O nama

EXPEDITIO, Centar za razvoj arhitekture i brigu o nasljeđu iz

Kotora, postoji od 1997. godine.
Do sada smo realizovali desetak projekata i nekoliko manjih akcija u
oblasti istraživanja arhitekture i graditeljskog nasljeđa.
Organizacija broji oko 220 članova.
Od 2003. EXPEDITIO je i Regionalni centar javnog zastupanja za
Boku Kotorsku.
Više o nama na sajtu : www.expeditio.org

O projektua
Danas u Crnoj Gori postoji preko 50 gradova i utvrdenja iz srednjeve-
kovnog perioda, ali je samo manji broj dostupan i poznat stanovništvu
i turistima. Ovakav potencijal na tako malom prostoru je prava ri-
jetkost. Nažalost, dosadašnje aktivnosti oko upoznavanja javnosti sa
ovim velikim kuturnim, istorijskim i graditeljskim resursom nisu bile
dovoljne, kao ni konkretno djelovanje na terenu koje bi ove gradove
zaštitilo od daljeg propadanja.

Osnovni cilj ovog projekta je prezentovanje i popularisanje SREDN-

JEVJEKOVNIH GRADOVA CRNE GORE kao nedovoljno poznatog
dijela crnogorske baštine i prepoznavanje ovih lokaliteta kao jedinst-
vene i turisticki atraktivne kulturne maršrute.

Kao osnova za projekat korišcena je knjiga Pavla Mijovica i Mirka Ko-

vacevica “Gradovi i utvrdenja u Crnoj Gori”, Beograd-Ulcinj, 1975.
godine. Od prof. Mirka Kovacevica smo dobili podršku za izradu ovog
projekta, i saglasnost da dio materijala iz knjige i njegovog magistar-
skog rada koristimo kao osnovnu, polaznu dokumentaciju.

Izložbu “Srednjevjekovni gradovi Crne Gore” prate i:

- publikacija “Srednjevjekovni gradovima Crne Gore”

- poster/mapa srednjevjekovnih gradova
- web sajt www.gradovi.cg.yu

Očekujemo da će ovaj projekat imati uticaja na širu javnost u procesu

širenja svijesti o vrijednostima tradicije i nasljeda i mogucnostima
njihovog korišcenja u cilju razvijanja eko i kulturnog turizma Crne
Gore. Takodje, ocekujemo da ce ovaj projekat predstavljati zamajac u
pokretanju daljih aktivnosti vezanih za aktiviranje lokaliteta Sredn-
jevekovnih gradova Crne Gore, bilo u smislu daljeg promovisanja ili
putem konretnih projekata revitalizacije.

Priprema izložbe: Fotografije:

EXPEDITIO EXPEDITIO, Stevan Kordić, Miloš Stanić,
Centar za razvoj arhitekture i Zorica Tomanović, Nikola Carević
brigu o nasljeđu, Kotor, Crna Gora Fotografije iz magistarskog rada
expeditio@cg.yu prof. Mirka Kovacevica
www.expeditio.org «Srednjovekovni gradovi na teritoriji SR Crne
Gore - Problemi postanka i razvoja odbram-
Donatori projekta: bene arhitekture»
UNDP, Program za razvoj
Ujedinjenih Nacija Crteži:
Rockefeller Brothers Fund Preuzeti iz knjige «Gradovi i utvrđenja u Crnoj
Gori»

©2004 expeditio

Zahvaljujemo se i Skupštini Republike Crne

Gore koja je ovaj projekat djelimično pomogla
2002. godine, u njegovoj prvoj fazi realizacije.
 Srednjevjekovni gradovi

Legenda

utvrđeni grad
Tip utvrđenja

manje utvrđenje

manastirski kom-
pleks

očuvan, obnov-
ljen
Očuvanost

vidljivi ostaci

ruševina, malo
ostataka

kolski put
Dostupnost

vodom

pješačka staza

Mapa srednjevjekovnih gradovaa

 Kotor

otor je jedan od srednjo- grad je već tada zauzimao današnju

K vjekovnih gradova u kome

su se urbana struktura
i kontinuitet života održali na
površinu, a njegov fortifikacioni
sistem nastajao je postepeno u peri-
odu od IX do XIX vijeka. Najstariji
najbolji način. Po površini koju zah- vidljivi djelovi srednjovjekovnih be-
vataju njegovi bedemi on je najveći dema sačuvani samo na dva mjesta u
srednjovjekovni grad u Crnoj južnom dijelu grada, prema moru i
Gori. kod sjevernih gradskih vrata. Ostatak
bedema u priobalnom pojasu, kao i
Još uvijek u nauci nije riješeno pi- bedemi u brdu, svoj današnji izgled
tanje da li se današnji Kotor nalazi na dobili su u mletačkom periodu.
mjestu antičkog Acruvium-a. Kao
Dekadaron ili Dekadoron današnji
Kotor se javlja kod Ravenskog geo-
grafa u IX vijeku, kada je pripadao
Vizantiji. Vizantijska vladavina
prisutna je, stvarno ili nominalno,
sa prekidima, na ovom području sve
do kraja XII vijeka. Donji Kotor su
841. godine opustošili Saraceni, što
opisuje car Konstantin Porfirogenit
u X vijeku kada ga naziva Dekatera.
Krajem X vijeka grad je spalio car
Samuilo. Kotor je ušao u sastav
Duklje u drugoj polovini XI vijeka,
i po vizantijskom istoričaru Skilici,
kralj Mihailo je imao dvor u njemu.
Šesdesetih godina XII vijeka Ko-
tor počinje da nastupa u spoljno-
političkim odnosima samostalno.
Pod vlast Nemanjića potpao je 1186.
godine, i tokom skoro dva vijeka detalj gotičkog portala sa palate Beskuća
njihove vladavine imao je veliku na-
klonost vladara i povlašćeni položaj Kotor je uglavnom zadržao ur-
u državi. Nakon Nemanjića nastupa banu matricu oformljenu u sredn-
period vladavine ugarsko-hrvatskog jem vijeku. Mreža ulica nepravilna je
kralja (1371-1384) a zatim bosansk- i vrlo razuđena. Unutar zidova nema
og kralja Tvrtka (1384-1391). Kratak mnogo sačuvane srednjovjekovne
period samostalnosti Kotora traje arhitekture prije mletačkog perioda.
do 1420. godine kada se grad stavlja U najstarijoj knjizi kotorskih notara,
pod vlast Mletačke republike koja će koja obuhvata period od 1326. do
trajati skoro četiri vijeka. Najveći 1337. godine, unutar bedema pominje
prosperitet Kotor je doživio u se ukupno 17 crkava i samostana.
periodu od XII do prvih decenija Danas je sačuvano njih 6: katedra-
XV vijeka. la sv. Tripuna, sv. Luka, sv. Marija od
rijeke ili Koleđata, Sv. Pavle, sv. Ana
Položaj Kotora u dnu zaliva iz- i sv. Mihailo. Od profane arhitekture
vanredan je za luku koja je zaklonjena sačuvani su samo djelovi starijih
od svih jakih vjetrova, pa je to najvje- zgrada uklopljeni u nova zdanja, i to
rovatnije bio jedan od najvažnijih najviše u ulici koja se pruža od sjever-
razloga za nastanak prvog naselja. nih ka južnim gradskim vratima, pod
Na primjeru Kotora se najbolje vidi samim brdom, kao i ostaci palata po-
kako su do maksimuma iskorišćeni rodica Buća i Drago.
svi mogući prirodni uslovi za post-
avljanje grada i njegovu odbranu:
položaja pored mora, dvije tekuće
vode (rijeka Škurda sa juga i izvor
Gurdić sa sjevera) u donjem dijelu
grada, dok je gornji dio utvrđenja
na vrhu nepristupačne litice brda sv.
Ivan (260 m) odvojenog od masiva
Lovćena dubokim rasjedom. sjeverni dio bedema u brdu

Prema podacima iz kotorskog

statuta, iz prve polovine XIV vijeka,

kadar sa zvonikom katedrale Sv. Tripuna

dio Starog grada sa bedemima

ulica iza katedrale Sv. Tripuna sa apsidom iz njenog prvobitnog romaničkog perioda gotički prozor palate Drago

detalj južnog portala latedrale Sv. Tripuna

kaštel Sv.Ivana - San Giovanni

Herceg Novi
odine 1382. kralj Tvrtko
G je počeo podizati novi grad
na teritoriji župe Dračevice.
On ga je nazvao Sv. Stefan ali je grad
odmah prozvan Novi i to ime mu je
ostalo. Docnije je po Hercegu Stjepa-
nu dobio naziv Herceg Novi. Poslije
smrti Tvrtkove 1391. godine Novi je
držao Sandalj Hranić sve do 1435.
godine, a od zatim do 1466. godine
Herceg Stjepan. Hercegov sin Vlatko
je već 1475.godine morao braniti
grad od Turaka. Krajem 1481. go-
dine Turci su prvi put zauzeli Herceg
Novi, i držali su ga dvjesta godina, sa
malim prekidima u periodu od 1538-
1539. godine, kada su grad osvojili
Španci.
Grad se u početku sastojao iz dva
dijela «tvrđave na vodi i tvrđave
na brijegu».
Danas se ostaci srednjovjekovnih
zidova mogu vidjeti tek ponegdje
na dijelu utvrđenja kod mora.
pogled na dio Starog grada sa Kanli kulom
Zidovi i kule prema moru, od Forte
mare preko Mezalune, pripadaju najs-
tarijoj sačuvanoj gradnji na ovome
prostoru. Po pisanim izvorima
najstarija gradnja u Herceg Novom
izvođena je 1382. godine, međutim,
analiza zidanja donjih djelova Meza-
lune, dijela bedema sa dvije kule i
njihov opšti sklop u vezi sa ostacima
u moru, navodi na pomisao da su zi-
dani dosta prije 1382. godine.
Možda je sa ove lokacije vršen
prevoz do Rosa u rimsko vrijeme
(ili nešto kasnije), pa je kralj Tvrtko
koristio razorene i zapustjele ostatke
jedne ovakve stanice da izgradi svoj
grad. Nije takođe isključeno ni to da
se ovdje radi i o ostacima Traiectus-a.
Ostali zidovi, kule i kapije su
uglavnom iz turskog i mletačkog
vremena. Kanli kula je iz turskog
perioda, kao i kapije prema zapadu
i istoku, a Forte mare je iz kasnijeg
mletačkog perioda.
 srednjevjekovna polukružna kula kod gradskih vrata

srednjevjekovna kula Mezaluna

utvrdjenje Španjola - 16. vijek

Žanjica-Mala Gospa

tvrđeni manastirski kom- ostacima fresaka na zapadnoj fasadi i

U pleks Mala Gospa nalazi se

na malom kamenom ostrvu
kod uvale Mirište, nedaleko od rta
okulusom sa gotičkim motivima, kao
i stambeno-ekonomske prostorije i
bistijerna za vodu.
Arza, na Luštici.
Manastir ima malo pristanište,
U arhivskim izvorima prvi put se koje je zajedno sa cijelim kom-
pominje 1508. godine kao sv. Marija pleksom nedavno obnovljeno.
«de Sagnic». Vrijeme nastanka ovog
manastirskog zdanja nije poznato, ali
prema arhitekturi crkve i obimnih zi-
dova može se zaključiti da potiče iz
XV vijeka.

Manstriski kompleks opasan je

odbrambenim zidovima sa jednom
okruglom ugaonom kulom sa
puškarnicama. Unutar kompleksa
nalaze se: jednobrodna crkvica
posvećena Vavedenju Bogorodice, sa

pogled iz uvale Mirišta na Malu Gospu, Mamulu, Prevlaku i Arzu

Đurđevac
staci utvrđenja Đurđevac

O nalaze se na teritoriji Po-

bora, iznad Budve.

