Ia.

UL í Chearra

immí Chearra
agarthóir R
Pádraic Ó Cearra
Seanchas Jivwní( Chearra
Chois Eharraige

Jimmí Chearra

Eagarthóir
Pádraic Ó Cearra

Coiscéim
 An chéad chló 2010
An dara hEagrán 2013
6 Jimmí Chearra
66 Cúlra agus Comhthéacs Pádraíc Ó Cearra

ms 'Tá Coiscéim buíoch de Foras na Gaeilge as tacaíocht airgeadais

Forasna Gaeiige a chur ar fáil.

“Tá Coiscéim buíoch den Chomhairle Ealaíon as tacaíocht

airgeadais a chur ar fáil,

Gach ceart ar cosaint. Ní ceadmhach aon chuid den fhoilseachán seo a atáirgeadh,
a chur i gcomhad athfhála, nó a tharchur ar aon mhodh ná slí, bíodh sin
leictreonach, meicniúil, bunaithe ar fhótachóipeáil, ar thaifeadadh nó eile, gan cead
a fháil roimh ré ón bhfoilsitheoir, Coiscéim, Tágh Bhríde, 91 Br Bhinn Éadair, Páirc
na bhFianna, Binn Éadair, Baile Átha Cliath 13.

Le fáil ó na siopaí seo:

An Siopa Leabhar An Ceathrú Póilí
6 Sráid Fhearchair 216 Bóthar na bhFál
Baile Átha Cliath 2 Béal Feirste BT126AH
Guthán: (01) 4783814 Guthán: (028) 90964481
Eaics: (01) 4785428 Faics: (028) 90964189
ansiopaleabhar(seircom.net leabhairipan4poili.com

An Café Liteartha Orduithe ó dhíoltóirí leabhar:

Daingean Uí Chúise ÁIS
Contae Chiarraí 31 Sráid na bhFíníní, B.Á.C 2
Guthán: £353 (0)66 9152204 Guthán: (01) 6626259
Faics: 353 (0)66 9152205 Faics: (01) 6612378
comdhineoilfiachdubh.com eolascpforasnagaeilge.ie

Clúdach: Valerie Seery

Clódóirí: Johnswood Press Teo,

dA———————————————————————————
 Clár
Cuid a hAon
Scéalta ó Bhun an Bhaile
AnMadra Allta ........eereereeeeeeeneennnnecenceccnncnennnnncn 3
Gabha Mháire Hugfiie
Maidhc Sheáin Mhicil Uí Fhinneadha ...........LLeeeseeeeeeeeee 12.
Áirneán Tigh Bhríd Mhaidhc Sheáin .........eeeeeeeeeeeeeeeese 13
Asal Thomáis Bháin.........eeeeeeeeeeeneeneeneeeeeneh
hence 13
Áirneán agus Tráthúlacht Sheáin Uí Fhinneadha .......... i... 16
Clann Mháirtín
An Tadhgamánach .........ieeeeeeeeeeeenneneneeeeeeneeneeene 25
Josie Sheáinín Bhig agus an bheirt Albanach .......... einne 27
Joe Mhaidhc Sheáin agus an Bhó Adharcach........eeseeeeeeeeea 29
Páidín Pheigsa, an dá Shucán Raithní
An Seicín Deich Scilleacha ......... eis
AgSiocadhlechéile..........eeeeveeeennenneereeeenreneeennn
A Chomharsa ar Leaba an Bháis .........eeeeeeeneeeeeeeenneenne
An tSeanbhean Bhacach ........eeeieeeee
A Ghiall faoi Ghlas........u.eevereeeeeena
Beartla Phádraic ........ Les seeeeeeeeeese
An Galar is Measa faoin Domhan ........eeieeseeeeee ee eeneeee
Aimsiran Drochshaoil ........ieeeeeeveeeeeeeeeeennrreenne eis

Cúrsaí Stiléireachta agus Óil

Bríd Shabha ........eeeeeeeeeeeeseeeerennnneeeneeeeneeeneneenw
Stillhouse Cora m Oileáin .......eevveevenneree
An Moincín ag Cora “n Oileáin
An Moincín ar a Theitheamh
Poweragan Moincín ......eeeeeeeeeeeeennreeeeeeecennnneeeenne
Scéal Mhaidhc Niaidh .........eeeeeeeeeeeeeeeeeeeeereneeeneend
Micil Ó Fátharta ......eeeeereeereereeennene
An Poitín Blianta an Fliú
Stil Mhór an Phiarsaigh
Galún Bheartla F2W(Om ...ieeeereeceeeeercnrnnenccecrnncrenennns
"Tórramh an Phóilii gClochar na Lára .........eeeeeeeneneeereeea 58
ic]

Johnny Montague ...ceeecseererrnerrerrnennnacnrerrrrcrarnnnnnr 6]

Cuairt ar an mBréajéara agus an Saol] Briste Suas ......Ls ed 63
Beairic an Chnoic ........
Drabhlás agus Aimléis an Óil..
Ná Dearmad do Mhiosúr .....seeeeeeeeeneeeeeeed gocreereeereend 66
An Bona Bide....cecseeserrncercereonnrannercnennneccnennernnennt 68
Coisceadh an Tairtagus Bicycles....ieeeeeeeeeenrernrenneenreerd 69

Creideamh
Buíochas Pháidín ar Dhia
Orthaan Dóigh Boilg ........eeeveeeeeeneereenreennenreenrenne
Íbirt na Féala Míchil agus na Féala Mártan......eeeeeeeeeenneena 74
Mártan sa Doras Dúinte .....iuueuvceeeceeeneennernnennrennenní
Bairbre Bab ......ess.
An tSeamair Mhuire .....
Mo Chuairt ar Medugorje ..
OrthanahUrchóide .......eeeeeceeerneeereneeeeneenran need
Mallachtna Baintrí .......ieeeeeseeeeeeneeneaneerneehrereheeen
Seachain na Mallacht.........eieeeeeeeeeeereerenereneeranenenn
Mallacht Fhiran Hata .......iueeeceeeeeneraneeeeenennennracnd
Ag Caith leis an Doras ....
An Bhearna Mhíl ..........
An Tairngreacht .......eiseeeseeeenneenneeneernernnaneernneen

Scéalta Sí
Scéal Mhicil Uí Fhátharta agus na Beithígh Sí .......eeeeaeeeeeea 97
Tom Ó Bia agus Páidín Bhanóige .......ieeeeeeeseenneerheeneenn 98
Scéal Pheadair Thomáisín
An Chuaifeach .......uueeeeeeeeceeesnennnenceenhnenceenrnr
An Bhean Feasa agus Leighis ........euceeeereennenssercnenrent 102
An Fear a bhí le Feiceáil in Dhá Áit .......eueeeeeeeeeeneecneea 103
Mada Mháirtín Mhaitiú ......s.eseeseeeeeeeeee here here ner need 105

An Chléir
Na Sagairt ...uueeveeeeeenneeeeeenereneecnennenenen ran nens 111
FrLHOStey...iieeeeesereeenreereeenerencreneehrnehenneeenetr 141
“w——

Scéal Pheadair Mhóir ........eeeeeeeeeeeeeennneeenreeeennenna

Beirt Deirfiúr Fr HOSÍeY..iiceieeereerereeennrerernnrrennnnesa
An Bhean a bhí ar Leaba an Bháis .
Br. Hostey agus na Giorraíochaí...
Michael Wallace agus na Gioxraíochaí ,........eveeeeeeseenrenee 116
An Boycott Maite Dhó ......eeeeeeeeeneeeeehnaeeennreeenaesr
AnSagartMór .....eeeeeeeeeneneerenenenrereneennnreenrenna
An Diabhal agus a Chuid Slabhraí
Airgeada Phápa ........eeeeeeneeeeeennerserrreeennrheenteens
Cé Chuir dlús leis an 7Tecy ar na hAille..,,...,.svseeeeeeeseeeea 123
Sailm na Mallacht ........iseeereeseeeeereeneenenreneenrainna 125
Tinneas Feasa .......ueeeeeveeneeeeeenenererereennnee ee 125
nee

Scéalta as an Achréidh
AnEach Uisce.....eieeeeeeecnreeeeennerercrreneneneece
her
Cathú na himeartha ..

Rásaí na Gaillimhe agus Polaitíocht ii

Rásaína Gaillimhe .........eeeeeeeeeerererceeernnereenteent 133
An Fhuip ar Pháirc a Rása .......usseieeeseeneeenenneereneneee 136 !
Blianta na dTríochaidí...........eeevveeeeeeeneeeeeereeennenna 137 i
Aimsir na Dá Thaobh .......eieeeierereererrrarrairhnar
rr nena 146 I
Máirseáil go Gaillimh .........sussvseeeeeeeereennneee
her 147
Roibeárd CJomenis ...-eeceeeeeeerreesnneneennnrerannrrennnnnns 148 ,
Polilicsisa Game......eeeeeceessrrerrnrnerrnreceesncenrennnens 152 w

Scéalta agus Seanchas na hImirce

Oícheantaí Áirneáin i Lincoinshire Shasana ......eueeeeeceneea 155 i
Stócáil faoi Chomhair na hImirce........uusseeeeeneeeeeeneeas 158 !
IReadingimBerkshire .....eieereseerrnrerrrnnnercnnrercnnnna
Mo Chairde as Conamara
Carrannaí Vausxhall Luton
fJjmm Mhicí JimKeane....seeeesseereareee
ean ereeenn nee nn esns
Scéalta imirce as Meiriceá agus Albain .......,.eeeeeeeeeeeeeee 175
Meárt Jeaic Ó Cualáin .......eeeiseeeeeeecneeeenreeeeennena 177
Cuairtaran Sorcas ..,..eieeeeeeeeeneeeeenneeennereaneena 179
CuradóireachtinGlascú .....uessseeeeeeeeneeecnreceeenenns 180 I
 iii

Scéalta Gearra
An Dreoilín agus an Mála Grán ..........eeereeneeeeeeeenennra 317
AnDílleachta ........eeevveeeeeeenreeereernrhnrecrneeneeehs 318
Buachaill Bó Shliabh Luachra .........ueeeceeeeeeeennaeee eenna 319 :
An Chruachín Eorna .......ieeeeeeeeeeeneeeeena arthrrentrnte 320
; Gandala Bháis ..........iseeeeeeeneeereerernneeeereccenneenn 320
Cosáin agus Aicearraí ........eeeeeeeeeeeeeenneneeeceeeennene 322
Lá Deidilín D(Dó .........ieeeeeeeeeeeee
ee ee nn nee ee nee ee nee 323
Is DeacairdoNamhaida Thrust ...ieeeererneeeenereeerrrnnnna 324
Aonach an Tuile Bháite........eeeeeeeseeeeeeeeeneeen nee nna 325
An Fear Bocht agus an Fear Saibhir ..........eeeeeeeeeeeeeeenee 326
i 'Tiomsacht an Ghráinne Arbhair.........eeeeeeeeeeeeeeeennnea 327
i Chomh Ceart le Seán Ó Ceallaigh ........eeeeeeeeeeeceeceennsa 327
I Chomh Gar agus a Chuaigh an Ceol g'Anraí .......eeeeeeeeneeea 329
Iúraí Íse agus lúraí Áise.........eeeeveeeeerennneeceeennnn
send 329
AnSearrachsatSearróig .......eeereeeeeeenrennneeeenceennnee 332
BúBú ....ssueveeeeeeeeeeeeeeeenneeeeeeeceen
hen eennene nna 333

Na Scéalta Fada
I Páidín Ó Raifteara ........eiieeeeeneereecerceeenecrcnr
cen eera
An Chailleach Bhréan .
Scéal/feaic ....ueeeeeeeerereense
nech eeeeen nee neeeeeee ee en ns
| An Diabhalag Ólan Phórtair .......eisseeeeeceeeeenerrerrrnna 364
| Siobháinín agus Dónaillín .........eusssveeeneenereeeeennnena 370
j Mac an Diabhail
An Maistín ........
! An Drochshúil
I

r Filíocht
| Breithiúnas na Síoraíochta ........ieeceeeeeeeeeeereeeeecena 389
: Díoltasan Dreoilín.......uuveeeeeneeereercerennenreeenennnna 392
i Colm 's Taimín .......eesseeeerennneennerrenrnneenrrcrnennte 396

Cúlra agus Comhthéacs ......eeeeeeeeeeeeenennneeeeeecreenred 401

-— ma
Réamhrá
Rugadh an scéalaí Séamus Ó Cearra nó Jimmí Chearra mar is fearr
aithne air í gClochar an Locha ar an dara lá de Mhárta 1927. Isé an tríú
duine clainne a rugadh do Phádraic Ó Cearra agus do Nóra Ní
“Thuathaíl [Nóra Choilm Mháirtín]. Ba é Paf an duine ba shine sa gclann
ach bhásaigh sé go hóg leis an eitinn in aois trí bliana fichead, Maidhc
an dara mac, Jimmí ina dhiaidh aniar, agus rugadh triúr iníon ina
dhiaidh sin aniar Máire, Nóra agus Bríd, Chaith Máire agus Bríd a saol
j Sasana, phós Máire Bilí Dalton as Tiobrad Árann agus thóg siad a
gclann i Leicester áit ar bhásaigh sí roinnt blianta ó shin. Phós Bríd
Paddy Murphy as Cill Chainnigh agus shocraigh siad síos i
mBirmigham áit a bhfuil cónaí uirthi lena fear agus a clann. Ba
mhúinteoir bunscoile í Nóra i nGleann Mhac Muireann agus i Ros a'
Mhíl ina dhiaidh sin a bhí pósta le Pa4áy Staff Ó Donnchú as Baile an
Tigh Mhóir. Tá an bheirt acu ar shlí na fírinne le roinnt blianta. Ba é
Maidhc a d'fhan sa mbaile lena mhuintir agus bhásaigh seisean an
bhliain chéanna lena athair i 1986.
Is tamhnach sléibhe é Clochar an Locha atá míle maith bealaigh
suas os cionn an Locháin Bhig i gCois Fharraige. Ní bréag clochar a
thabhairt air agus é suite ar bhruach locha. Gabháltas timpeall
cheithre acra fichid atá ann tamhnach ar bhealach agus cimín sléibhe
agus criathraigh ag síneadh lena fhál. Cé gurb é Clochar an Locha a
thugtar air níl an t-ainm sin luaite leis an áit ar léarscáileanna oifigiúla
agus tagann sé faoi bhaile fearthainn an Locháin Bhig. Rugadh athair
an scéalaí Pádraic i 1898 i gClochar an Locha sa teach céanna agus a
rugadh an scéalaí. Séamus a bhí ar a athair sin a rugadh i 1866 agus
Saille Ní Choisdealbha a bhí ar a mháthair as Cor na Rón a rugadh i
1870.
Sé bliana a bhí an scéalaí nuair a chuaigh sé chun na scoile i scoil
Shailearna i gCois Fharraige. D'fhan sé ag an scoil go raibh sé trí bliana
déag. Nuair a d'fhan sé ón scoil rinne sé mar a rinne a chuile
mhacasamhail eile sna bailte timpeall air, ag giollaíocht lena mhuintir ar
an ngabháltas ag déanamh chuile chineál oibre agus [uaine mar a
dhéantaí san am, ag cur fhataí, ag cur choirce ag cur thorthaí an earraigh
agus dhá mbaint sa bhfómhar, ag tógáil beithígh agus caorach, ag baint
agus ag sábháil mhóna agus ag réiteach agus ag leasú na talún.

ix

mm
 Nuair a thosaigh an cogadh mór deireanach 1935-45 thosaigh
Comhairle Contae na Gaillimhe ag baint mhóna ar phortaigh mar gheall
ar an easpa guail agus ábhar tine agus teasa a bhí ag goilliúint ar an tír.
Osclaíodh portach in aice le Clochar na gCon tamhnach atá cosamar
míle go leith ó thuaidh de Chlochar an Locha agus biomaí sin duine a
fuair lá oibre ann. D'oibrigh an scéalaí é féin ann ina ghlas stócach dhó
le linn samhraí an chogaidh. Bhíodh sé ag déanamh laethanta oibre
freisin ar ghabháltas thalún mhuintir Uí Choisdealbha a mba leo an
teach ósta Tigh a' Ghabha ar an Lochán Beag.
Go gearr th'réis an chogadh thug sé Sasana sall air féin fearacht na
mílte eile mar é mar bhí obair go farra bachall thall ann agus í dhá
athtógáil th'réis léirscrios an chogaidh. Ba “ar an mbeef' a thug sé aghaidh
i dtosach, na monarchain biatais agus siúcra áit a dtéadh mórchuid de
mhuintir Iarthar na hÉireann ar imirce shéasúrach an gheimhridh, Ba
é Brigge i Lancashire a chéad cheann cúrsa áit a raibh monarcha mór
I biatais agus siúcra. Ina dhiaidh sin thug sé aghaidh ar Londain áit ar
| chaith sé leathscór bliain ag obair ann agus amach faoin tír uaireanta.
| Phós sé Bríd Bhreathnach as Barr Roisín Ros a' Mhíl sa mbliain 1954.
| I D'fhill sé abhaile i 1958 agus cheannaigh sé gabháltas talún áit a
dtugtar an Cashel air tamhnach atá suas os cionn na nAille agus an
| Locháin Bhig agus is ann atá sé ó shin ag obair mar a bhí a mhuintir
roimhe ag baint a bheatha as an talamh.
| Fáisceadh as folcadh béaloidis samhaoineach an scéalaí agus Cois
I Fharraige ina reacht seoil le béaloideas, seanchas agus dea-Ghaeilge ag
h, teacht in inmhe dhó. Sa teach ar saolaíodh é bhí cáil an tseanchais agus
, na scéalaíochta air an uair sin agus i bhfad ina dhiaidh. Seanchas sléibhe
ba mhó a scoiltí ar an teallach mar gur mhinic le muintir tamhnaigh
agus sléibhe bheith i dtoll a chéile ag stiléireacht, ag cruinniú caorach
ar na criathraigh agus mar sin agus dhá réir sin a bhíodh an seanchas.
Sna scéalta a scríobh an scéalaí is minic luaite muintir Chlochar na
gCon, Chlochar na Lára agus Ghlionnáin agus tá cuid dá n-eachtraí
insithe go paiteanta. Tá Jorg an tsléibhe ar roinnt dhá chuid scéalta agus
ba ó Mhaitias Ó Fátharta as Clochar na gCon a fuair sé an scéal fada
Scéal Jeaic agus mat a fágadh lack tjie Lantern ag treabhadh criathraigh
agus sléibhte na hÉireann agus bior solais ina leathláimh. Ina theannta
sin chónaigh a sheanathair Séamas in aon teach leis go raibh na sé
j bliana déag caite aige nó gur bhásaigh sé 1943. Thuas i gClochar na
Lára a rugadh Séamus i 1864 blianta gearra i ndiaidh an Drochshaoil
agus cé go raibh sé i Sasana agus i Meiriceá bhí cheal Béarla air. Má bhí
cheal Béarla air bhí samhaoine Gaeilge ina cheann agus ar a theanga
rud a d'fhág go raibh togha máistire Gaeilge ag an scéalaí agus a shliocht
sin ar na scéalta, d'fhan focail ina cheann a d'airíodh sé ag a sheanathair
nár chuala sé in áit ar bith eile mar “toghadh na bhfataí' nuair a deirtí
piocadh na bhfataí, céannaghaidh' a thugadh sé ar éadan gan ach cúpla
sampla a lua. Togha scéalaí a bhí ina athair freisin agus bhailigh
bailitheoirí Roinn Bhéaloideas Éireann leithéid Ríonach Uí Ógáin roinnt
seanchais uaidh chomh maith le Raidió na Gaeltachta. Ba bheag athrú
a tháinig ar an saol i gCois Fharraige in imeacht na gcianta, na daoine
ag maireachtáil ar an seanbhealach céanna agus iad a spalpadh na
teangan Gaeilge nár beárnaíodh a fá] ón tseanaimsir anall. Má bhí
bochtaineacht agus cheal airgid ann bhí saibhreas níos dalbaí ina
gcultúr nach gceannódh airgead na corónach. Ba as an racht saibhris sin
a fáisceadh an scéalaí agus a shliocht ar an teanga atá scríofa aige gan í
tolgtha ag Béarla ná droch Ghaeilge.
Más tamhnach é Clochar an Locha féin ní raibh sé i bhfad aníos ó
bharr na ngarranta cosamar míle maith ó bhóthar an rí, rud a d'fhág
cois an scéalaí síos faoi bhailte Chois Fharraige go háirithe an Lochán
Beag Thiar agus Baile an Tigh Mhóir. Bhí Gaeilge agus seanchas ag dul
go farra bachall anseo agus é sin aithinte ag scoláirí i bhfad roimhe. Ní
seanchas sléibhe a scoiltí anseo ar chor ar bith ach seanchas bailte agus
farraige. Bhíodh aghaidh an scéalaí isteach tigh Bhríd Mhaidhc Sheáin
teach cuarta a bhí thíos ag bun Bhóthar Chlochar na gCon nó Bóthar
an Tula Fhada mar a thugtaí air lá den tsaol. Ba anseo a bhí sé i láthair
ag oíche mhór seanchais a raibh an bailitheoir scéalta as Albain ann
Colm Mac Giolla Eathain agus mar a chum 7om Chamuis an scéal Asa/
Thornáis Bháin. Bhí an-suim i scéalta, seanchas agus dea-Ghaeilge i
gCois Fharraige ag an am sin mar go raibh cluais tugtha ag scoláirí móra
dhóibh thar áiteanna eile ó aimsir an scoláire Mícheál Breathnach.
"Tharraing sé siúd lucht na Gaeilge ar an áit agus is iomaí sin maithe a
tháinig ag baint a mblaiseadh as an gcorn. Thug De Valerá cuairteanna
ar an áit, chaith Máirín De Valera tamallacha ar an Lochán Beag, an
tAire Tomás Ó Deirg, an scoláire Tomás de Bhaldraithe gan a lua ach
cuid an bheagáin. Don chéad uair le fada bhí meas ar an seanchultúr
agus ba mhinic lucht na scéal ag coimhlint lena chéile ag baint barr scéil
F
dhá chéile más eideafón nó fear na lúthscríofa a bhíodh ag tiomsú ar an
stáradh. Bhíodh an scéalaí sa gcomhaireamh ceann agus an té a léifeas
blaisfidh sé/sí cuid de sheanchas tigh Bhríd Mhaidhc Sheáin agus
Bóthar an Tula Fhada.
Ba óna athair ba mhó a d'fhoghlaim an scéalaí an seanchas agus a
fhearacht sin ag cuid mhaith de scéalaithe an domhain é mar gur óna
ndaoine gaoil is minice a thit na scéalta orthu. Bhí an méid céanna le rá
ag an scoláire béaloidis Meiriceánach Georges 27irnmermanr ina leabhar
The Irish Storeyteller “the vast majority of the storytellers known to me
personally or to the collectors learned the greater part of their tales
from members of their own family usually father or grandfather': Bhí sé
]e rá ag an scéalaí féin 'm'anam an chuid is mó dá bhfuil agam is uaidh
m'athair a fuair mé iad beannacht Dé Jena n-anam uilig, anois. Bhuel bhí
mé níb fhaide timpeall air ná bhí mé ar aon duine eile: Bhí mianach na
scéal] ina mháthair chomh maith, Nóra Ní Thuathail as baile na n-Aille
Nóra Choilm Mháirtín mar a' b'fhearr aithne uirthi i dtús a saoil. Ba
togha scéalaí a bhí ina hathair Colm ach ní raibh aon chinneadh lena
huncail Maitias Mór Ó Tuathail a chaith a shaol i mbaile na gCreagáin
ar an Tulach thiar. Bhailigh Colm Mac Giolla Eathain cheithre mhíle
leathanach ag tús na gceathrachadaí sa gceantar seo agus ba ó Mhaitias
a bhailigh sé míle acu sin. Ba aniar as an Trá Bháin a-máthair Nain Ní
Ghuithin agus ní raibh sí féin folamh. Cé go raibh scéalta ag a mháthair,
ba seanráití, orthaí agus paidreacha ba mhó a bhí aice, tradisiún
scéalaíochta a bhain go háirithe le mná.
Bhí sé le rá freisin aige nach mórán scéal a d'fhoghlaim sé ó bhí sé
in aois a scór bliain ón am chuaigh sé go Sasana. Fós ní raibh sé gan
scéal th'réis Shasana. Ba i mBrigge i Liacoinshire a chuala sé an scéal
Triúr Mac na Baintrí nó An Chailleach Bhréan ó Chóilín Breathnach
as an Trá Bháin as ceantar na n-Oileán. Bhíodh áirneán ag an dream a
bhíodh ag obair an an mbeet muintir Iarthar Éireann idir Ghaeltacht
agus Ghalltacht, idir Ghaeilge agus Bhéarla díreach mar a bhíodh sa
mbaile acu.
Bhíodh cur síos agus scéalta ariamh aige go háithrid eachtraí a
tharla sna bólaí timpeall air Jena linn agus agus i bhfad roimhe ach
amhlaidh a liachtaí scéalaí eile níor tháinig sé chun cinn mar scéalaí
aitheanta nó gur bhásaigh a athaír 1986 mar gur minic lena leithéid a
bheith faoi scáth athar i dtaobh scéal agus seanchas.
-— i cd
Ach fearacht a liachtaí scéalaí eile ba corr fhánach a ghríosaigh
chun scéal é. Thug Máirtín Davy Ó Coisdealbha iriseoir le Raidió na
Gaeltachta as baile na n-Aille i gCois Fharraige cuireadh síos go Baile
Uí Bheacháin i gCo. An Chláir dhó timpeall 1988 ag oíche scéal agus
seanchais. Ghlac sé lena chuireadh agus d'inis sé scéal nó dhó ag an
gcruinniú agus chuaigh sé síos go maith leis an dream a bhíi láthair.
Ttáthúil go maith bhí an tAthair Seán Ó Donnchú! as Co. An Chláir
[ach a bhí ina shéiplíneachi Ros a' Mhil ag an am] údar agus féálsúnaí
aitheanta beannacht Dé Jeis, i láthair. Tharla sé an lá ina dhiaidh go
raibh Seán ar Raidió na Gaeltachta ag cur síos ar imeachtaí na hoíche
roimhe agus mhoÍ| sé go mór an scéaJaí agus dúirt sé freisin leis a chuid
scéalta agus seanchais a scríobh nó a thiomsú. Níor thosaigh sé bonn
láithreach. Bhí sé cosamar blianta beaga ina dhiaidh sin go ndearna sé
aon jarracht ach is cinnte go ndeachaigh comhairle Sheáin i gcion air.
Dúirt an scoláire béaloidis Ó Duilearga tráth go raibh trí chineál
scéalaí agus seanchaí ann, iad siúd a raibh tiomsach maith scéalta móra
acu, an dream a raibh saibhreas seanchais de scéalta gearra agus
seanchas áitiúil agus ginealaigh ina stór agus an dream a raibh tiomsach
amhráin agus paidreacha go paiteanta acu. Baineann an scéalaí leis an
dara dream mar gurb é an seanchas áitiúil a bhuaic. Cé go mba teach
mór seanchais agus scéalta an teach ar tógadh ann é agus go mba togha
scéalaí é a athair ní raibh na scéalta móra tradisiúnta ná fiannaíochta
acu. Nuair a chuir an scéalaí ina cheann a chuid scéalta a thiomsú bai
mbun pinn a chuaigh sé mar go dtáinig an scríobh go réidh leis mar fiú
nuair a bhí sé suas ina óige scríobh sé roinnt scéalta agus foilsíodh cuid
acu san iris Ar Aghaidh 1949.
Bé a thuiscint ar sheanchas i dtús báire ná gurbh iad na scéalta
mókra tradisiúnta agus fiannaíochta buaic an bhéaloidis agus go mba
bheag ab fhiú an seanchas áitiúil. Cé nach raibh na scéalta seo cloiste sa
mbaile aige d'éirigh leis ocht gcinn de scéalta móra tradisiúnta a scríobh
as cosa i dtaca, Ba óna dheartháir Maidhc agus a uncail Seán Ó Tuathail
ISeán Choilm Mháirtín] a thug sé leis sé cinn acu. Bhí Maidhc ní ba
shine ná an scéalaí agus bhíodh a aghaidh féin agus a uncail Séan siar ar
na Creagáin ag teach a gharuncail Maitias Mór Ó Tuathail agus níl aon
oíche dhá raibh siad thiar ann nach mbíodh scéal ag teacht aniar acu as
agus th'réis dhóibhsean é a aithris i gClochar an Locha bhí sé foghlamta
ag an scéalaí de aon éisteacht amháin. Mar a luaigh mé cheana ba ó

i
xiii
 atá luaite atá ar mharthaínn. Má tá marach le fáil ar an saothar seo agus
tá mé cinnte go bhfuil, is é mo chiontsiocairsa agus mo Jochtsa é.
Mo bhuíochas do Roinn Béaloideas Éireann, an Leabharlann
Náisiúnta agus Ionad Oidhreachta Leitir Mealláin as na pictiúir.
,

Pádraic Ó Cearra
Eagarthóir

á Scríbhneoir agus féálsúnaí a bhfuil cáil domhanda air. Bhain a chéad leabhar
feálsúnachta Anam Cara cáil mhór amach.
. 2 Tá saineolas ag Breandán ar litríocht an Bhlascaoid Mhóir, ar an Dírbheatháisnéis agus
i “a ar cheannairí na hathbheochana chultúrtha go háithrid Dúghlas de hÍde. Tá mórchuid
foilsithe aige ar na réimsí sin gan a lua anois ach Éigse [eag., 1974] Amhráin Ghrá Chúige
Chonnacht [eag., 1985] Language Lore and Lyrics, [1986], Tomás an Bhlascaoid [1992]
Bloghanna ón mBlascaod [1997].

, xvi
 Nóta Eagarthóireachta
Ba é mian an scéalaí nach gcuirfí caighdeánú ar a chuid scéalta rud nár
dearnadh. Scríobh an scéalaí na scéalta de réir an chaighdeáin Gaeilge a
múineadh dhó i dtríochaidí an chéid seo caite ach dhá bhuíochas sin is
minic a chanúint agus a dhúchas Gaeilge dhá bharraíocht sin.
hAthraíodh an litriú sa leagan seo de réir nua litriú chaighdeánach na
Gaeilge ach fós glacadh le leaganacha, tocail agus foirmeacha gramadaí
a thiteann isteach le canúint agus dúchas Gaeilge an scéalaí, canúint
Chois Fharraige.

Aimsir Chaite
Maidir leis an mbriathar fág san aimsir chaite chuir an scéalaí —a ina
dheireadh m.s. d'fhága s d'fhág de réir a chanúna. Litrigh an scéalaí na
briathra seo leanas de réir a chanúna, thiemáil 2 thiomáin, spáin 2
thaispeáin, thaitnigh s thaitin, cheistnigh s cheistigh, shuimre
sshuaimhnigh, chuimre schuimhnigh, [foirm tháite]chuadar s chuaigh
siad, d'óladar s d'ól siad,

Aimsir Fháistineach
[i] Maidir leis an mbriathar faigh: san aimsir fháistineach, scríobh an
scéalaí gheobhfaidh s gheobhaidh, de réir a chanúna. Maidir leis an
mbriathar gab/í scríobh an scéalaí, gó sé sgabhfaidh sé, nuair a ghós sé s
nuair a ghabhfas sé, góimid sgabhfaimid. Maidir leis an mbriathar fa
scríobh an scéalaí fanóidh sé s fanfaidh sé.

Modh Coinníollach
Uaireanta scríobh an scéalaí an Aimsir Gnáthchaite in ionad an Mhodh
Choinníollaigh de réir a chanúna m.s. ní shasaíodh tada é s ní shásódh
tada é, go gceannaíodh sé -s go gceannódh sé, go maraíodh - go maródh,
dá n-athraíodh sdá n-athródh, ghlantá sghlanfá. Maidir leis an mbriathar
tabhair scríobhadh dá dtugfainn sdá dtabharfainn. Maidir leis an
mbriathar (ár dá dtagadh - dtiocfadh, Maidir leis an mbriathar gabh dá
ngódh - dá ngabhfadh. Maidir leis an mbriathar fan, ní fhanódh s ní
fhanfadh. D'fhág an scéalaí ó/eof- sa dara réimniú ar lár sa dara pearsa
uatha m.s. d'áireá s d'aireofá, d'osclá s d'osclófá.

xvii
 Aimsir Gnáthchaite
Új] IS minic leis an scéalaí an aimsir gnáthchaite a úsáid i dtús scéil in áit
an aimsir chaite de réir slí inste an scéil gnás a bhíodh ann m.s. Bhíodh
an fear seo ann - Bhí an fear seo ann.

Modh Ordaitheach
Maidir leis an dara pearsa iolra d'fhág an scéalaí “ig' ar lár m.s. íocaí
íocaigí. Maidir leis na briathra neamhrialta téigí agus tabhair dara pearsa
uatha, scríobh an scéalaí téirigh 2 téigh, toram s tabhair dom.

Saorbriathar Aimsir Chaite

[d] Scríobh an scéalaí —ó/úiií ag deireadh an bhriathair ag cruthú an
tsaorbhriathair aimsir chaite dara réimniú m.s. críochnú scríochnaíodh,
sáinniú s sáinníodh, falú s folmhaíodh, bunú - bunaíodh, ídiú - ídíodh,
tosú s tosaíodh, bailiú s bailíodh, Chuir an scéalaí “h' roimh briathra a
thosaigh le gutá mar shampla hOsclaíodh, hÍdiú. Maidir leis an mbriathar
déan scríobhadh déanadh-srinneadh.

Saorbriathar Aimsir Láithreach

Maidir leis an mbriathar feic scríobh an scéalaí, feicthear - feictear.

Saorbriathar Modh Coinníollach

[£] D'fhág an scéalaí an —óf/eof ar lár sa dara réimniú m.s. go maraí 2 go
marófaí, ní chorraí - ní chorrófaí.

Saorbriathar Gnáthchaite
[g] D'fhág an scéalaí —aifí/ffí ar lár ag cruthú an tsaorbhriathair
gnáthchaite agus scríobh sé —aí/í m.s. d'iompaí s d'iompaítí, choinní
choinnítí, chríochnaí - chríochnaítí.
Is minic leis an scéalaí gan séimhiú a chur ar an mbriatharsaor sa
ngnáthchaite m.s. séard a déantaí - a dhéantaí, tugtaí - thugtaí.

Ainm Briathartha
Scríobh an scéalaí an t-ainm briathartha de réir a chanúna agus glacadh
leo mar sin, ag léimreach - ag léim, ag caith - ag caitheamh, ag déana x
ag déanamh, ag seasa - ag seasamh, ag séalú sag siothlú, ag maith - ag
maitheamh, ag inseacht s ag insint, ag aithneachtáil : ag aithint, ag craith

xviii
m—

s ag croitheadh, ag múnadh - ag múineadh, ag dórtadh sag doirteadh,

ag tosaí “ag tosú, ag ritheacht - ag rith, ag éiliú s ag éileamh, ag cruinneál
x ag cruinniú, ag aithrist 2 ag aithris, ag deasú - ag deisiú, ag ionsú 2 ag
ionsaí, ag feiceál “ag feiceáil, ag coinneál s ag coinneáil, ag grúchan - ag
gnóthachan, ag cuimriú sag cuimhneamh, ar marcaíocht sag
marcaíocht, ag Íoirg - ag lorg, ag tiomáilt - ag tiomáint, ag falú 2 ag
folmhú, ag eiteal - ag eitilt, ag creistiúint 2 ag creidiúint, ag iompú 2 ag
iompó, ag guibhe sag guí, ag buistéaracht-ag, búistéireacht, ag góilteag,
gabháilt, ag leámh -ag leá, ag goil 2 ag gabháil, ag ceistniú - ag ceistiú.

Aidiacht Briathartha
Scríobh an scéalaí —aí/í ina aidiacht briathartha agus d'fhág sé an 'the' ar
lár de réir na canúna go háirithe sa dara réimniú m.s. básaí - básaithe,
maraí s maraithe, clúdaí : clúdaithe, cóirí - cóirithe, a[paí s alpaithe, imí
s jmithe, fáiscí - fáiscithe, insí 2 insithe, básaí - básaithe, séalaí 2 siothlaite
agus briathra caola sa gcéad réimniú scríobh sé —í in ionad —e m.s. toigthí
stoigthe, stróicthí sstróichte. Maidir leis na briathara sa gcéad réimniú
chloí an scéalaí lena chanúint agus caolaíodh dhá réir iad m.s. dúinte
dúnta, siúilte s siúlta. Máidir leis an mbriathar fan scríobh sé, fanaí 2
fanta, grúitesgnóthaithe.

Foirmeacha Caola an Bhriathair

[h] Glacadh le foirmeacha caola an bhriathair m.s. tóig 2 tóg, dúin s dún
de réir na canúna.

An Chopail 'Is”
[k] Ní gnáth leis an scéalaí á a chur i ndiaidh an chopail is san aimsir
chaite de réir a chanúna m.s. ba bantáiste s ba bhuntáiste, ba cuid s ba
chuid, ba deas s ba dheas, ba cara s ba chara, ba ceannaí - ba cheannaí,
ba cainteoir s ba chainteoir.

“Tuiseal Ginideach
Íi] Glacadh le foirmeacha den tuiseal ginideach uatha agus iolra mar a
scríobh an scéalaí iad agus de réir a chanúna agus nach bhfúil cruinn de
na gramadaí nó nach caighdeánach dóibh, seo roinnt samplaí, obair na
talúna - na talún, saothar an fheiliméara bheag - an fheiliméara bhig,
bealach na gcait s na gcat, ag marú na mbradáin s na mbradán, ag

xix
 iarraidh na gcoirp - na gcor, a gcuid capaill 2 a gcuid capall, simléar cló
s cloiche, crann sailí 2 saileach, teach tuaithí - tuaithe, barr na cruaidhí
s na cruaiche, aimsir na féala s na féile, ag inseacht scéal - scéil, athair
muiriní 2 athair muirine, na Samhan - na Samhna, na habhann sna
haibhne. .

[n] Liosta focal a scríobhadh de réir chanúint an scéalaí.

Guailiní 2 guaillí, géabha 2 géanna, feilméar s feirmeoir, paráiste x
paróiste, giodán - geadán, ara s ortha, méir sméar, dreáthair s deartháir,
dreifiúr sdeirfiúr, ómás sómós, amáireach-samárach, góil 2 gabháil
[yeast], póilées 2 póilíní, póilí.- póilín —RIC, caiple - capaill, braos s
breeae, góltas s gabháltas, laontaí - laonna, scail scal, táilliúr - táilliúir,
dochtúrsdochtúir, siúnéar ssiúinéir, bóthar Mhíl - Mhíchíl, cara s cora,
córa s comhra, tuilltí s tuillte, cead - caid, leic sleac, [leic oighír - leac
oighir, buntsop - bunsop, caoire s caoirigh, uachta s uacht, muistéis 2
mustache, drioball seireaball, tíreachaí s tíortha, nuaí snua, nuaíocht
snuacht, fiannach - fionnadh, díriúch s díthreabhach, tonntrachaí s
tonnta, carraigreachaí s carraigeacha, tintreachaí - tinte, ró srotha, róití
s rothaí, faoilear s wheeler, scrachaí - scraitheanna, ádara - eadra,
asbuicil's ospidéal, cúshnáith - cúlshnáith, bunnuala s bonnbhualadh,
bunnachaí/bunnaíochaí/buinn - boinn, grabaide sgrabhaide, braith s
braich, mada s madra, mádraí s madraí, díobh s díobhadh, starabout s
siir-about, fianaisí - Bianaise, coisméig - coischéim, bantáiste - buntáiste,
clochar an bháis sclothar an bháis, leabhra - leabhair, óireéád s nóiméad,
béilí sbéile, glaic s glac, túin - tóin, gloiníochaí s gloiní, countar cuntar,
siogán 2 seanpgán, gabáiste $ cabáiste, muiline s muinchille, ranach
sráineach, rástaí srásaí, Jeana 2 leanbh, fascadh sfoscadh, baladh
sboladh, alltrachaí saillte, troisceadh stroscadh, earasbarr sfarasbarr,
scaith sscaitheamh, saifearandar tocal a thugann le fios buille coise,
sása share h tuinn: tonn, cor charaíocht scor choraíocht, strómh
Sstró, sseo, badar sóofher, fala sfolamh, nsawgaid malairt,
aimhreas samhras, aiféal saiféala, iomú siomaí, doifeall sdoicheall,
chúns s comhuain agus, timpeall: s timpeall agus, mo ghoirm smo
ghairm, drochúna sdrochmhúineadh, gach lé sgach ré, héibrí spé ar bith,
guras Sionas, marach smurach, chaon sgach aon, cáide scá fhad, “rsa
sarsa, sriongán ssreangán, truaighe trua, filí sfile, maiteanas s
maithiúnas, soiléar - soiléir, aoirde - airde, aríst - arís.
mm.

[m] Ba í foirm an tseantuisil thabharthaigh a scríobh an scéalaí de réir a

chanúna in áit an tuisil ainmnigh m.s. muic s muc, bróig - bróg, cois 2
cos, bois 2 bos, easóig - easóg, cluais s cluas, láimh s lámh, ciseoig 2
ciseog. :

[n] Chuir an scéalaí an guta í le tréaniolraí agus lagiolraí m.s. carrannaí

s carranna, oícheantaí s oícheanta, tomachaí s tomacha, bóithrí s
bóithre, fuinneogaí - fuinneoga.

[o] I gcás an dobhriathair scríobh an scéalaí cé - cá, cérb s cérbh.

[p] Maidir leis an bhforainm réamhfhoclach tríú pearsa iolra scríobh an

scéalaí b ina dheireadh de réir a chanúna m.s. orthub s orthu, acub x
acu, fúthub - fúthu, leob - leo, thartub s thartu, eatarthub s eatarthu,
astub s astu, rompub s rompu, uathab s uatha, dóib s dóibh.
Bhain an scéalaí úsáid as an bhforainm réamhfhoclach waidh in áit an
réamhfhocail ó m.s. d'imigh sé uaidh na póilíos, uaidh - ó.

[r] Scríobh an scéalaí na réamhfhocail de réir a chanúna m.s. de/do s go,

den/don sgon. Maidir leis an réamhfhocal] roirh scríobh an scéalaí
'roimhe' m.s. cuireadh fáilte roimhe Phádraic.

[s] Lean urú an réamhfhocal simplí sa de réir canúna an scéalaí m.s. sa

ngarraí. Scríobh an scéalaí 'san' in ionad 'sa' de réir a chanúna m.s. san
teach.

[t] Scríobh an scéalaí an r in áit w i roinnt focal de réir a chanúna m.s. I

suimreas s suaimhneas, cuimre s cuimhnigh, grás s gnás, gríomh - i
gníomh, creastaíocht s cneastaíocht, creámhaire scneámhaire, imrí s
imní, buireann : baineann,

Aidiacht Chomparáide
[u] Ba bhreáchas ba bhreátha, níes-láighe-níos láiche, níos cruaidhe
sníos cruaiche.
Scéalta ó Bhun an Bhaile
Ó Chlé: Jimmní Chearra [an scéalaí] Clochar an Locha, Séara Phádraic LIí
Fhátharta Clochar na gCon, Maidhc Phádraic Llí Fhátharta Clochar na
gCon, Máirtin Ó Loideáin An Gleann Llachtar Ard, [buachaill siopa tigh
Dick, Cor na Rón), Séamus Mhatt Beag Ó Diolúin Teach Mór, Beairtle
Eenton Clochar na Lára, Séan Phatch Ó Cualáin Teach Mór agus Pádraic
Chearra Clochar an Locha. Tóigeadh an pictiúiri gClochar na Lára ag
deireadh na dtríochaidí.
mm

An Madra Allta
B'iomaí scéal áitiúil a bhínn a chloisteáil agus mé ag éirí suas le linn
m'óige. Bhí scéal amháin acub ar aon chaoi ar chuir mé an tan-suim go
deo ann, scéal an Afhadra Allta agus fear Chaoil Rua!, Bhí suim ag, go
Jeor daoine ann seachas mise mar bhí na scéalta agus na heachtraí dá
n-inseacht san am sin ach féicthear dhom anois agus mé ag breathnú
siar ar an am a chuaigh thart nach bhfuil a leathoiread cainte ná
seanchais dhá dhéana agus gur ar ín ar éigin atá eolas againn ar ár
gceantar féin. Ach sul má thosóidh mé ar scéal An Afadra Ailta, ní raibh
aon chuimre agamsa chúig bhliana ó shin go scríobhfainn aon scéal ná
aon eachtra go brách, marach gur casadh síos mé ar deireadh seachtaine
go Baile Uí Bheacháin in éineacht le Máirtín Davy” agus d'iarr sé orm
cúpla scéal inseacht gon dream a bhí i láthair. Rinne mé iarracht ó
hiarradh orm é, ach th'réis chuile shórt a bheith thart bhí mé ag caint leis
an Athair Seán Ó Donnchú agus chuir muid go leor rudaí trína chéile
ach an chéad rud eile héibrí cén chaoi a raibh mé ag éisteacht le Raidió
na Gaeltachta cé bheadh ag caint ach an tAthair Ó Donnchú agus é ag
cur síos ar an deireadh seachtaine i mBaile Uí Mhiacháin agus na cúpla
scéal a dinis mé agus dúirt sé an lá sin gur cheart dhom mo chuid scéalta I
a chur i dteannta a chéile. Mhanam nár chuireas ná oiread agus ceann
go dtí le fíorghairid. Bhíodh an scéal ag an am istigh i mo ch[oigeann ach
bhíodh sé ag cínnt orm suí síos agus tosaí dhá scríobh ná m'intinn a chur
leis mar níor rug mise mórán ar pheann ó stop mé ón scoil ach an t-aon
rud amháin a bhí in mfhábhar ní raibh aon dearmad déanta ar an litriú '
agam agus inseoidh muid scéal am Madra Allta.
Is ó máthair agus mo mháthair féin beannacht Dé lena n-anam a
fuair mé an scéal seo ach b'fhearr a bhí sé ag mo mháthair ná ag I
m'athair, óna hathair féin Colm Mháirtin Mhaitiú Uí Thuathail as na C
hAille a chuala sí an scéal agus í an-óg san saol sul má chuaigh sí go i
Meiriceá. Ní fhaca mé aon amharc riamh ar mo sheanathair Colm -]
Mháirtín ach go ndeir siad go raibh an-bhua scéalaíochta aige agus is ón i|
gcuid eile dhá mhuintir féin, muintir Thuathail as Caoil Rua a fuair sé |
an scéal agus é go han-óg sa saol. Níl mé i ndon a inseacht go baileach
cén t-ainm a thugadh mo mháthair ar an bhfear go mhuintir Thuathail
a d'inis an scéal dhó ach biad na Tuathail chéanna iad. G'fhear as Caoil i '
Rua féin a tharla an eachtra agus bhí a ainm ag Colm Mháirtín cé nach ! |
 bhfaca sé riamh é mar bhí sé cúpla glúin roimhe sin ó tharla sé. Tá muid
imí an-fhada siar sna blianta anois ach is mar seo a chuala mise an scéal.
Bhí madra allta amháin an ceann deireanach gon phaca beo fós
ins na blianta a bhfuil mé cur síos orthub, bhí timpeall Loch Coiríb uilig
faoi féin aige ach bhíodh sé le feiceál go minic i gceantar Uachtar Ardi
measc na gcrann mar bhí chuile chúlráid ann. Níor chuir sé riamh geite
ná scanradh ar aon duine ach mar sin féin níor mhaith le aon duine an
iomarca teanntáis a dhéana ná imeacht astub féin, choinnigh siad i
gcónaí ar an taobh sábháilte dhó. Bhí fear amháin amach an taobh sin
agus deireadh sé sin i gcónaí go ndéanfadh an madra allta sin diabhal
éicint fós a mbeadh cuimre air. Thugtaí an-aird i gcónaí ar chomhrá an
fhir seo mar bhí meabhair áithrid éicint aige seachas daoine eile agus
m'anam go dtáinig a chomhrá isteach fíor.
Bhí an fear seo é féin lá sa gcoill ag baint slata le haghaidh
tuídóireacht. Bhí scian mhaith ghéar aige a rinne sé féin, ní raibh sé ach
th'réis í dhéana, cois adhmaid a bhí inti agus bhí an chois fós geal. Ní
raibh sé mórán achair ag baint agus gan duine ná deoraí i n-éineacht leis
cé d'fheicfeadh sé ag déana air ach an madra allta agus a chuid fiannaigh
ina sheasa. Fear misnigh gan fuacht gan faitíos a bhí ann, sheas sé a
(1 thalamh 'agus idir an bheirt againn a bhéas sé' Shíl an madra allta a
i bheith go léim ina mhullach ach bhuail fear Uachtar Ard an chéad
i bhuille lena scian, saothar a láimhe féin, bhuail agus an dara buille leis
an arm céanna agus “é a bhuail chuile bhuille eile dár buaileadh freisin,
gur fhág sé an madra allta ag snámh ina chuid fola féin. Ach nuair a bhí
i a dhóthain gon scian faighte aige d'imigh sé. Th'réis an méid sin gon
; scian faighte aige chas sé trí nó ceathair go chuarta leis an marú a
dhéana ach chuile uair dár chas sé thomhaisfeadh an fear an scian leis
j ach faoi dheireadh bhailigh sé leis as amharc agus chuaigh an fear
I abhaile, é i gcónaí ar airdeall agus a scian faoi réir.
D'inis sé an scéal agus ní raibh eachtra an lae agus an mhadra allta
| i bhfad ag scaipeadh timpeall Uachtar Ard agus Loch Coirib. Is iomú sin
duine a tháinig go dtí é go bhfaighidís inseacht an scéil, ach chuir sé an
| chomhairle chéanna ar chuile dhuine gan a bheith ag imeacht aonraic
Fia ná in áiteachaí iargúlta, 'agus tá mé gon tuairim a deir sé 'go bhfuil an
scian chois gheal tugthaí leis ina shúile aige, mar níl aon uair dár chas
sé le ionsú eile a dhéana orm, nach dtabharfadh sé aghaidh an bealach
eile an dá luath agus a d'fheicfeadh sé mé ag tomhais na scine leis: Bhí
“—I

an oiread meas ar an bhfear agus tugadh an-aird ar a chomhrá, ach ní

théadh aon duine taobh amuigh go dhoras gan scian chois gheal, cois
maide. Chuir sé comhairle eile orthub, 'tá mo chroí dhá rá liom a deir
sé 'go mbeidh sé níos contúirtí mar go bhfuil sé oibrí anois agus an troid
goite san gcloigearin aige agus baladh na fola fós ina pholláirí: B'fhíor
dhó ón lá sin amach ba mada gan faitíos a bhí ann, ní théadh aon duine
amach ach je solas lae agus triúr nó ceathrar nó cúigear i n-éineacht,
gan ceachtar acub gan scian, scian chois gheal, cois maide. Is mór acub
a dtáinig sé faoina gcoinne agus tart fola air, ach nuair a chrochtaí an
scian chois gheal, bhíodh sé bailí leis arís. Bhí fáisnéis mo dhuine tagthaí
fíor. Mar sin a bhí an saol ar feadh i bhfad thart ann, bhí an scian cois
gheal ina mháistir ar an madra allta. Scaip an scéal níos faide as láthair
ná Uachtar Ard, tháinig an scéal anuas an taobh seo agus i n-áiteachaí
thairis, mar bhíodh an-cheangal agus go leor déileáileachaí idir an dá
cheantar i bhfad siar ins na blianta, ní mba aistir fada chor ar bith go na
seandaoine é siúl treasna, rinne siad go minic é agus bhí gaol agus
cleamhnas idir go leor acub. Thugtaí slata cléibh agus ciseogaí anuas as,
slata scoilb, tugadh agus rataí tithe, taobháin agus caolach, níl aon
chineál maide d'ár theastaigh uait nach raibh le fáil ann agus ní raibh
strómh ar bith orthub iad a thabhairt anuas abhaile.
Sin é a chas amach fear Chaoil Rua ann, é féin agus an mac,
scorachín óg. Amach ag baint slata ann a chuaigh siad, slata coll le
Raghaidh tuídóireacht. Bhí scéal an mhadra allta cloiste acub agus
m'ánam go raibh an scian chois gheal ar iompar ag an athair. Chaith Í
siad an lá sa gcoill agus ní fhaca siad aon dé ar an madra allta cé gur
minic a thrácht siad air i rith an lae eatarthub féin. Thug siad a ndóthain
ama dhóibh féin ag fágáil na coille le bheith sa mbaile ó ló. Bhí siad imí
amach as amharc na coille go maith nuair a chonaic siad an madra allta
ag teacht faoi ghearradh ag déana orthub. Dá mbeadh breith ar a aiféal
ag fear Chaoil Rua an uair sin ní bheadh an t-aistir tugthaí aige air féin,
a raibh sé i ndon é féin agus a mhac a shábháil anois agus a theacht
abhaile slán. An chú a throidfeadh go dílis ar a shon bhí sí i bhfad as
láthair, tart fola ar an madra allta agus ocras feoil beo. Chuir sé a
mhuinín as Dia agus d'ardaigh sé a láimh agus an scian chois gheal sínte
uaidh amach aige ag tabhairt dúshlán an bháis. Ach nuair a chonaic an
madra allta an scian chois gheal níor tháinig sé ní ba gaire ach casadh

——s-"n"auaaaaaaa——
agus bailiú leis amach arís. Thug beirt Chaoil Rua go na bonnachaí an
uair sin é ag déana ar an mbaile.
Ach ar an mbealach anuas abhaile nár casadh fear eile dhóibh ag
tabhairt Uachtar Ard amach air féin. D'fhiafraigh siad gon fhear a bhí
ag goil amach a raibh aon scian cois gheal aige agus dúirt seisean nach
raibh. 'Ó dhiabhail' a dúirt fear Chaoil Rua 'tá an madra allta th'éis a
theacht romhainne ar an mbealach ach nuair a chonaic sé an scian chois
gheal d'imigh leis arís. Níl aon ghraith a'd' a dúirt fear Chaoil Rua 'gan
an scian, ach a bhfuil fhios agat céard a dhéanfas muid” a dúirt sé
'tabhair leat mo sciansa anois, diabhal a dteastóidh sí uaim arís inniu,
gheobhfaidh mé uait arís í, sin a raibh ann, shín sé aige an scian agus
chuaigh chaon duine acub ina bhealach féin ach m'anam ar an
mbealach amach go dtáinig an madra allta roimhe ar an gcosán. Chroch
an fear seo é féin a láimh san aer agus thomhais sé an scian chois gheal
leis. Muair a chonaic an madra allta an scian chois gheal d'imigh sé ach
ní suas a thug sé aghaidh chor ar bith ach anuas. Ba chosúil gur aithnigh
sé an scian ar bhealach éicint gurb í a bhí ag an bhfear eile, deamhan
blas riamh a rinne sé ach leanacht g'fhear Chaoil Rua agus gon mhac.
Ag Cloch an Tortáin a tháinig sé suas leob, agus bhíodar go hard os
cionn leathbealaigh anuas ag an tráth sin. Ní raibh scian cois gheal ná
cois dhubh anois aige ach chuaigh siad go léim ar Chloch an Tortáin.
Bhí maide maith láimhe bainte th'réis an lae ag an athair agus ní
raibh aon bhlas eile faoin domhan aige le ghoil i n-éadan an mhadra
allta. Bhí sé ag bualadh an mhadra allta as a neart chuile uair dhá
ndéanfadh sé iarracht a theacht aníos ar an gcloch. Chaith siad píosa
fada ar an gcaoi sin agus ní raibh aon lagachan ag teacht ar fhear Chaoil
Rua ach é i gcónaí ag coinneál an mhadra allta buailte síos gon chloch,
ach 'sé an maide a thosaigh ag tabhairt uaidh faoi dheireadh, cuid de na
buillí nár éirigh leis a chur i gcion ar an madta allta sé taobh na cloiche
a bhuail sé, ach faoi dheireadh ní raibh fanaí aige ach leath an mhaide
agus bhí an madra allta ag fáil níos fiachmhaire an uair sin, ní raibh aon
bhrí ins na buillí. Chaill an scorachín a mhisneach nuair a chonaic sé an
maide briste ar an athair agus an madra allta ar a theib a bheith ag déana
a bhealaigh aníos. “Ó dhiabhail a Dheaide a deir sé “lig fead ar an gcú,
'a mhaicín a deir sé 'ní aireoidh sí mé” ach mar sin féin rinne sé
comhairle a mhic.
 mm umma---aaaaaaw—"""wa——“.“—“.“““““““““S“S““

Bhí an-fhead ghlaice ag an athair. Lig sé trí fhead ar dtús chomh

maith in Éirinn agus a bhí sé i ndon agus corr fhead eile ansin ó ham go
ham ach sa deireadh ní raibh mórán le áit a láimhe fágthaí gon mhaide,
Ba deacair dhóibh a bheith ag súil le tada anois ach leis an mbás. Ach
an aireachtáil d'imigh an madtka allta ó Chloch an Tortáin agus thug sé
aghaidh ar choill Uachtar Ard. Ní raibh fhios ag fear Chaoil Rua céard
-. atháinig ar an madra allta, ní raibh siad i ndon labhairt ach ag breathnú
ar a chéile, léas eile faighte ar an saol acub. Agus iad fós thuas ar an
gcloch d'áirigh siad an fothramán aisteach acub aníos treasna an
tsléibhe an chú ag cur uisce thar a mullach, an chú a bhí ann agus í sa
tóir ar an madra allta, bhailigh sí amach thar Chloch an Tortáin, a
drioball sínte uaithi siar agus a cloigeann uaithi amach aice ag gearradh
sléibhe. Níor fhan an bheirt níos faide ar Chloch an 'TTortáin ach an baile
a thabhairt orthub féin gur inis síad an scéal agus an gábh.
Sin é an uair a d'inis an chuid eile go mhuintir an tí go taibh píosa
maith gon lá caite nuair a tháinig an chú abhaile agus luigh sí ar
sheanmhála thiar ag an doras dúinte. Bhí an fear é féin i ndon buille
faoi thuairim a thabhairt cén tráth go thráthnóna a raibh siad ar Chloch
an Tortáin agus ar lig sé na trí fhead ghlaice, hinsiú dhó an uair sin go
raibh sí ina srannadh codladh ar an mála, thug siad faoi deara gur
bhioraigh sí na dhá chluais, an chéad rud eile d'éirigh sí agus sheas sí i
Jár an urláir agus ansin ghlan sí an doras beag go léim agus d'imigh sí.
Bhí sí th'réis na trí fhead a chloisteáil an uair sin agus níor chlis sí ar a
máistir. Rinne siad ar fad áirneán fada ar an teallach an oíche sin ag
cíoradh an scéil agus céard ba chor gon chú agus gon mhadra allta, sul
má chuaigh siad a chodladh bhreathnaigh siad amach go bhfeicfidís a
raibh an chú tagthaí ach ní raibh, ní raibh ná ar maidin, mar ní raibh sí
beo le theacht. I
“Tamall ina dhiaidh sin, fritheadh an cúpla, an chú agus an madra i
allta báite i gcladach ó dheas Loch Coirib agus an chú i gcónaí i ngreim
ina scornach. Nuair a chuala fear Chaoil Rua go raibh sí báite chuaigh
sé amach go dtug sé abhaile í. D'fhigh sé cónra bheag chaol fhada as
sjata agus chuir sé in aice an tí í taobh istigh go chlaí na sráide. Th'réis
an méid sin ar fad agus an gríomh mór a bhí déanta ag an bhfear, meas
tú nach raibh daoine ann ina dhiaidh sin féin a raibh éad acub leis, chuir
siad scéal amach go raibh sé leis an mac a chaith síos ag an madra allta
lena chraiceann féin a shábháil ag an bpoinnte céanna ar theith an i

' | |
 madra allta agus an chú ag teacht ar a tóir. Níor chreid aon duine lucht
na mbréag ach sin é scéal an mhadra allta go díreach plan mar a chuala
mise é fadó riamh an lá.

1 Caoil Rua/Caol Rua a thugtaí agus a thugtar ar an mbaile a nglaoitear Coill Rua anois
go hoifigiúil air. De réir an scéalaí muintir na gCaolta Rua a thugtaí ar mhuintir an bhaile.
21 iriseoir lánaimseartha é Máirtín Davy Ó Coisdealbha as na hAille, Indreabhán, Co.
na Gaillimhe le RTÉ Raidío na Gaeltachta.

| Gabha Mháire Hwghie

Beidh mé ag déana tuilleadh cur síos ar lucht siúil ar báillín beag agus
b'fhéidir gur anois ba chóir dhom é dhéana ó cheart, ach bhí scéal eile
a bhain le Loch Coirib ag ritheacht thrí mo chloigeann agus mé ag cur
síos ar an madra allta. Scéal é seo anois freisin nár chuala mé le fada, cé
nach mórán a chuala mé riamh é ach go n-airínn m'athair féin
beannacht Dé le nanam dhá inseacht go minic, scéal Ghabha Mháire
Hughie. B'as Baile na n-Aille anseo Gabha Mháire Highie, Ní raibh aon
aithne agamsa air mar ní raibh sé beo agus mise ag éirí suas, ach bhí
aithne agam ar a mhac Pádraic Rua. Gabha a bhí sa mac freisin agus
gabha gon chéad scoth, bhí sé iontach ar fad le capaill. Guím na Flaithis
dhóibh ar fad agus chuile dhuine dá dtráchtfaidh mé orthub le linn na
scéalta seo. Sé'n áit ar fhoghlaim Gabha Mháire Hughie a chuid
paibhneachta thoir in Átha Cinn ar an taobh eile go Loch Coirib treasna
ó Uachtar Ard. Sin é an áit ar chuir sé a théarma isteach, ach an chéad
bhliain a raibh sé amuigh ann, tháinig sioc damanta, sioc dubh, bhí sé
ag sioc g'oíche agus go ló chomh maith le chéile agus é ag breith suas
ar an Nollaig, bhí cúig nó sé go sheachtainí bainte amach aige an uair
sin. Bhí Loch Coirib reoite agus aoirde leic oighre uirthi. Ach dhá lá
roimh oíche Nollaig tháinig sé ina shneachta agus chlúdaigh sé cnoc
agus gleann agus chlúdaigh sé Loch Coirib freisin. Bhí an Gabha le
theacht abhaile le saoire na Nollag. Chuir muintir Átha Cinn chuile
chomhairle agus chuile pharúl air gan a chois a chorraí, ach níorbh
fhéidir é choinneál. Bhailigh leis agus thug sé aghaidh anoir, anoir
díreach treasna trí Loch Coirib, ag siúl ar an leic oighre go dtáinig sé ar
“—-N

an mbruach eile. Ghearr sé anuas treasna ansin é agus bhí sé sa mbaile

ó ]ó le haghaidh na féile, lá gearr geimhridh. Nuair a bhí féile na Nollag
thart agus gan aon claochmú fós ann, an talamh agus na locha reoite,
thug Gabha Mháire Higfi, nó Pádraic Mháire Hwghie mar a thugtaí an
tráth sin dhá shaol air, a aghaidh amach treasna arís an bealach céanna
treasna Loch Coirib go ndeachaigh sé go hÁtha Cinn gur chríochnaigh
sé amach a théarma, héibrí cén t-achar é sin, níl fhios agam. Chuir sé
suas ceárta ansin i mBaile na n-Aille agus bhí saothrú réasúnta maith
Je déana san am sin mar bhí roinnt mhaith capaill thart. Ba mhinic a
d'insíodh sé an scéal ins an gceárta agus bhíodh sé ag cur síos freisin ar
an am ar bhris an sioc agus ar tháinig an claochmú. Nuair a thosaigh an
sioc ag leámh agus an leic oighir ag pléascadh, níorbh fhéidir aon néal
a chodladh i bhíóisceacht cúpla míle go Loch Coirib leis an ngéimreach
a bhí ag an oighir nuair a thosaigh sí ag scoilteadh, deireadh m'athair i
gcónaí go mbíodh an Gabha a rá gurb é an samhail a thugadh muintir
Átha Cinn go ghéimreach agus pléascadh na leic oighir, mar a bheadh
urchair gunnaí móra ann. Tá cuid go bhallaí na ceártan i gcónaí ina
seasa, síos bóithrín Phádraic san áit a bhfuil tigh Mháirtín Dav? anois.
Is iomú scéal agus eachtra barrúil a tharla sa gceárta seo i rith na
mblianta ach ba scéal é seo ar chuir mé an-suim ann nuair a chuala mé
an chéad uair é.
Bhíodh na gaibhne ins an am sin ag oibriú píosa gon oíche chomh
Jeis an lá, bhíodh a mh'ánam agus le mo linn féin. Ní ag cur crúití a bhídís
go hiondúil in san oíche ach ag déana crúití faoi chomhair lá arna
mháireach. Bhí Gabha Mháire Hugfile ins an gceárta an lá seo ag plé le
capaill ach nuair a thit an oíche bhuail sé síos abhaile ag ithe a bhéilí.
Faoi cheann píosa gon oíche bhuail sé suas arís ag an gceárta ag cur rudaí
i dtoll a chéile faoi chomhair an chéad lae eile. Ní raibh bolta ná glas i
curtha ar an doras aige, ní bhíodh ná ar aon cheárta san am sin, ní
faisean é a bhí ann ach nuair a d'oscail sé isteach an doras céard a bheadh ||
sínte treasna an urláir ach fear a bhí tití le ól. D'aithnigh an Gabha go i
maith é agus ba mhinic leis an bhfear céanna na boinn a bheith os a I
chionn. Bhí sé sínte ansiúd ar an urlár agus buidéal cáirt fuisce ina phóca i
agus an sc]uie; le feiceál agus é lán go corc, Bhain an Gabha croith as go i
bhfeicfeadh sé beo nó marbha bhí sé, ach diabhal strómh a bhí air ach |
suanaíocht óil. D'airigh sé gligear airgid ansin i gceann eile dhá chuid I
pócaí agus chomhair sé é agus m'anam go raibh seacht agus sé pingne |
I
ann. Chuir sé síos arís sa bpóca céanna é agus níor bheárnaigh sé an
buidéal ná an t-airgead. Choinnigh sé air ansin ag obair agus ag torann
le solas coinneal, ach faoi dheireadh agus é ar theib a ghoíl abhaíle, sin
é nuair a thosaigh mo dhuine ag rámhailltí agus ag iarraidh éirí ina
sheasa ach faoi dheireadh chuir sé faoi iad ach, ba dona é. Ach le
mearbhall an óil agus le dorchadas agus drochsholas na ceártan ní raibh
fhios aige faoi thaltaí an domhain cé raibh sé agus níor aithnigh sé an
Gabha. Bhí sé ag goil anonn agus ag goil anall agus dhá threascairt agus
dhá bhualadh faoina ballaí agus ní raibh sé ag feiceál dé ar bith ar an
doras. Ach faoi dheireadh labhair sé. 'Ach cá bhfuil mé' a deir sé. “Tá tú
san áit anois nach gcorróidh tú as' sra an Gabha “tá tú in Ifreann:
Deamhan mórán nár thit an t-anam as nuair a chuala sé an méid sin,
“ach céard a chas go hIfreann mé' a dúirt sé. 'Inseoidh mise sin dhuit
anois” a dúirt an Gabha “céard a chas anseo thú. Is fada anocht a cailleadh
le ól thú, agus duine ar bith a chaillfear le ó] 'sé Hreann a lóistín. Thosaigh
sé ag fuar chaoineachán an uair sin agus thug sé iarraidh na déirce cead
a choise a thabhairt arís dhó ach ní raibh aon mhaith dhó ag caint. 'Ach
cé hé thusa' a dúirt sé leis an nGabha. 'nach furasta aithinte dhuit' dúirt
an Gabha “é atá ann, an Diabhal, níl aon duine eile le bheith ann ach é.
Is mise máistir na h-áite seo: Choinnigh an Gabha píosa maith gon oíche
ar an gcaoi sin é, agus mo dhuine i gcónaí ag fiafraí a raibh bealach ar
bith a bhféadfaí é scaoileadh abhaile arís. 'Níl aon bhealach faoin
domhan anois le
n-imeacht as Ireann ach aon bhealach amháin' 'sra an Gabha 'níor imigh
aon duine riamh as an áit seo ach dá mbeadh fear ann a bheadh i ndon
buidéal cáirt fuisce thabhairt dhomsa agus seacht agus sé pingne ina
theannta, scaoilfinn leis: Sin é an uair a thosaigh mo dhuine a biorú suas
agus cuid dhá mheabhair ag teacht ar ais dó. Th'réis chomh dona agus
a bhí sé chuaigh sé ag tóraíocht na bpócaí gur tharraing sé aníos an
buidéal cáirt. “Tá an cárt fuisce agam ar chuma ar bith a dúirt sé, chuaigh
sé sa bpóca eile go bhfuair sé seacht agus sé pingne. A ligfidh tú liom
anois” a dúirt sé [eis an nGabha. “Scaoilfidh mé bóthar anois leat” a dúirt
an Gabha. D'imigh mo dhuine agus thug sé an baile air féin agus d'fhág
sé a sheacht míle mallacht ag an diabhal] agus ag Ifreann.
D'inis sé an scéal ins an mbaile gur cailleadh le ól é agus gur
cuireadh go hIfreann é, agus marach an buidéal cáirt fuisce agus na
seacht agus sé pingne nach bhfágfadh sé go brách é. Lá arna mháireach

10
w“-—-——

agus chuile lá ina dhiaidh bhí an scéal céanna go chuile dhuine aige, agus
deamhan bun ná barr, túin ná ceann a bhí duine ar bith fháil air, ná cén
sórt seachmall ná saochan céille a bhí air. Ach ní raibh sé mórán
seachtaineachaí ina dhiaidh go raibh sé ag an Aifreann Domhnach agus
chomh tráthúil le bhfaca tú riamh 'sé an tseanamóir a bhí ag an sagart
ag cur síos ar IÍreann, ar pheaca maría agus an damnú síoraí agus duine
ar bith a gheofás bás sa stáid an pheaca marfa nach bhfágfaidh sé ifreann
go brách. Bhí gach a raibh ag an Aifreann scanraí leis an gcriothnú a
chuir an sagart iontub. B'fhada le mo dhuine faoi dheireadh an t-achar
a bhí an sagart ag seadú an scéil, deamhan bJas ariamh a rinne sé ach
seasa ar bharrachaí a chosa agus fada bhaint as a mhuineál. 'Ó go
bhfóiridh Mac Dé oraibh a dúirt sé “ná creidí an sagart mar níl sé mí fós
ó cailleadh mise le ól agus cuireadh go hIfreann mé agus mar sin féin
tháinig mé as. Ach tá mé a rá libh' a deir sé 'ná téigí ann le pócaí fala, má
bhíonn buidéal cáirt fuisce agaibh agus seacht agus sé pingne, beidh
cead a gcoise agaibh' Ní raibh fhios ag an sagart cén sórt réaltóireacht a
bhí air, ach bhí mo dhuine lán siúráilte go dtáinig sé féin as líreann.
Ó tharla anois gur scéal áitiúil é is maith liom go bhfuil sé scríofa
mar ní bheadh sé ceart fear a chomh cáiliúil le Gabha Mháire Hughie a
]igean as cuimre na ndaoine go háithrid ina cheantar féin. Ar ndóigh áit
ar bith a raibh gabha agus ceárta bhí ómás mór tuillte acub agus ní raibh
aon duine i ndon an cineál sin oibre a dhéana ach fear láidir.
Bfhada sa tsaol go raibh na táirní crú capaill féin le fáil le ceannacht i
sa siopa, chaithfeadh an gabha é féin na táirní a dhéana agus bhíodh
an-drogall aige roimhe sin ach gur mhinic a thugadh lucht na gcapall
féin láimh ag déana na dtáirní dá mbeadh fear stuama ann. Bhíodh |
barraí beaga caola fada iarainn le fáil le ceannacht, ba as sin a déantaí
na táirní, bhíodh sé timpeall tiubhas mullach an táirne, ghearrtaí suas )
ina chuideannaí é, fad an táirne agus é dheargadh agus ansin é mhúnláil )
isteach ina tháirne, S]at táirní an t-ainm a thugtaí air agus bhíodh daoine
dhá bhfiachaint féin ins an gceárta ag iarraidh fuineadh a chur ann. Ní
raibh ach fear amháin ag teacht i gceárta Ghabha Mháire Hwgfrie a bhí
indon fuineadh a chur ann agus déir siad nach fear mór ná trom a bhí
ann le hais béinneachaí eile, bshin é Maidhc Sheáin Mhicil Uí
Fhinneadha as an Lochán Beag. Ní fhaca mise riamh an fear seo mar ní
raibh sé beo le mo linn, ní fhaca mé an tslat táirní ach oiread.

11
 Maidhc Sheáin Mhicil
Uí Fhinneadha
Bhíodh scéal eile faoi Mhaidc Sheáin Mhicil Uí Fhinneadha is minic a
d'airínn mathair ag cur síos air. Fear an-dílis ab ea'Maidhc Sheáin Mhicil]
agus aimsir na dtiarnaí talún fuair sé príosún ach nuair a tháinig sé go
dtí an geata chuir an fwrw Key ceisteannaí air, a ainm agus a shloinne
agus a sheoladh agus ansin d'fhiafraigh sé dhó cén creideamh abhí aige.
Níl fhios agam anois cén creideamh a dúirt Maidhc ach thug sé ainm
aisteach éicint air, ní Caitliceach ná Protustún ná Presbyferiam ná ainm
ar bith mar sin a dúirt sé, ach nuair a chuala an tur Key an creideamh
a bhí ag Maidhc rinne sé an-iontas dhó. “Bhuel' a deir sé “is fada an lá ar
Fá an ngeata seo mise agus ní dheachaigh aon fhear go do chreideamh
tharam fós. 'Is faide Naomh Peadar ar Gheataí na bhFlaitheas ná tú' a
il dúirt Maidhc “agus ní dheachaigh aon fhear go do chreideasa thairis ach
R oiread! Ach níor chuir an méid sin aon mhaith ar phláta Mhaidhc bocht,
agus bhí fhios aige féin go maith nach gcuirfeadh ach chaithfeadh sé an
gob a thabhairt. Ní raibh aon dea-dhuine ina turn Key ag an am sin.

| Áirneán Tigh Bhríd

| Mhaidhc Sheáin
Agus anois ó tharla mé ag cur síos ar Mhaidhc Sheáin Mhicil nach
bhfuil sé chomh maith dhom coinneál orm go fóilleach beag. Ba teach
mór áirneáin a bhí ann agus mise ag fás suas, Bhí a bhean fós beo Bríd
i- Mhaidhc a thugadh muid uirthi, bhí an mac freisin sa teach, Joe
Mhaidhc, ach ní bhíodh an mac eile Pádraic! san mbaile ach corr uair,
bhí sé sin ina dhochtúr. Bhain sé céim dochtúireachta amach nuair ba
| mheasa a bhí an saol. Ba fear an-bharrúil a bhí ann agus fear an-
Ghaelach. Ní raibh aon aithne agam ar an gcuid eile gon chlann,
| bhíodar sin i Meiriceá. Bhíodh m'aghaidh féin isteach i gcónaí ann mar
| & bhí sé ar bhéal an bhealaigh romham thíos ag ceann a' bhóithrín. Ach
I i bhí mé ag caint ar na háirneáin ar ball beag agus gur tigh Bhríd
Mhaidhc a bhí tarraingt lucht na gcuart. Ní hiad muintir na h-áite féin
| ar fad a bhíodh ag tarraingt ann, m'ánam go mbíodh agus fear as Albain

I 12
j
m— il
ach ní anoir treasna go shiúl a chos a thagadh sé, bhí sé ina chónaí thart
anseo, sílim gur tigh Afhait Beag ar an Teach Mór a bhí sé ag fanacht.
Seo iad anois blianta an chogaidh mhóir dheireanaigh ó 1939-45. Má tá
an t-ainm ceart anois agam, Colm Mac Gill Eathain nó Colm Alban a
thugaidís air. Bhíodh sé ag bailiú scéalta, amhráin, dánta, seanchas agus
chuile chineál ráiméis. Bhí an-tuiscint aige ar Ghaeilge agus an bealach
labhartha seo againne piocaí suas go maith aige, ach níor fhág muide
cead a chomhairle féin ar fad aige, bhain muid neart go Ghaeilge na
hAlban as freisin, agus tá sé an-deacair a chreistiúint ach bhí cuid mhór
gon teanga piocaí suas againn féin faoi dheireadh agus tabharfaidh mé
cruthú maith dhaoibh ar sin faoi cheann cúpla leathanach eile nuair a
bhéas Colm Mac Gill Eathain curtha go mo lámha agam.
Bhí muid oíche amháin ag cuartaíocht ann agus an tAlbanach agus
a leabhar agus a pheann aige agus faobhar air le ghoil ag scríobh. Bhí
muid ar fad rite amach as scéalta, ní raibh muid dhá bhfáil linn ceart an
oíche sin. Bhí Tó Chamuis [Ó hOibicín] as an Lochán Beag ann an
oíche chéanna beannacht Dé le n-anam agus ní raibh sé riamh gan scéal
nó bréag. Thosaigh sé ar bhás agus ar aiséirí Asaí Thomáis Bhiéin. Bhí
an fhírinne ar fad aige sa gcéad leath agus scríobh Colm Mac Gill |
Eathain síos chuile fhocal dhó agus sé a fuair an-sása air. Seo é an chaoi
ar inis Tor Chamuis an scéal an oíche údan.

Asal Thomáis Bháin

'Pailitéar bhí in 'Tomás Bán a dúirt Tor, “ní raibh talamh ná trá, gort ná I
garraí aige, siar an bóithrín beag ó dheas a bhí sé ina chónaí. Ní raibh I
aon tslí bheatha faoin domhan aige ach ag déana laethantaí
spailpínteacht. Bhí asal aige lena ghlaicín mhóna a chur abhaile, aoileach
agus feamainn a tharraingt san earrach mar a d'fhaigheadh sé garraí
óna comharsanaí le cur. 'Sé an áit a mbíodh an t-asal scaoilte chuile lá
suas le taobhannaí an bhóthair chomh fada le Loch Chearra. Thagadh
sé anuas abhaile ansin tráthnóna agus isteach ag an teach an áit a
gcodlaíodh sé an oíche. Is mar sin a bhí an scéal ag an asal ar feadh
blianta suas agus anuas an bóthar ón teach go dtí an loch. Ach an
tráthnóna seo níor tháinig an t-asal agus thosaigh imní ag teacht ar
'Thomás, D'imigh leis amach ag tóraíocht agus ní bhfuair sé an t-asal

13

N“Nm“m---"-“n"-n-n——
 IN

beo ná marbh ach oiread le chéile. Maidin lá arna mháireach arís bhí sé
amuigh leis an scairt mhaidne agus fuair sé an t-asal in aice cladach na
locha agus é sínte mín marbh. Ní raibh mórán fear in Éirinn ba bhrónaí
ná Tomás Bán an mhaidin sin nuair a fuair sé an t-asal ina spéice.
Chuaigh sé síos abhaile arís ag déana dubh bróin agus ag caint leis féin
gur inis sé an scéal go na comharsannaí a bhí i mbéal an dorais aige.
Ach bhíodh tannery i nGaillimh san am sin agus deamhan blas a
rinne siad ach a gcuid sceana a chrochadh leob, a ghoil suas ag feannadh
féachaint a ngeobhfaí sínseáil bheag éicint ar an gcraiceann a
thabharfadh cúnamh le asal eile a cheannacht. Chomh luath agus a bhí
an feannadh déanta thugadar leob anuas an craiceann agus scar Tomás
Bán ar raca agus ar chúpla maide amuigh sa scioból é go mbeadh sé ag
triomú leis sul má ghódh sé go dtí an tamnery. Bé lá arna mháireach an
Domhnach agus bhí muintir an bhaile cruinní le chéile thíos ag béal an
bhóithrín, bóthar an Tulaigh Fhada, Sé an grás é a bhí ann ins an am,
muintir an bhaile theacht le chéile ag cur síos ar imeachtaí an tsaoil
agus ag déana spóirt agus ag nathaíocht le chéile, ó mhanam go raibh
an grás sin ann go dtí le blianta gearra.
Ach gan cuimre gan aireachtáil d'airigh siad an screadach ba chráite
agus ba gharóidí dár chuala aon duine riamh agus ag déana orthub anuas
a bhí sé, ach ba ghearr go raibh amharc maith acub air agus cén diabhal
a bheadh ann ach asal Thomáis Bháin agus é éirí óna mairbh, é maol
dearg gan craiceann ná fiannach. Chas sé siar an bóithrín ag tigh
'Thomáis agus isteach leis ins an gcróín beag a mbíodh sé ina chodladh
ann. Is beag nár thit an t-anam as an dream a bhí ag ceann an bhóithrín
nuair a chonaic siad an tsióg agus chaon ghráig nimhe le cloisteáil anuas
ó dhoras an chró. Bhí an scéal tagthaí chomh tobainn orthub agus nach
raibh fhios acub céard a b'fhearr dhóibh a dhéana. Ach choinnigh cuid
acub stuaim agus misneach orthub féin agus d'fhógair siad ar Thomás
Bán craiceann an asail a fháil go beo go leagfaidís air arís é. D'imigh
'Tomás faoi ghearradh go dtí an scioból go bhfaigheadh sé craiceann an
asail ach ná raibh an t-ádh ar an mí-ádh mara raibh sé stróicí ó chéile ag
mádraí an bhaile agus ribíní déanta acub dhó.
Bhí sé chomh dona agus a bhí sé riamh ní raibh aon chraiceann le
cur ar an asal. Ba ghearr go chuimre cuid acub go gcuirfidís brat craicne
caorach air. D'imigh leob ar fud an bhaile ag bailiú craicne caorach a bhí
caite suas ar na lochtaí ach bhí an oiread craicne bailí faoi dheireadh
w—l
agus a chludódh seacht n-asal. Anois a bhí an obair agus an stuaim ag
teastáil cén chaoi gcuirfí na craicne ar an asal. Fágadh cóiriú an asail
faoin bhfear ba shine ar an mbaile agus ghlac siad lena chomhairle,
scoilb ghéara sailí nach mbeadh fada agus gan iad a ligean domhain san
bhfeoil, Frítheadh na scoilb ghéara sailí agus clúdú amach an t-asal agus
fágadh faoi ghrásta Dé agus na Máighdeana é.
Sin é an áit a raibh na ceisteannaí an uair sin meastú an mairfeadh
an t-asal nó bhfásfadh na craicne caorach. Dheamhan lá ná oíche nach
mbíodh daoine isteach agus amach ag breathnú air agus bhí feabhas
agus biseach ag teacht i n-aghaidh an lae air. Ach an t-iontas ba mhó ar
fad cén chaoi ar éirigh sé ó mhairbh i dteannta é bheith feannta. Ach ní
raibh an tseachtain caite go raibh tuairisc ní b'fhearr ar bhás an asail. Ní
caillte a bhí sé chor ar bith nuair a feannadh é a dhóthain a bheith ólta
aige, bairillí leanna a bhí i gcolbha na locha agus d'ól sé taoscán maith
as ceann acub agus thit sé faoi bhealach. Maitheadh a chuid óil dhó
agus guíodh saol fada dhó, d'fhás na craicne caorach air, d'fhás agus
Iomra breá olainn rud a bhíodh ag teastáil go géar an tráth sin gon tsaol.
Ní raibh sé taobh lena craicne agus an olann fás air, d'fhás na scoilb sailí
iad féin. Chuir siad dhóibh amach coill shlata rud eile a raibh éiliú mór
orthub le haghaidh tuídóireacht agus caoladóireacht. Ach i gceann a
bhliana bhain Tomás Bán scór bearta slata dhó agus ocht bpunt fichead
olann, agus dá réir sin chuile bhliain eile an fhad agus a mhair an t-asal.
“Nach iontach' a dúirt an tAlbanach “gur thás na craicne agus na
slata: Ó mhanam”' a dúirt Tor “nach raibh baol ar bith nach bhfásfaidís,
mar cuireadh orthub barra fáis na Féile San Sheáin orthub, agus ní
Joicfidh ná rud ar bith faoin domhan a gcuirtear an artha sin air níor i
mhiste dhuit dhá mba síol meacan a bheadh ann i ndubh luachair an |
gheimhridh ach fásfaidh siad' i
I

' An Dr. Pádraic Ó Finneadha a chaith cuid mhaith dhá shaol i mBaile Átha Cliath mar |
dhochtúir, rinne sé obair dhochtúireachta thar lear freisin agus chaith sé seal san Aifric.
Chum sé roinnt filíochta agus amhráin agus ba mhinic píosaí leis leis in irisí Gaelacha
agus bhí sé an-dílis d'Oireachtas na Gaeilge. Ba é a chum an t-amhrán breá A Chlanna
Gael na Páirte.
 Is maith a chuimrím ar an oíche sin, agus ansin ó ham go ham
bhreathnaíodh “7oye anall orm féin agus deireadh sé “nach shin í an
fhírinne a Jimmí, m'anam gurb í muis” a deirinn féin. Bhí tús an scéil fíor
ceart po leov, d'ó] an t-asal an leann agus fuair Tomás Bán é agus é tití
ar meisce ach ní raibh fhios ag Tomás go ceann laethantaí ina dhiaidh
gur ól a bhí déanta aige.

Áirneán agus Tráthúlacht

Sheáin Uí Fhinneadha
Bhíodh teach eile díreach ó thuaidh dhó, teach mór le áirneán agus
cuartaíocht tigh Sheáin Uí Fhinneadha a thugaidís air. Ní raibh aon
chónaí ann agus mise ag fás suas, ní raibh ann ach na ballaí. An
seandream a mbínnse ag éisteacht leob ag cur síos air tá siad ar fad ar
shlí na fírinne le blianta. I dteannta é bheith ina theach cuarta bhí fáilte
roimh chuile dhuine ann. Bhí Seán é féin an-ábalta ar an teanga, níorbh
fhéidir é chur ina thost. Bhí cineál rí déanta ag muintir an bhaile dhó.
Níorbh fhéidir a ghoil thar chomhrá Sheáin.
Chastaí fear as an mbaile lá air fear a raibh capall agus carr aige. Bhí
an capall sean agus bhí an carr é féin sean. Ní raibh ann ach po raibh siúl
an bhealaigh ins an gcapall agus ní raibh ann ach go raibh an carr ina
chéile. Thosaigh an bheirt ag caint agus ag cur síos ar chúrsaí an tsaoil
ach bhí eachtra iontach éicint th'réis tárlú agus sin é bhíodar dhá
chíoradh. “Ó m'anam' a dúirt mo dhuine le Seán, “bhfuil fhios agat céard
é féin anois ach saol ar rothaí ceart anois é a Sheáin Uí Fhinneadha' 'má
sea muis' a dúirt Seán agus é ag caith súil ar an gcapall agus ar an gcarr
“ní fútsa atá an péire is fearr: An fear seo anois a bhfui) mé ag cur síos
air ní raibh an oiread sin suim ag Seán ann féin ná ina chomhrá.
Ach barr ar an diabhal ansin th'réis laethantaí ina dhiaidh nár
casadh fear eile as an mbaile ar Sheán agus tharraing sé anuas capall
mo dhuine an capall a raibh mé ag trácht ar ball uirthi. 'Ach a bhfaca tú
riamh aon chapall a Sheain Uí Fhinneadha a dúirt sé 'is mó a
mhúineann ná capall Sheáin Mháirtín” 'Ar ndóigh ní fhacthas ná aon
i
duine eile ach oiread liom' a dúirt Seán 'ach nach gcaithfidh sí bheith a
mún, nach ag ó] uisce atá sí i gcónaí, an locháinín atá i leathtaobh an
bhóthair féin nach bhfuil sí cromta ann, ach cuirfidh mé geall leat nach
bhfeiceann aon duine ag cac an oiread í mar nach bhfuil sí ag fáil aon
cheo, níl aon bhlas aice le cac:
Chuaigh iníon le Seán go Meiriceá agus í ina cailín beag agus bhí
an- chaith ina diaidh ag Seán. Bideach an t-ainm a bhí uirthi. Ní raibh
sí i bhfad thall gur scríobh sí abhaile ag inseacht go raibh sí ag obair
agus gur thaithnigh an áit go maith léi go raibh sí ag obair ag lánúin
phósta a raibh aon pháiste amháin acub, lucht airgid agus nach raibh
aon cheo faoin domhan Je déana aici ach ag sá an ghrarw agus an pháiste
síos agus suas an tsráid ar feadh píosa gon lá agus ansin é leagan isteach
a chodladh dhó féin. Chuir duine éicint go mhuintir an bhaile tuairisc
le Seán a bhfuair sé aon litir ó Bhideach. “M'anam muise gur bhfuaireas”
a deir Seán águs go dtaitníonn léi thar cionn' agus d'inis sé faoin gcineál
oibre a bhí uirthi 'ach m'ánam nach bhfuil an oiread eolais fós ag na
Puncáin ar Bhideach agus atá agamsa, dhá mbeadh nach bhfágfaidís an
páiste ar chúram Bhideach. Lá éicint anois ach a mbeidh sí sin amuigh
agus an páiste san boravy aice ní air a graith a bhéas aird aice ach a !
breathnú suas san aer ar fhuinneogaí arda, ach is mór, mór atá mise ag I
goil amú nó sin páiste agus is gearr go ngó gainimh sa leiceann aice agus
go diabhal ar mhiste liom sa gcás sin de dhá ligfeadh sí inchinn a cinn
amach ar an side walk mara ba liom di féin é'
Ba fear mór le iascach farraige é Seán agus is iomú sin duine a chaith
lá ar an bhfarraige in éineacht leis. Ach héibrí cén ballséir a bhí air an lá
seo cé thabharfadh sé amach sa gcurrach ach an Tadhgamánach.
Fear nárbh fhéidir aon cheart a bhaint dhó, ní chodlaíodh an
Tadhgamánach suimreach san oíche mar mbeadh speár achrainn aige
le duine éicint sa lá roimhe sin ach ní raibh fhios ag Seán go raibh sé
chomh dona sin amach agus amach th'réis an t-eolas a bhí aige air. Ach
nuair a bhíodar amuigh ar an domhain chuaigh rud éicint as cort, Sin
eile a raibh ann thosaigh an Tadhgamánach a' cur a chosa uaidh agus
chuir sé chuile mhilleán ar Sheán. Ach as an sárú ar aon chaoi diabhal
blas a rinne an Tadhgamánach ach an maide rámha a bhaint aníos gon
chruga agus é a chrochadh os cionn cloigeann Sheáin. Chosain Seán é
féin agus d'fhógair sé “stop a dhiabhail a deir Seán 'agus coinnigh agat

17 !
féin, murab é d'áit bataireacht é, nach bhfuil fhios agat a dhiabhail nach
leasainm ar bith a tugadh uirthi seo nuair a tugadh currach uirthi:
'Talmhaí maith a bhí freisin ann, bhíodh neart dhá chuid féini
gcónaí aige, idir beatha an gharraí agus iasc na farraige. Cheannaigh sé
bó bhainne annsin uair amháin ar aonach an Spidéil. Ó bhean a
dtugaidís As, Bumberry uirthi a cheannaigh sé í agus an-bhó go deo a
bhí inti. B'iomú sin duine a d'ól braon dhá cuid bainne. An oíche seo ar
aon chaoi agus lucht na gcuart istigh, sin é nuair a bhí Seán ag ithe a
shuipéir. Ach nuair a bhí sé réidh ag an mbord ar aon chaoi theann sé
síos chois na tine. Ach chuir duine go lucht na gcuart caidéis éicint ar
Sheán. “M'anam muis” a deir Seán “go bhfuil mo dhóthain ite agus ólta
anois agam, mo dhóthain go mo chuid fataí féin, mo chuid éisc agus
mo dhóthain go bhainne As. Bumóberry, Ar ndóigh a Sheáin a deir duine
dhá raibh istigh “ní hí A4s, Bumberry a bhligh tú; agus ar ndóigh ní hí' a
deir Seán 'cén chaoi a mblínn í agus gan aon chíoch aice siúd ach mar
bheadh sine cránach ann: Bé Joe Pheadar Dan beannacht Dé le n-anam
a bhíodh ag inseacht an scéil sin dom. Is iomú gáire mór a rinne sé féin
faoin scéal sin agus faoi na scéalta eile chomh maith. Bhí gaol gar ag /oe
féin le Seán Ó Finneadha.
Le linn Sheáin Uí Fhinneadha agus go ceann blianta fada ina
dhiaidh bhíodh dream siúil ag goil thart ag iarraidh lóistín leis an oíche
a scaoileadh thart. Ach heibrí cén sórt bua a bhí ar tigh Sheáin,
deamhan mórán ceann nach dtarraingíodh air agus ní bhíodh doifeal ná
stuaic roimh dhuine ar bith ann. Ach an lá seo ar aon chaoi casadh bean
siúil isteach ann agus ní raibh istigh roimpi ach Seán, “sé an áit a raibh
bean Sheáin ar an leaba agus í go dona tinn ach d'fhiafraigh an bhean
siúil go Sheán a' bhféadfadh sé lóistín na hoíche a thabhairt di. Dúirt
Seán go bhféadfadh agus go raibh míle fáilte roimpi. Dheisigh sí síos in
aice na tine í féin agus shuigh sí ar a compóirt agus thosaigh sí ag
inseacht go Sheán faoin seachrán a d'fhág mí-ádh an tsaoil uirthi i dtús
a saoil, gur bhásaigh a hathair agus a máthair agus sna déaga go chlann
ann agus gan ceachtar acub in aois céille. “Nuair nach raibh aon
cheannús ceann orainn' a dúirt sí 'ní raibh muid ag déana tada a raibh
aon tairbhe ann ach chaon duine againn ag ceartas leis an gceann eile
agus níl aon lá nach gcaoinim mo dhóthain nuair a chuimrím ar an
teach deas te teolaí a bhí againn tráth gon tsaol, an giodáinín talúna
agus na cúpla bó agus gan ceachtar againn ann anois, agus gan fhios ag
aon duine againn cá bhfuil an ceann eile ach 'sé an mí-ádh agus an bás
ár n-athar agus ár máthar a scaip an teach.
Bhí an-truaighe go deo ag Seán di nuair a chuala sé an fán a bhí
uirthi. Chuir bean Sheáin casacht aiste féin thiar ar an leaba. D'airigh an
bhean siúil an chasacht agus d'fhiafraigh sí go Sheán cé bhí sa seomra.
“Mo bhean atá ann' a dúirt Seán 'agus í go dona tinn' muise go dtuga Dia
biseach di! a dúirt an bhean siúil 'nó ar mhiste leat mé ghoil sa seomra
ag breathnú uirthi féachaint a bhféadfainn aon mhaith a dhéana di'
“M'anam nach miste liom' a dúirt Seán 'mar go raibh an dochtúr cheana
aice agus nach bhfeicim aon cheo níos fearr í: Ach leis sin chuaigh Seán
agus an bhean siúil siar sa seomra go dtí í. 'Sé an teagasc atá mé
thabhairt” a dúirt an bhean siúil 'í ag ól a dóthain pórtair: “M'anam muis'
a deir Seán “má sin é an scéal é agus go leigheasfaidh pórtar í nach
mbeidh sí í bhfad dhá uireasa: Chroch Seán leis ceann go na ceaintíní
móra tin a mbíodh lata ar a thúin agus chuaigh sé soir ag teach an ósta
tigh Pheadair an Ghabha an áit a bhfuil an Poitín Stil anois. Ní dhearna
sé aon mhoill, ba gearr gairid go raibh sé anoir gur leag sé an ceaintín
pórtair ag colbha na leapan agus líon sé muigín dhá bhean. Ní mba bean
mhór óil í bean Sheáin ach thosaigh sí ag ól corr scloig ar mhaithe lena
sláinte. Níor fhéad Seán fanacht in aice an tí mar bhí graithí eile ar a
chúram. Nuair a d'fhill sé abhaile níos deireanaí ins an lá agus é ag
tarraingt in aice an tí ní raibh tada le cloisteáil ach amhráin ag goil go
mullach an aeir. Ní raibh fhios aige sa diabhal mór céard a bhí suas ach
nuair a chuir sé a chloigeann suas sa seomra cén diabhal a bhí ach an
bhean siúil agus lán an cheaintín ólta aice agus gan steár na muice
duibhe aice agus gan an chéad mhuigín fós ólta ag bean Sheáin. Ach
sin é an uair a thuig Seán cén sótt cailín báire a bhí sa mbean siúil. A
muise a dhiabhail go raitleach' a dúirt Seán “is tú a scaip an teach'
Ní raibh sé i bhfad ina dhiaidh sin arís gur casadh bean eile isteach
tigh Sheáin, bean a raibh fán agus seachrán uirthi agus í ag iarraidh
déirce agus lóistín. Bhí sí amach ins na blianta ach í ag breathnú slán
folláin agus gan aice ach aon fhiacail amháin, clár fhiacail mhór dhubh
agus a haghaidh amach díreach os cionn an liopa íochtair. 'A bhfeiceann
tú a deir sí “an drochbhail atá curtha ag an saol orm gan agam ach aon
fhiacail amháin: “Nár chuire Dia an t-ádh ar do staróig a dúirt Seán 'ar
ndóigh ní fhágfadh sí fata ar an mbaile againn:

19
 Chastaí an saighdiúr dearg fear g'arm Shasana isteach tigh Sheáin
tráthnóna eile héibrí sa diabhal céard a chas an bealach é nó cé raibh a
thriall nó a thaisteal. Ní raibh Seán ná a dhreáthair Dan pósta ag an am
seo. Fear teann ar bheagán múnadh a bhí sa saighdiúr. Ní dhearna sé
iarraidh ná achainí ar lóistín na hoíche ach a chuid féin a dhéana go
tigh Sheáin Uí Fhinneadha. Dhearg sé a phíopa agus chroch sé
plúchadh deataigh. Diabhal stopadh ar bith bhí air ná a' ligean gon
phíopa fuarú. Ní túisce a bhíodh lán an phíopa caite ná bhíodh sé líonta
arís aige agus dhá dheargadh lena maistí beaga tuí a bhí leagthaí go
stuama ar an tinteán, Bhíodh na maistí tuí seo déanta i gcónaí ag Seán
faoi chomhair lucht na gcuart lena gcuid píopaí a dheargadh. Bhí
conséit ag teacht ag Seán faoi dheireadh leis agus thug sé cogar go Dan
“má fhágann muid istigh é beidh an teach lasta aige roimh mhaidin! Bhí
beagán Béarla ag Seán agus ag Daw agus go deimhin ar ndóigh ba
beagán é mar nach raibh sé ag aon duine ins an am. Chuir Seán agus
Dan a gcomhairleachaí i dteannta a chéile agus chóirigh siad leaba sa
gclúid dhó. Spáin Seán an leaba bheag cois na tine gon saighdiúr agus
d'fhógair sé “Xeane[ saghdar'! ach is beag an mheas a bhí ag an saighdiúr
ar Kenne[ Sheáin, ag iarraidh a ghoil siar sa seomra a bhí sé go
gcodlaíodh sé ar a chompóirt. Thosaigh Seán ag fiuchadh agus an
ghríosach dearg ag teacht faoi bhonnaíochaí chos Dar é féin 'ní shínfidh
agus ní shearrfaidh sé é féin go brách ar mo leabasa' a dúirt Seán.
“Diabhal straoith bruim ná osna muis a ligfidh sé ar mo leabasa ach
oiread” a dúirt Dan agus d'fhógair siad ar an saighdiúr an uair sin an áit
amach a thabhairt ar féin. Ach m'ánam go dtug sé a ndúshlán agus nár
chorraigh sé. “Tá sé istigh anois' a dúirt Dan “agus níl an oiread Béarla
sa teach agus a chuirfeas amach é' Ba beirt fhear láidir gan aon fhaitíos
Seán agus Dar. 'Is gearr go n-imeoidh sé anois” a dúirt Seán ag síneadh
a láimh siar os cionn stuaic an lochta agus ag tarraingt aniar cleith mhór
fhada gur chroch sé os cionn mullaigh an tsaighdiúr dearg é “out or
cleith” a dúirt Seán. Deamhan blas a rinne Dar nuair a chonaic sé an sop
séití ach breith ar an maide droighean a bhí leagthaí leis an doras dúinte
'stick or draighean' a dúirt Dan. Chuir siad amach rompub an doras é
agus cuireadh blas an adhmaid sa dromán aige ach ní bhfuair sé aon
drochbhualadh. Bhain sé as ansin síos an bóthar agus Seán agus Dami
gcónaí ag breathnú ina dhiaidh. Ach nuair a bhí sé píosa síos sheas sé
agus thug sé a aghaidh aníos orthub “/e/ the two of you go to blue blases
 IN |

a dúirt sé. Anois a dhiabhail” a dúirt Seán le Dan “nár dúirt mé leat dhá
bhfágtaí istigh é gur bléas a dhéanfadh sé'
Bhíodh Seán lá eile agus sé'n áit a raibh sé ar an gcasadh ó thuaidh
o bhóthar taobh thoir go cheann Bóthar na Ceártan an áit a bhfuiltigh
Phaddy Mhatt anois i gCor na Rón. Lá breá samhraidh a bhí ann agus
bhí roinnt fiKers ag goil an bóthar ar bícycjes agus bhí siad ag breathnú
aisteach agus iontach go leor go dhaoine an tráth sin gon tsaol. Bhí
dream éicint ag caint le Seán nuair a tháinig bean aniar ar bhícyc/e agus
siúl maith aice ach díreach ar an gcasadh leagadh gon bhicyclé í agus
baineadh craith maith aiste ach thairis sin níor bhain aon ghortú mór
di agus d'éirigh sí agus bhailigh léi soir an bóthar arís. Diabhal mórán
achair ina dhiaidh go dtáinig bean eile aniar ar bhícycje agus díreach sa
spota céanna agus Seán fós ina sheasa ann, cé'n diabhal a dhéanfadh sí
féin ach a cloigeann a chasadh ag breathnú siar thar a gualainn. Sin é
nuair a d'fhógair Seán uirthi “ind would you capsise like the girl by by.

Clann Mháirtín
Bhíodh Seán lá eile agus sé “n áit a raibh sé ar cuairt thoir tigh Mháirtín
'Thomáis Liam taobh thiar go tigh Pheadair a' Ghabha tráth gon tsaol,
bunáite ar an spota a bhfuil tigh Mháirtín 7or Phatsaí anois ann. Bhí
triúr mac ag Máirtín 'Thomáis Liam agus ní raibh diabhal dhá dhonacht
ná raibh sé chomh dóigh dóibh é a dhéana. Níl fhios agam anois ach
ainm duine amháin go chlann Mháirtín, Páidín a thugaidís air nó Páidín |
Mháirtín agus b'shin é an fear ba mheasa gon triúr. Beidh mé ag
inseacht cúpla eachtra ar ball beag faoi Pháidín nuair a bhéas an scéal
ar thosaigh mé air críochnaí agam. Ach ar aon chaoi an lá seo bhfuil mé
ag cur síos air agus cuid mhór eile go mhuintir an bhaile istigh ann
freisin chomh maith le Seán, nár phléasc an lá ina thoirneach agus ní
raibh a leithéid go lá toirnigh feicthí riamh cheana acub, is beag nach
raibh an scail agus an plump ag teacht ar an bpoinnte céanna agus a
neartú air a bhí sé le mar bhí an lá dhá chaith. Bhí chuile dhuine dhá
raibh istigh ar a dhá nglúin ag guibhe agus ag déana aithrí agus ag déana
a n-anama, ach sé'n obair a bhí ar chlann Mháirtín ag rachtaíl gháire
agus ag magadh faoin dream a raibh scanradh an bháis orthub.

21
 “Tháinig scail agus an plump díreach an poinnte céanna. Ach bhí
an plump seo i bhfad agusi bhfad ní ba láidre ná an chuid eile agus shíl
siad ar fad go raibh an teach leagthaí agus lasta ina mullach. Bhí sé
chomh láidir agus chomh scanrúil agus gur chaith clann Mháirtín ar a
ndhá nglúin iad féin agus bhreathnaigh siad suas ar Dhia. Ach nuair a
chonaic Seán ar a nglúine iad ag breathnú suas ar Neamh, sin é nuair a
labhair sé. “Mo choinsias dar manam a chlann Mháirtín, a dúirt Seán 'tá
faitíos orm go bhfuil sibh mall agus í a' rapáil ag túin an tí agaibh' Nuair
a stop an toirneach tráthnóna deireanach biad clann Mháirtín an triúr
deireanach a déirigh dhá nglúine.
Ach blianta ina dhiaidh sin agus máthair Pháidín ina baintreach
agus í ag teannadh amach sna blianta ní raibh aon duine gon chlann
fanta in éineacht léi ach Páidín ach ní bhíodh sé sin féin sa mbaile ach
go hannamh. Bhíodh sé píosaí móra gon am ag obair soir ar an
Achréidh agus ní ag déana stóir a bhí sé. Ach thugadh sé corr chuairt
abhaile ach ba é galar an óil an galar ba mheasa a bhí air. Ach an tráth
seo gon tsaol ní bhreathnaíodh sé aisteach chor ar bith na beithígh
bhainne a bheith istigh sa teach. Ní raibh aon bhó ag máthair Pháidín
agus ní raibh aon scioból déanta ag Seán Ó Finneadha ag an am a bhfuil
mé ag caint air agus sin é an áit a mbíodh an bhó fápthaí ag Seán thoir
tigh mháthair Pháidín ceangailte i dtúin an tí. Bhí Páidín anois th'réis
píosa fada a chaith gan teach ná baile a thaobhachtáil, ach mara a
dtáinig sé an oíche seo, oíche fhuar gheimhridh agus a leathbhádóir
féin ag teacht in éineacht leis. Níl fhios agam cén t-ainm a bhí air sin ná
cár bas é. Ach 'sé an chéad cheist a chuir Páidín ar a mháthair th'réis a
theacht an doras dhó 'cé leis an bhó a Mhamaí! 'Le Seán Ó Finneadha' a
dúirt an mháthair agus níor dhúirt Páidín tada eile faoin mbó. Chuir
an mháthair síos taoscán pota fataí agus nuair a bhíodar bruite
shéalaigh sí amach ar an gciseoig iad agus leag sí anuas gráinne salainn
agus dúirt sí leis an mbeirt suí isteach. "Breathnaigh a Mhama' a dúirt
Páidín “bhfuil aon anlann lena fataí seo. “Muise m'anam nach bhfuil' a
dúirt an mháthair “nó cé bhfaighinnse anlann: Dheamhan blas a rinne
Páidín ach breith ar ráipéad scine agus a ghoil amach an doras agus
tosú dá géarú ar bharr an chlaí agus isteach leis faoi ghearradh. 'Óra
muis a dhiabhail” a dúirt Páidín 'mise a bheadh ag ithe mo bhéilí tur
agus bó Sheáin Uí Fhinneadha ceangailte i dtúin an tí agam le stiall a
ghearradh anuas dá ceathrú. Ach dhá dhonacht sa diabhal an fear a bhí
ag teacht in éineacht leis níor thug sé cead go Pháidín aon láimh a
leagan ar an mbó, ach marach an fear eile bheadh an stiall bainte dá
ceathrú aige.
Ach ar maidin lá arna mháireach chuaigh máthair Pháidín siar go
dtí Seán agus d'inis sí scéal na hoiche roimhe dhó. Ní dhearna Seán aon
mhoill ach a ghoil soir agus an bhó a thabhairt abhaile. Ach manam' a
dúirt Seán “nuair a chuala mise an méid sin nár chodail sí aon oíche ní
ba mhó ann: Agus th'réis an méid sin níor thit sé féin ná Páidín amach
le chéile. Chloisinn iad ag rá cés moite gon oíche sin agus scéal na bó
ní mba duine é a chuir tada as go na comharsannaí. Ba é an uair a
d'imíodh sé as baile a dhéanfadh sé an clampar agus ní raibh iontas le
déana go rud ar bith a chloisfí a bheadh déanta aige ach ní dhearna sé
aon rud náireach.
Bhíodh scéal amháin faoi ar aon chaoi, tráth dhá raibh sé imí as
baile ag spailpínteacht ar an Achréidh. Bhí sé in achrann agus i rúcam
an diabhail éicint nó tháinig cáblaí éicint treasna air thoir ann agus
tóigeadh agus cuireadh £1 fine air agus ní raibh Páidín dhá íoc. Bhíodh
sé dhá ligean thar a chluasa i gcónaí agus ag imeacht as an mbealach
uaidh na póilíos agus ní fhanaíodh sé ró-fhada in aon áit amháin. Ach
an lá seo ar aon chaoi thóig siad é istigh ar a bhaile féin ar an Lochán
Beag. Soir ar Jaunt a thug siad go príosún na Gaillimhe é. Nuair a
chonaic muintir an bhaile Páidín ag goil ar an jauí agus beirt phóilíos
ar chaon taobh dhó diabhal fhios cén truaighe a bhí acub dhó. Ach ba
duine áithrid a bhí in Páidín, níor lig sé a rún le aon duine ariamh agus
ní raibh sé ariamh gan an choinneal nó a hábhar. Bhíodh an cíonán aige
j gcónaí thuas ina mhuiline ach ní raibh aon bhealach amach aige as
géibheann an lae úd. Sin é a ceapadh. Tugadh Páidín go dtí an príosún
agus máirseáileadh isteach é go gcuirtí culaith an phríosúin air. Sin é
an uair a chuir Páidín láimh ina phóca agus tharraing sé aníos páipéar
puint agus shín é acub é. Níorbh fhéidir é a dhiúltú agus bhí a fhios sin
ag Páidín é sin go maith. Bhí an páipéar puint aige i gcónaí i rith an
achair ach 'sé an chaoi a raibh sé ag baint mealladh as na póilíos agus
lucht an dlí. Scaoileadh amach ansin é agus bhí cead a choise abhaile
aige. Jaunt hireáilte a bhí ag na póilíos agus tugadh aníos an bealach
céanna é gur scaoil siad amach ag tigh Pheadair an Ghaba é teach an
ósta agus m'anam go raibh sínseáil beag fanta aige, luach an phórtair
thréis £1 a bheith íocthaí aige roimhe sin agus ba mór an lán airgid é£1

23
an tráth úd. Nuair a bhí cúpla pionta ólta aige ní raibh sé in ann aon
suimreas ceart a dhéana go dtabharfadh sé cuairt ar tigh Sheáin Uí
Fhinneadha, Ba é an geimhreadh a bhí ann agus bhí lucht na gcuart
agus an áirneáin bailí isteach tigh Sheáin agus ar Pháidín a bhíodar ag
cur síos agus ar a chuid eachtraí agus na gábhannaí móra, Ach díreach
agus é ar theib siúl isteach an doras nár airigh sé duine acub rá 'a muis
a dhiabhail nach fiáin an tsúil atá in Páidín bocht faoi seo: Sin é an uair
a shiúil Páidín isteach agus labhair sé “bhí fhios agam go maith gur orm
a bhí sibh ag caint, ach cén uair a chonaic sibh mo shúil ar a mhalairt'
Ní mba fear gan fáilte é Páidín an oíche úd tigh Sheáin Uí Fhinneadha,
Feicthear dhom go n-airínn iad ag rá go Meiriceá a chuaigh sé faoi
dheireadh héibrí céard ba chorr dhó ina dhiaidh sin.
Beannacht Dé le anam chlann Mháirtín.
Bhíodh Seán Ó Finneadha tráthnóna eile agus é ar a shuimreas
nuair a tháinig bean siúil isteach go dtí é ag iarraidh lóistín na hoíche.
Bhí sí seo ardnósach go maith agus fuair sí dídean na hoíche tigh Sheáin,
Béarla ar fad anois a bhí ag an mbean seo ach amach doimhin san oíche
ar aon chaoi d'airigh sí torann na slabhraí ar an tsráid taobh amuigh
agus a siúl timpeall an tí, agus scanraigh sí, shíl sí nach raibh aon cheo
faoin domhan le bheith ann an tráth sin góíche ach an diabhal agus a
chuid slabhraí. Céard a bheadh ann ach gearrán le mo sheanathair agus
níor féadadh an gearrán seo fhágáil riamh gan slabhra mar gheall ar a
chuid bradaíl agus th'réis an slabhra féin a bheith air ba mhinic leis
imeacht agus ní shásaíodh aon áit ar an mbaile é ach isteach ar shráid
Sheáin Uí Fhinneadha agus deamhan suim a bhíodh Seán a chur ann
agus “é a bhí ann an oíche seo. Nuair a bhuail an scanradh ceart an
bhean siúil thosaigh sí ag bladhriúch agus ag sreadach os ard a cinn le
teann faitís agus d'fhógair sí ar Sheán. war of (je house a deir sí 'ger the
holy water, the devil is outside going around the house with chains on
hirú ach bhí fhios ag Seán go maith gurb é an gearrán a bhí ann. “Codail
a dhiabhail' a deir Seán “má tá codladh ort agus ná bac le do ho/y water
mar diabhal a bhfuil go áo(y watér ins an deoise a dhíbreodh gearrán
Chearra gon tsráid seo:
Oíche eile agus lucht na gcuart istigh tigh Sheáin agus sé'n scéal
mór a bhí acub ag cur síos ar fhear éicint a bhí th'réis péire muca a dhíol
agus héibrí cé'n ballséir a bhí air chuaigh sé ar an ó! nuair a fuair sé luach
na muc agus chuir sé poll maith ann. Chaith siad píosa gon oíche ag
 aíos air agus go mba diabhalaí an bánú ar theach ar bith é agus bhí
cur :
in ar aon chaoi a bhí ag iarraidh a bheith a cur ar son
duine éicint an;
fhear na muice agus séard a dúirt sé sin 'nach dtabharfadh Dia go chroí
a chaite é. Ach sin é an uair a labhair Seán “tabharfaidh a mh'anam a
dúirl t Seán “nuair a shaothróidh sé
arís é'
Bhíodh Seán lá eile agus casadh Seán Mháirtín leis ach nuair a
phíodar píosa ag caint dúirt Seán Mháirtín go raibh sé ag braith ar an
gcapall a dhíol. Capall tanaí craite a bhí inti agus í amach sna blianta. Bhí
an
Seán Ó Finneadha ag éisteacht leis agus gan é fáil locht ar bith ar
“scéal, ach faoi dheireadh dúirt Seán Mháirtín 'meas tú a Sheáin Uí
Fhinneadha dá dtugainn leathchéad min choirce di roimh lá an aonaigh
nach mór eile a bhreathnódh ina diaidh: 'Meas tú” a dúirt Seán Ó
Finneadha “dhá ndéanfá do chac ar a cairín thuas nach mó ná sin a
bhreathnódh uirthi: Ní raibh aon mheas ag Seán Ó Finneadha air féin
ná aran gcapall.

T'Kennel saghdar' Bhí Seán ag cur Béarla bhriste ar an gcineál leaba a bhí sé a chóiriú
don saighdiúir sé sin go raibh sé ag cur gabháil thuí nó seanbhrat le cois na tine don
saighdiúir mar a bheadh leaba gadhair ann rud a thugann le fios nach mórán ómóis a bhí
aige dhó.

An Tadhgamánach
I gcuid go na chéad scéalta a scríobh mé faoi Sheán luaign mé go
mbíodh sé ag iascach agus ag plé le farraige. Ba mhinic é féin agus an
Tadhgamánach i n-éineacht ar an bhfarraige agus ní bhídís ag tarraingt
le chéile go han-mhaith mar ní raibh aon fhoighid le cur sa
Tadhgamánach dhá dtéadh tada mí-cheart cé nach raibh aon anachain
ná drochchroí ag baint leis thairis sin. Bhíodh an bheirt acub ansin an-
mhór le mo sheanathair agus ba mhinic a thugaidís leob amach ar an
bhfarraige ag iascach é. Is dóighe gurb é an mórtas is mó a bhíodh
eatarthub go mbíodh a n-aghaidh siadsan amach ar na portaí aimsir
móna sa samhradh agus go mbíodh a aghaidh seisean síos faoin mbaile
agus bhí tuiscint mhaith acub ar a chéile. Bhí lá amháin ar aon chaoi
agus iad ag réiteach le ghoil ag iascach agus bhí siad ag tógáil eascannaí

25
nó lugaigh go chineál éicint agus “sé an áit a raibh siad dhá dtógáil i
dtalamh bog fliuch atá ó thuaidh gon duirling, sé'n t-ainm a tugtar ar an
áit chéanna ná Na Corraí. Ba le haghaidh baoití a bhí na heascannaí nó
lugaigh seo acub. Thíos ins an bpuiteach an-fhliuch agus an-bhog ar
fad a d'fhaighidís na baoití seo agus ba le sluasaid nó láí a chartaidís
amach iad. Bhí an triúr ag cartadh leob agus iad ag fáil corr cheann ach
faoi dheireadh cuireadh an Tadhgamánach siar i dtaobh cúl a chinn
agus chuaigh a chloigeann san lathach bog fliuch. Ní raibh ann ach go
raibh sé tití nuair a bhí sé tóigthí go léim ag an mbeirt ach bhí a bhéal,
a shrón, a shúile agus a chluasa lán le uisce agus lathach.
Bhí sé ina húrla búrla ar an mbeirt acub ag glanadh aniar as a bhéal,
a shrón, a shúile agus a chluasa ach deamhan anáil a bfhéidir a chur
ann. Bhí siad dhá iompú agus dhá chasadh agus bé an cás céanna é bhí
an Tadhgamánach mín marbh. M'anam go raibh sé ina scanradh aran
mbeirt faoi dheireadh an fear a d'fhág an teach ina bheatha agus ina
shláinte ar maidin in éineacht leob, é anois gan aon anáil ná aon chuisle
le n-aireachtáil. Ach faoi dheireadh labhair Seán le mo sheanathair 'tá
sé caillte anois a Chearra' a dúirt sé 'agus ní ghlanfaidh uisce na habhann
ná aon jury in Éirinn muid, nach muid a ghiorraigh leis ach b'fhurasat
aithint i gcónaí go mbeadh an diabhal agus an mí-ádh mór timpeall ar
an bhfear sin sul má d'fhágfadh sé an saol seo. Ach nuair a chuala mo
sheanathair an méid sin deamhan blas a rinne sé ach a dhorna a leagan
isteach ar ghiall an Tadhgamánach “tá muid crochta agat anois' a dúirt
sé ach nuair a chonaíc Seán mo sheanathair a leagan a dhorna ar a ghiall
scanraigh sé, 'ó dhiabhail” a dúirt sé 'tóig do dhorna dhó nó má
fhaightear lorg do chuid ailt ina ghiall tá muid crochta dháiríre an uair
sin, beidh do dhóthain le freagairt agat mar atá tú: Bhíodar mar sin ar
feadh tamaill maith agus gan fhios céard a dhéanfaidís agus gan anáil,
ocht ná acht ná éagaoin sa Tadhgamánach.
Ach cé a d'fheicfidís uathub suas sna garrantaí ach Peadar an
Ghabha agus ba cara mór leob é Peadar. GhJaoigh siad os ard a gcinn
ar Pheadar agus tháinig sé agus bhí siad uilig ar aon fhocal go raibh sé
básaí, Ach ar aon chaoi níos deireanaí amach sa lá chuaigh siad dhá
iompar suas ag an teach lena thórramh. Ar a gcuid dramannaí a bhíodar
dhá iompar agus iad ag sealaíocht le chéile. Greim dhá láimh acub air
aniar ar a gcuid guaillní, láimh ar chaon ghualainn agus a dhá chois le
fána. Ach ar an mbealach suas abhaile dhóibh, bhfuil fhios agat gur
 chuir sé suas bogáinín beag thar a bhéal agus lig sé osna bheag. Leagadh
anuas ar an talamh lom é agus thosaigh sé dhá iompú agus dhá chasadh
féin agus ba ghearr go raibh sé maith go leor. Tugadh abhaile ar aon
chaoi é ach cuireadh ar an leaba é agus chuaigh an dream eile abhaile.
Mar sin féin th'réis an méid sin ní raibh siad ag déana aon suimreas
ceart tráthnóna go bhfeicfidís cén chaoi a raibh sé, tháinig Seán agus mo
sheanathair síos ag an teach a' breathnú air agus mánam go raibh sé
ina shuí suas ins an leaba rompub agus a mhisneach tagthaí ar ais dhó,
ach ba bhródúil an bheirt iad an cúpla an uair sin nuair a chonaic siad
an Tadhgamánach arís in ard a réime. Chaith an Tadhgamánach amach
as an leaba é féin agus chuaigh an triúr suas Tigh Pheadair a' Ghabha,
teach an ósta gur óÍ siad deoch. Sin é an áit ar cuireadh tórramh ar an
Tadhgamánach agus é beo beathaíoch ina shláinte ag ó] ar a thórramh
féin. Ba iomú sin lá mór eile iascach a rinne an triúr i dtoll a chéile ina
dhiaidh sin agus ba iomú sin greann a bhíodh acub ag cur síos ar
eachtraí agus scanradh an lae úd. An rud ba mhó a mbíodh an
Tadhgamánach féin a fáil spóirt air nuair a bhídís ag inseacht dhó go
raibh an dorna agus na h-ailt leagthaí isteach ar a ghiall.

Josie Sheáinín Bhig agus an

Bheirt Albanach
'Tá sé ag cínnt orm imeacht as ceann thíos bóthar an Tulaigh Fhada le
tuilleadh scéalta agus eachtraí daoine áitiúil a chur ar pháipéar, Bhí mé
ag cur síos dhaoibh i dtús na scéalta ar na hoícheantaí áirneáin Tigh
Mhaidhc Sheáin agus mé féin ag éirí suas. Bhí mé ag cur síos dhaoibh
Íreisin ar an Albanach Mac Gill Eathain! a bhíodh ar cuairt ann agus go
raibh roinnt mhór Albanais? piocthaí suas againn féin uaidh faoi
dheireadh. Bhíodh dreáthair dhom féin Maidhc beannacht Dé lena
anam agus bhí go leor ar fad gon Albanais foghlamta aige sin uaidh
Cholm Mac Gill Eathain i bhfad níos mó ná phioc aon duine eile uaidh,
bhí sé ag teacht go réidh leis.
D'imigh sin ann féin go ceann blianta. Is dóigh go bhfuil sé cuid
maith go scór agus deich mbliana ó casadh beirt Albanach"? gon taobh

27

m————--""""""n"nn"""""—-—
 W Is
Il

F.
ii,

' seo tíre, [In éineacht le Josie Sheáinín Bhig Ó Thuairisg: as an mbaile
seo bhíodar. Ach-an oíche seo ní raibh aon bhias faoin domhan ba mhó
a bhí ag déana imrí dhóibh ná cá bhfaighidís cúpla buidéal poitín
'm'ánam nach bhfuil fhios agam a dúirt Josie “mara mbeadh aon chúpla
buidéal go bhrabach ar Mhaidhc Chearra: Bhíodh sé ag stiléireacht san
am sin, Ach bhuail siad suas ar aon chaoi agus chuir Josie an bheirt
Albanach in aithne go Mhaidhc. Thosaigh Maidhc ar an Albanais leob
ach diabhal bun ná barr a bhí siad fháil ar Mhaidhc cén deamhan nó
diabhal áit a bhfuair sé a leithéid go theanga. Deamhan bun ná barr a
i bhí Josie Sheáinín fháil ach oiread air nó cén áit ar fhoghlaim sé í g'fhear
| nach raibh ag teach ná coláiste.
i Ach d'innis sé dhóibh ansin faoi Choim Mac Gill Eathain agus an
! , t-am a raibh sé thart anseo le linn blianta an chogaidh. Ach bhí an tan-
oíche go deo acub, is mór a chuir siad trína chéile agus ag ól gloiníochaí
fuisce. Bhí m'athair é féin beo san am sin agus chuaigh an oíche síos
thar cionn leis. Ís gearr ó bhí Josie agus mé féin ag cur síos ar an oíche
sin. Ba mhinic a labhraíodh Maidhc é féin ar an oíche sin agus ní
Fri, fhéadfadh sé na dá Albanach a ligean as a chloigeann.

1 Albanach a bhí i gColm Mac Gill Eathain a chaith tamallacha Íáda ag bailiú béaloidis i
gceantar Chois Fharraige ón Lochán Beag siar go dtí na Creagáin i dtús na
gceathrachadaí. Ina dhiaidh sin d'fhostaigh Coimisiún Béaloideasa Éireann é ina
bhailitheoir lánaimseartha. Bhailígh sé cheithre mhíle leathanach nuair a bhí sé i gCois
L Fharraige. Deartháir ab ea Colm le príomh-éigeas na hAlban Somhairle Mac Gill
I Eathain.
) 2 Gaeilge na hAlban a bhí i gceist ag an scéalaí.
I 3 Cailean Spencer ab ainm do dhuine den bheirt seo. Rugadh agus tógadh i Manchuin
I Shasana é agus d'fhoghlaim sé Gaidhlig na hAlban, Breathnais agus tá Gaeilge mhaith
I freisin aige.Bhí sé an-ghníomhach ag obair ar son An Comunn Gaidhealach in Albain
I ó 1973 go dtí 1984. Ba ar chuairt eolais a bhíodár ag cur eolaís ar fheachtas Chearta
I Sibhialta na Gaeltachta agus bunú Saor-Raidió Chonamara 1969/70. Tá sé ina chonaí
Ei anois i nGloucester i Sasana.
“ Bhí Seosamh Ó Tuairisc as an Lochán Beag an-ghníomhach agus lárnach i bhfeachtas
I Chearta Sibhialta na Gaeltachta ag troid ar son mhuintir na Gaeltachta agus na Gaeilge.
[
I
I
I
I
N— aa
Joe Mhaidhc agus an Bhó Adharcach
Nuair a thosaigh mé ag cur síos tamall beag ó shin ar na hoícheantaí
áirneáin Tigh Mhaidhc Sheáin nó tigh Bhríd Mhaidhc feicfidh sibh gur
thrácht mé go raibh duine gon chlann mhac fanta san teach in éineacht
léi /oe nó Joe Mhaidhc mar a thugtaí thart ar na bailte air. An-ghasúr go
deo a bhí ann agus é ag fás suas, b'ea agus th'réis é bheith fásta suas agus
a bhiseach tupthaí.
Bhíodh beithígh an bhaile ar fad ins an am sin seolta amach ar an
gcimín chomh fada le Loch Chearra. Bhíodh na beithígh seolta ag /oe
ar maidin sul má théadh sé ar scoil. Bó agus budóig a bhí acub agus
choinníodh siad i gcónaí astub féin, ní bhacaidís le aon bheithígh eile.
'Sé Joe a thugadh anuas arís tráthnóna iad, ach dhá mba rud é go
mbainfeadh aon mhoill go Joe bhíodh siad féin ag bogadh anuas ag
déana an bhealaigh abhaile, Ba í an bhó i gcónaí a bhogadh amach ar
dtús agus ansin leanadh an bhudóig di.
Ach an tráthnóna seo chuaigh /oe suas i gcoinne na mbeithíoch,
ach nuair a bhí sé ag breith suas ar an loch chonaic sé deatach taobh
thoir ó thuaidh na locha agus rinne sé ar an deatach go bhfeicfeadh sé i
céard a bheadh ann, agus cé a bheadh ann ach mo sheanathair agus é ag |
stiléireacht. Ní raibh aon drogall roimh /oe aige ach b'shin é an chéad i
uair ariamh chonaic /oe sfílj;owse ná stiléara ag obair istigh ann. w
Bhreathnaigh sé an-iontach go /oe an bealach a ndéantar fuisce ach bhí
mo sheanathair ag inseacht dhó thríd síos agus tríd suas agus chuile
shórt dhá raibh ag baint leis. Ní raibh aon mhaith ag /oe ann ansin go
gcuirfí braon amach sa ngloine dó. Níl fhios agam ar beag nó mór a fuair
sé ach diabhal fhios cén chaint a thug sé dhó, ach ní raibh caint ar bith
a ghoil i ndiaidh na mbeithígh ná iad a sheoladh abhaile ach bhrostaigh ;
mo sheanathair amach é go dtabharfadh sé abhaile na beithígh. D'imigh I
leis ansin faoi dheireadh ach ní raibh na beithígh le fáil bruite ná fuar
aige. Bhí an bealach déanta abhaile acub mar gheall ar an deireanas. i
Ach nuair a tháinig sé abhaile bhíodar ceangailte ins an gcró
roimhe ag an athair. Bhreathnaigh sé isteach sa gcró ar an mbealach
abhaile dhó agus chonaic ann istigh iad. Chuaigh sé isteach abhaile
ansin ach d'fhiafraigh an t-athair agus an mháthair dhó céard a I
choinnigh an mhoill air nó cén fáth ar scaoil sé uaidh na beithígh I
chomh fánach. Diabhal freagra ar bith a bhí sé thabhairt orthub ach ag

s )
 '
siúl suas agus anuas an t-urlár. Mar sin féin choinnigh siad orthub dha á

cheistniú ach ní raibh siad ag fáil aon fhreagra agus é ag coinneál a

chloigeann amach uathab sul má gheobhfaidís aon bhaladh air. Diabhal
suimreas a bhí siad a thabhairt dhó ach faoi dheireadh chroch sé suas
port feadaíola suas agus anuas an t-urlár, a dhá láimh ina phócaí aige
agus é ag craíth a chloiginn ó thaobh go taobh.
Ach faoi dheireadh ní raibh fhios acub sa diabhal céard a bhí air,
scanraigh siad gur néall éicint eile a bhí dhá bhualadh agus d'éist siad
uilig leis. Rinne sé cineál suimreas ansin agus shuigh sé síos. Faoi
cheann tamaillín mar a chuimreodh sé ar féin gurb í an tseanbhó a
sceith air, gurb í a thug an bealach abhaile uirthi féin ar dtús agus
marach í nach gcorródh an bhudóig. D'éirigh sé ina sheasa agus amach
leis sa gcró. Nuair a bhí sé tamaillín imí amach thosaigh an t-athair agus
an mháthair ag caint eatarthub féin 'meas tú cá bhfuil sé imí, ní fhaca
muid ar an gcaoi sin cheana riamh é' Chuaigh an t-athair amach aran
tsráid go bhfeicfeadh sé a raibh aon amharc air, ach sin é nuair a d'áirigh
sé an torann agus an réabadh thoir sa gcró. Chuaigh sé go dtí an cró go
bhfeicfeadh sé, céard a bhí ag torann, ach sin é an áit a raibh Joe agus é
i ngreim adhairc ins an mbó agus é ag tabhairt na mbróga suas faoin
mbolg di. Ag baint sása gon bhó a bhí sé, '$í a tharraing an cheistniú air,
dhá bhfanfadh sí leathuair eile ar an gcimín i gcolbha na locha bheadh
na beithígh ag teacht abhaile aige féin agus ní bhraithfí tada. Níor bhuail
sé buille ar bith ar an mbudóig mar bhí fhios aige gurb í an tseanbhó a
tharraing abhaile í agus mar sin féin agus th'réis chuile shórt níor inis sé
céard a choinnigh an mhoill air.

Páidín Pheigsa agus

na Dá Shúcán Raithní
Sé'n áit ar chónaigh Páidín Pheigsa, a bhean chéile agus a bheirt iníon
síos bóithrín Mhíl ar aghaidh Seanscoil Shailearna. Níl a fhios agam
cé'n sloinne a bhí air mar nár chuala mé é riamh. Chomh fada agus atá
mé in ann a dhéana amach agus as gach ar chuala mé, tá sé ag bordáil
ar dheich mbliana agus cheithre fichid ó bhí siad ann nó b'fhéidir blianta
]ena chois. Pailitéir a bhí in Páidín, ní raibh talamh ná trá, gort ná garraí
aige ach amuigh ag saothrú a lá páí agus ag iascach agus ag plé leis an
bhfarraige lena churrach canbháis. An-fhear farraige ab ea é chomh
maith Jeé bheith in ann cionn fir a dhéana in chuile áit eile freisin. Dea-
chainteoir a bhí ann freisin agus é tráthúil ar a theanga freisin. Bhí dhá
scairnéalach go bhuachaillí óga ar an mbaile agus ní raibh fhios cé'n
t-athair a bhí acub, mar deiridís fadó dhá shucán raithní. Go réir mar atá
ráite ní raibh dhá dhiabhal ar bith a chinnfeadh orthub, an rud nach
gcuimreodh ceann acub air chuimreodh an ceann eile air. Bhí chuile
dhuine diúltaí dhóibh. Bhí sé déanta amach faoi dheireadh acub go
mbíodh chuile dhuine ag cur síos orthub agus sé'n chaoi a ndeachaigh
siad chun donachta. Deamhan Aifreann ná ord, sagart ná bráthair a
bhíodar a thaobhachtáil ach ag coinneál astub féin.
Héibrí cén diabhal a chuir ina gcloigeann é ná raibh ann mara
bhuail siad faoi Pháidín agus ní raibh aon mhaith acub ann nó go
dtugadh sé amach sa gcurrach lá ag iascach iad. Bhí Páidín ag tabhairt
chuile leithscéal dhóibh ag iarraidh fáil réidh leob ach ní raibh aon
mhaith dhó ag caint, choinnigh siad orthub nó go mb'éigean dhó
tabhairt isteach dhóibh. Shocraigh Páidín leob agus chuir sé marc ar a
leithéid seo go lá agus m'anam nár chlis siad go raibh siad suas leis an “1
am agus thug an triúr an fharraige amach orthub féin, agus ní raibh an !
bheirt seo anois istigh in aon churrach cheana riamh ná níor rug siad i
ar aon mhaide rámha. Choinnigh orthub amach ag gearradh farraige
agus Páidín dhá gcoinneál ar an eolas ach faoi dheireadh mar bhuailfeá i
do dha bhois faoi chéile dhubhaigh an spéir agus thit sé anuas ina cheo | |
agus ní mba léar dhóibh cat thar chóiste. Ba ghearr nach raibh fhios
acub ar soir nó siar síos nó suas a bhíodar ag goil. Le mar bhí an t-am
dhá chaith agus gan grian ná gealach le feiceál m:ánm gur scanraigh na |
sucáin, agus gan futhub ach an tharraige mhór, Ní raibh mórán achair
caite go raibh a gcuid caipíní caite dhóibh acub agus iad ag impí ar Dhia i
go nplanfadh sé an ceo agus iad a thabhairt slán abhaile. Níor chuala
Páidín an oiread guibhe as béal aon duine beo cheana riamh. Níor fhág I

siad aon tobar ná aon áit beannaithe dár chuala siad caint riamh air nár I
chuir siad turas orthub féin ann ach iad a thabhairt slán abhaile. Bhí .
Páidín bocht é féin ag guibhe faoina fhiacail mar ní raibh sé féin saor gan I
scáth. Chaith an triúr acub an chuid eile gon lá agus an oíche a bhí
amach rompub amuigh ar an bhfarraige agus gan aon talamh le feiceál.
Ách lá arna amháireach agus é amach go maith sa maidin ghlan an ceo

31

R—————
 I

i agus scairt an ghrian agus rinne siad ar an talamh ba ghaire dhóibh,

Ach mánam nuair a fuair na sucáin ar an talamh tirm iad féin ba thrua
i go Pháidín. D'ionsaigh siad ó chúl go sáil é, thug siad chuile ainm dár
tugadh ar chat nó ar mhada riamh air agus cén fáth nach ndearna sé aon
ghuibhe agus nár dhúirt sé aon phaidir i rith an achair a bhíodar ag goil
| amú sa gceo. Ach ní fhágfaidh tú ball na háite anois nó go ndéanfaidh
tú aithrí agus go ngeallfaidh tú rud éicint go Dhia as ucht muid a
I thabhairt slán' “Má bíodh imrí ar bíth anois oraibh' a dúirt Páidín 'nach
I ngeallfaidh mise rud éicint do Dhia as ucht muid a thabhairt slán. An
i fhad agus a bheas mise beo agus Páidín mar ainm orm ní fheicfear mise
ag iascach in éineacht le dhá bhastard' B'shin é a gheall Páidín.
I Duine ar bith a raibh sé go mhí-ádh air a theacht isteach sa saol ar
an gcuntar sin ní fhaighidís mórán omáis ó chuid mhór daoine. Chaití
i mar mhasla go minic orthub é. “Mach ceann acub é' nó “nach ceann
acub thú' Bhíodh sé le cloisteáil go minic b'fhearr dhuit in do
dhílleachta ná in do shucán, nó b'fhearr dhuit in do dhiabhal ná in do
j shucán. Ní fhaighidís mórán omáis i bhfad siar sna blianta agus thuig
i siad féin go maíth nach raibh mórán measa orthub ná aon chás fúthub.
J D'fhág sin cineál aisteach go minic iad. Is dóigh nár chuidigh an chéim
i síos sin leis an mbeirt a raibh mé ag cur síos orthub ar ball beag. Ach tá
j an drochdhearcadh sin imí anois.
l

Í An Seicín Deich Scilleacha

Ba fear siúlach é Páidín Pheipsa. Théadh sé achar fada as baile scaití.
Casadh lá siar go Doire an Fhéich, Casla é agus bhí fear eile éicint in
éineacht Jeis. Fonn éirí amach a bhí ar Pháidín an lá seo mar ba fear
spóirtiúil, géimiúil a bhí ann. Chuaigh siad isteach i dteach an ósta, Tigh
an Órdha nó Tigh Mhac an Órdha mar thugtaí san am sin air. Le mar
i a chloisinn an seandreama rá, cheapfainn gur dhá phingin a d'íocfá ar
I: phionta pórtair ins an am sin. Níor chuala mé riamh na seandaoine ag
“Ló Trá pionta guinness nó buidéal guinness. Pórtar i gcónaí a d'abraíidís.
: Nuair a bhíodar ag fágáil theach an ósta chuir Páidín láimh ina phóca
i : agus leag sé amach seicín deich scilleacha. 'Bíodh an deoch seo anois
ormsa' a dúirt sé 'héibrí cén dream a thiocfas isteach in mo dhiaidh
agus leis sin thug sé féin agus an fear eile an doras amach orthub féin

I 32
agus bhuail siad bóthar. Ach nuair a bhíodar taobh amuigh gon doras
labhair an fear eile le Páidín 'cé'n deamhan ná diabhal a bhí ort' a dúirt
sé do sheicín breá deich scilleacha a chaith chomh fánach' 'Ó muise, ar
ndóigh' dúirt Páidín 'beidh fhios go dtáinig muid an bealach! Ní raibh
fear oibre ná spailpín ag fáil thar scilling sa lá ag an am sin.

Ag Siocadh le Chéile
Bhíodh sé g fhaisean ag Páidín, an bhean agus an chlann a bheith ag
siocadh le chéile ag déana spóirt agus fonóid eatarthub féin. Ba cuid
mhór gon seansaol é sin, nuair a bhíodh daoine geanúil gan aon urchóid
i dtoll a chéile. Ní bhíodh sé ar bun san áit a mbíodh dream an chantail
ná na gangaide nó sén chaoi a dtarraingeodh duine an diabhal agus an
t-angar biorach anuas sa mullach air féin. Lá amháin dúirt an bhean le
Páidín, ó muise a Pháidín' a dúirt sí, “faraor má chuir Dia ar an saol
ariamh thú. “Tá mé ag ceapadh muis' a dúirt Páidín 'go bhfuil sin
gaiféala air féin riamh ó shin.

A Chomharsa ar Leaba an Bháis

Chuaigh Páidín lá ag breathnú ar chomharsa leis a bhí ar leaba an bháis.
An fear seo a bhí ar leaba an bháis, bhí sé buailte suas sna cosa le blianta
fada. Chlis an siúl air agus gan é ach meánaosta. Ní raibh Páidín i bhfad
istigh sa teach nuair a shéalaigh an fear a bhí ar leaba an bháis. Bhí
tuilleadh go na comharsanaí istigh freisin agus thosaigh an tórramh
agus na daoine ag caint eatarthub féin. Ach faoi dheireadh labhair an
bhaintreach í féin “tá sé sna flaithis faoi seo anois” a dúirt sí “tá sé dhá uair
básaí. “M'anam muis nach bhfuil sé fós ann' a dúirt Páidín “ní bheidh ná
go maidin mar nach bhfuil aon rath ag siúl air: Is dóigh nach le
neamhthruaighe ar bith a dúirt sé an méid sin ach bhí sé chomh
habartha agus gur chínn sé air gan é rá.
W ?
i. : An tSeanbhean Bhacach
i Bhí Páidín lá ag goil an bóthar agus cé chasfaí leis ach seanbhean cúpla '
| baile as láthair agus í an-bhacach cé'n chaoi a bhfuil tú' a dúirt Páidín
| “ní fhaca mé le fada thú: “M'anam nach bhfuil cailleadh ar bith orm' a
| dúirt sise 'marach mé bheith buailte suas le Dían in mo ghlúin: “Bhfuil
| tú i bhfad ag éagaoineadh' a dúirt Páidín. “Tá mé go dona anois le os
i cionn bliana' a dúirt sise “By 444 muis anois má tá a dúirt Páidín
[ “caithfidh muid an chois a bhaint dhíot: 'Ó Dhia dhá réiteach ar maidin
i agus tráthnóna” a dúirt an tseanbhean 'cén bhrí a dúirt sí “ach tá an
' ghlúin eile í féin go dona' 'Ó muise má tá féin” a dúirt Páidín 'ní
! bhainfidh muid díot ach ceann acub. Nuair a chuala an tseanbhean an
méid a bhí ráite ag Páidín tháinig dath an bháis uirthi. Sin é an uair a
chuimre Páidín air féin agus dúirt sé gur déana grinn a bhí sé.

Hi A Ghiail faoi Ghlas

Bhíodh fear ins an gceantar seo ach ní chuimrím ar a ainm ná cén
I
baile ar b'as é. Más ag ithe nó ag ól nó ag caint a bhí sé nuair a d'oscail
' sé a bhéal chínn sé air a dhúnadh agus deir siad go mba deacair a bhéal
a dhúnadh mar go raibh graith chuile dhuine ag baint dhó. Ghlasáila
chuid gialltrachaí agus níorbh fhéidir na hinsí a bhogachan ná a chur
i ag obair. Bhí sé ansiúd caite ar an leaba, gan é in ann aon bhlas a ithe
ná ól ná aon fhocal a labhairt. Ní raibh ara ná dochtúir ag déana aon
I
mhaith dhó. Bhíodh fear ag goil thart a dtugaidís dochtúir Ó Laoi air
| ach ní raibh gaol ná dámh aige le Mac Uí Laoi a raibh mé ag caint sa
scéal ar ball air. Ní mba dochtúir ó cheart a bhí sa bhfear seo ach mar
bheadh cineál gobán go dhochtúir ann. Bhí cineál brainsí
dochtúireachta aige nó lig sé air féin go raibh héibrí cá bhfuair sé iad.
i Cuireadh fios ar dhochtúr Ó Laoi ar aon chaoi agus hinsíodh dhó cén
' t-anshó a bhí ar an bhfear seo go raibh a chuid gialltrachaí glasáilte.
'Tháinig sé ag an teach agus chuaigh sé suas sa seomra ag breathnú ar
an bhfear a bhí tinn. Ní dhearna sé aon mhoill sa seomra go dtáinig
i sé anuas arís agus dúirt sé lán an teallaigh go thine a chur síos.
- Cuireadh síos an tine mar a d'ordaigh sé agus nuair a bhí sí ina caoir
 dhearg sin é nuair a tharraing sé bior iarrainn amach as a ascaill agus
sháigh sé síos sa tine é agus d'fhág sé ansin é nó go raibh aithinniúchaí
dearga ag éirí as. Tharraing sé amach as an tine an uair sin é agus
chuir sé taobh thiar dá dhroim é agus thug sé an seomra siar air féin.
Labhair sé leis an bhfear a bhí ar an leaba. 'Breathnaigh díreach idir na
dá shúil anois orm a dúirt sé. Rinne an fear a bhí ar an leaba mara
dúradh feis. Diabhal blas faoin domhan a rinne dochtúir Ó Laoi ach
an bior dearg a tharraingt aniar go léim agus is beag nár sháigh sé siar
ina bhéal é. Lig sé i bhfoisceacht tiubhas d'ionga dhó é. Leis an
I scanradh agus teas an bhior dearg scaoil na glais a bhí ar a chuid
gjalltrachaí agus dhúin a bhéal agus bhí sé dhá oscailt agus dhá
dhúnadh uaidh sin amach le mar a d'fheil sé dhó.

Beartla Phádraic
San am a raibh carrannaí capaill go tréan agus go tréitheach ar bhóithrí
Chois Fharraige timpealls cheithre scóir blianta ó shin bhíodh muca
chomh tréan céanna scaoilte amach timpeall an tí agus síos agus suas
na bóithríní. Bhíodh Jucht siúil chomh tréan céanna le (éiceál ag i
imeacht ó dhoras go doras agus ba deacair iad uilig a riaradh agus na i
daoine féin ar an gcaol chuid. Bhí fear siúil ag goil an bóthar lá agus
bhuail sé isteach tigh Bheartla Phádraic. Sé'n áit a raibh sé timpeall's '
cúpla céad slat taobh thoir gon áit a bhfuil Siopa an Phobail anois ach :
go raíbh sé ar an taobh ó thuaidh gon bhóthar. Bhí cuid go seanbhallaí
an tí ann go dtí le gairid. Cuireadh rud éicint ina mhála ach ar an
mbealach amach dhó sheas sé ar chac circe agus mar bharr ar an
diabhal ná raibh ann mara raibh sé th'réis seasa i gcac muice taobh
amuigh gon tairseach sa teach a raibh sé thrréis a bheith ann roimhe sin
ach séard a dúirt an fear siúil “ní raibh mé ach amuigh as tigh chac muice
nuair a chuaigh mé isteach tigh chac circe: Ón lá sin amach níor tugadh
aon ainm ar tigh Bheartla Phádraic ach tigh Bheartlín Chac Circe.
“Tamall ina dhiaidh sin arís bhí carraera éicint ach níl fhios agam
cén t-ainm abhí air ná cén baile ar b'as dhó ach bhí cruib mhóna líonta
aige ó thráthnóna roimhe sin agus rún aige an baile a fhágáil ar phoinnte
a trí nó an ceathair a chlog ar maidin. Ní raibh aon chlog aige ach ag

35
 3
braith ar ghlaoch na gcoileach. Bhí púirín na gcearca in aice an tí agus
bhí coileach aige ag glaoch ádara san am a bhfeilfeadh sé dhó féin eirí,
Luigh sé siar dhó féin go ligfeadh sé cúpla uair a chloig thairis agus go
gcodlaíodh sé néal. Ní raibh sé i bhfad ina chodladh ar chor ar bith nuair
a dhúisigh sé go léim agus scanraigh sé gurb,é an chaoi ar éalaigh an
codladh air agus nár airigh sé an coileach. Réitigh sé amach é féin agus
thug sé aghaidh ar bhóthar na Gaillimhe. Bhí cluais na heascaine air
agus níor airigh sé torann carr roimhe ná ina dhiaidh. Choinnigh sé air
soir ar aon chaoi agus é ina dheifir agus ina fhaitíos air go mbeadh
) margadh na móna thart agus críochnaí sul má bheadh sé istigh. Ach
| tráthúil go leor agus é ag teacht aniar ag tigh Bheartla Phádraic chonaic
sé solas uaidh isteach. Chuaigh sé chomh fada leis an teach agus bhuail
sé crap ar an doras. 'Cé atá ansin a dúirt Beartla Phádraic “míse atá ann'
a dúirt mo dhuine taobh amuigh agus d'inis sé a ainm. “Beidh mé agat
anois ar an bpoinnte' a dúirt Beartla “agus osclóidh mé an doras dhuit'
“Ná hoscail doras ná fuinneoig dhom' a dúirt an fear taobh amuigh “an
mar atá tú, ach an mbeifeá i ndon inseacht dhom cén t-am p'oíche é nó
SN an bhfuil sé i ngar dhá bheith ina lá nó meas tú ar ghlaoigh an coileach:
) “Nil fhios agamsa cén t-am é” a dúirt Beartla ách tá moill ort sul má
; bhéas sé ina lá mar bíonn trí mhún déanta agamsa chuile oíche sul má
I ghlaonn an coileach agus níl déanta fós agam ach péire: Ní bhíodh
mórán cloig ann ag an tráth sin ach ag braith ar ghlaoch na gcoileach,

An Galar is Measa faoin Domhan

Bhí mé istigh Tigh Afhol/y teach ósta ar an Lochán Beag agus ní raibh
r romham ann ach A4ichael Mholly é féin agus b'shin é fear an ósta féin.
i Cainteoir breá ciallmhar réasúnach béa é agus an-chur síos aige agus
an-chuimre cinn. Bhain muid amach “un seanchais ar aon chaoi agus
thosaigh sé ag inseacht dhom go dtáinig Pádraic Ruairí Ó Tuairisc
isteach acub lá ar cuairt. Bhí gaol gar ag an mbeirt le chéile agus ba
mhinic i dtoll a chéile iad ach bhí Pádraic Ruairí i bhfad ní ba sine ná
I Michael. 'Chuir sé ceist orm' a dúirt A4íchael agus bí an cheist í féin cén
! galar is measa faoin domhan: 'Shíl mé féin” a dúirt sé 'go mb'fhurasta í
| thomhais agus thosaigh mé orm: “Dúirt mé a leithéid siúd, níl galar ná
tinneas dár chuala mé riamh nár dhúirt mé ach dhá mbeinn ag tomhais
nó go ndéanfadh Dia Diarmuid dhom ní raibh an freagra ceart agam'
“Faoi dheireadh dúirt mé leis é inseacht dhom agus Sé an freagra a thug
sé orm, an fíorbhochtaineacht' 'Ní bhfuair mé bun ná barr ar an
bhfreagra a dúirt Adíchiael agus thosaigh sé orm ach ba ghearr go raibh
mé i mo thost, agus ar ndóigh a dúirt mé féin leis nach bhfuil leath an
tsaoil bocht. Nach bhfuil siad ag fáil iasachtaí ó chéile, a tópáil ó chéile
agus a goid ó chéile, nach ngeofaidh duine in áit éicint é ach a ghoil
amach ar a thóir. Ach m'anam gur fhreagair Pádraic Ruairí ar ais mé'a
dúirt sé “águs is aige a bhí an focal deireanach agus seo í an chaint a
chaith Pádraic Ruairí. 'Cén mhaith go dhuine a ghoil amach ag iarraidh
ná ag tóraíocht mara bhfuil sé le tabhairt uaidh ná le roinnt. Níl sé ann,
sin í an “iorbhochtaineacht. Bás fháil leis an ocras agus thú i dtogha na
sláinte gan tinneas gan tréanas ach gan greim agat le cur i do bhéal, gan
é agat agus gan é le fáil anois ná riamh:

Aimsir an Drochshaoil
Nach aisteach an rud le rá é níor chuala mé mórán cainte ná cur síos

i
riamh ar aimsir an Ghorta Mhóir th'éis gurb é an tubaiste ba mhó a
bhuail Éirinn riamh é. An méid cainte a chuala mé air agus mé ag fás
suas ní aimsir an Ghorta Mhóir a thugtaí air thart anseo air ach aimsir
an Drochshaoil. Ba iomaí sin cur síos agus seanchas a bhíodh ag mo.
sheanathair Séamus ar chuile chineál ábhar dhá bhféadfá trácht air dhá
raibh ann lena linn agus ar sheanchas a chuala sé ó dhaoine a bhí ní ba
sine ná é féin. Rugadh eisean blianta gearra th'réis an ghorta sa mbliain
1864 agus mar sin féin ní raibh mórán cloiste aige faoi. An méid a
chloisinn a rá é ba ag cur síos ar an Síck House a bhíodh sé. Ba isteach
ansin a chuirtí na daoine a bhíodh tinn agus lagthaí amach leis an ocras
agus nach raibh aon bhlas acub. Tá cuid mhór go bhallaí an Síck House
fós ina seasa ach tá go leor dhó tití freisin. Agus tú ag goil an bóthar tá
sé le feiceál go follasach ar an taobh ó thuaidh go bhóthar Sháile an
Chuana, timpeall's míle go leith siar ó shráidbhaile an Spidéil. An méid
cur síos a bhíodh aige air bhíodh sé ag rá gur timpeall ar an Síck House

37
fhéin a cuireadh na daoine a bhásaigh agus gur cuireadh gan aon chónra
iad agus gur cuireadh cuid eile acub agus iad díbheo.
Bhí fear ann a bhíodh ag breathnú amach go chur agus go
adhlacadh na marbh agus ba é an t-ainm a thugaidís air ná Daverw. Bhí
siad ag cur fear bocht éicint lá amháin ann agus ní raibh sé básaí chor
ar bith ná baol air. Chaith siad síos é ach bhí a chuid cainte fós aige ach
nuair a chonaic sé ag breith ar na sluaiste iad le ghoil a' clúdú air labhair
sé aníos leob. 'Ó Ar Daverw a deir sé “níl mé caillte chor ar bith fós'.Ach
sé'n freagra a thug Daverw air dúin do shúile anois” a dúirt sé 'nó
tabharfaidh mise faoi na fothraí dhuit é:
Tá mé ag ceapadh go bhfuil sé amach go hard sna déaga go
bhlianta ó shin nó b'fhéidir scór, bhí mé lá istigh i mbaile mór na
Gaillimhe agus bhí píosa mór seanchais agam le Maitiasín Ó Céidigh as
Seana Mhóinin agus cainteoir dháiríre agus muid ag cur síos ar an Síck
House agus ar aimsir an Drochshaoil agus bhí sé in ann an scéal céanna
a inseacht dhom faoin bhfear a cuireadh agus gan é básaí chor ar bith
fós. Dúirt sé siúd gur cuireadh go leor dhá shórt ar an gcaoi chéanna,
Sé'n chaoi a rabhadar dhá gcaith amach as an mbealach le tuilleadh a
ligean isteach.
Cúrsaí Stiléireachta agus Óil
Stiléara i mbun a cheirde i gCois Fharraige roinnt blianta ó shin. Tá an t-iriseoir Máirtín Davy ar dheis.
 Bríd Shabha
Ar an Teach Mór a bhí cónaí ar Bhríd Shabha. Bhí a teach le taobh an
bhóthair mhóir ar an taobh ó dheas, taobh na farraige. Ba uaidh Mhicil
Choilm Mhicil Mhóir [Mac Fhlannchadha] as an mbaile céanna a fuair
mé an scéal seo. Ba cainteoir breá a bhí ins an bhfear seo go ndéanfaidh
Dia trócaire air agus seo é an chaoi ar inis sé an scéal dhom. D'inis se
dhom cén áit a raibh an teach ag Bríd Shabha agus bhí Íorg an
tseanbhalla ann ar feadh i bhfad. Ní raibh duine ar bith sa teach ach
Bríd féin. Chaith sí blianta fada agus bhíodh sí ag braith arbhair go na
stiléaraí ach b'iad na stiléaraí féin a ghníodh an cruachan ar an átha.
'Thógadh sé cosamar coicíse an t-arbhar a bhraith agus é bheith ar urlár
tirim agus é iompú faoi dhó chuile lá agus é spíonadh go maith ó chéile,
Biiontach an rian aithrí go na stiléaraí an méid sin gon cheann trom a
bheith tóigthí dhóibh féin mar bhíodh an oiread cuartú dhá dhéana ag
na póilíos agus gur dheacair coicís na braith a chur thart gan mí-ádh ná
anachain, cé go mbíodh brácaí beaga déanta i n-áiteachaí cúlráideacha
a dtugaidís teachín na braith orthub. Tá a gcuid ballaí ina seasa fós in go
leor áiteachaí go dtí an lá atá inniu ann.
Bhí Bríd ag obair faoi rún ag braith an arbhair agus daoine ag goil
soir agus siar an bóthar agus gan aon aimhreas ag aon duine uirthi. Bhí
gean chuile dhuine ar Bhríd le chuile dea-chomharsanacht. Nuair a
tháinig an aois uirthi b'éigean di éirí as braith an arbhair agus i leaba a
chéile chaill sí a Iúd agus bhí sí ag téaltú léi nó gur bhásaigh sí ina teachín
féin le taobh an bhóthair mhóir. Ach ní raibh sí gan daoine a bheith
timpeall a leapan agus í ag séalú.
Bhíodh ól ar chuile thórramh agus ar chuile shochraid. Níor
cuireadh Bríd Shabha ach oiread dhá uireasa. Frítheadh ceaig poitín le
haghaidh tórraimh agus sochraid agus an tráth sin gon tsaol bhíodh
dhá oíche tórraimh san áit a mbíodh an marbhán ann agus ansiín arís
lá na sochraide. Roinneadh agus hóladh ar feadh dhá oíche na tórramh.
'Tosú ag ól arís lá na sochraide mar ba é an grás é a bhí ann deoch nó
cúpla deoch a thabhairt gon dream a thiocfadh ag cású na trioblóide.
Bhí sé ag éirí amach sa lá faoi dheireadh agus é in am an corp a thógáil
ón teach agus ní raibh bord na haltóra! leagthaí amach chor ar bith
nuair a tháinig sagart an pharáiste. Réab sé nuair nach raibh airgead na
haltóra bailí ná tóigthí. D'aithnigh sé cosúlacht óil ar chuid dhá raibh
 hal blas riamh a rinne sé ach a ghoil a tóraíocht agus ná raibh
ann. Diab
mara bhfuair sé an ceaig agus taoscán fanaí fós ann. Chroch sé leis
an nmach ar an tsráid é agus fuair sé cathaoir le airgead na haltóra a

bhailiú air, an ceaig lena thaobh agus gloine aige. 'Anois' a deir sé duine
ar bith a d'íocfas airgead na haltóra gheobhfaidh sé fídeoig: Sé pingne
a bhítí a chur ar bhord na haltóra ins an am sin. Níor lig an faitíos g'aon
duine corraí ar feadh i bhfad ach a gceann fúthub acub. 'Íocaí an bord”
a deir sé agus olaí gloine, ní raibh aon duine acub ag corraí. An chéad
rud eile líon sé gloine 'goirm a sláinte' a deir sé agus chaith sé siar í.
Tháinig misneach an uair sin dhóibh. Duine ar bith a chaith sínseáil ar
an mbord an uair sin thug an sagart gloine dhó agus é go gealgháireach
dhá roinnt. Bailiú airgead na haltóra agus chroch an sagart leis é, Níor
fhan mórán suime ins an gceaig ag an sagart nuair a chonaic sé an
t-airgead. Sciobadh an ceaig 'un bealaigh arís an fhad agus a bhí an
sagart ag cruinniú an airgid agus hóladh an méid a bhí fanaí th'réis na
sochraide. Níorbh é an ceaig a bhí ón sagart ach an t-airgead.

1 Gnás a bhí ann go dtí le an-ghairid in áiteanna ar nós séipéal an Chnoic go gcuirtí bord
amach th'réis aifreann na sochraide agus go gcuirfeadh lucht na sochraide sínseáil airgid
ar an mbord. Ba leis an sagart ina dhiaidh sin é.

Stiál[fioise Cora 'n Oileáin

Bhí mo mhuintir féin éirí as déana an phoitín ins an am a raibh mise ag
éirí suas ach mara raibh siad dhá dhéana níor stop sin iad gan a bheith
ag caint air, D'fhan sé i gcónaí in mo chloigeann an chaoi a gcuirfeadh
m'athair síos ar an iarraidh dheireanach a rinne sé agus 'sé an áit a
ndearna sé an iarraidh sin thiar ag Cora “n Oileáin i gcolbha Loch Pholl
a' Mhádra! soir ó thuaidh go Lo4ge Chroimghlinne in aice béal na
habhann atá ag goil isteach sa loch. Bhí sé ina mhaidin nuair a tháinig
sé isteach agus an oíche caite amuigh aige a' stiléireacht. Chuaigh sé a
chodladh ansin go ligfeadh sé scíth píosa gon lá. Ní mórán achair gon
lá a bhí codlaí aige nuair a tháinig beirt chailíní óga as an mbaile thíos
faoi isteach ag an teach ag iarraidh ar m'athair láimh cúnta a thabhairt
dhóibh le glac mhóna a chur amach gon phortach dhóibh mar nach
raibh aon fhód ag an teach acub. D'inis mo mháthair dhó go raibh a

43
 Fear an phosta Cóil Bhille Ó Fátharta taobh amuigh
de theach an scéalaí ag tús na gcaogadaí.
leithéide seo istigh ag iarraidh air glac mhóna a chaith amach ar an
mbóthar dóibh. Ní raibh aon trust mhór ag m'thair as na cailíní óga seo
ach níor mhaith leis iad a eiteach. Ach lá arna mháireach bhí na gardaí
ag an teach ag tóraíocht ach ní raibh tada le fáil ar sliobarna acub bhí
chuile shórt báite agus curtha i bhfalach ach amháin cúpla bairille fala.
Ach bhí garda amháin ann ar aon chaoi agus ní raibh sé sin ariamh in
aghaidh m'athair, Ewrigfií a bhí air agus cheap m'athair riamh go dtí an
lá sin go raibh sé chomh dona le chuile cheann, mar bhí an chuid ba
mhó acub san am sin go fíordhona mar ní raibh blas ar bith eile mórán
dhá dhéana in aghaidh an dlí. Ghlaoigh sé leathtaobh ar m'athair as féin
ar an gcúlráid. 'B'fhearr dhuit éirí as ar fad anois a Phádraic' a dúirt sé
“go ceann píosa mar tá na scéalta spiadóireacht ag goil isteach ort agus
beidh muide ag teacht agus ní gheobhfaidh tú aon suimreas, agus ansin
mara mbeidh muide ag fáil aon bhlas nó aon chosúlacht tóigfidh muid
ár n-aghaidh dhuit agus féadfaidh tú tosaí ansin arís nuair nach mbeidh
cuimre ná aimhreas ag aon duine ort agus bainfidh tú píosa eile amach
ansin nó go dtéigh do cháil amach arís' Ach 'é an chaint dheireanach
a chaith sé le m'athair agus é ag imeacht uaidh 'a Phádraic is maith fada
 codjadh a bhí inné agat sin é an ligean a thug sé dhó ar an té nó an
adre: am a rinne a' spiadóireacht air.
Ba ar éigin go raibh mórán eile le déana ag na gardaí ins an am sin
ná go ceann blianta fada ina dhiaidh. D'airínn na seanstileirí ag an am
a raibh mé ag éirí suas ag rá gurb é an fáth a raibh an chuid ba mhó go
na gardaí chomh líofa, go mba cuid go arm an Free Stáré iad agus go
raibh sé curtha isteach iontub ón tús daoine áithrid a chur faoi chois.
B'shin iad an dream a bhí in aghaidh an Free State agus bhí chuile
dhuine go na seanstiléirí dhá raibh aithne agamsa orthub ina n-aghaidh.
Ach an scéal a d'inis mé roimhe faoi aimsir m'athar agus na cúpla
bairille a bhí fágthaí thart, fuair na gardaí iad sin agus híreáil siad amach
earraera áitiúil go dtug siad leob na dá bhairille siar ag an mbeaitic.
Agus ní mba aon drochdhuine a bhí ins an bhfear seo a thug na bairillí
siar gó dtí an beairic ach rinne sé ar aon chaoi é.
D'imigh sin ann féin go ceann blianta fada ina dhiaidh sin, ná raibh
ann mar ar casadh an fear céanna arís isteach ag an teach againn, teach
mo mhuintire agus fear eile in éineacht leis, fear a raibh an-ghean ag mo
mhuintir air agus aige orthub freisin. Ba é an fear posta a bhí ins an áit
againn é Cóil Bhille agus ba fear rúnmhar a bhí ann freisin, Séard a chas
an bealach an lá seo iad, bhí siad ar an mbealach agus iad ag déana
aiciorra agus ceaig fuisce acub le haghaidh sochraid agus tórramh agus -
ba grás coitianta ag an am sin é seasa istigh i dteach leathbealaigh a
bheadh ar an mbealach romhat agus cuairt ghearr a dhéana agus braon
a bhaint as an gceaig agus beannacht Dé agus na heaglaise a chur le
anam an té a bhí básaí. An dream a thugadh isteach fuisce na sochraide
ní ligfí amach iad gan greim le n-ithe agus deoch le n-ól a thabhairt
dhóibh. Bhain Cóil Bhille agus an fear a bhí in éineacht leis, an fear a
thug na bairillí siar ag an mbeairic braon as an gceaig agus roinn siad
thart é. Bhí mo sheanathair beo san am sin ach bhí sé amach go maith
sna blianta, bhí sé i gcónaí ag fiaírú cé hé an fear seo a bhí in éineacht
le Cóil Bhille, ní raibh Cóil Bhille dhá inseacht dhó ach ní raibh sé ag
tógáil a shúil dhó ó tháinig sé isteach sa teach, ach faoi dheireadh
m'ánam go ndearna sé amach cé bhí ann, gur aithin sé é. Diabhal blas
ariamh a rinne sé ach éirí ina sheasa agus breith i ngreim píopáin air
agus é chur in aghaidh an bhalla. “ Ó dhiabhail a deir sé “nach tú a thug
siar i gcarr an chapaill mo dhá bhairille: B'éigean go m'athair agus go
Chóil Bhille é bhaint as greim agus thug an fear eile an áit amach air féin.

45
Ba iomú sin gáire mór a rinne Cóil Bhille arís faoin eachtra agus ní raibh
sé ina dhiaidh ar an bhfear ar tugadh an tachtadh dhó. Ba é Cóil Bhille
a mheall isteach an fear mar níor mhaith le Cóil bailiú thar an teach
gan seasa istigh mar gheall ar an ócáid agus an grás a bhí ann.
.

1 Loch Unga an seanainm a thugadh an seandream ar an loch sin. San am a caitheadh

bhítí ag baint mhadair i bpoll soir aneas ón loch. Sin é an fáth a tugadh Loch Pholl a
Mhádra ar an loch agus bíonn sé go mhí-thuiscint ann go raibh baint éicint ag 'madra'
le hainm na locha ach níl.

An Moincín ag Cora 'n Oileáin

An áit sin Cora '“n Oileáin a raibh mé ag cur síos ar ball beag air rinne
mo mhuintir roinnt mhaith iarrantaí fuisce ins an áit sin, Ba deacair a
theacht air mara mbeadh fhios agat go raibh a leithéide g'áit ann,
Bhíodh mo sheanathair ag cur síos ar an scéal seo. Bhí iarraidh ar na
bocáin aige réidh le rith agus chuile shórt stócáilte amach aige faoi
chomhair na hoíche. Sheansáil sé an tine fhadú agus deatach a
chrochadh deireanach tráthnóna sul má thit an oíche. Bhíodh go leor
dream siúil ag imeacht le fán an tsaoil ag an am sin agus iad ag caith
oíche anseo agus oíche ansiúd, áit ar bith a thabharfadh dídean na
hoíche dhóibh.
Bhíodh fear amháin ag teacht thart go minic agus sé'n t-ainm a
thugaidís air an Moincín. Bhí píosa éicint go thús a shaoil caite sna
bráithre aige ach caitheadh amach astub é héibrí cén diabhal a bhí
déanta as bealach aige. Ní thabharfadh an deamhan ná an diabhal a
dhóthain fuisce le n-ól dhó. Mar gheall ar chomh minic agus a thagadh
sé thart ní raibh srí//jrowse ná stiléara i ngan fhios dhó ach go raibh aon
rud amháin dhá shábháilt, go raibh sé an-rúnmhar, rud ar bith a
d'fheicfeadh sé ná chloisfeadh sé bhí sé coinní faoina hata aige. Ba minic
Jeis éirí amach tráthnóna deireanach as féin. Bhailíodh sé amach dó nó
trí nó ceathair go mhílte go bhfeicfeadh sé a mbeadh cosúlacht ar bith
]e feiceál ná aon deatach ag éirí agus dá mbeadh tada ar bun in aon áit
Da leat an Moincín go maidin. Ach m'anam go bhfaca sé an deatach ag
Séamus ag Cora “n Oileáin. Ní mórán achair a bhí ann ansin nó po raibh

46
an Moincín istigh ag an srif/fiouse. Ní raibh drogall ar bith ag mo
heanathair roimhe mar bhí aithne mhaith aige air. Ach bhí siad ag caint
an
satarthub féin nó gur thosaigh an chéad chuid gon fuisce ag teacht,
tsingleáil a tugtar ar sin, D'fhéadfadh sé trí nó ceathair g uaireantaí a
chloiga thógáil ort pota singleála a rith tríd an wor, sin ag braith aran
oíche a raibh sé ciúin nó garbh. B'iondúil go mbíodh dhá phota le rith
ag chuile dhuine ó ghódh siad ins an mbadar chor ar bith leis. B'shin trí
nó ceathair g uaireantaí eile.
Ansin ghlantá amach do phota agus do woryw agus chuirfeá ann
síos gach a raibh go shingleáil agat agus rithfeá an dara huair tríd an
worm é agus bheadh fuisce dáiríre an uair sin agat. Tá tús na singleála
é féin sách ceart le n-ól ach gan a ghoil ró-fhada leis. Chuirfeadh sé
codladh ort i ngan fhios dhuit féin agus bheadh beagán tinneas lá arna
mháireach ort dá bharr.
Ach bhí mé ag inseacht ar ball beag go raibh mo sheanathair agus
an Moincín ag caint eatarthub féin nó gur thosaigh an tsingleáil ag
teacht. D'ól an bheirt cúpla gloine gon tús agus d'fhan an Moincín ina
shuí ar a chompóirt in aice leis an ngráta san áit a raibh teas na tine. Bhí
mo sheanathair ag obair leis anonn agus anall ag coinneál chuile shórt
in áit féin agus oíche fhada amach roimhe agus ní raibh leathaird ar an
Moincín aige ó bhí cúpla gloine tugthaí aige dhó. Céard a bhí déanta ag
an Muincín ach bhí builín nó leathbuilín aige i ngan fhios go mo
sheanathair agus é curtha faoin worry aige ins an áit a raibh an tsing]eáil
ag teacht anuas agus ar ndóigh bhí an builín dhá shú. Ach nuair a
chonaic mo sheanathair é d'fhógair sé air cén diabhal a bhí sé dhéana.
Ach séard dúirt an Moincín “is breá é an builín bán agus an fuisce le
chéile: Ní raibh fhios ag mo sheanathair cé mhéad fuisce a bhí súite ag
an mbuilín ach thosaigh an Moincín dhá phlacadh le taobh an ghráta.
Ach an chéad rud eile shín an Moincín siar ar a chúl a chinn agus ní
raibh fhios ar é a bheo nó mharú é arís i rith na hoíche ach chaith mo
sheanathair cúpla seanmhála fala os a chionn agus choinnigh sé ag baint
corr iompó as anois agus arís nó go raibh sé ina mhaidin agus an
iarraidh críochnaí ag mo sheanathair, an ceaig líonta agus corc ann, an
oirnéis báite agus curtha i bhfalach. Dhúisigh sé suas an Moincín an
uair sin agus ba deacair é dhúiseacht. Chuaigh an Moincín go Clochar
an Locha in éineacht le mo sheanathair agus chodail sé an lá sin agus
an oíche sin ann agus an mheisce curtha dhó aige.

47
 An Moincín ar a Theitheamh
Casadh an Moincín uair eile siar go Both Bhracháin ach níl fhios agam
cén teach ann a raibh sé agus chodail sé an oíche ann, ach lá arna
mháireach ar aon chaoi agus muintir an tí agus an Moincín ina suí agus
é píosa amach sa maidin, mar a sheasfadh duine éicint go mhuintir an
tí amach sa doras cén diabhal d'fheicfeadh sé a' teacht aníos a' déana ar
an teach ach ceathrar peeJers, fir mhóra dhalbaí scaoilte scafánta agus
gearradh siúil fúthub. 'Ó dhiabhail a deir sé agus é a tabhairt a aghaidh
isteach ar gach a raibh istigh 'tá ceathrar pee/ers ag teacht aníos faoi
ghearradh! Níor chuimre aon duine ar thada ach gur a' tóraíocht fuisce
nó deis a dhéanta a bhíodar. Ach nuair a chuala an Moincín caint ar na
peelers thug sé an doras ó thuaidh amach air féin agus thug sé go na
boinn é. Ní mórán a bhí rite ag an Moincín bocht nuair a chonaic na
peelers é agus bhain siad as ina dhiaidh. Soir bealach Chnocán an Lao
a thug an Moincín air féin i dtosach báire agus an fiach ina dhiaidh. Níl
fhios cén truaighe a bhí ag muintir Bhó Bhracháin gon Mhoincín, héibrí
céard a bhí déanta as bealach aige. Cheap siad dhá mbeadh Éirinn taobh
leis nach bhféadfadh sé imeacht óna geelers. D'éirigh siad amach ag
coinneájl súil ar an bhfiach ach ba ghearr go raibh na pee/ers ag breith
isteach ann. Bhí an Moincín ag caith corr shúil ina dhiaidh agus chonaic
sé go raibh siad ag teacht suas leis. Bhí muintir Bhoth Bhracháin ag
coinneál súil orthub i gcónaí. Th'réis chomh gar dhó agus a bhí siad
fuair sé seans ceann go na bróga a chaith dhó. Chaith sé píosa eile ag
imeacht agus leathbhróig air agus an chois eile nochtaí. Ba ghearr go
raibh an bhróig eile caite dhó aige agus ní raibh siad fágthaí ina dhiaidh
ach oiread aige. Bhí sé ní béadroime ar a chois an uair sin. Choinnigh
sé a chúrsa an uair sin agus é amach roimhe na bpeeleyrs,
Ghearr sé amach ó thuaidh ansin treo Thulach na Sióg agus is
deacair cuid gon bhealach sin a shiúl gan trácht ar ritheacht. Bhí amharc
mhaith ag muintir Bhoth Bhracháin ar an bhfiach nó gur bhailigh siad
soir le fána Thulach na Sióg agus Tamhnach na Bacaigh ach mh'anam
go raibh an Moincín ag goid an bhealaigh leis an uair sin agus é ag
imeacht ón tua bháis agus an túr namhad a bhí os a chionn. Soir bealach
Leitir Fir a ghearr sé an uair sin é agus na peelers i gcónaí ina dhiaidh.
Ach an bealach a thug sé air féin soir i dtreo Leitir Fir cén diabhal áit a

48
gcasfaí é ach amach díreach le taobh sfillhowse Pheadair Liam, Peadar
Breathnach as Leitir Fir agus bairillí leanna socraí faoin mbruach ann.
Bhailigh an Moincín tharthub amach go sciotán agus é amach
rompub i gcónaí ag na peelers ach nuair a tháinig siad chomh fada le na
bairillí ní dheachaigh siad ní b'fhaide. Bhí an Moincin an uair sin imí ó
smacht orthub agus fios acub nach raibh siad i ndon a theacht suas leis.
Réab na peelers an stillhouse agus dhóirt siad na bairillí leanna ar
pheadar Liam as Leitir Fir. Faoi dheireadh nuair a chonaic an Moincín
go raibh na peelers loicthí faoi bhealach rinne sé go réidh leis féin agus
luigh sé faoi ar chnocán maith ard a raibh feiceáil chaon taobh aige agus
nárbh fhéidir a theacht air i ngan fhios. Leis an gcontráth bhog sé leis
agus rinne sé ar tigh Pheadar Liam agus is ann a chaith sé an oíche sin
ar a chompóirt. Níor inis sé tada tigh Pheadar Liam faoi imeachtaí ná
eachtraí an lae. Ach maidin lá arna mháireach bhuail sé bóthar agus
bealach agus thug sé taobh éicint eile air féin. Níl fhios ag aon duine
céard a bhí déanta aige nó cén fáth a raibh an tóir air ach thug sé na
cosa leis ar aon chaoi. An t-aon rud amháin atá fhios agam faoi le linn
dó a bheith in óige go raibh sé ins na bráithre agus gur caitheadh amach
astub é héibrí cén sórt mí-iompar a bhí aige air féin agus ina dhiaidh sin
gur thug sé an bóthar fada air féin ag imeacht ó áit go háit agus ní
fhanódh sé ró-fhada in aon áit ach thagadh sé thart ansin arís ó am go
ham go réir mar a d'fheilfeadh sé dhó. Níl mé in ndon a rá go cinnte ar
thug sé aon chuairt eile thart th'réis na huaire sin nó nár thug.

