ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΧΟΛΗ AΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ: ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ EΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΕΛΠ31

ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ

ΔΕΥΤΕΡΗ ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

«Η ύβρις στους Πέρσες του Αισχύλου και στις Ιστορίες του Ηροδότου»

ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ:
ΠΑΛΑΤΙΑΝΟΥ ΕΙΡΗΝΗ
Α.Μ.: 128922

ΤΜΗΜΑ: ΗΛΕ52

ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ:

ΧΡΟΝΟΠΟΥΛΟΣ ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ

ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ: 2020 – 2021

ΡΟΔΟΣ 05/01/2021

1
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή……………………………………………………………………..……….3
Η αισχύλια ύβρις…………….……………………...……………………...………….3
Διαφορές προσέγγισης της ύβρεως Ηροδότου και Αισχύλου …………….……....…..6
Συμπεράσματα.…..………………………………………………………………….…8
Πηγές………………………………………………………………………….……….9
Βιβλιογραφία……………………………………………………………..…….…….10

2
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στον ελληνικό αρχαϊκό κόσμο υπήρχε ένα αξίωμα, που καθόριζε και
προσδιόριζε την ορθή συμπεριφορά. Σύμφωνα με αυτό, η διαρκής ευδαιμονία και
ευμάρεια (όλβος) είναι κάτι που μπορούν να έχουν μόνο οι θεοί. Για τους θνητούς, ο
όλβος είναι εύθραυστο και πρόσκαιρο απόκτημα, το οποίο ενέχει κινδύνους, αφού
ρέπει στο να τους εξωθεί στην ύβρι, δηλαδή την αλαζονεία, που στη συνέχεια, αν δεν
χαλιναγωγηθεί και τεθεί εκτός ελέγχου, οδηγεί στην Άτη.1 Η Άτις, ουσιώδες
ερμηνευτικό συστατικό του ελληνικού κόσμου και της τραγωδίας -και ιδιαιτέρως της
αισχύλειας- έχει διττή σημασία· για τους θεούς είναι η ειμαρμένη, που οι ίδιοι
στέλνουν στους θνητούς, ενώ για τους ανθρώπους είναι η διανοητική συσκότιση, που
αρχικά τους πλησιάζει χαμογελώντας, θολώνοντάς τους τον νου όλο και πιο πολύ,
τους εξαπατά και τους παγιδεύει, αφήνοντάς τους εν τέλει να οδεύουν με μαθηματική
ακρίβεια προς την καταστροφή, χωρίς να μπορούν να ξεφύγουν. Όποιος βρεθεί
αντιμέτωπος με την Άτη, υπερβαίνει το μέτρο, τα προκαθορισμένα για αυτόν όρια,
διασαλεύοντας την κοσμική ευταξία, γεγονός που τον καταδικάζει να γίνει το θύμα
της προσωπικής του τύφλωσης.2

Η ΑΙΣΧΥΛΙΑ ΥΒΡΙΣ

Τη δημιουργία ενός τραγικού προτύπου μέσω του οποίου προσεγγίζεται το

ζήτημα της ανθρώπινης αλαζονείας «στην ιστορική της προοπτική», επεδίωξε ο
Αισχύλος το 472 π.Χ. με την τραγωδία Πέρσες, την οποία έγραψε με αφορμή τη νίκη
των Ελλήνων στους Περσικούς Πολέμους, όπου συμμετείχε και ο ίδιος. Η δράση της
εκτυλίσσεται στην Περσία, ιδωμένη από την περσική πλευρά, χωρίς να έχει ως σκοπό
να θριαμβολογήσει υμνώντας την ελληνική νίκη. Ο Αισχύλος μας διδάσκει ότι ύβρις
αντίστοιχη με του Ξέρξη υποβόσκει γενικότερα σε ανθρώπινες συμπεριφορές,
αφορμώμενες από την Άτη, μέσω της οποίας παγιδεύονται οι θνητοί από τον θεό, που
–ως θεματοφύλακας της τάξης των πάντων- φροντίζει να ωθήσει τον αλαζόνα που
υπερέβη το μέτρο προς ένα προκαθορισμένο καταστρεπτικό τέλος. Εξάλλου, ο
Αισχύλος απευθύνεται σε Αθηναίους θεατές και αποσκοπεί ίσως στο να τους