Utvrđenje Stefanica ili Đurđevac

pominje se prvi put 1424. godine.
U Vučitrnu je 1426. godine potpisan
ugovor između Đurađa Brankovića i
Mlečana u kome se kaže da je tvrđavu
Đurđevac podigao Stefanica, sin
Đurđa Đuraša. Po ovim ugovorima
tvrđava treba da se sruši jer je na
terenu Mlečana. Đurđevac je izgleda
srušen tek 1435. godine. U XVI vi-
jeku pominje se crkva na Đurđevcu,
koja je vjerovatno već u XV vijeku
morala tu da postoji zajedno sa
zamkom i utvrdama. Kako izgleda,
Đurđevac je pored vojnog imao i
naglašen stambeni karakter.

Pristup utvrđenju je sa sjeverne

strane od Stanjevića, uz vrlo strmu
liticu. Po ostacima na terenu može
se zaključiti da je Đurđevac bio
samo manji utvrđen zamak.

Danas je utvrđenje u ruševnom

stanju i samo na nekim mjestima se
mogu identifikovati ostaci odbram-
benih zidova kao i jedne kule na
najvišoj tački. Unutar utvrđenja
nalaze se i ostaci manje jednobrodne
crkve posvećene sv. Đorđu, podig-
nute između 1424. i 1425. godine,
po kojoj je možda utvrđenje i dobilo
ime.

U blizini utvrđenja nalazi se man-

astir Stanjevići, značajan duhovni i
politički centar Crne Gore u XVIII
vijeku, u kome je školu pohađao Pe-
tar Prvi Pertović i u kome je 1798.
godine izglasan prvi Crnogorski
zakonik.

pogled na Đurđevac iz manastira Stanjevići


ajstariji do danas poznati
N pomen Risna (Rizona) je
u IV vijeku p.n.e. Risan
(Rhizon) je bio glavna tvrđava u
državi Ilira, u koji se bila sklonila
Teuta. U Rimskom periodu Risan
se pominje pod imenom Rhizinium
kao oppidum civium Romanorum.
Za vrijeme najezde Avara i Slovena
Risan je opustio. Posljednji put se
episkop u Risnu pominje 595. go-
dine. Car Konstantin Porfirogenit
ubraja Risan u naseljene travunijske
gradove, dok pop Duljanin Rissena
smatra župom.
Kao grad Risan nije imao u sred-
njem vijeku onu važnost kao u
antičkom periodu kada se cijela
Boka zvala Sinnus Rhisonicus i
kada su kroz Risan prolazila dva
rimska puta. Sredinom XV vijeka
Gradina
Risan
Risan se pominje kao grad Hercega
Stjepana. Godine 1466. Mlečani su
nudili Hercegu Stjepanu za njegova
dva grada u Boki Kotorskoj (Risan i
Novi) ostrvo Brač i palatu u Splitu.
Risan su zajedno sa Novim uzeli
Turci od Vlatka, sina Hercega Stj-
epana 1482. godine.
U današnjem gradiću Risnu nema
elemenata za koje bi se mogao vezati
srednjovjekovni grad. Risan pored
mora je vjerovatno bio samo nas-
elje. Međutim, na brdu Gradini
iznad poznatog lokaliteta Carine
nalazi se utvrđenje sa ostacima
ilirsko-grčke akropole, kao i sred-
njevjekovnim i turskim slojem.
Položaj ovog utvrđenja je vrlo do-
bar, naročito za kontrolu puta Ri-
san – Onogošt, a i sam vrh brda je
nepristupačan.
Perast
erast je smješten naspram
P tjesnaca Verige, na jednom
od strateški najvažnijih
položaja Boko Kotorskog zaliva.
Smatra se da je ime Perast došlo
od ilirskog plemena Piruste. Iznad
grada se nalaze ostaci rimskog puta
koji je vodio iz Risna za Agruvi-
jum pa je moguće da je na mjestu na
kome se danas nalazi tvrđava posto-
jala manja rimska tvrđava castrum.
Unutar tvrđave nalazila se crkva Sv.
Krsta koja se datira u IX vijek,
po kojoj je tvrđava i dobila ime. U
srednjem vijeku Perast je bio dio Ko-
torske opštine, i zajedno sa Kotorom
imao značajnu ulogu za vrijeme vla-
davine Nemanjića ovim prostorima.
Perast se 1365. godine među prvim
gradovima u Boki stavlja pod vlast
Mletačke republike, zadržavajući
određenu autonomiju u upravi. Grad
postaje samostalna opština 1571.
godine i u periodu XVII i XVIII
vijeka doživljava najveći uspon.
Izgleda da Perast nije ni u zre-
lom srednjem vijeku ni kasnije bio
u potpunosti utvrđen. Peraštani su
vijekovima kontrolisali Verige i put
za Kotor sa tvrđave sv. Krsta, os-
trva sv. Đorđa i utvrđenja Gospe od
Anđela, međutim nepostojanje kon-
tinualnih bedema oko grada bio
je veliki problem koji su Peraštani
bezuspješno težili da riješe. Tvrđava
sv. Krsta podignuta je u drugoj po-
lovini XVII vijeka, međutim moguće
je da su izvjesni njeni djelovi i stariji.
Zna se sa sigurnošću da od XVI
vijeka odbrambeni sistem Per-
asta čine: tvrđava sv. Krsta na
najvisočijoj tački gada, sistem od
10 kula, raspoređenih na različitim
lokacijama u samom gradu, kao i
utvrđene ulice i kuće. Najstarija
peraška kula u izvorima se pominje
početkom XVI vijeka, a najmlađa je
nastala poslije peraškog boja 1654.
godine.
Podaci do kojih se došlo posljed-
njih godina, tokom arhitektonskih
i urbanističkih analiza Perasta, idu
u prilog činjenici da početak raz-
voja naselja datira znatno prije XVI
i XVII vijeka, i da je dio današnje primjer utvrđene ulice
matrice naselja srednjovjekovni.
tvrđava Sv. Krst

ostoji mišljenje da je Sveti
P Stefan Porfirogenitov «Novi
grad» jer se nalazi naspram
Starog rada – Budve. Međutim, ne
postoji za sada nikakva ozbiljnija in-
dicija koja bi opravdala ovakve pret-
postavke o starosti Svetog Stefana.
Čak ni njegov prvi pomen u XV
vijeku nije sasvim jasan. Ovo mjesto
se prvi put pominje 1442. godine,
kada je jedan dio Paštrovića, pod
vođstvom Radiča Paštrovića i nje-
gove braće, iz tvrđave blizu morske
obale pružio otpor Stevanu Vukčiću,
bosanskom velikom vojvodi, koji je
tada pridobio Crnojeviće i ovladao
Gornjom Zetom. Ovi istorijski po-
daci se mogu odnositi jedino na Sveti
Stefan.
I po predanju je Sv. Stefan - središte
Paštrovića podignut krajem XV ili
početkom XVI vijeka. «Dvanajest
Paštrovskih plemena su prvobitno
u gradiću sagradili po jednu kuću
u koju bi se sklanjali žene i djeca
u slučaju neprijateljskog napada.
Vremenom su ovdje Paštrovići
podizali magazine, kuće i crkvice.
Skoro svaka kuća ima u prizem-
lju magazin, u kojima su vlasnici
držali razni mrs, najviše ulje, koje
su sa rujem, kupljenim od Crnogo-
raca izvozili u Mletke. U Svetom
Stefanu je bilo sjedište paštrovske
bankade dvije-tri stotine godine.»
Sv. Stefan
Legenda kaže da je poslije jedne
bitke sa Turcima od plijena
napravljena tvrđava. Sudeći po
zidovima utvrđenja, na kojima nema
ostataka građenja iz perioda prije
upotrebe vatrenog oružja, može se
zaključiti da je nastalo najranije u XV
vijeku. Turci su razrušili utvrđenje
u doba Kiparskog rata, a Paštrovići
su više puta tokom XVI i XVII vi-
jeka tražili od Venecije da im ga po-
digne, jer je ono za njih od životne
važnosti.
Samim tim što se nalazilo praktično
na ostrvu naselje je bilo vrlo po-
godno za odbranu. Prema kopnu
zidovi su bili nešto bolji i imali su
neku vrstu manje kule. Osim još pre-
ma istoku na drugim stranama i nije
bilo potrebe za zidovima. Naselje se
vjerovatno formiralo oko stare crkve
sv. Stefana koja se nalazi na vrhu os-
trva. U gradu postoji još crkvica sv.
Preobraženja iz 1693. godine, kao i
jedna manja na zapadnom kraju os-
trva. Ulice su izlomljene i krivudave
kao i u svim primorskim mjestima
ali ipak najveći broj ima pravac istok
– zapad zbog konfiguracije terena.
Grad je u XX vijeku iseljavanjem
preostalog stanovništva pretvoren u
hotel.
Budva
rvi pomen Budve nalazi se
P kod Sofokla u V vijeku
prije naše ere. Kod Plini-
ja se grad pominje kao «orpidum
civium Romanorum... Butuanum»,
dok iz doba velike seobe naroda
nema istorijskih podatka o njegovoj
prošlosti.
Može se reći da je Budva jedan
od rijetkih antičkih gradova koji
nije propao početkom VII vijeka.
Car Konstantin Porfirogenit bilježi
da su Arabljani 840-841. godine, u
vrijeme vizantijske vlasti u Budvi,
napali i opustošili grad. 840. go-
dine , prema sačuvanom natpisu,
izgrađena je crkva Sv. Marija de
puncta. Četrdesetih godina XI vije-
ka, župa Čučeva sa Budvom pripala
je Radoslavu sinu kneza Vojislava, a
poslije 1078. godine župu Grbalj sa
Budvom dobio je Bodin na upravu.
Između 1184. i 1186. godine Budva je
potpala pod vlast Nemanjića koji su
je držali do sredine XIV vijeka, kada
prelazi pod vlast Balšića. Od 1392.
do 1396. godine Budvom je vladao
Radič Crnojević, a od 1396. do 1398.
godine Sandalj Hranić. Od San-
dalja Hranića Budvu je oteo Đurađ
Stratimirović, a poslije njegove smrti
zauzimaju je Mlečani. Mlečani ustu-
paju grad 1403. godine Balši III koji
ga drži sa malim prekidom do 1419.
godine, kada ga ponovo uzimaju
Mlečani. Do 1442. godine, kada je
potpala pod vlast Venecije, jedno vri-
jeme Budvu je držao i despot Đurađ
Branković. U ovo vrijeme stolovao
je i mitropolit zetski u kastelu starog
grada Budve.
Čitava stara Budva nalazi se na
poluostrvu. Veza sa kopnom je na
zapadnoj strani; citadela – kastel Sv.
Marije – na uzvišenju prema jugu, a
pristanište sjeverno od grada, gdje je
dio starog urbanog jezgra
svakako od uvijek i bilo, s obzirom
na relativnu zaklonjenost položaja.
Kastel Sv. Marije nalazi se na
manjem uzvišenju na stijeni, i od
najstarijih vremena korišćen je kao
mala tvrđava. Najstariji ostaci koji se
danas vide su dio bedema sa kapijom
i djelovi crkve S. Maria de Castello,
koji pripadaju vremenu od XII-XIV
vijeka.
Obimni zidovi iz najstarijeg
perioda su relativno tanki, i svi su
(osim onih iz mletačkog vremena)
vertikalni i bez skarpi. Prema sjeveru
i istoku imali su zupce i strelnice
dosta nisko postavljene, kasnije za-
tvorene i prilično nadzidane. Zupci
kao i otvori između njih su bili širine
od 105 do 110 cm, tako da sigurno
potiču sa početka srednjeg vijeka, a
možda i ranije. Vrlo je vjerovatno da
je zid sa ovako nisko postavljenim
zupcima i strelnicama činio pr-
vobitno prvu odbrambenu liniju,
iza koje se tek na jednom manjem
odstojanju nalazio glavni bedem, i da
je kasnije, usled potrebe proširenja
gradskog prostora, nadziđivanjem
ovaj zid postao glavi odbrambeni
objekat. Istočni i djelimično sjeverni
zid imaju šetnicu na konzolama, koja
je nešto kasnija, ali još uvjek iz vre-
mena srednjeg vijeka. Kod obije veće
gradske kapije prema sjeveru i zapa-
du postoje mašikule, a ostaci i nad
starim vratima za kastel sv. Marije.
Veće izmjene pretrjeli su jedino
kula Gradenigo, koja u jezgru ima os-
tatke antičke arhitekture ali je spolja
dozidana u mletačkom periodu, kao i
sjeverna strana kastela.
Stari grad Budva je obnovljen
posle velikih oštećenja u zeml-
jotresu 1979. godine.
godine
Sv. Marija in Punta
Nehaj

