak ifade edilir. Delinebilir-
liğe etki eden birçok parametre vardır. Bunlar makine ve ekipmana bağlı pa-
rametreler (sondaj makinasının tipi, dönme hızı, baskı kuvveti, matkap tipi
v.b.), delme işlemine bağlı parametreler (delme yöntemi, makinanın çalışma
performansı ve bakımı, sondörün deneyimi v.b.) ile jeolojik parametreler’dir
(kaya tipi, kayaların mekanik özellikleri, süreksizlikler, mineral bileşimi). Ma-
kine, ekipman ve delme işlemine bağlı parametreler kontrol edilebilir para-
metreler olup, jeolojik ve mühendislik özelliklerine bağlı parametreler ise
kontrol edilemeyen parametrelerdir [Özdemir, 2007].
1
2 Sondaj Yöntemleri
Bunlara dördüncü bir bileşen olarak sondaj sıvısı eklenebilir. Sondaj sı-
vısı, kuyuyu temizleme, kırıntıları atma, matkabı soğutma ve aynı zamanda
kuyu duvarlarını sağlam tutma görevindedir.
Bu üç ana bileşen enerjinin kullanımıyla ilişkilidir. Bu kullanım şu şekil-
de olur;
1. Delgi, ilk hareketi verir. Enerjiyi orijinal şeklinden (hidrolik sıvı, hava-
lı, elektrik veya yanmalı motor) mekanik hale çevirir.
2. Sondaj dizisi (tij vb.), enerjiyi matkaba aktarır.
Sondaj Yöntemleri 5
6
Sondajı Etkileyen Faktörler 7
13
14 Sondajı Etkileyen Faktörler
PDC matkaplar
PDC matkaplar petrol, jeotermal ve patlatma deliği sondajlarında başa-
rıyla kullanılmaktadır. PDC matkaplar, pahalı olmalarına rağmen dikkatli kul-
lanılmaları durumunda ömürleri oldukça uzun olmakta ve sondaj maliyetini
önemli derecede düşürmektedirler [Özdemir, 2009]. PDC matkapların hem
kırıntı hem de karot örnek almaya uygun türleri bulunmaktadır (Şekil 3.7 ve
Şekil 3.8).
Sondaj işlemi sırasında, bir taraftan delme işlemi devam ederken diğer
taraftan da formasyondan kesilen malzemenin silindir boru şeklindeki örnek
alıcı (karotiyer) içerisine girmesi sağlanır. Karot örnek alıcı (karotiyer) kullanı-
lan sondaj çalışmalarında kullanılan matkaplara, karot örnek almaya uygun
matkap denilmektedir.
Elmaslı matkaplar
Karotiyerlerin (karot örnek alıcı) ucunda yeralan, kesme işlemini yapan,
yapısında doğal veya yapay elmasların bulunduğu matkaplara elmaslı matkap
denilir. Bir elmaslı matkap üç ana birimden oluşmaktadır. Bunlar;
1. Elmas taneleri
2. Gövde
3. Matris
Elmaslı matkapların hem kırıntı hem de karot örnek almaya uygun tür-
leri bulunmaktadır (Şekil 3.8, Şekil 3.9, Şekil 3.10). Karot örnek almaya uygun
elmaslı matkaplar, elmas tanelerinin matrise işlenme şekline göre ikiye ayrıl-
maktadır. Bunlar;
18 Sondajı Etkileyen Faktörler
Vidyeli matkaplar
Tungsten karbid’e sondajcılık dilinde vidye denilmektedir. Kesici yüze-
yine vidye taneleri yerleştirilerek imal edilen, yumuşak formasyonların delin-
mesi için kullanılan matkaplara vidyeli matkap (vidye kron) denilmektedir ve
bu matkaplar karotlu sondaj çalışmalarında kullanılmaktadır (Şekil 3.11).
1 2 3 4
Formasyonun parçalanması için gerekli olan enerji dişe gelen yüke, dişin
formasyona çarpma hızına ve formasyon üzerinde kalma süresine bağlı olduğu
için dişlerarası açıklığı fazla olan matkaplarda delme işi daha hızlı olur. Çünkü,
dişler yüzeye daha hızlı çarparlar ve çarptıkları yüzeyde kalma süreleri daha
fazladır [Özdemir, 2009].
1. Yontma
2. Basınçla gevşetme
3. Kazıma ve aşındırma
Yontma
Yumuşak kayalarda elmas tanesi (taş), kaya ile temas ettiğinde kaya üze-
rinde yeterli derinlikte ve yerel bir makaslama gerilmesi oluşturur. Elmas ta-
nesi, baskı altında döndürüldüğünde tarla sürmede kullanılan pulluğun oluk
açması gibi kayada bir oluk oluşturur. Bu aşamada, normal yük kesme yükün-
den daha fazladır. Elmas taneleri matrise, birinin açtığı oluğu arkadan gelen
tanenin derinleştirmesini sağlayacak şekilde yerleştirildikleri için bu işlemler
sonucunda kayanın delinmesi sağlanır (Şekil 3.15A).