Power ag an Moincín
Nuair a thagadh sé thart ansin ba tigh Pheadair an Ghabha a chuireadh
sé faoi ar dtús nó go mbuailfeadh fonn siúil arís é. Ba é tigh Pheadar an
Ghabha an áit a bhfuil an Poitín Stil anois agus bhí ósta ag Peadar agus
aghaidh agus tarraingt daoine air. Bhí dreáthair ag Peadar a dtugaidís
Patsaí air, Patsaí an Ghabha agus deir siad go mba ea agus an-ghabha.
Síos an bóithrín taobh thiar a bhí cónaí ar Phatsaí agus ceárta aige ó
thuaidh go bhóthar ar aghaidh béal a bhóithrín féin.Thugadh an
Moincín corr chuairt síos ar Patsaí ach ní mó ná go dtéadh comhrá an
Mhoincín síos le Patsaí. Bhíodh an Moincín ansin ag maíomh agus ag
rá go raibh cumhacht ó Dhia aige féin agus b'é an port a bhíodh aige go

49
minic go raibh power aige féin. Bhíodh sé tráthnóna amháin thíos ti, gh
Phatsaí agus bhí pota breá fataí bruite ag dreifiúr Phatsaí bean. a
dtugaidís Bideach uirthi. Leag sí aníos lán an bhoird g fhataí, bainne
agus héibrí cén sórt anlann a bhí leob. Bhí an Moincín ag cloigeann gon
bhord agus Patsaí ag an gcloigeann eile. Ba ghearr gur thosaigh an
Moincín ar a chuid céapars “bíodh fhios agat a Phatsaí' a deir sé go
bhfuil gower agamsa' 'go bhfuil power agat a b'ea' a deir Patsaí 'tá' a deir
an Moincín 'má tá anois muis” a deir Patsaí 'tá power agamsa mé féin
ag breith ar an bhfata ba mhó ar an mbord agus é te bruite th'réise
thógáil gon tine. Diabhal blas ariamh a rinne sé ach é chaith treasna an
bhoird leis an Moincín agus plástar a dhéana ar a bhaithis dhó ánois' a
deir Patsaí “cé againn is mó a bhfuil gower aige, má tá ;ower anois agat
oibrigh é:

Scéal Mhaidhc Niaidh

Ba deas uaidh Mhaidhc Niaidh a bhí nGlionnán tráth gon tsaol ach go
mba as Glinn Chatha Ros Muc ó dhúchas é cur síos a dhéana ar an
stiléara seo a bhíodh a cuisliméireacht agus ag díol poitín Je óstóir istigh
i nGaillimh. I mbád a thugadh sé an ceaig go Gaillimh agus bhí eolas an
bhealaigh go maith aige agus choinníodh sé ar an gcúlráid as bealach na
ndaoine nó go dtéadh sé chomh fada leis an óstóir. Bhí seal fada caite
ag an mbeirt ag déileáil le chéile ar an gcaoi sin agus chuile shórt coinní
faoi rún acub. Ach an oíche seo ar aon chaoi tháinig an stiléara go dtíé
le ceaig poitín ar an gcaoi chéanna a dtagadh sé i gcónaí. Ach nuair a
bhíodar píosa ag caint agus ag comhrá mar a bhídís riamh sin é an uair
a dúirt an t-óstóir go gcaithfeadh sé é ghearradh siar sa bpraghas agus
cén t-airgead is lú a ndíolfadh sé air é. Dúirt an stiléara nach raibh séi
ndon é dhíol ní ba saoire mar go raibh sé dhá dhíol saor mar bhí sé ar
an seanphraghas ach dhiúltaigh an t-óstóir é cheannacht uaidh ar an
seanphraghas. 'Más mar sin é a dúirt an stiléara 'a mbeadh fhios agat
duine ar bith eile sa mbaile mór a cheannódh uaim é: “Tá fear ina
leithéidí seo gáit' a dúirt an t-óstóir “agus níl baol ar bith nach
gceannódh sé sin uait é: Chuir sé ar an eolas go maith an stiléara sa
gcaoi nach bhféadfadh sé ghoil amú.
 p'imigh leis an stiléara agus a cheaig ar a dhroim aige agus manam
o bhfuair sé an teach amach agus gur bhuail sé ar an doras. Bean a
ceaig poitín
oscail an doras dhó agus d'fhiafraigh sé a gceannódh si
uaidh. 'Suí síos go fóilleach beag” a dúirt sí 'tá fear a tí thuas sa staighre
agus déarfaidh mé leis a theacht anuas: M'anam gur gearr go raibh sé
aige anuas agus a uniform ait, an Du. a bhí ann ceanfoirt na bpóilíos. Is
beag nár thit an t-anam as an stiléara nuair a chonaic sé an D./. ach ní
raibh a ghoil ar a chúl ná ar aghaidh anois aipe. Bhí sé i ngreim, 'ná bíodh
faitíos ar bith anois ort a dúirt an D.(. “ach glac staidéar beag agus inis
dhomsa cé chuir go dtí mise thú. D'inis an stiléara an scéal dhó ó thús
o dtí na dheireadh agus an chaoi a raibh an t-óstóir ag iarraidh é
ghearradh siar sa bpraghas. “Ná bíodh faitíos ar bith ort romhamsa
anois' a dúirt an D.I. “ach déanfaidh tú an rud a déarfas mise leat,
tabharfaidh mise dhuit an t-earasbarr airgid a bhí an t-óstóir a choinneál
uait agus tabhair ar ais arís an ceaig aige agus abair leis gur chínn sé ort
an teach seo fháil amach ach ní fhéadfaidh tú corraí anois go ceann
scaith beag: Deamhan blas a rinne an D.(. ach ordú a chur go dtí an
beairic agus rá lena chuid fir a bheith amuigh gan mhoill agus súil ghéar
a choinneál ar an óstóir seo ach gan aon cheo eile a dhéana nó go
dtéadh sé féin chomh fada leob. Ansin dúirt sé leis an stiléara go
bhféadadh sé a bheith ag imeacht agus an ceaig a fhápáil ag an óstóir.
Rinne an stiléara mar a dúirt an D.f. leis agus chuaigh sé ar ais go dtían
t-óstóir agus d'fhág sé aige an ceaig ar an bpraghas a tairgeadh i dtús na
hoíche dhó agus bhailigh leis ansin agus airgead an D./. agus airgead an
óstóra thíos ina phóca aige. An chéad rud eile bhí an D.f. agus a chuid
fir i lár an tí ag an óstóir agus thóig siad uaidh an ceaig agus tugadh an
t-óstóir ag cúirt. Cuireadh fine trom air agus chaill sé a licence mar ba
coir throm g óstóir a bheith ag díol] agus ag ceannacht poitín. Deirtear
po raibh fhios ag an D.£ i bhfad roimhe sin féin go raibh an t-óstóir seo
ag ceannacht agus ag díol poitín ach go raibh sé dhá scaoileadh thar a
chluasa ach sé an cleas fealltach a chuir an t-olc air agus a splainc é.

51
 Micil Ó Fátharta ar chlé sa bpictiúir

Micil Ó Eátharta
Bhí mé ag cur síos ar stiléaraí agus stiléaracht ar ball beag sul má
thosaigh rné ag cur síos ar an Moincín agus ar Phatsaí an Ghabha. Bhí
stiléara a raibh aithne mhaith agam air i gClochar na gCon, béa agus an-
stíléara Micil Ó Fátharta agus b'iomú iarraidh a rinne sé chomh maith
lena dhreáthair Pádraic Ó Fátharta agus a muintir rompub. Ba mhinic
le stiléaraí a bhíodh ar na sléibhte agus ar na tamhnachaí láimh chúnta
a thabhairt dhá chéile agus ball g'oirnéis na stiléireachta a thabhairt ar
iasacht nó go dteastódh sé uathab féin arís. Ba mhinic leob freisin oíche
stiléarachta a chaith i dtoll a chéile leis an gceann trom a roinnt idir
tarraingt malaí agus chuile anró eile d'ár bhain leis agus go mór mhór
na bairillí agus chuile bhall oirnéis a bháthadh i gcaoch phoill láibe nuair
a bheadh an iarraidh críochnaí i ndeireadh na hoíche nó le fáinne an lae
ar maidin,
Bhíodh áit dó féin gon cheaig, biondúil go mbíodh áit an cheaig
déanta síos sa talamh nó cnocán fraoch giortach agus an scraith Jeagthaí
anuas go deas air go díreach glan mar a gearradh í. D'fhéadfá siúl os
cionn an cheaig agus bheadh sé chomh fothromáilte faoi do bhróig le
 agus b'amhlaidh a
áitarb ith eile gon chnocán. Bhíodh stiléaraí eile
an ceaig báite i loch acub ach níor mhór dhuit bád lena aghaidh
bhíodh
sin. Lelinn go Mhicil
" Ó Fátharta a bheith in fhear óg bhí sé th'réis oíche
a chaith ag stil léaracht in éineacht le Paíci Seoighe a bhí i Seana
Dhroighin. “Tamhnach is ea Seana Dhroighin Beagnach díreach soirar
a ghaidh tigh Femfón i gClochar na Lára. Níl aon siúl fada idir na dá áit
timpeall deich nóiméad siúil g fhear maith sléibhe. Níl mé cinnte cén áit
ar aon
a raibh an stillhouse ach chríochnaigh siad amach an iarraidh
Thug Parcí Seoighe buidéal
;. chaoi agus cuireadh chuile shórt ín áit féin.
chúig chraigín go Mhicil, nuair a bhí sé ag goil abhaile, b'shin é an prás
héibrí cé mhéad duine a bheadh ann ní imeodh aon duine gan buidéal,
agus 'sé
sé'n t-ainm a thugtaí ar an mbuidéal sin “buidéal an stil! owse'
buidéal an síil|Jiowse a bhí ag Micil ag goil abhaile an mhaidin seo. Ar
an mbealach anoir dhó gar go maith go Lochín na Cránach atá cineál
soir andeas ó Loch Bhéal na Comhlann bhuail tuirse nó ragairne éicint
Micil agus dúirt sé leis féin go ligfeadh sé scíth. Bhí tuláin mhóra
mhíllteacha caonach bog ann, diabhal duine faoin domhan nach
gcuirfeadh sé cathú air luí siar ann agus is ann a luigh Micil é féin go
dtarraingeodh sé anáil agus ná raibh ann mar a thit sé ina chodladh.
Bhí peelers amuigh an oíche chéanna agus ba mhinic leob ag an tráth
sin gon tsaol, ba mhinic leob a bheith amuigh ag éisteacht féachaint a
n-aireodh siad torann buicéid nó oirnéis nó bairillí nó caint nó a
mbeadh aon solas le feiceál. Ba le gealach deireadh oíche ba chontúirtí
iad dhá bhfeicfidís nó á n-airídís tada mar bheidís i ndon a mbealach a
dhéana gan aon solas a lasadh. Shantaídís freisin moch na maidne le
fáinne an lae mar ba mhinic nach mbíodh an iarraidh críochnaí nó go
mbeadh píosa gon mhaidin ann agus an deatach fós le féiceál agus
chuile mhíle ní le crapadh as an mbealach agus an bealach abhaile fós
le déana ag an stiléara agus an té a bhí in éineacht leis.
Eachtra gon tsórt sin a bhain go Mhicil Ó Fátharta agus é sínte siar
in aghaidh an tuláin. Níor airigh sé ariamh na pee/ers nó gur sheas siad
os a chionn, Bhí Micil gafa. Cheistnigh siad Micil ar chuile chaoi faoin
domhan, cé bhfuair sé an buidéal, cé raibh an séil/jrouse agus cé as a
raibh sé ag teacht. Ní raibh aon fhios le baint as Micil. Thóig siad
aimhreas ansin go mb'fhéidir nach raibh an sil! house i bhfad as láthair.
Ceathrar acub bhí ann.

53
 D'imigh triúr acub ag tóraíocht scaipí amach ó chéile soir agus siar
síos suas agus pee/er amháin ag coinneál Mhicil ina phríosúnach. Chuir
siad píosa maith sléibhe dhóibh in achar gearr ach go réir mar bhí fear
acub ag imeacht agus Micil ag coinneál an tsúil air. Bhí sé ag imeachti
dtreo an cheaig, shílfeá gurb é an chaoi a raibh fios aige cé raibh séi
bhfalach. Bhuail faitíos Micil go ngeobhfadh sé an ceaig. Ní raibh mórán
fear ba cliste ná Micil Ó Fátharta i dteannta é bheith in fhear láidir.
Dheamhan blas riamh a rinne sé ach éirí go léim agus breith lena dhá
láimh ar choiléar an phóilí gur bhain sé dhá chosa é agus bhrú sé roimhe
i ndiaidh a chúil é ag déana ar Lochín na Cránach. Scanraigh an póilí
nach mbeadh oiméad a chloig go shaol aige go mbeadh sé báite i Lochín
na Cránach. Thosaigh sé ag béiciúch os ard a chinn go raibh sé
beagnach báite ag Micil Ó Fátharta. Chas an triúr eile an uair sin agus
tháinig siad ag ritheacht ag sábháilt a gcomrádaí agus Micil i gcónaí ag
brú an phóilí roimhe ag déana ar Locháin an Cránach. Ní raibh baol ar
bith ar Mhicil é bháthadh ach ag sábháilt cheaig Paích Seoighe. Stop
an cuartú an uair sin agus tugadh Micil go beairic an Spidéil ach ba
chuma le Micil é ach an ceaig a shábháil.
“Tugadh dhá shos ansin ar Mhicil, sons amháin mar
gheall ar an mbuidéal agus sos eile mar gheall gur shíl sé an póilí
a bháthadh sa loch. Ba dea- chainteoir é Micil agus ba mhaith mar a
chuir sé ar a shon féin lá na cúirte 'ní raibh baol ar bith ormsa é
bháthadh ná níor tháinig sé amháin isteach i mo chloigeann an póilí
chur sa loch' a dúirt Micil “ach mar gheall píosa fada gon oíche a bheith
caite in mo chodladh amuigh agam, bhí mé i mo mhaide seaca agus mé
strumpaí leis an bhfuacht a bhí goite in mo chreatalaí, 'sé an chaoi ar
thosaigh mé ag damhsa thart i lár an chriathraigh go gcuirfinn an fhuil
ag ritheacht arís in mo chuisleachaí agus is dóighe gur shíl an póilí gur
ag iarraidh imeacht a bhí mé ach níorbh ea ach as mo chuid damhsa
istigh idir na caoch phoill agus an póilí ag iarraidh mé choinneál, bhí an
bheirt againn i ngreim ina chéile, sin é an chaoi a raibh an scéal a dúirt
Micil 'mise ag léimreach agus ag damhsa thart ag iarraidh an fuacht a
chur amach as mo chnámha agus an póilí ag iarraidh mé stopadh agus
mé choinneál socair agus ar ndóigh' a dúirt Micil 'dá gcuirfinn amach
sa loch é nach mbeinn féin chomh báite leis an bpóilí, nach dtabharfadh
sé leis amach mé agus greim an fhir bháite aige orm mar bhí mé: Ghlac
an breitheamh le taobh Mhicil gon scéal, creideadh sé é nó ná creideadh

54
 agus thug sé an cluife saor dhó ach chuir sé £3 fiwe air mar gheall ar
bhuidéal an stilJfouse. Ba mhór an /jwe ag an am sin é an t-am a raibh
Micil Ó Fátharta in fhear óg. Th'réis na cúirte ansin dúirt Micil gurb
shin £3 nach n-íocfadh sé go brách na breith, m'ánam go mb'fhíor dhó
nár íoc, thagadh na póilíos go minic ag iarraidh an fine air agus bhíodh
sínseáil éicint i gcónaí leagthaí i leathtaobh ag Micil an oiread agus a
chuirfeadh ón doras iad. An fhad agus go n-íocfadh sé déileáil ar bith
ní raibh aon ghair acub é thóigeáil ná é chur i bpríosún cé gur minic a
bhagair siad air é ach ní raibh an chumhacht sin acub agus bhí fhios ag
Micil é sin go rí-mhaith.
Bhí an oiread aistreachaí déanta acub faoi dheireadh ag teacht ag
iarraidh an fiwe gur caitheadh in aer uilig faoi dheireadh é héibrí céard
a tharla. Ach i rith an achair uilig i gcónaí choinnigh Micil air a
stiléaracht. Fuair Micil grarnaplome agus bhí recorá amháin ann Real
Ould Mountain Dew agus nuair a d'fheictí na póilíos ag teacht bheadh
an gramaphone air ag Micil ag casadh an Real Ould Mountain Dew.
Bhain go leor eile eachtraí dhó lena linn ach sílim gurb í sin an eachtra
ba mhó.

An Poitín Blianta an EFliú

Le mar a chloisinn an seandream a' rá biomaí sin athrú a tháinig i stair
an phoitín. Ba mhinic a tháinig blianta nach mbíodh mórán bac ar bith
dhá chur ar na stiléaraí ach thagadh blianta eile ansin agus ba deacair
tine ar bith a chur faoin bpota ná aon deatach a chrochadh. Na blianta
fadó a raibh an fliú mór agus an fiabhras ann 1918, is amhlaidh a bhíodh
na póilíos agus na sagairt a' rá le na stiléaraí é choinneál déanta. Ní raibh
aon leigheas eile ann ag an am sin ach sú an ghráinne eorna. Níor
choinnigh sé beo chuile dhuine ach deir siad an dream a d'ól a ndóthain
dhó agus a dól in am é gurb iad a b'fhearr a tháinig as. An teach a
mbíodh corp ann, ní théadh aon duine ag an tórramh ná ag an
sochraide gan braon maith poitín a bheith ólta acub.
Bhí cailín beag ag goil siar an bóthar seo thíos lá agus buidéal poitín
aici le haghaidh a hathar a bhí go dona tinn ar an Jeaba. Casadh fear go
na póilíos di agus d'fhiafraigh sé dhi céard a bhí sa mbuidéal aice, dúirt

55

—M—M—m—————vvw—vw—"" |
 3
| , an caílín beag gur buidéal poitín a bhí aice go raibh a hathair go dona
tinn. Rug sé ar an mbuidéal agus chraith sé é agus bhalaigh sé dhó agus
ansin shín sé aice arís é déan deifir abhaile anois' a dúirt sé 'agus abair
i le do Dheaide é choinneál ólta gur dhúirt mise leis é:
| ,

I
I

I
Stil Mhór an Phiarsaigh
Bhí blianta maith eile ag na stiléirí an t-am a raibh stil mhór an
Phiarsaigh istigh i nGaillimh. Bhí duine ar bith i ndon a ghoil isteach
ann agus mála braith a cheannacht nó héibrí cé mhéad mála a bhítúa
iarraidh. Bhíodh an bhraith seo anois a bhfuil mé ag caint uirthi cruaite
agus meilte cheana réidh glan le tosú ag déana leanna. Bhí an ghóil le
fáil freisin ann ach b'amhlaidh a chaithfeá í thabhairt leat i gcanna nói
gceaintín a mbeadh clár air. Líonaí aníos as bairille í agus í faoi chúr
agus ag coipeadh. Bhíodh carraeraí ag goil isteach Gaillimh le carrannaí
móna agus thugaidís amach an bhraith agus an ghóil. Bhí cuid mhór
gon anró tóigthí go na stiléaraí i rith na mblianta sin ach ar ndóigh
tháinig deireadh leis sin freisin. Dhá chloch déag a bhíodh sna málaí
| . braith agus bhí tú i ndon iarraidh dheas a dhéana leis an méid sin,
“Tháinig blianta eile agus déanadh dlí géar le deireadh a chur lé
stiléireacht. Ní raibh aon cheo faoin domhan i ndon na stiléaraí a
stopadh ach cheal gólach, ní raibh aon ghóil le fáil mara raibh caraid
I láidir i n-áit éicint agat.
An fear a raibh mé ag caint ar ball air Micil Ó Fátharta as Clochar
na gCon bhí sé sáinní ceart gan aon ghóil. Ach an fear a mba leis Loiage
Chromghlinne ag an am sin Lownmes a thugaidís air agus bhíodh sé féin
agus Micil go mór isteach le chéile. Bhíodh Micil ina garmekeeper aige.
“Gheobhfaidh mise góil dhuit a dúirt Lowmes agus m'anam go bhfuair,
i go dtagadh sé go seasta ar an bposta ag Micil, bosca beag góil thirim
agus é regísléailte uaidh COuiníem faug má bhí a leithéide go dhuine
chor ar bith ann. Ba Sasanach é Lowwes agus bhí sé isteach le na
breweries mhóra. Chuaigh stopadh na gólach i bhfábhar go Mhicil mar
stop na póilíos ag cuartú nuair nach raibh aon ghóil le fáil. Bhain Mici[
| i ) téarma fada a' stiléaracht ar a chompóirt agus gan aimhreas ar bith air.
Ba ar éigin go raibh aon stiléara gan caraid i n-áit éicint. Bhí bealaí
 a ghoil chomh
difriúla leis an ngóil a fháil ar an gcúlráid ach ba deacair
fada léi mar ní raibh sí le fáil i gcóngasír.ghoilBa ithríbhfadlámhaas láthair a béigean í
go gcaithfeadh roinnt daoine sul
fháil agus d'fhág sin
má shroich sí an stiléara.

Galún Bheartla Fewron

Ní raibh chuile dhuine go na poilíos go dona ach ba deacair dhóibh a
bheith go maith nuair a bheadh níos mó ná duine acub amuigh ag
tóraíocht agus go háithrid dhá mbeadh níos mó ná beirt ann. Ar nós
chuile chineál duine bhí dúil acub féin ann agus b'iomú sin duine acub
a thug cuairt ar na stiléaraí i ngan fhios gon cheannfoirt agus i ngan
fhios gon tsaol mór ag iarraidh braon más buidéal nó cúpla buidéal nó
galún a theastaigh uathub. Ba mhinic gur le tabhairt abhaile ag a muintir
a bhíodh sé acub faoi Nollaig nó aimsir féile nó le ócáidí móra eile.
Bhíodh Beartla Femtón a bhí ina chónaí anseo ó thuaidh dhúinnei
gClochar na Lára ag cur síos go minic ar an am a mbíodh sé féin dhá
dhéana, Tháinig fear go na póilíos ón Spidéal thuas go dtí é lá, ní raibh
duine ar bith in éineacht leis ach é féin. Bhí Beartla breá fáiltiúil roimhe
go díreach glan mar a bheadh sé le duine ar bith. Ach th'réis iad a bheith
píosa ag caint ar an saol agus ar an aimsir “breathnaigh anseo a Bheartla'
a dúirt an póilí 'a mbeadh baol ar bith go mbeadh galún poitín agat a
thabharfá dhom: “Ó dhiabhail' a deir Beartla “fear ar bith faoin domhan
a bheadh ann ach thusa nó do leithéide cén chaoi a dtabharfainn galún
dhó nó ag iarraidh mé fháil crochta atá tú' “Níl aon cháll faitís faoin
domhan anois dhuit” a dúirt an póilí 'mar ní hé mo dhualgas chor ar
bith inniu é, ag tógáil na census atá mé, Níor mhiste liomsa anois” a dúirt
sé 'dhá mbeadh ró bairillí leanna timpeall leis an mballa ansin ach ní
fheicfinn iad ach tá mé ag iarraidh galún' a dúirt sé “má tá sé agat agus
tóig m'fhocal air nach baol dhuit dlí ná clampar. 'Tóigfidh mé d'fhocal
air' a dúirt Beartla “ach níl aon deoir agam inniu ach tá leann déanta
agam agus ní bheidh sé réidh agam go dtí na leithéid seo go lá: “Tá go
maith mar sin' a dúirt an póilí “tabhair soir ag an mbeairic é nuair a
bhéas sé réití agat: “Dhá dhonacht sa diabhal dhá raibh an scéal cheana”
a dúirt Beartla “beidh mé go mo chrochadh féin ceart críochnaí má

57
thugaim isteach sa mbeairic é “Ní ag iarraidh thú a chrochadh atá muid”
a dúirt an póilí 'níl aon bhaol ort: “Cén t-am g'íche a dtabharfaidh me
soir mar sin é a dúirt Beartla. “Ná fan go mbeidh sé ín oíche chor ar
bith' a dúirt seisean “tabhair neart lae dhuit féin go mbeidh tú sa mbaile
arís sul má bhéarfas an dorchadas ort' Shocraigh siad an lá ar aon chaoi
a dtabharfadh Beartla soir é agus bhí Beartla suas len fhocal agus a
dhóthain scáth air agus an galún thíos i mála aige. Ní raibh Beartla ach
ina sheasa ar an tsráid ann agus súil caite isteach thríd an bhfuinneoig
aige cén deamhan ná diabhal a d'fheicfeadh sé uaidh isteachachan Dí.
agus é ag caint leis an bhfear a raibh an galún ag goil dhó. An dá luath
agus a chonaic siad Beartla d'éirigh an D.J. ina sheasa agus shiúil sé
amach agus bhailigh sé thar Bheartla gur imigh sé i leathtaobh in áit
éicint agus chuaigh Beartla isteach an uair sin agus leag sé uaidh an
galún. Fuair Beartla luach an ghalúin agus sínseáil le cois. Bhíodh
Beartla a rá i gcónaí go raibh sé beagnach cinnte gur gon D.( é féin a bhí
an galún ag goil agus gur ar a thóir a bhí sé an tráthnóna sin ag an
mbeairic. Ba iomú sin scéal dhá shórt sin a tharla, thrwstfadh na póilíos
agus na stiléaraí féin a chéile ó am go ham le mar chuiridís eolas ara
chéile.

Tórramh an Phóilí i
gClochar na Lára
Ba mhinic a bhíodh mo sheanathair a cur síos ar an am a raibh siad féin
ag cónaí i gClochar na Lára, bhí seisean suas ina scorach láidir go leor
sul má d'fhág siad é. Bhíodh a athair féin Micil Mac Chearra ag
stiléireacht agus ní raibh sé a' fáil mórán suimreas uaidh na póilíos, ní
raibh ná duine ar bith dhá shórt a bhí ag plé leis an gceird agus
dheamhan mórán duine dhá raibh ag cónaí ar na tamhnachaí sléibhe
nach raibh ag plé leis.
“Tháinig ceathrar nó cúigear acub an lá seo, lá gearr geimhridh agus
luath go maith féin ar maidin bhí siad timpeall an tí aige ag tóraíocht
agus ag cuartú. Choinnigh seisean súil orthub chuile threo dhá raibh
siad ag goil nó go ndeachaigh siad ó amharc air agus an oíche ag titim.
Rinne sé féin agus 4 chomhluadar suimreas an áirneáin timpeall na tine.
Ach nuair a bhí píosa gon oíche caite buaileadh an doras. D'oscail Micil
n doras agus cé a bheadh ann ach na póilíos ag iarraidh cúnamh, go
: ibh duine dhá gcuid fir caillte nó ag fáil bháis amuigh ar an sliabh.
Dhhiafraigh seisean dhóibh cén áit a raibh sé tití agus sé'n freagra a fuair
sé nach raibh fhios acub, ó dhiabhail” a deir seisean 'sé'n truaigh nár
fhan duine agaibh in éineacht leis a bheadh ag glaoch nó ag feadaíl nó
go dtagadh cúnamh. Cheistnigh sé ansin iad a raibh sórt barúil ar bith
acub cén áit ar an sliabh a raibh an fear eile tití nó ar thóig siad cineál
pictiúir ar bith gon áit a raibh sé in aice le loch, abhainn, sruthán nó
clochar nó áit shuntasach ar bith gon tsórt sin. Thug siad cineál inseacht
réasúnta maith dhó cén sórt áit a raibh an fear eile tití.
D'imigh leob ansin agus Micil dhá dtreorú ag iarraidh meabhair a
bhaint as an eolas a bhí tugthaí dhó go dtí faoi dheireadh gur sheas sé
agus gur dhúirt sé leob “an méid meabhair a bhain mé as an eolas a thug
sibh dhom thíos ag an teach ar ball níl muid i bhfad ón spota anois a
bhfuil sé..M'anam go m'fhíor dhó, an chéad rud eile d'airigh siad an osna
agus fuair siad an fear tití. Bhí laindéar agus gráinne min choirce tugthaí
leis ag Micil mar bhí fhios aige go maith gur sliabh gortach nó lagar
tuirse nó ocrais a bhí ar an bhfear a bhí tití. Ba mhór i gceist ag an am
sin gráinne min choirce fuar le thú bheochan suas agus do mhisneach
a thabhairt ar ais dhuit, mar go réir na scéalta b'iomú sin duine a thit faoi
bhealach ach go dtug an mhin choirce ar ais ina sláinte iad. Bhí Micil a
goil a coinneál na min choirce leis an bpóilí ach bhí sé ag goil dhá
tomadh san uisce ar dtús nó b'fhéidir í changailt, sin é déantaí léi dhá
mbeadh i ndán agus go mbeadh duine an-]ag ann agus nach mbeadh sé
féin i ndon í changailt ná í shloigeadh. Ní bhfuair Micil a chomhairle
féin agus chuaigh duine go na póilíos féin dhá choinneál leis. Níor
fhliuch sé ná níor changail sé an mhin choirce ach lán glaice gan
fliuchadh ná cangailt a scaoileadh siar ina bhéal agus thacht an mhin
choirce thirim é. Thuig na póilíos ansin go raibh tubaiste uafásach
déanta acub nár éist siad le Micil. Bhíodar go brónach agus scanraí an
uair sin i lár an tsléibhe i ndoimhneas na hoíche ach ní raibh aon
tabhairt ar ais ar an bhfear marbh. D'fhiafraigh siad go Mhicil ar mhiste
leis dhá dtabharfaidís an fear básaí síos ag an teach agus lóistín na
hoíche a thabhairt dhóibh féin “níl aon doifeal róibh' a dúirt Micil.
Crochadh an fear marbh ar dhuine go na póilíos agus d'imigh leis agus

59
éar a dhroim aige ach ba ghearr a bhí déanta aige go ndeachaigh se féin
agus an marbhán go muineá[ i gcaoch pholl. Thóig na fir eile iad ach sén.
chéad rud a dúirt an fear a bhí ag iompar an choirp “to helí vwieh him
leave hiyn there. Ach leis an scéal fada a dhéana gearr dúirt Micil e
chrochadh ar a dhroim féin agus thug sé isteach i lár an tí é agus síneadh
siar ann é go maidin agus cuireadh tórramh air. Nuair a gheal an la
d'imigh beirt acub agus d'inis siad an scéal gon 0./. agus más duine nó
beirt eile a bhí ann d'fhan siad sin in éineacht leis an gcorp. Faoi cheann
Píosa gon lá tháinig an D./, agus tuilleadh fir in éineacht leis go bhfuai,
sé an scéal ar fad ó Mhicil agus ó na póilíos eile. Nuair a bhí fhios aige
go raibh fírinne an scéil uilig aige agus iad ar thoib an corp a thabhairt
leob, ghlac sé an-bhuíochas le Micil mar gheall chomh maith agus a
chaith sé lena chuid fir.
Dúirt sé ansin le Micil “má tá spéis agat ann tóigfidh mé isteach
sna póilíos thú' “Ní bheadh aon ghraith agam ann a dúirt Micil “mar nil
mé i ndon scríobh ná léamh! 'Ní bheadh aon cháll dhuit scríobh na
léamh a dhéana' a dúirt an D./. 'sé'n méid a iarrfas muid ort a bheithi
ndon d'áinm a scríobh agus múinfidh muide dhuit le é sin a dhéana
ach dúirt Micil go mb'fhearr leis fanacht mar a bhí sé, “más fearr anois'
a dúirt an D.J, “níl mise i ndon aon cheo eile a dhéana dhuit ach geallaim
dhuit nach bhfeicfidh tú mise ná aon duine go mo chuid fir ag cur badar
ná múisiam ort go brách arís, agus má tá fonn stiléaracht anois ort
coinnigh leis agus ní fheicfidh tú muide'.Choinnigh an 0.1. a fhocal agus
choinnigh Micil lena cheird féin. D'fhéadfainn tuilleadh cainte a dhéana
agus tuilleadh eachtraí stiléarachta a inseacht ach b'fhéidir go dtiocfainn
ar ais arís acub sin. Aon rud amháin a bhíodh na seanstiléaraí a rá, go
mb'fhearr a bhí ag éirí leob le linn na seanphóilíos ná an Íórsa nua nuair
a bunú an tSaor Stáit, An chuid ba mhó gon fhórsa nua th'réis bunú an
stáit b'iad arm an Free State iad, sin é an t-ainm a thugadh an seandream
orthub agus bhí fonn cogaíocht i gcónaí orthub agus níor fhéad síadé
ídiú mórán ar aon duine ach ar na stiléaraí agus an chuid ba mhó acub
sin biad arm De Valera iad agus sheas an fuath agus binibíocht sin idir
an dá dhream ar feadh blianta. Le mara bhí an t-am ag imeacht déanadh
dearmad ar an seannamhadas agus ní raibh siad chomh stráinséartha
ag a chéile. Bhí caoi eile freisin le breathnú ar an scéal, ní raibh mórán
eile briseadh dhá thabhairt ar an dlí ag an am sin agus chaithfeadh na
gardaí cúis éicint a bheith acub.
 Johnny Montague
a bhí in Johnny Montague agus bhíodh sé thart sa taobh seo
Ba bréaé/a' ra Deir an
ag deireadh an naoú céad déag agus tús an chéid seo caite.
a bhí ann lenas linn go mba as Co. Mhuigheo é ach bhíodh
seandream 8“ 4 fuis
hart go minic taobh ó dheas Chonamara . Ag déana potaí stileach,
sét is agus ármachaí a bhíodh sé agus é ag imeacht leis ó áit go háit.
wo
Bhia cheird dháiríre aige, chuile bhall oirnéis d'ár bhain leis an bpoitín
an-tarraingtin
urtha ar a chéile múnláilte agus sádaráilte aige. Bhíodh
an fuisce i gcónaí ag teacht mín réidh gan
chuile
Sanail ná worwt
snugaíl. Bhí an sé,
dá ndearna caith le fána céanna in chuile chor dhá raibh
int agus tá cheithre chor inti agus ag ritheacht isteach sa cúigiú cor. Tá
timpeall fiche troigh sa bpíopa capair a ndéantar an woryw as ach nuair
atá sé casta agus Wwo?ry déanta dhó ní chreidfeá go deo go bhtúil píopa
chomh fada sin ag teastáil. Sin anois píopa a mbeadh oscailt orlach agus
ceathrú ann cé gur déanadh woryyws as píopaí orlaigh agus tharraing siad
na céadta galún. Bhí Johnny Montague imi as an taobh seo ó thús an
fichiú céad. Go Sasana a chuaigh sé mar facthas thall ann é go gairid ina
dhiaidh sin. Chonaic mo sheanathair féin Séamus thall ann é. Sílim gur
i Huddersfield é agus iad ag obair i fosndry mór éicint ag déana brící
agus níorbh fhéidir seasa ann leis an teas. Bhí riar mór daoine as an
taobh seo go Chonamara ann ag an am. Bhí Seáinín Sheáin Uí
Fhlaitheartaigh agus Seáinín Beag Ó Tuairisc as an Lochán Beag ann
ach bhí Seáinín Beag i bhfad ní b'óige ná an bheirt eile a luaigh mé.
Seo scéal a d'inis Seáinín Beag dhom. Nuair a shroich siad Sasana
agus iad ar an mbealach go Hwddérsfield ar sheantraen mhór mhíllteach
fhada a bhí siad agus iad istigh i gcaráiste mór agus é lán le chuile
mhangarae ach céard a d'fheicfidís ach Pícycle agus shílfeá gur lena
n-aghaidh a cuireadh ann é. Bhí an áit fúthub féin acub agus sé'n cheird
abhí orthub ar fad an bhealaigh nó gur shroich siad Hwa4ersfield ach
ag iarraidh a bheith ag marcaíocht ar an móícyí/ce ach bhí gach le leagan
faighte acub agus iad marcáilte as éadan shílfeá gur anuas go mhullach
a' Teampaill Mhóir a thit siad.
Sé'n uair a chuaigh siad ag obair thall a casadh /ohnwy Aontague
leob. Má casadh féin ní mórán luí ná nádúr a bhí aige le muintir
Chonamara. Ní raibh sé ag iarraidh a gcuid Gaeilge a chloisteáil ná a
bheith ina measc. Bhí Béarla maith ag Seáinín Sheáin Ó Flaíthearta agus

61
ag Seáinín Beag Ó Tuairisc ach ní raibh tuiscint ar bith ag mo j
sheanathair ar an teanga mar ní raibh sé ag aon scoil ariamh. Bhí go
leor eile as Conamara dhá shórt ann freisin agus ní faoi bhrí na Buibhe
a chuireadar Johnny Montague. Ní mba é an Johny céanna thall ansiúd
é agus a bhí ann nuair a bhí sé thart sa taobh seo. Tugadh a cháilíocht
anall ar aon chaoi go raibh sé diúltaí gon Ghaeilge agus go mhuintir
Chonamara.
Ach tráthúil go leor bhí fear eile anseo ar Bhaile an Tigh Mhóir
fear a dtugaidís Diarmuid Thomáis Thaidhg Uí Dhonnchú air agus ní
raibh aon Bhéarla aige féin ach ba cainteoir tráthúil a bhí ann. Ar aon
chaoi nuair a chuala sé faoi Johnny Montague séard a dúirt sé ó muis,
ba é mo ghráin fhéin ariamh ar an mBéarla, $í a chloisinn ag chuile
bhacach! Níor tháinig sé thart an taobh seo ariamh ina dhiaidh sin, tá
mé a' cheapadh dhá dtagadh go mbeadh chuile shórt maite ag na
stiléaraí dhó mar ní raibh aon bhréa/éara eile i gcóngar. Ní i gcónaí a
bhíodh píopa capair le fáil ach bhíodh rollaí capair tanaí le fáil go
díreach glan mar a bheadh rolla éadaigh. Bhíodh an bréajéára ar fónamh
i ndon é sin a ghearradh ina phíosaí agus píopaí a dhéana as ins an
ramhaireacht ceart ar nós an phíopa a bhí le ceannacht sna stórtha
crua-earraí. Chuireadh sé ina chéile iad le rivefs capair agus ansin iada
shádaráil. Bhí sé i bhfad ní mba deacra worw a dhéana ar an mbealach
sin ná as píopa a bhí déanta cheana. Bhí siad i ndon worry a dhéana as
tin Íreisin ach ní amhlaidh a bhíodh sé sin casta chor ar bith mar ní
féidir píosa fin a chasadh. Bhíodh rollaí “i le fáil ar nós an rolla capair
agus ghearrtaí suas ina phíosaí timpeall troigh ar fad é agus déantaí
píosaí dhó agus chuirtí sádar ar an bhfáim le é shiúntáil. Chuirtí na
píosaí ar a chéile cosúil leis an woryw capair ach cineál uilleannachaí
géara a bhíodh uirthi ach bhí an caith le fána céanna in chuile chor acub.
Sé'n locht ba mhó a bhíodh ar an wor'yyw fin dhéanadh sé meirg an-éasca
agus ní raibh sí chomh láidir.
 Cuairt ar an mBréajéara agus
an Saol Briste Suas
ra d'imigh Johnny Montague Ba deacair a leithéide eile a fháil thart
ai
8Ní abh seo. Ár nós go leor eile shíl daoine go seasfadh sé an tsíoraíocht.
raibh sé mórán achair ina dhiaidh nó gur theastaigh pota stileach,
i gcóngar.
worm agus árm ó máthair ach ní raibh fear a dhéanta le fáil
B'éigean dhó a ghoil siar chomh fada leis an Doirín Glas. Bhí fear go na
Báille ansin a raibh an-cháil air mar bhréajéara agus dúirt sé sin leis go
ndéanfadh sé oirnéis an phoitín dhó. Chaith sé oíche shona shuairc i
dteach na féile tigh na mBáille agus oíche nach ndearna sé dearmad
ariamh air le cur síos, seanchas agus eachtraí. Maidin lá arna mháireach
nuair a theann sé amach sa maidin dúirt sé leis féin ó chuaigh sé an
tachar sin go dtabharfadh sé cuairt ar an Trá Bháin. Bhí aithne mhaith
aige ar roinnt mhaith go mhuintir na Trá Báine mar ba colceathrachaí
mo mháthair agus clann Phádraic Uí Ghuithin agus muintir Uí
Dhubháin. Ba é seo anois 1922 agus an cogadh cathartha ar bun agus an
saol ina raboums ar fud na tíre. Ach nuair a bhí a chuairt tugthaí ar na
daoine muintreacha aige sé'n áit a ndeachaigh siad go dtí séillrowse mór
agus tabhair stillhouse air. Séard a bhí ann stábla mór agus é níos mó ná
teach. Bhí dhá stil socraí suas ag obair ann agus cúpla fear ag freastal
orthub agus deichniúr nó dháréag eile istigh ar cuairt ann le láimh
chúnta a thabhairt dhá dteastódh sé, ceagannaí agus jéarannaí thart le
taobhannaí an bhalla, cuid acub lán go feire agus cuid eile le líonadh fós
ach b'shiúd é an áit a raibh deis a líonta, agus an tír ina cíor thuaifeal.
Bhí daoine ag tógáil an dlí isteach ina lámha nuair a bhris an saol
suas ag déana póilíos dhóibh féin agus ag cur cúirt agus údarás ar an té
nach raibh aon ghean acub air agus ba mbeasa a bheith ina gcrúcaí sin
ná bheith ar thórramh an diabhail. Ach lean siad ní ba géire an té a bhí
lag faoina gcoimirce. Cineál kangaroo courts a bhí iontub. D'fhéadfainn
dhá scéal dhá shórt a inseacht a tharla i mo cheantar féin ach ní féidir
liom ainmneachaí a chur ar pháipéar. D'inseoinn idir chúpla duine é go
ghrá an stair a choinneál i gcuimre. Is cinnte nach mbeadh aon ghraith
ag cúpla gfigear nó lucht díoltais a' teacht ag iarraidh an dream a raibh
na dá stil thiar acub a thógáil ná a cheannsú. Nuair a tóigeadh a leithéide
seo duine nó cúpla duine mar gheall ar chúis éicint chuirtí i bpríosún i

63
 XX -N

stábla nó i dteach éicint iad agus cúpla bodach mór dhá bhfaire agus go
minic bhídís ceangailte le rópa cráibe. Ní scaoilfí saor ansin iad nó go
n-íoctaí éiric nó héibrí céard a bhí dhá éiliú ar a son mar gheall ar an
gcúis a bhí curtha ina leith.

'Taca an ama céanna thóig siad stiléara eile thart anseo, chomh maith le
é féin a thóigcáil, thóig siad a stil ach marach go raibh iomarca acuba
bheith in éadan ní bheidís i ndon aige mar ba fear láidir gan aon fhaitíos
a bhí ann. Ní raibh an fear seo ag cur isteach ná amach ar aon duine ach
ag déana a ghraith. Th'réis é thógáil agus cúirt a chur air sén áit ar thug
siad é isteach i stábla mór a raibh áiléar ann stór ó thalamh. Cheangail
siad le rópa é agus d'fhág siad ansin é agus cead aige bheith bheith beo
nó marbh. Ní aon dea-dhream a rinne é sin. Ba fear an-láidir, an-stuama
agus an-chliste a bhí sa bhfear seo. Bhí sé le chuile chasadh, le chuile
réabadh síos agus suas nó gur scaoil sé é féin amach doimhin san oiche,
Bhí doras na sráide bolráilte agus glasáilte ón taobh amuigh agus &
fágthaí as féin. Ach faoi dheireadh agus gan aon solas aige fuair se
fuinneoig éicint oscailte thuas in uachtar stór ó thalamh agus chaith se
amach tríd an fhuinneoig é féin i lár na méanoíche agus tháinig sé ara
chosa taobh amuigh agus bhailigh leis. Ní raibh le fáil ag an dream eile
ar maidin ach an rópa.
shin é an cineál saol a bhí ann ach anois ó tá muid a' seanchas
bíodh muid a' seanchas. Ach is dóigh nár cheap mé ón tús go ngóinn
chomh doimhin seo ann. Ach le linn na n-eachtraí seo agus go leor eile
dhá sórt a bheith goil ar aghaidh bhí stil m'athar curtha ina chéile thiar
sa Doirín Glas ach bhí sí anois le tabhairt aniar. Ach idir an Trá Bháin
agus an Doírín Glas gheall siad go máthair go dtiocfadh an stil aniar ar
bhealach éicint agus manam go mbfhíor dhóibh go bhfuair siad
bealach. Ní fheicim aon dochar a bheith ag inseacht na scéalta seo anois
mar tá siad go hard os cionn ceithre scór blianta. Bhíodh fear as Ceantar
na n-Oileán a raibh carr aige ag goil bóthar Chois Fharraige go minic
ar a bhealach isteach agus amach Gaillimh. Dick Toolée a báinm gon
fhear seo agus bhí siopaí ar fud Chonamara aige, Bhí siopa mór anseo
i gCor na Rón aige, siopa eile ag crosbhóthar na Tulaí thiar agus siopa
eile i Leitir Móir. Fear tréan tréitheach a bhí ann agus b'iomú sin duine
a dtug sé trust agus cairde dhóibh. Thóig Díck Toole an seans air féin an
stil a thabhairt aniar sa gcarr chomh fada le Bóthar Loch an Iolra agus
 ine éicint a bheith roimhe ag poinnte áithrid éicint le chuile shórt a
duin hadh go héasca as an mbealach. Cuireadh scéala aniar ag mathair
chroc ocrú a bhí déanta agus bhí aithne mhaith aigc féin ar Díck 7oo/e
faoh ns Bhí á agus an t-am go lá agus an áit ar an mbóthar le castáil leis
Fo hí Rinne máthair mar a dúradh leis agus bhí sé ann roimhe agus
ar Tiole nó Pat Choilm Mháirtín dreáthar mo mháthar in éineacht
as agus ba ghearr go dtáinig Dick 'Toole agus an stil sa gcarr aige. Ní
san am sin. Aniar
raibh mórán aghaidh daoine ar Bhóthar Loch an Iolra
oirnéis ar a ndroim. B'shin é an
treasna an tsléibhe ansin a thug siad an
ái dí .
bealach ba cúlr

Beairic an Chnoic
Suas go dtí tús an chéid seo chaite bhí beairic póilíos ar an gCnoc anseo
i gCois Fharraige. Bhí sé díreach ó thuaidh gon bhóthar i nGleann an
Chnoic taobh thoir gon áit a raibh tigh Bheartla Stiofáin Thaidhg,
beannacht Dé le n-anam nó san áit a bhfuil A4ichae/ Tiyw Bheartla
Thaidhg anois. Bhí muid faoi dhlí Shasana ag an am.
Tóigeadh beirt as Baile na mBrabhach mar gheall ar phoitín agus
ann isteach a caitheadh iad nó go dtéadh cúirt orthub. Beirt phóilíos a
bhí dhá gcoinneál agus dhá bhfaire. Amach deireanach san oíche thit na
dá phóilí ina gcodladh ach ní raibh aon néal ar an mbeirt eile. Ní raibh
ar an mbeairic ach aon doras amháin ach thug an bheirt faoi deara go
raibh áit dorais eile air ach gur dúinte suas le clocha agus spalaí a bhí sé.
Diabhal blas ariamh a rinne duine acub ach a ghoil ar a dhá ghlúin agus
thosaigh sé ag déana bealach amach thríd ag tógáil clocha agus spalaí
go dhramannaí a chéile chomh réidh in Éirinn agus a bhí sé i ndon agus
an fear eile dhá dtógáil uaidh nó go raibh uachais déanta amach thríd
aige agus nuair a bhí tharraing sé é féin amach ar a bholg agus thug sé
Bo na boinn é, chaith an fear eile é féin ar a bholg go dtugadh sé an áit
amach air féin ach héibrí cén sórt torann a diabhail a rinne sé agus an
bealach amach beagnach déanta aige, ná raibh an t-ádh ar an mí-ádh
mara dhúisigh na póilíos agus fuair siad greim dhá chois air agus
tharraing siad isteach arís é agus bhí an fear bocht ina phríosúnach
dháiríre an uair sin. Chuaigh an bheirt go Meiriceá ina dhiaidh sin. i
I
|
 Drabhlás agus Aimléis an Óil

Cathú an Óil
D'imigh mé i dtús na scéalta áitiúil seo ó'dhéana agus ó eachtraí an
phoitín. Ar fhaitíos go gceapfadh aon duine go bhfuil mé ag gríosadh nó
ag iarraidh cathú a chur ar dhaoine a bheith ag ól nó eachtraí óil a
tharraingt orthub féin, ní shin é chor ar bith atá mé ag iarraidh a dhéana.
Ach má bhíonn tú ag ól bíodh do mhiosúr agat. Ba mhór i gceist ag na
seandaoine go raibh bua ag an ól ort. Ba dream iad seo a d'ól braonachaí
maith iad féin, go háithrid ina n-óige agus ina seanaois freisin. Is dea-
chomhairle an méid atá mé ag goil a scríobh anois faoin ól, is mara
chéile chuile chineál óil má théann tú thar do mhiosúr.

'Trí Bhua an Ólacháin

Bím san oíche ag ó], bím sa ló ar mo leaba agus bíonn mo chroí dhá
dhó nuair a bhíonn mo phócaí fala.

Cheithre Bhua an Ólacháin

Oíche shúgach, maidin bhrónach, pócaí fala agus cóta salach.

Ná Téirigh Thar Leath bealaigh

É íoc, é ól agus é iompar, siamsa, nádúr agus carthanacht, deamhan
agus diabhail agus mac mallachtain.

Ná Dearmad do Mhiosúr
Seo scéilín gearr a d'airínn mo mháthair a inseacht agus muid ag fás
suas ina ngasúir. B'shin é an t-am a mbíodh na hoícheantaí áirneáin ann.
Bhí athair muirín lag ann agus an ceann is fearr faighte ag an ól air. Ba
graitheach maith a bhí ann ar feadh píosa maith go thús a shaoil, é
deisiúil go maith agus é ina mháistir ar chuid ba mhó ná beagán. Achi
ngan fhios dhó féin rug an t-ól greim air agus ní raibh sé ag déana tada
ceart ach chuile shórt ag goil i léig, ocras agus an-shó ar chomhluadar
an tí. Bhí sé oíche amháin i dteach an óil agus a chuid airgid ar fad caite
aige agus gan a thart fós coiscí. Ghlaoigh sé i leathtaobh ar fhear an ósta
agus d'fhiafraigh sé dhó a dtabharfadh sé cúpla deoch eile dhó le cur
faoin muineál, 'cé chomh luath agus a bhéas tú i ndon mé íoc” dúirt an
t-óstóir Íocfaidh mé ar maidin amáireach tú'a dúirt seisean. “Tá cráin
agus ál banbh agam. a dúirt sé “agus tabharfaidh mé anuas ceann go na
bainbh agat, tá sé in am iad a choisceadh feasta! “Tá mé sásta' a dúirt an
Lóstóir agus bhí an margadh déanta agus choinnigh an t-óstóir ag
líonadh nó gur ól mo dhuine luach an bhainbh agus thug sé an baile air
féin an uair sin,
Ach nuair a dhúisigh sé ar maidin sé'n banbh an chéad rud a
tháinig isteach ina chloigeann agus ghoill sé go mór air an margadh a
rinne sé an oíche roimhe sin mar gheall ar a chuid óil. Níor dhúirt sé
focal leis an mbean ná lena gasúir ach a ghoil amach ins an gcró a raibh
an chráin agus na bainbh ann, breith ar cheann go na bainbh agus é a
chur síos i mála agus é a bhualadh ar a dhroim agus síos treasna an
gharraí go dtí teach an ósta. Ach ar an mbealach síos ba mhór a seó é
an banbh ag screadach thíos ins an mála. B'shin é an uair a thuig sé é féin
agus ghoill screadach an bhainbh ar a chroí agus bhain sé deoir as a
shúil, an rud a ghoilleann ar an gcroí caithfidh an tsúil é a shilt. Bhí an
t-ól fuaraí air anois agus é amuigh le moch maidne ag bánú agus ag
scaipeadh an chuid dheireanach dhá mhaoin shaolta. Chuir screadach
an bhainbh ag caint leis féin é agus é ar a bhealach síos treasna an
gharraí. Seo í an chaint a chaith sé:

'an t-ól údaí a rinne mise aréir nach bocht an chaoi atá air
inniu, a bhfuil drioball air agus dhá chluais agus é a screadach
go crua géar ar mo dhruim: D'fhág sé an banbh ag an óstóir
agus a mhallacht ag an ól, chuaigh sé i mbun a chuid oibre
arís agus tháinig sé ar a chosa agus níor ól sé aon deoir eile an
chuid eile dhá shaol.

67
 An Bona Fide
Nó gur cuireadh deireadh leis an mboma /fldé siar i gceathrachadaí na
fichiú aoise, bhí dlí ann nach raibh cead ag óstóir deoch mheisciúil a
dhíol le duine ag laethanntaí áithrid gon bhliain mara raibh an
cuisliméir trí mhíle as láthair. Bhí an Domhnach í gceist agus laethantaí
saoire Eaglaise. An t-óstóir a mbéarfaí air agus daoine istigh aige nach
raibh trí mhíle as láthair, bheadh sé sa gcúirt agus freagairt le déana aige
agus dá dtarlódh sé ró-mhinic bhí a cheadúnas i gcontúirt. Bheadh an
dreama bhí istigh freisin sa gcúirt ach ba ar an óstóir a thiocfadh an
ceann ba troime. Ní raibh aon chead ag an óstóir aon duine a ligean
taobh isteach gon doras ag ól mara raibh sé trí mhíle ó bhaíle ach ní
shin le rá nach raibh sé ag tarlú. Ligtí isteach daoine áithrid ar an
gcúlráid le mar a bhíodh ómás dhóibh agus in ann a ndeoch a ól go
ciúin. An dream seo a bheadh istigh ann ar an gcúlráid ní ins an mbeár
a bheidís ach i gcoirnéal éicint eile gon teach. Ní raibh teach ósta ar bith
nach raibh stáblaí nó seideannaí beaga ar chúl an tí acub agus
chruínníodh daoine le chéile iontub sin go minic agus b'amhlaidh a
chuirtí an deoch amach acub. Pórtar go hiondúil a d'óladh na
gnáthdhaoine sna blianta i bhfad siar. Ní bhíodh glas stócaigh ina
measc, ní bhíodh ann ach an dream a bhí fásta suas agus ní fheicfeá go
deo aon bhean ann ba chuma sean nó óg iad. Más í an oíche a bhí ann
bhíodh solas coinneal lasta acub ach má bhí solas lae ann níor
theastaigh sí. Ní ína phíontaí go híondúil a cheannaítí an pórtar ach ina
leathghálúin. D'fhéadfadh sé scaití gur beirt a bheadh i bpáirt faoin
leathghalún. Amantaí eile d'fhéadfadh sé go mbeadh triúr nó ceathrar
faoi agus iad mar sin ag ceannacht leathghalún ar a díwrm le mar a
bheadh ceann falaí. Chuireadh an t-óstóir féin amach na gloiníuchaí
piontaí acub agus cead acub féin a bheith dhá líonadh. Bhíodh buidéil
phórtair freisin dhá gcur amach ar nós na leathghalúin ach corc a
bhíodh sna buidéil ag an am sin ní hionann é agus anois níl orthub ach
claibín beag atá éasca Je baint dhíobh. An t-am a mbíodh an corc iontub
theastódh cork screw uait agus láimh láidir lena tharraingt. Thugadh an
t-óstóir é féin an cork screw dhóibh le haghaidh na hócáide.
Bhí oíche amháin ar aon chaoi ag tús an chéid seo caite agus bhí
daoine ag ól i sciobót ar chúl teach ósta áitiúil agus ní raibh acub ach
solas coinneal. Bhí na leathghalúin agus na buidéil leathphionta ann

68
 chomh maith le chéile. Ba ghearr gur dhúirt duine gon dream a bhí ag
ól pórtair an Jeathghalún. 'Ó dhiabhail tá corc sloigthí agam! Ní raibh
mórán achair ina dhiaidh gur dhúirt duine éicint eile “tá corc eile sloigthí
agamsa muis: “Thosaigh siad le chéile an uair sin chuile dhuine acub dhá
shéalú trína gcuid fiacla le mar a bhí siad ag ól. Ba ghearr gur labhair
duine acub 'tá rud éicint faighte agamsa anseo anois, ach cheaptáinn.
nach corc é: Chaith sé amach as a bhéal é agus bhreathnaigh siad leis an
solas air agus céard a bheadh ann ach luch agus í báite sa bpórtar. Ba
. luchain a bhí sloigthí ag an dream eile freisin agus ní coirc. Dóirteadh
na leathghalúin an uair sin agus níor hóladh ní ba mhó acub. Is maith
an seans gur leathghalún a bhí ann raibh taoscán beag fanaí thíos ann
ar a thúin agus nár bhreathnaigh an t-óstóir ceart ná sách prinn air ach
tosaí ag líonadh. Tá francaigh agus luchain splancaí ina dhiaidh.

Ag Coisceadh an Tairt
agus Biícycles
Ba chuma cé chomh stiúcaí agus a bheadh duine leis an tart ba ar éigin
go rachadh sé trí mhíle ó bhaile a' goil ag ól cúpla pionta mar a mbeadh
raith aige ann. Cé go mba prás mór ins an am sin go dtéadh gaolta
agus daoine muintreacha ar cuairt ag a chéile ar an Domhnach agus
laethantaí féilte ach thairis sin ba corr dhuine a thabharfadh aistir trí
mhíle air féin. Mara mbeadh tada ann ach chuirfí cáil dhuine sna
páipéir dhá bhfeicfí ag goil trí mhíle ó bhaile é le ghoil ag ó] phórtair.
Séard a deirtí “nach uafásach an tart a' diabhail atá air agus chomh
fairsing atá uisce:
Ach athraíonn an roth, ní raibh fhios cé raibh triall aon duine ó lár
na dtríochaidí amach nuair a thosaigh an dream óg a fáil bícycJes. Ní
mórán cainte a bhí orthub go dtí sin ach amháin go raibh fhios go raibh
a leithéidí ann. Héibrí cé as a dtainig siad bhí siad le fáil go fairsing ar
£2 agus as sin suas go dtí £.2-10s nó mar a deirtí thart anseo deich agus
dhá fhichead, Ní fhaca máse ach dhá bhícycle nua ceannaí i dtús na
dtríochaidí, £6 a a híocadh ar cheann acub gon déana riage agus níl
fhios agam cén déana a bhí sa gceann eile ná cé mhéad a híocadh air ach

69
is dóigh nach raibh mórán sa difríocht. An chuid acub ar thrácht mé ar
ball beag orthub, an dara láimh a bhí iontub ach bhí siad i gcruth
mhaith. Ins an am sin bhí siopa bicyc/es ag fear as Doire Thoirc thoir ar
an bpáirt taobh thoir go shráid bhaile an Spidéil. Stiofáinín Dhoire
'Thoirc a thugtaí thart anseo air. Ba go shloinne Uí Churraoin é chomh
fada le mo bharúil. Chuir sé rothaí faoi na céadta idir fhear agus bhean,
Bhíodh sé ag díol] earraí eile freisin ach tá sé dúinte le fada.
Bíodh tart orthub ná bíodh thosaigh na daoine a' goil i bhfad as
láthair ag an tráth sin. Mar a deiridís ag an am sin 'gófaidh muid ar spiy'
nó b'fhéidir “bhí muid ar spiw' Ní raibh badar ar bith an uair sin a ghoil
trí mhíle ó bhaile ag ól cúpla pionta. Ach an ruda bhí aisteach faoi
th'réis go raibh dualgas ar an óstóir ceist a chur a raibh graith nó ócáid
agat a bheith ag taisteal seachas a bheith ar bóthar le ghoil ag ól. Bhíodh
fhios ag an óstóir go maith nach raibh aon ghraith faoin domhan ag an
gcuid ba mhó acub le bheith ar bóthar ach le ghoil ag ól. Chuirfeadh sé
an cheist go hiondúil agus ba chuma leis ach sórt freagra éicint fháil.
B'fhéidir scaití nach gcuirfeadh cuid acub ceist ar bith mar bhí fhios
acub go maith nach í an fhírinne a bhí siad a' goil fháil. Ba dlí é nach
raibh ag déana mórán céille g'aon duine. Ní raibh na gardaí féina fáil
aon mheabhair air ach chaithfidís súil a choinneál cén chaoi a raibh an
sao] ag imeacht. Ní fhéadfaidís a theacht tobainn ar aon chaoi ar theach
ósta ins an am sin mar is go shiúl cos a bhídís amuigh ag siúl na
mbóithrí.
Bicycles gan coscáin nó gan solas san oíche ba mhó a bhíodh
uathab sin nó gan aon bheil. Ní mórán duine a thóig siad i lár an lae
cheal coscáin ná bel/ mar ní raibh le déana ach an corr gearr a thabhairt
síos nó suas an bóithrín nuair a d'fheicfeá na gardaí. Thuig na gardaí é
sin go maith agus bé an bicycle a bhíodh acub ag taisteal na mbóithrí sa
lá ach siúl a bhídís san oíche agus bhíodh beirt acub in éineacht go
hiondúil agus an té a bhí ag imeacht gan aon solas ní aireodh sé
choíchin ná go brách nó go scairtfeadh na gardaí an solas go tobainn
isteach idir na dá shúil air mar ní bhíodh solas ar bith lasta acub féin nó
go n-airídís an bicycle ag déana orthub.

70
Creideamh
 Buíochas Pháidín ar Dhia
Seo scéal a chuala mé féin ó m'uncail Pat Toole nó Pat Choilm
Mháirtín as na hAille. Bhí mé in éineacht leis ag cur garraí eorna síos
póithrín Mhíl ar na hAille Thiar. I bhfad siar ins na blianta, ba le fear
a dtugaidís Páidín Phádraic air an garraí seo. Bhí Páidín an lá seo ins
an ngarraí, an garraí céanna a bhfuil mé ag caint anois air. Bhí cheal
airgid air, é ag teastáil go géar uaidh agus gan é le fáil in aon áit aige
agus cáblaí crua géara éicint ag teacht treasna air. Bhí sé ag cínnt air
éa ligean as a chloigeann i rith an lae. Rinne sé achainí ar Dhia riara
a cháis a chur as taobh éicint aige. Ar a bhealach amach dhó as an
ngarraí tráthnóna céard a d'fheicfeadh sé leagthaí ar leachta cloch ach
crúib airgid, an oiread agus a chuir an chith sin thairis. Bhí a aghaidh
agus a bhealach isteach agus amach ins an ngarraí sin i rith na
mblianta roimhe sin agus ní bhfuair sé feoirling rua ariamh ann go
dtí an lá úd. Bhí Páidín buíoch go Dhia.

Ortha an Dóigh Boilg

Nuair a líontaí an chuid ba éadroime gon choirce agus an siabhas níor
mhiste beagán gon lóchan a bheith tríd mar bhí an beithíoch agus an
capall agus chuile chineál eallach i ndon é ithe mar tá an lóchán deas
bog cineálta ach amháin nach bhfuil aon chothú ann. Ach na
cineálachaí eile arbhair cruithneacht, eorna agus seagal a bhfuil an colg
orthub, dá dtéadh cuid dhó sin thríd an ngrán is ag na cearca agus
éanlaith gon tsórt sin a chaithfí é mar tá sé crua, géar, deilgneach, tá sé
an-deacair é shloigeadh ach amháin le éanlaith, piocfaidh siad sin an
grán as an gcoig.
Agus muid ag caint ar an gcolg tá an focal luaite i nÁra an Dóigh
Boilg. Bhí an Mhaighdean Mhuire agus an Leainín Íosa amuigh
drochoíche gheimhridh agus gan aon áit acub le fascadh na hoíche fháil.
Bhí siad ag goil thar theach agus tháinig an Mhaighdean Mhuire go dtí
- an doras agus d'iarr sí lóistín na hoíche di féin agus dhá mac. Bhí bean
an tí lán sásta ach ní raibh an fear. Bhí sé doifeallach. B'éigean gon
Mhaighdean Mhuire imeacht léi arís, ach ní raibh sí i bhfad imí nuair a

73
bhuail pianta dóigh boilg an fear agus shíl sé gurb iad pianta an bháis a:
bhí air. “Ní fhéadfá do leas a dhéana' a dúirt an bhean “níl tú ach ach
th'réis bean óg agus a páiste a dhíbirt ón doras. Bhuail aiféal ansine,
“lean di anois arís' a dúirt sé “agus b'fhéidir go dtiocfá suas léi, inis di faoi
mo chuid pianta agus go bhfuil caith ina dhiaidh agam gur dhiúltaigh :
mé lóistín na hoíche díl Lean an bhean dhi agus sé'n áit a bhfuairsíag .
Mhaighdean Mhuire agus an páiste istigh i scioból a raíbh arbhar géar
deilgneach th'réis a bhuailte ann. D'inis an bhean gon Mhaighdean
Mhuire cé raibh a triall agus d'éist an Mhaighdean Mhire lena scéa].
Labhaír an Mhaighdean Mhuire ansin agus dúirt sí Bean mhín ag feax
borb agus Mac Dé ina luí sa gcolg” chuaigh an bhean ar ais agus bhí
biseach ar an bhfear roimpi. Sin cúpla líne go Ara an Dóigh Boilig,

Íbirt na Féala Míchil

agus na Féala Mártan
Ba grás tuaithí é tráth gon tsaol fuil trí mhart a tharraingt roimh aimsir
na féala Míl agus na féala Mártan. Ba chuma éanlaith nó aon chineál
beithíoch ach a gcuid fola a tharraingt agus a mharú. Bheadh Mícheál
agus Mártan sásta le ceachtar acub ach an fhuil a bheith tarraingí ina
n-ainm féin. Na mairt a bheadh tú a goil a mharú faoi fhéile Míl,
chaithfeá iad a bheith maraí agat roimh oíche féil Míl fhéin. Ghlacfadh
sé leis an íobairt seachtaineachaí roimh an bhféile féin ach ní ghlacfadh
sé leis th'réis na féile.
Ar an naoú Já fichead go mhí Mheán an Fhómhair a thagann oíche
fhéile Míl agus bhíodh neart éanlaith in chuile theach tuaithí ag an tráth
sin go bhliain. Ní thagann oíche fhéile Mártan ansin go dtí an deichiú
lá go mhí na Samhan. Mar a deiridís fadó 'naoi n-oíche agus oíche gan
náire ó oíche chranga na n-úll go dtí oíche cranga na gcnámha: Sé'n
grás céanna ansin a bhí ann agus an íobairt chéanna a déantaí go
Mhártan, tharraingtí trí fhuil ach gan é bheith th'réis na féile. Chomh
maith leis sin i bhfad siar sna blianta nuair a bheadh na mairt maraí,
chuirtí trí chrois fola taobh amuigh ar dhoras na sráide ag inseacht go
Mhícheál agus go Mhártan go raibh an íobairt déanta.

74
 phíodh grás eile ansin ann dhá mbuailtí aon chineál beithíoch síos
ic nó caora nó beithíoch ar bith a raibh a gcuid feola le n-ithe
tinn mir
us mara mbeadh aon súil lena bhiseach ghealltaí go Mhícheál nó go
iad.
Mhártan iad dhá dtagaidís thríd agus dhá dtagadh, mharaítí
Ach bhí fear anseo ar bhaile an Locháin Bhig, beannacht Dé le
n-anam agus ba fear barrúil a bhí ann. Cheannaigh sé banbh buireann
údar cránach. Bhí an-teacht suas fúithi agus a biseach beagnach tugthaí
nuair 4 buaileadh síos tinn í, fuair sí aicíd go chineál éicint. Chuir sí suas
dhá cuid agus bhí sí caite ansiúd sínte siar ó chluais go drioball gan
go
mothú ná arann inti. Scaip an scéal ar fud an bhaile ar aon chaoi
raibh údar cránach mo dhuine sínte agus í a tabhairt na gcorr. Bhíodh
cuid
ffor dhea-chomharsanacht ann san am sin gon tsao] agus bhíodh
o mhuintir an bhaile isteach 'gus amach a breathnú uirthi go bhfeicfidís
a raibh aon íompú biseach a teacht uirthi ach ní raibh. I ritheacht suas
ar Fhéil Míl a bhí ann go tráthúil agus tháinig fear gon bhaile isteach
agus chaith sé súil ar an muic gus níor bhreathnaigh sí go maith dhó.
“Breathnaigh a deir sé le fear na muice 'geall go Mhícheál í' a dúirt sé 'má
thagann sí as: Sin rud nach ngeallfaidh mé muis a dúirt fear na muice
diabhal greim a chacfas Mícheál ná Mártan go brách di nó go
ndéanfaidh mise cráin di: Ní chuimrím ceart céard ba chor di faoi
dheireadh ar mhair sí nó nár mhair nó ar cailleadh í.
An grás a bhí ann i dtaobh beithíoch nó mart a bhíodh tinn, dhá
mbeadh sé geallta go Mhícheál nó go Mhártan agus é a theacht as
ghlacfadh chaon cheann acub leis th'réis na féile.

Snámhóir iontach í an mhuic ach má tá i bhíad le ghoil aice ní

thiocfaidh sí slán mar gheall ar an ngeolbhach mór agus an cloigeann
trom, cuirfidh sí na crúba tosaigh thríd an ngeolbhach nó an scórnach
agus gó sí go túin poill an uair sin.

75
 Mártan sa Doras Dúinte
Ba scéal é seo a bhí le cloisteál go minic tráth gon tsaol]. Fear óg a bhí ag
spailpínteacht ag feilméara mór a raibh fuíoll na bhfuíoll aige ach a bhí
crua cráite. Dónall an t-ainm a bhí ar an bhfeilméara agus bhí aon mhac
amháin aige agus Dónall a bhí air sin freisin, Dónall Óg a thugtaí air. Bhí
chuile chineál eallach ag an bhfeilméara ach buaileadh ceann go na
muca síos tinn agus ní raibh aon tsúil go dtiocfadh sí as. Ba roimh fheile
Mártan a bhí ann agus gheall sé go Mhártan í dhá mairfeadh sí. Tháinig
iompú biseach uirthi agus chaith sí di héibrí aicíd tinnis a bhí ag poil ai,
Ba gearr nach n-aithneá go bhfuair sí aon lá tinnis riamh agus í ramhar
beaite. Diabhal caint a bhí ag an bhfeilméara í mharú an uair sin. B'fhada
leis an spailpín a bhí an scéal a goil go n-íosfadh sé a dhóthain feola, Faoi
dheireadh thosaigh sé ag fiafrú gon fheilméara cáide go maródh sé an
mhuic ach ní raibh sé ag fáil freagra ná aird ceart ar bith uaidh. Bhí fhios
ag an spailpín go maith ansin nach raibh rún ar bith aige í mharú, Ní
raibh mórán a' goil amú ná ó mheabhair ar a spailpín é féin. Tá mé ag
rá leat bhí a chuid fiacla curtha go maith aige. Ní mórán oíche nach
dtéadh sé amach ar cuairt nó ag imirt chártaí. Bhíodh daoine ar cuairt
ag an bhfeilméara é féin ach b'fhearr leis an spailpín a bheith faoi dhíon
tí in áit éicint eile.
Bhuail sé leis amach an oíche seo nuair a bhí lucht na gcuart istigh,
Thug sé neart tríáil dhó féin nó gur cheap sé iad a bheith i niúin
chomhrá. Tharraing sé isteach sa doras dúinte agus thosaigh air tocht
agus bagairt díoltais ina ghlór. 'Mara maróidh tusa an mhuic mhór,
maróidh mise Dónall Óg do mhac' Thug sé go na boinn an uair sin é
agus chuaigh sé ar cuairt. Nuair a bhí a chuairt déanta aige tháinig sé
isteach mar thagadh sé i gcónaí agus shílfeá nach leáfadh an t-im ina
bhéal. Bhí an teach tréigthí agus lucht na gcuart imí abhaile, Dónall Óg
agus é a fuar chaoineachán, sean Dónall agus a dhá shúil a' goil amach
as na mogaill agus scéin ann. Ceileadh eachtraí na hoíche ar an spailpín
ach níor fhág sin gan fios é. Ach nuair a bhí an spailpín a' goil a chodladh
fuair sé ordú a bheith ina shuí leis an scairt mhaidne mar go raibh an
mhuic le marú. Tháinig maidin lá arna mháireach agus ní raibh mórán
solas lae ann nuair a cuireadh an mhuic mhór amach as a leaba agus
diabhal do dhóthain tobac a bheadh caite agat nó go raibh sí le rata. Bhí

76
 gáirí geala ag Dónall
údar aige. Níor
an uair sin, m'anam go raibh agus ag an spailpín
throisc sé aon bhéilí aríst chúns bhí sé ag Dónall.
ggus
Cuireadh crosógaí fola ansin ar dhoirse na sráide. Dhá bhfeicfí
crosógaí fola ar dhoirse na sráide i gcorp an lae inniu bheifí ag fiafrú cén
chuisle atá ligthí.

Bairbre Bab
Bhíodh seanbhean siúil thart sa taobh seo tíre sa tseanaimsir. Bairbre Bab
a thugaidís uirthi. Ní bhíodh uirthi ach aon bhróig amháin agus an chois
eile nochtaí. Ba bean an-chráifeach a bhí inti agus d'inis sí cén t-údar a bhí
aice Jena leathchois a bheith nochtaí. Nuair a bhí sí ina cailín óg bhuail
cineál cathú éicint í go dtéadh sí isteach sa séipéal Protastúnach ach nuair
a bhí leathchois léi taobh istigh gon doras aice, d'athraigh sí a h-intinn
agus chas sí amach arís. Bhí an oiread sin caith ina dhiaidh aice agus gur
chuir sí go phioraíochaí uirthi féin gan bróig ná stoca a chur go brách
arís ar an gcois a chuir sí isteach sa séipéal Protastúnach.

An tSeamair Mhuire
Ba mhór i gceist tráth gon tsaol an tSeamair Mhuire agus ní mórán i
duine nár chuala caint uirthi go dtí le blianta gearra ach níl caint ná |
trácht anois uirthi mara gcloisfeá ag roinnt gon seandream é. Th'réis an
méid seanchais a déantaí fúithi, ní mórán duine ariamh a raibh sí aige,
ná mórán duine a chonaic í ach oiread. Ba fíor chorr dhuine a raibh sé
gádh air í fháil ná teacht treasna uirthi. Ní fhásann sí ach go hannamh i
agus i bhfád ó chéile agus bhí sé ráite nach raibh aon mhaith inti dhá
bhfaighfeá as cuartú nó tóraíocht í. Caithfidh tú í a thabhairt faoi deara
agus í ag teacht in do bhealach gan chuimre gan aireachtáil, Sin í an
tSeamair Mhuire ó cheart. Tá sí go díreach glan ar nós seamra na Féala
Pádraic nó seamra Phádraic ach amháin go bhfuil cheithre bhileoig
uirthi, Ciallaíonn an seamra Pádraic an ceann a bhfuil na trí bhileoig air, i
I an tAthair, an Mac agus an Spiorad Naomh ach ciallaíonn an tseamair

7
Mhuire an tseamair a bhfuil na cheithre bhileoig uirthi, an tAthair an
Mac, an Spiorad Naomh agus an Mhaighdean Mhuire. Sin é an fáth
gur baisteadh an t-ainm sin uirthi an tSeamair Mhuire. Bhí sé ráite a,
an seandream go bhfásann sí san áit a mbéarfadh láir chapaill seacht
gcinn go searraigh buireanna i ndiaidh a chéile gan aon searrach fireann
a bheith eatarthub. Níl mórán go na háiteachaí sin ann. Bhainfea
meabhair amháin as an gcaint sin nach bhfásann sí ach i gcorr áiti
bhfad ó chéile. An té a mbeadh sí aige níor bhaol dhó an namhaid ná
go gcuirfí i mbealach a bhasctha é ná go bhféadfaí imirt air ná dul amú
ná mearbhall a chur air ná é chur dhá threoir.
Seobh scéal a mbíodh trácht agus cur síos mór air tráth gon tsaol,
'Tá sé blianta fada ó tharla an scéal seo. Bé an t-am é a mbíodh goleor Bo
mhuintir na tuaithí ag goil gon bhaile mór go shiúl cos ag díol agus ag
ceannacht. Théadh go leor mná isteach agus cléibh ar a gcuid dramannaí
acub, a díol ime, uibheachaí agus éanlaith idir choileachaí, bárdail agus
gandail. Ní go hiondúil a díoltaí na sicíní, na lachain ná na goisíní.
Bhí an bhean seo ar chuala mé trácht uirthi lá istigh i nGaillimh
agus í ar a bealach amach abhaile agus an chléibhín fala ar a gualainn
aice agus í th'réis gach a raibh ann a bheith díolta aice ar an magadh.
Eiris a bhí déanta as súgán féir a bhí sa gcléibhín, eiris a bhí deas bog
compóirteach nach luífeadh go trom ar a gualainn. Céard a d'fheicfeadh
sí i lár na sráide ach slua mór daoine agus gleo an diabhail mhóir acub,
Ní raibh tada le cloisteáil ach 'gabh i leith go bhfeicfidh tú' Duine ar bith
abhí a' goil an bealach bhíodar dhá leanacht. Chaon duine acub agusa
dhá shúil a goil amach as na mogail nuair a chonaic siad an t-iontas,
Séard a bhí ann coileach agus é a tarraingt sail mhór adhmaid ina
dhiaidh. Níl aon duine faoin domhan nach ndéanfadh iontas dhó,
coileach ag tarraingt sail mhór adhmaid ina dhiaidh. An bhean a raibh
an chléibhín uirthi bhrú sí féin a bealach isteach sa slua go bhfeicfeadh
Sí an t-iontas. Ach an chéad amharc a fuair sí air d'iompaigh sí thart
'cén sórt seafóide a diabhail é sin' a deir sí “atá oraibh nó cén sórt
dallamullóg atá curtha ag an bhfear sin oraibh ar leis an coileach, nach
shin sop tuí a deir sí “atá an coileach a tharraingt ina dhiaidh agus ní sail.
Rinne sí a bealach isteach chomh fada leis an bhfear a mba leis an
coileach agus thug sí ropadh faoi gan a bheith a' déana amadáin agus
óinseachaí go na daoine. Ach níor thug an slúa aird ar bith uirthí ach a
breathnú ar an iontas i gcónaí. Ach nuair a chuala fear an tseó, an fear

78
HIS 9 HIUID2 P 92 HUITID) Ul HDUD4UIA

79
hi.
a mba leis an coileach bean an chléibhín ag rá an méid sin, chuimhre se
go maith go raíbh an tSeamair Mhuire aice. Ceannóidh mé an cléibhín
uait' a dúirt sé. Chuaigh sé a' margáil agus ní sárú fada a bhí ann nó go
raibh an cléibhín díolta, luach an chléibhín ag bean na tuaithí agus an
cléibhín ag fear an tseó. Ar an bpoinnte agus a scar sí leis an gcléibhín
scar sí leis an tSeamair Mhuire. In eiris a cléibh a bhí déanta as féar is
ann a bhí an tSeamair Mhuire ach ní raibh fhios aice é, ón bpoinnte sin
amach bhí an dallamullóg uirthi féin, lean sí féin an slua agus ní sop tuí
a bhí sí fheiceál uaidh sin amach ach sail mhór throm adhmaid.

Mar dúirt mé roimhe seo tá an tSeamair Mhuire gann, tá an seamra

ceart é féin gann. Bíonn daoine dhá mheascadh suas leis an gc/over. An
seanseamra ó cheart fásann sé ar aon chois amháin agus ní bhíonn aon
spota bán ar na billeogaí ach iad chomh glas le cuileann. Sin é an seamra
Phádraic nó seamra na Féala Pádraic ach go dtarlaíonn sé corr uair i
bhfad ó chéile go bhfásann an ceathrú bileoig ar chorr cheann.
Leathnaíonn an ciover amach ar an talamh agus bíonn spota bán ara
chuid bileogaí agus ní bhíonn sé taobh le aon chois amháin. Is minic leis
an gcíover cheithre bhileoig a bheith air. Má tá ainm Béarla ar an
tSeamair Mhuire níor chuala mise é. Fowr Leaf Sharnrock a chuala mé
air. Bhíodh amhrán Béarla ar record an gnaimaphione fadó 'the Four Leaf
Sharnrock of Gleaore' Tiomáileadh isteach in mo chloigeann fhéin gur
seamróg an t-ainm ceart agus nach seamra agus 'sé a bhíodh scríofa ins
an leabhar. Tá ár seanleagan féin coinní againne anseo i gcónaí i
gConamara, an seamra agus an tSeamair Mhuire.

Mo Chuairt ar WVedwgorje
Dhá bhliain go ham seo anois díreach sea bhí Bríd agus mé féin amuigh
i Adedugorje i mBosnia-Hersegovina mí Deireadh Eómhair 2001. Ní le
naofacht mhór ar bith a chuaigh mise ann ach bhí mé ann ar aon chaoi.
Níl aimhreas ar bith orm faoi ach gur áit naofa é, chuirfeadh sé ag
smaoineamh thú, b'fhéidir nach le linn a bheith ann dhuit é ach i bhfad
ina dhiaidh, seanamóirí a chuala tú ón altóir, mí-ádh agus tubaistí na
cruinne seo agus an chaoi a raibh agus a bhfuil an saol ag góilt dhá

80
mhaidí
ar dhaoine thar a chéile. Daoine nach bhfaca a chéile ariamh
cheana go dtí seo, cheapfá anois go raibh siad ag goil ag an scoil in
iad, iad ar fad
éineacht. Chuir an chuairt siar ar bhóithrín na smaointe
ag déana teanntás ar a chéile mar bheadh áirneán ann, go leor acub
meánaosta agus daoine craite go leor. Bhí fonn ar chuid acub seasa
suas agus inseacht amach an chaoi a raibh píosa maith go thús a saoil
caite acub le chuile chineál drabhlás agus rachmas agus imí le fán an
tsaoil, gan aird ar bith acub ar Dhia ná ar dhuine, imí óna muintir agus
iad fágthaí faoi imrí acub gan fhios céard ba chor dhóibh, blianta caite
acub ag rámhóireacht leob go lá agus g'óíche ar an ráille céanna agus
gan iad tarraingt ar aon stáisiún nó a raibh a leithéide ann. Níor tháinig,
ceachtar acub treasna air. Ba deacair filleadh ach rinne siad é, intinn
láidir agus misneach a bhí i ndon a dhéanta ach dúirt siad féin marach
cúnamh ó Dhia agus daoine a bhí ag guibhe ar a son nach ndéanfadh
siad aon athrú go brách. Bhí ailse agus aicídeacha tolgaí ag cuid acub
agus iad anois ar ais ina sláinte. Ní óna gcroí a tháinig cuid acub ann
chor ar bith ach gur mealladh ann iad, ach leigheasta nó gan leigheasta
iad bhí siad sásta anois ach a bheith ar an mbóthar ceart agus a bheith
isteach le Dia. Bhí creideamh dháiríre anois acub, ní fhaca mise a
leíthéide ariamh. Ní raibh ceilt ar bith acub ar an méid blianta a chaith
siad le fán an tsaoil, ach bhí comhairle mhaith anois le fáil uathab agus
cinnte tabharfaidh tú níos mó aird ar a leithéide a chuaigh trína rópaí
agus tríd na cáblaí iad féin, i bhfad níos mó ná thabharfá orthub siúd
eile a bhí úraireach orthub féin ariamh agus nár baineadh súghadh síos
ná suas astub.
Medugorje féin, an áit a bhfuil mé ag cur síos air, paráiste a
chomhaireann siad dhó ach bhreathnaigh sé dhomsa go raibh sé chomh
mór le seacht bparáiste. Tá stair fhada acub ann ar chuairt na
Maighdeana Muire ón gcéad lá a dtáinig sí go dtí na gasúir óga a bhí ag
spaisteoireacht ar an gcnoc, ní taobh le cnoc amháin atá sé, tá sé faoi
chnoic as éadan, iad fada agus ard, gan mórán ag fás orthub ach crainnte
agus sceacha. Tá go leor gabhair ar na cnoic ann, iad ar a suimreas agus
fascadh ó chuile ghaoth agus ó chuile shíon acub. Thíos faoi bhun na
gcnoc ar an talamh íseal d'fheicfeá bó aontraic anseo agus ansiúd
ceanntrach ar a gceann nó braighdeán faoina muineál, téad fhada aisti
agus é ceangailte go chrann. lad a bhleán le láimh amuigh san áit a raibh
siad agus iad a choinneál athraí thart ó áit go háit, ní bheidís fágthaí

81
Radharc as Medugorje
a(íosnpajW SD 24010
Mr.
Fá aa
ró-fhada ins an spota céanna. Chuirfeadh sé i gcuimre dhuit an chaoia
mbíodh muid féin anseo ag bleán na mbeithígh amuigh sna Earrantaí
roinnt bliahta ó shin ag bleán síos sa mbuicéad nó sa gceaintín, Tá 1
daonra timpeall's 3000 sa bparáiste seo, tá cheithre shéipéal ann, tá tobac
agus grápes ag fás ann agus déanann siad a gcuid fíona féin ann. Tá nm,
ag ceapadh dhá mbeinn i bhfad ann go seansáilfinn rr fuisce poitín a
dhéana ann amuigh faoi bhun na gcnoc, creid é nó ná creid m'anam go
raibh mé ag cuimriú go láidir air. D'fheicfeá púiríní beaga cearc agus a
gcuid álta óga acub ann mar a bhíodh anseo tráth gon tsaol agus d'airea
na coiligh ag glaoch os ard a gcinn ag glaoch ádara. Chuir cogadh na
mblianta fada i ndiaidh a gcúil go mór iad mar ní raibh aon réiteach ná
aon síochán ceart mórán ann ón dara cogadh mór anuas go dtí le blianta
gearra, Ní dheachaigh an cogadh é féin thríd an bparáiste seo ach mara
ndeachaigh féin níor fhága sin slán iad, maraíodh agus lotadh go leor
acub ag troid taobh amuigh go theorainn an pharáiste, deirtear gur
maraíodh agus gur lotadh go leor acub. Tá áit mhór mhíllteach tóigthí
amuigh anois ann agus is ann atá cónaí ar an dream atá curtha ó mhaith
an tsaoil. Deireann siad amuigh ann go raibh an paráiste seo é féin le
bombáil agus le n-ionsaí roinnt uaireanta ach i gcónaí go dtitfeadh ceo
trom os a chionn agus go dtéadh sé ó léargas.
Sén an stair atá acub ar chuairt na Maighdeana Muire go dtáinig
sí an chéad uair i mí Meitheamh 1981 agus go bhfuil sí ag teacht ann
ariamh ó shin ag tabhairt teachtaireachtaí agus gurb í a shábháil paráiste
Medgugoje aon uair dhá raibh ionsaí le déana air. Deirtear freisin go
raibh an creideamh ar an dé deireanach ann go dtí cuairt na
Maighdeana Muire, sin é an uair a d'athraigh siad aríst. Is beagnaché
an teachtaireacht céanna a thugann sí i gcónaí, ag iarraidh ar na daoine
guibhe agus troscadh agus aithrí a dhéana. Insíonn sí gon bhean a
mbíonn sí ag caint léi sin í Vicka cén t-am go lá a mbeidh sí ag teacht
arís agus cruiníonn na sluaite ann an uair sin ach ní fheiceann aon duine
dhá mbíonn sa láthair í ach amháin an bhean seo atá ag fáil na
dteachtaireachtaí ón am ar thug sí an chéad chuairt i mí Meitheamh
1981. Bhí an creideamh lag ann go dtí cuairt na Maighdeana Muire agus
go bhfaca na cailíní beag óga í ar dtús. Jvamkw agus Maríja. B'shin iad
an chéad bheirt a chonaic í ach ina dhiaidh sin chonaic triúr cailíní
fresin í Vicka, Marija, Jakov agus buachaill óg fvan sin seisear ar fad.
1vanka an chéad chailín a chonaic í d'fhiafraigh sí dí faoina máthair nach

82
 ibh i phfad básaí, dhá mhí roimhe sin. D'fhreagair an Mhaighdean
í agusSaoldúirt
Mhuí iree léi.
sí go raibh síin éineacht léi féin ins na Flaithis agus
ciúin ag tógáil a muiriní a bhí caite ag an mbean seo ar

ta sa ine ar bith dhá sórt. Tá sé scríofa ann go dtug sí teachtaireacht

nós huintir na hÉireann 26/27 Deireadh Fómhair 1985 go raibh grá
: dhóibh agus go mbíonn sí ag guibhe ar a son agus iad ag scaipeadh
ii teachtaireachtaí an briathar a tháinig ó Neamh, guibhe, síochán,
troisceadh
"cisceadh agus maiteannas. Thagair sí go minic go ghuibhe,
gus teacht ar ais ag na sacraiméidí.
Tá sé ag breathnú cineál aisteach go na cailíní seo nach féidir leis
na sluaite eile í fheiceál. Bhí an tír faoi réimeas na gCumannach ins na
blianta seo. Stop na póilíos agus an t-arm na cailíní agus na sluaite ó
ghoil go dtí an cnoc. 'Thosaigh sí an uair sin dhá spáint féin go na cailíní
istigh sna tithe agus amuigh sna garrantaí, in chuile áit dhá raibh siad.
Níor fhéad na póilíos ná an t-arm a bheith in chuile áit ach thug siad
drochthairscne go na cailíní ag iarraidh iad a bhréagnú ar chuile chaoi.
Labhraíonn sí i gcónaí leo ina dteanga féin Croatian. Bíonn sí gléasta
difriúil le féilte áithrid. Tagann sí faoi Nollaig agus an Leanbh Íosa ina
baclainn aice. Amantaí eile tagann sí Aoine an Chéasta agus é in
éineacht léi agus na créachtaí air agus aingil ina gcuideachta. Go dtí
wanka a tháinig sí an uair sin ach tháinig sí amantaí eile go dtí iad ó
dhuine go duine nó níos mó ná sin go réir mar déirigh leob a bheith i
dtamhla a chéile.
'Tá deich scéal rúin faighte ag na cailíní seo ach níl aon chead acub
iad a inseacht nó go bhfaighidh siad cead na Maighdeana Muire. Tá an
parú[ sin curtha orthub. Tá an naoú agus an deicheadh ceann scanrúil.
Caithfidh an cine daonna íoc as a gcuid ciontaí] ach bhainfeadh go leor
guibhe an ghaibh as a bhfuil i ndán dhóibh.
Dúirt sí leob go bhfágfadh sí comhartha suntasach ar an gcéad
chnoc ar facthas ar dtús ann í. Comhartha é seo le haghaidh na
n-eirceach.
Dúirt sí freisin leob go bhfuil an domhan mór agus an cine daonna
ligthí leob féin chomh mór agus gan aon aird acub ar Dhia agus go
bhfuil tuar tubaisteach ag bagairt os a gcionn.
Dúirt sí freisin sul má fhágfaidh sí an comhartha ar an gcnoc le
haghaidh an chine daonna go dtabharfar trí rabhadh nó trí fhógra agus
go mbaineann chaon cheann acub leis an domhan seo agus beidh

83
 Mirjanna mar thianaise air na trí chomhartha atá le fágáil ar an BCnoc, 1
ní thiocfaidh siad uilig in éineacht ar an lá céanna, beidh beagán triail
I eatarthub le seans a thabhairt go dhaoine aithrí a dhéana. Tá sé ráite '
I freisin ins an teachtaireacht leis an méid gon chine daonna a bhéasbeo .
i go bhfuil an t-am ag teacht gearr. ;
i “Tá sé ráite ag A4irJana nach bhfuil an lá i bhfad uainn agus muid
féin a réiteach.
I 'Trí lá sul má thárlós an méid sin beidh sé suas go AMirjana féin an
i méid sin a inseacht dhá rogha sagart go bhfuil an méid sin ag goila
I tarlú. Cruthú é seo go bhfuil an teachtaireacht faighte aice agus go
I dtarlóidh sé.
i Dúirt an Mhaighdean Mhuire le AMirjana a bheith cinnte go bhfuil
| an diabhal ann agus go dtáinig sé go dtí Dia ins na Flaithis uair amháin
i agus gur iarr sé léas 100 bliain air le cathú a chur ar an Eaglais. Thug Dia
I dhó é, sin é an céad a bhfuil muid istigh anois ann agus tá sé ara
i dheireadh. Tá an t-am ag ritheacht gearr anois air agus tá sé níos
i splancaí ná riamh. Ach dúirt an Mhaighdean Mhuire go bhfuil sé ag
i tosaí ag cailleadh a chuid cumhachta cheana féin agus go bhfuil sé níos
measa anois ná riamh agus gan mórán ama fápthaí aige. Dúirt sí freisin
rudaí beannaí a iompar agus iad a choinneál ins na tithe agus an t-uisce
coisric freisin an grás a bhí ann fadó. Ar ndóigh bhíodh muid féin ag
cloisteál na seandaoine ag rá nach raibh an diabhal i ndon fanacht ins
an áit a raibh an t-uisce coisric.
D'aireá iad a rá freisin dhá mbeidís ag cur síos ar bheirt éicint nó
ar dhream éicint a bhí in aghaidh a chéile, “tá an oiread gráin acub sin
J ar a chéile agus atá ag an diabhal ar an uisce coisric'
: Bhí beirt chailíní beaga óga eile freisin ann ag an am ach ní fhaca
siad an Mhaighdean Mhuire ach bhíodh sí ag caint leob. Jelina agus
Marijana, d'iarr Jelena gur mhaith léi féin na scéalta faoi rún a fháil
agus an t-am a mbeadh an comhartha le feiceál ar an gcnoc ach sé'n
freagra a fuair sí “nach mba leatsa teachtaireachtaí seo ach leis an gcuid
eile agus tarlóidh sé. Is leatsa é sin a chreistiúint chomh maith leobsan,
Dúirt an Mhaighdean Bheannaí freisin nach le muid a scanrú atá
sí ag tabhairt na dteachtaireachtaí seo ach faoin tuar atá os ár gcionn
, agus aithrí a dhéana agus go bhfuil sí féin seasta ag achainí agus ag impí
i i ar a Mac maiteannas a thabhairt gon chine daonna. Tá sí ag inseacht an

u 84
 éal ar fad go Vicka agus beidh sé le léamh ag an saol mór nuair a
goes bhfas sí cead na Maighdeana.
gheoe áin sí na Flaithis gon seisear, thairg sí IÍreann a spáint dóibh
isin ach dhiúltaigh beirt acub é le scanradh. Dúirt Vícka agus Jakov
ia dh iad féin suas go na Flaithis. Réigiún mór lonrach aoibhinn
dhorcha, éadain
beir siad. Tugadh trí Phurgadóir iad, áit dhubh
tháirní, bhrónacha gan meanga. Spáin sí Ifreann dhóibh, tá sé sin mar
bheadh farraigí móra tine ann. Má chonaic siad aon duine ann níl sé
ráite. Sé'n fáth a bhfuil mé ag teaspáint na n-áiteachaí' a dúirt sí 'go
dream atá dílis
dtuigfidh sibh cén luach saothair atá i ndán ag Dia gon
dhó agus a mhalairt gon dream nach bhfuil, caithfidh siad fulaingt:
Níl ins an méid sin ach cur síos an-ghearr ach tá an Mhaighdean
Bheannaí ag teacht seasta go dtí Vicka le teachtaireachtaí, insíonn sí di
i gcónaí cén t-am agus cén lá a mbeidh sí ag teacht agus cén áit. Tháinig
si go dtí í an t-am a raibh muide amuigh ann os cionn dhá bhliain ó
shin 2001. Ní fhaca an slua a bhí i láthair tada ag tarlú ná níor chuala
muid aon cheo. An t-aon rud amháin a chonaic muid, chonaic muid
Vicka ag siúl thríd an slua agus sagart ar chaon taobh di agus chaith sí
ara dhá glúin í féin san spota a raibh siad le castáil ar a chéile. D'aithneá
go raibh sí ag caint le duine éicint ach ar a bealach amach di th'réis an
chomhrá agus na sagairt i gcónaí ar chaon taobh di. Bhí sí ag breathnú
an-chraite agus deorachaí léi héibrí céard a bhí sí thréis a chloisteáil.
Beidh sé seo ar fad le foilsiú nuair a gheobhfar cead na Maighdeana.
An méid míniú a bhí chuile dhuine a bhaint as teachtaireachtaí na
Maighdeana i dtaobh guibhe, troisceadh agus aithrí, ní ar do shon féin
é ach ar son an dream nach gcreideann agus nach bhfuil ag iarraidh a
bheith isteach le Dia. 'Tá sé mar bheifeá ag íoc seanfhiacha ar son duine
éicint eile. Sin agaibh roinnt beag gon méid a chuala rné agus a chonaic
mé amuigh ann. Tabhair tú féin anois do léirmheas. Is maith an scéalaí
Í an aimsir.
An oíche sul má d'fhág muid Aea/jiegorje agus ag críochnú suas na
seachtaine bhí glaoite isteach orainn i dtoll a chéile go n-éistfeadh muid
leis an sagart seo a dtugtar Fy. Ciarán air. Tá fhios aige seo céard atá
istigh i d'intinn agus má tá tú ag ceilt tada nó má tá aon choir mór
fágthaí gan inseacht san bhfaoistean agat bíonn fhios aige é. Sin scéal
fíor mar chonaic gach a raibh ann é sin ag tarlú. Ach ar aon chaoi chaith
sé píosa mór gon oíche ag goil siar ar an méid a bhí feicthí agus cloiste

85
againn i rith na seachtaine ach chuaigh sé chomh fada le maiteannas á
thabhairt go do namhaid nó an duine nó an dream a chuir rud as dhuit
nó a rinne feall ort. Dúirt sé é mhaith dhóibh ach ní shin le rá go bhfuil
aon cháll dhuit iad a tjrrust, agus gan é dhá rá chor ar bith sé'n dearcadh
céanna a bheadh agam féin ar an scéal. Ach bhí fear le mo thaobh feiií
ann agus nuair a chuala sé an méid sin “o yes a deir sé 'Keep the in line

Ortha na hUrchóide
“Tar éis a mbíodh go chaint agus cut síos ar ara na hurchóide an trátha
raibh mise ag éirí suas in mo scorach óg ní raibh mórán scéalta
bunúsacha le cloisteáil ina thaobh ach amháin go raibh sé ráite faoin té
a mbeadh an ara sin aige agus é bheith sásta í chur ar son duine éicint
a bhí i gcontúirt a bháis agus nach raibh aon leigheas i ndán dhó, go
gcaithfeadh sé rud saolta éicint eile a leagan nó a chur dhá chois ina áit,
ba chuma éan nó ainmhí. Go réir an tseanchais an té a bheadh ag goil
ag cur na hara sin, d'imídís as bealach áit a mbíodh tarraingt daoine
saolta, ar an bhfíoruaigneas san áit nach raibh ach éanlaith an aeir nó
ainmhithe fiáine, Ansin go dtéadh sé ar a dhá ghlúin ag breathnú síos
ar an talamh an fhad agus a bheadh sé ag cur na hara agus ansin nuair
a bheadh an ara curtha, an chéad luibh a leagfadh sé súil uirthi tar éisa
chloigeann a chrochadh, í sin a bhaint ba chuma cén sórt luibh í féin,
Bhí an dochar réidh le déana anois nuair a bhreathnódh sé uaidh ag súil
gur mart ar bheagán tairbhe a bheadh leagthaí agus go mbeadh an téar
cuireadh an ara ar a shon slán ina shláinte. Trí aon ábhar eile cainte,
bhíodh daoine diúltaí a bheith ag caint air. B'fhearr leob dearmad a
dhéana air. Ní raibh ach aon bhealach amháin le tú féin a shábháil ar an
urchóid dá mbeadh sé go mhí ádh ort a theacht in amharc an téa
bheadh ag cur na hara sín. Labhairt amach os ard do chinn go
gcloisfeadh sé thú. Bail ó Dhia ort a rá trí huaire agus an uair sin, bhían
anachain agus an urchóid curtha ó rath agus tú féin slán. Go réir sin ní
ag Dia a bhí lucht curtha na hara sin ag iarraidh leighis.
Bhíodh bean ins an áit seo ach tá sé céad bliain ó shin agus bhí
ara na hurchóide aici, Ní mba go bhunú Chonamara í, bheadh a fhios
agat é sin go réir a sloinne. Bhí a fhios ag muintir na háite go raibh rud

86
 id ag baint léí mar bhíodh daoine dhá muintir féin buailte síos
áithtí
is iad ar leaba an bháis le aicéideachaí gan leigheas a bhíodh go
“—- agan am. Nuair a bhíodh muintir an bhaile ag súil lena mbás,
aon lá tinnis
hshead rud eile bhídís amuigh agus ní aithneá a raibh
atlamh orthub. Ach ní dhearna an bhean seo anois aon dochar g'aon
duine eile ach oiread. Ach le linn duine dá muintir a bheith go dona
féin agus é ara
tinn ara Jeaba, ná raibh ann mara raibh fear as a baile
bhealach abhaile an mhaidin seo tar éis an oíche a bheith caite píosa
as láthair aige ar ócáid áithrid, ag déana cleamhnais do dhuine a raibh
aithne aige air. Capall marcaíochta a bhí aige agus choinnigh sé ar a
gcúlráid le cladach síos le fána na duirlinge as bealach chuile dhuine.
Ach nuair a bhí sé ar aghaidh a bhaile féin, thug sé aghaidh an chapaill
aníos ach nuair a bhí sé beagnach ar bharr na duirlinge, thit an capall
faoina thúin agus cailleadh í. Ní raibh a fhios ag fear an chapaill
beirthe ná beo ná baiste céard a tháinig uirthi, ach an chéad rud eile
cé a d'fheicfeadh sé ach an cailín faoi bhun na duirlinge ó thuaidh agus
seál tarraingí amach os cionn a mullaigh aici tar éis an ara a chur agus
an luibh a bhaint. Is dóigh gurbh é cloigeann an chapaill an chéad rud
a chonaic sí agus gur uirthi a d'fhógair sí an tubaiste. Is cinnte go raibh
sí ag súil go bhfeicfeadh sí éan os cionn na duirlinge agus freisin ní
raibh aon amharc amach ar an bhfarraige aici. Ní raibh sí ag iarraidh
aon bhád a theacht ina hamharc. Ní mórán cainte a rinne fear an
chapaill gon scéal ná chomh gar agus a chuaigh sé féin gon bhás ach
mar sin féin thosaigh na luaidreáin ag scaipeadh thart ach ní raibh ag
aon duine ach píosa gon scéal. Bhíodh mac le fear an chapaill ag teacht
ar cuairt go minic thiar tigh mo mhuintire, Seanchaí mór a bhí ann
agus fear rúnmhar agus ní bheadh aon mhaith dhuit aon cheist a chur
air mura dtogródh sé féin é agus é bheith sa gcomhluadar ceart, ach
lá amháin agus é amach sna blianta agus é thiar ar cuairt againn, ní
raibh ann ach é fhéin, m'athair, mo mháthair agus mé fhéin agus
baineadh amach chun seanchais agus d'inis sé an scéal an lá sin go
díreach glan mar atá sé scríofa agamsa anois.
Ach faoin bhfear a bhí ar leaba an bháis agus ar cuireadh an ara ar
a shon, níor fhan pian ná tinneas air tar éis an lae sin, bhí sé ar ais ina
shláinte.
 Mallacht na Baintrí
Bhí faitíos agus scanradh dáiríre roimh mhallacht baintrí ach ar ndóigh
ní chuirfeadh sí é gan údar, mara ndéantaí éagóir go chineál éicint uirthi
Ba 'grá Dia: agus cúnamh a thugadh formhór na ndaoine b.
bhaintreachaí agus go dhílleachtaí, ach ar ndóigh bhí agus tá an dream
eile freisin ann, leagan ar an té atá thíos agus a bhfuil an saol ag góilt dhá
mhaidí air agus atá lag faoina gcoimirce. Th'réis an méid cainte agus
cur síos a bhíodh ar mhallacht baintrí níor chuala mé riamh aon duin,
rá gur chuala siad féin riamh ná go bhfaca siad baintreach ag cúl
mallacht ach an méid a chuala siad ó dhaoine eile, Ní chuirfeadh sí an
mallacht nó go ngeobhfadh sí an té a mbeadh sé tuillte aige sa láthair,
agus duine nó cúpla duine eile ag goil an bealach freisin a chloisfeadhí
agus a thabharfadh an scéala chun bealaigh, Bhí sí réidh le tosú an uair
sin, Chaithfeadh sí síos ar a dhá glúin í féin agus scaoilfeadh sí a cuid
gruaige aniar os cíonn a mullaigh agus síos le fána agus a cloigeann síos
fúithi, D'osclódh sí amach a brollach agus tharraingníodh amach a dá
cíoch i láthair a raibh ann agus an uair sin bhí tús dhá chur leis an
mallacht agus é idir a bheith ina chaoineadh agus ina gholghártha, Ní
raibh aon stopadh ina cionn an uair sin nó go mbeadh sí tuirseach;
chuile chineál mí-ádh agus anachain tarraingí anuas sa mullach ar an te:
a raibh sí tuillte aige agus a shliocht ina dhiaidh. Bhí sé ráite go raibh sé
scanrúil a bheith ag éisteacht le ceann acub. Casadh go leor daoine lion
i Sasana as páirteannaí eile g Éirinn agus bhí an cur síos céanna acubar
fad as a gcuid ceantrachaí féin. Mar a deirídís leis an widow's cwyse agus
ní raibh aon duine ag iarraidh go gcuirfí air féin é. Deiridís ansin go
minic leis an gcraic “/ will put 4 widows curse on yYOLL.

Seachaint na Mallacht
Bhí daoine ann a chreid go dtitfeadh mallacht orthub fiú amháin
bíodh sé tuillte acub nó ná bíodh. Níorbh iondúil gur cuireadh
mallacht ar ar aon duine mara raibh éagóir, spíodóireacht nó feall
déanta aige sin nó rud mór éicint a bheith curtha as aige gon duine
eile, Ach an dream nár chreid féin ann níor mhaith leob iad a bheith

88
 i mhallacht. Chreid daoine eile ansin mara gcuirfí mallacht féin ar
Fe raibh sé tuillte aige go dtiocfadh mí-ádh éicint anuas air luath
a i á nó b'fhéidir ar an nglúin nó na glúnta a bhí le teacht. Bhí an
I sm seo ann agus ní mórán duine nár chuala é 'filleann an feall
Cn bhfeallaire; agus d'abraíodh daoine eile, 'filleann feall: San am a
biodh na hoícheantaí áirneáin ann fadó agus nuair a tharraingtí
núis mar ábhar cainte na mallachtaí, bhíodh díospóireacht agus sárú
titim
iná a raibh a leithéid go rud ann agus go bhféadfadh mallacht
ié dhuine agus ar” ó Dhia nó ón diabhal a thiocfadh sé? Ní raibh aon
duine in ann freagra a thabhairt ach ní raibh aon duine ag iarraidh
mhllacht a bheith mar thuar namhad os cionn a mhullaigh féin. An
lÉitíos ba mhó a bhí roimh an mallacht nó roimh an drocheascainí ar
Ihaitíos gurb é uair na hachainí é agus dhá mba é ní raibh aon dul siar
áir an uair sin. Ba mhór i gceist fadó gan aon drocheascainí nó
drochrud a shamhlú ar fhaitíos gurb é uair na hachainí a bheadh ann.
Níor chreid an chuid ba mhó go na daoine go dtabharfadh Dia aon
áird ar dhrocheascainí. Chreid daoine eile ansin, gur ar an duine féin
áthitfeadh a chuid eascainí féin, ach ansin faoi dheireadh th'réis chuile
ú agus díospóireacht bhítí ar fad gon tuairim go réir chuile chineál
| dár chuala siad faoi na mallachtaí gur thit rud éicint aisteach nó
imó-ádh nó tubaiste sa mullach ar an té ar cuireadh air í nó b'fhéidir
hó glúnta ina dhiaidh. Bhí daoine eile ansin ann a chreid mara gcuirtí
mallacht féin ar an té a rinne an éagóir nó leathtaobh na slí ar dhuine
éicint eile nach bhféadfadh sé a leas a dhéana agus go mbainfí craith
ar chaoi éicínt as luath nó mall ba chuma cé chomh úraireach agus a
bheadh sé air féin, Thugadh daoine eile ansin samplaí gur cuireadh
mallacht ar a leithéidí seo agus a leithéidí siúd agus é tuillte acub agus
nach raibh aon lá gon ádh riamh ina dhiaidh orthub.
Bíonn go leor daoine ag eascainí le ualach a chur amach dá gcroí
ach ní bhíonn siad dhá dhéana mar mhallacht.
 Mallacht Fhir an Hata
Bhíodh scéal ins an taobh seo tíre faoi fhear a chuir mallacht áBus
tuigfidh sibh i ndeireadh an scéil cén t-údar a bhí aige leis.
Mar seo a chuir sé an mallacht 'go mba é an chéad duine á
bhuailfear síos tinn agus an duine deireanach a gheobhfas bás, Rud |,
n-ithe agus le n-ól aige agus gan é in ann a chaite. An leaba a mbeidh
sé ina luí ag fáil bháis uirthi ná raibh aon duine in ann a ghoil níos gair,
ná doras an tseomra dhó leis an mbala bréan a bhéas ina thimpeall, MA
ba léar dhó an oíche thar an lá, ná an t-aer thar an talamh, ná an ghrian
thar an ngealach agus an áit a bhfuil a thúin inniu go raibh a bhéal ann.
ar maidin. Seacht dturas air gon Spáinn agus ar ais arís anall aguis
maiteanas nár fhaigh sé an té a chac in mo hataí Níl cuntas ar bith cé
chuir an mallacht nó cén áit nó cén tráth gon tsaol ar tharla sé ach scéaj
é a bhíodh i mbéal na ndaoine tráth gon tsaol thart anseo.

Ag Caith leis an Doras

Cuimrím ar scéal a tharla agus mé ag éirí suas in mo scorach óg, Bhíodh
fear ins an gceantar seo agus bhíodh roinnt gon dream óg ag déana an
chlampair air ag iarraidh a bheith dhá spréachadh agus ní raibh sé sin
deacair a dhéanta. Níorbh iad an t-aos óg a bhíodh ag déana an sproga
seo ach daoine fásta ach fós bhíodar óg go maith sa saol. San oíche a
bhídís ag bualadh crag ar an doras agus ansin bhídís rite agus nuair a
d'osclaíodh seisean an doras, ní bhíodh duine ná deoraí le feiceál aige,
Nuair a théadh mo dhuine isteach bhuailtí an doras arís agus bhaintí
aistir eile as an bhfear istigh. Bhí an obair sin ag goil ar aghaidh ar feadh
i bhfad ach an oíche seo ar aon chaoi is beag nár imigh an fear istigh
craiceáilte agus amach leis ar an mbóthar ar aghaidh an tí agus thosaigh
sé ar eascainí nár cloiseadh a leithéid riamh agus seo í anois nó cuid di
ar aon chaoi.
'An té atá dhá dhéana seo nár théigh sé a chodladh anocht nó go
maraí sé a athair nó a mháthair, agus nuair a éireos sé ar maidin go
raibh sé lofa le eitinn agus go dtaga leá chúr na habhann air le ceann
na hAille Finne:

90
 Chomh fada le mo bharúil bhí píosa mór eile ann ach ní chuimrím
Ean méid sin. Ach sé fad agus gearr an scéil ar aon chaoi níor
thit
i dh Jeis an doras ón oíche sin amach agus buíochas le Dia níor
i cainí ar aon duine, Ní mba aon drochdhuine a bhí sa bhfear seo
i éir an mallacht ach bhí sé imí as a chranna cumhacht le teann
Dirge agus gan é in ann aon láimh a dhéana gon dream a bhí ag déana
aige
an bháll séir air agus is maith an seans dá mbeadh breith ar aiféal
nach mbeadh sé ag iarraidh go dtitfeadh mallacht ná díoltas ar an
dream eile ach oiread.

An Bhearna Mhíl
Ba marach í an bhearna mhíl a thugadh duine as broinn a mháthar leis,
ba séala é a d'fhanaíodh go brách air. An té a dtarlódh sé dhó, bhí a
Shlacht caillte aige. Trí mharach nó anshó ar bith eile, bhíodh sé ag
breathnú an-aisteach gon seandream fadó a leithéide go bhearna oscailte
a bheith i liopa naíonán agus é slán folláin ar chuile chaoi eile. Ó tharla
ansin go raibh sé cosúil le liopa uachtair an ghiorria níor mhaith le bean
a bheadh ag iompar clainne go dteangmhódh giorria léi ar fhaitíos go
dtabharfadh sé an liopa uachtair as broinn leis. Bhí coinséit leis an
ngiorrla ins an áit a mbeadh bean gon tsórt sin. Ní amháin ins an áit seo
a bhí coinséit leis ach in chuile áit ar fud na hÉireann, mar casadh gó
leor daoine liom féin as chuile pháirt g Éirinn agus b'é an scéal céanna a
bhí ar fad acub agus iad ag cur síos ar an “hares lip” mar a thugaidís air
agus chomh cosúil agus a bhí sé le liopa uachtair an ghiorria, Ní raibh
duine ar bith anseo ná in aon áit eile ag rá gurb é an giorria ba chúis leob
ach bhí drogall roimh an ngiorria a bheith san áit a mbeadh bean ag
iompar, Ní íosfadh bean gon tsórt sin feoil giorria ná ní ólfadh sí a chuid
anraith ná ní fhanfadh sí san áit a mbeadh daoine ag caint air. Ach tríd
agus tríd uilig, is dóigh nárbh iontas go mbítí ag seachaint an ghiorria ar
an gcuntar a raibh mé ag cur síos air.
Bhí fear ins an taobh seo tíre a raibh aithne mhaith agam air agus
bhí aithne mhaith ag go leor go mo chuid comhaoiseachaí freisin air,
agus bhí bearna mhíl ann, Ach ar aon chaoi le Jinn dó a bheith í mbroinn
a mháthar, casadh fear di agus é th'réis a bheith ag foghlaeireacht

|
91
agus bhí giorria marbh aige, Fuair sí caidéis gon ghiorria go raibh.
maith feola air. “Má tá anois' a deir seisean “bíodh sé agat, agus diobh,
blas a rinne sé ach é a chaith isteach ina góil aici, Níl a fhios agáimsa :
chuimre sise ar aon cheo an uair sin nó nár chuimre ach nuaira tópal
an féar i
an páiste, bhí an bhearna mhíl ann agus go dtí lá a bháis, Tá
curtha thiar i reilig Mhaírois chomh fada le mo bharúil agus is ain 4
an fear a chaith an giorria é féin curtha. Chuala mé scéalta cineal cósú
leis an am a raibh mé i Sasana ó dhaoine as áiteachaí eile as Éirinn; Bl
cur síos acub ar na scéalta go réir mar chuala siad iad sa mbaile, Ní fáib
siad in ann aon mheabhair a bhaint astub ach gur lena linn a tharla;
Bhíodh díospóireacht go leor ag daoine eatarthub féin cén bhaint
bheadh ag an ngiorria [eis mar gur tharla sé go dhaoine istigh sna baill
móra, daoine nach bhfaca aon ghiorria ariamh. Deireadh daoine
ansin go mb'fhéidir gur tharla sé go dhuine éicint dá seansinsear agu
go raibh sé fós ins na géin acub. Ní raibh aimhreas ar bith ar h
seandaoine ach go bhféadfá tréithe éicint a bhain leat seacht nglúin siú
mar shampla, an ruacha, tá an ghruaig rua suntasach seachas aon tiéil
eile, Rud eile a bhíodh ráite ag an seandream go raibh an giorria i gcóh;
ag iarraidh díoltas a bhaint amach mar gheall ar an ngéarleanúintab]|
dhá dhéana air,

An Tairngreacht
Bhaintí píosaí móra go na hoícheantaí áirneáin amach freisin ag c:
síos ar an tairngreacht. Ní hé go leor gon tairngreacht atá agamsa ac
go n-airínn mo sheanathair ag inseacht go raibh sé ráite go mbead
cogadh ann agus nach mbeadh aon fhear óg fágthaí nach mbead
amuigh ag troid ins an gcogadh agus go mbainfí trí iompú as a
seanfhear ar an leaba go bhfeicfí a raibh sé i ndon a ghunna a iompai
Agus go dtiocfadh fómhar na mban fán, nach mbeadh fear ar bil
le fáil nó le feiceál ach iad ar fad ag troid ins an gcogadh, go mbead
scata ban ag crosbhóthar lá agus go bhfeicfidís fear bacach i bhí?
uathab agus é ar bheagán Íúid agus go rithfidís ar fad faoina choinn
chaon cheann acub ag iarraidh é bheith aice féin, mar go raibh sé fí:
fhada roimhe sin ó chonaic siad aon chineál fear bacach ná slán, £
 aidis ag troid eatarthub féin cé acub a mbeadh sé aice, ach gur ag
ain ba láidre a bheadh an (éar bacach i ndeireadh an lae,
Ian píosa eile ann, tiocfaidh longa an óir, tiocfaidh an tóir ina
dh tiocfaidh Cogadh an Dá Dhall agus is aoibhinn gon té a bhéas

5 is dhi a, mise aon cheist ar dhá Ghall nó Dhall a bhí i gceist.

. enach mbeadh cáll ar bith dhóibh a bheith dall nó cheal amharc
i h orthub Je bheith dall ar an rud a bheidís a dhéana.
i — eile a bhí ráite. Tiocfaidh an liath luath, tiocfaidh na cruacha
ha tiocfaidh an cogadh gan eagla agus caillfidh na mná óga a náire,
i Cuireann go leor daoine ceist céard a chiallaíonn na cruacha cátha.
é nó mar
i dóigh gurb é an fuílleach nó an grabhaoil nó an díobhadh
dh ann daoine go leor anois an waste, Tá sé anois ina chruacha agus
a deacair fáil réidh leis. Bén t-am ba mhó a mbíodh caint ar an gcáith
Fidló, nuair a bhuailtí an t-arbhar le láimh sul má tháinig na hinneallra
múch, Scartaí amach brat mór míllteach a bheadh déanta as málaí
Saibh scagach ar chnocán mín, cothrom, tirim. Ní déantaí é seo ach lá
imbeadh braos beag deas ann agus gan é bheith ró-gharbh. Bheifeá in
do sheasa istigh i lár an bhrait agus buicéad nó mias agat agus thú ag
seaoileadh an arbhair go mall réidh anuas ar an mbrat. D'imeodh
ióchan an choirce le gaoth agus d'fhanódh an grán ar an mbrat. Dhá
iúba cruithneacht nó eorna nó seagal a bheadh tú cháitheadh d'imeodh
din colg le gaoth. B'é an chuid ba throime gon ghrán a thitfeadh i lár an
bhrait agus ag éadromú leis amach, an taobh a dtabharfadh an ghaoth
é agus amuigh ar an bhfíor cholbha uilig ansin is ann a thitfeadh an
siabhas. B'shin iad na gráineachaí beaga éadrom ar fad nach raibh
mórán bia iontub ach beagán ní b'fhearr ná an lóchan, ar éigin go raibh
Iada ann ach an crotal. Bhíodh daoine an-bharainneach ins an am sin,
ní ligidís tada amú, Bhíodh cúpla ceann go na dornáin a bhíodh buailte
sínte ar cholbha amuigh an bhrait ins an taobh a dtitfeadh an t-arbhar
éadrom agus an siabhas, sé'n fáth a mbíodh dornáin sínte ann ar fhaitíos
fo séidfeadh an ghaoth isteach ins an lóchan é, Bé an t-ainm a bhí ar na
dornáin sin 'sop leis an gcáith: Nuair a bhíodh sé ar fad cáite líontaí ar
áis i málaí é, B'é an t-arbhar éadrom agus an siabhas a líontaí ar dtús
agus chuirtíi mála nó málaí dhó féin é agus ansin líontaí an t-arbhar a
b'fhearr, Bhíodh seanfhocal ann agus níor airigh mé aon duine dhá rá
le fada riamh an láé “tá sop leis an gcáith ag chuile dhuine ach ag Mac.
Dé: .

Bhíodh sé ráite freisin, go dtiocfadh an lá fós a gcaoinfí dlí Shasana,

Go séanfá an bhó a bheadh í do dhoras, -

Go dtiocfadh an lá fós a bhfiafródh an mac gon athair a' raibh don

bhreac ar an gcuan sin amuigh ariamh [cuan na Gaillimhe].

Go mbeadh teach ar gach cnocán, droichead ar gach sruthán aguis

watch ag gach buitseachán agus gur as na coinnle dubha a thiocfadh
an solas.

Go n-imí as na tithe beaga agus go ngófaí isteach i dtithe móra ach go

ngófaí ar ais arís sna tithe beaga ach nach mbeadh na tithe beaga ann.

Agus nach n-aithneá lá samhraidh thar lá geimhridh ach amháin fad.

an lae.

Go mbeadh an cine daonna ag goil i laige ach chun clisteacht, go

mbeidís chomh beag faoi dheireadh agus go mbeadh na tráithníní féir
ag goil suas ina dtúin.

Go n-imeodh Mac Rí Éireann go shiúl oíche ar a dhá ghlúin agus a

chaipín ina ghlaic aige ag iarraidh déirce ar Mhac Rí an Domhain Thoir,

Agus gurb é an fear buí a rialódh an domhan seo fós.

94
Scéalta Sí
 Scéal Mhicil Uí Fhátharta
agus na Beithígh Sí
gCon a bhíodh ag inseacht an scéil
a Micil ó Fátharta as Clochar na
.o agus nm uide
ag fás suas sa mbaile, Bhíodh go leor lucht tamhnachaí
i oúicht sléibhe ag an am sin ag coinneál beithígh ar chíos ó mhuintir
i i Íádaigh. Choinnídís na beithígh ar feadh an tsamhraidh agus an
Fa Tar bhí cothú maith ins an sliabh amach go mbeadh an
Char caite, Sílim gut leathchoróin an ceann in aghaidh na míosa a
hi HH ar chuile bheithíoch ach go hiondúil chaití sínseáil bheag as an
locht, go réir mar a bhí ómás dhuit nó a raibh aon mhaith nó aon
au nlacht ionat féin. Beithígh cíos a thugtaí ar na beithígh seo, Bhí
heithígh cíos ag Micil Ó Fátharta agus ag Pádraic Ó Fátharta as Clochar
nimCon, ach an oíche seo ar aon chaoi agus Micil agus a chomhluadar
iéin bailí a chodladh, d'airigh sé an mada ag cur a chraicinn dearg dhó
afann agus sé'n áit a raíbh sé agus a thúin buailte in aghaidh doras
ide aige agus ní raibh sé ag corraí thairis sin, rud nach ndearna sé
a riamh. Mada airdeallach a bhí ann ach níor chuir sé a thúin sa
loras cheana ariamh go dtí an oíche údan. D'éirigh Micil agus d'oscail
séan doras go mbreathnaíodh sé amach ach dá luath agus a clóscail sé
iú doras tháinig an mada isteach in aghaidh agus an uair sin bhí mar
bheadh aonach beithíoch ag goil suas an tsráid gan duine ná deoraí ina
ndiaidh, Níor chuimre Micil ar aon cheo faoin domhan ach go raibh
"a raibh go bheithígh cíos ar na sléibhte agus ar na tamhnachaí ag
1 nó b'fhéidir cuid acub a bheith faoi dháir agus iad féin ag leanacht
a chéile, Dhúisigh sé Pádraic agus Maitiú an bheirt mhac ba shine a bhí
gus bhíodar sin ina suí go léim agus lean an triúr go na beithígh

agus iad a sháinniú ach chínn sé orthub é sin a dhéana. Bhí Micil agus
á bheirt mhac ag ritheacht ar a seacht mine géire ach bé an cás céanna
igcónaí é, Ní raibh siad i ndon a theacht suas leis an scata agus ní raibh
ta beithígh ag ritheacht chor ar bith, ach chínn sé orthusan a theacht
“as leob ach iad i gcónaí ag teacht leis an tsáil acub, Bhí an oiche breá
heal, níor theastaigh laindéar ná lampa, ach thug siad rud amháin faoi
deara i dtaobh na mbeithígh seo, bhí siad fíor fhada seachas beithígh

97
eile, Bhí siad ag saghdadh agus ag síorshaghdadh an mhada ach ní ta
aon mhaith dhóibh ann agus níor chlis agus níor loic an mada céai
ariamh roimhe ná ina dhiaidh, Choinnigh siad le chéile ar an rása:
idir duine agus beithíoch agus b'iomú sin áit bhog agus príosún a
phollach agus clochar a ndeachaigh siad thríd ach bé an Clochar. Dá
a sháraigh ar fad iad. Chuaigh an scata beithíoch in aon dróbh mh
míllteach amháin treasna thríd an gclochar agus níor shiúil aon dui
ariamh an clochar sin ach ag imeacht ó chloch go cloch agus óscailp:
scailp mar tá sé faoi ísleáin agus faoi ardáin agus faoi chrainnte dara
agus sceacha fré chéile. Béigean go na Fátharta coinneál ar cholbha:
chlochair agus an mada i gcónaí ina thost. Choinnigh siad ar an yá
sin nó gur bhailigh siad amach Tamhnach na Bacaigh atá taobh th;
“Thulaigh na Sióg sin é an uair a dúirt Micil “ní beithígh saolta i;
fágfaidh muid faoi ghrásta Dé agus na Maighdeana iad, rachaidh mu
abhaile' agus chuaigh.
Maidin lá arna mháireach, ba mochóirí mór é Micil, bhí
amuigh le giolcadh na fuiseoige agus bhí chuile bheithíoch ins;
gcomhaire ceann go díreach glan mar bhí siad an oíche roimhe
agus cuid acub fós gan éirí as a leaba chodladta agus an chuid acub
bhí ina suí bhí siad fós dhá searradh féin, Chuir Micil tuairisc le chui
lucht sléibhe agus tamhnachaí agus ní raibh aon bheithíoch ar iarrak
an oíche sin. Ba fear staidéarach é Micil go bhféadfá a fhocal a thógú
Chuartaigh sé ansin an cosán agus an bealach a ndeachaigh na beithíí
an oíche roimhe sin agus ní raibh lorg crúib beithíoch ar fhad:
bhealaigh ar fad, ní raibh ná bualtrach, ach bhí lorg na mbróga táir
bróga na bhFátharta le feiceál go soiléar. Sin é an scéal mar a dír
Micil Ó Fátharta é.

Tom O Bia agus Páidín Bhanóige

Bhí fear amháin in san gceantar seo a dtugaidís To Ó Bia as na hA
air agus bhí na dá chor mara chéile aige, an cor charaíocht agus an:
máirnéalach. Bhíodh fear eile ag éirí suas le linn Tor fear a dtugal
Páidín Bhanóige air, 'Banóg an leasainm a thugtaí ar a mháthaira
ní raibh aice ach aon mhac amháin Páidín. Ba fear meallta a bh
 nan
né féin agus ba mhinic a d'fhiach sé féin agus Tor amach a chéile.
Siidh
aigh Páidín go hóg agus é in ard a réime. Tamall th'réis bháis go
i á bhí Tor Ó Bia an oíche seo agus ceathrar eile ag goil soir ar an
4 áidh ag baint fhataí, ag spailpínteacht faoi Fhéile M(] agus láí ag
Achh duine acub ar a ngualainn. Ó d'fhág siad an baile is ag caint ar
- Bhanóigpe a bhí siad ach aniar ag béal an Bhóthair Bhuí taobh
FE 5 shéipeal an Chnoic sin é an uair a dúirt To Ó Bia deamhan
- Ch muise nach mb'fhearr an fear mise ná mac na Banóige'
ioinnigh orthub ag caint mar sin agus é amach doimhin san oíche
hisul má bhí siad baileach ag Abhainn an Chnoic sin é an nuair
háinig a: mhuic mhór mhíllteach go léim amach thar an gclaí acub
gHis [ina seasa ar a dá cois deiridh agus a béal oscailte aice agus chaon
cha nn dá cuid fiacla chomh fada le coinnle leithbhingne agus thug sí
idh ar Tor Ó Bia agus níor bhac sí le aon duine eile, 'Ó dhiabhail
ai Tom 'sé mac na Banóige atá ann. Shíl an mhuic a bheith go léim a
nhÍlach Tom, tharraing 7orm leis an láí uirthi ach níor éirigh leis í a
hualadh, Choinnigh an mhuic uirthi ag éirí ar a cosa deiridh ag teacht
aichuile thaobh ar Tor agus na fiacla móra geala go follasach ]e feiceál
laí sholas na gealaí, Ach dhá scafánta dhá raibh an mhuic bhí Tom Ó
liáichomh scafánta léi é dá coinneál uaidh agus ag tarraingt leis an láí
uilrlhi agus é ag cínnt air aon bhuille a chur ina craiceann. Chaith siad
Íosa maith ar agaidh a chéile ar an gcaoi sin ach faoi dheireadh d'éirigh
iiimhuic go léim agus bhailigh sí as a n-amharc isteach thar an gclaí,
“ar dhúirt mé libh' 'rsa To go mb'fhearr an fear mé ná Mac na
nóige; Choinnigh orthub soir ag caint eatarthub féin. “Tabharfaidh
speár eile fós fúm sul má bhéas muid i nGaillimh' a deir To,
M'anam go mb'fhíor dhó. Taobh thiar go Shruthán an Choiligh taobh
thoir gon Spidéal tháinig an mhuic amach go léim arís in athuair ach
Bhí sí ní ba Fiachmhaire an babhta seo agus shíl sí Tom a bheith alpaí
ach bhí an láí ina haghaidh arís ar an toirt boise ag Tor agus
lliarraing sé ón ngualainn uirthi ach lig sí an buille thairti, Choinnigh
úithub ar an gcaoi sin, an mhuic ag iarraidh ghoil go léim i mullach
[OIN agus Tom ag tarraingt uirthi agus dá coinneál uaidh Jeis an láí
gur chuir sé thar an gclaí arís í an dara huair. “Tiocfaidh sí an tríú
"a dúirt Tow 'águs nuair a thiocfas déanaigí fáinne i mo thimpeall
Iiús ná ligí thar an gclaí í nó go bhfaighidh mise sailimeandar gon láí
thí, Ar an mbealach soir dhóibh agus iad ag caint ar an muic sí cé

99
déireodh rompub arís ach í taobh thiar go Shruthán na Líbirtí, Bhí
imí as a cranna cumhachta ar fad an geábh seo, bhí sí ag caochadh
Tom agus an dream a bhí in éineacht leis le cúr agus síon chráite ti.
bháis aice, ag éirí go hard ar a cosa deiridh agus Tor i gcónaí;
tarraingt uirthi leis an láí. Ní dhearna sí aon láimh go Tor ach déirigh
sí go léim i lár an bhóthair faoi dheireadh agus chaith sí í féin isteagj,
sa ngarraí, ach nuair a chonaic 7orw í dhá caith féin isteach thar an gclaí
shíl sé í bheith aige leis an láí ach sé barr an chlaí a bhuail sé, Bhris sí
an feac thíos ag an mbróigín agus cuireadh iarann na láí le teannadh
isteach sa ngarraí an bealach céanna a ndeachaigh an mhuic isteach,
Dheamhan blas a riamh a rinne Tom ach a ghoil go léim isteach sg
ngarraí agus an feac ina láimh aige agus gur thug sé amach an t-iarann,
Ní raibh an mhuic roimhe sa ngarraí agus níor facthas uaidh sin amach
í. Ba fear gan faitíos é Tor Ó Bia,

Scéal Pheadair Thomáisín

Seo scéal atá Bríd a' Bhreathnaigh mo bhean chéile a inseacht. Chuala
sí an scéal go minic dhá inseacht ag Peadar Thomáisín as Ros an Mhíl;
seanbhádóir a chaith blianta fada le farraige ag seoltóireacht agus ag.
bádóireacht le luchtannaí móna, Théadh sé go hÁrainn agus go Co.an
Chláir, Bhí tigh Pheadair Je taobh an bhóithrín céanna a thabharfadh
isteach ag tigh muintir Bhríd thú, tigh an Bhreathnaigh mar a thugaidís
air. Ár aon nós dream ar bith dhá sórt, bhíodh siad isteach agus amach
ag a chéile agus bhíodh cur síos mór ar bhádóireacht agus ar eachtraí
farraige ag Peadar. Cheapfainn gur uair amháin nó faoi dhó a chonaic
mise Peadar Thomáisín ach ní raibh mé ag caint ariamh leis,
D'inis sé an scéal seo ar aon chaoi le linn go Bhríd a bheith ag éirí
suas ina girseach óg. Bhí sé aon oíche amháin agus bhí lucht móna
líonta aige thíos ar an gcéibh agus é réidh le seoladh amach, sin é an
uair a d'ardaigh an stoirm. 'Sé an mheabhair a bhain sé as an ngealach
agus as na réalta gur níos measa a d'éireodh sé agus d'athraigh sé intinn
agus chas sé abhaile ach le linn dhó a bheith ag goil a' casadh isteach
abhaile d'airigh sé mara a bheadh torann aisteach éicint ag teacht anoir
ón treo a bhfuil an séipéal anois ann, séipéal Ros a' Mhíl, Bhí an oíche
an -bhea | agus an stoirm ag ardú léi i gcónaí ach bhain Peadar coisméig
.Sólean bóthar mar chuir sé suntas áithrid éicint ar an torann mar
SL i igh sé a leithéide cheana riamh. Sin é an uair a chonaic sé an t-
a “- chúig cinn go chóistí móra míllteacha fada, i bhfad ní
an am
hide ná aon chóiste dhá raibh le (éiceál sa taobh seo tíre ag
Si iad dúinte isteach ar chaon taobh agus os a gcionn mar bheadh
báin mhóra ann agus caiple breaca dhá dtarraingt. Tháinig siad anoir
treasna thríd an gclochar mór garbh atá le taobh an tséipéil agus anoir
thríd an áit a bhfuil an séipéal féin tóigthí anois nó gur bhailigh siad as
amharc agus níor Paineadh leagan ná craith ná iompó as cóiste ná capall
gus iad ag goil treasna thríd an gclochat.
B'iomú sin duine ar inis sé an scéal dhó th'réis na hoíche ach ní
fáibh duine ar bith ag fáil aon mheabhair cheart ar scéal Pheadair, a
leithéidí sin go chóistí nár facthas a leithéide cheana riamh agus caiple
breaca dhá dtarraingt anoir thríd an gclochar garbh agus tá an clochar
Wárbh sin ann go dtí an lá atá inniu ann,
D'imigh sin ann féin agus d'fhuaraigh scéal Pheadair agus déanadh
dearmad ar an eachtra. Ach is dóigh go raibh sé cuid mhaith go deich
mbliana fichead ina dhiaidh sin mara raibh agus tuilleadh nuair a
thosaigh an chéad chuid dhá leithéidí sin go chóistí agus caiple breaca
ag teacht an taobh seo tíre agus mánam gur chuir siad iontas ar
dhaoine, ní hé amháin na cóistí móra daite nach raibh a macsamhail
leicthí cheana riamh acub. Chuir na caiple breaca iad féin iontas ar
dhaoine mar nach raibh siad sa taobh seo tíre. Ina dhiaidh sin fuair siad
fairsing agus coitianta go maith ag ceannaíochaí, gyosies agus lucht éirí
inairde. Ar aon chaoi nuair a chonaic Peadar Thomáisín an chéad chuid
acub ag goil bóthar Ros a' Mhíl, bhí sé i ndon a rá an uair sin gurb iad
Sin an cineál cóistí agus capaill a chonaic sé an oíche fadó deich mbliana
fichead nó dhá scór bliain roimhe sin. Sin agaibh scéal Pheadair
Thomáisín, héibrí cén pháirt gon domhan a dtáinig na cóistí agus na
caiple sí as an oíche sin nó cé raibh a dtriall.

101
 An Chuaifeach
Stiofán Pheadair Stiofáin, duine gon bheirt a bhfuil mé th'éis a bheith
ag cur síos orthub, bhí sé lá thuas ar an bportach sa samhradh os cionn
barr Bhaile Logáin in aice Cnocán a' Trí Goiribe. Bhí an lá go han-bhieá
agus gan smeámh as acr nuair a tháinig cuaifeach gan aireachtáil, Ba “a
agus cuaifeach dháiríre agus thosaigh sí ag goil timpeall agus níor fhág
Sí sop ná dosán seargaí nár bailigh sí léi in aon bhréidín mór míllteach
amháin. Níor fhág sí aon sop tuí i srathar an asail a bhí sínte le taobh
dúchán ach oiread. Bhí sí ag teacht faoi dhá chrochadh agus dha árdú,
scaití bhailíodh sé as a amharc suas go mullach na spéire, anuas arís go
dtagadh sé bunáite go talamh, suas agus anuas ar an gcaoi sin ar feadh
i bhfad agus Stiofán i gcónaí ag breathnú ach faoi dheíreadh Stop an
chuaifeach agus tháinig an cárnán mór a bhí bailí aice anuas le teannadh
agus sé'n áit ar thit sé faoi bhun bruach mór ard ins an áit a mbíodh
Stiofán ag ól a chuid tae in am dinnéir agus ar an bpoinnte boise
thosaigh an chaint, an chaismirt, an gleo agus an gáirí, Nuair a chuala
Stiofán an méid sin thug sé an baile air féin agus chroch sé leis an t-asal
agus níor bhac sé le srathar ná cliabh. Níor chuala ná ní fhaca Stiofán
aon cheo gon tsórt sin ariamh roimhe ná ina dhiaidh.
Bhíodh daoine ag rá nuair a thagadh cuaifeach gurb iad na siópaí
nó na Daoine Maithe a bhíodh ag athrú ó áit go dtí áit eile. Nuair 4
bhíonn athrú aimsir bhreá air is iondúil le cuaifeachaí a bheith ann,
Deireadh daoine eile gur uair chaon seachtú bliain a bhíonn “'cuaifeach
athrú bráite na sióg: ann. Ní dhearna Stiofán gleo mór ar bith faoin
eachtra ach gur lena linn a tharla sé, cérb as a dtáinig an chaint, an
chaismirt, an gleo agus an gháirí?

An Bhean Feasa agus Leighis

Bhí bean feasa agus leighis ins an taobh seo tíre ach ní raibh go leor
cainte uirthi ná a cáil i bhfad as láthair ach bhíodh daoine ag teacht go
dtí í ar thóir leighis. Bhainfeadh sí luibh nó luibheanna gon duine tinn
agus bhí siad le n-ithe nó le n-ól agus iad leathbhruite agus b'shin é an
leigheas a bhí aici. Níl ainm na mná seo agam, ach tá ainm an bhaile

102
 ar chónaigh sí ann, an Chré Dhubh. Go réir an scéil atá mé ag
Í - inseacht, bhí sí ann timpeall céad bliain ó shin, héibrí cáide
“i ne agus ina dhiaidh a bhí sí ann. Bhí cailín beag óg ar an mbaile seo
as buaileadh síos tinn í agus ní raibh dochtúir ná aon cheo faoin
han ag déana aon mhaith di ach í ag goil chun donachta chuile lá
im “aibh sí a chur thairti. Ach faoi dheireadh chuaigh a hathair go dtí
- bhean ar labhair mé ar ball
beag uirthi agus d'inis sé a scéal di, ach
iaibh aon cháll dhó mórán a rá ná inseacht, bhí fhios
aici féin cé raibh
i thriall, Chuaigh sí agus bhain sí na luibhneannaí dhó agus thug sí dhó
ad D'inis sí dhó cén chaoi a dtóigfeadh an cailín beag na luibheannaí
Sapuis anois' a deir sí “ar an mbealach abhaile dhuit ná labhair le aon
tlúine faoin domhan nó má Jlabhaireann ní bheidh aon mhaith in d'aistir;
D'imigh leis ar an gcúlráid anoir le cladach as bealach chuile dhuine
gus níor casadh duine ná deoraí leis nó go raibh sé ar aghaidh a bhaile
féin agus chomh tráthúil le bhfaca tú ariamh cé a bheadh roimhe sa
cosán ach bean as a bhaile féin agus í ag tógáil faochain. Ghearr sí
faoina choinne go bhfiafródh sí dhó cé chaoi a raibh an iníon ach thug
seisean an corr gearr as a bealach. Lean sí dhó ag iarraidh é sháinniú ar
thuile chaoi síos agus suas ach faoi dheireadh fuair sé réidh léi gan aon
fhocal cainte a bhaint as. Chuaigh sé abhaile agus rinne sé mar a
hordaíodh dhó agus maidin lá arna mháireach bhí biseach ar a iníon
agus maidin an lae céanna fritheadh básaí ar an leaba an bhean a bhí ag
tógáil na bhfaochan an lá roimhe sin.

An Fear a bhí le Feiceáil i Dhá Áit

Bhí fear ins an gceantar seo agus bhíodh sé le feiceál in áitreachaí áithrid
apus gan an baile fágthaí chor ar bith aige. Bhí beirt dreáthar aige a raibh
aithne mhaith agam orthub ach bhí seisean básaí sul má bhí an deis
agamsa aithne a chur airsean agus ní thart anseo ar aon chaoi a chaith
sé an chuid ab fhearr dhá shaol, Tabharfaidh mé Cóil agus Jeaic ar an
mbeirt a raibh aithne agam orthub agus Peadar ar an bhfear nach raibh.
Ní raibh sláinte Pheadair ró-mhaith ach ba graitheach maith agus togha
fear oibre a bhí ann ag cur obair an tí agus an ghóltais chun cinn i gcónaí
ach i mBéal Átha na Slua! a chaith sé formhór a shaoil. Le linn dhó a

103
bheith thíos ansin féin facthas thart ina cheantar féin é agus Bán Bu
Átha na Slua fágthaí aige. Chúns a bhí sé thart sa mbaile, bain éinead
lena dhreáthir Jeaic a chónaigh sé mar ní raibh an dreáthair eile Cóil
aice láthair, bhí sé imí thar sáile agus ar feadh blianta ina dhiaidh siniB
maidin Domhnaigh ann agus muintir na mbailte ag goil ag anida
hAifreann, Aifreann a haon déag anseo ar an gCnoc, Go shiúl cos
théadh na daoine ag an Aifreann ag an tráth úd. San earrach a bhí ai
agus ní raibh caint ar thada eile ach ar obair an gharraí, Ar aon chaoil,
triúr asBaile an Tigh Mhóir ar a mbealach ag an Aifreann, Bhí Beáit
Shéamuis Ó Cualáin ar dhuine acub ach ní chuimrím ar an mbeirt: “il
Cé thiocfadh rompub ar an mbóthar agus iad i ngar do Theach á
Phobail ach Peadar a raibh mé ag caint ar ball beag air agus é agic
tuairisc a raibh aon roinn feamainne le díol ag ceachtar acub. Dúi
chaon duine acub nach raibh ach bé Beartla Shéamais ba mhó
choinnigh caint leis agus chuir sé ar an eolas é go mbeadh roinneann
feamainne le dío! ag a leithéide seo nó a leithéide siúd. Bhíodh áil
mhór ar roinneannaí feamainne ins na blianta sin agus ar feadh blian
ina dhiaidh. D'imigh sin ann féin ach tamall gearr ina dhiaidh sin casac
dreáthair Pheadair, Jeaic agus Beartla Shéamuis ar a chéile ach nuair
bhíodar píosa ag caint le chéile, sin é nuair a thosaigh Beartla Shéamú
ag cású le Jeaic faoin lá ar casadh Peadar leob ag cur tuairisc toiú
feamainne le ceannacht agus nach raibh ceachtar acub in ann ac
mhaith dhéana dhó mar go raibh siad féin ar chaol chuid feamainn
Ach nuair a bhí a chuid cainte déanta ag Beartla, thosaigh Jeaic. 'Ano
a Bheartla a deir sé “ná bíodh an scéal sin ag déana imrí ar bith dhu
agus ná bíodh aon chás ort mar gheall nach raibh aon fheamainn ag
mar dhá mbeadh cladaí Chonamara ar fad faoi fheamainn agat ná
theastaigh sí uaidh Pheadar mar sé'n áit a bhfuil Peadar le fada an
thíos i mBéal Átha na Slua:
Chuaigh Jeaic lá eile ag íoc tuarastal na Nollag nó na Cásca le saga
an pharáiste, an tAthair Ó Ceallaigh. Ba fear spraíúil fial fairsing é /ea
agus fear barrúil chomh maith céanna. Ach Je linn dó a bheith ag íoc
thuarastail leis an sagart, chásaigh sé leis nach raibh sé in acmhair
níos mó a thabhairt dhó. Ní mba fear santach ag airgead é an tAthair
Ceallaigh cé go mbíodh sé sách badaráilte ar bhealaí áithrid eile, [
chuma leis ach a dhóthain a bheith aige agus an carr a choinneál
bóthar mar bhíodh sé ag déana go leor taistil, Ach ar ndóigh dúirt:
 Ó Ceallaigh le nathaíocht agus fachnaoid, 'Nach tusa an fear is
i i sa bbaráiste; d'fhéadfá tuilleadh a thabhairt dhom; 'Faraoir nach
a bheith
uit a dúirt Jeaic mó cá bhfaighinnse airgead, ag iarráidh
soáil muirín lag; gan slí ná teacht isteach agam ach le mar bhainfeas
i I mó chnámha féin: 'Ó níl tú chomh haonraic sin'a dúirtan sagart
sa teach in éineacht leat, nach
uchSi bhfuil an dáreáthair eile Peadar
isé sin cúnamh dhuit: “Tá tú ag goil amú a Athair; a dúirt Jeaíc
i dtugail
ailaleil théide ann: “Níl mé ag goil amú muis' a dúirt an sagart águs ná
San iútraidh é cheilt orm. “Nach bhfeicim uaim síos sa suíochán céanna
“huile mhaidin Dhomhnaigh agus mé ag léamh an Aifrinn. “M'anam

muise hach bhfeicinns a Athair; a dúirt Jeaic 'mar nach mbíonn sé ann
iú leiceál mar gurb é an áit a bhfuil an fear sin le blianta thíos i mBéal
athá ha Slua: Stán an sagart ar feadh píosa, 'creidim thú a Jeaic” a dúirt
i huala mé a leithéide agus a leithéidí go scéalta cheana,

Sideal meabhairghalar Naomh Bríd i mBéal Átha na Sluaighe.

Mada Mháirtín Mhaitiú

Bhan scéal seo céad go leith bliain go réir mar chuala mise. Ba mhór i
ltéist cuartaíocht agus imirt chártaí i bhfad siar sna blianta. Ba grás
iliór freisin mada a bheith in éineacht leis an té a bheadh amuigh agus
iibheith ina mhada maith láidir freisin agus dílis dhá mháistir. Gan
lacht ar bith ar mhada maith a bheith in éineacht leis an té a bhíodh
ámuigh deireanach ins an oíche, bhíodh mada leis an tsáil ag go leor
iéub a bhíodh amuigh sa lá freisin agus ba mhinic a d'fheicfeá dhá
ihhada in éineacht le cuid acub. Bé an fáth ba mhó a mbíodh mada in
“neacht le cuid acub mar bhídís ag seoladh agus ag cuartú beithígh
illús go minic ag déana cuartaíocht faoi bhealach. Ina gcuid taistil ba
mhinic a dhúisídís giorria faoi bhealach agus bhíodh píosaí fiach acub
idh lá sé sin imí as faisean anois le blianta fada. |
Bhí fear i mBaile na nAille a dtugaidís Máirtín Mhaitiú Ó Tuathail
li Bhíodh sé ag déana go leor imirt chártaí ins an áirneán agus ag goil
| bhfad as láthair agus ag teacht abhaile chuile am g'oíche. Ní raibh

105
taibhse ná sióg ag déana aon imrí dhó. Bhí sé oíche amháin a,
B teach
abhaile agus é amach san am mharbhach. Anoir a bhí sé ag tea cht aBu;
beagnach amjach.,
nuair a bhí sé ag ceann bhóithrín Mhuintir Laoi atá
aghaidh Scoil Nua Shailearna, d'éirigh an cineál beithíoch éigill; i
roimhe agus ba mhó a bhí sé ag goil i gcosúlacht mada ná cat ach ii
sé ní ba mhó agus ní ba toirtiúla agus mar bheadh coinneal ing dh.
shúil. D'ionsaigh sé fhéin agus mada Mháirtín Mhaitiú a chéile. Bh
dréin agus bun mhóta ó dheas gon bhóthar ag an tráth sin ach níl sé aní
anois ó cuireadh leithead ar an mbóthar mór ilár na Bceathaireachad,
an chéid seo caite. An-mhada troda a bhí i mada Mháirtín Mhaitiú ac|
dhá fheabhas dhá raibh sé, ba mhinicí in íochtar é ná in uachta
Choinnigh Máirtín ag saghdadh a mhada fhéin chomh maith agis.
d'fhéad sé ach ní raibh aon mhaith dhó ann, bhí an beithíoch eile agh
an cheann ab fhearr air. Le mar a bhí an troid ag goil ar aghaidh, bhri
áit futhub féin acub ins an am mharbhach agus gan duine ná deoraí;
bóthar ná bealach, ní hionann é agus anois, Bhí a fhios ag Máirtín fa
dheireadh le solas na gealaí go mbeadh a mhada féin marbh. Thóigs
meáchan a dhá láimh go líndéar cloiche os cionn a mhullaigh ag fair:
go bhfaigheadh sé seans ar an mbeithíoch eile agus gan a mhada fhei
a bhualadh. Ach faoi dheireadh fuair sé an seans agus chaith sé aí
líndéar agus ní mba urchar amú a bhí ann, thit an beithíoch éigill agu
níor chorraigh sé ní ba mhó. Scrúdaigh Máirtín ó bhun go barr é |
solas na gealaí ach chínn sé air a dhéana amach cé'n sórt rud abhí aní
ach go raibh sé idir a bheith ina mhada agus ina chat, 'Mara bhfuil fhio
agamsa anocht cén sórt rud thú fhéin a dúirt Máirtín, “beidh a fhio
agam ar maidin é le cúnamh Dé ach ach a n-éireoidh mé: Bhailigh s
leachta mór míllteach cloch agus chuir sé os a chionn iad, leacht
chomh mór le dúchán móna, Chuaigh sé féin agus a mhada abhail
agus b'fhada leis go mbeadh sé ina mhaidin agus solas lae aige g
bhfeicfeadh sé céard a bhí istigh faoin leachta cloch. An chéad rud
chonaic sé nuair a d'oscail sé doras na sráide, an mada caillte taob|
amuigh gon tairseach. Bhreathnaigh sé aisteach dhó agus bhí caith
ndiaidh an mhada aige. Choinnigh air go ndeachaigh sé go dtí a
leachta cloch agus chuaigh sé ag leagan go bhfeicfeadh sé céard a bl
istigh faoi, ach diabhal blas ariamh a bhí ann ach cárnán mór míllteac
ramalae agus glaeachaí móra glasa, Ní raibh leagan ná scaipeadh déant
ar an leachta ach mar d'fhág Máirtín an oíche roimhe sin é. Go leorg

106
 ir
taibhsí nó siógaí, nua
ó, drochspioradannaí, e
ales bhíodh ann fad
iad gur minic leob cárnán gla eac haí nó ram ala
l hó ruaigtí as áit
ai r
ndiaidh ann.
sr

Buiáil
g ina

Seachaint na Drochspioraid
sa lseanaimsir agus go dtí le timpeall céad bliain ó shin, bhíodh cur síos
oíche, go
mótar dhrochspioradannaí a bhíodh ag imeacht ins an
náithrid ins am marbhach ón dó dhéag go dtí dó a chlog. Níor mhaith
ann,
la idaoine a bheith amuigh ag an tráth sin mura mbeadh a ngraith
ach ansin arís ar ais b'hin é an t-am a d'fheil gon chreámhaire nó gon
shadaí, An té a chaithfeadh a bheith amuigh ag an tráth sin g'óíche, ní
lhágfadh sé an teach gan uisce coisricthe a chur air féin sul má
chuirfeadh sé a chois taobh amuigh gon doras agus chomh maith leis
sú tudaí beannaí a bheith ar iompar aige agus an uair sin ní raibh aon
bheann agat ar aon drochspiorad ó ifreann aníos. Ní fhágtaí íochtar na
háinneoige oscailte ó thitfeadh an oíche ach níor mhiste leob barr na
fúinneoige a bheith oscailte, creideadh nach raibh sé in ann a bhealach
dhéana isteach in uachtar, ach bhí sé in ann a' ghoil isteach in íochtar.
B'é an bealach a bhí ag na seandaoine le fáil réidh leis an drochspiorad
dá mbeadh siad i gcogadh leis nó é ag fáil an lámh in uachtar orthub,
fógairt air a chúl a thabhairt dóibh agus a' ghoil i dtigh deamhain agus
i dtigh diabhail, agus a ghoil san áit a dtáinig sé as agus an uair sin
chaithfeadh sé imeacht.
Seo scéal a bhíodh Peadar Daw Ó Finneadha as an Lochán Beag,
comharsa béal dorais linne ag inseacht a tharla le linn a athair féin a
bheith in óige. Triúr dreáthar agus iad ina n-óige ag codladh ar aon
leaba amháin Dan, Paich agus Seán, An oíche seo ar aon chaoi agus an
triúr ar a suaimreas amach sa meánoíche, agus ba é Parch a bhí istighi
lárnach, níor airigh sé choíchin ná go brách nó go dtáinig an
drochspiorad agus rug sé i ngreim muiníl air agus thosaigh sé dhá
thachtadh. Scanraigh sé ach ní raibh sé in ann labhairt leis an ngreim a
bhí ag an drochspiorad air. Bhí sé ag tabhairt na n-uillinneachaí ar na
heasnachaí go na dreátharacha ach mar sin féin níorbh fhéidir iad a
dhúiseacht. Ach faoi dheireadh mar bhog an drochspiorad a ghreim ar

107
 chaoi éicint. Fuair Paích seans ar labhairt agus d'fhógairs; ar
; drochspiorad a' ghoil i dtigh deamhain agus i dtigh diabhail agus
agh
I san áit a dtáinig sé as. Ní raibh aon fhocal as a bhéal nuair
a d'imigh
drochspiorad agus é ag síonaíl os ard a chinn agus sén áita ndeachaj
sé amach i siúnta beag fala a bhí suas ar thaobh na fuinneoi; gé Lig
an bhalla. Is dóigh gur ann isteach a tháinig sé freisin mar ní ti
íochtar ná uachtar na fuinneoige oscailte, Ach níor imigh sé Ban maia
fhágáil ar Pharch. D'fhág sé crap chomh mór le ubh chirce ar thaobl
mhuiníl agus bhí sé air go dtí lá a bháis. Bhíodh daoine dhá i;
n-abródh duine chúns a bheadh sé ar an saol seo, “más le mo bho
le mo mharbh é bainfidh mise mo shása dhá leithéide siúd' go dtioch,
sé ar ais le díoltas a bhaint amach, Má bhí aon díoltas fógraí ar an bhí
seo ní raibh a fhios ag aon duine é.
An chléir
 Na Saeairt
ál dá mbíodh áirneán nach mbíodh chuile scéal ann, bhíodh an
Sina an mhaith ann chomh maith le chéile. Bhaintí píosaí as na
S a bhíodh cuid acub molta agus cuid acub cáinte go réir mar bhí sé
i i , Íhóibh. Deirtí go raibh power ag cuid acub agus go mb'fhiú dhuit
— i t cuid eile acub a sheachaint, go raibh cuid eile acub agus go
HH
i - igheas acub, ach go raibh chuile cheann acub i ndiaidh an airgid.
Sh Seiridis fadó ceathrar cailleach gan a bheith mantach, ceathrar
. éich gan a bheith buí, ceathrar sagart gan a bheith santach sin
iú
óig nach bhfaighfeá i dtír'.Ach is mór an díol ómáis é an dea-shagart
ussinéa bhformhór. Is mór a throisceann sé é féin ar shuailcí an tsaoil
i déana obair Dé agus ag saothrú ar son a mhuintire, Bhí chuile
an
chúnamh le fáil ag na boicht uaidh nuair a tháinig an gátar agus
chain mhór. Ní raibh leisce ná drogall orthub moch ná deireanach ar
iain cháll. Sheas an dea-shagart sa mbearna bhaoil ar son na mbocht
náir nach raibh fuascailt ná fuarú le fáil ó cheaird ar bith eile, Ní
Ihéadfar dearmad a dhéana ar an méid a chuir siad i mbealach mhuintir
ná hÉireann a thug a n-aghaidh ar Shasana sa gcéad seo caite go háirithe
us mar a lig an saol mór i ndearmad iad seachas na sagairt amháin,
Thug siad chuile chabhair gon deoraí ar chuile bhealach ar fhéad siad é.
Faraor fearacht chuile cheird eile ní raibh cuid acub le moladh
us ba mhór é a gciontú in aghaidh Dé agus iad siúd a bhí lag faoina
seoimirce.

Fir, Hostey
Bhí sé go cháil ar Fy Hóstéey a bhí ins an bparáiste seo againn féin anseo
áit an gCnoc go raibh oower, fios agus leigheas aige. Bhí sé lá amháin
istigh ag an teach agus shéid sé ina stoirm gan cuimhre gan aireachtáil,
shéid sé ina stoirm thintrí agus rug sé ar churrach a bhí amuigh ar an
Weuan, Bhí bean ag goil an bóthar agus chonaic sí an churrach uaithi
“mach, Bhí sí ag goil síos agus ag goil suas, scaití go bhfeicfeadh sí í agus
haití eile bhíodh sí imí as a hamharc le mar a bhíodh na tonntrachaí.
Rith sí isteach go dtí teach a' tsagairt agus d'inis sí an scéal go raibh
dUirrach dhá báthadh nó b'fhéidir báite amuigh ar an gcuan,
Rith Fr. Hostey chomh tréan in Éirinn agus a bhí ina chosa agus
chuaigh sé isteach sa séipéal agus díreach go dtí an tabernacle agus
tháinig sé amach agus trí chomaoineach ar a bhois aige agus & a
páidreáil. “Tá triúr ins an gcurrach' a dúirt sé leis an mbean agus níor.
dúirt sé níos mó léi ach a' guibhe agus a' dearcadh suas ar Dhia, Bhí dh
bhean i gcónaí ag breathnú air agus ag éisteacht leis agus na: irí
chomaoineach leagthaí ar chroí a bhoise aige. Bhí an stoirm dhá
gcrochadh san aer ach luídís anuas arís san áit chéanna ar bhois án
tsagairt, Chaith sé i bhfad ar an gcaoi sin, na trí chomaoineach ag ei
agus ag luí arís ar a bhois ach faoi dheireadh d'éirigh siad agus d'imigh
siad as a n-amharc agus thug siad an cuan amach orthub féin ach d'fhan
E. Hostey i gcónaí ag guibhe ach th'réis píosa tháinig ceann acub araj;
arís agus luigh sí ar bhois an tsagairt agus é i gcónaí ina stoirm, Ach ain
é nuair a labhair sé leis an mbean “bhí beirt acub' a deir sé “ar stáid na
ngrásta agus bhí siad i ndon an chomaoineach Naofa a ghlacadh ach ní
raibh an tríú duine; Níor báthadh an criú ná an churrach, tháinig siad
ar fad slán, fuair an féar nach raibh ar stáid na ngrásta léas eile.

Scéal Pheadair Mhóir

Ba mhinic a d'insíodh Peadar Mór nó Peadar Mháirtín, uncail mo.
mháthar faoin oíche fadó a raibh sé ag teacht abhaile th'réis a bheith
ag imirt chártaí agus é an-doimhin san oíche. Ba fear mór le imirt
chártaí a bhí ann agus é in óige. M'anam go mbíodh agus fonn
imeartha sna blianta deireanach féin air ach ní raibh an lúd ann le
ghoil i bhfad as láthair. Ach ar a bhealach aniar abhaile a bhí sé héibrí
cé raibh an imirt ach nuair a bhí sé ag breith aniar ar an Sruthán Buí,
sin é an sruthán atá ag rith síos faoin mbóthar taobh thiar gon áita
bhfuil Coláiste Cholm Cille anois ar bhaile na n-Aille, d'airigh sé an
capall aige anoir an tráth sin, san am marfach na hoíche agus Í ag
gearradh bóthair agus torann na gcrúití le cloisteáil píosa fada as
láthair, Chuimre sé ar an bpoinnte nach raibh capall ná marcach le
bheith amuigh an tráth sin ach an sagart le glaoch ola, Th'réis an siúl
a bhí ag an gcapall agus an torann agus an macalla a bhí sí a bhaint as
l]om an bhóthair, bhí tafann, uaillfirt agus amhastraoil mádraí agus
gadhair le cloisteáil chomh follasach céanna. Ní raibh fhios ag Peadar
Mór beirthe ná beo ná baistí cén sórt paca mádraí a bheadh ag

112
lanacht an tsagairt agus an capall an tráth
sin góíche, Níor mhaith le
Deadar ar aon chaoi go bhfeicfeadh an sagart ag imeacht as féin ar an
mbóthar é san am mharfach agus diabhal blas a rinne sé ach a ghoil
isteach faoi shúil thoir thóchar an tSrutháin Bhuí, tá trí shúil ann ach
níor tháinig mórán uisce riamh ar an tsúil thoir agus isteach ansin a
chuaigh Peadar go scaoilfeadh sé thairis Tv. Hostey. Ach díreach agus
án sagart, an capall agus an paca mádraí ag bailiú thar shúil an tóchair
chuir Peadar Mór a chloigeann amach ó thaobh ó thuaidh an tóchair
agus bhreathnaigh sé siar ina ndiaidh agus níorbh íontaí leis an
Sneachta dearg ná an paca mádraí agus gadhar a bhí ann. Bhí siad ar
áhaon taobh gon chapall, roimpi amach agus ina diaidh agus ag
iarraidh a bheith éirí suas uirthi agus an capall i gcónaí ag gearradh
agus ag bualadh bóthair. Ní bhfuair sé aon amharc eile orthub ach
d'airigh sé ag bailiú leob siar iad. Chuaigh Peadar abhaile ansin agus
éag caint leis féin cén fáth a raibh mádraí an pharáiste ag leanacht an
tsagairt agus an chapaill.
Más seachtain nó laethantaí nó héibrí cáide ina dhiaidh é casadh
an bheirt ar a chéile, an sagart agus Peadar Mór agus bhí píosa cainte
agus seanchais acub, go díreach glan mar bhíodh eatarthub i gcónaí
nuair a chastaí ar a chéile iad, Ach nuair a bhí siad ar theib imeacht ó
chéile sin é nuair a labhair an sagart ar an oíche a bhfuil mé ag trácht
anois uirthi. anam a Pheadair” a deir sé “gur maith deireanach a bhí
tú amuigh a leithéide siúd g oíche agus mise mé féin ag goil an bealach
'bhí mé amuigh muis an oíche sin' a dúirt Peadar “ach ní fhaca tusa mé
ach chonaic mise thusa ach níor aithnigh mé thú ach bhí fhios agam
nach raibh do mhalairt le bheith ann an tráth sin: “Chonaic mé thú go
cinnte a Pheadair” a deir sé “agus tú istigh faoi thóchar thoir an
tSrutháin Bhuí gur scaoil tú thart siar mé' Ní raibh a ghoil ar a chúl
ná ar aghaidh ag Peadar, ní raibh sé i ndon é bhréagnú. 'Bhí mé ann
a dúirt Peadar 'go scaoifinn tharam thú: Ach a dúirt Peadar ó tá méi
ngreim agat, cuirfidh mé ceist amháin ort cé as a dtáinig an paca
mádtraí agus gadhar a bhí go do leanacht agus ag éirí suas ar an gcapall:
'Ó tharla anois a Pheadair' a dúirt an sagart 'go bhfaca tú iad, inseoidh
mise dhuit é, slua diabhail a deir sé 'a bhí iontub sin agus iad ag
iarraidh mise a choinneal siar agus moill a chur orm, ach a Pheadair”
a deir sé “bhí mise ann rompub in am agus shábháil mise an t-anam.
Sin é an chaoi a raibh an scéal ag Peadar Mór,
 Beirt Dreifúir E;. Hostey
Bhíodh beirt dreifiúr le f7. Hósféy ag fanacht in éineacht leis ins ánaí
a raibh sé anseo ar an gCnoc. Ní chuimrím anois ar a Beui
ainmneachaí th'réis chomh minic agus a chuala mé luaite iad. Bí
talamh ag an sagart san am sin thoir ar an gCnoc, Choinníodh sú
beithígh ar an talamh chomh maith leis an gcapall, ní raibh aon déin;
g' uireasa an chapaill aige, sí a bhíodh aige le chuile ócáid só agus anshú,
Bhíodh cú aige freisin le haghaidh píosaí fiach. D'imigh sé ón teach ah
lá seo, go ndeachaigh sé soir ar thalamh an Chnoic ag breathnú ar ma
beithígh. Níor dhúirt sé tada lena dreifiúrachaí cé raibh sé ag goil, Ní
raibh sé mórán achair ar bith imí nuair a tháinig sé agus é ag ritheach
ag teacht isteach an doras. 'Cé atá th'éis a theacht agus imeacht |,
glaoch ola a dúirt sé. “Ó a leithéide seo go dhuine' a dúirt duine 80 ná
dreifiúrachaí 'ach ní raibh fhios againne cé raibh tú le scéala a chu;
chugat nó cé d'inis dhuit é, d'inis mo hata dhom é a dúirt sé agus níoí
dúirt sé níos mó ach an tsraon agus an diallait a chur ar an gcapall agus
bóthar a bhualadh agus freastal a dhéana ar an té a bhí tinn. Níor dhúirtí
sé aon fhocal eile th'réis a theacht ar ais dhó agus níor chuir na
dreifiúrachaí aon cheist air ach oiread. Bhí fhios ag na dreifiúrachaí agus
ag na daoine a bhíodh timpeall air agus ina chomhluadar go raibh
fáidhíocht éicint ag baint leis seachas sagairt eile.

An Bhean a bhí ar Leala an Bháis

Gar go leor go theach an tsagairt féin bhí máthair muirín óg ar leaba an
bháis agus bhí bailiú beag daoine istigh ann i gcomhluadar mhuintir an
tí agus iad ar fad istigh ins an seomra céanna agus tháinig F Hoste)
isteach ann agus shuigh sé síos i n-éineacht leob agus dúirt siac
páidreachaí agus rinne siad guibhe go réir mar d'iarr an sagart orthub
Idir paidreachaí agus guibhe rinne sé moill ann agus ag caint ar ar
mbean a bhí gcónaí tinn ar an leaba. Ach faoi dheireadh labhair fear:
bhí anseo thíos ar an Teach Mór, ó tá sí ag fáil bháis ar aon chaoi:
dúirt sé. D'éirigh an sagart ina sheasa an uair sin agus shiúil sé amac'
as an seomra agus síos an staighre, Ach ar a bhealach amach as ar

114
 a dhó chas sé thart agus séard a dúirt 'ach níor iarr ceachtar
Sooilh
ihcórmsa tada a dhéana' agus bhailigh leis an uair sin. Bhíodh siad
ibho sá ina dhiaidh sin dhá ndéanfaí achainí air go dtabharfadh sé
“ lad ag ran saol di, Bhíodh siad ag rá freisin go raibh conséit aige leis
i ae ta chaith an fear eile nuair a dúirt sé go raibh sí ag fáil bháis ar
an Bha agus gur chuir sé as a bhuille ar bhealach éicint é. Tá chuile
on cha aon chaoi go raibh rún aige míorúilt a dhéana an lá sin ach go
- cheaiis ar
ithfí é iarraidh. Ní dóigh go ndéanfadh sé an chuairt fhada ar aon
uo marach go raibh rud éicint beartaí amach ina chloigeann aige.
Ihhin é bhídís ar fad rá th'réis an lae sin,

E, Hostey agus na Giorraíochaí

bhí mé ag rá ar ball beag freisin go raibh cú ag Fr Hosréy. Bhíodh an-
lóir ar fhiach giorraíochaí aige tráth gon tsaol ach d'éirigh sé as cés
moite go chorr sheársa a thugadh sé amach ó bharr na ngarrantaí ag
aclaíocht an chú í féin. Ach bhí sé lá amháin ag caint le m'athair agus
bhí cú ag m'áthair ag an am céanna. Cé nach mba fear mór le fiach
tiorraíochaí a bhí in mathair, ach bhí an-tóir aige ar fhoghlaeireacht
agus fiach sionnaigh, “Breathnaigh a Phádraic' a deir sé “á mbíonn tú
ag lach giorraíochaí' “Maise ní bhím a Athair” a dúirt seisean “mara
mbíonn corr uair ann a mbeinn ag fiach sionnaigh agus an chú agus
an gunna agam agus go mb'fhéidir go n-éireodh giorrfia romham ach
thaitis sin ní fear le fiach giorraíochaí mé: "Tá an ceart agat a Phádraic”
a dúirt sé “tá beagán dhó ceart mar chaith aimsire ach ná bí géar
orthub, ní dhéanfainn féin é' a dúirt sé “le fada: D'fhág sé mathair ag
cuimriú air féin mar bhíodh go leor daoine ag rá go raibh rud éicint
sígheach ag baint le fiach nó marú giorraíochaí, ach ní fhaca m'athair
léin rud ar bíth gon tsórt sin ag tarlú. Ach gur airigh sé ó dhaoine eile
gur éirigh siad féin as fiach giorraíochaí mar gur tharla rudaí aisteacha
dhóibh lena linn, mf-ádh éicint a tháinig treasna orthub nó caillteamas
inót go chineál éicint agus go raibh siad ag déana amach gurb é
mallacht na ngiorraíochaí sí a tháinig anuas ó na sléibhte orthub, Is
dóigh gur chreid f7. Hóosfey é féin go raibh aistiúlacht éicint ag baint
le iad a ghéarleanúint rófhada.

H5
 Michael Wallace
agus na Giorraíochaí
Bhíodh m'athair lá eile ag caint le Afichae! Wallace a bhí ar an “Tila
thiar, bhí ceangal mór idir Aíchiae/ Wallace agus na Blácaight a Bhí,
an Tulach agus bhí léana mór talúna aige thiar ann. Bhí áit mhó; i
agus cnoc amuigh ar an Mám aige. Níl barúil ar bith agam Cé
fhairsinge a bhí faoin gcnoc seo ach go raibh achar agus acraí go Íer
faoi, Ba áit mhór le gáre é, chuile chineál éan dar fhás clúmhach, a
agus bhí sé beo beathach le giorraíochaí. Thagadh daoine as chui
cheaird gon tír ann gan trácht ar bith ar an méid a thagadh as Sasái
ann le haghaidh laethantaí spóirt, foghlaeireacht agus fiach a chait
ann, Bhí aithne mhór i bhfad agus i ngearr ar Welface tráth EOn tsao
Bhí sé tréan agus tréach chomh maith le chéile. Ach an babhta seó;
aon chaoi thug Wállace cead foghlaeireacht agus fiach go dhreáí
éicint nach raibh aithne cheart ar bith aige orthub. Ní mba dreáí
spóirt a bhí iontub ach sladairí, bhí siad ag caith agus ag marú fúithi;
agus tharab agus bhí giollaí acub leis an gcreach a iompar, Bhí a
oiread marbh faoi dheireadh agus ní raibh na giollaí i ndon iad
iompar. B'éigean dhóibh dhá asal a raibh sratharachaí agus cléib
orthub a fháil agus siad a d'iompair an t-ualach agus a thug ara
mbóthar tráthnóna iad. Ach dúirt Wellace le m'athair “is i ndeiread
an lae a thuig mé féin cén fáth ar thug mé cead a leithéideg
léanscrios a dhéana, ní raibh aon cheo dhá bharr agamsa ach !
dhéanfainn go brách arís é. Bhíodh daoine siar timpeall air féin ag
gur mí-ádh agus anachain beithíoch a tháinig anuas air.

1 Tiarnaí talúna a bhí sna Blácaigh a raibh caisleán acu san áit a bhfuil Baile an Chaisleí
ínniu in Indreabhán. Ba chuid go threibh Bhlácaigh na Gaillimhe iad a raibh seilbha
ar thaltaí ó abhainn Chromghlinne siar go hAbhainn Chasla ó thus na naoú haoise dé;
 An Boycott Maite Dhó
giorraíochaí corr asam agus gan mé réidh le scéalta na sagart,
Siúd na
Máirtin Stiofáin
an Táilliúra as an Staidhcín an Baile Láir, Cor na
i aidairigh mé ag inseacht an scéil seo, Ba seanchaí mór a bhí in
i i us bhí chuile chineál scéal, seanchas agus eachtraí áitiúil aige
Si bhealach go deo aige le iad a inseacht, b'iomú sin oíche fhada
Sé " sé féin agus Maitiú Bheartla Pháidín thiar sa teach againn ar
. Is aguis ag déana áirneáin agus ní raibh siad ariamh gan scéal ach b'é
Airtín a d'inis an scéal seo.
Bean a bhí anseo ar Bhaile na nAille agus ní raibh sa teach ach í
uin. Tigh Bhaibín' a thugaidís air agus ná raibh ann mar ar thosaigh
uil bósta ag tarraingt ag an teach go dtí í. Bhí cúpla gligear meabhrach

hart mar atá i gcónaí, togha na bhFairistíní. Bhí tinneas clainne orthub
á n-inseoidís gon tsagart é, b'hin rud nach ndéanfaidís féin, ní bheadh
baol orthub, chaithfí ciotaíl agus ciontaíl chuile pheacach a inseacht go
ian pharáiste, Nuair a chuala an sagart faoi drochiompar agus
dtóochshampla mo dhuine d'imigh sé as a chranna chumhachta, ach
niair a tháinig an Domhnach d'ár gcionn rinne sé seanamóir uafásach
imhach ón altóir air in ainm agus ina shloinne, Níl mé i ndon a rá anois
uj fírinneach cén sagart a bhí ann ag an tráth sin gon tsaol ach ar aon
Chaoi d'impigh sé agus d'achainí sé ar an bpobal droim láimhe a chur leis
An bhfear seo, diúltú ar chuile chaoi agus ar chuile bhealach dhó, gan
lábhairt leis, gan a bheith ina chomhluadar ná in áit ar bith dhá mbeadh
hé agus mánam gur ghéill cuid mhór acub go na fainicí a chuir an sagart
órthub. Thosaigh go leor go na daoine ag imeacht as a bhealach, gan ag
bacadh leis ná ag cur aige ná uaidh.
Ach an tráthnóna seo ar aon chaoi bhí a theanga bheag amuigh
le tart agus dúil i gcúpla pionta pórtair aige, Bhuail sé síos an bóithrín
le ghoil tigh Pheadair a” Ghabha ach nuair a bhí sé ag breith síos ar
bhéal an bhóithrín an áit a gcruinníodh muintir an bhaile le chéile
tátarthub féin thug sé faoi deara gur thosaigh siad ag scaipeadh soir
gus siar ach bhí siad ar fad imí nuair a tháinig seisean. Choinnigh sé
Ait soir an bóthar agus ag caint leis féin. Mar gheall ar an diúltú a bhí
déanta ag muintir a bhaile féin dhó bhailigh sé soir thar Tigh Pheadair
4 Ghabha go dtéadh sé píosa eile as láthair. Níor sheas sé ag Tigh
Phádraic Uí Thuairisg ach oiread agus bhí ósta san am sin ann.