aj – Nehaj ili Nehaj, kako grada, nalazi se crkvica Sv. Dimi-

H se sreće u najstarijim doku-

mentima, nalazi se na oko
10 km sjeverozapadno od Bara. Grad
trije svakako zidana prije utvrđenja.
U osnovi je grad koncipiran za
borbu vatrenim oružjem. Ima ok-
se nalazi na stjenovitom brdu, malo rugle kule i vrlo mnogo puškarnica iz
povučenom od mora ka planini Sozi- kasnijeg perioda. Nad skoro vertikal-
ni na 230 m nadmorske visine. nim stijenama na krajnjem istočnom
dijelu nalazi se barutana. Čitav južni,
Najstariji pomen Nehaja je iz viši dio grada i dio prema ulazu is-
1542. godine. U jednom izvještaju iz punjen je stambenim objektima. Ovi
1555. godine gdje se govori da grad djelovi bi mogli biti i nešto stariji od
leži između Bara i Paštrovića, na- sjevernog.
lazi se i podatak da su ga tada čuvala
samo dva vojnika i jedan tobdžija.
Još kasnije, 1558. godine navodi se
u drugom izvještaju da u slučaju pogled na grad iz manastira Ratac
potrebe grad može da primi 900
ljudi. Na najstarijoj poznatoj graviri
Bara iz 1550. godine vidi se u gorn-
jem lijevom uglu. Ima mjesta pret-
postavci da je nastao možda krajem
XV vijeka.

Grad je vrlo nepristupačan sa svih

strana osim sa zapada, gdje se nalazi
i ulaz. Kod samog ulaza, u kome se ulazna kapija
mogu uočiti tri faze gradnje, ima nak-
nadno prizidanu cisternu za vodu. Na
prilaz tvrđavi
najvišoj tačci brda, koja je u okviru

ostaci kule

ostaci manastira Crnojevića
plan manastira iz XVII vijeka
staci utvrđenog manastir-
O skog kompleksa se nalaze
na morskoj obali, na jed-
nom rtu između Bara i Sutomora.
Ratac se prvi put pominje 1247.
godine ali je sigurno da je i ranije
postojao. Početkom XIV vijeka kralj
Milutin potvrđuje poveljom darove
svoje majke, kraljice Jelene manastiru.
Tokom XIV vijeka manastir se češće
pominje u Dubrovačkom arhivu. U
ovo vrijeme na Ratcu se najviše gra-
dilo. Izgleda da je manastir napušten
poslije jedne turske pljačke 1532. go-
dine, a razoren je 1571. godine.
rednjovjekovni ostaci Cetin-
S ja mogu se danas identifiko-
vati u cenralnoj zoni grada:
na Ćipuru, na kome se nalaze ostaci
Manastira Crnojevića, i na mjestu
novog Cetinjskog manastira, nastalog
na ruševinama dvora Crnojevića.
Ivan Crnojević je, povlačeći
se pred Turcima, 1482. godine na
Cetinju sagradio dvor, a dvije go-
dine kasnije 1484. Manastir Rođenja
Bogorodice, u koji je prenio sjedište
Zetske mitropolije.
Dvor Crnojevića nije sačuvan.
Ruševine dvora pominju se sve do
sredine sredine XVII vijeka. Vladika
Danilo Petrović je 1701. godine
na njegovim ostacima sagradio
novi Cetinjski manastir. O izgledu
dvora možemo suditi samo na osn-
ovu gravire iz Oktoiha petoglasnika,
Ratac
Najstarija građevina na Ratcu je crk-
va C podignuta najvjerovatnije početkom
XI vijeka, koju moguće da je graditelj
sv. Luke u Kotoru imao kao uzor. Ka-
pela A je romanička građevina nastala
u drugoj polovini XII ili prvoj polovini
XIII vijeka. Nedovršena bazilika B,
sa čijim zidanjem je započeto sredinom
XIV vijeka, trebala je da bude najveća
crkvena građevina u kompleksu pa i
bližoj okolini, uključujući srednjovjekov-
ni Bar. Klaustar je podignut je uz crkvu,
u XII ili XIII vijeku, sa kulom G, koja
je u odbrani manastira igrala značajnu
ulogu.
pristup kompleksu
unutrašnjost nedovršene bazilike
Cetinje
štampanog na Cetinju krajem 1494.
godine, gdje se dvorac prikazuje
kao utvrđena građevina, tipično
feudalno utvrđenje sa visokim od-
brambenim zidovima, kulama i
osmatračncama.
Manstir Crnojevića na Ćipuru
su do temelja porušili Turci 1692.
godine. Plan manastira prije rušenja
napravio je mletački inženjer Đovani
Fancesko Barbieri. Iz sačuvanog pla-
na manastira vidi se da je i on imao
karakter utvrđene cjeline. Na
mjestu porušenog manastira knjaz
Nikola je 1886. godine podigao
dvorsku crkvu. Danas su oko po-
menute crkve ostaci manastira nakon
arheoloških istraživanja konzervirani
i prezentovani.
dvor Crnojevića na graviri iz oktoiha petoglasnika
novi cetinjski manastir na mjestu dvora Crnojevića
Bar

tari Bar, najveća urbana

S cjelina u ruševinama u
Crnoj Gori, nalazi se na
oko 3.5 km sjeveroistočno od Novog
Bara.

U istorijskim izvorima Stari Bar

se prvi put pominje u X vijeku
pod imenom Antibareos, ali se pret-
postavlja da je naselje na ovom mjestu
postojalo i ranije i da se kao obnov-
ljeni rimski kastrum javlja u VI
vijeku. Do sredine XI vijeka bio je
u vlasti Vizantije, a od 1042. godine
potpada pod vlast Zete i u njemu
je zetski kralj Mihailo 1067. godine
dobio priznanje kraljevske titule.
1089. godine, kralj Bodin je Barsku
episkopiju uzdigao u rang arhiepis-
kopije. Od 1160. do1183. godine
Barom ponovo vladaju Vizantinci, a
od 1183. pa sve do XIV vijeka, kada
prelazi u ruke Balšića, nalazio se u
sastavu države Nemanjića. 1443. go-
dine ga preuzimaju Mlečani, a 1571.
Turci pod kojima će ostati sve do
1878, kada ga oslobađaju Crnogorci.
U ovim posljednjim borbama pret-
prpio je teška razaranja brojnih ob-
jekata koji su pretvoreni u ruševine.
Od tog vremena grad nije obnavljan,
već se život iz njegovih ruševina pre-
selio u podgrađe.

Stari Bar
 Na krajnjem sjevernom dijelu pr-
vobitnog srednjevjekovnog Bara,
nalazila se moćna tvrđava, poznata
pod imenom Tatarovica koja je
imala vojni karakter. U grad se ula-
zilo kroz dvije kapije, koje zajedno
sa kulama pripadaju najranijem
periodu života grada i potiču iz IX-
XI vijeka. Najnovija proširenja grada
izvedena su tokom XV i XVI vijeka
za vrijeme Mlečana. Za razliku od
ranijih srednjevjekovnih visokih i
tankih bedema, odbrambeni zidovi,
podignuti u periodu mletačke vlada-
vine, niži su i deblji sa zakošenom
spoljašnjom stranom (eskarpom),
sa moćnim ugaonim kulama-bas-
tionima namijenjenim za smještaj
topova i snažnom ulaznom kapijom.
Ovakav način gradnje prilagodjen je
upotrebi vatrenog oružja i novom
načinu ratovanja.

Današnja mreža ulica se sastoji

od uskih, krivudavih ulica, često
prilagođenih samoj konfiguraciji
terena. U najstarijem dijelu može
se naslutiti izvesna pravilnost ulica
koja je možda ostatak eventualnog
antičkog ili nešto kasnijeg sistema or-
togonalnih ulica. U gradu je ispred
značajnih sakralnih objekata formi-
rano nekoliko trgova nepravilnih
osnova.

U Baru je bilo nekoliko većih

srednjevjekovnih sakralnih ob-
jekata među kojima su se isticale:
crkva Sv. Teodora, (IX - XI v.), koja
je tokom XII ili XIII v. prepravljena
u crkvu Sv. Đorđa; crkva Sv. Nikole,
odnosno Sv. Marka iz XIII vijeka;
crkva Sv. Venerande iz XIV–XV vi-
jeka; crkva Sv. Katarine iz XIV vijeka
podignuta na svodu iznad ulice. stepeništem. Krovni pokrivač bila je
šindra, klis, škriljac i ćeramida.
Stambene zgrade su podignute
na malim odstojanjima, tako da su U gradu su postojale i veće palate
gradile veće blokove. Objekti su od javnog i društvenog značaja,
zidani od obrađenog kamena kao što su palata opštine, kneževska
obično na sprat, mada se mogu sresti palata i dr. Na izvjesnom broju pal-
i zgrade sa više spratova. U prizemlju ata uočavaju se arhitektonski detalji
se nalazila konoba u koju se ulazilo različitih stilova, počev od pozne
sa nivoa ulice. Ako je u zgradi posto- gotike i renesanse pa do tipičnih ori-
jala citerna za vodu, ona se obično jentalnih motiva. Nekoliko zgrada
nalazi ispod poda konobe. Za gornje javnog karaktera nastalo je u tursko
spratove je postojao poseban ulaz sa vrijeme- amam, barutana i sat-kula.