Basınçla gevşetme
Delinen kayanın basınç dayanımının yüksek olduğu ve her elmas tanesi-
ne delmeyi sağlayacak yeterli miktarda baskının verilmediği durumlarda, el-
mas tanesinin kayayı kesmesi kayada basınçla gevşeme şeklinde olur. Kesme
sırasında bir elmas tanesi, kaya üzerinde bir noktadan geçerken tanenin izi
basınç gevşemesi sebebiyle kayada çatlama oluşur. Ardarda ve yan yana gelen
tanelerin oluşturacakları izlerin artması ve derinleşmesiyle delme işlemi ger-
çekleşir.
Kazıma ve aşındırma
Kazıma ve aşındırma şeklindeki delme işlemi genellikle çok sert kaya-
larda ve çok yüksek dönme hızlarıyla birlikte çalışıldığında oluşmaktadır. Ka-
zıma ve aşındırma mekanizması, kayanın basınçla gevşetilmesine benzemek-
tedir.
Sondajı Etkileyen Faktörler 23
Elmas tanesi fazla miktarda parçalanmış bir bölgeyi çapraz olarak geçti-
ğinde, kesme derinliğinin çatlak derinliğine oranla çok küçük olduğu gözlen-
mektedir. Üç delme işleminde de bahsedildiği gibi, delme işleminde kayanın
yenilmesi karmaşık bir işlemdir. Yontma tipi kesme ve basınçla gevşetme me-
kanizması yumuşak kayalar dışındaki bütün kayaçlarda etkili olup, birbirine
benzemektedir. İlk olarak basınç gevşemesi nedeniyle çatlak oluşmakta ve
çatlak büyüdüğünde kırıntılar kopmaktadır. Bununla birlikte, her seferde el-
mas tanesi belirli bir bölge üzerinden geçerken kayacı ezmekte ve bu ezilme
işlemi kayanın alt yüzeyine de yansımaktadır (Şekil 3.15C).
Şekil 3.17. PDC kesici elemanlarının kayayı sıkıştırma veya baskı kuvvetlerinden
ziyade makaslama mekanizması ile parçalaması [Ersoy, 2008]
Sondajı Etkileyen Faktörler 25
Şekil 3.18. Makaslama ve baskı (yük) düzleminin PDC kesici elemanı ile ilişkisi
[Ersoy, 2008]
PDC matkapları kayayı makaslama hareketi ile keserek parçalamaktadır.
Diğer matkaplar, örneğin elmas ve konili matkaplar kayayı kırarak, sıkıştırarak
ve öğüterek parçalamaktadır. Makaslama hareketi ile kesme işlemi, sıkıştırma,
kırma ve ezme işleminden daha az enerji tüketmektedir. Böylece sondajda,
PDC matkaplarında daha az matkap baskısı uygulanmaktadır.
4. SONDAJI ETKİLEYEN FAKTÖRLER
26
Delinebilirliğin Değerlendirilmesi 27
Çizelge 4.2. Doku ve tane boyu ile delinme hızı arasındaki ilişki [Wilbur, 1982]
Çizelge 4.3. Kaya formasyonu ile delinme durumu arasındaki ilişki [Wilbur, 1982]
Delinebilirliğin Değerlendirilmesi 33
Sertlik
Bir kayacın sertliği, kayanın minerallerini bir arada tutan bağ kuvveti
dolayısıyla çizilmeye karşı gösterdiği dirençtir. Sertlik belirlemede, Mohs sert-
liği, Shore Scoleroscope indeksi, Schmidt çekici sertliği indeksi ve NBC koni
delici sertliği, darbe dayanım indeksleri kullanılmaktadır. Mohs Sertlik Skalası
(Çizelge 4.6 ve Çizelge 4.7) Avustralyalı mineralog Friedrich Mohs (1773-
1839) tarafından 1824 yılında önerilmiştir.
Mineral Sertlik
Elmas 10
Korindon 9
Topaz 8
Kuvars 7
Feldspat 6
Apatit 5
Fluorit 4
Kalsit 3
Jips 2
Talk 1
Aşındırıcılık
Kayaların aşındırıcılığı, delme faaliyetlerinde önemli bir rol oynamakta-
dır. Kayanın aşındırıcılık özelliklerinin artması genel olarak, delme hızını dü-
şürmekte ve buna bağlı olarak maliyetleri de olumsuz yönde etkilemektedir.
Bu nedenle, son yıllarda kayaların aşındırıcılıklarının önceden belirlenmesine
yönelik çalışmalar hız kazanmıştır. Bu çalışmaların genellikle kuvars miktarı,
kuvars tane çapı, çimentolanma maddesinin sağlamlığı, aşındırıcı minerallerin
geometrisi ve kayanın mekanik dayanımı üzerinde yoğunlaştırmış oldukları
dikkati çekmektedir.