117
Choinnigh air soir go ndeachaigh sé chomh fada le Tigh Bheairtle uí,
Fhátharta, tigh Bheairtle Dhiarmuid sna hAille óstóir eile,
Bhuail
féin bhí an oiread céanna fáil,“
isteach go dtí Beartla agus má bhuail
ag Beartla Ó Fátharta roimhe agus a bheadh roimh fhear ar bith;Bh
mo dhuine an fear a raibh mallacht choinneal báite gearrtha air áBúl
a dheoch agus ag coisceadh thart an lae, é féin agus Beartla i niúin
chomhrá agus cé thiocfadh isteach an tsráid go tráthúil ach “Tomás
Mhicil Pheigsa ag goil ag ól deoch th'réis a lae. Héibrí cén chaoi a
diabhal é chaith sé súil isteach thríd an bhfuinneog agus nuai; i
chonaic sé an fear a bhí istigh roimhe d'imigh sé leis i leathtaobh le
leisce a bheith ina chomhluadar, chuir sé faoi ar a gcúlráid in áit éicint
go n-imíodh an fear istigh. .
Ní fanacht fada a bhí air. Ba ghearr go bhfaca sé an plúchadh,
deataigh agus lasrachaí dearga ag goil go mullach an aeir agus simlear
theach an tsagairt lasta, an sagart é féin amuigh ar an tsráid ag ritheacht
timpeall an tí agus a anam ag goil amach thar a bhéal agus an simléar
trí thine. Duine ar bith a bhí ag goil a' bóthar tháinig siad i gcabhair aí
an dóiteán, tháinig Tomás Mhicil Pheigsa é féin ann ach 'é an chaoia
raibh an mothú caillte acub, ag ritheacht trína chéile a bhí siad agus ás
breathnú suas san aer ar chaor dhearg an tsimléir. Nuair a chonaic an
sagart go raibh an teach ar theib a ghoil suas ina luaithreabhán, siné
nuair a d'fhógair sé ar an slua má bhí aon duine thiar i dteach an ósta
féin glaoch aniar orthub.
Sin é an uair a labhair Tomás Mhicil Pheigsa agus dúirt sé nach
raibh aon duine thiar ann ach an fear a dhealaigh sé féin amach ón gcuid
eile gon phobal an Domhnach an lá céanna. “Rith go beo' a dúirt an
sagart “agus é sin féin tabhair aniar é: Bhain Micil as chomh tréan in
Éirinn agus a bhí cois air, ní raibh ann ach sméid ar mo dhuine bhí sé
aniar le luas lasrach, níor chuir sé bail ó Dhia ar chomharsa ná sagatt
ach héibrí sa deamhan ná sa diabhal cé bhfuair sé seaneire an asail go
chiomach nó falach ní raibh alú na huaire go raibh siad faighte aige agus
tomta i bpoll uisce agus an sruth astub, ní bheadh an cat féin ní mba
sciopthaí ar mhullach a tí ná bhí sé, gur chaith sé an t-ualach bog báite
anuas ar mhullach an tsimléir. Níor fhan puth dhá anáil ag an simléaí
agus d'imigh an dé deireanach as an tine agus as an dóiteán. Bhí an
sagart i ndon codladh go sámh faoi dhíon a thí féin arís an oíche sin. Bhí
lán na sráide ann ag an tráth seo, chuile dhuine dhá raibh ag goil an

118
 a srón isteach. Ghlac an sagart buíochas leob ar fad
Leal ach ag sáthadh
acht go dtí é, ghlaoigh sé ileathtaobh ar an bhfear a mhúch
asuchta the
imléar agus thug sé isteach ag an teach é agus thug sé cúpla gloine
a aE fuisce dhó ar son a shaothair,
- an slua a bhí taobh amuigh, chuaigh chuile dhuine ina
healach féin, an chuid acub a raibh aon tsínseáil acub chuaigh siad
is h i dteach an ósta ag ól deoch. An chéad rud eile seo isteach an
á mhúch an simléar agus bhí barúil mhaith aige gur air féin a
a ghoil
Lhiodar ag caint, anois a phaca diabhal a deir sé “tá cead a'm
I a I : , : £ it 7. B

ligh phaibín arís,

An Sagart Mór
Bhíodh sagart eile ins an bparáiste seo uair amháin a dtugaidís Fe Hamey
ait bhí sé sin ann le linn m'athair a bheith goil ar scoil, Fé Haney Mór
a tugtaí air sin agus tháinig sagart eile blianta ina dhiaidh sin ann a
dtugaidís Fv Hámey Beag air. Bé an galar ba mheasa a bhí ar ar Fh Hámey
Mór ag imeacht a' fiach ar ghasúir nach mbíodh ag goil ag a scoil. Ba
mhinic a choinnítí gasúir sa mbaile le cruóig oibre, obair garraí, cladaigh
nó obair portaigh.
Bhí laethantaí caite sa mbaile ag máthair le cois thinn, bunúla a
bhiar sháil a choise go bharr a bheith ag imeacht ina bhonnaíochaí, cos
nochtaí, Bhí rian aithrí faighte aige an lá seo agus an lot ag goil ar gcúl,
Cuireadh síos ag an siopa é ag iarraidh beagán earraí agus bhí ceaintín
uibheachaí aige le cur i n-ómás an tsiopadóireacht. Ar a bhealach síos
dhó chuaigh sé isteach ar cuairt go dtí Cóilín Sheáin Uí Fhinneadha a
chomhaois féin, ní raibh Cóilín ar scoil an lá céanna ach oiread, Bhí tigh
Chóilín ar an gcosán síos roimhe i bhfoisceacht cúpla céad slat go
bhóthar an rí. Nuair a bhí a chuairt déanta aige a caint le Cóilín thug sé
an siopa síos air féin agus dúirt sé le Cóilín go seasfadh sé istigh arís ar
a bhealach aníos dhó mar nach raibh an chuid eile go mhuintir an tí ag
baile an lá údan,
Ach nuair a bhí sé ag goil a' casadh an choirnéil díreach thíos ag
béal an bhóthairín cén diabhal a bheadh ag teacht an poinnte céanna ar
á bhicycle ach Er. Haney agus chonaic sé m'athair agus d'fhógair sé air
seasa ach is amhlaidh a bhain seisean as chomh tréan in Éirinn.
aBus., c.
bhí cois air, Lean an sagart dhó ar a bhicycle ach bhí arda gála
mbóthairín agus é casta caoch, Go bharr an tuar namhad a bhí ag fan
sa mullach ar máthair leag sé an ceaintín uibheachaí le taobh ag chu
go mbeadh cead a choise ní b'fhearr aige agus thug sé tigh S heáin Uí
Fhinneadha isteach arís air féin.
Bholtáil an bheirt na doirse agus chuaigh siad isteach faoin léab;
agus d'fhan siad socair. Héibrí cén chaoi sa diabhal é mar chuimteod)
an sagart air féin nach bhféadfadh an bealach suas ar fad a bheith déinú;
ag m'athair. An chéad rud eile d'áirigh siad Fr. Háney ag goil timpeall;
tí agus chaon ghráig aige ag rá an doras a oscailt agus é ligean isteach
D'fhan siadsan ciúin i gcónaí istigh faoin leaba agus a n-anam ag góil
amach thar a mbéal. Ach ar aon chaoi faoi dheireadh nuair a bhí tammij
fada caite faoin leaba acub agus chuile shórt 'úm suimris d'oscail siadáí
doras agus amach leob agus ní raibh aon dé ar an sagart. Chas m'thai;
síos arís go dtéadh sé ag an siopa ach nuair a chuaigh sé go dtí ar
ceaintín a raibh na huibheachaí ann, bhí na taobhannaí curtha isteaúj
sa gceaintín, é ciceáilte bleaistáilte agus na huibheachaí briste, Sin éar
díoltas a bhain Fy. Haney amach,

An Diabhal agus a Chuid Slabhraí

Ba fánach an t-údar achrainn a bhí ag Canon Mac a bhí ag an Spidéa
agus fear a teach graithe ar an Spidéal aige. Thóig an fear graithe scons
mór ard ar a thaobh féin gon bhóthar agus chuir an Canon in aghaidt
ag rá go raibh sé ró-ard agus d'iarr sé ar an bhfear graithe é ísliú achn
bhfuair sé aon aird. As an sárú agus as an achrann d'iompaigh an bheir
go damanta amach in aghaidh a chéile agus le teann gráin ar an gcaoi
d'fhan an fear graithe ón Aifreann agus óna sacraiméidí agus chuaigl
sé ina bhealach féin. Ba dea- dhuine agus siopadóir creasta é an fea
graithe a tharraing go maith le chuile dhuine. Bhí an t-am ag imeach
ar aon chaoi agus gan athrú intinne ag teacht ar an bhfear graithe. Bh
dreáthair go bhean an fhír graithe ina shagart agus thagadh sé ar cuair
go minic ann. Bhí sé ag cur as go mór dhó an chaoi ar iompaigh:
chliamhain amach in aghaidh an Aifrinn agus na sacraiméidí. Ba mhiní

120
 Sailig sé an scéal anuas ag an bhfear praithe ag iarraidh athrú
“ bur air ach is amhlaidh a bhí sé ag cur oilc air faoi dheireadh
ph:
is a a bhí sé seadú an scéil.
S léan mhaidin Domhnaigh seo ar aon chaoi agus an sagart ar
i é in tharraing sé an scéal anuas arís ag an bhfear graithe ag impí
i Sí ilag an Aifreann agus dearmad a dhéana ar a raibh caite ach
SS bhaon mhaith dhó ag caint. Ba chosúil go raibh rud mór éicint ina
Hi ann ag an sagart an lá údan mar d'fhiafraigh sé gon fhear graithe
Cheireadh a gcreideann sé go raibh Dia ar bith os a chionn, ach as
du hacht feirge ar aon chaoi dúirt sé nach gcreideann sé go raibh Dia
SS iabhal ann. “A bhfuil tú ag iarraidh an diabhal fheiceál anois mar
há dúirt an sagart agus bhí olc faoin am seo air. 'Tá mé ag iarraidh é
huiceál a dúirt seisean “má tá a leithéide ann “Tara uait anois mar sin”
6 lúirt an sagart
agus sé'n áit ar thug sé mo dhuine suas i seomra a bhí
ach
thuas sa staighre agus dhúin sé amach an doras agus ní raibh ann
an bheirt, D'oscail an sagart amach an leabhar agus thosaigh sé ag
léamh. Ba ghearr gur thosaigh an seomra ag, creath agus thosaigh
ránn na slabhraí, 'tá sé ar an mbealach anois a dúirt an sagart. 'Bhfuil
á iarraidh é fheiceáJ': “Táim' a dúirt seisean, 'má tá anois' a dúirt an
újart is gearr uait é: Ní raibh go leor eile léite aige nuair a thosaigh an
soomra dhá chreath ó thaobh go taobh agus a neartú air a bhí, neartaigh
Iorann na slabhraí iad féin taobh amuigh go dhoras an tseomra agus
dh sagart i gcónaí ag léamh as an leabhar. D'iompaigh sé thart ansin ar
an bhfear graithe agus dúirt sé leis “má tá tú ag iarraidh é fheiceál anois
lá sé tagthaí níl idir sibh ach an doras: Bhí sé ina fhaitíos ar mo dhuine
faoi dheireadh, “níl mé ag iarraidh é fheiceál a deir seisean. “Mara bhfuil
anois: a dúirt an sagart “ní ligfidh mise níos gaire dhuit é” agus thosaigh
ié ag léamh arís as an leabhar, an seomra i gcónaí ag creath ó thaobh go
faobh agus torann na slabhraí fós taobh amuigh gon doras. Ach nuair
ábhí píosa maith léite aige thosaigh torann na slabhraí ag Jagachan agus
din seomra ag ciúiniú agus ba ghearr go raibh an áit ina chalm agus an
diabhal imí, Ní dhearna an sagart tada ach an leabhar a dhúnadh agus
dh staighre síos a thabhairt air féin agus níor Jabhair sé focal leis an
bhfear graithe, níor labhair ná riamh ina dhiaidh sin. Ach d'iompaigh
HFuaig an tsagairt geal liath agus thit an aois go mór air agus é in fhear
Ón. Deir siad go mbaineann ócáid gon tsórt sin go leor as sagart agus nár
theart é thiomáilt chomh fada.

121
 Airgead a” Phápa
Bhíodh Seáinín Mháirtín Bhig Ó Coisdealbha as an mBaile Láir, co
na Rón ag déana saoirseacht oibre ar shéipéal na Tulaí tráth on sa,
Ba togha siúinéar agus saor cló é Seáinín agus tarraingt ar chuile gháot
ar chuile shíon agus chuile chiúineadas ina chuid simléir. Bhí tóin
seachtaineachaí caite ag Seáinín ag obair ar an séipéal ach ní raibh ao
airgead faighte fós aige, níl fhios agam anois cén t-ainm a bhí a, i
sagart a bhí ann ag an tráth sin ach bhí gean maith ag muinti.. á
pharáiste air agus é an-éasca tarraingt leis,
An tráthnóna Sathairn seo ar aon chaoi agus Seáinín ag trúthá
le déileáil bheag airgid mar theastaigh sé uaidh, labhair sé leis;
sagart go bhfeicfeadh sé a raibh aon bhrabach air ach dúirt an saga
leis go raibh sé féin ar an ngannchuid, 'ach má tá tú i ndon cith;
seachtaine seo chugat romhat amach a chur dhíot beidh mise i ndg
saothar do chnámha a íoc an uair sin leat' dúirt sé. “Tá go maitle
dúirt Seáinín “tiocfaidh mé arís an tseachtain seo chugainn” Lá arj
mháireach, Dé Domhnaigh bhí seanamóir mhór ag an sagart g
mbeadh bailiúchán airgid gon Phápa ann an Domhnach dár gcion
agus rinne sé iarraidh na déirce ar chuile dhuine íoc go réir
n-acmhainn, Tháinig Seáinín isteach ag obair arís Dé Luain agj
chríochnaigh sé amach a sheachtain. Ach tráthnóna Dé Sathaií
tháinig an sagart go dtí Seáinín agus dúirt sé leis a theacht isteachg
dtí é th'réis an dara hAifreann, lá arna mháireach Dé Domhnaigh ag
go mbeadh a thuarastal aige dhó. “Tá go maith' a dúirt Seáinín ag
rinne sé amhlaidh mar dúradh leis, bhuail sé isteach go dtí an saga
th'réis an dara hAifreann agus m'anam go raibh leachta beag de;
airgid ar an mbord istigh roimhe, airgead a' Phápa. 'Cé mhéad atá:
goil dhuit anois” a dúirt an sagart, d'inis Seáinín dhó. Chuaigh:
sagart in éadan an leachta agus d'íoc sé Seáinín, 'seo dhuit do chu
airgid anois a Sheáin a dúirt sé, “is tusa an Pápa. Ní raibh bailiúch;
an Phápa ar siúl in aon séipéal, Bhí sé go cháil ar an sagart seo go ráil
sé barrúil agus tráthúil.
Bhain eachtra eile go mhac le Seáinín, Pádraic Sheáinín a thugl
air agus bhí sé féin ina thogha fear ceirde, Bhí sé féin ag obair ar shéipé
na Tulaí ag Fy Kelly, Níorbh fhéidir aon cheart a bhaint gon tsagart s

122
 id cantail agus ba chuma sa deamhan ná sa diabhal cén chaoi
nia chui
beadh an rud déanta agat bheadh Jocht faighte aige air. B'fhada go
is i na daoine amach cén sórt blaoisceannaí a bhíodh dhá bhualadh,
. II iiceill óil a bhíodh air.
i An lá seo ar aon chaoi agus Pádraic Sheáinín thuas ar thaobh an
sioéil ag déana deasú éicint ar an tslinn, cé thiocfadh ach TF Kelfy é
se o bhfeicfeadh sé cén chaoi a raibh an obair ag goil ar aghaidh, an
od rud eile thosaigh sé ag cur chogaidh ar Phádraic Sheáinín agus ag
i iú a chuid oibre agus m'anam nach mba é Pádraic an ribín réidh
i I chuid oibre a lochtú. Níor thug Pádraic aon sása dhó ar aon chaoi
ach choinnigh air ag obair. Nuair nach bhfuair mo dhuine aon sása,
deáimhan blas a rinne sé ach breith ar íochtar an dréimre agus é
- dháiraingt ó Phádraic Sheáinín go maraíodh sé faoin tsráid é, Ní raibh
ill le tada ag Pádraic nuair a d'airigh sé an dréimre ag imeacht uaidh
dptis é ag teacht anuas le teannadh, d'éirigh leis go raibh an casúr ina
láimh aige agus bhí sé lúthlámhach, bhuail sé an tslinn leis an gcasúr
auiis bháigh sé sa tslinn é agus choinnigh sin é gan a ghoil go talamh.
i)'fhan sé ar an gcaoi sin ina luí ar an tslínn nó go dtáinig duine éicint
(irt a chuir suas an dréimre arís agus go dtáinig sé féin go talamh. Is
dóighe gurb é a dhóthain a bhí ólta ag an sagart an lá sin, ach dhá maraí
bádraic Sheáinín ní chuimreodh aon duine faoin domhan gurb é an
igart a tharraing an dréimre uaidh. Cheapfadh chuile dhuine gurb éan
chaoi gur sciorr an dréimre.

Cé Chuir Dlús leis an

Tech ar na hAille
Mr chéad duine ins an bparáiste anseo, paráiste an Chnoic a thuig gur
theastaigh fecf ann le haghaidh an dream óg, b'hin é Fe Kel/y,
Fhosaigh sé dhá iarraidh i lár na dtríochaidí ach ba drocham é le tada
diarraidh mar gheall ar cheal airgid. Bhíodh sé go minic i mBaile Átha
Cliath go dtí Éamon De Valéra ag iarraidh rudaí go leor air ach ar
lidóigh ní raibh Dev in ann chuile shórt a dhéana. Bhí aithne aige ar
Devó fhíor thús na bhficheadaí agus b'fhéidir roimhe agus thugadh sé

123
na cuairteannaí air í rith na mblianta ar feadh i bhfad ina dhiaigh Bh
a charr féin aige chomh maith le talamh agus cúpla beithíoch abh, “i i
aige ar bhaile an Chnoic in aice leis an reilig. Ba mhinic leig huiil
duine éicint a iarraidh ag obair timpeall an tí agus an tséipéil agus súil
a chaith ar na beithígh. ;
Bhí Patsy Phádraic Sheáin Bhairbre Uí Fhinneadha as an Lochán
Beag agus é ina scorach fásta suas ag obair aige tráth gon tsaol; Bhí
aonach ag teacht aníos ar an Spidéal lá éicint go gairid. 'A Phágraic i
dúirt sé “bí réidh a leithéid seo go lá, tá aonach le bheith ar an Spidéal
tá dhá ghamhain le díol agam agus tabharfaidh tú soir dhom iad' "rá w
maith” a dúirt Parsy déanfaidh mise sin agus fáilte. Tháinig maidin li,
an aonaigh agus bhí Parsy aniar breá luath ar maidin, Bhí an Sagáit
amuigh roimhe “anois a Phádraic'a dúirt sé díol na gamhna ach ná tóil
aon seic, beidh mé féin soir go dtí thú ar ball beag: D'imigh le Patsy agu
na gamhna amach roimhe aige go ndeachaigh sé go Spidéal. Droch
aonaigh a bhí ann agus ní raibh Patsy ag déana aon mhaith ná ag fáil aoi
tairiscint cheart, Faoi dheireadh tháinig ceannaitheoir, cheapfainn gu
as an North é agus thairg sé an-airgead go Phaiísy agus shantaigh Pas
an tairiscint ach seic a thug an ceannaitheoir dhó. Chuaigh Paísy isteach
tigh Ti Johnny agus m'anam nach raibh drogall ar bith ar Ti i
shínseáil dhó. Cheap Parsy go raibh an-ghríomh déanta aige an phingií
is airde ar an aonach faighte orthub agus go mba mhór an gliondar;
chuirfeadh sé ar Fr Kel/y. Sheas Patsy amach i lár an aonaigh ag faireaí
E: Kelly go dtiocfadh sé aniar go dtabharfadh sé luach na ngamhna dhó
Ba gearr go bhfaca sé aniar aige é agus stop sé. Shín Paisy aige luach n;
ngamhna agus é ag ceapadh go ngeobhfadh sé caidéis gon méid a fual
sé orthub ach ní dhearna sé ach é thógáil agus é chur ina phóca. 'I:
maith an fear thú a Phádraic' a dúirt sé agus thug sé an bóthar fada ai
féin. Ní mba fear santach a bhí ann agus ba chuma leis an uair sin ac!
a dhóthain a bheith aige le cith na haistre a chur thairis.

124
 Sailm na Mallacht
ghíodh caint mhór fadó ar sailm na mallacht. Go minic dhá mbeadh
i mh daoine ag cóiriú nó ag caint anuas nó ag déana drochchaint nó
i 3cainí ar dhuine éicint deirtí go raibh siad ag léamh sailm na
i . ait air. Ní mórán seans gur thuig chuid mhór go na daoine chor ar
Hh éard a chiallaigh sailm na mallacht ach gur leagan cainte é a bhí
- hí fear ins an áit seo, fear go mhuintir Laoi, níl fhios agam cén
had ainm a bhí air, ach deir siad go mba fear léannta a bhí ann agus ní
nn Slán go na gnáthdaoine a raibh léamh ná foghlaim orthub lena linn.
Ach an lá seo ar aon chaoi tháinig argóint éicint idir é féin agus Camow
- Donsa bhí ins an bparáiste seo, paráiste an Chnoic ach faoi dheireadh
chuaigh siad an-domhain sa sárú agus tháinig olc ar Mhac Uí Laoi agus
dúirt sé leis an gCamon 'mara stopfaidh tú léifidh mé sailm na mallacht
it 'Cén chaoi a léifidh tú orm í' a dúirt an Canow 'Léifidh mé as an
leabhar ort í a dúirt Mac Uí Laoi 'an chaoi chéanna a léifeá fhéin [ “Más
iar sin é a dúirt an Canom “caithfidh muid tharainn é. Sé'n mheabhair
ad bhain na seandaoine as an scéal sin gur chreid an Canon go raibh a
leithéid go mhallacht ann agus go mb'fhiú é sheachaint.

“Tinneas Feasa
lá dhá raibh 'an saighdiúr dearg' fear g' arm Shasana ag goil an bóthar
agus é as féin chonaic sé teach aontraici bhfad uaidh agus cruinniú mór
daoine ina thimpeall. Rinne sé iontas dhó agus bhuail tinneas feasa agus
scéalta é, céard a bhí siad a dhéana ann. Ghread Jeis go bhfeicfeadh sé
céard a bhíodar a dhéana ann. Lá sochraide a bhí ann ach ní raibh an
corp tagthaí amach fós ach bhí bord na haltóra i lár na sráide taobh
amuigh gon doras agus daoine ag teacht agus ag caith sínseáil ann. Shíl
'an saighdiúr dearg' gur cluiche imeartha go chineál éicint a bhí ann.
Dheamhan blas riamh a rinne sé ach láimh a chur ina phóca agus chaith
sé féin sínseáil éicint ann. Faoi cheann tamaill nuair a bhí airgead na
haltóra ar fad bailí tháinig an sagart agus a hata mór dubh air.
Chruinnigh sé an t-airgead ar fad isteach ina chéile agus chaith sé síos
ina hata é agus bhailigh leis. Sin é nuair a Jabhair 'an saighdiúr dearg: “O
the man with the big hat a deir sé “won it all,

125
Scéalta as an Achréidh
 An Each Uisce
a cáint ar an seanmhianach beithíoch é, is dóigh nach miste cúpla
s a éa chaith ar an tine agus píosa eile gon oíche a bhaint as na capaill
i H seanmhianach. Cé ndeachaigh an each uisce? Sé'n truaighe nár
China daoine an mianach sin a choinneál ach faraor tá muid astub
Ie Bhíodh go leor scéalta fúthub ag na seandaoine gur facthas iad
ab id searraigh go moch ar maidin ag ithe i ngarrantaí arbhair
lin agus tabhairt
a gcu . ; HH
na locha nó na haibhne orthub féin nuair a d'fheicfidís
sag
acht.
luine éicint ag te ch uisce is ó m'athair féin
Ceann amháin go na scéalta faoin ea
pearnacht
eo, len anam a fuair mé é agus chuir mé an-suim sa scéal
ls taobhDé thoir go Ghaillimh a fuair sé an scéal seo mar bhíodh sé

ag déana píosaí spailpínteacht soir ann aimsir baint na bhfataí agus

amach nó go mbíodh píosa maith gon gheimhreadh caite. Is ó
chéanfhear thoir ann a fuair sé an scéal seo oíche áirneáin i dteach na
ncuart, Rinne máthair an-teanntás ar an dream taobh thoir agus théadh
súg déana áirneáin i dtigh na gcuart in éineacht leob agus ní bhíodh
úisean é féin gan scéal, ach seo é an scéal faoin each uisce mar hinsiú
ilhé féin é thoir i gceantar Leac Seoirse,
Bhí Seoirse agus é óg sa saol agus ba fear an-scafánta súpláilte a bhí
an agus bhíodh an each uisce agus a searrach ag teacht san arbhar air
ach héibrí cén sórt plean a chuimre sé air d'éirigh leis breith ar an
iéarrach agus adhastar a chur air agus é thabhairt abhaile agus é chur
ch i stábla. Bhíodh sé ráite faoin each uisce dhá bhfaigheá greim
iúrthi nár mhór dhuit í choinneáÚl i stábla go ceann lá agus bliain agus
[oireann crúití a chuir uirthi agus an uair sin go n-imeodh an fiántas aiste,
Bhí sé ráite freisin nach crúba ar nós crúba capaill a bhí uirthi mar go
raibh scoilt ina crúib ar nós bó nó caora. Chuir Seoirse chuile chaoi agus
thuile chóir ar an each uisce, Bhíodh sé dhá peataireacht agus dhá bladar,
dhá slíocadh agus dhá cíoradh istigh sa stábla agus bhíodh adhastar agus
Srian aige uirthi ag imeacht soir agus siar ar fud an chró ach faoi
dheireadh bhí sé chomh socair le aon bhromach capaill dhá bhfaca aon
duine riamh. Bhí an t-am ag imeacht ar aon chaoi agus b'fhada le Seoirse
fó mbeadh an lá agus bliain thuas go dtéadh sé ag an gceárta. Sul má bhí
dh lá agus bliain thuas chuir sé srian uirthi agus thug sé ag an gceárta í
Agus chuir an gabha foireann crúití uirthi ar nós mar chuirfeadh sé ar

129
bhromach ar bith dhá sórt, Chroch Seoirse leis í agus í ag imeacht
sásta, Chomh maith le chuile shórt eile ba an-mharcach capall a bhí .
Seoirse agus diabhal blas a rinne sé ach fáisceadh ar marcaíocht úinh
ach sin é an uair a réab an each uisce agus d'imigh sí ó smacht ar Sheoire
agus ní raibh sé i ndon í cheansú. Chroch sí san aer dá droim é agus iii
sé anuas ar leac a bhí i mbarr talúna agus marú é ar áit na mbónn
Bhailigh an each uisce léi, foireann crúití uirthí agus srian Sheoirse:
Cé go n-aireá daoine ag rá anois Leacht Sheoirse, daoine eile air;
Lough George, ach Leac Sheoirse a bhí air an oíche áirneáin úd ar inisaí
seanfhear an scéal go máthair, beannacht Dé lena n-anam agus ba mhiúi
ina dhiaidh sin agus ó shin a casadh daoine as ceantar Leac Sheoirse oin
agus chuír mé tuairisc cé bás a dtáinig an t-ainm ach ní raibh ag
fhreagra ag ceachtar acub dom, Anois a léitheoirí cuirigí féin tuairisc:

Cathú na hImeartha
Bhíodh sé ag cur síos freisin ar an am a mbíodh sé ag obair timpeall á
an gCaisleán Gearr, D'airíodh sé cuid den seandream ag cur síos a
oícheantaí áirneáin agus oícheantaí imeartha a bhíodh ann lena linn fáii
agus iad ina n-óige. Cúig fichead b'iondúla a d'imrítí ann, imirt naonmha
ach an oíche seo ar aon chaoi bhí imirt throm ann agus gan é ag goil á
aon taobh ach chuaigh sé chomh fada faoi dheireadh agus go raibh s
san an-mhaidin agus níor mhaith leob muintir an tí a choinneál ina su
níb fhaide. D'éirigh siad as an imirt agus d'imigh siad. Chuaigh seisea
acub abhaile ach sé'n áit a ndeachaigh an triúr eile síos i n-uamhair
thalúna ag imirt eatarthub féin agus glaicín choinnle faighte acub as tead
na himeartha,
Oíche Shathairn a bhí inti agus iad thíos san uamhain thalúna a
amharc an tsaoil mhóir. Choinnigh orthub ag imirt le solas coinneal pai
watch ná clog acub agus an t-am ag éalú leis choíchin agus go brách n
go raibh siad tuirseach agus gur dhúirt siad leob féin go raibh sé in am
ghoil abhaile agus a ghoil ag an Aifreann. Ach nuair a tháinig siad anío
as an uamhain thalúna bhí sé amach sa lá agus an tAifreann caillte acul
Chuaigh sé an-dona dhóibh gur chaill siad an tAifreann mar gheallara
imirt chártaí ach níor imir beirt gon triúr aon chárta riamh ina dhiaid
sin, chuaigh sé chomh dona sin dhóibh an tAifreann a chailleadh.

130
agus Polaitíocht
 Rástaí na Gaillimhe
trácht ar bith ar na rástaí amach agus amach bhí go leor eile
aí int le laethantaí na rástaí, Éirí amach mór a bhíodh ann,
thagadh an ócáid sin ach uair sa mbliain agus bhítí ag iarraidh a
Fa bhaint as. Bhítí nuaíosach ag an mbaile mór agus na sluaite rud
h iaibh le feiceál sa mbaile, Ní raibh aon ghraith agat ann le pócaí
I Bhí tiomsacht le déana le airgead póca a chur a dtoll a chéile. Dhá
i ádh chúig phunt airgid in do phóca i dtús na gceathaireachadaí
i a bheith cineál barainneach ina thimpeall bhí teacht aniar maith
a ach gan an iomarca tairt a bheith ort ná do dhá uilinn a bheith
lí anuas ar an gcountar agat agus iad báite fliuch le fuílleach na
bpiontaí. Deich bpingne a bhí ar an bpionta pórtair ag an am sin.
cheobhfá cheithre phionta fhichead ar phunt airgid ag an am sin, Bhí
liche scilling ins an bpunt agus dhá phingin déag sa scilling, sin dhá
chéad ceathaireacha go phingneachaí rua copair. Bhíodh daoine ann
ach raibh suim ar bith ins na rástaí acub ach fanacht ar fud an bhaile
mhóir ag déanú aeir. Is iomú sin bealach a bhí ann le do chuid airgid
a mhealladh uait idir na swingíng boa(ís, chairoplaies agus ag caith le
marc as an bpeíler gun agus marc a bhí dheacair a bhualadh mar
bhíodh aimhreas mór go raibh na gunnaí curtha as cor acub le
haghaidh na hócáide. Bhí sé ag cínnt ar na naoscairí a b'fhearr aon
láimh a dhéana dhóibh. S'én phlean a frítheadh amach faoi dheireadh
aimsiú a thóigeáil leathtaobhach, sin nó íseal nó ard agus d'éireodh
leat b'fhéidir corr uair.
Ní raibh aon chaint ar fáxies ná hackmeys ins an am sin, Timpeall
Páire an Aonaigh nó an Fhaiche Mhóir ní fhéadfá do bhealach a dhéana
ann ach ar éigin le jaumearmnaí nó side cars agus trapannaí agus capaill
leistí cóirthí le srian 's táclaí faoi chaon cheann acub. Úinéaraí chaon
cheann acub a glaoch amach os atd a chinn a tóraíocht paisinéaraí,
seaneire an chapaill, Cuid acub a' goil soir go Páirc a' Rása agus cuid eile
a'goil Saithil/, An chuid acub a bhí a' goil go Salrhil d'aireá a béiciúch
iad “éob a head, bob a head Salthill! nó go mbíodh ualach acub agus an
Uair sin ghreadadh leob. Bob b'hin scilling ins an seanairgead. An chuid
dcub a bhí a' goil soir go Páirc a' Rása bhíodh athrú poirt acub,
'Racecourse Ballybrit, bob a head tanner' b'shin sé pingne. Bhí an
taistir soir go Páirc a' Rása níb fhaide. Bhíodh cloigíní ar chuid go na

133
capaill agus cuid acub nach raibh. B'álainn an fhuaim agus an thaca]
lia
a bhí le cloisteáil ceol na gcloigíní agus torann chroíúil chrúití na
agus iad ag bualadh bóthair agus chuile dhuine go meidhreach sáil,
Bcaball
Ní théadh duine ná capall go Páirc a' Rása i ndeireadh an lae ó bhísin
an rása thart. Ach bhítí i rith na hoíche soir agus anoir ó lár na cathrach
go Salthill. Tithe ósta agus tábhairne oscailte i rith na hoíche, ceo] au
gleo a' goil go mullach an aeir, chuile chathú a' mealladh do chuid aithiú
uait, Ní raibh mórán carr ná tada le bacadh ná scanradh a chur ar Ha
capaill. Bhí an áit fáthub féin acub ach le fáinne agus breacadh an li
thosaíodh chuile shórt ag goil chun suimris, fuaim cheantar na gcapall
na jeantannaí agus trapannaí ag téaltú leo, na daoine ag goil chár
suimris agus a' goil a tabhairt scíth dhá gcnámha. B'shin iad an dreai
a bhí a' goil a fanacht san mbaile mór. Duine ar bith nach raibh agoilí
fanacht sa mbaile mór ní raibh le déana aige ach a bhicycJe fháil agus an
Baile a thabhairt air féin. Bícycles a bhíodh ag muintir an taobh seo
Bhíodh áiteachaí sa mbaile mór le do bficycle a choinneál slán sábháil:
dhuit, sé pingne a d'íocfá, Ní raibh aon chaint ar aon clarmper an t-aií
údan. Chonaic mé múille amháin istigh ann ach ní chuimrím ar frapuk
jaunt a bhí air ach bhí sé i ndon bóthar a bhualadh.
Ba mhinic a tharlaíodh eachtra nó eachtraí istigh ann a mbítí ag cui
síos arís go ceann tamaill air. Chuaigh Máirtín Mhicil Uí Fhátharta i
Clochar na gCon isteach lá amháin ar na rástaí agus dreáthair liom féir
Maidhc in éineacht leis. Bicyc/es a bhí acub agus bhí an mhaidin gc
bréa. Ar an mbealach síos bóthar an Tulaigh dhóibh ag déana ar ar
mbóthar mór casadh fear as an mbaile dhóibh /oe Mhaidhc Sheáin;
thugtaí air. Sheas siad ag caint leis agus d'fhiafraigh siad dhó a raibh se
ag goil isteach ar na rástaí “nílim a dúirt Joe 'go ceann cúpla uair a chloi
mar níl mo mháthair ag aireachtáil go maith, tá sí ag coinneáÍ| na leapar
agus caithfidh mé siobáil an lae a dhéana di ach feicfidh mé thoir au
Pháirc an Rása sibh faoi cheann cúpla uair a chloig:
Ghread siadsan leob agus d'fhan /oe ag stócáil ag déana siobáil ar
lae. Thugadar a n-aghaidh soir ag déana ar bhaile mór na Gaillimlv
agus ar Pháirc a' Rása. Bhí geallta, cluifí agus go leor cineálachaí imirth
ar siúl seachas rásaí na gcapall. Héibrí cén chaoi sa diabhal é fao
dheireadh céard a d'fheicfidís uathab i lár na páirce ach fear agus beit
eile agus dhá rópa caol cráibe acub agus iad casta timpeall a mhuiníl
súil reatha ar chaon rópa acub agus an bheirt acub a' tarraingt ;

134
 idh a chéile ag iarraidh é thachtadh. Bhí sé ina fwg-o-wer ceart
ghal sála báite sa talamh acub, ach diabhal feanc a bhí siad a bhaint
i dhuine. Bhí fear eile ann agus é a breathnú ar a waícl. Ba ghearr
-Thbhair sé “Time up boys. Bhog siad a ngreim agus scaoil siad lena
at labhair fear an watch aríst, “next two” a deir sé. Seo isteach beirt
i há phéineach, “alfa crown each' a dúirt fear an watch. Sin é nuair
his siadsan gur gate a bhí ann agus go raibh sé seo ag tabhairt

aúshlán nárbh fhéidir é féin a thachtadh. Níl fhios agam cén luach
a
saothair a bhí le fáil as ucht é thachtadh, nó b'fhéidir leaththachtadh
i chabhairt air, é chur anuas ar a ghlúine agus an anáil abheithi mbun a
phíobáin aige. D'fhiach an bheirt seo amach iad féin chomh maith in
liiinn agus 4 bhíodar i ndon ach ní dhearna siad aon láimh dhó,
péigean dhéibh stopadh nuait a bhí an t-am thuas, Thríáil go leor eile
é ia d uilig a' fiachaint a ngaisce ach ní raibh aon mhaith dhóibh ann,
rith an achair ar fad bhí Máirtín Mhicil Uí Fhátharta agus Maidhc
4 cogarnaíl eatarthub féin gur dóigh go raibh diabhal éicint aisteach
déanta leis na rópaí ins an gcaoi nach bhfáiscfidís nuair a thiocfadh an
iáiaingt chráite orthub. Ach nuair a fuair siad féin seans d'íoc siad
jeathchoróin agus tugadh dhóibh na rópaí. Scrúdaigh siad agus
bhreathnaigh ar na rópaí go maith timpeall a mhuiníl, ní raibh locht ná
matach ar an rópa ná ar an tsúil reatha, bhí sí i ndon fáisceadh ar nós súil
(ópa an chrochadóra, rópa Piierpint, D'fháisc siad agus luigh siad ar na
tópaí á tarraingt a n-aghaidh a chéile ach bhí sé ansiúd gan mairg gan
strómh air. Ach le linn na rópaí a bheith acub air ag iarraidh é thachtadh
cé thiocfadh go tráthúil isteach ar an bpáirc ach an fear as an mbaile seo
acub féin a raibh siad ag caint leis ar maidin Joe Mhaidhc Sheáin. Ach
nuair a chonaic sé an bheirt sheas a dhá shúil ina chloigeann agus
diabhal mórán nach ndeachaigh a anam amach thar a bhéal. Ní raibh
[hios aige beirthe ná beo ná baistí céard a tháinig orthub, nó cén sórt
cathú ón diabhal a bhuail iad, beirt a raibh sé ag caint leob ar maidin
agus iad ar a mbealach isteach ar na rástaí a déanú aeir, iad amuigh ilár
Pháirc an Rása anois agus a gcuid rópaí acub ar mhuineál an fhir seo ag
iarraidh é thachtadh. Níorbh iontaí leis an sneachta dearg ná é, an braon
abhíi mbun a choise chuaigh sé go mullach a chinn. NÍ raibh fhios aige
téard a b'fhearr dhó a dhéana, ach an chéad rud eile chonaic sé a
scaoileadh uathab na rópaí iad agus beirt eile a' teacht isteach ina n-áit,
Sin é nuair a fuair Joe seans ar labhairt leob agus ní raibh sé tuigthí fós

135
aige gur gárwe a bhí ann, 'ach cén deamhan ná an diabhal a rinne a ti fear
sin oraibh” a dúirt sé 'nó má rinne cén fáth nár thug sibh
cúbla
sailimeandar isteach faoi bhun na n-easnachaí dhó agus taobhach a chu
air: Sin é nuair a d'inis siad dhó go raibh an fear seo ag tabhairt dúihlin
beirt ar bith ar an bpáirc, nárbh fhéidir.é thachtadh. Níor tachtadh ó
aon chaoi é chúns a bhí siadsan timpeall ann. Ní raibh aon mhíniú Céait
ag aon duine cén chaoi nó cén fáth nach raibh an rópa ag fáisceadh
isteach ar a mhuineál, Ach bhí daoine ag déana amach go mb'fhéidig bur
mwscle láidir nó rud éicint dhá shórt a bhí ina mhuineál agus gurb & bh
dhá shábháilt. Bhíodh /oe Mhaidhc é féin ag cur síos arís ar eachtraí ah
lae agus ar an bhfear nárbh fhéidir a thachtadh. B'iontach uaidh Jo
breith nó breithiúnas samhlaíochta nó léirmheas a thabhairt ar rud'ár
bith a mbeadh sé ag cur síos air. “Ní raibh mé ach in mo sheasa ar Pháirc
an Rása' a deireadh sé “nuair a chonaic mé uaim an bheirt a raibh mé Ag
caint leob ar maidin, Máirtín Mhicil Uí Fhátharta agus Maidhc Cheam;
agus fear amuigh i lár Pháirc a' Rása acub agus dhá adhastar acub ai;
agus iad a' tarraingt in aghaidh a chéile, shíl mé nach mbeadh óimeadw
chloig go shaol aige go mbeadh sé ina cholainn gan cheann:

An Fhuip ar Pháirc a” Rása

Bhí ceathrar nó cúigear as na bailte istigh ar na rásaí bliain, Ní raibh
mise ann an Já seo mar ní raibh mé suas lena linn seo, bhí mé ní bóige
ná iad ach chuala mé caint ar eachtraí an lae. Bhí siad ag siúl thart agus
ag falróid leob ar Pháirc a' Rása agus céard a chasfaí leob caite ar an
talamh ach fuip mar a bheadh ag fear jawmt nó fear trap. Théis í
chailleadh chrom fear acub síos ar an talamh agus chroch sé leis an
fhuip. Bhí siad le chéile th'réis geallta a chur síos, a rogha féin go chapall
piocthaí ag chaon dhuine acub go réir mar thaitnigh fráma, toirt agus
cruth an chapaill leob. Ní raibh “io ná scil i gcúrsaí capaill rása acub ach
go réir mar a bhreathnaigh siad dhóibh, Ba ghearr gur thosaigh an rása
agus bhog siadsan suas in aice ráille an chúrsa. Seo acub anuas na capaill
sna feiriglinnte, chaon dhuine acub ag iarraidh déana amach cén chaoi
a raibh a chapall féin a coinneál a cúrsa, ach ar ndóigh ba dheacait
dhóibh iad a aithneachtáil thar a chéile chor ar bith leis an bhfothramán
luas lasrach a bhí fúthub. Ar aon chaoi rinne an fear a fuair an fhuip

136
 se aban talamh amach nach é cuma na maitheasa a bhí ar a chapall
cuil é ir a marcach, “Mo chraiceannsa ón diabhal muis' a dúirt sé “nuair
i bhi an té atá ar marcaíocht ort a tabhairt fuip dhuit ní bheidh sin
a nuair a thiocfas tú timpeall an chúrsa aríst, tabharfaidh mise í
á -fhad na n-easnaíochaí nó treasna an drama dhuit: Diabhal mórán
i sí o raibh siad acub anuas arís an dara huair timpeall a chúrsa ach
th ionga ná orlach déanta aice ach oiread le nuair a thosaigh siad.
i sé a ucht amach os cionn an ráille agus bhain sé fad as féin agus na
ail ag teacht ar nós na gaoithe Mhárta a' goil amach thairis agus
Sjohnán acub. Tharraing sé ar a chapall féin, tharraing agus dháiríre
feisin agus shíl sé í bheith aige le buille gon fhuip ach diabhal capall ná
máircach a bhuail sé. Is dóigh nár b'fhearr dhó féin a bhualadh nó dhá
mbuailfeadh bheadh freagairt le déana aige, ach bhí caith ina dhiaidh
aige féin nár bhuail. Má ghrúthaigh ceachtar acub aon gheall níor chuala
Háise é, Ar fhear na fuipe a bhíodh an cur síos, Ba mhinic a luadh ainm
agus eachtraí an fhir seo i dteach na gcuart,

Blianta na d'Tríochaidí
Lellinn tús na dtríochaidí agus mé fós a' goil ag a scoil ná gan mé sách
sean ná éirimiúil le cúrsaí an tsaoil a thuiscint bhí athrúintí agus eachtraí
stairiúil i mbéal an dorais againn ins an tír seo. Iad ar fad a teacht i
mullach a chéile istigh i mblianta beaga gearra. Ins an mbliain 1932 sea
chuaigh Éamon De Valéna agus Fianna Fáil i gcumhacht. Cuireadh
deireadh le cíos na talúna dhá chur anonn go Sasana, An margadh
beithíoch agus tráchtála a bhí ag Éirinn le Sasana baineadh craith eile
as, chuir Sasana rud a dtugaidís fárifF air ar na beithígh. Thit luach na
mbeithíoch agus diabhal tochas do dhrama a bhí le fáil orthub. Bhí
cosán dearg déanta ar na haontaí ag duine agus beithíoch. An chuid
acub a díoladh d'imigh siad ar amhrán. Stop na daoine ag tabhairt tarbh
go na beithígh, Bhí siad idir bheithígh agus bhudógaí ag imeacht faoi
chumhacht dárach, glaeigheachaí go talamh leob ag éirí ar a chéile agus
na tairbh ag búiriúch sa gcró. Trí agus sé pingne a bhí ar fire tairbh ag
an am sin, Bhí fear amháin as an áit seo Pádraic Sheáinín a bhí thiari
Lodge Chroimghlinne, dhá bhó a choinníodh sé sin agus dhíoladh sé
na laontaí i gcónaí th réis a mbreith in aois a seachtaine, Níor the, astáig|
uaidh ach an bainne dhá chomhluadar le haghaidh úsáide an tí, bain
.
im agus bláthach ach nuair a thosaigh an sariff agus a chlis ar na hag;
ní raibh sé ag fáil aon díol ar na laontaí. Bhíodh sé ag iarraidh abhi
dhá ndíol ar luach an jiire 3/6 agus bhíodh sé ag cínnt air éin féina Bhá
ach ar éigin.
Bhí an tír ag cur thar maoil le beithígh. Tugadh cineál scéim al
isteach ansin. Socraíodh suas steallaí búistéarachta agus feola ar fud h
tíre anseo agus ansiúd, aimsir an Free Beefa thugtaí air, Thóig daoine “i
cheird seo orthub féin, daoine nach ndearna aon lá búistéaracht arianj|
ach bhí airgead le déana as seo. Is go réir mar a bhí comhluadar ineú,
teach a bhí feoil le fáil. Thagadh ticéad na feola ar an bposta BO díreac|
glan mar a thagadh an 4ole, Bhí cead ag na búistéaraí seo a rogh
beithíoch a mharú, ní raibh aon bhreathnú ina ndiaidh, Cheannaig|
cuid acub chuile chineál bolgadán, crupach' conablach agus díolad|
amach thar an gcountar iad. Ar ndóigh bhí beithígh maith ina meas,
freisin ach bhí siad siúd iad féin ann. An lá a rachfá ag iarraidh do chuk
feola ní raibh le déana agat ach do thicéad a shíneadh isteach agus bh
lán a' phota gfheoil a' goil abhaile in do mhála agat. B'é a mbeatha
Neamh ceart é ag an dream nach raibh talamh ná eallach acub féin
hIdiú agus cuireadh as an mbealach go leor go bheithígh na tíre ara
gcaoi sin. Níl mé fíor chinnte anois ar bshín é 1934, ach is mar sín abh
an scéal ar aon chaoi.
Nuair a stop an Free Beeftháinig scéim eile amach agus cheannaigl
an stát chuile chineál beithíoch cuileáilte, ba chuma sean nó óg ramha
nó tanaí a bhíodar ach má bhí siúl an bhealaigh chor ar bith iontub
rinne siad an comhaireamh. Bé an praghas ceánna a chuadar ar fad dh
phunt £2 an ceann, Ní raibh fhios ag aon duine cé ndeachadar nó céar
a déanadh leob ach cumadh go sheanfhear ar an mbaile seo gur jaim:
bhíodar a dhéana dhób agus chreid sé é, Muair a bhí na cúpla goradh slí
tugthaí fúthub bhí go leor acub curtha as an mbealach agus ní raibh a
na feilíméaraí a bheith ag beathú eallach nach raibh aon bhuachtá
orthub. Níor ardaigh luach na mbeithígh arís go dtí 1939 nuair
thosaigh an dara cogadh mór domhanda. Bhí go leor daoine ag an ar
sin, go háithrid na feiliméaraí nach dtug a mbeannacht go De Valen
agus nár chuir faoi bhrí na guibhe é ach thuig an chuid ba mhó &
ndearna sé an ceart,

138
 D'fhan sé ariamh in mo chloigeann ó bhí mé in mo ghasúr tá mé
eapádh gurb é an toghchán 1932 nuair a chuaigh Dev i gcumhacht.
Jr alaitíocht te bruite an uair sin agus d'áirínn an seandream a' cur
hi “ an scéal atá mé a' goil a inseacht anois.
sios Bhíodh chaon pháirtí ag iarraidh togha na gcainteoirí a bheith acub
inisir na dtoghcháin nó mar a deiridís féin speecháil agus m'anam go
- cluais freisin. Bhí fear amháin an Domhnach seo ann a'
im go Dev agus g' Fhianna Fáil. Tugadh ann le haghaidh na
i hús Áide é. Tá mé a cheapadh nach raibh mórán dhá shórt in Éirinn má
bhraon dhuine dhá shórt ann. Sheas sé ar an gclaí ó dheas go bhóthar
at aghaidh séipéal an Chnoic, 'Seobh é anois' a deir sé “luife na fola,
Jhá'mbeadh sibh ar leaba an bháis agus in achar a n-anama iomprár
áich ar chaoi éicint sibh agus caithí bhót g' Fhianna Fáil, má chailltear
Ean mbealach abhaile sibh gheobhfaidh sibh logha iomlán agus beidh
abh sna Flaithis roimhe thráthnóna agus ach a mbeidh an toghchán
sé thart beidh sé chomh deacair duine go Chumann na nGael fháil
djus atá sé saow ball fháil in Hreann. Cuirí isteach De Valera agus
. fógróidh muid aríst cogadh ar Shasana, marcháilfidh muid suas treasna
ha hÉireann agus tóigfidh muid seilbh arís ar na sé chontae atá caillte
againn le blianta. Ní stopfaidh muid an uair sin ach oiread ach
déanfaidh muid cabhlach amuigh ar Loch Coirib déanta as adhmad
péine dhearg agus larch. Déanfaidh muid gunnaí móra, pátrún agus
ihacasamhail an ghunna mhóir ar caitheadh urchar as go ghualainn
Phádraic Labhráis as Garumna. Tiocfaidh muid anuas abhainn na
Coirbe agus timpeall na hÉireann agus tabharfaidh muid ár n-aghaidh
Soir agus tóigfidh muid Sasana. Ní stopfaidh muid an uair sin ach oiread
ách tabharfaidh muid ár n-aghaidh ó thuaidh agus tóigfidh muid an
Bhreatain Bheag agus píosa mór g'Alabain. D'fhág sé an scéal mar sin
ach ní raibh aon duine a' fáil aon mheabhair air cén fáth nach raibh sé
á goil a cur an chuid eile go hAlbain faoina smacht, Le mar a chuala
né bás an Tuairín ó thus é. Bhí sé ina cheannachóir beithíoch tráth dhá
shaol. Bhíodh sé g fhaisean aige nuair a bhíodh sé ar an aonach go
tihlaoch sé i leathtaobh ar an té a mbíodh sé ag ceannacht uaidh agus
séin chaoi a mbíodh sé ag cogarnaíl. Ní bhíodh fhios ag aon duine céard
thairg sé, a raibh a mhargadh déanta nó nach raibh. Sin é an fáth gur
lugadh Cogar mar leasainm air.

139
 Bhí sé lá amháin ar aonach an Spidéil agus bhí fear as an ihBail
Láir i gCor na Rón ann Micil Tom agus bhí gamhain aige. Ghhui,,
Cogar i leath taobh air agus chuaigh sé a' margáil leis ach ní raibh dhd
ag teacht in aice an bhéiréiste, bhí iomarca eatarthub, An dreams bhí
timpeall orthub bhí siad ag coinneál] súil orthub agus gan iad ag cloisloill
tada ach ba ghearr gur chuala, Bhí Cogar th'réis a chloigeann a ligean a,
ghualainn Mhicil Tor tabharfaidh mé trí phunt dhuit i gcogarach níor
chuala aon duine é ach Micil 7ormw féin. D'iompaigh Micil Tos thart
“tabhair póg go mo thúin i gcogar” a deir Micil. Mar sin féin
níor chúir
sé aon mhuisíam ar Chogar agus níor choinnigh sé aon stuaic,
Go dtí le blianta gearra d'fhéadfá do rogha freagra olc nó maith. 4
thabhairt ar dhuine nó do rogha ropadh a thabhairt faoi agus ní chui;
aon suim ann. Ba fear creasta díreach a bhí i gCogar. Bhí siopa mór éisc
aige thíos in aice le dug na Gaillimhe. Bhíodh sé ag díol agus a
ceannacht éisc. Tá an siopa éisc seo ann i gcónaí ag cuid éicint go chlann
a chlainne, Diabhal morán cineál breac d'ár fhás eite air nach bhfuil |.
fáil ann, más úr, saillte nó goirt atá uait.
Ach ní raibh daoine i ndon maireachtáil ar speecháil ná ar ócáidí
móra, “ní bheathóidh na bréaga na briathra agus ní bheathóidh ná
briathra na bráithre: Ba bocht an tír ag an tráth sin í, ní fhéadfadh sí
bheith ar a mhaltraid agus gan a cuid saoirse aice ach ó 1922, Bhí tús
maith curtha ag rialtas Lia Cosgrave le cur chun cinn na tíre ins ná
blianta gearra a bhíodar féin i gcumhacht. An moladh ba mhó a bhíodh
daoine a thabhairt dhóibh nuair a chuir siad ar bun an Shannon
Scherne, sin é a thugtaí air. B'shin é solas na gréine gus na gealaí a teacht
in aon sineán amháin, bhreathnaigh sé aisteach. Bhí cúshnáth agus
dlús curtha le aiséirí na hÉireann a bhí lena himpireachtaí i seilbh na
méirleach. Ní bheadh an oiread cainte thart sa taobh seo ar an
Shannon Scherne ach bhí go leor go mhuintir Chonamara ag obair
thíos ann, Bhí áit cónaí acub ann, dídean agus díon os a gcionn, deis
bruith, rósta agus cócaireacht agus iad a ceannacht a gcuid beatha ins
na siopaí thart timpeall na háite agus réitídís ansin orthub féin, Ba
Gearmánaigh a bhí i mbun agus i bhfeighil agus a' leagan amach na
hoibre agus bhí sé ráite go mbainfidís an craiceann go na siogáin, ní
raibh sórt scruball ar bith iontub.
D'airigh mé féin fear amháin a cur síos air. Tá sé básaí ó shin
beannacht Dé lena anam, Teaimín Sheáin Uí Bhreathnaigh as an mBaile

140
 Cor na Rón. Bhí sé an-óg sa saol agus é ag obair ann. 'Sé an obair
id.
bhíial r'Teaimín agus ar bheirt nó triúr
eile ag brú boogíes mhóra a
án le gainimh agus clocha. Ar ráillí mar a bheadh ráillí traenach
bhiodh!
phíodh na boogies seo ag imeacht. B'ár éigin go raibh cead agat do
: a chrochadh, líonadh agus falú éasca agus gan aon chead
nloigeann i i H hair a Afhaiohiaí,
Laúrná cónaí a thabhairt gon bhoogie. Ach scaití nuair a d'fhaighidís
chuiridís cloch ar a' ráille agus d'iompaidís an Pboogie go
“núau ainansgaídís a n-anáil. Bhíodh aimhreas maith ag an nGearmánach
sé “poogie
ib gurb iad a rinne diabhal éicint agus séard a deireadh
if (ie line Irishman laugh. Ba dheacair breith sa trap ar Teaimín ná ar
in idream a bhí in éineacht leis, Níor tháinig cumhacht ná solas ón
sJiinmon Scheime go dtí Conamara go dtí na caogadaí. An dream a bhí
auobair ann bé an chéad uair ariamh acub é ag fáil páí seachtaine. Bhí
sé ina Van Diamonds Land agus dhá fhocal nua Béarla piocthaí suas ag
Chúile dhuine acub, pay package, Shábháil cuid acub airgead ann chomh
ináith le corr phunt a chur abhaile. Ina dhiaidh sin rug na daoine amach
dna tríochaidí mar bhí mé ag cur síos ar ball beag air. Ní raibh cíos na
tilúna dhá chur anonn go Sasana, luach na mbeithígh tití agus
mairtfheoil saor in aisce. Bhí calafoirt na hÉireann i gcónaí i seilbh na
Bteataine th'réis go raibh saoirse na sé chontae fichead againn. Níl fhios
dg aon duine cén sort draíocht a bhí ag Dev ach cúpla bliain gairid ina
dhiaidh sin bhí na calafoirt meallta aige uaidh Charberlain, príomhaire
Shasana. Ach bhí sé ráite go mba fear réite a bhí in Charwberlin agus go
ndeachaigh an méid sin i bhfábhar Dev,
Bé Chamberlin a bhí i gcumhacht agus ina phríomhaire nuair a
thosaigh fifíer an dara cogadh mór domhanda. Ní mba fear cogaidh a
bhí in Chaiberlin, d'airínn m'athair a' cur síos ag an am sin faoin abairt
a léigh sé sa bpáipéar le linn tús an chogaidh. Sé'n chaint a chaith
Chamberlin agus an samhail a thug sé go Hitíer 'that wild beast that
sprung upon us. Ní raibh an cogadh i bhfad ar bun nuair a fuair muintir
a thíre féin réidh le Chairberli agus b'é Churchill a chuaigh ina bhróga,
Tory nó Conservative gon chéad scoth. Is beag nach mbíodh sé ag
scantú na ndaoine nuair a d'airídís a speecháil agus a' grágaíl ar an raidió
éag iarraidh a bheith a' tabhairt misnigh go mhuintir a thíre féin agus
Ban aon deisiú cogaidh déanta acub a chuirfeadh aon bhac ar Hitler ná
ara arm cumhachtach a bhí sé a stócáil le blianta.

1414
 Bhí sé ina scanradh dháiríre ar Churchill an uair sin go síl
feadh j
Gearmánaigh an tír seo againne a thógáil agus go mbeidís sú;
asileis i
gcluais aige. Sin é an uair a bhí méir ina bhéal aige, chaoin se
anidec
a b'fhaide siar ina chloigeann faoi go raibh na calafoirt scaoil lte uath,
acub agus iad ag teastáil go géar anois. Thug sé iarraidh na déirce Otllú
níor bh
iad fháil ar ais le chuile chineál margáil agus gealltamais ach
Dev a ghreim, Ní raibh muintir na tíre seo saor ó scáth i rithblianta,
chogaidh. Bhí faitíos ann go sílfeadh an Bhreatain na calafoirt a thá
ar ais le láimh láidir. Ní raibh aon trust as an nGearmánach ach oile
nach mbfhéidir go sílfeadh sé an cleas ceánna a dhéana le bheit
bhfoisceacht buille mhaide gon Bhreatain.
I rith na mblianta sin bhí ordú tugthaí gan soilse fuinneopaí
bheith le feiceál san oíche, Bhí sé ráite lena daoine brat go chineál aici
a bheith taobh istigh orthub “black ouf' a thugtaí air. Go deimhin ní
an oiread sin soilse a bhí i gcuid mór go na tithe mar bhí an ola gan
An dream a bhí san arm níor fhéad siad é fhágáil nó go raibh an COBaí
thart th'réis go raibh a dtéarma dhá bhliain críochnaí acub le fada. Ri
gcroí briste ann faoi nár fhéadadar imeacht agus a ghoil ag saothrú;
Sasana mar bhí neart na hoibre ann agus saothrú maith dhá réir,
Ach níl gaoth dhá séideann nach gcrochann sé an seol go dhui
éicint. B'iomú sin duine a dúirt le linn blianta an chogaidh agus
imirce ina bruith sléacht “meastú cén sórt bláth a bheadh orainn anó
in Éirinn marach an cogadh! Marach an cogadh ní bheadh an imir
mhór go Sasana, bheadh muid ar nós na bhfaoil choin ag soláthar
lón. Cé as a dtiocfadh sé? Comhluadair mhóra ar fud na tíre agus an s
go bocht gan mórán lena n-aghaidh. Bhíodh corr dhuine as an taoi
seo suas agus anuas go Bleá Cliath agus daoine ó Bhleá Cliath apu:
áiteachaí eile ag teacht gon taobh seo ag foghlaim Gaeilge, Cha
dhuine acub ag cur síos ar an mbochtaineacht agus cheal saothrú, n
shuimreas ar an dream óg go mór mhór gan obair gan airgead ach í
tréigthí ag a' saol. Go réir mar a dúirt an chuid go mhuintir Bhleá Cli;
a raibh a dtarraingt ar an taobh seo tíre, bhreathnaigh an saol sá
corrach suas timpeall orthub féin. Bhídís ag rá gurb é an port a bhí
cloisteáil ann “rol ow for revolution roll, on for revolutiort, Ach ar ndói
mar a deir an seanfhocal “i ndeireadh a gcoda a throideann na coileá
D'athraigh chuile shórt ansin nuair a thosaigh an imirce agus saothr
Sasana. B'íomú sin duine a dúirt ag an tráth sin “marach Híiffer agus
 i ús an imirce céard a bhí i ndán dhúinne anseo, Diabhal morán
i hí ar an dream a bhí dhá marú ná dhá ngortú nó dhá gcur ó
IE ú tsaoil. Mar a deir lucht an Bhéarla /f....yow f?w ajrigii Jack
SS . - sé sách aisteach freisin, ní raibh mórán saothrú ná obair le fáil
a nó gur thosaigh an cogadh. Sin é an uair a thosaigh an fíbín

i iodroms, air raid shelters agus chuile shórt dár bhain le deis
Coih, Ní raibh aon chaint ar ghanntan airgid ach ar an gcogadh a
cc achtáil, Eir óga Shasana tóigthí san arm agus curtha amach ar
Cidh na bpiléar agus an tÉireannach i mbróga Pheteir' ag déana a
. .
uid oibre dhóibh,
insan mbliain 1948 a chuaigh mise anonn agus bhí chuile shórt
imtí síos an uair sin ach bhí rian an chogaidh le feiceál agus an leagan
inta go mór mhór i Londain. Bhí cur síos le cloisteáil ann ón dream
bhí thall ann i rith an chogaidh. I rith na mblianta sin bhí arm
heiriceá iad féin curtha fúthub thall ann go mór mhór an t-airforce,
hE airports agus hostels acub timpeall na tíre agus mara raibh siad
niráilte le togha na ngunnaí móra le faitíos ionsaí ón spéir. Bhí páí agus
irhéad mór dhá íoc le arm Mheiriceá, Ní raibh aon cháll dhóibh é
áiáilt, rinne siad frolic sna puwbannaí. Mheall siad leob mná óga
ana idir phósta agus scaoilte mar bhí neart an airgid acub le caith
orthub. Chónaigh roinnt mhór g'arm Mheiriceá le cuid acub an fhad
ahlis a bhíodar ann. Bhí riar mhór go na Meiriceánaigh seo a raibh bean
úis clann fágthaí ina ndiaidh thall acub ach nuair a bhí an cogadh thart
chuaigh siad ar ais abhaile aríst an chuid acub a tháinig slán. An chuid
n'arm Shasana a tháinig abhaile slán agus a bhí pósta ag fágáil an bhaile
dhóibh, bhí scéal nuaí roimh chuid acub a raibh muirín orthub, bhí
Puncáin óga freisin ar an teallach acub agus na haithreachaí bailí ar ais
abhaile gan aon tuairisc orthub ach oiread leis an mbárdal fiáin. Bhíodh
in seandream ag rá fadó go n-imíodh na bárdail fhiáine nuair a
thitfeadh na lachain ar gor, go gcruinnídís ina scataí agus go mbailíodh
leob astub féin ach go dtagaidís ar ais aríst. Níl fhios agamsa cé chomh
[Íoe agus atá sé sin,
 Chomh maith leis an arm seasta bunaíodh an EC.A, nó an:
Éóisa
Cosanta Áitiúil, L.D.E, an chéad ainm a bhí ar an Local De/ewce
Foiee
ach baisteadh an t-ainm Gaeilge arís air. Bhí brainsí dhó ar bun inchuil
cheantar ar fud na hÉireann idir an tuaith agus an baile mór. Bhí binse,
a
dhó anseo ins an gceantar seo. Í seanscoil Shailearna a thagadh
daoine le chéile, thagadh oifigeach ón arm amach as beairic na Rinn,
As. & as H : nua é:
Móire ó am go ham ag múineadh drill an airm. Bhí rifles agus piléi
agus bayonets tugthaí gon dream a bhí sách traenáilte, bhí siag á
m'athair féin. Ní fhágtaí ag an dream ceánna i gcónaí iad, bhítí dhá
n-athrú thart le mar bhíodh daoine dhá dtraenáil agus le mar d'fhéidh
braith orthub agus iad a first, 'Buíon an Chnoic' a thugtaí ar an drean,
a bhí sa gceantar seo ó abhainn Chroimghlinne go habhainn an Chnoi,
cé go raibh corr dhuine ann ón taobh amuigh, dream nach raibh AR.
sásta i measc a muintire féin, Ní raibh aon cháll dhuit a bheith ocht
mbliana déag má bhreathnaigh tú go raibh tú in don d'áit a choinneal
;
ach chuirfí faoi mhionna thú más sean nó óg a bhí tú,
Liostáil mé féin nuair a chuala mé nach raibh aon bhacadh dhá chur
faoin aois agus go leor eile nach mé. Ba eachtra mór míllteach ar fad gon
dream óg é. Bhíodh cúrsaí coicíse traenála ansin ann istigh ar an Rinn
Mhór. B'iad an dream óg ba mhó a théadh ar na cúrsaí seo. Rinne mé fáin
dhá chúrsa istigh ann. Ní chuimrím cheart cé na blianta iad féin ach san
earrach a rinne mé cúrsa amháin acub agus sa samhradh a rinne mé an
cúrsa eile agus chomh tráthúil leis an saol bé aimsir na Rásaí a bhí ann
agus diabhal am ní b'fhearr. Bhíodh Colm a' tSeaimpín agus Cóilín Ó
Maol Chiaráin san Arm Seasta ag an tráth sin agus siad a bhíodh ag
freastal sa gcook house. Bhíodh sé ina dheifir dhearg orthub a' glanadh
suas th'réis a' dinnéir go dtéidís amach ar na rástaí. Ach níl fhios agam
cén chaoi a ndearna siad teanntás orm féin ach d'iarr siad orm láimh
cúnta thabhairt doíbh ins an gcook howse agus an glanadh suas agus an
sciúradh a dhéana. Chaith siad go maith liom ann, ní raibh ceilt ná
spáráilt ar thada acub. Sílim gur as Tír an Fhia Colm a' tSeaimpín agus
as Iorras Aithneach Cóilín Muikerrins. Is cuimreach liom go raibh Padój
Mhait as Doire Choill in éineacht liom ann ar cheann go na cúrsaí
Máirtín Ó Nuadháin Cor na Rón, Tomás a' Bhreathnaigh Scailp an Chail
Mhóir, na hAille agus Seáinín Johnwy Bán Ó Coistealbha Baile an
Domhnalláin agus Festy? Coníow. An cúrsa a rinne mé sa samhradt
théadh Tomás a' Bhreathnaigh beannacht Dé le n-anam agus mé féir

144
 ch aEan gCoirib, bhíodh báid le fiíreáil amach ann, Iomróir maith
i 'romás mar bhí cleachtadh ar churrach agus ar iomra aige ach
is ige ar aon mhaide rámha ariamh go dtí sin ach bhíodh Tomás
úhúnadh ach idir an Choirib agus na báid agus na rástaí, 4ril/ an
cu goil amach ar Íorries an airm agus do rifle agat, amach ar an
Cr hE lá cleachtaidh ag scaoileadh le sprioc mharc a bhí isteach in
i aidh bruach mór. Dhá mbeadh duine ann nach mbeadh aon aimsiú
Ch féin aige bheadh an piléar báite sa mbruach mór ard, ní raibh aon
lonlúirt ar dhuine ná beithíoch.
“Tuí lá a bhíodh rásaí na Gaillimhe ann ag an am sin. Thugtaí am
dhúinn í lár an lae le ghoil amach sa mbaile mór agus ar pháirc na rástaí.
ar ndóigh bhí oifigí an airm iad féin ag iarraidh a bheith amuigh. Ní
ibh Gaillimh an-mhór ag an am sin ach bhreathnaigh sé chomh mór
|. Vfoscow dhúinne. B'é an chéad uair ariamh againn ar pháirc an rása
i aptís an chéad uair ariamh a chonaic muid rása capall ná capall rása,
chilmuid nach gcónaídís níos gaire ná Contae an Chláir, Bhí na
scú[jghlacadóirí thuas ar ardán ag cur a mbundún amach, slócht agus
nioblach ar chuid acub, clár mór míllteach suntasach crochta go hard
án aer ag chaon cheann acub agus ainm chuile chapall dhá raibh le
bhéith sa rása scríofa síos air agus an geall a bhí a goil le gach capall.
Bheathú ag baint leob, is maith éasca a d'fhágfaidís méarachaí dóite
lat agus poll ar do phóca agus ba mhinic a d'fhága. Fuair mise tuairisc
aridhá chapall a raibh cáil mhór orthub, Ní chuimrím ceart anois cé
aoi a bhí ar an nGalway Plate, nó cé acub a bhí ar rása éicint eile ach
lor chuir ceachtar acub a gcroí agus a n-anam ann. An Goidew
souvehir a bhí ar cheann acub agus an Grípmer ar an gceann eile, Níor
chaill mise morán leob ar aon chaoi leathchoróin an ceann a bhí curtha
óBam orthub ach ní morán thairis a bhíodh an chuid ba mhó go na
fnáthdhaoine a chur ag an tráth sin gon tsaol mar bé do chloch neart
Imá bhí tú ag fáil deich scilleacha sa ló agus daoine go leor ag obair faoi.

aint a chaití faoi dhuine a ligfeadh a chuid uaidh go fánach agus go dtiocfaidh duine
ini chuid agus gan é ag dul dhó, bhí an té sin dulta i mbróga dhuine eile,
-Téstie Ó Conluain as an Spidéal an ceoltóir clúiteach.
 Aimsir na Dá Thaobh
Ach oiread le amsir an Drochshaoil b'fhearr le go leor daoine déair
a dhéana ar aimsir na dá thaobh nó aimsir an Chogadh Catha,
bheith dhá sheadú, Ní raibh siad ag iarraidh an láinné a thabhairta,
Bhíodh eachtra amháin a mbíodh caint sa teach seo againne air ,
mo mháthair ba mhinicí a tharraingíodh anuas é dá mbeadh iú
áithrid istigh againn agus an uair sin chaithfeadh m'athair é féin ó h
a' scéalaíocht. Le linn an Chogadh Cathartha le taobh na bPoblachíúii
a bhí m'athair agus mo mháthair chomh maith. Bhíodh na Pobjachtai
ar a dteitheadh ó áit go háit agus an dream eile na Sfáiers sa tóir oith
agus iad ní ba deisí agus níos eagraí agus níos armáilte,
Ach ar aon chaoi, bhí sciobóilín beag síos ó tigh mo mhuintí, th
bhí dream Poblachtaigh th'réis cosamar seachtaine a chaith ann ar.
gcúlráid agus iad isteach agus amach sa teach seo againne. Bhí ceath
acub ann, Cóil Toole nó Cóil Choilm Mháirtín as na hAille, Jeaic Seoig
Ó Cualáin Lochán Beag, Míchae/ John Bheartla Uí Fhátharta as nahA
agus Séamus Bheartla Shéamuis Ó Cualáin as an Teach Mór, Nuaíral
suas le seachtain caite acub ann d'imigh siad agus thug siad a n-aghai
i dtaobh éicint eile. Ní raibh siad ach díreach imí nuair a tháinig Íloruaí
Staters at a dtóir agus isteach sa sciobóilín leob ach bhí sé sin fuar falai
bhí an chosúlacht ann go raibh lonnú le scaith ann, Chuaigh siad isle;
tigh mo mhuintir ansin agus chuir siad an teach trína chéile mar glw
go dtug siad dídean dhóibh. Ba scéala spíodóireachta a bhí ann go rai
an dream eile ar a gcaomhniúint féin ann, Bhí gunna ag m'athair t
bhí fhios ag na Staiers go raibh agus d'iarr siad air an gunna a thabh;
suas dhóibh ach níor thug. Ach mara dtug, thug siadsan tuairteáil dhe
go dtabharfadh sé suas le scanradh agus faitíos é, Chuimre sé go ma
air féin dá dtéadh sé ag tógáil an ghunna as héibrí cé raibh sé i bhfal;
aige go mb'fhéidir go gcaithfeadh siad ar an spota é agus go ndéarfa
siad go raibh gunna ina láimh aige agus go raibh siad féin i gcontúirt, A
nuair a bhí gach a raibh sa teach leagthaí agus curtha trína chéile ac
chaith fear acub urchar as riffe agus chuir sé amach trí mhullach an
agus d'imigh siad an uair sin. B'fhada a chaith cása an philéir thiat
teach againn agus muid ina ngasúir. D'áithnigh mo mhuintir go ma
an fear a chaith an t-urchar, Austiw Pheadair Eibhistín as an mBántal
thiar ar an Tulach an fear a chaith an t-urchar. Go Meiriceá a chuaigt

146
 hiaidh sin agus má thug sé aon chuairt abhaile níor cloiseadh é.
é adh an scéal a bheith i bhfad ní ba mheasa dhá dtiocfaidís lá nó
. Lóimhe sin mar bhí na Poblachtaigh armáilte. Níl mé cinnte
go
k
lach éa rd a bhí acub ach bhí German mauser ag fear amháin acub
- níl baol ar bith nach gcaithfeadh siad sul má thabharfadh siad
i h agus bhí caith ina dhiaidh acub go raibh siad imí le luíochan a
an Sh d'íocfadh mo mhuintir go daor an uair sin as. Th'réis an
Sopadl. h Cathartha is go Meiriceá a chuaigh formhór na bPoblachtach
á Staters agus an méid acub a d'fhan sa mbaile chaith siad chuile
a sa gcloigeann agus déanadh dearmad ar an méid a bhí caite. Cén
Oh ach ndéanfaí, ná raibh siad ina gcomharsannaí riamh ag a chéile
ip gur tharla an deighilt,

Máirseáil go Gaillimh
(linrím ar an lá go maith ach níor thuig mé céard a bhí suas. Máirseáil
mhór a bhí ar bun an lá seo an t-am a ndeachaigh De Valera i
JcUimhacht i 1932, Chuaigh an t-uafás go deo uilig daoine as an taobh
“uo tíre a máirseáil isteach go baile mór na Gaillimhe. Ar ndóigh bhí
as chuile thaobh gon chontae ann chomh maith leis an gceantar
so; Ní raibh mórán carrannaí nó wotors ann an tráth sin. Ar chapaill
ahlis go shiúl cos a chuaigh siad ann, Ní chuimrímse ach ar cheathrar a
chuaigh ann ar chapaill ach ar ndóigh ní raibh sé taobh Jeis an méid sin.
Séo iad anois an ceathrar a gcuimrímse orthub, Maidhc 7orw Phatsaí Ó
[Jaitheartaigh as Bóthar an Tula Fhada, Jo Phádraic Sheáin Bhairbre
() Finneadha, Pádraic Learaí Ó Finneadha [filí] agus Beartla Mháirtín
Bheartla Ó Cualáin as an Lochán Beag uilig. B'é Beartla Mháirtín
Bheartla an duine ab óige go na marcaigh. B'í capall m'athar a bhí ag
Deartla Mháirtín Bheartla mar bhí na dá dhream an-mhór le chéile,
Miar a dúirt mé ar dtús níor thuig mé ceart céard a bhí ar bun an lá sin
ch go gcuimrím ar an gcapall agus í feistí amach lena cuid ribíní anuas
chlár a baithise, an buí, an bán agus an uaithne agus gan í ag déana
oll suimreas ceart ó cuireadh na ribíní uirthi, 'Sé an chaoi a raibh sí ag
dimhsa lena cosa tosaigh dhá ngreadadh faoin talamh ach faoi
dheireadh d'imigh sí féin agus Beartla as amharc síos an bóthar. Níl

147
cuimre dhá laghad agam cén sórt duine a bhíi m-athair an lá sin;nil
la
chuimre agam ach oiread ar Bheartla mar bhí mé an-Óg sa saol
ág.
tráth sin ach tá cuimre mhaith agam ar an gcapall
agus ar an eacht,
Istigh sa mbaile mór ansin a bhí an teacht le chéile ag na
slúai,
máirseáil timpeall na cathrach, Bhí banna ceoil dá gcuid féin ag Bui
an cheantair seo. Bé Seán Mór Ó Cualáin nó Seán Mór mara tuglaí,
as Baile an Tigh Móir a bhí amuigh i dtosach an tslua agus b'aira bhí
droma, Sé'n sórt droma a bhí aige ceann go na seanbhoscaí fala taeal
déanta as plywoo4d éadrom. Bhíodh na seanbhoscaí sin timpeallsj
throigh ar airde agus dhá throigh ar fhad agus ar leithead. I mboscaí i
sin a thagadh an tae ag na siopaí san am agus go ceann bljiant;i
dhiaidh, Líonadh an siopadóir ar ais í málaí páipéir an tae go éir
mheáchan a d'ordaigh an cuisliméar é, Ach ar aon chaoi, bosca már
a bhí mar dhroma ar Sheán Mór agus dhá mhaide bheaga aige d
bhualadh agus ag baint torainn as, Ach bhí Stiofán Seoighe as an Loch
Beag ann agus bhí sé cheapadh nach raibh Seán ag baint a dháth;
macalla as an mbosca ach casadh maide nó clár ar an tsráid leis ál
diabhal blas a rinne sé ach tarraingt ar an mbosca go gcloisfí timpeall
cathrach é, Ach bhí an oiread uafáis an diabhail air agus ní hé an bá;
a bhuail sé chor ar bith. Treasna ar íochtair an bhoilg a bhuail sé $
agus diabhal mórán nár leag sé é ach ní raibh fhios aige féin fós nac
an bosca a bhí buailte aige, Nuair a bhí an buille buailte aige chuir
glaoch as 'wup the Republic a dúirt sé, “Lp ag an deamhan agus ag
diabhal anois ort” a duirt Seán “ní bhuailfeá túin bó le sluaisaid'

Roibeárd Clements
B'as Cill Dara Riobeárd Clernemts agus thosaigh sé ag teacht gon tac
seo tíre timpeall lár na dtríochaidí an chéid seo caite ag Íoghla
Gaeilge. Tigh Pheadair Philipe Uí Chualáin i mBaile an Tigh Mhóir
chéad áit ar chuir sé faoi ar lóistín. Ní fhéadfadh sé a bheith ar lóis
in aon teach ní b'fhearr ná ní ba Gaelaí agus ba dhá réir sin a bhí
baile ar fad maidir le dea-chainteoirí bhí siad ann. Bhí seanchas a|
sean]eagannachaí cainte acub a bhí goil siar chomh fada le aimsir Fh

148
Pádraic Learaí Ó Finneadha filí an Locháin Bhig
Mhic Cumhail agus níl aon lagachan fós ar an nGaeilge ar fud áilbh
sin, D'fhoghlaim Roibeárd Gaeilge agus canúint Chonamara, Ei
ard a bhí ann, cheapfainn go raibh sé os cionn sé troigh, Roibeaí, dh
a thugtaí thart anseo air. Ba dream an-saibhir a bhí ina mhuin
'Tóigeadh ina Phrotustúnach é mar b'shin é an creideamh abhí a
mhuintir. Mianach tiarnaí talún a bhí sna glúnta a tháinig roimhe: bi
sé féin go mba cuid go threibh Lord Leitrim iad ach níor aonla
seisean ariamh leob agus níor thug sé tada gon dualgas leis, D'athiia
sé isteach ina Chaitliceach luath go maith i dtús a shaoil agus h
thaithnigh sé sin lena mhuintir. Ansin i dtús na gceathaireachadarn,
a thosaigh an IRA ag eagrú faoi rún liostáil sé féin isteach leob, Bhí,
cineál aimhreas i gcónaí ag daoine go raibh sé isteach leob achí
thrácht sé riamh orthub agus níor iarr sé ar aon duine liostáil iste;
leob. Ba fear mór le foghlaeireacht é.
'Thagadh sé isteach sa mbaile againne ar cuairt go minic agiis
iarraidh iasacht an ghunna ar m'athair agus d'fhaigheadh sé uaidh
fáiltiúil é agus mara dtugadh sé ar ais go slán sábháilte é ní lá
maidin é.
Ach sul má tháinig sé gon taobh seo tíre chor ar bith bhí
foghlaim dlí. Abhchóide ba ea é agus bhí sé an-léannta. Ach lelinnd
bheith istigh leis an IRA agus iad ag obair go tréan, tóigeadh iad'á
caitheadh isteach sna campaí géibhinn thíos i gCill Dara iad “
caitheadh isteach Roibeárd é féin. Déanadh príosúnach istigh
chontae féin dhó. Thuas i gClochar na gCon tigh Phádraic Mhóir
Fhátharta a thóig na gardaí é. Bhí ardmheas ag na gardaí air mar ní ra
sé ag cur isteach ná amach ar aon duine. Ach le linn iad a bheith c
cheistniú d'fhiafraigh siad dhó a raibh mórán eile ins an ngluaisea
ach sé'n freagra a thug sé “án oiread agus a fuair sibh; Cuid go na gar
féin a d'inis an méid sin mar níor dhúirt Roibeárd féin oiread agus [ó
faoi rud ar bith d'ár tharla ins an am sin. Bhí sé an-rúnmhar, Níor mh
dhuit fios a bheith aige ar choir do chrochta ach ní raibh aon duin
goil dhá chloisteáil,
'Th'réis a theacht amach as na campaí géibhinn dhó thosaigh s
teacht go Conamara arís agus ag caith go leor dhá chuid ama a
Chaith sé píosaí móra a fanacht tigh Tor Phatsaí Uí Fhlaithearta ál
Lochán Beag. Ba teach é tigh Toy Phatsaí a raibh fáilte roimhe ch

150
 Pádraic Mór Ó Fátharta Clochar na gCon chun tosaigh agus
Roibeárd Clements taobh thiar dhe,

Ohliine ann, Bhí sé ina theach áirneáin agus ina theach seanchais agus
i iiheil sé sin go Roibeárd,
San aimsir dheireadh bhíodh sé ag cur faoi tigh Phádraic Mhóir
i Fhátharta i gClochar na gCon teach eile a bhí oscailte fáiltiúil. Bhí
airt locha ina thimpeall ansin le bheith ag iascach agus fairsinge dhá
oir le bheith ag toghlaeireacht, na dá chaitheamh aimsire ab fhearr leis.
híodh sé isteach agus amach sa teach seo againne mar bhí muid ar an
iabóthar céanna agus níor thrácht sé riamh ar na cámpaí géibhinn ná
UÍ ar bith gon tsórt sin, Ní mba fear é a raibh go leor le rá aige mara
inDeadh an-eolas aige ort ach bhí sé an-dílis. An dream as an taobh seo
dáistrigh go Cill Dara ar malairt góltais in earrach na bliana 1958
il nuair a chuala sé go raibh siad athraí síos thug sé cuairt orthub go
léadh sé a raibh chuile shórt ag imeacht ceart dhóibh nó ar
hastaigh aon chúnamh ar bhealach ar bith uathab. Thairg sé an méid
Níor phós sé riamh agus b'fhurasta dhó bean fháil.
Beannacht Dé Íen anam, níl mé cinnte cén bhliain a bhásaigh sé
hcheapfainn gur am éicint sna nóchadaí. D'éirigh sé as a bheith ag plé
lligo gairid th'réis dhó a theacht amach as na campaí géibhinn,
 Politics is a Gaee
Fanfaidh cainteannaí áithrid in do chloigeann go brách má
chlóise
tú ón duine ceart iad agus meas a bheith agat air. An t-am a raibh n
Sasana bhíodh fear as Port Omna ag obair in éineacht liom, Bhí sé "il
shine ná mise ach bhíodh píosaí móra cainte againn eadrainn éin
síos dhon
cíoradh cúrsaí an tsaoil. Lá amháin bhí sé ag cur
sheanfhear as a bhaile féin, seanfhear éirmiúil arbh
fhiú cluai;
thabhairt dhó. Chaith an seanfhear seo anois tús a óige agus an chú
a b'fhearr dá shaol ag leanacht suas polaiteoirí ach ní chuimrí
m. ai
ceart cén páirtí nó cén taobh a raibh sé leis, Ach amach san ain
dheireadh chaith sé in aer uilig é agus níor bhac le ceachtar acub; a
séard a déarfadh sé 'po/ifics is 4 game: Caint chiallmhar. Meastú d
mbeadh sé beo inniu céard a bheadh le rá aige. Chuirfeadh se aba;
eile leis agus ní abairt ghearr ghiorrtach í ach oiread ach abairt ii)
mhíllteach fhada, abairt a ghófadh as seo go dtí an ghealach,
Na polaiteoirí a bhí ann le linn dhom a bheith im óige bhíóil
chomh dílis gon tír agus go n-oibreoidís in aisce nó ar bheagán acjí
polaiteoirí atá anois ann ní oibreoidh siad gan 200,000 Euro agus is
cur faoi ndeara go dhream atá ag saothrú i bhfad níos lú gearradh:
cnáimh. Níl aon náire orthub ná níl aon dílseacht iontub, i

152
Scéalta agus Seanchas
na hImirce
 i

i
i
I
i
.
as

An scéalaí ina óige i Sasana ag tús na gcaogadaí.

 Oícheantaí ÁAirneáini
Lincolnshire Shasana
mé ag goil amú bé an 30ú lá go mhí Deireadh Fómhair 1948
var bhfuil
S dfhág méan baile Clochar Locha agus achuaigh mé go Lincolnshire
Shasana 48 obair i mbeer factory i mbaile nach raibh an-mhór a
i duugai dís Brigge air i Lincoinshire, Ní i mBrigge féin a bhí mé ar lóistín,
bhisé sé nó seacht go mhílte as láthair amuigh faoin tír, áit uaigneach
co maith a bhí ann, feilfiiméaraí móra agus na tithe i bhfad óna chéile.
Saibh é anois 1948 atá mé a' rá. Ní raibh sé chomh huaigneach sin
Dlanta gearra roimhe sin mar bhí aerodrorn mór ag na Meiriceánaigh
nú i rith an dara cogadh mór domhanda a chríochnaigh trí bliana
úimhe sin, Na hostéis a bhí ag na Meiriceánaigh ann i rith na mblianta
uin bánn anois a bhí muid ag cónaí, Bhí na rumawwys le feiceál ansiúd
lós go [ollasach ach iad tréigthí. Bhí cosúlacht na nd4óollars fós ar an
lifel, Bhí siad déanta dháiríre agus siúntáilte dhá réir. An canícen é
ion bhí sé ansiúd go díreach glan ar nós mar a d'fhág na Meiriceánaigh
ina ndiaidh é. Bhí an bar é féin ann gan aon athrú curtha air, countar,
júird, cathaoireachaí agus foramnaí agus stólta. Ní raibh aon údar
lamhsáin againn agus thugadh busannaí ón fosfe/ muid go dtí an
uitfory agus ar ais arís nuair a bheadh an shí/f críochnaí. Bé an tuairim
abhí agam agus mé fágáil an bhaile gur mheasa dhuit a bheith ag obair
lioi Shasanach ná an diabhal as Ifreann ach ba ghearr go bhfuair mé
mach dhom féin é, dream deas istigh ina dtír féin iad agus is furasta
oibriú fúthub, sin é a dúirt chuile Éireannach dár oibrigh leob.
An chéad shiff a d'oibrigh mé ann, mighí shil a bhí ann. Ní raibh an
obair trom ach bhí teas a diabhail mhóir ann, pwl? te bruite, is beag nach
bplúchfadh an ghail thú agus púir ag éirí aisti. An /orerwa a bhí ar an
iírlár sin tháinig sé go dtí muid ó dhuine go duine agus d'fháiltigh sé
túmhainn agus chuir sé é féin in aithne dhúinn, Sydwey Bell, Ach nuair
bhí chuile dhuine curtha ina cheann posta féin aige bhíodh sé ag goil
UJuirt go dtí muid ó dhuine go duine agus dhéanadh sé píosa beag cainte
je chuile dhuine, Tháinig sé go dtí mé féin agus d'fhiafraigh sé díom cén
bháirt g'Éirinn ar b'as mé, D'inis mé dhó ach nuair a dúirt mé leis go
Ihbas Gaillimh mé b'é an chéad cheist a chuir sé orm a' raibh fhios agam
é raibh Inis Oirc. D'inis mé an fhírinne dhó, nach raibh mé ann ariamh

155
ach go raibh fhios agam cé raibh sé. Thosaigh sé ag caint an Uait sí
raibh beirt fhear go shloinne Cfoonam as Inis Oirc a bhí in ais; i
ar navy Shasana i rith an chéad chogadh domhanda 1914.1.
éacht|
S abú
cur a dtuairisc sin a bhí sé ach ní raibh aon eolas agam dhé;
Feicth,
dhom gur dhúirt sé gur Pafrick a bhí ar fhear acub ach nil
fíorshiúráilte anois dhó sin, mar tá na blianta iad féin i ndon meáih)
agus dearmad fhágáil ar intinn dhuine, ach níl barúil ar bith agá,
t-ainm a thug sé ar an dara fear, Bhí gean aige orthub ar aon cháoi
a,
ba mhór a thabharfadh sé ar iad a fheiceál arís, Chaon tríú seachtaí
bhíodh muid ag obair ar an oíche mar bhíodh trí shifí ann ocht hu,
chaon shil.
San am nach mbíodh muid ag obáir san oíche bhíodh muid iste;
agus amach ar cuairt ag a chéile mar bhítí sa mbaile. Rinne hu
teanntás ar a chéile an-éasca, B'as Dún na nGall, Ros Comáin, Gaillir
Ciarraí agus Luimneach an dream ba mhó a bhíodh timpeall or,
raibh aon Ghaeilge ag ceachtar acub ach an méid a bhí ann
Conamara ach ní dhearna sé a dhath difríocht, fear amháin acub ar;
chaoi b'as an Trá Bháin [ceantar na n-Oileán| é Cóilín Walsh, Is nu
a thagann sé isteach i mo chloigeann. Fear barrúil a bhí ann agus,
chuile chineál scéal aige. Chuala mé scéal amháin aige agus ní imeg
sé as mo chloigeann go brách An Chailleach Bhréan. Tá sé scríofa;
agam ar aon chaoi agus beidh sé istigh leis an mbailiúchán seo lá éi
le cúnamh Dé, Chuala mé gur bhásaigh Cóilín ó shin beannacht D
n-anam agus chuala mé go raibh sé ag cur mo thuairisc roinnt blia
ó shin, Beidh scéal Chóilín le cloisteál aríst le cúnamh Dé ach ní mé
go mbeadh sé curtha i ndiaidh a chéile chomh maith agus a d'inis Có
é ach gó mé chomh gar dhó agus is féidir liom. Bhí fear eile ann
mhuintir Wallace ach ní féidir liom cuimriú go baileach cruinn &
cén baile ar bas é sin agus bhí Jiw Phaday Bolustrum as Baile
hAbhann ann. Tá fhios agam go raibh triúr nó ceathrar eile freisin;
ach tá dearmad déanta agam ar a gcuid ainmneachaí.
Oíche amháin dhá raibh muid ag déana airneáin agus muid ag
síos ar scéalta siógach, cumhachtaí sagairt agus mallachtaí sag;
Béarla anois a bhí ann an oíche seo a bhfuil mé ag goil a cur síos
B'iomú sin scéal a bhí tarraingí anuas ann ach chuala mé scéal
inseacht ag fear as Ciarraí as Cnoc na gCaiseal. Chomh fada siar a
is féidir liom cuimriú tá mé ag ceapadh nach raibh sé i bhfa

156
 can Luimnigh nach raibh eatarthub ach an tSionainn. Pairrickk
s bhfair ach b'fhéidir ná cheart dhom a ainm a inseacht chor
aille ur síos ar aimsir an Chogaidh Cathartha a bhí sé, Déanadh
I
Tn
imhra in chuile áit in Éirinn. Tharla an eachtra seo ina
agus d'inis sé é go réir mar a chuala sé féin é, Bhí na daoine
a bail gus na bailte deighilte scoiltí ina dhá gcuid, Bhí an fear seo
iiiFa 1 sé agus é teacht ón bportach tráthnóna breá agus cruib
- he an gcapall aige, Poblachtánach a bhí ann, fear pósta agus
— ii Mar a chloisfeadh na Free Sfafers go raibh sé a' teacht an
- tháinig siad i lorraí faoina choinne, amach leob agus
tugadh
aidh na rífles air, scaoileadh piléar agus maraíodh é, Bhí dréin ag
le taobh an bhóthair agus chaith siad é féin, an carr agus an capall
ach sa dréin agus d'imigh leob an uair sin. Scaip an scéal ar an
iúnte boise agus tugadh scéal gon tsagart. Bhíodh buachaill ag an
suilt chomh maith le capall agus jawmt. D'imigh sé féin agus an
achaill ar an jainr le luas lasrach agus d'fhógair sé ar an mbuachaill
ID Athabhairt di go ndeachaigh siad go dtí an áit a raibh an fear marbh.
i luith an sagart é féin go léim anuas gon jawmr ach d'fhógair sé ar an
mhitichaill coinneál air díreach ach ar chraiceann a chluaise gan
iúúthnú ina dhiaidh, Choinnigh air ar feadh píosa ach ní mba beo é gan
neathnú thairis siar agus bhí an fear marbh an uair sin ina sheasa suas
aghaidh ar an sagart ach díreach ag an bpoinnte sin ar leag sé
ár an bhfear a bhí th'réis éirí chonaic sé ag titim arís é ach choinnigh
ge breathnú roimhe agus ag tiomáilt ina dhiaidh sin nó gur ghlaoigh
aagart ar ais air. Má d'éirigh sé an dara huair ní raibh fhios ag
Dúachaill an tsagairt é. Sé'n mheabhair a bhí an buachaill a bhaint as an
béal go raibh an sagart ag iarraidh caint agus eolas éicint a bhaint as an
bhfear a bhí marbh.
D'imigh sin ann féin go dtí an Domhnach dár gcionn ach rinne
in sagart seanamóir uafásach amach gon altóír. Diabhal mórán nár
thuir sé an altóir óna chosa, scanraigh sé gach a raibh ann faoin
bhfeall agus an dúnmharú a déanadh san áit. Chuaigh sé chomh
ioimhin ins an gcaint agus go mb'éigean gon fhear a tharraing an
jiiiger agus a rinne an marú siúl] amach os comhair an phobail.
Alatach sin ní bheadh ann ach aimhreas cén fear a rinne an marú, Bhí
loileor eile scéalta ann le linn áirneán na bliana sin ach b'shin iad na
(áiscéal ba mhó ar chuir mé suim iontub.
 Stócáil Faoi Chomhair na hImirce
Ní focal nuaíochta í an imirce sa tír seo. Tá an imirce ann lena di;
anta: ac
ghéaraigh sí go mór nuair a thosaigh an cogadh mór deireanac
hi 193
D'oscail na geataí isteach go Sasana mar theastaigh lucht oibr e
uatha
Ní raibh aon obair ins an tír seo ach án fíorbheagán, Bhí muirín mh,
i bhformhór na dtithe gus gan tada dhóibh ann. Nuair a cloiseadh i
raibh obair le fáil i Sasana agus saothrú maith dhá réir b'fhada leob,
raibh siad imí. Ní raibh sé an-éasca ag daoine as ceantrachaí
áith
imeacht, bhí an-bhacadh curtha ort má bhí obair le fáil agatiid
cheantar féin, Ní raibh sé an-éasca imeacht as an gceantar seo apáin
thart anseo mar bhí an Comhairle Contae ann ag baint mhóna th.
theastaigh fir oibre uathab le móin a bhaint agus a shábháilt chóin
maith le bóithrí a dhéana isteach ar na portaí. Theastaigh an mháin;
géar ar fud na tíre mar ní raibh aon ghual ná ola ag teacht isteacl
Bhíodh subrarines na Gearmáine ar fud fharraigí an domhain agus iú
ag cur na longa agus na mbáid go túin poill, Báthadh an t-uafás acj
agus tháinig roinnt slán, Ní raibh seans ar bith mórán go dtiocfaidís slá;
Soithigh agus longa Mheiriceá agus Shasana a bhí uathab ach báthad
cuid mhaith báid eile freisin más i ndearmad é nó nach ea, Ar aon cha
b'shin é an t-údar gur theastaigh an mhóin, Chomh maith le baca bheil
ar dhaoine í gceantrachaí áithrid bhí an ghreim céanna ar an dreama
san arm, Béigean dhóibh fanacht ann th'éis a dtéarma a bheith thu;
acub, theastaigh na saighdiúirí ar fhaitíos go ndéanfaí aon ionsaí ó
taobh amuigh orainn, Ag an am sin ní raibh aon trwsí mhór nae
bhféachfadh Sasana lenár gcuid calatóirt a thógáil le láimh láidir. Bhí;
t-aimhreas céanna gur rud é a dhéanfadh Hit/er le bheith suas leis a
gcluais ag Sasana ach ar aon chaoi níor tharla sé, I rith blianta a
chogaidh freisin agus an mhóin dhá baint isteach i lár tíre chuirtí amac
an t-arm iad féin ar na portaí ag sábháilt na móna. Bhí fir óga as an taol
seo ins an arm ins an am sin agus ba mhinic a d'airigh mé iad ag
síos air, Bhíodh a gcroí briste nuair a chloisidís an pháí mhór a b
daoine eile a shaothrú i Sasana agus gan iad féin fháil ach a' déirce, Ma
bhfuil mé goil amú agus tá ag ceapadh nach bhfuilim, chaith siad pío;
maith agus gan iad fháil ach punt agus 2 phingin. Ba le linn ardú
chuaigh sé suas go dtí punt agus 2 phingin mar chuala mé caint ar fhe
amháin as an taobh seo agus séard a dúirt sé nuair a tháinig an t-aiú

158
 dhiabhaila deir sé 'tá an jab go maith anois, na dáphingin le caith gus
“out jé sábháilt' agus ar ndóigh an fear bocht dhá bhfaigheadh agus
drán ní shábháilfeadh sé aon sciúrt. Thugtaí cead imirce go oiread
| lách choinnítí sa tír an méid a theastaigh lenár gcuid oibre féin a
ii “ Ní fhéadfá an tír fhágáil gan passporí agus chaithfeá a ghoil thrí
- dochtúra agus é ar fad ar pháipéar. Bhí cead do choise an uair sin

i Sin iad na rialachaí a bhí ann agus tú a goil ar an móeer, níl mé

nnte anois cén chaoi a mbeadh sé dhá mbeadh tú goil anonn ar aon
utar eile ach sín é an chaoi raibh sé agus tú a goil ar an mbeer” agus
uoite thríd an méid sin ar fad agus obair faighte thall agat agus dáta
i túi iosú gheobhfá cineál cárta mór eile anall as an Jactory a raibh tú le
Sugar
loit ag obair ann, ainm an factory air agus B.S,C. British
CIponation, Do bhealach a dhéana go Westland Row i mBaile Átha
(liáth agus an cárta seo i gcába do sheacéid agat. Bhí cineál fear ionaid
náin ó chuile cheann go na factories romhainn ag an stáisiún agus
bhaileodh chaon fhear acub sin a dhream féin leis. Níor chuir mise an
lotar mór in mo chába nó go bhfaca mé ag cruinneál isteach i dtoll a
chéile iad. Ba é an Globe Horél ansin ceann ceathrúin leis an oíche a
chaith ann. Seanrúcaraí mór ón dílean a bhí ann agus é ligthí i léig.
Rinne an chuid ba mhó dhá raibh ann teanntás ar a chéile agus bhí
iÍRÍ cainte agus gleo ann agus é amach san oíche go maith, d'airigh muid
in tsíonaíl chráite agus an ritheacht ag teacht aníos an t-urlár mór fada
abhann agus céard a bheadh ann ach bean agus í ag rith lena hanam
pus bean eile ag teacht ina diaidh agus ráipéad scine aice. Ach níor
h léi a theacht suas leis an mbean a bhí ag síonaíl. Bhí doras an
Iseomra bainte amach aice roimpi agus an bolta curtha aice air ón taobh
iitigh. Marach an luas lasrach a bhí ina cosa bheadh an ráipéad curtha
uo luiseag inti, Níor fanadh ní b'fhaide ar an teallach ina dhiaidh sin,
Thug chuile dhuine rith cladaigh air féin. Lá arna mháireach ansin bhí
scrúdú eile dochtúra romhat.
Ba ó thaobh Shasana a bhí an scrúdú sin ann. Duine ar bith a chlis
ldú sin níor ligeadh anonn é. Bhí sláinte agus glaineacht i gceist.
Níor thug mise faoi deara gur chlis aon duine ach chuala mé gur chlis,
Amach i ndeireadh an lae ansin chuaigh muid ar bhus go dtí North Wall
Agus is as sin a sheol an bád go Liverpool. Thóg an t-aistear sin aon déag
hó dó dhéag g'uaireantaí. Ní raibh mise ar aon bhád cheana riamh go
dlí sin, Bhí an oíche garbh go maith. Maidir le ceol, amhráin agus

159
damhsa dhúiseodh sé na mairbh. Daoine eile a titim agus a.
sui ; : bai Bóil
ndiaidh a mullaigh le tinneas na farraige iad ag cur snamannaí anibhaí
orthub féin, iontas mór é nár chuir siad fuil a gcroí amach leteaiin ál
amach agus múisc, Bhí beár breá ann agus chuile chineal óilann, Bi
ag rá leat gur ghiorraigh sé an t-aistir gus gur déanadh dearmad,
chuid mhór gimrí an tsaoil nó gur shroich muid an taobh thalt; Bh
busannaí ansin a' fanacht le chuile dhuine a thabhairt go ceanntin,
do lóistín agus do chuid oibre ag fanacht leat agus an uair sin bai,
beatha as do chrága nó bíodh siar dhuit féin,
Chuala mé scéal amháin a tharla ag tús na gceathaireachadar a ir
an imirce ina bruith shléacht go Sasana. An dream seo bhfuil me Bó
a' trácht orthub, ba dream iad a bhí ag goil anonn ar an mbeer, Ins .
nGlobe Hotel a bhíodar a goil thrí scrúdú dochtúra, Bhí beirt as Cor á
Rón ann, Thomas Mhaitiú agus Cóilín Tor Bhilla. Níor éirigh le fo;
eile dhá raibh ann sa scrúdú dochtúra cheal glaineacht a chlis ai,
Cuireadh isteach i bpóirse beag as féin é agus c/ippers beag Btuaige iní
láimh aige, Níor dhúirt sé drúcht ná báisteach le aon duine ach an dos,
a dhúnadh ina dhiaidh. Bhí a gcuid aimhris féin ag an dream a bhí á
breathnú air agus iad féin fós le ghoil thríd an muileann, Nuair abhí
píosa maith istigh d'oscail sé an doras agus chuir sé amach a chloigeaní
agus an cliopers fós ina láimh aige agus é ag fuar chaoineachán
D'fhiafraigh duine éicint céard a bhí air agus sin é an nuair a d'inis sé;
scéal go raibh ordú faighte aige é féin a níochán ó chúl go sáil mar gc
raibh sé salach agus chomh maith leis sin é féin a bhearradh freisin gar
ribe fhágáil taobh abhus ná taobh thiar air féin. Ach b'shin rud nacl
raibh sé i ndon a dhéana mar go raibh creathadh ar a láimh. Bhí sé nit
aige féin ceart go leor ach ní raibh sé i ndon é féin a bhearradh ma
gheall ar an gcreath. Níor labhair aon duine dhá raibh ann, fágad!
ansiúd ina staic i mbéal beárna é, “Bearrfaidh mise thú' a dúirt Thoma:
Mhaitiú 'má tá tú sásta: D'éirigh a chroí nuair a chuala sé an méid sin
Isteach le Táoras agus dúineadh amach an doras, Ba ghearr gur airigí
an dream taobh amuigh Toas ag cur dhó, “pee[ off a dúirt sé agu
níor cloiseadh tada eile ansin ar feadh píosa ach Thowas istigh agus
ag iarraidh a bheith ag bearradh. Mar bharr ar an diabhal ba droct
clippers a bhí inti, ní raibh sí ag bearradh a leath, sé'n chaoi a raibh síaí
tarraingt leath na ribiúchaí ach faoi dheireadh bhain sé ailp as a thúir
agus chuir sé síon nimhe as féin ach bhí sé ar theib a bheith bearrtha

160
 i Thomas amach an doras agus thug sé aghaidh ar an dream eile,
si jippers fós ina láimh aige agus spáin sé dhóibh í agus stiall go
i - huine i bhfastó sna fiacla. 'Ó dhiabhail a dúirt Thomas tá
- Mac Dé a fhearaibh go bhfuil píosa dhá thúin a'm' agus gan
i don mhagadh bhí sin aige oiread cluais broic, B'shin é an bealach
“E “- ag, Thomas. Ach na cúpla ribe eile a bhí fanaí air níor lig sé
á nó gur sciob sé dhó iad ach bé Thorwas a thug cead a choise
iar thug an dochtúr faoi deara chor ar bith go raibh creath ar a
níor chuir
Cal B'iomú sin duine ariamh a raibh creath ar a láimh agus
aon cheo as dhóibh ina gcuid oibre, Tá a leithéidí i gcónaí ann agus
eidh go brách. Sin é an cineál patrún imirce a bhí ann ag an am agus
. .
ia nóil ar anmBeet.
Míorbh í an tsrathair chéanna a bhí i ndán go chuile dhuine dhá
ndeachaigh ar imirce ach mara raibh an t-ualach an-trom uilig ní raibh
i Bhraith agat luigh nó má Juigh ba ghearr go raibh deifir ag éirí ort,
chaithfeá treabhadh nó tiomáilt. Ba saol nua ar fad é i measc daoine
ch bhfaca tú cheana riamh, chuile chineál duine ann, iad ar fad ag
ioi[ína mbealach féin agus rása siúil futhub ar fad, cuid acub faoi dheifir
ah idh breith ar an mbus nó ar an traein. Carrannaí, trarwannaí,
iiiintachaí agus traentachaí faoi thalamh. Bóithrí móra, sráideannaí
lidileathan agus cuid acub caoi, traffic Jigfirs anseo agus ansiúd chomh
ináith leis an “ebrá agus an pecfestrian crossing. Sin é an baile mór anois
iá'mé a rá go háithrid Londain. Ní raibh aon chleachtadh ag an
eannach ar cheachtar acub sin ach ba ghearr go raibh. An fhad agus
abhí duine ag obair sa móeef jacfory ní raibh aon cháll imrí dhuit faoi
bhus ná traein ná fra/fic lights mar ní raibh tú ach ón hosréí go dtí an
jictory agus bus saor in aisce agat.
Ar na building sites a thug an chuid ba mó gfhir na hÉireann a
iaghaidh th'réis críochnú ins an mbeet facfóry go háithrid muintir na
luaithe,

móeefa deirtí, séard a bhí i gceist ná obair shéasúrach i monarchain biatais/siúcra

a. Ba mhinic le daoine a dhul ann i mí Deireadh Fómhair agus filleadh san

161
 An Sick Bay
Duine ar bith ar sheas an tsláinte dhó rinne siad obair, saothrú a..
Th u
áirneán, ach ní raibh an scéal sin le n-inseacht ag chuile dhuine
cuid acub drochaicídeachaí, fliú, plúchadh agus cársán anno Ao
t-athrú oibre a rinne orthub é agus gan aon chleachtadh acub . i
gcineál sin oibre. Teas agus gail bhruite in áiteachaí, fuacht agus dui
tirim an pwíp in áiteachaí eile. Níorbh fholáir dhuit a bheith maith.
leor agus sciorta gon ádh a bheith ina theannta sin ort nó is maith
én
a gheobhfadh sé greim ort. i.
Duine ar bith a bhuailtí síos tinn agus nach mbíodh i ndon a ho
ag obair chuirtí amach sa sick bay é, Ní raibh tada sa sick bay ach h
cheithre ballaí agus díon air. Bhí teas agus leabachaí ann ach
sin á
méid. Bhí welfare officer ansin ann agus faoina chúram sin a bhíodh di
dream a bhí tinn agus thagadh dochtúr isteach go dtí iad agus ma;
dtagadh aon bhiseach go luath orthub chuirtí san asbuicil iad. An chui,
acub nach ndeachaigh sé fíordhoimhin uilig ins na cnámha acu
chuaigh siad ar ais ag obair ach b'éigean go chuid eile acub a ghó
abhaile gan an téarma a chríochnú, Chúns a bhíodh siad sa sick há
bhíodh cuid againn isteach sa amach go dtí iad ar a furw, Fuisce agu
puins a bhí a mbunáite a' iarraidh, m'anam go dtugadh muid istead|
acub é i ngan fhios gon welfare officer ach ní raibh aon chead againn:
sin a dhéana, Dhá mbeirtí orainn níl fhios agam cén chaoi a mbeadh á
scéal againn. Ní thágtaí buidéal ná gloine caite thart. Chuirtí falach a
phota stileach orthub,

I Reading 3 mBerkshire
Chaith mé samhradh ag obair i Readingi mBerks/ríre. Ag gearradh trín:
timpeall] chúig troigh ar doimhin agus troigh go leith ar leithead a bl
muid. Trínsí le píopaí uisce a chur iontub. Bhí beirt as Béal an Átha, n
Minna ag obair in éineacht liom ann. Tory Pheadair Pháid Ó Curraoi
agus Téidí Mhaitís Thaidhg Ó Curraoin. B'as Ros Comáin an drear
eile, dream deas a mh'anam, Hwghíe Gawigan a bhí ar an bhfearabhír
ár gcionn, b'as Ros Comáin é sin chomh maith. Rinne muid teanntás;
a chéile éasca go maith, bhí Hughie Gaeilge é féin amach go maith sn

162
 ta ag an am sin. Bhí na trí scóir caite go maith aige, b'shin é anois
ail finn 1951, Ach nuair a bhí fhios aige go mb'as Conamara mé féin
& isteach go maith liom. Bhíodh sé ag cur síos dhom ar eachtraí
a dhó le linn a óige ins an am a ndeachaigh sé go Sasana ar dtús.
dh sé ag na hallaí damhsa ar nós mar dhéanfadh duine ar bith dhá
ch úmihiaois. Bhí an-mheas aige ar mhuintir Chonamara cé nach é an
read sin plé a bhí aige leob.
- D'inis sé scéal amháin dhom ar aon chaoi faoin halla damhsa seo
S mbíodh sé ag tarraingt ann. Sagart a bhí dhá rith agus é ag iarraidh
io mbeadh áit éicint ag na hÉireannaigh le ghoil. Bhíodh gang amhais
an mhúineadh a' teacht ann a tarraingt achrainn chuile oíche a' cur
nu háite trína chéile. Ba chuma leob cé air a thosóidís ach fuil a
thatraingt. Ach an oíche seo ar aon chaoi tháinig cuid go mhuintir
Chonamara ann más le haghaidh na hócáide é nó nach ea agus ní
ráibh go leor acub ann. Diabhal mórán achair gon oíche a bhí caite nó
nult thosaigh na dá dhream ar a chéile. Ní bhíodh bowwcer ar bith ag
3nisagart ach é féin ag iarraidh a bheith ag déana réití agus ag sábháilt
daoine ach chuaigh sé ó réiteach an oíche seo air. Bhí sé istigh i lár an
tslua ag iarraidh a bheith dhá gcoinneál ó chéile ach ar ndóigh bhí sé
[ánach aige. Chaon taobh acub oibrí ag an taobh eile agus na buillí ag
leacht as chaon taobh. Ach bhí fear amháin go mhuintir Chonamara
inn agus bhí sé sin ag déana donú agus leagan agus th'réis a raibh ar
iaire ag bualadh agus ag cosaint agus a leagan, bé an port a bhí i
gcónaí aige a fógairt 'ó dhiabhail ná buail a' sagart' agus m'anam nár
buaileadh ach mar a buaileadh buaileadh na hamhais agus buaileadh
fo maith iad agus ní raibh aon duine ina dhiaidh orthub. Níor
thaobhaigh siad an halla sín ariamh ina dhiaidh, Thréig siad é mar a
thréigfeadh cat fireann láthair a choillte. Rinne mé iontas go Hiwghíe
Gawigan an chaoi a raibh leagan cainte fhear Chonamara piocaí suas
aige go ghlan Ghaeilge 'ó dhiabhail ná buail an sagart: Chuir sé chuile
dhuine ag smaoiniú an t-ómás mór a bhí gon sagart. Ach rud amháin
a thug mé faoi deara faoin gcuid ba mhó go mhuintir an Iarthair go
taibh leaththuiscint mhaith ag go leor acub ar an nGaeilge san am a
h-airídís daoine dhá labhairt, Chomh maith leis sin bhíodh corr fhocal
dgus corr leagan Gaeilge thríd an mBéarla acub. Bheadh fhios agat go
fhaith ar a gcuid cainte nach raibh sé an t-uafás fada blianta ó bhíodh
in Ghaeilge dhá labhairt ag an dream a tháinig rompub.
 Ach roimhe sin arís 1949 chaith mé cuid mhaith go bhliain ag obaí
ar resevoir mór uisce i Afidálesex áit a dtugaidís Sunbury on m. i
air. Áit an-deas agus hosréis a bhí ansin freisin. 1 rith na mblian, Li
bhí sé an-choitianta ag na firrws mhóra hostéis a chur suas . I
; gne) . i Bo na fltoilí,
san am a mbíodh an obair amuigh faoin tír acub i bhfad ó bheal, |
traein agus bus. B'shin é an t-údar a bhí leis. Áit ar bith a mbíodh & -
go na fiosréjs bhíodh canféen ann freisin. Ní bheadh ceal ar bith oil i
bhí neart le n-ithe agus le n-ól ann. Ní mba taobh le Éireannair
amháin a bhíodh ins na hosreís seo, bhíodar as chuile cheairg lonn
Sasanaigh, Albanaigh, as an mBreatain Bheag, Po/es agus Gearmánaií,
agus daoine eile nach raibh fhios agamsa. Ach aon cheann go na hosil
dhá raibh amuigh faoin tír bhí bealaigh agus aicearraí amach astu; I,
bus nó traein fháil le ghoil isteach go Londain nó baile mór ar bith,
thogair tú ghoil chomh fada leis.
Rinne mé an-iontas go bheirt a bhí in éineacht liom ann. B'as Oileái
Acla iad, b'as Corrán fear acub ach níl fhios agam cér b'as an fear eile
John Vasey a bhí ar fhear acub agus ní raibh oiread agus focal Gaeilg
aige focal ar bith féin ní raibh aige ach an fear eile ansin Tommy Ac Grai
a bhí air agus ba Gaeilge ar fad a bhíodh sé sin a labhairt san am;
mbíodh dream timpeall a bheadh dhá labhairt. Shíl mé cinnte á
gcaithfeadh beagán éicint a bheith ag /ofi Vasey nó má bhí ní raibh i
ag iarraidh í a labhairt, Ní labhródh sé le Toy A4c Greal ach oiread
Ach ar an taisciomar a bhí mé ag cur síos ar dtús. Bé áit ai
taisciomar é, Mianach cailce a bhí ins an talamh ar fad thart ann, bh
doimhneacht bior dhó ann agus é chomh geal le sneachta ach an t-uisc
ba glaise dhá bhfaca tú riamh agus é chomh fuar le nimh. Bhí po
doimhin déanta anseo agus ansiúd ann dhá thríáil amach ach le teasn
triomach ní raibh aon ísliú ag teacht air ach é ag brúchtaíl aníos agusa
cur thar maoil i gcónaí, Bhí coisceadh tairt an chine daonna ann.
Ní féidir liom gamger amháin dhá raibh ann a ligean as m
chloigeann, Dubhchrónach a bhí ann agus ní raibh ceilt ar bith aigea
“was over there at the time of the trouble' a deir sé, B'as Lincoln é, tea
mór tanaí ard a bhí ann agus crom shlinneán air, Bé an leasainm
thugtaí air High Back Lincoln. Ní fhaca tú aon fhear ariamh ní ba éasc
oibriú dhó ná é. Nuair a bhíodh píosa beag oibre déanta i gcónaí séar
deireadh sé “have 4 minute mite. shuíodh sé féin síos in éineacht lin
agus bhíodh muid ag caint agus ag comhrá agus dhéantaí seársa eilea

164
 Sail sinidh ch rinne muid an-iontas
gur inis sé chor ar bith dhúinn é ach
h aon cheo eile i bhfalach ann agus ní cheapfainn go raibh.
ara fáib anachain ann.
chosúil J le fear é nach raibh aon drochbhraon ná aon
ii é ag inseacht scéal amháin dhúinn faoin am a raibh sé i nÉirinn,
a Ian. Chábháin a bhí sé agus bhídís ag cur lín ann ins an am
a Ais agamsa mórán faoi líon ach seo é an chaoi ar inis sé an

uirá i Ba cuid go cheird an lín ar aon chaoi go gcuirtí ar bogadh i bpoll

- - 4 th'réis a bhainte. B'shin cuid amháin gon cheird agus gon obair.
i I. irás le chuile dhream ansin go mbíodh a n-áit féin acub bliain i
. aidh bliain leis an líon a chur ar bogadh. Ach bhí dream bradach
i i i agus chuir siad a gcuid lín ar bogadh ins an áit a mbíodh sé ag
i muiníl a
loin eile le blianta. Thosaigh an sárú agus chuaigh siad
chéile agus a n-adharca a chéile, Chuaigh taobh éicint gon dá dhream
apán nbeairic go dtí na Dubhchrónaigh ag inseacht a thaobh féin gon
i] agus chuaigh siadsan amach an uair sin go dtí an poll a gcuirtí an
lion ar bogadh ann. Níorbh fhéidir aon fhoighid a chur i gceachtar acub,
ní raibh ligean acub ná uathab ar an scéal ag aon taobh, Ach faoi
ilhéireadh séard a dúirt oifigeach na nDubhchrónach 'mara stopfaidh
sibh agus réiteach a dhéana, le chéile an taobh thoir gon pholl a bheith
an dream agaibh agus an taobh thiar ag an dream eile agus tá bhur
nióthain fairsinge agaibh le chéile, mara bhfuil sibh sásta leis sin
déanfaidh muide cárnán amháin dí agus nuair a bhéas sí tirim lasfaidh
iiúid Lagus ní bheidh sí ag ceachtar agaibh' Ach nuair a chuala siad an
mhéid sin stop an sárú agus bhí a ndóthain fairsingne le chéile acub ann
a deir an seanfhocal fadó 'is fánach an áit a síleann an carthanas

Bhraith aige a bheith ag caint mar sin i dteach an ósta ach is dóighe dhá
mba fíordhrochdhiabhal a bheadh ann nach mbeadh sé ag caint mar
áin, bshin é an léamha bhí ag na hÉireannaigh ar aon chaoi air. Ach
San am a mbeifeá i measc na Sasanaigh thabharfá faoi deara go bhfuil
siad an-oscailte ina gcuid cainte an t-olc agus an mhaith ag teacht
imach. Séard a d'aireá na hÉireannaigh a rá go minic 'an chluais
bhodhar a thabhairt dhóibh agus do bhearradh a bhaint amach mar a
Dhain siad féin dhúinn go minic é. Má tá na sé chontae ó thuaidh féin
bainte dhaoin acub tá muide pingin ina bpíosa. Tá Camden Town,
Finsbury Park, Kilburn, Cricklewood, Hammersmith, an Elephant agus
Slioperds Bush tóigthí againne! Sin é a chloisfeá an tÉireannach a' rá,
 i Londain a raibh formhór i
Bshin iad na ceantrachaí móra istigh
n-Éireannaigh curtha fúthub iontub. B'fhearr lena hÉireannaj
gh
bheith timpeall ar na Sasanaigh ar chuile bhealach ná bheith san áita
mbeadh an t-Albanach dhá mbeadh aon chineál máistreacht aige
; Bhí
an t-Albanach meáite suas go maith ag an Éireannach, ní ligfidísan
oiread linn agus a ligfeadh an Sasanach ó thaobh oibre di. Bhíodh sé a
breathnú aisteach gon Albanach go dtarraingíodh an t-Éireannach aBus
an Sasanach chomh maith je chéile. Má bhítúindon an obaira dhéana
gon Sasanach ní raibh an t-airgead a goil dhá scanrú,

Mo Chairde as Conamara
Nuair a chríochnaigh an téarma suas scaip na daoine ar fad ó cheile,
Chuaigh go leor acub abhaile go háithrid an dream a bhí pósta agus 4
raibh cúram an tsaoil orthub. An dream eile chuir siad an bóthar fada
faoina gcosa ag cur a muinín as Dia céard a chuirfeadh sé ina mbealach.
Ní morán acub a casadh ar a chéile riamh ó shin, ach an chuid acub atá
beo má tá siad beo ach tá súil agam go bhfuil, tá rud amháin cinnte ag
bheadh cuid acub a rá gur beag a cheap siad an tráth sin agus iad ina
n-óige agus iad anois ag breathnú siar, gur beag a cheapadh a bhí acub
gurb shin í an tsrathar a bhí i ndán dhóibh. Sé'n rud céanna a bhéas aos
óg an lae inniu a' rá an chuid acub a gheobhfas a ndóthain saoil nuaira
theannfas siad amach sna blianta. Caithfear a ghoil thrí na cáblaí agus
an tsrathair iompar.
Fanóidh daoine áithrid agus a gcuid eachtraí in do chloigeann go
brách agus is fada leat go mbeidh dearmad déanta ar chuid eile acub
agat mar nach raibh siad féin ná a gcuid gráiscínteacht a' goil síos leat,
Ach ar ndóigh caithfidh a leithéidí sin a bheith ann freisin. Níl mise ná
mo leithéide saor gan locht ach oiread. “Má bhíonn túa tóraíocht caraid
gan Íocht beidh tú gan caraid go brách'
'Tráchtfaidh mé ar roinnt gon dream nach n-imeoidh as mo
chloigeann go brách. Tosóidh mé thiar i mBaile na Cille agus tiocfaidh
mé liom aniar, i fférneí Hempstead, 1 Hertfordshire a casadh iad seolliom,
Bhí mílte agus léige go bhóithrí concrere dhá ndéana ann, fad d'amharc,
ní fheicfeá a ndeireadh. Bhí baile mór nua dhá thógáil ann, tithe, siopaí

166
 ar na fir
s tithe ósta. Bhí fostéí agus canteen ann, is ann a bhí cónaí
“i Bhí fhios agam agus mé ag triall ar an áit go raibh hosre! le
- - idh na bhfir oibre ann mar bhí mo dhreáthair féin Maidhc ag
i ann ach níorbh é an chéad duine a casadh liom é, An chéad duine
adh liom agus ar chuir mé caint air agus gan fhios agam ar Gaeilge
i Béara a bhí aige, b'shin é Máirtín Sheáin Dhiarmuid Ó Lochlainn as
ais na Cille, Leitir Mealláin chomh fad le mo bharúil, Bhí sé laethúil
Saileach cainteach, bhainfeadh sé scairt ón gcroí as Ridire an Gháire
phuibh “inseoidh mé rud amháin anois dhuit a dúirt sé “níl aon joker ná
aoil shambler ná aon diabhal ná aon rógaire as Ifreann aníos nach istigh
- aiseol Hewel Hernpstead atá agus choinnigh air go dtug sé scioptúr
chuile chineál duine dhom agus m'ánam nach raibh sé go leor as
bealach mar bhí siad ann, Rinne muid an-teanntás ar a chéile agus
chbinnigh muid isteach go maith le chéile chúns a bhí muid ann ach ní
[haca mé dé ná deatach ariamh ina dhiaidh sin air. Bhí Jiyewy Joyce as
an mbaile céanna freisin ann Baile na Cille, Jfey Joyce nó Jimmy
- phádraic Seoige as an Trá Bháin, Beartla a Chlochartaigh as Leitir
Cáladh, deireadh Beartla dhá mbeadh scór fear as Conamara aige go
ndéanfadh sé bóthar go Siguapore, Bhí Pádraic Toole ann agus sílim go
mbas Leitir Caladh é, Bhí Paí Mhac Uí Chluanáin agus a athair ann, bás
Baile na Cille iad sin freisin chomh fada le mo bharúil. Bhí Seán Mhicil
chiúbháin as an Trá Bháin agus go leor eile nach gcuimrím ceart anois
úrthub. Chastaí To a tSeoipe as Leitir Móir liom i gCairde Town,
Chaith mé scaith maith ag obair le Micil Heic as Leitir Móir i Debdew
in Essex, an-fhear oibre agus ní aireá an lá ina theannta,
Chomh maith leis an méid sin bhí go leor as an taobh seo againn
ann ach ní rabhadar ag fanacht ins an hosféí, Bhí Maidhc Phádraic Uí
Fhátharta as Clochar na gCon ann, Peadar Liam Pháidín as Baile
Logáin, Steve Dan as an gCathair, Caoil Rua agus go leor eile atá imí as
mo chloigeann gan trácht ar bith ar an méid eile a bhí ann as chuile
pháirt g' Éirinn agus ar ndóigh bhí agus Sasanaigh agus Albanaigh gus
ún mBreatain Bheag. Sílim anois gurb 'in é geimhreadh 1950.
Ba mhór an seó an áit le piícjrw toss” chomh maith le imirt chártaí
é, Th'réis am dinnéir Dé Sathairn agus laethantaí fliucha ba mhó a
bhíodh an pitch toss ann. B'iomú sin duine a fágadh a' scríobadh a
fmhullaigh,
 Le linn an ama sin tháinig misinéaraí go Here! FHempstaad p
Shiel! a bhí ar dhuine acub, ní chuimrím cén t-ainm a bhí a i
misinéar eile. Thagadh F- Shíél aníos ag an hostéeí beagnach dhul
or, |
thráthnóna ag iarraidh bheith ag gríosadh agus a' brostú daoines
an misiún. Théadh leor acub síos agus daoine eile nach dtéadh i
misinéar ó Dhia ceart a bhí in P: Shiel. Scríobh sé leabhar nó chon
fada le mo bharúil cheapfainn go mb'fhéidir gur scríobh se cúpl
leabhar ar fad. Leabhra beaga deasa Diaganta Críostúil, Ba mhar
gceist i gcónaí aige “fow mam (mes | have offended God. Roimh a
am sin ní raibh mórán Éireannaigh i Here Hémpstéad ach chuala th
ó shin gur shocraigh go leor acub síos ann. Bhí teach ósta amháin án
a dtugaidís an Rose m'Crown air. Bhí tarraingt na gcéadta air ma
bheadh ar uisce sa bhfásach,
i
Sul má ghabhfas mé níos faide ag trácht ar chuid gon dream naí
i
| n-imeoidh as mo chloigeann tosóidh mé le bóthar mo bhaile féil
i
Bóthar an Tula Fhada agus timpeall Chois Fharraige dream a sail
aithne ariamh agam orthub Peaitín Tor Phatsaí agus Máirtín “To;
Phatsaí Ó Flaitheartaigh, Joe Dainín agus Maidhc Dainín Ma
Fhlannchadha as an Teach Mór, chaith muid laethantaí agus oícheant
fada in éineacht. Daw Teaimín Bhreathnaigh as an Teach Mór, Tú;
Chamuis Ó hOibicín as an Lochán Beag, Pádraic Ó Cualáin n
mBreathnaigh as an Lochán Beag, Paf Learraí, Brian Learaí agus Có
Learaí Ó Finneadha as an Lochán Beag, Peatsaí Phádraic Pháidín(
Flaitheartaigh as an Lochán Beag, Jiywwí Dárbaí Ó Fátharta agus Tomá
a Bhreathnaigh as na hAille, Pádraic Shéamuis Mhóir Ó Fáthartaasn
hAille, Cóíl Phádraic Thaidhg Ó Conghaile as an gCnoc, Cóil Ruairí
Leithrinn an Cnoc, Jimii Mhichael Johnny Ó Cualáin agus Pat Jo
Mharcuis Ó Curraoin as Bothúna an Spidéal. Is beag nach raib
dearmad déanta agam ar Mháirtín Phatch Ó Cualáin, casadh lior
maidin geimhridh ag Stáisiún Caiaden 79Wm é agus muid ag goil a
obair. Meárt Liam Ó Fátharta as Baile Logáin casadh liom é. Seán;
Bhreathnaigh Ros a' Mhíl. Gabhfaidh mé siar go Dúthaigh an Bhlác
anois, na Minna, Cóilín Mheárt Mhicí Ó hÓbáin, thagadh sé af cuait
go minic againn le linn muid a bheith i Londain, fear barrú
greannmhar agus seanchaí a raibh scéalta agus cur síos aige, A
cheapfainn go raibh a leithéid eile i gConamara lena linn, Bhí aithn
agus eolas ar bhunáite chuile dhuine, sloinne, treibh agus teallach

168
 Mealláin aniar ar fud Chonamara Theas agus as sin soir go
na, B'iomú sin cur síos a bhíodh aige ar Aonach Dhoire an Fhéich,
- cur síos aige ar Aonach an Chaisil.
I Domhnach dhá raibh mé ina chomhluadar amach in aice Poffers
Í casadh beirt linn nach raibh aon aithne agamsa orthub ach chuir
in in aithne dhom iad, Pádraic Shéamuis Niocláis as a bhaile féin
cu Cóil Bán Breathnach as an gCathair, Caoil Rua. Chaith muid píosa
uaspónlái dtoll a chéile ach ní fhaca mise dé ná deatach riamh ó shin
CE Phádraic Shéamuis Niocláis ná ar Chóil Bán. Ba scaoilte scafánta an

9ré Cóil Bán an lá sin.

is fánach go leor scaití an chaoi a gcasfaí daoine in do bhealach nó
an obair in éineacht leob, Amuigh i mBoreharmwooil atá píosa maith
mach as Potters Barr bhíodh roinnt go mhuintir Chonamara ag obair
ansin, Tithe agus bóithrí a bhí ar bun ann, baile nua ar fad a bhí dhá
ihógáil ann. Bhí Cóilín Réamainín Mac Donnachadh as Ros a Mhíl ann,
Dádtaic Pheadair Thomáisín agus a dhreáthair Seán Pheadair
Thomáisín Mac an Iomaire as an mbaile céanna, Beartla Tiermey
Bheartla Ruairí as na Doiriú, Maidhcilín KelJy as an Sruthán, an
Cheathrú Rua, Seán Dárba nó Seán Choilm Dárba as Inse Mhic
Chionnaith agus Pat Swiliva as an Tuairín in éineacht liom.
Níl aon seó faoin domhan ach a mbíodh go champaí tincéaraí agus
lúcht seachráin ar cholbhachaí an bhóthair amach in aice
Iórehamwood, Hertfordshire. Bhíodh deatach ag goil go Bealach na Bó
Fihne, Tintreachaí adhmaid agus guail a bhíodh acub, cineál croch
mhór iarainn os cionn na tine agus a ghob go bun sa talamh. Sáspain,
potaí agus bácúis crochta ar chaon chroch agus iad féin ag ithe gus ag
úl i mbéal a' champa. Bhíodh muid maidin amháin ar a mbealach
amach ag obair, maidin gheimhridh us gan mórán lae ann, tintreachaí
3gus deatach fadaí ag lucht na gcampaí. Ba ghearr gur airigh mé féin an
tlór seo taobh thiar dhom, glór fear as Conamara “ó dhiabhail a deir sé
leis an bhfear a bhí lena thaobh “féacha an áit a bhfuil an tincéara ar
fhaidin agus é ag dúbláil: Bhí fhios agam féin go maith gur ar an
Slillhouse sa mbaile bhí sé ag cuimriú mar is cuid go obair agus ceird an
bhoitín í an dúbláil. Ní chuimrím anois cé chaith an chaint.
Beirt eile nach n-imeoidh as mo chloigeann agus níor cheart go
f-imeodh 7om Pheadair Pháid Ó Curraoin as Béal an Átha, na Minna
dgus Téidí Mhaitias Thaidhg Ó Curraoin. Chaith muid samhradh in
 éineacht i Reading Berkshire ar piece work ag gearradh trínsí agus
cur síos píopaí. B'shin é tús na gcaogadaí, Bhí dreáthair go Tom ag'óónaí.
agus pósta ann ach ní raibh sé ag obair in éineacht linn, Philipan ainn
a bhí air agus chastaí linn go minic é, Bhí teach ósta ann a dtugaidís
i.
Cross Keys air, b'shin é an áit a mbíodh ceárta ag nahÉireannaigh;
D'fhéadfadh an (oe wa(l? é féin scéalta a inseacht, D'fhéadfádl,
muintir Chill Chiaráin agus na hAirde Móire cur síos a dhéana, Dai
Flaherty sílim gur as an Aird Mhóir é agus iad seo eile b'as Cill Chiaráin
iad chomh fada le mo bharúil Míchael! Donoghue" dreáthair go Vi/
Donoghue a bhíodh ag gabháil fhoinn ag an Oireachtas, Johnny)
Donoghue a raibh gaol gar aige leis agus beirt scorachaí óga eile Bo
chlann Dhonnchú ach ní chuimrím ar a n-ainm, Bhí Josie Walsh agis
Peter Walsh as an Aird Mhóir ann freisin agus /ohmny Auikerrins, Jio
Dainín agus Maidhc Dainín Mac Fhlannchadha as an Teach Mór anseg
i gCois Fharraige agus Jiyiw(£ Dárbaí Ó Fátharta as na hAille,
Ag obair ar an ráille traenach a bhí muid ag tógáil ballaí leathan;
cloch suas in aghaidh na mbruacha arda a raibh an ráille sínte orthub;
Sé'n t-údar a bhí leis sin mar go raibh an talamh agus na bruacha ig
scaradh faoin ráille, Bhí daoine as contaechaí eile freisin ann agus gai
“ aithne ag aon duine ar an gceann eile. An chéad lá ar aon chaoi ax
thosaigh muid ag obair ann ar coac/í leis an fir a chuaigh muid atmach,
1 bhfad amach sa tír a bhí muid agus bhí siúl fada le déana againií
treasna páirceannaí mín réidh le ghoil chomh fada leis an áit a raibh na
ballaí cló le tógáil. Bhí sé cuid mhaith go mhíle bealaigh, mála soimint
ansin a bhualadh ar do ghualainn agus greadadh leat. Ní raibh aon
bhealach eile le é thabhairt ann ach bhítí ag sealaíocht faoi bhealach,
Bé an chaoi chéanna ar tugadh isteach na píopaí cowcrefe ar ghuaillí
daoine, Dúradh Jinn go mbeadh an coach romhainn arís tráthnóna ins
an spota céanna. Bhí an ganger Afartin Garrowaey as Sligeach amach
romhainn go dtug sé ar chlár na himeartha muid. Nuair a chaith chuile
dhuine dhó an t-ualach sin é nuair a thosaigh an sioscadh agus an
chaint, daoine ag fiafrú dhá chéile meastú a mbeadh muid i ndon an
cosán céanna a choinneál tráthnóna le ghoil ar an gcoach. Bhí beagnach
gach a raibh ann ina strainséaraí ag a chéile, Ba ghearr gur airigh méan
Ghaeilge, Gaeilge Chonamara “ó dhiabhail a deir an fear seo 'níl maic
talúna ar bith tóigthí agaibh: Bhí fhios agam go maith an uair sin go
mba fear as Conamara é agus go raibh cleachtadh ar fharraige agus at

170
 Donoghu e tir a ASbhí ann agus muintir Chill
iásl cach aige. Michael
. W MH IN
: in agus na hAirde Móire a bhí in éineacht leis, B'iomú sin gáire
chiará
a bhain sé amach.
Lá amháin amuigh ar an obair, goideadh an bosca lóin uaidh
hiéhael agus ba gránna an rud le déana é, Níor chuir sé olc ná
muisíamm ar an bhfear bocht ba duine lách soineanta gan anachain ná
chóid a bhí ann. Ní raibh an bosca ná an lón le fáil bruite ná fuar in
on áit, Ar aon chaoi dúirt duine éicint faoi dheireadh gur dóighe gur
Aubhal go scluitéara bréan éicint a raibh an gearradh géanach ina
héibrí
phutógaí a chroch leis é, Sin é an uair a labhair A4ichae(l ár ndóigh
cén srúdadh an diabhail a bheadh air” a dúirt sé 'ní mórán seans gur ith
iú an tir.Bhain go leor eachtraí leis an áit chéanna go hiondúil áit ar bith
a imbíodh na hÉireannaigh bhíodh cur síos ar eachtraí agus ar scéalta
barrúil,
Cóil Conroy as Leitir Mealláin a d'airigh mé ag inseacht an scéil
seo, Bhí sé thall sna blianta sin ach tá sé ina chonaí ar bhaile an Tigh
Mhóir ó d'fhág sé Sasana. Seobh é an chaoi ar inis Cóil an scéal, fwwel
hór a bhí dhá chartadh faoi thalamh in áit éicint thall ann. Fear amháin
38 Conamara a bhí ann agus bhí fear dubh as an Aifric ann héibrí cé as
án dream eile. An lá seo ar aon chaoi gan chuimre gan aireachtáil ná
libh ann mar a ghoin a aire fear Chonamara, d'airigh sé go raibh na
bruacha agus an talamh ar theib titim agus a' dúnadh isteach. Amuigh
Ídtosach an fwmwel a bhí sé, Ní dhearna sé aon bhlas faoin domhan ach
Méibrí cén sórt ball oirnéise a bhí aige a chaith as a lámha, a aghaidh a
lhabhairt ar an áit amuigh agus ritheacht len anam, Le mar a bhí sé ag
ritheacht bhí sé ag béiciúch as ard a chinn fág an bhealach, fág an
bhealach, fág an bealach” agus é ag goil go léim thar chuile dhuine nó
rud ar bith a tháinig ina bhealach, Ní raibh fhios ag an dream eile sa
diabhal cén sórt réaltóireacht a bhí dhá bhualadh nó céard a bhí sé a rá.
D'fhan siad ansiúd ag breathnú ina dhiaidh agus níor chorraigh siad,
ach maánam gur lean an fear dubh fear Chonamara th'réis nár thuig sé
céard a bhí sé a' rá ná céard a bhí suas, Ní raibh ann ach go raibh an
bhealach déanta amach acub nuair a dhúin an f(wwmeí isteach agus
dheamhan mac mioscail a tháinig slán. Bhí ceistniú agus freagairt ansin
lé déana, D'inis fear Chonamara gach a raibh le n-inseacht aige féin.
Ceistniú ansin an fear dubh agus ní raibh aige ach fíorbheagán Béarla
“0[ donlt know, do no, 1 do not know, do no, but if you ever hear a man

171
saying fuck the bullock fuck the builock, you go and run like hely
g0 leor go na scéalta sin le cloisteáil ann.
Bhíoa)
'Th'réis an méid sin daoine a bheith luaite agam is beag nach tail
dearmad déanta orthub seo eile agam Red Ruairí Mhóir Uí Thuáiri, |
Baile an Logáin,Cor na Rón agus /oe Mhadaoin as Roisín na Maineac)
Cárna. Chónaigh mé agus d'oibrigh mé in éineacht leob, Bhíod;
greannmhar agus bhí teacht i láthair iontub. i
Bhíodh go leor ainmeachaí ar go leor go na heavy díggers, Elephan
John, Fire Engine orm agus an Sow Dog Brennan agus go leor eile; [..
amháin bhí fear ag tóraíocht oibre agus bhí aithne aige ar an Son) ph,
Brennan agus fuair sé tuairisc cé raibh sé ag obair. Páirc fhada fhaisin
a bhí inti agus bhí go leor ag obair ann. An chéad fhear a casadh lá
taobh istigh gon gheata d'fhiafraigh sé dhó cé raibh an Sow Dog Breiji,
agus sé'n freagra a fuair sé 'go up the field there and you will find Bi
there along with various other animals. Diabhal suim ar bith a chuiríí
bheith thabhairt leasainmneachaí ar dhaoine thall ann, b'ea aitil
drochleasainmneachaí cuid mhaith acub.

1 Rugadh Leonard Shiel $.J. ar an 21ú Samhain 1897 i gCluain Sceach, Co. Bhaile Áth
Cliath agus bhásaigh sé ar an 9ú Feabhra 1968. Thaisteal sé Sasana ag déanam
misinéireachta i measc na bpobail Éireannacha ach go háirithe agus rinne sé an oba
chéanna anseo in Éirinn. Scríobh Fí £.. Sfevemsow $.J. cuntas ar a chuid oibre Who Tine
Alone,
2 Ballaí cloch a thógtaí suas in aghaidh na mbruacha arda a bhí ar gach aon taobh dk
ráille,
8 Rugadh Michael Ó Donnchú [Michael Bheartla Uí Dhonnchú] filí i gCorr na gCapú
ar an mBántrach Ard i gCill Chiaráin, Conamara, Bhí an-bhua filíochta aige agus chu
sé idir amhráin agus dhánta agus ar na hamhráin ba mhó cáil bhí Aimhnán am fu
Amhrán an Bheet, Amhrán na Muiriní, Amhrán an Stímir, Caisleán a' tSleibhe, agus
Pheigí Aalesy,

172
 Carrannaí Vauxhall Luton
fhios agamsa go baileach cé chomh mór ná chomh fairsing agus a
Lhulory Vvauxhall i Luton dtús na gcaogadaí ach bhreathnaigh sé san
mhéid dhomsa agus go chuile dhuine eile go mo shórt. Bhí glaoch
. liú mór ag teacht ar charrannaí ins an am. Le linn an ama sin
is taigh fairsinge a chur air agus cuireadh air é freisin. Cuireadh
is mór míllteach eile g'fhairsinge leis. Tríocha sé acra a cuireadh
i CC igus £36,000,000 a ceapadh ar an obair. Chiallaigh sé sin go mbeadh
nil agus chaon tsórt oirnéis istigh ann réidh glan le carrannaí
i alla chur ar an mbóthar. Ba ag Ac Alpine a bhí an obair agus níl
cinnte cé mhéad bliain a bhí an obair ar bun. Ach mar a deiridís ag
anam thirty six million, a million an acre. Ba airgead mór ag an am sin
. Chomh maith leis sin ní raibh aon cháil imrí go Ac Alpime go mbeadh
ás póca fiú amháin dhá mbailíodh sé thar tríocha sé milliún. Ba
chutna éach an obair a chríochnú agus carrannaí a chur ar an mbóthar,
Ag an am sin, na hoibreachaí móra thábhachtacha chaithfí iad a
chríochnú ceart, bhí chuile chineál cabhair airgid le fáil acub mar a
leitidís 'tire and material. An fáth is mó gur scríobh mé an píosa seo,
Ihéis gur factory déanta carrannaí a bhí ann ní mórán gon dream a bhí
aúobair ann a raibh aon charr acub. Ar a gcuid bicycfes a thagaidís ba
chlima cén chaoi a raibh an aimsir. Bhí áit speisialta le haghaidh na
nifieycles agus iad le punt a chéile. Ní raibh cáll glas ná aimhreas, Sin é
an difríocht idir na blianta sin agus an saol an lae inniu, Ba fíor chorr
dhuine a bhí ag goil ag a chuid oibre san am sin ina charr féin, Sin é
is scéal Fuíom, ní mórán anois” bhus ná thall atá ag goil ag gcuid
ara gcuid bícycles, Níl sé sin anois mórán le cois leathchéad bliain
shin, Is deacair go na bóithrí caola, cama, casta breathnú amach
dhúinn agus muid a thabhairt slán abhaile. Ach mar a deir an
seanfhocal “baineann an t-airdeall mór an ceann gon mhí-ádh'

173
 firn Mhicí, Jim Keane
Ba amuigh ag Lomdóm Áirport' a chuir mé aithne ar Jiyw
Mhicí ar dtú
nó Jim Keane” mar ab fhearr aithne ag daoine air. Ág obair a i
Aipine a bhí muid agus bhí fosréí breá ann le haghaidh na bhfir oibn,
Bhí siad as chuile cheárd g Éirinn ann, chomh maith le Sasanaigh
Albanaigh, an Bhreatain Bheag, Po/es agus Gearmánaigh agus gó leo
eile, Seo é anois 1948, Ní raibh mé i bhfad sa hostéí nó go raibh tBio,
ag Jim Mhicí go mba as Conamara mé agus m'nam gur bhuail u
bleid orm. Ba fear an-bharrúil a bhí ann. Bhíodh fwdians isteach anr
ag dío] chuile chineál earraí chomh maith le balcaisí éadaigh agu
rudaí beaga ardnósacha eile. Jojimy a thugtaí ar na Judians, Bhíadl
bairéad casta timpeall a gcinn agus iad fíorghléasta,
Lá amháin agus muid críochnaí ag obair agus muid istighis
hostel tháinig Jim Mhicí isteach go dtí mé. 'O dhiabhail a deir seil,
towmy leat taobh amuigh anseo gon doras agus tá sé ag iarraid|
labhairt leat: Chuaigh mé féin amach agus Jl in éineacht lion abú
cé bheadh ann romham taobh amuigh ach fear as na hIndiachaí abú
é ag díol éadaigh. B'shin é an fowiw. Níor fhéad mé tada a dhéana adj
tosú ag gáirí ach ar aon chaoi chuaigh muid ag ceannacht agus á
margáil le fear na nIndiachaí agus cheannaigh muid cúpla rud éicin
uaidh. Bhíodh /Jiyw ag cur síos dhom féin ar Chondae na Mí agus bhí
aithne mhaith aige ar dhream as mo cheantar fhéin anseo a chuaigÍ
síos go Contae na Mí sa mbliain 1935. B'shin iad Tomás Pháidír
Chólaí Uí Chualáin as an mBaile Nua, Cor na Rón, Sta/ Eoin U
Neachtain as Glionnán agus Beartla Pheige Uí Churraoin as ar
gCathair, Caoil Rua, Bhí sé in ann ainmneachaí mhuintir Chonamar:
ar fad a inseacht dhom an dream a chuaigh síos ann ag an am. Bhíodl
airneán acub eatarthub féin thíos ann mar a bhíodh sa mbaile, idí
eachtraí, gábhannaí, seoltóireacht, bádóireacht, stiléaracht
scairdeannaí óil agus cé bhí in ann an buidéal nó an cárt ó| gan truisi
ná leagan a bhaint as. Chuir sé iontas orm an méid a bhí sé in anr
inseacht dhom faoi mo cheantar fhéin anseo. Ach ar ndóigh bh
seanchas agus stair an taobh tíre a dtáinig Jiyá Mhicí é féin as Tír aí
Fhia agus ceantar na n-Oileán insí go mhuintir Chois Fharraige
Bhíodh an seanchas agus an cur síos ann ag an tráth sin agus ar fead!
i bhfad ina dhiaidh mar ní raibh aon chaint mórán ar raidió ná TY.

174
 H Airport a thugtaí ar aerphort Héatjirow ag an am. .
Loiúlo!
Mhicí athair Adickeen Keane fear a raibh aithne mhór ag pobal na hÉireann air
paéJim
am a chuaigh sé ar imirce ann sna
Londain de bharr a nirt agus a mhisnigh ón
daí gur bhásaigh sé i lár na n-ochtóidí.
-ithaireachaí

Scéalta [Imirce as Meiriceá

agus Albain
Mí mórán a chuaigh in aisce ariamh lenár muintir ná lenár ngar
mhuintir a chuaigh ar imirce. Níl fhios againn leath dhá ndeachaigh
siad thríd ná mórán dhá gcuid eachtraí. Cloiseadh beagán faoin dream
J d'fhág an baile ag fíorthús an chéid seo caite. Má fuair siad obair
léin baineadh an craiceann dóibh, ní raibh coinsias ná scrubal] sna
IHHg6IS, Bhí an seans acub mar bhí an obair gann agus togha na bhfear
a]oirg oibre rud a bhí deacair ar fháil. Fear as baile na n-Aille anseo,
a bhíodh ag inseacht an scéil seo. VMorgaw Ó Laoi an t-ainm a bhí air.
Sé'n áit a raibh sé ina chónaí síos an bóithrín ag an áit a bhfuil tigh
Stiofáin Phádraic Choilm Uí Chéidigh anois cúpla céad slat ó dheas
síos le fána, timpeall's an áit a bhfuil tigh Dhonncha Ó hÉallaithe
ánois. Sráid Mhuintir Laoi a thugtaí ar an tsean tsráid a bhí ansin ach
bhí cúpla teach cónaí eile freisin ann tráth gon tsaol agus Bóithrín
Mhuintir Laoi an seanainm ón díleann a bhí ar an mbóithrín sin.
Bhí Morgan Ó Laoi amach sna blianta nuair a chuir mise aithne
air, féar cnámhach scaoilte scafánta a bhí ann agus é dea-dhéanta ó
chúl go sáil, é in ann a áit a choinneál san áit a dtitfeadh agus a
sclisleadh na céadta. Ar aon chaoi bhí sé i Meiriceá ag fíorthús an
chéid seo caite, drocham agus daoine ar an-chaoi agus seobh é an
chaoi ar inis sé an scéal. Bhí laethantaí caite aige ag imeacht a”
tóraíocht oibre, gan é fáil obair ná ugach i n-aon áit. Ach th'réis
laethantaí fada a bheith caite aige casadh faoi dheireadh é i n-áit a
bhfaca sé slua fear ag déana bóthair. Bhuail sé isteach agus d'fhiafraigh
$é gon foreman a raibh aon seans ar aon laethantaí oibre fháil, Sé'n
Íteagra a thug an /forewta air “yes, go and get your pick and pick like
Jiel[, 'ó d'éirigh mo chrof' a dúirt Morgaw “nuair a thairg sé obair dhom.
Chuaigh mé agus fuair mé piocóid agus ar nós an diabhail mhóir féin
thosaigh mé. B'ar nós an diabhail mhóir féin a bhí gach a raibh
annó
obair, a' cartadh 's réabadh le sluaiste agus piocóideachaí gan
focal a
teacht as béal ceachtar acub ach mar bheadh balbháin ann ia,
d at tag
ag iarraidh a n-áit féin a choinneál! B'é cheal an ghail tobac a nrudb,
mheasa dhóibh. B'éigean dhóibh troisceadh. Nuair nach r, aibhaon
chead caite tobac acub sé'n chaoi a mb'éigean dhóibh é chanpailí,
Bhíodh ailtín beag tobac ina gcuid pócaí acub agus ní fhéadfáidí,
drannadh Jeis sin féin nó go bhfaighidís droim an foremaw nó
gamger iompaí leob. Sin é nuair a chuiridís a láimh go sciopthaí i
bpóca agus thugaidís aníos an t-ailtín tobac agus chuiridís faoi
bhfiacail é agus bhainidís cionn cangailt dhó. Bhí Éireannaigh á
Iodálaigh ag obair ann, b'fhéidir go raibh agus tíreachaí eile ach d'fhan
siad dorcha ar a chéile,
Níl fhios agam ar fada gearr a d'fhan AMorgaw ag obair san áit sin
ach níorbh é a bheannacht a d'fhág sé acub.Bhí sé fós i Meiriceá nuai;
a thosaigh an chéad chogadh mór sa mbliain 1914, Tógadh san arm I
aghaidh a thola agus cuireadh le traenáil é agus go leor eile dhá shóit,
Ach dhá mbeadh aon chineál anshó ort ní bheadh aon ghlacadh saá
arm leat. Ar ndóigh ní raibh aon anshó ná marach ar Mhorgan, bhí sé
chomh folláin leis an mbradán feárna, Diabhal blas ariamh a rinne sé
ach thug sé scor go rásúr dhá scórnach ach chuaigh sé níos doimhne
sa bpíobán ná shíl sé, is beag nár chuir sé gon tsaol é féin. Ach ar aon
chaoi cuireadh san asbuicil é agus cuireadh píosa go phíobán corc ann
agus cuireadh aniar treasna na farraige go hÉirinn é agus tháinig sé ar
an nádúr arís go dtí Baile na n-Aille agus is ann a chaith sé an chuid
eile dhá shaol. D'fhág gearradh an phíobáin marach amháin air, d'fhág
sé glór trom slóchtaí aige, mara a mbeadh eolas agat air agus thú le
n-ais bheadh sé deacair é chloisteáil ach níor chuir sé aon bhlas eile
as dhó agus sheas an píobán coirc i rith na mblianta dhó. Ní raibh
fhios ag aon duine go barainneach ceart céard a chuir sé ar a shon
féin i dtaobh a scórnach agus a phíobán a bheith gearrtha nó cén chaoi
ar cuireadh tríd an muileann thall é sul má díbríodh abhaile go
hÉirinn é. Dhá dhonacht dhá raibh an saol agus an pháí i Meiriceá ins
an am sin bhí roinnt mhaith airgid sábháilte ag AMorgam agus bhí sé
aige ag teacht abhaile héibrí cén sórt falach a bhí aige air, le aimhreas
nó cruthú a bheith air gurb é féin a d'fhág marach air féin ní ligfí cuid
is lú ná feoirling leis ag fágáil Mheiriceá,

176
 Th'réis a theacht abhaile dhó bhíodh sé ag obair ar na bóithrí
aigh, póithrí bailte agus bóithrí portaigh. Cuireadh tús leob sin ag
dhd
Us agus lár pa dtríochaidí. Bhíodh go leor clamhsán ag daoine ar an
Un jrthrom agus sclábhaíocht agus ar na gamgers ach ní raibh aon
- ag Morgan. Séard a deireadh sé “tá cead againn a bheith a
i aint le chéile eadrainn féin, tá cead againn píopa tobac a chaith
faoi
á agus labhaireoidh an gamger ina n-ainm linn: Bhí tuilleadh cur
. aige ach b'shin é an eachtra ba mhó.
síos

Meárt Jeaic O Cualáin

Chuaigh fear eile as Baile an Tigh Mhóir anseo go Meiriceá. Níl fhios
aiam go baileach cé mhéad go na Státaí a shiúil sé ach chaith sé seal
Lbportland. Meárt Jeaic O Cualáin a báinm dhó, fear oibre agus fear
láí chomh maith agus a sheas ariamh ar bhord na hiomaire, Bhí sé i
ndon an Jáí a oibriú deiseal nó ciotach nó ar chúl a láimhe le mar a
d'fheil sé dhó. Bhí go leor Éireannaigh i bPorflamd ag an am sin a
titheacht suas ar chéad bliain ó shin nó b'fhéidir os a chionn, Go réir
mhar a chuala mé ní raibh na mainistreachaí móra ná na staighrí arda
4 goil chomh hard leis an ngealach ann mar atá sé anois, Bhí go leor
talamh bán timpeall ann gan teach, áras ná bráca tóigthí air. Bhíodh
sé roinnte amach ina cheapachaí ar chíos bliana agus daoine ag cur a
mcuid torthaí agus glasraí ann. Bhíodh daoine eile ann agus bhíodh
bó bhainne coinní acub agus is amhlaidh a bhíodh sí sin ceangailte le
téad mór fada. D'airigh mé féin Pádraicín Phaích 'Tommaí Ó Mógáin
as an mBaile Nua, Cor na Rón ag cur síos air go bhfaca sé féin na
beithígh ceangailte ann agus fir agus mná amuigh dhá mbleán agus a
gcuid buicéid agus ceaintíní acub go díreach glan mar bhídís sa
mbaile, Níl fhios agamsa cén aois a bheadh Pádraicín Pharch Tommaí
dhá mairfeadh sé go dtí anois beannacht Dé le n-anam ach ní
dhéanfainn aon iontas dhá mbeadh sé scór le cois an chéid. Sé'n an
cut síos céanna a bhíodh ag Joy Cotter ar Phortland an fear a mba
leis an teach ósta a dtugtar an Poitín Stil anois air nó Tigh Pheadair a
Ghabha roimhe sin aríst, Chonaic sé sin é féin na píosaí fataí, torthaí
agus glasraí dhá gcur agus dhá mbaint ann agus poll déanta síos sa
Gelamh ar chúl a' tí, is ann a bhíodh an cárnán luaithe caite síos acub.

177
Bhí cuid mhór gon dream a raibh na ceapachaí agus píosaí talún
cíos acub ná rug ar aon láí ariamh. Chuaigh a mbunáite ag aithis
i
Mheárt Jeaic nuair a chonaic siad sfyje agus slacht a láimhe, Mhúin -
dhóibh leis an talamh a leagan amach, an bord agus an chlaise agus i
iomaire chomh maith leis an leasú ceart go réir mar a theastaigh sé i
agus scaradh na síolta. Bhain siad blianta amach ar an gcaoi sin ag'oiir
agus a' baint agus Méart a múnadh dhóibh i gcónaí ach m'anam faoi
dheireadh go bhfuair siad cineál dícheallach iontub féin, shílfeá Burár
an iomaire a rugadh iad, acub féin a bhí fhios chuile shórt, Lig siad
leob féin agus ní chloisfeá méir i gcluais acub. Ach faoi dheireadh
chuaigh an ceapach agus an paiste sa gcloigeann acub agus ní shásódl;
tada iad ach cé aige a bheadh an toradh a b'fhearr. Ní raibh Meáil
Jeaic an fear a mhúin a gceird dhóibh a' rá tada ach ag éisteacht| eob
ach bhí sé bodhraí faoi dheireadh acub.
Ach an chéad scail eile a bhuail iad ná raibh ann mar a cheap siad
amach lá le ghoil ag baint na bhfataí nuair a cheap siad a mbiseach'ú
bheith tugthaí agus luach saothair nó bouwty le fáil ag an té a mbeadh
na fataí ba mhó aige, ní raibh caint ar bith ar fhliuch ná tirim, blasta
nó righin a bheidís ach toirt a bheith iontub. Ní mba le Meárt Jeaicab
fhaillí é “bainfidh mise sú suas asaibh a dúirt sé in intinn féin. Bhí fhios
aige ceann éicint go na Státaí a mbíodh an-toradh fataí ann agus iad
san an-mhéid, D'imigh leis as féin i ngan fhios gon saol mór gó
ndeachaigh sé chomh fada le margadh na bhfataí agus cheannaigh sé
bota fataí go na fataí ba mhó a bhí ann agus thug sé Portland abhaile
aríst air féin agus an bota fataí faoina ascaill aige, B'é lá fhéile Míl a bhí
ceapthaí le ghoil ag baint na bhfataí, sin é tús shéasúr bainte na bhfataí
in Éirinn.
An naoú lá fichead go Mheán Fómhair bíonn na barrannaí
searacaí agus tréigthí an uaír sin agus tá siad í n-am a mbainte, Sul
má tháinig lá Fhéile Míl d'imigh Meárt Jeaic go shiúl oíche agus an
bota fataí aige agus sháigh sé anonn agus anall, anseo agus ansiúd sna
hiomaireachaí iad agus chlúdaigh sé go deas ina dhiaidh iad. Tháinig
lá Fhéile Míl ar aon chaoi agus bhí siad ar fad amuigh a' cartadh agus
a' tochailt, a' treabhadh agus a” fuirseadh, chaon cheann acub 4
tóraíocht an phota óir a bhí faoin mbogha ceatha. Bhí sé ina ghleo
agus ina choimhlint agus ina chaismirt ar feadh píosa mór gon lá,
chaon cheann acub ag iarraidh a bheith a bualadh amach an chinn

178
 ile agus puicéara mór go mholtóir ag imeacht thart ann a fanacht go
j leicfeadh sé cé aige a mbeadh an ghaisce mhór déanta, Choinnigh

irí Jeaic air ag obair go réir a láimhe ar feadh píosa mór gon lá ach
Si j dheireadh thosaigh sé ag caith aníos na sáspain cháirt, bhí siad
amh mór sin gan bhréag gan mhagadh. Stop an choimhlint agus
an ghleo mór an uair sin. Stop an ghláiféisc freisin,

Cuairt ar an Sorcas
Scéal eile a bhí ag teacht anall abhaile ag cuid gon dream a chuaigh ar
imirce go Meiriceá. Tháinig sorcas thart ins an áit a raibh siad. Bhí
larraingt na sluaite ar an sorcas, Chuile chineál iontas le feiceál ann,
imara bhfeicfeá féin iad ní fhéadfá féin iad a chreistiúint. Bhí cábán
mór as féin ann agus clár mór crochta taobh amuigh air “The Biggesí
lower in the World, ní raibh tada le feiceál ach na sluaite ag baint na
sála dhá chéile go bhfeicfidís an t-iontas mór. Ghófá isteach an chéad
doras agus d'íocfá do chuid airgid. D'osclaí doras eile ansin dhuit agus
déarfaí leat a ghoil isteach ann agus chomh luath agus a bheadh do
chosa taobh istigh agat bhí sé dúinte go léim in do dhiaidh. An chéad
tud eile bhí mar bheadh cineál fuinneoigín bheag ann, spás fala agus
déarfaí leat do chloigeann a chur isteach ann agus go bhfeicfeá an
Liontas. Chomh luath agus a bheadh do chloigeann istigh agat ann
agus tú a baint fad as do mhuineál ní aireá choíchin ná go brách nó go
ndúin[fí cineál comhla bheag anuas os cionn coinc do mhuiníl, bhí tú
chomh sáinní le cat thíos i mála agus m'ánam go raibh an t-iontas le
feiceál. Thagadh bean mhór mhíliteach dhubh an uair sin, gan snáth
ná falach uirthi ach í nochtaí mar rugadh í, gan trácht air í bheith dubh
bhí sí bréan freisin. Shiúlfadh sí anonn an uair sin go dtí an té a bhí
sáinní agus chuimleodh sí a túin siar agus aniar dhá phus sé nó seacht
go chuarta agus ina theannta sin sé nó seacht go bhramannaí a
scaoileadh suas faoina polláirí aige nó mar deiridís ag an am “suas
faoina seilers. Nuair a bheadh an goradh sin faighte aige scaoilfí na
bannaí a bhí ar a chloigeann agus bhí cead a choise amach aige agus
duine eile tugthaí isteach i n-áit go bhfaigheadh sé an phosóid
chéanna, Ní raibh duine ar bith ag inseacht céard é an t-iontas ach
 cead ag chuile dhuine é fháil amach dhó féin. Siad an dreama ch Uaigh
anonn th'réis 1920 a chonaic agus a chuaigh thríd an eachtra sí fí,

Curadóireacht:i nGlascú
Bhíodh roinnt mhór go mhuintir na hÉireann a chuaigh EO Sasana
agus go hAlbain i dtús an chéid seo caite ag déana obair earraigh
freisin ar thaltaí bána a bhíodh in aice na gcathrachaí agus na mbáilte
móra. Bhíodh nádúr agus Juí ariamh acub le obair na talúna ach núai,
a bhris an chéad chogadh mór domhanda amach i 1914 agus faitíos
roimh an nganntan beatha tugadh ordú amach fataí agus torthaí;
chur ar thaltaí bána nach raibh aon úsáid dhá dhéana dhóibh,
Roinneadh amach ar dhaoine é a raibh spéis acub ann agus i ndoná
oibriú.
Bhí beirt dreáthar as an taobh seo thall i nGlascú Joe Fenton agus
Johnny Fenton as Clochar na Lára agus bhí cúl fataí agus glasraí agus
torthaí curtha aimsir an Chogaidh Mhóir acub. Bhí aithne acub aí
fear as Glascú agus bhí an-teanntás déanta acub ar a chéile ach nuair
L a chuala sé faoin gcuradóireacht dúirt sé go raibh fonn air féin cúilín
i a chur ach níor rug an fear bocht ar aon láí ariamh go dtí sin, ní raibh
I
fhios aige ar deiseal nó ciotach a bhí sé ach mhúin na Fewrons dhá lé
chuile shórt a dhéana agus chuir sé na fataí, D'imigh sin ann féin nó
go raibh sé tarraingt ar am a mbainte. Bhíodh sé ag cloisteáil ansin ó
dhaoine eile go raibh fataí nua acub féin. Théadh sé amach ansin go
minic ag breathnú ar shaothar a láimhe féin an cúilín fataí ag tóraíocht
béilí fataí nua ach thagadh sé abhaile arís chomh fala céanna Je nuair
a d'fhág sé an teach.
Ach an lá seo ar aon chaoi casadh /oe Femfóm leis agus thosaigh
sé ag inseacht go /oe go raibh fataí nua ag chuile dhuine ach aige féin
'agus cáide ó bhí tú ag breathnú go deireanach orthub' a dúirt Joe
'diabhal mórán lá ar bith nach mbreathnaím orthub a dúirt seisean é;
tá fataí ann a dúirt /oe “tá mé cinnte dhó sin, teara uait anois' a dúirt
Joe “agus is gearr go mbeidh fhios againn é: D'imigh leis an mbeirt nó:
go ndeachaigh siad chomh fada leis an gcúilín fataí, 'Anois' a deir mo
dhuine le Joe “nach bhfeiceann tú ansin anois iad agus gan aon fhata
ann! “Is gearr go mbeidh fhios agat anois' a dúirt Joe “go bhfuil fataí

180
 Ó Thosaigh /oe ag cartadh faoi bhun na mbarrannaí lena lámha
us ní raibh tada ag teacht aníos ach fataí chomh breá agus a facthas
riamh. 'Anois' a dúirt Joe “nach bhfuil fataí agat chomh maith le duine
r bith acub! 'Ach ar ndóigh” a dúirt fear Ghlascú 'ar na barrannaí a
bhíodh mise ag breathnú, shíl mé gur orthub a d'fhásfadh na fataí ar
nós na ndéasannaí arbhair:

181
Lucht Seachráin agus
Tamhnacha Tréigthe
 Lucht Seachráin
Ins án tseanaimsir bhíodh go leor lucht seachráin ag imeacht ó áit go
háib bhíodh dream eile ag imeacht ar a gcaomhnúint nó ar a dteitheadh
már bheadh tuar namhad éicint ag teacht sa mullach orthub. Bhí siad
rite lena n-anam as cith nó as cath.
Chuala mé cur síos ar fhear amháin agus sén áit ar scaoil sé píosa
on tsaol thairis ar cheann go Lochannaí na nOileán atá i gClochar na
Con. Crainnte saighleánach agus caorthainn agus tomachaí fraochógaí
is mó a fhásann ar na hoileáin seo. Théadh daoine isteach ar na hoileáin
eo blianta fada ó shin ag baint slata le haghaidh tuídóireachta chomh
imaith le ábhar coirbeachaí srathar, gan trácht ar an spóirt a bhíodh ag
án aos óg ag piocadh fraochógaí agus ag tóraíocht neadrachaí na
n-éanlaith fiáine. Ba mhinic a bhíodh mo sheanathair, Micil Ó Fátharta
agus Pádraic Ó Fátharta as Clochar na gCon ag cur síos gur chónaigh
duine nó b'fhéidir níos mó ná duine ar cheann go na hoileáin seo. Níor
facthas aon dé riamh ar an duine nó dream a bhí ann ach gur facthas
go hannamh bratachaí go chineál éicint scartha amach ar na sceacha
agus corr dheatach le moch maidne. Ba fíorcorr uair a chonaic aon
duine an méid sin féin cosúlacht mar go raibh an áit uaigneach agus
cúlráideach agus ní raibh aghaidh ná graith duine ná deoraí ann an tráth
sin ach amháin na stiléaraí a bhí ag déana a ngraith féin, Bheifeá i ndon
ghoil isteach ar na hoileáin seo gan aon bhaol báthadh ach chaithfeá a
ghoil domhain ins an uisce. Ba mhinic a bhí mise istigh ann agus mé in
mo ghasúr. Tá sé contúirteach go leor freisin dhá mbaintfí aon truisle
asat. Chomh maith leis an deatach agus na bratachaí a facthas ar na
sceacha bhí cosán buailte i gcolbha na locha ar a' tanaíochan a
thabharfadh isteach ar an oileán tú. Níl fhios ag aon duine cérbas ar
tóigeadh beatha ar an oileán nó cé air a mhair sé más é nó iad a bhí ann
ach faoi dheireadh tréigeadh an t-oileán agus níor cloiseadh riamh cé
bhí ann. Ba mhinic a fritheadh brosna dóite i gcolbha na locha an fad
agus a bhí cónaí ar an oileán. Nuair a bhíodar cinnte go raibh an t-oileán
fala tugadh ruathar isteach ann ach ní raibh tada ann le feiceál ach
comharthaíocht seanbhráca beag,
 Ag Baint Slata ar an Oileán
Píosa maith ina dhiaidh sin chuaigh Micil Ó Fátharta a
Bus; mo
sheanathair isteach ar an oileán ag baint slata, Ba é Séam; US a; bhí
amach chun tosaigh ag déana an bhealaigh isteach ar an oileán agus
ag tóraíocht na slata ab fhearr. Bhí sé deacair go maith bealach,
dhéana isteach idir na tomachaí, chaithfeá ghoil isteach ar do
chromada. Ar a bhealach isteach go Shéamus ná raibh ann matií
bhuail sé a ghrua in aghaidh bun go ghéagán géar agus scaoil sí á
chuid fola leis anuas ar a éadan. Chas sé ar ais ansin arís go nífeadh se.
a éadan in uisce na locha, Ach nuair a chonaic Mici] ag casadh arís
agus é maol dearg le fuil, shíl sé siúráilte gurb é an fear eile a bhí.
tagthaí ar ais arís agus a bhí th'réis buille a thabhairt go Shéamus, ó
dhiabhail a deir Micil “á bhfuil sé ann arís.

'Tiobóid Mac Cábhac

'Tá Tulach na Sióg cúpla míle maith amach ó Lochannaí na n-Oileán;
Sin é an áit ar chónaigh Tiobóid Mac Cábhac. Bhí dhá theach aige ann
ach ní raibh ceachtar acub mór, ar an taobh thoir gon tulach a bhí teach
acub agus an teach eile ar an taobh thiar. Is amhlaidh a bhí na tithe
déanta isteach i dtaobh nó i gcolbha na tulaí. Is gainimh nó dóib atá ins
sa tulach seo agus sin é an fáth gur chart sé áit cónaí isteach ins an
tulach mar tá ganntan clocha ann ach amháin an méid clocha a casadh
leis le linn dhó bheith ag tochailt. Ís timpeall ar áit an dorais a chuir se
iad sin ag obair. Nuair a thagadh gaoth láidir aniar d'athraíodh sé go dtí
an teach a bhí ar an taobh thoir agus nuair a thagadh an ghaoth anoir
d'athraíodh sé go dtí an taobh thiar. Níl fhios agam go baileach cé
mhéad acraí atá faoin tulach seo ach tá ar a laghad cúpla scór acra ann
ach le cúnamh Dé má fhágann Dia mo choisíocht agamsa beidh sé
siúilte agus tomhaiste agam gan mórán achair agus cuirfidh mé síos i
ndeireadh an scéil é,
Héibrí cén fhairsinge atá ann agus tá acraí go leor ann ach tá
comharthaíocht na n-iomarachaí go soiléar follasach le feiceál fós i
gcorp an lae inniu ann. Bhí Tulach na Sióg ar fad curtha agus spréite

186
 Jáí agus le allas a chnámha aige. Rinne sé go leor stiléaracht ina
ona JáFagui " i 4 IRA Aí
i NÍ mé cinnte a bhfuil lorg na seanátha le féiceál fós ann, an áita
i ho dh sé ag cruachan an arbhair nó na braith. B'fhéidir nach bhfuil
s ir bhí an Forestry agus dreamannaí ag obair thart ann le blianta anuas.
Siniibh strómh ná mairg ar bith air scór clocha arbhair a thabhairt ar

I hioim Jeis ó d'fhágfadh sé Cois Fharraige go dtéadh sé go Tulach na

sióg: Scór clocha, b'shin dícheall iarraidh mhaith fuisce. Cheannaíodh
séan chuid ba mhó gon arbhar ón dream a bhí ag cónaí le cladach.
i An tráth sin gon tsaol bhíodh na daoine a raibh locha agus
aibhneachaí in aice leob ag tógáil go leor eascannaí le cochail ó
dheireadh an fhómhair amach agus píosa maith gon gheimhreadh,
Bhíodh conséit ag go leor daoine le eascannaí mar bhídís ag rá go leor
B0 na ribiúchaí fiannaigh a d'imíodh nó thiteadh as driobaill na
iúbeithíoch go n-iompaídís isteach ina n-eascannaí ach a ndóthain
tláil a fháil san uisce. Bhí sé ráite nár mhór oiread na fríde gon
chraiceann a bheith ar bhun an ribe sul má bheadh sé i ndon eascann
á'dhéana. Ba mhó an faitíos ná an conséit a bhí ag daoine roimh
táscann ribe, ar fhaitíos go mbeadh an oiread go mhí-ádh orthub agus
lo gcasfaí an eascann nimhe orthub. Bhí sé ráite gur as ribe a imíonn
ús gabhal duine a thagann an eascann nimhe, ach nach é chuile
theann acub a mbíonn an nimh uirthi. B'shin é an tsiocair báis a bhí
ag Tiobóid, d'ith sé eascann nimhe.
An t-am is mó a n-imíodh ribiúchaí agus fiannach as duine agus
beithíoch nuair a bhíodh beithíoch i ngéibheann nó i gcontúirt a
bháite in aibhneachaí, srutháin, portaigh, fiodáin agus áiteachaí
contúirteach gon tsórt sin, Chaitheadh na daoine iad féin a ghoil san
uisce an uair sin agus rópaí a chur ar an mbeithíoch lena thabhairt ar
bruach má b'fhéidir é. B'shin é an t-údar ba mhó a bhí lena heascainn
ribe. Bhí Tiobóid pósta ach níl fhios agam cé mhéad muirín abhí air,
ach gur chuala mé go raibh mac amháin aige, bíodh níos mó aige nó
ná bíodh. Níl mé i ndon a rá go cinnte cén t-achar th'réis bháis
Thiobóid a d'fhan an chuid eile gon chomhluadar i dTulach na Síóg
ach bhí cónaí ar an mac i gceantar na bhForbacha nó timpeall an
cheantair sin, Páidín Thiobóid a thugtaí air, Is maith a bhí fhios ag an
thair Ó Loideáin! as Seana Mhóinín cé raibh sé ina chónaí mar bhí
mise isteach go Gaillimh in éineacht leis lá ach tá sé sin tamall maith

187
blianta anois ó shin agus bhain muid amach chun seanchais, Sbáinse |
dhom an lá sin cé raibh tigh Pháidín Thiobóid. Ei

1! Rugadh agus tógadh i Seana Mhóinín an Spidéal, an t-Athair Máirtín. Ornaí,

dh iú
shagart de chuid ord na gCarmalaíteaché, Chaith sé píosaí móra dhá shaol agol bairr thaí,
lear agus go leor dhá shaoli mBaile Átha Cliath. Ba togha Gaeilgeoraé agus d'
fhoilsih
sé roinnt altanna in irisí Gaeilge, Ba saimeolaí ar chúrsaí ealaíne é agus craoladh
sraithchlár leis ar Raidió na Gaeltachta.

Cónaí ar an Tamhna Mhóir

Bhí cónaí ar fhear eile agus a chomhluadar ar an Tamhna Mhóir atá
cineál siar aduaidh ón gClochar Daraigh ar thalamh Chlochar na gCon.
'Tá na ballaí ina seasa ansin (ós agus d'aithneodh tú go maith Eo raibh
cónaí ann tráth gon tsaol, D'athraigh siad ansin ón Tamhna Mhóir agus
chuaigh siad ag cónaí go Caoil Rua soir. Tá sé ráite gur bhailigh sé leis
soir an cárnán aciligh a bhí aige ann, agus gur ina chléibh dramaa thug
sé ar an iomaire ar ghóltas Chaoil Rua é. Pádraic Phaích a b'ainm gon
fhear seo. Sin é an chaoi a d'inis m'athair dhomsa é,

Dhá Bhliain ar a Chaomhniúint

Bhí fear eile ina chónaí as féin i Sáile Chuanna Thiar ach níl sórt tuairim
ar bith dhá laghad agam cén áit ann a raibh sé ina chónaí ná cén t-ainm
a bhí air, ach go raibh sé aon tráthnóna amháin agus bhuail féar siúil
isteach aige agus d'iarr sé lóistín na hoíche air, Fuair sé sin agus fáilte, a
shuipéar agus leaba le codladh uirthi, Maidin lá arna mháireach
d'fhiafraigh an fear siúil an bhféadfadh sé fanacht lá eile, “féadfaidh tú
anois “a dúirt fear Sháile Chuanna “fanacht chomh fada agus thogrós tú
mar ní chuirfidh mise agat ná uait:
D'fhan an fear siúil ansin agus rinne an bheirt teanntás ar a chéile,
ach níor chuir fear Sáile Chuanna aon cheist luath ná mall air cé hé féin,
nó céar b'as dó, ná cé raibh a thriall. Ní dhearna an fear siúil mórán

188
 nlróid ar bith ar feadh i bhfad taobh amuigh gon doras le solas lae nó
i a dtagadh an oíche. B'shin é an t-am a n-éiríodh sé amach
nuair a
. cl
bhíodh chuile shórt chun suirnris.
Chaith séi bhfad ar an gcaoi sin ach faoi dheireadh thosaigh sé ag
soil 3mach sa lá agus ag tabhairt láimh cúnta g fhear & tí agus i rith an
agus níor
achair ar fad níor chuir fear Sáile Chuanna aon cheist air
dhúirt sé le aon duine eile ach oiread go raibh a leithéidí seo go dhuine
sa teach in éineacht leis. Is mar sin a bhí siad ar feadh dhá bhliain agus
an bheirt ag baint an-cheart dhá chéile,
Ach an lá seo ar aon chaoi th'réis dhá bhliain dúirt an fear siúil go
raibh sé ag imeacht inniu, D'fhág an bheirt slán ag a chéile agus níor
chuir fear Sháile Thúna aon cheist ná aon chaidéis air ach a bheannacht
á chur leis.
D'imigh sin ann féin agus níor fritheadh a dhubh ná a dhath ná a
thuairisc ón lá sin amach, nó gur casadh fear Sháile an Chuanna soir ar
aonach mór an Turlaigh, an Turloch Mór agus é ag tóraíocht bromach
capaill le ceannacht. Bhí sé ann luath go maith ar maidin agus é ag siúl
soir siar ar fud an aonaigh ag breathnú thart go gceannaíodh sé údar
maith capaill, Le mar a bhí sé ag teannadh amach sa maidin bhí
bromaigh capaill agus chuile chineál eallach ag teacht isteach. Ach faoi
dheireadh agus cruinneál mór go chuile chineál bailí isteach ar an
aonach agus fear Sháile Chuanna i gcónaí ag dearcadh na mbromaigh
agus ag goil tríotha, cé d'fheicfeadh sé ina shuí ar stól ach an fear siúil.
Níor dhúin ceachtar acub a shúil ar an gceann eile agus níorbh íontaí
leob an sneachta dearg ná castáil ar a chéile arís. D'inis fear Sháile
Chuanna ar aon chaoi cé raibh a thriall féin, go dtáinig sé ag ceannacht
bromach capaill, “sé an truaighe' a dúirt an fear siúil “nach bullán nó
budóig atá uait mar tá mo chuid beithíghsa ar an mbealach isteach anois
agus mo bhuachaill dhá dtiomáilt agus is gearr go mbeidh siad anseo.
B'fhíor dhó ba ghearr go dtáinig an buachaill agus dróbh mór míllteach
beithíoch roimhe amach. 'Anois' a deir an fear siúil “pioc agus ceannaigh
do bhromach agus íocfaidh mise é agus ná bris m fhocal. Cheannaigh
Fear Sháile Chuanna bromach agus d'íoc an fear siúil é, Sin é deireadh
an scéil agus má casadh ar a chéile arís iad níl fhios agamsa é. Is dóighe
Eo raibh an t-airgead ar iompar nó i bhfalach i gcónaí aige, héibrí cén
sórt fiach a bhí ina dhiaidh, ach go raibh an cluife saor an uair sin aige.

189
 Bacach Inis Ní
Ba ceannaí raigeannaí a bhí ins an mbacach, ní raibh aon bhuíochas ar .
aon duine aige dhá ndearna grá Dia air ná thug rud dhó. 'Fhagadh Mé
thart agus mála aige ag bailiú chuile chineál ciomach agus chrocha dh.
sé leis iad. Bhíodh áit éicint istigh i nGáillimh a bhíodh ag coinneú)
chuile chineál ciomachaí agus seanéadach caite a bhíodh tití 6 chéil,
agus ite ag na leamhain. Ar aon chaoi bhí muintir Inis Ní tuirseach Boh
bhacach seo agus siúd é a déanadh leis splainc a chur ina mhála agus|las
sé ar a dhroim. Níor tháinig sé ar ais ariamh ina dhiaidh sin, séard'a
deirtí faoi dhaoine nach dtagadh ar ais in áiteachaí áithrid “fuair sé
chomh tuirseach dhó agus a fuair an bacach g Inis Ní

Michaelin Cosgrove
Bhíodh fear ag teacht thart an taobh seo ach a raibh mise ag fás suasiní
mo ghasúr. A4ichaelln Cosgrove a thugtaí air. Bicycle mór trom láidir s
bhíodh aige mar a bheadh Aicyc/e fear posta ann. Carrier mór míllteach
amuigh “un tosaigh air agus ceann mór míllteach eile thiar in deireadh
agus ba orthub sin a d'iompraíodh sé na málaí agus iad ceangailte le
rópa. Bhíodh ciseán gréithí i gcónaí ag teacht amach as Gaillimh aige
agus dhíoladh sé ceann anseo agus ceann ansiúd agus ba mhinic a
d'fhágadh sé cupán nó juigín saor in aisce i dtithe a dtugtaí tae agus
Ereim le n-ithe dhó ann, bhí cáil ghraiúil ar an bhfear seo. Bhíodh na
seandaoine ag rá ins an am sin gur páipéir a bhítí a dhéana as na
raigeannaí, níl fhios agamsa é ach mar sin. Ach bhí na raigeannaí dhá
mbailiú le mo linn agus ba raigeannaí dháiríre a bhí iontub freisin, may
níor bhain siad dhá gcraiceann iad nó go raibh siad leáite agus tití ó
chéile. Bhí éadach ar fónamh agus airgead gann ag an tráth sin,
Bhí AMichaeltn Cosgrove i ndon a bhicyle a mharcaíocht agus ualach
málaí ar a thosach agus ar a dheireadh aige, ní bhíodh le feiceál ach a
chloigeann aníos os cionn na málaí, Dúirt daoine eile gur facthas go
minic é thuas faoi bhun Chruach Phádraic agus i Kwock nuair a bhíodh
na sluaite ag tabhairt turas ann, é ina shuí ar a talamh agus a dhá chois
lúbthaí siar faoina thúin aige agus a dhá shúil iompaí ina chloigeann, a

190
 haipín ar an talamh len ais aige ag bailiú pingineachaí. Níl aon duine
| oin domhan nach gceapfadh go raibh lúd na ngéag caillte aige. Bhí sé
an a áeacair é aithneachtáil nuair a bhí athrú cruth curtha aige air féin,
beannac! ht Dé le n-anam, chaithfeadh sé maireachtáil a bhaint as rud
aicint.