1
Herington 1988: 82.
2
Lesky 2015: 350-351.

3
προειδοποιήσει -εφιστώντας τους την προσοχή- και να τους θέσει ανάλογους
προβληματισμούς· είναι η περίοδος κατά την οποία η Αθήνα μετά τα Μηδικά
εξελίσσεται ραγδαία ως υπερδύναμη του ελλαδικού χώρου.3
Σύμφωνα με τον Αισχύλο, η πανωλεθρία του περσικού στρατού είναι
απόρροια θείας απόφασης και αποτελεί τιμωρία της αλαζονείας (ύβρεως). Η ύβρις της
περσικής εκστρατείας εναντίον των Ελλήνων εκφράστηκε μέσω του αμαρτήματος
του Ξέρξη, ο οποίος διατάραξε «την τάξη των [φυσικών] στοιχείων». Έτσι, η
καταστροφική για τους Πέρσες ναυμαχία της Σαλαμίνας αποτέλεσε την αρχή του
τέλους, το οποίο ολοκληρώθηκε με την περσική ήττα στη μάχη των Πλαταιών, που
οιωνίζεται ο Δαρείος.4 Επιπλέον, οι Πέρσες υπέπεσαν σε ένα αμάρτημα, στην ύπαρξη
του οποίου οι Έλληνες ένιωθαν αποστροφή, θεωρώντας το βλασφημία· προκάλεσαν
την καταστροφή των ναών και των ειδώλων των θεών.5
Όλα αυτά τα στοιχεία, μπορούμε να τα δούμε πιο αναλυτικά σε
συγκεκριμένους στίχους των Περσών. Ήδη τα ανωτέρω αρχίζουν να διαφαίνονται
στα λόγια του χορού, όπου χαρακτηρίζεται ως «θεϊκό[ς]» ο περσικός στρατός (στ. 77)
και «ισόθεος» ο Ξέρξης (στ. 79), χαρακτηρισμοί δηλωτικοί της άμετρης περηφάνιας.
Συγχρόνως, με τη λέξη «ζυγό» (στ. 73, 131), που παραπέμπει στο «υποζύγιο»,
δηλώνεται ο τρόπος με τον οποίο ο Πέρσης βασιλιάς κατάφερε να περάσει με το
στράτευμά του τη θάλασσα -«ζεύοντας» τον «αυχένα» της- τονίζοντας την υβριστική
παρέμβαση του Ξέρξη στο φυσικό στοιχείο, το οποίο επιχείρησε να δαμάσει (στ. 68-
73, 89-90, 130-131). Περαιτέρω, επισημαίνεται η αδυναμία των θνητών να ξεφύγουν
από τη θεϊκή παγίδα της γητεύτρας Άτης (στη μετάφραση χρησιμοποιείται η λέξη
«Πλάνη») (στ. 93-100), ενώ ο Αγγελιαφόρος που φέρνει την είδηση της
καταστροφής, επιβεβαιώνει πως από τον θεό εκπορεύεται τόσο η σωτηρία της
Αθήνας όσο και η πανωλεθρία του περσικού στρατού (στ. 345-347, 353-354, 362,
373). Η Άτοσσα αναρωτιέται αν το κακό ξεκίνησε από την «υπεροψία» του γιου της
(στ. 351-352), κάτι που έρχεται να επιβεβαιώσει ο Δαρείος από τον κάτω κόσμο·
αναγνωρίζει ότι ο Ξέρξης έδρασε «άσκεφτα», χαρακτηρίζοντας ως «τρέλα» (στ. 719,
746) την υβριστική κίνησή του να υποδουλώσει «με δεσμά» το «ιερό» και «θείο»
θαλάσσιο στοιχείο -νομίζοντας πως θα επικρατούσε των θεών, αν και «θνητός»- ενώ
θεωρεί ότι η ενέργεια αυτή κατευθύνεται από την «αρρώστια του μυαλού» του (στ.

3
Ανδριανού 2001: 50-51, 55.
4
Lesky 2015: 351.
5
Murray 1993: 114.