Kayaların aşındırıcılığının ölçümü için ileri sürülen yöntemler “
Petrolojik Yöntemler ” ve “ Mekanik Yöntemler ” olmak üzere ikiye ayrılır
[West, 1981].
Petrolojik yöntemler
Petrolojik yöntemler, kayanın mineralojik bileşiminin sayısal tahminine
ve kayanın içerdiği minerallerin sertliklerinin bilinen değerleri ile bunun kom-
bine edilmesine bağlıdır. Kaya sertliğini belirlemede Mohs Sertlik Skalası ve
Rosiwall Sertlik Skalası olmak üzere 2 tür yöntem kullanılmaktadır. Her iki
yöntemde de mineralojik bileşim, kayanın bir örneğinin ince kesitlerinin
petrolojik incelenmesiyle veya kaya 0.1 mm’den daha küçük taneler içerirse X-
ışınları difraksiyonu analizi ile belirlenmektedir. Her mineralin kaya içerisin-
deki oranı ile o mineralin sertliği çarpılmakta ve tüm kaya için sayısal bir değer
vermek için bulunan değerler toplanmaktadır. “Ortalama Sertlik” olarak tanım-
lanan bu değer, kayanın aşındırıcılığının bir ölçüsü olarak kullanılmaktadır.
Mohs sertlik skalasını kullanan yöntem
Bu yöntemde, kayaların ortalama sertliğini belirleyebilmek için öncelikle
kaya içerisindeki minerallerin hacimce yüzdeleri bulunmaktadır. Daha sonra
kaya içerisindeki her mineralin Mohs sertlik skalasına göre sahip oldukları
sertlik değeri ile hacimce oranları çarpıldıktan sonra bulunan değerler top-
lanmakta ve elde edilen sonuç kayanın ortalama sertliğini vermektedir. Mohs
skalasını kullanan petrolojik yöntemin bazı örnekleri Çizelge 4.8’de verilmiştir.
Çizelgede görülen kayaların aşındırıcılıklarına göre azalan bir sıra ile kumtaşı,
granit, çamurtaşı ve kireçtaşı şeklinde sıralanmaktadırlar.
Mohs sertlik skalasını kullanan yöntemin bir dezavantajı, sertlik numa-
ralarını bildiğimiz şekilde sıralamanın yerine, miktarsal ölçümler şeklinde ele
almasıdır. Mohs sertlik skalası; daha sert mineralin daha yumuşak olanı çizme
yeteneğine dayalı bir sertlik skalasıdır. Bu skalanın kayalara değil sadece mi-
nerallere uygulanabilmesi önemli bir dezavantajdır [West, 1981].
38 Delinebilirliğin Değerlendirilmesi
Çizelge 4.8. Mohs sertlik skalasını kullanan yönteme göre bazı kayaların aşındırı-
cılık - ortalama sertlikleri [West, 1981]
Mineral Sertlik
Elmas 140000
Korindon 1000
Topaz 175
Kuvars 120
Feldspat 37
Apatit 6.5
Fluorit 5
Kalsit 4.5
Jips 0.25
Talk 0.03
Çizelge 4.10. Rosiwall sertlik skalasını kullanan yönteme göre bazı kayaların aşın-
dırıcılık - ortalama sertlikleri [West, 1981]
Kuvars içeriği
Kuvars içeriği ya ince kesitlerden veya X-ışınları difraksiyonu ile belirle-
nir ve bazen kaya aşındırıcılığının bir ölçütü olarak kullanılır. Bu yöntemin
40 Delinebilirliğin Değerlendirilmesi
avantajı, tam bir mineralojik analiz yapmaktansa, sadece kuvars içeriğini ölç-
menin çok daha çabuk ve basit olmasıdır. Bu yöntemin dezavantajları ise, tek
bir minerale aşındırıcılık belirlenmesi ve tane boyutu, tane şekli ve taneler
arası bağlantının sağlamlığı gibi faktörlerin hesaba katılmamış olmasıdır. Mc
Feath Smith [West, 1981] kayaların aşındırıcılık özelliklerini açıklamak için
kuvars içeriğinin yalnız başına yeterli olmadığını belirtmiştir.
Eğer kaya ince taneli malzeme içerirse (0.1 mm’den küçük taneler), ince
kesitleri inceleyerek kuvars tanelerini teşhis etmenin zorluğundan dolayı ku-
vars içeriği gerçek değerinden daha az olarak tahmin edilebilmektedir. Bu ne-
denle, ince taneler içeren kayalarda X-ışınları difraksiyonu yöntemi tercih
edilmektedir.
Schimazek aşınma indeksi
Schimazek ve Knatz [West, 1981], kayaların petrografik analizlerine da-
yanarak bir aşınma indeksi geliştirmişlerdir. Aşınma indeksi şu bağıntıdan elde
edilir.