Cuairt Phatsaí an Ghabha

ar Mheiriceá
Bhí airgead gann ins na blianta a bhfuil mé ag caint orthub agus ba corr
dhuine a raibh luach a phaisinéireacht aige le ghoil go Meiriceá ag
saothrú ach bé Patsaí an Ghabha an t-aon duine a chuaigh anonn a.
caith a chuid airgid agus ar saoire, Bhíodh sé a déana saothrú maith as
a chuid gaibhneacht mar an-ghabha go deo a bhí ann agus chuir sé slám
airgid i dtolla chéile agus thug sé Meiriceá anonn air féin ag déanú aeit.
Nuair a bhí cuairt mhaith déanta thall aige agus píosaí móra gon
domhan thall feicthí aige thriall sé arís ar an mbaile.
Chaitheadh Jimer mhór Mheiriceá laethanta fada ar an bhfarraige
ag an am sin. Ár an mbealach anall agus Patsaí thuas ar deic agus ní
raibh sé leis féin ann, bhí chuile chineál duine ann idir fhear agus bean,
bhí damhsa agus ceol agus spóirt agus chuile chineál pléaráca ann. Bhí
an t-ól ann chomh maith le chuile shórt eile agus mánam go raibh dúil
ag Patsaí é féin i ngloine. Ach bhí lay mhór ann ar aon chaoi agus bhí
sí splancaí i ndiaidh Phatsaí agus diabhal aird ar bith a bhí ag Patsaí
uirthi ach bhí sí i ndiaidh Phatsaí in chuile áit dá dtéadh sé. Bhí Patsaí
agus í féin in éineacht ar feadh an bhealaigh anal] ach bhí sí a cheapadh
faoi dheireadh go mba léi féin Patsaí. Ach faoi dheireadh agus a dóthain
ólta aice agus í súgach go maith, d'fhiafraigh sí go Phatsaí 'what wowl4
7ou do now Patsy a deir sí 'if | threw myself overboard”? 'what would I
do but throw myself ajter yow' a deir Patsaí “ach m'anam nach raibh baol
a diabhail ormsa' a dúirt Patsaí agus é ag inseacht an scéil arís sa gceárta
nó cois teallaigh,
 Cúrsaí Talmhaíochta,
Feilméarachta agus Luain
194
 An Teach agus an Gabháltas
an taobh
i deacair échreistiúint ná é a shamhlú agus tú ag falróid thríd
uo tíre gur Í dtithe ceann tuí nó ceann cíbe a chónaigh muintir an
Leantar fré chéile go dtí le achar gearr blianta agus go ndearna siad slí
aireachtáil as góltas nó giodán beag talúna, Ba le linn tús nó lár na
Sríochaidí a tóigeadh an chéad chuid go na tithe ceann slinne ins an
aobh seo tíre cé moite dhó go raibh slínn ar na siopaí, ar na tithe ósta,
lach an tsagairt agus [íor chorr cheann eile anonn agus anall i bhfad ó
chéile. Bé scéim tithe dhá stór agus stór go leith a tháinig amach ar dtús
ná tríochaidí agus tóigeadh roinnt mhaith acub ins na blianta sin. Roimh
ad blianta seo sin bhí beagán eile tithe stór tóigthí ag an gCongested
Disirict Board ach ní raibh mórán acub ann, Ó shin i leith tá tithe nua
dhá dtógáil agus níl dé ná deatach ar na seantithe a raibh bíobla agus
uachta chlann Éireann stóráilte faoin gcaolach agus faoi na fraitheachaí
ioiltub, Nuair a leagadh na seantithe d'imigh an méid sin le gaoth, tá
tóraíocht anois air mara bhfuil aon chuid fanaí i seanleic an teallaigh.
“Pá súntas mór dhá chur anois ar na corr cheann go na tithe ceann tuí atá
[ós ina seasa, chuirfidís go leor i gcuimre dhuit faoin saol agus an dream
Jlá imí agus nach bhfeicfear go brách arís, Bhí stair fhada ag baint leob.
Seo cur síos gearr ar shaol agus saothar an fheilméara beag, a
theach agus an góltas, an scioból nó an cró, an stoc, na héanlaith,
jéabha, cearca agus lachain, an cat agus an mada. Más beag nó mór a
hí an góltas bhí teach agus scioból nó cró air agus cónaí san teach,
bhíodh an teach coinní agus cóirí go deas, brat deas cíbe nó tuí air. Bé
án brat cíbe a b'fhaide a raibh seasa ann, sheasfadh sé deich mbliana
hchead dhá mbeadh teach ann a mbeadh ceann maith biorach air agus
é a bheith curtha ag dea-thuídóir. Tá brat tuí seagail i ngar a bheith
chomh maith leis, Sí an tuí eornan agus na cruithneachtan is gaire gon
tuí sheagall ach níl mórán seasa ar chor ar bith ins an tuí choirce, ní
sheasann sí mórán blianta. Is cuma cé acub brat atá ar theach ach tá
fíos mó seasa ann má tá ghrian i gcónaí dhá bhualadh ón taobh thoir
dgus ón taobh thiar. Má tá teach ann atá déanta siar agus aniar ní mórán
Etéine a fhaigheann an taobh ó thuaidh, tagann caonach trom lofa air
cheal gréine, coinníonn sé uisce na spéire agus na báistí agus lobhann
Séan díon in imeacht blianta gearra, Ina theannta sin déanann éanachaí
“it diabhal air nuair a fheiceann siad an caonach, ach thrí éanachaí an

195
aeir uilig fré chéile sé'n lon dubh an ceann feádhain go mór mhó; i ma
tá aimsir sheaca ann. Tá go leor soláthar ins an gcaonach lofa. 1.
s Fíor
annamh a chailltear an lon dubh le ocras aimsir sheaca, Is cuifiia cé
chomh doimhin agus atá an sioc ins an talamh ach is crua an cas é Bá
cartfaidh an lon dubh é go háirthid an coileach an ceann a bhfuil an
gob dearg air. Le earasbarr saoil a thabhairt gon díon ní mór cíor húaa
chur ann anois agus arís, th'réis cúig nó sé go bhlianta, b'fhéidir 0.
dteastódh baibíní nua a chur ar fhad chíor an tí mar go mbeadh án
tseanchuid ag scaradh agus ag titim amach ó chéile agus báisteach na
spéire ag déana an bhealaigh síos eatarthub. Bé an leigheas a bhí airis;
cíor nua a chur ó bhinn go binn,
Bhíodh tithe ann nach raibh aon bhinn orthub, teach gabhail éadáilí
a thugtaí ar theach gon tsórt sin, sin é an fir roof sa lá atá inniu ann.
Brat díon a bhíodh ar áit na mbeanna ins na seantithe gabhail éadain;
Bhíodh tinteán deas clocha iontub. Díreach ar chaon taobh gon tinteái
ach beagán níos aoirde bhíodh proincín beag isteach sa mballa timpealls
troigh ar leithead agus troigh ar aoirde. Bhíodh rudaí beaga fóinteacl;
leagthaí isteach iontub nach mbeadh ort ach méir a leagan orthub, Go.
minic bhíodh an tae, snáth agus snádaí, tobac, an píopa agus boiscíií
snaoisín leagthaí isteach iontub. Bhíodh pionnaí adhmaid amach as barr
an bhalla timpeall na cisteanaí le rudaí a chrochadh orthub. Má bhí carr
agus capall ins an teach bhíodh cuid go na táclaí crochta ar na pionnaí
seo go mór mhór an coiléar, na hamaí, an tsrian agus an bríste, B'iondúil
gur siar ar stuaic an lochta in aice an tsimjéir a bhíodh an tsrathar
leagthaí. Níor mhór na táclaí i gcónaí a choinneál faoi dhíon an tíinsan
gcaoi go mbeadh deis triomú acub mar ba mhinic a bhíodh siad fliuch
agus báite le allas. Ba fad ar a saol iad a bheith istigh ón taiseacht agus
ón bhfraighileachas. Bhíodh drisiúr, cómhra, cúpla formna fada, beagán
cathaoireachaí agus cúpla stóilín beag in chuile chisteanach, Nuair a
chrochfá do chloigeann bhí an scrath dhubh le feiceál os do chionn agus
í chomh tirim le corc, Bhí an dath dubh céanna ar na fraitheachaí, an
chaolach agus na rataí. Go hiondúil bhíodh an craiceann snoite dhíobh
seo ar fad mara mbaintí dhíobh an craiceann d'fhoirgfidís, cineál lofa
tirim agus é ag imeacht ina phúdar, é tollta foirgthí ag cineál woo?worm,
Ba simléar caolaí a bhí í gcuid mhór go na seantithe. Bhíodh an
fráma fite as driseachaí a mbíodh na deiligní bainte dhíobh agusé
cótáilte le bualtraí beithígh mar pláistéaracht, ach ní thabharfá faoi

196
 a Eó brách gur as an ábhar sin a bhí sé déanta. Bhí sé an-mhúnláilte
chéile. Ba corr theach a raibh simléar cloch ann, Bhí cáil ní ba
. u únta agus ní ba galánta ar an teach a raibh simléar cloch ann agus
"i or fhág sin tada ní b'fhearr iad ná an simléar caolaigh. Dath geal a bhí
wife
ai chuile theach taobh istigh agus taobh amuigh, togha an aoil
aash a thugtaí air. San am a mbíodh greallach go thine bhreá mhóna
lhíos ba deas an teach é le cónaí ann agus é te teolaí, Bhí sé nádúrach
aos é ag luí leis an taobh tíre agus bailíodh an t-ábhar ar fad thart ins
an bceantar agus Da le stuaim agus ceird a cuireadh na tithe sin os cionn
i chéile, Is fiú aire a thabhairt gon chuid acub atá ann fós. Sé'n truaighe
nách bhfuil tuilleadh acub ann. Ins an tseanaimsir ach ní mba le mo
liúhnse é, ba faisean le na seandaoine craicne caorach a bheith scartha
acub thuas ar na fraitheachaí, sin iad na coflar bears, B'shin é an t-ainm
athugadh cuid go na daoine orthub, ach fraigh nó fraitheachaí an
seanainm ón díle. Tá seanfhocal ann agus sin é a bhain amach anois
nié, 'Cá bhfios ar b'é craiceann na seanchaora nó an uain óig is túisce ar
dh bhfraighí Sin comhairle mhaith dhúinne freisin. An chíor nó na dhá
tó baibíní a cuirtear ar fhad mullach an tí sin é an ríge file ar theach
téann slinne.
Go hiondúil bhí cúpla crú capaill nó cúpla lúbán éicint tiomáilte
sa mballa nó sa mbinn taobh amuigh leis an asal nó an capall a
éheangal ann. Ba mhinic go mbíodh scioból nó cróín beag i bhfastó
ás binn an tí freisin.
Ba cuid eile gon chisteanach iomar beag uisce coisric nó crúiscín
abheith crochta ar ghiall an dorais taobh istigh. Ní théití thairis gan
braon dhó a chur orthub féin agus iad féin a choisreacan. 1 bhformhór
na dtithe bhíodh Jaimpín le solas dearg in ómás an Chroí Ró-Naofa
agus an pictiúr crochta os a chionn. Bhíodh pictiúr na Maighdeana
Muire freisin crochta ar an mballa chomh maith le tuilleadh pictiúir
beannaithe,
Bhíodh na cróití nó na sciobóíl gar go maith gon teach. B'iontub sin
a bhíodh na beithígh bhainne, an capall agus an t-asal ar feadh an
gheimhridh. Gar go maith dóibh sin bhíodh cró na muc, púirín na
gcearc, na ngéabha agus na lachain. Ní raibh mórán cainte ar fwrkeys ins
an taobh seo tíre i bhfad siar sna blianta ach bhíodh scataí móra go na
héanlaith eile timpeall ar chuile shráid tuaithí. D'fheicfeá go minic an
coileach agus an scata cearc thuas i mullach an chárnáin aoiligh a

197
bhíodh caite amach as an gcró agus iad ag cartadh go dúthrac|
bud,
agus na cearca goir agus an t-áilín sicíní óga ag imeacht faoina bhun MN
i
raibh na sciatháin amuigh fós acub le ghoil go mullach an chár
: NEE : har As il
Bhíodh na lachain imí píosa maith as láthair a slabáil agus a soláthar;
locháin agus draeintachaí agus ag slugadh seilimidí agus
síol frogannaí
Má bhí cead a gcos ag na géabha théidís píosa maith as láthair
D'fhanaídís ina n-aice na sráide, timpeall an tí chúns a bhíodh na
héanachaí óga lag. Ní ligtí i bhfad as láthair iad nó go neartaídís, bhídí,
sáinní isteach ar phaistí féar óg glas agus deoch leagthaí acub áhú,
Deiridís fadó “beatha an éinín gé an t-uisce agus an féar' Tá an t-éan i
an-lag i dtús a óige nó go bhfuil na bun sciatháin amuigh aige mar ia,
an-tugtharach dhá ghoil ar chúl a chinn i sórt ]ogáinín ar bitl;
Choinneodh lorg cois bó é agus ba mhinic a choinnigh agus Bhur
fritheadh caillte ann é. Níl moill ar bith ar an éan gé ag méadú, bígni
borradh fáis faoi ach bíonn sé an-]ag. Bhí an seanrá seo ann 'chomh laa
le borradh an éin gé' Séard a airím daoine a rá anois le fada chomh Ma
leis an éinín gé' tá an píosa eile fágthaí amach,
Aimsir álta bhíodh na seandaoine a babhtáil uibheachaí lena chéile,
uibheachaí maltraid leis an mianach a athrú, Bhídís ag babhtáil coiligh;
gandail agus bárdail lena chéile freisin. Bhíodh an oiread cearca agis
álta óga ann idir sicíní agus coiligh agus gur ar éigin a chomhairtí chor
ar bith iad. Ba mhinic a thiteadh cearc ar gor amuigh sa ngarraí agus ní
bhíodh fhios ar ann nó as í go dtagadh sí ag an doras agus a háilín aice;
'Áilín bhun na bpunann” nó áilín bhun na punainne' a thugtaí ar an ál
sin, bhí an dá ainm ait,
Bhí na huibheachaí géabha ina n-ór aimsir álta, Bhídís cineál gann
mar nach mbeireann an ghé ach líne a seacht nó ocht go cheanna nó
suas go dtí dhá cheann déag, scaití beagán os a chionn agus corr uait
dhá líne. Ar chuntrachaí áithrid scaití bhíodh uibheachaí ann agus ní
bhíodh gor ar ghé, cearc ná lacha le iad a chur fúthub. Ar fhaitíos nach
mairfeadh an ghineamhaint chuirtí síos i mála coirce nó i gcómhta
coirce iad in áit dhorcha, Níl fhios agam go cinnte cén fhad a bhí siac
ina seasa ins an gcoirce ach sílim gur cheithre seachtainí é, Ach os ag
caint ar na géabha é ní fhéadfainn gan an scéal seo inseacht,
Tráth dhá raibh Misinéar Árann nó an tAthair Ó Conaola anseoat
an gCnoc againn agus é ag cur a mhallacht ar an bpoitín agus ar luch!
a dhéanta agus duine ar bith a raibh aon phlé aige leis. Bhí sé thíos ai

198
 tóir agus é ag cur a chraiceann dearg dhó. 'Duine ar bith' a deir sé
nilbhéas dhá dhéana, dhá dhíol nó dhá ól nó a mbeidh baint ná páirt
i leis, cuirfidh mé an féar glas ag fás isteach go dtí an tairseach aige.
aiue eis, . aioÓí. 5 Tuathail 4 amuigh
hi fear as an mbaile seo ann Máirtín Beag Ó uat ail agus é amuig)
. ice leis an doras, ach nuair a chuala sé an eascainí agus an féar glas
- Chur ag fás isteach go dtí an doras ó dhiabhail a dúirt Máirtín Beag
Ir án bhfear ba ghaire dhó “nach ann a bhéas áit na n-éanachaí géabha.
i drocheascainí í sin, chiallaigh sé díleá agus mí-ádh a theacht ar
mhuintir an tí agus iad a bhánú amach. Ní raibh tada leis an bhféar glas
i oinneál síos nuair a bhí an teach bán agus leádh chúr na habhann
ann.
uli sa mullach ar na daoine a chónaigh
Bhíodh éanachaí eile ag teacht ar an tsráid agus timpeall an tí,
(ahachaí nach raibh úinéaracht ag aon duine orthub, éanachaí an aeir
bus iad ag piocadh i measc éánlaigh an tí, bhíodh solamar beag thart
i gcónaí ann. Ní raibh buntsop an tí ná na sciobóil i ngan fhios gon
dteoilín beag donn, b'ánn a bhíodh a neaidín déanta aige agus a thógadh
éa mhuirín. Sa mbuntsop a chodlaíodh sé oícheantaí fhada an
sheimhridh freisin, Nuair a bhítí ag imeacht leis an dreoilín fadó oíche
Fhéala Stiofáin, ba siúráilte an áit é an buntsop le dreoilín a fháil. Ar
ndóigh bhíodh nead aige i dtomachaí agus áiteachaí fascúla freisin agus
ligeadh sé oícheantaí fhada an gheimhridh thairis iontub. Le breith air
chaithfeá é chaochadh le solas lampa nó laindéar le dorchadas na
lioíche, Ní raibh aon uaigneas timpeall ar sráid tí tuaithí, bhí glór agus
ceiliúr chuile chineál le cloisteál ann,
D'fheicfeá na cait ar an gcruach arbhair mar b'ann a bhíodh
tarraingt na Íochain agus na bhfrancaigh. Bhíodh cuid go na cait ní
b'fhearr ná a chéile. Nuair a a théadh a gcáil amach ar fud na mbailte go
raibh mianach maith cait ina leithéide seo ná siúd go theach bhíodh
Íocal dhá chur ar cheann gon chúin sul má bheirtí chor ar bith iad, ó
dhiabhail coinneoidh tú cat óg dhom, ceann buireann: Bhí sé ráite go
mb'fhearr na cait bhuireanna mar fanann siad timpeall an tí. Imíonn
an cat fireann leis go minic agus téann sé i bhfad as láthair áit ar bith a
bhfuil cat buireann faoi chatachas, Séard a bhídís a rá diabhal ar mhiste
leis an gcat fireann dhá n-íosfadh na francaigh na cluasa dhuit'
Ach níl cat ar bith chomh maith leis an easóig, áit ar bith a bhfuil
Sí sin ní fhágfaidh sí aon fhrancach ann gan marú agus ritheann an
chuid eile acub lena n-anam nuair atá fhios acub go bhfuil sí thart.

199
Deireadh na seandaoine gurb iad na Lochlanaigh a thug an easoj
go.
hÉirinn an chéad lá riamh agus go mbí an cat í a bhí acub, ach gan bréa
gan mhagadh tá sí i ndon sladadh a dhéana ar na francaigh, 'Beaini,
uasal' a thugann daoine uirthi ach tá siad faighte an-ghann anois le hais
mar bhídís fadó. Bhíodh daoine fadó ag,déana sparán as Craiceann
easóige, Bhídís ag rá go raibh ádh airgid ag baint leis, nach raibh ach
fhalú ina cionn, go raibh sé ar nós sparán an ghréasaí luipreachán, uáií
ar bith a d'osclódh tú é go ngeobhfá scilling thíos ann. Níor chuala mé
riamh go bhfuair aon duine greim ar sparán an ghréasaí luipreachán;
Ní raibh aon teach tuaithí gan mada nó dhó a bheith ann;
theastaigh siad le bheith i ndiaidh beithígh agus na gcaoire. Bhíodh Bó
leor seoladh dhá dhéana ar na beithígh, chuirtí amach ar an gcimín iad
go minic agus theastaigh mada le coinneál ina ndiaidh. Thugadh sin
deis fás go na garrantaí. Bhíodh beithígh na mbailte ar fad dhá seoladh
amach ar an gcimín ó thús an tsamhraidh nó go dtagadh an
geimhreadh, Ní raibh mórán carrannaí ar na bóithrí ins an am fadó, An
chuid acub a bhí ann féin ní raibh mórán siúil acub. D'fhág sin cead a:
gcoise ag na beithígh, cuid acub amach ar an gcimín, cuid eile acub ag
imeacht le dúirling, síos agus suas na bóithríní, as sin go minic ar an
mbóthar mór agus ní raibh aon cháll imrí fúthub. Gheobhfaidís féin
amach an deoch, loch nó abhainn nó sruthán in áit éicint.
Bhlítí cuid go na beithígh ins na garrantaí, cuid acub ar an gcimín,
anonn agus análl áit ar bith a mbídís. Bhíodh an chuid ba mhó acub
socair le bleán, sheasfaidís in áit ar bith leat, ní bheadh ort ach deasú
isteach fúthub agus an ceaintín a leagan ar an talamh agus tháilidís,
Bhíodh canna beag eile acub agus b'ann a bhlídís an chlímseáil nó an
chlimirt sin é an chuid deireanach gon bhleán agus an chuid is fearr nó
is tairbhí gon bhainne. Choinnítí é sin le haghaidh an mhaistre agus an
ime. Taca lá Samhna chuirtí isteach sa gcró na beithígh bhainne íns an
oíche agus scaoiltí amach sna garrantaí i rith an lae iad agus bhídís
isteach agus amach ar an gcaoi sin nó go dtagadh nádúr ins an aimsir
deireadh an Aibreáin nó tús na Bealtaine, 'go dtagadh nádúr ins an
aimsir agus an mhíoltóig ar an gcac bó, sin seanrá, ach bíonn míoltóig
bhuí an earraigh amuigh i bhfad roimh an Aibreán, Juifidh sí sin ar
chuile chac chomh maith le cac bó. Bheathaítí go maith na beithígh
bhainne ins an ngeimhreadh. Thugtaí tobáin fataí bruite nó swe4es nó
turnapaí dhóibh agus máim bhran os a chionn, sin agus neart féar tirim,

200
 haighidís an méid sin ar maidin nuair a bhítí dhá mbleán, an sos
sna arís nuair a bhítí dhá mbleán tráthnóna. Ba mhinic nuair a
hiodh an bainne ag éirí gann agus na beithígh os cionn leathaimsire ag
a ar lao, gó mblítí arís in am suipéir iad guras go mbeadh braon le
i aidh na maidne ann. Thugtaí buicéad nó tobán eile an uair sin
lhóibh le coinneál iontub. Bhíodh an t-arbhar buailte roimh an
ngeimhreadh agus d'fhaighidís máimín choirce freisin ins an oíche agus
bhídís dhá changailt ina chíor i rith na hoíche, Na beithígh a dtugtaí an
chóir sin dhóibh dhoirtí go háibéil arís iad th'réis breith dhóibh. Bhíodh
na gasúir óga idir chailíní beaga agus buachaillí i ndon na beithígh a
bhleán. Biiontach an spóirt a bhíodh acub ag caochadh a chéile le sruth
bainne as sine na bó, dhá bhféadfaí chor ar bith é gheobhfá idir na dá
shúil é agus dhéanfá féin an cleas céanna arís nuair a gheobhfá do
sheans, Bhí na daoine ag brath go mór ar an mbó le haghaidh bainne,
im agus bláthach. Nuair a bhíodh na gasúir ag bleán bhíodh sé ina
choimhlint dhearg dáiríre eatarthub cé acub ba mhó a bhí indon cúr a
thur ar a cheaintín féin, chrochaidís ansin na ceaintíní bainne ar a
icloigeann go n-ólaidís braon ach níorbh é an bainne féin ba mhó a
bhíodh uathub ach go gcuiridís muistéis cúir orthub féin, Bhíodh chaon
ceann acub ansin ag gáirí faoin gceann eile nuair a d'fheicidís an
mhuistéis chomh geal le sneachta, Tá bainne tiubh ag cuid go na
beithígh agus is cuma cé chomh tréan agus a bhlítheas tú é sin le do
dhá láimh ach is deacair mórán cúir a chur air, is beag nach bhfuil sé ag
déana barr nó uachtar le mar tá tú dhá bhJeán. Bíonn an-chruinneal
ime ar bhainne bó gon tsórt sin agus ina theannta sin tugann sé dath
breá buí ar an tae. An bhó a bhfuil an bainne tanaí aice is furasta cúr a
chur ar sin agus bíonn níos dhó aice agus fairsingne ina thimpeall. Ní
fhágtaí na laontaí ag diúl ar na máithreachaí chor ar bith ins an am sin,
as buicéidín deas glan a d'ólfadh sé a chuid bainne, ní mórán acub a
fuair blas sine a mháthar féin, séard a déantaí chuirtí braoinín deas gon
bhainne th'réis a bleán ins an mbuicéidín dhó, ansin bhrúití a
chloigeann le leathláimh síos ins an mbuicéad go bhfaigheadh sé blas an
bhainne agus lorg an bhainne uirthi agus méir amháin a chur siar ina
bhéal go dtosódh sé dhá diúl, an chéad rud eile leanfadh sé an mhéir go
dtí an bainne agus é ag déana sine gon mhéir. Ba ghearr ansin go
ndéanfadh sé dearmad ar an méir agus níor theastaigh níos mó
peataireacht uaidh agus ní raibh le déana uaidh sin amach ach a

201
bhuicéad a leagan aige. Níl ansin ach cur síos gearr ar na h
éithigh
bhainne, an bleán, an seoladh agus na laontaí,
Bhíodh an-fhonn ar na cait drochoícheantaí a ligean thartub; Facs
na mbeithígh mar bhí sé breá te compóirteach. Bhíodh a n-aghaiú
isteach ann ar aon chaoi mar d'fhaighidís baladh an bhainne agus dháil .
braon ar phláta acub th'réis a bhleán. Ba mhinic a bhí sé go mhí-á ah
chat gur luí bó anuas ina mhullach agus gur frítheadh ina spéice .
maidin ann é, Dhá mba cat maith a bheadh ann bhíodh an-chaith iu
dhiaidh. D'aireá cuid acub a rá 'ní cheideonainn ar chuid is mó na ajJuach,
é: Mar a dúirt an t-amhrán “ní cheideonainn ar mo chapalléara diallái
ná ar a srian ná a ndeachaigh go bháid as Sasana suas Casla le bliairy
Agus mé ag caint ar bheithígh agus bleán bainne ar ball beag bh;
cheart dhom é bheith ráite agam nach raibh bainne ar bith chon)
maith le bainne bó ghamhna. Sin bó atá os cionn bliain gan dáir, gan lo,
gan ionlaos. B'shin é an bainne a raibh an cháil agus an meas air.
Bé an leigheas a bhíodh ag na seandaoine ar phlúchadh, ar Chársáh,
scórnach tinn, aon chineál casacht nó ceangal síos sa gcliabharach agus
é ag cínnt ar dhuine na cochaillí casachta a bhoga ná a mbaint ná a gcu,
aníos, Dhéanaidís meadhg as bláthach géar. Ní raibh le déana ach braon
bláí a théamh ar an tine, gan é fhiuchadh ach te go maith agus é ól k
bruite agus go deimhin tá sé deacair é ól mar tá blas uafásach géai
searbh air ach tá sé i ndon gearradh agus cochaillí casacht a chur aníií
agus an cliabhrach a réiteach,
Sioróib a thugtaí go pháistí beaga óga ar dhrochchasacht, Bhí s
an-simplí síoróib a dhéana, Ní raibh tada le déana ach swede nó cúph
swede a ghlanadh, an craiceann a bhaint dhíobh agus an chuid eik
dhíobh a ghearradh suas ina stiallógaí tanaí. Soitheachín beag fhái
ansin a mbeadh roinnt doimhin ann, g]aic nó cúpla glaic shiúcta ;
dhóirteadh síos ar a thúin, an siúcra ansin a chlúdú le brat éadrom gc
na stíallógaí swedes, brat siúcra ansin arís os a gcionn sin an oiread agu:
a chlúdódh ar éigin iad agus coinneál ar an gcaoi sin, brat ar bhrat né
go mbeadh deireadh na swe4és ins an soitheach agus é sin a chlúdú
brat éadrom siúcra. An soitheach agus gach a raibh thíos ann a chlúdí
ansin le éadach glan agus é fhágáil ar a shuimreas gan aon chor a bhain
as ar feadh dó nó trí go laethantaí, gach a raibh sa soitheach a shéalú ar
uair sin, an sú ar fad a choinneál agus é a chur i mbuidéal, Sin é do chui
síoróibe anois déanta.

202
 Ní fhaightí an oiread céanna anró ón gcapall ná ón asal ins an
eadh mar ní raíbh aon cháll iad a bhleán. Bhídís istigh ins an
oból ins an oíche agus scaoiltí amach ins an ngarraí i rith an lae
ifhaighidís neart beathú i rith an gheimhridh faoi chomhair an
, B'iad a thugadh an leasú ar an ngarraí, feamainn agus
each. phí an capall cairr agus an capall srathar ann, an t-asal cairr
i ausan t-asal srathar. Biiomú sin garraí agus bealach nach raibh capall
úscarr i ndon ualach a thabhairt ann ach ní raibh aon strómh ar an
coill srathar. Bhíodh srathar bhreá compóirteach uirthi, brat go
She agus bréidín breá tuí agus péire cléibh agus iad ar chomh mhéid
musar chomh mheáchan agus tá mise a rá leatsa gur maith an malach
lamainne atá tú í ndon a chur ar dhroim capaill ar an mbealach sin,
bé an pátrún céanna ansin leis an asal cairr agus leis an asal srathar
é Bhíodh dhá ghad maoil ar an malach feamainne treasna in aghaidh
a chéile, ó thosach an chléibh a bhíodh ar an taobh deas go dtí
deireadh an chléibh a bhí ar an taobh clé agus an gad eile ar an luí
obánna agus nuair a bhídís sin fáiscí in aghaidh a chéile ba malach faoi
bliannaí é. Ní mb'iondúil go gcuirtí aon ghad maoil ar ualach aoiligh
már go bhfuil coinneál ina chéile níos fearr ann mar go bhfuil sé garbh
lióm agus é moirtiúil. Ualach aoiligh a habraítear, ualach móna agus
malach feamainne.
An teach a mbeadh an tseanlanúin beo nó b'fhéidir duine acub
agus an mac nó an iníon pósta sa teach, bhíodh seilbh coinní ag an
tseanlánúin nó héibrí cé acub a bhí beo ar cheann go na beithígh agus
ár an lao a bheadh aice nó go ndíoltaí ina ghamhain é, Ba leob féin luach
an ghamhain an uair sin, Bhí an gráinne tobac agus an gráinne snaoisín
ag faire ar sin. Ní raibh siad ag iarraidh costas tórraimh ná na sochraide
a fhágáil ar an dream a bheadh fágthaí ina ndiaidh th'réis a mbáis. Ba
mhór i gceist acub é sin, chuiridís déileáil beag éicint go luach an
bhamhain i leathtaobh le haghaidh lae an an-shó. Ins an am a dtáinig an
Seanphinsean amach thug sé rian aithrí dhóibh. Ba cuid d'uachta an
bháis acub gan aon cheal deoch a bheith ann le linn na tórramh agus na
sochraide, Poitín a bhíodh ann go dtí timpeall's lár na gceathreachadaí
ich nuair a fuair an poitín gann b'éigean a ghoil ar phórtar agus fuisce
An tsiopa, Bhítí dhá roinnt amuigh ar an tsráid agus timpeall an tí
chomh maith le taobh istigh go dhoras. Bhíodh súil ghéar dhá choinneál
ar an dream a bhíodh ag roinnt ar fhaitíos go ndéanfaí droiche;
ad Bas
duine ná imeacht thairis gan deoch a thabhairt dhó,
Ba faisean le cuid go na seandaoine i ndeireadh a gcuid laetha,
nuair a bhídís buailte suas sna cnámha le scoilteachaí agus an lúa. cail
acub bé an áit a mbíodh leaba beag acub ins an gclúid
cois
na tine Br
go bhféadfadh siad a bheith ag caint le chuile dhuine dhá ata
isteach. An chuid acub a bhíodh ag caith tobac bhí síad breá Bhia
tine, ní raibh orthub ach an míothán giúsaí nó an maiste tuí a sháigh;
tine agus an píopa a dheargadh, Bhíodh doras beag nó leathdhúr,
freisin ar na seantithe ceann tuí. Timpealls leath aoirde dhoraí; n
sráide a bhíodh sé. Bhí cúpla údar ar fad leis, choinníodh sé amác
éanlaith na sráide, na cearca, na lachain agus na géabha chomh le Gill
mhór gon gharbhshíon agus gon fhuacht agus ligfeadh an leath uachia
dhó isteach an solas,

Fairsingne an Ghabháltais
Níorbh é an méid céanna acraí go baileach a bhí in chuile ghóltas, cui
acub ocht n-acra déag agus as sin go dtí scór nó b'fhéidir beagán lei
chois, Ba mhinic a roinneadh é ar bheirt gon chlann, rud a d'fhág iú
taobh le leathghóltas an duine agus scaití gur roinneadh idir triúr ó, a
idir chuile chineál roinnt agus athroinnt tháinig cuid acub amach co
uair ar cheathrú góltais.

Uachtaí agus Oidhreacht

Chuala mé caint ar sheanfhear amháin as an gceantar seo agus bhí bei
dhá chlann mhac ins an teach in éineacht leis, Buaileadh síos tinn
agus ní raibh aon súil lena bhiseach, D'fhág sé an teach agus an talam
ar fad ag duine gon chlann agus níor fhág sé tada ag an mac eile, Bhí at
olc ar an mac sin ach d'iompair sé an stuaic air féin. An chéad rud ei
ná raibh ann mara dtáinig iompú biseach ar an athair agus Da gheartí
raibh sé i ndon a theacht aniar chois na tine agus an mac ar fágadh:

204
Sgog upu20'T 0 40 10191 no io uapJ0n O SI9SHIO4IÚd MAOT 0104p
oidhreacht aige a cur chuile chaoi agus chuile chóir air ach ní taib
mac eile ag cur chuige ná uaidh. An já seo, agus iad le chéile ágithe
fataí agus éisc, bhí an oiread gon mhí-ádh ar an athair agus Bui dhe
cnáimh ina mhuineál agus diabhal mórán nár tachtadh é, An: ur i
fágadh aon cheo aige níor chuir sé blas suim ann ach choinnigh ai,
ithe a bhéilí ach d'éirigh an mac eile go léim agus thug sé an tata
amach go dtí an doras é ag iarraidh an chnáimh a bhaint as a mh luine
agus anáil a thabhairt dhó ach faoi dheireadh chuir sé aníos an chnáim
D'iompaigh sé anonn ansin ar an maca bhí fós ag ithe 'a Sheáin; mhic
deir sé dhá mbeifeása go do thachtadh ní fhanfainnse ag ithe mo bhú
'Ó m'anam, a Dheaide' a deir Seán “an uair dheireanach a bhítú L
thachtadh ní mórán a d'fhág tú agamsa, an té ar fhág tú rud aigé ano
Baineadh sé as do mhuineál é'

Uachta an Bhaitsiléara
Bhíodh cur síos ar bhaitsiléara eile a bhí ag cónaí leis féin. Bhí tex
agus píosa deas talúna aige agus ní raibh an cómhra fala gan aitge;
tirim a bheith ann. Bhuail breoiteacht agus lagar na seanaoise é ag
thosaigh sé ag cailleadh an lúid agus ag goil 'un dé, 'Thagadh an ságú
go minic go dtí é le faoistean agus comaoineach agus bhíodh píos
móra cainte eatarthub. Bhí a shúil leagthaí ag an sagart i gcónaí:
mhaoin mo dhuine, ach mánam go raibh an baitsiléara é té
meabhrach agus ina dhúiseacht. Bhí an sagart léite go maith aige ag
é fáil baladh ar a anáil faoin imrí agus an tinneas a bhí an teach agus;
talamh agus an cómhra a dhéana dhó agus cé aige a bhfágfadh sé é, x
ní raibh sé ag baint aon adhmad as an seanfhear, Ach an lá seo ar &
chaoi agus an bheirt i niúin chomhrá dúirt an seanbhaitsiléara 'tá mé:
cuimriú ar uachta a dhéana.Déirigh croí an tsagairt “má tá anois, a dúl
sé scríobhfaidh mise amach an uachta dhuit” mar bhíodh na sagairt:
scríobh uachtaí ins an tseanaimsir. Ní raibh a rún ar fad ligthí ag;
mbaitsiléara leis an sagart th'réis chomh fada agus a bhí sé ag teacht;
dtí é mar chaith sé blianta fada go thús a óige ag goil amach le cailín
dtugaidís Cáit Mhór uirthi ach níor phós siad ariamh agus bhí sí Í
beo. Chaith sé píosa os cionn staidéir ach faoi dheireadh dúirt sé leis:

206
 aigh do pheann agus téirigh ag scríobh' agus ansin thosaigh sé
u Etuachta. .
Fágaim m'anam ag Dia, mo chorp ag an talamh, mo ghléas go
il Mhót agus mo mhagarlaí gon tsagart:

Peaca eile Fós ar a Anam

uarach sagart a' pharáiste bhí an tsráid amach faighte ag an bhfear
i 0 agus lorg a láimhe ar chuile spreab gon ghóltas agus a chuid allais
ite sa talamh ó chlaí go claí agus ó bhearna go bearna, Bhí aithne
a d'inis
mhaith agam ar an bhfear a bhfuil mé caint air agus ba mhinic
séin scéal istigh sa teach againn. Tá sé básaí le os cionn deich mbliana
lichead beannacht Dé le n-anam agus chuile dhuine dhá bhfuil mé ag
liácht orthub. Nuair a bhí sé in fhear óg agus beirt dreifiúr leis ins an
teach freisin, an t-athair agus an mháthair iad féin beo, ní bhíodh aon
iúiteach mór eatarthub. Bhí an t-athair agus an mac in aon bhonn
amháin, an mháthair agus an chlann iníon agus iad féin ag iarraidh
itláimh agus seilbh a choinneál ar gach a raibh ann ach bhí an tsraon
ajan athair chúns a bhí a lúd aige agus é ag coinneál réiteach, Thit an
is ait le imeacht na mblianta, chlis a shláinte air agus ní raibh ann
i ach go raibh sé idir an leaba agus an teaghlach. Bhí an aois agus an
linneas dhá ídiú in aghaidh an lae agus faoi dheireadh ní raibh séi
idon an leaba a fhágáil. Le mar a bhí sé dhá lagachan agus ag téaltú
leis ní raibh an bhean ag tabhairt foras ná suimreas dhó nó go
ndéanfadh sé uachta faoi rún agus faoi cheilt agus gach a raibh ann a
fhágáil aice féin agus ag an mbeirt iníon ach ní raibh an seanfhear
sta, Bhuail seachmall an bháis é agus leathnaigh a chuid cainte. Sin
é nuair a dúirt sí féin leis an mac a ghoil ag iarraidh an tsagairt, go
raibh a athair in achar a anama. D'imigh leis agus diabhal mórán
achair go dtáinig an bheirt, cuireadh an ola ar an seanfhear agus fuair
sé [aoistean, Ní raibh fhios ag an mac tada faoin bhfeall a bhí an
fmháthair ag iarraidh a imirt air. Maidir lá arna mháireach arís
d'fhógair sí ar an mac imeacht go beo go raibh peaca amháin eile ar
dham a athar nach raibh insí fós sa bhfaoistean aige. 'Ar ndóigh sa
diabhal a dúirt an mac “fear ar bith atá ar leaba an bháis agus a fuair
faoistean inné agus a ndeachaigh an ola air cén sórt Peaca
d'fhéadfadh a bheith déanta ó shin aige agus dhá mbeadh Réin i
ndóigh ní chuirfeadh aon pheaca amháin go hIfreann é 'ó mhaici .
a deir sí féin 'tá sé th'réis a rá liom gur peaca an-mhór é seo' 'Más h
anois muis'a dúirt an mac 'ní bheidh mise ibhfad a fáil feara ghlan,
dhó é' agus d'imigh leis. Ní mórán achair go dtáinig sé arís agus lan
sagart in éineacht leis, Chuaigh an sagart sa seomra an áit a raibh an
fear ag fáil bháis ach m'anam gur lean an tseanbhean siar é. Thugan
mac an tsráid amach air féin an fhad agus a bhí an triúr sa seomraisr
fhaitíos go gcloisfeadh sé tada dhá raibh a athair a rá, Faoi cheann
píosa tháinig an sagart amach agus shiúil an mac píosa gon bhóithíin
síos leis, D'imigh chaon duine acub ansin ina bhealach féin, Bhásaigh
an t-athair go gairid th'réis an lae sin agus choinnigh an mac air á;
obair mar a bhí sé ariamh. Níl mé cinnte cé mhéad bliain ina dhiaidh
sin a mhair an mháthair ach bé an sagart paráiste céanna a bhí annó
gcónaí. Th'réis na sochraide ar aon chaoi bhí píosa cainte ag an mac
leis an sagart ag glacadh buíochais leis faoi chuile shórt. Sin é nuairú
bhain an sagart amach “un seanachais 'á gcuimríonn tú' adeir sé 'ar ai
am a raibh t-athair ar leaba an bháis agus go dtáinig tú ag glaoch an
dara huair orm go dtabharfainn faoistean arís dhó mar go raibh peaca
amháin eile fós ar a anam. Ní raibh tada gon tsórt sin amhlaidh, a deir
sé, “lean do mháthair siar sa seomra mé agus séard a bhí uaithi í ghoil
ag déana teangain ar son t-athair a raibh clochar an bháis ann agus gó
scríobhfainn uachta, gach a raibh taobh istigh agus taobh amuigh go
dhoras a fhágáil aice féin agus a beirt iníon agus gan tada agatsa, ach
ní raibh baol ormsa é sin a dhéana,

Saothrú Talamh Fiáin Sléibhe

Mar gheall ar bhoichteanacht thalamh Chonamara tháinig scéim
amach i dtús na dtríochaidí le feabhas a chur ar na góltais. Bhain sé seo
go mór le talamh sléibhe nó talamh móna. Séard a bhí sa scéim seo;
talamh nár cuireadh aon cheo ariamh ann, nach raibh ann ach fraoch
nó cíb nó riasc, é sin a shaothrú amach agus é thabhairt chun cineáltaís.
Bhí deontas le fáil as an obair seo, deich agus dhá fhichead nó dhá phunt

208
agus deich scilleacha as ucht ceathrú acra a réiteach, an chéad bharr
purmápaí nó swedles, b'shin í an chéad bhliain. Dá mba mhian leat é
d'fhéadfá an rud céanna a chur in athbhliain ann agus ansin é chur faoi
fhataí agus coirce ansin in ithir na bhfataí agus an uair sin bhí an scraith
dpus an. fód fiáin spíonta go maith réidh glan le síol féir a chur ann agus
an uair sin bhí garraí deas glas agat. Bhí píosa mór oibre ar an gcineál
sin talamh fiáin a réiteach sul má bhainfeá aon toradh dhó.
Chaithfeá ar dtús fál a chur air le é chosaint. Ba chuma claí cloch
nó móta ach bé an claí cloch an fál a b'fhearr, sheasfadh sé sin go brách
rútl nach seasfadh an móta. Ní hé chuile dhuine a bhí i ndon an claí
dlóch a dhéana mar b'iomú sin áit nach raibh na clocha so-láimhsí.
héigean cuid mhór acub bhaint as an talamh, cuid acub a bhí
leathnochtaí cheana, iad sin a chur aníos as an talamh le gróití agus le
stuaim agus le spreacadh, an taobh gon chloch a bhí fúithi ins an
tálamh, é sin a chur in uachtar, Tine mhaith go chJoch mhóin ar fónamh
4 fhadú ansin os a cionn agus ansin í phléascadh ó chéile le ord mór
liom agus le geanntrachaí, Ní bheadh aon mhaith dhuit tine a thadú ar
chloch lá ciúin, chaithfeadh beagán braos a bheith ann a thabharfadh an
luaith chun bealaigh agus an ghreallach dhearg i gcónaí a bheith ar
dhroim na cloiche. Ní ina seasa suas ar nós tine ar an teallach a bheadh
na fóide fadaí agat ach sínte le taobh agus le punt agus os cionn a chéile,
an taobh a mbeadh an ghaoth ag séideadh ach gan é bheith ina ghála,
deamhan blas ar bith ach an oiread agus a chrochfadh an luaith agus an
deatach chun bealaigh. Sin é an fadú ar thine le cloch a phléascadh, bhí
píosa maith oibre amach romhat an uair sin an méid sin clocha a chur
idtoll a chéile agus claí a dhéana astub, agus an uair sin bhí do gharraí
coisní, [ns an áit nach raibh na clocha b'éigean móta a thógáil as scrachaí
ach ní raibh baol ar bith ar an móta a bheith chomh maith leis an gclaí.
Chuirtí aiteann nó sceach gheal ag fás ar na mótaí. Sé'n bealach a
ndéantaí é sin, trinse fhada chaol a dhéana ar fhad an mhóta, súgáin
fhada ramhra a dhéana ansin as tuí agus iad a shíneadh ar fhad na trinse,
Síol aitinn ansin a chur ins na súgáin, nó sin sciochóirí, an síol a fhásann
aran sceach gheal, Le nádúr na haimsire agus le leasú na tuí, d'fhásfadh
ha síolta agus ba ghearr go mbeadh fál agus fascadh ar an móta, Nuair
4 bhíodh na síolta curtha ins na súgáin tuí, chlúdaí ar ais é le smúdar
inín móna iad, bhí an cineáltas agus an leasú ag na síolta óga an uair sin

209
le gineadh agus le borradh fáis. Nuair a bhíodh an fál aran ag
Báttaí,
b'shin é an uair a thosaíodh an chuid eile gon obair,
'Thomhaistí amach ina iomarachaí agus ina bhoird é insan
BCaoi.
go mbeadh caith le fána ag an uisce, D'iompaí chuile spreab b
un os
cionn, b'shin é urlár na hiomaire a bhí idir na boird, ach d'fhág táina
boird mar a bhí siad, Bhí tuilleadh brabach ar an scéim seo chon
freisin saoi, |
maith lena deich agus dá fhichead. Bhí tonna aoil le fáil
aisce, aol breá geal th'réis a theacht amach as an tornóig. Bhí fear h
mhuintir Carter as ceantar Mhaigh Cuilinn ag teacht thart leis, Is aige
a bhí an contract ag tarraingt aoil ar na garrantaí sléibhe, Ba le carr agus
capall a thugadh sé thart é, tonna chuile ualach. Gan bhréag gan
mhagadh bhí capall breá dubh aige agus bhí sí i ndon ualach atharraingt
in aghaidh an aoird agus é choinneál ag goil le fána, Ina mhájaí gaibh
scagach a bhíodh an t-aol líonta agus thugadh sé an t-ualach chomh
gar gon gharraí agus a bhí an cosán nó an bealach in acmhainn, Bhíodh
fear ón Roinn Talmhaíochta Máirtín “acey as an Spidéal ag breathnú
i ndiaidh na scéime seo agus ba mhaith é a chomhairle agus a theagasc
agus bhíodh sé ag tabhairt cuairteannaí thart go minic go réir mar
bhíodh an obair ag goil ar aghaidh. Sé'n t-am a bhfaightí an t-aol nuair
a bhíodh an talamh nó an fód fiáin iompaí istigh idir na boird. Scaiptí
amach an t-aol ansin ar an talamh a bhí iompaí istigh idir na boird agu;
d'fhágtaí píosa nó tamall fada ar an gcaoi sin é. Idir drúcht agus
báisteach agus chuile shíon agus aimsir, phléascadh an t-aol amach ó
chéile agus thugadh sé dath geal ar an talamh, shílfeá gur brat sneachta
a bhíodh caite aige. Le imeacht aimsire ghearradh an t-aol an fód fiáin,
Chuirtí brat feamainn dearg ansin os cionn an aoil, sé sin má bhí
bealach agus deis agat le í thabhairt ann, aoileach ansin os cionn na
feamainne, An uair sin bhí tú réidh le ghoil ag iompó agus ag casadh na
mboird agus coinneál ort ag fóidiú nó go mbeadh dath dubh ar an
gceathrú acra.
A ghoil ar ais ansin le do láí agus d4rí/Jeannaí a dhéana go na
hiomarachaí, na 4rílfeannaí a choinneál beagán le cois troigh ó chéile,
Síol turnapaí nó swedes ansin a chur ins na 4rilfeannaí agus iad 4
chlúdach ar ais le gainimh trá nó smúdar mín móna, le greim á
thabhairt gon tsíol. Do mhuinín a chur as Dia agus as an aimsir an uait
sin, ag súil go mbeadh toradh agat, d'ucht a ligean isteach ar an gclaí an
uair sin agus thú go bródúil as saor do láimhe féin.

210
 eachaí áithrid nach raibh aon bhealach le feamainn ná aoileach a
háit irtar an ngarraí, chuiridís na swecles nó na turnapaí ar raithneach
i Ian leasá ins an raithneach glas agus í i ndon an fód láidir fiáin
é inadh agus a spíonadh. Le mara bhídís ag scaradh na raithní ar na
a lea achaí théidís ag fóidiú agus ag casadh na mboird ar an bpoinnte,
Il an leasú ná an gearradh céanna inti má fhaigheann sí cead
an adh. Ach is olc an gearradh é gearradh dosán raithní, tá nimh a'
bhail éicint ann, agus is iomú sin duine a chuir sé go dtí doras a bháis,
Is án am a bhfuil an raithneach glas agus í ina séasúr ins an samhradh,
inti ach
ihilfeá gur cineál gliú atá istigh ins na dosáin agus tá an-leasú
pual maith trom di a chur ar an talamh. Ar aon chaoi ba chuma cén
ineál leasú a chuirfeá amach, bhainfeá cúpla toradh swedés nó turnapaí
Jmhach, agus ansin é a chur faoi fhataí, Chuirtí coirce nó seagal agus síol
IéiE an uair sin in ithir na bhfataí agus bhí sé chomh glas agus chomh
ioithúil leis an gcuid eile gon ghóltas.
Oíche fhuar thirim le braos beag deas is fearr a phléascann cloch
a bhfuil tine uirthi, Ní phléascann sí chomh maith lá gréine.

Baint na Móna agus bóithrí Portaigh

D'éitigh na daoine as saothrú na ngarrantaí fiáine le linn tús an chogaidh
mhóir dheireanaigh. Thosaigh imeacht agus díol ar an móin ag an am
sin mar ní raibh aon ghual ag teacht isteach. Shantaigh na daoine an
tairgead mar bhí sé gann ag an tráth sin gon tsaol agus tugadh cúl gon
talamh fiáin. Suas go dtí an t-am sin ní bhíodh mórán móna dhá bhaint
ach amháin móin na tine, cés moite go mbíodh roinnt carraeracht
móna dhá dhéana isteach go dtí baile mór na Gaillimhe. Roinneadh
amach earasbarr criathrach móna ar na tionóntaí agus déanadh bóithrí
nua isteach go dtí na portaí thríd an gcriathrach báite, é dhraenáil ar
dtús ar chaon taobh gon bhóthar, brat trom aiteann glas a shíneadh ar
áit an bhóthair, coiléar nua cloch a aimsiú agus a oscailt suas, agus togha
ha bhfear ag obair iontub ag stróiceadh an choiléir ó chéile le gróití agus
ig pléascadh na gcloch leis an ord mór. Ní raibh aon ghlacadh le aon
bhuitseachán ann, chaithfí an obair a dhéana. Bhí bleaistéaracht cloch
ár bun ins na coiléir freisin. T'holltaí an coiléar le jurmpers síée/, bhíodh

211
fear ina shuí síos ar an gcarraig agus mála nó punnainín féir hón i
faoina thúin agus é i ngreim ins an juwiper, dhá choinneál suas die Ah
ins an áit a raibh an charraig le tolladh. Bhíodh beirt fhear eile nú
agus ord éadrom seacht bpunt ag chaon duine acub agus iad kg .
.
buille ar mhullach an jumper, chuile bhuille a bhfaigheadh an jumper
an mullach, bhainfeadh an fear a bhíodh dhá choinneál casadh as li
an bpoll a choinneál rounáilte. Bhíodh seanchanna lán le uisce R
leagthaí le n-ais ag an bhfear a bhíodh ag coinneál an jurmperagus an, Ois
agus arís, dhóirteadh sé braon síos ins an bpoll leis an jumpera fhuiiú
agus bhíodh an poll féin le glanadh amach agus smúdar mion: Ba.
carraige le cartadh aníos as. Bhíodh ball oirnéis ann a dtugtaí SCréipear
air leis an bpoll a choinneál cartaí aníos agus glanta. Mara gcartaí agús
a nglanfaí an poll ní bheadh an jwiper i ndon casadh ná an chloch. á
tholladh, Bhíodh an scréipear déanta as seanláimh buicéid nó wire láidir:
cosúil leis. Bhíodh cloigeann amháin dhó buailte le casúr agus é Jiocaí
tanaí amach agus é casta coirneálach agus cineál bois air, b'shin é ai
bealach a bhí ann le poll an Jweper a ghlanadh. Bhíodh fhios ag an
bhfear a bhíodh ag coinneál an jwwper cén uair a bhíodh sé le glanadh
nó le cartadh agus d'fhógraíodh sé sin mwd agus leagtaí na hoird aran
talamh. Tharraingíodh an fear eile aníos an juwper agus chartadh sé
aníos leis an scréipear an méid a bhíodh thíos ar thúin an phoill agus
choinníodh orthub ar an gcaoi sin lá i ndiaidh lae agus phléasctaí ansin
iad. Chomh fada le mo chuimre feictear dhom gurb éard a d'airínn
m'athair a rá gur ceathair agus sé pingne sa ló a bhí siad fháil ins anam
sin [i lár na dtríochaidí] ach cuimrím go maith gur ocht scilleacha sa lá
a bhíodh sé fháil ag obair leis an gcarr agus leis an gcapall, agus bhí an
t-airgead sin ag breathnú mór i súile daoine ach bhí an t-airgead sin
bainte siar go maith as an gcarraera, as an gcarr agus as an gcapall, Ní
mórán seachtaineachaí a sheasfadh foireann crúití go gcaithfeá a ghoil
ag an gceárta arís agus dhá réir le róití iarrainn an chairr. Bhí an
drochúsáide céanna dhá fháil ag na táclaí, gan trácht ar bith ar chabhail
an chairr,
Bhíodh suas le tonna cloch nó gainimh i gcónaí in chuile ualach
agus drochbhealach garbh, áit nár tarraingíú aon charr cheana riamh,
ach ag imeacht ar thruncáil clocha géara agus corr scrath caite anseo
agus ansiúd ins an áit a siúilfeadh an capall agus bíodh an diabha] ag na
róití agus ag na fyrannaí, ag an gcabhail agus ag an farmess, sníomhaidís

212
 p. Ní mba fear gan imrí é carraera na huaire siúd, ba mhó imrí a
hulh orthub faoin gcapall ná fúthub féin, ba mhóri gceist béilí an
chapaill.I. Bhíodh a tubán féin coinní di, tubán an chapaill agus ní déantaí
i fhaillí ar an gcapall cairt, idir fhataí bruite, coirce agus an raca Ján
ca haí le féar tirim le bheith dhá ithe ó oíche go maidin le spionnadh
na
Coinneál inti, Nuair a bheireadh drochlá báistí orthub bhíodh
é faoi chomhair
- báite fliuch ach thriomaítí chois na tine san oíche
lá arna mháireach.

Bhíodh na gaibhne iad féin ag obair go seasta síoraí i rith na

mblianta sin ag géarú jwuwers, geanntrachaí, gróití, piocóideachaí, ag
cur crúite ar chapaill agus fyrannaí ar na róití agus go leor eile a bhain
le saol na huaire sin. Mar gheall ar ghanntan an ghuail béigean gualach
adhó in áit ins an gceárta. As móin ar fónamh a bhí an gualach déanta,
D'fhadaítí tine mhór mhíllteach mhóna amuigh ar an bportach, dhó nó
trí go mhálaí maith móna nó os a chionn má thogair tú agus fanacht ina
haice ag caith corr fhód uirthi i gcónaí go réir mar bhí sí ag lasadh agus
ag aith léi go dtí faoi dheireadh go mbeadh sí ina caor dhearg, ach i rith
anama ar fad bheadh tú ag dóirteadh braonachaí maith uiste uirthi leis
an lasóig a choinneál síos mar ní bheadh tú ag iarraidh na fóide a bheith
dóite tríotha ó thaobh go taobh. Bheadh poll maith mór déanta síos sa
talamh agat le taobh na tine agus nuair a bheadh dath maith dearg ar
chuile fhód, chaithfeá gach a raibh ann síos san bpoll agus phluchfá
uisce í agus chuirfeá cúpla scrath maith ar bhéal an phoill. An uái ik
bhí do chuid gualach déanta ach cead fuarú a thabhairt dhó, é load,
ar ais í málaí agus é thabhairt ag an gceárta an lá a mbeadh iarann lecu
ar do chapall. ; .
Ach sul má thosaigh an cogadh chor ar bith bhí roinnt bóithií
portaigh agus bóithrí bailte dhá ndéana ach ó thús na dtríochaidí amach
ba fánach é, ach an dá luath agus a thosaigh an cogadh tugadh aghaidh.
ar na bóithrí portaigh agus fágadh na bóithrí bailte mar bhí siad; bhí
tríáil orhtub sin. I dteannta an t-earasbarr criathara a roinneadh amach
ar thionóntaí na háite, thóig an Comhairle Contae réimsí móia
criatharach móna ar fud Chonamara agus timpeall na tíre ar fad agis
chuile orlach dhó ag teastáil go géar leis an tír a choinneál ag imeacht,
Bhí an tír ar fad i rith na mblianta sin ag faire ar an bhfód móna, B'fhada
uainn an gual a bhí í bhfad i gcéin agus ola na n-Arabach. Chuaigh an
t-uafás go deo móna as Conamara isteach go cathair na Gaillimhei rith
na mblianta sin, móin sleáin ar fad, Bhí togha na sleádóirí i gConamars
ag an am sin, mánam bail ó Dhia orthub go bhfuil roinnt mhaith fós
acub ann, níor chuir an wachime ná ola na n-Arabach aon chathú
orthub, tá fhios acub fós más deiseal nó ciotach atá siad, ní le cois an
tsleáin a shioscfaidh siad an portach, ní shea ná ag scaradh in aghaidh
Binne, cé go bhfuil siad i ndon corr fhód a chaith aníos ar chúl a láimhe
má fheileann sé dhóibh, tá mánam agus i ndon an lag phortach nó an
ionnladh a shocrú go deas mín leis an dara barr a scaradh amach ait, cé
go raibh daoine áithrid ag iarraidh ar an sleádóir le blianta anuas
beannacht Dé agus na hEaglaise a chur le anam an tsleáin, is túisce a
chuirfear leis an rwachie é. Ní obair throm é sleádóireacht má ghlacann
tú staidéar leat féin, go háithrid mara dteastaíonn uait ach dúchán le
PRaghaidh na tine. Má chleachtann tú an sleán i dtús d'óige ní imeoidh
sé as do láimh go brách. Mar a deireadh an seandream, má chuireann
tú isteach do théarma ag foghlaim siúinéaracht ní iompóidh tú amach
in do tháilliúr,
Ach ceart go leor ins an am a raibh an mhóin dhá baint le díol
bhíodh laethantaí móra oibre dhá ndéana, gan trácht ar an dreama
bhíodh ag obair ag an gComhairle Contae, Bhíodh an portach
tomhaiste amach dhóibh siúd, obair an lae, ceithre scóir coisméig, dhá
fhód déag ar leithead agus b'shin anois fóide trom téagarach. Leagfádh

214
 ó adhger téip leis an bportach idir fhad, leithead agus doimhin agus
oshiniforty cubic yards mar a deiridís ag an am mara raibh sé os a
Thionh, Ní raíbh mise ag baint aon mhóin ag an am sin. Bhí mé ró-óg
c h bhí mé ag obair ann agus mé in mo ghasúr, beidh mé
ag caint air
i ar ball beag. Mara mbeadh na forty cubic yards bainte ag an sleádóir
i án am sin ní bheadh sé an-sásta leis féin, cé go mbíodh tuiscint
- maith ar an scéal dhá gcastaí drochphortach ort. Sé'n chaoi a
mbreathnaítí ar an scéal, má bhí fear amháin i ndon é a bhaint cén fáth
nach mbeadh chuile fhear eile. Ní raibh aon cháll gon sleádóir an mhóin
a scaradh gon tsleán, bhíodh scarthóir lena thaobh agus píce cheithre
ladhar, réchaite aige ag coinneál na móna scartha amach. Bhí obair
hiom ar an scarthóir freisin agus an mhóin dhá chaith go tréan aníos
ioina chosa, ní fhéadfá í chaith ar nós chuma liom i mullach a chéile.
Chaithfeadh sí a bheith scartha ceart agus deis triomú a bheith uirthi.
B'fhada an t-urchar píce a bhí ar an gcuid ab fhaide amach gon mhóin,
ní bheadh sé tada ba lú ná sé troigh déag, ach bhíodh rian aithrí ann le
fhar a bheadh tú ag teannadh isteach, ní bheadh an t-urchar chomh
Íada, Scéim na Móna a thugtaí ar an obair seo a bhí ar bun ag an
aComhairle Contae, Bhí an oiread éiliú ar an móin agus í ag teastáil go
éar, gurbh éigean fir oibre a thabhairt aniar as chomh fada as láthair le
Leitir Mealláin agus aniar ar fhad an bhealaigh fré chéile, Tír an Fhia,
Trá Bháin, Garumna, Béal a' Daingean agus leob aniar ar an gcaoi sin
bóthar an chósta ar fad. Bé an Comhairle Contae a chuir bealach taistil
ar fáil dóibh, bhí lorríos fíráilte amach acub le na fir oibre a thabhairt
aran bportach. Bhí roinnt mhór acub ag obair anseo ar na portaigh atá
ar bhóthar Chlochar na gCon, cuid eile acub ar phortaigh Sheana
Mhacha agus mánam anonn anall ar an gcaoi sin in chuile áit dhá raibh
an Comhairle Contae ag baint mhóna.
Ba fir mhaith oibre iad agus dream spóirtiúil. Blianta ina dhiaidh
58in arís casadh cuid mhaith acub liom i Sasana agus m'anam go raibh
muid ag cur síos ar Scéim na Móna. Tá fear amháin acub Cóil Conraí
as Leitir Mealláin ag cónaí ar an mbaile is gaire dhom anseo, castar liom
go minic é,
Bhí fir oibre chomh gann agus an mhóin ag teastáil chomh géar
gurbh éigean obair a thabhairt go mhná agus go ghasúir ann ag
gróigeadh móna ach ba ar phiece work a bhí siad sin go réir mar a
dhéanaidís. Nuair a bhíodh an mhóin Je cur amach ar an mbóthar ansin

215
tugadh obair go ghasúir ann ag cur amach mhóna le asail. Go réitán|
a bhí siad sin, sé scilleacha sa ló go ghasúir agus g'asal, cuimrím góm ne
air sin mar bhí mé féin ag obair ann le asal. Bhreathnaigh sé scil sth
leacha
mór ins an am sin ach ar ndóigh ní bheadh ach téarma gearr
ag ná
gasúir agus ag na hasail ar feadh sé seachtmainí saoire an tsamhtáidl,
sa mbaile ón scoil. Chaithfeá lá maith oibre a dhéana, tú féin agus a
t-asal, ualach maith móna a líonadh go sciopthaí, an t-asal a choill
. . al
ar a chois ar feadh an bhealaigh agus an t-ualach a fhalú arís go héasca
agus é chaith suas ar an gcruach agus bhíodh fear eile ansin ago
gríomh ar an gcruach mhóna. Mara mbeadh an gasúr agus an tasilí
ndon lá maith oibre a dhéana ní choinní ann iad,
Bhíodh cosán an asail go dona, criathrach báite bog ach bhíodh
cúpla fear i gcónaí ag déana ciseannaí agus ag coinneá] caoi ar na cosáin,
ag baint chíbe, seisceallach, luachair, fraoch agus scrathachaí agus iad w
caith slám nó scraith anseo agus ansiúd go réir mar a bhíodh sé b
teastáil. Cuireadh go leor gon mhóin amach le barra rotha, an chabhail
agus an rotha déanta as adhmad. Cuireadh cúpla búgaí mór amach
ansin ann, bhíodar chomh mór le carr capaill ar an déana céanna ach
go raibh an t-adhmad níos éadroime agus róití seanmhótair orthub;
tyrannaí rubair. Bhíodh cúigear nó seisear fear dhá tharraingt, dhá bhrá
agus ag sáthadh leob. Bhíodh fear maith láidir amuigh “un tosaigh idir
an dá sheafta, beirt ar chaon taobh, fear sa stuaicín tosaigh, fear xi
stuaicín deiridh agus fear eile idir na dhá sheafta deiridh agus cruit
mhóna ar an mbúgaí, Caitheadh i dtraipisí an búgaí luath go leor, bhí sé
ró-chostasach an méid sin fir a bheith tógthaí suas leis ach choinnigh
an barra nó an faoilear agus an t-asal a n-áit i gcónaí nó gur thit Scéim
na Móna as a chéile th'réis blianta. Ní bheadh fir oibre chomh gann ins
an am ach bhí an imirce go Sasana go láidir ar thóir an punt a b'fhearr,
bheadh go leor eile imí thar sáile freisin ach tháinig dlí nua amach, má
bhí aon obair le fáil agat in do cheantar féin bhí cead do choise bainte
dhuit, ní fhéadfá a ghoil amach as an tír gan passporí agus é sin a bheith
síní ag na gardaí áitiúil, Bheadh do phictiúr ar an bpassporí ach nuaira
bhí an cogadh thart agus chuile shórt chun suimris ní raibh sé chomh
deacair an tír fhágáil. Níor sheas Scéim na Móna mórán blianta ina
dhiaidh sin ach sheas fear an tsleáin agus an t-asal agus díol na móna;
Is iomú sin áit agus portach a bhfuil lorg agus rian a láimhe fágthaí
ag an sleádóir agus ag an sleán. Is iomú sin áit freisin a bhfuil seanchosái

216
 le feiceál agus na seanbhruacha móra arda fascúla ar hóladh na
asal | halún
dia tae istigh faoina mbun ar an bhfascadh agus muintir an
i ág caint agus ag déana grinn eatarthub féin. Tháinig athrúintí
i . w blianta gearra anuas ag brú an tsleádóra agus an asail as an
eulách. Js deacair sleádóir a chur dá chois agus tá sé chomh deacair
anná asal a chur dhá bháthadh faoin ualach, má théann sé dhá
pháthádh féin éireoidh sé arís. Tá siad fós ins an rása in aghaidh ola na
a Arabach, cé air a gcuirfeá geall, ní bheidh an cluife seo thart nó go
mbeidh an chúig dheireanach imrí agus tóigthí, cé bhéas ann i
adeireadh na dála? Is iomú sin móin a bhainfeá ar bheagán allais amach
dó chnámha, leádh sé amach an bhluinic atá timpeall an chroí. Nárbh
iheáir go dhuine é ná ag imeacht a' ogáil. Is fada agus is daor an t-aistir
i ailis do shearróigín in do láimh agat ag iarraidh na déirce ar Mhac Rí
an Domhain Thoir. Beidh an sleán agus a rian ann ar feadh i bhfad agus
Ó Wwchine caite i dtraipisí, í caite ansiúd agus a túin sa stana.'

iTúin sa stana, caite i leataobh agus gan é déanamh feabhais ná foráis.

Marú agus Sailleadh na Muice

Al fail mhuice ná fail na muice le feiceáil níos mó ach oiread le púirín
lia gcearc. Cén ghraith bheadh ag an bhfail mhuice ann nuair nach
bhfuil aon mhuic ann. B'fhéidir go bhfuil cuid go na seanbhallaí cló ina
seasa fós i gcorr áit ach níl síon ná scread mhuice le cloisteáil ná
Dualtrach mhuice le feiceál]. Ní mórán muca a tóigeadh ná ramhrú le
ilíol ins an taobh seo tíre ó dheireadh na gceathaireachadaí cés moite
dhó go raibh corr cheann dhá dtógáil le marú. An mhuic a bhítí goil a
mharú choinnítí í sin go mbeadh roinnt aois aice, suas le cuid mhaith
to bhliain. Thugtaí cead scoir di sin amuigh ar an bhfairsingne, cead
cartadh agus fuirseadh aice le mar thogair sí féin é nó go mbeadh sí
[úirseach, í ghoil isteach arís ar a suimreas agus a dóthain a chodladh nó
10 mbuailfeadh fonn amach arís í. Mar gheall ar an aois agus an méid
tártadh agus réabadh a bheadh déanta ag muic gon tsórt sin bhí a cuid
léola ní ba blasta, Bhíodh an fheoil bhán an mhéid di a bhí uirthi ní ba

217
cruacha ná an slabar bán bog atá ar mhuicfheoil an lae inniu,
sí otraí ná oltúil. Bhí gach le rinse dubh agus bán ina cuid feo
, BÍ raibh,
la, dha
sin blas agus baladh uirthi a bhí deacair a dhiúltú, An áita mbe;
dhi dhá róstadh gheobhfá an baladh seacht ngarraí uait agus baladh
adh sal
chuirfeadh ocras agus cathú ort, thiocfadh uisce ó do chuig fiacla i
Ní raibh baile mór ná ceantar ar bith nach raibh duine ann 4tain
ceird marú agus sailleadh na muice aige. D'fhoghlaim siad fe i h
n-óil,,
chéile é. B'iomú sin duine nach ligfeadh a gcroí dhóibh a bheith ; úa;
Ai si i & BE bái
ná i ngaobhar gon áit a mbeadh an mhuic dhá marú. Níorbh iontas ó
bith é mar ní mórán síon ná scread atá chomh garóideach le Síon
mhuice san am a bhfuil a scórnach agus a geolbhach dhá Bhearradl,
scrúdfadh sé an Turcach. An mhuic sin a bhí tú a bheathú le fada i
raibh an oiread sin aithne aice ort agus agat uirthi, tú ag teacht chuice
chuile lá le do bhuicéad lán go clab agus dhá dhóirteadh sa trach ai.
An lá seo faoi dheireadh a raibh sí le cur dhá cois, í a ritheacht amach
faoi do choinne a súil lena buicéad mar d'fhaigheadh sí chuile lá roimhe
sin ach bhí an buicéad deireanach faighte ag an díriúch bocht ón lá
roimhe sin. Bhíodh an buicéad ann ach ní raibh mórán thíos ar thúin
ach an oiread agus a mheallfadh í go gcuirfeadh sí a cloigeann síos aniú
Bheirtí i ngreim dhá chluais agus i ngreim driobaill uirthi agus leagtaí
í. Bhíodh cúpla fear maith láidir le í choinneál ina luí, An fear a bhíodh
a' goil dhá marú bhíodh sé ansiúd agus ráipéad scine aige agus í chomh
géar le rásúr. Ghearradh sé a scórnach agus a geol[bhach treasna
thaobh go taobh chomh domhain agus a bhí sé i ndon a ghoil. Chomh
maith leis an ráipéad scine, bhíodh bior adhmaid aige freisin agus gob
géar air mar bheadh scolb tuídóireachta ann, Shádh sé é sin isteach san
áit a mbíodh an scórnach gearrtha go gcuirfeadh sé an gob géar treasna
thrína croí. Bhítí a rá gurb é an fáth a ndéantaí é sin ar fhaitíos nach
dtiocfadh a cuid fola ar fad agus nach mbeadh an fheoil chomh blasta,
Chúns a bhíodh an méid sin ar bun ní bheadh aon ghraith ag croí lag
ná foghtach ann, mar idir an dóirteadh fola agus síonaí! chráite na
muice scanródh sé an diabhal atá thíos in Ifreann, thabharfadh sé ba
bodhar as coillte.
'Th'réis an méid sin a bheith déanta bhí sí anois le scalladh le uiscé
fiuchta agus an fiannach le scuabadh amach óna rútaí di. Bhíodh cúpla
pota mór míllteach uisce fiuchta faoi réir ansiúd a' fanacht. Bhíodh
doras nó cúpla doras sínte le taobh a chéile agus orthub sin a shíntí af

218
 io Íe maol a dhéana dhá craiceann, Chuirtí brat éadrom féar tirim
as abh a bhíodh os a cionn agus bhítí a scaoileadh streáltrachaí
i bruite anuas ina mullach sin nó go mbogfadh sé amach a
ann, mThosaítí a: nochtadh di an fhéir tirim ansin, an chuid dhó a
ud ]ta. Bhíodh cúpla duine ansin agus sceana géara acub agus
iad a
abádh an fhiannaigh di. Ní dhá bhearradh a bhídís ach thugaidís
- ah fannach amach díreach ón mbun mar gheall ar an scalladh a
i fáighte aige. Sé'n fáth a gcuirtí an brat beag féar tirim os a cionn leis
agus
ó eis a choinneál sa gcraiceann, Choinnítí mar sin dhá hiompú
dhá hathiompú idir féar tirim agus uisce bruite nó go mbíodh sí gan
iibe; Obair sách trom é sin th'réis nach gceapfá é agus gail an uisce
bruite agus baladh na muice a goil suas faoina polláirí agat. Nuair a
bhíodh an méid sin déanta léi chrochtaí as a cosa deiridh í as matal
máith láidir a bhíodh treasna an chró nó an sciobóil. D'osclaítí amach
ansin anuas ar fad a boilg í agus ghlantaí aiste amach gach a raibh istigh
iitL idir phutógaí agus gríscíní, sin iad an croí, na haobha agus na
uannaí, Ní hítí iad sin go dtí oíche shailleadh na muice. D'fhágtaí an
mhuic crochta ar feadh lá agus oíche agus thugadh daoine eile dhá lá
agus dhá oíche di crochta as an matal. Bheadh a cuid feola cruaite agus
trumpaí go maith an uair sin agus í éasca ar a gearradh. Ghearrtaí suas
iná geampaí maith móra í, dó nó trí go phunta an chuile phíosa. Bhíodh
bairille breá glan adhmaid ann a mbeadh togha na Jataí air a bheadh i
ndon an phicil a choinneál. Scartaí brat éadrom salann garbh thíos ar
iliúin an bhairille, cuid is lú ná leath orlach ar tiubhas, Bheadh bord i lár
án urláir agus cúpla duine ina thimpeall. Chaon duine acub agus a
Bheampa féin gon mhuic aige dhá ghrátáil le salann, sé'n chaoi a
ndéantaí an ghrátáil le staic go chloch a bheadh breá garbh. 'Sé taobh
an chraicinn a bhíodh in uachtar agus taobh na feola leagthaí ar
bhilleoig an bhoird nó b'fhéidir é thíos i mias. Ansin thosaítí ar an
hgrátáil, chuile dhuine in éadan a phíosa féin a' cur glaiceannaí salainn
ár an taobh a bhíodh in uachtar, taobh an chraicinn agus dhá ghrátáil
isteach ann leis an gcloch. Obair throm í an ghrátáil th'réis go gceapfá
iiach ea, an píosa sin leagthaí ar an mbord agat a' brú agus a cuimilt
Salainn isteach ann choíchin agus go brách nó go mbeadh an salann
dgus an goirteamas bailí isteach thríd an gcraiceann. Thugtaí cúpla
Brioca beag go bharr na scine freisin dhó ar an dhá thaobh, taobh na
feola agus taobh an chraicinn chomh maith le chéile i gcruth 'gus
mbeadh an phicil i ndon a bealach a dhéana thríd, Nuair
abhíodh,
fad grátáilte, leagtaí síos ins an mbairille ó phíosa go pí, Os4 í: aBus i.
éadrom salainn ar chuile phíosa acub agus corr ghlaic eile
i p & cis Cú L dhá ch..
isteach eatarthub, Bhíodh cúpla buicéad picil ansin
ag leastáil. ii.
éasca go maith picil a dhéana. Ní raibh ag teastáil
ach cúpla bu .
uisce fuar agus tosú a caith salann garbh isteach ann agus coinheil
mheascadh nó go leáfadh sé. Le mar a bheadh an salann a la.
bheadh an phicil ag ramhrú nó go mbeadh sí chomh ramhúí í.
dheireadh agus go mbeadh sí i ndon fata a bheadh
níos mó náubh i
a choinneál in uachtar. Bhí sé sách láidir an uair sin agus ní raibh...
sin, Bé cloigeann na muice a bhíodh in uachtar an bhairille shú
idir na dá ch,
leath déanta dhó suas ar fad na baithise agus siar
Leicne muice a thugtaí orthub sin agus bhíodh an-tóir ag daóiri,
leiceann muice mar ní i gcónaí a bhíodar le fáil. Bhí bealach ar leith
an bpicil a dhóirteadh isteach sa mbairille, Leagtaí pláta mór míllt;.,
leathan anuas ar na leicne a bhíodh in uachtar agus chaithfí é bh,
leagthaí go cothrom gan taobhach a bheith ar thaobh seachas mí
bheadh ar an taobh eile. Dhóirtí an phicil an uair sin go deas réidh dhi
i lár an phláta agus dhéanfadh sí a bealach léi amach in aghái
taobhannaí an bhairille agus choinnítí ag dóirteadh picile mar siú
go mbeadh na leicne a bhí in uachtar clúdaí, Chuirtí cúpla plaic
salainn os cionn na leicne agus an pláta tóigthí as an mbealach, Scái
brat deas glan an uair sin os cionn béal an bhairille agus d'fhágtaín
sin é ar feadh sé déag nó seacht déag go laethantaí agus dhá bhfí
laethantaí le cois féin é ní raibh aon cheo ar do chailleadh leis, Thé
as an mbairille an uair sin í ó phíosa go píosa agus shruthlaítí i ndabhá
uisce fuair í go mbaintí aiste cuid gon tsalann nó mara mbaintí bhea
sé damanta goirt. Bhíodh sraith chláir treasna ó bhalla go balla os cio
na cisteanaí agus scarfaí amach thuas ansin gach a raibh po phíosaía
agus ní raibh níos mó anró le fáil. Sin í anois an bagún.
Agus an méid sin déanta ní fhéadfaí oíche tur tar a dhéana
Chaithfí comaoin a chur ar an dream a thug láimh chúnta i rith
achair. Bhíodh coisceadh tairt chuile dhuine ann fuisce agus pótl
Níor chuala mé ariamh aon réadóir a bheith ina leithéide g'áit. Bhíú
rósta na ngríscíní ann, an croí, na haobha, agus na dúánaí, Ní rái
spáráilt ar thada, ní raibh aon cháll leis, bhí neart go chuile shórt di
Bhaintí stuaic mhór gon oíche amach ansin le chuile chineál seanch

220
 - síos, greann agus spóirt agus eachtraí móra a bhain dhá
cl úd agus beannacht Dé dhá chur le anam chuid mhaith acub
"i caibh
cach siad beo.gonI ndeireadh
" geampa na hoíche ní ligtí aon duine abhaile
mhuic go chuile dhuine acub.
hu anois marú agus sailleadh na muice agaibh. Níor mhaith
i bhfeicfinn muic dhá marú go brách arís.
Bhuintí níos mó usáid as an bhfocal grátáil ná grátáil na
Loón, Dhá mbeadh duine ann a bheadh th'réis druimeáil nó
. aiil bhuailte fháil, déarfaí 'fuair sé a ghrátáil' nó sin déarfadh
- eile cuireadh
cheart salann garbh sa gcraiceann aige.
dhom anmíniú ní b'fhearr a thabhairt ar an bpláta mór a
uí i mbarr an bhairille nuair a bhítí ag dóirteadh isteach na picile,
i chiall a bhí leis sin, síos in aghaidh taobhannaí an bhairille a
bhách an phicil agus ní chorraí an salann a bhí ar na píosaí istigh

Péiste
mhinic drochchruth ar chapaill agus iad a fáil togha na beatha. Dhá
beidh péiste nó sioráin iontub bheadh drochdhreach ar a gcraiceann
ra gcuid fiannaigh agus iad tanaí suaite agus a gcuid súile ag silt
aig gan. Croí ná misneach acub. Choíchin agus go brách nó go
dís uathab iad sin ní thiocfaidh aon slacht orthub nó b'fhéidir go
úirfidís chun báis iad dhá ndéantaí faillí ró-fhada orthub. Bé an cineál
Jisóid a thugtaí go chapall ins an seanam ná ghearrtaí suas go mion
iihpealls cheithre unsa tobac agus scóltaí le uisce bruite as an
hliuchadh é, é sin a mheascadh go maith trína chéile nó go mbaintí an
lad as an tobac agus an uair sin ní raibh le déana ach é shéalú agus
hfú a choinneál, Nuair a bhíodh an méid sin déanta leáití suas le dhá
fiúnt siúcra ar phionta go leith uisce agus nuair a bheadh sé sách fuar
hoinní go deas réidh leis an gcapall é. Cúpla uair a chloig ina dhiaidh
"iú lluair a cheapfaí na sioráin agus na péiste a bheith amuigh in éadan
“hi lsiúcra scaoilfí sú an tobac síos ina mullach agus chuirfeadh sin
lireadh leob. Ní ligtí amú billeogaí an tobac, thriomaítí ar ais é agus
hait sa bpíopa é.

221
 Slamairt na Muice
Ba go hannamh a theastaigh aon phosóid ó mhuic ná ó chr
áin. ba
corr uair a bhíodh aon cheann acub sin bácáilte suas mar ba
beaih,
bhog a thugtaí dhóibh ní hionann agus anois. Fataí, gabáiste, t
tthaha,
agus bran a d'fhaighidís. Bhruití na fataí, an ghabáiste agus na
dóibh i bpota mór míllteach os cionn na tine. Ba tine dháirí lurnapa,
Teabhí;
ndon é fhiuchadh, ní bheadh leathmhaitheasa greallach ná caoir thine
dhearg a bheith faoin túin aige mara mbeadh na lasrachaí a ritheich,
suas ar thaobhannaí an phota. Sa lasair atá an fiuchadh agus ní sí
gcaoir dhearg, sí an lasair atá i ndon an pota stileach é féin a thabhair
timpeall. Bhíodh drogall ar dhaoine pota mór na muc a chrochad|,
gon lúib. Bhí sé trom agus gach a raibh thíos ann as an bhfiuchadh, bhí
tú i gcontúirt tú a scalladh dhá mbaintí aon truisle asat, Nuaira
bhíodh sé sách fuar agus é bruite trína chéile chaití amach i dtrach
mhór adhmaid é, trach na muc agus d'fheicfeá na muca an uair sia
agus iad go dtí bun a dhá súil sa trach agus iad ag slamairt idir beatha
agus deoch. Bhídís ag ithe agus ag ól ins an am céanna agus é ag sil
síos ar a gcuid pluca. Slamairt a tugtar ar ithe agus ól na muice, Ba
minic a tugadh ar dhuine pruisleach freisin é a bheadh ag ithe agus ag
súpáil agus é ag si]t síos ar a smig. Mar a dúirt mé i dtús an scéil seo
ba corr uair a theastaigh posóid ó mhuic mar gheall ar an gcineál
beatha a bhíodh acub. An chúis ba mhó a bhíodh leis bhíodh cuid
acub ag ithe na leapan a bhíodh fúthub agus b'fhéidir nach mbíodh an
leaba an-ghlan scaití. Ach ar aon chaoi nuair a theastaíodh posóid 6
mhuic ní bheadh aon mhaith dhuit a ghoil dhá choinneál léi as adharc,
b'fhéidir go dtachtfaí í. Séard a bhíodh acub, d'fhaighidís seanbhróig
leathair agus ghearraidís píosa go bharr na bróige, an bairbín uachtair,
Bhí sí an uair sin mar a bheadh cineál foiséad ann. Bheirtí ar an muic
agus ar ndóigh sé'n chéad rud a dhéanfas muic nuair a bhéarfar uirthi
tosóidh sí ag síonaíl os ard a cinn. Bhítí ag peataireacht léi ansin ar
feadh tamaill nó go suimríodh sí síos, ansin faoi dheireadh cuirtí barr
na bróige siar ina béal go deas réidh, bonn na bróige in íochtar agus
an t-uachtar os a cionn, Thosaítí ansin ag scaoileadh na posóide go
deas réidh siar ins an mbróig ó bhraon go braon gan aon deifir agus
bheadh an mhuic dhá shlamairt léi ar an gcaoi sin go mbeadh a
dheireadh tugthaí léi aice agus ní bheadh aon chontúirt tachtadh

222
 mm
i Níorbh é an cineál céanna posóide a bhíodh i chuile cheantar.
ai chain bhruite go hiondúil a thugtaí mar phosóid go mhuic.
in taoscán maith go phota faochain os cionn na tine agus
bhí ag mionfhiuchadh é nó go mbíodh na faochain beagnach
té; Shéalaítí ansin gach a raibh sa bpota agus ní ligtí thríd na lanaí
go dtachtfaidís an mhuic ná go ngóidís lena hanáil. Thugtaí
& fhaitíos
L phosóid go ainmhí agus eallach eile freisin sú na bhfaochain.

hair a bhftí ag coinneál posóid le muic is amhlaidh a chuirtí barr na

bróige siar díreach ina béal agus ní isteach ina pluic. Bhíodh
taobhannaí na bróige ag goil ó phluic go pluic agus ar an gcaoi sin ní
hibcfadh sé ina shruth díreach. Bhíodh an mhuic féin ag baint corr
changailt as barr na bróige agus í ag slugadh agus ag slamairt léi.

An Mún Eola
Níliachtaí luibh ná a leigheas ag fás tríd an talamh. Sin é a bhíodh ráite
ar aon chaoi ag cuid mhór go na seandaoine. Bhí galar amháin ann a
dtugtaí an mún fola air agus chuir sé togha na mbeithígh dhá gcois.
Dath dearg nó dath fola a thagadh ar a gcuid fuail agus b'shin é an fáth
ar tugadh an mún fola air. 'Thosaíodh an beithíoch ag leá agus ag
imeacht as nó go gcaillfí é, Tá an galar céanna ann i gcónaí. Bhí leigheas
ag na seandaoine air ach ar nós chuile rud shórt eile níor leigheas sé
chuile bheithíoch.
“Tá planda nó luibh fiáin ann a fhásann go fairsing in áiteachaí ar
an sliabh, níor chuala mise ná ag daoine is sine ná mé aon ainm
ariamh ar an bplanda seo ach “lúibín mhún fola na bó. Bhaintí an
planda seo as an gcriatharach ach ní mór duit láí le é bhaint mar sé an
bun nó an rúta a bhfuil an leigheas ann. Timpeall's toirt ubh gé go
rútaí an phlanda seo a theastaíodh agus ghearrtaí dhó an bláth agus
go deimhin dheamhan mórán bláth atá air. Bhruití ansin i gcúpla
pionta uisce os cionn na tine é, ní bheadh sé ach a mionfhiuchadh ar
feadh cúpla uair a chloig. Ansin nuair a bheadh sé fuaraí go dtí teas
bhainne na bó choinnítí leis an mbeithíoch tinn é ar nós a déantaí le
chuile phosóid eile. Dhéantaí é sin seacht lá i ndiaidh a chéile, plandaí
úr chaon lá acub.
 Bhí leigheas freisin í mbunannaí giolcaí ar an ngalar ce.
anháa. ac|
theastódh níos mó acub uait timpeall's a cheithre oiread chuil,
ic lartaáidí,
iad a-bhruith os cionn na tine, bunannaí úra chaon lá ab feadh,
seachtaine, Bhí siad seo ar fad le séalú agus níor theastaigh ach bi
Mar a dúirt mé cheana níor leigheas siad chuile bheithíoch. Ba mhi,
a díoladh ceann acub ar an aonach agus iad tolgcaí, An beithíoch,
mbíodh an mún fola air choinnítí isteach le claí é ar fhaitíos gobhla i
ag cur streall dhearg uaidh é i lár an aonaigh. Bhítí dhá cheilt, .

Posóid na Bó
Bhíodh caint ar /ohw a' Chaimín a bhí sa taobh seo tíre, Fear crotác)
casta a bhí ann agus corr sníomhán ann ón nádúr, Bhí an t-anshó i
beirthe leis ach ba graitheach maith a bhí ann agus níor chuir sé adj;
cheo as dhá shláinte. Bhí dreáthair dhó sa teach in éineacht leis, fear,
dtugaidís Tor air agus iad ag obair as láimh a chéile a' páirtíocht ar aí.
ngóltas, Mhairfidís ins an áit a gcaillfí na céadta, ní raibh cur amú n;
feoirlinge iontub. Buaileadh bó leob síos tinn, Bruithleachán a bhí uirthí
bhí sí bácáilte suas. Ní raibh aon bhlas curtha as a colainn aice le fios cé
uair. Ní raibh aon leigheas ar bheithíoch gon tsórt seo ach posóid:;
réiteach di a ghlanfadh amach í.
Séard a chuirtí sa bposóid, salts, margarime, treacle, siúcra agu
braon maith poitín agus é ar fad meascaí trína chéile agus é téite g
deas bog os cionn na tine. Bé an bealach a bhí ann leis an bposóid;
choinneál leis an mbeithíoch a bheadh tinn, bhíodh adharc bó acub
adharc mhór mhíllteach a bhíodh leathan as a bun agus píosa gon bhar;
caol gearrrtha di. Bheireadh fear ar cloigeann na bó agus choinneodh
sé aghaidh a smuit suas san aer. Ní bhíodh le déana an uair sin ach an
barr caol gon adhairc a ligean síos taobh istigh dhá pluic agus an
phosóid a dhóirteadh síos ins an taobh leathan go deas réidh agus at
cloigeann agus an muineál a choinneál suas díreach. Mara gcoinneá at
cloigeann agus an muineál suas díreach agus an phosóid a dhóirteadl
go réidh síos ins an adharc bheadh contúirt ann go dtachtfaí ar
beithíoch mar tá an cineál sin posóid an-righin agus an-mhall k
sloigeadh,

224
 Bhíodh feat ins an áit a dtugaidís sean Lyows air, Ar Bhaile a Chnoic
hí sé ina chónaí ach ba as contae amach ó thús é. B'ár Tyoms a chuirtí
ae Ó hiondúil lena leithéide d'ócáid mar bhí brainsí móra
Aireacht agus leigheas beithíoch aige. Bhí an-dúil sa bhfuisce ag
un agus nuair a ghlaoití amach air le linn anshó éicint a bheith ar
bheithíoch chuirtí fios ar earasbarr poitín le go gcuirfí comaoin ar
uils, Béigean go John a: Chaimín agus go Tor fios a chur ar Lyons.
Nuair a fuair £yoms scéala ní dhearna sé aon mhoill ach greadadh
eis. Maidin Domhnaigh a bhí ann agus na daoine ag teacht abhaile ón
Aifreann. Cé chasfaí le Lyons ach Beartla Jeaic agus bhí an bheirt an-
dtí tigh
Leanntásach ar a chéile agus chuaigh Beartla in éineacht leis go
hi ar Chaimín. Chomh luath agus a bhí súil caite ag Lyoms ar an mbó,
Joidaigh sé a' ghoil ag iarraidh salts, margarine, treacle, siúcra agus
i ráigín poitín. D'imigh Tor agus chuaigh sé ag an siopa agus ag teach
3nsíbín agus ba ghearr go dtáinig sé agus na rudaí ar fad aige agus leag
séáran mbord iad. Nuair a chonaic Lyons nach raibh ann ach an craigín
amháin fuisce tháinig colg agus eitiúchaí air, ní raibh aon ghloine le fáil
- ainme léin, Rinne sé suas an phosóid, baighdeán ramhar a bhí deacair le
slóigeadh le deifir agus chuaigh sé amach sa gcró go dtí an bhó agus
seáoil sé síos ina scloit le teannadh é, chas sé ar a sháil le deifir agus
d'imigh sé ina sciotán gon tsráid agus Beartla leis an tsáil aige. “Meas tú
dliois' a deir Beartla leis 'an mairfidh an bhó: “Tá súil agam nach
htáirfidh a dúirt Lyows 'agus nár mhaire Tor ná Cam ach oiread léi;

Olú agus Ábhar na Posóide

Ní hé an spreacadh céanna a déantaí chuile phosóid. Dhá mbeadh
beithioch nó bó mhór throm láidir ann gheobhfadh sí timpeall's punt
fhargarine, suas le pionta treacle, punt maith siúcra, cupán maith saifs
Bus craigín fuisce. Ba mhinic nár oibrigh an leigheas sin chor ar bith
ilúus go mbéigean é thrfáil arís agus scaití tharla sé gur mharaigh sé an
beithíoch, mar ar ghlan sé amach gach a raibh ina putógaí. Dhá mbeadh
. béithíoch éadrom lag ann gheobhfadh sé posóid ní mba laige, ní chuirtí
dil oiread go na meascáin ann, bhíodh an baighdeán ní mba laige,

225
 Ag Cur Tuairisc an Asail
Ins na leabhra Gaeilge a bhíodh againn ag goil ar scoil fadó bhíodh
leor baint acub le saol na tuaithí. Bhíodh scéal i gceann acub agcur E
ar fhear a raibh asal imí ar iarraidh uaidh agus é ag cínnt air a dhubh más
an chaoi a mbíodh se
a dhath ná a thuairisc a fháil i n-aon áit. Seo é
cur tuairisc an asail Je linn dhó a bheith dhá lorg. Asal guanach,
staigeach, múinleach a ghluais chun siúil go moch inniu, ní raibh crú á
táirne air ach a chrúba gágach. Bhí a rumpa gearrtha agus marc ag á
phus, bhí ceann mór air agus drioball scuagach agus dath a ghruaige ní
raibh bán ná dubh, ach an fear nó bean a gheobhfas a thuairisc
gheobhfaidh sé mar dhualgas galún puins:

Ag Cur Tuairisc na Caora

Bhíodh fear ins an áit againn féin anseo a dtugaidís Marcus Ó Céidigh
air agus bhí caora imí uaidh. Bhí sé an-ghrinn agus an-mheabhrach,
ach le linn dhó a bheith ag imeacht dhá tóraíocht agus nuair a d'fhiafraítí
dhó cén sórt macasamhail go chaora a bhí inti, “staic go chaora mhaith
leathan, éadan crosach, mailí rite, M'K, crosóg teara, drioball fada agus
duailín. B'shin iad séalaí Mharcuis,

Aonach an Spidéil
Ba mhór i gceist é aonach an Spidéil tráth gon tsaol. Bhain sé timpealls
céad bliain amach ina reacht seoil, abair chúig bliana déag th'réis aimsir
an drochshaoil go dtí cosamar os cionn deich mbliana fichead ó shin.
Bhí sé ag goil “un dé ó lár na sevewfies amach mar go raibh athrú saoil
ann agus daoine ag éirí as an bhfeilméaracht mar shlí bheatha agus
thosaigh daoine a raibh eallach acub ag triall ar na ywarfannaí agus ag
tréigeadh an aonaigh. Seobh é an chaoi ar thosaigh aonach an Spidéil
mar a d'insíodh Maitiú Mór Ó Tuathail mo ghar-uncail é ó thaobh mo
mháthar an scéal.

226
1D104020143 DUS JI9EIS U0 HODHOV
is
 Bhí fear sa Spidéal an t-am sin a raibh go leor talúna agus Stoié ai
agus níor mhaith leis a chúram a bheith air a bheith ag goil go Gaillimh
ag chuile aonach, Bhí sé ag iarraidh aonach a chur ar bun sa Spidéal
Chuir sé scéala amach go mbeadh aonach sa Spidéal a leithéide sea; ó
lá. Fuair sé beirt nó triúr go na comharsannaí le beithíoch an duine a
thabhairt ag an aonach agus thug sé féin cúpla ceann ann. Ach níor
tháinig ceannaitheoir ar bith ann agus níor díoladh agus níor ceanhú,
aon rud an lá sin ann ach ó shin ileith bhí aonach ar an Spidéal,
An chéad uair ar cuireadh aonach ar bun sa Spidéal, ní raibh ach
cheithre aonach sa mbliain ann, aonach gach ráithe. Bhíodh aonach at
an bhfichiú lá gon chéad mhí [20ú Eanáir], aonach ar an bhfichiú Bo.
mhí an Aibreáin, ar an bhfichiú lá go mhí Dheireadh an tSamhraidh
agus ar an bhfichiú lá go mhí Dheireadh an Fhómhair “Aonach na Féal;
Bríde” a thugtaí ar an gcéad aonach sa mbliain mar ba gaire go fhéala
Bríde ná go aon fhéile eile é, mar thugtaí ainm féile ar an aonach lú
cuntas a choinneál air. 'Aonach na Bealtaine” a thugtaí ar an daiá
aonach, 'fáonach Dhomhnach Chróm Dubh a thugtaí ar an tríú aonach
mar ba gaire gon Domhnach sin é ná go aon fhéala eile agus 'aonach ná
Samhna' a thugtaí ar an gceathrú aonach.
Ansin blianta ina dhiaidh sin cuireadh cheithre aonach eile ann,
bhí ocht n-aonach sa mbliain ansin ann. Cuireadh 'áonach beag” ar bun
in aghaidh gach aonaigh mhóir ar an gcúigiú lá déag i ndiaidh an
aonaigh mhóit. Ní shin le rá nach raibh an t-aonach beag chomh mór
leis an aonach mór ach le ainm a thabhairt air thugtaí aonach beag ar
chaon cheann go na haontaí nua mar go raibh siad i ndiaidh na n-aontaí
móra. 'Aonach beag na Féala Bríde' a thugtaí ar an gcéad aonach beag
sé sin ar an séú déagú i ndiaidh lá aonaigh mhóir na Féala Bride, Aonach
Beag na Bealtaine” áonach beag Dhomhnach Chróm Dubh agus
'aonach beag na Samhna ar an gceathrú aonach beag. Tharla sé go raibh
'aonach beag Chróm Dubh,a titim ar lá "Muire agus cuireadh amach
go dtí an fichiú lá go mhí Lúnasa é agus ansin tugadh “aonach beag an
Fhómhair” air. Ba mhó an aird a thugadh an seandream ar fhéilte na
bliana agus iad ag coinneál cuntas na haimsire ná ar chuid go mhionnaí
na bliana. Faoi dheireadh bhí aon cheann déag g aontaí ar an Spidéal.

228

“—mawewvwewwwwwawvuvsvwsag.,
 Aontaí
iFior chorr uair a chloisfeas tú an focal aonach anois gan trácht ar bith
ac léan aonaigh. Go dtí le achar gearr blianta ba údar mór cainte agus
- sachtraí é. Bhíodh aonach ar an Spidéal uair chuile mhí agus bhíodh
lá
aóiach Í nDoire an Fhéich uair sa mí chomh maith ach ní ar an
cúinne é. Go shiúl cos a sheoltaí an t-eallach chun an aonaigh ach
nó
amháin go dtugtaí na bainbh a bhíodh in am a ndíolta i gcarr capaill
i hearr asail, Thugtaí muca agus laontaí i gcarrannaí freisin. Ba mhinic
uo seoltaí na muca iad féin ann agus rópa ar a gcois deiridh agus níl sé
tú
údsca le déana mar tá muic an-dána. Chomh maith leis sin caithfidh
i thógáil go han-réidh mar tá sé fíor éasca í ghortú nó a cnámha a
bhriseadh rud a tharla go minic. Dá dtarlódh sé sin lá aonaigh chaithfí
[mharú ar an toirt. B'shin é a déantaí mar ní gheobhfá aon díol uirthi,
Dá mbeifeá ag goil ar an aonach le muca chaithfeadh tú a bheith ann
ióimh an sé a chlog ar maidin, mar bheadh na ceannachóirí muc ag
iarraidh a bheith imí lena gcuid forries le breith ar traein éicint eile a
bhíodh ag fágáil stáisiún na Gaillimhe timpeall an ocht a chlog. Bé an
áit a ndíoltaí na muca ar aonach an Spidéil díreach taobh amuigh gon
séipéal, Bhí cineál bantáiste bheag ann le iad a sháinniú in aghaidh an
sconsa, Ní raibh aon deis lódáil ann ach iad a sháinniú in aghaidh an
sconsa, cúpla fear maith láidir i ngreim dhá chluais ar an muic a gcuid
lámha treasna faoina bolg le í chrochadh san aer, beirt eile ina deireadh,
duine acub i ngreim ina drioball agus lámha na beirte istigh fúithi,
Chrochtaí san aer an uair sin í agus scaoilfí go cúramach isteach ar urlár
an lorraí í, Théití dhóibh ó cheann go ceann ar an gcaoi sin nó go
mbeadh a ndeireadh istigh. Ní mbé chuile dhuine a bhí i ndon iad a
lódáil, theastaigh spreacadh agus stuaim, Iad siúd a bhí oibligeáideach
agus a thugadh cúnamh ba mhinic a ghlaoití isteach orthub ag ól an
bhéiréiste, Go hiondúil bhíodh /orries na muc imí nó ar theib imeacht
nuair a thagadh an chuid eile gon eallach isteach, idir beithígh bhainne,
laontaí agus beithígh seasc.
Ní fheicfeá caoire ná uain ann go hiondúil go dtí aonach mhí Iúil
dgus as sin amach go Deireadh an Fhómhair nó b'fhéidir amantaí go
bhfeicfeá corr cheann faoi Shamhain. Bhíodh aonach mór capall,
bromaigh agus searraigh ann faoi Shamhain. Bhíodh cáil mhór air mar
donach capall, Thagadh daoine i bhfad agus i ngearr ann. Bhíodh

229
 áiteachaí áithrid ann le chuile chineál eallach, Bé an áita mbíodh
caoire cruinní ag ceann bóthar na Sean Chéibhe agus timpeall faobl
amuigh go sconsa an tséipéil agus arís i gceann thiar an aonaigh timpe, |
béal bóthar Both Chuanna agus béal bóthar na Céibhe Nua atá h i
a aghaidh, ; Sil
Bhíodh na beithígh seasc in chuile áit ar fud an aonaigh 'ác),
shantaigh na daoine Slat an Droichid mar tá sé crochta, bhreathnaisdl,
na beithígh níos toirtiúla ann, ní bhídís ag iarraidh a bheith curtha
fúthub san áit gleannach taobh thiar, bhídís ag rá nach mbreathnaíod,
na beithígh chomh suntasach. Ba taobh thoir go bhruach na habhann
agus amach ar aghaidh tigh Pháidín Leaice a chruinníodh na beithigh,
bhainne agus na laontaí agus ba thart ansin a bhíodh na capaill
bromaigh agus searraigh freisin, :
Ba iad na muca an t-eallach b'antróití le tiomáilt ar an aonach ha
háithrid nuair a bheadh oíche dubh fhuar geimhridh ann agus gan agál
ach solas laindéir agus an rópa a bhíodh ar chois na muice in dó
leathláimh eile. Tá síon chráite gharóideach ag muic dá mbeifeá ág
iarraidh í lódáil isteach i gcarr. B'shin é an fáth nach raibh go leor capaill
sásta ná sábháilte agus nár féadadh riamh muca a chur sa gcarr orthub;
Bhain eachtraí móra le daoine agus beithígh laethantaí aonaigh;
Bhí Beartla Femfom as Clochar na Lára ag cur síos go minic ar trí cinh
go ghamhna a dhíol sé ar aonach an Spidéil le fear as taobh Mhaigh
Cuilinn. Sa bhfómhar a bhí ann agus th'réis na gamhna a bheith íocaí
agus béiréiste ólta acub d'imigh chaon dhuine acub ina bhealach féin,
'Thiomáil fear Mhaigh Cuilinn na beithígh amach roimhe bóthar na
gCnoc nó go dtug sé abhaile iad. Ach ní mórán gon mhaidin a bhí caite
lá arna mháireach nó go raibh siad ar an tsráid arís ag Beartla, Rinne sé
an-iontas dhó iad a theacht ar atheolas chomh sciopthaí apus gan ann
ach ó thráthnóna an lae roimhe sin. Chaith fear Mhaigh Cuilinn
laethantaí ag tóraíocht agus ag cur tuairisc amach timpeall a cheantar
féin ach ní bhfuair sé a ndubh ná a ndath ná a dtuairisc ó aon duineach
faoi dheireadh tháinig sé chomh fada le Beartla agus bhí a chuid
gamhna ansiúd roimhe slán sábháilte, Chuaigh sé ó mheabhair ar chaon
dhuine acub cén chaoi a ndearna siad an bealach abhaile chomh haibéil
sin. Ach tamall ina dhiaidh sin arís bhí Beartla ag caint le fear as Both
Loiscthe Uachtair, fear a dtugaidís Dawn Rua air agus bhí scéal na
ngamhna tarraingní anuas ag Beartla agus cén chaoi a ndearna siad an

230

ammmm-—“-w“&—eewea
 lach abhaile chomh héasca. Ach sin é an uair a dúirt Daw Rua go
bh sé féin amuigh moch maidin an lae sin agus go bhfaca sé trí cinn
hámhna ag teacht anoir treasna ó cheantar Mhaigh Cuilinn agus
0 iradh siúil fúthub agus nuair a tháinig siad go dtí bruach Loch Bhoth
shnámh
iscihe chuaigh siad g'aon léim amháin amach sa loch agus
i treasna go ndeachaigh siad ar an taobh eile agus gur bhailigh leob
i si as amharc. Marach gur éirigh le Daw Rua iad a fheiceál maidin an
i ain ní bheadh fhios go brách cén chaoi a ndearna siad an bealach
bhaile nó céard a thug treoir dhóibh.
i h phíodh Beartla lá eile ar an aonach agus bhí bó agus lao aige le díol,
Agan am anois a bhfuil mé ag caint air ba daoire i bhfad a bhí laontaí
púireann. Cheannaigh fear as an áit a dtugaidís Léimín Sheáin air an
bhó agus an lao ó Bheartla, D'íoc Léimín luach na bó agus an lao le
Beartla agus chuaigh siad ag ól béiréiste. Ach le linn dóibh a bheith i
dteach an ósta, sin é an uair a dúirt Léimín 'th'réis iad a bheith ceannaí
iois agam, b'fhearr liom dhá mba lao buireann a bheadh léi.Ba fear an-
bhiarrúil a bhí in Beartla, stán sé ar feadh nóiméidín, 'fireann atá sé anois
agus ní féidir liomsa é dhéana buireann a dúirt Beartla “ach más lao
buireann anois atá tú iarraidh tá lao buireann agam thuas ag an teach
dgus tabharfaidh mé dhuit in áit é: “Tá go maith' a dúirt Léimín agus
chuaigh siad le chéile abhaile. TDeamhan mórán gon tráthnóna a bhí
éaite' a dúirt Beartla :go bhfaca mé agam aníos é agus mála mór scagach
Fáoin ascaill aige. Chuir mé an lao buireann síos sa mála dhé' dúirt
Beartla 'agus bhuail sé ar a dhroim é agus d'imigh leis síos as amharc ach
séard a bhí aige lao seanbhó: Bhíodh an seandream a rá nach mbíodh
aon teacht suas gon rath faoi lao a bheadh ag seanbhó.
Bhíodh Beartla lá eile ar aonach an Spidéil ag díol bó bhainne,
Níorbh fhéidir í a bhleán ach ag ciceáil agus ag bleaisteáil agus bhí
Beartla tuirseach di, níl aon chuntas ar an méid ceaintíní a bhí briste
aice, Ní raibh sé i bhfad ar an aonach nó go dtáinig fear as Bearna go dtí
é ag ceannacht na bó. As chuile mhargáil cheannaigh sé an bhó ó
Bheartla, D'fhiafraigh sé ansin a raibh aon locht uirthi nó a raibh sí socair
lebleán. Go deimhin muis a m'anam tá sí socair le bleán' a dúirt Beartla.
iBlifidh mé ar aon chaoi í' a dúirt fear Bhearna sul má fhágfas mé an
Éaonach' Séard a déantaí lá aonaigh th'réis bó bhainne a cheannacht, ní
bheadh le déana agat ach a ghoil isteach i dteach ar bith ar an tsráid
bhaile ag iarraidh buicéad nó ceaintín agus bhí sé le fáil agat agus fáilte.

231
 An uair sin ghófá ag bleán na bó agus mara raibh sí socair cin
eálta bh
tú i ndon í chur ar ais agus do chuid airgid a fháil ar ais, Th,
Blaí ar ai
an buicéad nó an ceaintín ag an teach ar frítheadh ann é agus
bainne a,
bó thíos ann. D'imigh fear Bhearna as amharc Bheartla ag;
us fúair ó
buicéad agus chas sé an bhó isteach i gcoirnéal éicint agus chu,
dhá bleán. Níor chorraigh sí cois agus níor tharraing sí aon chic aigh s.
ait féil;
ná ar an mbuicéad, Bhí Beartla fós ag falróid thart ar an aonach; h,
a
ghearr go bhfaca sé fear Bhearna ag teacht ag déana air, “Tá mé th'réis
bhó a bhleán ó shin a Bheartla' a deir sé “agus go deimhin tá sí sásta Sil
é anois an chaoi a raibh sí ariamh, a dúirt Beartla 'dhá mba éiár
stráinséar ba mhó faoin saol uilig fré chéile é níorbh mhiste dhó a phóil
fúithi dhá bleán le soitheach gloine agus ní raibh aon cháll imrí dhá W
mbrisfí é: Chuaigh chaon dhuine acub abhaile ina bhealach féin ach bhí
drochmhargadh ag fear Bhearna. Thug an bhó léi an faisean a bhí sá
mbaile aice, Chiceáil sí agus bhleaisteáil sí agus bhris sí leath a raibh iú
bhuicéid agus go cheaintíní i mBearna, Is dóigh gur le teann scanradh
agus rí-rá an aonaigh a d'fhan sí socair dhá bleán ar shráid an Spidéil;
Bhíodh gleo an diabhail mhóir scaití ins an áit a mbíodh beithgh
nó scata dhá ndíol. An té a bhíodh ag díol! agus an té a bhíodh “8
ceannacht ag cur in aghaidh a chéile. D'iarradh an duine a bhíodh ag
díol go hard os cionn a luach agus ansin an ceannachóir ag iarraidhré
chur anuas agus é a ]agachan ins an bpraghas. Thagadh duine eile né
b'fhéidir beirt nó triúr isteach eatarthub ag iarraidh na difríochtaí idir
an bheirt a réiteach agus margadh a dhéana. D'aireá iad a rá 'céard atá
tú a iarraidh” d'fhiafraíodh ceann gon cheann eile “cé mhéad atá túa
thairiscint' nó 'cé mhéad atá tú a thabhairt” An chéad rud eile déarfadh
duine éicint “scoiltí é, leath síos agus leath suas. B'fhéidir go mbeadh
duine amháin sásta agus b'fhéidir nach mbeadh ceachtar acub sásta. As
chuile mhargáil agus as chuile scoilteadh, b'fhéidir go ndéanfaí margadh
eatarthub ach is minic nár dearnadh. Marar déanadh aon mhargadhaí
an gcaoi sin ní raibh tada míljte ná aon ndochar déanta, bhí a gcuid féin
ag an duine, Nuair a thagadh an chéad cheannachóir eile thosaíodh an
mhargáil agus an gleo céanna arís, daoine ag iarraidh a bheith ag déana
margadh idir an bheirt, Nuaír a bhíodh an margadh déanta, théitíagó
an bhéiréiste agus d'íoctaí luach na mbeithígh, B'iondúil go nglaoit
isteach ag ól an bhéiréiste ar an dream a bhíodh ag scoilteadh agus at
margáil. Ba mhinic a bhíodh cúigear nó seisear nó b'fhéidir níos mó ní

232

asmmaaeewaammmm—
 ól: an bhéiréiste, Bhíodh jwgannaí leathghalúin nó cheithre
uin ag;
ionta ins na títhe ósta ag an am sin, jugannaí emere( a bhíodh iontub,
cuig ina mbéal agus leathan in íochtar. Ghlaofadh an fear a dhíol
us an fear a cheannaigh leathghalún an duine agus leagadh an t-óstóir
iníochaí fala amach in éineacht leis an leathghalún pórtair agus ansin
aidtí amach ins na gloiníochaí é agus bhíodh píosa breá cainte ann
US ag brú carthanais ar a chéile agus 'go n-éirí do chuid airgid leat
agus 'go n-éirí do chuid beithígh nó do bheithíoch leatsa' agus
-uilaí ínseáil airgid nó luck, penny gon cheannachóir, Ní mara a chéile
an liek penny & thugadh chuile dhuine, bhíodh sé sin ag braith ar a
Shiáfúlacht nó go réir mar a bhí ómás gon fhear eile. Níor airigh mé
láimh aon duine gon seandream ag rá leathghalún guiwness ná pionta
tsaol
ulnness, pórtar a deiridís i gcónaí. Ní raibh aon chuimre tráth gon
uile euro agus cent a bheadh muid ag díol agus ag ceannacht. Bhíodh
Cuist fadó ann 'chuaigh mé ar an aonach le mo dhá chaora, fuair mé sin
úithub an t-airgead díreach, naoi naoi scilleacha, naoi naoi bpingne,
punt agus scilling agus dhá sé pingne agus cé mhéad sin ar an gcaora?
lieagra dhá shine: Bé an luach a bhíodh chuile dhuine ag iarraidh a
dhéana amach. Bhíodh ceist eile ann, “fiche slat go rópa, fiche snaidhm
it gach slat, fiche sparán ar gach snaidhm agus fiche pingin in gach
ijarán: Tá tomhais na slaite imí chomh maith leis an bpingin.
Bhíodh fear barrúil as an taobh seo as Baile na mBroghach Máirtín
Tom Uí Dhonnchú agus bhí sé an-tráthúil ar an teanga. Casadh ar an
áonach lá é ag ceannacht péire bainbh. Bhí anachain muc agus bainbh
ag poil dhó ar feadh cúpla bliain, Mara gcailltí ina mbainbh iad cailltí iad
huair a bhídís ar theib a bheith in am a ndíolta, Bhí fear ann agus bhí
carr bainbh le díol aige. Tháinig Máirtín go dtí é agus d'fhiafraigh sé
dhó cé mhéad a bhí sé a iarraidh ar na dá bhanbh ba dona sa gcarr,
“Muis' a deir an fear a bhí ag díol “ní fhaca mé aon duine riamh nach iad
na bainbh a b'fhearr a bheadh sé iarraidh ach tú féin: Ach ar ndóigh a
dúirt Máirtín “nach bhfuil an péire is dona féin sách maith ag an mbás.
Bhíodh sé lá eile ar an aonach ag díol seanbhó adharcach. Bhí sí seo
anois an-sean ar fad agus adharca móra fada uirthi. Tháinig fear dá
ceannacht ó Mháirtín agus i mBéarla a labhair sé “how much for the
handlebars. The frame is going with thern a dúirt Máirtín,
Bhíodh sé lá eile ag goil ar an aonach agus scata breá beithíoch
dmach roimhe aige, Bhí ardú mór déanta ag luach na mbeithíoch ach

233
ní raibh sé cloiste ag Máirtín. Anoir ar fad an bhealaigh uí
lig fé chui,
chuile áit ón Spidéal anoir ní raibh tada le feiceál ach jabáisí
sis ns lan i
ceannachóirí ag iarraidh a bheith ag ceannacht faoi bhealach suj
fa
shroichfidís an t-aonach. Dhíol Máirtín a scata féin aran mbealach i
agus praghas maith faighte aige. Ní taobh le Máirtín a dhíol a rí
beithíoch an mhaidin chéanna ach nuair a shroich siad an taonáil,,,
Ba faiseá Í
é an uair a thuig siad go raibh ardú aisteach déanta acub,
go leor daoine nuair a dhíolaidís beithígh láidir ceanna laga óga a . i
ina n-áit go háithrid má bhí fairsinge talúna acub agus iad a choinn
é
nó go neartaídís agus ansin iad a dhíol ar ais, Bhí an dreama dhíol i
bhealach ag scríobadh a mullaigh. Shiúil Máirtín thart go Bceannaíod|
sé roinnt ceanna beaga laga ach ar ndóigh níorbh fhéidir iad;
cheannacht leis an bpraghas a bhí cuid acub a iarraidh, ní raibh du
ardaí i ngan fhios dhóibh. Le mar bhí sé ag siúl thart is amhlaidh a i
an praghas ag ardú, bhí sé ag cínnt ar Mháirtín aon chean.
cheannacht. Bhí agus ar go leor thairis. Bhí an praghas faoi dheiread|
chomh hard Jeis an ngealach, ní raibh díol ná ceannacht dhá dhéana
Faoi dheireadh labhair Máirtín le fear éicint, 'tá dhá chineál amadái
ar an aonach seo inniu, cuid acub gan ag iarraidh leath a ndóthain agu
cuid eile ag iarraidh a seacht luach' :
Bhí fear i mBaile Logáin i gCor na Rón, Pádraic Pheatsa a thugaidí
air agus bhí sé maidin ag goil ar an aonach, sílim gurb é an t-aonac!
céanna a bhfuil mé th'éis a bheith ag caint air é, Gamhain amháin:
bhí ag Pádraic Pheatsa. Bhí triúr as an mbaile céanna soir in éineach
leis, Pádraic Shéamuis, Peadairín Phádraic agus Ruairí Mór Ó Tn
agus gamhna acub féin chomh maith. Chas na ceannachóirí dhóibh;
an mbealach agus dhíol siad na gamhna leob. Cheap siad go raibh an
phraghas faighte acub, ach nuair a bhí siad ar an aonach sin é an uair
thuig siad go raibh an t-ardú mór tagthaí sna beithígh, Ní híoctaí n
beithígh th'réis a gceannacht nó go mbeadh an jabaire réidh le iad
thabhairt uait, Bhí an sciob sceab agus an t-éiliú mór ann, jabainí a
baint na sála dhá chéile agus ag goil i mbéal a chéile ag iarraidh a bheil
ag ceannacht,
Diabhal blas ariamh a rinne Pádraic Pheatsa ach a ghamhain léi
a dhíol le fear éicint eile agus fuair sé deich scilleacha níos mó air. h
raibh mórán achair gon lá caite nó go dtáinig an chéad jabaire thart
íoc agus ag bailiú leis a chuid gamhna, Nuair a bhí sé i bhfoisceacl

234
 oisméig go Phádraic Pheatsa, ghlaoigh Pádraic i leathtaobh air
pll aigh sé ag cogarnaíl leis ach bhí an dream eile ag éisteacht leis.
us é ar mo choinsias anois' a dúirt Pádraic 'dhá dtugfainn dhuit

— Bain sin mar tá marach air. B'fhearr liom é a dhíol le duine éicint
a bhfaca mé riamh mar bíonn tusa seasta ar an aonach seo agus
anoiread meas ort ann agus gurb é an chaoi a dtabharfaidh duine
leathmharú orm dhá dtugainn dhuit é agus marach air, mar tá
mhárach air agus marach dháiríre' Stán an jabaire agus sheas a dhá
sé 'dá
úilina chloigeann. 'Js iontach go deo creasta an fear thú' a dúirt
irlí slat ar Éirinn ní gheobhfaí mórán go do shórt ann. Tá mé buíoch
uit a dúirt sé, Chuir sé láimh ina phóca agus shín sé píosa
athchrónach ag Pádraic “agus bíodh deoch agat; Ghlac Pádraic
Lulúchas leis agus údar aige.
[ns an am a mbíodh na haontaí móra ar an bhFaiche Mhór istigh
nGaillimh, bhíodh tarraingt daoine agus eallaigh ann as chuile cheaird,
Hhíodh capaill, asail, beithígh agus caoire ann. B'iomú sin duine as an
ucéintar seo a dhíol agus a cheannaigh capaill ann. Ní mórán acub a
lhiol ná a cheannaigh aon bheithígh ann. Bhí beirt dreáthar as a' mBaile
lopáin istigh lá ann, Stiofán Pheadair Stiofáin agus dreáthair leis, ní
cháimrím cén t-ainm a bhí ar an dreáthair ach cuimrím ar Stiofán a
lheéiceál agus é ina sheanfhear. Bhí fráma láidir aige, ard agus leathan
Us géagach ach bhí an lúd caillte aige nuair a chonaic mise é. Níl fhios
Jim ar ag, díol nó ag ceannacht a bhí siad nó ar ghraith éicint eile a bhí
ioub sa mbaile mór, ach bhí siad istigh i dteach ósta éicint ag ól deoch
nilair cé bhuailfeadh isteach go dtí iad dá dtóraíocht ach Michael
Wwllace as an Tula. “Sibh an bheirt chéanna anois atá mé a thóraíocht”
3idúirt sé $romach mór láidir capaill atá i bhfiántas thuas i lár an
gh, níor cuireadh aon láimh ná adhastar ann ná air ariamh, sé'n
chaoi ar tiomáileadh isteach in éineacht le bromaigh agus capaill eile é
raibh adhastar orthub, tá sé díolta ceannaí, dhá mbeadh sé ceannsaí
dlús adhastar air ach ní féidir a ghoil ina ghaire. Tá sé tríáilte amach
ag togha na bhfear capall idir gypsies agus chuile chineál duine
illá raibh aon bharúil acub dhóibh féin ach tá sé ag cínnt ar fad orthub.
[á bet curtha agamsa anois, go bhfuil beirt as Conamara istigh sa
tibaile mór anseo inniu agus cuirfidh siad sin adhastar air, má éiríonn
om iad a fháil! Sin a raibh ann, d'imigh an bheirt in éineacht le Wellace
ús ba ghearr go raibh siad i lár an aonaigh ins an áit a raibh an

235
bromach. Chruinnigh an slua ina dtimpeall go bhfeicfí cén:
bhí i mbeirt Chonamara nó an raibh siad chomh maith agus ab
Btíomh.
gcáil. Fágadh an bheirt agus an bromach an uair sin ag plé le chuí
Choinnigh an bheirt taobh amuigh dhó ag léimreach síos suas I
-
agus anall agus a gcuid géaga móra, fada sínte uathub amach
choíchin agus go brách nó go bhfuair siad bantáiste é chur iheac,
suí A Ba : & & : : blaii
ndiaidh a thúnach i sáinne cineál géar. Nuair a bhí fhios aige gó'tai,
sé sáinní, thosaigh sé ag damhsa agus ag eiteal, réidh le briseadh dhun
Dúirt an dreáthair le Stiofán 'is gearr anois go n-éireoidh sé atá dh
chois dheiridh agus sílfidh sé muid a chaith amach go léim, Bí a i
mhaidí anois agus an dá luath agus éireoidh sé éireoidh mise fréi
agus gheobhfaidh mise greim moing le leathláimh air agus greim Stuu
leis an láimh eile agus tabharfaidh mise go talamh é agus bíodh tig;
uair sin go léim sa drioball aige: B'fhíor dhó le mar bhí siad ag teann
leis isteach d'éirigh sé go léim agus shíl sé bheith amuigh, ach dhaiaoil,
dár éirigh sé d'éirigh fear Bhaile Logáin chomh hard leis agus huair.
greim moinge agus greim smuit air agus thug sé anuas go talamh,
Níor chlis Stiofán ach oiread, fuair sé greim driobaill air an poiúií
céanna a bhfuair an dreáthair greim ar an moing. An fear a bhí i ngri
cinn ann tharraing sé aige a chloigeann gur bhuail sé isteach ar
ghualainn tosaigh é agus tharraing Stiofán an drioball isteach i dtreo)
chloiginn. Bhí sé cuibhrí an uair sin. Dheamhan blas a rinne:
dreáthair a bhí “un tosaigh ach an tsáil agus bonn na bróige a thabhaí
isteach ar na heasnachaí dhó agus é chur uaidh amach le teannadh gó
chuir sé ar chúl a chinn ar shlatrachaí a dhrama é, Choinnigh an bhel
ar an talamh é nó gur cuireadh adhastar air. Bhí daoine an lá sin;
iarraidh a bheith ag brú óil orthub ach níor bhac siad leis. D'éalaigh sí
leob go ciúin ansin as amharc na ndaoine. Ní raibh gaisce ná pláil
acub. Bhí fhios ag Afichael Wallace go maith go raibh siad i ndon
dhéanta. Bhí siad feicthí go minic roimhe sin aige ag plé le capaill.

236
 Eachtra Lanúin an tSiáin ar
Aonach na Gaillimhe
odh cáil mhór ar Aonach Chnoc an Doláin tráth gon tsaol. Ar
bha baile mhóir na Gaillimhe istigh atá Cnoc an Doláin, Níl fhios
"i : baileach cén tráth gon tsaol ar cuireadh deireadh leis ach bhí
nnigo tréach ceathair nó cúig go scórtha blianta ó shin, B'fhéidir go
ibh agus Í bhfad níos deireanaí ná sin. Bhíodh chuile chineál eallach
us éanlaith dhá ndíol agus dhá gceannacht ann. Ní raibh sé saor ná
anhán rógairí reatha agus rógairí póca a bheith ann freisin. Bhí fear an
in agus a bhean ann oíche amháin ag faire go mbeadh solas lae
ann
-nhoil ag ceannacht. Níl fhios agam ar asal nó capall nó cén cineál
cithíoch a bhí uathub ach ar aon chaoi dúirt an fear leis an mbean go
léadh sé thart ar fud an aonaigh go bhfeicfeadh sé a' raibh aon cheo
nid d'fheilfeadh iad agus d'fhan an bhean ina dhiaidh ag falróid thart
a féin, An fhad agus a bhí an fear imí céard a bheadh a' siúl anonn
- uisonall ach bean ceannaí agus páiste ar a brollach aice agus é ag
oadach chaoineachán os ard a chinn, Ocras a bhí ar an bpáiste agus
anaon bhainne cíoch ag a mháthair, Bhí fhios ag an mbean go maith
cúl ocras a bhí air, Chuaigh sí anonn go dtí bean an cheannaí agus
bhair sí léi. “Tá fhios agam a deir sí 'gur ocras atá ar do pháiste agus
e i gcruth pléasctha lena bhfuil go bhainne agam mar tá mo
húiste féin fágthaí sa mbaile agam. Mara miste leat é tóigfidh mise ar
iiibhrollach féin go fóilleach beag é agus bfhéidir go ndéanfadh sé
iliinreas, “Ní miste liom a dúirt bean an cheannaí agus shín sí aice an
j h(l an bhean an páiste a chur ar a brollach ach ní raibh aon
ihhaith ann, is amhlaidh a ghéaraigh sé air a caoineachán. D'aithnigh
i séara í agus nach í a mháthair féin a bhí ann. Ba seálta a bhían
SleirLacub chaith ach ní mba mara chéile an péire. Dúirt an bhean arís
iiéas tú dhá n-athraíodh muid seálta le chéile, b'fhéidir go gceapfadh
gurbh í a mháthair féin atá ann: D'athraigh siad na seálta agus
aing an bhean an seál amach os cionn a mullaigh agus chuir sí an
iiiste ar a brollach agus ar an bpoinnte boise thosaigh sé ag diúl agus
I)Ban caoineadh, Ní mórán achair a bhí an bhean ar an gcaoi sin agus
ste ar a brollach aice nuair a thainig fear nach bhfaca sí riamh
- iiimhesin agus sháigh sé a láimh isteach faoi corr an tseáil agus d'fhág

237
 sé búrla éicint istigh ina hascaill. Níor dhúirt sé focal amháin Féin
imeacht arís go héasca, Bhain sé geit as an mbean agus geit dhúi a
Chuir sí siar a láimh ina hascaill go bhfeicfeadh sí céard a bh tite,
í Bhi
m'ánam go raibh sparán a fir. Rógaire póca a bhí sa bhfear eile 8
0: agu
bé an seál a chuir amú é, Ba ghearr go dtáinig fear an tSiáin ach
aon sparán aige, Bhí sé goidtí as a phóca ach bhí sé ansiúd
ní ráib,
arís a
fanacht leis, tagthaí ar ais ar an nádúr. Ba é athrú na seálta a chuir
aninií.
ádh ar an rógaire.

Carraeracht agus Tairbh

Bhídís ag coinneál súil ghéar freisin ar na carraeraí a bhíodh ag
poil
isteach go Gaillimh ag díol carrannaí móna agus ag tabhairt ualaí amach
Óna stóra ag na siopadóirí anoir ar fhad an bhealaigh. Ba cúis trom Bó
maith a bheith ar bóthar le carr agus capall nó jant nó trap mura
mbeadh d'ainm agus do shloinne agus do sheoladh scríofa go soiléiraí
an seafta agus ina theanna sin ó thitfeadh contráth na hoíche bhí oi
lampa a bheith crochta agat ar sheafta an chairr in aice leis an stuaicin,
Ní théadh na carraeraí ar bhóthar na Gaillimhe g'uireasa na dhá rud
sin, Bhíodh siad go mór i ndiaidh tairbh gan ceadúnas freisin ag an ain
a bhfuil mé ag caint air agus bhíodh go leor acub fíorolc agus
contúirteach, B'iomú sin duine ar hobair a bheadh marbh acub, An
chontúirt ba mhó a bhíodh ag baint leob go mbíodh beithígh na mbailte
ar fad scaoilte amach thrína chéile ar na cimíní agus ceantrachaí sléibhe
agus ar éigin go raibh siad riamh gan tarbh a bheith ina measc, Ní
bhíodh aon olc mór ná aon chontúirt go h-iondúil ins na tairbh óga nó
go mbíodh na dhá bhliain caite acub. Bhíodh na daoine an-úraireach
orthub féin, D'fhanaídís glan ar an áit a bhfeicidís scata beithíoch
amuigh ar an mbuaile. D'ompraíodh chuile dhuine maide maith láidir
agus mada láidir lena sháil.

i 238
 Mianach Beithíoch
beithíoch a bhí ann roinnt mhaith
agus mianach
i múao sinshin,cineál
is cuimreach liom féin roinnt mhór acub agus mé ag éirí
bliant
Mí raibh cosúlacht ar bith acub lena beithígh mhóra ramhra atá
Se nois. Bhíodh dhá mhianach dhubh ann. Bhíodh adharca cúbach
a isteach ar chuid acub agus ba bheag nach mbíodh barra na
bac ag pógadh a chéile agus bhíodh cineál eile beithígh dhubha
i agus adharca móra míllteacha fada orthub, sínte amach díreach
siad casta aníos as a mbarr. Bhíodh na hadharca seo anois an-fhada
ni raibh siad faoi throigh go leith, Na dá mhianach seo a bhfuil mé ag
it orthub, biondúil leob úth bhán agus b'fhéidir bolg bán a bheith
i acúb agus bhí siad thar cionn le bainne agus im agus bhí an-toirt ina
ncuid úthannaí agus lán do ghlaice ina gcuid siniúchaí. Ní raibh na
beithígh seo anois ramhar ná trom, seanmhianach ón díle a bhí iontub
guiIs bhí siad an-sothóigthí.
Bhíodh mianach eile freisin ann, beithígh bheaga buí, cé go mbíodh
úid acub breac ach ní raibh siad chomh fairsing lena beithígh dubha
ins an gceantar seo. D'fheicfeá cuid acub le droiminn dhubh agus pus
(lúbh ar go leor orthub freisin. Bhí siad sin iad féin an-mholta le bainne
ipus im, Bhíodh beithígh céileoig agus beithígh ghlasa ann freisin agus
nfraibh cinneadh go deo leob sin ach oiread ach bhí sé níos éasca cruth
i pus ordú a chur orthub. Bhíodh corr bheithíoch bán ann freisin, geal
uilig chomh geal leis an eala. Bhíodh an-tóir ar tharbh bán le scaoileadh
in éineacht le beithígh dhubha, Bheadh seans maith go dtiocfadh laontaí
Blasa uaidh agus bhíodh an-tóir ar an dath glas agus amantaí eile
d'éireodh leat lao breac fháil cosúil le dath an mhianach beithíoch atá
dtainn i gcorp an lae inniu.
Bhí cineál eile beithígh dhubha freisin ann le droiminn bhán agus bhí
Siad sin iad féin an-mholta agus an-tóir orthub. Níl sé aon bhlianta fada ó
chonaic mé an chuid dheireanach go na beithígh droimeannacha seo tigh
Mheárt Uí Mháille i gCor na Rón agus b'shin iad an chuid dheireanach
fón mhianach sin a chonaic mise thart anseo, Dimigh an seanmhianach
sin uilig i leaba a chéile nuair a tugadh isteach tairbh ón Roinn
“Talmhaíochta agus ar go leor bealaigh eile, Bhí mianach eile beithíoch ann
á raibh dath crón orthub, cineál dubh dhearg a bhíodar sin agus mara
bheadh rinsí agus spotaí dubha ag imeacht thríd an dubh dhearg.
 Si
is
Sii

ii
Sii

Cas
i
i

i
.a
as

Si
i

Ag biorú an chruach choirce

240
 Díoltas na bhFrancaigh
am sin scéal a bhíodh dhá inseacht faoi dhíoltas na bhfrancaigh
a am a raibh mise ag éirí suas in mo ghasúr, Bhainfeadh siad
has amach ins an áit ndéanfaí sladadh mór orthub féin. B'air
Caiaih mhuintir an tí ins an áit a ndéantaí an sladadh orthub a
áidísa gcuid cantail agus feirge, díoltas na bhfrancaigh, Mharaídís
Sabha, na cearca agus na lachain. B'amhlaidh a tharrraingídís a
uil fola, ghearraidís a gcuid círcíní nó áirdín a gcúil agus d'ólaidís a
id fola, Ní bhíodh tada sa bpúirín ar maidin ach éanlaith marbh,
cu mhach agus fuil.
Aimsir an chogaidh a tharla an scéal seo a bhfuil mé ag goil a'
irácht anois air, Mar gheall ar ghanntan an phlúir biomú sin duine a
chuir garraí cruithneacht le plúr a dhéana leis an ngrán nuair a bheadh
so buailte agus cáite, ní raibh tada le déana leis an ngrán ach é thabhairt
iléách Gaillimh go dtí muileann an Droichid Mhóir agus mheilfidís
inigo dhuine é. Bhí garraí deas cruithneacht curtha ag mo mhuintir ar
Joli chaoi agus mránam go raibh toradh maith freisin air. Bhíodh corr
fhiancach ag teacht ó déanadh an chruach chruithneachta ins an
iothlainn ach idir na cait agus na cúpla fap ní bhfuair na francaigh
in chead fairsingiú, ach faoi dheireadh héibrí sa deamhan ná sa
diabhal cé ar bas a dtáinig siad, ní raibh aon choinneál síos orthub.
Tháinig siad in aon phláigh amháin agus ní raibh cat ná f“ap i ndon
iéub. Ín imeacht laethantaí gearra bhí an chruach curtha ó rath agus
S'cuid taobhannaí tollta.
An lá seo ar aon chaoi dúirt m'athair go raibh sé chomh maith an
díon a bhaint gon chruach agus gach a raibh ann a bhualadh, Bhí muide
Ína ngasúir an-óg ag an am sin agus “sé an ceann posta a thug sé
dhúinne, Paf agus Maidhc agus mé féin, a bheith ar garda timpeall na
iche agus gan francach a ligean uainn, Bhí maide ag chaon duine
dBainn, agus bhí an-mhada fiach ins an am céanna againn, ach le mar
bhí na dornáin dhá dtógáil ón uachtar agus an chruach ag ísliú léi síos,
“in é an uair a thosaigh na francaigh a' ritheacht amach, ach idir muid
[éin agus na maidí agus an mada fuair na francaigh ar na mullaí é ach
b'fhearr an mada ná dháréag. Bhí an-lá spóirt againne ag marú na
bhfrancaigh, ach m'anam go raibh cantal ar m'athair nuair a chonaic sé
Ah chruach curtha ó rath. Scanródh sé faoi dheireadh thú nuair a

241
d'fheicfeá an cárnán francaigh caite ar an talamh. D'éri,
gh lé béir,
imeacht uainn agus a ghoil isteach i gcolbha tóchair agus níoréirigh
linn iad sin a fháil.
Ins an am céanna go tráthúil bhí staic dheas go mhuic againn; b
le marú agus le sailleadh a bhí sí againn, ach cúpla lá ina dhiaidh á i
m'athair nó mo mháthair a chuaigh soir ag an gcró le buicéad & "
muic, bhí sí faoi fhuil as éadan agus í scríopthaí gearrtha agus .
dheachaigh sí ag an trach ins an áit ar dóirteadh an buicéad, Ní Bill,
fhios ag aon duine céard a bhí tarlaí gon mhuic ach bhí súil du
choinneál uirthi ar feadh an lae agus an tráthnóna agus arís nó go -
sé in am codladta. Ach maidin lá arna mháireach bhí sí maraí ar fad. Bh.
bolg stróicthí aiste agus a cuid putógaí scaoilte amach ar an urlar sin;
nuair a cuimriú ar dhíoltas na bhfrancaigh. Ní dheachaigh an mhuí;;
ins an bpicil, ná ní dheachaigh an grán ag an muileann mar bhí sé bean,
ag na francaigh, ach bhí sása maith ag na cearca ar feadh achar in;
dhiaidh air.

Jeaic Mháirtín agus

Francach an Bhun Driobaill
B'é Jeaic Mháirtín as Baile an Tigh Mhóir anseo taobh thiar dhúinn a
bhíodh ag inseacht an scéil seo. Ní fhaca mise Jeaic Mháirtín ariamh
mar ní raibh sé beo le mo linn, ach níor fhág sin mé gan aithne mhaith
a bheith ar a mhac Beartla agam, Beartla /eaíc mar ba mhinic a bhíodh
sé isteach agus amach againn nuair a bhíodh a chois ar an mbealach, lia
cainteoir dháiríre agus seanchaí mór é Beartla Jeaic, ní fhéadfá dearmad
a dhéana ar an scéal a d'inseodh sé.
Seo anois scéal a d'inis a athair dhó faoi dhíoltas na bhfrancaigh.
Bhí cruach arbhair ag Jeaic Mháirtín, athair Bheartla agus ach oiread leis
an scéal a d'inis mé ar ball beag tháinig na francaigh ina bpláigh agus ina
sluaite agus níorbh fhéidir deireadh a chur leob, ach taobh istigh go
laethantaí gearra bhí an chruach arbhair agus an iothlainn faoint
smacht féin acub agus an chruach tollta agus ite ó thaobh taobh. Fuair
sé láimh chúnta agus bhuail sé an chruach arbhair agus déanadh

242
 airt agus an marú céadtach ar na francaigh ach déirigh le cúpla
) ah na haobha a thabhairt leob, bhí ceann amháin acub taobh le bun
robáil gó bharr buille gon láí, Bhí Jeaic ag tógáil amhuirín ag an am
seo agus bhí muirín mhór air agus an páiste a b'óige sa gcliamhán cois
n aleapan san áit a raibh Jeaic agus a bhean ag codladh. Cúpla oíche ina
dhiaidh sin dhúisigh caoineadh agus screadach chráite an pháiste iad,
ud a chuir iontas orthub mar ba páiste sásta a bhí ann. Las siad an solas
anis thóig siad an páiste agus rinne sé suimreas agus leag siad ar ais san
acliabhán é, ach ba ghearr gur thosaigh sé ag caoineadh arís agus thóig
Siad arís é agus shuimrigh sé síos agus bhí sé breá sásta mar bhíodh go
hiondúil, Ní b'fhaide amach san oíche nó i ngar dhá bheith ina lá
mánam gur thosaigh sé ag caoineadh go cráite arís agus tóigeadh gon
tlú huair é agus cuireadh foighid arís ann agus leagadh isteach ina
chliabhán é agus d'fhan Jeaic ina shuí agus chodail an páiste go sámh
uaidh sin amach nó go raibh píosa maith gon mhaidin caite, ach nuair
4 lóigeadh as an gcliabhán é sin é an nuair a tugadh faoi deara le solas
diilae go raibh a mhuineál scríobthaí gearrtha. D'imigh chuile shórt an-
cheart i rith an lae agus an páiste go breá gealgháireach sásta ach nuair
á bhí sé in am codlata arís an oíche sin thug Jeaic agus an bhean an
páiste leob isteach sa leaba. Agus é amach domhain go maith san oíche
sin é an nuair a dhúisigh Jeaic go léim agus d'airigh sé an rud ag siúl
áníos ar an bpluid os a chionn. Ní dhearna sé aon bhlas faoin domhan
dch an phluid a chasadh agus iompú go sciopthaí agus í chasadh
limpeall ar an rud nach bhfaca sé fós. Las an bhean an solas agus leag
eaic an phluid ar an urlár ach bhí sé ina réabadh dáiríre istigh sa bpluid,
an rud a bhí sáinní ag iarraidh imeacht ach ba ghearr go raibh a chuid
imeacht ar iarraidh nuair a leag Jeaic na dhá ghlúin mhóra anuas os a
donn agus go ndearna sé brúitín dhó. Nuair a bhí Jeaic cinnte go raibh
sé maraí, d'oscail sé amach an phluid agus céard a bheadh ann ach
Íancach mór míl[teach agus gan uirthi ach bun driobaill. Bshin é an
huair a chuimre Jeaic gurb í an ceann ar baineadh an drioball san
iothlainn di le buille sluasaid nó láí a bhí ann, Dhearc sé go maith í agus
bhí an fhuil reoite go follasach fós ar a bun driobaill. Muair a fuair Jeaic
Solas an lae chaith sé i dtí diabhail amach ar an tsráid í agus chaith sí an
Isíoraíocht ann gan logha agus níor dhrann cat ná mada léi. Bé tuairim
chuile dhuine gurb é an páiste a bhí uaithi mar dhíoltas.
 Scéal Sháirsint SwíJivam
Bhí sáirsint i mbeairic Indreabháin anseo uair amháin, cho; mh fad;
mo bharúil ba le linn deireadh na dtríochaidí n
ó Bús a
gceathaireachadaí a bhí sé lonnaí sa gceantar seo. B'as Cia;
rraí é aili
fear breá laethúil cainteach. Bhíodh sé aníos ar an b
Portach
samhradh ag baint dúchán móna lena tine. Ba mhinic
ag cáiní
máthair agus le [ucht na bportaí é, bhíodh an-chur síos ar chúrsaí;
tsaoil agus graithí na tuaithí aige.
Ach aon lá amháin ar aon chaoi bhí cuid acub ag cur síos he
Jack Mháirtín agus scéal an chruach chruithneacht agus
an chuai
dtáinig na francaigh ar ais ag baint díoltais amach. 'M'anam muis áúoí
a dúirt Sáirsint Siliew gur chuala mise cuid mhaith gon chineál -
scéalta san áit ar tóigeadh mé féin thíos i gCiarraí, gur minic i
francaigh díoltas a bhaint amach san áit a ndéantar sladadh mór ortjii)
Scéal amháin ar aon chao[ adeir sé “a tharla sa mbaile againn té
Tháinig an oiread francaigh san iothlainn againn agus tháinig sú
tobainn agus bhí scrios aisteach déanta acub in imeacht achar Beil
ach lá buailte an arbhair bhí an feistiú déanta agus ní mórán gon
francaigh a thug an báire leob ach bhí an grán curtha ó mhaith acub, Bi
Cráin againn” a deir sé 'agus í ag iompar ál banbh agus a haims
beagnach caite. Cúpla lá ina dhiaidh nuair a osclaíodh doras chró i
cránach le buicéad beatha a chaith sa trach aice, bhí sí ansiúd síntea
an urlár agus an bolg stróicthí aiste agus na bainbh tarraingí amach ais
sceataráilte ar fud an urláir' Js cosúil] go n-imíonn siad ina sluaite scaí
agus go n-athraíonn siad ó áit go háit. Sin é an t-Arm Francach,

Na Gaangevs agus na Fir Oibre

Le linn tús a chur le déana bóithrí bailte agus bóithrí portaigh
dtimpeall i dtús na dtríochaidí. Ba gamgers ón taobh amuigh ar fád
bhí thart anseo i gCois Fharraige. Ní chúimrímse ar fad ar
n-ainmneachaí mar bhí mé fós a goil ag an scoil. Ní cheapfainn choirt
fada siar le mo chuimre go raibh aon ghanger as an taobh seo tíre
gceann posta sin ins an am sin. An chéad duine acub ar chuir mí
aithne air D'as ceantar Mhaigh Cuilinn é Tom Coo£ a báinm dhó at

244
 a thugtaí air, bé a chuir tús le bóthar Chlochar na gCon ó theach
mhuintire amach agus déanadh timpeall ceathrú míle dhó gon
S áin, Ina dhiaidh sin arís caitheadh tuilleadh airgid air agus
inadh réimse eile dhó. B'as ceantar Uachtar Ard an gamnger a bhí ann
i Babhta sin Ned Neachtain a thugaidís air. Tigh Aholly a bhíodh sé
“iuisín, Sin é an teach ósta a dtugann siad Tigh A4hol/y air sa Lochán
bu Beirt ghangers chomh deas agus chomh síbhéalta agus a gheobhfá
ao shiúl lae. Bhí siad éirimiúil agus réasúnach agus thuig siad cás
eat na asluaiste, cás an charraera, an chairr agus an chapaill. Rinne siad
agus muintir na mbailte an-teanntás ar a chéile agus bhíodh cur
os águs seanchas eatarthub go háithrid ar uair dinnéir. Bé an céipear
bhfann má bhí aon teach i gcóngar na hoibre ba ann a réití an tae ins
lae pols agus na huibheachaí dhá mbruith sna sáspain. Ní raibh
ille ná eolas caint ná trácht ar cheapairí na samdwiclies san am sin.
labharfadh na fir oibre a máilín leob ar maidin. Bhíodh a gcuid aráin
uile, im, tae, siúcra uibheachaí agus salann thíos ins an máilín sin faoi
homhair an lae. Tháinig fleascannaí le haghaidh tae te amach ansin
hí bhíodh aon slacht ná blas ceart ar an tae a thagadh astub. Shílfeá
sur dath dubhghorm a bhíodh air.
i phí níos mó cuibhriú agus bannaí ar an gcarraera mar bhí capall
Us carr ar á chúram. Bhíodh cionn cloch choirce thíos i máilín beag
le agus é sin crochta ar stuaicín bhosca an chairr agus b'shin é béilí an
húpaill ar uair dinnéir. Bhaintí ón gcarr í agus chuirtí ar an bhfascadh
| iú n-íosfadh sí a cuid coirce ar a compóirt, Chomh maith leis sin
líodh punainnín fhéar tirim a bhíodh ceangailte crua fáiscí leagaí faoi
HÍoigeann an chapaill i rith an lae an fhad agus a bhítí ag líonadh agus
leagan. Choinneodh sé socair í chomh maith le brí agus spreacadh
onnadh a choinneál inti,
Bhíodh fear eile nach mb'as an taobh seo ach oiread é ag gangeráil
'hárt anseo timpeall an ama chéanna. Bas Leitir Caladh an fear seo,
húirtlín Too/e a thugtaí air agus ach an oiread leis an mbeirt eile a raibh
Imé:ag trácht ar ball orthub bhí chuile dhuine buíoch dhó. Bhíodh
Sdlichas agus cur síos mór ag Beairtlín. Lá dhá raibh sé féin agus na fir
be oibre ag caint eatarthub féin agus chaon dhuine acub agus a scéal
| iiraige. Bhí sé ag cur síos ar an scéal seo atá mé goil inseacht anois. Níl
hiós cén cheard go Chonamara a raibh sé ag gangeráil ann ach sa
- Iéimhreadh a bhí ann. An t-am sin go bhliain níl aon solas ann go dtí

245
 rtlín ar bóthar ar aon chaoi iol
an ocht a chlog ar maidin. Bhí Beai
a chuid oibre agus gan aon bhaol air a bheith ina lá, Bhuail dáilí, i
tobac é ach bhí dearmad déanta ar a chuid ywafchannaí aigeach chais
tráthúil le bhfaca tú ariamh ná raibh ann mara raibh sé a'góil ii
champa tincéaraí agus tine bhreá lasta i mbéal
an champa, Nuilr. i
chonaic Beairtlín an tine shiúil sé isteach go bhfaigheadh
sé spláine.
dheargfadh a phíopa. Bhí sé fós dubh dorcha gan aon bhaolaira bhéil,
ina lá, Ach nuair a tháinig Beair(lín chomh fada leis an tine sin éán tui
a chonaic sé an tincéara ar a leathghlúin chois na tine agus páipéiní,
beag idir a dhá láimh aige dhá thriomú le teas na tine, Scanraioh
ai
tincéara nuair a chonaic sé Beairtlín. Séard a bhí sé a dhéana ach páipéií
deich scilleacha. Chuir sé an parúl chráite ar Bheairtlín gan é inseachí
g'aon duine agus mánam nár inis. Ach bhí sé feicthí ansin ag Beaiúil
ín
choinnigh sé air. Dúirt sé ar aon chaoi le lucht na hoibre go raiblí ;;;
seicín ceart héibrí cé leis a bhí sé daite aige ach shílfeá gur drúcht aili;
ann agus ní raibh sé tada ní ba throime ná drúcht agus ní raibh dh
Páipéar fliuch, Thriomaigh sé agus chríochnaigh sé amach an seicín sú
má d'imigh Beairtlín. Ach marach deatach na tine ní bheadh Beairtlin
tagthaí i ngan fhios, i mullach an tincéara. Níor inis Beartlín an scéal gó
choimhthíoch ná muintreach go ceann fada ina dhiaidh agus go raibh
fhios aige go raibh an tincéara bailí amach as an taobh tíre. Ní raibh
baol ar bith faoin domhan gur shín an tincéara ná a leitheíde seicín nu
bréige isteach thar an gcountar i n-aon siopa gan a chaoi féin a chur air
agus cuid dhá shlacht a bhaint dhó ar fhaitíos go mbraithfí tada ná go
nglacfaí aimhreas. Go dtí le blianta gearra anuas bhíodh páipéir nó nótaí
airgid le feiceál agus iad an-raiceáilte, sáthach sraimlí, is beag nach
mbeidís ag titim as a chéile. Ní fheicfidh tú a leithéide sin anois ach
nótaí nua nó réchaite,
Ba fear barrúil é Beairtlín freisin agus dea-chainteoir. Lá amháin
agus é féin agus a chuid fir ag obair anseo ar Bhóthar an Locháin, sa
bhfómhar a bhí ann agus níor tháinig aon lá míoltógaí beaga ariamh ba
mheasa ná é. Bhí sé cínnt ar cheachtar acub cromadh ná aon bhuille
maitheasa a dhéana. Ach labhair duine éicint faoi dheireadh “diabhal
buille maitheasa is féidir a dhéana a duirt sé “ag diabhail go mhíoltógal
“báigí i n-allas iad' a dúirt Beairtlín. Níor ifeameáil Beairtlín é sin chot
ar bith mar b'fhurasta lá a dhéana dhó.

246

mana
 Ag an tráth sin agus tús dhá chur le bóithrí bailte agus bóithrí
ctaibh báondúil gurb iad muintir an bhaile féin a bhíodh ag obair ann,
dé sé sin an ganger ar a shuimreas mar bhí siad dhá dhéana dhóibh
. n, Ar éigin gur theastaigh gamger ar bith ann ach amháin leis an
aibhar & mharcáil, An rud ba mheasa faoina blianta sin agus ar feadh
hiad ina dhiaidh, bhí an lá oibre roinnte suas ina dhá leathlae. An
heaú leath ón ocht ar maidin go dtí leathuair th'réis an dó dhéag.
Hhíodh uair a chloig dinnéir ann agus ní tosaítí arís go dtí leathuair
hréis a haon. Sé'n t-údar ba mhó a bhí leis sin le seans a thabhairt gon
chatraera agus on, chapall. Bhí a dhinnéar féin len-ithe ag an gcarraera
id béile le tabhairt gon chapall, caoi agus cóir a chur uirthi agus í
chuar an bhfasca rud nach raibh éasca a fháil go minic.
An rud ba mheasa faoin gcaoi a raibh an lá roinnte ina dhá leath,
nam a dtosá ar maidin agus dhá dtagadh sé ina fhíordhórtadh báistí,
lachtagus gála agus nárbh fhéidir an leathlae a chríochnú ní raibh tada
- j Iáil air. Ba mhinic a b'éigean dóibh stopadh ag an deich a chlog nó ag
a hadon déag. Bé an scéal céanna é leis an dara leath th'réis am dinnéir.
D'fhág sin sa gcruth go minic iad gur sheas siad amach an lá agus iad
báite go craiceann. Ach ansin amach sna ceathrachadaí tháinig athrú
uile agus roinneadh an lá suas ina cheathrúnaí agus bhí íocaíocht le fáil
cheathrú lae. B'iontach an rian aithrí é sin.
Ní raibh obair na mbóithrí baile chomh dona le obair na mbóithrí
he agus portaigh. Bhí fascadh na gclaíochaí ar na bóithrí baile, bhí
ai iriomach ann agus ní raibh aon draenáil le déana. Ní raibh déana na
inbóithrí portaigh tada ní ba lú ná fíorsclábhaíocht. Idir an draenáil
dius a chuid uisce a ligean le fána, brat tirim aitinn a leagan ansin air
iínte le punt a chéile, é thruncáil os cionn an aitinn ansin le clocha
coiléit, clocha a baineadh agus a pléascadh le gróití agus le blaisteannaí
fhlignite agus le oird ocht bpunt dhéag agus sé phunt déag. Níor
déanadh an cineál sin oibre gan togha na bhfear a bheith taobh thiar
hó. Mar a deir an seanfhocal 'níl aon mhaith i ngunna gan púdar agus
li thárlaíonn tada gan údar” le piocóideachaí a baineadh an gainimh a
“hireadh os cionn na truncála. Ba le carrannaí capaill a tarraingíodh an
fhéid sin sí fré chéile. Níorbh iontas go raibh ómás agus meas ar an
capall, 'Timpeall's lár na dtríochadaí cheithre scilleacha agus sé pingne
abhí g'fhear sluaiste sa ló agus ocht scilleacha gon charraera an capall
Bus an carr, Bhí costas mór ag baint le capall agus carr a choinneál ag

247
 imeacht. Ní sheasfadh fuireann crúití ní b'fhaide ná trí nó ceag
hair bo
sheachtainí ag imeacht ar thruncáil garbh gan tráchtarbithara
nBcaill,
a bhí ar fyrannaí an chairr. Ní raibh táclaí an chapaill i ndo
h séasa i;
n-aghaidh strácáil agus tiaráil na hoibre agus na haimsire ach
oiread. Bu
mhinic a chaithfí iad a chur chuig an saidiléara le deasú agus beilteannaí
leathair a chur i n-áit na seancheanna.
Ba iomú sin áit nach raibh an carr agus an capall
j ndon a ghoil
isteach go dtí an coiléar nó go dtí an chlais ghainimh. Sé'n chaoia goil
na clocha agus an gainimh a tharraingt amach ar an gcruas agus ó
líonadh isteach sna carrannaí. Le barraí láimhe a déantaí an obair sin
Gan trácht ar bith ar mheáchan na gcloch agus an ghainimh bhí an baita
láimhe é féin trom go háirithe sa ngeimhreadh agus a chuid adhmaid
lán le uisce na báistí. Bé an déana céanna a bhí ar an mbarra láimhe le
cabhail an charr capaill ach amháin go raibh sé níos lú agus gan an oiread
adhmaid ann. Bhí dhá sheafta tosaigh agus dhá sheafta deiridh air. Beil
a bhíodh dhá iompar agus ag tarraingt na n-ualaigh leob, fear idir na aí;
sheafta tosaigh agus féar eile ídir na dá sheatta deiridh. B'hín obair
throm gan trácht ar bith ar an ualach trom. Bhí treascairt a' diabhail
mhóir ag baint leis idir tuláin agus logáin, ba dheacair go dhuine a chosa
a choinneál faoi gan truisle ná leagan a bhaint as. Nuair a bhíonn daoine
ag siúl na mbóithrí sin anois is beag a chuimtrítear ar an seandream á
d'oibrigh ann agus a thug a gcuid allais agus gan acub ach drochdheis
agus oirnéis láimhe, láí, sluasaid, ord sé phunta dhéag, ord cheithre
phunta dhéag, ord seacht bpunt agus mí farmer le bheith ag
briseadh na leathspallaí, ansin bhí dó nó trí go chineálacha gróití ann
idir trom agus éadrom. Bhí na junspers ansin ann le bheith ag tolladh an
choiléir agus na gclocha móra faoi chomhair na blaisteála, Le oird seacht
bpunt a bhítí a' rúscadh na jwwpers ag tolladh an choiléir, Geliignite
detonators agus fuse a theastaigh leis an gcoiléar agus na hálltrachaí
móra a réabadh ó chéile. An phiocóid a theastaigh sa gclais ghainimh leis
an ngainimh a bhaint, Bhí saothrú réasúnta maith ag na gaibhne iad féin
ins na blianta sin. Biad a ghéaraíodh na gróití, na jumpers, na
piocóideachaí agus na geanntrachaí.
B'é Pádraic Rua Ó Pátharta as na hAille anseo, Máirtín Sheáin
Gabha Ó Cualáin agus a dhreáthair Peadar Sheáin Gabha as na
Creagáin agus Cóil Mhaidhc a' Ghabha! as na Creagáin a choinnigh an
taobh seo tíre ag imeacht i rith na mblianta le chuile chineál

248

Lmmmmmaavwuwvuuwuawuawwwmwmwmwww—www———s
 i ht. Chomh maith leis na cineálacha oirnis a luaigh mé arball
aibhheac gs bhr Ier al Feaisí
a bhíodh le géarú agus le deasú, bhíodh uirlisí eile freisin ann a
i Ia dh láimh le tógáil os a gcionn go minic, uirlisí a bhíodh in chuile
speal, an píce
beach tuaithí, an láí, an sleán, an tsluasaid, an corrán, an
leir nach bhfuil air ach dhá Jadhair, píce an aoiligh a bhfuil cheithre
- adhair air agus gan trácht ar thlú na tine, an citeal, an pota, an sgiléad
aplis an bácús. Thugtaí chuile cheann acub sin ag an gceárta le mar a
theastaíodh caoi a chur orthub. Bhí rud amháin nach dtugtaí ag an
sceárta agus b'shin é an seansáspan na n-uibheachaí, Bhí chuile chineál
nobán nó greasán i ndon píosa wire a chasadh air sin nuair a bhíodh an
láimh caite nó dóite
Bhí ganger amháin eile nach mb'as an taobh seo tíre é Monaghan
aithugaidís ais, níl fhios agam cérb'as é ach ní raibh aon Ghaeilge aige.
isé bhí ag gangeráil ar bhóthar na nAille nó Bóithrín 'Theach na Scoile.
Deir siad go mb'fhurasta lá oibre a dhéana dhó. B'shin é anois tús agus
lár na dtríochaidí agus tús dhá chur le déana na mbóithrí, Ansin le mar
4 d'fhairsinge an obair tóigeadh muintir na háite isteach ina ngangers,
Seobh é anois cuid gon chéad dream acub Paí Sheáin Tom Ó
Coisdealbha as Baile an Dónalláin an Spidéal, Seáinín Beag Ó Tuairisc
as an Lochán Beag, Pádraic Bheairtlín Shéamuis Thaidhg Ó
Conceanainn as Sáile an Chuanna, Tom Mór Thomáis Phádraic Uí
Chéidigh as Sáile an Chuanna, Stiofáinín Mháire Shíle Ó Cualáin as na
Creagáin agus Séamus Pharch Uí Mhárta as an mBaile Nua, Cor na
Rón. Díreach ina dhiaidh sin tóigeadh isteach go leor eile daoine as an
áit ina nggers Máirtín Phádraic Thaidhg Ó Conghaile as an gCnoc,
Johnny Joe Mharcais Uí Churraoin as Both Chuanna, Seán Ó Conghaile
as na hAille, Taimín Cheartair Afalowe as Cor na Rón, Thomas Mhaitiú
Philipe Uí Chualáin Cor na Rón, Wéxí Phádraic Mhaitiú Mhic
Dhonnachadh as na Mine, Patsaí Sheáin Catach Mhic Dhonnachadh as
Ros a Mhíl, Pere Shéamuis Sailí. as Ros a' Mhíl. Bhíodh Máirtín
Shéamuis Ó Fátharta as na hAille ag gawgeráil freisin agus m anam go
mb'fhurasta lá oilbre a dhéana dhó. Tháinig roinnt eile gangers ón taobh
amuigh isteach san áit i lár na gceathaireachadaí nuair a bhí Bóthar a'
Ré dhá leathnú, na hárdáin dhá n-ísliú agus na háiteachaí gleannach
dhá n-ardú, Tháinig Perer Higgims as ceantar Mhaigh Cuilinn nó amach
a taobh sin, bhí fear eile ann as an gceantar céanna Due/ey a thugaidís
air, Daly agus Glennorn tá a cheapadh gurb as taobh thoir go Ghaillimh
iad agus faoi dheireadh thiar thall an Gráinneach Mór nó 7;
mGhan,,
mar a thugtaí ar dtús air. Ní dhéanfar dearmad go brách in;
san tail,
seo tíre ar an nGráinneach Mór, an chaoi ar thit sé fai;
Shéamuis Sheáin Uí Dhonnchú Filí Bhaile na mBroghach ni agus dh.
amach |...
chéile Je linn go Joe a bheith ag obair aige, Sin é nuair a chur
m Joean du
agus an fiach a bhí i ndiaidh Ghraney Mór go mbainfeadh se díol,
dhó. Diabhal olc ar bíth a bhí ag Joe gon Ghráinneach Mór tha, Li
méid a tharla eatarthub. Is mó gur greann agus le gáirí a bhaint ain, di
a chum sé é mar ní raibh aon anachain in Joe, amhail
Agus th'réis an méid sclábhaíocht agus strácáil oibre a bhí aithin.
síon agus aimsire, Ní R
blianta sin ag obair in chuile chineál
na gangeis i
namhadas ná achrainn a tháinig idir na fir oibre agus
moite go raibh cuid go na gangers ní ba tuisceanaí ná a chéile. Bhí éi
go na fir oibre iad féin agus ní raibh a bpáirt le tóigeáil BEO minic, Nío
mhian leob aon bhuille maitheasa a dhéana ach a'ligean an cheann troil
ar dhuine éicint eile, Ní bheidís ach ag scríobadlh agus ag cartadh ab
gan a déana tada, Séard a dúirt gamger amháin agus é ag caint ar dhúin,
gon dream sin “ní féidir breith ag obair air agus ní feidir breith ina chóir;
air: Bhí ganger eile ann agus b'fhurasta lá oibre a dhéana dhó mábhrú
maith go leor agus réasúnach leis agus sé'n port a bhíodh aige tá g
deacair a bheith ag breathnú ar fhear dhá mharú agus fear dhá bheathú
Ach bhí gager amháin ann ar aon chaoi agus bhí sé fíormhionnaí amu;
fíordhílis gon Chounty Council, Ní raibh tuiscint ná scruball ar bith aní
gon charraera gon charr ná gon chapall. Dá mbeadh a bhealach agus:
chomhairle féin ar fad aige ba mhian leis tonna meáchain a bheith ii
chuile ualach. Níor chreid sé ansin go mbeadh tonna san ualach mar:
mbeadh gleann síos ina droim. Ní raibh carr ná capall aige féin.
An chuid go na seancharraeraí a raibh eolas agamsa orthub agu
a raibh a saol caite acub leis an gceird níor mhaith leob mórán le coi:
leathchéad meáchain a bheith ag teacht ar dhroim an chapaill, bhíodl
an t-ualach chomh tomhaiste acub. Bhíodh fhios acub é sin le breith a
an seafta tosaigh agus é chrochadh suas agus síos cúpla uair. Ligidí
beagán níos mó faoina ndroim ag goil in aghaidh an aoird nó mat
ndéantaí é sin ghófadh meáchan an ualaigh ar fad siar go dtí deiread|
an chairr agus bheadh an t-ualach agus an meáchan ag crochadh al
chapaill san aer. Bhíodh rópa deas ceangailte idir na dá sheafta tosaigl
faoi bolg an chapaill ar fhaitíos go dtarlódh sé sin. Nuair a bhítí ar theil

250
 il síos le fána ghiorraítí an eiris atá os cionn na srathar agus a goil
a n go seafta nó mara ndéantaí é sin bheadh iomarca meáchain
réim an chapaill agus bheadh meáchan an ualaigh dhá cur
contúirt ann go leagfaí í.
ach í ndiaidh aamullaigh BL agus bheadh
Man :
SSobhtá É áidir iarainn í an eiris agus crúca láidir casta ar chloigeann
Go réir mar is mian leis an gcarraera an meáchan ceart a”
háin dí. IN a la ds :
uan ár dhroim an chapaill, níl le déana aige ach an seafta tosaigh a
cochadh suas beagán lena leathláimh agus ceann an chrúca a chur
uách ina rogha sine faoi bhun choirb na srathar. Sin é an chaoi a
iorraítí agus 3 ligtí leis an eiris go réir mar a bhí arda agus gleannta
[had an bhealaigh.
Ach faoin nganger a bhíodh ag iarraidh gleann a bheith i ndroim
a chapaill, bhí sé lá amháin agus d'fhógair sé ar dhuine go na carraeraí
al an tonna fós agat uirthí” a dúirt sé “níl aon ghleann ina droim;
i Diompaigh an carraera thart go gcuirfeadh sé taobhach leis an tsluasaid
Srách bhí an corr gearr tugthaí ag an ngager air féin agus é rite len
nim. Ó maise” a dúirt an carraera “bhí Diai d'fhábhar mar dhá mbeadh
nl im agamsa in am ort ní i ndroim an chapaill a bheadh an gleann ach
do dhroimsa agus gleann a d'fhágfadh éalaing le do bheo agus le do
mharthainn ort; agus arís ar ais b'fhéidir dhá ngeobhfadh sé greim féin
airhach dtabharfadh sé aon drochbhuille dhó mar tá sé g fhaisean ag an
Lireannach an cineál sin rabharta feirge nó eascainí a chur amach dhá
chroí le teann teasú intinne agus gan aon rún aige é dhéana,

thair an fhile, an drámadóra agus an scríbhneora Johnny Chóil Mhaidc Ó

isdealbha.
Seán Ó Conghaile as na hAille, seanchaí agus scríbhneoir. Bhuaigh mórchuid
(áiseanna Oireachtais lena chuid aistí. Scríobh sé na leabhair Cois Fharraige Le Mo
HHSe agus Saol Scolóige. Ba an-seanchaí agus scéalaí a bhí ann freisin,
fugtaí bóthar a' rí ar phríomhbhóthar Chois Fharraige.

251
Gnásanna Tuaithe
agus Slite Beatha.
 Coinnleoireacht
hiodh. coinnleoireacht ar bun freisin, ba seanghrás ón díle é. Ins an
ho nhreadh a bhíodh sé sin ar bun nuair a bhíodh an ghealach cúlta
Cá hoícheantaí dubh. Bhí sé sin beagnach imí “un dé nuair a bhí
ise ag éirí suas. Ba spóirt a bhíodh ins an gcoinnleoireacht le mo
Is an dream óg a goil amach le lampaí ag tóraíocht tomachaí,
Cainte agus sceacha in áiteachaí fascúla mar is ann a bhíodh na
- ag ligean na hoíche thartub. Bhítí ag caochadh na n-éanachaí
i isan solas agus ansin ag iarraidh breith orthub, Bhíodh i bhfad Éirinn
iba mhó éanlaith fiáine ann ins an am sin ná atá inniu. Bhíodh scataí
- nóla go chuile chineál éan le feiceál idir Jonta dubha, smólachaí, siocáin
sneachta, glaisneachaí, buíógaí, caipíní dubha, druideachaí agus go leor
uile ach b'shin iad ba dóighe dhuit a fháil ins na háiteachaí a luaigh mé.
ba mhinic a caochadh an charróig, an snag breac agus an préachán iad
léin ach d'fhaighidlís sin ar an mullach é. Bhí an choinnleoireacht ann ó
aimsir an Drochshaoil nó b'fhéidir roimhe. Ní mba spóirt ná caith
aimsire a bhí ann ins an am sin ach ag marú na n-éanachaí agus dhá
iLithe. Ba le solas coinneal a bhíodh siad amuigh ina ndiaidh agus as sin
á tháinig an Íocal coinnleoireacht, sliseoig ghiúsaí a bhíodh mar
choinneal ann ins an tseanaimsir,

Tógáil Eascannaí
“Tá tógáil na a-eascannaí é féin caite as faisean le os cionn leathchéad
bliain, Ba le cochall a thógtaí na h-eascannaí locha. Thosaíodh na
h-eascannaí ag titim anuas go na locha ó dheireadh an fhómhair amach
huair a d'fhaighidís na tuiltí agus choinníodh orthub amach i rith mí
ta Samhna nó go mbíodh a ndeireadh tití agus iad bailí go farraige, Ní
[hiteann siad aimsir ghealaí ach nuair atá an ghealach bailí ar gcúl agus
ha hoícheantaí dubha. Níl loch ar bith dhá bhfuil eascannaí uirthi nach
bhfuil cúpla cuncar nó loirgneach freisin uirthi. Tá siad sin i bhfad níos
lhó ná heascannaí, d'fheicfeá cuid acub suas le trí troigh ar fad agus
thomh ramhar le cois láí, Tugann daoine cuncar orthub agus tugann
daoine eile loirgneach orthub. 1 ndeireadh an tséasúir
Bo hiondui i
thiteann siad. Ní hé an méid céanna atá chuile chochal
| Táancoc,
leathan ina bhéal agus é ag caolú leis siar. Bíonn bogha i mb; I
chochaill. Tá an bogha déanta as fás díreach saighleánach cúpla i i
ar tiubhas, nó fás go chineál ar bith a bheadh solúbthaí, 'Se dá; bi
atlá ii
bhogha ceatha atá air agus maide maith láidir ó cheann ce
- ann.
bhogha. Tá béal an chochaill ceangailte timpeall 1 eis an mbogha
béal garbh a tugtar ar bhéal an chochaill mar tá mogaill mhóra anó i
tá siad ag laghdú leob siar i leaba a chéile go dtéigh tú go dría anta;
ail
aibí,
chaol, Sin é deireadh an chochaill agus mogaill bheaga chúnga atá'aií
ins na trí nó ceathair go throigheannaí deireanach, caithfidh na mai i
sin a bheith cúng nó éalóidh na heascannaí. Ní hé an fad céanií
bhíonn chuile chochall ach ní bheadh cailleadh ar bith ort le séan
seacht go throigheannaí ar fad. In áit cúng ins an abhainn a cuirtear $
cochall agus é daingní go maith idir dhá ghiall cloch agus an túin cha
ag imeacht le sruth, áit a mbeadh sruth láidir uisce,
An chleith treasna a bhíonn idir dhá cheann an bhogh ní mór dhí
sin a bheith ar a chéile as dúshlán. Bíonn dhá cheann an bhogha aníó;
go hard os cionn an chleith treasna díreach glan mar a bheadh dh
stuaicín cairr, sin é an taobh gon chochall a bhíonn in uachtar agus ar
bogha in íochtar. Dhá mbeadh abhainn ann a mbeadh go leor lock;
amach os a cionn agus a mbeadh titim mhór eascannaí uirthi níor mhó;
gon chochall méid dhá réir a bheith ann. Chuile oíche dhá dhuibhe agu
dhá dhonacht le gála agus báisteach, sin í an oíche is mó a thiteanr
eascannaí, Ba mhinic leis an seandream a ghoil amach ag falú nó a
breathnú ar an gcochall timpeall am suipéir. D'fhalaídís an cochall m
bhíodh aon cheann ann agus chuiridís ar ais arís é. Níl sé réidh ná éasc;
cochall a thógáil as cara na habhann má tá fuarloch láidir uisce ann agu
meáchan trom eascannaí. Chuirtí rópa fada láidir ó choirnéal an bhoph:
agus é ceangailte go chloch í bhí i dtalamh má bhí a leithéid ann. Mar;
raibh thiomáiltí posta go mhaide maith láidir go doimhin ins an talam!
agus cheanglaítí air sin é, An uair sin bhaintí an cochall as preim agut
scaoiltí leis ach bhí sé coinní ag an rópa, é tharraingt isteach ar at
mbruach an uair sin agus é fhalú amach síos i mála garbh. B'iomú sir
duine ariamh a fuair tomadh agus a cuireadh i ndiaidh a mhullaigh saí
abhainn ag iarraidh a bheith a' tógáil cochaill, ach níor chuala m
ariamh gur báthadh aon duine, Ní thiteann eascannaí aimsir sheaca,

256
 Ar Bhríosach dhearg tine a róstadh an seandream na heascannaí,
déana céanna a
oistin a déantaí an róstadh. Níorbh é baileach an
bhí
dh ar chuile róistín, ach an róistín a bhíodh ag mo sheanathair,
leanta as wireannaí láidir agus é fite ina chéile timpeall's troigh le
i n-orlaí; leagadh sé é sin ar an ngríosach dhearg agus thosaíodh sé
ostádh. Bhíodh an-bhaladh deas uathub agus an ola a bhíodh iontub
síos ar an splancrachaí dearga agus ag lasadh agus lasóig a gcuid
Ha léin ag teacht aníos fúthub agus ar chaon taobh dhóibh. Bhaintí
um iú ar an róistín astub tar éis tamaillín agus ansin bhí siad réidh le
tá bealaí
sithe, Tá siad an-deas le n-ithe leis an gcineál sin róstadh ach
-leanois ann dá mba rud é go mbeadh eascannaí dhá dtógáil. Ní mórán
cub a tóigeadh ins an teach seo againn ó bhásaigh mo sheanathair, cé
ur thóig mé féin iad roinnt uaireantaí tá scaith blianta ó shin ann, go
há án sean-nós a choinneál suas,
Bhíodh eachtraí eile ag tarlú freisin ins an am a mbíodh daoine ag
na gcochaill, Thagadh daoine nár chuir aon chochall ariamh go
hiúl oíche agus robáilidís na cochaill ar lucht na n-eascannaí agus
- uitidís ar ais arís é th'réis an chreach a bheith déanta. Thugtaí corr
úáthar ar an gcaoi sin fúthub agus tharla sé corr uair gur crochadh an
hall chun bealaigh chomh maith lena h-eascannaí. Cuimrím gur
i oideadh cochall ó mo sheanathair féin, bhí sí curtha aige ar an sruthán
is ón teach. Ba loch mhaith le eascannaí í th'réis nach raibh sí an-
mhór ná ní raibh aon loch eile ná abhainn eile ag titim isteach uirthi,

Ag Cur na Leice
[Ihíodh cur na leice freisin mar thrap ann lena céadta bliain, ag breith
iiéanachaí agus ar fhrancaigh, Seo é cur na leice don té nach bhfaca
amh é, Theastódh leaicín thanaí uait nach mbeadh trom, timpeall
(chúig orlaí déag nó ocht n-orlaí déag ar fad. Beagán le cois troigh ar
luilhead agus timpeall orlach go leith ar thiubhas ina lár agus ag
hiaíochan léi amach ar na colbhachaí. Ansin gheobhfaidh tú gabhlóig
nó saighleánach, 'sí is éasca a oibriú, ní mór gon ghabhlóig a bheith
- hhbealls beagán le cois troigh ar fhad chomh ramhar le brionglán an
- agus oscailt timpeall's dhá orlach agus na hailt ar fad a bhaint dhi. Tá
dhá shlat eile anois ag teastaíl uait, eiris agus an maide
btadac,
Leagfaidh tú an leac anuas ar an talamh cothrom, an tsJat ad
eiris uirthí, ní mór di sin a bheith beagnach chomh ramhar túBtar an
lé bean,
luaidhe agus b'fhéidir trí troigh ar fad ag braith ar fhairsingne a;
Bus meid
na leice. Slat sailí nó saighleánach is fearr lena haghaidh seo Teisin.
n h
uait anois ach an maide bradach, sail nó saighleánach, Ní mór dhó
a bheith beagán níos raimhre ná peann luaidhe. An chéad rug aile,
romhat anois, colbha na leice a chrochadh aníos ón talamh, an: Íaobl,
fada in íochtar agus dhá cheann na heirise a shá isteach faoin taobh,
in íochtar, an eiris a mheas agus a thomhais ins an gcaoi go mbéid!;
i
timpealls idir dó agus trí g'orlaí níos lú ná clúdú na leice, sin 6 Táin,
mbeidh an leic amach thar an eiris.
Ansin brúfaidh tú cois na gabhlóige síos ins an talamh ar agháidí;
lár na leice, bíodh sí beagán amach as a híochtar, Ní mór gon mháid;
bradach a bheith timpeall troigh maith ar fad agus insan taimhreach
a dúirt mé ar ball leat. Ansin breith idir do dhá láimh air agus ci
leathfhuineadh agus casadh beag a chur ins an gcloigeann is troime (ij,.
orlach isteach óna bharr, é lúbadh ansin ar áit an fhuineadh agus beid
an maide bradach cosúil leis an bhfigiúir seacht. Ins an am a bhfúi
colbha na leice crochta aníos ón talamh agat agus an ghabhlóig socií
isteach ina aghaidh, níl le déana an uair sin agat ach an cloigeann cas;
gon mhaide bradach a shá isteach ins an ngabhlóig faoi cholbha na leis
agus an lorga fhada a bhrú isteach i dtreo na heirise ins an gcaoi &
mbainfidh sé greim éadrom amach ar an eiris. Coinneoidh cloigeani
casta an mhaide bradach suas an leac.
Agus tú ag goil a' cur leice ní mór duit scínín dheas ghéar a bheitl
ar iompar agat leis an ngearradh ceart a dhéana ar na slata, mar níh
an miosúr céanna a theastós uait i gcónaí, Braitheann sé sin ar mhéi
na leice. Ní mór dhuit an eiris a choinneál íseal le talamh, dhá mbead!
tú ag iarraidh francach a mharú, má bhíonn an eiris ró-ard ón talam|
gofaidh an francach isteach fúithi agus ní thitfidh an leic, ach má théan
sí isteach os a chionn caillfidh an maide bradach a ghreim agus tá an léi
tití agus an francach marbh,
Ba in aice na bpoill fhataí ba mhó a chuirtí na Jeacrachaí. Nuair
bhíodh an leac curtha, chuirtí crústa aráin a mbeadh bealaíocht feolaa4
isteach fúithi, bhíodh cipín sáite síos i lár an chrúsca ins an gcaoi nae

258
 harfádh an francach léi go réidh é, go mbeadh sí ag tarraingt agus
niáil léi go mbuailfeadh sí an eiris,
am an t-aos óg in aer cur na leacrachaí, agus cliabháin nó
ise; éanachaí ba mhó a bhí ann le mo linnse. B'é an cur céanna a bhí
an géiseán agus a bhí ar an leac. Ins an ithir i ngarraí na bhfataí a
ill ha ciseáin mar b'ann ba mhó a bhíodh na h-éanachaí a' lorg
ie; Nuair a bhíodh an ciseán curtha ní theastódh uait ach dosán
doigh agus glaicín péiste a chrochadh ar na craobhachaí agus an bun
mhar gon dosán sáite sa talamh istigh faoi lár an chiseáin. Nuair a
a
eobhfaí greim ar éan faoi chiseán scaoilfí amach arís é. Ba mhinic
haintí cúpla cleite as a dhrioball le go n-aithní arís é. 1 bhfad siar sna
lianta ins an am a mbítí ag marú na n-éanachaí le n-ithe, bhí sé go nós
cub an cloigeann a bhaint gon druid sul má d'fhuaródh sí, ach níl fhios
uil cén chiall a bhí leis sin, níor chuir mé an cheist ariamh.