Stari Bar sa podrgađem

Ulcinj

lcinj pominju Tit Livije XIII vijeka su ostaci veće ckrvene

U i Plinije Stariji, krajem

stare i u I vijeku nove ere.
Plinije govori da se Olcinium prvobi-
tno zvao Colchinium i kaže se da je
oppidum civium Romanorum. Kod
Ptolomeja, u II vijeku nove ere, grad
se pominje kao Оύλίиυου. Car Kon-
stantin Porfirogenit pominje Ulcinj
pod imenom Helcynio, a u papskim
gulama iz XI i XII vijeka grad se po-
minje pod različitim imenima (Ulci-
ni, Dulcinium, Licini, Dulcignum). U
vrijeme kneza Vladimira car Samuilo
(976-1014) uzalud je opsjedao Ulcinj.
Nemanja je grad zauzeo1183.godine.
U XIII vijeku u Ulcinju je prvo sto-
lovao Đurađ sin kralja Vukana, a
kasnije sestra kraljice Jelene, Marija
«domina Ulcinii». I Jelena Anžujska,
žena kralja Uroša I, živjela je kao
udovica u Ulcinju. Udovica cara
Dušana, takođe Jelena, gospodarila
je jedno vrijem Ulcinjom. U njemu je
stolovao i umro Đurađ Stracimirović
Balšić (1385-1403). Poslije njegove
smrti Ulcinj odmah uzimaju Mlečani
od njegovog sina Balše III i vraćaju
mu ga tek 1412. godine. Poslije smrti
Balše III (1421) i borbi njegovog
nasljednika Stefana Lazarevića za
nasljeđe sa Mlečanima, 1423. godine
Ulcinj uzima Mletačka republika.
Turci definitivno ovladavaju Ulcin-
jom 1571. godine.
građevine u donjem dijelu grada.
Crkveni objekti koji su pripadali
srednjem vijeku su još i ostaci ispod
osmougaone turske barutane, kao i
jedan objekat u blizini citadele koji
u podrumskim prostorijama ima os-
tatke živopisa i koji je vjerovatno bio
biskupski dvor, kao i jedan veći ob-
jekat sa arkadama prema moru, koji
je možda bio gradska loža ili knežev
dvor. Stambeni objekti iz ovog peri-
oda vrlo rijetko su očuvani u sprato-
vima ali ih ima prilično u prizemljima
postojećih zgrada. Najveći dio grad-
skih bedema, kako prema moru tako
i na citadeli iz mletačkog je perioda,
zajedno sa nekom vrstom donžon
kule, nazvanom «kula Balšića», koja
bi možda mogla da potiče čak i iz
ovog perioda. Iz turskog perioda
potiču neki vojni objekti u citadeli i
gornjem dijelu grada, djelovi bedema,
barutane i brojni stambeni objekti.

Grad se nalazi na velikoj stijeni

čiji su najniži djelovi skoro na
samoj obali. Citadela je na najvišem
dijelu i sa svih strana je nepristupačna,
osim sa juga iz grada. Grad ima dvije
kapije, jednu u donjem dijelu, od
mora, a drugu od kopna, u gornjem
dijelu. Najstariji ostaci utvrđenja
iz grčko-ilirskog perioda nađeni
su u dijelu citadele. Temelji manje
crkvice u donjem dijelu grada pri-
padaju IX vijeku. Iz zrelog srednjeg
vijeka ima više ostataka: dio bede-
ma u dijelu oko citadele, četvrtasta
kula i dio bedema pored mora kao kula sa morske strane
i unutrašnji dio gornje kapije. Iz
 Donja kapija

Stari Ulcinj

alazi se na jednom manjem S obzirom na pokretne nalaze,

N ostrvu pri obali između

Bara i Ulcinja.Ove ruševine
se prvi put nazivaju Stari Ulcinj
1376. godine. Javlja se kao naselje
pod imenom Dolcigno Vecchio na
kartama venecijanskog kartofrafa
Coronellija iz XVII vijeka.
ostatke keramičkih sudova, može se
zaključiti da je ostrvo korišćeno za
život i prije srednjeg vijeka. Kao
utvrđeno mjesto svakako je postojalo
u srednjem vijeku no nije isključeno
da su ostaci obimnih zidova i stariji.

Danas na ostrvu postoje manji

ostaci bedema. Ovi ostaci nalaze se
na zapadnom i djelimično sjevernom
dijelu ostrva. Istočna i južna obala
su strme i stjenovite te i nije bilo
potrebe za građenjem odbrambenih
zidova. Pored ovih djelova obimnih
zidova postoje i ostaci unutrašnjih
građevina – manjih kuća kao i
jedne jednobrodne crkve sa ozi-
danom podzemnom grobnicom na
zapadnom kraju. Po čitavoj površini
ostrva nalaze se komadi keramičkih
sudova koji pripadaju antičkom vre-
menu.
Kom

anastir Kom se nalazi na os-

M trvu u Skadarskom Jezeru.

To je mali manastirski kom-
pleks sa jednobrodnom živopisnom
crkvicom koja je posvećena Bogoro-
dici. Najvjerovatnije da je podignut
početkom XV vijeka i to od Đurđa
i Lješa Crnojevića.
pogled sa Skadarskog jezera

U manastiru postoji nadgrobna

ploča Lješa Crnojevića koji je umro
1422. godine. Ivan Crnojević da-
ruje 1485. godine novoj zadužbini na
Cetinju imanja opustjelih manastira
Koma i Gorice.

Mjesto na kome se manastir nalazi

crkva Uspenja Bogorodice
zaklonjeno je od sjevernih vjetro-
va, a nešto je iznad vode jezera. Os-
trvo je krševito i nepogodno za život.
Manastir je postavljen na jedan mali
plato i opasan je jačim zidovima, te
se može reći da je unekoliko utvrđen,
iako izgleda da je to trebao da bude
samo ogradni zid, jer nema ostataka
ni zubaca, puškarnica i kula. Sa jugo-
zapadne strane nalaze se ostaci kon-
aka sa cisternom za vodu koji su vrlo
solidno zidani.

Manastir je relativno dobro

očuvan i njegova obnova je u
toku.

Manastirski kompleks, pogled na Skadarsko jezero i Vranjinu

Tophala

a malom ostrvu Tophali, iju formu i funkciju. Kula je

N na jugozapadnoj obali Ska-

darskog jezera, naspram
Ostrosa, nalaze se ostaci snažne kule
koja je po koncepciji slična svetogor-
skim pirgovima.
Kula je najvjerovatnije podig-
nuta u XIV vijeku, u periodu kada
su nastali manastiri na ostrvima na
Skadarskom jezeru.
Ova kula štitila je prolaz sa isto-
ka, od Skadra ostrvima na kojima je u
srednjem vijeku bilo dosta stanovni-
ka. Ona je svakako predstavljala dio
sistema odbrane ovog niza ostrva
sa manastirima – Moračnik, Beška i
Starčeva Gorica, a isto tako kontrolu
vodenog prilaza obali sa koje se izlazi
na Bogorodicu Krajinsku.
kvadratnog oblika osnove sa četiri
snažna pilastra na uglovima i još
četiri na zidovima između ovih. Ulaz
je bio na spratu. Zidana je od većih
komada lomljenog i pritesanog ka-
mena u malteru. Debljina zidova je
oko 2 m. Donji dio kule danas je do-
bro očuvan. Pored kule na ostrvu su
pronađeni, samo u temeljima, ostaci
trolisne crkve za koju se pretpostavlja
da potiče iz XII vijeka, i koja je mo-
gla biti uzor ostalim trikonhosnim
crkvama nastalim na ostrvima
Skadarskog jezera u XIV vijeku.

Od svih sačuvanih srednjo-

vjekovnih utvrđenja u Crnoj Gori
kula na Tophali ima najjednostavn-

pogled na jugoistočnu obalu Skadarskog jezera sa ostrvom i kulom Tophala

 Moračnik

anastir Moračnik nalazi se mogao biti u prizemlju ili na prvom

M na istoimenom ostrvu u
Skadarskom Jezeru. Kom-
pleks se nalazi na isturenom rtu na
jugoistočnoj strani ostrva, položen
nisko skoro do samog jezera.
spratu na kome ima samo jedan uski
otvor dok na drugom ima ostatke
većih prozora. Crkvu i kulu vezuje
jedna dosta dobro očuvana prostorija
zidana takođe od kamena.

Moračnik se prvi put pominje Kula na Moračniku je rije-

1417. godine u jednoj povelji Balše dak primjer sačuvanog objekta
III, koji manastiru poklanja gumno ovakve vrste u manstirskom kom-
soli. pleksu.

Manastirski kompleks, koji

čine crkva posvećena Sv. Bogoro-
dici, zgrada konaka, trpezarija i kula,
ograđen je kamenim zidom. Na za-
padnom dijelu zida se nalazi kapija
koja vodi do jezera i vjerovatno pr-
vobitnog pristana.

Kula je, prema ostacima na

drugom spratu, bila presvedena
krstastim svodom. Zidana je dosta
pravilno na redove, pritesanim i tes-
anim kamenom u malteru. Ulaz je

ostrvo Moračnik u Skadarskom jezeru

Starčeva Gorica

anastir Starčevo nalazi se na Kompleks manastira se sastoji iz crkve

M Starčevoj Gorici, ostrvu

pored zapadne obale Ska-
darskog jezera.
posvećene Uspenju Bogorodice, zgrada
konaka, pomoćnih objekata i ograd-
nog zida sa monumentalnom kapijom
od koje je put vodio do male uvale na
Starčevo je prema pisanim izvorima jugoistočnom dijelu ostrva i pristaništa.
najstariji manastirski kompleks Zidovi oko manastira su ovdje sačuvani
na ostrvima Skadarskog jezera. u mnogo manjoj mjeri nego na Komu, ali
Crkva, odnosno manastir, pominje za razliku od Beške, oni su ipak činili
se prije 1378. godine. Osnivanje ma-
neku vrstu utvrđenja.
nastira vezuje se za starca Makarija,
koji je kao isposnik živio na ostrvu,
po kome je ono i nazvano Starčeva
gorica. Manastir je pripadao
Balšićima. Vjerovatno je još 1540.
godine na Starčevu bilo kaluđera,
pošto je te godine na njemu sahran-
jen poznati štampar Božidar Vuković.
Manstir je u srednjem vijeku bio
jedan od većih prepisivačkih cen-
tara. Ostrvo je kasnije postalo turski
posjed.

Otpisanije bogoljubno
Da zna tvoja svetinja,
otkako udostojih se s Bogom poznati te
poradovah se veseljem duhovnim.

No zamalo i kratko bi nam videnje,

da bi ko rekao u zrcalu obraz ugledasmo,
ili u neki san tanak da sam bila snesena ...

I slušah duše tvoje bogoljubnu narav

i netelesno andeosko prebivanje
I ono od nas konacno udaljenje.

I veoma tvoje videti zaželeh prepodobije.

I tvojih medotocnih nasladiti se reci.
Ne malu od tvojih videnja
meni priploditi korist...

Ne zbog daljnjeg nam rastajanja,

i more i gaj,
ovog radi uzroka
nemoguce nam je videti svetinju ti ...

Jer željenje bogatstva i sujetna slava,

a ujedno i slasti ne ostavljaju nas,

koji su na talasima
u moru ovog sujetnog života,
uzniknuti k svetlosti cistog i netelesnog prebivanja.

Jer se pomraciše duševne oci

mukom i metežom koji je u svetu ...

I ovo sada
kao od sa nekojeg dubokog probudivši se
ushteh tvoju svetlost videti.

Jelena Balšic (1368-1443) ostrvo Starčeva Gorica u Skadarskom jezeru

Bogorodica Krajinska-Krajina

anastir Bogorodica Krajin-

M ska, poznat i pod imenom

Prečista Krajinska, nalazi
se u Krajini, na jugozapadnoj obali
Skadarskog jezera, u bilizini sela Os-
trosa.