F = Q.d.t
Burada; F : Aşınma indeksi (N/mm), Q : Kayanın kuvars içeriği (%), d :
Ortalama kuvars tane boyutu (mm), t : Kayanın çekme dayanımı (N/mm2)
Eğer kuvars tane boyutu 0.035 mm’den küçükse d = 0.025 mm kabul
edilir, zira bu değerin altındaki taneler keski aşınmasını etkilememektedir
[West, 1981].
Bağıntı incelendiğinde, kayanın kuvars içeriği bağıntıda çarpan duru-
mundadır. Çok yüksek dayanıma sahip bir kaya aynı zamanda sıfıra çok yakın
bir değerde kuvars içerirse, bu eşitliğe göre kayanın aşınma indeksinin çok
düşük olduğu neticesine varılır. Dolayısıyla, bu tür kayalarda yapılacak kazı
esnasında galeri açma makinasının keski sarfiyatının düşük olacağı ve yapılan
kazının ekonomik olacağı düşünülebilir. Ancak, keski aşınmasına sebep olan
faktörlerden en önemlileri kayanın mekanik dayanımı ve kuvars içeriği olma-
sına rağmen, kuvars içeriği sıfıra yakın olduğu zaman kayanın mekanik daya-
nımı hiç dikkate alınmamış olur. Yani kayanın kuvars içeriği sıfıra yakın olduğu
zaman aşınma indeksi, kayanın mekanik dayanımı ne olursa olsun sıfır değe-
rindeymiş gibi gözükür. Halbuki, kuvars içermeyen ve çok yüksek dayanıma
sahip kayalar da önemli ölçüde keski aşınmasına neden olabilmektedir. Bu
nedenle, dayanım faktörüne kuvars içeriği veya aşındırıcılık faktörünün ilave
edilmesiyle elde edilecek olan bağıntının daha umut verici olabileceği öneril-
mektedir [West, 1981].
Delinebilirliğin Değerlendirilmesi 41
Silika içeriği
Kayaların silika (SiO2) içeriğinin, kayaların aşındırıcılığının bir ölçütü
olabileceği önerilmektedir. Silika içeriği, kayacın toz haline getirilmiş bir örne-
ğinin kimyasal analizi ile belirlenir. Bir kayanın silika içeriği, kayada sadece ne
kadar kuvars olduğunu değil aynı zamanda feldspat, mika ve kil mineralleri
gibi silikat minerallerinin miktarını da yansıtmaktadır. Çizelge 2.12’de bazı
yaygın kaya tiplerinin kuvars ve silika içerikleri verilmiştir. Mineral taneleri
arasındaki bağlantının sağlamlığı, tanelerin boyutu ve köşeli olma durumları
gibi faktörler daha önce anlatılan yöntemlerde olduğu gibi burada da dikkate
alınmamaktadır. Eğer, kayada aşındırıcı mineral olarak kuvars hakimse o za-
man kuvars içeriği silika içeriğinden daha iyi bir aşındırıcılık ölçütü olacaktır
[West, 1981].
Silika içeriği ve kuvars içeriği terimleri bazen karıştırılmakta ve yanlış
kullanılmaktadır [West, 1981]. Kuvars oranı, kayadaki saf ‘’serbest’’ silikat
oranı olup, mikroskop altında ince kesitten veya X-ışınları yöntemi ile tespit
edilmektedir. Toplam silikat oranını ise ‘’serbest’’ saf kuvars oranı ve diğer
silikat minerallerinin silisyum oranı (olivin, piroksen, amfibol, kil, feldispat,
epidot, mika vb.) oluşturmaktadır. Bu içerik kimyasal analiz yöntemi ile sap-
tanmaktadır [Ersoy, 1998].
Mekanik yöntemler
Kaya aşındırıcılığının ölçülmesi için birçok mekanik deney bulunmakta-
dır. Bu deneylerden kaya delinebilirliğinde kullanılanları ilerleyen bölümlerde
açıklanmıştır.
42 Delinebilirliğin Değerlendirilmesi
Çizelge 4.12. Cerchar aşınma indeksi kaya sınıflaması [Sauna ve Peters, 1981]
Şekil 4.2. Cerchar deneyi aşındırıcılık değerleri ile mohs sertlik skalası arasındaki
ilişki [West, 1989]
Delinebilirliğin Değerlendirilmesi 45
.
48 Delinebilirliğin Değerlendirilmesi
Şekil 4.3. Değişik koşullarda matkap yükü ile kaya parçalanması arasındaki ilişki
[Özdemir, 2007]
52 Delinebilirliğin Değerlendirilmesi
matkap kesintilerinin kuyu dışına uygun şekilde atılması için gerekecek komp-
resör debisi aşağıdaki bağıntıdan hesaplanabilir [Jimeno ve diğ., 1995].