4
745-751), επιβεβαιώνοντας τα προηγούμενα λόγια του χορού περί Άτης. Με τη
συμπεριφορά του προκάλεσε τον θεό, ο οποίος επέσπευσε την επαλήθευση
παλαιότερων χρησμών στο πρόσωπο του υβριστή Ξέρξη (στ. 739-744). Επιπλέον, η
ασεβής στάση του περσικού στρατεύματος απέναντι στα ιερά των Ελλήνων τα οποία
βεβήλωσαν, έδωσε ώθηση στις «συμφορές» που τους βρήκαν, οι οποίες θα
συνεχίζονταν -σύμφωνα με τον χρησμό που αναφέρει ο Δαρείος- με την επίσης
καταστροφική περσική ήττα στη μάχη των Πλαταιών (στ. 800-818). Έτσι,
καταδεικνύεται ότι οι θνητοί δεν πρέπει να είναι αλαζόνες και υπερόπτες, δεδομένου
ότι θα τιμωρηθούν με την καταστροφή τους από τον θεό για «την άμετρη έπαρσή»
τους. Ως εκ τούτου, θα πρέπει να έχουν «φρόνηση» και να μην είναι αναιδείς
προσβάλλοντας τα θεία, αλλά και να μην προκαλούν «τη μοίρα του[ς]», όντας
αχάριστοι και ανικανοποίητοι, «ποθώντας» ολοένα και περισσότερα (στ. 819-831).
Ως προς αυτό, φέρνει παραδείγματα πρώην βασιλιάδων της Περσίας –
συμπεριλαμβανομένου και του ίδιου- οι οποίοι δεν έφτασαν το βασίλειο σε αυτή την
κατάσταση, έχοντας «μυαλό που κυβερνούσε της ψυχής τα πάθη» και «φρόνηση», μη
προκαλώντας το θεϊκό μίσος, όπως ο «νέος» Ξέρξης με τα «νέα μυαλά» (στ. 765-
784).
Στους Πέρσες, η ύβρις αφορά τη συμπαντική τάξη, της οποίας η ευρυθμία
εξασφαλίζεται από την αποκατάσταση της ισορροπίας της μέσα από τη λειτουργία
ενός ενιαίου κοσμικού συστήματος. Ο θεός, ως δημιουργός και κύριος του κόσμου
είναι ο εγγυητής της ευταξίας. Έτσι, κάθε αυθαίρετη αποσταθεροποίηση της τάξης
αποτελεί αμφισβήτηση και προσβολή του θεϊκού κύρους και λόγου, επισύροντας τη
θεία μήνι. Ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για τον κόσμο και ο θεός οριοθετεί το πλαίσιο
και το μέτρο της ευθύνης, όντας πανταχού παρών. Η ύβρις στους Πέρσες αφορά τον
ηθικό κώδικα και τη νοοτροπία ενός ολόκληρου λαού. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός
ότι –σύμφωνα με την ενιαία και αδιαίρετη δικαιοσύνη- ο επικεφαλής και υπαίτιος της
καταστροφής επέζησε, ενώ τιμωρήθηκαν και χάθηκαν πλήθη ανθρώπων που τον
ακολούθησαν, κάτι το οποίο, μέσω του χορού, θεωρείται ως αδικία, σύμφωνα με την
παλαιότερη αντίληψη περί ύβρεως, όταν η εκδίκηση ήταν προσωπικό ζήτημα. Όμως,
αυτό που συνιστά αδικία δεν είναι το ξεκλήρισμα πλήθους αθώων ακολούθων, αλλά
η ίδια η «άμετρη πράξη» που το προκάλεσε, εγγράφοντας την περσική ήττα ως νίκη
υπέρ της ισορροπίας του κοσμικού συστήματος.6

6
Γεωργουσόπουλος 1982:178.

5
 ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ ΤΗΣ ΥΒΡΕΩΣ ΗΡΟΔΟΤΟΥ ΚΑΙ ΑΙΣΧΥΛΟΥ