Saighdeadh na mBreac
hómh maith le tógáil eascannaí nuair a bhídís ag titim go farraige,
Ilióigtí an t-iasc rua, na liatháin agus na bradáin iad féin nuair a bhídís
ai theib sceithe ar na háthachaí aimsir síolrú. Ar scainimh na habhann
- nóan tsrutháin a shíolraíonn siad amach i ndeireadh an fhómhair agus
- nbSamhan,
i Is beag nach é an bealach céanna a dtóigtear iad lena heascannaí,
cliirtear an cochall] ar an gcaoi chéanna, ach níos faide síos ins an
dbhainn ná an átha nó na háthachaí. Duine nó b'fhéidir beirt a ghoili
bhfad amach os cionn na hátha síolraí, cleith fhada go mhaide ag chaon
. Úuine acub, duine ar chaon taobh gon abhainn agus tosaí ag saibhseáil
iúir na dá bhruach agus an t-iasc a ruaigeadh nó a shaighdeadh isteach
sigcochall, Cleith saighdeadh a thugtaí ar an gcleith seo. Go réir mar
Abheadh leithead agus doimhin ins an abhainn, theastódh cleith dhá
- téir uait, Nuair a bhaintí an t-iasc as an gcochall, chaití amach ceann ar
Dith a bhí sceite, ní raibh sú ná seasúr ann. Saighdeadh a thugadh na
3tándaoine ar an gcineál sin cluifeáil agus ba mhór i gceist acub an
“iighdeadh nuair a thagadh an séasúr a mbíodh an t-iasc ag síolrú.
Chomh maith lena ceanna sceite a scaoileadh chun bealaigh scaoiltí

259
amach go leor go na hochrasaigh, an chuid a raibh na hoc
hraí ona
Bhí bliain eile le theacht, ní raibh aon ghraith an abhainn a bhánú
an am a mbíodh an saighdeadh dhá dhéana bhíodh neart lí “
bradáin agus iasc rua ann, ach tá siad gann go leor anois, .
Bhíodh púitseáil le geaf freisin ar bun, ní dhéantaí aon phúil
geaf ach ar na bradáin agus ar na latháin mhóra, Níor mhór dh
bheith an-oilte ar an ngeaf le breac a thabhairt ar an mbruach, Insai.
a mbíodh Pádraic Sheáinín Ó Coisdealbha ina ardmhaor a TÓiil,
charetaker i Lodge Chroimghlinne, bhíodh sé sin ag
athrúagus;
síol; i
mbreac rua ó loch go loch. Thagadh sé thart ar na srutháin
sé an cochall go dino,
haibhneachaí le linn aimsir sceithe. Chuireadh
glan mar bheifeá ag goil a' saighdeadh, an t-iasc a shaighdeadh si, .
gcochall. Bhíodh ceaintín fi aige a mbíodh clár air, 'Thóigeadh s
t-iasc go deas cineálta as an gcochall, agus aon cheann acuh abh
ar theib sceitheadh nó a bhíodh [án bhlífeadh sé síos íns an Bceaintín ja
Chomh fada le mo chuimre bé an bleán céanna a thugadh sé a;
ochrasach agus ar an leábánach. Bheireadh sé go deas ar an mbre;
leathláimh, chuimlíodh sé an láimh eile ansin go mín réidh síos ar fí,
a bhoilg agus más ochraí nó lábán a bhí ann chuirfeadh sé amach tuí
dheireadh é agus síos sa gceaintín. Bhí an breac blite an uair sin ag;
chuirtí ar ais san uisce é. Bhí harchery nó gurlann déanta thiar as i
Íodlge aige agus scaoilfeadh sé amach na hochraí ann. Bhíodh chúi
shórt faoina shúil agus faoina chúram ansin nó go mbeadh an L-iasc:
sách láidir le tógáil ón farc/rery agus le scaoileadh amach ar loch éicí
seachas an loch ar tóigeadh as ón tús iad,
Ba óna stuaim féin a rinne sé an haichery. Bhí Coirneál Cole Burj
an fear a mba leis Lodge Chroimlinne an-bhródúil as obair Phádr
Sheáinín. Bhí píosaí móra gon domhan siúilte ag an gcoirneál seo,t
sé ins an gcéad chogadh mókv. Bhí an Eoraip ar fad siúilte aige ach chu
an hatchery a rinne Pádraic Sheáinín iontas air. Sé'n chaint a chaith
“the first of its ind in Europe: Níl thios agam a bhfuil sé ann i el
nach bhfuil nó ar caitheadh as an mbealach é,

260
 Coillteoireacht
odh eachtraí móra freisin ag baint le coillteoireacht. Ní raibh baile
eantar ar bith nach raibh coillteoirí ann. Ba ceird mhór í le
Ir aint ort féin, chaithfeadh muinín a bheith
agat asat féin agus thú
. Oil a3' coilleadh beithíoch do chomharsan ach bhí an cheird acub
a idd i ndon a dhéanta, Ní raibh snáthaid ná iwjecfíow ann ins an
ach scian dheas ghéar. Ní dhéantaí aon choillteoireacht agus
H ghealach ag goil ar aghaidh. p fhantaí nó go mbeadh sí ag cúladh,
héantaí aon choillteoireacht ach oiread dhá mbeadh sé ag bagairt
ca. Bhí cuid go na coillteoirí ní b'fhearr ná a chéile. An coillteoir ar
mh ceart, bhí sé í ndon an stail chapaill, an stail asail, an tarbh, an
Snhain fireann, an reithe, an t-uan fireann, an pocaide, an colach, an
abh fireann, an mada agus an cat a choilleadh, Dhá mhéid aois dhá
buadh acub, b'amhlaidh ba mó drogaill a bhíodh ag na coillteoirí
imbub, bhíodar ní ba tiondaráilte, Tarbh láidir a mbeadh a bhiseach
ipthaí, dó nó trí nó b'fhéidir ceathair nó cúig nó sé go bhlianta, bhíodh
iúsú maith oibre agus stuaim ag teastáil lena leithéid sin a choilleadh,
iheástódh cúnamh cúpla fear maith stuama a bheadh oilte gan aon
aitíos leis an tarbh a sháinniú, a cheansú agus é a leagan. Dheamhan
lása déantaí ach an tarbh a chasadh isteach i scioból cúng nach
ipBéadh mórán fairsinge ag an tarbh le bheith ag rith timpeall. Le neart
“láim bheireadh fear i ngreim polláirí air agus chuirtí adhastar ansin
ithiomáiltí amach ar an réiteach an uair sin é, áit nach mbeadh aon.
hÍocha sa mbealach, Bhí bealach stuama cleasach leis an tarbh a
gan agus a cheithre cosa a cheangal. Chuirtí ar chúl a chinn é, a
liroim ar an talamh agus a cheithre cosa os a chionn agus bannaí
dháiríre orthub ceangailte le rópa. Bhí seans ag an gcoillteoir an uair
dh a ghoil ag obair. Sul má leaptaí láimh ar bith ar an tarbh bhíodh
iibfní speisialta ag teacht ag an gcoillteoir le cur ar na magarlaí th'réis
lia scaoileadh amach as a spaga. Dhá chipín a bhíodh ag teastáil, ba
lhma sail nó saighleánach, Bhí siad éasca le n-oibriú, bhídís timpeall's
ii otlaí ar fad agus leath orlach ar tiubhas. Chastaí ruóig chaol láidir
i chloigeann amháin go chaon cheann go na cipíní agus d'fháisctí go
aith na snamannaí. Scoiltí chaon cipín ansin ar a bhfad isteach in
faidh an chloigeann a raibh an ruóig air. Bhíodh na cipíní an uair sin
Imir a bheadh insí orthub. Bhí tú i ndon iad a oscailt amach ó chéile
 agus a dhúnadh ar ais. Bhíodh na cipíní le n-ais ag an gcoillte,
& , - W & teoir
má thosaíodh an coilleadh. Bheireadh sé ar spaga an thii,.
ndealaíodh sé ceann go na magarlaí amach ón gceann eil a
e. Scor,
scian ansin a thabhairt gon spaga agus an magairle a scaoi
leadh amac,
in áit gearrtha na scine. Tá cineál scamall nó craiceann ei le tinábeall.,
an magairle agus ghearrtaí ileathtaobh é sin. An uair sin chuirtícear,
go na cipíní scoiltí ar bhun an mhagairle agus cuirtt Tuóig i
gcloigeann eile gon chipín. Bhí an cipín an uair sin suas in agháidh :
spaga agus an magairle síos le fána, Déantaí an cleas céanna
ansin i
an taobh eile, Ní thagadh mórán fola leis an gcineál sin coilleadh. Bui,
beag uisce bog meascaí le sile eyes fluid a dhóirteadh ansin ait, Mh
déana maith g'uireasa jeyes flwid dhá mbeadh im gan aon salann Ui
agus leathglaice cloch ghorm, sin é spray na bhfataí, An chloch BóiH
a mhionadh agus púdar a dhéana di, an péire a mheascadh le chéil,
agus tá sé ina bhrúitín agus creasú na gcéadta ann, D'fhágadh daoin,
na cipíní orthub go dtitidís uathub féin. Bhaineadh daoine eile an/
na cipíní nuair a bhíodh na magarlaí agus na feitheacha seargthaí'ta
éis laethanta.
Is amhlaidh a chuirfeadh daoine eile an tarbh dhá bháthadh i
easca sléibhe nó criathrach bog. Thiomáiltí amach le maide agus mad
é nó go dtéadh sé dhá bháthadh agus ba ansin a choilltí é. B'é an bealacl
céanna a gcoilltí stail chapaill nó asail, chuirtí cipíní orthub ach ó
chuirtí iad sin dhá mbáthadh ar nós an tairbh.
Dá mbeadh gamhainín óg fireann ann ní chuirtí cipíní ar bit
orthub ach iad a ghearradh astub. Dá mbeadh reithe láidir dó nó trí g
bhlianta ann nó níos mó chuirtí cipíní air sin freisin, Faoi Bhealtaine
choilltí na seanreithí, bhíodh an séasúr reitheadh nó reiteoireacht thar
an uair sin agus ní bhíodh an oiread contúirt séideadh ar an spaga n
ghoil in othras, Ar an gcaoi chéanna, amach Deireadh Fómhair a choill
an stail, bhí a shéasúr síolraí caite an tráth sin gon bhliain, Bhíodh g
leor go na coillteóirí agus ní bhíodh aon phlé acub le stail chapaill n
stail asail a choilleadh mar tá siad an-tiondaráilte.
Le linn claochmú ghealach bhreaca an choirce sa bhfómhar
choilltí na huain fhireanna a rugadh earrach na bliana sin. Bhíodar si
simplí go maith le coilleadh, níor theastaigh aon chipíní a chur orthu
Ní raibh aon cháil tada a dhéana ach bheireadh fear ar an uan a bhí
coilleadh, shuíodh sé síos ar chnocáinín íseal, breith i ngreim dhá cho

262

v-—uu)úmómmNó7
 dh agus dhá chois tosaigh air agus iad a bhrú isteach in aghaidh
I int a chéile agus chuirfeadh sé an t-uan an uair sin ina shuí ar
sb F us é leagthaí anuas ar a dhá ghlúin féin aige agus bhí seans ag
Ir eoir an uair sin an t-uan a choilleadh, B'é an coinneál agus an
Ah céanna a bhí ar an mbanbh, é chur ina shuí ar a thúin agus
i há choinneál. Bhíodh síonaíl dháiríre ar an mbanbh nuair a bhítí
i Silleadh. Bhíodh an-fhonn ar an aos óg a bheith a bheith timpeall
i bhíodh bainbh dhá gcoilleadh. Bhíodh an-spóirt go deo acub
Is . d'airidís an banbh ag síonaíl mar níl síon ar bith atá chomh
deach léi, Níl sé chomh héasca sin seanchollach a choilleadh mar
in aois aice agus í láidir dhá réir. Ní chuirtear rópa ná ceangal ar
i dluch mar tá sé an-éasca í ghortú, Caithfidh cúpla fear láidir breith
Fe,

uirthi agus Í leagan ar chúl a cinn agus a túin beagán síos le fána le seans
a bheith
plos fearr a thabhairt gon choillteoir, leis an gcineál sin síneadh
i aihi bíonn na magairlí tití síos ]e fána agus tá sé níos éasca í choilleadh,
chdhá gharóidí dhá bhfuil síon an bhainbh bhain an collach an barr
chuile shíon, agus tá sé deacair í choinneál ina luí ar a droim agus gan
i ghortú.
. Thóin an mada fireann freisin ar bhealach eile ar fad, Dheamhan
lása déantaí leis ach píce féir a chur anuas ar a mhuineál, ladhar ar
chaon taobh agus na ladhrachaí a bháthadh sa talamh agus fear dhá
choinneál ar an gcaoi sin an fhad agus a bhí an coillteoir dhá choilleadh,
más sean nó óg a bhí sé ní chuirtí aon chipíní air, agus ach oiread leis
- ihihbanbh fireann agus an tseanchollach bhíodh síonaíl chráite ag an
jiida é féin, Bhíodh bealach ag daoine eile seachas an píce féir,
Sháinnídís an mada idir doras an chró agus an uirsin, a leath istigh agus
leath amuigh agus fear in aghaidh an dorais dhá choinneál dúinte an
[lad agus a bhí an coillteoir dhá choilleadh,
Bé an cineál céanna coinneál a thugtaí ar an mionnán fireann leis
dh uan fireann, é chur ina shuí ar do dhá ghlúin. Nuair a bhítí ag
úilleadh seanphocaide láidir adharcach, séard a déantaí leis sin é chur
diichúl a chinn ar thalamh bog gan aon chloch agus na hadharca a chur
iú bun ins an talamh agus bhí fear amháin i ndon é choinneál i ngreim
dhá chois deiridh gan aon strómh nó go mbeadh sé coillte. Dá mbeadh
bótaide maol ann, cheanglaítí a cheithre cosa sin le rópa ar nós a
dhéanfá le beithíoch ar bith. Tá screadach chráite ag an bpocaide é féin
hair a bhítear dhá choilleadh. Ní fhaca mé aon chat dhá choilleadh
ach chuala mé gur coilleadh iad. Seo é an bealach a gcoilltí an ó
Chuirtí síos i mála é chomh fada síos agus atá ann, fuineadh as; t
. & MN : , ; adh ansin ;
chur ins an mála agus dúbairlín a dhéana thíos ar a íochtar
dhó, Chuirtí
poillín beag ansin ar aghaidh túin a' chait agus tharraingtí amach; .
dhrioball agus a thúin ar éigin agus an uair sin a choilltí é. Bhíodh ar
amháin i ngreim ins an mála an fhad agus a bhíodh an coilleadh ar bin,
Bhí sé ráite nach dtiocfadh an cat ar ais go brách arís ins an áit Ar
coilleadh é.
Nuair a coilltí an seanphocaide adharcach agus na hadharca báite
san talamh sén t-ainm a thugtaí ar an gcineál sin ceangal nó Coinneá|
'scolb i dtalamh! Ins an am a mbíodh an choillteoireacht ar bun ar ii
seanbhealach atá luaite agam bhíodh an-fhonn ar na scorachaí Ógaiá
bheith láithreach, ach m'anam go mbíodh siú] ag cuid acub nuair 4
thomhaisfeadh an coillteoir an scian leob agus a n-abraíodh séleob gó
gcoillfeadh sé iad féin freisin, cén bhrí nó go dtosaítí ag glaoch ar an
gcat, thugadh cuid acub go na boinn an uair sin é.
Bhíodh caint ar fhear eile ach níl fhios agam cén t-ainm a bhí air
ná cér b'as é ach deir siad go raibh sé i ndon coilleadh go chineál eicint
a thabhairt ar mhuca buireanna ins an gcaoi nach dtiocfadh aon chlíth
orthub. Muca óga a bheadh ar phoinntí am a ndíolta, dhá dtagadh clíth
orthub sin ní dhéanadh siad codladh ná suimreas ach ag réabadh agus
ag cartadh agus cuireann sé siar i gcruth agus i meáchan iad agus ní
fhanann slacht dhá laghad orthub agus is fada arís go bhfuil siad ar ais
ins an mbeatha chéanna. Bhíodh an seandream i gcónaí ag iarraidh na
muca a bheith díolta sul má thagaidís faoi chlíth, Ach an fear seo ar aon
chaoi a bhfuil mé ag caint air a bhíodh ag coilleadh na muca buireanna,
ghearradh sé taobh na muice, níl fhios agam cén áit ina taobh agus
ghearradh sé rud éicint eile taobh istigh héibrí céard é féin agus deir
siad nach dtagadh aon chlíth ar mhuic ar bith a ndéantaí é sin léi. Ní
mórán íocaíocht a thugtaí go na coillteoirí agus ní raibh siad ag súil leis,
ach plug tobac nó cúpla deoch nó luach cúpla deoch, ach bhiodh ómás
mór ag daoine dhóibh. Ach faoin bhfear a bhíodh ag coilleadh na muca
buireanna, bhíodh fear eile ag imeacht in éineacht leis ar feadh i bhfad,
'Thug sé faoi deara ansin go raibh ómás mór gon choillteoir agus nach
raibh leath meas air féin, ní fhaigheadh sé aon tobac, d'fhaigheadh sé na
cúpla deoch ceart go leor, ní fhéadfaí droichead a dhéana dhó. Diabhal
blas a rinne sé faoi dheireadh ach éirí amach é féin go dtéadh sé ag

264
 oilleadh muca buireanna. Cuireadh fios an lá seo air go raibh muic
bhuireann le coilleadh. D'imigh leis agus a dhá chois ag rith uaidh go
ó deachaigh sé go dtí an teach a raibh an mhuic le coilleadh ann.
i Leabadh an mhuic dhó agus ghearr sé taobh na muice
agus thosaigh sé
ag cartadh taobh istigh ach faoi dheireadh scanraigh sé 'ó dhiabhail a
deir sé ní hé an taobh ceart atá gearrtha chor ar bith agam. “Agus ar
ndóigh a dhiabhail a deir fear na muice “marab é nach bhfuil taobh eile
uirthi: Ríompaíodh thart í agus ghearr sé an taobh eile agus choill sé í.
is dóighe go bhfuair sé an tobac agus na cúpla deoch ach b'shin í an
chéad cheann agus an ceann deireanach a choill sé, Chuaigh cáil an lae
áin amach dhó agus ní bhfuair sé níos mó glaoch.

Cuartú an Mhaide Giúsaí

Ní raibh crann ná maide ná adhmad ba mhó a raibh caint air ins an
taobh seo tíre tráth gon tsaol ná an maide nó an crann giúsaí, Dhéantaí
luinneogaí, doirse agus uirseanachaí as chomh maith le troscán tí,
leabachaí, cathaoireachaí, stólta, foramnaí, tubáin, bairillí, ceaigeannaí,
cúiléir agus an cíléar beag a bhí le haghaidh an bhainne ramhar agus an
ime, an chuinneoig agus an clár, an loine agus an loidín agus slis an ime
chomh maith leis an ancaird agus an daigéad gan trácht ar an gcómhra
daraí agus ní raibh mórán teach tuaithí ar bith a bhí dhá bh'uireasa sin,
Chomh maith leis an méid sin, bhí maidí giúsaí mar rataí ar chuid mhór
go na seantithe agus an méid sin usáid dhá bhaint as an maide giúsaí,
bhí cuartú dhá réir air. Thagtaí treasna ar chuid mhaith acub sa
samhradh le linn aimsir baint móna. B'iondúil an áit a mbíodh ceann go
mbíodh cuid mhaith acub ann thart san áit chéanna ach dhá mbeití
taobh leis an méid sin bheadh ganntan maidí giúsaí ann, Bhíodh na
seandaoine amuigh moch ar maidin nuair a bhíodh sé ag déana lae agus
an drúcht go trom ar an talamh. Shiúlaidís leob ins an drúcht ins na
háiteachaí a gceapfaidís maidí giúsaí a bheith. Ní luíonn aon drúcht os
cionn na giúsaí, bhíodh bior iarainn caol] fada acub agus nuair a
gheobhfaidís an áit a raibh an maide giúsaí ina luí théidís ag saidhfseáil
os a chionn leis an mbior go bhfeicfidís cén domhain a bhí sé, a fhad

265
agus a ramhaireacht. Bior giúsaí a tugtaí ar an mbíor. Áit ar bit
a dtagaidís treasna ar leaba an mhaide giúsaí chuiridís marc os a
b'ansin,
chionn.
Bhíodh laethantaí eile ansin arís ag tógáil an mhaide, B'ion, dúil
gur,
adhmad tine a déantaí gon charcair. Ní lofadh an giúsach Bo brách a
í ina codladh thíos ins an móin. Ní lofaidh agus ní fharcaidh sí Bus:
oiread má thugtar isteach í go gairid th'réis a tógáil, ach má fhágas
fhada amuigh faoin ngrian agus an bháisteach agus síon na haimsire
ní bhíonn sí chomh maith, scoilteann agus scáineann a cuid adhmaid
Aon cheann go na soithigh a luaigh mé ar ball beag, bhíodh slacht
ar an mbainne agus ar an im a thagadh astub, ní bhíodh blag an.
adhmaid tóigthí acub. Bhíodh slacht ar an bhfuisce a bhíodh ins ab
gceaig chomh maith. An giúsach agus an dair a bhíodh molta. Sliseogaí
giúsaí a bhíodh mar sholas ag na seanstiléaraí freisin ins an am nach
raibh a mhalairt ann. Bhíodh mfán giúsaí lasta freisin acub le 1 inn.
stiléaracht. B'é an ghraith a bhíodh dhó sin ar fhaitíos go mbeadh aon
bhlas go ghail an fuisce ag imeacht ná ag éalú in aon siúnta in uachtar
an phota, an caipín ná an árm ná ins an liúitin. Scairtí an míán timpeall
ar chuile áit a gceapfaidís a mbeadh aon déis ag an ngail a bheith ag
ealú. Dhá mbeadh aon bhlas ag éalú d'inseodh an míán é mar d'éireodh
lasóig ghorm ar an ngail agus ní bheadh le déana ach ruainne beag eile
liúitin a chur ar an spota sin. Lastaí an míán ó am go ham ag coinneal
súil ar chuile shórt. Ba leis a lastaí an píopa freisin, mara n-éiríodh leob
an maiste a bheith acub. Bhíodh an maiste déanta as lán do ghlaice go
thuí tirim agus fuineadh curtha ann agus é casta mar a bheadh súgáinín
ann, ach ní bheadh sé tada níos ramhaire ná do mhéir, bhíodh sé suas
Je troigh ar fad, sháití a chloigeann sa tine go lasfadh sé agus ansin lastaí
an píopa agus mhúchtaí an maiste ansin nó go dteastaíodh sé arís,
Duine ar bith gon seandream a bhíodh ag caith tobac bhíodh tine
bheag amuigh sa ngarraí acub agus cúpla maiste lena ais. D'fhéadfá
maiste a dhéana as cúpla dlaoi nó cúpla sop go rud ar bith atá tirim ach
é an tuí ab fhearr leob. Bhíodh scrathachaí tanaí righin portaigh acub
nach mbíodh tirim agus bhídís sin timpeall leis an tine le í choinneál ag
crádadh, Bhíodh beairtín beag maistí freisin leagthaí i gcónaí in aice an
tinteáin istigh sa teach. Ní raibh ann ach breith ar cheann acub go réir
mar a bhí dúil i ngail ag duine agus an píopa a lasadh,

266
 Tornógaí Aoil
i aon chloch aoil anseo i gceantar Chonamara
ach mara bhfuil féin is
iomú sin áitann a raibh tornóig aoil. Ba isteach as Árainn nó as Co. An
chláir a tugadh na clocha agus dódh ar an tornóig iad nó gur déanadh
aol geal dhóibh. Bhí sé simplí go maith tornóig a dhéana. Chartaí poll
mór isteach i dtaobh cnocán agus chuirtí balla láidir cloch taobh istigh
an tornóig
leis; Go hiondúil ba i dtaobh thoir an chnocáin a bhíodh
déanta ar fhascadh na gaoithe aniar. Cruinn nó roumáilte a bhíodh balla
na tornóige déanta. Na cúpla ceann acub a chonaic mise ní rabhadar
an-mhór. Timpeall dhá throigh treasna ó bhalla go balla in íochtar
abus ag leathnú leis suas nó go mbeifeá leathbealaigh agus ag cúngú
leat isteach ansin arís suas go barr. “Timpeall an leithead céanna a
bheadh in urlár na tornóige agus a bheadh ins an oscailt uachtair a
tiabharfadh leis an deatach. .e breathnú taobh istigh uirthi is beag nach
áidéana na seanbhairillí adhmaid a bhíodh ann fadó a bheadh uirthi,
Bheadh cineál bolg amach ina lár uirthi. Timpeall chúig troigh ar airde
á bheadh sí agus an méid a chartaí amach as an gcnocán ar dtús chuirtí
isteach in aghaidh an bhalla ar ais arís é nó mara ndéantaí é sin scarfadh
agus thitfeadh an balla ó chéile nuair a theangódh teas agus fórsa na
line leis. Bhíodh tóchar fágthaí thíos in íochtar an bhalla díreach os
cionn an urláir. Ní bhíodh sé sin mórán le troigh ar leithead agus troigh
at airde, Púirín a thugtaí ar an tóchar sin ar éadan na tornóige san áita
mbeadh an tine. Chaithfeadh an chuid sin gon bhalla a bheith déanta as
dúshlán, balla dúbailte, na scaireanna go stuama os cionn a chéile,
spaláilte agus siúntailte dhá réir. Sé'n chiall a bhí leis sin mar nach raibh
éadan na tornóige isteach in aghaidh an chnocáin agus amach a bheadh
[órsa agus teas na tine ag brú agus an chloch aoil dhá dhó taobh istigh.
Sin í anois an tornóig, téirigh anois agus faigh leachta cloch aoil
agus cárnán go mhóin mhaith thirim stálaí agus beidh tú réidh le ghoil
$ dó ar an tornóig, Fadóidh tú greallach go thine mhór mhíllteach ar
urlár na tornóige, Isteach thríd an tóchar a chuirfeas tú an mhóin, ábhar
na tine agus fadóidh tú agus lasfaidh tú í mar dhéanfá istigh ar an
teallach, Teastóidh tlú mór míllteach fada uait, Nuair a bhéas sí ina caor
dearg, leithead an urláir beidh tú réidh leis an gcloch aoil a chaith
isteach. Ní mór an chloch aoil a bheith briste suas ina cineál leath
stumpaí, spalaí maith móra, toirt leathfhód móna nó timpeall's mar sin.

267
 268
An tornóig ag obair
 ir atá sin déanta níl aon bhlas eile faoin domhan ann ach brat tanaí
Chloch aoil a scaradh ina sraith os cionn na tine. Síos i mbéal in
ó iar na tornóige a scaoilfeas tú na clocha, iad leagan síos go réidh go
i Lothrom agus gan iomarca cartadh a thabhairt ar an tine. Le mar
hí s an tine dhá chaith ní mór tuilleadh móna a chaith síos agus an
abhéa
chloch aoil a chjúdú go maith ó bhalla go balla agus is gearr go mbeidh
an mhóin sin féin ina púir dhearg agus an chloch aoil a' fáil a róstadh.
brat nó sraith eile gon chloch aoil a scaoileadh síos ansin i mullach na
line nó go ngeobhfaidh sí féin an loscadh cráite. Ní theastaíonn uait
anois ach foighid, coinneál ort mar sin, gach ré tine agus gach ré sraith
chloch nó go dtéigh tú go barr, Féadfaidh tú an baile a thabhairt ort féin
an uair sin, an tornóig agus gach a bhfuil ann a fhágáil faoi ghrásta Dé
ús na Maighdeana nó go dtaga tú arís. Ní féidir tada eile a dhéana
anois faoi láthair nó go bhfuaraí chuile shórt. Dhá mbeadh cosúlacht
báistí air níor mhór béal na tornóige in uachtar a chlúdú, Brat scrachaí
3 chuirtí mar dhíon uirthi. Dhá dtéadh uisce síos i mbéal na tornóige
bheadh gach a raibh ann ina phlabar.
Nuair atá chuile shórt fuaraí tá an tornóig le falú amach. An
bealach a ndéantaí é sin, níor theastaigh ach sluasaid agus tlú agus tosú
ag tarraingt amach thríd an tóchar atá in íochtar, Tiocfaidh an chloch
doil dóite agus smiochóideachaí na tine amach in éineacht ar an gcaoi
din. Sin eile bhfuil le déana an uair sin ach na clocha aoil dóite a
phiocadh as na smiochóideachaí. 'Tá na clocha aoil le tabhairt abhaile
an uair sin agus le stóráil in áit thirim. Dhá dteangmhódh uisce nó
báisteach leo sceithfidís ó chéile ina sceanach. Ní chuirtí aon uisce
orthub nó go dteastódh an t-aol geal. 'Sé an t-uisce faoi dheireadh a
ghealas amach é a dhéanfas púdar geal dhó.

Ceird an Táilliúra
“Tá scéalta an dreoilín an-sean. Tá scéalta agus ceird an táilliúra an-sean
freisin, D'airínnse mo sheanathair agus a chomhaoiseanna féin ag cur
síos ar na seantáilliúirí a bhí ann le linn a n-óige féin agus ar
sheantáilliúirí eile nach bhfaca siad ariamh ach gur chuala siad caint
orthub, An tráth úd gon tsaol a bhfuil mé ag cur síos anois ait, bé an grás
abhí ann go dtagadh an táilliúr go dtí an teach nó na tithe go réir mar
chuirfí glaoch air. Bhíodh an t-ábhar idir bréidín glas agus fleaí
ag muintir an tí. Thomhaisfeadh an táilliúr nó thóigfeadh sé hin bán
fhiosúr,
mhuintir an tí idir óg agus sean go réir mar a theastaigh bail
éadaigh,
uathub, seacéad, treabhsar, báinín, veist agus drár. B'shin é fei;
Steás na
ndaoine fásta. B'as an mbréidín glas a déantaí an seacéad
Agus an
treabhasar,
Bhíodh bréidín glas agus fleainín bán ins an veist. Fleainín bána
chuirtí i ndroim na veisfé agus bréidín glas ins an tosach, Bhíodh dhá
phóca ar chaon taobh go tosach na veisré, B'ann a choinnítí an tobac; E
PÍopa agus an mhiodach phóca agus rudaí fóinteach eile a theastódh ae
chruóig. Seacht slata éadaigh a thógfadh sé culaith éadaigh a chur 3;
dhuine fásta, mara dteastódh ach treabhasar bheadh do dhóthain i dhá
shlat go leith, cé go mbíodh cuid go na táilliúirí i ndon treabhasar á
bhaint as dhá shlat agus ceathrú, ach bhí dhá shlat agus ceathrú an-
ghann, Treabhasar glúnach a bhíodh ar na buachaillí beaga, an chuid
acub a mbíodh treabhasar orthub, Bhíodh an treabhasar glúnach ag goil
síos thar na glúine, é ag caolú leis síos agus craipe ann ag an ioscaid,
Caitheadh in aer na treabhasair glúnach mar d'fhaighidís caite agus
leáite agus thagadh poill orthub ar áit na nglúine. B'iomú sin teach nó
comhluadar a raibh beirt, triúr nó ceathrar go dhaoine fásta ann agus
b'fhéidir clann óg ag fás suas, idir malraí agus scorachaí nó
gearrbhodaigh. [ns an áit a mbíodh an comhluadar mór idir sean agus
óg bhíodh táilliúr stuama a raibh tomhais agus gearradh maith aige i
ndon earasbarr cultachaí a bhaint as an gcorna bréidín nó ceann easna
mar bhíodh chuile chineál píosa idir beag agus mór ag teacht amach
ins an ngearradh agus d'fheil cuid acub sin go minic le cultachaí an
chlann óg mar nach raibh ceachtar acub ar an méid ná an leithead ná
an airde chéanna, Th'réis an tomhais ar fad a bheith déanta ag an táilliúr
chuireadh sé marc ar lá nó oíche a mbeadh sé ar ais agus thosaíodh sé
ar a chuid oibte. Ins an teach féin a dhéanadh sé an obair. Ba mhinic a
bhíodh laethantaí agus oícheantaí fada air i gcuid go na tithe go réir
mar bhí obair le déana. Bhíodh táilliúirí ag déana aistreachaí fada ó áit
go háit ach an chuid acub a bhíodh i bhfad as láthair d'fhanaídís ins an
teach a mbídís ag táilliúireacht ann nó go mbíodh an obair ar fad
críochnaí. Ach théadh na táilliúirí áitiúla abhaile acub féin agus bhídís
ag teacht agus ag imeacht nó go mbídís réidh.

270
 Ba obair throm í, cé go dtógtaí an ceann trom dhíobh i gcuid go na
ithe; sé sin má bhí aon stuaim i gcuid acub le craipí fhuáil, polláirí a
- dhéana, pócaí fhuáil agus cúshnáith a chur lena píosaí. Bhíodh cuid go
láimh chúnta.
na daoine £o maith ar an tsnáthaid freisin agus thugaidís
Bhiodh bród dháiríre ag muintir an tí as fuílleach an chorna, idir phíosaí
beága agus phíosaí móra, bheidís fóinteach arís le haghaidh píosáil agus
paisteáil. 'Tá an seantradisiún táilliúireachta sin imí le fada riamh an lá
ach bshin é an chaoi a raibh sé. Tháinig athrú ansin ina dhiaidh sin agus
lis an mbaile acub féin a bhíodh na táilliúirí ag obair.
Thabharfá ábhar do bhall éadaigh ag an táilliúr agus dhéanfadh sé
dhuit é. Amach ins na tríochaidí ansin thug an t-aos óg aghaidh ar
i lháilliúirí an bhaile mhóir agus tháinig na cultachaí serge amach agus
thosaigh an tseancheird baile ag téaltú léi. Ins an am a mbíodh an táilliúr
dg imeacht ag obair ó theach go teach dhéantaí goirm mhór dhó agus
bhíodh sé go ghrás ann go leantaí dhó go ghrá a bheith ina
chomhluadar. Ba mhinic a bhíodh ní ba mhó ná snáthaid an táilliúra
léin ag obair ins an am céanna, go réir mar a bhí stuaim ins an dream a
bhí sa láthair. Ba obair láimhe agus snáide a bhíodh ann sul má tháinig
an machie amach.
Ins an am a mbíodh na cultachaí bréidín nó ceann easna dhá gcaith
bhíodh éiliú mór ar olann na gcaorach, Bhíodh caoire bán ann, caoire
glas agus caoire dubha agus caoire eile a mbíodh dath breac orthub, leath
díobh dubh agus an leath eile bán, An chuid go na caoire a raibh dath
dubh orthub, bhíodh cuid acub ní ba duibhe ná a chéile, Bhíodh cuid
acub a mbíodh briseadh buí ag ritheacht thríd an dubh agus ní bhíodh
an bréidín a mbíodh sí sin ann chomh deas leis an olann fíordhubh ar
fad. D'fhág sin go raibh níos mó éiliú ar na caoire a raibh an lomra
slachtar fíordhubh orthub. Bhíodh ní ba mhó olann bán ann ná mar a
bhí gólann glas nó dubh, Dhá mbeadh reithe slachtar dubh nó glas ann
bhíodh an-imeacht orthub le scaoileadh amach ar na caoire ag súil go
dtiocfadh uain dhubha nó glas uaidh. An bréidín a raibh an snáth
fíordhubh ann i dteannta an tsnáith bháin, bhí sé níos slachtmhaire ná
an bréidín a raibh an glas agus an bán ann. Bhíodh suntas ar an gculaith
éadaigh a mbíodh fíochán chnáimh an scadáin nó an mhuileat inti. Na
seaicéid a bhíodh an seandream a chaith bhídís i bhfad ní ba mhó ná na
seaicéid atá ar an saol anois, Bhíodh na treabhasair iad féin mór fairsing
dhá réir. Mar sin theastaigh seacht slata.

271

HSE:
 Eachtraí na Mná Coitianta
Ní shin é an teideal a thugtar chor ar bith anois dhóibh. 'Thuga
dh dá aoine.
eile 'na mná chrua' orthub. Más mná coitianta nó mná chrua ati
huiú,
orthub bhí a leithéide ann ariamh. Ba cuid gon seanchultáré a
tháiní,.
anus ó aimsir Ádhamh. Ins an am a mbíódh an seandream ag cubúío,
faoi cháil.
orthub eatarthub féin bhítí dhá choinneál faoi rún agus
an dream óg. B'fhada gur thuig siad chor ar bith cén sórt cineál n
nina
coitianta nó mná chrua a bhí ann agus gur scilling a d'íocfa abid
chuairt. An chuid acub a bhfuil mise a' goil a trácht anois
orthub ta: I
saca maith isteach i gcéad bliain ó bhí siad ann. Na Ceataíochaí máiú
á
thugtaí orthub. Sé'n áit a raibh cónaí orthub an bóithrín atá suas ár
aghaidh bóithrín Reilig an Chnoic, Bhí an mháthair agus an chlaiin
iníon ag cónaí in aon teach amháin agus deir siad nach bhfaigíeá mórán
mná ar bith ba bhreácha ná iad agus an mháthair ag breathnú chomh
hóg agus chomh bláthmhar lena clann. Ní raibh duine ar bith a;
iarraidh go bhfeicfí é féin ag teacht ann nó chuirfí a cháil i bhfad agus:
i ngearr. Tháinig cuid acub ann ar a gcromada agus a' lámhachán,
Bhí fear amháin thart anseo agus bhíodh sé a déana laethantaí paí
agus spailpínteacht. Ba mhinic a bhíodh sé ag déana laethantaí oibre go
Bheartla Ó Fátharta fear a raibh ósta agus siopa aige [taobh thiar díreach
go shéipéal an Chnoic|. Scilling sa lá a d'fhaigheadh sé, dhá phinpin a
bhí an pionta pórtair san am agus chuile thráthnóna nuair a
d'fhaigheadh sé an scilling d'óladh sé cúpla pionta, An tráthnóna seo
th'réis a lae oibre thug Beartla dhó an scilling mar a dhéanadh sé i
gcónaí. Chuir sé an scilling síos ina phóca agus níor ól sé pionta ar bith
ach bailiú leis. Diabhal suim a chuir Beartla ann mar ní bhíodh graith
duine ar bith ag déana imrí dhó. Ach ní raibh an teach fala. Bhí cúpla
duine istigh ann agus chonaic siad Beartla a' tabhairt dhó na scillinge
agus bhí siad cineál meabhrach agus ná raibh ann mara raibh colbha na
scillinge cineál liocthaí, mar bhuailtí buille go chasúr uirthi. Bhíodh go
leor píosaí airgid gon chineál sin ag goil thart fadó agus buille go chasúr
buailte orthub. Ní bhíodh go leor gon airgead a goil i bhfad as láthair
ins an am sin nó go ceann blianta fada ina dhiaidh sin. Bhíodh sé
g' fhaisean ag go leor daoine sul má scarfaidís le píosa airgid buille nó
cúpla buille go chasúr a bhualadh air go bhfeicfidís cáide arís go gcasfaí
faoina lámha é. Sin é an chiall a bhí leis na buillí a bhualadh ar na píosaí

272

mm,
 id, Chuiridís a marc nó a séala féin air. Bhíodh sé g'fhaisean ag
I . eile nuair a chastaí píosa airgid dhá shórt faoina lámha go
tuilidís féin buille nó dhó eile air go ghrá an duine roimhe sin a chur
— agus nach n-aithneodh sé a phíosa féin,
Ach ar aon chaoi bhí sé tugthaí leis ina shúile ag duine gon dream
bhí istigh go raibh colbha na scillinge seo liocthaí. Ní raibh mórán
on oíche caite nó go dtáinig ceann go na Ceataíochaí isteach ag
iariaidh cúpla coinneal agus leag sí amach ar an gcountar an scilling
- chéannaa fuair an spailpín achairín gearr roimhe sin. D'aithnigh duine
oi dream meabhrach an scilling agus ní faoina hata a choinnigh sé é
ch seoladh a chur faoi. Cuid mhaith gon dream meabhrach seo nach
icórraíonn aon cheo i ngan fhios dhóibh, chuile sheans nach bhfuil
ineabhair ná stuaim iontub nuair is géire a theastódh sé agus an crú ar
an táirne.

Tóraíocht Bhreacadh an Lae

bhí an oíche seo ann agus é an-doimhin amach san oíche, bhí sé ina
[óró digití, i ngar dhá bheith ina lá agus ní raibh cuid go aos óg an bhaile
iagthaí isteach, Seobh iad anois an chlann mhac. Thug na haithreachaí
agus na máithreachaí faoi deara ná raibh siad tagthaí abhaile ach
chuimre siad faoi dheireadh go mbfhéidir gur tigh na gCeataíochaí
Móra a bhí siad. Dheamhan blas ariamh a rinne na haithreachaí ach a
ghoil ar a dtóir agus mánam gur ann a bhí siad agus gan chuimre acub
corraí, Shíl siad iad a ruaigeadh agus iad a sheoladh abhaile rompub.
Ach mánam an chéad rud eile bhí na haithreachaí iad féin faoi gheasa
agus faoi dhraíocht agus gan aon chuimre acub féin corraí, Bhí sé ina lá
gheal faoi dheireadh agus diabhal athair ná mac a bhí a teacht. Sin é
nuair a bhuail an fuilebiliú na máithreachaí. D'imigh siad féin an uair sin
agus sodar fúthub go ndeachaigh siad chomh fada le tigh na
gCeataíochaí Móra agus is ann a fuair siad iad agus gan aon chuimre
acub corraí. Sin é nuair a thosaigh an gleo agus an réabadh agus an
sciolladh. Thiomáil na mná na haithreachaí agus an chlann mhac síos
tompub agus cuireadh deireadh lena gcuid gailímheainteáil.
 Ní raibh aon chuntas ceart cérb as a dtáinig siad ó thús ach blúd,,
an áit ar chuir siad fúthub agus a raibh ceárta acub. Níl fhios ach di é
cé ndeachaigh siad faoi dheireadh ná céard ba chor dhóibh. Bhíodh, -
leor lucht seachráin ann ins an am sin nach raibh tada go mhaolú -
tsaoil acub ach brácaí beaga agus seanteachíní beaga déanta anseo dein
ansiúd acub agus má fuair siad maltraid ar bith ní b'fhearr d'imigh siad

Teanga an tSionnaigh
Níorbh é chuile dhuine amuigh faoin tuath a thugadh a bheannacht gon
sionnach go minic, Ba deacair dhóibh mar ba iomú sin creach agus míse
a rinne sé orthub idir éanlaith, uain agus mionnáin agus go leor eile má
casadh an bealach iad. Ba mhinic freisin a maitheadh a chuid cioiaíl
agus ciontaíl dhó mar gheall ar an leigheas atá ina theanga. Tá leigheas
i dteanga an tsionnaigh ach níl aon chaint air anois ach ní amhlaidh a
bhí tráth gon tsaol. Ba mhór i gceist í go dtí le timpeall's leathchéad nó
trí scóir blianta ó shoin. Már gheall ar an gcineál oibre a bhíodh na
daoine a dhéana idir fhear agus bean, garraí, portach agus cladach ba
minic a théadh dealg nó b'fhéidir píosa ghloine, oiread áméan go
spleantairín cloiche nó píosa go shliogán sa gcladach ina gcois nó ina
láimh agus dhá laghad dhá raibh an rud a ghófadh sa mbeo, b'hin éba
deacra a bhaint amach mar ní raibh sé le feiceál, bhí an foghta ann agus
ghófadh sé in othras, Ní raibh aon deis acub ach ag iarraidh é bhaint
amach le snáthaid. Bhíodh corr dhuine anseo agus ansiúd a raibh
amharc an-ghrinn agus láimh éadrom acub agus go dtí iad sin a théití
agus ba mhinic nár éirigh leob aon mhaith a dhéana agus b'shin é an
uair a theastaigh teanga an tsionnaigh. Bhíodh corr theach anseo agus
ansiúd a mbíodh teanga an tsionnaigh acub agus théití go dtí iad dhá
hiarraidh agus d'fhaighidís í.
Ach sul má ghós mé níos faide déanfaidh mé cur síos beag ar
theanga an tsionnaigh agus céard atá ag baint léi nó cén chaoi a n-
oibríonn sí,
An chéad rud a déantaí chaithtí sionnach a mharú agus an teanga
a ghearradh as sul má d'fhuaródh sé. Is beag nach dí-bheo a bheadh sé
ach chaithfeá í thabhairt leat ón mbun agus ón rúta, Ansin í a shailleadh

274
 ráinne beag salainn, í fhágáil sa bpicil ar feadh naoi lá agus ansin í
iml agus í chrochadh ar tháirne in aice an tsimléir nó go dtriomódh

ghoil ní agthóigfidh
i É agus móránsin laethantaí uirthi mar tá sí tanaí. Tá sí réidh
obair ansé uair héibrí cén uair a theastóidh sí. Séard a
déántaí nuair a bhítí ag goil dhá cur ag obair, chuirtí ar bogadh i mbraon
uisce te Í ach gan é bheith fiuchta ná baol air nó dhá mbeadh, b'fhéidir
oi-imeodh sí ina píosaí agus mara n-imeodh féin bhainfeá an mhaith
aistí. D'fhéadfá í chur ar bogadh i mbraon bainne bog chomh maith
céanna. Chaithfeá í fhágáil oíche agus lá ar bogadh agus tá sí chomh
bog céanna solúbthaí an uair sin leis an uair a baineadh as an sionnach
i Nuair atá sí bogthaí ar an gcaoi sin tá sí réidh le ghoil chun leighis
agus fóirthint. Héibrí cén áit sa gcorp a raibh an dochar nó an dealg sa
mibeo níl tada le déana ach an teanga a leagan isteach air agus ceirt
éadaigh a chasadh ina timpeall agus é fhágáil mar sin go ceann dhá lá
agus dhá oíche agus ba cheart an uair sin go mbeadh héibrí cén sórt
ánachain a bhí ann go mbeadh sé diúilte agus tugthaí amach ag teanga
an tsionnaigh. Níor chuala mé ariamh gur chlis sí,
Bhí aithne agam féin ar bhean as an mbaile seo againn as an
Lochán Beag, Nain Mháire Choilm a thugaidís uirthi nó bean Phádraic
Sheáin Bhairbre. Chaith sí seal i Meiriceá ina hóige ach le linn di a
bheith ann chuaigh píosa go bharr snáthaide i gceann dhá cuid
méarachaí idir dhá alt agus d'fhág sin ar bheagán compóirt í. Chínn sé
ar aon dochtúr thall ann é bhaint amach ach bhí fhios aice féin i gcónaí
go raibh sé ann mar bhíodh sé dhá crá, Ach nuair a tháinig sí abhaile ar
aon chaoi frítheadh teanga an tsionnaigh di agus chuir sí ar alt a méire
[agus thug sí amach barr na snáthaide a bhí ann le blianta.

Na Carrannaí Capaill
B'iad na carrannaí capaill a sheas go cheantar Chois Fharraige agus as
sin soir go Bearna ag tarraingt ualaí isteach agus amach go baile mór na
Gaillimhe ins na blianta i bhfad siar. Ach amháin nach raibh an
seandream i ndon a rá go cruinn baileach cé mhéad carr capaill a
bhíodh ar bhóthar Chois Eharraige os cionn cheithre scóir blianta ó
shin, bhí siad san aimhreas go raibh i ngar go chéad a' goil an bealach,
 Fear as Conamara lena chapall agus a chrib mhóna

Ní bhíodh go leor acub sin ar an mbóthar go seasta ná chuile lá;

B'fhéidir go mbíodh cuid acub ann uair sa tseachtain, b'fhéidir cuid eile
faoi dhó agus b'fhéidir nach mbíodh cuid eile acub ann ach uair sa mí
nó chaon dara mí le mar a d'fheil sé dhóibh nó má bhí ualach le tabhairí
isteach nó amach acub ba mhaith leob dhá bhféadfaidís chor ar bith é
go mbeadh ualach eile ag teacht amach acub go shiopadóir nó go
dhuine éicint nuair a bheadh crib mhóna díolta acub. Bheadh sínseáil
airgid mar luach saothair le fáil acub. Chuirfeadh sé téagar i luach na
móna. Bhíodh cuid go na capaill i ndon chúig chéad fhichead nó tonna
agus ceathrú a thabhairt amach óna stóra móra atá istigh j nGaillimh,
Ach ba é ard mór fada Dhoire Locháin sna Forbacha a bhíodh dhá
bhfiachaint, Tá an t-ard sin fada agus é ag éirí ard géar i gcónaí, Ní raibh
ach carr capaill i ndon an t-ualach sin a thabhairt léi gan trácht ar
thonna agus ceathrú, ba mhaith an t-ualach é ó chúig chéad déag go dtí
tonna, Chomh maith leis sin, an t-ualach a tharraingt in aghaidh na n-
arda, ba capall dháiríre a bhí i ndon é choinneál di siar ag goil síos le fána
ach bhí go leor le déana ag an gcarraera leis, é féin agus an capall at aon
choisméig, a' siúl go han-réidh gan aon deifir nó go mbainfeadh sí greim
daingean láidir amach th'réis chuile choisméig. Greim daingean láidir ar

276
 rian isteach in aghaidh giall an chapaill ag an gcarraera agus an
á eile i ngreim i mbarr an tseafta a' coinneál an mheáchain síar
— ah maith agus a bhí ina chumas. Bhíodh an carraera agus an capall
boi at ar aon choisméig, coisméigeachaí gearra giorrtacha agus chaon
inn acub ag báthadh na gcosa sa mbóthar gan aon deifir nó mara
Iéintaí sin chuirfeadh an t-ualach trom an capall amach
i ndiaidh a

"i daigh agus bheadh sí i gcontúirt a bheith curtha ó mhaith an tsaoil

- thiocfadh an carr é féin saor ná slán ná na taclaí ach oiread agus
bhéidir fear an chapaill chomh maith. Nuair a thagadh an sioc trom
agús an bóthar sleamhain agus ina reothaiach, bhíodh a dhóthain ar
ire an charraera ag iarraidh an capall a choinneál ar a cosa.
pé Seán Nan, Seán Breathnach as an gCaorán an fear a b'fhaide
siar a bhíodh ag goil isteach gon bhaile mór le carrannaí móna. Aistir
stór míle ar a laghad. Thóig sé fear ar fónamh agus capall ar fónamh an
méid sin mílte a shárú. As sin aniar ní raibh baile ar bith nach raibh
odrraera ann ag goil isteach agus amach gon bhaile mór ag tarraingt
ualaí ag na siopadóirí agus ag muintir na mbailte. Chuirtí fios ar chuile
chineál earra agus mangarae leob. Ní chuirfidís luach nó praghas go
brách ar cé mhéid a bhíodar a iarraidh ar an teachtaireacht ach le mar
athogair thú thabhairt dhóibh, má bhí tú in acmhainn agus mara raibh
léin ní raibh aon cháll drogaill é chur go bhadar arís orthub ba chuma

Margadh na Móna i nGaillimh timpeall céad bliain ó shin

leob. B'é an scéal céanna lena bádóirí é chomh maith ]ena ce
attánn,,.
capaill.
Bhíodh carrannaí asail ag goil gon bhaile mór freisin ach b shin, iad
an dream a bhí in aice an bhaile mhóir.
Bhíodh trí mhúille freisin as an taobh seo tíre ag déan,
8 róinní,
aistreachaí isteach agus amach gon bhaile mór agus aon ranach amhái
nó jennet mara thugtaí air. Ba le A4ichael Wallace as an Tulach ceann, in.
na múillí. Bhíodh múille le AdiKeer Mike Mharcais Ó Céidigh as Bl,
an Tigh Mhóir ar bhóthar na Gaillimhe ó am go ham agus núill; i
raibh sé éasca ceart a bhaint dhó ach beannacht Dé le anam Mhilóin
bhain sé siúd ceart dhó agus ní mba Je peataireacht é. Ba le Villiaia
Crowley as Bearna an múille eile agus bhíodh sé sin ar bóthar go minic
mar bhíodar in aice an bhaile mhóir. Ag Joe Mhaidhc Sheáin új
Fhinneadha as an Lochán Beag a bhí 'ranach Joe Mhaidhc'mara thugtaí
air agus ní raibh sé éasca ceart a bhaint dhó sin ach oiread. Tá an diabhaj
craite ar mhúillí agus ar ranachaí le n-oibriú leob, níl siad ar nós chapaill
nó an asail, An múille a bhí ag Wíchael Wallace sháraigh sé a raibh ga
dhiabhail in Ifreann, Chiceáil sé suas uilig in aghaidh an chairr, ní
tharraingeodh sé fala ná lán é faoi dheireadh. Níorbh é Michael Wallace
féin a bhíodh ag oibriú leis an múille ach duine gon dream a bhíodh ag
obair aige. Tríáileadh ar chuile chaoi agus ar bhealach é le obair a bhaint
as agus tríáileadh le peataireacht é agus nuair nár oibrigh sé sin níor
spáráileadh an maide ach thréis an méid sin ní tharraingeodh sé an earr
ach a goil i ndiaidh a chúil. Séard a déanadh faoi dheireadh leis é fhágáil
amuigh ar an talamh agus an carr fágthaí air a súil agus go dtosódh sé
ag goil ar aghaidh le mar a bheadh sé ag ithe roimhe an talamh, ach ní
raibh aon mhaith ansin ach oiread is amhlaidh a choinnigh sé a poil i
ndiaidh a chúil. Bhí sé seachtaineachaí fágthaí mar sin agus an carr air
i gcónaí g'oíche agus go ló, Scaití luíodh sé síos ar an talamh a ligean a
scíth agus nuair a d'éiríodh sé b'é an scéal céanna arís é a goil i ndiaidh
a chúil. Ach an lá seo faoi dheireadh ní raibh dé ná deatach le fáil ar an
gcarr ná ar an múille ach nuair a thosaigh an tóraíocht sén áit a
fritheadh é féin agus an cart agus iad tití le fána i bpoll mór doimhin a
bhí amuigh ar an talamh. Bhí sé beo fós ach ba ar éigin é. Tóigeadh é féin
agus an carr ach bhí drochghortú faighte aige ach tháinig sé thríd ar
éigin ach bhí corr shníomháin ann an chuid eile dhá shaol.

278
 Bhíodh Máirtín Phádraic Thaidhg Ó Conaola as an gCnoc cur síos
anama mbíodh sé féin ag carraeracht agus é an-óg sa saol. Ba mhinic
cut síos é ar mhúille mór breac a bhí istigh ag an dream a mba leob
uUileann Phalvmer sa mbaile mór. Bhíodh a gcuid capaill agus carrannaí
in ag lucht na. stóra móra agus na muilte le bheith ag tarraingt aníos
iná dugannaí agus ar fud an bhaile mhóir agus mílte taobh amuigh gon
chathair ag siopadóirí agus lucht gnó. Sin é an chaoi ar éirigh le Máirtín
olasa bheith aige ar an múille breac a bhí tigh Pharwer mar go mbíodh
aghaidh féin isteach agus amach sna stórtha ag tabhairt ualaí amach
ag siopadóirí agus ag daoine nach iad. Seo é scéal an mhúille breac
direach mar a d'insíodh Máirtín é beannacht Dé le n-anam. Bhíodh sé
istigh i stábla as féin agus gan aon chapall ina ghaire. Ní raibh aon
héaith ag aon dhuine a ghoil ina ghaire ach oiread ach aon fhear
amháin agus ní raibh badar ar bith air sin é láimhseáil, Bhí sé sini ndon
siúl isteach sa stábla go dtí é agus tosú ag caint leis agus dhá chíoradh
agus dhá shlíocadh, an tsrian, na táclaí agus an carr a chur air agus bhí
sé chomh humhal le seanchapall ach mar sin féin chaithfeadh mwsse a
bheith air ar fhaitíos go dtiocfadh aon chapall ná aon duine eile ina
bhealach mar ní bheadh sé in frusí. Thrfáil togha na bhfear capall é ach
níor fhéad siad a ghoil thar an doras, é ansiúd agus a bhéal oscailte aige
agus é ag éirí ar a chosa deireadh agus a chluasa maolaí siar aige ach ní
táaibh ualach ar bith dhá mhéid nach raibh sé i ndon a tharraingt,
Ní raibh go leor carrannaí capaill le feiceál ar bhóthar Chois
Fharraige ó thús ná ó lár na gceathaireachadaí mar bhí na /orries ag
teacht amach as Gaillimh agus anoir ón Achréidh ag ceannacht mhóna
ar túud Chonamara, An fear deireanach as an gceantar seo a bhíodh ag
goil gon bhaile mór le carr agus capall b'shin é Stiofán Phádraic Choilm
Ó Céidigh as baile na n-Aille agus ba carraera dháiríre a bhí ann freisin
beannacht Dé le n-anam. Bhíodh sé sin isteach agus amach gon bhaile
mór go dtí Fíor dheireadh na gceathaireachadaí,

279
 Tógadh an pictiúir in aice na céibhe nua ar an Spidéal timpeall céad bliain ó 4 "th.

Na Báid Mhóra
Nuair a bhí mise ag éirí suas in mo stócach, bhíodh an cuan atá amad|
ar a n-aghaidh anseo, Cuan na Gaillimhe brataí le báid seoil, bhíodh
púcáin, báid mhóra, gleoiteogaí agus leathbháid ann. Ní aithneodh mise
ná mo leithéid idir ceachtar acub mar ní raibh tradisiún na mbáid ins
an gceantar seo, Báid seoil a thugadh muid trína chéile orthub. Siad na
currachaí canbháis a bhí ar fhad an bhealaigh aniar ceantar Chois
Fharraige agus soir go Bearna. Ní raibh ach dream amháin ins an
gceantar seo a bhíodh ag plé le báid seoil, b'shin iad na Gingeannaí,
Liam agus Seán ach báir Liam Ging ba mhó a bhíodh trácht agus cur
síos. Púcáin agus báid bheaga a bhíodh acub sin. Ag Carraig a Mhatail
a bhídís acub sin nuair a bhíodh an aimsir seasta ach le athrú aimsir
d'athraídís soir ag seanchéibh an Spidéil, Bhí cáil mar fhear farraige a
Liam Ging mar nach raibh ceo ná dorchadas in ann é chur dhá threoir
B'as Co. An Chláir a tháinig na Gingeannaí go Daighinis agus tháinir
cuid acub ansin go dtí an ceantar seo baile an Tigh Mhóir. Bhí siad i
bhfíodóirí chomh maith le bheith ina mbádóirí agus lucht farraige.

i 280

mm,
 pBiad na báid seoil seo a rinne freastal ar chuid mhór go
ailiara ag tabhairt Íochtannaí móna go Cinn Mhara, Co. an Chláir
- hÁrainn. Chomh maith leis sin siad a bhíodh ag tarraingt chuile
sir earraí amach as baile mór na Gaillimhe go dtí na siopaí áitiúla.
- idís na hualaí go dtí na céibheannaí baile agus líontaí ar aisi
capaill chuile chineál st dhá raibh ann agus as sin go
dtí na
ala bhí thart sa gceantar ach ba mhinic go raibh cuid gon lastas a
oil po dhaoine eile seachas na siopadóirí. .
i “Thugaidís ualaí cloch aoil amach as Co. an Chláir agus as Árainn
Iuisin nuair a bhíodh an locht móna díolta acub, Theastaigh an chloch
uil le haghaidh na dtornógaí. Ar na tornógaí a dhóití an chloch aoil le
ao ngealtaí í agus b'aiste a déantaí an whife wash a bhítí a chur mar
ms ar bhallaí seantí taobh istigh agus taobh amuigh, Ní raíbh [e déana
achan t-aol geal agus uisce a mheascadh trína chéile agus b'shin é an
iilte wash. Cóta nó nó dhá chóta dhó sin a chur ar bhallaí an tí agus
bhí sé chomh geal leis an sneachta,
Bhíodh na bádóirí ag déana píosaí iascaireachta faoi bhealach
lreisin le mar a bhíodh an aimsir cóiriúil. Le linn dhóibh a bheith ag
soil soir agus anoir an cuan agus iascairí an cheantair seo amuigh ag
iiscach ba mhinic a tharraingídís isteach in aice a chéile ag caint agus
bhíodh an-teanntás déanta acub ar a chéile. Nuair a bheireadh an
díochlá nó drochaimsir ar na bádóirí théidís ar fascadh i gcéibh an
. Spidéil nó céibh Bhearna nó go mbíodh an chith thart. Dá mba ar an
ihbealach aniar a bhídís agus go gcaithfidís stríocadh i gceachtar go na
dá chéibh, ba mhinic gur dhíol siad an locht móna ann.
Nuair a thosaigh an cogadh mór deireanach agus éileamh an-mhór
ár mhóin sin é an uair a thosaigh na /orries ag teacht go Conamara agus
uaidh sin amach thosaigh na báid ag téaltú leob ach choinnigh cuid
acub suas ar feadh i bhfad ina dhiaidh é.
Bhí eachtra amháin farraige a mbíodh caint sa taobh seo tíre air. Níl
fhios agam a mba le aon duine go na Gingeannaí an bád a bhí díreach
farraingí amach ó Cho. An Chláir Oíche na Stoirme Móire nuair a
thosaigh an gála ag ardú agus ní raibh siad i ndon casadh agus b'éigean
dhóibh coinneál orthub anoir. Chaith siad anuas na seolta agus ní raibh
siad i ndon mórán a dhéana dhóibh féin agus iad faoi choimirce na
farraige, Ag neartú a bhí an stoirm agus níor fhéad siad stríocadh i
gcéibh an Spidéil. Anoir a bhí an stoirm ag séideadh agus í ina gcúl, An
t-aon mhisneach amháin a bhí acub dhá dtugfadh Dia slán
Bó:dtí bail
chuan Chasla iad go mb'fhéidir go mbeidís i ndon a n.
i sis -úghaidh, .
thabhairt-isteach ar an bhfascadh ann. Choinnigh orthub an,
Oir agus ani
stoirm dhá ruaigeadh roimpi. Ach díreach agus i mbéal ch
uan Chaill,
d'athraigh an ghaoth g'áon léim amháin agus chuaigh sí ti
hiar aúdea,
agus ruaigeadh suas an cuan iad. Níl fhios agam ar fada gearr suasábh;
déanta acub nuair a tháinig siota eile agus chuir sé sin go mullach: i
duirlinge iad agus déanadh cipíní gon bhád ach tháinig siad féinál in.
Chaith siad an oíche ar fascadh, fuar, fliuch, feannta go bhfuair siad
solas lae, Tháinig siad aniar an uair sin go shiúl a gcos agus
bhí séin,
agus leagan le feiceál an uair sin acub. Ní chuimrím ach
ar ainm duin,
amháin dhá raibh sa mbád an oíche sin agus b'shin é Beartla Shiobháin,
nó Beartla O Cualáin as baile an Tigh Mhóir. Ní raibh aon néal codjaí
ag a mhuintir a bhí sa mbaile ach scanraí go raibh siad ag na portáiúí.
Seo anois cuntas agus cur síos a fuair mé ó Phere Phatsaí Mar
Donnachadh as Ros a' Mhíl fear a bhfuil eolas agus seanchas 80 leór
aige faoina cheantar féin agus cur síos ar go leor eile faoin saol fadá;
fuair sé óna athair féin Patsaí Sheáin Catach beannacht Dé len anam, Ce
go raibh cuid mhaith go bháid mhóra cháiliúla Chonamara go minicax
théad i gcaladh Ros an Mhíl as an gCeathrú Rua, na hOileáin agus Ros
Muc, níor cheart dearmad a dhéana go raibh báid mhóra agus
leathbháid ag muintir Ros an Mhíl féin agus gur tóigeadh báid ann, Sea
iad anois an dream ba deireanaí as Ros an Mhíl a raibh báid acub. 'Bád
Bhileachaí' le muintir Uí Mhaoileoin, 'Bád Phaí Seoige, “Bád Cháil
Mhóir agus Sheáin Catach' muintir Mhic Dhonnachadh, “Bád Sheáin
Phádraic Chóil' go shloinne Mhic Dhonnachadh [leathbhád] agus bhí
bád ag muintir Pheadair Thomáisín go shloinne Mhic an Iomaire, Bai
Ros an Mhíl a tóigeadh bád Phar Seoige in aice na céibhe sa gCrumpán,
san áit a dtugtaí Corr na Móna ait. Ba í “Aw Connor” an bád mór
deireanach ar fad a raibh baint aice le Ros an Mhíl. Cé go mba as Leitir
Móir Peter Báille fear an bháid ba i Ros an Mhíl ba mhó a chaith séa
shaol agus b'as a bhíodh sé a seoladh a bháid agus bé an áit a mbíodh
sí ar théad aige ná i gCéibh Chaladh na Muice in aice na céibhe nua
anois.

282
 Na Ciseáin ar an mBus
uaira stop na carrannaí capaill a' goil gon bhaile mór ní raibh aon
bealach ceart ag na mná tí a gcuid éanlaith a thabhairt isteach ar an
argadh, margadh na n-éanlaith, mar roimhe sín bhíodh na ciseáin a
biodh na h-éanlaith iontub crochta ar thaobhannaí na gcribeannaí
a0us na gcarrannaí móna ach bhí deireadh leis sin anois. Sin é an uair
Jthosaigh siad dhá dtabhairt isteach ar an mbus agus ní bhíodh mórán
ille rompub féin ná roimh a gcuid ciseáin. Bhíodh cúntóir ar an mbus
I an tráth sin chomh maith leis an tiománaí, Ba leis an gcúntóir a
Jiocfá do phaisinéaracht agus thabharfadh seisean do thicéad duit agus
bhí do mharcaíocht agat an uair sin. Nuair a thosaigh na mná tí ag
leacht agus a gcuid ciseáin éanlaith acub ba cantalach agus coilgneach
iád cuid go na cúntóirí, bhíodh iomarca áite tóigthí suas acub. Dá
dhonacht agus .dhá aistí dár bhreathnaigh na ciseáin dóibh, biad na
málaí a mbíodh na géabha agus na gandail thíos iontub a bhí ag
trochadh an chloiginn uilig orthub. Ní fhéadfá iad sin a chur i gciseán
mara a mbeadh ciseán ann a bheadh chomh mór le cliamh portaigh.
B'shin é an fáth go gcuirtí sna málaí iad, D'fhéadfadh péire nó b'fhéidir
trí cinn a bheith thíos i mála a mbeadh roinnt méid ann ach chaithfeadh
poill a bheith ar thaobhannaí an mhála le go gcuirfidís a gcloigeann
amach ann ar fhaitíos go bplúchfaí iad agus bhíodh a gcuid cosa
ceangailte dhá chéile freisin nó mara mbeadh sé sin déanta leob bheadh
téabadh an diabhail mhóir acub thíos sa mála. Ach san am a mbeidís
thíos sa mája agus iad istigh ar an mbus bhídís ag baint fad as a gcuid
muiní] agus a ngob oscailte acub a tabhairt aghaidh ar chuile dhuine
dhá mbíodh ag goil thartub. A bhfuil fhios agat é ach go mbíodh daoine
scanraí rompub. Bhíodh daoine ag ligean orthub féin gur shíl siad gur
snakeannaí a bhí iontub, daoine eile a' ligean orthub féin gur shíl siad
gurbh é an diabhal i gcomhraíocht nó i gcosúlacht gandal. Ach ar aon
chaoi bhíodh cuid go na cúntóirí a' ciceáil na gciseáin agus na málaí as
an mbealach agus ag rá leis na mná tí “tuige sa diabhal nár fhág sibh na
ciseáin agus na málaí sa mbaile: ach maánam go mbíodh freagra ag na
mná tí dhóibh “marach na ciseáin agus na málaí ní bheadh graith ar bith
againne ann agus marach muide ní bheadh aon ghraith agatsa ann,

283
 Cóiriú na Cónra
£$ s 4

Ní hé an t-ábhar cainte is deise é a bheith ag caint uirthi mar ní

tsiad,
le aon ócáid amháin. Go dtí tús na dtríochaidí nó mar sin béan s
iúinea,,
áitiúil a dhéanadh an chónra nuair a bhíodh duine básaí ins an m
éahtaí
“Timpealls tús na dtríochaidí sea tháinig na cónraí Siopa
amacl;,
Cuimrím agus mé an-óg agus mé ag goil ag an siopa siar tigh Dick Jhol,
i gCor na Rón, Bhí siopa mór míllteach aige ann ag díol chuile chine
w
earraí dhá dteastódh ó dhuine. Cornaí éadaigh, chuile chineal
glas agus bán, cailiceó, caipíní, bróga, lánta, sluaiste, chuile chineal An
a theastaigh san am. Bairillí éisc saillte, bagún, cloigne muice saillte,stéí
adhmaid agus gloine, leasú mála, málaí dhá chéad a bhí iontub, chuil,
chineál beatha dhá raibh dhá chur ar an mbord ag an am agus go leór,
eile chomh maith leis an méid sin agus anois faoi dheireadh bhí ná
cóntrachaí dhá ndíol ann. Cheapfainn nach raibh na cóntrachaí siopaí
bhfad tagthaí gon taobh tíre seo ag an am sin.
San am a mbíodh duine básaí ins an gceantar, is tigh Díck Toolea
cheannaítí an chónra. Thugtaí an chónra isteach as an stór agus leantaí
ar an urlár i [ár an tsiopa í. Thagadh Coilimín Pheadair Thomáis as ai
mbaile céanna isteach agus bé a chóiríodh agus a réitíodh amach /, ax
an t-údar a dtugtaí isteach sa siopa í, is ann a bhí solas mar bhí an stór
an-dorcha agus ar bheagán solais, Bhíodh corna mór éadach geal ansiúd
a bhí le haghaidh na hócáide, Bheireadh sé ar an siosúr agus ghearradh
sé stiall dhó agus chuireadh sé timpeall leis an gcónra taobh istigh é,
Bhíodh casúirín beag aige agus bosca beag táirní nach raibh ramhar ná
fada agus ba Jeob sin a ghreamaíodh sé an brat geal timpeall leis an
gcónra taobh istigh, D'fheicfeá daoine ag teacht isteach ag déana a gcuid
siopadóireacht agus an chónra i lár an urláir. Bré Coilimín a scríobhadh
ainm agus aois an mharbháin ar an bpláta a bhíodh ar chlár na cónra,
Bhíodh boiscín beag black enaimel ansiúd aige agus bhíodh sé scríofa go
pointeáilte aige agus RI thíos faoi. Dhá bhfeicfí cónra istigh i lár an
tsiopa anois bheadh siúl amach ag daoine.
Bhíodh scéal ann uair amháin faoi sheanbhean a bhí th'éis báis
agus ní raibh fhios ag aon duine cén aois a bhí sí agus bhí daoine áithrid
ag iarraidh é fháil amach. Dúradh leis an bhfear seo súil ghéar a
choinneál ar phláta chlár na cónra lá na sochraide agus fháil amach cén
aois a bhí sí. Bhí sé ag breathnú agus ag dearcadh ach chínn sé airé

284
 ana amach ceart, Fuair sé ceistiú th'réis na sochraide ach diabhal
ic; a Wa Fa AICE CÁ :
hí aige. “Chínn
1 orm a haois a léamh ceart' a dúirt sé ach rip
i ioge ab huma ar bith:
abhíintiar c

Paróiste an Chnoic
á paráiste an Chnoic suite idir Abhainn Chromghlinne agus
. abhainn an Spidéil. Tháinig go leor athrúití ar an gceantar sin le os
An céad bliain. Ní raibh baol ar bith ar an méid daoine agus tithe
- abheith ann ag an tráth sin gon tsaol agus atá anois. Feiliméaraí agus
“iascairí beaga a bhí ina bhformhór, cé go raibh roinnt pailitéaraí ann,
dáoine nach raibh talamh ná trá acub ach botháin bheaga déanta
iiiseo agus ansiúd. T'hógaidís sin garraí nó dhó ar cíos nó ar chúpla lá
páí ón dream a raibh fairsinge bheag talúna acub. Ní raibh mórán
bóithrí ann ins an am, má bhí ba bóithrí caola iad. Cosáin choise ba
imhó a bhí ann, an áit a siúilfeadh na daoine, na beithígh, na capaill
bus na h-asail. Le himeacht ama leanaíodh amach iad ins an gcaoi go
iaibh carr capaill agus carr asail i ndon ualach a tharraingt ann agus
déanadh bóithrí nua. Bhí an seanbhóthar isteach go Gaillimh réasúnta
mhaith ach tá sé níos fearr inniu.
Ba paráiste é a bhí i ndon seasa go maith ar a chosa féin. Bhí chuile
chineál ceárdaí ann dár theastaigh ins an am agus níl sé mórán blianta
ó caitheadh cuid acub i dtraipisí. Bhí gaibhne, fíodóirí, táilliúirí,
siúinéaraí, cúipéaraí, caoladóirí, tuíodóiri, óstóirí, siopadóirí, stiléaraí,
síbíní agus gréasaí ann agus rinne siad sin ar fad freastal ar a bparáiste
féin, Thagadh agus daoine i bhfad as láthair go dtí na ceárdaí seo mar
nach raibh a leithéidí Je fáil in áiteachaí eile. Bhí chúig cheárta ann tráth
gon tsaol ceann acub in aice leis an áit a bhfuil tigh Phaddy Affeirt anois
igCor na Rón, Bóthar na Ceártan a thugadh an seandream ar an
mbóthar atá ag goil amach barr an bhaile ach bóthar Chor na Rón a
thugann daoine anois air nó an bóthar suas ag tigh Phaaday Athair, Ag
cuid go mhuintir Pheadair Sheáin Gabha a bhí an cheárta sin. Bhí ceárta
eile ins na hAille ag Pádraic Rua, níl sé iontach fada ó bhásaigh an fear
sin. Tá píosa gon tseancheárta ina seasa fós thíos in aice le tigh Mháirtín
Dawy Ó Coistealbha, Bhí ceárta eile ar an Lochán Beag taobh thiar gon
áit a bhfuil an Poitín Stil anois. B'é Patsaí a' Ghabha an gabha deií
reanach,
a d'oibrigh ins an gceárta sin, Ba dreáthair go Pheadar a' Ghab)
há é pá
ag Peadar a' Ghabha a bhí ósta ins an áit a dtugtar an Poitín si tilanois
air. Bhí ceárta eile thoir ar an gCnoc ag fear a dtupaidís Stiofán Thaidhg
air [Conaolach]. Bhíodh ceárta eile thoif ar an gCathair in ai, ce leis an
áit a bhfuil ósta Choilm Mharcais anois, ag cuid go mhuintir Bh
eartla.
'Thaidhg Gabha a bhí an cheárta sin.
Bhí beirt fhíodóirí ar bhaile an Tigh Mhóir, Liam Gingabhíar ah
bhfear ba shine acub, tá sé sin básaí le beagnach seachtú bliain, ar; dh
Teach Mór Thoir a bhí sé sin ina chónaí. Bhí Maidhc Ging aran Téach
Mór Thiar is ann a bhí cónaí air, bhí gaoJ gar aige le Liam Ging. Nílsé
iontach fada ó bhásaigh sé sin. Bhí fíodóirí ar an Lochán Beag freisií,
Máirtín Fíodóir agus Pádraic Breathnach, Ar an Átha Buí ins na haill,
bhí Pádraic Ó Ceannabháin ag fíodóireacht, go dtí le blianta gearra;
bhíodh a mhac Maidhc Cheannabháin ag fíodóireacht, Bhí Fíodóir eilé
soir timpeall tigh Choilm Mharcais, Fíodóir Bheartla Pheaidí a thugaidí;
ar an bhfear.
Bhí cúigear táilliúr ins an bparáiste, Bhí Táilliúr Toiw Dhónaill ar
an mBaile Láir Cor na Rón, Táilliúr Ly4ow a thugtaí ar an bhfear sin;
Bhí táilliúr ar an Lochán Beag Táilliúr Johnny a thugaidís ar an bhfear
sin, Pádraic Ó Cadhain. Bhí táilliúr sna hAille, Liam Ruairí a b'ainm
gon fhear sin, Ó Tuairisc an sloinne a bhí air, Bhí táilliúr eile freisin sna
hAille, Táilliúr Ó Bia a thugtaí air nó Stiofán Ó Bia. Bhí táilliúr ar
bhaile an Chnoic, suas an Bóthar Buí, b'shin é Táilliúr Mháirín,
Conaolach a bhí ann.
Seobh iad na súinéaraí, bhíodh Seáinín Mháirtín Bhig agus a
chlann mhac ag siúinéaracht, b'as Cor na Rón iad sin, bhíodar sin ina
saothara cló freisin, Bhíodh cuid go mhuintir Thuairisc as an Lochán
Beag ag siúinéaracht. Thoir i Sáile Chuanna a bhí an siúinéara a
bhíodh ag déana na gcarrannaí capaill] agus na gcarrannaí asail, b'shin
é Maidhc 7or Éamoin, Céideach. Obair an-trom agus mall le déana
go háithrid na rothaí, B'shin iad na rothaí móra troma adhmaid
a mbíodh na £yrannaí iarainn orthub. Chaithfeadh na rothaí sin a
bheith déanta dáiríre.
Níl ach aon chúipéara amháin a mbeadh aon chur síos agam air. Ar
an bPúirín thoir a bhí an fear sin, Tor Sheáin Shéamais a thugaidís ait,
bhíodh a mhac Seáinín é féin ag cúipéaracht, níl sé mórán blianta ó

286
 hásaigh Seáinín. Maidir le caoladóirí, tuíodóirí, stiléaraí agus síbíní,
han áit brataí leob sin agus iad ar fad ag fáil glaoch.
Bhí chúig theach ósta ann, Tigh Sheáin Jimmy i gCor na Rón
hiar, Tigh Pheadair a' Ghabha ar an Lochán Beag, Tigh Phádraic Uí
Thuáiriscar an Lochán Beag, Tigh A4holly a thugtar anois air. Bhí Tigh
Bheartla Dhiarmaid nó Tigh Bheartla Uí Fhátharta ar na hAille agus
Tigh Phádraic Eoin ar an gCathair, Tigh Choilm Mharcais a thugtar
anois air.
Bhí gréasaí a dtugaidís Johnwy Hóare air ach ba amach as Gaillimh
a insan bparáiste seo, Tigh Pheadair a' Ghabha a bhíodh sé ag fanacht
1pus é ag gréasaíocht amuigh i gceann go na stáblaí.
Bhí tobar beannaí ins an bparáiste, tá sé ann i gcónaí ach tá na
daoine ag déana dearmad air. Ar an Teach Mór atá an tobar seo, tugann
daoine an Tobairín Beannaí air agus tugann daoine eile Tobairín a
- Mhatail air. Deireadh an seandream gur leigheasadh daoine ann. Bhí
Fear amháin agus é buailte suas sa siúl agus tugadh ann ar chapall é agus
tÍrréis an turas a bheith tugthaí aige, shiúil sé abhaile. Tá cúpla ceantar
Bile isteach le paráiste an Chnoic taobh amuigh gon cheantar idir dhá
abhainn.

i
i
i
|
i
287
Gníomhra
 Maitias O Dubháin
Tá sé deacair achreistiúint ná a shamhlú agus tú ag goil bóthar Chois
Fharraige Í gcorp an lae inniu, san am a mbreathnóidh uait ar chaon
iaobh ar an talamh tanaí clochach leacrach atá le feiceál gur baineadh
- mórán toradh ariamh dhó. M'anam maise gur baineadh agus an togha,
ach má baineadh ní mba gan allas agus anró é, Ba le obair láimhe agus
láía h-iompíodh, a fóideadh agus a cuireadh chuile iomaire agus chuile
fhód agus chuile spreab dhó, Bé an cineál leasú a chuirtí air a bhíodh
ab baint an toradh ar fónamh dhó, aoileach agus feamainn ón gcladach,
- í fhéadfaí fháil ní b'fhearr. Díoladh fataí, arbhar gan trácht ar ghlasraí
o mór mhór oiniúin agus meacna istigh ar an margadh i mbaile mór
na Gaillimhe. Ach is fada an lá é ó bhí an lá sin ann.
Ar aon chaoi bhí fear as an taobh seo ag goil isteach ar an margadh
maidin bhreá sa bhfómhar a bhí ann agus bhí dhá mhála mhóra
mhíllteacha coirce aige ar a chapall. Scór clocha a bhí in chaon mhála
acub agus b'é an t-ainm a thugadh na seandaoine thart anseo ins an
tseanaimsir ar mhála scór clocha, bairille coirce a deiridís. Bhí an fear
abhfuil mé ag caint air ar a bhealach isteach go Gaillimh nuair a thit na
dá mhála gon chapall agus ní raibh sé i ndon iad a chrochadh ná a gcur
ar an gcapall arís mar bhí sé th'réis láimh chúnta a fháil leob ar maidin
ag fágáil an bhaile dhó. Ní raibh aige ansin ach fanacht mar a bhí sé nó
go dtagadh duine éicint an bealach a thabharfadh cúnamh dhó. Faoi
dheireadh chonaic sé fear aige aniar an bóthar agus gearradh siúil faoi,
a threabhsar breá bréidín glas air, gan aon cheo eile air ach a léine agus
a phéire bróga agus ní bhrisfeadh sé blaosc uibhe faoina chois. Labhair
sé go suáilceach le fear Chois Fharraige agus d'fhiafraigh sé dhó ar
theastaigh cabhair ná cúnamh uaidh, “níor theastaigh sé ariamh níos
géire' a dúirt mo dhuine leis. Dheamhan blas a rinne seisean an uair sin
ach breith i ngreim cluais ar cheann go na málaí [lena leathláimh agus é
chaith treasna ar dhroim an chapaill, leath dhó ar chaon taobh go
díreach glan mar a bheadh sé tomhaiste nó meáite ag ainsiléad. Rinne
sé an cleas céanna leis an mála eile ach ní treasna ar a droim é, ach túin
an mhála ag luí go h-éadrom ar a cairín agus béal an mhála amach i
dtreo a moinge mar a bheadh crosóig ann. B'shin é an bealach a socraítí
ualach dhá mhála más capall nó asal a bhí agat agus tá mise a rá leat gur
corrach an t-ualach é agus nach mór dhuit a bheith ar do mhaidí mar

291
bíonn sé ag sleamhnú leis go minic ó thaobh go taobh, Ghl
Fharraige buíochas le mo dhuine “ach ní aithním tú' a dúi rtac sé,fear“Is Choi.,
Bhisr,
Maitias Ó Dubháin' a dúirt seisean águs ní cheilfidh mé
ar aon'duií,,.
é agus thug sé bóthar na Gaillimhe isteach ansin air féin.
Dhíol fear Chois Fharraige a chuid coirce ar an margadh agus'ntiai
Can : ai ca coil s nuair
a bhí píosa maith gon lá caite bhuail sé soir an baile mór agus ós
d'fheicfeadh sé istigh ar Pháirc na Graonach ach Maitias Ó Dul ie
bháin,
agus péire óoxímg gÍoves air agus é ar ghlan fhair play le fe ar Báiií
Shasana, B'amhlaidh a chuir siad suntas air agus thóig siad é agus chú
. . WN , ; ii
siad ar aghaidh an fhir a b'fhearr a bhí acub é, fear a bhí oilte ar boxáil
Bhíodh an faisean sin acub ag an am ag geafáil fir ar fónamh agus iad: i
chur ar aghaidh duine dhá gcuid féin a bhí oilte agus traenáilte, Bshiúd
éan áita raibh Maitias ar aon chaoi agus ar ndóigh ní raibh aon bhoxiní
glove cheana air go dtí an lá sin. Bhí gach a raibh a' goil an bealac]í
cruinní ag breathnú orthub, Maitias agus a threabhsar bréidín agus á
phéire bróga táirní air agus an fear eile togáilte amach gan snáth éadaigh
trom ná balcaisí dhá choinneál siar. Chaith fear Chois Fharraige píosí
maith gon lá ag breathnú orthub chomh maith lena raibh eile cruinní
ann. D'imigh sé ar feadh tamaill mar bhí beagán earraí agus mangarae
le ceannacht aige rudaí nach bhfaigheadh sé sa mbaile, 'Fháinig sé ar
ais arís go bhfeicfeadh sé cén chaoi a raibh Maitias Ó Dubháin a' déana
ach mar a chéile a bhí an bheirt i gcónaí. Séard a bhí ag seasa go
Mhaitías bhí sé chomh scafánta, chomh scolbánta i dteannta a chuid
spreacadh agus go mbíodh sé imí i gcónaí óna buillí a bhíodh féar
Shasana a tharraingt air. Ba lá breá préine a bhí ann agus bhí an ghrian
an-ghreannta agus choinnigh Maitias cúl a chinn i gcónaí in aghaidh na
gréine agus ní raibh sí ag fágáil spré ag an bhfear eile bhí sí dhá
chaochadh. Rinne sé a sheacht míle dícheall ar chuile chaoi ar feadh an
lae Maitias a chasadh timpeall sa gcaoi go gcaithfeadh sé troid in
aghaidh na gréine ach m'anam gur chínn sé air. Go réir an tseanchais byé
dorchadas an tráthnóna a chuir ó chéile iad agus ní raibh aon mhairg,
ar Mhaitias, Tá sé ráite nach ndearna siad éagóir ná dí-cheannadh ar
bith ar Mhaitias ach thug siad isteach ag an mbeairic é agus go dtug
siad sínseáil éicint airgid dhó, más beag nó mór é, níl fhios agam cé
mhéad,

292
 Beairic an Chnoic
ago dtí tús an chéid seo chaite bhí beairic póilíos ar an gCnoc anseo
CoR pharraige. Bhí sé díreach ó thuaidh gon bhóthar i nGleann an
Chnoic taobh thoir gon áit a raibh tigh Bheartla Stiofáin 'Thaidhg,
annacht Dé le n-anam nó san áit a bhfuil Michael Tim Bheartla
háidhg anois. Bhí muid faoi dhlí Shasana ag an am.
'fóigeadh beirt as Baile na mBrabhach mar gheall ar phoitín agus
nnisteach a caitheadh iad nó go dtéadh cúirt orthub. Beirt phóilíos a
phídhá gcoinneál agus dhá bhfaire. Amach deireanach san oíche thit na
i phóilí ina gcodladh ach ní raibh aon néal ar an mbeirt eile. Ní raibh
Scan mbeairic ach aon doras amháin ach thug an bheirt faoi deara go
raibh áit dorais eile air ach gur dúinte suas le clocha agus spalaí a bhí sé.
Diabhal blas ariamh a rinne duine acub ach a ghoil ar a dhá ghlúin agus
thosaigh sé ag déana bealach amach thríd ag tógáil clocha agus spalaí
I dhramannaí a chéile chomh réidh in Éirinn agus a bhí sé i ndon agus
ii fear eile dhá dtógáil uaidh nó go raibh uachais déanta amach thríd
gibe agus nuair a bhí tharraing sé é féin amach ar a bholg agus thug sé
uo na boinn é, chaith an fear eile é féin ar a bholg go dtugadh sé an áit
mach air féin ach héibrí cén sórt torann a diabhail a rinne sé agus an
bealach amach beagnach déanta aige, ná raibh an t-ádh ar an mí-ádh
mara dhúisigh na póilíos agus fuair siad greim dhá chois air agus
lHarraing siad isteach arís é agus bhí an fear bocht ina phríosúnach
i dháiríre an uair sin. Chuaigh siad go Meiriceá ina dhiaidh sin.

An Cor Coraíocht agus

Cor Máirneálach
fa deas uaidh chuid gon seandream cur síos ar eachtraí áitiúil chomh
Hliaith lena seanscéalta fiannaíochta. Bhíodh flachaint mhór idir cuid
ión seandream, an chuid acub a raibh aon bharúil acub dhóibh féin, an
rot charaíocht, láimh in íochtar agus láimh in uachtar agus cé acub a bhí
Lidon an ceann eile a leagan, Ba bantáiste mhór g fhear droim maith
láidir a bheith aige mar tá sé deacair é lúbadh, mar ó lúbfas an fear eile
- (odhroim tá talamh faighte agat. Leis an gcor máirneálach, b'amhlaidh

293
 a bheireadh beirt fhear i ngreim dhá chába jaicéad ara chéil,e, féa
chain,
cé acub a bhí i ndon an fear eile a swimgáil agus é chur go t; alamh;

Tor Ó Bia ag Caraíocht

le Asal Jack Barry
Bhíodh Tory Ó Bia oíche eile ag teacht abhaile thréis a bheith ag imirt.
chártaí agus triúr nó ceathrar imreoirí eile in éineacht leis. Bhí siad píosa.
maith as láthair an oíche chéanna ach ar an mbealach aniar dóibh .
aghaidh Baile an Chaisleáin a bhí thíos fúthub, dúirt duine acuble Tom
“níl fear ar bith i ndon thú leagan a Tory le cor charaíocht ná co.
mháirneálach, meas tú a ngófá cor charaíocht le asal mór Jack Barry
i atá ar an gCaisleán: “M'anam go ngó mise cor charaíocht leis' a dúiry
i Tom 'má chrochann sibhse suas é agus a dhá chois thosaigh a leagan ar
.
mo dhá ghualainn. Bhí cáil ar an stail asail seo nach raibh a leithéide
ins an taobh tíre, Bhí sé mór agus láidir ach níorbh fhéidir a ghoil ina
ghaire ná ina ghaobhar le drochúna agus oilbhéas. “Má tá muid i ndon
musal a chur air” a dúirt 7ov ' ní bheidh strómh ar bith ormsa é chur
go talamh: Bhíodh 7orw agus chaon duine gon dream a bhí in éineacht
leis ag plé le iascach farraige agus bhí píosaí beaga druife agus snúdaí ina
gcuid pócaí acub. D'imigh leob agus chuaigh siad go dtí an garraí a raibh
an t-asal ann. Sháinnigh siad an t-asal agus idir na druife agus na snúdaí
ba ghearr go raibh musal ar an asal, Chroch siad an t-asal san aer agus
scaoileadh dhá chois tosaigh an asail anuas ar dhá ghualainn mhóra
Tor agus cloigeann mór an asail go hard os a chionn. Choinnigh siad
greim ar an asaÍ nó go raibh a ghreím féin tóigthí ag Toy. Bé an greim
a bhíodh ag Torw leis an gcorr charaíocht, bannaí a chur ar mhéarachaí
a dhá láimh, sé sin méarachaí na dá láimh a scaoileadh isteach i
Iadhrachaí a chéile agus ag fáisceadh atá an greim sin le mar thiocfas
fórsa agus anró air, Bhí Toy fáiscí isteach go maith faoin asa| agus
bannaí ar na lámha aige timpeall a dhrama agus ansin dúirt sé an garraí
fhágáil faoi féin agus faoin asal.
“Thosaigh an cor charaíocht idir To agus an t-asal, ach th'réis
meáchan an asail a bheith go trom ar ghuaillní To, mar sin féin ní

294

aamm—m—mswwwewewwmwwewwewwewv,wvwwwwvwvvs
 ibh blas mairg air. Deir an dream a bhí ann an oíche sin go raibh
i íocht fhada ann. Ba mhinic a bhíodh an t-asal beagnach leagthaí
Ó bhíodh na cosa curtha faoi arís aige ach leag Torw faoi
heieadh é ach leag sé i ndrocháit é ar bhruach draenach, dréin mhór
mhúliteach dhoimhin agus í faoi dhriseachaí as éadan. Th'réis an t-asal
bheith jeagthaí ag To bhí sé ag cínnt air bannaí méarachaí na lámh
i scaoileadh sách sciopthaí. Réab an t-asal agus Tor fós i ngreim ann,
ach sén áit ar cuireadh le chéile síos sa dréin mhór iad agus an cúpla i
bhfastú ina chéile. Bhí graith dhá dhícheall ag an dream eile an uair sin
ná bannaí a bhí ar Tor a scaoileadh agus é féin agus asal mór Jack Barry
a chur ar an mbruach agus Jack é féin ina chodladh ar an leaba.

Maidhc Cadhain
Tas na Mine Maidhc Cadhain nó Maidhc Pheaits Neide mar a thugadh
daoine eile air. B'iomú sin slí bheatha a raibh plé aige leis. Bhí teach ósta
thíos ar an gCladach i nGaillimh aige ar feadh blianta, Bhíodh leoraí ar
bóthar aige ag ceannacht agus ag dío] muca agus bainbh. Ba mhinic a
chonaic mise istigh sa teach againn é agus mé an-óg sa saol, Bhíodh sé
léin agus mo mhuintir an-mhór le chéile, Phiocfá amach as slua é,i
dteannta é bheith in fhear breá bhí bua cainte agus glór aige nach
bhféadfá a ligean as do chloigeann,
Bhí sé tráthnóna salach báistí ag goil soir trí Sailí H7Ií agus leoraí
móna aige a bhí sé th'réis a thabhairt aniar agus bhí ceaig poitín i
bhfalach sa móin aige. B'iomú sin ceaig a bhí tugthaí aniar ar an gcaoi
sin aige, an ceaig i gcónaí i bhfalach sa móin, Ach an babhta seo bhí
spiadóireacht déanta air agus bhí na póilíos roimhe ag Sat Hill agus
shíl siad Maidhc a stopadh ach diabhal ar stop Maidhc chor ar bith ach
coinneál air. Bhí an fhuinneoig ligthí síos go tráthúil ar a thaobh féin ag
Maidhc ach ná raibh ann mar a lean fear go na póilíos é agus dééirigh sé
go léim agus sheas sé ar an running board agus chuir sé leathláimh sa
sleering wheel agus shíl sé Maidhc a chur gon bhóthar ach ní mba le
Maidhc a b'fhaillí é, thug sé an uilinn isteach díreach ar an gcroí dhó
agus buaileadh faoin mbóthar é, Rinne Maidhc siúl dáiríre an uair sin
agus d'fhág sé an ceaig in áit shábháilte faoi bhealach sul má chuaigh sé

295
go dtí na theach féin ar an gCladach. Ní raibh sé i bhfad agaibl
go raibh na póilíos isteach leis an tsáil aige ag fiafrú cén fil aa
an póilí a mharú anuas gon rím boará, “Ara dhiabhail ar E hi
dúirt Maidhc 'ní raibh neart a' diabhail agamsa ar thada, nach Sil
bunáite in oíche agus ceobarnach báistí ann, ní mba léar ao
bóthar ach ar éigin nuair a sheas scata fear romham agus agcui Ón,
dáin
crochta san aer acub, ní raibh fhios agamsa sa diabhal mór céi
dream a bhí ann, ach an chéad rud eile bhí béineach mór dub, ,
sheasa taobh amuigh ar an rumming board agus gheafáil sé an F i
wlieel a bhí i mo lámha agam agus shíl sé mé a chur gon bhóthaí,
raibh fhios agamsa ar póilí a bhí chor ar bith ann, ní mba léar dho
póilí thar póileandar le contráth na hoíche agus an ceo ag titim go troil
i dteannta an scanradh a chuir sibh thríom. Sé an seasa láidir a thá
Maidhc ina n-aghaidh a shábháil é. Tórú an ceaig ach ní raibh sé je i

'Teach Chearrbhachais
Chnoc an Doláin
Bhíodh tithe cearrbhachais agus tithe imeartha chártaí i mBaile Mó;
na Gaillime freisin ag an am ach tharraingíodh ní ba mó daoine orthul
le linn aontaí Chnoc an Doláin. Bhíodh na tithe seo contúirteach |
bheith ag tarraingt iontub mar bhí cuid mhór acub rite ag rógairí agu
cúpla bodach mór mar a bheadh bowwcers ag coinneál máistreacht, Ar
stráinseára a chasaí isteach ann is beag nach raibh sé chomh maith dhí
cailleadh le grúchtái] mar ní ligfí amach é dhá mbeadh suim mhé;
grúite aige. Choinní ansiúd é agus chuirfí ag bord eile é ar aghaidl
imreoirí nua agus bheifí dhá chur timpeall ar an gcaoi sin nó go mbead!
a phócaí sportha. Mara mbeadh grúíte ag duíne ach beagán b'fhéidí
go bhfaigheadh sé sin cead a choise.
Casadh beirt as baile na nAille isteach ar an aonach ann aon ud
amháin ag ceannacht asal, Colm Mháirtín Mhaitiú Uí Thuathail agú
fear go na Biata a dtugaidís Stiofán Ciotach air. Ba dhá chomrádí
mhóra lena chéile iad agus chaith siad cuid mhór dhá n-óige ag imeach
in éineacht ag plé le iascach farraige, fiach, spailpínteacht, imirt chártí

296
 ó leor eile. Ach thrí rud ar bith eile bhí siad an-tugthaí giimirt
s i Bhí cathú ceart orthub dhá glcoisfidís imirt chartaí a bheith in
anáil:mm siad go maith dhá
n-imirt freisin agus iad i ndon comharthaí
dhéallá dhá chéile treasna an bhoird cén sórt láimh chártaí a bhí acub
ais Us bhíodh an bheirt i gcónaí iú bpáirt ag bord na himeartha, Thug siad
. : :
i ca Doláin isteach orthub féin an oíche roimh an aonach. Bhí roinnt
lais istigh i nGaillimh acub agus thriall siad ar theach na himeartha
a bhfiachfaidís amach iad féin le muintir an bhaile mhóir agus daoine
ach bhfaca siad cheana roimhe sin go dtí an oíche údan. Bhí seasa
uith láidir freisin ag an mbeirt seo chomh maith le chuile shórt eile,
huáigh siad ag imirt, an bheirt a' páirtíocht ach ó thús báire thosaigh
n imirt ag goil ina n-aghaidh. Bhuail cúl cártaí iad, ní raibh siad ag fáil
ámh ná dráibh a dhéanfadh mórán maitheasa dhóibh. Bhí siad ag
cailleadh níos mó cluichí ná bhí siad a ghrúchan, Sheas siad amach
- piosa maith gon oíche ar an gcaoi sin ach faoi dheireadh bhí luach an
caillte acub chomh maith le sínseáil beag airgead póca.
Ní raibh luach deoch féin acub le lá arna mháireach. D'fhan siad
ailtost ar feadh i bhfad agus daoine eile i gcónaí istigh ag an mbord
ah imirt. Bhí an bheirt an-ábalta ag déana comharthaí faoi cheilt dhá
chéileagus iad i ndon a chéile a léamh agus a thuiscint. Thuas i staighre
a bhí siad agus b'é Colm ba gaire gon doras. Hata a bhíodh Colm a
cháith, Bhí cárnán airgid ar cheann an bhoird, gan chuimre gan
jireachtáil deamhan blas ariamh a rinne sé ach an hata a bhaint dhó
núis a bhois a chur taobh istigh gon chárnán agus gach a raibh ann a
chaith síos san hata agus amach an doras ina shiota. Agus ag an
hpoinnte céanna go díreach bhuail Stiofán bleaist go chic ar an mbord
us chroch sé san aer é agus sé'n áit ar thit sé i mbéal an dorais díreach.
ith sé féin an bord go léim, síos an staighre agus lean sé go Cholm.
Bhí sé uilig tarlaí chomh sciopthaí agus gur baineadh an mothú as an
dream eile, Thug Colm agus Stiofán go na boinn an uair sin é agus níor
Dhac siad leis an asal.
 Coimhlint agus Fiachainti
mBóithrín an Chrormrmon
B'iomú sin cur síos a bhíodh ins an taobh seo tíre
ar an am fadó,
mbíodh laethantaí móra spóirt, fiacháint, coimhlint agus
cleasa, lu,
i .
síos Bóithrín an Chiomron. Bhí stiall mór talúna síos an bóithrín
í an pháirc a mbíodh nn
nach raibh claí ná fál ag an am air agus b'hin
fhiachaint ann, caith meáchain, tarraingt téide, chuile chineal rás; i
il, [éiní
fhada, dhá choisméig agus léim, bualadh cead agus dhá réir sin,
chúil,
chineál gon tsórt sin dhá raibh ann lena linn.
Lá go na laethantaí sin ar aon chaoi bhí muic ann agus Ban uir[hi
ach bun dtioball cúpla orlach. B'éard é an geall cén fear abhí i ndon:
choinneál i ngreim driobaill. Choinneodh beirt fhear í ngreim dhá
chluais í nó go mbeadh greim drioball ag an bhfear a bhí ag goil;
fiachaint a ghaisce. Nuair a déarfadh an fear sin go raibh greim aige ai
an drioball scaoilfí leis an mhuic ach ní raibh fear dhá chruacha greim
indon í choinneál. Thrfáil togha na mbuachaillí í ach chuir an mhuica;
greim iad.
Bhí feairín beag bídeach ann nach raibh trom ná láidir, í dteannta
gan é bheith mór ná láidir, bhí a chorr mhéir briste ó bhí sé ina ghas
shnaidhm sí th'réis a briseadh gan alt ná cnáimh a chur ina n-áit féin.
Bhí sí mar a bheadh crúca nó geaf ann, Dúirt sé le cúpla fear an mhuice
a choinneál dhó. Thosaigh na daoine ag caint eatarthub féin ná raibh
seans ar bith ag an séacla. Coinniú an mhuic dhó nó go bhfuair sé greim
driobaill uirthi. Scaoileadh léi ansin ach m'anam nár chuir sí an feairín
beag as greim. Bhí sí ansiúd agus í síonaíl os ard a cinn agus ag éirí san
aer ach ní raibh sí i ndon corraí, Ach faoi dheireadh dúradh leis a ghreim
a bhogachan agus scaoileadh léi. Scaoil sé leis an muic an uair sin ach
bhí iontas an domhain ar chuile dhuine cén sórt spreacadh an diabhai
a bhí sa bhfeairín beag. Ach i ngan fhios go chuile dhuine dhá raibh
ann, sé'n sórt greim a bhí ag an bhfeairín beag, ordóig ligthí amach or:
cionn a driobaill aige agus an mhéir chám nó an crúca curtha suas in;
túin aige. Bhí sé fánach aice imeacht, bhí an mhéir cham mar a bheadf
geaf ann thuas ina túin.

298
 Stiofán Breathnach ina shuí ar chlé lena dheartháir Andy

An Máistir Keane agus

Stiofán Breathnach
An tardmháistir a bhí i Scoil Shailearna le mo linnse máistir Keane. Ba
lúthchleasaí gon scoth é go mór mhór léim ard. Níorbh iontas é ar
Dhealach mar bhí sé go hard os cionn sé troigh agus ní bhrisfeadh sé
blaosc uibhe faoina chois. Bhí sé crua láidir gan aon fheoil agus
hearradh siúil faoi, Ghrúth sé go leor wedals in óige in chuile áit ar fud
lá tíre, Ní raibh strómh ná badar air cycláil síos Ciarraí in óige. B'as
Ciarraí é ó dhúchas,
 Chonaic mé lá amháin thoir i bpáirc Comwey ag an Spidéa
bhí sé amach sna blianta ag an tráth seo. Bhí chuile chineál cl, Téach
easá [úil,
ann ach shílfeá nár chuir sé oiread sin suim i gceachtar acub nó
thosaigh an léim ard. Bhí go leor ins an gcoimhlint ar dtús ach I &
bhí an barra treasna dhá ardú bhí cuid acub
ag titim amach, ach
chavwnpion mókx léim ard ann héibrí cén pháirt g Éirinn a mb'as á Bl i
ainm ag chuile dhuine an lá údan ach ní chuimrím anois air. Bhí sé an
leis an swey thabhairt leis. Ní raibh fanaí sa bhfiachaint faoi dheileadl,
ach an champion agus Stiofán Sheáin Uí Bhreathnaigh as an mÉuil,
Nua, Cor na Rón agus Maidhc Sheáin Uí Churraoin as na Creagáin
agus m'anam go mb'hada gur thit sé amach, ní mba náireach dhóié
bhí léim dháiríre caite aige. Ní raibh fanaí ansin ach an champio
n áin
Stiofán Breathnach. Bhí drochchuma ag teacht ar Kheame, bhí mhana,
agus olc air fhaitíos nach ngrúthódh Stiofán Breathnach, Biarscoláir,
leis é Stiofán ach ní raibh sé feicthí aige le roinnt blianta go dtí an i
údan, Bhí an barra treasna an-ard faoi dheireadh agus é caite glanta ál
an champion móv. Thug Stiofán faoin léim ach leag sé an barra, Tháinií,
drochdhath agus drochchuma ar Kheame an uair sin, Bhí me á
breathnú ar Kheame agus ag éisteacht leis ag siúl suas go dtí Stiofán,
Breathnach agus ag labhairt leis. “Tá dhá sheans eile fós agat a deir sé
leis 'glac staidéar, dhá bhféadfainn dhá chloch bheaga fháil anois' a dúilí
sé “ba mhór an cúnamh dhuit é ach níl a leithéidí le fáil anseo! Chróin
sé síos ar an talamh ansin agus bhain sé dhá ghlaic féar glas giortach
agus rinne sé dhá bhuirlín bheaga crua díobh “uir ceann in chaon ghlaic
anois' a dúirt sé 'agus dúin do dhorna orthub chomh crua in Éirinn agus
atá tú i ndon agus nuair a bhéas tú ag goil ag caith an léim fáisc do dhá
dhrad in aghaidh a chéile chomh crua céanna agus Freisin in áit
ritheacht isteach díreach in aghaidh an bharra rith isteach leath
taobhach agus déanfaidh tú níos fearr; Rinne Stiofán a chomhairle,
dhúin sé na dornaí go crua ar na dhá bhúirlín féir. D'fháisc sé na dhá
bhúirlín féir, d'fháisc sé na dá dhrad in aghaidh a chéile agus tith sé
isteach leathtaobhach agus ghlan sé an barra treasna gan badar, Uaidh
sin amach is ag feabhsú a bhí an Breathnach, ach bhí an barra treasna
ag goil ó chróca go cróca nó gur leag an cfurrnpíort mór trí huaire é agus
bhí bua an lae ag laoch mór an Bhaile Mua “chaithfinn anois' a de
'ballaí an phríosúin, Ba fear bródúil Máistir Keawe an uair sin agus é le
léamh ar a éadan.

300

mm“
 Bhí Stiofán Breathnach go hard os cionn sé troigh agus é láidír,
láilte dhá réir. Níl mé cinnte ar th'réis an airm a bhí sé an lá údan nó
mbaile ar laethantaí saoire, Rud eile a dúirt Keane le Stiofán le linn
mhairle a thabhairt dhó faoin dá bhúirlín agus na dá dhrad a
choirineál fáiscí in aghaidh a chéile, 'beidh tú níos éadroime ionat féin
muis beidh níos mó spring in do chosa le n-éirí ard gon talamh .Is dóighe
i mba ceann go na seanchleasanna a bhí aige féin é nuair a bhíodh sé

Na Sack-ern Ups
mlianta fada th'réis ré agus seal na sack-er ups a bheith caite, bhí a gcuid
atíomhra suaracha fealltacha fanaí i mbéal na ndaoine, Nuair a bhítí ag
iarraidh gan gasúr a ligean i bhfad as láthair nó iad a-choinneál as
éachaí contúirteacha bhagraítí orthub 'seachain a mbéarfadh na sack-
Ui ups ort' nó “cuirfidh siad sa mála mór thú: Bhíodh an bhagairt sin
ann agus mise ag éirí suas in mo ghasúr. M'anam go dtugtaí aird ar an
inbagairt mar go raibh cuid g'éachtraí na sack- eyw ups cloiste againn. Níl
mise cinnte barainneach cé na blianta a raibh siad ann ach mo thuairim
no raibh siad ann ag tús an t-ochtú céad déag agus amach chomh fada
léis an mbliain 1860-70 nó b'fhéidir blianta lena chois sin.
Scéal amháin a chuala mé agus mé ag éirí suas, go raibh bóthar
dh chósta ó Ghaillimh amach dhá dheasú agus caoi dhá chur air. Bhí
scata ear ag obair ar an mbóthar thiar ag Cor na Rón agus tháinig na
iáck-em ups aniar thartub agus mála ar a dhroim ag fear acub. Bhí
[éar as na Mine ag obair ann agus thit an casúr as a láimh le linn go
lia sack-him ups a bheith ag goil thartub ach nuair a chuaigh sé abhaile
liáthnóna bhí cailín beag leis imí ar iarraidh agus níor fritheadh riamh
i Bhí chuile dhuine ag déana amach gur dhóigh gurb í a bhí sa mála
AB na sack-em ups.
Scéal eile a mbíodh caint air, b'shin é fuadach agus sábháilt Pháidín
. Nóra, Rugadh agus tóigeadh Páidín Nóra san áit chéanna a bhfuil mé
[Éin in mo chónaí anois, bunáite ar an tsráid céanna. Bhí Páidín sé nó
Seacht go bhlianta an lá ar gheafáil na sack-er ups é. Níl aon eolas cén
'lLat casadh leob é, ach is dóigh go raibh sé as amharc muintir an tí, Níl
aon eolas ach oiread cén chaoi a bhfuair máthair Pháid
Ín tuairis, ó
raibh na sack-ey ups th'réis a theacht an bealach ach lean
aí dhóibh... i
cuaí[le go mhaide aice agus thug sí a haghaidh soir bótha
agus tháinig sí suas leob thoir ag Sáile Chuanna. Deir siag
T na Gaillir,,
Bur bean, ban
a bhí inti, thug sí an maide ar na mullaí go na sack-e
Th ups'ánu i,
Páidín beo beathach thíos sa mála agus bhí sé ag teacht abhaileslá n ;
Bhí sé ráite go mbíodh siad ag bailiúconablachaí beithígh sa, i
freisin agus go dtugaidís leob iad. Casadh na sack-eywy HpS tin |
“Abhainn Chromghlinne agus tuairisc acub go raibh capall caillte ii
colbha na habhann ach bhí ag cínnt orthub é fháil, nó
dúirt siad léi i
raibh. Casadh Aindriú Neide leob agus chuir siad tuairisc leis céir,
conablach an chapaill caillte. “Leanaí dhomsa a dúirt Aindriú E
spáinfidh mise dhaoibh cé bhfuil sí. D'imigh leob Aindriú amach
du
tosaigh agus na saci-/iirm us ag teacht leis an tsáil aige, Áir uaigh, i
é Abhainn Chromghlinne síos le fána in aice na farraige, Lelinn
dhóil;
a bheith síos ar an uaigneas d'airigh Aindriú iad ag Béarlóireac
eatarthub féin. Dúirt ceann acub leis an gceann eile “he is too heavjhai
é nuair a chuimre Aindriú air féin gurb iad na sack-e ups a bhí ai
agus go raibh siad ag cuimriú air é féin a chur sa mála. Staic mór tri
a bhí in Aindriú ach nuair a chuala sé an méid sin thug sé go na úil;
é agus bhailigh sé as a n-amharc gur bhain sé an baile amach, Mí;
chorraigh na sack-er ups conablach an chapaill.
Bhí bean eile as an gceantar seo lá istigh i nGaillimh. Ní chuimní
cén t-ainm a thugadh m'athair ar an mbean seo ach sén ghraith a Hi
aice ann, isteach ag tarraingt fiacail fhoghtach a chuaigh sí, bhí sí d|
ciapadh le daigheachaí fiacla. Rinne sí amach an teacha raibh lé
stracadh na bhfiacal ann, ach ar a bealach isteach an doras di bhí [ear ei
ag imeacht as a hamharc isteach doras eile agus an stracadóir nó duir
dhá chuid giollaí dhá threorú agus dúirt sé léi suí síos. Bhí tamall mail
caite ina suí síos aice agus gan aon aird eile dhá chur uirthi. D'éirigh
ina suí agus shiúil sí thart agus d'oscail sí go réidh an doras a ndeachaií
an fear eile isteach ann ach bhí an áit sin fala. D'oscail sí doras eile all
ní raibh aon duine ansín ach oiread ach d'airigh sí cogarnaíl
seomra ba gaire dí ar an taobh eile. Shiúil sí go réidh agus bhreathnail
sí isteach trí pholl na heochrach agus céard a d'fheicfeadh sí ach an fi
a bhí isteach roimpi agus é sínte ar bhord agus a scórnach gearttha ál
é marbh. Bhí beirt fhear ina seasa, duine acub ar chaon taobh gon bhú

302
 siad ag breathnú ar an marbhán, Is beag nár thit an t-anam as an
ean 4 bhfuil mé ag caint uirthi. Chas sí ar a sáil go réidh agus shiúil
héadrom nó go bhfuair sí taobh amuigh í féin agus thug sí an baile
i [éin agus sin mar a dinis sí an scéal.
Ba dochtúirí agus lucht leighis a bhíodh ag déana staidéir ar chorp
us al chonablach an duine a bhíodh ag iarraidh na gcoirp agus ag
int meabhair as a gcreatlachaí. I rith na mblianta sin bhíodh coirp
há ngoid as na reiligeachaí freisin agus bhíodh cuid mhór acub dhá
ut Eo Sasana agus praghas i bhfad níos mó dhá íoc thall orthub ná
ut bhí dhá íoc anseo. Deir siad go raibh suas go dtí seacht bpunt dhá
cthalLorthub agus go gceannaítí anseo ar bheagán iad agus chuirtí sall
asa na farraige an uair sin iad.

Stuaim Phádraic Sheáinín

mhí Pádraic Sheáinín Ó Coisdealbha as Cor na Rón ag tabhairt aire go
Lee Chromghlinne agus é féin agus a bhean agus a chlann ag cur
lithub ann blianta fada. Ní raibh aon chinneadh go deo Jeis ina fhear
Lplide agus an stuaim ina láimh dhá réir. Nach bhfuil sé chomh maith
lim cur síos a dhéana ar phíosa oibre a chonaic mé féin déanta aige
Ii]inn aimsir an chogaidh mór deireanach, ins an am a raibh an ganntan
ahh ar chuile mhíle ní dár theastaigh uaidh na daoine, Ba deacair go
jeúr earraí fháil ins na siopaí ach bhí an margadh dubh ann má bhí an
i áirgead agat. Ba deacair ola lampa fháil agus d'fhág sin na daoine sa
. (orchadas go minic.
“Thug Pádraic Sheáinín cumhacht aibhléise isteach sa teach aige
[éin as an loch atá le taobh an tí thuas ag Lodge Chromghlinne, is ann
bhí sé ina chónaí ag an tráth sin. Bhí sé ina charetaker agus ina
lead gamekeeper ar iascaireacht agus ar fhoghlaeireacht
| odeeChromghlinne, Tá dhá loch mhóra mhíllteacha fhada ar an taobh
ó dheas gon Loráge atá ceangailte dhá chéile le muinéal beag caol. Is
. lóitde an loch taobh thoir ná an loch taobh thiar agus fágann sin go
mbíonn sruth maith láidir uisce ag teacht anoir, cés moite go n-íslíonn
"úbeagán sa samhradh le triomach fada. Bhíodh sé go minic isteach ar
HúitLag mo mhuintir i gClochar an Locha agus d'airínn ag inseacht go
m'athair go raibh bealach aige le solas a thabhairt isteach ins
an foda,
ach ní raibh aon tuicsint ceart agam féin ins an am sin cén s
a bhí leagthaí amach aige, Chaith máthair laethantaí in éinea, OrÉ bleain
cht leis,
déana na hoibre agus bhínn féin siar ann go bhfeicfinn céard abhí,
goil ar aghaidh. Bhí mé ag caint i dtús an scéil ar an muineal
caoi AH i
ag ceangailt na dhá loch le chéile. Sin é an áit ar thug sé an chumhach,
aibhléise as. Chuir sé le chéile adhmad mór trom láidir, mar bheidh,
fráma dorais ann ach é i bhfad níos mó agus é déanta as
dushlán, i
dóighe go raibh sé deich dtroigh ar aoirde sul má cuireadh san uisce,
agus trí troigh ar leithead sul má chuir sé ag obair ná ins an uisce iad,
Chótáil sé agus shaill sé go maith le black varwislí tar iad, Ins an áit ba
láidre a raibh an sruth agus an caith le fána san uisce a cheanglaíonn tá
dá loch le chéile, Sin é an áit ar chuir sé bun an fráma mór seo. gó
domhain ins an ngrineall. Rinne sé roth mór ansin mar a d'fheicfeg.;
muileann ar bith agus steipeannaí ann. Fuair sé seanroth bicycje ansin;
28x1 go leith agus bhain sé as na spócaí. Chuir sé ceithre cinn go spócaí
adhmaid ansin ann, cheapfainn gur 4x2 a bhí siad sin. Bholtáil sé isteach;
ansin ar thaobh an roth mór é agus chuir sé na dhá roth ag obair iú
éineacht ag goil timpeall ar aon acastóir amháin idir na dhá chuaille
mhór a bhí báite sa ngrineall.
Shocraigh sé 4ynarmo mótair ansin os cionn an treasnán móra bhí
in uachtar. Chuir sé beilt mhór mhíllteach anuas as an 4ynamo agus
timpeall ar an roth bícycle agus go réir mar chas an roth mór le fórsaan
uisce chas roth an bhícy/e é féin agus chas sé sin an 4ymato agus as sin
thug Pádraic Sheáinín cumhacht aibhléise isteach go dtí Lodge
Chromghlinne. Bhí sé i ndon an t-uisce a stopadh nó é neartú go réir
mar d'fheil dhó mar bhí comhlaí móra agus sliús ar a chúl seo aige agus
bhí trach mhór mhíllteach fhada ag imeacht ón slius ag tabhairt an uisce
isteach ar an roth mór agus is mar sin a bhí sé ag obair.

304
Fiach agus Foghlaeireacht
 " Lodge Chromghlinne
á ag IMitchel a bhí úinéaracht ar Lodge Chromghlinne, cearta
phlaeireachta agus iascaireachta idir locha agus aibhneachaí suas go
[lár nó beagnach deireadh na dtríochaidí. Sasanach a bhí ann agus
ear lách cineálta. Bhí sé saibhir go maith, níor ghléas sé suas ariamh é
Íéin ar nós piaranaí móra eile, Rinne sé teanntás maith ar mhuintir na
háite ach bhí sé buailte cheal Gaeilge agus muintir na háite buailte ceal
néata cés moite go chorr dhuine ach ar aon chaoi níor fhág sin
coimhthíoch ar a chéile iad. In aimsir foghlaeireacht agus iascaireacht ba
mhóa thagadh sé thart. Thagadh go leor dhá chairde freisin go Loage
Chromghlinne as Sasana agus as go leor tíreachaí eile chomh maith agus
aoine as páirteannaí eile g'Éirinn freisin, daoine a raibh aithne
i peirsanta aige orthub, chaithidís seo ar fad laethantaí ann ag
loghlaeireacht agus ag iascach. Bhíodh carrannaí galánta acub agus iad
Iaitaingí isteach sna bóithrí portaigh acub chomh fada agus d'fhéad siad
“a bhoil i gcóngar na foghlaeireacht agus na hiascaireachta, Bhíodh na
mádraí fiagh seffers agus retrievers, gunnaí, urchair, slata iascaireacht,
btadógaí, málaí lóin agus fuisce ins na carranaí acub agus d'fheicfeá scaití
báidín locha ceangailte ar bharr an chairr acub. Nuair a chastaí muintir
núLháite leis, aimsir portaigh sa samhradh bhí sé an-ghraíúil faoi ghloine
lúisce, Bhíodh an t-ordú céanna tugthaí aige dhá chairde a bheith graíúil
lia[le muintir na háite ach níor ghéill chuile cheann acub dhó. Bhí cuid
acub sách crua gortach, Níor chuir sé féin glas ar a charr ariamh th'réis
ól agus lón a bheith fágthaí istigh aige ann gan trácht ar rudaí áithrid
uile, ní raibh aimhreas ar bith ag baint leis. Mar sin féin níor goideadh
dgus níor tóigeadh aon bhlas ariamh amach as a charr, Bhíodh cuid eile
dcub agus ní fhágfaidís an carr gan glas ach rinne cuid eile acub aithrist
dt witchel agus níor chaill siad tada leis. Ní mba Caitliceach a bhí ann,
nILfhios agam cén creideamh a bhí aige ach d'iompaigh iníon leis isteach
léisan gcreideamh Caitliceach agus sé'n áit a ndeachaigh sí amach de na
hIndiachaí i gclochar bocht, Chuaigh sé féin amach go na hIndiachaí ag
bieathnú uirthi ach nuair a chonaic sé an cjochar agus an
bhoichteanacht, d'fhág sé airgead le clochar nua a thógáil agus saol níos
leir a bheith ag na mná rialta. Ach nuair a tháinig sé ar ais anseo arís
Dhí sé ag inseacht an scéil. Sin é nuair a hinsíodh dhó go raibh cailín óg
Íe as an Lochán Beag ins an gclochar céanna iníon le Maidhc Sheáin

307
 Mhicil Uí Fhinneadha as bóthar an Tula Fhada agus níl mei a;
tóna ia
i le cinnteacht anois a raibh beirt acub ins na mná rialta nó nach raibl,
i níl ainm ceachtar acub agam. Ach nuair a chuala sé an méid sin i ii
aoir ní . R ; gs nan
chaith ina dhiaidh aige nach raibh fhios aige in am é le go dtabháil, i
sé cuairt orthub agus go mbeadh píosa cainte aige leob, ach níor Sú
i
leis aon aistir eile a thabhairt go na hindiachaí, Níl fhios agam cén a.
creideamh a bhí aige, ach chreid sé go láidir i nDia agus go gcuiifeaí
há
sé ar an saol seo thú trí huaire, mara n-éireodh leat d'anam a shábháil
an gcéad chuairt ná an dara cuairt, ach dá gcinnfeadh ort ar an triú Beál,
go dtabharfadh sé an tópar síos dhuit. :
Bhí cúrsaí foghlaeireacht agus iascaireacht coinní thar cionn alii
agus é sásta costas a dhéana leob. Thug sé mianach stráinséara ceil,
fraoigh ana]l as Albain le feabhas a chur ar an mianach dúchasach ab,
anseo lena cianta, Chuir sé beagnach deireadh ar fad le Sionnaigh
carógaí, fiacha dubha, an snag breac agus an seabhac, b'shin iad a bhíd,
ag creachadh an ghéim. Bhíodh bowmty nó luach saothair le fáil ortluil;
seo as ucht iad a mharú agus iad a thabhairt siar ag an /odge. Bhíodh ei
scilleacha nó coróin le fáil ar shionnach sílim agus sé pingneabhíle f
ar charógaí, fiacha dubha, snag breac agus an seabhac, Bhí luach saothaií
corónach ar an madra uisce é féin, b'shin é a bhíodh ag creachadh ná
]ocha agus na n-aibhneachaí a' marú na mbradáin, na liatháin agus c ile
chineál éisc dhá raibh ann. Bhíodh an fiach cráite orthub seo insana
sin mar bhí airgead gann. Bhí luach saothair go chineál éicint le [
uibheachaí álta na n-éanlaith seo freisin. Ní mórán gon chineál atá luait
agam a bhí le feiceál ins na blianta sin ach mara raibh bhí géim ann g&
fairsing, Bhí an áit brataí, daite le cearca fraoigh, pataraí uisce, feadógaí
crotachaí, naoscannaí gan trácht ar éanlaith go leor eile atá an-ghanr
anois le blianta. Bhíodh na héanlaith eile seo a bhfuil mé th'éis trách
orthub le feiceál go fairsing ina scataí agus ina bplódannaí móra chuil
am gon bhliain agus a gceiliúr féin ag chuile dhream acub ag cur cró
agus slacht agus meanman ins an timpeallacht agus ins an taobh ut
D'fheil sé go mór go mhuintir na háite freisin na creachadóirí éanlaí fiáin
seo agus sionnaigh a choinneál ruaigthí amach as an gceantar, ach 4
ndóigh bhíodh roinnt acub ag titim isteach i gcónaí ann ó thaobh éicin
eile. Scaipeadh an scéal an-scioptha(t i gcónaí nuair a chloistí sionnach tí
ál sionnaigh óga nó cuid go na chreachadóirí éanlaith fiáine a bheill
maraí ag a leithéide seo nó siúd. Ní raibh teach ar bith faoin tuaith ag á

308
 eál acub, ní
sinnach mbíodh cearca, géabha agus lachain dhá choinn
bh ann ach fíor bheagán fwrkeys, Chaithfí iad a chosaint ar na
achadóirí, bhíodh púiríní, pruincíní agus cróití beaga déanta timpeall
ni dhóibh. Ba mhinic a d'fheicfeá cineál áfach déanta isteach in íochtar
uch mhóna thíos le talamh agus scata lachain nó géabha istigh ann,
ha mót adhmaid curtha suas in aghaidh taobh amuigh le titim an.
thúióna agus líndéar mór cloiche mar bhannaí taobh amuigh dhó.
Bhíodh an fiach seo mar chineál caith aimsire agus éirí amach
isin agus cé aige a mbeadh na gríomhara ba mhó déanta. Bhí sé éasca
So maith aire a thabhairt go na héanlaith seo a bhítí a bheathú timpeall
nn tach ba ar na huain óga ba mhó a bhíodh contúirt go háithrid agus
tí
ad th'éis a theacht ar an saol. Thugtaí na caoire i ngarraí i n-aice an
mair a bhídís le linn breith agus lastaí laindéar ann ó oíche go maidin
jabác a bhaint as an sionnach má bhí a leithéidí thart. Le breacadh an
leir maidin is measa an charóig agus an snag breac mara bhfuil duine
uin thart ann leis an maidneachan, piocfaidh siad na súile as na huain
úitgo háithrid má tá siad sínte ar an talamh agus gan iad fós i ndon éirí
in áeasa. Tá níos mó contúirt ann má tá cúpla ann mar tá sé níos
leaca ar an máthair freastal orthub, b'fhéidir go mbeadh ceann acub
nios laige ná an ceann eile. Bhíodh sé go ghrás ag an seandream atá imí
iiiún beag Jeyes flwid nó braon beag teara a chur ar na huain óga th'réis
mbreith le baladh na fola a bhaint dhíobh agus nach mbeadh an oiread
DjÓl an uair sin orthub.
Ach sul má thosaigh luach saothair ná bowmty ba cuid gon
úánchultúr Gaelach an fiach, an fia beannach, an eilit mhaol, an
iórrfhia cladaigh, an giorrfhia cíbe agus an sionnach. D'imíodh daoine
lúnraic amach ag fiach scaití gan duine ná deoraí in éineacht leob ach
ciinó bastard cú sin cross idir cú agus mada gearr. Tá sé sin níos láidre
us níos mó teacht aniar agus seasa ann ach níl an luas céanna ann
ls an gcú, tá sé níos fearr ná cú ar thalamh garbh clochach nó áit a
. libeadh tuláin, B'iomú sin cú ar fónamh a maraíodh in aghaidh cloch
ló tulán nó mullach carcair giúsaigh a mbeadh beagán di os cionn
dlúna, Le neart luais bíonn an drochbhuille faighte aice agus í sínte
. matbh, Bhíodh an cineál sin fiach ann agus mise ag éirí suas í mo
sú, bhínn féin agus mo chomhaoiseannaí ag iarraidh a bheith ag
hiris orthub siúd a bhí ní ba shine ná muid ach ar ndóigh ní raibh an
Tá beannach ná an eilit mhaol ann ag an tráth sin.

309
 An Broc sa gClochar Daraí
'Thar a dtáinig go laethantaí riamh ní fhéadfainn dearmad a dhéa
lá amháin a raibh muid ins an gClochar Daraí. Tá an seandream
a bhí ann an lá údaí imí ar shlí na Fírinne le blianta, ach
bhí siadiin ui
a réime an Domhnach seo bhfuil mé ag caint air. “Fháinig beirt Bo
Wealshs amach as Gaillimh clann dreifíre le Joimy Cotter fear a
anseo thíos tráth, Adíchael Joe a bhí ar dhuine acub,
ba mhil.
chaitheadh sé píosaí móra tighna uncail /ojrwy Cotter ach ní chuir:
cén t-ainm a bhí ar an dreáthair eile. Ba dream mór e rásaí coin agus iú
amach a bhí iontub. Amach i var a tháinig siad maidin Domhnaigl
cuimrím orthub ag seasa ar an tsráid ag tigh /ofrwwy Coifer. Bhí dh, i
bhreá acub agus cúig nó sé cheanna brocairí agus iad ar fad in éine;;
thiar i ndeireadh an van, Bhí an socrú déanta ag Jo/inmy Corter leob,
ansin a chasfaidís ar m'athair. Níor dearnadh mórán moille ach imes,
sa vaw, máthair agus mé féin thiar “un deirídh i gcuideachta na gcoi
agus na mbrocaití agus go dtug muid aghaidh ar Chlochar na gCon,
Phádraic Uí Fhátharta agus chuaigh Maidhc an Fhátharta [éin
éineacht linn le ghoil go Clochar a' Mhádra atá ó dheas go Thulack,
Sióg. Ach nuair a scaoileadh amach na gadhair, sé'n chaoi ar ghearra
soir aduaidh é ag déana ar an gClochar Daraí agus ní raibh aon mhuí
ag glaoch ná ag feadaíl orthub, ní raibh aon chasadh ina gcionn, LL
muid dhóibh ach bhí siad ins an gClochar Daraí romhainn agus:
brocairí bailí faoi thalamh agus na coin ag rith ar fud an chlochair";
uaillfirt in uachtar agus gan iad i ndon a ghoil chomh fada lena brocaí
B'fhurasta aithint ar an bpoinnte gur broc a bhí ann mar dhá mí
sionnach a bheadh ann, bheadh an áit amuigh tugthaí aige ai” féin
imeacht óna brocairí. Ní shin é a dhéanfas an broc ach beaiceáil sí
chomh fada agus atá ann, ach an diabhal ná an deamhan ní chorrór
as sin é mara gcaithfidh sé ceart críochnaí é, Gófaidh sé chomh fa
síos agus atá ann agus “sí a thúin a thabharfas sé go na brocairí ag
nuair a ionsófar é cuirfidh sé a chloigeann thairis siar agus is truaig
Mhuire gon bhrocaire a ngeobhfaidh sé greim air, coinníonn st
ghreim ar feadh i bhfad. Tá trí urlár nó trí stóir faoi thalamh in áiteac
ins an gClochar Daraí, Ba deacair broc a thabhairt amach as, ach tug
as é. Ní raibh mórán gon lá caite nó gur scaip an scéal go raibh dte
bailí amach ag fiach an tsionnaigh. Ní fiach sionnaigh a bhí ann an

310
 ha brocairí bailí go domhain faoi thalamh agus iad in éadan an
i ic Dhá bhféadfaí na brocairí a thabhairt aníos d'fhágfaí an broc sa
bhal ansin agus ghofaí ag fiach an tsionnaigh go Clochar an Mhádra.
iaibh sé riamh dhá uireasa nó na clochair beaga eile atá thart ann.
. fhios go maith go mbeadh drochbhail ar na brocairí mar ba brocairí
naigh 4 bhí iontub. Ní chuireann an sionnach aon troid mhór suas
usi é [a oi thalamh. Tabharfaidh sé cúpla fiacail géar uaidh ceart go
rn Ach ní choinneoidh sé a ghreim ró-fhada ach an áit amuigh a
gbhairt air féin ag iarraidh na haobha a thabhairt leis. Ba ghearr go
bh tuilleadh daoine tagthaí, chuile chineál mada agus gadhar ach ní
ba brocairí broic a bhí iontub ach ag imeacht ag uaillfirt agus ag
inn ar mhullach na gcarraigreachaí agus na strapaí arda, Ní
uiimrím ach ar chuid gon dream a bhí ann ach i dteannta na ndaoine
uaigh mé ar dtús, tháinig Cóil Pheaidí, Jeaic Seoighe, Josie Pheadair
(aba [Lochán Beag], Seán 7oo/e [na hAille], Beartla Fenfow [Clochar
Láia] agus Beartla Beag Mháirtín Bheartla [Lochán Beag]. Bhí neart
inlé os cionn talúna ach ní raibh dé ná deatach ar na brocairí ach go
éá corr thafann agus ní mba túisce anseo ná ansiúd iad, ach iad ag
acht as chuile thaobh ar an mbroc gan é fáil aon suimreas in aon áit.
“Th'réis chomh fada agus a bhí an lá bhí sé beagnach ina thráthnóna
uiia thosaigh tafann na mbrocairí ag teacht aníos ní ba gaire dhúinn.
i siad féin agus an broc an uair sin ar an urlár thíos fúinn.
i) lháigheadh muid corr amharc scaití orthub agus iad ag athrú anonn
hanáil, Bhí scian boy scout ag Josie Pheadair a Ghabha a leithéid go
i . ihéad ligfeadh sí an chuisle, Chuaigh sé féin chomh fada thalamh agus
fhéad sé agus an ráipéad ina láimh aige ag goil dhá chur go luiseag
imbroc ach ní bhfuair sé an seans sin air. Ba ghearr go raibh an broc
Da gaire dhúinn, na brocairí ar chaon taobh dhó agus dath dearg
lliub le fuil, Ní raibh aon mhaith ann nó go dtabharfaí an broc amach
"ah réiteach go bhfeicfí é féin agus gach a raibh go mhádraí ann i
ó dan a chéile. Ní raibh aon gheaf ann le cur ins an mbroc ach bhí
hide Riinseoige ag fear éicint agus cuireadh cúpla scoilt i mbarr an
ihaide le scian, sáthadh isteach an maide nó gur bhuail sé craiceann an
bhioic, An uair sin tosaíodh ag casadh an mhaide i bhfiannach an
hroie, Rinne a chuid fiannaigh dualta isteach sna scoilteachaí a bhí i
bur an mhaide agus ba ghearr go raibh sé amuigh crochta ar dhroim
je ó dhiabhail ná maraítear go deo é' a dúirt Cóil Pheaidí. “Coinní

311
uaidh na gadhair, tabharfaidh mé abhaile beo é, “cén ghraith
atiidiabl.
atá abhaile beo agat dhó' a dúirt Jeaic Seoighe, “crossáilfidh hé],
caorach é' a dúirt Cóil 'cheapfainn go dtiocfadh an t-an- bh. Bail, L
'diabha!l lá riamh a dúirt Jeaic “nach mbítheá ag déana rudai) 4
ach ní fhaca mé teáirim an lae inniu ariamh ort' Ní raibh níos más,
—-
ann, bhí a bheilt tarraingí as a threabhsar ag Cóil agus í castáil
muiníl an bhroic aige, an bheilt amuigh ins an mbúcla ahusí
fáisceadh go crua géar ar a mhuineál mar a bheadh súil reatha
i
Scaoileadh an maide as fiannach an bhroic agus fágadh ar lámha ao
Pheaidí é. Seo siar treasna an Chlochair Daraí é agusan brocar
ádhas
aige. Chuile dhuine ag ceapadh gut gearr go mbeadh an cheathrú ao
cholpa ite go Chóil aige ach m'anam nár thug Cóil an seans aj;
Choinnigh sé i gcónaí crochta uaidh amach lena leathláimh &, Mi
fhéidir aon fhoighid a chur ins na coin ná sna brocairí ná iad a mh;
ná chúlú. Lean siad go Chóil agus gon bhroc. D'éirigh na coin mhára
hard san aer agus thug siad an broc go talamh, ach idir iad féin agruis,
brocairí ní bhfuair an broc mórán saoil. Níor tháinig na Wa(shes am;
ag fiach ariamh th'éis an lae sin, bhí caillteamas mór orthub th'ré
bhroic. Bhí drochbhail ar na brocairí agus ar cheann go na coin..[
siad stiallta stróicí, chomh fad agus a chuimrím, cailleadh cheithreaí
go na brocairí agus ceann go na coin, Ní mar sin a bheadh an sc
mba fiach sionnaigh a bheadh ann. Tá suim caillte ag na daoine ins
gcineál sin fiach le fada an lá anois.

Fiach an tSionnaigh ar an gCnoc

Chloisinn mo sheanathair ag cur síos ar dhream éicint a bhí ag [lach
tsionnaigh ar an gCnoc ó dheas go bhóthar in aice na farraige, Thosa
an fiach thíos i n-aice an chladaigh agus chuir na gadhair suas romJ
é treasna an bhóthair. Choinnigh air suas díreach agus an fiach
dhiaidh. Chuaigh sé treasna na sráide tigh Sheáinín Thomáis Slí
Bhreathnaigh agus bhí scata cearc timpeall an chárnáin aoiligh, Chu
sé thríd an scata cearc agus thug sé ceann acub ina bhéal leis-á
d'imigh sé uaidh na gadhair,

312
 Le mo linnse agus mé ag éirí suas, ba cuid mhór gon áirneán é
han tsionnaigh agus an ghiorria, an seandream ag cur síos ar a
héidseo agus a leithéid siúd go lá agus na heachtraí a tharla, na coin
is ná gadhair a b'fhearr agus cuid eile acub nárbh fhiú cac an diabhail
aBus chomh dona agus a chliseadh ar a leithéid siúd go shionnach
riorria, Diabhal suim ar bith a chuirtí ins an am sin a ghoil scór míle
haile ag iarraidh coileán a mbeadh mianach maith ann ach bhíodh
al eurtha air i bhfad roimhe sin. Ba mór i gceist acub a ghoil go
Uachtar Ard go dtagadh an-mhianach as idir coin agus mádraí
ithíoch.
Thosaigh an fiach ag goil chun dé timpealls leathchéad bliain ó
n Eo réir mar a bhí na seansealgairí ag cailleadh an lúid agus tá sé
ltaí leis ar fad anois. Chomh maith leis an bhfiach agus an tseilg, bhí
lé ribe dhá chur ar na giorraíochaí. Bhíodh an tsúil ribe déanta as
uir chaol láidir. Bhíodh mar bheadh mogall ar chloigeann amháin gon
agus an chuid eile gon wíre tarraingí thríd an mogal, é cúngaí
sleich díreach, chomh mór agus go gcuirfeadh an giorria a chloigeann
liú an tsúil reatha agus ag fáisceadh air a bheadh sí nó go dtachtaí é,
háit a gcuirtí an tsúil ribe ins an áit a mbíodh cosán buailte ag an
iuiúrria, go hiondúil i scailp nó i bpoll an chlaí mar tagann sé ón sliabh
h sna garrantaí ag ithe féar glas. Scaití eile tagann sé isteach ar
Jlúir an mhóta agus cuirtí an tsúil ribe ansin freisin, Bhíodh an tsúil
é peantáilte, ceangailte go maith le stumpa beag go mhaide a bheadh
i áilé ins an talamh. Bhíodh an tsúil aoirde an ghiorria ón talamh. Ní
- híodh meas ar bith ag na sealgairí ar an dream a bhíodh ag cur súlta
be ná ag cur trapannaí, Bhítí ag cur súlta ribe ar an sionnach freisin
air a thabharaí a chosán nó a chuid lorgaí faoi deara ins an bpuiteach.
ithfeadh an tsúil ribe sin a bheith ní ba láidre agus ní b'aoirde ón
lamh,
Scéalta Gearra
 An Dreoilín agus an Mála Grán
dreoilín ann tráth gon tsao] agus bhí lán 8 tí go mhuirín ait, scata
UI dreoilíní óga agus iad ar fad ar aon aois agus ar aon chiall, Tháinig
imsir go dona agus ní raibh péist ná beatha le fáil in aon áit. Tús na
a Sa bhí ann, san earrach agus bhí an talamh ar fad clúdaí le sioc
ale sneachta. D'imigh leis agus chuaigh sé go dtí feiliméar a raibh
stór maith d'arbhar
ihne aige air. Bhí fhios aige gur cheart go mbeadh
a bliana roimhe sin fanaí fós aige. Chaith sé é féin ar a dhá ghlúin ag
n bhfeiliméara agus scéal bocht truamhéalach aige dhó, go raibh a
huirín ag fáil bháis leis an ocras air agus a bhféadfadh sé iasacht mála
an feiliméar
rán a thabhairt dhó. “Tabharfaidh mise sin dhuit' a dúirt
ch cén uair a íocfás tú ar ais liom é. “Nuair a bhéas mo chlann i ndon
a phoil ag saothrú, íocfaidh mé leat é' a dúirt an dreoilín, “Tá go maith”
dúirtan feilméar agus líon sé a sheaineire go mhála grán dhó. D'fháisc
an dreoilín isteach faoin mála agus bhailigh leis agus é ar a dhroim aige
agus diabhal scíth a lig sé go ndeachaigh sé chomh fada leis an gcrann
Giileann an áit a raibh an nead. An dá luath agus a bhain sé an ruóg
ón mhála bhí an brúiscín amuigh agus thosaigh siad ag ithe agus ag
capgailt. Ní raibh ocras ná fuacht uaidh sin amach orthub ach bhí
bórradh fáis fúthub. Bhíodh an féeiliméar ag tabhairt cuairt síos go dtí an
nead go bhfeicfeadh sé cáide go mbeadh na dreoilíní óga i ndon a ghoil
ig saothrú agus go bhfaigheadh sé luach a mhála grán. Bhíodh sé ag
éáint le máthair na ndreoilíní agus sé'n port a bhíodh aice dhó “is gearr
inois le cúnamh Dé go mbeidh siad chomh mór liom féin agus iad i
ndon a ghoil ag saothrú agus íocfaidh muid an mála grán an uair sin
leat: Thugadh sin an-mhisneach gon fheiliméara nuair a chloisfeadh sé
eaintar luach an ghrán agus bhí bród an domhain aige féin freisin astub.
B'é an port céanna a bhíodh roimhe chuile lá, “is gearr anois go mbeidh
siad chomh mór liom féin agus beidh siad i ndon a ghoil ag saothrú.
D'éalaigh na laethantaí leob agus ba gearr nach n-aithneá an mháthair
há an chlann óg thar a chéile, Bhí siad ar fad amuigh as an nead an lá
seo ag eiteal thart ar ghéagáin an chrainn agus cé d'fheicfidís ag teacht
dnuas an garraí ach an feiliméar. “Ó dhiabhail a Mhama a deir an chlann
Óg tá an feilméar ag teacht anuas arís agus tá muid ar fad feicthí aige ag
éiteal agus beidh sé ag rá inniu leat go bhfuil muid sách mór le ghoil ag
Saothrú, ní bheidh tada le cur ar do shon féin agat: “Ná bíodh imrí ar

317
bith oraibh' a dúirt sise. Chuaigh sí g'áon léim amháin iste ach: Iheasc
a clainne féin agus thosaigh siad a canadh. Nuair a tháinig
an feilimear
chomh fada leob ní raibh freagra ar bith le fáil aige ach i; ad ar fid,
imeacht ó chraobh go craobh ag caismirt eatarthub féin, iag abha.
aon toirt agus ar aon dath, Ní raibh luach an ghrán le fáil a al
bhfeilméar, chrom sé síos agus thug sé leis abhaile an mála fala: -
Éinín cleasach é an dreoilín, sé rí na n-éan é, d'imir séar
éanlaií,,
na cruinne, Tá fhios agaibh féin an scéal sin.
'Tá sé teann dána freisin, bhíodh an scéilín seo fadó acub fin,
“Pháinig an dreoilín ag doras theach an táilliúra, bhuail sé cic aí ai
agu
bhain sé clár as, a tháilliúir mara ndéanfaidh tú mo sheacéad dho.
mapu;
velvet lena chába, beidh mé ag góilt go shlis ort nó go liúnfaidh
méidó
chnámha:

An Dílleachta
Bhíodh seanfhocal ann “is iomú sin leana maith a baineadh as-á
chleachtadh! Bhí an gasúr seo ann agus múirnéis an tsaoil ag a athair
agus ag a mháthair as ach ar ndóigh tá an bás siúlach. Bhásaigh un
mháthair agus fágadh an gasúr ina dhílleachta. Phós an t-athair arís agu;
bhí muirín air leis an dara bean, mac a bhí ann agus air sin a bhí aird ag
domhain mhóir ag an leasmháthair agus í ag caith drochcheann leis an
dílleachta. Le mar a thosaigh sé ag neartú ba ghearr gur thosaigh séa
cur an dílleachta a leasdreáthair faoi chois. Bé an suipéar a thugadh an
leasmháthair gon dílleachta chuile oíche sul má théadh sé a chodladh
plabar beag starababht a chaith ar leaicín aige a bhí ar an urlár
Chaithfeadh sé cromadh síos agus é ithe gon leaicín agus ansin an
leaicín a líochán lena theanga. Bhíodh a chroí briste i rith an lae agusé
oíche go maidin. Nuair a thagadh deireanas an tráthnóna d'imíodh leis
amach ar cuairt i dteach na comharsan, Nuair a bhíodh a chuairt déanta
aige agus é poil a filleadh abhaile séard d'abraíodh sé 'faraor ghéar anois
gan mé sa mbaile, mo chosa nite agus mo leaicín lite agus mé in nú
chodladh! Bhíodh géabha freisin acub agus nuair a bhíodh sé le contrátli
na hoíche agus é in am doras an phúirín a dhúnadh deamhan blas
dhéanadh an leasdreáthair óg ach a mhéir a shíneadh ag an dílleachta

318
 eabhrú dhó a ghoil amach agus na géabha a chur isteach agus
únadh orthub faoi chomhair na hoíche. Bhí an dílleachta bocht ag fáil
chiapadh, a chrá agus a chárdáil idir an leasmháthair agus an
asdreáthair, ach arís tá an bás siúlach. Bhásaigh an leasmháthair agus
h(beirt dílleachtaí ar lámha an athar an uair sin, ach mánam go dtáinig
isúéach gon dílleachta ba shine an uair sin agus séard déarfadh sé
uile thráthnóna nuair a bhíodh an oíche ag titim “nach gearr ó inné
o diíinniu agus nach gearr a bhíonn an t-éag ag teacht, a ghiolla údan
bhíodh ag síneadh do mhéir gabh amach agus cuir na géabha isteach'
Ní mór cuimriú ar an seanfhocal seo freisin “is mairg a bhíonn gan
och, is mairg a bhíonn gan bias, is mairg a bhíonn go holc agus go
ocht ina dhiaidh:
'Cé ndeachaigh an sneachta mór agus an teaspach mór a bhí
núraidh ann. Cé mbeidh sé an bhliain seo chugainn, is iomaí lá i
“bliain agus fiche:
Js luaineach ar eochrachaí tí móir:

Buachaill Bó Shliabh Luachra

Bhí buachaill bó ann uair amháin a dtugaidís Buachaill Bó Shliabh
[Aiachra air, Bhíodh sé an-chineálta leis na beithígh agus ainm ar chuile
cheann acub aige idir maoilóigín, an gliobóigín, an céileoig agus go leor
úile, Thugadh sé an-aire dhóibh agus bhí a chroí agus a anam iontub.
Fhugadh sé earasbarr aire ins an ngeimhreadh dhóibh agus iad ar fad
itigh faoi dhíon aige i rith na hoíche, leaba dheas ghlan chompóirteach
le teolaí faoi chaon cheann acub agus a gcuid braighdeáin ceangailte
Fon bhalla, A tubán agus a góil féin faoi cheann gach bó acub, iad i ndon
. ábheith ag ithe agus ag cangailt a gcíor arís go maidin, Bhí an saol ag
imeacht mar sin ar feadh i bhfad nó go dtáinig an mí-ádh agus gur
bhásaigh an buachaill bó.
Tháinig fear eile in áit ansin ach m'ánam nach raibh an buachaill
bú seo chomh cineálta leis na beithígh. Ní bhíodh sé ag cartadh an chró
fiéag cur aon leaba ghlan fúthub ná ní bhíodh na braighdeáin chomh
cómpóirteach ceangailte gon bhalla agus ba mhinic a gcuid tubáin fuar
flag, Baineadh as a gcleachtadh dáiríre iad in achar gearr agus d'airigh

319
siad uathub go mór Buachaill Bó Shliabh Luachra, Chuil, le oich
a luídís síos ar a leaba chodlata ligidís osna throm bhrónach, Eo a.
du
g fhaiseani gcónaí ag beithígh nuair a Juíonn siad siar faoi chomh
hoíche osna a ligean. Deireadh an seandream gurb é an fáth sh aile,
an bhó an osna le caithi ndiaidh Bhuachaill Bó Shliabh Luach,
bhfuil an osna sin ann riamh ó shin, Bi

An Chruachín Eorna
Bhí lánúin ann uair amháin agus bhí góltas talúna acub, Bhí siad a
baint agus ag sábháilt an fhómhair. Bhí cuid dhó bainte agus ar s
agus cuid eile sábháilte. Tháinig an lá seo go breá agus chuir siad dh
eorna i dtoll a chéile agus rinne siad cruach de. Dheamhan blas: ach gó
raibh an chruach déanta nuair a d'oscail an spéir agus thosaigh sé ag
gleáradh báistí. Bhreathnaigh an saol, an bháisteach agus duifean ná
spéire go dona gon bhean. 'Ó Muise céard a dhéanfas mé chor ar bit w
a dúirt sí 'chuile shórt faoi ghrásta Dé anois' a dúirt sí “ach an chruachíú
eorna: Choinnigh air ag báisteach ar feadh cúpla lá. Chuaigh sé só
talamh thríd an gcruachín eorna, ach th'réis cúpla lá chroch an aimsir
suas agus sábháileadh chuile shórt dhá raibh ar sraith agus ar lár agu
ní raibh tada lofa ach an chruachín eorna.

Gandal a” Bháis
Bhí lánúin ann uair amháin agus bhí siad amach ins na blianta agus ní
raibh aon mhuirín orthub. Bhíodh muintir an fhir agus muintir na mná
ag tarraingt ann seasta, chaon dream a faire go dtitfeadh an teach agus
an talamh orthub féin. Leis an aois buaileadh an seanfhear síos tinn,
tinneas an bháis a bhí ann. Bé an port a bhíodh ag an tseanbhean le
chuile dhuine dhá dtagadh isteach ag breathnú ar an seanfhear 'muist
faraor ghéar dheacrach nach mé féin atá ag imeacht in áit agus nach
mé a bheadh sásta, nó cén chaoi a mairfidh mé ina dhiaidh chor ar bith:
Bhí fhios ag muintir an fhir go maith gur ag ligean uirthi féin a bhí sí

320
 us B0 mba fhada léi go mbeadh péine air agus é curtha faoin bhfód.
Siodh tuiscint áithrid éicint ag cuid go na seandaoine aran mbás, go
ba cineál neach ann féin é a thiocfadh faoi choinne duine le é
pchadh amach as an saol seo agus go mba shin é a dheireadh.
. Deamhan blas faoin domhan a rinne cúpla duine go mhuintir an
eanfhir an tráthnóna seo, tráthnóna gearr geimhridh ach fuair siad
andal agus phioc siad beo beathach é. Níor fhág siad clúmhach ná
uiteair ach é ina chraiceann geal agus bé an rud a báistí faoin domhan
nuáir a bhí sé lomta amach ón ngrinneall. Nuair a bhí an oíche ar
éib a bheith tití, d'éalaigh siad leob go dtí an teach, go dtí giall an
uiais, iad ag caith corr shúil isteach i ngan fhios le mar d'airídís
ataimáil na mná ag imeacht ar fud an tí istigh. Ní raibh ann ach solas
a tine agus an tsliseoig ghiúsaí agus an seanfhear sínte ar leaba sa
iilúid. Nuair a fuair an dream taobh amuigh an seans ceart scaoil siad
an bandal isteach thar an doras beag. Nuair a chonaic sí féin an gandal
scaliraigh sí, shíl sí siúráilte gurb é an bás a bhí ann. Héibrí cén sórt
tóireacht a bhí ar an ngandal deamhan áit dhá ngódh sise nach
leinfadh sé í agus gan é a feiceál dé ná deatach ar an bhfear a bhí sínte
Siún leaba. Bhuail creathadh agus bualadh fiacla í gurbh í féin a bheadh
Iithaí leis aige. Ba ghearr gur airigh an dream taobh amuigh í “féach é,
h é' agus í a síneadh a méir i dtreo na leapan san áit a raibh an
seánfhear ag tabhairt na gcorr. Ní raibh an gandal ag tabhairt blas aird
ia glór ach a coinneál ina diaidh i gcónaí dhá sáinniú in chuile
ihoirnéal agus an port céanna arís agus arís eile aice 'féach é, féach é
dgus a méir sínte uatha amach aice, ach faoi dheireadh thug sí an
óomra siar uirthi féin agus dhúin sí aniar an doras, Th'réis tamaill
lláinig sí aniar go bhfeicfeadh sí a raibh an seanfhear séalaí agus an bás
ihfach m'anam nach raibh. Bhí clochar an bháis ins an seanfhear agus
iú gandal fós ag imeacht thart ach leis an drochsholas ní fhaca sise dé
Ait nó gur sheas sí air agus gur chuir an gandal scread as agus lig sí féin
ion, Cuireadh i ndiaidh a mullaigh í, rinne sí seacht mullach cinn agus
seacht bpoillín in airde nó gur bhain sí an doras amach agus bhailigh léi
jus rinne sí ar an teach ba gaire dí agus scéal chailleach an uafáis aice
. Bóiribh án bás' thuas ag an teach agus hobair gurb í féin a bheadh
. hithaí leis aige in áit an té a bhí ag séalú. Níor thaobhaigh sí an teach
Itiamh ina dhiaidh sin, bhí a dóthain faighte aice dhó, fuair sí chomh
luitseach dhó agus a fuair an bacach g'Inis Ní nuair a cuireadh splainc

321
 ina mhála. Bhásaigh an seanfhear agus is ag a mhuintir féin a dfh
teach agus an talamh. Nuair a phioc siad an gandal beo ní ail an
tuairim acub gurb shin é an deireadh a bheadh ag an scéal, TaDh aon

Cosáin agus Aicearraí

Ba iomú sin cosán fada agus gearr agus aicearraí a bhí in chuile áitar Bid
na hÉireann tráth gon tsaol trí choillte, cnoic agus sléibhte, le
cladach,
trí thaltaí míne agus trí strapaí arda agus ní hé chuile cheann acub a bhí
díreach. Bhí riar mór acub cam casta ag iarraidh a bheith ag Coinneá[ar
an gcruas agus ar an triomach. Chomh maith leis sin chuir i
haibhneachaí tuilleadh treampán agus timpeall orthub. Níorbh chuile
abhainn a raibh droichead uirthi nó má bhí ní raibh séi gcónaí ar
bhealach na haicearra. Sna háiteachaí nach mbíodh na droichid bhíodl;
cara déanta treasna na habhann ó bhruach go bruach aran tanaíochan
san áit nach mbíodh aon doimhin mór uisce a bhíodh an chara déanta:
Bhíodh an chara déanta as clocha móra troma mar a bheadh cosán ann
agus cead ag an uisce ritheacht eatarthub agus éirí go hard os a gcionn
le linn tuilltí agus fuarlaí troma nuair a sceitheadh an abhainn amach aí
chaon taobh.
Ar bhruachannaí na habhann i gceantrachaí sléibhe is maith an
cothú agus geiníoltra fáis atá ann ó luath go maith san earrach má
bhíonn an nádúr san aimsir. Tá an seamaide óg glas fíormhilis, ní
bhíonn sé ann i ngan fhios gon ghiorria, bíonn sé mar a bheadh
geamhar óg ann. Tugann sé earasbarr bainne gon ghiorria agus é ag
tógáil an áil óig,
Ba iad na cosáin agus na haicearraí seo a leantaí le chuile ócáid le
só agus anshó, aontaí agus margaí agus chuile éirí amach eile dá mbíodh
ann. Ní raibh cuid go na bealaí uaigneacha seo an-sábháilte ag duine
aonraic le bheith go minic dhá gceaptaí go raíbh aon airgead ná sparán
ar iompar aige.
Bhíodh mo sheanathair ag cur síos ar scéal ins an am a raibh mist
in mo ghasúr. Fear a bhí ann agus é a' goil ar an aonach oíche bhré;
ghealaí le cúpla beithíoch. Nuair a bhí píosa gon bhealach déanta aig
céard a chasaí leis ach bróig bhreá nach raibh mórán caith faighte aic

322

FEIN
 rheastaigh bróga go géar ón bhfear céanna ach ní raibh a luach aige,
úirigh a chroí nuair a chonaic sé an bhróig, diabhal blas ariamh a rinne
é ach breith uirthi agus í gheafáil go dtéadh sé ag tóraíocht a leath
heann eile ach cén deamhan ná an diabhal a bheadh thíos inti ach í
in le cac. Mar sin féin chuaigh sé a Jorg an chinn eile, nach nglanfadh
aait uisce an ceann a bhí bréan. Chuartaigh sé chuile áit go híseal agus
hard ach ní raibh an dara ceann le fáil bruite ná fuar in aon áit. Ní
raibh bróig amháin a' goil a: déana mórán maitheasa dhó agus
lhág sé sa diabhal ansin í agus thiomáil sé roimhe na beithígh ag déana
La aonach agus cén diabhal a chasfaí leis ar an gcosán ach an bhróig
ile, Ní dhearna sé tada ach cromadh agus í thógáil ina láimh agus b'í
athcheann na bróige eile í, Chroch sé leis ina láimh í go bhfaigheadh
tan chéad cheann a casadh leis agus d'fhág sé na beithígh ag stracadh
leob ar cholbha an chosáin, Fuair sé an bhróig agus bhí péire bróga an
uair sin aige ach bhí an ceann a fuair sé ar dtús le sciúradh. Chas sé ar
dsan cosán céanna arís go dtéadh sé ar an aonach ach nuair a shroich
én áit ar fhág sé na beithígh ní raibh dé na deatach le fáiLorthub, Dhá
mbeadh sé dhá gcuartú go brách ní raibh siad Je fáil agus ní bhfuair. Ní
túibh aige ach casadh abhaile. Sin é an chaoi ar imir an rógaire nó na
iógairí ar an bhfear a bhí ag goil ar an aonach.

Lá Deidilín Dí Dó
. Bhi lear ann uair amháin agus tháinig sé ag an teach maidin th'réis a
bheith as baile, Cén diabhal a bheadh istigh roimhe ach fear eile in
(neacht lena bhean. Ní dhearna sé tada ach casadh ar a sháil agus an
Báid amach a thabhairt air féin go bhfaigheadh sé arm éicint a
mharódh an cúpla agus nach mbeadh an dara huaistéar orthub. Fuair
séan tua a bhí amuigh sa gcró agus tháinig sé ar ais faoi ghearradh siúil
Mús casadh an bhean leis amuigh ar an tsráid agus í go gealgháireach,
1 meangaireacht gáire agus an corr gearr tugthaí ag an bhfear eile air
. [éin Dia dhaoibh a dúirt sí, 'cén sórt Dia dhaoibh atá tú a rá' a dúirt an
-. léirléi. Dia dhaoibh a dúirt sí aríst nach bhfuil beirt agaibh ann, cé hé
ill eile in éineacht leat: “Níl duine ar bith a dhiabhail a dúirt sé 'ann ach
lé féin: “M'anam gur dóigh nach bhfuil' a dúirt sí 'níor chuimre mé

323
ariamh air go dtí anois, sé inniu Lá Deidilín Dí Dó, an lá a mbíonn beirt
le feiceál in áit a duine: “Más mar sin é'a dúirt seisean “in é a chuir án:
dul amú agus an mearbhall orm ar baillín beag; D'fhan an mheitg
arán
tua, níor tharraing sí aon fhuil.

Is Deacair do Namhaid a Theusr

IS cuma cén áit a bhfuil ó] ná stillhouse, braith ná triosc ní bheidh seí
bhfad i ngan fhios go na francaigh ná go na luchain. Héibrí sa diabhal
cén chaoi a bhfaigheann siad a bhaladh. D'imeoidís as an Bcruach
arbhair agus as an bpoll fataí ag súdaireacht óil. Rinne siad go minic 6,
Níor mhinic sfi/fiouse, braith ná triosc in aice an tí, bhí an áit futhub
féin ansin acub as bealach na gcait ach níor shábháil sin uilig iad, bhí an
trap agus an leac agus an nimh ag fanacht leob ann. Tugann siad cineál
cúl gon áit nach bhfaigheann siad cead leanú ná síolrú, Ní bhíonn siad
i ngan fhios gon seabhac ach an oiread ann, tagann sé anuas ina sciotán
gan aireachtáil agus crochann sé Jeis ina chrúcaí iad.
Ach bhí an cat seo ann agus bhí sé leathfhiáin, ní raibh sé ag
taobhachtáil teach ná baile ach casadh ag an sri/Jfowse é ar thóir na
bhfrancaigh. Héibrí cén mf-ádh an diabhail a bhí air agus é ag siúl ar
bharr an bhairille a raibh taoscán leanna ann, Ná a raibh ann mara thit
sé síos ins an mbairille agus ní raibh sé i ndon a theacht aníos, ní raibh
aige ach a' snámh thart timpeall le taobhannaí an bhairille. D'airigh sé
an luch seo ag siúl timpeall taobh amuigh ach ní raibh sé i ndon corraí
ná ghoil chomh fada léi. Chuimre sé ar phleain. 'Ó do chara agus do
choimicre a luchín' a deir sé 'sábháil ón mbás mé, tá mé go mo
bháthadh, níl mé í ndon a theacht aníos as an mbairille: “Níl baol orm'
a dúirt an luchín “mar is mór go mo dhream féin a mharaigh tusa i rith
na mblianta: “Tá caith ina dhiaidh anois agam a dúirt an cat “ch má
thugann tú slán as seo anois mé ní mharóidh mé luch ná francach go
brách arís: Bhí truaighe ag an luch dhó agus thóig sí a fhocal. “Cén chaoi
a sábháilfidh mé thú' a dúirt an luch “nó cén chaoi a dtabharfaidh mé
aníos as an mbairille thú! “Níl aon bhlas faoin domhan le déana agat
dúirt an cat “ach cuír poll ar thaobh an bhairille, díreach os cionn an
fheire agus ligfidh sin amach an leann, beidh an cruas faoi mo chosa an

324
 it sin agus beidh mé i ndon éirí go léim agus a ghoil ar bharr an
bhairille: Cén chaoi a gcuirfidh mé poll air” a dúirt an luch. “Tosaigh ag
ciúcáil le do chuid ingne tosaigh a dúirt an cat “águs cuirfidh tú poll i
clár an bhairille. Sin a raibh ann, chuaigh sí ag crúcáil agus ag cartadh
agus tholl sí tríd an gclár. D'imigh an leann le fána agus thriomaigh túin
an bhairille agus seo aníos an cat go léim. Bhí an luch taobh amuigh
agus í go gealgháireach ag fanacht leis an gcat, ach an chéad amharc a
huair an cat uirthi dheamhan blas a rinne sé ach éirí go léim agus í
heafáil “tá tú i ngreim anois' a dúirt sé, “Nár gheall tú ar ball dhom' a
dúirt an luch “nach maródh tú aon luch ná francach go brách arís: 'Ó
cúrsaí óil a bhí ann' a dúirt an cat, Is deacair fíornamhaid ná spíodóir a
jhrust, Tá siad ar nós mada a mharós caoire aon uair amháin, déanfaidh
siad arís é, tá sé iontub istigh i gcónaí. Mar a deir an seanfhocal 'an rud
i alá sa bhfuil is deacair é a bhaint as an gcnáimh: Deiridís freisin “is
deacair a chnáimh a thrusf'. “Ná déan síochán Je gadaí go brách' a dúirt
Brian lena mhac. Brian Ború a bhí i gceist.

Aonach an Tuile Bháite

Bé Noah agus criú na háirce a d'inis an scéal seo faoin lá ar báthadh an
domhan. Nuair a thosaigh an t-uisce ag ardú, duine ar bith a raibh a
choisíocht agus a lúd aige thug siad a n-aghaidh ar na taltaí arda ag rith
lena n-anam. Chroch siad leob daoine laga tinne, an dream nach raibh
indon siú] ná rith iad féin, ach ba ghearr gurbh éigean dhóibh iad a
fhágáil ina ndiaidh nuair a bhí an tuile bháite ag teacht lena sála acub.
Cuid eile acub a raibh maoin shaolta acub, thug siad a seaineire leob ag
iarraidh é shábháilt. Ní raibh siad ag iarraidh scaradh leis ná é fhágáil
ina ndiaidh ag súil i gcónaí go scairtfeadh an ghrian agus go dtosódh an
tuisce ag ísliú ach níor scairt an ghrian ach choinnigh ar an uisce ag
ardú, Le mar a bhí an t-uisce ag ardú bhí siad seo a raibh an t-ualach
orthub ag fáil tuirseach agus thosaigh siad ag díol faoi bhealach le lucht
an airgid agus dhá dhíol ar bheagán go ghrá na haobha a thabhairt leob,
Duine ar bith a dhíol agus a scar leis an ualach bhí léas beag eile faighte
atan saol aige, Le mar a bhí lucht an airgid ag ceannacht bhí an t-ualach
ag baint an tsiúil dhóibh agus ba gearr go raibh siad féin ag dío] agus dhá
dhíol go saor agus na tuiltí arda dhá dtreascairt, Sin é an chao
Eairaibl,
sé ag díol agus ag ceannacht ar fad an bhealaigh, an cine dao
tnaidh;.
mbáthadh go réir mar bhuail an laigeacht iad, agus iad ag tití
m faoina.
fuarlaí. Mar sin féin th'réis an méid sin níor chaill an chuid eile acub;
tsaint, Choinnigh siad orthub ag díol agus ag ceannacht, bhí siad S
titim agus dhá mbáthadh agus an slua i gcónaí ag laghdú agus fós. n
raibh deireadh leis an aonach, ní raibh ná go raibh an duine deireanach
báite. B'shín é deireadh an aonaigh, an t-aonach ba mó dhá raibh atán
domhan ariamh.

An Fear Bocht agus an Fear Saibhir

Bhíodh fear bocht ann uair amháin, ní raibh aon bhlas ó Dhia anuas aige
ach ag imeacht ó dhoras go doras ag iarraidh déirce, Bhí sé dhá choinneal
féin beo ar éigin. Chuaigh sé an lá seo isteach go dtí fear saibhir a bhfin;
an áit. Fear nach raibh aon bhoga shuim ann, fear nach dtabharfadh aon
bhlas ní b'fhearr ná uisce na n-uibheachaí uaidh, Bhí fhios ag an bhfear
bocht é sin go maith ach mar sin féin chuaigh sé go dtí é agus bhuail se
an doras. Tháinig an fear saibhir amach agus d'fhiafraigh sé céard a bhí
uaidh. “Níl tada uaim ná níl mé ag iarraidh tada ort ach a dtabharfaí
amharc amháin ar do chuid airgid dhom mar chuala mé go bhfuil túan
saibhir” a dúirt an fear bocht. “Tabharfaidh mise sin dhuit, amharc fháil
ar mo chuid airgid' a dúirt an fear saibhir agus ghlaoigh sé isteach I
seomra mór air, Bhí cómhra mór istigh sa seomra agus glas air. Bhain sé
an glas gon chómhra agus dúirt sé leis breathnú isteach ar an ór agus ar
an airgead. Bhreathnaigh an fear bocht isteach ar an maoin agus níor
fhan sé i bhfad ag breathnú air. “Tá mé ag imeacht anois' a dúirt sé 'agus
lá maith agat: “Ach anois' a dúirt an fear saibhir 'cén mhaith a rinne sé
dhuit amharc fháil ar an éadáil atá sa gcómhra: Sén freagra a thug an fear
bocht air 'an mhaith chéanna atá sé a dhéana dhuitse, deamhan blas
agatsa ach oiread liom ach a' breathnú air:

'Cruinnigh an saol agus imeoidh sé,

Caith an saol mar thiocfas sé
An té nach bhfuil bólacht ar chnoc aige tá sólás ar shop aige.

326
 'Tiomsacht an Ghráinne Arbhair
Bhí spailpín ann uair amháin agus chuaigh sé ag obair ag feilmméar mór
a raibh go leor talúna aige. Sé'n obair a bhí ar an mbeirt na chéad
lethantaí ag bualadh arbhair. Dhá bhualadh as an dornán a bhí siad
bhi scioból. Dúirt an feilméar leis an spailpín “má choinníonn tú do
bhéal oscailte an fhad agus atá muid ag obair is leat chuile ghráinne
dhá ngófaidh siar in do bhéal. Chomh maith leis sin tabharfaidh mé
an oiread ithreach dhuit san earrach seo chugainn agus go gcuirfidh
túido chuid gráinneachaí arbhair ann. Ansin bain agus sábháil sa
bhfómhar an toradh a bhéas air agus lean go do láimh ar an gcaoi sin,
ag cur agus ag baint arbhair ar mo chuid talúna: “Tá go maith' a dúirt
an spailpín agus rinne sé an rud a dúradh leis. Chuaigh sé amach ach
lhréis roinnt blianta bhí seilbh ar an bhfeilm ar fad ag an spailpín agus
an feilméar curtha as an mbealach. “Tiomsaíonn broibh beart agus
líontar sac le póiríní:

Chomh Ceart le Seán Ó Ceallaigh

Uair amháin bhí beirt básaí ar an mbaile céanna agus ní raibh na dá
theach i bhfad ó chéile. Bhí na dá thórramh agus na dá shochraid ann
inéineacht. Ar ghóltas chúng a rinne Seán Ó Ceallaigh a mhaireachtáil
gus a thóig sé a mhuiriín ach níorbh é sin gon fhear eile, bhí airgead
[irim sa gcómhra aige agus stoc dhá réir. Bhí sé fágtaí le n-uacht aige go
mbeadh ól ina farabachall ar a thórramh agus ar a shochraid agus ar
ndóigh bhí sin ann go réir mar a dúirt sé. Ní raibh aon ól ar thórramh
háar shochraid Sheáin Uí Cheallaigh mar ní raibh a luach ag a mhuintir.
Tá an t-ól agus an saibhreas i ndon mealladh a dhéana agus rinne sé ar
an ócáid seo freisin é, Ní raibh aon chruinneál mór daoine ar thórramh
há shochraid Sheáin Uí Cheallaigh ach amháin a mhuintir féin agus an
dteam nach mbíodh ag screadach ar son a mboilg.
Maidin lá na sochraide agus an bheirt le cur ach más le ceo nó le
stoirm é ná raibh ann mar ar cuireadh long isteach sa gcladach ar na
. tarraigreachaí gar go leor gon dá theach. D'fhág caiptín an bháid agus
Cuid go chriú an bháid agus shiúil siad suas faoin mbaile. Ní raibh

327
mórán achair siúilte acub nó gur casadh fear leob, Chuir an caí
Dí cain,
air agus bhí siad in amharc na dá theach an uair sin, 'Céard
atá suas |,
na dá theach sin a fheicim uaim a dúirt an caiptín “tá slua mór daoin,
taobh amuigh go theach acub agus níl mórán corr ar bith taobh aihiidh,
gon teach eile: Inseoidh mise sin dhuit' a.dúirt mo dhuine tá fe
ar báiaSí
in chaon teach acub agus sé inniu lá na sochraide, tá an
bheirt leicur
inniu! Agus dúirt an caiptín “cén fáth go bhfuil lán na sráide ar shochraid
fear acub agus gan mórán chor ar bith ar shochraid an fhir eile Aí,
ndóigh tá' a deir seisean 'an áit a bhfeiceann tú an slua mór
tá muiníií:
an tí sin saibhir agus tá neart óil ann agus chruinnigh siad uilíg ar anáil
a raibh fairsinge óil, fear bocht atá básaí san teach eile' a deir sé, 'Seán
Ó Ceallaigh a thugtaí air agus ní raibh aon airgead óil aga mhuintir; sí
é an fáth nach bhfuil mórán daoine ann' “Más mar sin é anois muis";
dúirt an caiptín 'Seán O Ceallaigh atá ormsa freisin agus ní chuirfeá,
Seán Ó Ceallaigh gan ól a bheith ar a shochraid, faigh cúpla duine in
éineacht leat agus téigí síos go dtí an bád in éineacht liomsa agus
tabharfaidh mise neart óil le haghaidh na sochraide dhaoibh Sin a raibh,
ann. Frítheadh cúpla duine agus ba ghearr go raibh chuile chineal óilar
shochraid Sheáin Uí Cheallaigh. Ba gearr go raibh an scéal ar Rud an
bhaile. Tréigeadh an fear saibhir agus chuaigh siad ar thóir [íon
Spáinneach. Thosaigh an taoscadh, an líonadh agus an t-ól, Bhí an
oiread óil ann agus nach raibh aon cháll é spáráilt. Níor cuireadh Ban ól
é, ach ní mba léar go chuid acub faoi dheireadh cat thar chóiste,
Is minic ariamh ó shin dhá mbeifí ag caint agus go réir mar
thiocfadh sé amach sa seanchas ag cur síos ar dhuine éicint 'ó, tá sé
chomh ceart le Seán Ó Ceallaigh:

328
 Chomh Gar agus a
Chuaigh an Ceol go g'Anraí
ph cáil ar Anraí i bhfad agus i ngearr lena chuid ceoil, amhráin agus
poirt chomh maith le chéile. Ní mba taobh le Anraí a bhí an saol, bhí
ó leor dhá shórt ann a raibh barúil mhór acub dhóibh féin agus
thagaidís ag tabhairt dúslán ach m'ánam nach raibh aon mhaith dhóibh
dh. Bhídís gach ré port agus gach ré amhrán ach ní raibh Anraí fala aon
uair, bhíodh siad ar fad rite amach astub agus gan tús ná deireadh ar
Anraí, Ach faoi dheireadh tháinig an fear seo go dtí é agus thosaigh siad
ata chéile tráthnóna lá samhraidh, gach le port agus gach re amhrán
abhis gan aon mhairg ar cheachtar acub. Choinnigh orthub ar an gcaoi
sin nó gur thosaigh sé ag déana lae agus bhí an ceann deireanach casta
ab Anraí an uair sin ach níor lig sé air féin é, “Caithfidh mé a ghoil amach
ár an tsráid go fóilleach beag” a dúirt sé, ach sé an ghraith a bhí amach
áige a féachaint agus ag súil le Dia go gcuimreodh sé ar cheann éicint
éile ach níor chuimre mar nach raibh a leithéide fanaí, Ach leis sin
déirigh an fhuiseoig mhór agus chuaigh sí go hard ins an spéir agus
thosaigh sí ar a port. Bhí an port piocthaí suas ar an toirt boise ag
hAnraí agus isteach leis agus chas sé 'port na fuiseoige' Ní raibh port ná
amhrán fanaí ag an bhfear eile ach oiread, Bhíodar cothrom marach an
Íhuiseoig. Tá sé fanaí sa gcaint ariamh ó shin chuaigh sé chomh gar
dhó agus a chuaigh an ceol go hAnraí:

Túraí [se agus [úraí Aise

Tá rí ar na báirne, báirneach mór míllteach ach ní éiríonn sé amach ach
uair chaon seachtú bliain, Codlaíonn sé seacht mbliana as éadan a chéile
ach ní ar an leaba chéanna a chodlaíonn sé i gcónaí. Muair a éiríonn sé
agus a dhóthain codlaí aige siúileann sé timpeall cósta na hÉireann nó
go gcaitheann sé tamall i gcuideachta a threibh féin na báirne agus nuair
abhíonn an chuairt sin tugthaí aige téann sé a chodladh arís dhó féini
scailp fhascúil éicint ar an uaigneas timpeall an chósta. Bhí uair amháin
ann le linn dhó a bheith ina chodladh go sámh ar a leaba tháinig lán
loinge go shladairí báirne isteach le tuinn ó na farraigí coimhthíocha

329
 agus thosaigh siad ag déana íospairt agus sladadh ar háirne ha.
hÉireann. Bhí cladaigh i bhfad i gcéin creachta acub sul má ti
gon tír seo. Bhí na báirne ar fad beagnach tóigthí agus ite ac háinig sad
ub agus: Ban
fágthaí ach na báirne beaga óga nach raibh mórán níos mó ná cráipe
bóna léine, .
Dhúisigh rí na mbáirne an mhaidin seo th'réis seacht mbí
iana
bheith codlaí aige. Shín sé agus shearr sé é féin agus déirigh séií
Ns mir
sheasa agus d'imigh leis siar le cladach agus a hata mór míllteach,
ha
sliogánach air a chuir Dia air ón nádúr. Shíl sé go mbeadh cuig dhá
sheanchairde le feiceál aige agus glúin óg eile ag éirí aníos agus's
. & H i aní bo
gcloisfeadh sé eachtraí na seacht mbliana a bhí caite agus go silfeadh';
shúil deoir i ndiaidh cuid acub a bhí imí le aois agus chuile chineal mi:
ádh agus tubaiste eile dár tharla i rith an achair, ach ní raibh báirneach
le feiceál aige in aon áit dhá ndeachaigh sé, Bhuail uaigneas é, ní raibh
ann ach é féin nó cé raibh an chuid eile. Choinnigh air ag siúl ach faoj
dheireadh chonaic sé scata gon chine daonna i bhfad uaidh, bolgadáin
bheaga agus canna agus miodach scine ag chaon cheann acub agus iad
ag bánú amach an chuid dheiridh go na báirne, Báirne bheaga óga nár
cheart bacadh leob nó go mbeadh a mbiseach tugthaí, b'fhada leis go
mbeadh sé chomh fada leob nó go dtarraingíodh sé fuil. B'é Iuraí Íse an
chéad cheann acub a dtáinig sé ina mhullach. Thug sé tuairt agus
faighdeán faoi, chuir sé i ndiaidh a mhullaigh é agus diabhal mórán nár
mharaigh sé é. Ba mheasa dhó an scanradh ná an buille a fuair sé mar
ní fhaca sé rí na mbáirneach cheana ariamh ná ní raibh fhios aige to
raibh a leithéidí ann. Shíl sé gurb é an bás a bhí ann. Nuair a d'éirigh sé
sé ina sheasa rith sé le n-anam ag inseacht dhá chairde go raibh an bás
ag teacht leis an tsáil acub, Seo anois scéin an bháis ins na sladairí,
Chuaigh Iúraí Íse síos ag an gcladach ag baint bháirne. Cé chasíáí
leis ach Iúraí Áise? 'Seo chugat an bás” a dúirt Iúraí Íse le Iúraí Áise, 'Cé
chuala ná cé chonaic é” a dúirt Iúraí Áise, 'Ó mé féin a chuala agus a
chonaic é' a dúirt Iúraí Áise 'í mbun mo ghiota a buaileadh mé, i mbun
mo rumpa a tharla sé agus dá mba cloch é bhí marbh: Seo ar siúl Iúraí
Íse agus Iuraí Áise 's chasfaí leob ach Iuraí Aiméis.
“Seo chugat an bás' a dúirt Iúraí Íse le Iúraí Aiméis, “Cé chuala ná
cé a chonaic é' a dúirt Iúraí Aiméis. “Ó mé féin a chuala agus a chonaic
é'a dúirt Iúraí Íse 'i mbun mo ghiota a buaileadh é, i mbun mo rumpa

330

m——-eevwawwuvwwewweawwwvwwvwwwwssm—
ó tharla sé agus dá mba cloch é bhí mé marbh: Seo ar siúl Iúraí Íse, Iúraí
se Agus Iúraí Aiméis 's cé chasfaí leob ach an Geaméad Méise,
iSeo chugat an bás” a dúirt Iúraí Íse leis an nGeaméad Méise, “Cé
chuala ná cé chonaic é”a dúirt an Geaméad Méise. 'O mé féin a chuala
agus a chonaic é' a dúirt Iúraí Íse, 3 mbun mo mo ghiota a buaileadh mé,
imbun mo rumpa a tharla sé 's dhá mba cloch é bhí marbh' Seo ar siúl
Iúraí Íse, Iúraí Áise, an Geaméad Méise 's cé chasfaí leob ach Reaball
Ranach. i
“Seo chugat an bás' a dúirt Iúraí Íse le Reaball Ranach. “Cé chuala
ná cé chonaic é' a dúirt Reaball Ranach. 'Ó mé féin a chuala agus a
chonaic é a dúirt Iúraí, i mbun mo ghiota a buaileadh mé, i mbun mo
rúimpa a tharla sé 's dhá mba cloch bhí mé marbh: Seo ar siúl Iúraí Íse,
lúraí Áise, Iúraí Aiméis, an Geaméad Méise, Reaball Ranach 's cé chasfaí
leob ach Giortia ar Tuinn.
“Seo chugat an bás' a dúirt Iúraí Íse le Giorria ar Tuinn. “Cé chuala
ná cé chonaic é” a dúirt Giorria ar Tuinn. “Ó mé féin a chuala agus a
chonaic é: a dúirt Iúraí Íse 'í mbun mo ghiota a buaileadh mé, i mbun
nio rumpa a tharla sé 's dhá mba cloch é bhí mé marbh' Seo ar siúl Iúraí
Íe, Iúraí Áise, Iúraí Aiméis, an Geaméad Méise, Reaball Ranach,
Giorria ar Tuinn 's cé chasfaí leob ach Breac ar Línn,
'Seo chugat an bás' a dúirt Iúraí Íse le Breac ar Línn. 'Cé chuala ná cé
chonaic é' a dúirt Breac ar Línn. 'Ó mé féin a chuala agus a chonaic é'a
dúirt lúraí Íse “i mbun mo ghiota a buaileadh é, i mbun mo rumpa a tharla
sé s dhá mba cloch é bhí mé marbh: Seo ar siúl Iúraí Íse, Iúraí Áise, Iúraí
Aiméis, an Geaméad Méise, Reaball Ranach, Giorria ar Tuinn, Breac ar
Linn 's chasfaí leob ach Scuaid ar Chnocán. “Seo chugat an bás” a dúirt
huraí Íse, “Cé chuala ná cé chonaic é a dúirt Scuaid ar Chnocán. 'Ó mé féin
a chuala agus a chonaic é' dúirt Iúraí Íse 'i mbun mo ghiota a buaileadh
é imbun mo rumpa a tharla sé 's dhá mba cloch é bhí mé marbh'
Seo ar siúl] Iúraí Íse, Iúraí Áise, Iúraí Aiméis, an Geaméad Méise,
Reaball Ranach, Giorria ar Tuinn, Breac ar Línn, Scuaid ar Chnocán 's
chasfaí leob ach an Bodhrán Buí. 'Seo chugat an bás' a dúirt luraí Íse, 'Ó
imé féin a chuala agus a chonaic é' a dúirt Iúraí Íse “i mbun mo ghiota a
buaileadh é, i mbun mo rumpa a tharla s dhá mba cloch é bhí mé marbh!
Seo ar siúl Iúraí Íse, Iúraí Áise, Iúraí Aiméis, an Geaméad Méise,
Reaball Ranach, Giorria ar Tuinn, Breac ar Línn, Scuaid ar Chnocán, an
Bodhrán Buí ” cé chasfaí leob ach an Sucán Raithní. “Seo chugat an bás'
a dúirt Iúraí Íse leis an Sucán Raithní. 'Cé chuala ná cé chonaic é
adúirl
an Sucán Raithní, 'C) mé féin a chuala agus a chonaic éa dúirti
útaí [s.,
“i mbun mo ghiota a buaileadh é, i mbun mo rumpa a tharla s éis dhá
mba cloch é bhí mé marbh:
Seo ar siúl Iúraí Íse, Iúraí Áise, Iúraí Aiméis, an Geaméad
Méis,
Reaball Ranach, Giorria ar Tuinn, Breac ar Línn, Scuaid ar Chno
Bodhrán Buí, an Sucán Raithní s cé chasfaí leob ach
cányán
Túin le 'Talámh
'Seo chugat an bás'a dúirt Iúraí Íse le Túinle Talamh, “Cé chuala ná iei
agus a chonaic
chonaic é' a dúirt Túin le Talamh 'Ó mé féin a chuala
i mbun mo ghiota a buaileadh é, i mbun mo rumpa a tharla sé x dhá
mba cloch é bhí mé marbh!
Seo ar siúl Iúraí Íse, Iúraí Áise, Iúraí Aiméis, an Geaméad Méise,
Reaball Ranach, Giorria ar Tuinn, Breac ar Línn, Scuaid arChnocán, dá
Bodhrán Buí, an Sucán Raithní, Túin le Talamh 's chasfaí leob ach dh
Gearrán Bán. 'Seo chugat an bás' a dúirt Iúraí Íse leis an nGearrán Bán.
'Cé chuala ná cé chonaic é a dúirt An Gearrán Bán, 'Ó mé féina chuala
agus a chonaic é' a dúirt Iúraí Íse, “i mbun mo ghiota a buaileadh e, I
mbun mo rumpa a tharla sé s dhá mba cloch é bhí mé marbh!
Seo ar siúl Iuraí Íse, Iúraí Áise, Iúraí Áise, Iúraí Aiméis, an
Geaméad Méise, Reaball Ranach, Giorria ar Tuinn, Breac ar Linn,
Scuaid ar Chnocán, an Bodhrán Buúí, an Sucán Raithní, Túin le Talamh,
agus an Gearrán Bán agus a dhá chluais in airde.