Q = 224 x D3/2
Burada, Q = kompresör debisi (m3/dk), D = kuyu çapı (m)
Çizelge 4.15. Kayaların genel özelliklerine uygun elmaslı matkap s.p.c. aralıkları
[Onan, 1992]
Çizelge 4.16. Tek eksenli basınç dayanımı ile yüzeyden taneli elmaslı matkap s.p.c.
değerleri arasındaki ilişki [Datc, 2003]
* Datc, 2003, ince taneli formasyonları delmek için yüzey taneli elmaslı matkapları öner-
memekte, bu tip formasyonlarda iyi bir performans için emprenye matkapların kullanılma-
sını tavsiye etmektedir.
Şekil 4.4. Delme hızı üzerinde matkap baskısının etkisi [Akün, 1997]
Delinebilirliğin Değerlendirilmesi 57
Şekil 4.5. Delme hızı ile matkap dönüş hızı arasındaki ilişki [Onan, 1992]
Şekil 4.6. Yoğunluk ve viskozitenin delme hızı üzerindeki etkisi [Akpınar, 1999]
Kuyuya basılan sondaj sıvısı miktarı, lt/sn veya lt/dk olarak ifade edil-
mektedir. Pompa tarafından tijler içerisinden kuyuya basılan sondaj sıvısı mik-
tarını sınırlayan bazı faktörler vardır. Bu sınırlamalar çoğunlukla; kesit alanla-
rının daraldığı yerler olan manşonlarda, karotiyer başlıklarındaki su kanalla-
rında, çift tüplü karotiyerlerde iki gömlek arasında, elmaslı matkapların su
kanallarında ve takım dizisi ile kuyu duvarı arasındaki boşluk olan anülüste
oluşmaktadır. Dolayısıyla, kuyuya basılan sondaj sıvısı miktarının istenilen
seviyede tutulabilmesi ve sınırlayıcı bölümlerin aşılabilmesi için ilk önce belirli
bir basınca gereksinim bulunmaktadır [Özdemir ve Özdemir, 2006].
Kuyuya basılması gereken sondaj sıvısının, aşağıdaki fonksiyonları sağ-
laması için yeterli düzeyde olması gerekir. Bu fonksiyonlar [Özdemir ve Öz-
demir, 2006] ;
Şekil 4.7. Tij ile kuyu duvarı arasındaki anülüs alanı [Geogem, 2006]
Şekil 4.8. En uygun sondaj sıvısı dolaşım hızı ve miktarı değerleri [Geogem, 2006]
Sondaj kuyularında basınç değerlerine etki eden çok çeşitli faktörler bulunmaktadır. Bunlar
[Özdemir ve Özdemir, 2006];
Delinebilirliğin Değerlendirilmesi 61
63
64 Delinebilirliğin Değerlendirilmesi
ğının artması, ilerleme hızını azaltmıştır. Bunun tersi olarak elmaslı sondajda,
aşındırıcılığı yüksek olan kayalarda (örneğin kumtaşı) ilerleme hızı yüksek
olarak tespit edilmiştir [Karanam, 1994]. Bu zıtlık, kumtaşı gibi yüksek aşındı-
rıcılığa sahip kayaçların, elmaslı matkabı aşındırarak sivrileştirmesiyle kanıt-
lanmıştır.
Şekil 5.2. Darbeli sondajda delme (ilerleme) hızı ile doku katsayısı arasındaki ilişki
[Howrath ve Rowlands, 1987]
=
Delinebilirliğin Değerlendirilmesi 67
ROP = 1220000 ( )
Burada, ROP : İlerleme hızı, m/dk; WDI : Elmasa yüklenen ortalama yük,
N/m2; RPM : Dönme hızı, dev/dk; IHSI : Birim alana düşen hidrolik beygir gücü
(hp), hp/cm2.; AFL : Çamur sıvısı kayıp oranı cm2/30 dk; EFS : Etkin formasyon
dayanımı, MPa.
Eşitlikte yer alan etkin formasyon dayanımı (EFS), tek eksenli basınç da-
yanımı (UCS) ve matkap altındaki hidrostatik basıncın toplamıdır.
Howrath (1986) yumuşak formasyonlarda üç konili döner matkapların
ilerleme hızını tahmin etmek için bir model geliştirmiştir. Bu modelde, matkap
üzerindeki ağırlık, dönme hızı, matkap çapı, matkap çeşidi ve kayanın ilerleme
hızına dayanımını parametre olarak kullanmıştır. Geliştirilen model, boyutsal
analiz ve genelleştirilmiş karşılık eğrileri ile oluşturulmuştur [Karanam ve
Misra, 1998].
R=( + )-1
PR = C [ ]
R=
70 Delinebilirliğin Değerlendirilmesi
PR =
lasa da tek bir dişin kayaca ilk darbesi esas alınmaktadır [Karanam ve Misra,
1998].
Darbeli sondajda, kaya delinebilirliğinin belirlenebilmesi için yapılacak
işlerden birisi farklı darbe deney düzenekleri ile krater hacmi oluşturmaktır.