Prvi put se crkva u Krajini

pominje krajem X vijeka u Lje-
topisu popa Dukljanina, kada je
u njoj sahranjen Petrislav, otac
kneza Vladimira. Krajina se u XI
vijeku navodi kao sjedište, dvor
kneza Vladimira. U crkvu Sv.
Marije, koju je po predanju po-
digla Vladimirova žena Kosara,
Vladimir Dukljanski je bio knez i vladar
ćerka cara Samuila, prenijeto je
Duklje. Poznat je kao dobar vladar, blage
njegovo tijelo iz Prespe 1015. go-
naravi, pravian,mudar i potovan ne samo
dine. U XV vijeku u Krajini je od svojih podanika ve i od neprijatelja. Nje-
stolovao zetski mitropolit. gova ljubav sa Kosarom, erkom cara Samuila
opjevana je kao jedna od najlepih ljubavnih
Ostaci manastirskog kompleksa pria. Vladimir je na prevaru ubijen, odsjeena
danas su u ruševinama. Više se mu je glava od strane Samuilovih nasljede-
sačuvala jedino kula zvonik na za- nika. Njegov uzvieni lik podignut je na nebo
padnom kraju jedne veće prostorije meu svece potovan od strane i pravoslavaca i
sazidane u produžetku zapadnog katolika i muslimana.
dijela crkve, posvećene Uspenju
Bogorodice, za koju se pretpostav-
lja da je mogla biti namijenjena bilo
stanovanju bilo za trpezariju. Kula
je imala pet spratova sa drvenim
međuspratnim tavanicama. Na
četvrtom spratu nalazila se mala
kapela sa apsidom. Danas je kula
djelimično obnovljena. Od obimnih
zidova kompleksa nešto vidljivih os-
tataka sačuvalo se jedino na sjevernoj
strani. Ostaci zidova, najvjerovatnije
kasnije prizidanih, nalaze se i uz samu
crkvenu građevinu, ali su neophodna
dalja istraživanja.

Sam položaj manastira nije bio

naročito pogodan za odbranu, no
ako je tačno da je Krajina ime mjesta
u kome je stolovao Vladimir, i da se
ono odnosi na bližu okolinu kom-
pleksa, onda se može pretpostaviti
da su za odbranu služile i okolne ka-
menite glavice prema jezeru.

kula zvonik prije obnove

pogled sa juga na manastirski kompleks Prečiste Krajinske


staci utvrđenja Svač nalaze
O se na stijeni iznad Šaskog
jezera, sjeveroistočno od
Ulcinja kod sela Šasa.
Svač je bio episkopski grad još
u VIII vijeku. O njegovom razvoju
u ranom srednjem vijeku nema po-
dataka. Pominje se u žitiju Naman-
jinom 1216. godine kao grad koji
je on osvojio u Pomorju. Mongoli
su ga razorili 1241. godine i pobili
stanovništvo, no poslije ovoga Svač
se ponovo podigao. Od kraja XIV vi-
jeka propada, 1406. godine pominje
se kao selo, a njegov episkop moli
Veneciju da utvrdi i zidovima opaše
njegovo mjesto, kao što je to bilo ra-
nije. Grad je kovao svoj novac.
Utvrđenje Svač je bilo opasano
zidovima sa kulama, a prema jugu
je bilo prirodno nepristupačno, jer se
stijene spuštaju strmo prema jezeru,
sa te strane postoji jedna staza kojom
se silazilo do vode i uz koju ima tra-
portal crkve Sv. Marija, XIV vijek
crkva Sv. Marije u Podgrađu
Svač
gova kapije. Glavni ulaz u utvrđenje
je sa sjeverne strane, iz podgrađa. Od-
mah pored ulaza nalazi se katedrala
Sv. Jovana koja je prema natpisu na
fasadi zidana 1300. godine. S obzi-
rom na fragmente uzidane u zapadni
zid, moguće da je na istom mjestu
postojala starija crkva, pa da su je
vjerovatno Mongoli srušili. Apsida
crkve je ubačena u prizemlje starije
kule od koje se sačuvao i sprat. Osim
crkve sv. Jovana u sklopu sjevernog
gradskog zida nalaze se ostaci još
jedne manje crkve, kao i jedne spolja
pored bedema. U samom gradu ima
ostataka zgrada za stanovanje od
kojih su neke očuvane vrlo dobro.
Pošto je grad u XV vijeku već pust
sigurno je da svi njegovi djelovi
pripadaju srednjem vijeku.
Sjeverno od utvrđenja nalaze se
tragovi podgrađa između ostataka
crkava kojih ukupno u Svaču ima
osam. U podgrađu je najdominant-
nija crkva Sv. Marije, podignuta vje-
rovatno poslije 1300 godine.
Žabljak

abljak se nalazi na kupas-

Z tom brežuljku nedaleko od

Morače, a južno od Gornjeg
(Malog) blata (Skadarskog). Obično
u proljeće kad se vode jezera po-
dignu taj brežuljak postaje ostrvo
i veza sa kopnom može da se održava
samo čunovima. Od uvijek nije tako
bilo, jer stariji pamte kada su se
mnoge danas plavljene površine se-
jale i gajili vinogradi, sve do 1858
godine. Nagli porast vodostaja Jezera
se desio kada je rijeka Drim napustila
svoje staro korito i probilo novo ka
Bojani.
Sa Žabljaka se imao izvanredan
pogled okoline.
Žabljak je staro gnijezdo
Crnojevića. Međutim, koliko je
stvarno staro nije moguće za sada
tačnije utvrditi. Da li je Žabljak,
možda Lug cara Konstantina Por-
firogenita na južnoj strani Gornjeg
blata, bio centar župe (Podlužje) ne
može se utvrditi, iako je zabilježen stih
«U Žabljaku poluškome gradu», kao
i lokalitet Podlug u okolini Žabljaka.
Rovinski smatra da su Podgoricu,
Žabljak i Spuž podigli srpski župani
u X vijeku. Po popu Dukljaninu
Žabljak je pripadao Podluškoj župi,
koja je ležala u donjem toku rijeke
Morače. Prvi pomen Žabljaka poja-
vljuje se u mletačkim izvorima 1453.
godine kada se u njemu se nalazila vo-
jska despota Đurđa. Procvat Žabljaka
je u doba vladavine Crnojevića. Ivan
Crnojević je 1466. godine stolovao
u gradu Žabljaku kao vojvoda
pod mletačkom vrhovnom vlašću.
U srednjem veku Žabljak je postao
veliko naselje od 300 kuća, jer je
bio raskršće puteva između Donje i u
Gornje Zete, kao i put ka primorju. ulazna kapija

Žabljak su Turci zauzeli 1478. go-

dine, kada je Ivan spalio prestoni
dio grada i odselio iz njega. Od
tada Turci drže Žabljak, kao istureni
i strateški punkt prema Crnoj Gori,
puna četiri vijeka.

Južni dio gradskih bedema,

uključujući i kulu kod ulaza, je
stariji od ostalih. Kod ovih djelova
nema eskarpi ni vijenaca. Kula ima
sačuvane mašikule, što je inače
vrlo rijetko za srednjevjekovne
gradove u Crnoj Gori. Uz taj stariji
dio zida kasnije je prizidan bedem sa
eskarpama i vijencima, što jasno vidi
u samom ulazu. Noviji djelovi, sa
vijencima i eskarpama, imaju kara-
kter mletačkog zidanja što se može
objasniti s obzirom na period od
1466. do 1478. godine, kada je Ivan
Žabljak, pogled sa jezera
Crnojević bio u mletačkoj službi.
U gradu je bila i crkva sv. Đurđa
iz vremena Ivana Crnojevića kasnije
pretvorena u džamiju. Za snabdi-
jevanje vodom u slučaju nužde grad
je imao cisternu.

pogled sa utvrđenja
istoćni dio utvrđenja, sa dograđenim spoljnim slojem bedema (sa vijencem i eskarpama)

srednjevjekovna kula sa mašikulama

Oblum
blun se nalazi pored istočne
O obale Malog blata Skadar-
skog jezera. Utvrđenje ima
dominantan položaj sa mogućnošću
kontrolisanja velikog dijela basena
Skadarskog Jezera i Ćemovskog
polja.
Oblun se pominje u Ljetopisu
popa Dukljanina kada se govori
o događajima u Duklji polovinom
XII vijeka «intravit in castellum, qui
Obolon dicitur». Naime, kralj Đorđe
se, bježeći kroz planine, najzad utvr-
dio u kastelu koji se zvao Obolon,
gdje su ga Vizantinci opsjeli, a zatim
po zauzeću tvrđave i zarobili.
Utvrđenje leži na ostacima akro-
pole jednog ilirsko-grčkog grada.
Ribnica
Utvrđenje Ribnica nalazi
M se na ušću rijeke Ribnice u
Moraču.
U nauci su podijeljena mišljenja
o tome kako se zvalo prvobitno
naselje ili stanica na rimskom
putu Skodra – Anderba na mjestu
današnje Podgorice, Birziminium
ili Alata. Najstariji pomen mjesta je
oko 300-te godine, i u Pojtingerovoj
tabli iz VI vijeka. U IX vijeku oba
imena pominje i Ravenski geograf.
Najstariji izvor koji pominje ime
Ribnica je «Život sv. Simeuna», na-
pisan do 1216. godine, u kome se
kaže da je Nemanja rođen u Zeti
na Ribnici. Ribnica vjerovatno u
vrijeme Nemanjinog rođenja nije bila
grad, već manje naselje – privremeno
boravište Nemanjinog oca Zavide.
Da je nekakvo naselje tu, na ušću
Ribnice u Moraču postojalo krajem
XI ili u početku XII vijeka potvrda
je i postojanje crkve sv. Đorđa iz tog
Za sačuvane ostatke utvrđenja se
može pretpostaviti da potiču iz
antičkog, kasno rimskog ili vizanti-
jskog perioda, na osnovu prilično
pravilanog pravougaonog oblika,
iako konfiguracija terena nije takva
da bi se taj oblik mogao očekivati.
Dužina jedine čitave sačuvane strane
prema sjeveroistoku je oko 70 m.
Sjeverozapadni i jugoistočni zid
sačuvani su djelimično,a od jugo-
zapadnog zida nema tragova, vje-
rovatno nije ni postojao već su ga
zamijenile vertikalne stijene. Skoro
u centru utvrđenja na posebnom
prirodno uzdignutom kamenitom
platou nalaze se ostaci jednobrodna
ckrve. Interesantna je i konstatacija
da nijesu nađeni ostaci kula.
perioda. Ime Podgorica javlja se prvi
put 1326. godine u knjizi Kotor-
skog arhiva. Kroz XIV i XV vijek
češće se pominje Podgorica uvjek u
vezi sa trgovinom, carinama i trans-
portom robe, pa se pretpostavlja da
je ona u državi Nemanjića i Bališća
bila trgovačka stanica. Turci su već
1457. godine držali svu Gornju Zetu
i Podgoricu.
Postojeću tvrđavu vjerovatno
su izgradili Turci između 1474. i
1478. godine. Od ove turske grad-
nje, iz prvog perioda upotrebe va-
trenog oružja, izgleda da je ostao do
danas nepromijenjen samo dio zida
sa petostranom kulom i trouglastim
izbačenim dijelom koji je takođe
igrao ulogu kule. Nije isključeno da ostaci utvrđenja
su ovi djelovi i stariji. Ostali djelovi
su kasnije jako prepravljani. Prvo-
bitno je bio napravljen i rov ispred
tvrđave koji je vjerovatno vezivao
obalu Ribnice sa obalom Morače.
petostrana kula
petougaona kula