An Searrach sa tSearróig
Bhí fear bocht simplí ann uair amháin, fear gan anachain ná urchóid
agus bhí sé an-sochreidtí. Casadh gon bhaile mór é lá amháin agus
bhuail sé isteach i siopa mór a bhí ag díol chuile earra, Céard a
d'fheicfeadh sé uaidh taobh istigh go chountar ach cárnán mór searrógaí
móra cré a raibh dath buí orthub, ceanna chúig galúin agus ní raibh aon
cheann dhá shórt feicthí cheana riamh ag mo dhuine. 'Céard iad sin thall
sa gcoirnéa[l' a dúirt sé le fear an tsiopa. “Uibheachaí capaill” a dúirt mo
dhuine, 'níor chuala mé riamh ubh a bheith ag capaill: "M'anam muis'a
dúirt fear an tsiopa 'go mbíonn siad acub: 'Dá gceannóinn ceann acub”
a dúirt seisean “á dtiocfadh searrach aisti, mar teastaíonn údar capaill

332
 im; 'Ó m'ánam go dtiocfaidh a dúirt fear an tsiopa. Ach tá mé chomh
dona agus a. bhí mé riamh mar níl aon chapall agam le ghoil ag gor uirthi
a dúirt fear na tuaithí. “Ní theastaíonn gor ar bith uaidh an gcineál sin
uibheachaí' a dúirt fear an tsiopa 'ach iad a leagan sa gclúid in aice na tine
gus pluid nó brat go chineál éicint a chasadh ina dtimpeall agus iad a
fhágáil mar sin go ceann aon mhí dhéag agus tiocfaidh an searrach
amach an uair sin, nuair atá an t-am thuas. Nuair a chuala mo dhuine an
méid sin ní raibh níos mó cainte ann ach cheannaigh sé ceann go na
searrógaí agus chuir fear an tsiopa síos i mála dhó é agus bhuail sé ara
dhroim é agus thug sé an baile air féin.
Nuair a bhí sé in aice an tí béigean dhó a' ghoil treasna na
nBarrantaí ach le linn dhó a bheith a goil thar strapa a bhí sa gclaí
léagadh é agus cuireadh i ndiaidh a mhullaigh é agus déanadh sréigears
gon tsearróig. Ach díreach sa spota céanna ar thit sé féin agus an
Bsearróig céard a d'éireodh go léim as tom luachair ach giorria agus
bhain sé sin as ina luas lasrach. Ach nuair a chonaic seisean an giorria
a' bailiú leis ar nós na gaoithe Mhártan is beag nach ndearna a chroí
dhá leith. Shíl sé gurb é an searrach a bhí ann. 'Dia dhá réiteach orm ar
maidin agus tráthnóna' a dúirt sé 'nach orm a bhí an mí-ádh, dhá
mbeadh sé in am a bhreith, ní bheadh aon chapall rása ar an domhan a
bhuailfeadh amach é:

Bú bú
Bhí seanbhean fadó ann agus níorbh é cáil na creastaíochta a bhí uirthi.
Héibrí céard a bhí déanta as bealach aice fuair sí gairm cúirte agus ní
raibh tada le cur ar a son féin aice, Bhí fear ina comharsanacht a mbíodh
comhairle mhaith aige agus b'iomaí sin duine a thug sé as gábh.,
D'fhaigheadh sé cúiteamh go chineál éicínt air nó b'fhéidir sínseáil
bheag airgid má bhí an duine eile in acmhainn,
Chuaigh sí go dtí an fear seo a bhfuil mé ag cur síos air agus d'inis
sí a scéal dhó, D'éist sé léi ar feadh tamaill agus séard a dúirt sé léi “nuair
a thiocfas lá na cúirte agus a thosófar go do cheistniú ná abair tada agus
ná tabhair aon fhreagra ach abair bú,bú le chuile cheist dhá gcuirfear ort
agus dhá gcuirfí míle ceist ort coinnigh ort i gcónaí a rá bú, bú: Ach
nuair a tháinig lá na cúirte agus a tosú dhá ceistniú m'anam ná tail
aon mhearbhall uirthi, rinne sí an chomhairle a cuireadh uirthí; E la .
tada le cloisteáil uaithi ach bú bú. Dheamhan bun ná barr 4 i; i
breitheamh a fháil uirthi ach séard a dúirt sé faoi dheireadh “níanseo,
cheart gon bhean sin a bheith chor ar bith ach i dteach na ngealt'iig
scaoil sé bóthar léi agus an cluiche saor aice, bi
Amach léi ina sciotán agus gan í breathnú soir ná siar, síos ná úa;
nó go dtug sí an doras amach uirthi féin. Bhí an fear a chuir . &
chomhairle uirthi ina sheasa taobh amuigh go ghiall an dorais agus
éar
éisteacht le gach ar tharla taobh ístigh sa gcúirt. Ach nuair a bhí sí ag E
thairis amach ó maise nár laga Mac Dé ansin thú' a dúirt se “is maithú
chruthaigh tú' agus é truthán lena luach saothair, 'Fharraing sí a seáilí
amach os cionn a mulaigh ach diabhal freagra ná focal a bhí le fáil Saill
ach' bú, bú' agus bhailigh léi. 5

334
 cd
“
“4
air
cd
SS
có
sa)
né)
U5
S
 Páidín O Raifteara
Níor fhág Páidín Ó Raifteara an baile riamh gan a phaca cártaí a beith
ar iompar aige. D'imreodh sé cluiche cártaí lá Fhéile San Shéain chomh
líofa céanna agus a d'imreodh sé oíche fhada áirneáin. Bhí buanaíocht
aige nach raibh ag mórán duine eile, níorbh fhéidir gnóchan air ach faoi
dheireadh bhí drogall ar aon imreoir dhá chliste suí aghaidh ar aghaidh
leis ag clár na himeartha. Le mar a chuaigh a cháil amach san
comharsanacht chuir na tithe imeartha ar fad droim láimhe leis gur
cuireadh sa gcruth é gurbh éigin dhó a' ghoil níos faide as láthair i
ceantrachaí nach raibh a mhiosúr fós acub.
Oíche bhreá spéir ghealaí agus é ar a bhealach abhaile agus é
doimhin go maith san oíche chonaic sé idir é féin agus léas solas mór
millteach lonrach ag déana air agus ag teacht faoina choinne ach nuair
a tháinig an solas chomh fada le Páidín cé bheadh ann ach Mada an
Scatháin. Bhí scathán mór míllteach draíochta ar a chloigeann agus é ag
lonradh faoi sholas na gealaí, an lóchrann chomh geal leis an lá, Labhair
sé le Páidín ina ainm agus ina shloinne 'agus is mise Máada an Scatháin”
a dúirt “á tháinig as an domhan thoir agus sé an Giolla Dubh atá ar
marcaíocht orm ardrí na h-imeartha agus tháinig muid ón domhan
thoir le dushlán imeartha a chur ort: 'Ní miste liom a deir Páidín, “Tá
paca cártaí agamsa anseo i mo phóca a dúirt an Giolla Dubh. 'Imreoidh
mé le mo phaca féin thú' a deir Páidín “mar seo iad cártaí na hÉireann:
“ls margadh déanta mar sin é” a dúirt an Giolla Dubh “ach an té a
chailleas beidh sé faoi gheasa: Roinneadh amach na cartaí ar
fhionntújacht an chnocáin cíbe agus an áit a scóltar feanntar agus nuair
ba ghéire riamh a theastaigh láimh chártaí ó Pháidín ní bhfuair sé ach
díobh a phaca. Bhí a mháistir casta ar Pháidín faoi dheireadh agus é
faoi gheasa. “Cuirim a deir an Giolla Dubh “faoi gheasa agus faoi mhór
gheasa na bliana thú a Pháidín Uí Raifteara gan an dara hoíche a
chodladh ar aon leaba ná an dara béilí ithe ag aon bhord ná an dara
deoch as aon channa go ndéarfaidh tú go mbeannaí Dia isteach anseo
i gcúirt an Ghiolla Dhuibh atá san domhan thoir 'Do chara agus do
choimirce' a dúirt Paidín “ach tabhair tríáil trí lá dhom nó go bhfágfaidh
mé stór agus lastas bliana ag mo mháthair atá lag lúbach ar thaobh tíléi
féin: “Tabharfaidh mise sin dhuit a dúirt an Giolla Dubh 'agus ná fág
aon cheal ar do mháthair” agus d'imigh chaon duine acub ansin ina

337
bhealach féin. D'inis Páidín an scéal dhá mháthair maidi
n lá átha
mháireach agus ansin chuaigh sé ag obair i muinín a chruit,
é ag bailiú
agus ag tiomsacht stór lá agus bliain dhá mháthair agus nuaí ir a bhí gh
stór ar fad i dtoll a chéile aige rinne sé suimreas go foighd
each nó bo
dtagadh Mada an Scatháin agus an Giolla Dubh,
Go moch ar maidin an tríú lae tháinig siad, Phóg Páidí
hi
mháthair si há có aio cá a
go múirneach agus d'fhág sé aice slán agus beannacht
ain,
d'imigh leis marcaíocht droim nochtaí ar Mhada an Scatháin w .
n-aghaidh ar an domhan thoir. Ní sna bog shodair a bhí Mada
Ah
Scatháin ach scaití sna seala babhtaí, scaití sna feiriglinnte, seacht
gcnoc seacht ngleann agus seacht gcaisleán, dhá mbeidís ann Ban
léim
amháin agus gurb í anáil scanraí an mhuiltín tligthí a bhí
Paidín a
tharraingt ar fad an bhealaigh nó go raibh an rása rite agus gur dhúirt
Páidín 'go mbeannaí Dia isteach anseo' i gcúirt an Ghiolla Dhuibh:
D'fháiltigh an Giolla Dubh roimhe agus chuir an Bhruinnillín Fhionn
béile ar bord dó, Nuair a bhí sháith ite agus ólta ag Páidín thug án
Giolla Dubh leis amach é go dtí fál crochta na gceann, balla mór
míllteach ard a bhí anseo a raibh cuimse go chómhartha Bo spílí
iarainn amach as barr an bhalla agus cloigeann duine ar chaon cheann
acub ach aon cheann amháin, Bhí cuid acub ann lena cianta agus cuid
acub úr go leor. 'Caith súil orthub sin' arsa an Giolla Dubh. “Feicim
jad' arsa Páidín 'nó cérb as a dtáinig siad' 'Inseoidh mise sin dhuit'
arsa an Giolla Dubh “daoine a tháinig faoi mo lámha ar an gcuntar
céanna a dtáinig tusa agus nach raibh i ndon seilbh mo gharmhuintir
a bhaint amach dhom agus beidh tú féin agus an spíle fala i gcomhrac
le chéile amáireach agus tú ag iarraidh do chloigeann a shábháil.
Ní mórán a chodail] Páidín an oíche sin agus níor rug an ghrian san
leaba maidin lá arna mháireach air, Bhí sé ina shuí gan fuacht gan faitíos
ag tabhairt dúshlán an spíle. TR'réis beagán beatha agus deoch a chur
isteach ar a thosach, thug an Giolla Dubh leis ar marcaíocht ar Mharla
an Scatháin é gur shroich siad stábla capall a sheanshinsear. Ansin dúirt
an Giolla Dubh le Páidín stábla na gcapall! a chartadh agus an tsnáthaid
óir a chaill a gharmháthair agus í ag éirí suas ina girseach óg a bheith
faighte aige roimhe thráthnóna nó go mbeadh sé gan cloigeann agus
fágadh as féin ansin é. Thosaigh Páidín ag cartadh in ainm Dé agus na
Maighdeana ach diabhal píce dár chaith sé amach nach dtagadh seacht
bpíce dhéag agus trí fichid isteach in aghaidh go raibh sé faoi dheireadh

338
 n puth dhá anáil aige, Faoi dheireadh béigean dhó suí síos ag déana
ubh bróin agus gan é ag iarraidh scaradh lena chloigeann.
"Amach i lár an lae agus é ag déana uachta a anama cé d'fheicfeadh
ag teacht aige treasna na gcnoc ach an Bhruinnillín Fhionn agus lón
cé dhó. D'fhiafraigh sí go Pháidín cé mar a bhí ag éirí leis. “Mara
ndéanfaidh Dia na nGrást anois dhom é' a dúirt Páidín 'is gearr go
beidh mo chuid súile ag na fiacha: Dheamhan blas a rinne an
Bhruinnillín Fhionn ach gabhlóig beag adhmaid a tharraingt aníos as a
póca agus lán gabhlóige gon aoileach a chaith amach ar an tsráid agus
án bpoinnte boise níor fhan aon liobar aoiligh san stábla nár lean
amach é agus bhí an tsnáthaid ansiúd ar an urlár go glan agus go lonrach
agus bhí báire an lae sin le Páidín, D'fhág an Bhruinnillín Fhionn as féin
Aisin é ach chuir sí an parúl cráite air gan rún an lae a ligean le bráthair
ná bacach.
Amach ard tráthnóna tháinig Mada an Scatháin agus an Giolla
Dubh ar marcaíocht air faoi choinne Pháidín ach bhí Páidín ansiúd ag
fánacht leob agus an tsnáthaid óir aige ach aon cheist dár chuir an Giolla
Dubh ar Pháidín, bhí Páidín mar a bheadh sé bodhar agus balbh, níor
lig sé an cat as an mála, D'fhill siad ar ais arís faoi chomhair na hoíche
de chúirt an Ghiolla Dhuibh agus bhí a shuipéar réidh ag an
mBruinnillín Fhionn dhó agus ansin chuaigh Páidín a chodladh.
Bhí Páidín ina shuí arís leis an scairt mhaidne maidín lá arna
mháireach agus é i gcónaí ag cuimriú céard a bhí i ndán dhá chloigeann.
Chroch an Giolla Dubh leis arís é ag marcaíocht ar Mhada an Scatháin
hó go ndeachaigh siad chomh fada le tobar fíoruisce a bhí faoi bhun
cnoic agus ansin dúirt an Giolla Dubh gurb éard a bhí amach roimhe
inniu an tobar fíoruisce a thaoscadh agus bhí sé san an-doimhin agus
go raibh fáinné óir thíos ar thúin an tobair a chaill] a gharmháthair agus
[ha hóige th'réis pósta di agus ansin fágadh Páidín arís as féin.
An chéad bhuicéad a chaith Páidín amach tháinig seacht mbuicéad
déag agus trí fichid isteach in aghaidh agus báthadh go craiceann é, Mar
áin a bhí sé ar feadh achar, an t-uisce i gcónaí ag teacht isteach in
aghaidh. Thit an driúll ar an dreall ag Páidín agus shuigh sé síos agus
tinne sé faoistean le Dia. Amach i lár an lae chonaic sé an Bhruinnillín
Fhionn ag teacht arís lena lón aige, “Cén chaoi bhfuil tú ag déana inniu
1 Pháidín” a deir sí. “Go suarach” a deir Páidín. Ní dhearna an
Bhruinnillín Fhionn arís ach a láimh a chur ina póca agus méaracán a
tharraingt aníos as a póca agus lán an mhéaracáin g'uisce
a chaill;
i boise
amach agus ar F an toirt maigh an tobar agus bhí an fáinneaí i
iomaí
i thrio
go lonrach agus go suntasach thíos ar an ngrinneall agus níorbh fh i
go raibh sé tugthaí ar bruach ag Páidín agus léas eile ar an saol seo ái; i
“Ní tráth moille dhomsa anois é, a dúirt an Bhruinnillín Fhionn w
nuair a thiocfas an Giolla Dubh coinnigh eachtraí an lae ar fag faoi
dó
chaipín. Níor lig an Giolla Dubh an deireanas air féin, tháinig séle ne
AIE
lae go dtí Páidín ach bhí Páidín ansiúd roimhe chomh láidir le bun
daraigh i dtalamh agus é i gcónaí ag tabhairt dúshlán an Ghiolla agus an:
spíle agus shín sé an fáinne óir ag an nGiolla Dubh agus ceist ar bith á
chuirfeadh an Giolla Dubh bhí Páidín ag meáchan na bhfocal agus ní
raibh bruach ná brabach le fáil air. Tugadh Páidín ar ais arís go dtí an
chúirt faoi chomhair na hoíche. Bhí a shuipéar réidh ag an mBruinnillín
Fhionn dhó agus ina dhiaidh sin chuaigh Páidín chun suimris agus bhí
sé ina shuí arís ar maidin le fáinne na fuiseoige ag spaisteoireacht thart
nó gur éirigh an Giolla Dubh. Fuair sé a dhóthain le n-ithe agus le n-ol
faoi chomhair an lae agus ansin chroch an Giolla Dubh leis é ar
marcaíocht ar Mhada an Scatháin nó go dtáinig siad chomh fada le
bruach locha agus ansin dúirt an Giolla Dubh le Páidín go raibh caisleán
ag a sheanshinsear fadó ar bhruach na Jocha ach go raibh droch
namhaideachaí acub agus gur leag siad an caisleán agus go raibh sé ar
fad idir chlocha agus spalaí amuigh san loch agus a deir sé 'tá mé ag
iarraidh an caisleán a bheith tóigthí agat roimhe thráthnóna,
D'imigh Mada an Scatháin ansin agus an Giolla Dubh agus bhí
Páidín arís as féin agus méir ina bhéal aige ag breathnú ar an loch agus
gan é í ndon aon cheo faoin domhan a dhéana. Amach í lár an lae
tháinig an Bhruinnillín Fhionn arís lena lón aige, D'fhiafraigh sí go
Pháidín cén bhail a bhí inniu air. “Bail dhona' a deir Páidín 'níl agam ach
ag breathnú amach san loch: Dheamhan blas riamh a rinne an
Bhruinnillín Fhionn ach fad agus leithead an chaisleáin a thomhais le
barriallachaí a cuid bróga agus breith ar mhéaróigín bheag cloiche agus
í a chaith amach ins an loch agus ar an bpoinnte boise níor fhan cloch
ná spalla amuigh san loch nach dtáinig isteach ar an talamh tirim. Thóig
siad féin scaireannaí os cionn a chéile ón gcloch íochtair chomh hard
leis an gcloch préacháin, chuile bhalla, chuile ghiall agus chuile
choirnéal chomh hard agus chomh díreach Jeis an ngiolcach
Spáinneach. Bhí an caisleán tóigthí agus Páidín i gcónaí ag tabhairt

340
 dúshlán an spíle. “Tá mise ag goil ar ais anois arís' a dúirt an Bhruinnillín
phionn “ach chomh luath agus a bhéas do lón ite agat téirigh suas ar
bharr an chaisleáin agus bí ag bhfáinneáil thart thuas ann nuair a
thiocfas an Giolla Dubh tráthnóna, Rinne Páidín mar dúirt an
phruinnillín Fhionn leis. Bhí sé thuas ar bharr an chaisleáin ag
meangaireacht gháirí dhó féin nuair a tháinig an Giolla Dubh. Shiúil an
Giolla Dubh ó bhun go barr agus níor fhéad sé aon locht fháil ar obair
bháidín. Tugadh Páidín ar ais arís go dtí cúirt an Ghiolla Dhuibh ar
marcaíocht ar Mhada an Scatháin. Bhí a shuipéar ansiúd arís ag fanacht
jeis réití ag an mBruinnillín Fhionn.
Théis a shuipéar chuaigh Páidín a chodladh arís dhó féin agus é
dhá bheophianadh céard a bhí i ndán dhó lá arna mháireach. Roimh
- maidneachan lae bhí Páidín ina shuí arís roimh an nGiolla Dubh agus
- éi gcónaí ag cuimriú ar a chloigeann. Th'réis a mbricfeasta chroch an
Giolla Dubh leis arís é ar marcaíocht ar Mhada an Scatháin agus sé'n áit
á dtug sé é amach ar uaigneas na gcnoc áit a raibh crann lom gan aon
mhéagán agus a bhí trí mhíle ar aoirde, 'Anois' a deir an Giolla Dubh le
Páidín 'tá lacha fhiáin ar gor agus ál uibheachaí fúithi ar bharr an
thrainn agus bídís sin tugthaí anuas agat slán sábháilte roimhe
thráthnóna gan aon ubh a bhriseadh ná cleite ná clumhach a bhaint as
an lacha' agus ansin fágadh Páidín arís as féin agus gan aige ach ag
breathnú suas san aer agus ag cuimriú ar an spíle a bhí i bhfál crochta
ha gceann,
Amach i lár an lae arís tháinig an Bhrunnillín Fhionn lena lón
aige, “Cén chaoi atá tú ag déana inniu a Pháidín' a deir sí. “Níl mé ag
déana tada ach ag breathnú suas san aer” a deir Páidín, 'Bhfuil fhios
agat anois a Pháidín céard a dhéanfas muid' dúirt an Bhruinnillín
Fhionn “ach bainfidh mise na méarachaí go mo lámha agus go mo
chosa agus déanfaidh mé dréimre dhóibh agus beidh tú i ndon a ghoil
go barr an chrainn. Bhain sí na méarachaí dí féin agus rinne sí an
dréimre agus shocraigh sí ón talamh go dtí barr an chrainn é agus
dúirt sí le Páidín an uair sin a ghoil suas an dréirmre agus an lacha agus
an t-ál uibheachaí a thabhairt anuas ach chuir sí fainic amháin air gan
aon runga fhágáil gan cois a leagan air nó go mbeadh an mhéir sin
caillte aice féin agus go ngeobhfadh an Giolla Dubh baladh na fola
agus nach bhféadfaí na heachtraí a bhí dhá dhéana taobh thiar dhá
chúl a phlúchadh níos mó air.

341
 Chuaigh Páidín suas an dréimre agus rug sé ar an lacha:i
leathláimh agus chuir sé na huibheachaí isteach ina chaipín agus kb
]eis ach le teann meidhir agus gliondar croí, níor leag sé cois ar bith -
an runga íochtair ach a ghoil go léim ar an talamh agus
bhí ladhraicin
an uair sin caillte ag an mBruinnillín Fhionn. “Tá díoltas an bháis anoií
ar an mbeirt againn th'réis an lae inniu! a dúirt an Bhruinnillín Fhionn
'agus caithfidh muid a bheith éalaí roimhe mhaidin. Téirigh a chodladh,
a deir sí ág an am céanna a dtéadh tú a chodladh chuile oíche agus
glaofaidh mise ort ach a mbeidh chuile shórt bailí chun suimris agus
tabharfaidh muid linn an láirín ghlas a dtáinig a mianach as Éirinn dhá
chéad bliain ó shin' Chuaigh an Bhruinnillín Fhionn ar ais BO dtí cúirt
an Ghiolla Dhuibh agus d'fhan Páidín ag tabhairt aire gon lacha agus
gon ál nó go dtáinig an Giolla Dubh faoina choinne tráthnóna agus go
ndeachaigh siad ar ais chun na cúirte agus níor chuir an Giolla Dubh
ceist ná caidéis air.
Bhí a shuipéar réidh ag an mBruinnillín Fhionn agus faoi cheann
tamaillín chuaigh Páidín a chodladh mar a théadh sé chuile oíche,
D'fhan an Bhruinnillín Fhionn ar an duine deireanach sa gcisteanach
mar ba gnáthach agus an Giolla Dubh agus chuile dhuine bailí gon
teaghlach agus d'fhuinn sí agus bhruith sí trí cháca agus chuir sí
draíocht chat dubh na scailpe orthub agus ansin ghlaoigh sí ar Pháidín
a bheith ina shuí go léim gan gleo gan torann, Bhí an Giolla Dubh, a
chuid báillí agus a chuid searbhóntaí ag srannadh agus chuaigh an
Bhruinnillín Fhionn agus Páidín go dtí stábla na gcapall agus bhí an
láirín ghlas ag an doras rompub ag trúthán go gcuirfí an tsrian uirthi.
D'imigh an cúpla ar an láirín glas ach níor imigh siad gan éadáil, thug
siad leob lán craiceann searraigh d'ór buí a bhí i dtaisce ag an nGiolla
Dubh agus thug siad a n-aghaidh ar Éirinn.
Irith na hoíche an fhad bhí an chlaíomh faoin leaba ag an nGiolla
Dubh leis an gcloigeann a scuabadh go Pháidín agus gon Bhruinnillín
Fhionn su[ má ghealfadh an lá, Nuair a bhí píosa gon oíche caite agus
chuile shórt ciúin labhair an Giolla Dubh aniar gon leaba “bhfuil tú in
do chodladh a Pháidín a deir sé. 'Mílim' a deir ceann go na cácaí, Amach
píosa eile san oíche labhair sé aniar arís “bhfuil tú in do chodladh a
Pháidín a deir sé. “Nílim' a dúirt an dara cáca, Nuair a bhí sé i ngar dhá
bheith ina lá faoi dheireadh agus é ina shuí suas ins an leaba agus
faobhar air féin agus ar a chlaíomh leis an gcloigeann a bheith bainte

342

mm,
 aigé go Pháidín agus gon Bhruinnillín Fhionn roimh éirí gréine. Labhair
séarís bhfuil tú i do chodladh a Pháidín' “Tá do chac anois agat' a dúirt
an tríú cáca “tá sé féin agus an Bhruinnillín Fhionn leathbealaigh go
hÉirinn:
Nuair a chuala sé an méid sin chaith sé é féin amach as an leaba faoi
chúmhach feirge agus fuair sé leaba Pháidín agus leaba an Bhruinnillín
Fhionn fuar fala. Chuir sé búir nimhe as féin agus dhúisigh sé a chuid
báillí agus marcaí agus shílfeá gurb é dhá chlár an domhain a buaileadh
faoi chéile agus chuaigh siad go dtí stábla na gcapall le ghoil sa tóir ar
dn gcúpla ach is beag nár imigh an tséideoig as an nGiolla Dubh nuair
áichonaic sé go raibh an láirín ghlas crochta chun bealaigh. Chuaigh
siad ar fad idir bháillí agus mharcaí ar marcaíocht ar a gcuid capaill agus
án Giolla Dubh é féin amach “un tosaigh. Bhí sé ina rása dháiríre an uair
sin nó go ngeobhfaí greim ar an gcúpla. Ní raibh dé ná deatach le fáil
ar Pháidín ná ar an mBruinnillín Fhionn ach iad féin agus an láirín ghlas
ag déana ar Éirinn.
Maidin an tríú lae dúirt an Bhruinnillín Fhionn le Páidín go raibh
sí ag cloisteáil fothromán aisteach éicint. Chaith sí súil siar thar'a
gualainn agus bhí an slua ag teacht agus an Giolla Dubh é féin amach
chun tosaigh. 'Cuir do láimh in do phóca a dúirt sí le Páidín 'agus má
fhaigheann tú aon cheo thíos ann, caith siar thar do ghualainn é: Chuir
Páidín láimh ina phóca agus fuair sé cloch bheag thíos ann agus chaith
sé siar thar a ghualainn é gur bhuail sé an talamh agus chuir an
Bhruinnillín Fhionn draíocht chat dubh na scailpe air agus ar toirt boise
bhí cnoic agus carraigreachaí ag goil chomh hard lena spéartha agus ar
feadh amharc an tseabhaic seilge ar chaon taobh. Chuir sin timpeall
fada aimléiseach ar an nGiolla Dubh, na báillí agus na marcaí. Thug sin
léas eile ar an saol go Pháidín agus gon Bhruinnillín Fhionn agus an
láirín ghlas i gcónaí ag imeacht ar nós na gaoithe Márta th'éis an t-
ualach a bhí ar a droim.
Lá arna mháireach arís dúirt an Bhruinnillín Fhionn le Páidín gur
airigh sí fothramán arís agus chaith sé súil siar thar a ghualainn agus
bhí an Giolla Dubh agus a shlua arís ag breith isteach iontub. D'fhógair
an Bhruinnillín Fhionn arís ar Pháidín láimh a chur ina phóca agus má
bhí aon cheo thíos ann é chaith siar thar a ghualainn. Fuair sé píosa go
chipín thíos ann agus chaith sé siar thar a ghualainn é gur bhuail sé an
talamh, Chuir an Bhruinnillín Fhionn draíocht chat dubh na scailpe air
 agus ar an bpoinnte chuaigh coill agus crainnte chomh hard |,
e niúllach
an aeir agus léige ar chaon taobh, Chuir sin timpeall I; $ agus ofche'aii,,
” .
ar an nGiolla Dubh agus a shlua agus thug sin anáil agus rian aithiíi,
Eo
Pháidín agus an Bhruinnillín Fhionn agus gan aon titim siar luath
mall ar an láirín ghlas ach í ar a mionna géire ag déana an bheala
igh,at
an nádúr go hÉirnn.
Maidin an lae ina dhiaidh sin dúirt an Bhruinnillín arís le Páidí
NI An nf, NN áidin,
gur airigh sí fothramán arís agus chaith sí súil thar a gualainn agus bhí
an Giolla Dubh agus a shlua ag teacht gar go leor an uair seo dhóibh
'Cuir do láimh i do phóca arís a dúirt an Bhruinnillín Fhionn “agus má
tá aon cheo ann caith siar thar do ghualainn é: Thóraigh Páidín chuile
phóca dhá raibh air agus bhíodar ar fad fala. “Tá mo phócaí ar fad falo'
a dúirt Páidín. Bhí an láirín ghlas an uair sin fiachta amach ag an ualach
a bhí ar a droim ó d'fhág sí an domhan thoir. Bhí sí ar fad faoi allas agus
cúr bán agus í i gcónaí ag iarraidh teacht ar an nádúr an áit a mba dual
di a bheith, “Mara bhfuil aon cheo i do phócaí a dúirt an Bhruinnillín
Fhionn 'sín amach do láimh agus tóig múnóig allais go chluais an
chapaill agus caith siar thar do ghualainn é' agus ar an bpoinnte agus a
bhuail sé an talamh chuir an Bhruinnillín Fhionn draíocht chat dubh na
scailpe air agus ar an bpoinnte leathanaigh sé amach ar an talamh ina
abhainn fhada leathan agus bhí Páidín agus an Bhruinnillín an uair sin
i ngar dhá bheith in Éirinn.
D'fhógair an Giolla Dubh an uair sin ar a chuid báillí agus marcaí
na spoir a thabhairt go na capaill agus a ghóil ar an mbruach thall,
Déirigh siad uilig go chothrom talún le ghoil ar an taobh thall ach ní
dheachaigh siad thar leathbealaigh, chuaigh siad ar fad go túin poill agus
ní raibh tada le feiceál ach iad ag cur bogáiníní agus boibilíní aníos, Faoi
cheann tamaillín chaith an Bhruinnillín Fhionn súil siar thar a ngualainn
arís agus ní raibh an Giolla Dubh náa shlua le feiceál, bhí siad ar fad
faoin uisce agus iad báite agus Páidín agus an Bhruinnillín Fhionn agus
an láirín ghlas ar a suimreas in Éirinn agus an namhaid ar lár.
D'imigh an faitíos dhóibh an uair sin agus an tua bháis a bhíosa
gcionn ó d'fhág siad an domhan thoir agus b'fhada le Páidín go mbeadh
sé san mbaile arís go n-inseodh sé dhá mháthair faoi na gábhannaí móra
a ndeachaigh sé tríd agus chomh gar agus a chuaigh sé gon bhás ó d'fhág
gé an baile agus marach an Bhruinnillín Fhionn nach n-íosfadh sé aon
ghreim go bheatha na talúna go brách arís agus go mbeadh sí mar bhean

344

m—m——-——-ewwes
 chéile aige an chuid eile dhá shaol agus thiomáil leob ag giorrú an
bhealaigh. Nuair a bhíodar ag druidim i ngar gon teach, dúirt an
Bhruinnillín Fhionn le Páidín go scaoilfeadh sí í é féin isteach go dtí na
mháthair ar dtús agus ansin a theacht ar ais faoi cheann tamaill ag glaoch
uirthi féin agus go mbeadh cur síos agus scéalta móra acub arís go
maidin, ach ar chraiceann do chluaise a dúirt sí 'ná tabhair póg go do
mháthair ná aon neach beo ar an saol seo nó ní chuimreoidh tú ormsa
níos mó: “Tá go maith' a dúirt Páidín “ní fanacht fada a bhéas ort nó go
inbeidh mise ar ais' agus d'imigh leis ar an láirín ghlas agus an t-ór buí
80 práinneach treasna a dhrama. Nuair a chonaic a mháthair ag teacht
. Ábhísí amuigh roimhe, chuir sí a dhá láimh ina thimpeall agus shíl sí póg
a bhaint dhó ach chas Páidín a chloigeann i leathtaobh agus níor éirígh
Jéiach nuair a bhí sé ag goil isteach an doras gan chuimre gan aireachtáil
d'éirigh an seanmhada le teann lúfáir agus leag sé a dhá chois tosaigh ar
dhá ghualainn Pháidín agus chuimil sé a theanga dhá bhéal agus ón
bpoinnte sin amach níor chuimre Páidín a raibh an Bhruinnillín Fhionn
ar an saol ariamh, Chaith Páidín agus a mháthair an oíche ag seanchas
agus ag caismirt chainte agus ag comhaireamh an óir bhuí agus an láirín
ghlas ag ligean a scíth san gcróín beag a bhí soir as binn an tí. Ní raibh
seachtain caite go raibh cáil Pháidín agus a chuid saibhris i bhfad agusi
ngearr, Ní raibh aon chailín óg ins an tír nach raibh ag rith ina dhiaidh
ag iarraidh é a phósadh ach faoi dheireadh phioc sé an sméir mhullaigh
agus déanadh an cleamhnas,
“Tháinig lá an phósta agus bhí cuireadh bainse ag na sluaite agus bhí
siad ar fad bailí ag an séipéal le rath Dé agus na hEaglaise a ghuibhe ar
an lánúin. Nuair a bhí Páidín agus an cailín óg a bhí sé ag goil a phósadh
ag siúl síos go dtí na ráillí, cé thiocfadh anuas urlár an tséipéil faoi
ghearradh siúil ach Mada an Scatháin gur rug sé i ngreim gualainn ar
Pháidín agus bhain sé craith as. “Is dona an chuimre atá agat í a dúirt
Mada an Scatháin leis 'tá an Bhruinnillín Fhionn fágthaí faoin bhfuacht
agus faoin deártan agat agus í strumpaí leis an bhfuacht agus
leathchaillte leis an ocras. Sin é an uair a chuimre Páidín arís ar an
mBruinnillín Fhionn agus chas sé ar a sháil go ndeachaigh sé chomh
fada léi. Thug sé isteach abhaile ag a mháthair í gur cuireadh na mílte
fáilte roimpí agus sin é an uair a bhí Páidín i ndon an scéal ar fad a i
i
inseacht dhá mháthair agus gurb í an Bhruinnillín Fhionn a thug slán i

as an domhan thoir é.

345
 Phós Páidín agus an Bhruinnillín Fhionn ach ní dhea
rnaisiad
dearmad ar an láirín ghlas, bhí sí gléasta suas faoi ribíní agu: $ cloigíní
acub lá na bainse agus uaisle na hÉireann ag iarraidh í cheannacht á, h
U
ní dhíolfadh Páidín ná an Bhruinnillín Fhionn í ar ór ná ar aitgeáil
gceann seacht mbliana bhí seacht gcinn go shearraigh Buireann,
beirthe ag an láirín ghlas ach m'anam nár chlis an Bhruinnillín Fhióna
ach oiread léi, nár lig sí a cine ar neamhní gur baisteadh seachtar mis.
di, clann Pháidín ard-rí na himeartha as Éirinn. .

An Chailleach Bhréan
An rud a ghoilleann ar an gcroí caithfidh an tsúil é shilt. Shil an
bhaintreach í féin na deora go bog úr an lá an dhúirt an mac ba shine
go raibh sé ag tabhairt a aghaidh ar an domhan mór ag tóraíocht [ostún,
Bhí sí anois ag scaradh leis an gcleite ba láidre ina sciathán agus í anois
taobh leis an mbeirt mhac a b'óige nach raibh fós a mbiseach tugthaí.
'Thug sé tús an lae dhó féin ag scaradh lena mháthair agus a bheirt
dreáthairíní óga agus chaith sé an lá sin ag siúl cnoic agus bánta gan
duine ná deoraí, toirt fia ná fionóige a theacht ina bhealach, Nuaira thit
an oíche air agus an talamh goite ó léargas air, shín sé siar ar an talamh
fuar agus leag sé a chloigeann ar thulán fraoigh agus d'fhan sé ansin nó
gur dhúisigh an fuacht agus an t-ocras ar maidin é. Fíoreas abhann an
chéad ghlór a d'áirigh sé ar maidin agus chuir cuisle na habhann
spionnadh nua i gcuisleachaí a chroí féin arís. Mheall ceol draíochta na
habhann é agus ní raibh sé aonraic níos mó, ba leis féin an abhainn agus
í ag déana eolais dhó. Níor fhan tuirse ná ocras air ach é féin agus uisce
an tsléibhe ag coinneal comhrá le chéile nó gur thit an oíche arís air,
Chuaigh sé chun suain ar bhruach na habhann agus is deas a chuir
stadarnaíl an uisce timpeall an chuigéil suanaíocht agus codladh sámh
na hoíche air agus gur éirigh sé ina ghlan mhochóirí ar maidin agus
Jean sé arís go shruth na habhann “agus héibrí áit a ngóbhfaidh tusa
beidh mise in éineacht leat agus m'anam go raibh. Mar sin a bhíodaré
féin agus an abhainn go dtí an seachtú lá d'fhág uisce na habhann slán
aige, an uair sin agus í ag déana an bhealaigh léi faoin talamh isteach faoi
bhun na gcnoc. Ní raibh comhluadar na habhann anois aige níos mó,

346
 hí sé anois as féin ag fánaíocht leis ag imeacht i ndiaidh a chinn roimhe
is é i gcónaí ag cuimriú cé bhfaigheadh sé an fortún.
Idir é féin agus léas chonaic sé fear ag déana air agus ghearr seisean
. góina choinne nó go dtáinig an bheirt aghaidh ar aghaidh le chéile.
Labhair an fear strainséara le mac na baintrí ina ainm agus ina shloinne
agus chuir sé fáilte Chríoch Banba roimhe. Ansin chuir sé é féin in
aithne go mhac na baintrí agus dúirt sé leis gurb é féin an Gruagach
Dubh. Ní mba bréag ná áibhéil Gruagach Dubh a thabhairt air mar ba
dhuibhe é ná an fiach dubh féin agus folt fada gruaig dhubh air, cúileach,
stuineach agus mailí agus fothraí dhá réir. D'fhiafraigh sé go mhac na
Baintrí céard a chas an bealach é, 'ag tóraíocht fortún atá mé' a deir mac
Ha baintrí. “Is maith mar a a tharla' 'rsa an Gruagach Dubh “buachaill ag
loirg máistir agus máistir ag loirg buachalla. Shocraigh Mac na Baintrí
[eis ar thuarastal agus bé fad an téarma nó go nglaodh an chuach agus
Frith an téarma aimsire sin dhá bhfaigheadh duine acub locht ar an
- gceann eile, bhí cead an chluais a bhaint dhó. Chuir an Gruagach Dubh
méir ina bhéal agus lig sé fead ghlaice agus níor thúisce sin déanta aige
há chonaic siad capall, an Each Chaol Dhonn ag déana orthub agus
marcach ag éirí i ndiallait nó gur sheas siad lena dtaobh. Chuir sé Mac
na Baintrí in aithne gon mharcach agus chuir sé an marcach in aithne
go Mhac na Baintrí “agus seo é anois a deir sé 'an dreáthair is óige atá
agam agus tá sé céad bliain níos óige ná míse agus sé'n áit a bhfuil an
dreáthair is sine atá agam agus tá sé sin céad bliain níos sine ná mé ar
oileán atá céad míle amach ón domhan thoir ag múnadh cleasa lúithe
agus gaisce g aos óg an oileáin agus ní thagann sé abhaile ach chaon
seachtú bliain ach bíonn muid ag freagairt a chéile soir agus anoir le
feadaíl ghlaice: Nuair a bhí an méid sin cainte déanta ag an nGruagach
Dubh chuaigh sé féin agus Mac na Baintrí ar marcaíocht ar an Each
Chaol Donn agus níor stop siad gon rása sin nó gur bhain siad cúirtan
Ghruagaigh Dhuibh amach. Ar a ghoil isteach sa gcúirt dhóibh agus
dorchadas na hoíche ag titim, céard d'fheicfeadh Mac na Baintrí ina suí
sa gclúid ach an chailleach ba ghráinne dhá bhfaca aon duine riamh.
Ní mba tada an folt a bhí ar an nGruagach le hais folt na caillí agus a
héadan go rocach gránna, Chuir sé in aithne go Mhac na Baintrí í “agus
$eo Íí anois mo mháthair” a deir sé “atá dhá chéad bliain níos sine ná mo
dhreáthair atá ar an oileán atá amach ón domhan thoir' Réitíodh
suipéar agus leaba go Mhac na Baintrí agus nuair a bhí an suipéar ite

347
 aige chuaigh sé a chodladh agus thug sé suimreas na hoích
e.idha.
chnámha.
Ar maidin th'réis a bhricfeasta dúirt an Gruagach Dubh le Mac,
tú i
Baintrí 'sé'n ceann posta a bhéas inniu anois agat, tabharfaidh
mo mháthair ar do dhroim suas an bóthar sin go dté tú
chomh fáil,
. .
mullach an aoird agus anuas arís an bealach céanna go leagfaidh
dhroim suas -
gcathaoir arís le taobh na tine í: Chroch sé leis ar a
bóthar í agus ar éigin a bhí sé i ndon í iompar mar bhí sí san ag.
mheáchan. Ach is beag an ceapadh a bhí ag Mac na Baintrí an -
bocht gurb í bréantas na cruinne seo a bhí caite aniar ar a dhroim aige
Níorbh iontas ar bith go raibh sí san an-mheáchan agus an t-ualach a
bhí istigh inti mar ní dhéanadh sí fual ná bruim ach uair san mbliain
agus an uair sin féin dhéanfadh sí lán seacht mbairille fuail agus lár;
seacht mála bramannaí agus ní dhéanfadh sí an uair sin féin é gó
bhfaigheadh sí í féin thuas ar dhroim fhear éicint. Bhí sí ina baintreach
seacht n-uaire agus ní raibh aon bhliain in imeacht seacht mbliana nár
chuir sí fear céile i dtalamh agus bé an tsiocair báis céanna a bhí úg
chaon duine acub, go bharr bréantas a grabaide.
Choinnigh air suas an bóthar mar d'ordaigh an Gruagach dhó ach
nuair a bhí sé leathbealaigh suas thosaigh sí ag strealladh aniar san
droim air agus é ag teacht as an bhfiuchadh agus púir bhréan ag éirí as
agus m'anam go ndearna sí na seacht mála bramannaí freisin, Chuaigh
sé go mullach an aoird agus anuas arís agus é scólta bruite gur leag sé
an chailleach istigh sa gcathaoir cois na tine, 'Tá drochbhail curtha ag
do mháthair orm' a dúirt Mac na Baintrí leis an nGruagach Dubh,
“Bhfuil tú ag fáil aon locht air” a dúirt an Gruagach Dubh. “Táim a deir
Mac na Baintrí agus é ag fuar chaonachán, Diabhal blas riamh a rinne
an Gruagach Dubh ach a ráipéad scine a tharraingt as a phóca agus an
chluais a sciobadh go Mhac na Baintrí.
Is beag nár bhris a chroí an fear bocht nuair a d'airigh sé an chluais
dhá gearradh dhá leiceann agus an fhuil ag ritheacht síos ar a mhuineál
agus gan aige arís ach filleadh ar an mbaile, é ar leathchluais agus é
scólta bruite ag fual na caillí. Bhí scéal chailleach an uafáis aige dhá
mháthair agus dhá bheirt dreáthar an mf-ádh mór a tharraing an
Gruagach Dubh air. Ba mheasa dhó an scóladh a thug fual bruite na
caillí air ná cailleadh na cluaise, Thóig sé uachtar agus im seacht loilíoch
agus buíocháin uibheachaí dhá scór eireoig, ola an dó a dhéana leis an

348

-
 otábhíara dhroim agus síos go dtí na shála a chreasú, mar bhí an fear
ocht chomh scólta chomh féannta le mart na Féala Míl nó na Féala
Máttan a bheadh ag bean tuaithí réidh glan le cur síos san bpota.
Bliain ón am sin dúirt an dara mac go raibh sé féin ag tabhairt
ghaidh ar an saol ag tóraíocht fortún. D'fhág seisean é féin slán ag a
- mháthair agus a bheirt dreáthar agus chuir sé an bóthar fada faoina
chosa. Bhí seisean é féin ag imeacht mar a bhí an dreáthair ba shine gan
duine beo ná duine marbh a chastáil air go dtí an seachtú lá. Sin é an uair
3 casadh an chéad duine air an Gruagach Dubh agus déanadh an
margadh céanna agus a déanadh leis an dreáthair eile an bhliain roimhe
sin, Thug an Gruagach Dubh leis é go dtína chúirt mhór chumhachtach
agus caitheadh ar an gcaoi chéanna leis an oíche sin agus a caitheadh leis
in dreáthair eile an bhliain roimhe sin, Lá arna mháireach sé an ceann
posta céanna a fuair sé an chailleach a thabhairt leis ar a dhroim síos an
bóthar. Rinne sí an cleas céanna leis seo scól sí agus bhréanaigh sí é. “Tá
drochbhail orm' a dúirt Mac na Baintrí leis an nGruagach Dubh. 'Bhfuil
lúag fáil aon Íocht air” a dúirt an Gruagach Dubh, “Táim' a dúirt Mac na
Baintrí, Diabhal blas ariamh a rinne an Gruagach Dubh ach an chluais
a scuabadh anuas dhá leiceann agus chuaigh sé sin é féin abhaile ar
leathchluais agus gan aon fhortún, Nuair a chonaic an mac bóige an
bhail a bhí curtha ar an mbeirt dreáthar d'fhógair sé go mbainfeadh sé
díoltas gon Ghruagach Dubh.
Bliain ón am sin d'fhág sé féin slán ag a mháthair agus a bheirt
dreáthar agus thug sé aghaidh ar an saol mór. Rinne sé imeacht agus
síorimeacht gan duine ná deoraí a chastáil ina bhealach leis go ceann
seacht lá agus sé an Gruagach Dubh a casadh ar an mac seo freisin.
Rinne an Gruagach Dubh an margadh céanna leis seo agus a rinne sé
leis an mbeirt dreáthar eile, nó go nglaofadh an chuach agus dhá
ngeobhfadh duine acub locht ar an gceann eile i rith an achair sin go
raibh cead an chluais a bhaint dhó. Thug sé leis Mac na Baintrí go dtína
chúirt ardnósach agus fuair sé suimreas na hoíche go dtí maidin lá arna
mháireach. Fuair sé an ceann posta céanna agus a fuair a bheirt
dreáthar, an chailleach bhréan a thabhairt leis síos an bóthar ar a
dhroim, Nuair a bhí sé leathbealaigh síos d'airigh sé ag osnaíl í, Bhí fhios
aige go maith céard a bhí sí goil a dhéana, diabhal blas a rinne sé ach í
chaith dhá dhroim isteach i dtom neantógaí agus driseachaí 'agus
mullach an deamhain agus an diabhail anois dhuit' a deir sé “agus nár
thuga tú do láimh ghlan ó do thúin leat ná do
thúin Óna driseachaí
m'anam nár thug agus gur fhág sé ansiúd í agus ía mún ina céin, uil
Dubh
agus í screadach os ard a cinn. Seo anuas an Gruagach hé
cosa in airde, “Céar d atá déant a le mo mháth air agat' a dúirt sé L HS ni.
tú fáil aon locht orm' a dúirt Mac na Baint rí i
na Baintrí. 'Bhfuil
nílim' a dúirt an Gruagach Dubh agus a dhóthain faitís air. Bééigea, i
Ghruagach Dubh féin a mháthair a tharraingt amach as na drisea i
agus na neantógaí agus í thabhairt leis suas abhaile agus chaoi, i
aice shílfeá gur ag breith searrach fireann a bhí
sí, Níor hiarradh, a
Mhac na Baintrí aon cheo eile a dhéana an lá sin.N
uair a thit an oich,
bhuail sé amach ag spaisteoireacht agus d'fhág
sé an Gruagach Dul,
agus an Chailleach Bhréan istigh ag déana dubh bróin, Nuair
a fuair an
chuile shórt chun suimris chuaigh sé ag éisteacht san doras dúinte dá i
d'airigh sé an Chailleach Bhréan ag rá leis an nGruagach Dubh 'm'anaí;.
náin
nach n-imreofar chomh héasca ar an bhfear seo agus a Rimríod| har
dream eile;
Maidin Já arna mháireach thug an Gruagach Dubh leis Mac h
Baintrí amach ar léana mór míllteach go réimse talúna a bhí i bhfad a;
láthair agus an talamh brataí le beithígh. Bhí easca bhog istigh i lár na
talúna agus dúirt an Gruagach Dubh go mbíonn na beithígh ag goil dhá
mbáthadh san easca “agus tá mé ag iarraidh ort anois' a deir sé 'cigá
dhéana treasna ansin go chosa na mbeithígh agus tiocfaidh mé ai
glaoch ort trathnóna! “Tá go maith' a deir Mac na Baintrí 'déanfaidh
mise cis go chosa na mbeithígh' ach nuair a fuair sé an Gruagach Dubh
imí sháinnigh sé na beithígh agus níor fhág sé aon chois ar aon
bheithíoch ar an bhfeilm gan scuabadh dhóibh le buille gon tua,
Shocraigh sé na cosa uilig ansin le punt a chéile agus rinne sé cis treasna
na heasca. Tháinig an Gruagach tráthnóna agus diabhal mórán nár thit
an t-anam as nuair a chonaic sé na cosa bainte go na beithígh 'cén
diabhal atá déanta agat” a dúirt an Gruagach Dubh. “Már dhúirt tú liom
a dúirt Mac na Baintrí 'cis a dhéana gó chosa na mbeithígh agus nach
bhfuil sé déanta agam, nó bhfuil tú a' fáil aon locht orm? “Ó níl a dúirt
an Gruagach agus chuaigh siad abhaile go dtí an chúirt. Thréis a
shuipéar bhuail Mac na Baintrí amach ag spaisteoireacht arís agus
chuaigh sé ag éisteacht san doras dúinte. Ba ghearr gur airigh sé an
Gruagach ag inseacht mí-ádh an lae gon Chailleach Bhréan agus
thosaigh orthub ag comhaireamh na hanachain,

350
 Mláidin lá arna mháireach bhí Mac na Baintrí ina shuí leis an scairt
aidnele ghoil ag déana tuilleadh mísc agus aimléis. Nuair a bhí píosa
na mhaidin caite dúirt an Gruagach Dubh le Mac na Baintrí “ní bheidh
da lé déana inniu anois agat go dtí anocht ach tá fleá agus féasta le
eithisa gcúirt anocht againn agus tá mo ghaolta agus mo chairde ar
le bheith ann agus ní bheidh sé thart go ceann seacht n-oíche agus
acht lá agus ní bheidh tada le déana agatsa ach ag siúl thart agus bíodh
il ár chuile phláta agat; “Tá go maith'a deir Mac na Baintrí agus chaith
3ú lá ag faidhléaracht thart go dtí contráth na hoíche. Bhí páirc mhór
ar chúla na cúirte agus bhí scata mór míllteach caorach ann. Sháinnigh
Mac na Baintrí iad isteach i gcoirnéal agus níor fhág sé ceann acub gan
na súile a bhaint astub agus líon sé a chuid pócaí leob agus níor lig sé
ait féin tada. Ach nuair a bhí an fleá agus an féasta ina reacht seoil agus
chuile dhuine ina suí ag na boird agus na plátaí lán agus iad a fáil an t-
an sása go deo orthub féin sin é an uair a thosaigh Mac na Baintrí ag siúl
thart ó bhord go bord agus níor fhág sé aon phláta san gcúirt gan súil
córach a leagan air. Ach nuair a chonaic siad na sprochaillí, d'éirigh
sod uilig óna boird agus thug siad an tsráid orthub féin le múisc agus
leicur amach agus b'hín deireadh leis an bhfleá agus leis an bhféasta.
Nuair a chonaic an Gruagach Dubh an chúirt tréigthí agus a hinsiú dhó
laoi na sprochaillí a chaith Mac na Baintrí ar na plátaí is beag nár éirigh
in cloigeann air. 'Sé a raibh go shása le fáil aige ó Mhac na Baintrí “nár
dhúirt tú liom súil a bheith ar chuile phláta agam' “Más súile a bhí sna
sprochaillí a dúirt an Gruagach Dubh “cé bhfuair tú iad' 'Bhain mé as
tá caoire atá ar chúla na cúirte iad” a dúirt Mac na Baintrí “nó a bhfuil
lú ag fáil aon locht orm? “Ó nílim' a dúirt an Gruagach Dubh. Bhí
deireadh leis an bhfleá agus leis an bhféasta agus scaip an slua ach níor
Scaip an cnoc a bhí ar chroí an Ghruagaigh Dhuibh,
Maidin lá arna mháireach is túisce a bhí Mac na Baintrí ina shuí ná
an Gruagach Dubh, Nuair a bhí píosa gon mhaidin caite dúirt an
Gruagach Dubh le Mac na Baintrí 'ligfidh muid scíth an chuid eile gon
[Iseachtain. Ach nuair a thit an oíche bhuail Mac na Baintrí leis amach
fioin aer agus chuaigh sé arís san doras dúinte agus d'airigh sé arís ag
comhaireamh na hurchóide agus na hanachain iad. Ach dúirt an
Chailleach Bhréan leis an nGruagach “má chaitheann muid é choinneál
liú go nglaofaidh an chuach ní bheidh bonn bán fágthaí aige orainn ach
. Sén chomhairle atá mé chur ort anois' a deir sí 'téirigh suas sa gcoill

351
amáireach agus téirigh suas i gcrann ard ag aithris ar an Bcuac|
b agis.
nuair aireoidh sé an chuach sin é deireadh an téarma agus ime,
oidh se
“M'anam gur maith é do phlean' a deir an Gruagach agus luath Bo maiti
féin lá arna mháireach bhí sé thuas ins an gcoill agus é ag glaoch cuc k
Ní raibh sé i bhfad ann gur airigh Mac na Baintrí é agus bhain FE
coisméig as suas chun na coille, D'éalaigh leis go deas réidh ag déana ar
an nglaoch agus céard a d'fheicfeadh sé ach an Gruagach Dubh ag
déana cuach dhó féin. Deamhan blas riamh a rinne Mac na Baintrí ach
breith i ngreim cúil taobh thiar air agus é thabhairt go talamh, thóig sé
an miodach as a phóca agus ní leathchluais a bhain sé dhó ach an péire
agus píosa eile go bharr na teangan, gur fhág sé san gcaoi é nach raibh
níos mó giolcaireacht idir é féin agus an dreáthair a bhí san domhan
thoir. Chuir Mac na Baintrí dhá chluais an Ghruagaigh Dhuibh ina
phóca, chuaigh sé ar ais go dtí an Chailleach Bhréan agus spáin sé na dá
chluais di agus thug sé an baile air féin. Níor tháinig sé i ngan fhios, Bhí
a mháthair agus a bheirt dreáthar ar an tsráid amuigh roimhe ag cur
fáilte roimhe. D'inis sé dhóibh a chuid eachtraí, Chuir sé láimh ina
phóca agus tharraing sé amach na dá chluais 'seo dhaoibh anois' a deir
sé 'dhá chluais in áit an phéire a chaill sibh'

Scéal Jeaic
Le gaibhneacht a chuaigh Jeaic i dtús a shaoil agus chuir sé dúthrachta
chroí agus an chuid a bhfearr dhá chuid blianta isteach mar ghabha
ceártan, Duine drabhlásach go maith a bhíodh scaití ann, bhíodh a chois
ar an mbealach moch agus deireanach, amuigh go ham ádara agus go
glaoch na gcoileach agus ag teacht abhaile go minic ins an am mharfach,
Bhí sé oíche amháin ag teacht abhaile agus é an-doimhin san oíche
th'réis a bheith i dteach an óil agus a phócaí spíonta agus cé chasfaí leis
ach an diabhal i gcosúlacht duine ach d'aithnigh Jeaíc ina dhiaidh sin
féin nach duine saolta a bhí ann. Chuir sé caint ar Jeaic ach níor
choinnigh Jeaic aon chomhluadar leis, Shiúil an diabhal cois ar chois le
Jeaic ag iarraidh a bheith ag baint chainte as ach ní raibh Jeaic ag
tabhairt aon aird air. Ar an mbealach dhóibh bhí siad ag goil thar theach
síbín, bhí ceol agus ól agus pléaráca ag goil go fraigheachaí agus doras

352
ná sráide osclaí agus an macalla le cloisteáil na mílte ar chaon taobh, ba
thuach an teach é le ghoil thairis. Bheoigh Jeaic amach ar a chois agus
níor lig sé air féin amháin go bhfaca sé teach an tsíbín chor ar bith,
“shílfeá nach bhfuil tú ag goil isteach ag fliuchadh an phíobáin a dúirt
án diabhal. “Nílim' a dúirt Jeaic 'mar níl aon phingin agam; 'Ná
éoinníodh cheal airgid tú' a dúirt an diabhal 'mar déanfaidh mise píosa
airgid dhíom féin a chuirfeas costas na hoíche thart dhuit. Ní raibh níos
mó cainte ann bhí píosa airgid déanta aige dhó féin ansiúd ar an talamh
agus ní raibh dé ná deatach Je fáil ar an diabhal é féin ach é imí.
Dheamhan blas riamh a rinne Jeaic ach an píosa airgid a gheafáil
go tapaigh agus é chur síos san sparán fala a bhí ar iompar aige agus an
stiogán a bhí ar bhéal an sparáin a chasadh go maith air gur chuir sé
ceangal na gcúig gcaol go daor agus go dochrach air agus ina theannta
sin an táirne crú capaill a bhí ina phóca aige chuir sé mar earasbarr
bannaí i mbéal an sparáin é mar nach bhfuil easarlaíocht ná draíocht ná
buanaíocht ar bith ón diabhal i ndon an láimh in uachtar fháil ar an
táirne crú ná é bharraíocht.
'Thug /eaic go na bunnachaí an uair sin é agus bhain sé as abhaile
chomh tréan in Éirinn agus a bhí cois air. Ba ghearr gur chuir an diabhal
glafar as aníos as an sparán ag fiafrú go Jeaic cén fáth nach raibh sé ag
goil isteach i dteach an tsíbín, “Ní ólfaidh mise' a deir Jeaic 'ach saothrú
mo chnámha féin ach an géibheann atá agamsa ort anois ní ligfidh mé
as thú nó go gcaillfear le aois agus le briseadh croí thú agus ní leagfaidh
tú do chois chlé ná do chois deas ar thalamh na hÉireann go brách arís
agus ní chuirfidh tú cogar i gcluais ná i gcroí aon duine' Muair a chuala
an diabhal an méid sin níorbh fhéidir foighid ar bith a chur ann, is
amhlaidh a ghéaraigh sé ar a mhaidí ag réabadh thíos ins an sparán ag
sionaíl agus ag béiciúch agus ag grágaíl os ard a chinn ach ní raibh aon
mhaith dhó ann, ní bhfuair sé ach an chluais bhodhar. Nuair a bhí Jeaic
ag teacht faoin doras d'airigh a bhean a bhí ina codladh ar an leaba an
gleo mór a bhí ag an diabhal agus ní raibh fhios aice beirthe ná beo cé
bhí ann. 'Ach cé atá in éineacht leat' a dúirt sí. “Fear nach mbeidh mórán
fáilte agat roimhe' a deir Jeaic “buachaill na n-adharc, an diabhal tá sé
thíos san sparán agam' agus d'inis sé di eachtraí na hoíche agus an chaoi
ar thóig sé an diabhal ina phríosúnach. D'impigh sí agus d'achainí sí air
cead a choise thabhairt arís dhó agus gan é choinneál sa teach dhá
bhuachailleacht ná dhá óstachas. Níor thug Jeaic aon aird ar a bhean

353
agus ní bhainfeadh cíor ná raca as a chloigeann an rún a bhí aige óithú,
an diabhal a choinneál ins an sparán. Nuair a bhí coraintín
maitha he
Sil
acub ag éisteacht lena chuid réabadh agus uaillfirt, deamhan blas
Jeaic leis ach an sparán agus é féin a chur isteach san gcófra daraí w
an clár a dhúnadh anuas go maith air agus,é fhágáil faoi luáil. Sin & An
uair a tháinig an teáirim uilig air nuair a sáinniú san gcófra é, dheamhan,
suimreas a bhí sé a dhéana ach ag éirí chomh hard agus a ligfeadh cláe
an chófra é, go mbuailtí arís anuas faoin urlár é agus ag déana timpeall
na dhá chaorán déag le taobhannaí an chófra taobh istigh. Níor chodail
Jeaic ná a bhean aon néal an oíche sin leis an ngleo mór a bhí san gcófra
agus ní raibh laghdú ná maolú ar a ghlór lá arna mháireach ach oiread
ach é fáil níos measa, thabharfadh sé ba bodhar as coillte,
Ní raibh mórán laethantaí caite go raibh an scéal scaipthí i bhfad
agus i ngearr go raibh an diabhal san gcófra ag Jeaic. Thosaigh na daoine
ag teacht ina sluaite go n-airídís an diabhal ag gol ghártha agus níorbh
iontaí leob an sneachta dearg ná glór an diabhail a chloisteáil agus é faoi
ghlas. Le mar a bhí an t-am ag imeacht is amhlaidh a bhí na sluaite ag
fáil níos mó, daoine ag teacht agus daoine ag imeacht agus éagaoine
agus olagón an diabhail ag goil i gcion orthub ar fad. Ach idir na sluaite
agus an diabhal a bheith san gcófra ní raibh suimreas oíche ná lae ag
Jeaic ná ag a bhean, Dheaman lá dhá n-éiríodh nach mbíodh an bhean
ag iarraidh ar Jeaic é scaoileadh amach as an sparán ach 'é an freagra
céanna thugadh Jeaic i gcónaí é choinneál san sparán choíchin agus go
brách nó go gcaillfí le aois agus le ocras é, Ach ní raibh an bhean i ndon
cur suas leis an ealaíon ná an mí-shuimreas faoi dheireadh.
Céard a dhéanfadh sí an lá seo th'réis seacht mbliana móra fada a
chaith go mí-shásta faoi dhíon tí leis an diabhal ach an cófra a oscailt,
breith ar an sparán, an táirne crua a bhaint as, an sriogán a scaoileadh
agus cead a choise a thabhairt gon ábhasóir, ach nuair a bhí an méid sin
déanta aice d'imigh sé ina scail amach an doras agus níor bhain sé méir
dhá shrón nó gur sheas sé le taobh Jeaic a bhí ag obair amuigh ins an
gceárta. Nuair a chonaic Jeaic é is beag nár thit an t-anam as mar bhí
fhios aige go maith nach ar cuairt aige ná ar mhaith lena shláinte a
tháinig sé, ach ar an bpoinnte boise d'fhógair an diabhal díoltas ar Jeaic.
“Íocfaidh tú bolgach' a deir sé “ás na seacht mbliana móra fada a bhí mise
coinní faoi ghlas agat agus an méid sin go mo chuid oibre atá fágthaí gan
déana riamh ó shin. Dheamhan mórán achair gon lá a bhéas caite anois

354

"mas
 a deir sé 'nó go spáinfidh mise áit dhuit nach bhfaca tú cheana riamh,
Leicna Corónach agus is leis an áit sin thú go brách na síoraíochta arís:
Dhiúltaigh Jeaic go chomhrá an diabhail agus dúirt sé gurb shin áit nach
dtiocfadh sé. “Mara dtiocfaidh' a dúirt an diabhal déanfaidh mise cleas
oile leat' agus ar an bpoinnte ghreamaigh dhá chois Jeaic gon talamh, a
dhá láimh gon ord agus an t-ord gon ínneoin agus ní raibh sé i ndon
corraí anonn ná anall ach é ansiúd ina staic i mbéal bearna. D'fhan sé
seachtain ar an gcaoi sin é féin agus an diabhal ag coinneál
chocaireachta le chéile ach faoi dheireadh bhí Jeaic lagthaí amach nuair
á thuig sé nach raibh aon scaoileadh i ndán dhó agus an uair sin thug
sé toil gon diabhal go dtiocfadh sé leis.
D'fhág Jeaic slán ag a bhean agus d'iompaigh an diabhal é féin
isteach í gcosúlacht beithíoch éigill mór dubh agus b'éigean go Jeaic a
ghoil ar marcaíocht air go dtug siad a n-aghaidh ar Ifreann, an diabhal
agus a shrón buailte thíos ar an talamh aige agus púir lasrachaí dearga
a goil amach thar a bhéal agus púir deataigh amach ó bhun a dhriobaill
agus níor stop siad gon rása sin go ndeachaigh siad go Leac na bPian.
Bhain an diabhal cúpla craith as féin agus chuir sé Jeaic 'na sheasa le
balla agus chuir sé in aithne gó na diabhail é. Níor fhág sé tada gon scéal
gan inseacht dhóibh faoin ngéibheann a chuir Jeaic air. Ba fear scanraí
é Jeaic nuair a chonaic sé na tintreachaí móra dearga agus na lasrachaí
ag goil go mullach an aeir, daoine dhá lasadh agus dhá ndó agus íad ag
i caoineadh os ard a gcinn, na diabhail ag fadú ar an stáradh, chaon
diabhal acub agus tlú in chaon láimh leob ag fadú ar a ndícheall, Bhí
Jeaic a cheapadh chuile óiméad gur gearr go gcuirfí é féin ina sheasa ar
mhullach a chinn sa tine, ach i ngeall ar an gcuntar a casadh go hIfreann
éní raibh sé go chumhacht ag an diabhal é sin a dhéana leis.
Ach “sé an obair a tugadh go Jeaic ansin ag fadú na dtintreachaí,
Tugadh dhá thlú dhó, tlú in chaon láimh agus an t-ordú cráite an rósta
agus an lasadh a dhéana, “Tá go maith' a deir Jeaic agus chroch sé leis
na dá thlú go dtéadh sé ag fadú agus gan mórán dhá fhonn air. Ba ghearr
abhí sé ag imeacht thart gur airigh sé cuid mhaith go na seanchairde a
bhí aige ar an saol seo ag glaoch os ard a gcinn air, cuid mhór acub a
chaith laethanta fada ins an gceárta in éineacht leis, ag séideadh na
mboilg, ag bualadh an iarainn dearg, ag ceansú na mbromaigh mhóra
trí bliana nár cuireadh aon láimh riamh iontub go dtí an lá sin, cuid
mhór eile acub ar chaith sé oícheantaí fada leob ag ól sláinte a chéile ag

355
 cur síos ar eachtraí agus gríomhara na bhFiann agus Clann Éire;
agus na scéalta móra bucóideacha bacóideacha, Bhí daoine mún,
cineá]ta ann a cheap sé nach ndearna luach leathphingne as bell,
riamh, gan trácht ar na spéirmhná a bhí go haerach seal gon tsaol. ni i
siad uilig ansiúd anois faoi choimirce an diabhail agus
gan i ndán
le truaighe dhóibhdhóibh
a E
ach an damnú síoraí. [s beag nár bhris croí Jeaic
thug sé cuairt orthub ó dhuine go duine agus in áit a ghoil ag &
fúthub is amhjaidh a tharraing sé amach as na tintreachaí
iad agus -
sé rian aithrí dhóibh. “Dhá mbeadh uisce fuar agam muis' a deir Jeai
“d'fhuaróinn amach sibh ach faraor ghéar níl a leithéide ann'“M'anan gó
bhfuil a deir muintir na hÉireann go bhfuil poll mór duibheagáin thíos
le fána ansin ó dheas an áit a mbaistear na diabhail óga cothrom an ana
céanna chuile bhliain Je linn ré dorcha na Samhan agus Bo mbuailte. Éid
séala na hurchóide agus na hanachain orthub:
Nuair a chuala Jeaic an méid sin chuaigh sé féin síos go dtí an poll
duibheagáin agus céard a chasfaí leis ann ach seanbhuicéad, Thom sé
sa tobar é gur líon sé go clab é agus choinnigh air ag tarraingt uisce huar
nó gur shlánaigh sé amach muintir na hÉireann. Th'réis lá nó dhó
tháinig an diabhal thart arís, chonaic sé cuid mhór go na tintreachaí
múchta agus gan barr dó ná loscadh ar mhuintir na hÉireann,
D'ionsaigh sé Jeaic ó chúl go sáil cén fáth nár róst sé iad. Chuir Jeaje an
dubh ar an mbán dhó gur chínn sé air iad a choinneál sa tine agus go
raibh a chroí briste acub. “Tabharfaidh mise malairt oibre mar sin dhuit'
a deir an diabhal gus ní bheidh aon tine ins an áit a gcuirfidh mé anois
thú: Chroch sé leis Jeaic arís agus sén áit a dtug sé é, síos go Bóithrín na
Luatha atá chúig mhíle dhéag taobh thíos g Ifreann agus chuir sé ag
obair i gcoiléar cloch é agus ag déana bóthair.
Nuair a chonaic muintir na hÉireann Jeaic ag imeacht arís uathab
is beag nár chaoin siad an deoir a bfhaide siar ina gcloigeann mar bhí
fhios acub gurb í an tine a bhí i ndán dhóibh arís. Ba mheasa Bóithrín
na Luatha ná Ifreann féin leis an bhfuacht a bhí ann, ag sioc g'oíche agus
go ló agus teannadh dháiríre leis, ghófadh sé thríd clár daraí agus is ann
a bhí leath a raibh go dhiabhail in Hreann agus iad uilig ar a mionná
géire ag baint chlocha agus ag déana bóthair agus a deasú sclaigeannaí,
Ba bóthar é seo a raibh bualadh mór air mar ba é seo an bóthar a dtugtaí
isteach na daoine damnaí ar a mbealach go hIfreann ann. Socrú Jeaic
isteach i lár an tslua agus gan a ghoil ar a chúl ná'ar aghaidh aige ach

356

—mmmmm—cam I.
obair a dhéana, Nuair a bhí roinnt laethantaí imí, bhí an-phíosa oibre
déanta ag /eaic agus obair shlachtmhar. An lá seo tháinig an diabhal é
léin thart arís ag breathnú ar an obair agus ag coinneál súil ar Jeaic. Ach
nuair a chonaic sé an obair a bhí déanta ag Jeaic thaithnigh sé thar cionn
leis agus mhol sé go haer é agus gurb é an píosa bóthair is breácha a
chónaic sé déanta riamh é, 'Bheadh níos mó déanta againn muis' a deir
Káic ach níl aon stuaim oibre ceart ins na lúidreamáin mhóra sin atá in
éineacht liom, mar níl aon dream i ndon an cineál sin oibre a dhéana
ach muintir na hÉireann: 'Más mar sin é' a deir an diabhal “nach bhfuil
lua mór acub in Treann thíos san áit a raibh tú an lá cheana agus nach
fútasta dhúinn a ghoil dhá n-iarraidh' “Tá go maith a deir Jeaic agus
d'imigh leis an mbeirt, “Pioc an dream is fearr anois' a deir an diabhal
agus crochfaidh muid linn iad/ “Is deacair iad a phiocadh' a deir Jeaic
iar tá fír na maitheasa in chuile dhuine acub idir fhear agus bhean,
tabharfaidh muid linn ar fad iad' “Ní miste liom, mar sin' a deir an
diabhal “ní bhrisfidh mé d'fhocal! Leis sin mar a bhuailfeá do dhá bhois
Bioi chéile d'fhógair an diabhal ar mhuintir na hÉireann a ghoil amach
ás na tintreachaí agus thug siad aghaidh ar Bhóíthrín na Luatha. 'Fágaim
ad féin agus an obair faoi do chúram a deir an diabhal 'águs tiocfaidh
mé thart arís go dtí sibh faoi cheann laethanta: Níorbh fhéidir leath a
hdóthain oibre a thabhairt go mhuintir na hÉireann nuair a fuair siad
dmuigh ar an réiteach iad féin agus fuarú faighte ag a gcraiceann, Bhí
siad ag fáil an tsaoil leob thar cionn ag obair as láimh a chéile ach ní
taibh aon réiteach idir iad féin agus na diabhail. Faoi cheann seachtaine
tháinig an diabhal thart arís ag breathnú ar an obair agus nuair a chonaic
sé an réimse bóthair a bhí déanta ag muintir na hÉireann bhí sé ag éirí
ó thalamh le gliondar croí, “Bheadh níos mó ná sin déanta againn' a deir
Jeaic 'ach níl na diabhail mhóra eile sin a bhí anseo romhainn ag déana
tada dhá ndéarfaidh mé leob. Thug an diabhal mór é féin ansin ropadh
fúthub agus dúirt sé leob aird a thabhairt ar an ordú a thabharfadh Jeaic.
Maidin lá arna mháireach bhí sé damanta fuar ar fad, ba é an lá ba
mheasa fós é, Thug Jeaic cogar go mhuintir na hÉireann góimid suas
anois ar mhullach an choiléir cloch, san áit is aoirde atá ann agus tá
starrán go bhrúisg mhór thuas ansin atá ar forcabhás agus cuirfidh
muid na gróítí taobh thiar dhó agus cuirfidh muid go talamh é'
Ghlaoigh sé i leathtaobh ansin ar na diabhail agus dúirt sé leob a ghoil
ag obair ar an bhfascadh in íochtar ag bun an choiléir. “Tá go maith' a

357
 deir siad agus chruinnigh siad isteach in aice a chéil é ag caint ea
taithul,
féin. Bhí Jeaic agus muintir na hÉireann díreach ti huas os a Bcionú. ar.
mhullach an choiléir. Nuair a fuair Jeaic an seans cí eart dúirt sé
leoj; luí
ar na gróití le fíoriomlán a nirt agus an starrán cloch a chur Bo talam
Ní raibh níos mó cainte ann ach na gróití chur taobh thiar gon mm
híochtar ana)
cloch ach é chur óna Iúdrachaí go ndeachaigh sé go
: : &. : R id5:1.
mullach na ndiabhail. Níor cloiseadh ocht ná acht ná éagaoin::é
cloch ag teacht anuas le fáil.
cheachtar acub ach torann na mílte tonna
Ba ciúin agus b'uaigneach an áit a raibh muintir na hÉireann
an uait
sin. “Tá lá maith déanta againn anois, 'sra Jeaic 'góimid síos ar ai
bhfascadh anois. Bhí an áit fúthub féin ansin acub gan duine ná deoraí.
le feiceál acub ná aon scéal le fáil as Éirinn ach ag cuimriú céard a bhí í
ndán dóibh nuair a thiocfadh an diabhal thart arís. Deamhan cloch eile
a cuireadh san mbóthar ná buille maitheasa a déanadh ach a
spaisteoireacht.
Igceann seachtaine tháinig an diabhal mór thart arís ach mhanam
nach raibh sé chomh gealgháireach agus a bhí sé an tseachtain roimhe,
D'ionsaigh sé Jeaic faoi nach raibh aon bhuille maitheasa déanta ó bhí
sé thart go deireanach ach d'imigh sé craiceáilte uilig nuair nach raibh
na diabhail eile le fáil bruite ná fuar aige. Dúirt Jeaic nach raibh aon
tuairisc aige orthub gur imigh siad ó smacht air agus gurb iad a chuiran
obair chun fuadair air ach ní raibh aon mhaith dhó ag caint, níorbh
fhéidir aon fhoighid a chur sa diabhal ach ag imeacht a' tóraíocht,
Chuartaigh sé chuile áit go híseal agus go hard, Níor fhág sé poll ná
scailp gan súil a chaith isteach ann ach ní raibh aon fháil orthub,
An chéad rud eile chuir sé búir as agus cloiseadh in [freann é agus
bhí fhios acub go maith gur ag iarraidh cúnamh a bhí sé. Dheamhan alú
na huaire go raibh slua eile diabhail tagthaí agus ba teann an buachaill
an uair sin é, Choinnigh orthub ag tóraíocht ach ní raibh aon cheann le
fáil, ní bhfuair siad a ndubh ná a ndath ná a dtuairisc go ceann trí
seachtainí, sin é an uair a d'éirigh an baladh bréan agus bréan dháiríre,
Chuaigh na diabhail ag cartadh agus ag nochtadh agus fuair siad na
splíonachaí. Thóig siad amach ó cheann go ceann iad agus chaoin siad
go cráite os a gcionn go gcuirfidís tórramh orthub. Thosaigh an
tórramh agus tabhair tórramh uirthi. Siúd isteach leathscór nó cosamar
dhá dhiabhal déag agus a gcuid ceaigeannaí orthub líonta go feire,
'Thosaíodar ag ól agus ag slugadh agus siad a bhí i ndon é chaith siarach

358

mm
 iaibh aon samhail aice faoi dheireadh ach bainis. Bhí muintir na
Éireann istigh i gcoirnéal beag ar an gcúlráid agus a dteanga bheag
muigh le dúil i ngloine agus gan aon deoir le fáil acub.
Ach bhí fear meánaosta go mhuintir na hÉireann ann a raibh a
shaol caite aige a stiléireacht agus héibrí cén chaoi ar bhreathnaigh sé
arha cealgeannaí ná raibh ann mar ar aithin sé an seancheaig a bhíodh
. nga dheaideo, ceaig naoi ngalúin. Dúirt sé le Jeaic agus leis an dream eile
3i fad go raibh sé ag aithneachtáil an cheaig “agus má tá sé atá ann anois'
adeir sé aithneoidh mise an lata atáara bhéal mar is maith a chuimrím
at an lá ar cuireadh air é agus gan mé ach in mo ghasúr óg. Bhí an lata
beagán ró-mhór agus cuimrím chomh maith leis an lá atá inniu ann a
bheith ag breathnú ar mo Dheaideo ag cur gínn leis an lata le í
dhaingniú tuilleadh agus sé'n sórt gínn a bhí ann, píosa go sheanchrú
dsail a bhí tanaí amach leis an aois agus leis an aimsir: Ach nuair a
Bhíodar teannta amach san oíche agus braon maith ólta ag na diabhail,
iad súgach agus corr thruisle dhá bhaint astub ní raibh leathaird ar a
ngraith acub, mánam gur thosaigh an seanstiléara ag falróid thart go
ndeachaigh sé chomh fada Jeis lena ceaigeannaí agus gan bhréag gan
mhagadh bé ceaigín Dheaideo a bhí ann agus an ghínn i gcónaí leis an
Íata, Ar ndóigh d'éirigh croí an fhir bhoicht agus mara raibh nádúr aige
Íena fheiceál arís ní lá go maidin é, Níorbh iontas ar ndóigh go raibh luí
águs nádúr aige leis nuair a chuimre sé siar ar na heachtraí móra a bhain
leis an gceaigín céanna, gach le bruach locha agus colbha srutháin ar
líonadh ann é le sú an ghráinne eorna, gach ré áit d'ár cuireadh i
bhfalach é agus ar tóigeadh arís ina shláinte as é. Nárbh fhiú aire
thabhairt dhó mar nach dtáinig sé riamh abhaile gan a bheith lán, Bhí
an stiléara bocht go huaigneach anois ag cuimriú ar an am a bhí imí
agus nach bhfillfeadh go brách, “Meastú céard a dhéanfadh Deaideo
léin dhá mbeadh sé anseo anocht ag breathnú ar an gceaig, é bhualadh
ara dhroim a dhéanfadh sé agus comaoin a chur ar a chairde, sé is dual
dhom féin a dhéana freisin' a deir sé chuir sé “Ara an dul amú” ar na
diabhail. “'A Ard Rí a bhfuil an eochair in do láimh, scar do chochall inár
dtimpeall Rug sé ar an gceaig agus bhain sé craith as go díreach glan
mar rinne leis go minic roimhe sin agus é faoin mbruach agus bhí sé lán
80 clab agus ba mhinic leis. Bhí deoch ag muintir na hÉireann anois
atís, an deoch a chleacht siad, B'é togha an phoitín a bhí ann uachta na
seanGhaeil, Bhí an oíche dhá caith agus iad ag teannadh síos sa gceaig

359
 agus iad bainte amach Yin seanchais mar bheidís oíche
áirneáin ii,
cois na tine sa mbaile. Ach sé Jeaic a bhí roinnt ar aon chaola, tha
babhta seo agus é a síneadh gloine ag an stiléara, 'Seo anois' á RR “
“agus go ndéanfaidh sé maith agus sláinte dhuit agus beannacht bui,
anam do Dheaideo' Sin a raibh ann d'áirigh an diabhal mór ainm Pá :
i
thabhairt amach agus réab sé, sheas sé ar a dhá chois deiridh mm
sé chomh mór le cnoc agus scanraigh gach a raibh ann, 'Thug sé aBhuidh,
toit h
ar Jeaic agus níor bhac sé le aon duine eile. Thiomáil sé amach
as féin é. 'Díoltas Ifrinn ort' a dúirt sé le Jeaic agus bí 93g
imeachí i
m'ámharc agus ní imeoidh tú fala, beir ar an mbior dearg draíoc
hta,
in do láimh mar níl tada ró-the ná ró-throm ag an gcreámh: -
aire agu;
cuirim faoi gheasa thú gan scaradh go brách leis ach ag siúl cnoic ait,
sléibhte agus gleannta na hÉireann chuile oíche dhá dhonacht agus gi
fascadh ná dídean le fáil in aon áit agat agus anois' a deir sé 'oslóidh mó
an geata dhuit agus imigh: Ní hiad na geasa ná na pioraíochaí síoraí
mó a ghoill ar chroí Jeaic ach dubhbhrón Chlanna Éireann agus é dh
bhfágáil ina dhiaidh agus iad buartha cráite. An dá luath agus a bhí fin
oscailt tugthaí ag an diabhal ar an ngeata níor airigh sé sé choíchin ní
go brách nó gur bhuail Jeaic leis an mbior dearg draíochta ar an gcamá
bheara os cionn na cluaise é agus chuir sé ar a dhá ghlúin é stáid nár
facthas cheana riamh ann é, “Ná loictear go deo' a deir an tÉireannach.
'agus an scian is géire feannadh sí. Ní mba fear aonraic ná fear gan
cúnamh a bhíin Jeaic ó bhí an chéad bhuille buailte, Níor chaill ceachtar
acub a misneach ná a ndúchas ná céard ba dual gon Ghael a dhéana,
feoil dhearg an tseannamhaid a bheith ag na fiacha. Labhair Fionn i lár
an tsÍua “gus seo anois” a deir sé ciuife na fola agus déanfaidh muid
beart go réir ár mbriathar i dteannta cúnamh an Athair Síoraí, Bhí Jeaic
agus Fionn i mbun agus i lár an áir ag spreagadh agus ag gríosadh agus
cogadh fuilteach dhá throid idir na dá thaobh agus chaon taobh acub
ag tabhairt cnáimh le crinneadh dhá chéile, nach mbeadh fhios ag aon
duine faoin domhan cé acuba raibh an cianán aige. Ach bhí diabhal
amháin anna bhí ar leathshúil a dtugaidís An Diabhal Caoch air agus
sháraigh sé a raibh go dhiabhail in Ifreann uilig. Bhí an cloigeann agus
an drioball ag imeacht aige ar nós na gaoithe Mártan agus níorbh fhéidic
buille ar bith a chur ina chraiceann féin. Bhí Fionn agus Jeaic tóigthí
suas leis sin i rith an achair ag iarraidh é chur dhá chois ach ní raibh aon
mhaith dhóibh ann. Mar sin a bhíodar ar feadh seachtaine g'íche agus

Lil
360
 a Bán aon lagachan ar aon taobh ach maidin an t-ochtú lae bhí Fionn
us Jeaic tuirsí amach ag An Diabhal Caoch agus dúirt siad le Clann
aa SS

ireann nach raibh siad féin i ndon níos mó a dhéana go raibh a gcuid
lais tugthaí agus a gcuid ioscadaí a' lúbadh fúthub agus ar ndóigh
níorbh iontas é mar dhá mbeadh uiscí, farraigí agus locha an domhain
mhóir uilig fré chéile ina ndubhach dubh daite agus cleitiúchaí sciatháin
aplaith na cruinne ina bpeanna scríobh ní dhathóidís ar pháipéar ár
us treascairt chogadh Bhóithrín na Luatha atá cúig mhíle dhéag taobh
los g Ifreann. Nuair a chonaic Clann Éireann Jeaic agus Fionn ag goil
ndiaidh a mullaigh chaill siad féin a misneach agus thosaigh na diabhail
nfáilan láimh in uachtar agus chroch siad na gártha. Ní raibh truaighe
á trócaire go mhuintir na hÉireann ach cic ag an diabhal abhus agus
rigín ag an diabhal thall orthub an Já seo agus iad i bhfad as Éirinn agus
ach mór a thabharfaidís arís a bheith ag siúl a cuid bánta. Bhí an
lialach ag luí an-trom uilig ar chroí Jeaic mar bé an rún a bhí aige ó
huail sé an chéad bhuille ar an diabhal os cionn na cluaise Clann
teann a bheith ag teacht abhaile in éineacht leis ar an nádúr. Bhí
Ártha na ndiabhail anois ag ardú agus ag neartú agus nár dheacair a
- ndúshlán a thabhairt.
Ach bhí fear amháin in airde sna spéartha taobh istigh go gheataí
- ná bhFlaitheas, Naomh Pádraic, Pádraic míorúilteach na bhfeart agus é
arbreathnú ar an gcogadh ó buaileadh an chéad bhuille. Ní ligfeadh a
chroí dhó gan gríomh mhór eile a dhéana ar a son, Chuaigh sé ar ais go
dlí Dia agus labhair sé leis. Achainí atá mé iarraidh ort” a deir sé 'agus tá
“úil agam nach n-eiteoidh tú mé, achainí ar son mhuintir na hÉireann
tá curtha faoi chois ag diabhail Wrinn taobh istigh go gheataí Bhóithrín
lia Luatha. Thug tú dhá achainí dhom ar son mhuintir na hÉireann' deir
dé nach gcaillfidís an creideamh go brách agus gur mé féin a thabharfadh
fueithiúnas orthub lá deireadh an domhain agus an tríú achainí atá mé
Íarraidh anois, an lá inniu a thabhairt dhom le ghoil i gcabhair orthubi
dtroid Bhóithrín na Luatha Bíodh an achainí sin agat a deir Dia agus leis
Sin chaith Naomh Pádraic amach thar geataí na bhFlaitheas é féin go
dtáinig sé anuas trí na spéartha idir corp, cleite agus sciathán agus an
- bachall ina láimh aige gur sheas sé i lár Chlann Éireann. Níor tháinig sé
- Ban a Mharthainn, an Mharthainn Pádraic “agus an té a dhéarfas mo
mhharthainn ag goil i gcath ná i gcliathar go dtiocfaidh sé as faoina arm
. Máiscíoch agus an fheoil dhearg ag na fiacha agus an té a déarfas mo

361
mharthainn ag goil i loing ná i bhfarraige go dtiocfaidh sé ás
toinne ná anachain' Nach mba láidir an piléar é moladh go deo Bail
sheasa i lár an tslua, nach mba é an bia sa sruth fola é agus n-a, i in
láidir an t-arm arís iad Clann Éireann faoi cheannas agus bhea, ib,
Phádraic. Cé bhí i ndon iad a chur i ndiaidh a gcúil anois, Din.
tuirse agus an lagar spioraid agus thug siad arís aghaidh ar a a g ia
Jeaic agus Fionn arís dhá thabhairt faoin Diabhal Caoch, Dúin il
Pádraic le Jeaic láimh a chur ina phóca agus go ngeobhfadh sé S
; & i ; ; char
thíos ann agus é a chaith leis an Diabhal Caoch.
Rinne Jeaic mai
dúradh leis, chuir sé a láimh ina phóca agus m'anam go bhfuair sé ai .
urchar ann thíos, cac asail agus é cruaite, stálaí, triomaí amach agus i
chomh crua le adhairc pocaide. 'Thóig sé aimsiú ar an Diabhal Cic, h
aoch
agus chaith sé an cac asail agus bhuail sé ar an tsúil a bhí slán e, gur chuir
sé amach as mogall na súl í gur scaoil sé in aon sprochaille amháin ar
sliobarna sios ar a ghrua í go díreach glan mar a scaoilfeadh dea.
choillteoir magairle reithe amach as a spaga le linn claochmú ghealach
bhreacadh an choirce sa bhfómhar. Thit an Diabhal Caoch agus chuir sé
a thúin os a chíonn agus lig sé béic agus olagán nár cloiseadh a leitheid,
riamh roimhe ná ó shin. Tháinig chuile mhí-ádh ar na diabhail an uair
sin, níor fhan fuis fais, féith ná comhaireamh acub, níor aithin siad féin
a chéile agus ní raibh na gártha gaiscí le cloisteáil níos mó, Thug muintir
na hÉireann ar na mullaí an uair sin dhóibh é agus dheamhan áit dár
bhain míol greim riamh astub nach bhfuair siad buille. Tháinig na mná
iad féin i dtaobh chúl a gcinn orthub agus d'oibrigh siad na hainsileid
acub agus ar ndóigh diabhal ar bith a chaill a chuid ainsinléid bhí a chuid
troda ar iarraidh. Chruinnigh na fiacha dubha isteach as na coillte
coimhthíoch nuair a fuair siad baladh na n-ainsiléid. Bhí siad ag imeacht
ansiúd dhá dtarraingt ó chéile agus dhá sloigeadh agus dhá scaoileadh
síos os cionn a gcroí gur chuir siad ceas orthub féin agus scáile a mboilg,
ar an talamh. Ní raibh aistir Phádraic ná a mharthainn gan freagaitt, bhí
Clann Éireann ar ais arís ina sláinte agus iad go buacach agus na diabhail
ar lár, iad caite ansiúd ina sraith ar an talamh agus ba ghránna an tsraith
iad sínte ina gcuid fola féin, bhí an fheoil dhearg anois ag na fiacha, níor
inis an mharthainn bréag.
Nuair a bhí chuile shórt chun suimris labhair Pádraic arís le
muintir na hÉireann agus dúirt go raibh sé ag goil ar ais go na Flaithis
go dtí Dia 'ach tabharfaidh mé dhaoibh anois achainí ar bith atá uaibh

362
 má d'fhágthas mé slán agaibh. Scread siad uilig os ard a gcinn muid
reorú go. hÉirinn ar a nádúr” ach Fionn bocht a bhí críon liath agus
loite amach ag an troid agus ag na blianta ní raibh sé ina dhúiseacht
il bhí sé idir a bheith ag rámhailltí agus ag brionglóidí agus ag
suanaíocht leis, ach nuair a chuala sé caint ar a ghoil ar ais go hÉirinn,
labhair sé le Naomh Pádraic 'muise ní bheidh mórán gon bhealach
déanta anois anocht againn' a deir sé “uair a chloig go thráthnóinín
sathairn. Ach nuair a chuala Pádraic an chaint sin bhí fhios aige go raibh
drogall ar Fhionn roimh an mbealach agus labhair sé ar ais le muintir
na hÉireann “is le Dia an Luan agus is le Dia an Satharn agus is le Dia an
Domhnach agus chuile lá sa tseachtain agus faoi smacht an diabhail ní
bheidh sibh feasta: Bhí lón an bhealaigh faighte an uair sin acub. Ach
ansin arís labhair Pádraic leob agus dúirt sé “níl mo chuid oibre ar fad
crÍochnaí fós agam, caithfidh mé ualach na ngeasa a bhaint go Jeaic an
abha ceártan, nach iomú sin geábh ar sheas mé féin ins an gceárta acub
iain,

lemo chapall tráth gon tsaol agus mé ag siúl na hÉireann. An bior dearg
draíochta sin atá in do láimh agat ní bheidh aon teas níos mó ann ach
léas bhainne na bó agus ní bheidh sé níos troime ná cleite agus an
cóchall atá faoi mo mhuineál agam fágaim agat é agus mo bheannacht
pus ní aireoidh tú fuacht ná deártan agus níl cnoc ná cnocán in Éirinn
- dach dtabharfaidh fascadh dhuit ó chuile shíon agus ní fhliuchfaidh tú
do chois. Chuile choisméig dhá dtabharfaidh tú beidh sé ar nós
aoibhneas na bhElaitheas agus an solas atá ar an mbior déanfaidh sé
Iteoir dhuit féin nó duine ar bith a bhfuil goil amú nó mearbhall air
águs fáilteoidh mé róibh uilig isteach geataí na bhFlaitheas lá is faide
anonn ná inniu! agus ansin d'ardaigh sé go mall ón talamh agus dúirt sé
“tá mé ag imeacht ach treoróidh mo Mharthainn Phádraic sibhse ar ais
sohÉirinn' agus an uair sin dhírigh siad a n-aghaidh ar Éirinn agus Jeaic
idtosach an tslua agus lóchrann ar an mbior ag déana eolais. Ach céard
ba chor gon cheaigín, ceaigín Dheaideo? M'anam nach ndearna an
barmhac an stiléara dearmad, gur deas a thug sé leis ar a dhroim é, an
chaoi chéanna a n-iompródh Deaideo é, aire an linbh a thabhairt dhó
dgus m'anam go raibh taoscán deas féin fanta fós ann. Bhain siad corr
scloig faoi bhealach as gur ól siad sláinte na hÉireann agus iad i gcónaí
ag fiafrú dhá chéile cáide go mbeidís sa mbaile agus gan iad ag feiceál
Brian ná gealach. Bhí siad faoi dheireadh níos gaire gon bhaile ná cheap
Siad, Níor lig Pádraic ná a mhárthainn síos iad chuaigh siad gan

363
aireachtáil amach as an dorchadas agus an ghrian ag éiríle fáinne
an lae
ar maidin. Chaoin siad le áthas agus phóg siad talamh na hÉirean
anois ní ghóimid go hIfreann arís go brách, m anam nach
n'apus,
ngó muis:
Chaith siad píosa maith gon lá i dtoll agus bhfuille a chéile agus . i
dheacair dhóibh anois scaradh ó chéile ach nach gcaithfidís E
seanbhaile a fheiceál “meas tú bhfuil an seandream beo i gcónaí w
bhfuil duine ar bith gon treibh anois ann, Js gearr go mbeidh fhios
againn é, má tá nach romhainn a chuirfear an fháilte, na cosa abhéiljí
tugthaí linn againn as Ifreann agus na mílte diabhal marbh againn!
Ansin idir fhear agus bhean thug siad a n-aghaidh ar na cheithre hairde,
chuile dhuine ag déana ar a bhaile féin, ach bhí fear amháin ann nár
fhill ar an mbaile, Jeeic. Thug sé sin a aghaidh ar na cnoic agus ná
sléibhte agus an bior ina láimh aige ag cur a phioraíochaí dhó, B'shin é
an buille ba mhó go Chlanna Éireann nár fhéad Jeaic cuairt a thabhairt
ar an mbaile, Ach deir an stiléara 'bronnaimse ceaigín Dheaideo ort
agus ní bheidh sé choíchin gan braon mar go shiúl oíche agus tú ag goil
trí na sléibhte nach iomú stiléara a dtiocfaidh tú treasna air agus níl aon
duine acub dhá seasfaidh tú thart timpeall an ghráta aige nach gcuirfidh
braon in do cheaig: Níl cnoc ná gleann ar fud na hÉireann nach bhfuil
siúilte ó shin aige agus mar sin a bhéas go Lá Sligín an tSléibhe. Sin é
scéal Jeaic.

An Diabhal ag Ól an Phórtair
Ar dhroim capaill a rinne Naomh Pádraic an chuid ba mhó dhá chuid
taistil agus é ag scaipeadh briathar Dé ar an oileán seo. Bhí ceártaí agus
gaibhne capall fairsing go leor ar fud na tíre ag an tráth úd agus bhíodh
tarraingt agus triall daoine i gcónaí ar an gceárta agus bhaist sé na
sluaite as uisce iomar na ceártan. Ba cuid gon seanchultúr Gaelach
ariamh ag muintir na hÉireann béiréiste agus deoch a bheith acub an
lá gcuirfí fuireann crúite ar an gcapall agus comaoin mhaith a chur ar
an ngabha. Bhíodh buidéal go thogha an phoitín ag cuid go locht na
gcapall le ómás a spáint gon ghabha ach ní choinníodh an gabha ariamh
dhó féin é ach éa roinnt thart, Amantaí eile théidís le chéile go dtí teach

364.
 in stiléara nó síbín nó teach an ósta go gcuiridís cúrsaí an tsaoil trína
héile agus beannacht Dé a chur le n-anam siúd a bhí sa gceárta go
minic in éineacht leob ach a bhí anois ina luí faoin bhfód ag fanacht leis
H aiséirí. Thaithnigh an seanchultúr Gaelach agus na béireistí óil, teach
i stiléara, teach an tsíbín agus teach an ósta chomh mór sin le Naomh
pádraic go raibh sé ag caith cuid mhór dhá chuid ama iontub faoi
dheireadh i measc na ndaoine agus tóir aige féin ar ghloine ach bhí a
- gcuid féin ceart déanta ag muintir na hÉireann go Naomh Pádraic faoi
dheireadh nuair a chonaic siad go raibh sé cosúil leob féin. Bhaist sé na
mílte acub ins na háiteachaí atá luaite agam agus iad ar a nglas mheisce
abus ag éirí súgach agus cúpla ceann caite siar aige féin ach gan aon
mhearbhall ar a intinn ach ag scaipeadh briathar Dé agus ag
baisteadh -Thóig sé seo cuid mhór gon ualach agus gon anró go Naomh
Pádraic, mar go réir mar a thug siad seo an scéal abhaile bhí daoine eile
idir fhear agus bhean agus páistí ag leanacht go Naomh Pádraic go
dtéidís trí bhaisteadh na heaglaise.
Lá gearr geimhridh agus Pádraic ag taisteal ar marcaíocht ar a
chapall, mílte fada curtha thairis aige gan duine ná deoraí a fheiceál,
ach faoi dheireadh agus é ag éirí deireanach agus gan mórán lae ann
tháinig sé treasna ar áit a raibh ceárta agus seacht gcinn go chapaill a
taibh fuireann iarainn le cur orthub, Tharraing Naomh Pádraic isteach
agus cheangail sé a chapall taobh amuigh. Chuir sé bail ó Dhia isteach
ar an ngabha agus ar an dream a bhí istigh roimhe ach nuair a chonaic
an gabha a chapall ceangailte taobh amuigh dúirt sé le Naomh Pádraic
go raibh an deireanas ag titim agus é beagnach i n-oíche agus nach raibh
aige ach solas coinneal, 'Ar mhiste leat' a dúirt Naomh Pádraic 'dhá
dtabharfainn láimh chúnta dhuit: “M'anam nach miste' a dúirt an gabha
'bhfuil an dara casúr agus an dara teanchair agat, dúirt Pádraic. “Tá
mh'ánanr a dúirt an gabha “oibrigh ort Chaith Pádraic dhó a chasóig
mór bréidín agus d'iarr sé ar dhuine éicint a ghoil ag séideadh na
mboilig, Chuir sé na hiarainn fhuara i ngreallach na ceártan agus le mar
bhíodar ag deargadh bhí sé dhá dtarraingt amach leis an teanchair, dhá
leagan ar an ínneoin, dhá mbualadh leis an gceap ord agus dhá múnlú
leis an gcasúr mullaigh. Bhí an gabha agus an dream a bhí ins an gceárta
ag caith corr shúil air agus gan fhios acub beirthe ná beo ná baisteadh
céhé féin agus gan é ag rá tada ach go n-abraíodh sé ó ham go ham leis
an bhfear a bhíodh ag séideadh na mboilig “righin réidh, righin réidh'
 Níor dúirt sé aon fhocal eile nó go raibh cúpla fuireann crú
ití déanta
aige, sin é an uair a labhair sé leis an ngabha agus chuir sé
ceistair
raíbh sé sásta lena chuid oibre. “Tá do cheird dáiríre ceart agat! a dú “
an gabha “agus níl tú dhá chailleadh ins an bhfabhairteadh
ach cinéal,
“Mara miste leat mar sin é' “sa Pádraic déanfaidh mise na crúití hí i
téirigh tú féin ag plé leis na capaill: “Diabhal ar mhiste liom
mar i
dúirt an gabha agus choinnigh an bheirt orthub, Pádraic ag déana h
gcrúití agus an Gabha dhá gcur ar na capaill go dtí faoi dheireadh
-
raibh crúití curtha ar chuile chapall ins an gceárta ach amháin capall
Phádraic a bhí ceangailte taobh amuigh gon bhalla agus gan é fós in
oíche ná aon solas coinneal ag teastáil. Anois' a deir an Gabha le Pádraic
“tabhair isteach do chapall féin go gcuirfidh muid iarann uirthi' Thug
Pádraic isteach a chapall agus sin é nuair a d'ardaigh an dream eile á
nglór gurb seo é an fear arbh fhiú caoi agus cóir a chur air féin agus ar
a chapall, Ach nuair a bhí crúití curtha ar chapall Phádraic, sin éan uair
a nocht sé a rún leob gurb é féin Pádraic agus cé raibha thriall. Rinne
sé a sheanamóir leob agus thug sé Dia isteach ar urlár na ceártan acub
gur chuir sé an briathar ina luí orthub. Ba é a chuid gaibhneacht ar dtús
a bhog amach a gcuid smaointe, nach mbeadh ach duine ó Dhia i ndan
a leithéidí sin go ghaibhneacht ceártan agus capall a dhéana agus
dorchadas na hoíche ag bagairt orthub an tráth ar chuir sé a chois
isteach thar an tairseach. Ghlac rí na ceártan an Gabha ar an gcéad
duine le séala an bhaisteadh as uisce iomar na ceártan agus ansin bhaist
sé an seachtar eile as an iomar céanna in ainm na Tríonóide, 'Ní ligfidh
mé uaim anois sibh' a dúirt Pádraic “gan béiréiste an bhaisteadh agus
na gcapall ól agus go mba fada buan é an cultúr Gaelach,
Chuir sé láimh i bpóca a chasóige gur tharraing sé aníos buidéal
breá cáirt a raibh corc cíbe ann agus é líonta go scluig leis an togha,
Roinn sé amach orthub é as gloine adharc pocaide gur fhala siad amach
an buidéal cáirt gan snig fhágáil thíos ar a thúin agus ansin thug lucht
na gcapall an baile orthub féin agus scéal mór míllteach iontais le
n-aithris acub th'réis an lae. Nuair a bhí an cheárta fúthub féin ag
Pádraic agus ag an nGabha sin é an uair a chuir Pádraic an cheist a'
raibh aon teach ósta thart agus má bhí go rachaidís ag ól pionta póttair,
“Níl aon teach ósta i gcóngar” a dúirt an Gabha “ach teach nach bhfuil
aon phionta slachtmhar le fáil ann: “Cén locht atá air” a dúirt Pádraíc
“inis dhom é: “Inseoidh mise sin dhuit' a dúirt an Gabha “diabhal go

366

LEE GnGaSHHHH
 heanraibiléara caillí atá ann agus dhá dtiocfá isteach ann agus pionta
órtair iarraidh deamhan blas ariamh a dhéanfas sí ach an pionta a chur
noin gcoc agus é líonadh go barr le cúr agus nuair a thabharfaidh tú
ríáil dó le titim síos ní bheidh aon cheo le leath do bhéil thíos ar thúin
n phionta faoi dheireadh, ní raibh mise istigh ann le blianta' a dúirtan
Gabha 'agus is go hannamh a castar aon duine ann. “Ná bíodh sin le rá
gat feasta” a dúirt Pádraic 'rachaidh muid chomh fada léi Ní raibh aon
fhonn ar an nGabha a ghoil ann ach as chuile sháraíocht faoi dheireadh
thug sé toil agus chuadar chomh fada le teach an ósta.
Ní raibh duine ná deoraí istigh rompub ach an áit fuar fala agus gan
hn ach bean an ósta í féin agus rian na mblianta go maith ar a héadan
jus ar na roiceannaí a bhí ina baithis. Chuaigh Pádraic ar an gcéad
luine go dtí an countar agus d'iarr sé dhá phionta pórtair, Chuir sise na
gas

piontaí faoin gcoc agus líon sí le cúr iad agus shín sí amach iad.
. Choinnigh Padraic an t-airgead ina ghlaic agus thosaigh se ag inseacht
scéal, Bhí an scéal chomh hiontach agus gur thosaigh sí féin ag tabhairt
duais dhó. Nuair a bhí píosa maith gon scéal insí ag Pádraic agus gan
aon deoir bainte fós as na piontaí, Jabhair sé arís le bean an ósta gur iarr
sé dhá phionta tamall ó shin ach a deir sise “nach bhfuil siad ansin aran
Bcountar agaibh: “Má tá a dúirt Pádraic “ní raibh iontub ach piontaí cúirt,
breathnaigh an braoinín anois atá thíos ar a dtúin' agus choinnigh air ag
inseacht an scéil. Chuir sí faoin gcoc arís iad agus chuir sí go barr le cúr
iad ach fós níor bhain Pádraic ná an gabha aon deoch astub ach Pádraic
i gcónaí ag inseacht an scéil ach le mar a bhí an scéal ag goil i bhfad is
amhlaidh a bhí sé ag feabhsú, Bhí sí féin agus bois faoina leiceann aice
agus an-suim go deo aice i scéal Phádraic. B'éigean go Phádraic labhairt
arís ag iarraidh na dá phionta agus chuir sí arís faoin gcoc iad ach leis
an scéal fada a dhéana gearr is ar an seachtú líonadh a bhíodar lán agus
díoc Pádraic amach a chuid airgid an uair sin agus d'óladar iad, Ach
choinnigh Pádraic air i gcónaí lena scéal agus bean an ósta agus an
Gabha ag tabhairt cluais dhó agus gan baol ná buarach ar dheireadh an
scéil, ghlaoigh an gabha dhá phionta eile ach manam gur líon sí go clab
na dá phionta seo agus d'íoc an gabha luach na bpiontaí. Bhíodar ag
baint deoch astub agus Pádraic i gcónaí ag inseacht a scéil ach bhí sé ina
ghlaoch na gcoileach faoi dheireadh nuair a chríochnaígh Pádraic a
scéal, Ach nuair a bhí Pádraic agus an gabha ar theib imeacht
d'fhiafraigh siad go bhean an ósta cé raibh teach an asail, bhí an bheirt
i gcruth pléascadh. Spáin sí teach an asail dhóibh ach nuair a shil
I Siad
an doras a oscailt níorbh fhéidir é bhrú isteach ná amach, bhí aichui,
insí reoite le meirg mar nár osclú lena blianta é. Ní raibh aghaidh E
duine isteach ná amach ann. Ghlaoigh siad arís ar bhean an óstaiáí oi
d'inis siad nárbh fhéidir doras teach an asail a oscailt
alt ach ach dúirt
dui,s ms
ise:é:
oscailt ar chaoi éicint ó tharla gur casadh an bealach iad, D'fh
áisc. áil
bheirt faoin doras gur stróic siad ó insí é agus bean an ósta ag teacht
leis
an tsáil acub, ach ar an toirt boise agus a osclú an doras céard a bheadh,
ann istigh rompub ach béineach mór míllteach fir, púdarlach ramhar
beaite gan é punt as tonna meáchain agus é ina shuí ar bhairille -”
pórtair. Is beag nár thit an t-anam as bean an ósta nuair a chonaic sié
'go sábhálfaidh Dia sinn a deir sí 'cé hé seo; “Is iontach nach n-aithníonn
tú é; a dúirt Pádraic. “M'anam nach n-aithním a deir sí féin “nach bhfaca
mé cheana ariamh é nó a n-aithníonn ceachtar agaibhse é' “Inseoidh
mise dhuit anois' a dúirt Pádraic “cé hé féin, sin é anois an diabhal' 'ó
croich Chríost orainn' a dúirt bean an ósta 'ach céard a chas anseo é
“Do chuid mailís agus do chuid rógaireacht agus cheal líonadh na
bpiontaí agus peaca an tomhais, sin é anois a thug lóistín gon diabhal
istigh i mbéal an dorais agat, An pórtar ar ghlac tusa airgead air agus nár
líon tú ins na piontaí, sé'n diabhal a bhí dhá ól ar a shuimreas suas leis
an gcluais agat agus sé do chuid pórtair a ramhraigh amach ar an gcaoi
sin é agus a chuir an chruth sin air. Nuair a chuala sí an méid sin
chuaigh scanradh an bháis treasna trína croí agus d'impigh sí ar
Phádraic a raibh sé i ndon é dhíbirt. “Níl mé i ndon é dhíbirt' a dúirt
Pádraic “breathnaigh ar an toirt agus an meáchan atá ann' “Mara bhfuil
sibh in ndon é dhíbirt mar sin' a deir sí “cuir ar ais arís an doras go
dúshlánach agus ní ligfidh mise aon duine eile isteach go brách arís ann/
D'fhág Pádraic agus an Gabha slán aice agus é maineachan lae, ach
d'iompaigh Pádraic ar ais arís agus labhair sé le bean an ósta “ná líon
aon deoch mhailíseach níos mó, ní féidir an chreastaíocht a shárú:
D'fhág an triúr slán ag a chéile ansin agus chuaigh chaon dhuine acui;
ina bhealach féin agus lá mór eile amach roimhe Phádraic. D'imigh sin
ann féin scaip briathar agus eachtraí Phádraic thart ins an áit agus bé
an truaighe ghéar dheacrach nár éirigh leob ar fad a ghlór agus a chuid
eachtraí a fheiceál agus a chloisteáil an tráthnóna gearr geimhridh úd,
Gan chuimhre gan aireachtáil tháinig sé thart arís i gceann bliana,
gur tharraing sé isteach arís ag an gceárta le crúití a chur ar a chapall ach

368
ní stráinséar a bhí ann an babhta seo, D'fháiltigh an Gabha agus chuile
huine dhá raibh ins an gceárta roimhe ach le cúnamh Phádraic ní raibh
na capaill i bhfad gan iarann. D'fhiafraigh Pádraic arís gon ghabha a
machadh sé ag Ól pionta pórtair nó cén sórt bláth a bhí ar bhean an ósta
ashin. Tá sí i mbláth na hóige a dúirt an Gabha “is maith a chuaigh do
chomhairle dhi, bean chreasta ó shin í ag líonadh na bpiontaí, tá na
seanchuisliméirí ar fad tagthaí ar ais ann, daoine eile ag teacht i bhfad
agus i ngearr ann agus é ag cínnt uirthi coinneál líonta dhóibh, d'imigh
ah. aois agus an cantal di, d'imigh na roiceannaí as a héadan agus an
liachan as folt a cinn, ní chuirfeá scór blianta anois í agus í chomh
hieidhreach le mionnán míosa: D'imigh leob ansin go dtí teach an ósta,
Pádraic, an Gabha agus lucht na gcapall, bhí an áit lán go tairseach, iad
át fad ag ól sláinte a chéile, an scéal, an ceol agus an t-amhrán agus
dearmad déanta ar an imrí agus ar an mbrón. Pádraic agus an Gabha an
chéad bheirt a chuaigh go dtí an countar ag iarraidh dhá phionta pórtair,
hí raibh mórán fanacht orthub go bhfuair siad na piontaí agus iad líonta
so clab. Níor aithnigh bean an ósta Pádraic chor ar bith ach nuair a bhí
d ar na bocáin a bheith ag imeacht thug sé cogar di a' raibh an
béineach mór i gcónaí amuigh i dteach an asail. Sin é nuair a d'áithnigh
sí Pádraic agus d'fháiltigh sí roimhe “ach níl fhios agam a deir sí 'céard
is corr gon bhéinneach mór mar nár lig mé aon duine amach ó shin
ann agus ní dheachaigh mé féin in aice leis ach oiread nó a mbeadh sé
fo mhisneach agaibh féin súil a chaith isteach ann ó tharla gur sibh a bhí
istigh ann go deireanach: 'Diabhal ar mhiste liom a dúirt Pádraic agus
an Gabha '“teara uait thú féin in éineacht linn. Amach leis an triúr gur
oscail siad arís an doras agus bhí sé ann i gcónaí ina shuí ar an mbairille
pórtair ach ní raibh oiread toirt giorria feannta ann. A n-aithníonn tú
anois é” a dúirt Pádraic, “Ó ní aithním” a dúirt sise “ní fhaca mé ariamh
é,ní shin é an fear a bhí anseo an oíche fadó, fear mór míllteach ramhar
abhí ann ach níl lán mo ghlaice in sa bhfeairín seo. 'Sé an fear céanna
i gcónaí é' a dúirt Pádraic ach nuair a thosaigh tusa ag líonadh na
bpiontaí go creasta agus a ligeadh thart ar an scóig aige, tá coisceadh
agus tart bliana faighte anois aige gan greim deoch ná blogam, ní iontas
ar bíth é ghoil ó aithne ort: “Ó creidim thú' a dúirt sí le Pádraic 'ach
bhfuil baol ar bith go mbeadh tú i ndon é dhíbirt “Níl strómh ar bith
ormsa é dhíbirt anocht a dúirt Pádraic dhíbreodh an fear is laige in
Éirinn anois é agus leis sin rug sé i ngreim cúl cinn air, gur chroch sé
 gon bhairille é, thug sé leis amach in aghaidh a chosa &
aguús'é a
screadach go cráite, Nuair a chuala an dream a bhí istigh i
dteach an
ósta an screadach chuaigh siad ar fad amach ar an tsráid agus bhí
iontas
mór le feiceál acub, Pádraic agus an diabhal i ngreim cúil aige águs
choinnigh sé greim an fhir bháite air nó bhfuair siad ar
fad amha
maith air agus ansin thug Pádraic sailimeandar gon bhróig suas san
táin
dhó agus d'imigh sé soir le gaoth agus é ag caoineadh os ard a chinn is
mór é mo thart agus tá mo thúin tinn. Bhí lá mór eile agus
eachtiií
déanta ag Pádraic. Níor fhág sé teach an ósta an oíche sin nó
gur bhaist
sé an slua agus bean an ósta ina measc agus iad ar fad indon fianaisí
thabhairt go bhfaca siad an diabhal.

Siobháinín agus Dónaillín

Ní raibh clann ná muirín, sac, mac ná iníon ar Shiobháinín ná
Donaillín, Mhair siad go deas compóirteach astub féin gan iad ag cur
isteach ná amach ar aon duine ach ag tabhairt aire dhá ngpraith féin,
Mar sin a bhí siad ar feadh blianta fada nó gur thosaigh Siobháinín ag
cailleadh an lúid agus an choisíocht agus gan í i ndon a ghoil níos faide
as láthair ná claí na sráide. Ba mhinic a hucht ligthí amach thar an
gclaí aice ag faire go gcastaí duine éicint an bealach a thabharfadh
scéalta agus cur síos na mbailte agus an pharáiste di, Héibrí cé mbíodh
Dónaillín imí, chuirfeadh sí thríd an muileann é nuair a thagadh sé
abhaile, céard a chuala sé agus a chonaic sé nó raibh sé ag caint le aon
duine faoi bhealach.
Tháinig sé Domhnach amháin abhaile ón Aifreann agus bhí
Siobháinín ina suí ar a compóirt cois na tine roimhe agus í th'réis lán an
pháidrín a rá go na mairbh. Ní raibh sé ach taobh istigh gon doras agus
a chasóig leagthaí ar shlinnéan na cathaoireach aige nuair a labhair si,
'A Dhónaillín ar chuala tú aon scéal nuaí inniu nó cén sórt seanmóir a
bhí ag an sagart le linn an Aifrinn: Thosaigh Dónaillín ag inseacht di
chomh maith agus a bhí sé i ndon. 'Dea- chomharsanacht agus grá Dé
is mó abhí i gceist aige agus déirce a thabhairt go fial flaithiúil agus gur
in ainm Dé ar fad a bhí muid dhá dhéana sin agus rud ar bith a
thabharfas muid uainn go dtabharfaidh Dia a sheacht n-oiread ar ais

370

-
 dhúinn: Sin é an leagan a chuir Dónaillín ar an méid a bhí le rá ag an
part, Bhí Siobháinín sách meabhrach ina bealach féin, m'ánam nach
ibh aon cháll an scéal a inseacht an dara huair di, 'Ó dhiabhail a
Dhónaillín' a deir sí 'is iontach go deo an tseanmóir í sin a bhí inniu ag
ansagart. Bhfuil fhios agat anois a Dhónaillín' a dúirt Siobháinín “éard
is fearr dhúinn a dhéana ach an tseanbhó adharcach atá againn a
thabhairt go Dhia agus tabharfaidh sé seacht gcinn ar ais dhúinn' Nuair
4 chuala Dónaillín an méid sin thosaigh sé ag cuimriú arís air féin.
Diabhal fhios “am baileach anois muis' a dúirt sé “á b'shin é an leagan a
chuir sé ar an scéal, Bhíodh Dónaillín neamhairdiúil scaití agus bhuail
aimhreas é go m'fhéidir nach raibh seanmóir an tsagairt tugthaí leis ina
chloigeann ceart aige “agus anois' a deir sé le Siobháinín 'tá mé chomh
dona agus a bhí mé riamh cén chaoi a dtabharfaidh mé an bhóín
adharcach go Dhia: 'Ó mh'anam muis anois' a dúirt Siobháinín 'dhá
mbeadh sé chomh héasca chuile shórt a dhéana, diabhal bJas faoin
domhan le déanamh agat ach í chasadh soir romhat go dtí teach an
tsagairt, siúd é an fear nach mbeidh i bhfad dhá scaoileadh isteach an
geata ag Dia na bhFlaitheas. Ní raibh aon fhonn ar Dhónaillín a ghoil
chun bealaigh leis an mbóín adharcach ach dheamhan forás ná
suimreas a bhí sé fháil ó Shiobháinín. 'Ó muis a dhiabhail go deo ar
imaidin agus tráthnóna” a deireadh sí 'dhá mbeadh mo choisíocht
agamsa mar a bhí tráth go mo shaol diabhal alú na huaire go mbeadh
ga búiriúch timpeall an tí aige
Ach faoi dheireadh chroch sé leis a mhaide agus a mhada agus
sheol sé an bhóín adharcach amach roimhe soir treasna go ndeachaigh
sé chomh fada le teach an tsagairt agus gur chas sé isteach an geata í.
Cé bheadh ag spaisteoireacht agus ag falróid timpeall an tí go tráthúil
ach an sagart, Ní raibh fhios ag an sagart sa deamhan ná sa diabhal cén
sórt réaltóireacht a bhí ag imeacht ar Dhonaillín, ag teacht isteach an i
|

geata lena sheanbhóín adharcach. Ach Dónaillín an chéad duine a

labhair 'go mbeannaí Dia dhuit Athair, níl mé ag déana aon mhoill, ní i
ar cuairt a tháinig mé, aniar leis an mbóín adharcach a tháinig mé go
dtabharfaidh mé go Dhia í. D'airigh mé dhá rá ar maidin thú rud ar bith
a thabharfadh tú go Dhia go dtabharfadh sé a sheacht n-oiread ar ais
dhuit; Ní raibh an sagart ag fáil bun ná barr air agus thosaigh sé ag
iarraidh a bheith ag cur foighid agus réasún i gcloigeann Dhónaillín ach
híraibh aon mhaith dhó a bheith ag caint. “Níl mise ag déana aon mhoill
 anois” a dúirt Dónaillín “ach tabharfaidh tú an bhóín adharcaci
abair leis go dtug mise aniar agat í. “Ach breathnaigh anseo a ho Dhuí,
Dhónaill,
chroí' a dúirt an sagart “in rud nach bhfuil mise i ndon a dhéanaí
é sin a dhéana' 'r,
a aiit
fhios agamsa go maith go bhfuil tú i ndon
dúil
Dónaillín “nach bhfuil tusa ag caint le Dia chuile lá sa mbliain aplis
Soiail i
breathnú suas sna flaithis ait, lá maith anois agat a Athair agus
ar an gcosán ceart an bhóín adharcach' agus bhailigh Dónaillín amhach
an geata agus ní raibh ag an sagart ach ag breathnú ina dhiaidh, I
Bhí Siobháinín agus a hucht ligthí amach ar an doras beag aicí
nuair a tháinig Dónaillín 'ó dhiabhail a Dhónaillín'a deir sí 'céaa
abhí
le rá ag an sagart mór seo thoir nuair a chonaic sé an bhóín adharcach
ag teacht; “M'anam' a dúirt Dónaillín “nach mórán fáilte a bhí aige
romham féin ná roimh an mbóín adharcach. Dúirt sé Jiom nach raibh
sé i ndon í chur chomh fada je Dia ach níor thug mé aon aird air, dfhág
mé ansiúd ar an tsráid í agus bhailigh mé liom héibrí céard is cor dí ó
shin nó cén chaoi a ndéanfaidh sí an bealach go na Flaithis! 'Má bíodh
imrí ar bith anois agat fúithi” a dúirt Siobháinín “nuair a shéidfeas sé
siúd trí shéideoig dhá anáil amach as na pluca móra siúd, a n-ainm an
Athar agus an Mhic agus an Spioraid Naomh amach os cionn droim an
bhóín adharcach, tá mise dhá rá leat a Dhónaillín nach mbeidh sei
bhfad ag goil chomh fada le Dia, tá lán gealaí ann freisin agus an oiche
ar nós an Jae ní bheidh blas strómh uirthi, ní mórán gon tráthnóna a
bhéas caite anois a Dhónaillín nó go mbeidh an bhóín adharcach thuas
ins na Flaithis agus í ag breathnú anuas orainn, tabharfaidh Dia aire
mhaith dhí:
Nuair a bhí píosa gon oíche caite chuaigh siad a chodladh ach ní
raibh Dónaillín ag déana aon suimreas ach ag cuimriú ar an mbóín
adharcach. Ach amach sa meánoíche d'airigh Dónaillín an mada an
tafann agus beithígh ag búireach, tharraing sé air a chuid balcaisí agus
amach leis agus céard a bheadh ann ach an bhóín adharcach agus seacht
gcinn go bheithígh mhóra ramhra eile in éineacht léi. Seobh isteach arís
sna cosa in airde é agus scéal chailleach an uafáis aige go Shiobháinín
ó míle buíochas le Mac Dé a dúirt Siobháinín “nach iontach an
mhíorúilt í. B'fhuil fhios agat anois a Dhónaillín' a dúirt sí “céard is fearr
dhúinn a dhéana, díolfaidh muid na beithígh ramhra a chuir Dia ar an
tsráid againn agus coinneoidh an bhóín adharcach braon bainne leis an
mbeirt againn féin nach beag é ár ndóthain. Tá aonach anois a Dhónaill

372

——mmm—u
 dúirt sí ina leithéide seo g áit inniu agus seol leat iad agus feicfidh tú
in gur maith an sparán a gheobhfaidh tú orthub. “Tá mé ag ceapadh
bhfuil réasún mór i do chuid cainte' a dúirt Dónaillín agus bhailigh
séleis na beithígh ramhra amach roimhe aige nó gur shroich sé lár an
naigh. Ní raíbh a leithéide eile ar an aonach agus ba ghearr go raibh
iad díolta ag Dónaillín agus téagar ins an sparán,
Thug sé an baile an uair sin air féin agus chuaigh sé féin agus
siobháinín ag comhaireamh an airgid, diabhal an oiread a chonaic siad
a sparán céanna riamh. Bhí siad saibhir anois agus iad ag glacadh
buíochas le Dia faoina seacht gcinn go bheithígh a chur sé ina mbealach,
As sin go ceann cúpla lá bhí buachaill an tsagairt ag imeacht thart ó
theach go teach, síos agus suas bóithríní ag cur tuairisc seacht gcinn go
bheithígh a bhí imí ón sagart, ach ní raibh sé ag fáil a ndubh ná a ndath
ná a dtuairisc in aon áit. Ach scaip an scéal faoi dheireadh gur dhíol
Dónaillín a macasamhail a leithéide seo go lá ar an aonach agus gur
amhlaidh a lean siad an bhóín adharcach an oíche údan nuair a rinne
san bealach abhaile ó theach an tsagairt. Nuair a chuala buachaill an
tagairt gur dhíol Dónaillín seacht gcinn go bheithígh ar an aonach,
chuaigh sé chomh fada le Dónaillín agus Siobháinín ach ní raibh mórán
sása le fáil aige, ó Dhia a fuair siad na beithígh agus b'éigean gon
bhuachaill imeacht agus d'inis sé an scéal gon tsagart, 'Caithfidh mé é
mhaith dhó ar aon chaoi a dúirt an sagart “buail siar go dtí é agus abair
éis a theacht aniar go dtí mé go dtabharfaidh mé maiteannas dhó:
D'imigh leis an mbuachaill arís go ndeachaigh sé chomh fada le
Dónaillín agus go raibh an sagart dhá iarraidh soir go dtabharfadh sé
maiteannas dhó. “Ní ghó mé soir inniu anois” a dúirt Dónaillín, 'tá mé
buailte suas sna cnámha ach má bhím maith go leor amáireach
buailfidh mé soir: Tháinig an Já d'ár gcionn agus bhuail Dónaillín soir
lreasna ach nuair a bhí sé a' tarraingt ar theach an tsagairt cén diabhal
a dfheicfeadh sé amuigh sa ngarraí ach muic mhór leis an sagart. Bhí
án mhuic seo ina peata agus sé'n t-ainm a bhí uirthi ná Maiteannas.
Dheamhan blas a rinne Dónaillín ach glaoch uirthi agus chomh luath
jus a thug sé amach a hainm Maiteannas lean sí dhó go ndeachaigh sé
abhaile. Níor tháinig sé i ngan fhios go Shiobháinín 'ó dhiabhail a
Dhónaillín cé bhfuair tú an mhuic' 'Ó muis a Shíobháinín, nár dhúirt sé
liom a ghoil soir anois go dtabharfadh sé maiteannas dhom agus seo í
dhois Maiteannas: Ach ar ndóigh anois a Dhónaillín' a deir sí 'níl aon
 ghraith againn di, nár bhfearr dhúinn í mharú agus beidh Rollaí,
bagún go hathrú saoil againn. 'O mhánam gur fíor dhuit é i dil
Dónaillín, sin a raibh ann, mharaigh siad an mhuic héibrí cénich; Tí
maraíodh í, sailleadh í agus cuireadh i mbairille picil í. Bhia
Tháinig an tráthnóna agus ní raibh dé ná deatach |
e. fáilí.
Mhaiteannas, Bé an scéal céanna arís é, buachaill an tsagairt a;
g imeach,
ag tóraíocht na muice agus gan aon tuairisc le fáil uirthi brui
te ná Éui
in aon áit. Ach faoi cheann laethantaí ar aon chaoi chuala an
buachaill
80 ndeachaigh Dónaillín siar treasna na ngarrantaí agus í aige. Nuair.
chuala sé an méid sin chuaigh sé chomh fada le Dónaillín a' cur tuaitis,
na muice, M'anam nár cheil agus nár shéan Dónaillín tada, 'N ár dhúisí.
sé liom a ghoil soir go dtabharfadh sé maiteannas dhom, chuaigh ni
soir agus fuair mé Maiteannas. “Cá bhfuil sí anois' a dúirt an buacháill
'tá sí thíos sa mbairille sin thall a dúirt Dónaillín agus ( saillte í bpicil
Nuair a chuala an buachaill an méid sin d'imigh sé agus thug sé an scéil
ag an sagart. Ní faoi bhrí na guibhe a chuir an sagart é 'tá mé robáilte
ag Dónaillín' a dúirt sé 'mo chuid beithígh díolta ar an aonach aige, mó
mhuic mhór saillte sa mbairille aige. Is mallaí an fear istigh i bparáiste
é. Ó dhonacht sa diabhal anois é níl mé ag iarraidh é bheith damnaí,
Téirigh siar anois arís go dtí é a dúirt an sagart leis an mbuachaill 'agus
abair leis a theacht aniar go dtí mé go dtabharfaidh mé maiteannas ina
pheacaí dhó: Chuaigh an buachaill chomh fada le Dónaillín agus d'inis
sé an scéal dhó. 'An chéad lá breá anois a thiocfaidh” a dúirt Dónaillín
'gó mé soir go dtí é:
Scaoil Dónaillín cúpla lá thairis sul má chuaigh sé soir féachaint a
bhfuaródh fearg an tsagairt. Bhuail sé soir an tráthnóna seo agus isteach
go dtí an sagart, a mhaide ina láimh agus tarraingt bhacaíola ann.
Chuaigh siad isteach i mbosca an fhaoistin, chaon duine acub ina
choirnéal féin. Ní raibh aon cháll go Dhónaillín mórán a inseacht bhí an
cruthú lena chois. Sé'n breithiúnas aithrí a chuir an sagart air ná seacht
dturas a thabhairt ar Chruach Phádraic. Mar bharr ar an mí-ádh cén
t-ainm a bheadh ar an sagart ach Pádraic agus m'ánam nach raibh sé
baistí i ngan fhios go Dhónaillín. Amach le Dónaillín agus bhí cruach
mhór mhíllteach mhóna ag binn a tí ag an sagart, D'éirigh Dónaillín go
léim agus chuaigh sé suas ar mhullach na cruaidhí agus thosaigh sé ag
siú] óna cloigeann thíar go dtí na cloigeann thoir agus óna cloigeann
thoir go dtí na cloigeann thiar go ndearna sé seacht n-aistir idir soir

374

|IER THERE
 Us Siar, siar agus soir agus bhí an chruach leagthaí go talamh agus
urthá óna chosa ag Dónaillín an uair sin. Sin é nuair a bhí an sagart ag
eacht amach doras an tséipéil agus an chruach leagthaí go talamh 'Ach
ón deamhan ná diabhal atá déanta arís agat orm a dúirt sé “i dteannta
raibh déanta cheana agat orm. “Nár dhúirt tú liom, ra Dónaillín
eacht dturas a thabhairt ar Chruach Phádtaic, chomhlíon mé mo.
hréithiúnas aithrí mar dúirt tú liom seacht dturas a thabhairt ar
hruach Phádraic, agus nach tú féin Pádraic' “Nár fheice mé aon dé go
rách arís ort' a dúirt an sagart “bí ag imeacht as mámharc agus bruim
nidiabhail in do thúin'

Mac an Diabhail
1 má cloiseadh briathar ná teagasc Phádraic ar an oileán seo bhí
lánúin ann ná raibh aon mhuirín orthub agus ní raibh siad ag iarraidh
oidhreacht a ngóltas a fhágáil ag aon duine, coimhthíoch ná muintreach
ach oiread le chéile. Oíche ar bith ins an mbliain a mbíodh an spéir gan
smúid ná scamall, bhíodh an fear amuigh ag guibhe suas chun Dé an
Gtreoillín ag iarraidh air gan cliabhán a shinsear a fhágáil fala, níor
bogadh anois é ó bhí sé féin go deireanach ann agus é leagthaí go
Pláinneach suas ar stuaic an Íota agus an láirín adhmaid agus an fuirlí
gig a rinne a Dheaideo dhó leagthaí síos ann ar an tseantsraith céanna
ábhí ann ón gcéad lá riamh ar déanadh an cliamhán. Bhí blianta fada
caite aige ag dearcadh suas ar Dhia an Streoillín agus gan aon bhogadh
dhá bhaint as an gcliabhán.
i Oíche amháin agus é amuigh caite ar a dhá ghlúin ag impí agus ag
achainí cé thiocfadh go dtí é ach an Diabhal. “Ná bíodh faitíos ar bith ort
tomham' a dúirt an Diabhal “ní baolach dhuit mise mar tá mo chroí
briste le truaighe dhuit agus do dhúthracht caite agat ag caint le Dia
. dgusé ag tabhairt cluais bhodhar dhuit, achainí ar bith faoin domhan
dhois atá tú iarraidh' a dúirt an diabhal “tabharfaidh mise dhuit é: “Más
fiar sin é' a dúirt an fear 'tá mé ag iarraidh mac ort le haghaidh
óidhreacht an ghóltais, GGheobhfaidh tú sin a dúirt an Diabhal “agus
fliac a mbeidh éirim ann agus a mbeidh bua ar chuile chath aige' agus
(imigh an Diabhal an uair sin as amharc mar shloigfeadh an talamh é,
 isteach abhail i
D'inis sé an scéal gon bhean nuair a tháinig sé
hanam nár thaithnigh an margadh chor arbith lei she ch
as
chuile . s ag ar bith
Já ]eis an bhfear 'tá faitíos orm gur mac
léi agus d'abraíod| hu
é sin a tharraing, w
aimléis fós orainn' ach ar aon chaoi nuair a bhí an t-am thuas rugailh,
mac agus ba é an páiste breá slán folláin é agus is deas
mar a cói. i
leaibín dhó i gcliabhán na sinsear. Bhí borradh fáis faoi agus ciallagtú;
ú;
clisteacht áithrid ag baint leis nach raibh le gasúir eile, Agus é an-ó . mm
caí : H & : 'B sáil
saol bhí sé i ndon ciall a mhúnadh dhá athair agus dhá mháthai.. agusa
go lách cineálta le chuile dhuine. Té
D'imi gh sin ann féin nó go raibh a bhiseach beagnach tugthaí,sií
& : gEbS gi : BE éir sHIL
é an uair a d'fhás péire bun adharca air ach chlúdaigh an folt Etuaige:s
bhí ar a cheann iad. Níor lig siad a rún le aon duine agus ní raibh
fhios
ag aon duine faoi luí na gréine go raibh tada áithrid ag baint leis seachas
scorach óg ar bith dhá chomhaois ach bhí a chuid stuaim agus dlisteacht
ag goil ó mheabhair ar an dream ba shine agus ba mheabhraí, D'imigh
roinnt blianta thart agus iad go sona sásta ach le lagar aois -
dheireadh thosaigh an t-athair ag coinneál na leapan agus ag fanachí
leis an mbás. Bhíodh na daoine muintreach agus na comharsannaí
isteach agus amach ann ag tabhairt láimh chúnta agus an seanfhear dhá
lagachan leis in aghaidh an lae,
Bhí roinnt acub istigh an lá seo ag caint eatarthub féin nuair a
d'ísligh an fear seo dhá chapall taobh amuigh gon doras agus shiúil sé
isteach. Níor aithnigh ceachtar acub é ach chuir sé in iúl dhóibh gurb e
féin Pádraic a bhí ag scaipeadh briathar Dé agus ag baisteadh mhuintir
na hÉireann. Ghlac siad go réidh lena bhriathar agus lena bheannacht
agus thug siad toil a ghoil trí shacraiméid an bhaisteadh. 'Baistfidh mé
fear an tí féin ar dtús an fear atá tinn a dúirt Pádraic 'agus ansin baistfidh
mé a bhean agus an mac' Go díreach ag an bpoinnte a raibh Pádraic
réidh le ghoil a baisteadh cé sheasfadh i lár an urláir ach an Diabhal
agus é i ngealta le cúmhach feirge agus dúirt sé le Pádraic go mba leis
féin comhluadar an tí seo, Is beag nár thit an t-anam as na daoine a bhí
istigh nuair a chonaic siad an Diabhal ag éirí chomh hard lena
fraigheachaí agus ag baint an urláir lena bhróga móra troma. Bhain an
Diabhal an ruóig go bhéal an mhála an uair sin agus níor fhág sé Íocal
ar bith gan inseacht ná cloch ar bith gan iompú, Thug sé aghaidh anonn
ar an seanfhear a bhí ar leaba an bháis agus dúirt sé leis 'is liomsa tusa
ón oíche fadó ar dhíol tú thú féin liom agus ar iarr tú achainí orm agus

376

HIS OH HEINH
 Jiom do mhac a gineadh an oíche sin agus is liom do bhean a chaith
rí ráithe dhá iompar agus is le mo ríochtsa sibh th'réis an tsaoil seo.
Labhair Pádraic ansin agus dúirt sé leis an Diabhal “is cuma cén díol ná
seánnacht a bhí idir thú féin agus an fear seo, ní raibh tú i ndon é
cheannacht mar bhí sé féin agus an cine daonna ceannaí go daor cheana
efúilan tSlánaitheora' Bhí sárú agus cailicéaracht chruachainte idir an
héirt.I rith an achair ar fad bhí an mac ina thost agus gan é rá tada ach
a

ag éisteacht agus truaighe a chroí aige dhá athair a bhí ar leaba a bháis.
choinnigh an Diabhal air ag réabadh agus ag cur an tí trína chéile gur
scanraigh sé chuile dhuine dhá raibh ann ach Pádraic, Chuaigh sé
dnonn arís go dtí an seanfhear a bhí ar leaba an bháis agus leag sé
Jtlachín beag go choinneal nach raibh mórán solais uirthi agus í ar an
dé deireadh ar an urlár le n-ais. 'Beidh mé ag teacht faoi do choinne
dhois' a dúirt sé san oíche arú amáireach, beidh an bhuacais caite an
úair sin agus d'imigh leis. B'fhada go dtáinig aon fhocal cainte g'aon
duine ach iad ag cuimriú ar an Diabhal nó gur thosaigh Pádraic arís ag
- labhairt misneach dóibh agus ag goil thríd an soiscéal, Nuair a bhí an
théid sin cloiste acub ghlac siad ar fad leis an mbaisteadh ach amháin
ah mac ach ní bhfuair sé aon locht ar aon duine eile i dtaobh iad a
bhaisteadh. Leis sin cé thiocfadh isteach an doras ach dreáthair an
iéeanfhir a bhí ar an leaba, leathcheann cúpla agus ní aithneá ceann
dcub thar an gceann eile. D'inis siad eachtraí an lae dhó agus an
scanradh a chuir an Diabhal iontub agus go raibh sé le theacht arís san
oíche arú amáireach nuair a bheadh a dhreáthair ag fáil bháis go
gcrochfadh sé leis go hIfreann é. Ní raibh drogall ar bith roimh an mbás
ag an seanfhear ach bhí sé scanraí roimh an Diabhal agus roimh Ifreann.
Nuair a chonaic Pádraic dreáthair an tseanfhir an leathcheann
cúpla d'éirigh sé ina sheasa agus d'iarr sé ar an bpoinnte air glacadh le
briathar Dé agus a ghoil tríd an mbaisteadh. Níor chuir sé tada in
aghaidh Phádraic ach glacadh lena bhriathar agus baisteadh é. Chomh
luath agus a bhí sé baistí dúirt Pádraic leis 'tá mé ag iarraidh achainí
mhór míllteach ort ar son do dhreáthara atá i ngar gon bhás, is tú an
taon duine amháin faoin domhan atá i ndon é thabhairt as crúcaí an
Diabhail. “Iarr an achainí anois' a dúirt seisean “águs ní chlisfidh mise má
lá mé i ndon a dhéanta: 'An achainí atá mé iarraidh ort' a dúirt Pádraic
itú féin agus do dhreáthair ag athrú leapachaí le chéile go ceann
laethantaí beaga go gcuirfidh muid seachmall agus seachrán ar an
Diabhal, ní baolach dhuitse an bás ná Ifreann agus tú in do luí áth
do dhreáthara agus8 ná t cuireadha dé deireadh
cadh ná ná coinnle
coi Shiaba
faitíos...
scanradh croí ort mar níl baol ná buarach caite ar do choinneal féin mo
“Tá mé sásta' a dúirt an dreáthair Tuífidh mise isteach anseo agus As
libh mo dhreáthair atá fáil báis go dtí mo leaba féin sí cui
a ur As 8 acein
Ní raibh níos mó cainte ann ach an fear a bhí tinnsíosa iompar
treasna arna shuan,
páir,
dhó, leaba i
agus é leagan go réidh socúlach ar an leaba a bhí geallta
dhreáthara, Ba sásta an fear é Pádraic an uair sin agus an seanfhear
bádh
tugthaí as bealach an diabhail agus é ag múnadh an eolais go na Flaithis
dhó. Ba deas nádúrach a bhí sé ag téaltú eis agus an choinneal í féin...
in ag
tarraingt ar an snug deireadh, Níor fágadh uaigneas an bháis ait,
bhí
daoine i gcónaí, na gaolta agus na comharsanaí ag sealaíocht le chéile
idir na dá theach ag tabhairt misneach go na dhá sheanlaoch, Ach
m'ánam nuair a bhí an choinneal ar theib a bheith caite go dtáinig an
Diabhal arís agus gur rug sé ar láimh ar an seanfhear a bhí ar an leaba
lena threórú go Leic na bPian. Thit an bhuacais go mall réidh agus bhí
deireadh lena cuid solais agus thosaigh fuílleach na céarach ag fuarú,
agus a cruachan, Bhí ré an tseanfhir é féin caite anois agus é ag fuarú
agus ag strumpadh leis. Nuair a chonaic an Diabhal an choinneal caite
agus an seanfhear beo fós ins an leaba ní raibh fhios aige faoi thaltaí an
domhain céard a bhí th'réis tarlú. Chaith an seanfhear amach as an leaba
é féin “beannacht Dé agus na hEaglaise' a deir sé le hanam mo
dhreáthara, is fearr dhúinn a ghoil síos ar an tórramh: Sin é an uair a
thuig an Diabhal é féin agus an fear a bhí uaidh ar a bhealach go dtí na
Flaithis. Thug sé ionsú aisteach ar gach a raibh istigh agus liobair sé an
mac mar gheall nach raibh sé níos dílse dhó. “Bhí ríocht Ifrinn geallta
agam dhuit a dúirt sé ách mheall saibhreas an tsaoil seo agus oidhreacht
do shinsear thú. Tabharfaidh mise amharc amháin anois ar Ifreann
dhuit' a dúirt sé “gus cé acub is fearr leat, Ifreann nó góltas do shinsear”
agus leis sin thug sé Ifreanni lár an tí acub agus chuir sé faitíos dháiríre
orthub ar fad ach amháin a mhac féin, níor scanraigh an tine ná an teas
é, 'Is fearr liom do ríochtsa' a dúirt an mac. Ach níor chlis Rí na Cincíse
ar Phádraic ná a shlua ach sí an Chincís a bhí ann freisin,
'Tháinig toirneach agus báisteach na Cincíse anuas go trom ó na
spéartha, níor tháinig a leithéid go lá ó Lá Sliabh Siadhán. Bhuail an
toirneach an teach agus mhúch sí tinte Ifrinn ach níor dhóigh sí agus
níor ghortaigh sí aon duine ach chuir sí clóca Mhac an Diabhail trí

378
 ine: Thug sé an doras amach air féin agus é ina chaor dhearg agus é
g screadach go cráite ag iarraidh fuarú. D'imigh leis i ndiaidh a chinn
imhe ach sé'n áit ar chaith sé é féin faoi dheireadh isteach i ngarraí
eacha agus driseachaí ag iarraidh fuarú thabhairt dhó féin. Bhí sé ag
meacht Jeis ar fud an gharraí ach le chuile réabadh dhá raibh air agus
leagan dhá bhfuair sé briseadh na hadharca anuas dhá chloigeann agus
- hfhuaraigh an bháisteach amach é agus níor fhan barr dó ná loscadh air.
p'fhíll sé ansin ar an mbaile agus adharca an Diabhail fágthaí ina
dhiaidh aige, an fear ba láighe agus ba soineanta dár facthas riamh.
Bhaist Pádraic an uair sin é agus bhíodar faighte réidh leis an Diabhal.
Chuir sé tórramh agus sochraid Chríostúil ar an athair agus ansin
chuaigh sé ag obair ar an ngóltas, oidhreacht a shinsear.

An Maistín
Ba í an scathán meallta ceart críochnaí í agus í fásta suas ina cailín óg.
Bhíodh sí i gcónaí go gealgháireach ó bhí sí ina girseach agus ní raibh sí
riamh gan meangadh. Leag sí súil ar an bhfear óg ba bhreácha agus ba
dathúla a bhí sa bparáiste agus mheall sí léi é gur gheall sé di go bpósfadh
sé í, Bhí an fear óg seo a bhfuil mé ag cur síos air deisiúil go maith, bhí
teach agus giodán talúna aige agus beagán eallach, gan deoir aníos ná
anuas air. Le mar a chuir siad tuilleadh aithne ar a chéile déanadh an
deamhnas agus phós siad. Deamhan seachtain riamh a bhíodar pósta
nuair a chaith sí in aer an mheangaireacht agus na gáirí geala agus rinne
sí máistir di féin taobh istigh agus taobh amuigh go dhoras, chuir sí an
lear faoi chois agus bhí locht agus marach aice ar chuile shórt dhá
ndéanfadh sé agus sé an port a bhíodh i gcónaí aice 'ní shin é an chaoia
ndéanfadh muintir an bhaile seo againne é: Bhí sé ag iompar na croise
agus diabhal a' ligfeadh an faitíos dhó a bhéal a oscailt ach ag titim faoin
ualach. Baineadh as a chleachtadh ceart é, Ba chuma léí sa diabhal é ach
anró a fheiceál air, Nuair a théadh sí ag cur ál faoi chearc féin chrochadh
sí léi é agus ní shásaíodh aon áit í leis an ál a chur síos ach i scailp a bhí
faoi chloch, go gcaithfeadh sé na huibheachaí a leagan isteach ó cheann
80 ceann agus go gcuirfeadh sí faoi ndeara dhó “ara shonas na gcearc' a
chur chuile uair dá leagfadh sé isteach ubh “icíní uilig anois ach aon
 choileachín amháin, sin é a bhíodh mo Mhamó a' rá fadó be
annacht j;,.
lena hanam agus ní raibh sí riamh gan lán na sráide agus
aoiligh go chearca a bheith aice agus ciseán na n-ubh ag cu: rtantharchárnain .
maoil
Mara dtagadh éan as chuile ubh ansin nó dhá mbeadh aon ghlogáií.
. . gs , . Bárann,
is ar an bhfear a bhíodh an milleán agus ní ar an gcoileach, Anlao óg ta;
a bheadh th'réis a bhreith chaithfeadh sí a bheith ann nó go n-óifil én
an bainne buí, 'seo é an chaoi a dtugadh mo Dheaide méir dó: Bhi
ligthí léi féin faoi dheireadh ina dearg mhaistín agus an fear bocht é fe.
idir a bheith ina ghiolla agus ina spáilpín agus gan comhaireamh na aon
sóp
le fáil aige ar thada dhá ndéanfadh sé ná ndéarfadh se,
Na hoícheantaí siamsúil a bhíodh aige i dteach an
ósta ní raibh
aige anois ach beannacht Dé chur lena n-anam sin agus tartaran scóig
aige. Nuair a bhíodh an gamhain nó an leathcholpach le díol bhíodh sí
leis an tsáil aige ar an aonach agus a dhúshlán a ghoil ag ól aon bhéirei; ”
ach a theacht abhaile mar d'imigh sé gan pionta gan leathghloine,
D'imigh blianta fada thart ar an gcaoi sin agus é faoina mollóig féin
aice nó go dtáinig a deartháir féin abhaile as Meiriceá, Agus ar ndóigh
nádúrach go leor tháinig sé ag breathnú ar a dhreifiúr agus ar a fear
céile Cóilín a raibh aithne agus eolas mhaith aige air sul má chuaigh sé
féin go na Státaí, Ach ní raibh aon chosúlacht ann go raibh an tuar
namhad crochta aice féin os cionn Chóilín, As sin go ceann
seachtaineachaí bhí aonach na Féala Bríde ag teacht agus bhí Cóilín ar
an aonach agus cúpla gamhain aige agus í féin fanta sa mbaile ag
tabhairt aire go shuc muice a bhí tinn nach raibh fhios a theacht né
imeacht dó, Ní raibh saoirse lá aonaigh faighte cheana le blianta ag
Cóilín agus cé chasfaí air ach deartháir na mná agus é amuigh le
haghaidh an lae go bhfeicfeadh sé na seanchairde ar fad nach bhfaca se
cheana le fada an lá. Dhíol Cóilín na gamhna ar Shlat an Droichid! an
sbota ba crochta ar an aonach agus gan iad i bhfad ó tigh Pháidín Leaice,
'Tigh Pháidín Leaice a hóladh an béiréiste agus déanadh dearmad ar
imrí an tsaoil, ar an suc muice agus ar an mbean a bhí dhá chumhdach,
Amach i ndeireadh an lae agus cúpla leathghalún mhaith caite siat
acub thug siad a n-aghaidh ar an mbaile ag iarraidh an bealach a bheith
déanta ó ló. Nuair a bhí Cóilín i ngar dhá bheith sa mbaile dúirt sé leis
an gcliamhain 'seasfaidh tú istigh ag teach do dhreifíre, giorróidh sé an
chuid eile gon bhealach dhuit: “Deamhan ar mhiste liom a dúirt seisean
ach nuair a bhíodar ag tarraingt in aice an tí thosaigh an siúl ag imeacht

380

EA iii,i,ii; iii!“
 chóilín. Cén diabhal atá ort' a dúirt an cliamhain coinnigh fút iad,
ch minic fadó a chonaic mé a sheacht n-oiread ólta agat agus ní
híodh strómh ar bith ort; “Ní ól ná meisce atá orm' a dúirt Cóilín 'ach
ibharfaidh sí siúd dath dubh ar a bhfuil bán dhíom faoin lá a bheith
oile go fánach ar an aonach agam' agus d'inis sé an uair sin faoin
i bpurgadlóireacht a bhí curtha dhó aige ón lá ar phós sé 'agus dheamhan
á ligeann an faitíos dhom anois a ghoil isteach an doras, ach téirigh thú
in isteach romham, “Toram an maide sin atá agat” a dúirt an cliamhain
1BUs bheoigh sé amach ar a chois. Bhí an oíche ag titim agus doras na
siáide dúinte amach agus bhuail sé criogaide ar an doras. Nuair a d'áirigh
sí féin an doras dhá bhualadh níor chuimre sí go raibh aon duine faoi
healú na gréine le bheith ann ach Cóilín. D'éirigh sí go léim ina tine
Bhruite go bhfaigheadh sí greim mullaigh ar Chóilín agus go dtabharfadh
s[a chárdáil dhó agus a dhá láimh san aer aice ag réiteach an bhealaigh
isteach dhó. Ach nuair a chonaic a dreáthair an cineál maistín a bhí ínti
deamhan blas ariamh a rinne sé ach an maide a thabhairt ar an mullach
diagus an mothú a bhaint aiste gur thit sí ar an urlár agus chas sé ara
sháil an uair sin agus shín sé an maide ag Cóilín agus bhailigh leis,
Scanraigh Cóilín ansin go raibh sí marbh, chaith sé an oíche ag cur
séideogaí siar ina béal, suas ina srón agus ina cluasa agus ag coinneál
braonachaí beaga uisce fuair léi go dtug sé tríd ar éigin í. Bhí sí bioraí suas
arís ar maidin agus ba í an bhean ba láighe faoin domhan í agus í chomh
tealgháireach céanna leis an gcéad lá riamh a bhfaca sé í.
I rith eachtraí an tráthnóna roimhe sin ní raibh fhios aice chor ar
ith gurb é a dreáthair féin a thug an maide ar an mullach di mar nach
taibh sí ag súil ach le Cóilín agus bhí sé sin tuigthí go maith ag Cóilín
freisin. Le mar a bhí an t-am ag imeacht ní raibh fhios ag Cóilín sa
diabhal cén fáth nach raibh sí dhá ionsú go mbainfeadh sí sása an bhuille
mhaide dhó. Bhíodh sé ag rá leis féin scaití níl do mhisneach ceart
tagthaí ar ais fós dhuit ach ní raibh aon athrú ag teacht uirthi ach ag fáil
ní ba cineálta chuile lá dhá raibh sí a chur thairti. Bhí Cóilín i dTír na
n-Óg ceart críochnaí faoi dheireadh, cead aige a rogha rud a dhéana
dgus gan aon bhacadh dá chur air.
D'imigh bliain thart, dhá bhliain, trí bliana, d'imigh a mh'anam agus
Ocht mbliana déag agus ní bhfuair ceachtar acub riamh aon chaidéis
Bon oíche a bhfuair sí an buille mhaide. Cothrom an lae céanna arís
donach na Féile Bríde ocht mbliana déag ina dhiaidh bhí Cóilín ar an
 aonach le cúpla gamhain. Bhí an tan-lá go deo ai; ge
gan aor deifir.
abhaile air, é deas súgach dó féin agus é go meidhreach, Fáiltíú'roi
th'réis an aonaigh agus thosaigh sé ag inseacht eachtraí an lae Ri
féin a bhí ag fáil an- sása ar chomhrá Chóilín. Ach le mar bhí ac an — agus sí
lanoíche
ag imeacht agus iad iniúin comhrá thosaigh Cóilín as súgaíl óil
ag'sój
siar ar laethantaí a n-óige, níor fágadh eachtra ar bith gana ba
an muileann, 'A mais a Nainín' a deir sé 'á gcuimríonn tú ar an
tráthn óna
An
fadó ocht mbliana déag ó shin cothrom na hoíche
anocht nuair;
buaileadh an buille mhaide ar an mullach ort? 'Ó
cuimrím go maith' i
deir sí “ach níl mé ag iarraidh a bheith ag caint air, caith thart
é nó is dú
achrainn a tharraingeoidh sé. 'A mais a Neainín” a deir sé
'ní ag iarraidh
a bheith ag cothú achrainn atá mise mar is mise atá mór eat agus
d'inis
sé an uair sin an scéal óna thús go dtí na dheireadh, gurb é a dreáthair
féin a thug an buille di. Nuair a chuala sí an méid sin, ní dhearna sí tada
ach éirí go léim agus breith ar Chóilín agus é leagan fúithi i láran urláir
agus tosú dhá ghleáradh 'b'fhurasta aithne a shramacháin' a deir sí “nach
mbeadh sé go rath ort: Bhain sí sása na ocht mbliana déag dhó agus
bólc í a shrathair agus a thiarach an chuid eile dhá shaol, D'fhág sí
dearga tiaraigh air.
“Is maith an rud grá nó faitíos' a deir an seanfhocal.
Bhíodh eascainí fadó ann, eascainí gan aon dochar “dearga tiaraí ort
agus é go síoraí ort

1 An píosa bóthair os cionn dhroichead an Spidéil,

An Drochshúáil
Ní bhíonn drochshúil ach ag an té a ndéanann a charaid Críost faillí air
i bpaidreachaí sacraiméid an bhaisteadh agus aon neach beo a
ngeobhfaidh an duine sin caidéis dhó gan bail ó Dhia a chur air
giorróidh sé lena shaol. Bhí fear ann uair amháin a raibh drochshúil
aige agus ní raibh fhios aige féin chor ar bith é ach bhí go leor curtha dhá
gcois aige, Lá amháin fuair sé caidéis g fhear óg, athair muiríne a raibh
triúr scorachaí óga go chlann mhac aige, thit an fear óg as a sheasa agus

382

|IER EE
 huail galar an bháis é agus bhásaigh sé tobainn gan ola gan aithrí agus
n[ráibh sé ar staid na ngrásta ag fágáil an tsaoil seo dhó. Chuaigh sé ar
n saol] eile agus bhí sé ag imeacht leis nó gur shroich sé geataí na
bhFlaitheas. Bhí Naomh Peadar roimhe agus ní ligfeadh sé isteach é
- már go raibh peaca marfa ar a anam. 'Ar ndóigh marach gur bás tobainn
a fuair mé a dúirt an fear “bheadh aithrí déanta agam ach ní raibh aon
mhaith dhó ag caint. “Caithfidh tú a ghoil go hifreann' a dúirt Peadar.
gu] má chuireas tú go hIfreann mé' dúirt an fear 'tá mé ag iarraidh
libhairt le Naomh Pádraic; Tháinig Naomh Pádraic ansin agus d'impigh
ah fear air éisteacht lena scéal 'agus tabhair tú féin do bhreithiúnas' a
dúirt sé agus ná bac le Naomh Peadar; “Tá truaighe mo chroí agam
dhuit' a dúirt Naomh Pádraic 'ach ní bheidh mise ag tabhairt
breithiúnas ar mhuintir na hÉireann go dtí lá deireadh an domhain'
agus ansin chuir Naomh Peadar an fear go hIfreann.
Blianta fada ina dhiaidh sin cailleadh an fear a raibh an drochshúil
aige agus nuair a chuaigh sé sin chomh fada le geataí na bhFlaitheas bhí
ha geataí dúinte amach in aghaidh ag Naomh Peadar agus dúirt sé leis
go gcaithfeadh sé a ghoil go hIfreann mar go raibh athair muiríne
damnaí i measc na ndiabhail mar gheall ar a dhrochshúil, 'Má bhí
drochshúil agamsa a dúirt an fear 'ní raibh aon neart agam féin air ach
ní raibh aon mhaith dhó ag caint, “Caithfidh tú a' ghoil go hIfreann a
dúirt Naomh Peadar. “Sul má dhíbreos tú go hIfreann mé' a dúirt an
lear 'tá mé ag iarraidh labhairt le Naomh Pádraic: Tháinig Naomh
Pádraic agus d'éist sé lena scéal agus bhí truaighe a chroí ag Naomh
Pádraic gon fhear seo freisin agus dúirt sé leis an bhfear gur ag naomh
Peadar a bhí eochrachaí na bhFlaitheas agus nach mbeadh sé ag
tabhairt breithiúnas ar mhuintir na hÉireann go dtí lá deireadh an
domhain agus ansin chuir Naomh Peadar go hHreann é,
Blianta ina dhiaidh sin cailleadh an caras Críost agus bhí aithrí
chráifeach déanta aige agus é ag ceapadh gurb é na Flaithis a bhíi ndán
dhó ach nuair a chuaigh sé go geataí na bhFlaitheas bhí Naomh Peadar
roimhe agus an geata dúinte. “Tá tú damnaí' a dúirt Naomh Peadar 'agus
caithfidh mé thú chur go hIfreann” ach dúirt an fear le Maomh Peadar
“bhí aithrí chráifeach déanta agam sul má bhásaigh mé agus cheap mé
nach ndearna mé aon bhlas in aghaidh Dé ná na hEaglaise agus inis
dhom céard atá déanta as bealach agam. Inseoidh mise sin dhuit a dúirt
Naomh Peadar 'tá mé thréis beirt' a dúirt sé “chur go hIfreann mar
gheall ort agus beirt a raibh aithne mhaith agat orthub' a;
gus d'inis se
dhó cén t-údar, 'go ndearna tú faillí i bpaidreachaí an
bhaisteadh i.
léithéid seo' go leanbh agus d'inis sé ainm an linbh dhó
agus huair;
d'fhás sé suas bhí drochshúil aige go do bharr agus bé caid;
éis an fhir sin
agus cheal bail ó Dhia a chur ar an bhfear eile ba chiontsiocair lenabhá
tobainn agus gan aithrí déanta aige agus a bhean chéile ina baintteacl,
agus a chlann ina ndílleachtaí. 'Má tá an méid sin déanta as bealach
agam' a dúirt an caraid Chríost 'agus beirt damnaí mar gheall orm; i
Ifreann tuillte agam ach ní raibh sé tuillte ag an mbeirt eile, Ach
sul RR
d'imeos mé ón ngeata' a deir sé “tabhair ar ais an bheirt eile agus
fulaingeoidh mise ar a son: 'Níl mise i ndon iad athabhairtarais'a dúin
Naomh Peadar. 'Ba mhaith liom sul má imeos mé ón ngeata'a dúirt án
fear Tabhairt le Naomh Pádraic' “Tá go maith' a dúirt Naomh Peadar
agus tháinig Naomh Pádraic sa láthair. “Achainí atá mé iarraidh ort' a
dúirt an caraid Críost “an bheirt atá damnaí mar gheall orm a thabhairt
ar ais as Ifreann agus déanfaidh mise pioraíochaí ar a son! 'Tá truaighe
mo chroí agam dhuit' a dúirt Naomh Pádraic 'agus tá truaighe mo chroí
agam gon bheirt eile freisin ach níl mé i ndon sibh a shlánú' agus
cuireadh an caraid Críost é féin go hIfreann. D'fhan Peadar agus Pádraic
coraintín ag caint eatarthub féin ar an gcaraid Críost agus ar an mbeirt
eile agus cé bheadh ag goil thart ach Dia agus d'airigh sé an scéal “insí
an scéal uilig anois arís dhom a dúirt Dia 'go gcloisfidh mé ceart é, D'inis
siad an scéal go Dhia ó bhun go barr agaus ansin dúirt Dia le Peadar
“tabhair ar ais anseo anois arís iad go gcloisfidh mé tuilleadh futhub:
“Gabhaim párdún agat a Dhia' a dúirt Peadar 'ach níl mé i ndon é sin a
dhéana, ach ar ndóigh' a dúirt Peadar “bhí sé an -éasca dhom iad a chur
síos mar bhí an ceann le fána acub' “Tabharfaidh mé féin aníos mar sin
iad' a dúirt Dia agus ghlaoigh sé ar ais orthub agus sheas siad os comhair
Dé, Pheadair agus Phádraic agus ansin labhair Dia leis an gcéad fhear
acub a bhásaigh, athair na ndílleachtaí agus dúirt sé sé do bhás tobainn
agus an dílleachtas a d'fhág do thriúr clann mac ina sagairt ag obair
dhomsa agus dhá bhfaighfeá do dhóthain saoil bheadh aithrí déanta
agat: D'iompaigh sé thart ansin go dtí an fear a raibh an drochshúil aige
agus dúirt sé leis 'ní raibh tú ag iarraidh é thógáil amach as an saol ná é
dhamnú' agus ansin d'iompaigh sé anonn ar an gcaraid Críost agus dúirt
sé leis “ní faillí ar bith a rinne tusa i bpaidreachaí an bhaisteadh, ba é do
chuid grá Dia agus cineáltais a d'fhág beagán seachráin ar d'intinn an lá

384
udar; go raibh an ráithe a b'fhaide san mbliain caite agat gan suimreas
I éodladh ag tabhairt aire go do sheanathair a bhí ar leaba an bháis
Bus seachtain th'réis an lae sin agus é ag séalú agus chuir tú Ó Mo Dhia
isteach ina chluais' agus ansin chuir sé a dhá láimh timpeall ar an triúr
agus dúirt sé “is liomsa sibh ó inniu amach' agus threoraigh sé isteach
peátaí na bhFlaitheas iad. “Sé Dia i gcónaí an breitheamh cóir,
Filíocht
Breithiúnas na Síoraíochta
pá mbeadh breith agamsa ar miféal
Ní anseo a bheinn im' sheasa
Ag breathnú uaim ar an tsíoraíocht,
Tá mé ar nós dealbh i lár scuaine mór fada
us níl tada ann ach fuacht agus deártan,

Js iomaí sin bliain é ó scar mé le m'anam

fus ó cuireadh mo chorp ins an talamh
iníor éist mé le briathar ná teachtaireacht Chríost
gus níor thug mé aon aird ar an Eaglais
fuair mé dea-shampla ó m'thair $ ó mo mháthair
agus mhúin siadsan dhomsa na haitheanta
ach níor thug mise aon aird ar athair ná ar mháthair.

Bhínn go síoraí ag magadh faoin mBíobla

bhíodh rachmas, is ól, mná, imirt is ceol
agus chuile shaghas mailís ar siúl agam
Thug mé droim láimhe le Aifreann an Domhnaigh
Agus mar sin a chaith mé blianta.

An tráth a raibh mé óg bhí mé meallta ag an saol seo

'gus shíl mé nach mbeadh deireadh go brách leis
ach éalaíonn an t-am agus cuimre ar an bhfeall
agus caithfidh tú é fhreagairt gon Tiarna
faillí no mailís, éagóir nó an láimh fhada,
beidh sé uilig in t-aghaidh ar an scála.

Ach déan an dea-ghríomh, agus ná bí meallta

ag an saol,
ach ní dhearna mise é céad faraor,
bhí mé i ngar do chéad bliain 'gus mé cráite ag an saol,
sin é nuair a rinne mé aithrí.
Chuir mé fios ar an sagart agus tháinig sé agam
ar uair an mheán oíche ar a chapall.
 Sa seantán beag fuar agus mé sínte sa gclúid,
is ann a rinne mé aithrí,
nuair a chuimre mé siar ar chuile dhrochghríomh
d'inis mé uilig mo chuid peacaí,
fuair mé réidh leis an ualach a raibh mé blianta dhá n-iompar
agus ansin thug mé m'aghaidh ar an tsíoraíocht,

Ach mo bheannacht gon sagart

a tháinig a'm ar a chapall,
“sé shábháil m'anam an oíche úd,
ach rá roinnt peacaí sola orm fós nach bhfuil glanta
agus caithfidh mé fanacht sa scuaine.

Labhair mé suas le Naomh Peadar

a mbeinn i bhfad eile ag fanacht
nó cáide go n-ósclódh sé an geata
go bhfeicfinn Mac Dé agus an tArd Rí é féin
a chuid aingle agus muintir na hÉireann.

Ach séard dúirt sé liom caithfidh tú fanacht mar sin

Nó go dtéigh mé siar ar na leabhra
Mar in aghaidh chuile dhrochghríomh dá ndearna tú riamh
'Thug tú cuairt ar an dream a bhí i ngéibheann.

Scaip tú do chuid ar an dream a bhí bocht

“gus níor fhág ocras ná tart ar aon chréatúr,
rinne tú déirce ar an té bhí lag lúbach
agus d'íoc tú a chuid fiacha gon bhaintreach,
thug tú do leaba dóibh siúd a bhí tinn
agus chodail tú féin ar an teallach.

Bhí tú oíche Sathairn ag ól in éineacht le sagart

'gus ní raibh sé in ann éirí ar maidin,
Bhí trí bhuidéal cáirt ólta agaibh gan amhras,
Agus cén chaoi a léifeadh seisean an tAifreann.

mmmm——-“-—“w—w“—wws--
I IS
 ar éis a raibh ólta at ní raibh mairg ná stró ort,
ch d'fhág tú an sagart ag srannadh.
S-

Chuir tú ort culaith an tsagairt agus léigh tú an tAifreann

is níor aithnigh fear, bean, lean ná páiste thú
n soiscéal a léigh tú sé do ghlór a chuaigh síos leob,
b'fhearr Jeob i bhfad tú ná an sagart.

- D'athraigh siad aigne tar éis tú a bheith ag caint leob

Agus chas siad mar chasfadh an taoille
Rinne siad aithrí a bhí dlite le blianta
Ach ní tusa a déist lena bhfaoistean.

Shábháil tú an sagart ó chú] chaint gus ó scanaill.

Marach tú bheadh a cháil ins na páipéir. :
Bheadh sé glaoite gon Róimhts é curtha timpeall an bhoird
Gus meas tú céard a déarfadh an Pápa?

Fuair tú beannacht an tsagairt a shábháil ón ngábh sin

Agus rinne sé aithrí faoin ól agus faoin bhfaillí,
Ghuibh sé na Flaitheas gon fhear a léigh an tAifreann
'Gus é féin ina chrampa ar a leaba.

Anois tar anall agus breathnaigh ar an scála,

Níl fábhar ná áibhéil san áit seo,
Caith súil ar an tsnáthaid céard tá sí a rá?,
Tá sí scríobh amach do dhea-ghríomhartha,
Tá an tsnáthaid “ í ag goil timpeall a' comhaire drochs dea-ghríomhartha
'gus tá leathmhaing a' teacht ar a' scála,
Tá tú fáil do luach saothair mar chaith tú do shaol
Siad do dheá-ghríomhartha a shábháil duit d'ánam.

391
Díoltas an Dreoilín
A Mhagpie ghránna, dóigh croí '$ dóigh cléibh ort
Is tú a chreach mo nead agus míilín éanlaith
Bhí neaidín deas a'm ar aghaidh na gréine
Sa gcrann sceach gheal atá i ngarraí Chéitinn.

Bhí mo neaidín déanta le stuaim mo ghéaga

As caonach buí a bhí mín is tréigthí
Ní raibh mé seasc 's níor fhan mé aonraic
Bhí mé pósta 's bhí dhá éan déag aim.

Bhí siad baistí sa gcreideamh Gaelach

Agus é le léamh go cruinn ar chlár a n-éadain
Go bhfuair siad tógáil agus oiliúint bhéasach
Sa gcrann sceach gheal atá i ngarraí Chéitinn.

Nach mé bhíodh sásta mé féin 's mo chéile

Ag soláthar beatha dóibhó éirí gréine
Níor throisc siad ariamh cheal deoch ná béile
Bhíodh an boirdín lán, 'gus mara mbíodh sé réití,

Níl aon siopa ar fud na hÉireann nach mbíodh

muid ann ag tóraíocht éadáil,
Bhíodh an punt 's an Ewro ainn
'gus an (lar twenty, an mark, an sterling
'gus an fiver Rúiseach

Bhí cárta bainc ainn a raibh go leor taobh thiar dhó,

Maidir lena coppers ná bí á chomhaireamh
“Théinn ag soláthar i bhfad 'sa gcóngar mé féin 's mo chéile
Leis an ualach a iompar.

Níor theastaigh aon framsport carr ná dumper

Bhí na géaga láidir agus d'iompróinn tonna meáchain
Cuimre a whagpie nach bhfuil mé réidh leat
'Tá mo dhíoltas fógraí ó arú inné ort.
Go ngeobhfaidh mé greim ort, greim cába léine,

392
Is mé Rí na nÉan 'gus ní bheidh mé aonraic
NÍL aon éan ar fud na hÉireann
Idir bheag is mhór, trom is éadrom
Nach mbeidh liom an lá siúd
Le gunnaí “s béinneats
Ag sainniú an mhagpie, mat sin é an méirleach,

Istigh bPearse Stadium beidh glan fairplay ainn

)oé Saddam Hussein a bheas mar réiteoir
Beidh daoine ' éanlaith ann as gach ceard g'Éirinn
Beidh an bhefáil trom mar beidh chúig round déag ann
Mí shábháilfidh an 5e(l ná rópaí an ring tú
Beidh mise dhá dtabhairt dhuit /ef, right agus centre.

Beidh body blows ann 's iad a teacht na dtintreach

Beidh tú maol dearg gus an fhuil a silt leat
Le mar bheas tú fáil na mbuillí
Ní túisce in do shuí tú ná ar do thúin '“ tú tití,
Beidh do cheann '“s do sciathán síos le fána
is tú saothrú an bháis gus na ages náirí,

Ní chuirfear tórramh clár ná táirne ort

Ach do cholainn bhréan a chaith le fána
Sailim na mallacht a léamh go hard ort
Agus boycott go brách ar na magpies ghránna.
Tá Saddavn Hussein tar éis a rá liom
Nach bhfaca sé ariamh a leithéid go shléachta.