Ο Αριστοτέλης στο 9ο κεφάλαιο της Ποιητικής του (1451a-1452a) εκθέτει την

άποψή του σχετικά με τη διαφοροποίηση της ιστοριογραφίας από την ποίηση. Έτσι, ο
ιστορικός περιγράφει τα «καθ᾽ ἕκαστον», τα «ατομικά και επιμέρους», δηλαδή
γεγονότα που έχουν ήδη συμβεί στο παρελθόν, με συμμετέχοντες και πρωταγωνιστές
συγκεκριμένα άτομα, των οποίων τα ονόματα αναφέρονται. Ο ποιητής, πάλι, μιλά
για τα «καθόλου», δηλαδή χρησιμοποιεί στο έργο του χαρακτήρες ανθρώπων –
δίνοντάς τους κάποιο όνομα- οι οποίοι συμπεριφέρονται και δρουν συνεπεία της
ιδιοσυγκρασίας τους, που τους προσδιορίζει και τους οδηγεί σε αναμενόμενες
καταστάσεις, που δυνητικά μπορεί να συμβούν, κατ’ ακολουθία του λογικά πιθανού.
Τα θέματα και οι χαρακτήρες μπορεί να είναι εμπνευσμένα από ιστορικά γεγονότα
και υπαρκτά πρόσωπα -με συγκεκριμένη ταυτότητα- τα οποία ο ποιητής/δημιουργός
αναπαριστάνει μέσω της μίμησης στο έργο του· μπορεί να μιμείται πράξεις που
προξενούν φόβο και συμπόνια και που κυρίως αποτελούν η μία απότοκο της άλλης.
Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι πραγματικά και συγκεκριμένα συμβάντα του
παρελθόντος δεν θα μπορούσαν να είναι καταστάσεις πιθανές και δυνατές να
συμβούν γενικότερα. Άρα, κατά τον Αριστοτέλη, η ποίηση εμπεριέχει σε μεγαλύτερη
κλίμακα φιλοσοφικά γνωρίσματα και είναι σημαντικότερη της ιστορίας.
Ο Ηρόδοτος στο προοίμιο της ιστοριογραφίας του χαρακτηρίζει το έργο του
ως «παρουσίαση έρευνας», «για να μην ξεθωριάσει […] ό,τι έγινε». Επηρεασμένος
από την ποίηση, προβληματίζεται έντονα για την ουσία των ανθρώπινων πράξεων,
αναζητώντας τα κίνητρα, τις επιδιώξεις και τις υπαιτιότητες των δρώντων ατόμων σε
συνάρτηση με το ανθρώπινο πεπρωμένο και την ιστορία. Η κοσμοθεωρία του
ιστορικού ταυτίζεται με την «έννοια της τάξης» και της «θείας δίκης», ενώ η ιστορία
διαγράφει μια «κυκλική πορεία ακμής και παρακμής», εμποδίζοντας να ευδαιμονούν
συνεχώς τα ίδια άτομα, προκαλώντας συνεχείς μεταβολές στη μοίρα ανθρώπων και
λαών. Η δικαιοσύνη επιβάλλεται από τον θεό, ο οποίος τιμωρεί την υπέρβαση, ακόμα
και στα πρόσωπα των απογόνων των παραβατών. Η θεϊκή βούληση φανερώνεται
συνήθως μέσω προφητειών, χρησμών και ονείρων, η ορθή ερμηνεία των οποίων,
όμως, είναι ανεπαρκής.7

7
Τσακμάκης 2001: 372-373, 376-377.