Lješanska nahija, pogled prema zoni u kojoj se nalazi Soko grad
artinićka gradina nalazi
M se na jednom brežuljku,
istočno do grada Spuža, uz
rub doline rijeke Zete.
U istorijskim izvorima se ne po-
minje. Kao gradina u Martinićima
javlja se tek u novijoj literaturi. Nas-
tala je najvjerovatnije u vrijeme
seobe naroda odnosno dolaska
Slovena na ovaj dio Balkana. U lo-
kalnoj tradiciji pominje se kao mjes-
to u kome je rođen otac Stevana
Nemanje.
Martinićka gradina se vrlo vjero-
vatno može identifikovati sa gra-
dom Lontodokla, koji Konstantin
Porfirogenit pominje kao jedan od
tri naseljena grada u Duklji. Moguće
je da su ovo naselje, formirano samo
na dva sata hoda od Duklje, os-
novali njeni izbjegli stanovnici u vri-
jeme doseljavanja Slovena. Vrijeme
Soko
alazi se u Lješanskoj nahiji,
N između Cetinja i Danilovgra-
da, kod sela Štitara.
Grad se pominje u prvoj povelji
kralja Alfonsa Hercegu Stjepa-
nu 1444. godine. Sudbina ovog
utvrđenja u vezi sa Hercegom bila
svakako ista kao i sudbina Meduna,
što znači da ga je dao despotu Đurđu
Brankoviću. Despot Đurđe nije
mogao do kraja održati zetski Soko.
Kada se Stefanica Crnojević odmet-
nuo od Srbije, Soko je ostao njemu.
1453. godine dobio je Stefanica od
svojih zaštitnika Mlečana na od-
branu Sokola malenu posadu od
trideset ljudi. Zetski Soko zapušten
je za vrijeme Turaka. Pred kraj XVII
stoljeća bio je već u ruševinama.
Narodno predanje vezuje njegov
postanak za Ivana Crnojevića, pa
je i danas sačuvan naziv «Soko
grad» ili «Ivanov grad».
Ostaci grada nalaze se na manjem
uzvišenju usred jednog kamenog
mora. Zarasli su u šumu i korov.
Sudeći po obližnjoj pećini sa vo-
dom i ostacima jedne veće građevine
koja je bila izgrađena od vrlo velikih
kamenih kvadera, mjesto je bilo
korišćeno i prije građenja ovog sred-
njovjekovnog utvrđenja.
Utvrđenje je nepravilnog oblika,
vrlo mnogo prilagođeno razuđenom
terenu.
Interesantno je pomenuti da pored
zidova grad ima sve glavne el-
emente koje treba da ima klasično
srednjovjekovno utvrđenje: cita-
dela, kule, cisterna, crkva, stambeni
objekat, i naravno, dobro branjen
ulaz između dvije veće stijene, kao
kule.
Martinići
napuštanja naselja se ne zna ali se
pretpostavlja da se to moglo dogoditi
vrlo rano već krajem XII vijeka.
Gradina je formirana na prostra-
nom vrhu brda koje skoro sa svih
strana ima nepristupačne litice. Un-
utar bedema nalaze se ostaci jedne
četvorougaone građevine, kao i je-
dan manji objekat koji podsjeća na
rimske vojne logore, kastrume. Ovi
ostaci moguće da su postojali i prije
nego što su bili izgrađeni bedemi.
U sjevernom dijelu gradine nalaze
se ostaci velike trobrodne bazi-
like. Tokom arheoloških istraživanja
kod bazilike je pronađen veliki broj
preromaničke plitkoreljefne kamene
plastike, čijom analizom se potvrđuje
da se u slučaju Martinićke gradine
radi o reprezentativnom sakral-
nom objektu nastalom u periodu
X ili XI vijeka.
 Medun
edun se nalazi oko 10 km
M sjeveroistočno od Pod-
gorice, u Kučima, nedaleko
od puta za Ubli. Srednjovjekovno
utvrđenje leži na brežuljku koji je
bio akropola većeg ilirskog grada.
Položaj na kome se nalazi je izvanre-
dan, jer se sa njega kontroliše čitava
okolina, a vidi se i dio Ćemovskog
polja sa Podgoricom.
Medun pominje Tit Livije kra-
jem stare i početkom nove ere.
Pretpostavlja se da je grad nastao
najkasnije u III vijeku prije nove
ere. Kasnije u VII vijeku pominje
ga Ravenski geograf. Medun se po-
minje kao posjed Herceg Stjepana
Vukčića – Kosače 1444. godine u
povelji kralja Alfonsa V. 1445. godine
predao je Herceg Stjepan despotu
Đurđu gornju Zetu i tvrđavu Me-
dun. Vojvoda despota Đurđa branio
je Medun 1452. godine od Stefana
Crnojevića – mletačkog vojvode.
Godine 1455. morao ga je predati
Medun, pogled prema Ćemovskom polju
Medun - dominantan položaj srednjevjekovnog utvrđenja
Turcima koji su pobjedonosno na-
predovali.
Svi su izgledi da je srednjovjekov-
no utvrđenje nastalo dosta prije
prvog spominjanja u pisanim iz-
vorima. Osim stepenica uklesanih u
stijene brežuljka sa svih strana, koje
potiču iz ilirskog perioda, iz ovog
starijeg vremena je i jedan dio be-
dema na zapadnoj strani kasnije nad-
zidan srednjovjekovnim zidom. Svi
djelovi srednjovjekovnog utvrđenja
nijesu iz istog perioda.
Ispred crkve, podignute
na temeljima starije, nalazi
se grob Marka Miljanova,
znamenitog crnogorskog
junaka i književnika. Na
sedlastom prevoju ispod
utvrđenja, u nekadašnjem
podgrađu, nalazi se i rodna
kuća Marka Miljanova dan-
as pretvorena u memorijalni
muzej.

Scena iz žitija proroka Ilije
fresko slikarstvo, XIII vijek
ostaci utvrđenja Moraća
anastir Morača na-
M lazi se na desnoj obali
Morače, u proširenom
dijelu njenog kanjona.
Manastirski kompleks čine sabor-
na crkva, posvećena Uspenju Bo-
gorodice, mala crkva sv. Nikole u
porti i konaci. Sabornu crkvu man-
astira Morače, prema natpisu na nad-
vratniku zapadnog portala, sagradio
je 1252. godine Stefan, sin kralja
Vukana, unuk Nemanjin. Turci su
početkom XVI vijeka opustošili ma-
nastir, koji je zatim obnovljen 1574.
godine. U ovo vrijeme vjerovatno su
obnovljeni najvećim dijelom i kona-
ci. Obimni zid sa puškarnicama, čini
Morača
se, još je mlađi. Od starih manastir-
skih zdanja prije obnove sačuvala se
izgleda jedino kuhinja (mutvak) i
dio trpezarije čiji položaj u sklopu
ostalih zidova na starim temeljima
indicira postojanje jednog zatvore-
nog dvorišta ispred ili oko crkve još
iz vremena njenog građenja ili ob-
nove kralja Milutina.
Manstir Morača predstavlja jedan
od najmonumentalnijih sredn-
jovjekovnih spomenika Crne
Gore. U đakonikonu saborne crkve
sačuvani su ostaci fresko slikarstva iz
perioda njene gradnje, iz XIII vijeka,
među kojima i žitije proroka Ilije
u jedanaest scena, koje predstavlja
djelo izuzetne vrijednosti.
Morača-grad
tvrđenje Morača nalazi se
U nedaleko od manastira
Morače, pored rječice
Koštanice. Položaj grada na jednom
višem brdu vrlo dobro je izabran da
bi se iz njega uspješno kontrolisala
čitava okolina. Istovremeno, bio je
sigurno vrlo teško osvojiv, naročito u
vrijeme hladnog oružja.
Utvrđenje Morača se pominje
1448. i 1454. godine u poznatim
poveljama kao posjed Hercega
Stjepana. Župa Morača javlja se
ranije, još kod popa Dukljanina i
obuhvatala je baš ovaj dio terena oko
gornjeg toka rijeke, predio u kome
leže i manastir Morača i grad.
Danas nema mnogo sačuvanih
ostataka ovog utvrđenja osim jed-
nog masivnog zida koji ima pravac,
a ima tragova i manjih ostataka
obimnog zida. Iako se oblik osnove
ne može rekonstruisati, očigledno je
bio maksimalno prilagođen terenu.
Danas je cijeli kompleks zarastao
u gustu kržljavu šumu. Nedaleko u
udolici, postoji izvor pitke vode. Na
samom gradu nijesu se sačuvali os-
taci cisterne.
Spuž

puž se nalazi nad rijekom

S Zetom, oko 10 km uzvodno

od Podgorice.

Do sada najstariji i izgleda jedini

pomen Spuža iz srednjeg vijeka je
iz 1379. godine. Kralj Tvrtko je
sredinom septembra navedene go-
dine boravio «pod Spužem u Zeti».

Gornja tvrđava je podignuta

na kupastom brdu usred ravnice, a kula utvrđenja

iznad jednog meandra rijeke Zete.

Ovaj gornji dio je kasnije vezan
zidovima sa podgrađem koje je
utvrđeno u tursko vrijeme. Sa
gornje tvrđave, citadele, izvanredno
dobro se kontroliše skoro čitava
plodna dolina rijeke. Od najstarijeg
utvrđenja izgleda da je samo vrlo
malo ostalo u centralnom dijelu
sadašnje citadele, koja je skoro čitava
iz kasnijeg turskog perioda.

Spuž - položaj utvrđenja na kupastom brdu usred ravnice

Bihor

tvrđenje Bihor nalazi se Na terenu se mogu identifikovati

U oko 10 km sjeverno od Be-

rana. Ostaci grada nalaze se
na nadmorskoj visini od približno
1050m, na djelimično stjenovitom
brdu u međurječju Lima i njegove
pritoke Lješnice. Grad je podignut
na dominantnom mjestu, i zaista
je «vladao» jednim velikim dije-
lom doline Lima i dolinama manjih
rječica koje se u njega ulivaju.
ostaci tri kule i cisterne za vodu.
Ne može se tačno utvrditi gdje je bio
ulaz u grad. Sa velikom sigurnošću
se može tvrditi da je na platou preko
koga se dolazi do utvrđenja bilo
podgrađe, jer se na njemu nalaze os-
taci starog groblja, crkvina i kućišta,
kao i izvor žive vode. I današnje
seoce, čije su kuće rasute oko ovog
prostora nosi naziv Podgrađe.

Ime Bihor se pominje 1450.

godine u jednom dokumentu iz
dubrovačkog arhiva «In loco vocato Bi-
chor». Može se, međutim, pretpostav-
iti da je grad Bihor građen dosta prije
ovog prvog pomena njegovog imena.
Turci su zauzeli Bihor 1455. godine.
Polovinom XVI vijeka, prema tur-
skim izvorima, u tvrđavi je pored
hladnog oružja bilo topova, pušaka
i ostalog potrebnog alata, a posada
tvrđave je brojala 26 ljudi.