Simon (1964, 1956), darbeli sondajda düşürme deneyi ile formasyonda
krater oluşumunu ve temel kaya yenilme kriterini saptamak için kapsamlı bir
deney programı hazırlamıştır. Bu çalışmada, darbeli sondajda ilerleme hızının
tahmini için şu eşitlik önerilmiştir.
R=
Burada, PR: İlerleme hızı, inç/dk; P : Kayadan çıkan mekanik güç lb/dk;
Pt : Eşik güç inç.lb/dk; d : Kuyu çapı, inç ; S : Sondaj dayanımı, lb/inç2
Bu eşitlikten S değeri belirlenir. Bu değerin tersi, kaya delinebilirlik in-
deksini verir. Bu eşitliğin değiştirilmiş bir verisyonu önemli bir parametre olan
delicinin altında oluşan krater hacmini ‘V’ vermektedir. Geliştirilmiş hali şu
şekildedir [Karanam ve Misra, 1998] ;
R=
B=
SEv =
SEv C0 x 10-9
Delinebilirliğin Değerlendirilmesi 73
(a)
(b)
Şekil 5.5. Sahada sondaj sırasında ilerleme hızı - enerji tüketimi –
matkap ağırlığının etkisi
a) Sahada sondaj sırasında ilerleme hızı üzerinde enerji tüketimi etkisi [Karanam, 1994]
b) Sahada sondaj sırasında enerji tüketimi üzerinde matkap ağırlığının etkisi [Karanam,
1994]
74 Delinebilirliğin Değerlendirilmesi
SEv =
Wooton (1974), düşürme deneyinde enerji girişi ile yeni yüzey alanı ya-
ratma arasındaki daimi doğrusal ilişkiyi 0.99 korelasyon katsayısı ile göster-
mektedir. Yavaş sıkışma deneylerinde, enerji girişine karşılık yeni yüzey alanı
grafiği önemsiz bir eğrileşme sunmaktadır. Her iki deneyin sonuçlarında, aynı
kaya için farklı iki SE indeksi değeri ortaya çıkmaktadır. Yüzey alanı enerjisi,
kayanın kırılma şekline bağlıdır. Wooton (1974), enerji girişi ile yeni yüzey
alanı oluşturmanın uygulanan yükün boyutuna bağlı olduğunu göstermektedir.
Spesifik Enerji
(kWh/m3)
Ekipman / Kayaya Uygulanan
Kuyu Çapı (m)
Matkap Güç (Hp)
Kaya Dayanımı Kaya Dayanımı
1000-2000 kg/cm2 >2000 kg/cm2
Darbeli 0.048 9 58 76
Darbeli 0.076 11 50 76
Balta 0.1 15 22 -
Döner sondaj spesifik enerji değerleri, darbeli sondaja oranla geniş bir
aralık sunmaktadır. Spesifik enerji değerinin yüksek olduğu durumlarda, ça-
lışmanın maliyeti yüksek olacaktır [Karanam ve Misra, 1998].
Bu bölümde, temel bir kaya özelliği olmayan spesifik enerji anlatılmıştır.
Bu bölümden çıkarılabilecek sonuç, yalnızca spesifik enerji değeri kullanılarak
delme performansının tahmin edilemeyeceğidir [Karanam ve Misra, 1998].
Bir kayanın sadece tek bir fiziksel veya mekanik özelliği doğrudan deli-
nebilirlikle ilişkilendirilemez. Kaya delme olayı, kayanın çeşitli özellikleri ve
kaya yenilme mekanizması ile ilişkilidir. Sertlik, dayanım özellikleri, aşındırıcı-
lık, tane boyu ve şekli, taneler arasındaki ilişki vb. kaya delinebilirliğini bütün-
leşik olarak etkilemektedir. Pek çok araştırmacı, herhangi bir kayanın delinebi-
lirliğinin en iyi şekilde belirlenebilmesi için çeşitli çalışmalar yapmışlardır.
Sonuçta, kaya delinebilirliğinin en iyi şekilde herhangi küçük bir kaya örneği
üzerinde mikromatkap deneyi ile basit ve ucuz olarak belirlenebileceğini gös-
termektedir [Karanam ve Misra, 1998].
76 Delinebilirliğin Değerlendirilmesi
(Resim 5.1). İlerleme 2.4 mm derinliğe ulaşınca delme işlemine son verilerek
toplam zaman ölçülür (her 0.8 mm derinlikte bir zaman ölçülerek toplam za-
man bulunur). Dişteki aşınma miktarı tayin edilir. Dişteki aşınma miktarı, de-
linme özellikleri ortalama olarak belli olan kayaların yer aldığı cetvellerle kar-
şılaştırılarak kayanın delinebilirlik katsayısı belirlenir [Jimeno ve diğ., 1995].