Thairg sé bounty dhom atá deacair a dhiúltiú

Mo mheáchan féin d'ór, neart gunnaí agus púdar
Muid a fjackáil plane as Aerfort a' Chaisleáin
's nach dteastódh aon phassporf ach mapa agus compás
Ardú sna spéartha chomh hard lena réalta
gus le maineachan lae beidh muid thoir i mBaghaad.
“Tá campa ag an Taliban faoi cheannas Bhin Laden ann
Agus caithfidh muid an oíche ann le siamsa agus ceol
Gófaidh muid chun suimris agus ligfidh muid scíth ann
Ag tabhairt suimreas dár gcrámha
i ngan fhios don yank&.

Anois tá muid dúisí agus tá pleain leagthaí síos ainn

Go mbainfidh muid díoltas go Bhíair gus gon yan&
Beidh neart nuclear bombs ainn déanta as cacannaí cael
'Tá an catapult agamsa atá in ann iad a chaith
Ní sheasfaidh an cogadh seo mórán le seachtain
Mar beidh cacannaí care ag titim ón spéir
Ní fhágfaidh siad spré ag Gall ná ag Puncán
Beidh brat Bhiw Laden arís crochta go haer.

Ní shábháilfidh an pumker na Gaill ná na Puncáin

Beidh Saddam s Bin Lacden arís in controt
Ní aon drochdhream iad Saddam ná Bín Laden
Ní mharódh siad duine gon dream seo atá beo.

Ach déanfaidh siad báid as craicne bananas,

Agus seolfar amach iad ar an bhfarraige mhór
Anoir trí Gibraltar sna lán cosa in airde
Gan maide ná cruga, bratach ná seol
Siar an Atlamntác is cuma calm ná gala
Agus díreoidh siad siar ar Chapitaí BHUÍ
Ní chaithfidh siad súil ná leathbhreathnú ar bhacach,
sagart ná bráthair,
Nó go ngeobhfaidh siad greim dúdáin ar George W; Bush,

Cuirfear le balla é ní áirím é cheangal

Ní fhágfar aon stoca ná bróg ar a chois
Go n-íocfaidh sé éiric agus fiacha ar an éagóir
Is iomaí sin 4ól/ar chaithfidh sé chur ar an seic
Níl teach ann dár leag sé nach gcaithfidh seisean
a thógáil.

394
 us ní gheobhfaidh sé aon ola gan íoc air go trom
Má tá tart air cheal ola ní ag frag atá neart air
Tá toibreacha ola aige féin fós thíos faoina cnoic
Ach tá sé dhá spáráilt mar bheadh cearc ghoir dá háilín
je faitíos aon ghanntan gus go dtriomódh an tsruth
Tá fios ag fra4 nach i ngrá leob atá sé
CGrap leat do chuid bairillí, do fuel s do jug
Tosaigh ar maidin amáireach “gus ní fhágfaidh tú ceann díobh
Gan iad a thabhairt siar go na Státaí “gus iad aniar
Ar do chruit.

395
Colm 's Teaimín
Maise Dia dhuit a Teaimín, shíl mé le fada go dtiocfainn
Go bhfeicfinn cén chaoi raibh do chorp gus do shláinte
Mar chuala mé goil tharam go raibh tú coinneál na leapan
Mar go bhfuair tú sleaic gus taom croí an lá cheana
Ach míle buíochas le Dia tá tú ar do sheanléim arís
'gus tú gléasta in do chulaith ceann easna
níl mé ag déana aon chuairt fhada ach is breá atá tú breathnú
ach ar ndóigh níor chaill tú ariamh ins an slacht é
ba fráma tú bhí díreach ó uachtar go híochtar
'gus nach iomaí sin bean thit i ngrá leat
ach má tá scathán ar an mballa breathnaigh isteach ann go tapaig!
n
"gus sé pictiúr na sláinte atá romhat ann
an íolt fada gruaige bhí ort ó d'fhág tú an cliabhán
tá sí fós ort ina lomra “na dualta
ach ó casadh mé an bealach beidh deoch ry agus scofch a'd
tá sé arm thíos anseo sa mála
beir ar an ngloine agus suí síos ar do chompóirt
agus ólfaidh muid sláinte na hÉireann
góimid siar ar an saol] agus cíorfaidh muid thríd
agus meas tú cé ndeachaigh na blianta
"gus nach iomaí sin scéal bhí eadrainn ariamh
scéalta rúin nach féidir linn inseacht
ach tá siad faoi ghlas mar bheadh saibhreas i mbeainc
níl ag daoine ach a' dabhtáil 's ag aimhreas
Dhá mbeadh fhios ag na póilíos an chaoi ar bhris muid an dlí
Bheadh muid taobh istigh anois go na geataí
Mar ní aon uair amháin a rinne muid an mhísc
Ach chomh minic 's tá méir coise gus láimh orainn
Ach míle buíochas le Dia go dtáinig muid thríd
Ach ní dhearna muid ariamh aon ghríomh náireach

396
 Dochéad míle fáilte a Choilm na gCarad
Níor tháinig tú ariamh agam fala
Idir do dheoch agus do bhriathar
Chuir tú fad ar mo shaol mar chaith mé an oíche aréir ag ól bhrandy
Ní raibh sciúrt aim ó mhaidin a choiscfeadh mo thart dhom
bhí mé diúgaireacht chaoineadh le cantal
Bhí an wallet 's í fala 's amhlaidh atá sí le fada
Ach bhí maoil uirthi an lá ar fhága mé Bosrom
Breathnaíonn sé aisteach dhom anois a bheith fala
Gan aim ach a faire ar Dia na hAoine
Go bhfaigheadh mé an pinsean agus sin é mo sheic
Go gceannóidh sé deoch agus bia dhom
Ólaim corr scallach agus sin rud nár cheart dhom
Mar níl téagar ar bith ins na ewros
Ach cér fhága tú an cathú ní féidir é sheachaint
Sin Jagar atá ag baint leis na daoine
Ach ó chas Dia tú an bealach gus go bhfuil ru agus scorch ann
Beidh gloine agus deoch ainn le chéile
Ach ar nós uisce sa bhfásach ba cheart dhúinn é spáráilt
Nó beidh tart ar an scóig ainn ar maidin
Seo iad na dá ghloine is sine ar an drisiúr
Roinn siad le só agus le anó
'Ar bhainis Dheaideó ár thórramh Mhamó
Ar mo bhaisteadh féin 's mé in mo leanbh
Is iomaí sin scéal a d'fhéadfaidís inseacht
An t-olc gus an mhaith gus an biadán
An greann 's an spóirt, imirt 's scéal
Ócáidí dubróin agus caoineadh
gairm do shláinte anois a Choilm na gCarad
beidh rwrw agus scoich ainn le chéile
má bhí póit ormsa ar maidin, mé faoi ghruaim “ faoi chantal
níor fhág m'Aingeal Cúmhdaí mé fala
chuir sé deoch as na Flaithis a choiscfeadh mo thart
Sin é an t-ordú a fuair sé ón Tiarna
an t-ól an chéad mhíorúilt a rinne Mac Dé
us é ina stócach ag bainis i gCana
Colm
Deoch as do ghloine a Teaimín is fearr é ná tomic
Tá míorúilt éicint aid $ tú in aice i
An chaoi n-iompraíonn tú an buidéal 's a líonann tú an ghl
oine
Sin seansty/e bhí ag rítí na hÉireann
Ach ó casadh mé an bealach gus tú aríst in do shláinte
Déanfaidh muid oíche dhó go maidin
Scotch agus rurn agus muigíní punch
'gus tá buidéal brandy teacht ar an mbealach
leag mé é i leataobh ar an taobh seo gon gheata
'gus ní bheidh snig ina thúin roimhe mhaidin
tá scéal a'm le n-aithris, ach ní scéal é le scaipeadh
coinnigh dhuit féin faoi do hata é
ghrú mé an /oftó, tá sé grúite le fada am
ach níl fhios ag aon duine faoin spéir é
an bhean atá pósta a'm ní fhágfaidh sí sciúrt aim
ach roinnfidh sí amach ar a clann é
Bhí sí ina baintreach nuair a phós mise an raitleach
Agus triúr scorachaí óga ar a teaghlach
Tá mise dhá dtógáil le blianta crua fada
Ach anois b'fhearr leob mé chur as an mbealach
Ach an rún atá a'm, tá sé go doimhin istigh in m'aigne
Go n-imreodh mé beart ar an raitleach
Bhí fhios agam ón tús go raibh mé acub mar spailpín
Agus d'fhulaing mé an pháis ina dtimpeall
Ach anois tá mé saor ó ghrú mé an (oró
Agus inseoidh mé scéal dhuit a Teaimín
Ná coinnigh faoi rún é mar is cuma liom fúthub
Ní theastaíonn uaim anois ach mo phessporí
Beidh mé ag goil ar atheolas sa tír ar chaith mé seal fada ann
“Tá mac a'm faoi rún thall i mBosíomn
Bhí mé leathphósta le bean mór go Rúiseach
Ach níor inis mé riamh é gon raitleach
Sin é an fáth ar fhág mé Boston
Chuaigh mé ar an rawble agus chaill mé mo phassporí
Níor fhan luach an bhealaigh a'm go Bosfów

398
 eaimín

Níaon nuaíocht dhomsa do mhac atá i mBosíon

phf aithne aim air agus tú tagthaí abhaile
Mar nuair a thosaigh an cogadh níor fhéad mise corraí
An cogadh idir an Y4nó agus na Waxies
Sheas an cogadh sé bliana gus ní raibh aon chead rraveláil
Bhí mé mar bheadh mé faoi bhannaí
Cuimrím oíche Nollaig gus mé ag Aifreann mheán oíche
Bhí mé ag caint le do bhean 'gus do mhaicín
D'áithin sí mise mar go mbíodh mé mar friend aid
Águs (imkáil sí aniar le mo shála
Chuir sí láimh in mo thimpeall agus thosaigh sí caoineadh
nd what happened to Colm ry darling,
i dont really know a dúirt mé féin léi
ut 1 heard he joined the Salvation Army
huair a chuala sí an méid sin níorbh fhéidir í choinneal
chuir sí ring ar an Salvation Army
chuaigh muid síos ag an bpub ag ól cúpla deoch
agus choinnigh sí ringeáil go maidin
d'fhógair sí bouwmty gon té thabharfadh di tuairisc
. céngeobhfadh sí tú in do shláinte
'gus dhá ngeobhfadh sí greim cúíl ort
'nach n-imeodh tú aríst uaithi gus nach ndéanfá níos mó galavantáil
is minic ina dhiaidh sin a chasadar liom
i i'gusí gcónaí ag cuartú “sa tóraíocht
isteach ag an séipéal ag guibhe ' a préacháil
gus ag déana novem4s go Choleman
tá an scotchi agus an rum anois caite siar ainn
is fearr dhúinn a ghoil ar an mbrandy
gabh amach $ tabhair isteach é más léar dhuit an geata
agus déanfaidh tú uachta ar an Joffo
Colm
Maise ní fiú dhúinn é fhágáil ach bainfidh mé an corc as
Mar tá an /offo ag goil ar na braims am
Go ngeobhfaidh mé mo phassporf $ go gceannóidh mé Suilcase
And FI be ofFagain anonn go Boston
Feicfidh mé an Rúiseach gus mo mhaicín beag múirneach
Agus déanfaidh muid dol/ars gon [orfo
Góimid ag traveláil agus ho/idays fada
“gus ní bheidh deireadh go deo leis an Joio
má fhéadaim í windáil agus í mhealladh go hÉirinn
ceannóidh mé owub istigh i nGaillimh
beidh sí féin '$gus an maicín a díol 's a freastal
beidh mise s mo bhruashí aim a scuabadh 's awsráil
'gus ní bheidh cosc ar bith ar thobac ann
beidh an raitleach s a clann baráilte
amach as a boub am
nó sén chaoi a dtógfaidís over
beidh aofice mór scríofa a'm ar choirnéal na binne
gan iad a theacht níos gaire ná an tairseach
mar má thosaíonn aon row, siad cinnte a bhéas buailte
bainfidh an Rúiseach fual bruite as a raitleach.

400
Cúlra agus Comhthéacs
 Léarscáil de Chois Fharraige .....eseeeeeeie Seeeeeee en aere
cabidll —An Scoláireacht agus an Béaloideas
Cúlra an Scéalaí i gClochar an Locha
An Scéalaí ....uuusuvvereeneernreeerenrerrannere
An Stiléireacht i gCois Fharraige i
Seanchas Jimmí Chearfa ...iccsereerrrrrrrrrrrnre 426
Seanchas Jimmí Chearra agus Imirce i Sasana ...... 439
An Sagart agus an Seanchas .....evsueeeeneeeeeeeé
Fágáil na Scéalta le hOidhreacht ......,
Agallamh le Máirtín Davy Ó Coisdealbha ceeeeeeerú 469
Agallamh leis an Scéalaí 7/1/2005 ..., svae 474
Agallamh leis an Scéalaí faoi Stiléireacht 5/3/2005 ,480
. Aguisín 4 Agallamh Scéal eile Stiléireachta agus
Seanchas Shasana 29/3/2005......uuueeeeeeeeese 489
Agúisíin5 —Agallamh leis an scéalaí faoi Shagairt
anCnoic 4/4/2005 ....susveeesereereeereeereena 503

Litir léirmheasa ón Dr, Ríonach Uí Ógáin,

Roinn Bhéaloideas Éireann .......ssseeeeeseeeeeeeenerneeenhes 509

403
 shaaaia ,
á eisean
an Bee mais . : oen
“ Cíochar
an Locha
Léarscáil de Chois Fharraige
 An Scoláireacht agus an Béaloideas
Nidhearna an béaloideas' mar ábhar ann féin aon imní don aos léinn go dtí an t-ochtú haois déag.
— díobh Henry Bourne Antiguitates Vulgares inar cháin sé na seanmhiotais a bhí tréan i Sasana.
ónam sini 1725 'opinions which are held by the cormrnon man”. Ba é an rud ba mhó a bhí ag dó
s iirbe ag Boirne go. raibh tuiscintí na ngnáthdhaoine ag teacht salach ar chreideamh na heaglaise.
iuibh aon mheas ar na 'failicies'nó “o/d ivives tales ag lucht an léinn ná ag gluaiseacht na hEagna.
Á teannadh le deireadh na hochtú haoise déag bhí scoláirí ag teacht ar mhalairt tuairime, is é sin
ibh samhaoine folaithe i mbéaloideas na ngnáthdhaoine neamhliteartha. Bhíothas ag teacht ar
dú liairim go raibh anam an náisiúin? folaithe sa seanchas seo. Thug an tuiscint seo uchtach do
chiníocha a gcearta a éileamh má bhí siad faoi bhagairt chultúrtha nó faoi mháistreacht
lolaitíochta, Chuir an Gearmánach Johann Gotisfried Heraer leis an tuiscint seo gur i mbéaloideas
ná ipeasaits” a bhí 'anam' agus 'spiorad na tíre? agus gur sa mbéaloideas traidisiúnta a bhí tréithe
ai náisiúin le sonrú, Chuir sé sin dlús le hobair scoláireachta na ndeartháracha Gr 1807 dul
chun gnímh ag bailiú finnscéalta móra na Gearmáine, Ba é an Sasanach Wifliarn /ofin Thoims a
chum an téarma follk-lore" in ómós don litríocht bhéil mar mhalairt ar na téarmaí mat 'ofd wijves
jiles'a bhí forleathan ag an am. Is paiteanta mara thug Torms leis an téarma mar go nascann sé le
hieilean litríocht bhéil agus an mhuintir a raibh sin acu. Tuigeadh ina dhiaidh sin do scoláirí nach
Fhféadfaí an scéal a scaradh ón scéalaí má bhí staidéar le déanamh ar an ábhar, Tugann Tire Oxford:
Éiglish Dictionary creidiúint chumadh an fhocail do Thoms

Folklore [folk-lore] The traditional beliefs, legends and customs, current among
the cormmomn people, the study of these. 1846 Ambrose Merton CJ, Thorms in
Aithenaeun 22 Aug, 862/3, What we in England designate as Popular Antiguities,
as Popular Literature [though...it... would be most aptiy, describe: by a good
Saxon corapound Folklore-the Lore of the People] 5

Nília duine ná tuairim agus is é a fhearacht ag an mbéaloideas é. Níl aon aontú ag scoláirí léinn
críochnúil a chur ar an ábhar, céard é féin agus cé aige go díreach atá sé, Is éan
hainm Is leitheadaí a chloistí ná go mbaineann nó gur bhain an litríocht seo le dream tuaithe
Speasants a bhí deighilte ó anáil bailte móra agus cathracha agus a bhí d'uireasa léann
Íbirmeálta.é Seo é an tuiscint a bhí ag an scoláire Éireannach Séamus Ó Duilearga

The entire fabric of Irish rural civilisation, so well portrayed in the present
volume, is to-day as in the past beset by many enerhnies. Here as elsewhere the
shoddy imported culture of the towns pushes back the P'ontiers of the indigerous
liomespun culture of the countryside”

Níthugann an dearcadh seo aon chreidiúint don bhéaloideas a chruthaítear taobh amuigh den
dimeinsean seo. Ní raibh an scríbhneoir Máirtín Ó Cadhain féin soiléir faoi ceartbhrí an
bhéaloidis:

Ach tugann sin ar ais muid go dtí an bhuncheist: Céard é béaloideas, nó céard é
a réim? Níl a fhios agam. An bhfuil a fhios ag aon duine. Más fíor ráite an Ollaimh
MMarett, tá muid uilig chomh heolach le chéile 8

Nídhearna Ó Cadhain an béaloideas a thiomnú d'aicme ná do dhream ar bith faoi leith ach
ur bhain sé leis an saol é chomh cóir don chathair a bheith ag ginniúint an bhéaloidis le háit
ar bith eile,
 Js rud buan é an béaloideas, Tá sé á shaolú ós comhair ár sú] anseo i mB;
aile Átha
Cliath, i Londain, i Nua-Eabhrac, An té a ghrinnfeas, , Cífidh sé leagan
nuade shior
ar chúrsaí an-seanda ?

“Tá an dearcadh céanna ag Dwmdés is é sin nach mbaineann béaloideas le aon

aicme faoi lei
agus go bhfuil sé á chruthú ag gach aicme faoi thuaith agus i gcathair, i ngach tít, gach ” leith.
gach clann,
anták:
Chuaigh sé chomh fada lena rá go bhfuil a leaganacha cainte
á nginiúint. 4
dreamanna a chleachtann na slite beatha céanna.” Is
léir go gcreideann
ar an.
an scoláire
leabhar Máirnú s.
Alan
go bhfuil an béaloideas á shíorghiniúint nuair a scríobh sé réamhrá
Cadhain Clár Saothair ag trácht ar Ó Cadhain agus a oidhreacht dó 'Ba dheacair fí mó
fortormach an bhéaloidis nua-cheaptha ar eachtraí a shaoil a chosc cé go bhfuil tábhach á isin
beag leis an mbéaloideas céanna'il acht nach
Ní léir mar sin go bhfuil aon réiteach idir leagan amach Duaidés, Ó Duilearga agus ó
Cadhain agus gan ach triúr a lua. Ina dhiaidh sin féin má chuirtear dearcadh
na scoláirí uilig
in aon umar tagtar ar thuiscint go bhfuil tréithe sainiúla ag an mbéaloideas i dtéamaí
uilíocha
a aithnítear mar scéalta, seanfhocail, seanráití, piseoga, orthaí, mallachtaí, 12 “
Ní amháin nach ionann dearcadh na scoláirí ar céard go díreach é sainmhíniú an
bhéaloidis ach ní hionann dearcadh dhóibh ar cén chaoi is fearr é láimhseáil nuairatá an mhi
ar chaladh shábhála acu. Bhí an scoláire Meiriceánach Deidées cáinteach ar lucht bhéaloidis
na hEorpa mar gur mó leo siúd rangú na scéal agus na catagóire ná a mbrí:

"The problem is that the jundamemtal guestion of meaning is never raised or

discussed at all, Why should a particular custom or belief like the evil eye exist
in the first place? 15

Dar le Durles ba samhaoine don scoláire bhéaloidis staidéar a dhéanamh ar mhír béalaideain
i dtaobh gur mhair sé sa seanchas agus an chúis gur mhair. Dar leis caithfidh loighic a bheith
leis agus go dtreisíonn an loighic sin má tá snátha idirnáisiúnta le brath ar an mhír, Chuir sé
roinnt ábhar ina leith seo mar shampla 'A Psychoanaiytíc Srucy of the Bullroarer' ina
mbaineann sé an bhrí as an scéal go bhfuil an Ádhamhchlann i bhíormad Bo Ío
chomhfheasach leis an Éabhchlann as a n-acmhainn chorpartha leanbh a shaolú, Baineann
sé an-adhmad as téama na drochshúile a bhfuil a bhéaloideas agus a bhaineann mórán
tíortha, ina measc na tíortha Ind-Eorpacha. Go deimhin tá scéal An Drochalúil i gcuid a
haon de Seanchas JC. Cíorann Dumdes an t-ábhar ina gcuirtear i leith fear na drochshúile
gur formad a ghníonn é agus go bhféadfadh a ghiniúint a bheith san inchinn fé
chomhfheasach,
Níl na scoláirí ar aon intinn faoi an bhfuil bunús staire leis an mbéaloideas ié an
fantaisíocht é, Maidir le smaointe Pifre ar an stair bhí sé le rá aige nach féidir stair
scríobh bunaithe ar rialthóirí agus rialtaisí ach go gcaithfear a dhul í muinín saíocht béaloidis
an náisiúin nó an chine le go bhfuasclófar an stair ina hiomláine. ' Ní chreideann Máirtín Ó
Cadhain gur stair é an béaloideas ach mar a dúirt sé gur áistreoir' a bhí ann 'ar feadh na mílte
bliain den réamhshíbhialtacht agus den tsíbhialtacht' 1 Tá an teoiric chéanna ag Duirles purh
é an snátha é a fhíonn sibhialtacht an lae inniu le bunús ár gcultúr a d'fhorbair i dtrí mhór
chéim ó thus ama sé sin 'savegry-barbarism-civilieation' 1 Sa mbrúisc mhór béaloidis atá
cruthaithe ag na ciníochaí ó thus ama tá gin ina mbroinn atá i ngaobhar gaoil agus tá músach
na siceolaíochta ín aimhréidh acu i dtobar íochtar an domhain. Tá a chruthúnas seo ann de
réir mar a nochtann an béaloideas a chraiceann i gcomhshamhail in iliomad áit agus uain:

406

umam
 Advocates of this idea contend that man is everywhere psychologically the same.
Conseguently, his psyological products [including folklore] could be and
apparently are the same or similar IS

dúbann an béaloideas faonoscailt ar mheon agus ar shaíocht an chine. Is cuma cén cultúr é
itáag poinnte rithe síbhialtachta ní féidir an cultúr sin a mheas gan béaloideas na muintire
airíomh a fhairsingeos fuinneog na tuisceana orthu. Is é oideachas na nbocht é agus is léir
dúinn nuair a shroicheann an pobal poinnte áirithe ina bhforbairt mar shíbhialtacht go dtéann
di béaloideas Í léig ach sul má shroicheann an pobal an poinnte éabhlóide sin is í an béaloideas
[éónn na mbocht agus an mhuintir neamhliteartha, Bronnann béaloideas an chine saíocht na
Sinsear orthu más seanfhocail, ráite nó scéal é,

He had never been to school, was illerate so for as unimaginative census-ojficials

were coitcerned, and he could neither speak nor understand English, But he was
one of the best-read men in the unwritten literature of the people whom 1 have
ever known, his mind was a storehouse of tradition of all Kinds i"

isáis éalaithe é an béaloideas ó phioraíocha an anró nó ó laincaisí shiceolaíochta an chine. Bhí

Sé le rá ag Duilearga go mba mhór an faoiseamh a bhí sa scéalaíocht do na boicht agus go mba
iÍoras éalaithe iad na scéalta a thug ar ród na samhlaíochta iad go caisleáin na rí áit ar tóineadh
chuile ollmhaitheasa orthu. 2" Ina theannta sin, an scéal a raibh an greann go farra bachall ann
dá gcanglófá an craiceann, an fheoil go ndúiseofá i smúsach an scéil faoina rachtanna gáire
mian an duine éalú ó laincisí a d'fhág cuibhrithe é ag bacainní sochaí. Sa gcultúr [ndiach-
Meiriceánach is é “úll na haithne' é gan aon chaidrimh a bheith ag fear pósta le máthair a chéile
águs ba é an damnú uilig é caidreamh collaí, Fós tá an téama sin i scéalta na n-Indiach faoin
bhfear pósta agus máthair a chéile in ascailleacha a chéile le go mbainfeadh sé gáire amach
3ch d'fhéadfadh sé gurb é fuascailt na laincaisí a bhun aidhm shíceolaíoch:

Jtis apparent that beneath a good deal of hunour lies a deeper meaning and that
folklore serves as a physchological escape from many repressíois, not on[y sexual,
wfiich society imposes upon the individual

Maidir le múineadh na Gaeilge i scoileanna agus institiúidí léinn na tíre creideann Gearóid Ó
Crualaoich gur chóir chuile ghaisneas a bhaint as an mbéaloideas le “saibhreas na teanga a chur
igcion ar bhealach nádúrtha a rachadh chun sochair go fónta don scoláire agus don teanga. is
éa fhearacht sin é ag Seanchas JC é mar gur iomaí seoid agus saibhreas teanga ann a
ghabhfadh chun sochair don scoláire ó Ghalltacht nó ó Ghaeltacht. Tá roinnt de na seoda sín
curtha le cheile i gcaibidil 8.
Ba é Thomas Crofton Croker ceann de na scríbhneoirí ba thúisce a thug aitheantas do
bhéaloideas na h-Éireann nuair a chuir sé roinnt scéalta ó dheisceart Éireann i gcló sa leabhar
Researches in thre South of Ireland, IIlustraiive of the Scenery, Archltecturaíl Remnains and
he Manners and Superstitions of the Peasantry sa mbliain 1824. Thug an leabhar a scríobh
sé ina dhiaidh i1825 aitheantas liteartha do bhéaloidleas na hÉireann agus d'oscail sé Rúnneog
ar ár mbéaloideas do scoláirí béaloidis na hEorpa. 2: Chuir an t-antrapólaí agus an teangeolaí
Jenmiah Curtin a. tugadh i Detroit ach de bhunadh Éireannach trí bhailiúchán scéal i gcló idir
1890-95 ina measc Adyfhs amd Folklore of Ireland,
Bééachtach an obair a rinne Dúghlas de hÍde ar son an bhéaloidis ar feadh leath chéad
bliain mar a dúirt Ó Duilearga 'A specáaí place of honour is due to the work in this much-
neglected field of Irish studies. “An chéad bhailiúchán scéalta a cuireadh i Bcló
i nGaeilge
é Dúglas de hÍde a rinne an t-éacht lena leabhar Leabhar Sgeulaigheachta 11889,
An Ihha,
dár gcionn chuir sé bailiúchán scéal amach Cois na Teimeadh ach ba éan bailiú
chán toirtiúil
de thríocha cúig scéal fada idirnáisiúnta agus fiannaíochta an Sgeuluidh fe Ga
odhalach, án.
bailiúchán ab fhearr i 1901. Bhí gluaiseacht Chonradh na Gaeilge ina n eat ag
deireadh ná
naoú haoise déag go tús na fichiú haoise rud a spreag an Anglg-Jrish Literary Re
vival sui: 4
chur sa mbéaloideas dúchasach idir na blianta 1896-1915, Cúpla bliain tar ais bunú
tSaorstáit bunaíodh 'An Cumann le Béaloideas Éireann' agus bhunaigh siad an iris bhá Im Si
Sa mbliain 1930 bunaíodh Institiúid Béaloideas Éireann le deontas aireid An cs oideas,
. NN ea Láirí ; as airgid ón stát, Ana;
cuireadh An Cumann Béaloideasa ina háit i 1935 le deontas airgid níos mó agus chuath s
bailiú an tseanchais ar fud Éireann go háirithe sna Gaeltachtaí, Faoi seo bhí Bailithec
hA&
aimseartha agus páirtaimseartha fostaithe ag an gCoimisiún agus iad 3g cur an-bhéin
wW
bhailiú an tseanchais 'socío-hístoricaí of rural Ireland”. Duirt Ó Duilearga 'the mareri w W
these areas [Gaeltacht] is incomparably richer, both in extent and variety is Bhi an uair im
céanna ag an scoláire Éanna Mac Cába ina aiste cháiliúil An Seanchas Crathaith each nan agus
an Béal Beo go raibh samhaoine na Gaeilge chomh tábhachtach don bhailitheoir agus a bhí
an scéal nach mór. 277
Faoin mbliain 1956 bhí 23,000 scéal fada idirnáisiúnta sna cartlainn agus thart ar
100,000 de phíosaí béaloidis níos giorra cnuasaithe acu, Bhailigh Calum Mac Gíolla Eathain
as Garbh-Chríocha na hAlban 10,000 leathanach lámhscríofa. Tá tagairt do Chaluma bheith
ag bailiú an tseanchais ar Bhaile an Locháin Bhig i gCois Fharraige i 1948 i Seanchas J/C agus
é féin i láthair ag teach an áirneáin agus faoi mar a d'inis Tom Chamuis" a scéal Asaí Thomá is
Bháin”.
Ní raibh aon áras dá gcuid féin ag an gCoimisiún ag tús ama agus sa mbliain 1935 thairg
Coláiste na hOllscoile Baile Átha Cliath trí sheomra dóibh in Árdán Phort an Iarla agus d'fhan.
siad ina seilbh go dtí 1950. Ba mhaith acu na seomraí ach ní raibh siad feiliúnach sa deireadh
cheal spáis agus contúirt tine." Sa mbliain 1967 aistríodh oifigí an Choimisiúin chuig árais nua
Choláiste na hOllscoile i Belfield áit a bhfuil a gcuid oifigí go fóill, Maidir le béaloideas na
hÉireann a bhailiú ba mhór an obair a rinne an scoláire Séamus Ó Duilearga sa gcéad sen caite.
Rugadh i gCo. Aontrama é, bhain sé céim B.A. sa Léann Ceilteach amach i (ICD i 1921 agus
céim M.A. i 1923. Ba scoláire de chuid Dhuglás de hÍde é agus chuir seisean i dtreo fhoghlaim
na Gaeilge é. D'fhoghlaim sé Gaeilge Chiarraí agus ba é a thiomsaigh seanchas Sheáin f.
Chonaill lealbhar a foilsíodh i 1948, Ba é an t-eagarthóir ar iris an Choimisiúin Béaloideas é,
Nuair a chonaic sé Gaeltacht Dheisceart Chiarraí ag meath os comhair a shúl thuig sé go gcaithfí
a cuid béaloidis a bhailiú go háibéil nó bheadh scéalta na gcéadta bliain ar lár.

He formed the resolve out of which he madle the work of his life: to collect and
Preserve as fully as possible all the folk tradition of Gaelic IrelandP!

Sa mbliain 1934 fuair sé post mar léachtóir béaloidis i (ICD agus ina dhiaidh fuair sú post
mar ollamh.

Ó Duilearga has done something almost greater that what was achieved by the
Finnish poet Lonnyot a century and a half ago he rescued the Kalevala songs
from oblivion which was about to overwhelm them. The folklore collection now
amounts to close on a million and a half pages of written material, soul
”ecordings of various Kinds which it would take seven hundred and fifiy hours to
Play ovegueeveoee Over and above all this there is the library with more than twenty

408
 thousand items, unigue in its wealth of books, periodicals and other printed
doctunents relating to Ireland and other countries 5

Dlidmhaigh Ó Duilearga féin go raibh bailiú an-mhór déanta 'Prelamd has (lie largest boy of
iollecteál, folklore in the west of Europe' 5: thuig sé go raibh obair mhór romhainn le chuile
haisneas a bhaint as. Bhí páirt mhór ag Seán Ó Suilleabháin an cartlannaí a bhí ag Coimisiún
iú Bhéaloideasa i dtiomsú an bhéaloidis sa gcéad seo caite. Ba é a bhuaic ná an leabhair
Handbook of Irish Folklore 1940 a scríobh, Ba é aidhm an leabhair ná treoir a thabhairt do
bhailitheoirí an bhéaloidis lena ghabháil de i gceart.. D'fhairsingigh an treoirleabhar seo scóip
Si bhailitheora agus chuir sé ar a shúile go raibh chuile ghné den saol a bhí caite nó ar theib
áimeachta rí-thábhachtach agus bhí sé le rá ag Ó Suilleabháin “Jf is frir to swy (iat the content
Of this huge collection would have been much poorer and more restricted had not the
Handbook been available' . .
is cuid thábhachtach de shíbhialtacht na hÉireann é béaloideas na hÉireann a
bhaineann go háirithe leis an dream a mhair sna bailte roimh theacht na réabhlóide
thionscalaíochta a céad seo caite. Is cóir an béaloideas seo a mheas mar shamhaoine de
shibhíaltacht na hÉireann,

i7immermann Georges Denis 2001 Te fris/í Sforyteiler [Four Court Press, BÁC. 167.
31bid 168
3ibid 168
“ibid 171
5 The Oxford English Dictionary, Second Edition, Volume V, Dvandra-Follis
s Dundes, Alan, fferpreting Folklore 1980 Indiana press 3
7Ó Duilearga, Séamus, 1963 Introductory Note [athchló] A Hamdhook of Irish Folklore V
sÓ Cadhain, Máirtín, “Béaloideas Léacht a tugadh do Chumann na Scríbhneoirí 11/2/1950 4
3Ibid 5
u Dundes, Alan. 1968 The Study of Folklore “What is Folklore' le William Toms] 1968
University of California at Berkeley Prentice — Hall Inc, Englewood Gliffs, New Jersey 2
i Titley, Alan, 1975 Máirtín Ó Cadhain Clár Saothair An Clóchomhar 'Ita, Baile Átha Cliath
48/45
1 Dundes, Alan. 1968 “The Study of Fojklore' University of California at Berkeley Prentice-
Hall 3
1 Dundes, Alan. 1980 Jnferpreting Folklore Indiana Press vii
mibid 183
i Cocchiara, Giuseppe, 1981 The History of Folklore in Europe A Publication of the Institute
Íor the Study of Human [Issues, Philadelphia 356
i Ó Cadhain, Máirtín. “Béaloideas” Léacht a tugadh do Chumann na Scríbhneoirí 11/2/50
W Dundes, Alan, The Study of Folkiore [“Phe Search for Origins' le Alan Dundes] 1968
University of California at Berkeley Prentice-Hall Inc. Englewood Cliffs, New Jersey 53
T'ibid 53
1? Delarghy, J.H, 1945 “The Gaelic Story-Teller' Proceedings of the British Academy 10
T'ibid 24
3 Dundes, Alan.1968 The Study of Folklore [ 'Folklore and Anthropology le William R, Bascon]
University oF Californía at Berkeley Prentice-Hall Inc. Englewood Cliffs, New Jersey, 33
n Ó Crualaoich, Gearóid, “Language 'Teaching, Sociolinguistics and Irish Folklore Text' in
Teangeolas 15, [1982]. 25
28 2immermann Georges Denis, 2001 The fríslí Storyteiler Eour Court Press
BÁC,
34 Ó Duilearga, Séamus,1963 Introductory Note, Hand
Book. OofIrish Folklore [eepri " es.
as Ó Duilearga, Seamus 1957 'A. View of Ireland” Published for The British A: a sál i
“The Advancement of Science 65 Ssociation:bi;
3é Ibid 66 -
3” Ó Conaire Breandán. 2004 Aistí ag Jorpar Scéil An Seanchas Cruthaitheach agus
Beo' le Éanna Mac Cába. An ClóchomharTta, Baile Átha Cliath 302/3 Bus an Beil
35 Rugadh agus tógadh Tor Chamuis nó Tomás Ó hOibicín ar an Lochán Beag. D'
go Cill Dara faoi scéim imirce Gaeltachta sna caogadaí. : aistrigh
29 Seanchas Jimmí Chearra 13
30 Tierney, Michael. “'Hereditas' 1975
Si ibid XI
82 bid XIV
a Delarghy, JLH.1945 The Gaelic Storyteller Proceedings of the British Academy 3L
“w Ó Súilleabháin, Seán. Réamhrá do Ham4dDook of Irish Folklore 1963
is Ó Crualaoich, Gearóid agus Ó Giolláin, Diarmuid: “Folklore in Irish Studies' in Te
Review, No 5 [1988] 71 Iribí

Cúlra an Scéalaí i gClochar an Locha

Séard atá sa gcaibidil seo ná roinnt léiriú a thabhairt ar an saol agus ar an gcúlra as ar [áisce, idh
an scéalaí agus mar a mhúnlaigh an saol a bhí thart air é í gClochar an Locha tamhnach sléibhe
atá míle maith bealaigh suas ón Lochán Beag agus na bailte a bhí ó dheas dhó mar atá an
Lochán Beag, an Teach Mór agus Cor na Rón i gCois Fharraige cosamar chúig mhíle dhéag
siar ó chathair na Gaillimhe.
“Tá sé tuigthe le fada an lá ag scoláirí béaloidis mar Linda Dégh nach é an scéal féin úll
na haithne ach go mbeadh tuiscint agus eolas againn. aran seanchaí ar a chúlra agus an pobal
as ar fáisceadh é. Bhí an tuiscint chéanna ag Séamus Ó Duilearga an sárscolaire béaloidis mar
thuig sé go maith gur déanadh an-fhaillí i mbailiú an bhéaloidis san am a caitheadh mar nár
scríobhadh rud ar bith faoina scéalaithe féin ná faoin tobar as ar thaosc siad as:

Cé go n-aontódh formhór na scoláirí béaloidis inniu go bhfuil an tábhacht

chéanna ag baint le staidéar ar chomhthéacs an bhéaloidis' — is é sin an scéalaí,
an timpeallacht agus na hócáidí scéalaíochta 2

Bhain Cathal Poirtéir chuile armáil agus gaisneas as fealsúnacht na scoláirí béaloidis nuair a.
scríobh sé an leabhar Mící Slieááin Néill. Thug sé léargas glé gléineach dhúinn ar an seanchaí
agus a aithne pearsanta air agus an gort léinn as ar fáisceadh é, Ina réamhrá bhí sé seo le rá
aige:

Tráth dá raibh níor thug lucht staidéir mórán airde ar an tseanchaí féin agus ba
as a chuid scéalta amháin mar théacsanna scríofa a bhí a n-aird, Tá go leor
athraithe ó shin in Éirinn agus thar lear. Le blianta anuas tá níos mó spéise á chur
i mbeatháisnéis an tseanchaí agus in iomlán an tseanchais a tógadh síos uaidh i
rith a shaoil 5

“Tá buntáiste an eolais sin bronnta ormsa ag na scoláirí a tháinig romham. Ina theannta sin tá
aithne mhaith agam ar an seanchaí féin agus go bhfuil sé beo beathach a bhuíochas do Dhia. On

410
 idéar atá déanta agam ar an gcorpus lámhscríbhinn agus agallaimh atá curtha agam at an
PÓC a thug sé leis an chuid ba mhó den tsamhaoine seanchais. Bhronn i
orm athair
Sh áádhba óna go raibh an-aithne agam féin ar mo sheanathair PÓC a bhásaigh 1986. Bhí sé
chatha mar thogha seanchaí agus tá roinnt mhaith seanchais leis bailithe i gcartlann Roinn
phéaloideas Éireann, An Coláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath [CB 011.2 1972, CB 0112.2 1972,
CB 0120.2 1972, CB 0121.1 1972, CB 0123,2 1973, CB 0138.2 1974, RO 0049 1983] agus
téipeanna leis sa teanglann ann ar shon scoláirí a bhfuil fonn orthu Gaeilge Chois Fharraige a
shealbhú Blianta faoi Bhláth 1980 ag, caint le Ríonach Uí Ógain. Mar a dúirt Máirtín Ó
Cadhain uair go raibh sé ar bhainis a mhuintire “d'fhéadfainn a rá gur bhlais mé d'íocshláinte
scéal agus áirneán mo shinsire a bhfuil a shrutha focal tialtaithe leis ar bhior na gaoithe.
Ceantar bocht a bhí i gCois Fharraige gur chaith muid seascaidí an chéid seo caite agus
bhisé le rá ag Máirtín. Ó Cadhain go mbíodh muintir Chois Fharraige ag cur dallamullóg ar
án ocras Jeis an seanchas agus gníomhra” na bhFiann, Lean an saol traidisiúnta i gcleithiúnas
“á talmhaíochta go ceann i bhfad i gCois Fharraige rud a choinnigh coigilt sa seanchas agus
ia mbéaloideas agus a fhearacht sin ag chuile Ghaeltacht eile é, Bhí sé seo le rá ag Áine Ní
Dhíoraí agus í ag cur síos ar sheanchas na gCruacha i dTír Chonaill:

Creidim siocair an iargúltais seo, nár fhág an Réabhlóid Tionscalaíochta lorg ar

bith ar an áit agus lean na daoine de na seandoigheanna a bhí ag a sinsear lena
mbeatha a thabhairt í dtír

Bhí sé le rá ag an bhfile Seán Ó Coisdealbha nó Joimmy Chóil Mhaidhc sna seascaidí cé go

táibh athraithe áirithe tagtha sa saol go raibh an seansaol traidisiúnta in uachtar fós:

Ní bheadh thar trí bhó, capall agus asal agus lán sráid go chearca ag an bhfeiliméara
thiar an t-am siúd .......níl aon athtrú teacaí ar an bhfeiliméara beag i gConamara
ariamh ó shin cé is moite go bhfuil an solas bán acab agus slinn mar bhrat cinn agus
cárr in áit an chapaill agus roinnt mhaith rudaí beaga nach iad?

Bshin é an saol ar tháinig an scéalaí in inmhe ann daoine a bhí ar bheagán de mhaoin an tsaoil
ach iad báite i saibhreas de mhianach eile a raibh an béaloideas agus an saibhreas teanga go
fearra bachall. Is léargas ar an gcineál sin saoil i modh agus i meon atá i Seamchwes JC. Maidir
leis an taighde atá déanta ag scoláirí an bhéaloidis ar phobail a ginte tuigtear dóibh gurb iad
sin an dream ba lú acmhainn agus saibhris, Dúirt 7irmmermam agus é ag trácht ar lucht an
bhéaloidis “were oflen said to belong to the humblest social classes”" Ba Lan tuiscint chéanna
abhí ag Delargy agus go mba íocshláinte intinne a bhí sa seanchas ag daoine bochta ag goradh
tine an áirneáin fhada agus iad faoi choineadh an ocrais agus na lagmhisnigh:

but the folk-tale was also the oral literature of escape, for an hour or two the
oppressed and downtrodden could leave the grinding poverty of their
Ssurroundings and in imagination rub shoulders with the great?

Bhí an scéal céanna le n-aithris ag Seán Ó Conghaile ina leabhar CoisFhiarraige Le Mo Linnse
fioi bhochtaineacht an cheantair agus faoi shamhaoine éadálach an bhéaloidis a bhí go farra
bachall i chuile bhaile i dtús an chéid seo chonaic mise na tithe a raibh daoine, muca, beithígh
agus cearca faoi aon díon amháin." Maidir leis an seanchas agus na scéalta bhí sé seo le rá aige
aiste Dúiche Shailearna 'tá an béaloideas ina bhrat scair thart orainn, agus é fite fuaite
Íenár saol istigh agus amuigh! ! Feiliméaraí beaga” uilig a bhí sa gceantar, bhí siad i gcleithúin
toradh barra an ghabháltais, an fata, an meacan, an t-arbhar agus bleáthnach an bh
Ní raibh tuarastal na seachtaine ina dhóchas ag fear an ghabháltais ach cead ail Mhacha
bhaint as a chnámha le go gcoiscfeadh sé confa an ocrais ar a chomhluadar. se beatha,
Le go dtuigfimis an cómhthéacs as ar fáisceadh J.C, téimis go Clochar an
Locha sóa;
ón Lochán Beag go bhfeicimid an gabháltas agus an fód dúchais, Dá dtriall fá su
as báthae
Chlochar na gCon amach thar na garrantaí beaga amach thar 'barr a' chlaí' tríd an
gcriathrach,
[eimín] go mbaileoidh tú amach an loch feicfidh tú an tamhnach ara dtug! tar Cl
ochar sá.
Locha. Ní bréag ainm dhó mar is talamh an-chlochach ar bhruach Loch Che; árta é, Fe
aracht
mórchuid logainmeacha eile níl an t-ainm luaite ar na léarscáileanna talún is faoi “Loughanbex
an Lochán Beag a thagann sé. Seachas na cúpla baile atá thíos faoi ní bheadh fhiosainh
cé
háite ag mórán, Maidir le Clochar an Locha bhíodh teach samhraidh ag tiarnaí talún dhúil
Chromghlin he s.
Shailearna ann na Coimínigh [tiarnaí talún dhúiche Shailearna idir abhainn
agus abhainn an Chnoic i gCois Fharraige] !? ar bhruach an Jocha san naoú haois de W
mórán den talamh ina thimpeall air a bhí tugtha chun míntíreachais ann. Ba i gClo, ar
Lára a bhí cónaí ar shin seanathair an scéalaí Micilín Mag Chearra mar a thugtaí air mac
Chearra na gCaorach a bhí ina dhlúth chairid ag Scorach Ghlionnáin.!s Seo blaiseadh as anh
leabhar a scríobh Cathal Ó Sandair Scorach Ghlíonnáin agus Ballaí Indreabháin

Shiúil an Scorach agus Cearra na gCaorach cois ar chois síos le fána an chnoic,
Bhí Cleasaí len sála i rith an achair. 'Aithním ar do shiúl go bhfuil ciall sléibhe
agat, a dhuine chóir, arsan Scorach tar éis scaitheamh. Bhí tú ar an sliabh cheana

De réir an tseanchais scríobh Scorach Ghlionnáin amhrán ag fágáil na hÉireann dó agus éag
dul san arm Gallda :

Fágaim mo bheannacht ag Muighreas fré chéile

Ag Tomás Ó Neachtain, ag Cearra na gCaorach, ag Áine is ag Neill
“Ta mise anois i n-airm is i n-éidigh
Le n-imeacht Dé Céadaoin go na hindiacha soir '$

Dhíshealbhaigh tiarna talún Chlochar na Lára Micilín agus ní cheal é bheith in ann an cic
íoc é ach easaontas a tháinig eatarthu. Thairg an Coimíneach Clochar an Locha do Mhicilín
agus is ann atá a shliocht ó shin ó timpeall 1870, Tá tagairtí déanta dhó i leabhar Peadar
Chois Fharraige Nach olc a chliseamar” a deir an Blácach “nár chuimhnigh ar an gcú dubh
atá ag Micil Mag Chearra i gClochar an Locha !7 Amach sa scéal nuair a bhí Micil ag tóraíocht
a láirín a bhí ar iarraidh uaidh, nuair a chuir sé a thuairisc le duine Faoi bhealach seo mar a
chuir Micil síos ar féin

Sé an áit a rugadh agus a tógadh mé ceithre mhíle taobh thiar den Spidéal agus
dhá mhíle suas sa gcriathrach ins an áit a dtugtar Clochar an Locha 's

Bhí áiteacha mar Clochar an Locha chomh fada suas ón bhfarraige nach mórá
rinne siad ariamh seachas go ndearna S,Ó,.,C.|seanathair] roinnt an-bheag mar atá léirithe sa
scéal faoin An Tadhgamánach, Bhreathnaigh muintir an chladaigh i gCois Fharraige ar
mhuintir Chlochar an Locha, Chlochar na gCon agus áiteacha mar iad mar mhuintir a
tsléibhe agus na dtamhnacha. Áiteacha iad seo a bhí amach faoi shliabh agus nach raibh
bóthar go doras acu go dtí déanach sa saol rud a d'fhág faoi anró”? iad, Is le blianta an-ghairid
a déanadh bóthar go Leitir Fir atá suas le cheithre mhíle suas ó bhaile an Chnoic i gCois

412
 cd
fhairaige áit a-bhfuil cónaí dhá theach. Ba sna tríochaidí a déanadh an bóthar ó Chlochar an
seilbh rud
cha go Clochar na gCon. Bhí fairsinge sléibhe thart ar lucht na dtamhnach nó ina
d'fhág sin go mbíodh tréada mór beithíoch agus caorach acu. Bhí cáil na stiléireachta ar
bt
huile dhream sléibhe mar bhí a dheis orthu 29 le fairsinge agus cúlráid ina dtimpeall.
d
Bhí Clochar an Locha mar a bheadh cuisle idir dhá uisce, Rith tréithe lucht na
dtamhnach. go dalbaí leo iad amach faoi shliabh agus an fhairsinge ina dtimpeall agus fós ní
iaibh siad i bhfad aníos “5 ó Chois Fharraige, muintir an chladaigh. Bhí sé d'ádh orm féin a
bheith ag éisteacht le mo sheanathair PÓC agus le Pádraic Mhicil Uí Fhátharta [rugadh i
ndeireadh na naoú haoise déag iad] as Clochar na gCon oícheanta áirneáin ag seanchas agus
ba mhinicí leo a bheith ag trácht ar mhuintir na dtamhnacha ó Thomás Mór Fhormaoil go
Glionnán agus amach go Boith Loiscthe. Fós ní raibh Clochar an Locha mórán le míle ó
bhóthar an rí rud a d'fhág go mbíodh a gcois ar an mbealach síos ag áirneán an Locháin Bhig
agus an “Tigh Mhóir. Mar sin bhí sé d'acmhainn ag an scéalaí seanchas an chladaigh agus an
tsléibhe a thiomsú leis mar atá léirithe sa gcorpus seo aige. Bhí sé seo le rá ag Máirtín Ó
Cadhain tráth:

Ba inspéisiúil an rud dhá ndéantaí staidéar sgéalaigheachta ar aon pharáiste

amháin, nó a mhalairt leagan béaloideasa a thigeas isteach, cuirim i gcás ó
thulaigh go farraige' cidh nach mbeadh an tulach agus an fharraige thar dhá mhíle
óna chéile 2

“fá trácht go leor ag J.C. ar theach áirneáin Bhríd Mhaidhc, an Lochán Beag “áit a mbíodh a
thriall agus cuimhne mhaith aige ar an Albanach Calum Mac Giolla Eathain [bailitheoir
béaloidis] ag bailiú na scéal ar an edifón sna ceathrachadaí, 2 'Tá an-chur síos aige mar a d'inis
'fom Chamuis scéal Asaí Thomáis Bháin. Bhí bunús na fírinne leis an scéal faoi asal a bhí
ag an bpailitéir Tomás Bán as an Lochán Beag, Bhíodh an t-asal seolta amach faoi shliabh
aige agus an lá seo nár ól sé a dhóthain as bairille leanna le SÓC agus thit sé ar meisce. Cheap
Tomás ar dtús gur caillte a bhí sé agus ba shin é an uair a thosaigh cumadóireacht Tom
Chamuis nuair a dúirt sé gur feannadh an t-asal gur díoladh a chraiceann ag an famnery i
nGaillimh. Nuair a dhúisigh an t-asal an lá ina dhiaidh seo anuas an bóthat ina chraiceann
dearg é, Bhí a chraiceann díolta agus b'éigean seanchraicne caorach a chuir air agus ba le
scoilb a greamaíodh iad. Diabhal bliain ina dhiaidh nár fhás lomra olainn agus beart maith
slata ar asal Thomáis Bháin. Bhí sé seo le rá ag 7immermann:

Was it possible to produce something entirely new? While many singers and
musicians are saidl to have composer songs or tunes in the traditional manner,
the possibility of making up new tales which became integrated into the comnton
corpuis is hardly acknowleged 2

Bhain a raibh i láthair taitneamh thar na bearta as an scéal agus bhain sé gáirí amach. D'fhan
an scéal i ndiaidh Tom agus is minic ina dhiaidh a insíodh é, Rugadh Peadar Mac Tuathláin
arbhaile an Tigh Mhóir i 1865 ach chuaigh an sao] ina aghaidh agus béigean dhó a ghabháltas
a dhíol agus a bheatha a shaothrú i mbaile mór í na Gaillimhe. A bhuíochas do Sheán Mac
Giollarnáith scríobh sé cuid de sheanchas Pheadair agus d'fhoilsigh sé i leabhar é faoin teideal
Pendar Chois Fharraige. Bhí an méid seo le rá ag Mac Giollarnáith ina réamhrá faoi Pheadar
agus a chúlra agus seanchas an Locháin Bhig:
 Bhíodh sé graitheach san earrach agus sa samhraidh 1 é feamainn,
lé
curadóireacht, le móin, le féar agus le carraigín, agus bhíodh
sé ag iascach ar
bhfarraige ina churrach le druife scaití, Ina ógánach chaith
sé tamall ag giollaíocht,
ar na lochanna, Bhíodh an geimhreadh díomhaoin aige, Bhíodh áirneán ag
v
scéalaíocht ins na bailte nuair a chruinníodh na
fir sa teach céilí ag. bha
cuideachta dhóibh féin. An léann nach raibh le fáil ar
scoil bhí sé le fáil ac ic an
teallaigh i dteach Mháirtín Bhreathnaigh, fíodóir sa Lochán Beag, Is
ina theach
seisean a d'fhoghlaim Peadar an seanchas, an scéalaíocht agus an ghontacht
Ghaeilge, Bhí ardmheas aige ar an mBreathnach agus ba é an t-údaréa bhíodh
i gcónaí ar a bhéal aige é, Bhíodh Mícheál Breathnach ag éisteacht
leMáirtín
Breathnach go minic 7

Ba mhór ag Peadar Chois Fharraige seanchas agus meabhair Mháirtín Breathn; ach
agus bhí
an mheas chéanna ag Mícheál Breathnach air. Ba laoch a bhí ag boicht Chois Fharraige
s
náisiúnaí agus sa scríbhneoir Mícheál Breathnach 1881-1908 as an Lochán
Beag. Dha,
Mícheál a shéala ar Chois Fharraige go ceann i bhfad ina dhiadh, Mhúscail agus ghin sé meas
ar chultúr na Gaeilge sa gceantar a mhair go ceann blianta ina dhiaidh, Bhí sé seo le ”
á agaa
chomrádaí dílis an Dr. Seán P. Mac Einrí ar lá a shochraide:

Ach tá a sprid beo inár measc fós agus ón uaigh atá faoin leacht seo, tá sé ap
glaoch orainn agus ár ngríosadh chun obair mar a rinne sé féin a dhéanamh ar
son ár dtírín dúchais agus ar son na Gaeilge 25

Ba ar an mbaile a bhíodh Máirín De Ve/era [iníon Éamon De Valera]ag cur barr feabhais
ar
a cuid Gaeilge, B'ann a tháinig Tomás de Bhaldraithe ag cur forás ar an staidéar teangeol; laoch,
a bhí ar siúl aige. Bhí cúrsaí Gaeilge do scoláirí sa gceantar luath go maith sa saol 'C;
bPáistí' mara thugtaí orthu, D'fhéadfá a rá gur tharraing an Breathnach aird na Gaeilge ar an
mbaile agus gur spreag sé an óige go ceann i bhfad ina dhiaidh le suim a bheith acu sa teanga
Ghaeilge. A chruthúnas sin leis an méid a scríobh muintir na mbailte sin in irisí mar Ar
Aghaidh an scéalaí ina measc.
Sa leabhar a scríobh Tomás Mac Domhnaill A.C.B. Beatha Mhíchil Bhreathuaigh
bhí an méid seo le rá aige faoi shaibhreas sheanchais an cheantair:

San oíche i rith an áirneáin bhíodh sé ag éisteacht leis na sean daoine ag inseacht
scéalta Fiannaíochta le cois na tine. D'ínsídís dá cheile fá Oisín ag dul le Niamh
Chinn Óir go Tír na nÓg agus faoina theacht ar ais go 'bán chnoic Éireann óigh'
ag tóraíocht a carad gaoil nach raibh le fáil......, bheireadh an sean phíobaire dreas
de cheol na bpíob uaidh agus ghabhadh duine eile 'Crónán na Banaltra' Deirtear
i gCois Fharraige gur ab é seo an crónán céanna le na gcuireadh an Mhaighdean
Bheannaithe ár dTiarna Íosa a chodladh nuair a bhí sé ina leanbh 23?

Bhíodh aghaidh athar an scéalaí PÓC go mion minic ag na tithe áirneáin sin. Tá sraitl
aige a thug athair ó tigh Sheáin Uí Fhinneadha teach cuarta a raibh aghaidh an bhaile
an lucht siúil air. Tá cuid mhaith acu seo i Seancfras JC?? Tá eachtraí agus ráití Sheáin a raibh
bua na cainte aige tugtha leis go beacht ag JC cé nár leag sé súil ariamh ar Sheán Ó Finneadha.
Bhí an méid seo le rá ag an mbailitheoir béaloidis Albanach Colm Mac Giolla Eathain i 1945
in alt

414
Filíocht an Locháin:

Sa taobh seo tíre tá saibhreas béaloideasa, idir scéalta, seanchas, seanamhráin is

eile. Bíonn an t-áirneán ar siúl an chuid is mó den bhliain, go mór mhór sa
ngeimhreadh, agus cothaíonn sé sin suim sa mbéaloideas, Tá scéalaí nó seanchaí
i ngach baile fearainn, agus tá an-dúil ag an daoine óga sa litríocht bhéil, Is beag
seanduine nó duine aosta anseo nach mbíonn scéalta is seanchas acu, gan caint
ar amhráin. Cloiseann gach duine a thógtar i gCois Fharraige scéalta
Fiannaíochta, finnscéalta idirnáisiúnta agus neart seanchas áitiúila agus seanchas
stairiúil. Cloiseann sé freisin neart seanamhráin, seandánta, seanphaidreacha
agus sean amhráin 3!

fia éan port céanna ag Seán Ó Conghaile as Cois Fharraige:

Ba bheag caitheamh aimsire a bhíodh ar bun sa ngeimhreadh ó lá Samhna go

Féile Pádraic, 'Thugtaí séasúr an áirneáin ar an am sin den bhliain. Bhíodh tithe
cuarta ann áit a mbítí ag seanchas agus ag scéalaíocht, Ea áit mhór an chisteanach
]e seanchas í cisteanach mo mhuintire 32

pós nuair a bhreathnaim ar an gcorpus láimhscríbhinn ina iomláine tá cuid mhaith den ábhar
ag baint le saol an tsléibhe. “! Bhíodh aghaidh mhuintir Chlochar na gCon isteach tigh Chearra
io minic ar cuairt agus ag déanamh áirneáin. Ba teach faoi bhealach a bhí ann. Nuair a bhíodh
aghaidh Bheartla Fewfów as Clochar na Lára go teach an phosta tigh “Ned Sheáin ar an Lochán
Beag is de shiúl a chos trasna an tsléibhe a thagadh sé ann agus ní théadh sé thar Chlocharan
Locha ariamh gan seasamh ann agus go ndéanadh sé píosa maith cainte. Ba togha cainteora
éagus tá cuid mhaith dlá chuid cainte go glé i gcuimhne an scéalaí, Ba ar chúrsaí feiliméireachta
sléibhe, stiléireacht agus gnaithí an tsaoil a bhítí ag trácht. Ba togha scéalaí a bhí i Micil Ó
Fátharta as Clochar na gCon fear a bheadh 130 dá mairfeadh sé, Is léir go bhfuil an-mheas aige
ar Mhicil mar go bhfuil roinnt cur síos déanta sa saothar seo maidir le coimhlint" Mhicil leis
na póilíos ag déanamh fíon an tsléibhe agus iad á shíorfhiachaint, Ní béaloideas cladaigh ná
fBrraige a bhíodh acu ach seanchas sléibhe féiliméireacht sléibhe agus stiléireacht, 'SBhí sé seo
lerá ag Seán Ó Conghaile in aiste a scríobh sé i 1954:

“Tá bailte iargúlta sa sliabh agus bíonn siad dólúm ag déanamh poitín, An dream
atá ag maireachtáil ar an mbrabach a níonn siad as, tá siad pointeáilte á láimhsiú”

Bhí cáil na scéalaíochta ar Mhaitiú Ó Fátharta agus ceann de na scéalta a d'fhoghlaim an t-

údar uaidh ina ghasúr ná Scéal Jeaic. Scéal fada go maith é 5,000 focal i dtaobh an tsolais sí
a dfheictí ag falróid sna criathraigh. Féach go bhfuil rian an tsléibhe ar an scéal sin, Ba uaidh
a d'fhoghlaim an scéalaí faoi 'Thiobóid Mac Cábalc] a chónaigh sa seansaol ar Thulach na
Síóg “áit an-iargúlta atá trí mhíle sléibhe ó thuaidh de Chlochar na gCon i lár an chriathraigh
fheannta, Ba mhinic Eoinín Ghlionnáin agus Maidhc Nia” as Glionnán ag triall ar Chlochar
an Locha dá mbeadh caora ar strae uatha. Is tamhnach é Glionnán atá timpeall trí mhíle suas
ó shéipéal na Mine i gCois Fharraige. An té a d'fhaigheadh an gabháltas thugadh sé aire dhá
mhuintir agus b'iontach an tsamhaoine teangan a bhíodh le cloisteáil ag an ngar chlann idir
seanchas agus glan Ghaeilge. Bhí sé seo le rá ag Séamus Ó Duilearga,
 Ní fearr slí chun canamhaint Ghaeilge a fhoghlaim ná béaloideas ceantair
bhailiú agus a scrí, mar is insan tseanchas teinteáin, insna sean-scéalta sisireachta
agus i gcaint na seana —mhuintire atá sgoith na Gaeilge “9 a

Bhí an cúlra chéanna sin ag an scéalaí, Ba in aon teach a bhí cónaí air lena mhuintir
agus lena
sheanathair Séamus agus a sheanmháthair Saille Ní Choisdealbha as Cor ná Rón ó
dhúchas,
Bhí sé d'ádh ar an scéalaí leithéid Shéamuis Ui Chearra a bheith ina sheanathair aige go raibl
mac) h
sé seacht mbliaina déag d'aois. Ba thuas i gClochar na Lára a rugadh Séamus i 1865
Micil a tagraíodh ar ball dhó agus Peige Ní Dhonnchú. Bhí seantéad an dúchais ag Bbháilí
a ru adh
bhfad siar Ldtobar doimhin Gaelach, Bhí aithne mhaith ag Séarnus ar a athair Mícil
roimh aimsir án drochshaoil agus thug sé leis anuas as Clochar na Lára an tsamheain,
éadálach go Clochar an Locha agus bhronn sé ar a ghar chlann an oidhreacht sin a bhí “
bearnú ag Béarlú ná oideachas fhoirmiúil Ghallda ón smúsach Gael anall." Ní raibh ocalar
bíth Béarla ag seanSéamus agus bhí sé chomh dall uirthi agus chomh coimhthíoch uirthi agus
a bheadh teanga a labharfaí in íochtar an domhain thíos, .

Ní raibh aon Bhéarla aige sin ar aon chuma, Bhí sé i Meiriceá agus bhí sé i Sasana
agus ní raibh aon fhocal Béarla aige. Níl fhios agam ar go Meiriceá a chuaigh sé
i dtosach ach bhí sé sa dá áit ar aon chaoi, Ach m'anam go raibh sé ag cur as dó
nach raibh Béarla aige. D'airigh mé iad ag rá go ndúirt sé uair amháin 'meastú dá.
gcuirfí /abeí orm

De bharr drochthalamh agus gabháltais bheaga” chuir an ganntann d'iallach ár ar sinsear

graithí ““ eile a tharraingt orthu féin le snátha a choinneáil faoin bhfíacail, Bhain traidisiún
mór stiléireachta le tamhnacha Chois Fharraige" agus bhí an méid seo le rá ag an seanchaí
Mícheál Breathnach as Gleann Mhic Muireann “Ach ar an taobh seo gon Spidéal, as cionn
Chois Fharraige agus na toluíochaí uaigneach sin bhí dream a' déana poitín” Bhain an cheird
seo le sinsear an scéalaí ag dul i bhfad siar. Bhíodh a shinseanathair Micil Mag, Chearra, ag
stiléireacht “” nuair a bhí cónaí air i gClochar na Lára i ndiaidh lár na naoú haoise déag. Tá a
fhianaise sin arís againn ón amhrán An AMíomnseoigín Bhréagach a scríobh Seán Cábach
as baile na nAille ag anam

Déirigh mé féin maidin la gréine

Bhí tart orm féin ó mhin bhuidhe
Casadh [i d]tigh Chearra i ngleann sléibhe mé
Bhí bainne gan cunntas dhá roinnt “é

Is intuigthe gurb é fíon an tsléibhe atá i gceist nuair a luaitear roinnt an bhainne mar is minic
go dtugtar bainne na heasóige ar an mbraon crua, Nuair a d'athraigh sinsear /C anuas go
Clochar an Locha lean a sheanathair SÓC leis an gceird." Bhí an t-eolas seo ag Mícheal
Breathnach as Gleann Mhic Muireann faoi eachtra a bhain le SÓC seanathair an scéalaí nuair
a b'éigean dó agus Taimín Thomáis Uí Dhonnchú as Baile na mBroghach é a thabhairt de na
boinn ó na poilíos uair agus iad ag stiléireacht ag Loch Thulach an Leathair. Rinne Mac Uí
Dhonnnchú éacht nuair a rith sé agus bairille singleála [singling-an chéad fuisce an chéad
rith] ar a dhroim aige. “Thug sé as cionn leath mhíle é gur leagadh isteach i lár clochair é thuas
in áit a dtugann siad Clochar Locha air 0, Tá cur síos ag an scéalaí féin ar stiléireacht a
sheanathar ag Cora an Oileáin 5! agus ar stiléireacht a athar PÓC “: Tá an-léiriú tugtha ag
dán a scríobh an file Pádraic Learaí Ó Finneadha 1885-—1954 as an Lochán Beag ar cheird

416
pPÓC in san dán Áras Mr Cearr. Mar a fheictear ó réamhrá an dáin ó mhac an fhile Cóil
tagraíonn sé do Chlochar an Locha mar theach sléibhe agus féach go bhfuil tagairt ann do
BheartJa Fenton Clochar na Lára agus Maidhc an Fhátharta as Clochar na gCon,

Áras Afhister Cearr,

Seo teach i ngleann sléibhe i gClochar an Locha a mbíodh an file ag tarraingt ann ag áirneáil,
Ní gá a rá go raibh ardmheas ag an bhfile ar mhuintir an tí seo agus ar aor duine 4 bhíodh
ag tarraingt ann. Ar ndóigh bhí, tá, agus beidh carthanas ar leith agus gnaúúlacht ar leith ag
baint le muintir an tsléibhe ariamh.

Tá hotel álainn ag Adister Cearr

Js í an chúirt is breátha í dá bhfuil sa domhan,
Le fuinneoga arda agus urlár merble,
js tá díol an Phápa inti le suí ag bord,

Níl ní níos breátha dá ngeobhfá in áras

Ná in aon phárlús ar fud an domhain
Nach bhfuil sa gcúirt seo ag Adister Cearr
Is a Dhia na nGrást' nach mór an chabhair,

“Tá muileann cloiche ann faoi rothaí arda

Ag meilt an ghráinne faoi choinne an dabhaigh
“Tá na málaí braiche ann anall thar sáile,
Agus as Corcaigh a tháinig an siúcra donn,

“Tá na staighrí arda ann aníos ón saw-milf

Agus ceann scláta faighte ón mBord
“Tá Pádhraic Sheáinín ag díonamh saothrú láidir
Ag socrú áiléir le haghaidh Aister Lowens,

Tá fear ón Spáinn le teacht ann amárach-

Isteach ina bhád go dtí béal na habhann
Nó go gcroitheadh sé lámh le Afíster Cearr
Is go dté sé i bpáirtíocht le Misfer Lowems

“Tá an pota stileach ann ós cionn an ghráta

Is an worw cam ag teacht ón dabhach
“Tá an ghloine fuisce ann ag fearaibh Fáil-
Is é an stuif is breátha é dá bhfuil sa domhan

Tá an bradán geal ann ag éirí in airde

Is gach breac dá áilleacht ag snámh san abhainn
Tá Beairtle Fewtom ann agus Maidhc an Fhátharta
Is iad ar garda ar bharr an ftower."?

TE suarach an t-iontas é má d'fhág oidhreacht bhéaloidis stiléireachta a mhuintire agus na

dtamhnach a shliocht ar an scéalaí mar go bhfuil cuid den oidhreacht sin á roinnt linn sa I
gcorpus seo, Áiríodh an teach ar tógadh an scéalaí i gClochar an Locha ina theach áirneáin
agus bhí sé seo le rá ag Learaí Ó Finneadha ina leabhar Ó Bhaile go Baile:

417
 Ar na tithe áirneáin a mbínnse ar cuairt bhí Tigh Phádraic Chearra r
[Tigh m'aintj;
a mbíodh muintir Chlochar na gCon ag tarraingt ann, go háirithe P; ádtaic Mhicil
Uí Fhátharta. Bhíodh Máirtín Stiofáin Ó Cualáin as an Staidhcín,
i - gCor
Fh
na
ag tíocht ann, Togha cainteoirí a bhí iontu uilig, muis, agus scoth
acu 5 - ais

B'as an tobar seo a bhí ag scairdeadh an tseanchais dólúm ar leic a theall;aigh

a bhrón
oideachas shinsear Chois Fharraige ar an scéalaí. Ní mórán bailei gCois Fharr; aige
na ch raibh:
a mhacsamhail de theach ann a raibh aghaidh daoine air le go gcaithfidís
scaitheamh dí
oíche ag scéalaíocht agus ag seanchas. Ba é an scéal céanna a bhí ag Seán Mac Giolla in há
ag cur síos ar a chuimhní cinn uair agus é ag falróid le Pádraic Mac Piarais arbhóithre ai
Fharraige “Beside ws was a cluster of houses where only Irish was spoken ..,.and in abimos
baile will be found a seanchaí or storeytellerss i
every
as
Ba aníos as na hAille dá mhathair Nóra Ní Thuathail nó Nóra Choilm Mháirtin, Bhí ea
an tseanchais ar na Máirtínigh go mór mhór ar a huncail Maitiú Ó 'Tuathail
nó Maitiú Má,
[tá an bailiúchán seo leis i Roinn an Bhéaloidleasa [585:295-305,334-350, 607:382,410-516,
641:1-125, 868:34-200, 926:201-275, 963:3-580, 1025:243-78,355-97] mar ab fhearr
aithne air a bhfuil mór chuid dhá sheanchas bailithe.” B'as an Trá BháinÍceantat na n-Oil
do mháthair Nóra Nain Ní Ghuíthin agus thug Nóra cuid mhaith de sheanchas na “Trá bá
Bó Clochar an Locha léi agus tá roinnt seanráití agus paidreacha sa gcnuasach a thu gann sin
le fios dúinn. Bhí sé seo la rá ag Máirtín Ó Cadhain:

Cuimrím go maith ar bhainis m'athar agus mo mháthar mar bhí mé i láthair, mar
bhí mé i láthair ag fiche bainis mar í, chonaic mé na jugannaí poitín ag dul
timpeall 57

Bhí Máirtín Ó Cadhain ag tabhairt le fios dhúinn gur mhair saol traidisiúnta na hÉireann níos
faide i gCois Fharraige cois cuain thar áiteacha go leor eile agus go bhfaca sé féin é, Ba 6
fhearacht ag an scéalaí é agus iad siúd uilig i gConamara a tháinig in inmhe ag an tráth sin den
tsaol, Nuair a léimid seanchas an bhailiúcháin seo gheobhaimid blaise de bhainis ár muintire.
Deir na síceolaithe linn gurb é saol óige an duine[muintir, comharsana, cairde, slí beatha
agus tír dhreach] is a mó fhágann a shéala" ar an duine i bhfad a shaoil. Fáisceadh an
as comhthionól sléibhe ar bhain cúltúr léi nár bearnaíodh ó gineadh an cultúr Gaelach, Uhí
Baile an Locháin Bhig agus Baile an Tigh Mhóir agus Cor na Rón ó dheas uaidh, bailí oil
go farrabachall i samhaoine Gaeilge agus seanchais, Nuair a léimid an corpus seo is fui
aithint gurbh í sméar mullaigh na Gaeilge atá ann agus togha an tseanchais arbh í saoi sói:
an ama a bunchloch.

1 Dégh Linda 1969 Folkéa/es and Society Indiana University Press Bloomington/ London 65
3 Ó Duilearga, Séamus, 1948 Leabhar Sheáin Í Chonaill The Folklore of Ireland Society agus
Educational Company of Ireland Lid, iv
3 Poirtéir, Cathal, 1993 A4ící Shedín Néill Scéalaí agus Scéalta Coiscéim Baile Átha Cliath “4.
3 “Máirtín Ó Cadhain, 'Sa gCnocán Glas' Clár i sraith mhíosúil ar scríbhneoirí Éireannacha,
Scannán Craoladh: 13.2,1967.
$ Ibid
“ Ní Dhíoraí, Áine. 1985 Na Cruacha Scéalta agus Seanchas An ClóchomharT'ta, Baile Átha
Cliath, xiv
7 CBÉ 1762:57/58

418
 a 7immermann, Geortges Denis, 2000 “The Irish Storyieller Eour Courts BÁC 8, 431
sDelargy J-H. The Gaelic Storeyteller PC UCD198
i Ó Conghaile Seán. 1974 Cois Fharraige Le mo Linnse, Clódhananna Tta, Baile Átha Cliath 19
iribid 197.
i Seanchas Jimmí Chearra 204
a Ó Mainnín, Seán “Stair Pharóiste an Chnoic' Sraith Chlár ar Raidíó na Gaeltachta 16/5/1997
i Mac Giollarnáith, Séan, 1934 Peadar Chois Fharraige Oifig Díolta Foilseacháin Rialtais 80
i Ó Sándair Cathal 1955 Scorach Ghlionnáin agus Ballaí Indreabháin. Cló-Oifig Uí
Mhaghúna, Baile Átha Cliath. 8.
dé An Stoc Samhain 192911
i Mac Giollarnáith Seán, 1934 Peadar Chois Fharraige Oifig Díolta Foilseacháin Rialtais 99,
ibid 100, i
is Ó Máille, Pádraic. 'Saoghal na nDaoine i niarthar Éireann' An Stoc Meitheamh 1928
ig Agallamh le Jimmí Chearra 5/3/05 484
Th Mac an Iomaire, Peadar.1983 Dánta Fhilí Bhaile na mBroghach [Seosamh Mac
'Donnchadha] Cló Chois Fharraige, Indreabhán 7
“Ó Cadhain Máirtín Béafoideas Meitheamh 1933
18 Seanchas Jimí Chearra 13
3 Ó Duilearga, Séamus. 'A View of freland '1957 The British Association For The
'Advancement of Science 183
15 Seanchas Jirnrní Chearra 13
34 vimmermann George, 2000 The Jrish Storeyteller BÁC: Four Courts 445
m Mac Giollarnáith Seán. 1934 Peadar Chois Fharraige, Oifig Díolta Foilseacháin Rialtais 10.
swÓ Conghaile, Seán 1974, Cois Fharraige [le mo Linnse Clódhanna Ta, Baile Atha Cliath 107
1 Mac Domhnaill Tomás A.C. B'1913 Beatha Ahíchil Bhreathnaigh, MH Mac Guill agus a
MhacX1
a Seanchas Jimmí Chearra 16
n Ó Finneadha Learaí 1993 Ó Bhaile go Baile, Cló Iar-Chonnachta Teo, Indreabhán 14,
nm Ó Conghaile Seán. 1993 Sao[ Scolóige, 1993, Cló-Iar Chonnachta Indreabhán 25.
nÓ Máille, Pádraic. “Saol na nDaoine i nIarthar Éireann” An Stoc Meitheamh 1928
8 Agallamh le Jimmí Chearra 7/1/05 479
a Seanchas Jirnmí Chearra 52
36 Agallamh Jimmí Chearra 7/1/05 483
só Conghaile, Seán. 1974 Cois Fharraige le mo Linnse, 1974. Clódhanna Tta, Baile Átha
Cliath 51.
3 Seanchas Jimmí Chearra 186
7 Ibid 50
“a Delargy J.H. 1948 Leabhar Sheáin Í Chonaill Foilsithe ag An Folklore of Ireland Society by
“The Educational Company of ireland Ltd Baile Átha Cliath X111
“ Ó Giolláin, Diarmuid. 'An Cultúr Coiteann Agus Léann An Bhéaloidis' Léachfaí Choim
Cille XXVI 146
“é Agallamh le Jimmí Chearra 29/3/05 506.
Seanchas Jimmí Chearra 195
“Ó Gaora, Colm. 1937 Obair is Luadhainm Baile Átha Cliath: Oifig Díolta Foilseacháin
Rialtais 48
$ Seanchas Jimmí Chearra 58
“CBÉ 1623:44
Seanchas Jimmí Chearra 58

419
“CBÉ 231: 402
“9 Seanchas Jimmí Chearra 46
59 CBÉ 1632:44
“ Seanchas Jimmí Chearra 44
52 Ibid 44 -
53 Ó Finneadha Cóil Learaí, 1994 Bóithríní an Locháin, Cló-iar Chonnachta, Indrearl bhán sé
“ Ó Finneadha Learaí 1993 Ó Bhaile go Baile. Cló Iar-Chonnachta Teo, Indreabhán tí. i
as Mac Giollarnáth, Seán. 1954 Conamara Cultural Relations Committee of Ireland,
i
“Three Candles Baile Átha Cliath 7 FAtthe
56 Agallamh le Jimmí Chearra 7/1/05 481
“Máirtín Ó Cadhain sa gCnocán Glas' Clár i sraith mhíosúil ar scríbhneóirí Éire annach
a,
Scannán. Craoladh: 13.2.1967,
88 Santrock, S.VW'. 2002 A Topteal Approach to Life-Span Developments London: Mc Gr dw-
Hill 27

An Scéalaí
Rugadh Jimí Chearra i dteach na muintire i gClochar an Locha i Márta 1977, Is é an tríú duine
clainne é a rugadh do Phádraic Chearra agus do Nóra Ní Thuathail, Ba é Paf an mac ba shine
a bhásaigh go hóg leis an eitinn, Maidhc an dara mac, Jimí ina dhiaidh aniar, agus tugadh
triúr iníon ina dhiaidh aniar Máire, Nóra agus Bríd. Chaith Máire agus Bríd a saol i Sasana, ha
mhúinteoir bhunscoile í Nóra i nGleann Mhic Muireann, Níor phós Maidhc ariamh agus d'fh; an
sé sa mbaile i dteach na muintire, Bhásaigh sé an bhliain chéanna lena athair il9g6.
Sé bliana a bhí an seanchaí nuair a chuaigh sé chun na scoile i scoil Shailearna i gCois
Fharraige, D'fhan sé ar scoil go dtí aois a thrí bliana déag. Deirtear gur scoláire meabhrach a
bhí ann. Muna bhfuair scoláirí scoláireacht chun na meánscoile an t-am sin den tsao! bhí a
gcuid scolaíochta ar iarraidh tar éis na bunscoile agus ba é a fhearacht ag Jimí é. Chaith sé
tús shaoil mar a rinne a chuile mhacasamhail sna bailte timpeall air ag giollaíocht lena
mhuintir ar an ngabháltas. Gabháltas cheithre acra fichead, tamhnach ar bhealach agus cimín
sléibhe agus criathraigh ag síneadh lena fhál. Bhíodh sé in éineacht lena athair sa ngattaí ag
cur agus ag baint, ba mhinic gur ag an am seo a d'insíodh a athair na scéalta dhó.
Fearacht daoine nach é, bhain an scéalaí solarmór mhór as scéim na móna' [Comhairle
Contae] a bhí ar phortaigh bhóthar Chlochar na gCon ag aimsir an chogaidh 1935-45 obair
atá luaite sa saothar aige, Bhíodh sé píosaí ag obair 'tigh an Ghabha [teach ósta agus feilm] san
áit a bhfuil an Poitín Stil' anois ag spailpínteacht ar an talamh agus ar an bportach, Go luath
tar éis an chogaidh thug sé Sasana air féin mar a rinne cuid mhaith leis mar nach raibh aon
saothrú sa mbaile agus ag an am céanna bhí an obair go farra bachall ar fud Shasana apus [
dhá athtógáil tar éis léirscrios an chogaidh. 'Ar an mbee/” mar a thugtaí air nó na monarchain
biatais agus siúcra a chuaigh sé i dtosach go dtí Brigge i Lamcasjrre, Bhíodh sé sall agus anall
an chéad dá bhliain agus ina dhiaidh chaith sé cosamar deich mbliana i Londain agus ina
thimpeall, Phós sé Bríd Breathnach as Barr Roisín Ros a Mhíl i 1954,
Timpeall na bliana 1957 bhí feilm bheag thalúna le díol i gClochar Camóige nó 'an
Cashef áit atá míle maith suas ón Lochán Beag. Gabháltas ceithre acta fichead atá ann agus
fearacht Chlochar an Locha tá cimín sléibhe lena chlaíocha teorann sna cheithre háird, Bhí
mian a chroí sa mbaile agus sa bhfód dúchais agus cheannaigh sé an áit, B'áathrú mór é
an tsléibhe le hais Londain Shasana. Mhair Jiwwí ar an mbealach céanna saoil a mhair a
mhuintir roimhe ag baint beatha a chnámha as an bhfeilm. Is cinnte go mbeadh déiteadh leis
an bhfeiliméireacht bheag ag an am seo marach 'an dóie” [liúntas airgid ón Roinn Leasa

420
 Sóisialaigh ár mhaith le feilméaraí beaga a thug chéad rialtas Fhianna Fáil isteach 1932] ní
aimháin sin ach. bheadh deireadh leis an bpobal ar fad is dóigh cheal slí mhaireachtála. Ba é
Guld an bheagáin é an “dole' céanna ach fós b'éadáil bheag é chuile sheachtain a choinnigh
Shátha faoin bhfiacail. Tá an scéalaí chomh líofa céanna ag an tseancheird anois ainneoin na.
aoise, tá eallach ar shliabh aige agus capaillíní Chonamara ag iníor ar na criathraigh agus le
feiceáil ag feara Fáil,
Mar a léiríodh sa dara caibidil bhí folcadh béaloidis á scáirdeadh as teallaigh Chois
fharraige agus ar ndóigh as teallach a mhuintire ag teacht in inmhe dhó agus ó go mba é an
seanchas seachas na scéalta móra a chuala sé ba shuarach an t-iontas é más é an seanchas a
mháistrigh sé. Roinn an scoláire Séamus Ó Duilearga na scéalaithe de réir a gcáilíocht. Tá sé le
rá ag Delargy sa The Gaelic Storyteller go raibh trí chineál scéalaí in Éirinn [1] iad siúd a
chleacht an “fomg foiK-tele' [2] iad siúd a chleacht 'seanchas' scéalta gearra agus fíor eolas acu ar
stair a n-áit dúchais, ginealaigh agus [3] 'singers' dream a raibh filíocht agus amhráin go leor acu.
Bhí sé le rá ag Séamus Ó Duilearga gur beag scéalaí a raibh máistreacht ar na trí chineál acu
“those three diistinct groups of tradition are rare[y found in one persoir Níl aon dabht faoi ach
go mbaineann JC leis an dara dream agus gurb í an seanchas a bhuaic. Ó d'éirigh mé suas imo
ghlas stócach bhíodh m'athair de shíoraí ag inseacht scéalta. Ní scéalta móra ba mhó a bhíodh
aige ach ag cur síos ar eachtraí de chuile shaghas, barrúil, brónach, eachtrúil a bhain Jeis an
dream dár díobh é, 'Tá fíor eolas aige “orthu siúd a bhfuil a bpréamhacha le fada an lá i nDúiche
Shailearna [an ceantar idir Abhainn Chroimghlinne agus Abhainn an Chnoic i gCois Fharraige].
Tá ginealaigh cúig nó sé ghlúin ar bharra theanga aige de mórchuid muintir na mbailte thart
agus scéalta agus eachtraí a bhain lena gcine i bhfad sul má tháinig sé féin ar an saol.
Ó mo thaighde ar an gcnuasach scéal atá lámhscríofa aige is óna athair a fuair sé a
bhformhór, bhí seo le rá aige in agallamh a rinne sé leis ar an 7/1/05:

M'anam an chuid is mó dá bhfuil agam is uaidh m'athair a fuair mé iad beannacht

Dé lena n-anaim uilig, anois. Bhuel bhí mé níb fhaide timpeall air ná bhí mé araon
duine eile. D'insíodh sé scéal nó eachtra nó cur síos amuigh sa ngarraí, ní raibh
am áirithe ar bith aige le tosaí, ach b'fhéidir gur fánach an rud a bhainfeadh amach
chun seanchais scaití é“

Bhí an méid seo le rá ag Georges Denis 2irrnermann in a leabhar The Irish Storyteller a
thagann leis an méid a bhí le rá ag an scéalaí gur óna ndaoine gaoil athair ach go háirithe a
thiteann na scéalta orthu:

the vast majority of the storytellers known to me persohdálly or to the coilectors

learned the greater part of their tales from members of their own family, usually
father or grandfatheis

Bhí sé le rá ag Séamus Ó Duilearga gur in aimsir an áirneáin a d'ínsítí na scéalta. “Stories were
fold as a rule at night around the fire from the end of harvest until the middle of Marclrs De
réir mar a bhí le rá ag an scéalaí ní amhlaidh a chleacht seisean é mar atá ráite thuas “nach
raibh am áithrid le tosaí.” Bhí an scéal céanna ag Cathal Poirtéir ina thaighde ar scéalta agus
sheanchas Micí Sheáin Néill,

Ach n£le utim na hoíche amháin a tháinig fonn scéalaíochta ar lucht seanchais
Rann na Feirste agus is cuimhin le Biddy ócáidí mar sin ina hóige go soiléir nuair
a bheadh an scéalaíocht ag dul ar aghaidh ilár an lae ghile

421
“Tagann Georges Denis 7irmermann leis an teoiric seo nach teoranta leis an aitneán i;
na scéal uilig Working om the bog cutting the turf or in the meadow saving hay we mseacht
occasions for storytelling Maidir leis an taighde a rinne mé ar an gcnuasach ní amháin, h
dait
athair ba mhó a thug sé leis an seanchas ach ba bheag a chuir sé leis ó d'fhág
séan bailein, há
a scór blianta, Ba é an léargas a thug sé dhom ar sin nach raibh aon déis aige aon rud a chlí naaois
thall agus nuair a tháinig sé abhaile 1958 bhí lucht na scéal básaithe, Bhí sé seo lerá a

A deir fia ar ndóigh chuaigh mé go Sasana ansin nuair a bhí mé bliain .s fiche.
Chaith mé bunáite deich mbliaina ansin, ní raibh aon seans agamsa aon cheo a
chloisteáil thall. Nuair a tháinig mé anall arís an seandream a raibh siad acub.
bhíodar básaí agus ansin bhí inseacht na scéalta agus na n-áirneán, bhí deireadh
leob sin 1958 nuair a tháinig muid abhaile agus ar ndóigh ní raibh aon. áirneán
ann ina dhiaidh sim?

Suimiúil go leor níl mórán cuimhne aige ar scéalaíocht a sheanathar Séamus Chearra feara
rugadh i1865 agus a chónaigh in aon teach leis go raibh na seacht mbliana déag caite aige. rá
roinnt mhaith focail neamhghnáthach a thug sé suntas dhóibh ina chuimhne ó bhé, al aá
sheanathar, focail mar 'toghadh na bhfataí' ág piocadh na bhfataí' a deirtear le fada an la,
“ruibhéara' ar an bhfocal 'abhainn; ag ceartas dá chéile' nuair a deirtear anois “ág easaontú le
chéile.'! Fós mara bhfuil cuimhne aige ar scéalta óna sheanathair is cinnte gur fhág sé saibhrea s
shamhaoineach Gaeilge aige. Thug Máirtín Davy Ó Coisdealbha [iriseoir le Raidió na
Gaeltachta as Baile na nAille] suntas dhá dhea-Ghaeilge 'ar ndóigh an chéad bhua atá aige,a
Phádraic, ná bua na teangan.' Go minic i stair na scéalaithe béaloidis agus na seanchaithe ba
thrí thimpist a tugadh a mbua scéalaíochta faoi deara mar shampla Stiofán Ó hEalaoire í gCo.
an Chláir!s agus go deimhin bheadh seanchas Sheáin Í Chonaill faoi fhóide na cille marach an
bailitheoir céanna Séamus Ó Duilearga, Ba é fhearacht ag JC é. Seo mar a tharla gur spreagadh
an scéalaí agus gur thuig sé go raibh ábhar fónta aige.
Bhí deireadh seachtaine mhór i mBaile Uí Bheacháin in 1986 i gCo. an Chláir agus
iarradh ar Mháirtín Day Ó Coisdealbha scéalaí a thabhairt ann. Bhí an méid seo le rá agan
Iriseoir:

dúirt siad liom má tá i ndán 's a Mháirtín go bhfuil tú ag tabhairt aon scéalaí
againn nílimid ag iarraidh aon scéalaí a bhfuil ornáidíocht, aisteoireacht ná
dallamullóg í gceist. Táimid ag iarraidh scéalaí éicint atá in ann scéal a inseacht
ar a shuaimhneas mar a d'inis sé ariamh éis

D'inis Máirtín Davy Ó Coisdealbha mar a roghnaigh sé JC thar aon duine eile:

dúirt mé le mo dhuine déanfaidh mé iarracht ó mo thaithí ar an bportach agus

ó mo thaithí ar chláir raidió a bhí déanta agam lena athair go ndéana Dia grásta
air roimhe sin agus bhí clár nó dhó déanta agam leis fhéin, dúirt mé ní fhéadfainn
duine níos fearr a fháil. Anois an fhaitíos a bhí orm, is a bheadh ort faoi rud mar
sin go raibh an Ghaeilge chomh paiteanta sna scéalta agus nach dtuigfeadh an
Jucht éisteachta iad's

Bhí sé le rá ag Máirtín Davy Ó Coisdealbha gur thaitin a chuid scéalta go mór leis an lucht
éisteachta, Tráthúil go leor i measc na ndaoine a bhí i láthair an oíche bhí an t-údar agus an
fealsúnaí an tAthair Ó Donnchú a bhí ina shéiplíneach i Ros a' Mhíl ag am ach gut as Co.an

422
 aes
ca
Chlair ó dhúchas é [is scríbhneoir, file, féalsúnaí é John O'Donogfrie ] a bhfuil go leor scríofa.
aige. Nuair a chuala an tAthair Ó Donnchú ag inseacht na scéalta é tháinig sé chuige ag
tabhairt uchtaigh agus misnigh dhó leanacht leo, creidiúint a thugann sé do Mháirtín Davy
dgus don Athair Ó Donnchú sa gcéad leathnach den chnuasach lámhscríbhinn:

Ní raibh aon chuimre agamsa chúig bhliana ó shin go scríobhfainn aon scéal go
brách, marach gur casadh síos mé ar dheireadh seachtaine go Baile Uí Bheacháin
in éineacht le Máirtín Davy agus d'iarr sé orm cúpla scéal a inseacht. Rinne mé
iarracht ó hiarradh orm é, ach thréis chuile shórt a bheith thart, bhí mé ag caint
leis an Athair Ó Donnchú agus chuir muid go leor rudaí trína chéile, Ach an
chéad lá eile, héibrí cén chaoi a raibh mé ag éisteacht le RnaG cé a bheadh ag
caint ach an tAthair Ó Donnchú agus é ag cur síos ar an deireadh seachtaine i
mBaile Uí Bheacháin agus na cúpla scéal a d'inis mé agus dúirt sé an lá sin gur
cheart dom mo chuid scéalta a chur í dteannta a chéile. M'anam nár chuireas ná
oiread agus ceann go dtí le fíorghairid. Bhíodh an scéal istigh i mo chloigeann ach
bhíodh sé ag cínnt orm suí síos agus tosaí ag scríobh ná m'intinn a chur leis mar
nár rug mise mórán ar aon pheann ó stop mé ón scoil ach an t-aon rud amháin
a bhí i mfhábhar ní raibh dearmad déanta agam ar an litriú 16

Nuair a chuir mé agallamh ar JC ar an 7/1/05 ba é an freagra céanna a thug sé orm gurbh ían
oiche i mBaile Uí Bheacháin agus comhairle an Athar Uí Dhonnchú a spreag é, Cuirim an
cheist orm féin tuige ar scríobh sé na scéalta seachas iad a chur ar téip mar a rinne Micil
Chonraí Seanchas Mhicil Chonraí as Ráth Chairn. Bhí bua scríobh na Gaeilge go paiteanta
aige ó bhí sé ina óige rud a léiríonn é sin in altanna a scríobh sé san iris Ar -Aghaidí in Eanáir
1949 faoin teideal Bádóirí Chonamara, i mí Aibreán 1949 alt faoin teideal An Sagart agus
an Cléireach agus alt eile san eagrán céanna Toradh na Simplíochta
Cé go mba togha seanchaí é PÓC [athain an scéalaí] ní cosúil go raibh aon scéal fada
eachtraíochta ná scéalta Fiannaíochta!? aige, Na seanscéalta Íáda atá sa gcnuasach seo, ba óna
dheartháir Maidhc a bhí trí bliana ní ba shíne ná é a fuair sé roinnt acu í ndiaidh áirneáin tigh
Mhaitiú Mhóir Uí Thuathail. Tugann sin le fios dúinn dá mbeadh na scéalta móra's dá n-
inseacht thart air go mbeidís aige.
Nuair a thosaigh an scéalaí ag tiomsú a chuid scéalta ar dtús níor thuig sé go raibh
fiúntas ar bith sna scéalta beaga agus sa seanchas. Tráthúil go leor bíonn oícheanta seanchais
in Áras Uí Chadhain ar an gCeathrú Rua go míosúil agus bíonn cuireadh ag lucht seanchais
Chonamara ann, áit a bpléitear ábhair béaloidis agus go minic tagann scoláirí nó saineolaithe
béaloidis ag tabhairt léachtanna ann, Ba ar cheann de na hoícheanta sin a thuig sé fiúntas an
tseanchais. Bhí sé seo le rá ag an scéalaí féin:

Séard is mó a d'athraigh é sin bhíodh an-tóir agam ar na scéalta beaga seanchais

ach nuair a thosaigh muid ag goil siar ag Áras Uí Chadhain héibrí cé mhéad bliain
é, sin é an uair a thug mé faoi deara gur seanchas uilig a bhí uathab agus thosaigh
mé dhá gcur le chéile an uair sin, thuig mé go mbeadh daoine fós ann a bheadh I
ag iarraidh na heachtraí agus an cur síos sin a léamh 1?

Samhlaítear an béaloideas leis an aois? agus ní annamh a fhaigheann seanchaithe óga an

t-aitheantas ná an t-ómás. Bhí sé seo le rá ag 7immermaHn:

423
 is pre-modern socieiles, elders generally serve4l as a reservoir á wisdom for thé
community, and age could be a reguirement for an authorative
Storyteller, The.
fact is that recognised storiytellers tended to be ola, in Ireland as elsewhere

Bhí JC trí scóir bhliain nuair a tharraing sé cáil an tseanchaí air féin agus ina dhi; aidh
sin a fuair
sé roinnt aitheantais mar sheanchaí mar go bhfuil roinnt píosaí cainte déanta ai, .8€ ag
us craoits,
ar Rna G leis na h-iriseoirí Máirtín Davy, Máirtín Mac Donnachadh
agus Máirtín “7;
Sheáinín Mac Donnachadh. Chomh maith leis sin bhuaigh sé duais
Oireachtais sa scéalaíocht
i dTrá Líi 2003,Tá an-mheas ag an scoláire Ríonach Uí Ógáin ar J.C. mar scéalaí mar it
sí ina léirmheas ar an scealaí22
aléirigh
“Fá an bhliain 1986 cinniúnach mar gurbh í an bhliain roimhe a bhásaigh a athair. ta
dhoiligh dhó aitheantas a bhaint amach fad a bhí athair beo fear a rugadh 1898, Bhí
cá I an
tseanchais ar siúd i bhfad roimhe sin mar shampla bhí roinnt ábhair
bailithe ag Roinn
Bhéaloideas Éireann uaidh áit a bhfuil cuid dá chuid cainte á úsáid sa teanglann
ansin ar
mhaithe leo siúd gur ansa leo Gaeilge Chois Fharraige, Ba indiaidh bása athara
tháinig Micí
Sheáin Néill in inmhe de réir an méid atá le rá ag Cathal Póirtéir;

Bíodh is go dtagann roinnt scéalta ó bhéaloideas M.S.N. ón mbliain 1937, Bo

díreach bliain i ndiaidh do Sheáin Néill bás a fháil agus Micí féin faoin am sin ag
tarraingt ar an dá scór, is cosúil nach raibh mórán aithne ar Mhicí mar sheanchaí
nuair a bhí a athair Seán Ó Néill beo agus gur ina dhiaidh sin a tháinig a chumas
chun solais don phobal

Js fear sléibhe é JC seachas fear cladaigh ná farraige. Is ar dhá thamhnach sléibhe atá a shaol
caite aige Clochar an Locha agus “an CashefÍsan áit a bhfuil cónaí air anois] seachas leathscór
blianta a chaith sé i Sasana, Samhlaíodh ariamh leis an sliabh é, beithígh agus caoire agus ag.
stiléireacht, Creideann Máirtín Davy go ndeachaigh sé sin ina fhábhar gur choigil an chulráid
ar an athrú saoil é rud a n-aontóinr leis gurí ré atá caite agus dream atá Je fada faoi fhóide na
cille atá a chroí agus a mhian, Bhí sé seo le rá ag Máirtín Davy Ó Coisdealbha:

tá rud eile ag baint leis ná níl aon rud ón taobh amuigh ag cur as dó, níl sé meallta níl
sé ceannaithe tá sé ina fhear fhéin, tá sé ina intinn féin. Is í an intinn chéanna a bhí
aige an oíche sin agus atá inniu, mar ní théann sé amach thar a intinn agus mar a
dearfá níl aon truailliú déanta ar a chuid scéalaíocht mar ní thugann sé an seans, Tá
sé i dtogha áite tá sé mar a déarfá in áit nach bhfuil an oiread sin ag cur as dó agus tá
spéis aige a ghoil amach ansin, tá an criathrach níor athraigh a shaol chomh mót sin”

Caithfear cuimhneamh gur mór an méid litriochta pinn agus béil a cuireadh ar pháipéar i
gCois Eharraige ach gur beag trácht a déantar ar mhuintir an tsléibhe. Tá sé sin soiléir ag an
té a léifeas Cois Fharraige le mo Linnse le Seán Ó Conghaile as na hAille mar nuair a thugtar
ainmeacha na nparrantaí ar na bailte ní luaitear garrantaí na dtamhnach, nuair a liostálann sé
tránna agus carraigeacha cladaigh ní thagraíonn sé de logainmeacha na dtamhnach,
Shamhlóinn nár chreid sé gur chuid de Chois Fharraige iad.
'Tá an saothar scríofa anois agus is léir seachas an uchtach a fuair sé an oíche údaí i
mBaile Uí Bheacháin gurbh í an chuspóir chéanna a bhí ag an scéalaí agus a bhí ag a leithéide
roimhe? go mairfeadh a gcuid seanchais ina ndiaidh. Muair a chuir mé an cheist chéanna sin
air 7/1/05 bhí an méid seo le rá aige:

424
 is é an-chuspóir a bhí agam agus tá sí mar chuspóir i gcónaí agam chomh maith
leis an uair sin. Nuair a thosaigh mé dúirt mé liom féin an uair sin go scríobhfainn
gach a bhféadfainn agus mara gcuirfí in aon leabhar go deo iad go mbeidís le
léamh go háithrid ag an dream óg seo againn féin agus duine ar bith eile ina
dhiaidh sin a mbeadh fonn air iad a léamh?

Sa saol ar tháinig an scéalaí in inmhe ba í an talmhaíocht agus an fheiliméaracht a chothaigh

muintir thuaithe na hÉireann, Ba é a fhearacht ag an scéalaí é, Ba í an fheiliméaracht agus an
portach a shlí beatha go raibh sé in aois fir, Chuaigh sé go Sasana mar a rinne na mílte eile,
“Tá cur síos air seo ag an scéalaí sa seanchas scríofa. 7” Nuair a d'fhill sé bhain sé a bheatha a
chnámha as an ngabháltas agus chaith sé blianta ag stiléireacht. Tá sliocht a shaoil ar a chuid
seanchais. Fós ní móide go scríobhfadh sé aon fhocal go brách marach cuireadh Mháirtín
Daw go Baile Uí Bheacháin agus moladh Jofin O'Donoghue sin a dhéanamh. Níor thuig sé go
raibh fiúntas ar bith sa seanchas beag' mar a thug sé air marach léacht a chuala sé ag Áirneán
Áras Uí Chadhain ar an gCeathrú Rua. Nach fánach an corr i saol an duine a ghníonn an
t-athrú.

1 Seanchas Jimmí Chearra 216

a Delargy, J.8.1945 “The Gaelic Storeyteller PC UCD 3193.
3 Agallamh le Jimmí Chearra 7/1/05 479
“]bid 479
5 7immermann, Georges, 2002 The D'ish Storeyteller Baile Átha Cliath
$ Delargy, J.H. 1945 The Gaelic Storeyteiler PC UCD 181
7? Agallamh le Jimmí Chearra 7/1/05 479
4 Poirtéir, Cathal 1993 Mící Sheáin Néill Scéalaí agus Scéalta, Coiscéim 127 Bóthar na Trá,
Baile Átha Cliath 4. 46,
3 7jmmermann Georges., 2000 The fish Storeyteller Baile Átha Cliath 454
io Agallamh le Jimmí Chearra 7/1/05 481
1 Ibid 480
1 Agallamh le Máirtín Davy 2/1/05 476
i Ó Duillearga, Séamus. [réamhrá le Daithí Ó hÓgáin] 1981 Leabhar Stiofáin Lí Ealaoire
Comhairle Bhéaloideas Éireann, An Coláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath xxili
w Agallamh le Máirtín Davy Ó Coisdealbha 2/1/05 474
15 Ibid 474
é Seanchas Jimmí Chearra 3
1 Mac an Iomaire, Peadar.1983 Filí Bhaile na mBroghach Cló Chois Fharraige Indreabhán,
Co. na Gaillimhe 8
18 Agallamh le Jimmí Chearra 7/1/05 481
19 [bid 482
19 Dégh, Linda 1969, Folktafes and Society Indiana University Press, Bloomington./ London 169
3 7immermann Georges 2000 The Jrishí Storeyteiler BÁC: Eour Courts 433
TR Léirmheas le Ríonach Uí Ógáin 27/1/05 508
3 Poirtéir, Cathal. 1993 Mící Sheáin Néill Scéalaí agus Scéalta Coiscéim 127 Bothar na Trá,
Baile Átha Cliath 4, x
“ Agallamh le Máirtín Davy Ó Coisdealbha 2/1/05 476
35 Ó Ceannabháin, Peadar. 1983 Éamon A Búrc: Scéalta An Clóchomhar Tta, Baile Átha Cliath 13
26 Agallamh le Jimmí Chearra 7/1/05 482
1! Seanchas Jirnmí Chearra 155

425
 An Stiléireacht i gCois Fharraige
i Seanchas Jimmí Chearra
Ba chuid lárnach í an stiléireacht de shaol thamhnacha Chois Fharraige go dtí tríochaí,
chéid seo caite, Nuair a mheath an cheird féin lean an seanchas a bhain leis ruda Mai an
tábhacht an bhéaloidis mar ábhar agus munach é bheadh an chuid sin de stair
shóisil taanán.
cheantair ar lár uainn, Ba chuid thábhachtach de shaol an scéalaí JC é ó thaobh
mar atá léirithe sa gcorpus seanchais. Maidir leis an bhfocal Poitín a chiallaí,
seanchais é
onn 'fopie;
aistilled fillicit] whiskey, poteem" bhíothas dhá dhéanamh in Éirinn ón ama cuir
eadh dleacht
ar fuisce sa seachtú haois déag. 2 D'fhág sin go raibh an buidéal na párlaiminte i
bhfad níos
daoire rud a shocraigh roghain an duine bhoicht agus go leor acu sin ann, Ina
dhiaidh sin
anuas go dtí an lá atá inniu ann bhí sé ina choimhlint idir 'an póilf'/ garda agus an stiléara a
ghní poitín [fíon an tsléibhe, bainne na heasóige].

But lí was auestionably wise io increase substantially, the price of an

impoverished people was asked to pay for parliarnent whiskey, a people, Moroves,
whose social life hinged to cheap drink, who knew how to make poteen and were
not law abiding people 5

Ghéaraigh ar lucht a dhéanta i ngleannta uaigneacha agus in áiteacha sceirdiúla:

More often the illicit distiller would seek out a place in the rnountains where he
could conceal his operations in a cave or among rocks, Aiternatively he might
establish himself in open bogland where it would be difficult for revenue officers
to approach umobservei, His essentiais were the adeguate water supply such as
a mountain stream and easy access to fuel and there was plenty of peat
available"

Faoin mbliain 1831 bhíothas dhá dhéanamh go tréan sa gcuid thiar agus thuaidh d'Éirinn 6.
Luimneach ina líne leaththreasna go hIúir Chinn Trá." Ba í ceird an duine bhoicht í agus b'iad
na boicht na cuisliméirí ab fhearr a bhí ag an stiléara, tre poverty o/ the Irish tended to put
taxed liguor beyond their reach Bhí traidisiún láidir déanta poitín i gConamara agus tart na
bochtaineachta dhá spreagadh chun sléibhe. Ba é sceirdiúlacht agus fiántas an tsléibhe crann
taca an stiléara a chuir folach ar a chuid ó shúile ” an dlí agus an spíodóra. Bhí an cheird ina
reacht seoil ag tús na fichiú aoise agus amach thar lár an chéid:

West Galway was then regarded as the most notorious poilín area of Ireland.
Sovne seclucled areas of Donegal still had a few practioners, but their numbers
but a fraction of these of these of the western county "

De réir seanchas an scéalaí, bhí tréimhsí thar a chéile ar rith an saol ntb fhearr leis an stiléara,
Nuair a tháinig an fliú mór 1918 agus an fiabhras a lean é go hÉirinn aimsir an chéad chogaidh
mhóir agus daoine go leor dhá gcailleadh dá bharr, tuigeadh gur mhaith an phurgóid é poitín
in aghaidh na h-anachaine. Mhol idir chléir agus an dlí [póilíos] dhóibh é a dhéanamh agus
é ól mar a léirítear:

Na blianta fadó a raibh an fliú mór agus an fiabhras ann, is amhlaidh a bhíodh na
póilíos agus na sagairt a rá le na stiléirí é choinneál déanta. Ní raibh aon leigheas
eile ann ag an am ach sú an ghráinne eorna”

426
. Ba mhór amt-anró a d'fhaigheadh na stiléirí ag braich, ag cruachan agus ag meilt an arbhair!0,
Rith píosa eile den saol leis nuair ab fhéidir an bhraich chruaite mheilte a cheannach ó Stil
Mhór an Phiarsaigh i nGaillimh,

bhí duine ar bith ar bith i ndon a ghoil isteach ann agus an mála braich a
cheannacht nó héibrí cé mhead mála a bhí tú a iarraidh, Bhíodh an bhraich seo
a bhfuil mé ag caint uirthi cruaite agus meilte cheana réidh glan le tosaí ag déana
leanna ':

Maidir le Stil Mhór an Phiarsaigh mar a thugtaí i gConamara uirthi tá cur síos ag Malachy
Magee uirthí:

The only licensed distillery of any prominence in Galway or the province of

Connacht was Persses located at Nuns Island on the Corib river which supplied
its mmotlve power,

Js í an ghabháil ceann de phríomh chomhábhaik an iarraidh poitín agus bhí tamall ann go
raibh ganntan gabhálach ar na stiléirí rud a d'fhág ar an ngannchuid iad. Ach ní dhúnann Dia
doras nach n-osclaíonn sé doras eile agus ba é a fhearacht ag Micil Ó Fátharta as Clochar na
gCon é:

Gheobhfaidh mise gabháil dhuit a' deir Lowmes agus mánam go bhfuair, go
dtagadh sé sa bposta ag Micil, bosca beag góil thirim agus é regisíráilte uaidh
Ouintan Haug má bhí a leithéid go dhuine chor ar bith ann!"

Bhí cara sa gcúirt ag Micil i Sasana AM. Lowwes mar a thugtaí air, an fear a mba leis Lodge
Chroimghlinne i gCois Fharraige. Ba ar an bposta a chuireadh /.owwmes chuig an bhFáthartach
é. Ba mhór a d'athraigh praghas an bhuidéil chúig chnaigín ó aois gc haois. Ba chuimhin le
athair an scéalaí an buidéal ar ocht bpingin déag agus is cuimhin leis an scéalaí é ar chúig
scilleacha.

Stiléirí Chois Fharraige

Tá seacht dtamhnach sléibhe ó thuaidh de bhóthar Chois Fharraige idir Baile na Cathrach
agus na Mine, Séard é an tamhnach ná gabháltas beag i lár an chriathraigh agus an tsléibhe,
Tráth den tsaol b'iad ba bhoichte, dealaithe amach ón gcomhthionól teach agus áras a bhí
buailte ar a chéile i gCois Fharraige. I dteannta iad a bheith dealaithe amach bhí siad buailte
gan bóthar gan bealach mar nach raibh aon bhóthar ach ag ceann de na seacht dtamhnach
sa gceantar seo a bhfuil mé ag trácht air. Tá cónaí fós sna seacht dtamhnach seo ach bhí
tamhnacha eile ann tráth atá tréigthe le fada, Bhí cónaí tráth ar Thulach na Síóg áit atá sé
mhíle sléibhe ó bhóthar an rí i gCois Fharraige,

“Tá Tulach na Síóg cúpla míle maith amach ó Lochannaí na n-Oileán, Sin é an áit
a raibh cónaí ar Thiobóid Mac Cábach. Bhí dhá theach aige ann ach ní raibh
ceachtar acub mór!"

Suas os cionn na Mine tá Glionnán [Gleannán] atá timpeall trí mhíle ón bpríomhbhóthar.
Áit é Glionnán a bhfuil traidisiún láidir béaloidis ag baint leis agus b'ann a tháinig Scorach
 Ghlionnáin in inmhe laoch na mbocht i gCois Fharraige! Ba sloinne Uí Neacht
síos dhó agus mhair an sloinne ann go dtí le gairid. Tá tagairt déanta d'fhear t áin a tugadh
amhnaighk iú,
Agallamh 5/3/05 fear a raibh ocht gcéad punt ina phóca as déanamh agus ag dí,
ol an phoitíú
sna tríochaidí. Chuaigh an fear seo go Co, na Midhe faoi scéim na himirce,

“Tá mé a cheapadh go raibh ocht gcéad [punt] aige sin san am a ndeachaigh sé go
Co.na Midhe, ..cheapfainn gurb é 1935 a chuaigh siad síos. Ó b'uafásach an
cruinneál é 1
Soir leat i dtreo na Gaillimhe timpeall dhá mhíle eile go dtí an Lochán Bea, 8 go dtí an
bóthar
a thabharfaidh go Clochar an Locha agus Clochar na gCon thú. Tá Clocharan Locha mile
leith ó bhóthar an rí tamhnach cheithre acra fichid ag síneadh le loch. Is iad clainne Uí Cha
atá anseo le os cionn sé scór bliain, Bhain an stiléireacht le chuile ghlúin
acu, Tá trácht Ag
atiléireacht ar shin seanathar, !? a sheanathar, 'S agus athar “ an scéalaí gur éirigh sé as 1925,
“Thosaigh deartháir an scéalaí ag stiléireacht sna seachtóidí dhá scór bliain ina dhiaidh Sin
agus bhain sé cosamar deich mbliana amach dhá dhéanamh “bur it is the rugged Iorrain
around Ballinakill or Leiternsore or Iuverin that you see the old craft flourishing'aú T4 cur síos
mar a tháinig beirt Albanach agus Seosamh Ó Tuairisc ag iarraidh buidéal ar Mhaidhc
deartháir an scéalaí. Cuairteoití as Albain a bhí iontu seo a tháinig go Conamara ar thóir eol
ais
faoi Ghluaiseacht Chearta Síbhialta na Gaeltachta a bhí tréan tréach ag an am,

In éineacht le Josie Sheáinín Bheag Uí Thuairisg as an mbaile seo a bhíodar, Ach

an oíche seo ní raibh aon bhlas faoin domhan ag déana imní dhóibh ná cé
bhfaighidís cúpla buidéal poitín 21

Ar a mbóthar céanna tá Clochar na gCon atá trí mhíle suas ó bhóthar an rí, Ba sna tríochaidí
a déanadh an bóthar go Clochar na gCon mar ní raibh an bóthar ag dul thar Chlochar an
Locha. Bhain tradisiún mór stiléireachta leis an tamhnach iargúlta seo. Ba é Micil Ó Fátharta
ba mhó a ghníodh é agus b'iomaí sin eachtra a bhain do Mhicil agus na póilis dhá
shíorfhiachaint,

Níor airigh sé ariamh na pee/ers nó gur sheas síad os a chionn. Bhí Micil gafa.
Cheistigh siad Micil ar chuile chaoi faoin domhan, cé bhfuair sé an huidéal, cá
raibh an sfilljrouse agus cé as a raibh sé ag teacht 22

"Tá Clochar na Lára trí mhíle ó thuaidh de bhóthar Chois Fharraige, Níl aon chónaí anois ann
agus biad na Fentons ba dheireanaí a bhí ann agus rinne Beairtle Fen/on cuid mhaith poitín.
Fearacht Ghlionnáin agus Chlochar na gCon ní raibh aon bhóthar ann. Tá Leitir Fir timpeall
cheithre mhíle ón bpríomhbhóthar, Bhíodh dhá mhíle go leith sléibhe le siúl acu ó ci ann
amuigh an bhóthair Bhuí [díreach taobh thoir de shéipéal an Chnoic]. Níor críochnaíodh an
bóthar ansin go dtí le fíorghairid. Ba é Pheadar Liam Breathnach bá mhó a bhíodh dhá
dhéanamh! agus a chlann mhac, Pete agus Pádraic, D'éirigh siad as roimh aimsit an dara
cogaidh. Rinne muintir Bhaile na mBroghach roinnt mhaith freisin, Deirtear gur de bharr na
seancheirde a tugadh an t-ainm ar an mbaile, Broghach a thugtaí ar thús an phota a bhíodh
molta do phianta cnámha agus scoilteacha, is baile faoi shliabh é agus é dhá mhíle os cjonn
Baile an Chnoic i gCois Fharraige25 Tá tamhnach eile ó thuaidh de Bhaile na mBroghach ar
a dtugtar Seana Dhroighin, Ní raibh aon bhóthar isteach ag an tamhnach seo go dtí le an-
ghairid. Bhain traidisiún mór stiléireachta leis an tamhnach seo. Bhíodh Paích Seoighe ag
stiléireacht ag tús an chéid seo caite ann, Nóra Hughie agus Taimín Ó Coisdealbha as Baile

428

ÍTTS
HH IEHHEEIINNN
 lia mBroghach a cheannaigh an áit ina dhiaidh sin arís, D'éirigh seisean as amach sna
tríochaidí.2s Timpeall míle sléibhe soir ó Sheana Dhroighin tá Clochar Chonaille. D'fhéadfá a
dhul suas bóthar na Cathrach agus an chuid eíle a shiúl ann. Níl aon chónaí ar an tamhnach
Sin inniu, Bhíodh Máirtín agus Maitiú an Chlochair [Ó Loideáin]mar a thugtaí orthu ag
stiléireacht ann go dtí aimsir an chogaidh. D'fhéadfá a rá gur éirigh lucht na dtamhnach as
roimh aimsir an chogaidh 1939-45.
Bhí dhá phríomh chúis leis gur éirigh an dream seo as déanamh an phoitín. Ar an gcéad
dul síos thosaigh an saol ag feabhsú. Bhí úinéireacht ag na daoine ar na gabháltais agus ba
mhór an cúnamh an áio/e [ liúntas leasa sóisialaigh seachtanúil a thugtaí d'fheiliméaraí beaga]
a thug an rialtas nua isteach i 1932, Chomh maith leis sin ghéaraigh an rialtas dúchais ar a
bhfeachtas an tseancheird a chur de dhroim seoil. Bhí sé le rá ag Brian Bommer 'the vigilamce
of the law made it difhcult in the period from 1920 onwards'áh Ba é éadáil na cánach ar an ól
an chloch ba mhó ar pháidrín an rialtais chomh maith le drochcháil na stiléireachta mar gheall
ar shláinte, clampar agus achrann, Déarfadh na seanstiléirí gurb é beatha an ghiorria é idir
anró agus treampán a dhéanta agus fiach na ngardaí, Ach roimhe sin féin bhí feachtas láidir
ag an R.L.C. mar atá léirithe i Seachas /C agus tá an méid seo le rá ag Malachy Adagee:

The constabulary had not previously been reguired to pursue the poteen
merchant exept on special occasions and they were to accept the additional
responsibilities. However, they finally agreed, and it was from this time that
illegal distilling began to recede as a serious threat to law and orders

Ní mórán poitín a rinneadh i gCois Fharraige ó dheireadh na dtríochaidí"scé go raibh

athbheochan bheag ann sna seascaidí agus na seachtóidí. Tharla eachtra i gCois Fharraige mí
na Samhna 1974 a tharraing aird páipéir agus raidió nuair athghabhadh oirnéis stiléireachta
a tógadh sa gceantar an lá roimhe. Rinneadh roinnt mhaith fiosraithe ach níor ciontaíodh
aon duine ariamh. Bhí a thuairisc seo ar an bpáipéar an fríslí fudependent:

“We will be carrying out a special investigation into the raid, which is the most
daving we can remember ad is the first of its Kind in the country, but it will not:
Stop our planned raids before Christmas”

Bhí tuairisc ag Scéala Éireamm ar an eachtra chéanna faoin teideal Poféew raid im reverse

A big search was under way in the west yesterday for a gang of daring poteen
makers in Connemara. For the moonshiners decided to turn the tables on gardaí
whio ráided one of their mountain hideouts. In the early hours of yesterday the
poteen makers themselves raidecl a garda station and took back the poteen and
beer which the gardaí had confiscated only 24 hours previously"

D'fhéadfadh sé gur ar an eachtra a bunaíodh an scannán cáiliúil Poifín a léirigh an scannánaí

cáil úil Bob Our. Sa scannán cáiliúil seo is amhlaidh a ghoid na stiléirí an poitín ar ais as an
stáisiún nuair a bhí tromchodladh ar na gardaí.

Gearr Chuntas ar an mBealach a Ghnítí é,

Chuirtí sé clocha déag arbhair [eorna] ar bogadh i bpoll portaigh ar feadh dhá oíche agus dhá
lá. Bhraichtí ina dhiadh é lena scaradh ar urlár cúpla orlach ar airde. Chaithfí é iompó agus a

429
spíonadh chuile lá ar feadh coicíse mar nuair a thosaíonn an t-arbhar ag Foineadh a
amach d'fhásfadh sé ina chéile muna spíonfaí é. Ansin chruaití ar átha é, “Teachín bea, hi Si
san átha agus bhíodh brat scartha ar fráma timpeall cheithre troigh ó urlár na háthas íodh
an mbrat seo a scartaí an bhraich, Bhíodh tóchar ag síneadh ó bhun na hátha cúpla troi; pas sar
uaidh agus is anseo a d'fhadaítí tine na hátha. Shníodh an teas agus an deatach tea
cairt
tóchar agus suas faoin arbhar. Bhíodh na stiléirí ag iompó an arbhair go mbeadh sé Crua $ id an
Bhí sé i riocht a mheilte ansin. Dhéantaí é a mheilt le bróite. Chuirtí an t-arbhar ai
ndabhach agus scóltaí le huisce te as an bhfiuchadh 'an chéad léice' a thugtaíaran scalladh é '
Bhíodh poll in íochtar na daibhche agus chuirtí dosán fraoigh ar áit an choirc. Bhaintí ah
corc agus scaoiltí an bhraichlis i mbairille eile. Scóltaí an bhraich an dara huair 'an data ”
thugtaí ar sin, Scaoiltí isteach sna bairillí an bhraichlis agus shéalaítí é le dosán. fraoigh,
a thugtar ar an arbhar scólta agus thugtaí do bheithígh é, .
Nuair a d'fhuaraíodh an bhraithlis go teas bainne na bó chuirtí an ghabháil isteach
agus
choipfeadh an ghabháil an bhraithlis ina leann in achar dhá lá. Nuair a bhíodh an bhuaí ithlis
gearrtha chuirtí Agck ar an leann, Scóltaí cúpla cloch choirce meilte le huisce te agus chair isle; ach
i mullach an leanna é. D'atchoipfeadh sé an leann agua bhainfeadh sé farasbarr fuisce as,
Leis an iarraidh fuisce a dhéanamh d'fheistítí suas an sil, Bhíodh an pota stileach ar an
ngráta agus é trí ceathrúna lán le leann, Shocraítí an caipín ar bharr an phota stileach, Sh níodh
an t-árm ón gcaipín isteach sa wor'w, pÍopa copair timpeall scór troigh agus é casta sa gcaoi go.
sileann sé síos sa dabhach atá lán le huísce fuar, Siúntaítear an pota ar áit an chaipín agus an áirm
ar áit an worwy le liútin. Min choirce agus plúr agus é fuinnte atá sa liútan agus ní ligeann sé
amach gail an phoitín.
Ritear an leann ina shingléáil. Ansin ritear an tsingleáil ina dúbláil ina fhíorfhíon sléibhe,
Níl deoir ar bith chomh maith leis an bpoitín agus é déanta ar an seanbhealach, sin sú an
ghráinne eorna, 1 bhfichidí an chéad seo caite is ea a thosaigh stiléirí ag cur siúcra sa leann le
farasbarr fuisce a bhaint as, Ba í Nóra Hwghie i Seana Dhroighin an chéad stiléara as Cois
Fharraige a chuir siúcra": ann. Chuireadh sí cloch shiúcra ann á fhairsingiú.

Nósanna agus Síógaí

Ba faisean le súdairí, dream a raibh dúil i mbraon acu ach gan a luach acu a bheith amuigh ag,
faire ar stiléirí le fiuchadh a mbéil a fháil évery idie bfackguard, knowing where poitín is being
made drops in fora taste“ Bhí caractéar amháin thart anseo | gCois Fharraige ag tús an chéid
seo caite a dtugtaí an Moinciín air. Creideadh gur manach a bhí ann agus gur amhlaidh a
d'fhág sé an t-ord nó gur díbríodh as an ord é. Ní raibh fhios cérbh é nó cé dár díoghadh é,
Nuair a bhíodh dúil i mbraon aige b'fhaisean leis seasamh ar chnoc le contráth na hoíche ag.
súil go bhfeicfeadh sé deatach crochta ag stiléara. Bhí seanathair an údair SÓC oiche ag.
stiléireacht ag Loch Pholl an Mhádra in aice le Losge Chroimghlinne. Níor airigh sé go raibh
an Moincín ]ena thaobh sa still foise.

Ba mhinic a leis éirí amach tráthnóna deireanach as féin, Bhailíodh sé amach dó

nó trí nó ceathair go mhílte go bhfeicfeadh sé a mbeadh cosúlacht ar bith Je feiceál
ná deatach ag éirí, agus dá mbeadh tada ar bun in aon áit ba leat go maidin an
Moincín go maidin. Ach m'anam go bhfaca sé an deatach ag Séamus ag Cora an
Oileáin 2

Ní raibh aon drogall aige roimhe mar ní raibh cáil na béalscaoilte air, Ní fhéadfadh an stiléara
a leithéid a dhíbirt mar d'fhéadfadh sé scéala a dhéanamh.35

430
 Chreid na seanstiléirí go raibh dúil ag na “daoine maithe'[na síóga, an slua sí] sa bpoitín
agus go mbíodh siad i bhfochair an stiléara, Bhíodh bród ar na stiléirí nuair a thagadh an pota
timpeall agus nuair a thagadh tás an phota, Seo é an déas a bhí ag aibiú faoi ghrian an fhómhair
tamaJl gearr roimhe agus anois tá a shú chomh glas le deoir aille, Tá rúndiamhaireacht ag
baint leis teorainn idir an dá uain a tharlaíonn an t-athrú seo “limsa one mar a thugann an
Béarla air.
Bhíodh scéal ann faoi fhear a raibh an dúil nimhe aige i bpoitín ach go raibh fhios aige
nach raibh aon fháilte roimhe. Nuair a cuireadh an juigín amach tháinig sé ag lámhnacán
agus níor fhág sé deoir ann, Nuair a chonaic an stiléara go raibh an juigín ólta chreid sé go
raibh 'na daoine maithe” ann. Cuireadh amach an dara juigín go háibéil ach bhí an súdaire sínte
roimhe ina spéice,Ní taobh le Cois Fharraige a raibh an gnás sin ann mar a inseoidh an scéal
seo as Tír Chonaill,

thug a fear-fear ar leis an stil thug sé braon don 'singlings' dofa agus stop an sáil
nuair a bhí sé réidh le chur thart agus d'iaffruigh fear eile dó goide bhí cuntráilte.
Dúirt sé nach raibh fhios aige. 'Dtug tú'n dheor dona ladáa bheaga sin atá fána
ballad. “We! tóir braon dofa' Líon sé cup agus chaith sé thart fá chró-fa chúl an
still é agus dhort fá na ballaí 37

Gnás eile a bhí ann nuair a d'fhaigheadh muintir Chois Eharraige poitín ó theach tamhnaigh
nach dtéití thar theach tamhnaí eile ar an mbealach gan seasamh ann agus go roinntí gloine
ar mhuintir an tí. Tá eachtra dá leithéid i Seanchas /C

agus ba grás coitianta ag an am sin é seasamh istigh i dteach leath bealaigh a

bheadh ar an mbealach romhat agus cuairt ghearr a dhéana agus braon a bhaint
as an gceaig agus beannacht Dé agus na hEaglaise a chur le anam an té a básaí 3

B'iomaí scéal siógach a bhain leis an stiléireacht, Ba mhinic a chuala Maidhc deartháir an
scéalaí go ndéana Dia grásfa air na sióga a deir sé nuair a bhíodh sé ag stíléireacht. Ba mhinic
ag cur síos é gur lean siad ón síilÍfowse go teach é oiche tar éis dó iarraidh a chríochnú, 'Héibrí
céard a bhí ann tháinig siad go dtí an doras, scanraigh sé go gcuirfí isteach an doras héibrí
céard a bhí ann??
D'fhéadfadh sé gur tharla sé, d'fhéadfadh sé gurbh amhlaidh a shamhlaigh sé é. Ní
bheidh a fháisnéis sin go deo againn. Ach ní ]ia duine ná tuairim. Níor chreid PÓC athair an
scéalaí beag ná mór go mbíodh sióga i bhfochair na stiléirí.

Ní chreidim ann mar bhí mise amuigh chomh minic oícheantaí go mbíodh sé ina
lá, ní fhaca mé aon cheo agus níor airigh mé aon rud gon tsórt sin, Déarfadh
daoine go mbídís san áit a mbíodh an poitín?

Biomaí stiléireacht a rinne an scéalaí ach deir sé nach bhfaca sé aon rud mí-nádurtha seachas
oíche a raibh sé ag stiléireacht lena dheartháir i gClochar an Locha i dtús na seachtóidí. D'fhág
an bheirt ach an still//owse ag an am céanna agus nuair a d'fhéach sé thairis chonaic sé solas
mór mí-nádúrtha ina ndiaidh sa stillleouse:

Níl aon dearmad orm nuair a chríochnaigh muid suas mhúch muid an tine, níor
fhág muid í go raibh muid cinnte go raibh dath dubh tugtha uirthi. Chuaigh
Maidhc anoir abhaile agus chuaigh mise soir agus nuair a bhí mé soir ag ceann

431
 thoir thuaidh na locha bhreathnaigh mé siar más ea is ag breathnú
ar shol;
Mhaidhc a bhí mé go bhfeicfinn a raibh sé ag déana ceart, Ach an solas ba Wa
dár facthas ariamh agus ní mba solas tine a ceart a bhí ann, solas mór geal silea
bhí ann ar áit na tine ar áit an ghráta, Thóig mé mo shúil dó agus bhreathnaínn
i mo dhiaidh, bhí sé ann agus ansin faoi dheireadh chaith mé píosa ag breathnú
air roinnt geábhanna uilig. 'Thóig mé mo shúil dó ansin agus bhreathnaigh
me
aríst agus bhí an áit chomh dubh le pic ní raibh aon solas le feiceál ann an uair
sin ach níl dearmad orm faoi. Ní solas saolta a bhí ann

Chreid ár sinsear agus fiú daoine atá ar mairthainn in orthaí 'IPrayeh2) Inc
antationspell,charm "", Ba mhór i gceist Ortha na Dul Amú, Bhí bairillí leanna ua W
seanathair an údair SÓC ag áit a dtugtaí an Muiltín air síos ó Loch Chearra, Chonaic fear
“Tor Bheairtle as Baile an Tigh Mhóir na póilíos ag dul suas i dtreo Chlochar an Locha, Bhí
cáil ar Mháirtín Fíodóir[Breathnach] as an Lochán Beag, go raibh bua Ortha na Dul Amú; te,
Rith Torw Bheartla soir tigh an Fhíodóra agus chuir Máirtín an ortha 'mara bhfuil sé faighte
faoi seo acub ní gheobhfaidh siad é: Bhí muintir Chlochar an Locha ag breathnú ar na póilíos
ag an Muiltín agus iad ag dul gach taobh de na bairillí leanna agus fós chinn sé orthu iad a
aimsiú, Tá creideamh na ndaoine go rí-shoiléir anseo. Ar an gcéad dul síos muinín Toir
Bheartla as guibhe Mháirtín Fíodóir agus muinín Mháirtín as brí a ghuibhe féin, Seo mar a
chuala mise an ortha 'A mhic a gcluineann tú an gleo sin agat sa ngleann? “Cluinim a mháthair
agus ní baolach dhuitse. Go mba slua dall a bheidhs a' tarraingt orainn, go mba dún dainge; an,
an dún a bhfuil muid ann. An comhartha a rinne Mac Dé in aois a mhíosa, ar Sliabh Bác: ali
gcochall Íosa Críost le súil is go sábháilfeadh Mac Dé muid, an t-Athair, an Mac agus an
Spiorad Naomh!

An Dlí, na Póilíos agus na Gardaí

Ó coisceadh déanamh agus díol an phoitín sa 17ú aois b'iomaí sin rith maith agus seársa a thug
an stiléara ó chrúcaí an dlí. Ba mhinic a rugadh ait, a cuireadh príosún air, agus a cuireadh.
fíneáileacha troma air. Ba mhinic a thug sé an corr gearr don namhaid, Ba mheasa na póilíos
tráthanna den tsaol thar a chéile agus ba mheasa póilí amháin thar póilí eile. Elomaí póilí
agus garda a dhún a shúile ar oibreacha an stiléara agus a thug an chluas bhodhar don spíodóir
agus don drochchroí,
Ba é stillhouse Phete Pheadair Liam as Leitir Fir ba thúisce a d'íoc téilléireacht dhlí
Shasana i Seanchas JC. B'amhlaidh a bhí na póilíos ar thóir an Mhoincín' a bhí ar a theitheadh
imBoth Bhracháin nuair a dhúisigh siad é, Lean siad dhó i rása ó Bhoth Bhracháin ach d'fhág
“an Moincín coach iad sna coach phoill agus é ag teitheadh go Leitir Fir. Barr ar an mí-ádh nár
rithán Moincín' trasna ar stí[[howse Pheadair Liam san áit a raibh bairillí leanna aige 'cén
diabhal áit a gcasfaí é ach amach díreach lc taobh séilfhoise le Peadar Liam" Rinne na póilíos
spruánnaí den oirnéis agus ní buíoch a bhí Peadar Liam den Mhoincín. Is léir go mba
tabhachtaí leis na póilíos an stáifhowse ná an fear a bhí ar a theitheadh,
'Tá an-chur síos ar eachtraí Mhicíl Uí Fhátharta as Clochar na gCon a léiríonn an
choimhlint idir na stiléirí agus lacht an dlí. Ba é beatha an ghiorria ag Micil é agus é á
shíorfhiachaint, Bhí Micil oíche ag stiléireacht le Pat Seoighe as Seana Dhroighín gur éirigh
Brian ar maidin. Ar a bhealach abhaile do Mhicil thit sé ina chodladh ar thulán caonaigh agus
nach bhfaca na póilíos a bhí ag treabhadh an tsléibhe le héirí na gréine an buidéal a bhí i bpóca
Mhicil ag lonrú faoi sholas na maidne.“ Nuair a dhúisigh Micil bhíothas i ngreim ann. insíonn
sé sin dúinn gur beag eile a bh[le déanamh acu ach ag imeacht de shiúl oiche agus maidne in

432
iargúlacht an tsi ibhe ag súil go mbéarfaidís ar stiléara éicint a bhí ag iarraidh a bheatha a
ghaothrú ar an-chaoi. Ní thugaidís forás ná suaimhneas do Micil agus feicimid Micil ag dul
Sr dhánaíocht nuair a thagaidís timpeall a thí, chrochadh sé suas The Real Ould Mowníain
'pew é ar a ghramaphone le go mbuailfeadh sé sna cluasa iad,
Is cuimhin leis an scéalaí ina ghasúr dó sna tríochaidí na gardaí a fheiceáil ag dul thar
Chlochar an Locha i dtreo Chlochar na gCon.

bhí mise í mo ghasúr beag agus d'fheicinn ag tíocht aníos an bóthár iad, na
póilíos[gardaí] ceathrar nó cúigear acub, thugaidís leob na bicyc/es chomh fada
agus a d'fhéadaidís agus shiúlaidís amach ansin. Ach amuigh sa gClochar Daraí
ansin tá aill mhór mhillteach bunáite istigh i lár an chlochair, áill mhór mhíllteach
tá sí fala istigh fúithi. Ach chuir muintir Chlochar na gCon urláirín beag concréit
inti agus is ann a bhídís ag braich an arbhair. M'anam má chuir féin fuair siad
amach istigh i lár an chlochair í, ach chuaigh siad suas ansin, chuaigh na póilíos
suas lá, Bhuel gardaí a bhí ann an uair sin agus mara a bhfuil mé ag dul amú is
Domhnach a bhí ann ach níl mé fíorchinnte dhó sin agus jumper nó jumpers
acub agus ord agus gef/igmife, 'Tholl siad an chloch agus chuir siad bleaist inti sa
gcaoi go mbeadh an bháisteach anuas ann“

B'fhacthas do na seanstiléirí go raibh gardaí an Free Stafe níos géire in éadan an phoitín ná mar
a bhí na póilíos[R./.C., Royal! Jrish Constabluraryh

Ba ar éigin go raibh mórán eile le déana ag na gardaí ins an am sin ná go ceann

blianta fada ina dhiaidh. D'airínn na seanstiléirí ag an am a raibh mé a ag éirí suas
ag rá gurb é an fáth a raibh an chuid ba mhó go na gardaí chomh líofa, go mba
mba cuid go arm an Free State iad agus go raibh sé curtha iontub ón tús dáoine
áirithe a chur fáoi chois, B'shin iad an dream a bhí in aghaidh an Free Stafé bhí
chuile cheann go na seanstiléirí a raibh aithne agamsa orthub ina n-aghaidh"

Leíríonn an eachtra seo leanas a tharla i gConamara dáiríreacht na nGardaí agus an dlí dhá
chur i bhfeidhim acu:

Poteen in Bed
When the guards entered the house it is stated that they noticed a woman
running upstairs and, following in pursuit, saw the woman throw herself into
bed. The guaras, it is further alleged, called on her to abandon the bed, but she
refused and continued to Kick, it is stated, in an endeavour to break wilh her
boot the botiles concealecdl there, Eventually the guards had to rernove her by
force and on examination they found the two bottlest

Bhí an choimhlint ariamh idir an stiléara a bhí ar a sheachaint agus ar a theitheadh agus an
dlí, B'iomaí píosa deas cruthaitheach a cumadh ar an ábhar céanna.

Fuair an Sáirsint leide go raibh Seán Fada le braon poitín a dhéanamh mar ba
ghnáth leis a dhéanamh i gcónaí timpeall na Nollag. Bhí sé beartaithe ag an
Sáirsint breith air 'gá dhéanamh cebí rud a thárlódh. Ní raibh sé tagaithe chun na
háite ach le cúpla lá agus ba mhór an onóir dó é dá mbéarfadh sé ar Sheán “"
Bhí an scéal céanna ag an stiléara as Poll-an-iarainn nuair a chum sé A
nuair a thug na Gardaí fogha faoi: mhrán an Plioiúú,
Ní raibh aon ghráinne dhá raibh i mo chúpla máilín
Nach raibh braon de mo chuid alluis in aghaidh gach gráinne
'Thóig siad an pota orm an caipín agus an t-árm
Chuir siad i bpríosún mé gur chaith mé ráithe ann 5:

Ba i bpríosún mór na Gaillimhe a rugadh fear tamhnaigh i gCois Fharraige a raibh

agam féin air mar gur cuireadh príosún ar a mháthair faoi phoitín Ba mhí-thrócairea, aithne
ch arís
a caitheadh le bean a raibh síbín ar bhaile an Locháin Bhig aici, Ba bhaintreach
Í agus
chaithfeadh sí greim a bhaint as an saol ar bhealach éicint mar nach raibh aon chabha
ir stáit
le fáil ag a leithéid. 'Tugaclh cás cúirte ina haghaidh de bharr go bhfuarthas Poltin s
id gcruach
mhóna aicí, gearradh trí mhí príosúin uirthí agus gurbh éigean di a beirt dhílleacht; a a fhágáil
ina diaidh,e2
Ach mar is dual dlen saol bhí póilíos agus Gardaí trócaireach truacánta ann fi teisin, Bhí
an-cháil ar sáirsint Rogers /(R.LC/a bhí ag obair i mbeairic an Spidéil. B'as Tuaisceart Éireann
ó dhúchas é. Ba istigh sa teach a bhí Nóra Hiwg/iie as Seana Dhroighin uair ag déanamh an
phoitín agus bhí Rogers ag dul thar an doras aici oíche nuair a chaith sí buicéad d'uisce an
fhuarú amach. Bhuail sé sna cosa é go timpisteach ach ní dhearna sé ach leanacht aire
D'fhéadfadh sé í a ghabháil agus í a chiontú, Bhí sé ráite sa seanchas gur sa stilfhouse abhí sé
lena athair nuair a fuair sé an scéala go raibh post san R,L,C, faighte aige.
Bhásaigh bean as an Lochán Beag Thoir timpeall 1918, Ba é gnás an ama aimsir
tórraimh nó sochraide a dhul faoi shliabh ag iarraidh poitín. Roinntí é ar lucht an chaointe,
Tá clais ghainimh díreach taobh thoir go tigh Johnny Mhaidhc Mháire, Bhí spíodóireacht
déanta ag duine éicint agus ba é an t-ordú a bhí tugtha do na póilíos a bheith ag faire dgan
gclais ghainimh. D'imigh sin ann féin go ceann cosamar seachtaine gur chas póilí do Mhicil
Ó Fátharta a d'inis dó gur maith déanach a chonaic sé aithinne a bhain a bhróig táirní as an
mbóthar ag clais ghainimh bhóthar an Tulaigh Fhada. B'amhlaidh a chuaigh na póilíos go
clais ghainimh an Tulaigh Fhada d'aon turas seachas a dhul ag faire ag an gclais ghainimh
trasna ó tigh Mhaidhc Mháire, Níor theastaigh uatha an poitín a chur as do hacht na tórraimh
agus ba mhaith leo é bheith de bhuíochas orthu mar gur inis siad do Mhicil é,
Arís nuair a rinne athair an tseanchaí PÓC iarraidh fuisce ag Cora an Oileáin, Is léir pur
déanadh spíodóireacht air mar gur thug an garda an ligean seo dhó 'a Phádraic is maith
déanach an codladh a bhí inné agat'55
I gcúrsa rotha mhór na daonnachta is doiligh dubh nó bán a cháiliú do dhuine ná do
chine, Go minic bíonn an dubh agus an bán ag foirceadh sa duine agus ní lia dubh ar chuntar
é nach bán ar a mhalairt é. Bhí Gardaí ag goineadh ina mbláth tláith agus teaga: SLÍ
roinnt a láimhe nuair b'fhairsinge an t-antlás agus an chalóid i gcuid eile acu. Céard faoin
bpóilí a chonaic an buidéal chúig chnaigín ag an gcailín beag agus í dhá thabhairt ag a hathair
a bhí leagtha ag an bhfiabhras:

rug sé ar an mbuidéal agus chraith sé é agus bhala sé dhó agus ansin shín sé aici
é, déan deifir abhaile anois a dúirt sé agus abair le do dheaide é choinneáil ólta,
go ndúirt misc leis é 5

Nó céard faoin D,/ i mbaile mór na Gaillimhe ar chuir an t-óstóir an stiléara as Conamara ar
mhí-threoir go teach an D.J. ag ceapadh go gceannódh sé ceaig fuisce uaidh, Bhí éirim sa Di.

434
diar níor thóg sé an stiléara ach dúirt leis a dhul ar ais ag an óstóir agus an fuisce a dhíol aran
seanphraghas,. Rinne sé amhlaidh agus taobh istigh d'uair bhí teach an ósta cuartaithe ag an
'D.L agus ag & chuid fear.

An chéad rud eile bhí an D.J. agus a chuid fir i lár an tigh ag an óstóir, thóig siad
uaidh an ceaig agus tugadh an t-óstóir ag cúirt, cuireadh fine trom air agus chaill
sé a licence 5

Ba mhinic gut mhór an dúil a bhí ag cuid de na póilíos agus na Gardaí i sú an ghtáinne eorna
má fuair siad le tógáil nó a mhalairt é. Ba mhinic muna bhfuair siad le tógáil é gur jarr siad é
agus go: dtuigtí don stiléara nach dtitfeadh ceann trom an dlí orthu. Bhí sé le rá ag K.H. Comnelf
gstematic bribery shaitered many a still from molestation5 Bhí an scéal amhlaidh ag Beartla
Fenton nuair a d'iarr an póilí as beairic an Spidéil an bhféadfadh sé galún poitín a thabhairt soir
aige. Bhí an-—amhras ar Bheartla ar dtús ach ansin thuig sé nár bhaol an póilí dó agus chomh
maith leis go mb'fhearr dó ar a thaobh é ná ina aghaidh 'chuaigh Beartla isteach an uair sin agus
leag sé uaidh an galún, fuair Beartla luach an ghalúin agus sinseáil le cois, “

Úsáid
B'iomaí úsáid a bhaintí as sú an ghráinne eorna i gCois Fharraige san am a caitheadh.

Is é a bhíodh ar chuile bhainis, is é a bhíodh ar chuile thórramh agus ar chuile

shochraide agus ansin bhíodh baisteadh, bhíodh chuile dhuine ag iarraidh é a
bheith aige le haghaidh na Nollag, lá fhéile Pádraic, aimsir féile nó dá mbeadh
daoine ag teacht as Meiriceá nó daoine ag goil go Meiriceá bhítí ag déana oíche
mhór dhóibh sa mbaile sul má d'imeoidís, bhítí ag iarraidh é a bheith ann so

Ba mhór an t-éileamh a bhíodh air aimsir na Nollag agus aimsir fhéiltí, Bhíodh oíche mhór ann
nuair a bhíodh mac nó iníon ag dul go Meiriceá agus ba é an poitín deoch an cheiliúradh agus
an bhróin, Nuair a tháinig an fliú mór agus an Fiabhras 1918 tholg sé go leor de bhoicht na
hÉireann.s! Creideadh go láidir dá mbeadh a dhóthain ólta ag duine de thogha an phoitín nach
raibh beann an diabhail aige ar an bhfiabhras. Mhol an chléir agus na póilíos do mhuintir
Chonamara é ól in aghaidh an fhiabhrais. Mhol Dr. Twrbiay thiar ar an gCeathrú Rua do
dhaoine é ól in aghaidh an fhiabhrais. Ba é leigheas na ndathaíocha fiacal é mar nach raibh a
mhalairt ann. Bhíodh tús an phota go mór i gceist le cur ar ailt in aghaidh scoilteacha agus
pianta cnámh.
Bhí an-chreistiúint ag daoine ann dá mbeadh fuacht nó galar ar bith ar bheithíoch, asal
nó capall, Bhí beithíoch tinn ag /oliw a Chaimín “agus b'éigean dó fios a chur ar Lyons a raibh
roinnt dochtúireachta aige. Dhéanadh Lyons posóid ach bhíodh poitín mar chuid de
chomhábhar na posóide, Iad siúd a raibh fios a ngnótha acu chuiridís fios ar fharasbarr poitín
lecomaoin a chur ar Lyons, Níor lean John a Chaimín an traidisiún agus ní buíoch a bhí Lyons
dá thuataíl.

Spíodóirí
Dá dhonacht láimh fhada an dlí ba mheasa súil ghangaideach an spiadóra don stiléir, B'éiseall
leis na stiléirí na h-óstóirí rud nach ionadh mar dá mhéid poitín a bhí á dhéanamh ba é póca
an óstóra a bheadh thíos leis. Nuair a rinne athair an scéalaí PÓC iarraidh fuisce ag Cora an

435
Oileáin? chodail sé amach an lá ina dhiaidh é cheal codladh na hoíche roimhe,
“Tháinig beir
gearrchailí chlann fhir ósta as an Lochán Beag ag iarraidh láimh a thabhairt dh t.
óibh acai
bportach. Chuir codladh go headartha amhras ar orthu [óstóirí] mar thu £ an ga
rda Enrighi
ligean dhó 'A Phádraic' a deir sé 'is maith fada an codladh a bhí inné agat's:. “Thuigsé
cé
air agus ba ar mhaith leis a bhí an garda. Dúirt an scéalaí go mba dearg namhaid iad na a sceith.
hóstóirí
do na stiléirí. Níorbh iad na hóstóirí amháin a rinne spíodóireacht ach comharsannaí,
, daoine
aitheantais agus muinteartha.

Na Sagairt agus an Poitín

Ba ar chúiseanna morálta, cursaí sláinte agus mí-iompair ba mhó a bhí an chléir
in aghaidh
an phoitín. Ach fearacht na bpóilíos i gCois Fharraige ní shín le rá go raibh chuile fheara
raibh an chulaith dhubh Rómhánach air ina choinne. Thuig cuid den chléir
gur teacht isteach
a bhí i ndéanamh an phoitín do thionóntaí an pharóiste, go gcuirfeadh sé sin farasbarr ara
phláta féin “fe c/ergys dues and tithes, like the landlords rent, were swollen by the trade in
poteen'5
Ba éan cheird a bhíodh ar Bhríd Shabha ná ag braich an arbhair do na stiléirí ina teachín
beag ar bhaile an Tigh Mhóir, Nuair a bhásaigh Bríd cuireadh tórramh mhór uirthi cé nach
raibh gaol ná duine muinteartha léi beo. Ní raibh aon cheal poitín ar a tórramh seachas
sochraide ar bith eile. Nuair a cuireadh amach bord na haltóra chonaic an sagart nach raibh
morán brabaigh ar a phláta, Chonaic sé freisin nach raibh aon tart poitín ar lucht na sochraide,
Chuardaigh sé agus fuair sé an ceaig poitín, 'Duine ar bith a d'íocfas airgead na haltóra
gheobhfaidh sé fídeoig'” uaimse' a dúirt an sagart agus ba mar sin a déanadh, Bhí bord na
haltóra lán agus tart lucht na sochraide coiscithe, B'shin sagart a thuig cás na ndaoine agus a
chás féin. Ba mhinic torthaí eile ar phoitín na tórramh:

At a funeral in a Connemara village, a young curate, disgusted with the

drunkenness, threw down the money that had been collected and tola the people
that it was the price of devilry

Dhéanadh sagairt áirithe seanarmóireacha binbeacha in aghaidh lucht an phoitín agus

creideann daoine gur ghiorraigh sin le tradisiún an phoitín:

The third factor was the infhtence of the Catholic clergy through the denial of.
sacramental absolution to those who were engaged irt illicit distillation SS

“Tá seanamóireacha misiún Connolly nó 'misiún Árann' go láidir sa seanchas, B'as Inis Móran
tAthair Ó Conghaile sagart d'ord an tSlánaitheora. [Is mór i gceist sa seanchas go dtí an lá
inniu é. “Ta tagairt déanta ag Pádraic Óg Ó Conaire da mhacsamhail i Déirc aw
Díomhaointais.tCainteoir an-líofa a bhí ann, máistreacht iomlán ar theanga na Gaeilge aige
agus bhíodh bior ar a theanga ag mallachtú obair an diabhail. Ghreamaigh an tseanamóir a
rinne sé i séipéal an Chnoic i gCois Fharraige sna tríochaidí i gcuimhne an tseanchaí:

an tsochraide a mbeidh sé air ná raibh sé i bhfad go mbeidh sochraid eile ann agus
sochraid eile agus sochraid eile tobainn agus an baisteadh a mbeidh sé ann nár
mhaire an páiste agus an pósadh a mbeidh sé ann ná raibh aon toradh ar an
bpósadh?

436
“Ghéill daoine dó agus daoine nár ghéill. Bhí creideamh agus grá Dé ina gcreatlach ach leis an
cluais aige bhí eagla an diabhail agus an deamhain. Ba mhór an onóir leo an sagart ceann
feadhna an phobail agus chreid go raibh ina chumhacht mallacht a chur agus iad siúd nár
chreid féin bhí siad faoi amhras,
Chaith P;: Ketly píosa mór dá shaol i bparóiste an Chnoic ó thús na bhfichidí amach go
dtí na tríochaidí, Bhí an-mheas ar na stiléirí aige agus deirtear gur minic a bhac sé na gardaí
gan a bheith ró-ghéar orthu, Bhí dúil aige féin i bpoitín freisin ach gur bhain beagán
beadaíochta leis thar dhuine eile. Chaithfeadh na stiléirí an poitín a bheith rite trí huaire agus
mar gur mhilse agus gur shamhaoine dá thoradh é.” Maidir leis an seanchas a bailíodh ón
bhfile Seán Ó Coisdealbha as Indreabhán, bhain an sagart an tAthair Uaitéir usáid as an
bpoitín go claonach ach ar shon na maitheasa, Ní raibh aon droichead idir Béal a' Daingin agus
na hOileáin san am a caitheadh agus bhíothas ag cur chuile bhrú le go ndeanfaí an droichead.
Is amhlaidh a tháinig an tiarna Ba/fowr [príomh rúnaí na hÉireann] ar cuairt go Conamara uair
agus ba é an tAthair Uaitéir a bhí ag óstachas air an oíche seo. Thaosc an sagart neart poitín
air Jena chroí a bhogadh agus as mearbhall an óil shíneáil sé go ndeanfaí an droichead.
Léiríonn sé seo gur creideadh i gcumhacht an phoitín agus chomh maith céanna nár mhiste
leis an gcléir a ngaisneas a bhaint as má d'fheil sin dhóibh.
Bhain an stiléireacht leis an dream ba bhoichte agus ba Ghaelaí i gCois Fharraige. Ba
riachtanas a bhí ariamh sa deoch suain agus i ndeoch an tsó do chlanna Gael. Nuair ba bheag
é acmhainn ár sinsear, bhí luach galún d'fhíon an tsléibhe acu d'ócáid an cheiliúradh nó an
dubróin. Nuair ba ghéire an dlí, bhí stiléireacht ann, Ní le teann antláis a bhí na stiléirí ag
stiléireacht ach leis an anbhain ocrach a choinneáil ó thairseach, Nuair a d'fheabhsaigh an saol
thug an stiléara malairt beatha air féin agus chuaigh lucht a ólta chun beadaíochta ag ól
grúdarlaigh níos sobhlasta. Is cuid thábhachtach de stair shóisialta agus de bhéaloideas ár
muintire é agus marach béaloideas an scéalaí bheadh cuid den tsamhaoine sin ar lár.

LÓ Dónaill, Niall. 1977 Foclóir Gaeilge-Béarla Oifig an tSoláthair Baile Átha Cliath
3 Connell, K.H, 1961 Hisíorícal Studies 11.1 “Illicit Distillation An Irish Peasant Industry' Cork
University Press Cork 58
3 Ibid 58/59
“Mc Guire E.B. 1973 Jrishh Wfiskey A history of distilling in ireland BÁC: Gill and Macmillan
388
$ Connell, K.H,1961 Hísíoricaí Studies 111, Tllicit Distillation: An Irish Peasant Industry' Cork
University Press Corcaigh 78
$ Connell K,H, 1961 Hisíorícaí Studies 111, Tlicit Distillation: An Irish Peasant Industry' Cork
University Press Corcaigh 73
71bid 63/64
$ Manning Aidan. 2002 Donegal Poitín —A History- Donegal Printing Compary, Leitir
Ceanainn 4
7 Ó Cearra Jimmí, Seanchas Jimmí Chearra 55
10 Ibid 56
Ibid 56
1 Magee, Malachy.1980 1000 Years of Irish Whiskey O'Btiens Press,11 Clare St. BÁC. 133
18 Ó Cearra Jimmí, Seanchas Jimmí Chearra 56
MIbid 186
18 Mac Giollarnáith, Seán, 1934 Peadar Chois Fharraige Oifig Díolta Foilseacháin 88
36 Agallamh le Jimmí Chearra 5/3/05 490

437
17 Seanchas Jimmí Chearra 58
18 Ibid 46
19 Ibid 44&
39 Mc Guffin, John 1978 Jw Praise of Poteen Appletree Press Ltd, Béal Feirste,
7HL 109
3! Seanchas Jimmí Chearra 27
“é Ibid 53
331bid 57
3: Ibid 49
35 Agallamh le Jimmí Chearra 5/3/05 484
36 Ibid 492
37 1bid 484.
28 Bonner, Brian 'Donegal Annual 8 [1969] 95
39 Malachy Magee, 1000 Years of Irish Whiskey 1980 O'Brien Press 58
30 Agallamh le Jimmí Chearra 5/3/05 490
8 Scéala Éireann 4ú Samhain 1974
821bid 12
34 Connell K.H.1961 Hisforícaí Studies 111 'llicit Distillation: An Irish Peasant Industry', 71
398 Seanchas Jirrmt Chearra 46 :
85 [bid 46
36 Agallamh le Jimmí Chearra 5/3/2005 486
& CBÉ 171:268
38 Seanchas Jirnmí Chearra 45
39 Agallamh Jimmí Chearra 5/3/05 486
“ Clár raidió ar Rna G “Blianta faoi Bhláth' le Máirtín Davy Ó Coisdealbha 15/11/1975
“ Agallamh le Jimmí Chearra 5/3/05 486
“ Ó Donaill,Niall.1977 Foclóir Gaeilge-Béarla Oifig an tSoláthair Baile Átha Cliath
“8 Agallamh le Jimmí Chearra 5/3/05 492/92
“4 Seanchas Jimmí Chearra 49
45 Ibid 53
“é Ibid 55
“ Agallamh le Jimmí Chearra 5/3/05 487
48 Seanchas Jirnmí Chearra M30138]
“Galway in the days gone by, 1929; Tribune Life' 21, Tire Connacht Tribune Friday, March 25,
2005.
$" 'Bruno' Stiléireacht Sheáin Fhada, ArAghaidh, Eanáir 1943,
Si An Stoc Samhain 1929 4
82 Ibid 6
83 Ibid 9
S'Ibid 10/11
55 Seanchas Jirmní Chearra 45
“6 Ibid 56
8 Ibid 51
58 Connell K.H.1961 Hísíoricaí Studies 111 Bowes &Bowes London Cork University Press
Corcaigh. 64
5? Seanchas Jirnmí Chearra 58
“9 Agallamh le Jimmí Chearra 5/3/2005 8, 489
Seanchas Jimmí Chearra 55
2 Ibid 225

438
é Seanchas Jimmí Chearra 43
é“ Ibid 45
é Connell K.H.1961 HisíorícaiStudies 111 "llicit Distillation: An Irish Peasant Industry' 76
Seanchas Jimmí Chearra 43
w Connell K.H,1961 Hisforícaí Shudies 111 “Tlicit Distillation: An Irish Peasant Industry' 90
é Bonner, Brian. Distilling and Otherwise in Inishowen, 'Domegaí Annual 8” [1969]
é Ó Conaire, Pádhraic Óg. 1972 Déirc an Díomhaointis Sáirséal agus Dill, Baile Átha Cliath
103/4/5
i Agallamh le Jimmí Chearra 5/3/05 489
mi Jbid 489
n CBÉ 1762: 53

Seanchas Jiynmí Chearra agus Imirce Shasana

Chuaigh an scéalaí J.C. go Sasana sa mbliain 1948 fearacht na mílte eile, Bhí traidisiún láidir
imirce go háirithe as Iarthar na hÉireann agus traidisiún béaloidis láidir ina theannta faoin saol
thall cé gur beag dó sin atá i Roinn Béaloideas Éireann i gColáiste na hOllscoile Baile Átha
Cliath. Ríomhfar seanchas an scéalaí maidir lena thréimhse i Sasana go háirithe thart ar
Londain agus é sin fuaite le mór scéal na n-imirceach i Sasana.
Faoin mbliain 1918 ba mhó Éireannaigh a bhí ar imirce i Sasana ná i Meiriceá, “while
mass migration of the nineteenth century was largely to America, that of the twentieth century
ms largely to Britain: Ba in aimsir an chogaidh mhóir 1939-1945 agus go háirithe na blianta
ina dhiaidh, na caogadaí agus na seascaidí a d'áirsigh an imirce sin. De bharr na géarchéime
eacnmaíochta a bhí i Meiriceá sna tríochaidí ní dheachaigh daoine ann,” In aimsiran. chogaidh
féin ní raibh cead a dhul ann ná a theacht as. Saol bocht a bhíiin Éirinn ag an am. Ina theannta
sin bhíodh muirín mhór i ngach teach. Bhíodh bacainnn áirithe ar imirce Shasana aimsir an
chogaidh mar gheall ar dhualgaisí stáit in aimsir na géarchéime agus bhíodh pasphort ag
teastáil le dhul isteach go Sasana. Caitheadh in airde na bacainneacha sin thall agus abhus
agus thug an slua céatach a n-aghaidh sall, Ba mhaith ag Éireannaigh acu an deis. Bhí neart
oibre aththógála thall agus an tír seo ar an ngannchuid.

the first part of the explanation lies in the issue of access. Citisens independent
Ireland, except for a period of the Second World War and shortty afterwards,
retained the right of free entry into the Linited Kingdor this second elernent was
the high demand. for labour, which ensured that Irish emigrants were able to
secure employment with relative ease

Chuaigh siad ann idir fhir agus mhná agus a bhformhór gan aon cháilíocht agus ar bheagán
oideachais, Chuaigh formhór na bhfear ag obair ar thionscal na foirgníochta agus na mná ag
déanamh obair ospidéil, tí agus obair fhreastail, Ní raibh an imirce shéasúrach chomh
garóideach mar bhí súil le muir i gceann cúpla mí. Go minic an dream a chuaigh ar imirce,
níor fhill siad ariamh ach rinne siad baile de Shasana. Faraor ba dhream iad a ligeadh i
ndearmad. Thig Donald Akenson an méid seo faoi deara:

Given that Great Britain numerically has been the second most important
”eception area for the Irish migrants nevertheless it is the place for which we have
the least and Íowest guality of information on the migranis
 Réiteach faoi Chomhair an Bhealaigh agus an Bealach,
Ní raibh sé chomh héasca imeacht aimsir an chogaidh: :

bhí an-bhaca curtha ort má bhí obair le fáil agat i do cheantar féin, Ní raibh sé
éasca imeacht as an gceantar seo thart mar bhí an Comhairle Contae
ag baint
mhóna agus theastaigh fir oibre uatha " aint

Bhí pasphort ag teastáil ó chuile dhuine agus bhí scrúdú dochtúra le déanamh.
3B an imirceach
each
sul má thugtaí cead a chinn dó.” Maidir leis na daoine a d'fhaigheadh obair leis an 8
British Sugar Company nó “an beet' mar a thugtaí air gheobhadh an t-oibrí cárta si
gcomhlacht nuair a bheadh glactha lena iarratas. aion

of the 3,176 men and 1,962 women who care to Britain from Southern Ireinnd
in 1947 on assistedl transfer 1,398 men went into tjte season sugar-beet industry
aná 1,176 of the women went into nursing “

Bheadh orthu an cárta seo a chur i gcába a gcasóige agus a dhul go Sraith an Iarthair í mBaile
Atha Cliath, Bhailíodh fear ionaid an chomhlachta a chuid fear agus chaithidís an oíche i
seanóstán an Gfobe Hofe/ i Sráid Thalbóide. An lá ina dhiaidh dhéantaí scrúdú dochtúr i
orthu, Chuirtí iallach orthu caitheamh díobh ina gcraiceann dearg agus scrúdaítí ó bhun c é
go mullach cinn iad. Scrúdaítí gruaig a gcinn agus fionnadh a gcorp féachaint a raibh sneá ná
míola iontu, Dá mbeadh aon chosúlacht go raibh chuirtí iallach orthu lomadh rá a
thabhairt dóibh féin. Ba dhrochmheasúil mar a chaití leo cé go gcaithfear admháil go mbíodh
salachar i gcraiceann daoine áirithe.
Na daoine a théadh go Meiriceá ba mhinic lena ngaolta an phaisinéireacht a íoc don
deoraí agus iarratas a dhéanamh ar a son. Ní amhlaidh a bhí sé maidir le himirce Shasana, ba
mhinic a d'imigh daoine ar a gconlán féin cé go mbíodh seoladh duine éicint ag a mbunáite.!”
Ina dhiaidh sin chaithfidís seasamh ar a gcosa féin.
Maidir leis an scéalaí JC chuir sé ina chloigeann tar éis a theacht abhaile ón 'beet' ga
dtabharfadh sé aghaidh sall. Thuig a mháthair nach raibh aon duine gaoil leis ann mar gur Í
Meiriceá a bhí a mhuintir uilig. Bhíodh aghaidh a mháthar isteach tigh Wed agus bhí fear gaoil
le Bidín bean an tí i Londain. Ba ó Bhidín a fuair sí an seoladh.

ach bhíodh muid ag déileáil thíos tigh Ned, ag an am sin ba col ceathrar í Bidín
Ned agus Pádraic Phaích Mhóir agus nuair a bhí fhios ag mo mháthair go raibh
mé ag dul anonn, fuair sí seoladh Phádraic Phafclí Mhóir dom ó Bhidín Ned agus
sin é a thug go London Airport mé 13

Ba ag comhlacht tógála Winsey i Lomáon Airport a bhí an fear gaoil Pádraic Phaích Mhóir
as Cor na Rón ag obair agus ag cónaí. Thug sin sprioc don scéalaí agus ghlac sé leis, Chuaigh
sé go Londain. Nuair a stríoc an traein Eustów thuig sé gurbh é stáisiún Hoirmsíow ba ghaire
do London Airport, Lean sé a shrón go HounsÍow agus fuair sé bus go dtí an t-aerphort, Ní
raibh aon uchtach faighte aige ó fhear na hoifige ach an oiread ach tar éis píosa cainte gheall
sé obair” dhó, Chuir sé sin go dtí an welfare officer é agus chuír seisean go dtí an brú [losteí|
é. Bhí a ghreim bainte amach i Londain aige áit a bhfanfadh sé go ceann deich mbliana eile,
Go minic nuair a bheadh oibrí ag iarraidh oibre agus gan aon aithne air bhraithfeadh sé a
dtaitneodh a ghnúis agus a iompar leis an bhfostaitheoir nó cá mba as é.

440
 Na Campaí Oibre/Hos/éeis
Ba mhinic le muintir na hÉireann a bhíodh ag saothrú ar oibreacha móra amuigh ar an iargúil
go gcuirfeadh an comhlacht tógála campaí oibre suas do na fir oibre. Bhíodh áit codlata,
proínnteach agus beár sna campaí seo. Ba mhinic leis na céadta fear a bheith ag cur fúthu a
chomhuain agus a sheasfadh an obair. Is amhlaidh a bhaintí costas an lóistín as tuarastal na
seachtaine. Ní raibh an scéalaí cáinteach faoi na campaí seo.

ifithe site is remote the men are usually housed in huts for which they pay a low
basic rental, At a large site in Bedfordshire, for instance, of 700 men employed
om the site GO0 were Irish born or Irish origin”

Chaith an scéalaí tréimhsí fada i gcampaí éagsúla i Fimcoínshire, Adiddilesex agus

Herdfordshire, Nuair a chuaigh sé ag obair ar an mbeel sa monarcha siúcra i mbaile Brigge
ba i gcampa oibre den tsótt seo a bhí sé ag cur faoi.” Saighdiúirí as arm Mheiriceá a bhíodh
ag cur fúthu iontu aimsir an chogaidh mhóir agus i leaba iad a ligean i léig úsáideadh mar
ionad lóistín iad d'Éireannaigh a bhí ag obair sna monarchain biatais. Seo mar a chuir sé síos
ar an gcampa oibre i Brígge i Lincoinshire:

an ceaintín féin bhí sé ansiúd go díreach glan ar nós mar a d'fhág na Meiriceánaigh
ina ndiaidh é, Bhí an bwr féin ann, gan aon athrú curtha air, cuntar, boird,
cathaoireacha agus foramnaí agus stólta. Ní raibh aon údar clamhsáin againn is

Nuair a chuaigh an scéalaí go Sasana tar éis tréimhse 'ár an móbeer' thug a thriall go fondaig
Airport é. Fearacht Lincoinshire ba i gcampa oibre a chónaigh sé anseo freisin faoi chúram an
chomhlachta thógála Wimpey. Bhí seomraí deasa codlata ann agus pluideanna airm ar na
leapacha, Bhí ceaintín ann áit a raibh bricfeasta agus suipéar le fáil. Ar maidin d'fhaighidís
leite i gcoisceadh an chéalacaim. Is amhlaidh a théidís ag an fie/ch lena fháil agus haícfí eile a
raibh friochta le fáil ann:

ní raibh ort ach a ghoil isteach sa gceaintín ar maidin. Bhí bricfeasta le fáil ansin
agat. Bhí ráille mór ann agus d'áit a thógáil sa ggueue coinneáil taobh istigh den
ráille, Bhí dó nó trí nó ceathair go hafchannaí nó g fhuinneogaí beaga ann. Ní hé
an rud céanna a bhí le fáil ag aon faích nó aon fhuinneog acu. Ach ag an gcéad
fhuinneog eile an té a bheadh á iarraídh bhí porriáige le fáil. Diabhal mórán
Pporridge a d'ith mise ann. Ghófá go dtí an chéad fhuinneog eile agus bhí fry ann.
agus m'anam nach mbíodh aon /iyannaí móra ann an uair sin, cé go raibh an
cogadh thart bhí feoil gann !?

Bhi roinnt céadta fear ann agus a bhformhór as Éirinn, Ina dhiaidh sin d'oibrigh an t-údar
agus a dheartháir Maidhc i Heimell Hémpstead i Hertfordshire” Campa oibre a bhí anseo
freisin agus fearacht campaí oibre eile bhíodh neart Gaeilge acu siúd as an áit thiar. Bhí rud
amháin ina bhfhábhar siúd a d'fhan sna campaí oibre ní raibh eiteach an tSasanaigh faoina
lóistín ag goilliúint orthu. Bhí sé seo le rá ag bean a d'fhág Bealach an Doirín sna blianta seo:

dt was very difficult to find a place becasse, wherever you went, nobody wanted
the Irish. 1f the landlord heard you speaking, heard your accent, then the place
was suddenly gone-already let. Theyil have notices up on boards outside shops
and Like that, not in the newspapers saying No Irish, No Black

441
 Ibhíochair a chéile ar shon an chomhluadair
agus an nádúir,
Le huaigneas na seantíre a shárú ba mhinic leis na Gaeil a
chéile a leanacht, Ba mhin,
mórchuid daoine as contae faoi leith a bheith curtha fúthu i gceantar áirthid agus ba n nic
le lucht an pharóiste as an gcontae sin a bheith i bhfochair a chéile, Caithfimid a mheublac
dúinn féin nach fonn imeachta a bhí ar na deoraithe uilig ach cheal deis mhaireachtáis
ah
a agus
saothrú ina dtír féin:

Emigration, therefore, is no longer, a sad fact which the majority of: “young people
must accept, but rather a fortunate way of escape which is eagerly awaitea

Ainneoin iad a bheith thall i Londain ba é an baile a bhí ina gcroí agus b'air ba mhinicí abhítí
ag caint, Ba mhinic muintir na Gaeltachta go háirithe muintir Chonamara i bhfochair achéile
igceantracha áirithe mar Camden Town. Thuigfeá dóibh mar gurbh ían Ghaeilge adtea S
dúchais agus nach raibh máistreacht ar an mBéarla acu seachas a ngnó a dhéanamh léi,ct ch
heap
an scéalaí nach bhfaca sé aon dream chomh clainis/í le muintir Mhuigheo,” Is maith ar
gur cheap muintir Mhuigheo go raibh muintir Chonamara clanmish, Ó shaothar an
feicimid go mbíodh áirneán ag muintir Chonamara sa gcampa oibre, Ba ag oíche áirne,
d'fhoghlaim sé an scéal mór idirnáisiúnta am Chailleach Bhréan ó Chóilín Breathnach
baile na Trá Báine. Nuair a bhí an scéalaí ag obair ar London Airport ní dhearna sé aon tr
ach ar Phádraic Pharch Mhóir agus Jim Mhicí Ó Catháin as Rath Cairn ach go mba as Tiran
Fhia ó dhúchas é,” Tá Pádraic Chadhan as baile na Cathrach i gCois Fhartaige luaite leis an
áit chéanna. Níor luaigh sé aon ainm eile rud a léiríonn gur teann é gad an dúchais,
Ba dheas uaidh Phádraic Sheáin Shéamuis Uí Chualáin as baile an Tigh Mhóir airgead
a thairiscint don scéalaí an chéad oíche a ndeachaigh sé go teach ósta i Houwmns/ow nuair a bhí
cónaí air ag campa Lomdó Airport:

“Théadh muid isteach go FHóunsíow mar go raibh dearmad déanta ar sin agam,
m'anam gur casadh Pádraic Sheáin Shéamuis liom beannacht Dé lena anam oíche
ann agus ní raibh sé feicthí agam le cúpla bliain mhaith roimhe sin. Casadh liom
é gan cuimreachtáil gan aireachtáil. D'fhiafraigh sé dhíom cé raibh mé ag obair
agus d'inis mé dhó. Lena cheart a thabhairt anois dhó d'fhiafraigh sé an raibh
airgead agam 25

Nuair a bhíodh muintir na háite thiar i bhfochair a chéile bhíodh sliocht na seantíre ag
goineadh ina gcroí, Nuair a bhí an scéalaí ag obair amach faoin tír d'fhaighidís cóiste na hoibre
ó Camden Town [Londain].Bhí an scéalaí lá ag siúl trí pháirceanna ag déanamh a bhealach
go dtí an t-ionad oibre “án bhfuil marc talúna ar bith tóigthí againn“ a deir Afíchael Donaghue
file as Cill Chiaráin. Bhí go leor bádóireachta déanta ag Adíchael i dtús a shaoil agus bhí a
thionchar sin ar an gcaint, Lá eile bhí canna uachtair ag Micfisef ag cur bainne ar an tae agus
iad amuigh ar an sire [láthair oibre]. Seo í an chaint a chaith sé “seo í an bhó, bó fjw níl ann
ach síab gon tsiosúr a thabhairt i gclár na baithise di agus tálfaidh sí"? Bhí greann na
Gaeltachta ansin móide rian dhúchais an fheiliméara bhig.
Cheap an scéalaí go raibh muintir Phort Láirge fáilteach oscailte agus thug sé chun
cuimhne oibrithe as timpeall Dhún Gharbháin leis na sloinnte Tarpey, O'Connor agus Power, "n
“Fhug na Gaeil a n-aghaidh ar theach an ósta go minic ag triall ar chomhrá agus ar chuideachta
a muintire féin más iad muintir an bhaile, an pharóiste nó na tíre iad. Is deas ó Dhónal Mac
Amhlaigh cur síos a dhéanamh ar oíche dá shórt:

442
 Chuaigh muid sa Jo[ly Srwokers agus bhí an-chraic againn ar feadh tamaill. Is ann
a théas muintir Chonamara uilig anois, agus ní aithneofá nach thiar sa bhaile a
bheifeá le bheith istigh ann. Bíonn bróga táirní, bríste córda, caipín agus seacéad
mór 'donkey ar mhórán chuile fhear istigh ann agus Gaeilge á labhairt ag a
mbunáite, Chas seanfheairín Aimirám ma Thá Báine ag deireadh na hoíche”

Má theastaigh an síert [obair thógála] uait ba mhinic gurbh é do chomharsa thiar sa mbaile
a chuir i mbealach na hoibre thú má theastaigh sí, Nuair a chuaigh an scéalaí go Readímg ba
é Peatsaí Pháidín Ó Elaithearta as baile an Locháin Bhig a chuir i mbealach na hoibre é, Thug
sé seoladh Phaitín Pheadar Pháid as na Mine dhó agus nuair a d'iarr Paitín an obair dhó “re
comes jrom the right guarters anyhow- Bhí an obair faighte mar gheall ar fhear na Mine agus
de bharr cá mb' as dó.

An Obair agus na Coinníollacha. :

p'fhearr an saothrú airgid agus deis a shaothrú a bhí i Sasana ná mar a bhí in Éirinn. Nuair a
d'oibrigh an scéalaí sa monarcha siúcra 1948 bhíodh £4. agus seacht scilleacha déag glan aige
ar 48 uair tar éis £1 agus cúig scilleacha déag an lóistín a bheith bainte as.iá Ní amháin sin ach
bhí deis uaireanta breise a oibriú. Rud eile bhí neart oibre i Sasana agus muna dtaitneodh
post amháin leat bhí ceann eile ag fanacht leat. Ní raibh le saothrú ag obair ar bhóithre i
gConamara ach £3 agus duine faoi chomaoin an tsaoiste agus gan a mhalairt le fáil,

"Thus the parent ofone emigrant in east Limerick in the late 19505 observed that
one can geta job on ones merits in England. Employers 4dom't ask who you are,
but what can you do

Bhíodh an scéalaí ag obair i mbaile Bil/ericey [baile beag tuaithe atá timpeall 30 míle soir
aduaidh ó mhór chathair Londain] amuigh faoin tír tráth. Théidís ar chóiste na hoibre ó
Camden Town [Londain]. Nuair thagtaí den chóiste, bhíodh siúl leathmhíle trí pháirceanna
orthu, Bhí cárnán málaí soimint san áit a dtagaidís den bhus agus bhíodh orthu mála céid a
thabhairt leo ar a ngualainn isteach ar an láthair oibre. Bhíodh orthu píopaí a iompar ar a
nguaillí, obair chrua dheacrach, Ní raibh aon phroinnteach in aice láimhe agus báir an tine
a d'fhiuchaidís uisce an tae i mbuicéad stáin, Chuirtí an tae, an siúcra agus an bainne ina
mhullach agus ansin roinntí amach ar lucht na hoibre é, Bair an tine a róstaí an fheoil agus
na huibheacha, Obair ráille a bhí ar bun faoin gcomhlacht 7earsows. Nuair a théadh na
traenacha guail thar bráid chaitheadh lucht na traenach amach crapacha guail leis an tine a
fhadú. B'shin é tuiscint agus ómós an ghnáthoibrí ar a mhacsamhail cé nach m'ionann tír
dhóibh. Bhí beirt dearthár as Baile an Tigh Mhóir /oe agus Maidhc Dainín agus /iwiy Dárbaí
Ó Fátharta as na hAille ar an obair leis,
Ba mhinic coimhlintí oibre ag cartadh agus mar sin idir oibrithe ar shon gaisce an duine,
an pharóiste nó an chontae. Bhí coimhlint oibre idir Peatsaí Pháidín as an Lochán Beag agus
fear as Cárna agus duais airgid geallta don fhear ab fhearr ag an gconraitheoir Mickeen i
Sullivan thuas i Stevenage. Ghnóthaigh Peatsaí an geall agus ba é ba thúisce a raibh an poll
cartaithe aige. Níorbh é an t-airgead a shantaigh Peatsaí ach go mbeadh an lá le Cois i
Fharraige. |
I
Dar fia chuaigh mé ag digeáil an uair sin' a deir Peatsaí 'agus digeáil dháiríre agus I
bhí an doimhin faighte agam' a dúirt sé. “Dheisigh mé amach é an chéad rud eile

443 i
 chaith mé aníos mo shluasaid ar an mbruach, a deir Patsaí “agus tháini,
BB Áilickeen
Sullivan thart “an bhfuil sé réidh agat' a deir sé. “Thomhais sé é' a deir sé.
“Bhí sé
digeáilte agamsa' a deir Peatsaí 'sách doimhin ach ní raibh sé aigeáilte ag
an dream
cile, anois a deir mé féin' a deir Peatsaí 'ní mar gheall ar an bpunt a rim
ne mise ar
chor ar bith é! 27

Caitheamh Aimsire
Ní léir ó chaint agus scríobh an scéalaí go raibh mórán caitheamh aimsire ag lucht na himirce
go háirithe ag an dream a bhí ar bheagán cáilíochta. Níor thrácht sé ar spóirt ar chor ar bui
Ba dheacair caitheamh aimsire an bhaile a chleachtadh thall mar fhiach,
iascaireacht agus na
caithimh aimsirí thraidisiúnta a bhíodh faoin tuath ag an am, Ba mhinic na himireigh ina
Bcónaí in árasáin bheaga shuaracha rud a dhíbir chuig an ósta iad agus a d'fhág tugtha do
dheoch agus don ól iad ar son an chomhluadair. Ba ghnás mhóri gceantracha tuaithe na
hÉireann an chuartaíocht agus ag áirneán i ndubhluachair na bliana. Lean an 8nás seo na
himircigh anonn mar go bhfuil roinnt mhaith fianaise ag an scéalaí i scríbhinn. agus in
agallamh,” 'Tá cur síos déanta ar an áirneán a bhí i mBrigge thuas i Lincoinshíre nuair a bhí
an scéalaí ag obair sa mhonarcha siúcra, Nuair a bhíodh muintir Chonamara i dteannta a
chéile bhíodh áirneán Gaeilge acu áit a n-insítí scéalta móra tradisiúnta. Bhíodh áirneán Béarla
ann ag an dream nach raibh aon Ghaeilge acu agus bhíodh scéalta móra á n-insint mar an
scéal a d'inis Patrick Brosnan as Cnoc na gCaiseal as tuaisceart Chiarraí faoin sagart ag caint
leis an bhfear marbh:

Oíche amháín dá raibh muid ag déana áirncáin agus muid ag cur síos ar scéalta
siógacha, cumhachtaí sagart agus mallachtaí sagart. Airneán Béarla a bhíann an
oíche seo a bhfuil mé ag goil a' cur síos air. B'iomaí sin scéal a bhí tarraingí anuas
acub ann chuala mé scéal dhá inseacht ag fear as Ciarraí as Cnoc na gCaiseal ”

Bhíodh an t-áirneán céanna ag na himircigh sna campaí oibre eile a d'oibrigh an scéalaí iontu
i Hertfordsjire agus i Middlesex,
Ba ghnás mór in Éirinn tráth den tsaol a bheith ag caitheamh an dá leithphingin in
airde pítch and toss mar a thugtaí air. Lean an nós seo sall iad agus ba mhinic a bhítí á imirt
ar láthair na hoibre dá mbeadh an lá fliuch agus gan é in arraíocht aon obair a dhéanamh nó
tar éis na ndamhsaí. Tá scéal ag an scéalaí faoina dheartháir Maidhc á imirt lá agus mar a
chaill sé gach a raibh aige ach gur tháinig fear as baile na Cathrach Steve Da as Cois Fharraige
í gcabhair airgid air le gur tháinig sé ina chuid féin arís. Léiríonn sé seo comhar na gcomharsan
ar an talamh coimhthíoch.