Utvrđenje se danas nalazi u

ruševnom stanju, njegovi zidovi su
djelimično očuvani, negdje i do vi-
sine do 3 metra.

usjed, poznat i kao «Jerinin
S grad», nalazi se u župi
Onogošt, u blizini Mora-
kova, oko 17 km istočno od Nikšića.
Susjed se pominje 1444. godine
u prvoj povelji kralja Alfonsa Herce-
gu Stjepanu. Neko vrijeme Susjed je
držao Hercegov sin Vladislav. Sred-
njovjekovni Susjed štitio je istočne
granice Hercegovih posjeda i
trgovačke karavane koji su se kre-
tali od Dubrovnika i Kotora, preko
Onogošta, i Morače do Brskova i
dalje u unutrašnjostSrbije.
položaj utvrđenja
O
staci utvrđenja nalaze se na
obodu Nikšićkog polja, na
njegovoj jugoistočnoj strani.
Najbliži su mu Budoš, Onogošt i Sus-
jed, a vjerovatno je u blizini i Ostrog.
Sudeći po ovakvom položaju, može
se pretpostaviti da je, kao i većina
okolnih, bio granično utvrđenje
Hercega Stjepana. Ima više gra-
dova pomenutih u poznatim povel-
jama Hercegu Stjepanu iz 1444, 1448
i 1454. godine koji nijesu ni tačnim
položaj utvrđenja
Susjed
Grad se nalazi na brdu. Prema župi
– rečnoj dolini – nepristupačan je, jer
su stijene na tom dijelu brda skoro
vertikalne. Svakako zbog toga ni zi-
dovi na ovoj strani nijesu bili veliki
i jaki, pa su se od njih očuvali samo
tragovi. Na suprotnoj strani, prema
jugu teče potok Susjed, brdo je
djelimično obraslo većim drvećem i
zidovi su deblji, bolje očuvani i imaju
kule.
Svi zidovi grada su zidani dosta
pravilno od lomljenog i pritesanog
kamena u malteru. U podnožju brda
ima izvorske vode.
ostaci utvrđenja
Norin
imenom ni mjestom određeni. Vje-
rovatno je Norin jedan od njih.
Utvrđenje se nalazi na kamenitom
brdu, zaraslom u kržljavu šumu. Ima
malo ostataka, ali oni nesumnjivo
govore da se radi o srednjovjekovnoj
građevini. Kao i kod većine ostalih
utvrđenja i ovdje je oblik osnove
grada prilagođen obliku vrha brda.
Zidanje je relativno pravilno od
pritesanog kamena u malteru.
Onogošt

ko utvrđenja Onogošt raz-

O vio se današnji grad Nikšić.

Najstariji
utvrđenja Onogošt potiču iz V-VI
ostaci

vijeka a zidali su ih Istočni Goti.

Ime Anagastum je izvedeno od
gotskog ličnog imena. U srednjem
vijeku po Anagastum-u grad se zove
Onogošt. Pop Dukljanin pominje
Onogoste u XII vijeku. Car Uroš je
1362. godine pisao jednu povelju «Þ
∏nogoïi». Onogošt je kasnije došao

u ruke vojvode Sandalja Hranića, koji

je u njemu uspostavio carine, koje
su Dubrovčani 1411. godine tražili
da ih ukine. Moguće da se pomeni
imena Onogošt u srednjem vijeku
odnose na župu, a ne grad, koji je za-
pustio poslije Gota, ili nešto kasnije,
pa tek u tursko vrijeme obnovljen.

Onogošt se nalazi djelimično u

ravnici (donji grad), a djelimično na
kamenitom brežuljku (gornji grad).
Dio u ravnici je ostatak kasno
antičkog (gotskog) kastruma. Iako
malo nepravilan u osnovi ovaj dio
ima oblik rimskog vojnog logora sa
po jednim vratima prema sjeveru,
istoku i jugu. Kasnije srednjo-
vjekovne i turske dogradnje od-
nose se na gornji dio (na brežuljku)
koji je bio kao cjelina za sebe
utvrđen. U ovom sklopu ostala su
tri objekta gotskog kastruma: os-
mougaona kula na kraju sjevernog
zida kastuma i dvije četvrtaste kule u
sredini nekadašnjeg zapadnog zida.
Gradac

taljnijim arheološkim istraživanjima

N
alazi se kod sela Budimlje
istočno od Berana. Ostaci došlo do podataka koji bi vezali Gra-
utvrđenja leže na kupastoj dac za pomen imena kod cara Kon-
glavici, opkoljenoj sa tri strane do- stantina Porfirogenita.
linama rječica. Prilaz je moguć jedino Tvrđava je imala i podgrađe
sa sjevera. Ostaci zidova danas se na mjestu današnjeg sela Budim-
jedva vide na površini terena. lje gdje se nalaze stara groblja i
ostaci crkve.
Gradac se pominje oko 1315. go-
dine. Međutim, župa Budimlja javlja
se vijek ranije kada je u njoj osnovana
jedna od prvih episkopija u Raškoj.
Jireček na jednom mjestu navodi da
je ime župe Budimlja poteklo od isto-
imene tvrđave, i ako je to tačno onda
bi starije ime Gradca bilo Budiml-
ja i time bi se objašnjavao relativ-
no kasni pomen ovog utvrđenja u
pisanim dokumentima.
Utvrđenje je imao nepravilan, nešto
izdužen, oblik u pravcu istok-zapad, i
jedan spoljni odbrambeni zid prema
sjeveru. Prema pokretnim nalazima,
kojih ima na ovome mjestu, može se
zaključiti da je ono bilo korišćeno i
prije srednjeg vijeka. Možda bi se de-

Stabna

Utvrđenje Stabna nalazi se skoro vertikalne izgleda da nije

K u Pivskoj župi, oko 7 km

zapadno od Plužina.
U izvorima se izgleda ne pominje
ako to nije Novi u Pivi (župi) koji
se javlja u poznatoj povelji iz 1444.
godine. U svakom slučaju pripadao
je Hercegu Stjepanu jer se nalazi ne-
imala zidove, jer nisu bili potrebni.
Sama stijena je djelimično prirodno,
a djelimično ljudskom rukom tako
oblikovana da posluži kao zaklon,
odnosno kao ograda prema po-
noru, jer je malo vjerovatno da je iko
mogao sa te strane da napada grad.
Oblik utvrđenja je proizašao dobrim

daleko od Hercegovog glavnog grada dijelom iz oblika terena. Najveći

Sokola, u centru njegovih zemalja. I
predanje vezuje grad, kao i druga
neka mjesta u okolini (vinogradi,
crkvište) za Hercega.
Ostaci grada leže na vrhu vrlo
strmog vrha iznad rječice Vrbnice.
Najvećim dijelom obrasli su. Zidovi
su dosta ruinirani, na nekim djelovi-
ma i potpuno nestali. Južna strana
grada, na kojoj su strane vrlo strme,
dio unutrašnjosti grada je stjenovit i
nepogodan za gradnju.
Izvanredan položaj, sa koga
se kontrolišu dvije doline, i
nepristupačnost stjenovite gro-
made činili su ovaj grad vrlo
dobrim, skoro neosvojivim
uporištem, kako u vrijeme hlad-
nog, tako i prvog vatrenog
oružja.
 Kukanj

ukanj se nalazi na rijeci Manji i viši dio grada odvojen je

K Ćehotini, desetak kilom-

etara zapadno od Pljevalja.
Ostaci utvrđenja leže na brdu koje se
izgleda prirodnim suvim rovom od
nižeg dijela. Po ostacima temelja
može se zaključiti da je bilo više
vrlo strmo, skoro vertikalnim stijen- raznih građevina u sklopu utvrđenja,
ama spušta sa istočne strane prema a bar jedna od tri postojeće jame
Ćehotini, dok im se sa zapadne rela- svakako je bila cistijerna za vodu.
tivno lako prilazi. Iz grada, od koga Nešto ispod utvrđenja prema zapadu
su ostali uglavnom samo temelji na jednom sedlu nalazi se staro gro-
djelimično zarasli u šumu, imao se blje. I danas se na kartama nalazi
dobar pregled okoline i kontrola lokalitet Podkukanj u kome je
rječne doline. očuvano ime njegovog predgrađa.
Od podgrađa nijesu nađeni ostaci.
Kukanj je poznat kao «ljetna reiz-
dencija» Kosača. Sandalj Hranić je
1423. godine u Kuknju izdao jednu
potvrdu Dubrovčanima, a 1429. go-
dine potvrđuje da je primio drevske
carine. U povelji iz 1444. godine ara-
gonskog i napuljskog kralja Alfonsa
V pominje se Kukanj u Breznici, a
nalazimo ga i u poveljama izdatim od
Fridriha III.

Koznik

oznik se nalazi kod sela gvožđa. Ruda je vrlo dobrog kvalite-

K Kozice, jugoistočno od
Pljevalja. Relativno do-
bro očuvani ostaci utvrđenja
ta, a i eksploatacija je laka. Svakako
da je rudnik uslovio ovdje podiza-
nje grada.
smješteni su na visokom, strmom,
stjenovitom brdu iznad Kozičke Može se slno reći da je Koznik
rijeke. tipičan primjer za prilagođavanje
osnove utvrđenja terenu i za
Koznik se prvi put pominje 1441. maksimalno korišćenje prirodnih
godine u Dubrovačkom arhivu. Kao oblika stjenovitog brda kako bi
Castrum Koznik grad se pominje i u grad bio što nepristupačniji. Grad
povelji Fridriha III Hercegu Stjepanu ima jako izdužen oblik u osnovi.
iz 1448. godine.
U ataru sela Kozice nalazio se u
srednjem vijeku aktivan rudnik
Soko

rad Soko se nalazi između

G Pive i Tare, na sat hoda od

mjesta na kome se one spa-
jaju i čine Drinu.

Pretpostavlja se da je grad ispod

tvrđave Sokol (Šćepan grad), na
sastavu Tare i Pive, Porfirogenitovo
i Dukljaninovo Međurječje. Soko
je pripadao Sandalju Hraniću. U
povelji kojom Sandalj i njegova braća
ustupaju Dubrovniku svoju polovinu
Konavala, 1419. godine, kaže se da
je pisana pod Sokolom. Poslije San-
daljeve smrti pa sve do pada pod
Turke Soko je bio u rukama Hercega
Stjepana. Nema sumnje da je Soko
bio glavni grad Hercega Stjepana
jer se pominje na prvom mjestu u
svim poznatim poveljama iz XV vi-
jeka. Po njemu se Herceg Stjepan na-
ziva «od Sokola». Turci su uzeli Soko
1465. godine.

Grad nije imao kontinualne obimne

zidove jer to konfiguracija terena nije
dozvoljavala, ali su ih zato skoro ver-
tikalne stijene zamjenjivale. Gradu se
prilazi sa jedne zaravni, iznad koje se
na vrlo strmim stijenama nalaze os-
taci gornjeg dijela grada. Na gornje
dijelu, koji je na oko 400 m nad Piv-
om, nalaze se ostaci zidova i kula,
kao i dvije «klupe» usječene u sti-
jenu i okrenute prema Pivi. Pogled
koji se odavde pruža na Pivu i okolinu
veličanstven je, a omogućavao je i iz-
položaj utvrđenja
vanrednu kontrolu. Hercegov dvor,
koji se pominje u povelji, mogao se
nalaziti samo na onoj maloj zaravni
ispod najvišeg dijela grada. Pod gra-
dom prema sjeveru leži veća crkva,
koju je svakako podigao Herceg
Stjepan u posljednjoj deceniji svoga
života.

Grad je imao i podgrađe, dosta

niže na samim stavama Pive i Tare –
nazvano Šćepan Polje, gdje postoje
ostaci jedne veće crkvene građevine.

klupe usjećene u stijenu, okrenute pema Pivi

 Pirlitor

staci grada Pirlitora nalaze se

O na ivici visoravni Jezera,

na jednom uzvišenju vi-
soko iznad rijeke Tare.

U istorijskim izvorima Pirlitor

se ne pominje. Ležao je na sredn-
jevjekovnom putu Nikšić – Pljev-
lja, koji je išao preko prostranog i vi-
sokog platoa Jezera na visini od oko
1450m. Sa Pirlitora, gdje je bilo malo
utvrđenje, svakako za čuvanje puta,
strmo je silazio u duboki kanjon
Tare, ispod sela Levera. Na Jezerima
je 1399. godine bio dvor Sandalja
Hranića, a i Herceg Stjepan je 1453.
godine boravio na Jezerima, gdje su
vođeni razgovori sa dubrovačkim
poslanicima o miru. Nije isključeno
da je dvor Sandaljev i mjesto bo-
ravka Hercegovo bio baš Pirlitor,
koji je po svemu do sada poznatom
bio jedino utvrđeno mjesto na
Jezerima.
položaj utvrđenja
Neznatni ostaci grada leže na
jednom uzvišenju, na ivici visoravni
Jezera a visoko iznad rijeke Tare. Je-
dini dio zida koji se danas može vid-
jeti, vjerovatno dio jedne kule, nalazi
se na najvišoj tačci uzvišenja ispod
koga je prema Tari izgleda bio suvi
rov.