Şekil 5.6. Eğriler yardımı ile delinebilirlik indeksinin bulunması [Kahraman, 1997]
Delinebilirliğin Değerlendirilmesi 79
Batırma tepkisi
Kama şeklindeki bir matkap dişinin kayaya batması üç aşamaya ayrılabi-
lir. Bunlar [Kahraman, 1997];
a. Kamanın kaya ile teması sırasında kaya yüzeyindeki pürüzlerin ezil-
mesi
b. Kayanın plastik deformasyonu
c. Kamanın alt ucundaki ezik kısmın oluşması
Artan yük ile kamanın meydana getirdiği gerilmeler, ezik kısım tarafın-
dan kayaya iletilir. Gerilmelerin belli bir değere ulaşmasından sonra kaya yü-
zeyine doğru ani bir çatlama meydana gelerek küçük bir parça (talaş) kopar.
Bu olaya talaş oluşumu denmektedir (Şekil 5.7). Talaşlanma ile ani bir gerilme
boşalması meydana gelir ve kama-kaya arasındaki kuvvette düşme görülür
[Kahraman, 1997].
Kuyu tabanındaki gerilme durumu karmaşık ve delme işlemi birçok et-
kene bağlı olduğundan batırma sorununun çözümlenmesinde bazı basitleştirici
kabuller yapılmaktadır. Kayanın homojen, izotrop ve katı-plastik olduğu varsa-
yılır [Kahraman, 1997].
DH =
DH = 17N
= k( )2
DH = ( + )-1
W= DH=
DH = 0.01418
DH = 2544.94-306.738 log
DH = 103.51-5.71 log
DH = 941.12-71.02 log
DH = 690.63-88.32 log f
DH = kN ( )3/2
DH =
DH =
DH =
DH = 3.20
DH = 3.35
Şekil 5.9. Minyatür delme (Sievers) aletinin şematik görünümü [Dahl, 2003]
86 Delinebilirliğin Değerlendirilmesi
Şekil 5.10. Delme hızı oranı (DRI) tayininde kullanılan diyagram [Dahl, 2003]
DH =
DH =
DH = (Pap)3/2 ( )1/2
DH =
DH =
DH =
DH =
In Kd = 0.47(d-1.5)
Burada; DH = delme hızı (inç/dk), G = piston gücü (ft Ib/dk), A = delik
kesit alanı (inç2), Kd = düzeltme faktörü, D = delik çapı (inç), f’= geliştirilmiş
protodyakonov indeksi
Delinebilirliğin Değerlendirilmesi 89
DH =
DH =
DH = 3.24
DH = 0.47
91
92 Yararlanılan Kaynaklar
Jimeno, C.L., Jimeno, E.L. and Carcedo, F.J.A. “Drilling and Blasting of Rocks”, A.A.
Balkema., 391 (1995).
Kahraman, S., “Konili matkaplar, seçim kriterleri ve sınıflandırılması”, Jeoloji Mü-
hendisliği Dergisi, 47, 45-46 (1995).
Kahraman, S., “ Açık işletmelerde uygun delme-patlatma şartlarını veren bir mode-
lin geliştirilmesi, İTÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 327 (1997).
Karaman, E., “Sert kayaçlarda delinebilirlik tayini”, Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen
Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 55 (2008).
Karanam, R.U.M. and Misra, B., “Principles of Rock Drilling”, AA Roterdam, 265
(1998).
Karanam, R.U.M., “Experimental and theoretical investigations of impregnated
diamond core drilling in rocks”, Ph.D. Thesis, HT, Kharagpur, (1994).
Kırgız ve Hindistanlı, M.A. 2006, Kaya Mekaniği İLkeleri ve Uygulamaları, Maden
Müh. Odası Yayını 3465.
Longyear, “Diamond Products Field Manual”, (1987).
Mellar, M., “Normalization of specific energy”, Int. J. Rock Mech. Sci, Vol.9, pp. 661-
663 (1965).
Misra, B., “Correlation of rock properties with machine performance”, Ph.D. thesis,
(1972).
Moore, P.L., “Drilling Practices Manual ”, USA, 363-399 (1986).
Nast, P.H., “Drillers Handbook on Rock”, Davey Compressor Company, Kent Ohio,
Tunnel Engineering Handbook, Ed. Bickel, Jon, O. ve Kuesel, (1955).
Onan, M., “Karotlu sondajlarda ilerleme hızına etki eden faktörlerin araştırılması”,
Hacettepe Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi,113
(1992).
Özdemir, A., “Sondaj Tekniğine Giriş”, 2. Baskı, Mattek Matbaası,74 (2009).
Özdemir, A., “Kayaların delinebilirliğini etkileyen jeo-mühendislik özellikleri”,
Sondaj Dünyası Dergisi, 5, 15-18 (2007).
Özdemir, A. ve Haspolat, Z., “Sondaj çalışmalarında kullanılan üç konili matkapların
seçimi için yeni b r yaklaşım”, 59.Türkiye Jeoloji Kurultayı, 435 (2006).
Özdemir, A. ve Özdemir, M., “Jeoteknik Etüt Sondajları”, Belen Yayıncılık, 234
(2006).