6
 Με ανάλογο τρόπο, ο Ηρόδοτος αφηγείται, προετοιμάζοντας και
αιτιολογώντας αξιοσημείωτα γεγονότα στην ιστοριογραφία του, με κορωνίδα την
πτώση του Ξέρξη.8 Στο 7ο βιβλίο των Ιστοριών του εξιστορούνται (μεταξύ άλλων), με
κάθε λεπτομέρεια και χρονολογική σειρά, οι διεργασίες και το παρασκήνιο της
απόφασης του Ξέρξη για να εκστρατεύσει εναντίον της Ελλάδας (7.4-7.18), κάτι το
οποίο δεν γίνεται στους Πέρσες, αφού είναι ποιητικό έργο και ο σκοπός του δεν είναι
η αποτύπωση γεγονότων. Στον Ηρόδοτο, ο Ξέρξης εμφανίζεται ως ο γιος που, αν και
αρχικά δεν το επιθυμούσε, ικανοποίησε την επιθυμία του πατέρα του να εκδικηθεί
τους Αθηναίους για την περσική ήττα στη μάχη του Μαραθώνα και την εισβολή τους
στις Σάρδεις (7.1, 7.5, 7.8). Εξάλλου, ο Δαρείος εμφανίζεται ως ο πρωτεργάτης των
εκστρατευτικών προετοιμασιών, να πνέει μένεα εναντίον των Αθηναίων,
επιθυμώντας την καταστροφή τους (7.1-7.4). Στον Αισχύλο, ο Δαρείος παρουσιάζεται
ως εχέφρων ηγεμόνας (στ. 653-658) και δυσαρεστημένος πατέρας, που επιρρίπτει τις
ευθύνες της περσικής καταστροφής αποκλειστικά στον αλαζόνα και υπερόπτη γιο του
–ο οποίος δεν ακολούθησε τις συμβουλές και το παράδειγμα των προγόνων του-
θεωρώντας το νεαρό της ηλικίας του υπαίτιο της ασεβούς, υβριστικής και άλογης
συμπεριφοράς του, που προκάλεσε τη θεϊκή οργή (στ. 742-751, 765-784). Στον
Ηρόδοτο, ο Ξέρξης παίρνει την τελική του απόφαση κατόπιν έντονων πιέσεων του
Μαρδόνιου, ο οποίος επιθυμούσε αυτή την εκστρατεία προς ίδιον όφελος, φέροντας
ως επιχειρήματα την υποχρέωση του Ξέρξη για εκδίκηση, την ομορφιά και τη
γονιμότητα της Ευρώπης -η οποία άξιζε μόνο σε βασιλιά- και χρησιμοποιώντας
δόλια μέσα, όπως παραπλανητικούς χρησμούς (7.5-7.6). Ο Ξέρξης εμφανίζεται ως
ηγεμόνας, ο οποίος ζήτησε να ακούσει τη γνώμη των συμβούλων του, για την
απόφασή του να ακολουθήσει το παράδειγμα των προκατόχων του και να εκτελέσει
την επιθυμία του εκλιπόντος πατέρα του για τιμωρία των Αθηναίων, και έτσι να
σκλαβώσει και αυτούς που έφταιξαν, αλλά και όσους δεν έφταιξαν. Ανακοινώνει την
πρόθεσή του για τη ζεύξη του Ελλησπόντου, ενώ οραματίζεται μία Περσία που θα
«συνορεύει με τον ουρανό του Δία» (7.8). Ο θείος του, Αρτάβανος, προσπαθώντας να
τον αποτρέψει, του έφερε ως παραδείγματα ανάλογα παθήματα προκατόχων του.
Επίσης, του επέστησε την προσοχή όσον αφορά τη θεία τιμωρία για την αλαζονεία
που επεδείκνυε (οι Πέρσες δεν αρκέστηκαν στο ότι ήταν κυρίαρχοι στην Ασία, παρά
επιθύμησαν να επεκταθούν προς τη Δύση και τη θάλασσα και να κατακτήσουν και

8
Τσακμάκης 2001: 377.

7
την Ευρώπη)9 αλλά και την αμαρτία της συκοφαντίας (εναντίον των Ελλήνων), τόσο
από τον συκοφάντη [Μαρδόνιο] όσο και από τον αποδέκτη της [Ξέρξη], υποτιμώντας
την αξία του εχθρού (7.10). Ο Ξέρξης -αντιδρώντας αρχικά έντονα- κατόπιν ωρίμου
σκέψεως, παραδέχθηκε το σφάλμα του να μιλήσει άσχημα στον ηλικιωμένο θείο του,
ζητώντας συγνώμη και ανακοινώνοντας την απόφασή του να ακολουθήσει τις σοφές
συμβουλές του ματαιώνοντας την εκστρατεία. Παρ’ όλα αυτά, επίμονα όνειρα
πείθουν τόσο αυτόν όσο και τον Αρτάβανο ότι η εκστρατεία πρέπει να
πραγματοποιηθεί (7.11-7.18). Ως προς αυτό, στους Πέρσες, εμφανίζεται η Άτοσσα να
δικαιολογεί τις πράξεις του γιου της, θεωρώντας τις αποτέλεσμα κακής επιρροής
φίλων που τον κατηγορούσαν για δειλία (στ. 754-758), χωρίς να αναφέρεται τίποτα
από τα παραπάνω.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Εν κατακλείδι, ο Ηρόδοτος στις Ιστορίες του κατέγραψε με ακρίβεια και κάθε