Predanje vezuje Pirlitor za vo-

jvodu Momčila, koji se spominje
u epskoj narodnoj pjesmi «Ženidba
kralja Vikašina».

kanjon Tare ispod utvrđenja

pogled sa Pirlitora

“ Knjigu piše žura Vukašine,

U bijelu Skadru na Bojani,
Te je šalje na Hercegovinu
Bijelome gradu Pirlitoru,
Pirlitoru prema Durmitoru,
Vidosavi ljubi Momčilovoj;
Tajno piše, a tajno joj šalje,
U knjizi joj ovako besjedi:
Vidosava, Momčilova ljubo!
Šta ceš u tom ledu i snijegu?
Kad pogledaš s grada iznad sebe,
Ništa nemaš lijepo videti,
Vec bijelo brdo Durmitora
Okićeno ledom i snijegom
Usred ljeta, kao usred zime;
Kad pogledaš strmo ispod grada,
Mutna teče Tara valovita,
Ona valja drvlje i kamenje,
Na njoj nema broda ni ćuprije,
A oko nje borje i mramorje ...”

Odlomak iz narodne pjesme ”Ženidba kralja Vukašina”

ostaci utvrđenja
Budoš
staci grada se nalaze na pla-
O nini Budoš kod Nikšića, na
jednoj vrlo nepristupačnoj
kamenitoj glavici, zarasli u šumu.
Sa tog položaja pregled terena pre-
ma Nikšićkom polju je izvanredan.
Budoš je štitio prolaz iz Nikšića u
župu Ostrog.
Budoš se pominje 1448. godine
u povelji Fridriha III Hercegu
Stjepanu kao «Castrum Budosch»
i 1454. godine u povelji aragon-
sko-napuljskog kralja Alfonsa takođe
Herceg Stjepanu. Moguće da je Budoš
još 1444. godine pripadao Hercegu
Stjepanu, jer je on držao tada terito-
Brskovo
rskovo se nalazi u
B
sjeveroistočnom dijelu Crne
Gore, u blizini Mojkovca.
Brskovom se naziva čitav kom-
pleks manjih lokaliteta, danas
zaraslih u gustu šumu i korov,
između Tarinih pritoka, Rudnice
i Bjelojevića rijeke.
Brskovo se prvi put po-
minje u povelji kraja Stefana
Prvovjenčanog Dubrovčanima o
trgovini, između 1219. i 1228. go-
dine.
Latinski se zvao Brescoa, i bio je
središte jedne župe. Mnogo pohađan
od kotorskih i dubrovačkih trgovaca,
ovaj trg s rudnicima srebra, kovni-
com, kao i s jednom Bogorodičnom
crkvom pod upravom dominikanaca
iz Dubrovnika, bio je oko 1280. go-
dine u punom cvjetanju, ali od 1350.
godine potpuno opao. Brskovo kao
rudnik osnovali su Sasi koji su tu
riju na kojoj se nalazi utvrđenje. Pred
kraj svoje vladavine Herceg Stjepan
je ustupio grad Budoš svome sinu
Vladislavu.
To je bilo malo utvrđenje sa jed-
nom isturenom kulom prema ju-
gozapadu od koje su ostali samo
niski zidovi. Nešto više očuvanog
zida utvrđenja ima od ove kule prema
sjeverozapadu, i do 2m visine. Zidan
je od lomljenog kamena u krečnom
malteru.
Jugoistočno od utvrđenja nalazi
se Budoški do, veća vrtača iz koje se
mogla donositi voda za posadu.
bili naseljeni. Imali su svog kneza
i katoličke sveštenike. U vrijeme
najvećeg procvata Brskova u njemu
je bila carina, dubrovačka koloni-
ja, a tu je stanovao i dubrovački
konzul. Kovan je i novac «Grossi
de Brescova». Turci su ga zauzeli
1399, a prema Dubrovčanima, 1433.
je Brskovo napušteno mjesto.
Na čitavoj teritoriji u
unutrašnjosti današnje Crne Gore,
Brskovo je bilo jedino privredno
središte koje se po svom značaju
može porediti sa gradovima u pri-
morju. Toliku vrijednost proizvodn-
je i prihode koje je ono donosilo nije
imala ni većina primorskih gradova.
Na dominantnom mjestu nalaze se
ostaci utvrđenja – Gradina – grad
kojim je kontrolisana bliža i dalja
okolina.
 Obod-riječki grad

Obod ili Riječki grad nala- XV vijeka. Neki drugi ostaci u oko-

O zi se na Skadarskom jezeru,
iznad Rijeke Crnojevića.
Ivan Crnojević je 1485. godine na-
lini koji bi bili od dvora Ivana
Crnojevića nijesu pronađeni.

pisao povelju u Rijeci u kojoj kaže

između ostalog da je darovao i jednu
vodenicu u Obodu . Ivan Crnojević
je u Riječkom gradu na Obodu
sazidao manastir sa crkvom Sv.
Nikole, koji je u XVII vijeku zapus-
tio. Po J. Erdeljanoviću se uzvišenje
nad Rijekom Crnojevića naziva u
narodu isključivo Riječki grad ili
«Grad». Na samom početku XX vi-
jeka P. Rovinski je još vidio jedan dio
od Ivanbegovog grada na Obodu.

Danas, osim za djelove crkve i os-

tatke objekta jugoistočno od nje, vje-
rovatno cistijerne, teško je za bilo šta
drugo utvrditi sigurno da potiče iz

pogled sa Skadarskog jezera na ostatke Riječkog grada

Srušeni gradovi ili gradovi sa nesigurnim lokacijama

na jednoj stijeni po predanju nalazio. Međutim,

Plav
župa Piva nije potpuno izražena, naročito oko
U Plavu iznad jezera na jednoj uzvišici nalazi
gornjeg toka rijeke. U prilog ovakvog ubiciranja
se mjesto «Grad». Istorijski izvori Plav pominju
Novog idu i jako dugačka rastojanja na pute-
tek u srednjem vijeku, iako se po A. Evansu tu
vima bez sigurnog konačišta između Onogošta
u blizini nalazilo jedno rimsko naselje. Plav se
i Stabna kao i Onogošta i Pirlitora. Novi bi
pominje 1282-1298. godine kao oblast-župa.
mogao da leži negdje u sredini teritorije između
Danas je na pomenutom mjestu u varošici Plavu
navedenih gradova što se poklapa sa gornjom
teško izvući bilo što što bi moglo biti iz sred-
Pivom i Komarnicom.
njeg vijeka, osim možda jednog zida, u čijem
Ostrog
nastavku se mogla nalaziti sudeći po konfigu-
Nalazi se u Gornjoj Zeti (Zeta Superior).
raciji terena, kula. Takođe samo po konfigura-
Kao posjed vojvode Stjepana grad Ostrog se
ciji mogu se nazreti i ostali zidovi nekadašnjeg
pominje 1441. godine, a nalazimo ga i u drugim
manjeg grada. Današnja varošica Plav nastala je
poveljama iz XV vijeka. U povelji kralja Alfonsa
svakako kao podgrađe utvrđenja.
V iz 1444. godine se kaže «Ostroch, castello con
Gradac (porfirogenitov)
lo contato ali confini de Albania». Iako se vrlo
U De administrando imperio car Konstan-
određeno pominje u izvorima i treba da svakako
tin Porfirogenit pominje između tri naseljena
leži u blizini kasnijeg manastira Ostroga, nije
slovenska grada u Duklji i Γράδεται (gradac
na terenu sa sigurnošću identifikovan. Nije
– grades). Jireček misli da je Gradac i Starigrad
isključeno ni to da je kasniji manastir nastao na
jedno isto, te da se Gradac odnosi na Budvu.
ostacima grada.
Nije isključeno da je ovaj Gradac identičan sa
Rose
ostacima koji se pod istim imenom nalaze na
Nalaze se na Luštici pri ulazu u Boku Kotor-
brdu u blizini Berana.
sku. Pominju se kod cara Konstantina Porfiro-
Lastva
genita kao grad zajedno sa Budvom i Donjim
Lastva je današnji Petrovac između Budve i
Kotorom kada su ih 841. godine opustošili i
Bara. Pominje se u «Ljetopisu popa Dukljanina»
opljačkali Saraceni. Međutim, prihvati li se pret-
kao mjesto «Lastua». Navodno je kasnije ovdje
postavka da je rimski put kroz Boku išao preko
bilo podignuto jedno utvrđenje od koga danas
Rosa i Luštice za Budvu, Rose se nalaze u Po-
nema traga. I. Božić navodi «dvadesetpet domo-
jtingerovoj tabli još u IV vijeku kao Resinum i u
va u Lastovi (Kastel Lastvi, utvrđenju pored
Ptolomejovoj karti kao Рίσιυου. Isto tako može
mora – današnjem Petrovcu) služilo je samom
se onda uzeti kao tačno da je od 1271. godine u
Balši III...».
Rosama bila episkopija. Na samom terenu, osim
Lug
ostataka jedne crkvene građevine, u današnjim
Car Konstantin Porfirogenit pominje u «De
Rosama nema neke druge arhitekture koja bi
administrando imperio» τόλούγ (лоньгь- Lug
mogla pripadati srednjem vijeku.
kao naseljeno mjesto u Duklji. Tačna lokacija
Samograd
Luga nije utvrđena. Možda bi Žabljak Crnojevića
Nalazi se u dolini rečice Brzave, lijeve pritoke
mogao biti nekadašnji Lug, jer njegov položaj u
Lima, jugoistočno od Bijelog Polja. U izvorima
župi Podlužje i blizina lokaliteta Podlug, daju
se ne pominje. Na terenu postoji prirodno
podlogu ovakvoj pretpostavci.
«utvrđen» manji masiv vjerovatno korišćen u
Novigrad
srednjem vijeku. Ima vrlo malo tragova gradnje,
Jedan od tri naselja grada u Duklji koje po-
te se ne može potpunom sigurnošću uvrstiti u
minje car Konstantin Porfirogenit u «De admin-
srednjovjekovne gradove.
istrando imperio» je τό Νоυγράδε- Novigrad.
Traiectus (traietto)
Nije utvrđena lokacija ovog grada. P. Skok ga
Nalazio se u Boki Kotorskoj, ali njegova tačna
izjednačuje sa Svetim Stefanom, a Jireček sa
lokacija nije utvrđenja. Kaštel Traiectus ili Trai-
Prevlakom u Boki kotorskoj. Ni u Sv. Stefanu, a
etto se pominje u ljetopisu popa Dukljanina kao
ni na Prevlaci, nijesu do sada pronađeni nikakvi
i 1167. godine u ugovoru između Kotorana i
ostaci koji bi potvrđivali ove hipoteze.
Omišana. Različita su mišljenja o tačnoj lokaciji
Novi u pivi
Traiectusa: pominje se Trašte, Prevlaka kod
Kod Pišča u župi Pivi nalazio se grad Novi
Tivta i neko mjesto kod ulaza u Boku na sjever-
koji spominje prvi put aragonski kralj Alfons V
noj obali zaliva. Nije isključeno da je na mjestu
1444. godine. Ostataka ovog grada nema, ni kod
nekadašnjeg Traiectus-a kasnije nastao Herceg
Pišča, a ni na ušću Sinjca i Komarnice, gdje se
Novi.