Öztürk, A., “Kayaç dokusal özelliklerinin sınıflandırılması ve kaya mühendisliği
uygulamaları”, Doktora Tezi, İTÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü, 197 (2006).
94 Yararlanılan Kaynaklar
Paithankar, AG. and Misra, G.B., “A critical appraisal of the protodyakonov index”,
Int. J. Rock Mech. Min. Sci., 13, 249-251 (1976).
Paone, J., Bruce, W.E and Virciglio, P.R., “Drillability studies-statistical regression
analysis of diamond drilling”, RI-USBM-6880, (1966).
Paone, J. and Bruce, W.E., “Drillability studies-diamond drilling”, Rl-USBM 6324,
(1963).
Paone, J. and Madson, D., “Drillability studies-impregnated diamond bits”, RI-USBM
6776, (1966).
Paone, J. Madson, D. and Bruce, W.E., “Drillability studies laboratory-percussive
drilling”, RI-USBM-7300, (1969).
Praillet, R., Blasthole Drilling-Rotary Drilling and The Four Kingdoms, WME, Sept.,
20-22 (1990).
Protodyakonov, M.M. “Mechanical properties and drillability of rocks”, Proc. of the
Fifth Symp. Rock Mechanics, 103-118 (1962).
Rabia, H. and Brook, N. ,“the Effects of apparatus size and surface area of charge on
the impact strength of rock”, Int. J. Rock Mech. Min. Sci, Vol.18., 211-219
(1981).
Sauna, M. and Peters, J., “The cerchar abrasivity indeks and it relation to rock
mineralogy and petrography, Rock Mechanics, 15, 1-18 (1981).
Savaşkan, M., Taptık, Y. ve Ürgen, M., “Deney tasarımı yöntemi ile matkap uçlarında
performans optimizasyonu”, İTÜ Mühendislik Dergisi, 3, (6):117-128
(2004).
Schmidt, R.L., “Drillabiliry studies percussive drilling in the field”, RI-USBM-7684,
(1974).
Selmer-Olsen R. and Blindheim, O.T., “On the drillability of rock by percussive drill-
ing”, Proc. of Second Congress of the Int. Soc. for Roc. Mech.,3:, 65-70
(1970).
Shepherd, R., “Physical properties and drillability of mine rocks”, Water Power,
Vol.3., 181-183, 252-258, 309-314, 351-456 (1951).
Simon, R., “Theory of rock drilling”, Sixth Annual Drilling and Blasting Symp., 1-4
(1956).
Simon, R., “Transfer of the stress wave energy in the drill steel of percussive drill to
the rock”, Int J. Rock Mech. Min. Sci., 1: 397-411 (1964).
Singh, D.P. “ The drillability of rocks”, Min. Sci. and Eng., 5, 255-260 (1973).
Yararlanılan Kaynaklar 95
Singh, D.P., “Drillability and physical properties of rocks”, Proc. Rock Mech. Symp.,
Australia, 29-34 (1969).
Singh, S.P., “A simple criterion of machinability of hard rocks”, Int. J. Min. Geol.
Eng,. 7, 257-266 (1989).
Sunay, N., “Elmas Kron ve Karot Randımanı”, MTA Enstitüsü Yayını, No: 131, 39
(1966).
Tandanand, S. and Unger, H.P., “Drillability determination-a drillability index for
percussion drills”, R.I.-USBM-8073, (1975).
Teale, R., “The concept of specific energy in rock drilling”, Int. J. Rock Mech. Min.
Sci., 2, 57-73 (1965).
Thuro, K., “Drillability prediction: geological influences in hard rock drill and blast
tunnelling”, Geol Rundsch, 86, 426-438 (1997).
Unger, H.F. and Fumanti, R.R., “Percussive drilling with independent rota-
tion”, RI-USBM-7692, (1972).
West, G., “A review of rock abrasiveness testing for tunneling”, Procedings of the
International Sypmposium on Weak Rock, 585-594 (1981).
West, G., “Rock abrasiveness testing for tunneling”, Rock Mech. Min. Sci. and Geo-
mech. Abstr., Vol. 26, No.2, 151-160 (1989).
Wilbur, L. D., “Rock Tunnels”, Tunnel Engineering Handbook, Ed. Bickel, Jon, O. ve
Kuesel, T. R, 123-207 (1982).
Williams, H., Turner, F. J., ve Gilbert, C. M. Petrography: an introduction to the study
of rocks in thin sections, W. H. Freeman Company, San Francisco, (1982).
Wootton, D., “Aspects of energy requirements for rock drilling”, Ph.D. Thesis, Leeds
Univ., (1974).
Yaralı, O. ve Soyer, E., “Tünel açma makinalarının performans analizinde kullanılan
delme oranı indeksinin (DRI) tahmini”, 2. Ulaşımda Yeraltı Kazıları Sempoz-
yumu, 169-179 (2007).
Yıldız, R. ve Köse, H., “Açık İşletmelerde Delik Delme Metodları ve Delici
Makinalar”, Kütahya, 218 (2003).