λεπτομέρεια ιστορικά γεγονότα, για να μην ξεχαστούν. Επιχείρησε να τα
αιτιολογήσει και να σκιαγραφήσει τους χαρακτήρες των πρωταγωνιστών που
συνετέλεσαν στη διαμόρφωση του ιστορικού γίγνεσθαι, υπό το πρίσμα του
θεολογικού υποβάθρου της κοσμοθεωρίας του, που αποτέλεσε το ενιαίο πλαίσιο της
ανάλυσης του έργου του.10 Ο Αισχύλος, από την άλλη, με την τραγωδία του θέλησε
να διδάξει πώς λειτουργεί το σύστημα της ύβρεως, προσωποποιημένο στον Ξέρξη,
δημιουργώντας μία πλοκή, η οποία εξυπηρετούσε τον σκοπό αυτό. Έτσι, ο Ξέρξης, το
τραγικό πρόσωπο του δράματος, συγκεντρώνει πάνω του τα χαρακτηριστικά του
ανθρώπου που υπερέβη το μέτρο, προκαλώντας τη θεία τιμωρία -η οποία επεβλήθη
προς αποκατάσταση της κοσμικής ευταξίας- ώστε να αποτελέσει διαχρονικό
παράδειγμα προς αποφυγή.11

9
Murray 1993: 114.
10
Τσακμάκης 2001: 372, 377.
11
Ανδριανού 2001: 55.

8
 ΠΗΓΕΣ

Αισχύλος, 2018, Πέρσες, μτφρ. Μουλλάς, Π., Αθήνα: Εκδ. Στιγμή.

Αριστοτέλης, 2008, Ποιητική (Βιβλίο 9), μτφρ. Λυπουρλής, Δ., Θεσσαλονίκη: Εκδ.
Ζήτρος, στο Ψηφίδες για την Ελληνική Γλώσσα, Μνημοσύνη, Ψηφιακή Βιβλιοθήκη
της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, διαδικτυακά διαθέσιμο στο
https://www.greek-
language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/index.html?author_id=122
(τελευταία πρόσβαση: 07/12/2020).
Ηρόδοτος, 1993, Ἱστορίαι, Ερατώ - Πολύμνια (Βιβλίο Η΄, Πολύμνια), μτφρ.
Σπυρόπουλος, Η., Αθήνα: Εκδ. Γκοβόστη, στο Ψηφίδες για την Ελληνική
Γλώσσα, Μνημοσύνη, Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας,
διαδικτυακά διαθέσιμο στο https://www.greek-
language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/index.html?author_id=153
(τελευταία πρόσβαση: 07/12/2020).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ανδριανού, Ε., 2001, «Ο Αισχύλος και η Μετάβαση της Τραγωδίας από την Αρχαϊκή
στην Κλασική Φάση της», στο Ανδριανού, Ε. & Ξιφαρά, Π., Αρχαίο Ελληνικό
Θέατρο. Ο Δραματικός Λόγος από τον Αισχύλο ως τον Μένανδρο, Πάτρα: ΕΑΠ,
σελ. 47-68.
Γεωργουσόπουλος, Κ., 1982, «Ο κώδικας της Ύβρεως», στο Κλειδιά και Κώδικες
Θεάτρου, 1. Αρχαίο Δράμα / 2 Δοκίμιο, Αθήνα: Εκδ. Εστία, διαθέσιμο στον Ψ.Α.
ΕΑΠ.
Τσακμάκης, Α., 2001, «Ιστοριογραφία-Πολιτικές Πραγματείες και Φυλλάδια», στο
Αλεξίου, Ε., κ.α., Γράμματα Ι: Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία, Τόμος
Α΄: Αρχαϊκή και Κλασική Περίοδος, Πάτρα: ΕΑΠ, σελ. 367-410.
Herrington, J., 1988, Αισχύλος, μτφρ. Γιούνη, Μ., Θεσσαλονίκη: Εκδ. Βάνιας.
Lesky, Α., 2015, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, μτφρ. Τσοπανάκης, Α.,
Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Κυριακίδη.
Murray, G.,1993, Αισχύλος, ο Δημιουργός της Τραγωδίας, μτφρ. Μανδηλαράς, Β.,
Αθήνα: Εκδ. Καρδαμίτσα, διαθέσιμο στον Ψ.Α. ΕΑΠ.
9