Bhí Maidhc ag déana gárbláil go leor. Ach
cheapfainn agus chuaigh siad ag imirt agus
a bhí ann, cheapfainn gurb ea. Ach chuaigh
Dan as an gCathair thoir ann agus ní raibh
breathnú ar Mhaidhc ag imirt ar aon chaoi
Head
chaill sé “
ís é an chaoi a dtáinig an lá seo fliuch
níl mé in ann a rá le fírinne ar lá páí
siad ag imirt ar aon chaoi. Bhi Steve
sé ag imirt ar chor ar bith. Bhí sé ag
agus dar Fia bhí sé ag cailleadh agus

Bhí sé seo le tá ag Dónall Mac Amhlaigh 'ní caitheamh pinginí a bhí anocht ann tar éis an
cheoil ach troid ghéar chrua:

444
 An Sagart agus an Deoraí
Lean an sagart a thréad go Sasana go dtí na bailte móra mar is ann a bhíodh na hÉireannaigh
cruinnithe ag freastal agus ag déanamh seirbhíse dhóibh. Is iomaí sin duine a chuir an sagart
ar bhealach a leasa agus ar tháinig sé i gcabhair orthu nuair a bhí siadi gcáil. Bhí an-ómós don
sagart ag an am seo. Bhí sé seo le rá Finbar Whooley:

“The role of the Catholic Church was crucial in these areas. Irish priests travelled
to London to minister to the corumumnity and helped build churches and schools,
“They were involved in general welfare provision and in housing matters“

“Tá cur síos ag an scéalaí ar shaoiste as Ros Comáin ar a dtugtaí Hwghie Gaeigemn agus a bhí
amach sna blianta ag an am sin, Blianta fadó ó shin ba mhinic gurbh é an sagart a bhíodh ag:
rith na hallaí damhsa Éireannacha thall agus ní bhíodh mórán cáil le doirseoirí mar gurbh é
an sagart féin a dhéanadh an gnó sin. De réir scéal Hughie Gawigem bhí an-phíosa achrainn.
idir muintir Chonamara agus paca amhais a bhíodh ar cur na áite trína chéile, Nuair ba
mheasa an troid agus an sagart ag iarraidh réiteach dhéanamh thug Háige leis cúpla focal
Gaeilge a léiríonn an t-ómós a bhí don sagart ó a dhiabhail ná buail an sagart' “s a deir fear
Chonamara,
Léiríonn scéal Phádraic Sheáin Uí Mháille freisin as Cor na Rón Indreabhán ómós an
Éireannaigh don sagart agus é ar imircc Shasana, 'Lhug an sagart faoi deara éadach oibre ar
fhir oibre ag Aifreann an Domhnaigh“ agus dúirt sé leo nach raibh obair an Domhnaigh sona,
Ghéill siad dó agus th'réis tamaill bhfacthas dhóibh go m'fhíor dó é. Léiríonn sé seo a
ndílseacht don Aifreann agus don sagart féin agus a gcreistiúint i gcríonnacht a chomhairle.
Léiríonn sé chomh maith a bhfonn maitheasa í saothrú seacht lá na seachtaine. Fearacht scéal
Hughie Gawigan ba é an sagart a réitigh an t-achrann ag an gClub Gaelach i gCaimiden Town
idir fear Liatroma agus fear Cho. na Midhe, Ba é an nós a bhí ag cuid de na sagairt dá mbeadh
beirt ag dul i muiníl a chéile ná shocródh an sagart fáinne i lár an urláir ag deireadh na hoíche
agus thugadh sé miotóga dornálaíochta dhóibh agus bheadh an bua ag an bhfear is fearr, Tar
éis na troda chroithtí láimh mar a chuireann Dónall Mac Amhlaigh síos air:

Dúirt mé le mo dhuine go raibh sé sásta é a throid agus cuireadh fios ar a sagart

... chuir an sagart an fear buailte ina sheasamh agus bhain sé na miotóga den
bheirt”

Tá cur síos ag an scéalaí ar obair mhisinéireachta na sagart sna campaí oibre i Heiwell
|I
Hempstead á Middlesex agus sa Rowton House i gCamden Town. Nuair a bhí an scéalaí sa
gcampa oibre i Hemell Hernpstesid thagadh an sagart ag bualadh ar na doirse ag achainí ar na
fir a dhul go hAifreann an mhisiúin, Bhí an scéalaí feistithe le dhul ann tráthnóna nuair a
tháinig Jimmy Joyce [as an Trá Bháin] ar cuairt chuige.

Bhí mise do mo réiteach féin le ghoil síos, manam nach raibh aon chuimre ag
Jimrny Joyce a ghoil síos ar aon chuma, Ach m'ánam nár lig sé tada air féin nuair
a tháinig “f. Sfiíel isteach 'go mo réiteach féin go díreach atá mé anois le ghoil
síos' ach ní raibh cuimre aige air ní raibh muis “s

Muna óna chtroí féin a bhí an Seoigheach ag dul ann ní eiteodh sé an sagart le teann ómóis
dó, Chaith na misinéirí laethanta as béal a chéile ag fanacht sa Rowtom House i gCamden
Town i measc lucht an drabhláis ag teagasc dóibh agus dá gcur ar bhealach a leasa.

445
 Ach ina dhiaidh sin arís tháinig misiún go Camden Town ní féidir lio;
'mn cuimtiú
anois cén t-ainm a bhí orthub. Ach sa Rowiom House a chaith siad seax
chtain lena
gcuid misinéireachta ach sa Rowtow House a d'fhan siad ag goil teí, id na dao
ine
seo a bhí ag imeacht go fánach agus ag caint leob “7

Ol agus Drabhlás
B'iomaí sin imirceach a d'imigh le fána an tsaoil le hó1 agus le drabhlás, Bhí Culture shock' |
h-acmhainn iaol
nua aduain ó thaobh teanga, cultúir agus timpeallachta sa gcás seo] thara
má d'éalaigh an saol gan pósadh orthu ba mhinic athiomáin an t-uaigneas
go teach an le, anna.
sb
iad agus ar seachrán. Bhain mí-úsáid an óil leis an Éireannach ní amháin sa fichiú aois
ach san
aois roimhe:

The drunkenness, noise and casual violence associated with Saturday night
saturnalia in the public houses, beershops and lodging houses of the “Little
irelands of British towns and cities -not to snention the celebration of wedding,
wakes, and St,Patricks Day -made the Irish more visable, reinforcing the popular
perception of the predilection for drunkenness and disorderly behaviour 's

“Tá trácht déanta ag an scéalaí ar an Rowtom Hówse i gCamden Town, Bhí a leithéid freisini
Hamnmersrith agus i gKilburn [Londain]. Ba é an Tiarna Rowtomn a bhunaigh iad Je fóirthint
a thabhairt do lucht na sráide,” Bhí leaba ghlan agus bricfeasta le fáil ar bheagán, Ba mhinic
a chaith daoine oíche ann dá mbéarfadh an deireanas orthu nó a gcois ar an mbealach, Bhí
an scéalaí ar a bhealach ó Londain go Reading oíche ach tharla sé go raibh an traein deireanach
fágtha. Thug sé aghaidh ar an Rowtow House i gCamden House cheal áit le fanacht agus bhí
fiosracht air freisin ó go raibh an oiread sin cloiste aige faoi. Bhí sé ina shuí moch agus bhfan
ceaintín oscailte agus seo é a chur síos ar a bhfaca sé:

Déirigh mé ar maidin agus bhí ceaintín ann agus bhí sé oscailte agus ó bhí go leor
acub ina suí an tráth sin go mhaidin. Siúráilte gan bhréag gan mhagadh bhí
drochchaoi ar chuid acub, drochéadach, iad gan bhearradh gan chíoradh agus tá
fhios agam go maith nach raibh cuid acub an-sean ach bhreathnaigh siad sean
agus caite 5?

Cheap Dónall Mac Amhlaigh go raibh lucht an drabhláis ar an-chaoi freisin a raibh dídean
theach Rovwwtowm acu “ba dhoiligh dream ba mheasa dreach ná iad fháil in aon áit' “'
Ba mhór i gceist i measc Ghaeil Shasana an 'fong distamce Kiaáie' Bhí a ré beagnach
thart faoi aimsir an chogaidh, Ba dhream iad nach bhfanfadh i bhfad in aon áit agus chomh
fada agus go raibh péire maith bróga orthu bhí siad sásta, Shiúil siad an Bhreatain soir sí
D'oibrídís tréimhse i mbaile faoi bhealach agus mar a bhuailfeá do dhá bhois faoina chéi
thugaidís an bóthar orthu féin.Tá trácht ag an scéalaí ar Phasy Gallagheras Co. Mhuigheo,”
Ba dhuine dá leithéid a bhí ann. Caractéar mór a raibh aithne leitheadach a bhí in Patsy, Chas
sé ar an scéalaí ar shráid i Londain trathnóna agus d'iarr sé luach deoch air “Tonóy want enough
to lifí the laich' a deir sé. Bhí fhios aige dá bhfaigheadh sé istigh é féin nach bhfágfadh a chairde
aon tart air,
Ní raibh beann an diabhail aige ar dhuine ar bith. Chuir na póilíní caidéis air uair nuair
a dúirt siad leis go raibh sé cosúil le duine a bhí uatha:

446
 We are looking fora man and yott answer his description D'threagair Patsy if you
i
are you might as well find the fucker because Um not him 5 )
Chaith an tAthair Fuil as Co. an Longfoirt a shaol i measc na nÉireannach i Londain:

“There were also the others of course, who got themselves into trouble oftheir own
making. Because of the Íonliness, they spent too much time in the pub and
became addicted to drink

Bhí an scéalaí ag dul ag Aifreann" an sé chlog Ewstóm [Londain] maidin lae saoire sul má
ghabhfadh sé ag obair. Maidin chrua fhuar a bhí inti agus brat seaca ar an talamh. Bhí
Éireannach ina chodladh ar an bhféar glas agus ciurnach caite thar a cheann aige. Dhúisigh
an scéalaí é.” Bhí an talamh reoite ar gach taobh dhó seachas an áit a raibh sé ina luí. Thug
an scéalaí luach tae dó agus rudaí beaga.
Ba mhinic le fir phósta a raibh clann orthu imeacht nuair a bhíodh an fómhar déanta
agus bhídís sa mbaile le haghaidh an earraigh. Is ar an gcaoi seo a d'imigh fear as ceantar an
scéalaí. Rug an t-ól air agus níor fhill sé ariamh. Nuair a bhí sé tar éis an chéad gheimhreadh
a chaitheamh thall, bhí faoi a dhul abhaile i gcónaí ach faraor bhí a phócaí folamh, Bhíodh sé
ráite go bhféadfaí fataí a chur déanach ar ghealach dheireadh an earraigh, Bhí an Bhealtaine
tagtha agus ní raibh sé fillte fós, “tá sé sách luath iad a chur fós” a deir sé “tá gealach an earraigh
imbliana ag dul amach go Jwwe"” Níl na fadhbanna céanna ag na hÉireannaigh óga atá imithe
sall le blianta gearra. Tá oideachas mhaith orthu agus iad in ann a dhul i dtaithí ar an saol nua
níos gaiste,

the younger people are all very different now. They domt drink as much, and
they're very well educated. Thats the difference. They are into more sport and
different hobbies”

An Ghaeilge i Measc na n-imirceach mar a

chonaic an scéalaí é.
Creidtear gur mó Gaeilge a labhair muintir Chonamara i Sasana ná muintir na nGaeltachtaí
eile, Tá roinnt cúiseanna leis sin ar dtús ba Ghaeltacht an-mhór í, chuaigh líon mór acu go
Sasana agus b'fhearr leo i dteannta a chéile rud a chothaigh an Ghaeilge. Chomh maith leis
sin ní raibh drogall ná náire ar a bhformhór í a labhairt, Tá an chreidiúint sin fáite acui
dtuairiscí a breacadh faoi shaol na nÉireannach thar dream ar bith eile.

large cities such as Birmingham, Manchester, Coventry and London have

localities which contain clusters of Aran lslamders, Keyry-imen or Gaelic speakers
sg
from Connemara

Maidir le scéal Hughie Gawigan as Roscomáin thug sé leis aon abairt amháin ag éisteacht le
muintir Chonamara ag caint oíche na troda móire ó dhiabhail ná buail an sagart “Chreid an
scéalaí go raibh an-tuiscint ag muintir an Tarthair fré chéile ar an teanga fiú mura raibh siad
in ann í a labhairt:

Ach rud amháin a thug mé faoi deara faoin gcuid ba mhó do mhuintir an Iarthair
EO raibh leath thuiscint mhaith ag go leor acub ar an nGaeilge san am a n-airídís

447
 daoine dhá labhairt. Chomh maith leis bhíodh corr fhocal gus
cort leagan
Gaeilge tríd an mBéarla acub. Bheadh fhios agat go maith ara BCuid
cainte há
raibh sé an t-uafás fáda blianta ó bhíodh an Ghaeilge dhá labhairt 3g an dream
tháinig rompub- éa

Is ait mara thréig an Ghaeilge baile thar baile nó fiú clann thar clann eile. “Tá cur síos ag ;
scéalaí ar bheirt as Acaill, Co. Mhuugheo, Bhí togha. na Gaeilge ag duine
acu agus fon a
labhartha air ach ní raibh ar an bhfear eile, cana
Chaith an scéalaí deich mbliana i Sasana 1948-58 agus níor chuala sé ar Site, at bhu
thraein ná i dteach ósta ach Gaeilge Chonamara seachas beirt as Gaeltacht Chiarraí
a casa in
aon uair amháin leis.” Is amhlaidh a thug sé ar cuairt ag Tomás To an Bhreathnaigh, :
Scailp an Chait Mhóir i gKewtisí Town [Londain] agus bhí beirt Chiaraíock, H
Gaeilgeoireacht, Ní raíbh Keviw O'Cownor dall ar Ghaeilgeoireacht Chonamara ach an oiread
i gcaogadaí an chéid seo caite.

“The labouring men from the rural areas of Connacht found work mainiy on the
building sites of the London South Bank and lived in the nearby Elephant and
Castle sum distrícts, where it was not. uncommaon to hear Connemara Gaelic
spoken in the public houses

Maidin a raibh an scéalaí ar chóiste na hoibre ag dul go dtí áit amach ó Poffers Barr [baile atá
ó thuaidh de Londain] tá cur síos aige go raibh an Ghaeilge ag dul go mullach an aeir. Chuaiph
siad thar champa tincéirí agus bhí deatach tine crochta ag an tincéir. Labhair fear as Conamara
as deireadh an chóiste 'ó dhiabhail] nach maith luath atá an tincéara ag dúbláil [téarma
stiléireachta] ar maidin:“”
Cé gurbh í an Ghaeilge a labhair muintir Chonamara ní cuimhin leis an scéalaí iad ag
tógáil a gclann le Gaeilge, cé go mbeidís ann í ngan fhios dó. Cheap sé go raibh Formhór na
n-Éireannach a chloisfeadh an Ghaeilge thall in aiféala nach raibh sí acu féin ach dúirt sé go
raibh an dream eile fveisin ann Ba mhinic a tharraing drochmhcas ar mhuintir Chonamara
agus an teanga achrann. Is drochmheasúil mar a chuireann Pryllís feeaná síos ar fhea
Conamara a raibh sí ar 'aaíé' leis oíche:

1 thought iii be a nice place to take him, but my Connemara man just sat ther
slurping his soup,and the Lord save us, Í never heard anything like it. We went
to Mooney: in the Strand for a drink, Some fellow caime in and my lad spoited
him and followed hirn up to the bar. lt rtust have been someone frora Connemara
because the next thing is, the two of them have their arms around each one
another slapping each other on the back and talking away in Gaelic”

Léiríonn an eachtra sin drochmheas ar Chonamara agus ar an nGaeilge. An dtagródh an

bhean uasal seo don fhear seo dá mba rud é gurbh as áit éicint cile é agus nach Gaeilge a
bheadh á labhairt aige. Seo í náire na h-iarchóilineachta agus intinn chalcaithe na
géillsineachta muintir a bhí faoi chois leis na cianta.
Maidir le litreacha a scríobhadh abhaile, ba i nGaeilge a scríobhadh an scéalaí, a
dheartháir agus a bheirt deirfiúracha as Sasana chuig a muintir. Ba i nGaeilge a scríobhadh
an t-athair cé go raibh an scoil fágtha aige 1910. Tugann sin le tuiscint gur múineadh
Gaeilge ag an scoil dhósan. Ní raibh aon léann ar a mháthair. Cé go mba í an Ghaeilge

445
teanga labhartha mhuintir Chonamara creideann an scéalaí gur i mBéarla ba mhó a
scríobhadh siad abhaile.
Ní raibh eolas ná aithne aige ar aon duine a raibh cheal Béarla air lena ghnó agus a
bhealach a dhéanamh 'cheapfainn go raibh a bheag nó a mhór Béarla ag chuile dhuine Sh ag
an tráth a raibh sé féini Sasana, Maidir lena sheanathair Séamus a rugadh 1863 agus a mhair
go dtí 1943 ní raibh aon Bhéarla aigeasan ná fiú tuiscint aige uirthi ach í ina teanga
coimhthíoch allúrach dó, Chuaigh seisean go Meiriceá, agus go Sasana agus d'fhulaing sé dá
ceal. Chuaigh sé go Huadersfleidl uair ag tús na fichiú aoise agus bhí drogall air ag dul ann gan
Béarla, Ba chuimhneach le athair an scéalaí Pádraic é á rá uair “dá gcuirfi labe/ orm'. D'oibrigh
sé i foundry a raibh brící á ndéanamh ann agus de bharr coinníollacha oibre cuireadh in
ospidéal é. ” Bhí sé i dteannta gan Béarla agus béigean dó airgead a thairiscint d'fhear ar a
dtugtaí Joinny Mountaduse le go ndéanfadh sé fear teanga dó. Tá trácht ar an bhfear seo sa
mhír ar an stiléireacht mar gur bréajéara a bhí ann agus bhíodh sé ag taisteal na dúiche ag
déanamh oirnéis stiléireachta.

Achrann agus Troid

“Tá naoi ní a bhaineann Jeis an ó1, é íoc, é ól agus é iompar, siamsa, nadúr agus carthanacht,
deamhain, diabhail agus mac malachtain'” Ba é an t-ól agus a mhí-úsáid agus go leor den
dream céanna a bheith i bhfochair a chéile ba chúis go minic leis an achrann, Troideadh go
minic ar son onóra an fhir ab fhearr, ar son an pharóiste nó an chontae agus bhí sé seo le rá
ag Roger Smith i dtaobh na n-Éireannach sa naoú haois déag:

The drunkness, noise and| casual violence associated with Saturday night
saturnalia in the public houses, beershops and. [odging-houses of the “Little
frelands' of British towns and cities “á

Is cinnte gur caitheadh go dona leis na Connachtaigh a bhíodh ag spailpínteacht taobh amuigh
de chúige sa naoú haois déag agus gur caitheadh ar an gcaoi chéanna i Sasana leo rud a
splanfadh an t-achrann faoi chumhacht an óil,

A builder in Liverpool at the time found it very difficult to hire a Connachtman

to work for him as he was always spoken in terrns of contempt by other workers,
He is discoveredl by them inmedliately and they will persecute him túil he guits.
Tue otlrer three proviirces consider the Conmachtimaen as é lower class ni

Pé scéal é ba chuid de chultúr an Éireannaigh é a bheith ag troid agus gur mheasa as baile iad
mar go raibh siad ag meascadh le daoine nach raibh aon aithne acu orthu agus go raibh níos
mó óil á dhéanamh mar go raibh níos mó airgid acu.

Fist-fighting is a strong cultural strain in the Irish, not generally regarded as

offensive, even in middleclass ethos, by and large tolerated and on occasions
admired. By no means all fighis are as sporting as the Irish themselves would like
(o believe. 1 have seen many vicious fights in Irish pubs, with bottles and boots
used 7

Ba i gcampa oibre fsíe of Grain a troideadh ceann de na troideanna b'fhíochmhaire sna

caogadaí, Bhí campa mór oibre ann a raibh na céadta fear ag obair ann thíos i gKent. Thagadh

449
dream ar bhusanna ó Londain nuair a bhíodh na hoibrithe íocaithe le 80 mbainfeadh
si;
gcuid airgid dhíobh le himirt chaitheamh suas na leithphingine nó le láimh Midir aacá
lucht an champa oibre go háirithe muintir Chonamara cath ar lucht
na mbusann us
thugadar liúradh Chonáin dhóibh. Bhí lucht an champa uilig buíoch dhóibh agus mh agus
sagart den altóir iad as ucht a ngnímh. Lean an fáltanas go ceann Píosa idir mhol an
bhí an méid seo le rá ag Dónal AC
Chonamara agus muintir Bhaile Átha Cliath agus
Amhlaigh ail Mac

ag dul a chodladh dom réabadh an t-aer amuigh le síonaíl is le béicíl, eascainí

ghránna agus buillí crua á mbualadh ar ghialla, Muintir Chonamara agus muintir
Bhaile Átha Cliath a bhí ann. Tá siad in éadan a chéile le fada an 147

Ní shin le rá go raibh chuile dhuine as Conamara agus Baile Atha Cliath in

adharca a chéile,
Rinne Des Geraghty as na Libirtí agus iarcheannaire an cheardchumainn S.L.P'T.U, cur sÍosar
a sheal i Londain sna seascaidí agus mar a chuir sé feabhas ar a chuid Gaeilge ag obair w
muintir Chonamara agus ag siamsaíocht sna tithe tábhairne thart ar Ho/loway Rí 5 Bhí sé
le rá aige go raibh muintir Chonamara agus muintir Bhaile Átha Cliath an-mhór le ch eo,
Mar gheall ar na fadhbanna sóisialta a bhain de na hÉireannaigh bhain ráta ard
coiriúlachta leo. B'iad ba chúis le 1276 de choiriúlacht Londain idir 1950 agus 1960. Maidir le
Birmnigham 'in 19605 a study undortaken in Birmingham demonstvated that the Irish were
responsioble for 2396 of violent crinte
De réir an scéalaí níor chás leis an mbreitheamh na. hÉireannaigh a bhíodh ag bascadh
a chéile ach go bhfóire Dia ar an Éireannach a ghortódh Sasanach8

An tÉireannach agus an Pholaitíocht i Sasana

De réir an scéalaí ba bheag suim a chuir an gnáth Éireannach í bpolaitíocht Shasana cé go
dtéidís sa gceann leis go mb'fhearr leo vóta a chaitheamh do Pháirtí an Lucht Oibre. Bhíodh
na sé chontae í dTuaisceart na h-Éireann ag déanamh imní do roinnt acu ach go minic gurbh
é an freagra a d'fhaighidís gurbh amhlaidh gur cheart na sé chontae is fiche a bhronnadh ar
ais ar Shasana, “Is dóigh gur fearg a bhíodh orthu faoi eacnmaíocht na h-Éireann a chuir faoi
ndeara dhóibh an baile a fhágáil. Bhíodh tuilleadh Éireannach ní mba tír ghráthaí a déarfadh
má choinnigh siad|[na Sasanaigh] na sé chontae uatha gur thóg siad féin stráicí de Londain mar
Camden Town, Kilburn agus an Elephant and Castle. Ba idir shúgradh agus dháiríre a bhídís,

An 'Gangermaw an Saoiste.
Ba é an Sasanach an fear ab fhearr a d'oibrigh an scéalaí aige cé nach bhféadfadh sé aon locht
a fháil ar na saoistí Éireannach a d'oibrigh sé fúthu, Níorbh é sin scéal go leor Éireannach eile
faoi shaoistí a bhainfeadh an craiceann dhóibh inniu agus a thabharfadh bata agus bóthar an
lá dár gcionn dhóibh. Bhí sé seo le rá ag an imirceach Keviw Casey a bhfuil caoga bliain caite
i Sasana aige.

But it wasmt a bed of roses arnong the Irish either, Take the gangerman. They
had a little bit of power, 1 your face didnt fit, you weren't picked up in the lorry
in Kilburn the following morning they were often paid in the pubs too. 1f you
didmt buy your drink, you wouldl't be picked up the following day either"

450
An chéad shaoiste a d'oibrigh an scéalaí faoi i Lincoinshíre ba Sasanach darbh ainm Sydney
Bell iarshaighdiúir de chabhlach Shasana a throid sa gcéad chogadh mór. Fear réchúiseach a
bhí ann agus b'fhurasta oibriú faoi $
Nuair a bhí an scéalaí ag obair i Sunóbury on Tharmes tMiddlesex ba sean 'black and tan
a bhí mar shaoiste aige.” Ní raibh ceilt ar bith aige ar an am a chaith sé in Éirinn Thairis sin
b'fhurasta oibriú faoi.
Bhíodh Maidhc deartháir an scéalaí ag obair faoi 'ggngermaw” Éireannach agus
b'ábhasóir ceart é, Fíre-engine Tor an leasainm a bhí air agus bheadh sé marbh ag oibrí
Éireannach lá marach gur thártháil Maidhc é, 5 Bhí gnó ag Maidhc dá dhícheall foighid a
chur sa bhfear.
'Tá cur síos ag an scéalaí faoi Éireannach a casadh ar 'sife' [láithir oibre] lá ag cuartú
oibre agus mara chuir sé tuairisc an tsaoiste” Ba é Sow-Dog Brennan an saoiste agus nuair a
chuir mo dhuine tuairisc an Sow-Dog, ba é an [reagra a thug mo dhuine air “he is wp there
amongsí various other animais'
Níl aon amhras faoi ach go mba deacair oibriú faoi cuid mhaith saoistí Éireannach. Is
dóigh gur dream lad a d'fhág an bhochtaineacht ina ndiaidh agus go mba mhór leo “shout”
údarás a bheith acu mar gur beag a chleacht siad.
Sa gcaibidil seo chuir mé romham léargas ar shaol an imircigh i lár an chéid seo caite
aléiriú trí shúile an scéalaí fear Gaeltachta agus é sin a fhí leis an staidéar atá déanta ag scoláirí
ar an gcuid sin de shaol ár muintire a ligeadh i ndearmad a bheag nó a mhót,”

1 Akenson, Donald 1993 The frísí Diaspora Streetville, Ont: ..D. Meaney 189
aJackson,John Archer, 1963 The frish in Britain, Routledge Paul Ltd. 97
3 Seanchas Jirnmí Chearra 159
4 Delaney, Enda.2002 (rish Emigratíon Since 1921 The Economic and Social History
Society of Ireland. Dundalgan Press Ltd. 10
s O'Connor, Kevin,1972 The Irísh in Britain Sidgwick & Jackson London 89
$ Ó Mainnín, Seán. Stair na bParóistí [paróiste an Chnoic] Sraith chláracha ar RnaG
16/5/1997
7 Akenson, Donald. 1993 The (risíí Diaspora Streetville, Ont: P..D. Meaney 190
8 Seanchas Jimmí Chearra 158
“Ibid 159
1ú Jackson, John Archer, 1963 The frish in Britain, Routledge and Kegan
Paul Lid, The Press of Western Reserve University 104
n Searchas Jimmí Chearra 159
12 Agallamh le Jimmí Chearra 29/3/05 494,
13 [bid 493
tá Ibid 2 494
15 Ibid 3 494.
lé Jackson John Archer 1963 The Prish im Britain Routledge and Kegan Paul Ltd 104
W Seanchas Jimmí Chearra 153
is Ibid 155
is Agallamh le Jimmí Chearra 29/3/05 495
3 Ibid 496
3) Dunne, Catherine,2003 Aw Linconsidere4 People: The Irish in London Dublin: New Island 83
3 Jackson, John Archer. 1963 The Irish im Britain, Routledge & Kegan Paul Ltd, 18
18 Douglas, J.N.A. LJister Folklife 9 1963 17,
3 Mac Amhlaigh, Dónal. 1960 Dialann Deoraí, An Clóchomhar Tta, 109

451
28 Agallamh le Jimmí Chearra 29/3/05 498
38 Seanchas Jimmí Chearra 156
37 Agallamh le Jimmí Chearra 29/3/05 495
35 Ibid 495
19 Ibid 499
30 Ibid 499
3 Ibid 8 498
3 Dónall Mac Amhlaigh 1960 Dialann Deoraí An Clóchomhar Tta, Baile,
Átha Cliath 3;
88 Agallamh le Jimmí Chearra 29/3/05 500 .
é Ibid 496
35 Delaney, Enda.2002 frislí Eimigration Since 1921 The Economic and Social Society of [rel
ind 27.
86 Agallamh le Jimmí Chearra 29/3/05 499
8 Ibid, 500
3 Ibid 496
8 Seanchas Jimí Chearra 156
36 Agallamh le Jimmí Chearra 29/3/05 505
“ Mac Amhlaigh, Dónall.1960 Dialann Deoraí An Clóchomhar Tta Baile Átha Cliath 24,
“w W'hooley, Einbar. 1997 Irish Londoners, Sutton Publishing Limited, 1.
“8 Seanchas Jimmí Chearra 165
“CBÉ 1862:43
35 Mac Amhlaigh Dónal, 1960 Dialann Deoraí An Clóchomhar Tta. Baile Atha Cliath, 24
“$ Agallamh le Jimmí Chearra 29/3/05 497
“W Ibid 498
$8 Edited. Roger Switt and Sheridan Gilley, 1989 The Irish in Britain 1815-1939, Pinter
Publishers, 25 Floral Street, London WC2E 9D5. 168
“ Agallamh le Jimmí Chearra 29/3/05 497
59 Ibid 497
5 Mac Amhlaigh, Dónal. 1960 Dialann Deoraí An Clóchomhar Tta, Baile Átha Cliath 44,
82 Agallamh le Jimmí Chearra 29/3/05 500
58 Ibid 500
“ Dunne, Catherine,2003 An Línconsidered People The Irish in London Dublin, Mew Island Mai,
88 Agallamh le Jimmí Chearra 29/3/05 501
56 Ibid 501
“1bid 493
3” Dunne, Catherine.2002 'n Ucomnsidere4 People: The Irish in London BÁC: Mew Island 85
$9]ackson, John. 1963 The (rísh Jm Britain. Routledge and Kegan Paul Lta. 18.
69 Seanchas Jiirmrní Chearra 165
“Ibid 163
“2 Ibid 164
“8 Agallamh le Jimmí Chearra 29/3/05 501
“& O'Connor Kevin 1972 The Irish in Britain Sidgwick and Jackson London, 90,
“5 Agallamh le Jimmí Chearra 29/3/05 501
“$ Ibid 502
“ Dunne, Catherine,2003 An Líncomsícierecl People: The 1rish in London BÁC: New Island 38
é“ Agallamh le jimmí Chearra 29/3/05 503
99 Ibid 505
79 Ibid 505
7 Ibid 506
73 Seanchas Jirnuní Chearra 66

452
in Eag. Roger Swift agus Sheridan Galley 1989 The Jrish in Britain 1815-1959, Pinter
publishers London 168
mwO'Dowd, Anne. 1991 Spaipeens and Tattie Hokers Irish Academic Press. 229,
7s O'Connor Kevin. 1972 The frish i Britain Sidgwick and Jackson London 67
gé Clár raidió “Ard Tráthnóna” Willie Léimín ag caint le Máirtín Tom Sheáinín ar Rna G
20/4/1992
m Mac Amhlaigh, Dónall, 1960 Dialamm Deoraí An Clóchomhar Tta, 47,
Clár raidió 'Ard Tháifrnóna' Des Geraghty ag caint le Máirtín Tom Sheáinín 7/6/05
nm O'Connor Kevin, 1972 The fJrish in Britain Sidwick & Jackson London 137.
a Agallamh le Jimmí Chearra 29/3/05 504
a [bid 503
s2 Dunne, Catherine 2003 Am LigcomnsideredPeople:The Irish in London Dublin: New Island 64.
8 Seanchas Jirnmí Chearra 155
wjbid 164
w Agallamh le fí Chearra 29/3/05 504
as [bid 504
s Alenson, Donald Harma 1993 The Irish Diaspora Streetville, Ont: P.D. Meaney 190

An Sagart agus an Seanchas

Ba dhuine fíorthábhachtach a bhí sa sagart i sochaí Caitliceach na hÉireann ó lár na naoú
haoise déag go seachtóidí an chéid seo caite ach go deimhin bhain miotas le cumhacht an
tsagairt i measc na nGael ag dul siar na céadta bliain, Ba é a Fhearacht é i bparóiste an Chnoic
i gCois Fharraige, Sa gcaibidil seo cíorfar seanchas an scéalaí /.C, agus mar a dhearc an pobal
ar an sagart mar dhuine a raibh cumhachtaí thar an gcoiteann aige. Creideadh go raibh ina
láimh an duine a leigheas agus dá gcuirfí fearg air go raibh ina chumhacht mallacht a churar
dhuine. Ach an chumhacht agus an t-ómós a roinneadh leis sa tréimhse seo níor roinneadh
sin i gcónaí leis, San hochtú aois déag agus amach go lár na naoú haoise déag ní raibh an
smacht céanna ag an Eaglais Chaitliceach ar an bpobal. Cleachtaíodh gnásanna nár fheil don
Eaglais mar seanghnásanna na tórraimh, na bpátrún agus cuairt na dtoibreacha beannaithe.
Bhí go leor den phobal aineolach ar theagasc na heaglaise. Faoin mbliain 1834. ní théadh ach
3096 de phobal na tuaithe ag Aifreann an Domhnaigh. Tar éis an Drochshaoil dhaingnigh an
Eaglais a greim ar an bpobal. Dhaingnigh siad an structúr caglasta. Cuireadh feachtas mór ar
siúl ag oideachasú an phobail i gcúrsaí creideamh.

But ít was not until after the famine that this revitalised church was ablc to
impose its disipline effectively on a smaller and more affluent laity, laying the
foundations for the almost universal popular piety, and the penetration of every
aspect of culture by distinctively Catholic values and habits of thought, that was
to characterise Irish society up to the 1970's '

Chreid an pobal cosmhuintireach go raibh cumhachtaí ag baint leis an sagart agus go raibh
sé in acmhainn daoine a leigheas, go raibh fios aige agus ina chumhacht an diabhal agus an
ainspioraid a chur de dhroim seoil. Ba phobal iad a bhí faoi dhraíocht na spíoradáltachta, Dia,
Muire, na naoimh, “na daoine maithe, na sióga agus an t-ábhasóir. Creideadh go láidir i leigheas
an tsagairt agus níl Fáth ar bith nach mbeadh sagart Diaganta mionnaithe le Dia agus don
tsíoraíocht nach mbeadh leigheas an duine bhoicht ina láimh. Glactar leis de réir teagasc na
h-eaglaise go mbronntar cumhachtaí faoi leith ar shagairt a ghlacann le sacraimint Ord
Beannaithe, Bhí sé seo le rá ag Pádraig Ó Héalaí:

453
 Is fíor a rá go bhfuil bunús áithrithe diagachta leis na cumhachtaí
a htaitear leis
an sagart sna scéalta, sa mhéid go múineann an Eaglais go mbronntar cumhacht
faoi leith ar an té a ghlacann sacraimint an Oird Bheannaithe agus fós EO ngealltar
cumhachtaí speisialta sa Tiomna Nua dóibh siúd a chreideann i gCríost, Ach nil
an sagart sna scéalta seo i dtaobh leis an gcumhacht faoi leith a bhronntar airi
sacraimint an Oird Bheannaithe. Déantar talamh slán de sin sna scéalta agus
cuirtear cumhachtaí breise i leith an tsagairt?

Fearacht chuile phobal eile ba phearsa láidir ag pobal Chois Fharraige an sagart agus a thréithe,
Chomh maith leis sin bhí scoil air nuair nach raibh sé ar an bpobal go Einearálta NN
cheannródaí é i measc na mbocht ar cáilíodh na cumhachtaí seo leis agus san am
chéanna ba
dhuine tábhachtach sa bparóiste é, ii

D'fhéadfá scéal an pharóiste seo agus Cois Fharraige tré chéile a chur síosi dhá
fhocal: an creideamh agus an talamh. Bhain an sagart le creideamh, B'é cara na
ndaoine in am na crúóige. Ní raibh fonn ar dhaoine dul in aghaidh mar chreid
siad go raibh cumhacht aige nár bhain leis an saol seo agus go mbainfeadh sé
úsáid as ach olc a chur air ?

Bhí cumhacht mhór aige i gcúrsaí oideachais ó bunaíodh na Scoileanna Náisiúnta agus go.
deimhin ba mhinic ag troid ar son na ndaoine é in aghaidh na h-éagóra agus uaireanta ag
máistreacht na ndaoine agus gan a ghnó dhá éileamh air ar chor ar bith. Is suarach an t-iont; as
é mar sin é bheith ina ábhar cainte ar theallach an airneáin.

Bhaintí píosaí as na sagairt, bhíodh cuid acub molta agus cuid acub cáinte go réir
mar bhí sé ag goil dhóibh. Deirtí go raibh oower ag cuid acub agus go mb'fhiú
dhuit mallacht cuid eile acub a sheachaint, go raibh cuid eile acub agus go raibh
leigheas acub ach go raibh chuile cheann acub i ndiaidh an airgid ”

Ní scéal le pobal na hÉireann é an sagart a bheith ina phearsa thábhachtach agus ina phearsa
láidir j mbéaloideas na tíre mar tá an scéal céanna amhlaidh i mbéaloideas mhuintir Novwe
Scotia i measc sliocht Ghaeil Alban. Bhailigh an scoláire Kenneth Nieísen 259 mír béaloidis ó
Danny CameronS agus bhí 4076 acu faoi sheanchas sagart.

Cumhacht an tSagairt
Bhí an-mheas agus tá go dtí an lá atá inniu ann i gCois Fharraige ar Fy Hóosty faoina Dhiagacht
agus Dia ag roinnt na cumhachta leis, Thug sagart paróiste an Chnoic i gCois Fharraige an
tAthair Mícheál Ó Flannabhra an t-eolas seo i litir 18/3/05,

Rugadh é Lavailyroe, Cloonfad, Co. Mhuigheo san mbliain 1839. Ornaíodh ina
shagart do ard-dheoise Thuama agus chaith sé a shaol ag freastal ar phobal na
Deoise ins na ceantracha seo ..Anach Cuain 1869-75,Kilkerrin 75-77, Ross-An
Fhairche is Líonnán 77-78, Caisleán an Bharraigh 80-81, Kilkerrin 81-86, An
Cnoc-Spidéal 1886-1910. Bhásaigh sé ar an 18ú de mhí na Samhna 19720 agus tá
sé curtha in Annach Cuain

B'iomaí scéal a bhain leis maidir lena chuid naofachta agus an chumhacht a bhf ina láimh. Bhí

454
foireann curraí lá i mbéal toinne bháite ag stoirm nuair a chonaic bean a bhí ag dul an bóthar
iad. Rith sí isteach go teach an tsagairt ar an gCnoc i gCois Fharraige agus d'inis sí a scéal
uafáis do Fr Hosty.” Rinne sé caol díreach ar an tabermaclée go bhfuair sé trí chomaoineach in
aghaidh foireann na curraí. Ghuibh sé go tréan dúthrachtach. Chonaic an bhean an dá
chomaoineach ag imeacht dá bhois agus ceann acu ag filleadh ar a bhois,

Bhí an bhean i gcónaí ag breathnú air agus ag éisteacht leis agus na trí
chomaoineach leagthaí ar chroí a bhoise aige. Bhí an stoirm dhá gcrochadh san.
aer ach luídís anuas arís ar bhois an tsagairt, Chaith sé i bhfad ar an gcaoi sin, na
trí chomaoineach ag éirí agus ag luí arís ar a bhois ach faoi dheireadh d'éirigh
siad agus d'imigh siad as amharc agus thug siad an cuan amach orthub féin "

Creideadh i gCois Fharraige go raibh leigheas aige, Bhí £y. Hósty [sagart paróiste an Chnoic
1886-1910] lá ar an Lochán Beag agus chuir sé tuairisc Learaí Ó Finneadha. Dúradh leis go
raibh sé cróilí ag pian scoilteacha ina ghlúin. Chuaigh Fr Hoséy ar cuairt chuige. Bhí Learaí ag,
an gcladach an lá ina dhiaidh ag cur fheamainne ar bruach.

D'inis Learaí dhó gur ina ghlúin a bhí sé, ní rinne sé tada ach leag sé a dhá láimh
ar a ghlúin agus ceann go na h-ordópaí os cionn an chinn eile agus pé sórt guibhe
a rinne sé, Thug sé aghaidh na dá ordóg leis síos os cionn cupán na glúnach síos
go ndeachaigh sé chomh fada lena rúitíní amach go hordóg a choise. Dúirt Learaí
ar chuma ar bith an dá luaithe agus a bhí sé sin déanta aige d'imigh an phian dó?

Maidir le scéal lucht na curraí agus mar a shábháil an sagart iad trí chumhacht Dé ní
chreidfeadh mórán de mhuintir na linne seo é mar go dteastaíonn cruthú eolaíochta uatha ar
chuile scéal dhá shórt. Ní raibh ár sinsear in ann a chruthú gur tharla sé ach fós níl muintir
na linne seo in ann a chruthú nár tharla. Is deacair a shamhlú gur inis an bhean bréag nó ar
chuir a creideadh i gcumhacht Fr-Hosty faoi mhearbhall a hintinne í. Maidir le leigheas Learaí
Uí Fhinneadha tá cumhachtaí naoimh ár sinsear á roinnt leis.
Ní amháin go raibh cumhachtaí naoimh dhá roinnt leis an sagart ach i gcásanna áithrid
bhí cumhachtaí Mhic Dé féin á roinnt leis. D'inis Daírick Brosnan as Cnoc na gCaiseal Ciarraí
scéal ag áirneán an champa oibre i Brígge i Lincoinshire. Maraíodh fear go fealltach a bhí ag
teacht den phortach aimsir an chogaidh Cathartha sa taobh sin tíre. Tháinig an sagart ar an
láthair lena bhuachaill aimsire agus bhí de chumhacht ag an sagart an duine marbh a chur ina
sheasamh le go bhfuair sé amach cé a mharaigh é.

Chaith an sagart é féin anuas go léim anuas gon jaumnt ach d'fhógair ar an
mbuachaill coinneál air díreach ach ar chraiceann a chluaise gan breathnú ina
dhiaidh, Choinnigh sé air ar feadh píosa ach ní mba beo é gan breathnú thairis
siar agus bhí an féar marbh an uair sin ina sheasa suas agus a aghaidh ar an
sagart!”

Má bhronn na Ciarraíochaí cumhacht mhic Dé ar an sagart nuair a thóg sé Lararws ón mbás

bhí na Corcaíochaí leis an tsáil acu de réir scéal Dhonncha Uí Loingsigh. Mharaigh
Chroiníneach beirt de chlainne Mhic Cárthaigh mar gheall ar spré. Nuair a bhí beirt bhan ag
dul thar an reilig lá nár chuala siad an chaint istigh agus bhuail faitíos iad agus níor stop siad
gur bhain siad an sagart amach, Chuaigh an sagart chun na reilige ag caint leis na mairbh:

455 ]
 nn"...

Do cheistigh a sagart an té a bhí ag gearán agus d'fhiafraigh sé de can a bl hí ag

déanamh buartha dó, An driothair óg a d'fhreagair é, Dúbhairt sé nár mhai ith sé
don té lámhaigh é!:

An Sagart agus an Diabhal

'Tá tradisiún láidir béaloideasa ar fud Éireann faoi choimhlint an tsagairt
agus an diabhail. “Is
sprid damanta an diabhal a bhíonn i gceist i gcuid de na scéalta, go háirithe iad sina thráchtann
ar chosc a chur ar shagart a bhíonn ar ghlao ola' 12
Bhí Peadar Mór Ó “Tuathail as Baile na n-Aille uncail críonna an scéalaí ag teacht
ó
imirt chártaí oíche.iá Chuala sé ceantar an chapaill agus bhí fhios aige nach mbeadh
aon
chapall ar bhóthar an tráth sin d'oíche ach an sagart ar ghlaoch ola, Chuaigh séi bhfolach faoi
dhroichead an tSrutháin Bhuí atá ina theorainn idir an Lochán agus na hAille, Nuair a bhail
ligh
| ceantar an chapaill thairis bhreathnaigh Peadar Mór ina dhiaidh. B'éard a chonaic sé ná p.
Hosty ar chapall agus paca gadhar leis na sála aige. Tamall ina dhiaidh chas sé le 6: Hostyagus
ba í seo caidéis an tsagairt “m'anam a Pheadair'a deir sé 'gur maith deireanach a bhí tú amuigh
a leithéid siúd g'óíche agus mise mé féin ag goil an bealach” Nuair a d'fhiafraigh sé don sagart
fáth a thaistil agus a chomhluadar gadhar fuair sé an freagra:

“Slua diabhail a deir sé “á bhí iontub sin agus iad ag iarraidh mise a choinneál siar
agus moill a chur orm, ach a Pheadair' a deir sé “bhí mise ann rompub agus
shábháil mise an t-anam:!s

Fearacht scéal Pheadair Mhóir creideadh go mbíodh sé ina choimhlintidiran sagart giolla Dé
agus an diabhal [an urchóid, an ainsprid] nuair a bheadh an duine in achar a anama. Creideadh
Eo láidir i sacraimint an Ola Dheireanaigh don té a bhí ina chríocha déanacha le luach saothair
na síoraíochta a bhaint amach. Creideadh go raibh an diabhal ag iarraidh an sagart a
threascairt agus é ar ghlaoch ola le go dtiocfadh an t-anam ar shlí a aimhleasa. Is í an tsnátha
is treise sa mbéaloideas go mbíonn an láimh in uachtar ag an sagart, Ach de réir an bhéaloidis
ní hamhlaidh a tharla sa gCeathrú Rua uair. Maraíodh sagart na Ceathrún Rua an tAthair
Roche agus é ag dul ar ghlaoch ola oíche agus d'fhan an scéal sini measc muintir Chonamara
go dtí an lá atá inniu ann. Cé nach raibh aon fhianaise ann creideadh gur bean rua a tháinig
roimhe sa Tuairín in aice na Ceathrún Rua agus gur mharaigh sí é 'bhí muintir na háite a rádh
nár bhean cheart a bhí inti gur sídheog nó bean ón saol eile í' 1$ De réir an tseanchais sin
b'amhlaidh a tháinig an sagart isteach ó Ros Muc ar bhád go Béal a' Daingin agus bhí a
bhuachaill aimsire roimhe lena mhála a iompar, D'imigh an buachaill roimhe ach trí dhearmad
bhí an síoié Ícochall a chuireann an sagart aniar thar a mhuineál ag éisteacht faoistine] sa
mála. Chreid na daoine go raibh cumhacht cosanta an tsagairt sa sío/e agus dá uireasa go
m'fhurasta don bhean rua é a mharú. De réir leagan an scéalaí /C1” b'amhlaidh a thug an sagart
cúlóg ar a chapall do bhean rua agus gur ghoid sí an sfofe a sciath cosanta agus gur mharaigh
sí é, Ba ar chapall a thaistealaíodh na sagairt ag an am agus d'fhéadfadh sé gurb amhlaidh a
thit sé den chapall agus gur maraíodh go timpisteach é, Is suimiúil gur bean rua a bhí inti mar
de réir an bhéaloidis níorbh ádhúil é an dath rua.
Si 'Tá tagairtí do choimhlint an tsagairt in aghaidh an ábhasóra i leabhar Sheáin Uí
Shuilleabháin Head Book of Irish Folklore ar lth.384 rud a léiríonn go raibh seanchas mór
ar fuid na tíre faoi choimhlint an tsagairt agus an diabhail.
Creideadh gur facthas an diabhal don sagart nuair nach mba léir don ghnáthdhuine é,
I seanchas a bailíodh i Mionlach baile atá ar bhruach chathair na Gaillimhe bhí scéal ann

456
faoin sagart agus an diabhal a bhí folaithe sa bpíosa leathchorónach a bhí caite ar thaobh an
bhóthair. Deirtí sa mbéaloideas go raibh an diabhal in ann cruth an dargadaol [deargadaol] a
chur air féin.

Bhí an tAthair G. a' teacht anall an bóthar, agus bhí [éar as Mionlach in aoineacht
leis. Nuair a bhí sé ag Gort na Saileoige chonaic sé píosa leath-chorónach ar a'
mbóthar, Bhain sé amach a leabhar, is thosaigh sé a' pádráil, is d'imigh dardaol
amach ón leathchoróin is isteach sa gclaí, 'Á, a bhithiúnaigh, adeir a' sagart, bhí tú
ag iarraidh ghoil isteach i mo phócaa

Sa seanchas a bhailigh Máirtín Ó Cadhain óna uncail Máirtín Beag tá scéilín ann An Gasúr
agus an Sagart, Bhí an gasúr in ann na diabhail a fheiceáil sna fraigheacha nuair a bhí siad
ag rá an pháidrín, Nuair a chuir an t-athair fios ar an sagart chonaic sé siúd freisin iad “is Fíor
dhuit adeir a' sagart 'tá siad ann' adeir sé”?

Thit fear as an Spidéal amach leis an sagart paróiste Camow A4ac faoi chlaí, De
bharr an achrainn uilig d'fhan an fear ó Aifreann agus ó shagart. Bhí deartháir ag
an bhfear a bhí ina shagart agus nuair a thagadh sé abhaile bhíodh sé ag déana
imní dó nach mbíodh an deartháir ag taobhacháil Aifreann ná séipéal.
Sheadaíodh sé an scéal le mo dhuine go minic ach as an sárú a bhí eatarthub lá
dhiúltaigh sé gon diabhal a bheith ann. Chuaigh an tsáraíocht i bhfad gan
géilleadh i ndán dóibh. Thug an sagart i seomra é agus thosaigh sé ag léamh gur
tháinig na slabhraí ar an tairseach, Ár an bpoinnte sin stop an fear é. Chuaigh
eachtraí an lae go dona gon sagart; ní dhearna an sagart tada ach an leabhar a
dhúnadh agus an staighre síos a thabhairt air féin agus níor labhair sé ocal le mo
dhuine, níor labhair ná ariamh ina dhiaidh sin. Ach d'iompaigh gruaig an tsagairt
geal liath agus thit an aois go mór air agus é ina fhear óg, Deir siad go mbaineann.
ócáid gon tsórt sin go leor as sagart agus nár cheart é a thiomáilt chomh fada 20

“Tuigeadh do na gnáthdhaoine a chreid i gcumhacht an tsagairt gur baineadh siar arís as go

mór mhór muna raibh cál! dáiríre dhó an ghníomh a dhéanamh, Bhí an tuiscint chéanna ag
Pádraig Ó Héalaí:

Cuid bhunúsach den tuiscint ar chumhacht an tsagairt atá léirithe i scéalta an

bhéaloidis is ea go mbíonn air deachú na cumhachta sin a íoc, Bíonn air fulaingt
i slí éigin de bharr an éachta a dhéanann sé 2'

Fearacht scéal fhear an Spidéil bailíodh scéal dá leithéid thoir in Ard Raithin ina raibh sé ina
choimhlint ghéar dheacvach idir an sagart agus an diabhal, Maidir leis an scéal thoir An Duine
Liasal agus an Diabhal b'amhlaidh a thug an fear uasal chun an tí é agus é in aineolas gurbh
é abhí ann. Ba é a shearbhónta a chonaic na crúba beithíoch [creideadh gur crúba beithíoch
a bhíodh ar an diabhal]. Cuireadh fios ar an ministéara i dtosach ach ní dhearna sé siúd aon
mhaith, Cuireadh fios ar an sagart ansin ach su] má dhéanfadh sé tada chaithfidís athrú
creideamh a dhéanamh. Fearacht scéal fhear an Spidéil thaosc an sagart as umar cumhachta
neimhe agus sháródh a n-inseacht i samhlaíocht an duine scannán uafáis dá uafaire an
scáileáin, Tá slabhraí an ábhasóra ar leic an dorais againn i scéal amháin agus seo mar a
dáirsigh buaic an scéil thoir:

457
 um“mauunnuun—.——...

thosaigh sé air ag léitheoireacht, agus “á réir mar a bhí sé a léighe bhí sé

ag éirí don.
chathaoir nó sa deireadh go ndeacha sé ina chioth splancacha amach trímhullach
an tigh

Dá iomráití an scannán £/re Exorecisí ba chumhachtaí arís na scéalta thuas a insíodh

ar lei,
teallaigh sa mheathsholas mar ar an gcéad dul síos is treise uafar na samhlaíochta. ná saor;
& nn
an scaileáin agus ina dhiaidh sin creideadh go docht daingean sa spioradáltacht a bhí fon i i
i chuile scailp agus faoi scáth chuile sceach, aithe
Ba é Pádraic Breathnach as an Lochán Beag a d'inis an scéal seo d'athair an Scéalaí, Bhí
sé ráite go raibh spiorad nó ainspiorad i séipéal an Chnoic, Tháinig séiplíneach nua ar. a
chapall
ann le contráth na hoíche, Seo mar a chríochnaigh an séiplíneach an scéal don Bhreathnach
“thug mise an fraoch amach dó'2 Bhí drámatacht áirithe ag baint leis an scéal i samhlaíocht
na ndaoine an sagart ag teacht ar chapall agus contráth na hoíche ag coipeadh na
rúndiamhaireachta leis an ainsptid a chuir as na iúdracha. Ba mhór i gceist 3g ár sinsear gur
ar chapall a théadh Pádraig Naofa timpeall na tíre mar atá sa scéal An Diabhal ag Ól an
Phórtair ag díbirt na ndiabhal agus na ndeamhan.

Mallacht an tSagairt
Má chreid na daoine go raibh leigheas an duine i lámha an tsagairt bhí a mhallacht i riochtan
duine a chur ó mhaith, 1 mBaile an Chaisleáin in aice aerphoirt Indreabháin a bhí caisleán na
mBlácach [tiarnaí talún]. De réir an tseanchais ba thíoránaigh bhrúidiúla a bhí iontu a rinne
éagóir mhór ar a gcuid tionóntaithe. Nuaira chaill siad a ngreim ar an saol agus ar a gcumhacht
creideadh gurb é mallacht shéiplínigh na Tulaí a chriog iad, Scríobh an sagart sailm na
mallachta ar na Blácaigh agus chuir sé seacht gclúdach litreach uirthi de réir an tseanchais,
B'an-choisí a bhí i mac Bhidín Pheatsa Rua, Céideach as Both Bhracháin agus ba é a thogh an
sagart leis an litir a thabhairt ag an tairseach ag an mBlácach, Bhí fhios aige an fhad a bheadh
an Blácach ag oscailt na litreach go mbeadh na haobha tugtha leis ag an gCéideach:

D'oscail an Blácach an chéad chlúdach agus bhí seacht gcinn le n-oscailt aige sul
má tháinig sé go dtí an ceann a raibh an mallacht dáiríre ann agus léigh sé é agus
deir siad nuair a bhí léite ansin aige gur tar éis an lae sin a tháinig an díleaghadh
ar na Blácaigh. Bhí sé ann go mbeadh na préacháin isteach agus amach sna
fuinneogaí agus sna doirse agus ag cac istigh ar leic an teallaigh. Bíodh aon cheo
le déana ag an mallacht leis nó ná bíodh?

Bhí an téama céanna in eascaine a rinne an sagart ar The O'Bríens of Bírchfleid nuair a bhí sé
ina fhaltanas idir iad agus an sagart. Ní amháin gurb é mallacht an tsagairt a bhí dhá
bhronnadh ar na tiarnaí sa dá scéal ach ba é an toradh na mallachta céanna a thit orthu araon,
an bás á ndíothadh agus éanacha an aeir ag cac ar an tairseach acu.

Nuair nár thug na O'Briens ar ais an léas gon sagart, briseag é, Bhí rialacha an-
chruaig ar na sagairt an t-am sin agus bhí sagart eile ag léamh an Aifrinn ann.
agus nuair a bhí an t-Aifreann léite, d'iarr sé ar dhaoine fanúint go ndéarfadh sé
i i cúpla focal agus rinne sé eascaine ar na O'Briems agus dúirt sé go mbeadh na h-
i éanacha ag eiteal tríd a' tí fós agus tá. Thosa siad a fáil bháis ansin 25
ii
Bhí éiseal ag muintir Chois Fharraige le fearg an tsagairt dá n-imeodh sé as an teach le cuthach

458
feirge agus a bhróga a chuimilt den tairseach. Creideadh go bhféadfadh anachain titim ar
mhuintir an tí.

Bhídís ag rá rud eile freisin nár mhaith leob fearg a chur ar shagart istigh i dteach
mar dá n-imeodh sé amach as cúthach feirge mánam go mbídís dá dhéana amach
maise dá gcuimleodh sé agus dá nglanfadh sé bonnachaí a bhróga sa tairseach go
bhfágfadh sé mallacht ort. M'anam go raibh daoine ag rá go mbíodh sé ag titim
orthub 26

Iléir go raibh fhios ag na sagairt gur chreid na daoine sa ngníomh seo agus ba mhór an mhí-
usáid ar a n-údarás é faitíos a fhágáil ar dhaoine a bhí go hiomlán géillsineach faoina láimh.
Ba é F- Rúán?' a bhí ina shéiplíneach i bparóiste an Chnoic aimsir an chogaidh
Cathartha. Bhí sé go mór in aghaidh na bPoblachtánach, Shéid siad siúd cltoichead ar abhainn
Chroimghlinne i gCor na Rón agus deirtear gur chuir sé sin an-fhearg ar F;: Rúán. Dúirt sé
dá leagfaí aon láimh arís ar an droichead go bhfágfaí marc nó éalaing ar aon duine a dhéanfadh
arís é. Bhí fonn ar fhear as na Creagáin i gCois Fharraige an rud céanna a dhéanamh aris. Bhí
sé tráthnóna ag dul timpeall ar an droichead agus nuair a chuir sé a láimh ar shúil an droichid
chrap sí. D'fhan an éalaing ar feadh a shaoil air.
Bhí sé ina fhear óg ag an am agus manam go raibh sé i bhfábhar é a leagan arís freisin
an fear bocht, Ach níl mé ag rá go raibh tada le grúchtáil aige air ná aon duine, Ach m'anam
go raibh sé ag spochadh thart ann ar aon chaoi ach chrap a láimh agus d'fhan creathadh
ariamh ina dhiaidh air. M'anam go raibh an dream siar ag rá nach raibh creathagh ar a láimh
go dtí sin 2
D'fhéadfá a rá gur siombal mailíse í an láimh cé nach bhfuil sa láimh féin ach oirnéis na
tola i nginiúint an ghnímh. Js léir de réir an tseanchais gurb í láimh fhear an Chreagáin a d'íoc
téiléireacht mhallachta Fy. Rúán. Tá fianaise mhallachta an tsagairt arís againn ó chur síos
Kenneth Nielsen i measc Ghaeil Nova Scotia. Buaileadh an sagart FE; Jojrn Owen as Braemer go
dona uair ag an altóir. Rinne an sagart céanna tairgneacht?? go loghfadh láimh fear a bhuailte
rud a tharla, Bhí an tsnátha céanna i bhfilíocht Joe Shéamais Sheáin nuair a chum sé an fiach
An Gráinneach Mór

Ní dhéanfainnse aon iontas dá dtitfeadh an láimh dhó

Mar is minic í sáite sa mailís?”

Maidir leis an sagart “7 Rúán ní hé an deá-cháil a thug an seanchaí Mícreal Breathnach as

Gleann Mhic Muirinn air, bíodh sin tuillte aige nó ná bíodh “tá sé ann i gcónaí sé ant ainm atá
air Fr Ruane, sagart drochmhúinte freisin?
Nuair a bhí athair an scéalaí ag spailpínteacht ar Achréidh na Gaillimhe ag tús na haoise
seo caite tharla eachtra dhá leithéid. Bhí talamh ag fear as an gCaisleán Gearr ag síneadh le
bóthar agus bhí coiléar ann a mbíodh eallach, capaill agus asail ag ól deoch ann. Ní raibh aon
tiomna ag fear an choiléir do chuid acu seo a bhí ag baint leasa as agus thosaigh sé ag tógáil
claí treasna béal an choiléir. Ghoill sé seo ar dhaoine ach ní ghéillfeadh fear an choiléir.
Chuaigh muintir an bhaile ag an sagart dhá ghearán, Chuaigh an sagart chuige ach ní mórán
sásamh a thug sé dhó. Bhagair an sagart air ach má bhagair níor ghéill sé.

Ach dúirt an sagart leis ar aon chaoi “feicfidh mise nach gcuirfidh tú ann é'
“feicfidh tusa' a deir mo dhuine 'go gcuirfead' agus bhí aicearra suas trasna ag an
teach, D'imigh sé ó bhéal an choiléir agus chuaigh sé ag déana suas ar an teach,
 mún...

Bhí cineál céim nó srép sna claíochaí suas roimhe go dtí an teach. Ach nuaira bhí
sé ag goil thar an gcéim seo a bhí sa gclaí agus chuaigh sé ann na mílte uair roimhe
sin baineadh truisle as agus caitheadh amach i ndiaidh a mhullaigh & agus
gortaíodh é, Gortú an-mhór a tharla dhó agus níor facthas taobh amuigh go
dhoras ariamh ina dhiaidh sin é más é mallacht an tsagairt a rinne é nó nach é
ach ba scéal fíor thoir acub é 52

Gortaíodh an fear go dona agus ní dhearna sé aon mhaith ina dhiaidh sin, Creideadh Burbh
é mallacht an tsagairt a ba chion tsiocair leis. B'fhéidir gur gnáththimpiste a bhain dó ach gur
chreid an fear gurbh é mallacht an tsagairt é agus gurbh í síceolaíocht na hintinne a
d'fhág
lagbhríoch é agus cé gur thug sé dúshlán an tsagairt go hoscailte, bhí an seanchteideamh go
doimhin ina chnámha, Ní amháin go raibh cumhacht spioradálta dhá roinnt leis an sagart
ach ina theannta sin ba phearsa láidir í measc an phobail é mar a bheadh polaiteoir na
laethanta beaga seo. Mar a léiríonn an scéal thuas ba mhó a cheap pobal an Chaisleáin Ghe; airr
dó ná a cheap siad d'údarás ar bith eile.
Ina theannta sin d'fhéadfadh mí-ádh titim ar dhuine fiú sagart féin a dhéanfadh éagóir
ar shagart eile, De réir an tseanchais a bhain leis an Athair Mac Mánais? as Co. Mhuigheoa
daoradh faoin rialtas Gallda thug sagart eile an tAthair Aodh Ó Conmhachain fianaise in
aghaidh agus dá thoradh chreid na daoine gurbh é sin an fáth ar chaill sé radharc a shúl,
Go minic bhain an sagart mí-úsáid as eagla an phobail roimhe. Bhí col ceathrar
mháthair an scéalaí lá ag dul ag baint fheamainne. Ba ghnás le daoine turas na gcros a
dhéanamh sa séipéal i lár an lae Aoine an Chéasta, Ní fhéadfadh sé an dá thrá a fhreastal agus
séard a rinne sé ná a dhul chun an tséipéil le éirí na gréine sul má osclaíodh an séipéal agus
rinne sé turas na gcros timpeall an tséipéil taobh amuigh agus buille faoi thuairim á thabhairt
aige do shuíomh na stáisiún istigh, Mar a léiríonn an scéal seo bhain an ghlúin seo le heagla
Dé agus na ciontachta. Chuir sé an chiontaíl faoi thuras na gcros sa bhfaoistean. D'ionsaigh
an sagart é agus chuir sé fíorfhaitíos air. Nuair a tháinig sé abhaile ba é an chéad rud a dúirt
sé lena bhean ó Mheaig, tá mé damna픓,

Mí-úsáid an stádais agus drochmhúineadh,

Is go raibh an-chumhacht ag an sagart i súile na ndaoine i dtaobh a chumhachtaí
osnádúrtha a chreid siad a bheith aige ach bhí cumhacht thar na bearta aige i ngnáth chúrsaí
an tsaoil sa bparóiste chomh maith agus ar ndóigh luíonn sé le réasún gur minic a baineadh
mí-úsáid as an gcumhacht agus an stádas sin, Bhí sé seo le rá ag Force Plwmkett ag tús na
haoise seo caite:

in no other country in the world, probably, is religion so dominant an element in

the daily life of the people as in Ireland, and certainiy nowhere else has the minister
of religion so wide and undispulable an authority"s

B'amhlaidh a bhí an scéal i gCois Fharraige agus feicimid anseo mar a bhain an sagart áirithe
seo mí-leas as a chumhacht ar athair an scéalaí agus é ina ghasúr óg. Léiríonn sé seo chomh
maith an faitíos a bhí ag an bpobal roimhe. Bhí an sagart Fr: Héaney [sagart paróiste an Chnoic
ag tús na fichiú haoise] 2“ go mór in aghaidh gasúir a théadh 'ag mítseáil [iíching from school.
Bhí roinnt laethanta caite aige sa mbaile ón scoil mar go raibh bonnbhualadh ar sháil a choise
de bharr a bheith ag siúl cosnocht. Chuir a mhuintir síos ag an siopa é le ceaintín uibheacha le
cur in ómós earraí a bhí ag teastáil. Nuair a bhí sé ag tarraingt ar bhun an bhóthair cé a

460
d'fheicfeadh sé ach an sagart agus bhain sé as le teann faitís agus d'fhág sé an ceaintín uibheacha
ina dhiaidh ar an mbóthar. Theith sé isteach i dteach a chomhaoisigh áit a ndeachaigh an bheirt
acu isteach faoin leaba. Ghread an sagart ar an doras ach níor lig siad isteach é.

D'oscail siad an doras agus amach Jeob agus ní raibh aon dé ar an sagart, Chas
mathair síos arís go dtéadh sé ag an siopa ach nuair a chuaigh sé go dtí an ceaintín
a raibh na huibheacha ann, bhí na taobhannaí curtha isteach sa gceaintín, é
ciceáilte bleaisteáilte agus na huibheacha briste. Sin é an díoltas a bhain P:
Heaney amach 37

Cé go raibh an pobal an-ghéillsineach do an sagairt bhí corr dhuine a thug a ndúshlán mar is
léir ar an bhfianaise seo. Bhain Fr: Ke/f)”á na fichidí agus na dtríochaidí amach i bparóiste an
Chnoic. Bhí seanfhear i gCor na Rón ar a dtugtaí Seán Cháit agus ní raibh sé ag taobhachtáil
séipéal ná sagart. Bhí sé sin ag déanamh imní don sagart agus níor bhain sé méir dá shrón gur
tháinig sé isteach ar an teallach ag Seán Cháit. Bhíodh gnás ag na seandaoine leaba bheag a
bheith cóirithe acu in aice na tine. D'áitigh Fr. Kelly go mí-thuisceanach é agus nuair nár thug
Seán aon sásamh dó chuaigh an sagart ina mhullach sa leaba agus rug sé Í ngreim píobáin air.
Ach ní mba aon ribín réidh é Seán agus ní raibh mórán dá bharr ag an sagart. Ag dul amach
an doras dó chas sé ag an tairseach agus dúirt sé leis an seanfhear “in Ifreann go raibh tú'
d'fhreagair Seán Cháit ón teallach é 'go raibh tusa romham ann?”
'Thug an sagart céanna Swonslgairm cúirte] ar fhear bocht as an Lochán Beag ara
dtugtaí Máirtín Beag Ó Tuathail. Bhí carr ag an sagart Fr. Kelly sna fichidí nuair nach raibh sé
ag mórán aon duine eile, Bhí cárnán gairbhéal trá caite ag tóin an tí ag Máirtín agus bhí cuid
dó ag dul amach ar an mbóthar. D'ionsaigh sé Máirtín ach níor thug Máirtín aon sásamh dó.
Deirtear gurbh é Seán Mac Giollarnáth [scríbhneoir agus bailitheoir béaloideasa] an
breitheamh ar an Spidéal agus chuir sé deich scilleacha fíneála ar Mháirtín Beag, Labhair
Máirtín amach in aghaidh na héagóra “is cam an dlí é” a dúirt Máirtín “más cam, díreoidh
deich scilleacha eile é”? freagra Sheáin Forde, ! súile na ndaoine bhí éagóir déanta ar Mháirtín
Ó Tuathail ag an sagart agus ag an mbreitheamh agus thar rud ar bith eile ba é seo ba mhó a
bhí ina aghaidh ag an scéalaí JC eile “chaithfinn go mór é faoin swmimoms a thabhairt ar
Mháirtín Beag“i, Héibrí cén sárú a bhí ann an lá sin d'fhéadfadh sé é a chaitheamh thairis.

Dea-Ghníomh na Sagart
Ach má bhí taobh mímhúinte le cuid sagairt bhí taobh eile ann mar a léiritear Seanchas /,C.
Chaith an mac an fheiliméara a shaol ag obair ar fheilm a mhuintire, B'fhearr leis an máthair
an gabháltas a fhágáil ag an iníon agus an mac a fhágáil folamh. Nuair a bhí an t-athair in
achar a anama shíl an mháthair cuir faoi ndeara dó uachta a dhéanamh.Thuig an sagart an
éagóir agus ní dhearna sé mian na máthar. Blianta ina dhiaidh agus an t-athair agus mháthair
marbh bhí an méid seo le rá ag an sagart

An gcuimríonn tú ar an am a raibh d'athair ar leaba a bháis agus go dtáinig tú ag

glaoch na dara huair orm go dtabharfainn faoistean arís dó mar go raibh peaca
amháin eile fós ar anam? Ní raibh tada gon tsórt sin amhlaidh, lean do mháthair
Siar sa seomra mé agus séard a bhí uaithi, í ghoil ag déana teangain ar son t-athar
a raibh clochar[|glothar] an bháis ann agus go scríobhfainn uachta, gach a raibh
taobh istigh agus taobh amuigh go dhoras a fhágáil aici féin agus a beirt iníon
agus gan tada a fhágáil agatsa, ach ní raibh baol ormsa é sin a dhéana,

461
Ba breitheamh a bhí sa sagart sa gcás seo án breitheamh cóir' thui; ig sé nach é le
asan fBira
bhí á dhéanamh agus nach é toil a athar a bhí ón máthair. Thuig sé go Yaibh a sha
ol caite ag
an duine seo ag obair agus ag luain an ghabháltais agus go mba éagóir é gan an
gabháltas a
fhágáil aige. Ba chiallmhar mar a rinne sé lena inseacht mar gur fhaí ni sé go raibh an
mháthair.
marbh sul má d'inis sé an rún, Is léiriú é seo ar thábhacht an tsagai rt sa bpobal ma
r 89 minic
gurbh air a d'iarrtaí uachtaí a scríobh.
Maidir leis an Athair Ó Ceallaigh, bhí sé le rá ag an scéalaí go mba fíorchar;
áid de na
boicht a bhí ann, gur thuig sé go raibh na stiléirí ag cur seirbhís ar fáil don phobal
Í agus nár
chuir sé isteach ná amach orthu, Bhí rún daingean aige an paróiste agus saol na ndaoine a chur
chun cinn agus ba mhinic ag tabhairt cuairteanna ar Bhleá Cliath é chuig lucht rialtais
h
éileamh a gcás agus ba é a chur tús eis an bhfeachtas gairmscoil a thabhairt go Cois
Fharr, ig
de réir an scéalaí, aige
Sa gcaibidil seo díríodh ar sheanchas an scéalaí go háirithe agus ar na Sagairt a
d'fhreastal ar pharóiste an Chnoic ag deireadh na naoú haoise déag agus tús na fichiú aoise.
i
dtaobh na scéalta a tagraíodh dóibh níl cruthúnas ar bith go bhfuil aon fhírinne iontu uilig,uil,
Is éa dtábhacht ná go léiríonn siad meon an phobail a bhí an-ghéillsineach don. spioradaál:
tacht
agus do chumhacht an tsagairt.

! Connolly, S.J. Priests and People in Pre-Famine Ireland, 1780-1848, 2001 Eour Courts Press,
1.
3 Ó Héalaí, Pádraig, Léachtaí Cholm Cille V111 109.
5 Ó Mainnín, Seán. 'Paróistí na Gaeltachta' [An Cnoc, Cois Fharraige] Sraith chlár ar Rna
Gaeltachta.16/5/ 1997
4 Seanchas Jirnmí Chearra 311
$ Béaloideas 1996-7 181
“ Ó Flannarbha. Athair Mícheál [sagart paróiste an Chnoic] Litir 18/3/05
7 Seanchas Jimmí Chearra 111
8 Seanchas Jimmí Chearra 112
“ Agallamh le Jimmí Chearra 4/4/05 509
1 Seanchas Jimmí Chearra 157
H CBÉ 47:83
13 Ó Héalaí, Pádraig. Léachtaí Cholm Cille V111 124
13 Seanchas Jimmí Chearra 112
W Ibid 113
1sJbid 113
16 CBE 826:12
1 Agallamh Jimmí Chearra 4/4/05 511
18 Béaloideas V 64
8 Ibid 222
20 Seanchas Jirmmí Chearra 3121
n Ó Héalaí Léachtaí Cholm Cille V111 115
2 CBÉ 455:231
28 Agallamh le Jimmí Chearra 4/4/05 511
3 Ibid 508
3s CBÉ 1862:211
265 Agallamh le Jimmí Chearra 4/4/05 510
37 Cáipéis 2 [Scríofa ag sagart paróiste an Chnoic an tAthair Ó Flannabhra 11/8/2005]
28 Agallamh le Jimmí Chearra 4/4/05 508

462
39 Bealoideas 1996-7. 172
30 Mac an Iomaire, Dánta Fhilí Bhaile na mBroghach 1983 Cló Chois Eharraige, Indreabhán,
Co. na Gaillimhe. 95
3 CBE 1632:90
aa Agallamh le Jimmí Chearra 4/4/05 508
8 Béaloideas 1947 35
34 1bid 4
35 Plunkett, Horace, Jreland im iJre New Century 1983 Blackrock: Irish Academic Press 94/95
as Cáipéis Í [Scríofa ag sagart paróiste an Chnoic an tAthair Ó Elannabhra 11/8/2002]
$ Seanchas Jirmmí Chearra 120
as Caipéis 2 [Scríofa ag sagart paróiste an Chnoic an tAthair Ó Flannabhra 11/8/2002]
8 Agallamh le Jimmí Chearra 4/4/05 509
“Ibid 510
aIbid5il
8 Seanchas Jimmí Chearra 208

Fágáil na Scéalta le hOidhreacht

Fearacht na scéalaithe uilig ba ón gcomhthionó] ba dhlúithe i gcóngar dhóibh agus iad ag teacht
in inmhe a thugadar leo na scéalta agus biad sin muintir athar agus máthar, a seanaithreacha
agus seanmháithreacha a bhí go minic ín aon teach leo ba mhó a d'fhág oidhreacht scéal agus
agus rann acu. Ní fheadfaí comharsana agus daoine eile gaoil a fhágáil as an gcomhaireamh
ceann ach an oiread a roinn samhaoine oidhreachta ar na scéalaithe agus agus iad ag tabhairt
a mbiseach, 'Tá cuimhne mhaith ag an scéalaí JC faoi mar a chuala sé an scéal don chéad uair
agus cé uaidh a chuala sé é. Ba óna athair PÓC ba mhó a chuala sé na scéalta chomh maith lena
mháthair agus a sheanathair SÓC cé gur chuala sé scéalta ó fhoinsí eile mar atá léirithe anseo.
Bhí sé seo le rá ag an saineolaí béaloidis Ungarach Linda Dégh

Mar peopte refer to the fact tiuat they leared this or that tale in their childhood and they
Still recall on what occasion and frorn whom they heard it!

Scéalta ó Bhun an Bhaile

Scéal an Mhadra Allta
Chuala an scéal ó PÓC,
Gabha Mháire Hugjrie
Chuala an scéal ó PÓC,
Asal Thomáis Bháin
Chuala an scéal ó Tor Chamuis Ó hOibicín as an Lochán Beag.
Áirneán agus Tráthúlacht Sheáin Uí Fhinneadha
Chuala na scéalta ó PÓC,
Clann Mháirtín
Chuala ó PÓC,
An Tadhgamánach
Chuala ó SÓC,.

463

Joe Mhaidhc Sheáin agus an Bhó
Adharcach . Chuala an t-eolas ó SÓC,
Chuala an scéal ó PÓC.
Páidín Pheigsa agus na Sucáin Raithnigh
agus Eachtraí eile,
An Seicín Deich Scilleacha
Ag Siocadh le Chéile
A Chomharsa ar Leaba an Bháis
An tSeanbhean Bhacach
Is ó Jimmy Dárbaí Ó Fátharta as na hAille a
chuala an scéalaí an chéad scéal faoina na
Sucáin Raithnigh apus ba ó PÓC a chuala
sé na heachtraí eile faoi Pháidín Pheigsa.
Gialltracha faoi Ghlas
Chuala sé an scéal ó PÓC,
Beartla Phádraic
Ba ó PÓC a chuala sé an scéal,
An Galar is Measa faoin Domhan
Chuala an scéal ó A4frichael Afholly Ó
“Tuairisc an Lochán Beag dhá scór bliain ó
shin.
Aimsir an Drochshaoil
Chuala sé an scéal ó SÓC,
Cúrsaí Stiléireachta agus Óil
Bríd Shabha
Chuala an scéal ó Mhicil Choilm Mhicil
Mhóir Mac Fhlannchadha, An Teach Mór
dhá scór bliain ó shin.
Stillhouse Cora an Oileáin
Chuala an scéal ó SÓC.
An Moincín ag Cora an Oileáin
Chuala an scéal ó SÓC,
Scéal Mhaidhc Niaidh
Chuala an scéal ó PÓC,
Micil Ó Fátharta
Chuala an scéal ó PÓC,
Galún Bheartla Fenfow
Beairtle Fewton as Clochar an Lára a d'inis
an scéal agus an scéalaí an-óg.
“Tórramh an Phóili i gClochar na Lára
Chuala sé an scéal ó SÓC a rugadh agus
togádh i gClochar na Lára.
464
maaaaaaann-—m.
Johnny Montague
Cuairt ar an mBhréa/éara agus an Saol
Briste Suas
Chuala sé an scéal ó PÓC,
Beairic an Chnoic
Ba é Join Mhicil Sheáin Ó Conceanainn as
na hAille a d'inis an scéal timpeall dhá scór
bliain ó shin,
Drabhlás agus Aimléis an Óil
Ba é Adichael Phaddy Mac Diarmada as an
Lochán Beag a d'inis na seanráití don
scéalaí timpeall 30 bliain ó shin.
Ná Dearmad do Mhiosúr
Chuala sé an scéal óna mháthair.
Creideamh
Buíochas Pháidín ar Dhia
Ba é a uncail Paí Choilm Mháirtín Ó
Tuathail a d'inis an scéal ina ghasúr don
scéalaí agus iad ag obair sa ngarraí céanna,
Ortha an Dóigh Boilg
Chuala sé an ortha óna mháthair,
Máxtan sa Doras Dúinte
Chuala sé an scéal ó PÓC,
Bairbre Bab
Chuala an scéal ó Bheairtle Femfom agus an
scéalaí an-óg.
An tSeamair Mhuire
Ba ó Mháirtín Phádraic Thaidhg Ó
Conghaile as an gCnoc a chuala sé an scéal
blianta fada ó shin,
Ortha na hUrchóide
Ba ó Chóil Bhille Ó Fátharta as Cor na Rón
a chuala sé an scéal agus an scéalaí in óige,
An Bhearna Mhíl
Ba í a mháthair a d'inis an scéal dhó in óige.
An Tairigneacht
Ba ó PÓC a chuala sé na tairigneachtaí seo.
Scéalta Sí ar cuairt tighna mhuintire agus é an-óg.
Scéal Mhicil Uí Fhátharta agus na An Sagart Mór
Beithigh Sí Ba ó PÓC a chuala sé an scéal sin,
Micil Ó Fátharta as Clochar na gCon a
d'inis an scéal agus an scéalaí an-óg. An Diabhal agus a Chuid Slabhrai
Bheadh Micil os cionn 130 bliain anoís. Ba ó Sonny Rainey as Leitir Mucú a chuala
sé an scéal ina óige,
Tom Ó Bia agus Páidín Bhanóige
Chuala sé an scéal ó PÓC, Airgead a' Phápa
Scéal Pheadair Thomáisín Chuala sé an scéal ó PÓC.
Is í bean an scéalaí Bríd Bhreathnach as
Sailm na Mallacht
Barr Roisín, Ros an Mhíl a d'inis an scéal,
Ba ó PÓC a chuala sé an scéal seo.
An Chuaifeach
“Tinneas Feasa
Ba ó PÓC a chuala sé an scéal seo.
Chuala sé an scéilín sin ó PÓC,
An Bhean Feasa
Ba é Beairtle Beag Ó Cualáin Lochán Beag Scéalta as an Achréidh
a d'inis an scéal seo. An Each Uisce
Cathú na hImeartha
An Fear a bhí le Feiceáil in Dhá Áit
Ba ó PÓC a chuala an scéalaí é seo. “Thug athair an scéalaí PÓC na scéalta
anois as an Achréidh leis. Bhí an scéal
Mada Mháirtín Mhaitiú céanna An Each Uisce” le haithris ag
Ba ó PÓC a chuala sé an scéal seo. Mícheál Ó Síoda ar an Achréidh i seascaidí
an chéid seo caite “Scéalta agus Seanchas
Seachaint na Drochspiorad ón Achréidh?
Ba ó PÓC a chuala sé an scéal seo agus ba é
Peadar Daw Ó Einneadha [mac Dawn Ó
Finneadha] a d'inis an scéal do PÓC. Polaitíocht
Scéalta Imirce as Meiriceá agus Albain
Ba ó POC a chuala sé na heachtraí seo.
An Chléir
Na Sagairt
Scéal Pheadair Mhóir Lucht Seachráin agus Taistil
Chuala sé an scéal ó PÓC, agus Tamhnacha Tréigthe
Ag Baint Slata ar an Oileán
Beirt Dheirfiúr Fí: Hostey
Chuala sé an scéal ó SÓC,
Chuala sé an scéal ó PÓC
“Tiobóid Mac Cábac
An Bhean a bhí ar Leaba a Báis
Ba é Micil Ó Fátharta as Clochar na gCon a
Chuala sé an scéal ó PÓC
d'inis an scéal agus an scéalaí in óige,
Er. Hostey agus na Giorraíochaí
Chuala sé an scéal ó PÓC. Cónaí ar an Tamhna Mhóir
Ba é PÓC a d'inis an scéal.
Michael Wallace agus na Giorraíocha
Ba ó PÓC a chuala sé an t-eolas sin, Dhá Bhliain ar a Chaomhniúint
Ba é Paddy StajfÓ Donnchú as Baile an
An Boycott Maite Dhó
“Tigh Mhóir a d'inis an scéal,
Chuala an scéalaí an scéal ó Mháirtín
Stiofán a' Táilliúra Ó Cualáin [comhaois Bacach Inis Nídh
PÓC] as an Staidhcín, Cor na Rón agus é Ba í a mháthair a d'inis an scéal seo.

465
 im |

Cuairt Phiafsy an Ghabha ar Mheiriceá Maidhc Cadhain

Ba é PÓC a d'nis an scéal. D'inis PÓC an scéal.
Uachta an Bhaitsiléara “Teach Cearbhachais Chauoc an Dolaái
n?
Ba ó Sheáinín Beag Ó Tuairisc as an D'inis PÓC an scéal. Cé gur Cnoc an
Lochán Beag a chuala an scéalaí an scéal in Doláin a thugtaí air, ba é Cnoc an.Dushláin
óige. an seanainm,
Peaca eile Fós ar a Anam Coimhlint agus Fiachaint i mBóithrín an
Ba ó Bheairtle Femíow as Clochar na Lára a Chomnaon
chuala an scéalaí an scéal seo in óige, D'inis PÓC an scéal.
Aonach an Spidéil Na Sack-em Lips
Chuala an scéalaí an t-eolas ó Mhaitiú Mór Ba é Matt Phádraicín Ó Diolúin as Cor na
Ó Tuathail a gharuncail, Rugadh Maitiú Rón a d'inis an chéad eachtra faoin gcailín
timpeall 1860. beag as na Mine don scéalaí, ba é Seáinín
Beag Ó Tuairisc Lochán Beag a d'inis faoi
Aontaí scéal Pháidín Nóra [thóig an Dr, Tomás de
Eachtra Lánúin an tSiáin ar Aonach na
Bhaldraithe píosaí ó Shéainín Beag i
Gaillimhe gceathrachadaí an chéid seo caite atá le fáil sa
Ba é PÓC a d'inis an scéal seo. leabhar Gaeilge Chois Fharraige].Ba é
Jeaic Mháirtín agus Francach an Bhun Lorcán Sheáin Jimmy Ó Cualáin a d'inis faoi
Driobail eachtra Mhurachadh Neide,
Ba é PÓC a d'inis an scéal seo.
Scéal Sháirsint Suilivan Scéalta Gearra
Ba é an sáirsint Ó Suilleabháin beairic An Dreoilín agus an Mála Grán
Indreabháin agus as Gaeltacht Chiarraí a Chuala an scéal ó PÓC,
d'inis an scéal seo agus an scéalaí in óige. Ba í a mháthair a d'inis an rann beag ag
deireadh an scéil faoin dreoilín.
Eachtraí na Mná Coitianta
Ba é Cóil Pheadairín Ó Tuathail as an An Dílleachta
Lochán Beag a d'inis an scéal seo don Chuala an scéal ó PÓC
scéalaí, Buachaill Bó Shliabh Luachra
Chuala an scéal ó PÓC,
Tóraíocht Bhreacadh an Lae
An Chruachin Eorna
Ba ó Mháirtín Phádraic Thaidhg Ó Chuala an scéal ó PÓC
Conghaile as Baile an Chnoic a chuala an
scéalaí an scéal seo. Gandal a' Bháis
Chuala an scéal ó PÓC.
Na Báid Mhóra
Ba é Pete Phatsaí Mac Donnachadh as Ros Casáin agus Aicearraí
an Mhil a thug an t-eolas faoi bhádóiri Ros Chuala an scéal ó SOC,
an Mhíl. Lá Deidilín Dí Dó
Chuala an scéal ó PÓC.

Gníomhra Is Deacair do Namhaid a Thrusí

Maitias Ó Dubháin Chuala an scéal ó SÓC.
Ba é Máirtín Micil Mháiria Ó Conghaile as Aonach an Tuile Bháite
an bPúirín a d'inis an scéal seo don scéalaí Chuala an scéal ó Pheadar Breathnach as
agus é an-óg. Gleann Mhac Muireann timpeall dhá scór
bliain ó shin, Bhí siopa i gCor na Rón aige.
An Fear Bocht agus an Fear Saibhír
Chuala an scéal ó PÓC
'Tiomsacht an Ghráinne Arbhair
Chuala an scéal ó PÓC
Chomh Ceart le Seán Ó Ceallaigh
Chuala an scéal ó PÓC,
Chomh Gar agus a Chuaigh an Ceol
d'Anraí
Chuala an scéal ó PÓC
Íuraí Íse agus Iúraí Áise
Chuala sé an píosa seo ó Sheán Ó
Donnchú nó 'Bold an seanchaí as Baile an
Tigh Mhóir.
An Searrach sa tSearróig -
Chuala sé an scéilín seo ó SÓC.
Bú Bú . Fuair an scéalaí an scéal! óna mháthait,
Chuala sé an scéilín seo ó PÓC.
Na Scéalta Fada
Páidín Ó Reafteara
Fuair an scéalaí an scéal ag aois a cheithre
bliana déag óna dheartháir Maidhc a bhí ar
cuairt an oíche chéanna ag a gharuncail an
seanchaí mór Maitiú Ó Tuathail,
“Tréithe idirnáisiunta. HIF 313 “The Girl
as a Helpev in the Heroes Flight:
An Chailleach Bhréan
Fuair an scéalaí an scéal seo ó Choilín
Breathnach, an Trá Bháin, ceantar na n-
Gileán ag oíche áirneáin i 1948 a bhí ag
muintir Chonamara sa gcampa oibre i
Lincolnshire.
"Tréithe idirnáisiúnta AT/TIE 650 Sírong
John agus cuid AT/TIE Contract freisin,
Scéal Jeaic
1 Dégh, Linda, 1969, Folktales and Society, In a Hungartan Peasant Cormunity, Indiana
University Press Bloomington, London, 169,
2 Béaloideas, 1964 101
a Ó Coigligh, Dr. Ciarán, 1987 Raiflearaí: Amhráin: agus: Dánta, An Clóchomhar Tea. Baile
Átha Cliath 135,
467
Fuair an scéalaí an scéal ó Mhaitiú Ó
Fátharta as Clochar na gCon agus é an-óg.
“Tréithe idirnáisiúnta, AT 330 “The Smith
Outwits the Devif,
An Diabhal ag Ól an Phórtair
Fuair an scéalaí an scéal seo ó Sheán Ó
Donnchú nó “Bof/é seanchaí as Baile an
“Tigh Mhóit.
AT 751 “The Gyeery Peasant Wow,
Siobháinín agus Domhnaillín
Euair an scéalaí an scéal seo óna dheartháir
Maidhc in aois a cheithre bliana déag a bhí
ar cuairt an oíche chéanna ag a gharuncail
an seanchaí Maitiú Mór Ó Tuathail
Tréithe idirnaisiúnta, AT 1735 'Who
Gives his Own Goods shaií Receive it Back
Tenfald:
Mac an Diabhail
“Tréithe idirnáisiúnta AT/TIF 756B “The
Devils Contract ach fé 811 The Man
Promised to the Devil becomes Priest
freisin S223 — Childless Couple promises
Child to the Devil ifthey have one.
An Droch Shúil
Chuala sé an scéal óna athair,
“Tréithe idirnáisiúnta. AT/TIE 756C”
Receipt from Heill,
AT..A. Aarne & Thompson, The Types of
the Folktale, Helsinki 1973,
HIE Seán Ó Suilleabháin, A Handbook of
Irish Folklore, Dettoit, Singing Press 1970.
Filíocht
Breithiúnas na Síoraíochta
Díoltas an Dreoilín
Colm 's Taimín
 Nuunnnn,n,....m—.

Agallamh le Máirtín Davy? Ó Coisdealbha 2/1/2005

An fear a bhfuil muid ag caint anocht air Jimmí is dóigh go bhfuil aithne mhaith agat air,
Chuir mé aithne air /írwí an chéad uair ariamh thuas ar an bportach
thuas i dTulach an
Leathair. Bhí a gcuid portaí ag rith lena chuid portaí agus bhíodh sé i gcónaí an-mhaith
go
máthair ag cur túin i gcléibh dhó agus an chéad thúin adhmaid a chonaic mé á churí cliabh
ba é Jimí a chuir ann dó é mar ní raibh fhios ag m'athair le túin adhmaid ná saillí a churi
gcliabh ach a ghail a' chaith. Ach ansin go réir mar a bhí an portach dhá idiú bhímid ag fáil
níos gaire go Jimmí agus chítear dhom go raibh an tae beag ag bhfad ní b'fhaide chuile
bhliain. Níl fhios agam an é go raibh an dá Davy a' fáil níos mó sása ar Jimí nó nach raibh
fonn ar cheachtar againn aon bhlas a' dhéana ach m'anam gur feicear dhom go mbíodh an
chruachín chéanna mhóna againn agus a bhíodh acub siúd a bhíodh ag cur allais agus a
mbíodh na wellingíons á ngreamú dhóibh ag goil soir agus anoir. Agus ina dhiadh sin,
b'fhacthas dhom go raibh scéalta aige agus is aisteach ó thaobh scéalaíochta de é gur chuir
mise i gcónaí é ar an duine ba gaire é go Scorach Ghlionnáin. Cén fáth go raibh fhios agamsa
é faoi Scorach Ghlionnáin sé an fáth é ná go raibh an leabhar thiar sa leabharlann beag thiar
i seanscoil Shailerna go raibh sí ansin sa gcófra Cuir Fíos ar Scorach Ghlionnáin, Scorach
Ghlionnáin agus Ballaí Indreabháin agus go leor a scríobh Reics Carló faoi agus nuair a
léigh mé faoi Chearra na gCaorach agus sheas sé sin amach i mo chuimre agus nuair a bhí
fhios agam nach raibh móran tí [tithe] eile mar a dearfá ar na tamhnachaí sin ach iad féin,
cheangail mé Jimí i gcónaí, níor cheangail mé aois níor cheangail mé tada ach cheap mé gur
fear é agus mé beag bídeach go raibh an-aithne aige ar Scorach Ghlionnáin.

Cé faoi a mbíodh sibh ag caint nó an cuimreach leat é?

Bhíodh sé ag caint faoi mar shampla dá bhfeicfeadh sé rud éicint soir uaidh Clochar Líonóg
nó dá mbeadh bei [beithigh] nó caoire thoir ansin nó mar sin ghófadh sé soir déarfadh sé
'anois an bhfuil fhios agatsa a Mháirtín' a déarfadh sé nó 'a Mhaidhc go bhfuil uamhain thalún
idir é sin agus an Chreach Oileáin nó an Screach Oileáin atá síos uaidh' ach ní raibh fhios, ní
shin le rá nach ngófainn soir ag breathnú dá bhféadfainn a ghoil síos ann agus ní bhfuair mé
amach ariamh é. Dúirt sé lá amháin faoin loch agus abair faoi na lile a bhíodh ag fás sa loch,
na pordógaí leama mar a thugtaí orthub iad sin, nach raibh aon túin [tóin] sa loch sin ar chor
ar bith. Ní raibh mé ag iarraidh é a thríáil ariamh ach fós b'shin é an sórt seanchais .b'fhéidir
nach scéalta a bhíodh lá amháin ann ach rudaí nuaoiseach go pháiste cosúil liom féin agus go
raibh mé in ann a rá liom féin dá ngófainn soir anois cén chaoi a mbeadh sé.

Bheadh eolas mór aige ar an tírdhreach agus na háiteachaí timpeall uilig.

An t-uafás eolais suas go Boith Loiscthe Íochtair go Boith Loiscthe Uachtair bhí an-spéis aige
i gcónaí in sna tamhnachaí suas tigh Bheairtle Femfo siar arís. Bhí an-luí aige leis an sliabh,
bhí an-luí aige leis na luibheanna agus na leigheasanna ach thar aon rud eile, bhí an-luí aige
scéal a inseacht gan aon stró gan aon deifir agus greannmhar po i ndáiríre píre, ní chuirfeadh
duine ní chuirfeadh mise nó Deaide nó cé eile a bheadh ann ag an am, níor cuireadh isteach
ariamh air. Is dóigh nach raibh an saineolas sin againn le cur isteach air, anois tá fhíos agam
gur inis sé ceann faoi tharbh mór éicint a bhí thuas ag na Fátharta agus each uisce nó rud
éicint chomh maith a tháinig as Loch Bhoith Loiscthe, anois cuimrím orthub sin mar gheall
gur ainmhithe a bhí i gceist .. bhí draíocht ag baint leob, bhí uafás ag baint leob freisin.

468
An rud eile a bhí mé le fhiafraí dhuit a Mháirtín nuair a thosaigh sé ag scríobh na
láimhscríbhinní ar an gcéad leathanach tá tú luaite go han -luath aige, nuair a chuaigh
tú féin agus é féin síos go Baile Uí Bheacháin agus tá sé ag tabhairt an-chreidiúint dhuit
gut tusa a thug an t-uchtach dhó a ghoil síos agus gur th'réis na hoíche sin a spreagadh
é le ghoil ag tiomsú a cuid seanchais, An mbeadh tú in ann aon ruda inseacht faoin
oíche nó cén fáth ar thug tú cuireadh dhó?
Níor mhaith liom freagra an-ghairid a thabhairt mar gheall nach raibh aon duine eile chomh
maith leis, gurbh shin é an fáth ar thug mé síos é, Dúradh liom scéalaí maith a fháil, anois níor
mhór a ghoil siar go dtí an saghas deireadh seachtaine a bhíodh i mBaile Uí Bheacháin an t-
am sin agus tharla sé ar fad gur chas mé ar dhuine ansin Áiciwrel Greene go ndéana Dia grásta
air fear óg, bhásaigh sé ó shin agus bhí óstán ansin aige i mBaile Uí Bheacháin agus bhí cúpla
teachín beag saoire chomh maith acub. An bhliain roimhe sin bhí mé i mhear an tí i gCinn
Mhara ag ócáid éicint agus chonaic siad na scannáin a rinne Bob Ouin go Chruinniú na
mBád agus mé féin agus Joe PilKington ag tabhairt na móna agus chuile shórt agus bhí duine
amháin atá beo fós agus sin í Bean Uí Chuaig nó bean Chiooke mar a thugtaí uirthi an cainteoir
dúchais deiridh, is dóiche atá fágtha sa ruta sin agus dúirt siad liom 'agus má atá i ndán s.a
Mháirtín go bhfuil tú ag tabhairt aon scéalaí againn, nílimid ag íarraídh aon scéalaí go bhfuil
ornáidíocht, aisteoireacht ná dallamullóg i gceist, “Táimid ag iarraidh scéalaí éicint atá in ann
scéal a inseacht ar a shuaimreas mar a d'inis sé ariamh é', Mar atá a fhios agat féin tá an t-
aisteoireacht go mór i gceist ó thaobh cúrsaí scéalaíochta de ach is é mo scil i mbád mór é, is
dóigh ach féictears dom go bhfuil an t-aisteoireacht agus gó bhfuil an scéal dhá inseacht agus
má thógann muid Eamon Kelly is togha aisteora é Eamonn Kelly nó b'fhéidir nach scéalaí,
Tá difríocht mhór idir an dá rud mar atá fhios agat féin tá ornáidíocht i gceist i scéal nó
b'fhéidir go bhfuil na cultacha catha nó na cultacha gaisce. Tiocfaidh sé le duine go bhfuil
cleachtadh acub dhá rá, é sin a inseacht nó tiocfaidh sé le duine a bhí i dtithe fadó agus nach
raibh aon ornáidíocht ag baint leis, gurbh shin píosa gon oíche agus go mba rud é cosúil le gail
tobac nó cupán bláthaigh nó cupán tae, ní raibh aon cheo rud eile i gceist ach é sin a dhéana
go nádúrtha, Dúirt mé le mo dhuine déanfaidh mé iarracht anois ó mo thaithí ar an bportach
agus ó mo thaithí ar chlár raidió a bhí déanta agam lena athair go ndéana Dia grásta air roimhe
sin agus bhí clár nó dhó déanta agam leis féin, dúirt mé 'ní fhéadfainn duine níos fearr a fáil:
Anois an faitíos a bheadh ort i rud mar sin go raibh an Ghaeilge chomh saibhir, chomh
paiteanta sna scéalta is nach dtuigfeadh an lucht éisteachta iad. Anois tá sin Fíor faoi go leor
teangacha go mór mhór Gaeilge sa lá atá inniu ann ach cuireadh an fainic sin orm a bheith
cinnte duine a fháil go mbeadh an Ghaeilge sin aige agus go mbeadh agus na scéalta sin dhá
n-inseacht, ní scéalta simplí a bhí i gceist acub, ní scéalta teilifíse ach scéalta cois tine mar ba
tithe ceann tuí ar fad a bhíí mBaile Uí Bheacháin an t-am sin agus tá fós i dtaobh saoire atá i
gceist agam agus dúirt sé beidh daoine againn atá in ann é sin a thuiscint agus bhí,

Cén bhliain í sin a Mháirtín?

“86 sin é chomh fada agus atá mise in ann a ghoil siar,

“Tusa mar sin a thug plaíformr os comhair an phobail dhó mar ní raibh sé in aon áit mar
sin roimhe sin ag inseacht scéalta.
Níor mhaith liomsaa rá faoi Jimmí Chearra maidir le aon phlafform a thabhairt dhó, B'fhéidir
gurbh éard a bhí ag tarlú ag an bpoinnte sin ná b'fhéidir nach raibh an oiread sin oscailte aige
ó thaobh cursaí poiblíochta de's a bhí ag daoine eile. Marach sin go mbeifí in éineacht leisi
bhfad roimhe sin in áiteacha. Cuimre nach raibh sé ag an Oireachtas, cuimhre nach
ndeachaigh sé ag Oireachtas Chonnacht, cuimre nach ndeachaigh se ag aon rud áitiúil ó

469
thaobh comórtais de rud a shábháil ar bhealach amháin é mar dá ngróthodh sé sin duaiseanna
agus an cháil mhór air, ní bheadh sé thíos i mBaile Uí Bheacháin mar bheadh sé cosúil le
chuile dhuine eile acub. Ba scéalaí neamh-ghnáthach a dúradh liom a fháil agus b'éigean dhom
éa fháil,

Ó gurbh é sin an chéad uair aige ar an stáitse an raibh aon drogall air?
Ní raibh aon drogall air, anois dá mbeadh dropall air agus seo é mo phoinnte arís tá mé ag brú
an rud faoi chúrsaí aisteoireachta dá mbeadh drogall ar Jiywí Chearra scéal a inseacht,
chaithfeadh sé aithris no aithriseoireacht a dhéanamh Je é inseacht. Ní raibh aon drogall air,
anois ní shin le rá nár tugadh ruainnín beag díése/ dhó agus níl mé ag rá nár chuidigh sé leis
ach ní rud é a mbéigean dhó a ól roimh ré, ní raibh aon teach ósta i bhíoisceacht mbeannaí
Dia gon áit a raibh muid ach amháin san am, bhí sé ag Adicheaf Greene a theach ósta féin ag
an gcoirnéal ach ní raibh gá. Feictears dhom go raíbh sé ag iarraidh é a inseacht, d'inis sé é nó
thug sé míniú i dtosach agus thug sé míniú lár báire agus na daoine a bhí i láthair, ní raibh aon
stró orthub agus bhí comharthaí cainte agus gaisce sna scéalta a cheap mise ach na daoine a
bhí ann cosúil leis an Athair Seán Ó Donnchú, is daoine iad a raibh staidéar réasúnta déanta
acub ar Ghaeilge. Bhí sé i Ros a Mhíl, bhí siad ar an gCeathtú Rua, bhí duine nó beirt eile
bhíodh ag teacht thart anseo go minic, Níl fhios agam nach raibh duine thar lear ann Kiw
Nielson, rinne seisean máistreacht ar Ghaeilge Dhoire Bó Riada agus Doire Béal an Mháma,
Agus bhí duine ansin thiar, luaigh mé ó thaobh chúrsaí scéalaíochta, Máire Seoighe as Doire
Béal an Mháma. Bhí sise go ndéana Dia grásta uirthi, bhí an stíl chéanna aici is atá ag Jimmí
nach aisteach an rud é. Arís an sliabh, bhí an stíl chéanna aici, níor inis sí ariamh é le
aisteoireacht, níor inis sí ariamh é ag déana gaisce as. D'inis sí gon lucht eisteachta é, d'inis sí
mar a d'inis sí istigh ar an teaghlach é aici féin é leathchéad bliain roimhe sin nuair a bhí sí ag
éirí aníos sin a chuala sí. Bhí sí deich míle ón siopa ba ghaire, bhí siad mar a déarfá scoite
amach astub féin agus sin é an siamsaíocht a bhí acub.

Cén chaoi a ndeachaigh sé i gcion ar a raibh ann a Mháirtín nó b'fhéidir gur deacair é
sin a mheas?
Anois chuaigh sé síos go maith le chuile dhuine acub go mór mhót na daoine as Co. an Chláir
a-raibh baint acub fadó le cúrsaí móna agus mar sin as Conamara go Cinn Mhara a raibh
baint acub leis an áit agus gur thuig siad cérbh as é, cé air a bhí sé ag caint agus má dúirt sé
rud éicint cosúil le portach ar na tamhnachaí, b'fhéidir go raibh focla nár thuig siad ach chuir
siad ceist ina dhiaidh agus arís ní ba scoláirí léinn iad, éisteóirí iad agus tá difríocht idir an dá
rud agus is daoine iad a bhí ag iarraidh a fháil amach má tá Jimí ag góil ag inseacht scéal faoi
Pháidín Mháire Bhán nó An Gol agus an Gáire. Tabharfaimid sampla mar sin, bhí siad in
ann sása a bhaint as, thuig siad céard a bhí sé ag rá. Nuair a smaoineos tú air gon chéad uair
go gcaithfeadh mé féin agus go leor daoine eile as Conamara a bhí ann éisteacht aireach go
leor. Tá focla aige nach féidir agus an rud ná, ní dhéanfadh sé sin gaisce as a chuid focail mar
a rinne daoine eile. Ní bheadh gá é a thabhairt in aon áit, dá mbeadh sé i mbarr a réime blianta
roimhe sin. Ach ní rinne sé gaisce agus go hiondúil an lucht is mó a fuair mise ar scéalaithe
ag Oireachtaisí agus a chas mé leob i go leor áiteachaí, ní bheinn féin chomh maith leob go
deo, Ní bheinn fiú in ann iad a chur le chéile cosúil leob ach bhí rud amháin a cheap mé ná
go raibh duine amháin b'fhéidir agus agus gur ag déana gaisce a bhí sé as an scéal mar ba
mhaith leis leaganachaí atá ann nach dtuigfeá agus go ndéarfadh sé an dara huair é agus go
ndéarfadh sé an triú huair é ag inseacht dhuit nach raibh fhios agatsa tada anois. Ní shin
scéalaí, sin fear gaisce, anois ní vinne Jimmí é sin ariamh, Séard a rinne Jimmí ná d'fhaga. sé
ag cibé duine a bhí sé le é a shú ansin d'fhága sé acub é le sú agus tá go leor le rá faoi sin ach

470
mar a deir mé dá bhfaigheadh sé sín seans oireachtaisí, searis gaisce, seans raidió agus go leor
áiteachaí eile is dóigh nach mbeadh tú ag caint liomsa ar chor ar bith mar bheadh an rud seo
déanta i bhfad ó shín.

Cén sórt buanna atá aige mar scealaí nó mar sheanchaí a Mháirtín?
Ar ndóigh an chéad bhua atá aige a Phádraic ná bua na teangan, caithfidh sí sin a bheith ag
aon duine atá ag iarraidh scéal a inseacht in aon teanga, an dara rud tá saibhreas cruinn
nádúrtha aige i gcúrsaí teangan, Tá rud eile atá ag baint leis ná níl aon rud ón taobh amuigh
ag cur as dhó, níl sé meallta, níl sé ceannaí, Tá sé ina fhear fhéin, tá sé ina intinn féin, is í an
intinn chéanna atá aige an oíche sin agus atá aige sa lá atá inniu ann. Ní théann sé amach thar
an intinn sin agus mar a déarfá níl aon truailliú déanta ar a chuid foclaíocht ná ar a chuid
scéalaíocht mar ní thugann sé an seans. Tá sé i dtogha áite, tá sé mar a déarfá in áit nach
bhfuil an oiread sin ag cur as dhó agus má tá spéis aige a ghoil amach ansin, tá a chuid beithígh,
tá an crjathrach. Níor athraigh a shaol chomh mór sin seachas an brú atá air a ghoil ar an
mbóthar mór nó anseo is ansiúd nuair a chaithfidh sé a ghoil, sin é an bhuntáiste atá aige ach
is buntáiste faoi leith é a bheith neamhspleách,

Agus sin rud a dúirt tú a Mháirtín go bhfuil cúlráid áirithe ag baint leis an áit a bhfuil
sé, an bhféadfá a rá go bhfuil iorg an tsléibhe le feiceál ar a ehuid seanchais?
Anois nuair a chuala mé an méid sin thíos í mBaíle Uí Bheacháin, chuir mé i gcomparáid é le
Bean Uí Chuaig, chuir mé i gcomparáid Íreisin le Máire Seoighe é go ndéana Dia grásta uirthi
ó Bhéal an Mháma, Bhí sé soiléir dhom thíos go raibh na faochain, na báirnigh, na diúilicíní,
na sleamhcáin agus iad sin go raibh sé sin i mbéaloideas Bhean Uí Chuaig. Thuas tigh Mháire
Seoighe, bhí an fhiataíl, bhí an giorria, bhí na scéalta bunaithe ar a na scailpreacha agus chuile
shórt go dtí Jimí Chearra, Bhí an rud céanna aigeasan go raibh Scorach Ghlionnáin, go
raibh Boíth Loiscthe Uachtair, go raibh an sionnach aige, go raibh an giorria aige, go raibh na
focla faoin bhfiach agus na madraí, go raibh chuile shórt mar sin ar bharr a ghoib aige. Agus
fiú go dtí an lá atá inniu ann ins na scéalta a d'inis sé go raibh baint a bheag nó a mhór acub,
gó raibh na daoine seo ar fad ina gcónaí ar thamhnachaí an tsléibhe. Anois d'fhéadfadh an rud
céanna go mbeadh sé iontach ar fad dá mbeadh sé ina chónaí ag an gcladach ach chomh fada
agus atá fhios agamsa agus an cheist a chuir tú ba buntáiste faoi leith dhó a bheith san áit a
bhfuil sé, Ach is buntáiste é gon áit a bhfuil sé freisin mar tá sé coinní beo aige gon mhéid atá
ráite ó thaobh focail, ó thaobh portaigh agus móin, sin é an luí a bhí aige, is dóigh nach bhfuil
an luí céanna aige le baint malach feamaine thíos ag an trá agus a bhí aige thuas ansin ag
inseacht scéalta dhúinne mar bhí sé sa mbaile,

Samhlaítear muintir Chois Caoláire le lucht farraige mar bhí siad ag síneadh leis an
bhfarraige ach chuirfeadh sé amú go leor daoine go bhfuil roinnt bailte sléibhe nó
tamhnacha cosúil ie Clochar na gCon agus go bhfuil siad i ngan fhíos gon tsaol.
Anois luaigh mé an focal poiblíocht ar ball agus caithfidh mé é a luaigh anseo arís, nuair a
scríobh Máirtín Ó Cadhain faoi chois caoláire nó Máirín De Vaíera rínne sí staidéar ar an
gcladach, b'iontach an phoiblíocht a thug sé sin do mhuintir an chladaigh do na daoine a bhí
ar thaobh na láimhe clé a deirimse. Ach ní bhfuair seachas Tomás Bairéad nuair a chuimreos
tú ceart air Phádraic Breathnach go dtí an lá atá inniu ann, ní bhfuair an sliabh ná an áit rocach
sin ní bhfuair síad aon phoiblíocht ariamh i scoil, in oideachas ná in aon choláiste, mar
caithfidh tú a rá gur éacht a rinne daoine cosúil le Jimí, Tomás Bairéad gur throid siad in
aghaidh poiblíocht nach bhfuair siad in aghaidh córas, nár chuir a gcuid leabhra ar chúrsaí
ollscoile ariamh go raibh istigh i gcónaí ag muintir na láimhe clé in ollscoileanna níos mó ná

471
mara bhí ag an dream thuas. Anois sa lá atá inniu ann, tá sé feicí go raibh an éirim a bhí sa
dream seo i bhfad níos leithne ná mar a bhí ag dream an chladaigh mar is mínic a fheicfeas
tú fear an tsléibhe in ann cuid mhór dá shaothar a scríobh ach ní fhaca mise ariamh mórán
de chuid an chladaigh in ann scríobh faoin ruta sléibhe. Anois cuir é sin ar chaoi eile, abair
nuair atá Jiiwiií ag inseacht scéil, tá sé dhá inseacht díreach mar a chuala sé é nó mar a thóg
sé féin é. Anois tá an scéalaí ceart ó thaobh an phortaigh dhó, toghann sé é díreach mar a
tháinig sé aige, an chuid eile a chonaic mé agus na focla móra a d'úsáid siad tá cuid mhaith go
na focla atá úsáidí ag Máirtín Ó Cadhain seachas Ciwfrais an (Sléibhe, níor tugadh cothrom
na Féinne d'fhilí an tsléibhe mar a tugadh d'fhilí an chladaigh agus b'fhéidir go raibh cuid eile
nach raibh an bóthar isteach go dtí na tamhnacha acub sin go dtí go ceann roinnt mhaith
blianta ina dhiadh sin arís ach bhí an bóthar ag goil go dtí an cladach,

Ó tharla gur chuir tú agallamh ar a athair Pádraic timpeall deich mbliaina tichead ó
shin, an bhfaca tú gur ón tobar céanna a thaosc siad, nó an bhfaca aon chosúlachtaí eile
eatarthub?
Ó ar an bpoinnte agus a bhreathnófá air tabharfaidh mé sean Phádrair: Chearra air ó ar an
bpoinnte fiú amháin na geáitsí nó an chaoi a raibh siad in ann iompó thart agus rud a rá leat
an-chosúlacht go deo an t-aon rud amháin a déar[áinn go gcreidim go mb'féidir go raibh an
t-athair go raibh níos mó foighid aige ag inseacht scéil ná mar a bheadh ag Jimí, anois
d'fhéadfadh sé go mbeadh Jimmí i bhfad níos fearr, Bhí cleachtadh ag sean Phádraic ar dhaoine
a bheith ag teacht aige agus nuair a tháinig mise aige go raibh fhios sin agam. Anois níl an
chleachtadh chéanna ag Jimmí air sin agus a bhí ag sean Phádraic mar nuair a tháinig daoine
ag sean Phádraic, bhí an rud an t-am sin beo le daoine ag goil thart ag bailiú ó dhaoine ag goil
thart ag scríobh. Bhí sé cosúil le Seán Ó Conghaile anseo sna hAille, bhí an rud seo ag imeacht,
thagaidís go dtí é, Cuimre nach bhfuair Jimí aon ardán go dtí go “86, is dóigh go raibh Jiamm£
dhá n-inseacht dó féin sin é an fáth, bhí lucht éisteachta ag a athair rud nach raibh ag Jimmí;
Gan lucht éisteachta fanann tú mar atá tú ach is buntáiste é sin go Jimmí gur fhan sé mar atá
sé mar níl aon laghdú, níl aon mhéadú agus níl marach ar bith je fáil air. Ní drochrud nár éist
daoine leis, ba drochrud é nár tugadh an seans céanna dhó agus a tugadh do dhaoine eile, ba
drochrud é nár dúradh Jeis 'tá an t-Oireachtas ar siúl, fág seo suas” nó ba drochrud é 'tá clár
raidió againn, bí ann' nó ba le blianta gairid a déanadh é sin a tugadh po dtí an Cheathrú Rua
é nó go leor áiteachaí é,

Riune tú roinnt agallaimh raidió le fi i(, bhí tú thuas i gClochar an Locha lá, an bhfuil
sé éasca agallamh a dhéanamh leis a Mháirtín?
Mar a deir mé leat, tá sé sin san áit nach bhfuil aon rud ag cur imní ná aon rud isteach air
b'fhéidir go mbeinnse ag goil as seo go B'leá Cliath ar an traein nó rud éicint agus go gcuirfeadh
chuile shórt isteach orm. Ach le agallamh a chur air, an bhuntáiste atá aige ná ní gá duit aon
cheist eile a chur air go ceann trí nó ceathair go nóiméadachaí. Ach braitheann sé ar do cheist
agus braitheann aon cheist a chuireann aon iriseoir, is cuma cén cheist a chuireann tú mara
bhfuil maitheas éicint léi, ní fiú í a chur ar chor ar bith, Ach má chuireann tú an cheist alr agus
má indán is go bhfuil sé in ann í a fhreagairt ar chor ar bith, tá sé in ann cur léi. Is iontach an
fear raidió é, is iontach an fear é do mo leithéidse a bheadh ag iarraidh clár a dhéana agus gan.
mé féin ag teacht isteach ach anseo agus ansiúd apus is é an prionsabail a bhí agam í gconaí
nach bhfuil mise ansin ach le duine a stiúriú. Má tá tú ag caint le duine i gClochar na Locha,
bhí sé ag caint mar shampla san áit a raibh an seanteach an áit a raibh Loch Chearra, an chaoi
á raibh sí reoite bliain amháin, cuimrím air sin. Mar nuair a chuimríonn tusa ar agallamh a
rinne tú roinnt mhaith blianta ó shin agus tá roinnt mhaith agallaimh déanta ó shin agam

472
téann sé i gcion ort. DDhéanfá agallamh le polaiteoir inné agus ní bheadh fhíos agat cé faoi bhí
sé ag caint faoi inniu,

Rinne tú an t-agallamh sin leis an mbeirt acub a Mháirtín agus ar ball bhímid ag caint
ar an feel back agus éisteoireacht raidió na Gaeltachta, An bhfuair tú aon feed back nó
ar fhan sé sin i do chloigeann nó an bhfuil iomarca achair imí idir an oíche anocht agus
an f-am sin?
Níl arís iomarca achair, inseoidh mé dhuit anois triúr a bhfuair go leor daoine caidéis dhóibh,
Cuirfidh mé ar an gcaoi sin é le litreacha, le teileafóin agus le scéal béil chomh maith Pádraic
Bradley, an tAthair Eáidie Bheartla Ó Conghaile agus Jimí Chearra, sin triúr agus is cuma
cá npóim, má tá aon duine ar chor ar bith a bhfuil baint acub leis an áit seo, abair go bhfuil tú
thuas, tabharfaidh mé sampla amháin dhuit thuas in aice le Cill Alla nó .. Sawo an scéalaí
i gCo. Mhuigheo, Bhí mé thuas ansin uair amháin agus bhí mé ag cur agallamh ar an Athair
Mac an Ghamhna agus tháinig Jimí isteach sa gcomhrá ó dhuine eile ar fad agus tháinig,
Pádraic Bradley, Agus fiú amháin ag goil siar go dtí Pádraic ó thaobh an phoitín agus sa Afac's
and the O' an chaoi ar tháinig na sloinnte agus chuile shórt cuimrím air sin agus é tríocha
bliain ó shín, Ó dúradh liom gur cheart a ghoil go dtí iad arís agus arís, anois ní dóigh liom
gur cheart a ghoil go dtí iad arís agus arís agus gur cheart iad a fhágáil ansin le go ndéanfaí rud
éicineacht leob agus atá tusa a dhéana. Cén chaoi ar choinnigh an fear na scéalta seo ar fad
gan aon uchtach, gan aon duais, gan tada trí na blianta, ní fheadfá é a mhíniú gur coinníodh
é agus gan tada ráite, níl fiú amháin fair play táite,

Agallamh leis an Scéalaí 7/1/05

Cén aois a bhí tú nuair a chuaigh tú ar scoil agus cén uair a chríochnaigh tú?
J.C. Bhuel sé bliana a bhí mé nuair a chuaigh mé ar an scoil, d'fhágfadh sin 1933 é mar 1927
a rugadh mé,

J.C. Cé mhéad bliain a chaith ar an scoil ansin?

J€. Stop mé ón scoil cheapfainn nuair nach raibh mé aon cheo le cois na trí blíana déag nó
cheithre bliaina déag nuair a stop mé on scoil,

An mbíodh aon seanchas ag an scoil agaibh, a mbíodh?

J.C. M'anam go mbíodh anois, th'réis go n-aireá go leor acub ag rá anois gur áit uafásach
cheart uilig é, bhíodh laethanta fliucha anois nach mbeadh na scoláirí ar fad ann mánam gur
ag insirt scéalta agus rudaí a bhítí laethanta ar an gcaoi bhí Bean Kheane agus Keane an-
mhaith ar an gcaoi sin agus Pádraic Carey é féin sin iad an triúr is mó a raibh aithne agam
orthub,

An mbíodh aon duine eile sa rang leat in ann scéal nó seanchas a dhéana?
J.C. Bhuel a sea agus bhíodh tomhaiseannaí freisin ann sin anois an bhfuil fhios agat go raibh
To lydon Cot na Rón go maith, bhí Joe Pheadair Dan go maith beannacht Dé len anam,
Matt Shéamuis Mhóir Scailp an Chait, beannacht Dé len anam ó bhí siad uilig agus Adicheailín
Mhike Toole thoir as Caoil Rua agus sagart Cheannabháin an tAthair Colm é féin, sin laethanta
nach mbíodh na scoláirí ar fad ann ach thairis sin ní hé an oiread sin eile scéalta ná seanchais

473
a bhíodh ann cé go dtagadh corr phíosa aníos ó ham go ham le dá mbeadh na múinteoirí féin
i niúmar nó dá mbainfeadh scéal amach scéal eile chuirtí ceist orainn ar chuala sibh faoi sin.
nó seo ariamh, m'anam go ndéantaí píosa cainte faoi,

Bhuel mar sin sa teach is mó a bhíodh seanchas agaibh mar sa leabhar a scríobh Learaí
Ó Finneadha dúirt sé gur teach airneáin a bhí i dteach Chlochar Locha.
7.C. Ba ea, is ann is mó a d'fhoghlaim mé an seanchas nó rud ar bith atá agam,

An mbíodh sibh ag seanchas chuile oíche?

J.C. An cineál teach a bhí ann mara dtagadh daoine ar cuairt féin an bhfuil fhios, go mbíodh
máthair agus mo mháthair beannacht Dé lena n-anam ag caint i gcónaí agus mar a deiridís
fadó héibrí cén rud a dtosaí ag caint air scéal a bhainfeadh scéal eile amach an rud a dtosaí ag
cainL i dtosach air b'fhéidir nach leis a chríochnaí, b'fhéidir go mbeadh go leot scéalta, seanchas
tarraingí isteach i mullach a chéile.

An mbíodh aon duine isteach agaibh ?

J.C. Bhuel bhíodh muintir Chlochar na gCon na Fátharta, Pádraic Ó Fátharta agus a bhean
agus clann Phádraic Uí Fhátharta agus muintir Mhicil Uí Fhátharta bhídís isteach againn agus
ar ndóigh ansin bhíodh muintir Pheadair Da agus Tor Phatsaí Ó Flaithearta, Pádraic Learaí
Ó Einneadha seanchaí agus filí, sin iad is mó a bhíodh isteach againn agus a mbíodh muid
isteach acub agus ansin mo mhuintir féin muintir mo mháthar as na hAille Seán Tpole agus
Peadar Mór uncail mo mháthar bhíodh sé sin anoir go miníc againn ina sheanfhear amach
go maith sna blianta. Bhíodh Pat Too(e é féin cort uair againn ansin sin dream ea bhíodh ag.
teacht againn go minic beirt beannacht De lena n-anam Máirtín Stiofáin an Tailliúra agus
Maitiú Bheartla Pháidín agus Beartla Fenton, Beartla Beag ansco thíos shílfeá go máisteach
an rud é thrréis go raibh siad soir ansin leaththreasna uainn ansin bhfuil fhios agat go mbíodh
sé sin againn go minic agus tá mé a cheapadh gur in éineacht le Seán Too(e is minicí a thagadh
sé sín, bhíodh tuilleadh isteach againn agus Pádraic Sheáinín a bhíodh thiar ag an Lodge agus
a chlann. Ó bhí mo chois ar an mbealach síos ba iad na comharsannaí eile a bhí ar an mbóthar
síos agus ax chuir mé aithne orthub an-luath i mo shaol ná Bríd Mhaidhc Sheáin Uí
Fhinneadha, Seáinín Sheáin Phaid Ó Cualáin, Pádraic Mharcuis Ó Chéidigh, Willie Sheáin
Ó Finneadha agus Pádraic Sheáin Bhairbre Ó Finneadha.

An mbíodh níos mó ná scéalta ar bun?

J.C. Ó seanchas, sea seanchas is mó a bhíodh ann agus eachtraí áitiúil, bhíodh go leor acub
sin ann agus i dtaobh na n-eachtraí, ní eachtraí áitiúil fhéin cuid acub ach eachtraí a tharla i
bhfad ó bhaile agus i bhfad siar sna blianta,

Cén dream a raibh an seanchas acub is mó a chuaigh i bhfeidhim ort?

J€.Manam an chuid is mó dá bhfuil agam uaidh mathair a fuair mé iad beannacht Dé lena
n-anam uilig anois. Bhuel bhí mé ní b'fhaide timpeall air ná mar a bhí mé ar aon duine eile,
d'insíodh sé scéal nó eachtra nó cur síos amuigh sa ngarraí, ní raibh am áithrid ar bith aige le
tosaí ach b'fhéidir gur fánach an rud a bhainfeadh amach chun seanchais scaití é,

Is dóigh gur óna athair féin is mó a fuair sé an chuid is mó go na scéalta,

J.C. Ó sea, bhíodh sé in ann íad a phiocadh suas in áit ar bith bhíodh sé ag inseacht scéal
dhom féin thiar sa ngarraí lá bhí siad ag plé le clocha ag pléascadh clocha le ghoil ag déana claí
bhí sé ag cur síos dhom ar aon chaoi ar fhear a bhí ó dheas ar an Lochán, ní raibh sé an-

474
stuama at chor ar bith ag plé le claíochaí ná clocha ach bhí cloch mhór mhíllteach ann ar aon
chaoi agus bhí an túin chaol fúithi agus an taobh leathan os a cionn ar ndóigh sin é an chaoi
le cloch a phléascadh. Bhí greallach mhór mhíllteach go thine aige ar aon chaoi ar an gcloch
is é an mac ba shine, b'fhéidir gurb é an dara mac é níl fhios agam cinnte anois, Ba é an mac
ba shine a bhí in éineacht leis ar aon chaoi, bhí greallach go thine mhór ar an gcloch aige ag
iarraidh í a scoilteadh ach bhí, ní chuimrím cé acub a bhí ag siúl thart ar an gcloch agus bhí
sí scoiltí ina lár, ara an chéad rud eile rinne sí dhá leith ar chuma ar bith agus tháinig sí anuas
sna cosa ar dhuine acub agus leag sí é. Dóthadh agus bruitheadh é ach nuair a chonaic an
ceann eile acub an fear agus an chloch tití air, níor chuimre sé ariamh go raibh an chloch trí
lasadh tháinig sé ar chuma ar bith agus tháinig sé faoin gcloich mhór seo go dtóigfeadh sé í
ach nuair a rug sé ar an gcloich mhóir a raibh an ghreallach uirthi ghreamaigh a dhá láimh di.
Rith sé sin féin agus a dhá láimh lasta agus an ceann eile agus an tine bhruite leagthaí air. Ach
chuaigh seisean ar aon chaoi go dtí an draein gur thom sé a chuid lámha ann ach chaith mo
dhuine go ceann píosa gon lá gur fhuaraigh an chloch agus go dtáinig duine nó cúpla duine
eile thart nuair a tóigeadh dhó an chloch ach bhf a chuid Íoirgní dóite go maith aige. Is dóigh
nach gcuimreodh sé é inseacht ar chor ar bith dhom marach an lá siúd a raibh an tine ar an
gcloch againn.

Maidir le do sheanathair a rugadhi 1865 é, an bhfuil seanchas nó focal ar bith agat uaidh
sin?
J.C. Sin focal amháin is d'fhan sé i mo chloigeann, bím ag rá gurb shin mar a deirtí fadó é dá
mbeadh beirt nó thriúr ann nó cé mhéad duine a bheadh ann agus go mbeadh rud éicint le
déana agus bheidís le chéile ag breathnú ar a chéile mar a bheidís ag rá le chéile ba chóra dhó
sin é a dhéana liomsa, an ceann eile ag rá an rud céanna. Ach séard deireadh sé “ag ceartas le
chéile' sin é an chaoi a deireadh sé é ach airím daoine anois ag rá agus séard a deireann siad
'ag comórtas le chéile, 'ag toghadh na bhfataí a deireadh sé in áit “ág piocadh na bhfataí Is é
a d'inis an scéal dhom nuair a bhí “an cat dhá bháthadh sa mbairille leanna' ....agus sé a d'inis
faoin bhfear a bhí ag goil ar an aonach nuair a casadh an bhróig leis sa gcosán, sé a d'inis an
scéal sin.

An mbíodh mórán scéalta ag do mháthair nó ag do sheanmháthair?

J.C. Eascainí is mó a bhí ag mo sheanmháthair, ó bhíodh go leor seanchas agus comhairliúchaí,
Paidreachaí agus seanfhocla ag mo mháthaír. 'Sí a bhíodh ag inseacht an cheann sin anoís .níl
na paidreacha aimsa. Bhí paidir amháin aici 'go ywbeammaí Dia dhuit a phaidir gheal! Tá sí
sin ag Pete Phaddy Mac Diarmada, dúirt sé go dtabharfadh sé dhom í, paidir dheas agus bhí
go leor seanfhocla aici a raibh ciall leob. Tá mé a cheapadh go ndeireadh sí duine éicint a
mbeadh cablaí ag teacht treasna air nó rudaí sa mullach air séard a deireadh sí 'ní liachtaí
bealach chun na coille ná bealach chun a fagthaí' agus rud eile a déarfadh sí agus mé i mo
ghasúr bhínnse a cheapadh gur ag eascainí orm a bhíodh sí 'a maise' a deireadh sí 'fgo bhfeicfidh
mé liath thú agus ciall ag do chlann' séard a cheapainnse an uair sin gur ag cur mallacht orm
a bhí sí agus mé i mo ghasúirín beag gan aon tuiscint ionam.

Agus do sheanmháthair [Nain Ní Ghuíthin] thíos in sna hAille a raibh mórán scéalta
aici?
J.€. Ar ndóigh ní raibh mé ró-mhinic timpeall uirthí sin ach go seasfadh muid ann ar a
mbealach ag teacht on Aifreann mé fhéin agus mo mháthair agus mé i mo ghasúr ach bhíodh
dreabhar [deirfiúr] léi sin ag teacht ann as an Trá Bháin Bairbre Ní Ghuithin, Budóg th'réis
breith liolíoch a thabharfas tú ar an gcéad lao ach nuair a bhíodh sí ag goil amach agus buicéad

475
Í

aici goil ag bleán an loilíoch sé an leagan a chuirfeadh sí air “téanam anois go mblithfimid an
loilíoch' sin é an chaoi a ndeireadh sí é.

Agus na scéalta móra uilig atá agat ní sa mbaile a fuair tú iad sin ar chor ar bith ní ó
d'athair a fuair tú na scéalta sin. :
J.C. Bhuel anois Scéal Pháidín Lí Reafteara anois ag Maitiú Mór thiar sna Creagáin a bhí
sé sin beannacht Dé lena n-anam uilig, Bhí trí bliana nó mar sin ag Maidhc [deartháir] ormsa,
Ní bhínnse siar ar cuairt ann ach bhíodh Seán 7pole [úncaill siar ann agus scéal ar bith a
d'iinsíodh Maitiú ó bhí go Íeor scéalta aige sin thupaidís aniar iad sin é an chaoi a fuair mé
Scéal Pháidin Uí Reafteara.

Tháinig Scéal Pháidín Uí Reafteara aniar o d'uncail críonna. Céard faoin scéal Mac an
Diabhail?
J,C. Maidhc a fuair é sin ó Bhoid é, [Seán Ó Donnchú, seanchaí as Baile an Tigh Mhóir].

Agus fuair tú Am Chailleach Bhréan thall i mBrigge i Sasana

J.C. Sea an bhliain a bhímid ar an mbeer, Uaidh fhear as an Trá Bháin a dtugaidís Cóilin
Breathnach air a fuair mé é.

Siobhán agus Dónaillín?

JC. Sin ceann eile go scéalta Mhaitiú Mhóir, Seán 7oo/e agus Maidhc a thug aniar é sin,

3s cosúil gur i dtús do shaoil is mó a chruinnigh tú na scéalta.

J.C. A deir fia ar ndóigh chuaigh mé go Sasana ansin, nuair a bhí mé bliain agus fiche chaith
mé bunáite deich mbliana ansin ní raibh aon seans agama aon cheo a chloisteáil thall, Nuair
a tháinig mé anall ansin arís, an seandream a raibh siad acub, bhíodar básaí agus ansin bhí
inseacht na scéalta agus na n-airneán, bhí deireadh leo sin 1958 nuair a tháinig muid abhaile
agus ar ndóigh ní raibh aon airneán ann ina dhiaidh sin.

Ar chaill tú suim iontub?

J.C. M'anam nár chailleas, dá mbeidís timpeall orm mar bhí seanfhocal amháin ann bhínn a
chloisteáil ag mo mháthair beannacht De lena n-anam uilig anois agus bhí mé ag iarraidh éa
fháil i gconaí. Ach níl fhios agam a dtáinig sé trí mo cheann thall i Sasana nó mara dtáinig
héibrí cén chaoi a raibh mé ag caint le Maidhc, Ar chaoi ar bith d'fhiafraigh mé dhó faoin
seanfhocal seo maidir le craiceann na seanchaorach agus an uain óig 'ó dhiabhail tá a fhios
agamsa é' a deir sé deir fia má tá fhios tá sé chomh maith dhuit é a inseacht: Seo é an leagan
a chuir sé air 'cá bhfios arb é craiceann na seanchaora nó an uain óig is túisce ar an bhfraigh
agus bhí sé sin cloiste agam roinnt mhaith blianta ó shin ach cheal a bheith ag caint ar an rud
bhí sé imí as mo chloigeann ach cheapfainn aon rud eile dár chuala mé cheapfainn go bhfuil
sé agam ach bhí sé sin imí uaim.

Ach isiomaí sin duine a raibh scéalta ina n-óige acu go n-imíonn siad as a gcloigeann arís
agus go dtéann siad i ndearmad, a mbíodh tú á meabhrú dhuit féin?
J.C. M'anam go gceapfainn nach mbínn ach is dóigh go mbídís ag rith trí mo chloigeann corr
uair ajright, is dóigh go mbíodh ach ní raibh mé dhá n-inseacht ar chor ar bith.

476
Céard a thug ort tosaí ag bailiú na scéal agus dhá scríobh?
JC. Is dóigh nach scríobhfainn aon scéal go brách ach uair éicint, níl fhios agam cé mhéad
bliain ó shin é tá sé sna déaga go bhlianta ó shin, tháinig Máirtín Davy anseo go dtí mé lá
agus d'iarr sé dhom a dtiocfainn síos, bhí deireadh seachtaine i mBaile Uí Bheacháin. “Tá go
maith' a deirim fhéin ach chuaigh mé fhéin agus Máirtín agus a Gearóid Ó Griallais
[cliamhain] síos ach dúirt sé liom ar aon chaoi “b'fheidir go n-inseá scéal' a deir sé 'anocht nó
amáireach” ách má chuimrím ar aon scéal' a deirim fhéin 'mánam a deirim nach bhfuil mé
ag iarraidh aon scéal uafásach fada a tharraingt orm fhéin ach níor hinsíodh scéal ar bith an
oiche sin go dtí maidin lá arna mhaireach. Glaíodh isteach orainn ó bhí áit mhór mhíllteach
ann, seomra mór míllteach agus is é an scéala d'inis mé scéal fiúraí Íse agus fúraí Áise. Agus
uaim síos ar mághaidh bhí cé a d'fheicfinn ann ach an tAthair Seán Ó Donnchú [údar] bhí :
Ros a Mhíl agus insna Mine agus is dóigh go mbíodh agus ar an Spidéal is é an paráiste céanna
é, Ach nuair a bhí an scéal insí agam, d'inis mé ansin scéal Jack the Lamferm, Nuair a bhí na
scéalta insí again “ach a dhiabhail' a deir Seán Ó Donnchú 'tá scéalta agat agus thaitin siad
liom' a deir sé. D'imigh sin ann fhéin go ceann laethanta ina dhiaidh, ní raibh sé móran
laethanta ina dhiaidh ar aon chaoi bhí mé ag éisteacht leis an raidió maidin éicint raidió na
Gaeltachta agus cé a bheadh air ach an tAthair Seán Ó Donnchú ag cur síos ar an deireadh
seachtaine a bhí thíos mBaile Uí Bheacháin agus dúirt sé go taibh mé ag inseacht cúpla scéal
thíos ann águs thaitin na scéalta líom' a deir sé águs tá mé ag rá le fé a déir sé 'má tá
tuilleadh scéalta aige iad a scríobh amach uilig agus iad a chur i dtoll chéile: Ach casadh liom
arís é uair éicint agus d'fhiafraigh sé dhíom a raibh aon rud scríofa nó curtha i dtoll a chéile
agam, má bhí ba é cuid an bheagáin é. Ach m'anam go raibh sé cúpla bliain mhaith fhéin ina
dhiaidh diabhal mórán a scríobh mise, is dóigh go dtí le ceathair nó cúig go bhlianta bhí an
méid sin ligthí tharam agam ó casadh an tÁthaír Seán Ó Donnchú liom,

Ach bhí tú ag rá uair éicint nár thuig tú ar feadh i bhfad go raibh fiúntas ar bith sa
seanchas that na scéalta móra,
J.C. Shíl mé nach raibh mais.

Cen chaoi a dtáiníg athrú intinne ort?

JC. Séard is mó a d'athraigh é sin bhíodh an-tóir agam ar na scéalta beaga seanchais ach nuair
a thosaimid ag goil siar ag Áras Uí Chadhain, héibrí cé mhéad bliain é sin é, sin an uair a thug
mé faoi deara gur seanchas beag uilig a bhí uathub anois agus thosaigh mé á gcur le chéile an
uair sin. Thuig mé go mbeadh daoine fós ann a bheadh ag iarraidh na heachtraí agus an cur
síos beag sin a léamh,

Ach anois tá a fhios agam gur mhol an tAthair O Donnchú dhuit iad a scríobh cén
chuspóir a bhí agat féin iad a scríobh síos sa deireadh ní hé an tAthair Ó Donnchú a
chuir faoi ndeara dhuit é cé gur thug sé uchtach agus spreagadh dhuit?
J.C. Is é an chuspóir a bhí agam anois agus tá sí mar chuspóir i gcónaí agam chomh leis an
uair sin nuair a thosaigh mé, dúirt mé liom fhéin an uair sin go scríobhfainn gach a
bhféadfainn agus mar a gcuirfí in aon leabhar nó in aon áit go brách iad, go mbeidis ansin le
léamh go háithrid ag an dream óg seo againn fhéin agus duine ar bith eile ina dhiaidh sin a
mbeadh fonn ar jad a léamh. Sin é anois an chuspóir is mó a bhí agam.

Agus a mbeadh sé ar intinn agat nach mbeadh na scéalta seo imithe amú agus le fán?
J.C. O dhiabhail níor mhaith liom go mbeidís imí, ó sea a mhanam ach an rud a thug mé faoi

477
deara ba mhinic sul má casadh go Baile Uí Bheacháin fhéin mé, dá mbeinn ar cuairt nó ín
áiteachaí i measc daoine d'insínn scéal nó eachtra, níl mé ag rá gut seanscéal é nó seanchas
áitiúil nó rud éicint, thug mé faoi deara go mbeadh suim ag daoine ann agus daoine nach
mbeadh agus tá a fhios agam go maith gur imigh go leor seanchais mar an scéal sin atá scríofa
agam faoi Fr Hosty an oíché a raibh sé ag cur na hola agus an uair a bhí an churrach dhá
báthadh ar an gcuan ach bhí mé ag caint le féar anseo thíos lá agus d'inis mé na scéalta dhó.
Bhí an fear seo i bhfad ní mba shine ná mise, 'm'ánam a deir sé, 'is fadó an lá a chuala mé iad
sin a dúirt sé' agus má tá fhéin níor airigh mé dhá n-inseacht ariamh é, níor airigh mé aon
duine dá chomhaoiseachaí dhá n-inseacht.

“Tharlaíodh sé sin go mbíodh na scéalta ar eolas ag daoine ach nach n-inseoidís ar chor
ar bith iad.
J.C. Is dóigh gur cheap siad nárbh fhiú aon cheo iad. 'Tá a fhios aimsa go mbeadh dearmad
déanta agamsa mé fhéin air marach gur airigh mé ag máthair arís iad. Ba é Peadar Mór a
d'inis scéal Fe FHosty an oíche a raibh sé ag goil ar ghlaoch ola agus shílfeá go mba scéal an-
mhór é, shílfeá go bhfanfadh sé i mbéal na ndaoine níor airigh mé ag, Seán Toole[uncaill é
dhá inseacht, Ach ní gheobhfaidh tú mórán sása dhá n-inseacht agus fios agat nach bhfúil tú
ag fáil mórán cluais. Beidh fhios agat go maith nach bhfuil tú ag fáil aon chluais ar aon chaoi
má tá tú ag inseacht scéal nó ag cur síos ar rud éicint má fheiceann duine nó cúpla duine ag
caint le chéile. Níl aon suim ionat féin ná i do scéal an uair sin agus is fada leat go mbeadh sé
críochnaí agat agus ansin bhíodh faisean eile ag cuid acub nuair a bheadh an scéal insí agat 'ó
dhiabhail céard é seo a dúirt tú ar ball',Bhuel níl duine ar bith ag poil dhá inseacht an dara huair
do dhuine ar an gcaoi sin, D'inseá ceart go leor go dhuine a mbeadh cluais tugthaí aige dhuit
nó dá mbeadh píosa gon scéal goite amú air ach an té a bhfuil tú ag breathnú air píosa roimhe
sin air agus é ag cogarnaíl agus tú píosa maith amach tríd do scéal níl tú lena inseacht ar aís
dó sin mar ní raibh aon suim ón tús aige ann,

Nuair a bhí mé ag caint le Máirtín Dav)' an lá cheana, bhímid ag rá nuair a bhítí ag bailiú
na scéalta go mbíodh daoipe áithrid a mbailítí na scéalta uatha agus bhí daoine a bhí
chomh maith nó ní bhfeary agus nach dtagadh aon duine go dtí iad. Bhuel tá an oiread
scéalta agatsa le duine ar bith tuige nach raibh siad ag teacht chugatsa?
JC. Nil fhios agam beirthe beo ná baiste, ar ndóigh b'fhéidir nach raibh fhios acub go raibh
siad agam Ach is maith an seans an weekkewd a bhímid thíos i mBaile Uí Bheacháin, is dóigh
nach mbeadh aon tosaí déanta agam orthub ach tá mé cinnte d'fhan scéalta ag daoine,
d'inseoidís iad ach níor hiarradh orthub iad. Agus ansin rud eile is cuma cén seanchaí é nó
scéalaí ar bith dhá fheabhas fiú dá mbeadh beirt istigh ar aon bhaile amháin nó í bhfoisceacht
cúpla baile dhá chéile agus bheadh scéalta ag ceann acub nach raibh ag an gceann eile, Agus
bhí go leor daoine ann, b'fhéidir nach mbeadh acub ach beagáinín beag scéalta ach bhíodar
acub. B'shin seanfhocal agus chuir mé an-suim ann ag Nóra beannacht Dé lena hanam a
chuala mé é mo dheirfiúr fhéin ó Jude Afhait Teach Mór a fuair sí é ní raibh sé againn thiar
sa mbaile agus níor airigh mé ag aon duine eile é ariamh ná ó shin é 'nach e an bia sa sruth
fola é:

Go leor go do chuid scéalta, is scéalta sléibhe iad.

f.C. An bhfuil fhios agat gurb ea, tá fhios agam é sin, is dóigh gurb é an fáth ná anáita tóigeadh
mé gur ar eachtraí sléibhe is mó a bhíodh caint sa teach s'áinne, go mbíodh níos mó cainte ar
lucht sléibhe ná bheadh acub ar eachtraí cladaigh ná farraige sin é an fáth is mó é. Is dóigh
ansin go raibh a scéalta fhéin ag muintir an chladaigh, muintir Chlochar an Locha ba dream

478
 sléibhe iad bhí an-cheangal acub leis na tamhnachaí agus na ceantrachaí sléibhe, is dóigh gurb
é sin an t-údar ia mó a bhí leis,

Cé na tamhnachai is mó a raibh baint acub leob?

J.C. Bhuel ba é Clochar na gCon an áit a bhfuil na Fátharta, Clochar na Lára an áit a raibh na
Fentons agus Glionnán san áit a raibh na hEoin..

Agallamh feis an Scéalaí faoi Stiléireacht 5/3/05

Cé iad an dream a bhíodh ag stiléireacht thart anseo?

Bhíodh an dream seo dhá dhéana mo mhuintir féin, bhíodh ansin Fátharta Chlochar na gCon
ó thuaidh dhá dhéana, Micil Ó Fátharta agus Pádraic Ó Fátharta. Bhíodh na hEoin i
nGlionnán dhá dhéana sin iad muintir Neachtain agus Maidhc Niaidh a tháinig ina ndiaidh
ann, bhí sé féin ag plé leis agus ar ndóigh ansin Beairtle Femfóm i gClochar na Lára. Pete
Pheadair Liam Pete Breathnach tinne sé sin go leor dhó, Bhuel rinne an deartháir Pádraic
roinnt dhó ní dhearna sé sin go leor. Ansin arís Boith Loiscthe atá soir ó Leitir Fir bhíodh
chuile theach i mBoith Loiscthe dhá dhéana. Rinne corr dhuine anonn agus anall é ach ní
dhearna siad go seasta é, Stiofán Sheáin Fwg/re ar an gCnoc ach bhíodh sé bailí amach thar
barr an bhaile. Bhuel ansin bhíodh muintir Phat Ruaidí as Leithrinn bhídís sin dhá dhéana
agus bhíodh muintir Bhaile na mBroghach dhá dhéana, Agus arís taobh thoir i Seana
Dhroighin an fear a dtugaidís 2w Seoighe air agus ansin bhíodh Nóra Hughie agus í ina
Daintreach bhíodh sí sin dhá dhéana agus ansin arís taobh thoir ó sin Clochar Chonaille ba
iad an dream a bhíodh ansin dhá dhéana ná Maitiú Phaitsín Ó Loideáin agus a dhreáthair
Máirtín.
Bhíodh go leor cineál scéalta agus eachtraí ag baint leis ach bhí mo mhuintir féin uair
éicint taobh thiar thuaidh go Loch Thulach an Leathair atá míle soir aduaidh as seo. Ach bhí
fear as Baile na mBroghach in éineacht leob Taimín Tom Dhonnchú b'uncail é go Pheadar
Mháirtín Tor nach bhfuil i bhfad básaí, deir siad nach fear mór ná trom a bhí ann ach go raibh
in oiread ach go raibh greim an duine bháite aige rud ar bith a bhfaigheadh sé
. Mar a dhéanfaidís an tsingleáil an oíche roimhe agus an tráthnóna lá arna
amháireach agus iad ag déana an dúbláil ag goil dhá chríochnú bhíodar, a' stócáil suas ann le
solas lae ach níl mé in ann a rá cén fhad uathab a bhí na póilíos, Níl fhios agam cá bhfaca siad
iad ach chonaic siad iad ar aon chaoi agus bhí fhios acub gur ag déana orthub féin a bhí siad.
is éard a béigean dóibh, an deis a chrochadh leob idir an pota agus wore caipín agus árm agus
gach a raibh ann. Ach nuair a bhí siad réidh le n-imeacht agus ball oirnéis ag chuile dhuine
sin é an uair a dúirt Taimín To Uí Dhonnchú, thug sé faoi deara go raibh an bairille a raibh
an tsingleáil ann ón oiche roimh fágthaí, Bhíodh bairillí ann a dtugaidís bairillí scadáin orthub.
Ach bhídís sin sciúrtha amach, ba deas pointeáilte an bairille a bhí ann. Sa mbairille scadáin
a bhí singleáil na hoíche roimhe sin 'ó dhiabhail a deir Taimín Towr Uí Dhonnchú “n tairbhe
is fearr uilig atá againn a deir sé 'tá sé fágthaí ina ndiaidh a'iinn' Diabhal blas a rinne sé agus
ní raibh rópa ná tada aige. Ach, bhuel níl fhios a'msa cé mhéad singleála a bheadh sa mbairille
ach an t-aon rud amháin is dóigh go raibh siad ag súil le sé nó seacht go ghallúnaí fuisce go
dhúbláil. Bhuel má's ea bheadh a dhá oiread sin go shingleáil ann, Bhí ceathair déag nó sú déag
go ghallúnaí, ní bheadh ann ansin ach a leath nuair a bheadh sé dúblaí. Diabhal blas ariamh
a rinne sé ach chroch sé an bairillín, m'anam go raibh meáchan maith ansin, Leag sé suas ar
chrocán é chuir sé a dhá láimh siar thar a dhá ghualainn, Ní raibh aon ghreim faoin domhan

479
 aige air, ní rópa ná tada aige air ach fuair sé greim ar an bhfeire ar bhéal an bhairille agus bhain
as agus é st a dhroim aipe agus deir siad nár dhóirt sé snig dhó agus nuair a bhíodar bailí anoir
le fána ó Loch Thulach an Leathair ní raibh aon fheiceál orthub pé áit taobh a raibh siad, Ach
níor leag sé dhá dhroim é go brách choíchin ná go brách gut leag sé faoi bhun na mótaí ansin
in áit éicint é anseo i gClochar an Locha agus cuireadh an chuid eile gon deis i bhfalach, chuile
dhuine agus a bhall féin ag imeacht aige. Sin é an áit a fágadh an bairillín, níor éirigh leob a
theacht suas leob agus ní raibh fhios acub cén treo a ndeachaigh siad. Ach san oíche lá arna
ámháireach nuair a frítheadh chuile shórt chun sumris socraíodh suas an stil in áit éicint
eile, ritheadh é ach ba é Taimín Tom Uí Dhonnchú a thug leis an tsingleáil.

Céa bhí in éineacht leis?

Tá fhios agarn go raibh mo sheanathair ann Séamus, níl fhios a'm cé eile a bhí ann. Bhuel
bhíodh scéal ann, Máirtín Rua a bhíodh thíos ar an Teach Mór theastaigh uaidh sin uair éicint
iarraidh fuisce a dhéana, Bhí an t-arbhay aige féin, bhí eorna curtha aige níor theastaigh uaidh
ach stiléara a dhéanfadh an iarraidh dhó. D'iarr sé ansin ar fhear a bhí ina chonaí suas anseo
an ndéanfadh sé an iarraidh dhó. Gheall sé i dtosach dúirt sé go ndéanfadh ach mar a
bhuailfeadh cineál scátha ansin é mar bheadh píosa mór oibre ar iarraidh fuisce a dhéana idir
ta chur ar bogadh agus í a bhraitheadh, í a chruachan agus í a mheilt, leann a dhéana agus é
a ritheacht, Ach nuair a bhí Máirtín Rua a cheapadh nach raibh air ach an t-arbhar a thabhairt.
suas ag mo dhuine ach nuair a chuaigh sé suas bhí a intinn athraí aige, Níl fhios agam cén
leithscéal a thug sé dó ach ní dhéanfadh sé an iarraidh dhó ar aon chaoi.
Ach tháinig Máirtín Rua ansin go dtí mo sheanathair Séamas agus d'iarr sé dhó a
ndéanfadh sé an iarraidh dhó agus dúirt sé go ndéanfadh, Thug sé aníos an t-arbhar ansin aige,
Bhí siad réidh le leann a dhéana ansin ach ní timpeall Chlochar Locha a rinne siad an leann,
níl mé in ann é sin a rá anois ach bhí siad í bhfad amach ar aon chaoi agus ís é an t-aon eolas
amháin atá a'm go raibh amharc soir acub ar an Tulaigh Bhuí atá i Leitir Fix, Ach rinne siad
leann ar aon chaoi agus nuair a bhí siad réidh le ghoil ag singleáil dúirt mo sheanathair le
Máirtin Rua 'Dí aníos an tráthnóna seo' chuir sé marc ar thráthnóna dhó “beimid réidh le ghoil
ag stiléireacht' a deir sé 'go ndéanfaimid an iarraidh fuisce: Ach tháinig agus bhí roinnt
drochchomharsana ag Máirtín thíos ar an mbaile agus sé an faitíos is mó a bhí air go ndéanfaí
scéala air dá mbeadh barúil ar bith go mbeadh sé ag déana an iarraidh fuisce, Ach bhí siad ag
singleáil i rith na hoíche ar aon chaoi ach rug an mhaidin orthub ar aon chaoi agus iad ag
críochnú suas ag críochnú an chuid dheiridh gon dúbláil.
Nuair a bhí sé ag déana lae ar aon chaoi héibrí cén chaoi ar bhreathnaigh Máirtín Rua
soir bhí beithígh Bhreathnaigh Leitir Fir an uair sin ar an Tulaigh Bhuí agus iad ag imeacht
anonn agus anall, Níor tháinig aon cheo faoin domhan isteachi gcloigeann Mháirtin Rua ach
gurbh iad na póilíos a bhí ann 'ó a dhiabhail a deir sé le mo sheanathair 'bhí fhios agam ón
tús go mbeadh spíodóireacht déanta orm, féacha thoir iad' a deir sé “bf ag crapadh suas agus
bí ag imeacht'a deir sé 'nó beimid tóigthí' ach dúirt seisean le Máirtín Rua 'glac staidéar beag
go fóilleach' a deir sé 'á ná bíodh aon staidéar ann' a deir Máirtín Rua 'ach bíodh muid ag
imeacht agus an méid is féidir linn a thabhairt linn a thabhairt linn'.Ach tá méa cheapadh nach.
raibh aon acmhainn mhór ag Máirtín Rua ar aon ól agus ní mórán a bhí ólta aige th'réi
hoíche ach dúirt mo sheanathair leis “caith siar gloine' a deir sé leis, Thug sé gloine nó cúpla
ceann maith an uair sin dhó ag iarraidh a bheith ag cur foighid ann agus é a choinneál mar ní
raibh aon fhonn airsean a ghoil ag leagan tada go gcríochnaíodh sé an iarraidh. Ach ní raibh
na cúpla gloine achar ar bith ólta aige héibrí cén chaoi ar bhreathnaigh mo sheanathair soir
arís 'ó dhiabhail a Mháirtín, ní póilíos atá ar chor ar bith ann' a deir sé 'beithígh atá ann a déir
sé, Ach bhí an t-ól goite sa gcloigeann ag; Máirtín 'faraor anois nach iad atá ann agus iad a

i . 480
theacht a deir sé “bheinnse dhá gcrochadh gon chnocán anois' a deir sé 'mar a bheinn ag
crochadh fóide móna' bhí an t-ól goite sa gcloigeann an uair sin aige, Ní raibh póilí ná
póileandar ann.

Meastú cé na gnásanna agus pisreoga a bhíodh ann agus é dhá dhéanamh?

Ní cheapfainn gttr pisreoga a bhíodh ann ach gnás é a bhíodh ann an chéad chuid gon fuisce
a thiocfadh an tsingleáil nó an dúbláil juigín nó muigín nó soitheach a leagan amach lena
“daoine maith' bhí sé déanta amach gur mhaith leob bheith timpeall ar an áit a mbíodh an t-
ól, Bhíodh an fear seo agus bhíodh sé go ghnás aige é a chur amach agus chaitheadh sé súil
amach air ó am go h-am. Ach bhí sé leagthaí amach an oíche seo aige agus chaith sé súil
amach ar an jug agus tháinig sé ar ais 'ó dhiabhail' a deir sé 'tá siad ann anocht ar chuma ar
bith'a deir sé. Leag sé amach jug agus chuaigh sé amach faoi cheann píosa, diabhal snig a bhí
ansin, a dar fia líon sé agus leag sé amach é, Faoi cheann píosa chuaigh sé amach arís ach is é
an chaoi a raibh fear tití faoina bhun an uair sin, fear a bhí ag faire air, bhí fhios aige go mbíodh
sé dhá leagan amach.

An bhfaca Maidhc [deartháir] aon rud [síóg] nuair a bhíodh sé dhá dhéanamh?
Níl fhios agam a bhfaca sé aon cheo ach go mbíodh sé féin ag rá ar chuma ar bith go mbíodh,
Bhuel ní bhíodh sé dhá chumadh héibrí céard a bhíodh sé aireachtáil. Tá cineál dearmad
déanta agam ar sin, d'airigh sé iad ar chuma ar bith níl fhios agam a' bhfaca sé iad.

Ar lean rud éicint ón siillhouse é?

Héibrí céard a bhí ann tháinig siad go dtí an doras, scanraigh sé go gcuirfí isteach an doras
héibrí céard a bhí ann.

Nach bhfaca tusa solas aisteach uair ag an sfíllfowse?

Ó níl scéal ar bith is fírinní ná é sin, bhí muid tar éis iarraidh a chríochnú taobh amuigh gon.
sruthán thuas. Níl aon dearmad orm nuair a chríochnaigh muid suas, mhúch muid an tine,
níor fhág muid í go raibh muid cinnte go raibh dath dubh tugthaí uirthi. Chuaigh Maidhc
anoir abhaile ansin agus chuaigh mise soir agus nuair a bhí mé soir ag ceann thoir aduaidh na
locha, bhreathnaigh mé siar más ea is ag breathnú ar sholas Mhaidhc a bhí mé go bhfeicfinn
a raibh sé ag déana a bhealach siar ceart. Ach an solas ba mhó dár facthas ariamh agus ní
mba solas tíne a bhí ann, solas mór geal eile a bhí ann ar áit na tine ar áit an ghráta. Thóig mé
mo shúil dhó agus bhreathnaínn i mo dhiaidh. Bhí sé ann agus ansin Íáoi dheireadh chaith mé
píosa ag breathnú air roinnt geábhanna uilig. Thóig mé mo shúil dhó ansin agus bhreathnaigh
mé aríst agus bhí an áit chomh dubh le pic ní raibh aon solas le feiceál ann an uair sin ach bhí
sé ann níl aon dearmad orm faoi, Ní solas saolta a bhí ann.

Ba mhinic a tharraing ól achrann, a bhfuil aon scéal agat faoi?

Ó tharraing sé go minic é, ó sea a mhánam fear a bhí thoir anseo thoir, bhíodh sé sin ag
imeacht sách fánach ar a chuid óil agus ní fhanadh réasún ax bith ann agus ní raibh sórt
múnadh ar bith air. Ach tháinig sé thuas i gClochar na gCon uair ag iarraidh fuisce, ní raibh
aon fháilte roimhe mar bhí sé an-bhadaráilte ar a chuid óil agus bhí an diabhal ar a theanga,
Ach dúirt bean an tí leis ar aon chaoi, nach raibh aon deoir ann ach bhí sé ag cur a chosa
uaidh ar aon chaoi, Diabhal blas a rinne sé faoi dheireadh léi ach rug sé i ngreim mullaigh nó
cúil uirthi agus swiweáil sé timpeall an tí í agus thug sé lán a ghlaice as a cúl leis. C'én diabhal
a bheadh ag teacht ach fear an tí, ar chuma ar bith ach níl fhios agam cén ropadh a thug sé
faoi. Ba é féin a bhíodh ag cur síos air “ní raibh rud ar bith a sprog [spreag] amach agus amach

4s1
ceart criochnaí mé ach nuair a chonaic mé gruaig bhreá dhubh mo mhnaoi ag imeacht le
gaoth: Ach nár imigh an diabhal ar an bhfear sin anois,

An mbíodh daoine ag teacht ag an sfál/fowse?

An t-aon rud amháin d'airínn iad dá rá go minic, dá mbeadh fhios ag daoine áithrid an oíche
a raibh tú dhá dhéana, sé nuair a bheadh sé déanta, bhíodh daoine splancaí ag ól. Bhí dúil san
Ól acub agus gan a luach acub, teacht ag cineál súdaireacht, ó bhíodh cuid acub agus dá
mb'fhéidir leob oíche a chaith sa stiflfrouse in éineacht leat. Ach is é an drogall is mó a bhíodh
rompub, ní hé an méid a d'ólfaidís féin é, nuair a bheadh aithne óil orthub go m'fhéidir go
leagfaidís nó go ngóidis i mullach rud éicint agus go ndóirtfidís a' raibh agat,

Bhí an dlí géar ag an am, ar tógadh mórán daoine?

Ar inis mé am éicint dhuit faoin am a bfrleaisfeáil siad an Clochar Daraí amuigh. Cheapfainn
gurb é tús nó lár na dtríochaidí é seo, cheapfainn gurb é mar tús na dtríochaidí mar bhí sé dhá
dhéana tréan go leor i gClochar na gCon ag an am sin. Bhínnse i mo ghasúr beag agus
d'fheicinn ag teacht aníos an bóthar seo iad ceathrar nó cúigear acub. Thugaidís leob na
bicycles chomh fada agus a d'fhéadfaidís agus shiúlaidís amach ansin. Ach amuigh sa gClochar
Daraí ansin, tá aill mhór mhíllteach bunáite istigh i lár an chlochair, aill mhór mhíllteach tá sí
fala istigh fúithi. Ach chuir muintir Chlochar na gCon urláirín beag concréit inti agus is istigh
a bhídís ag braich an arbhair, M'anam má tá féin, fuair siad amach istigh i lár an chlochair í,
ach chuaigh siad suas ansin, chuaigh na póilíos suas lá, Bhuel gardaí a bhí ann an uair sin agus
mara a bhfuil mé ag dul amú is Domhnach a bhí ann ach níl mé fíor chinnte dhó sin anois agus
jumpe” nó jumpers acub agus ord agus gej/ignite. Tholl siad an chloch agus chuir siad bferist
inti sa gcaoi go mbeadh an bháisteach anuas ann, Tá sí ann i gconaí istigh i lár an chlochair
agus chonaic tú féin í cheapfainn agus siad a bhfeaisreáil í sin agus a chuir ó chéile í, nach
beag a bhí le déana acub. B'shin é sna tríochaidí anois, tús na dtriochaidí nó lár na dtríochaidí
ach ní raibh mórán eile le déana ag gardaí ag an am sin.

An raibh spiadóirí thart an uair sin?

Ó m'anam go raibh, ó bhí na diabhail, Ach mar chuile shórt eile ní bheadh agat ach amhras
láidir. Bheifeá a' rá leat féin meastú arbh é seo é nó arbh é siúd é, Bheadh tú in ann daoine
áithrid dhealú amach as nach iad a rinne é agus bheadh an t-amhras agat ar chúpla ceann
eile.

An mbíodh aon airgead le déanamh as?

Bhíodh roinnt éicint dá bhart. Le linn do m'athair a bheith in óige, séard a bhíodh ar bhuidéal
chúig chraigín an uair sín ocht bpingin déag, D'fhan an t-ainm ar feadh i bhfad air a dúirt sé
'buidéal ocht bpingin déag' níl fhíos agam ar leathchoróin a bhí ar chárt. Ach le mo linnse
ansin coróin a bhíodh ar bhuidéal fuisce agus seacht agus sé pingine ar chárt, Ag an am sin
bhíodh na tithe síbín ann, bean ar an Teach Mór anseo thíos bhíodh sí ag díol fuisce. Bhíodh
baintreach ar an Lochán Beag, bhíodh sí ag díol síbín agus sé'n áit a mbíodh an ceaig curtha
i bhfalach aici, bhíodh cruach mhóna taobh amuigh aici i mbéal an chruach mhóna, is ann a
bhíodh an ceaigín nó jeár i bhfalach aici. Dar fia goideadh uaithi é, fear as síos ansin a ghoid
é, ní chuimhneá go deo air, bhí sé splancaí ag an ól.

An mbíodh daoine isteach agus dá ól ann?

“Tá fhios ad áit ar bith a mbití dhá dhíol ann go mbítí dhá ól ann.

482
An raibh siad ann le do linnse?
Ó dhiabhail ní raibh sé ann le mo linnse mar d'airínn mo mháthair ag cur síos go minic ait,
níor ól sí sin aon deoir ariamh nó má d'ól ba é cuid a bheagáin é, Bhí sí sin tráthnóna sílim gur
ag teacht as Gaillimh a bhí sí, bean a thoir ar an gCnocán Glas, mánam go mbíodh sí sin ag
ól, Héibrí cé as a bhí sí ag teacht ar aon chaoi casadh le mo mháthair í agus ní raibh teach an
tsíbín ach siar an garraí uathab, Séard a dúirt sí le mo mháthair ar aon chaoi 'teara uait siar x
go mbeadh leathphionnta ainn' ó bhídís dhá ól istigh in sna tithe, Bhí sé ráite agus tá sé seo
ag luí le réasún go mbíodh lucht na dtithe síbín ansin ag cur uisce thríd dhá fhairsingiú. Bhí
teach síbín ag fear thiar i gCor na Rón bhíodh sé sin ag díol síbín. Is é an áit a mbíodh sé i
bhfalach aige sin faoi bhun an choca féir agus bhíodh an oiread trairmpáil déanta timpeall an
choca, ní aithneá go deo go mbeadh sé thíos ann. Ní raibh sé ann i ngan fhios do dhuine
éicint, déanadh scéala air mar tháinig na póilíos agus fuair siad an ceaigín, Marach go raibh
sé insí dhóibh,

Ba drocháit é chur sa gcruach mhóna nó sa gcoca féir.

Bhuel ba drocháit é a chur sa gcruach mhóna, Bhuel is dóigh go mbeadh an t-amhras anni
dtaobh an choca féir é féin, is dóigh gur trítheadh in áiteachaí é,

An raibh aon trioblóid nó achrann ina thimpeall?

Bhuel ar ndóigh, níor chuala mé gur rinneadh aon bhualadh mór ann. M'anam go mbídís te
bruíte le chéile istigh ann ar chuma ar bith, Ó dhiabhail tuige nach mbeadh agus má bhí
sínseáil ar bith acub, bhí sé saor.

Cá mbídís dá cheannacht?
Cheannaídís uaidh na stiléirí é.

Ar díoladh sa teach seo leob é?

M'anam gur díoladh leob ar fad é, Ach ansin an bhean a raibh muid ag caint ar ball uirthi an
bhaintreach beannacht Dé lena hanam, tóigeadh í sin uair faoi agus bhí si ina baintreach agus
beirt ghasúir bheaga aici, fuair sí trí mhí príosúin. Bye ad fuair.

Cén t-am den tsaol?

M'anam go raibh muid faoi dhlí Shasana, mánam go gceapfainn go raibh mar bhí siad ina
ngasúir bheaga. Bheadh chaon duine acub sin dá mairfeadh siad deich mbliana le cois na
cheithre scóir, m'anam gur cuireadh sa bpríosún í. Ó is ann a rugadh fear as tamhnach nach
bhfuil ró-fhada as seo, níl mé ag rá go mbeadh Seán Forde ann uair sin, ó dhiabhail ní bheadh
mar bheadh an fear sin, dar fia dá mairfeadh sé sin, bheadh sé céad nó ní bheadh sé i bhfad
as, ní é Seán Forde a bhí ann, ach is ann a rugadh é,

Cé chaoi a dtugtaí go Gaillimh an fuisce?

Isteach sna carrannaí móna, thugadh an dream siar sna báid é, thugadh.

An gcuirtí thar sáile é?

M'anam gur minic a cuireadh a'inne go Sasana é, an t-am a raibh mé féin ' Maidhc ann agus
chuir muid féin anonn arís ag Máire agus Bríd é,

An raibh na sagairt go mór ina aghaidh?

Bhí, bhíodh ansin F: Kelfy a bhí anseo thoir ar an gCnoc, ní raibh sé ina aghaidh chor ar bith

483
!
i
mar bhíodh sé féin dhá ól ach bhíodh sé sin ag iarraidh é a fháil, fuisce a bheadh rite trí h-uaire
thríd an wor'w. B'fhéidir go bhfaigheadh sé as áiteachaí eile é ach d'fhaigheadh sé as na
tamhnachaí é. Bhíodh sé sin ag iarraidh bheith ag coinneál na bpóilíos óna stiléirí, ach sagart
an Spidéil bhíodh sé dhá mbrostú amach. Ba é Fr, Kelly a bhí anseo thoir an chéad uair a
dtáinig Ei: Connolly as Árainn ann mar a deireadh siad le 'misiún Árann: Ó b'uafásach go deo.
na seanamóireacha a bhíodh sé a dhéana, bhí sé ann le linn 77: Ke//y a bheith anseo thoir agus
bhíodh daoine eile ag rá ansin gurb iad na heaspaig féin a bhíodh ag rá leis na misinéirí
seanamóirí uafásacha a dhéana mar go raibh sé ró-fhairsing agus go raibh iomarca ag tarlú
Jena linn. Níl fhios agam a raibh 'misiún Árann trí h-uaire uilig anseo thoir tá mé a cheapadh
go raibh. Bhí sé ann i dtosach agus mise i ghasúirín beag bídeach, ní chuimrím ar chor ar bith
air sin. Ansin arís níl fhios cén aois a bhí mé, bhí mé seacht déag nó ocht déag nó mar sin a
deir fia scanródh sé thú na mallachtaí agus an eascaine a rinne sé. Dúirt sé ar aon chaoi án
tórramh nó an tsochraide a mbeadh poitín ann ná mba ró-fhada go raibh tórramh agus
tórramh eile ann agus tórramh tobainn. An baisteadh a mbcadh sé ann nár mhaire an páiste,
agus an bhainis ná an pósadh a mbeadh sé ann ná raibh aon toradh ar a bpósadh: A deir fia
scanraigh sé go leor daoine, b'úafásach an eascaine í,
M'anam go raibh sé uair eile ann, dúirt sé ansin, chuaigh sé chomh fada leis an mallacht
ansin nach mbeadh ádh ná úntar ar an áit a mbeadh sé 'ach cuirfidh mise an féar glas ag fás
go dtí an tairseach acub: Chiallódh sé sin go mbeadh an teach bánaí amach nach mbeadh aon
duine ag siúl isteach ná amach, Bhí Máirtín Beag Ó Tuathail anseo thíos ann, nuair a chuala
sé mo dhuine ag rá an móid sin ó dhiabhail a deir Máirtín nach ann a bhéas áit na n-éanachaí
géabha. Mar tá an-tóir ag éanachaí beaga géabha ar fhéar beag glas.

Meastú an meas nó drochmheas a bhí ar na stiléirí?

Ó bhí an-mheas ag na daoine bochta orthub ach ba dhearg namhaid dhóibh na h-óstóirí, 'sé
a bhí ag seasa dhóibh, bhí sé mar ghabha, bhí sé ar nós nó fear ceirde ar bith.

Céna h-úsáideacha a dhéantaí dhe?

Is é a bhíodh ar chuile bhainis, is é a bhíodh ar chuile thórramh agus ar chuile shochraide
agus ansin bhíodh baisteadh, bhíodh chuile dhuine ag iarraidh é bheith aige le haghaidh na
Nollag, lá fhéile Pádraig, aimsir féile nó dá mbeadh daoine ag teacht as Meiriceá nó daoine ag
goil go Meiriceá, bhítí ag déana oíche mhór dhóibh sa mbaile an oíche sul má d'imeoidís,
bhítí ag iarraidh é a bheith ann.

An mbíodh éileamh i gcónaí air?

Scaití nach mbíodh aon éileamh air,

An mbíodh aa stiléirí dhá ól?

Ó bhíodh cheapfainn nach raibh ceann ar bith le baint as, chuile cheann acub. Dúirt mise le
fear anseo thuas uair éicint, beannacht Dé len anam a raibh muid ag caint ar athair féin.
“M'anam go gceapfainn gur fear staidéarach a bhí ann timpeall air” é a dhreáthair is minic a
chonaic mise é sin a dheartháir agus laethantaí agus laethantaí caite ar an leaba aige: D'ól
chuile cheann acub é, ar ndóigh tá fhios ag an saol go bhfuil cathú ag baint leis, Bhí mé ag
inseacht cheana dhuit gur chaith Beartle Fewtom seacht mbliana gan aon deoir a ól ach ní
bhfuair mé amach ariamh cén fáth go dtí cúpla seachtain ó shin. Bhí mé ag caint le fear mar
atá muid ag caint anois ach bhímid ag caint ar theach áithrid. Bhí an fear seo ag rá liom féin
'ó dhiabhaifl' a deir sé “tugadh drochaóose go Bheairtle Fenrón uair éicint fadó, ach bhí sé féin
ag ceapadh gur draíocht a cuireadh air ní raibh fhios aige beirthe ná beo cé raibh sé, Bhí sé ag

484
imeacht i ndiaidh a chinn roimhe ag dúiseacht agus ag goil a chodladh ach is é an áit ar
dhúisigh sé ceart faoi dheireadh i dTulach na Síóg, bhí sé ag déana amach gur draíocht a bhí
air. Tá mé a cheapadh gur rud éicint a cuireadh sa deoch dhó ann agus sin é an uair a tháinig
sé isteach i mo chloigeann gur chaith sé seacht mbliana gan aon deoir a ól, ní raibh mórán fear
a bhíin ann an oireada ól leis sin.
“Tháinig sé thuas acub féin uair agus bhí drochchuma air tá mé cheapadh go raibh sé tar
éis fare aisteach a dhéana agus nach raibh aon deoir aige féin. Ach tháinig sé isteach uair ag
máthair an fhir seo, 'a bhfuil mé ag breathnú go dona, ach bhí fuisce ann ar aon chaoi, ach bhí
buidéal amháin ann nach raibh ina thus pota baileach, bhí sé uafásach láidir sin é a thug sí dhó,
“ocht nó naoi go ghloineachaí a d'ol sé' a deir sí “bunáite buidéal: 'Á shiúil sé chomh díreach,
ní cheapfá go raibh deoir ólta aige; sin le rá gur cuireadh rud aisteach ina dheoch dhó sa teach
eile, héibrí ar bith céard é féin.

An ndearna daoine airgead?

Is dóigh nach ndearna siad aon saibhreas, bhí sé dhá gcoinneál ag imeacht, Tá mé a cheapadh
go raibh ocht gcéad punt ag fear as seo thiar, bhí ocht gcéad aige sin, san am a ndeachaigh sé
go Co. na Mí cheapfainn gurb é 1935 a chuaigh siad síos. Ó b'uafásach an cruinneál é, an t-
aon rud amháin tá mé a cheapadh nach raibh sé féin ag ól aon cheo agus má bhí gurb é cuid
an bheagáin é agus ní raibh le coinneál aige ach é féin. Ach ba diabhalaí an cruinneál é, is
dóigh go raibh sé píosa maith dhá chruinneál, ach is cuma sin,

Is dóigh go raibh cuid de na gardaí níos géíre ná a chéile,

Ó ar nós chuile dhream, ó sea a mhánam bean an t-am sin, bhí sí dhá dhéana thoir i Seana
Dhroighin Nóra Highíe, an sargeamnt a bhí an uair sin ann, ba seo é aimsir na seanphóilíos faoi
dhlí Shasana, Rogers an t-ainm a bhí air, Bhuel, sé féin nó a chuid fear a thóig an bhaintreach,
diabhal fhios cén truaighe a bhí aige di, Tóigeadh ar aon chaoi í agus má tá féin choinnigh sí
uirthi dhá dhéana ina dhiaidh sin ach is dóigh go mbítí dhá chur amach, go mbíodh
spíodóireacht dhá dhéana.
Bhí sí an oíche seo ar aon chaoi í ag déana twrw istigh sa teach agus í ag cur isteach
fuarú í ag caith an uisce fuarú amach sa doras agus cé a bhuaileadh sí sa doras agus é ag goil
siar an tsráid ach sargeant Rogers, má tá féin ní dheachaigh sé isteach, B'as an taobh ó thuaidh
g Éirinn é sin agus deir siad héibrí cé as ar tháinig an scéala go mbíodh a mhuintir féin dhá
dhéana agus gur istigh sa s(r/i/rorrse a bhí sé nuair a fuair sé scéala le ghoil sna póilíos. Níl
dabht ar bith faoi ach go raibh cuid go na gardaí is dóigh an chuid is mó acub in aghaidh an
phoitín, is dóigh nach raibh aon mheas acub ar mhuintir Chonamara ach oiread, is dóigh pé
rud a bheadh muintir Chonamara a dhéana nach raibh aon mheas acub air,

Ar dearnadh mórán fuisce le cladach ariamh thart anseo?

“Tá mé a cheapadh gur déanadh beagán ach is beagán é, níor déanadh mórán ar aon chaoi,

San am ar thosaigh tusa bhí sé stopaí i bhfad romhat,

“Tá mé a cheapadh go raibh siad stopaí sa teach s'áinne an bhliain a rugadh mise, tá mé a
cheapadh gurb é sin an uair a déanadh an fur deireadh anseo.

Cén t-am a stopadh dhá dhéanamh uilig thart anseo?

“Tá mé a cheapadh gur i ndeireadh na dtríochaidí é ach gur déanadh beagán ina dhiaidh sin,
níor déanadh mórán, Níl aon chuimre agam go raibh Beairtle Fewíon dhá dhéana le mo linn,
tá mé cheapadh go raibh Pefé Breathnach é féin stopaí le fada.

485
“Thosaigh tusa dhá dhéanamh i dtús na seascaidí agus chríochnaigh tú sna sevemfies/
eighties.
Tá sé sin fíor ach déanadh fwwacha ina dhiaidh freisin.

1s dóigh gurb é beatha an ghiorria a bheith dhá dhéanamh,

Cuir i gcás duine nach bhfuil tada eile ar a chúram agus gan tú tóigthí suas le aon cheo eile
nach a mbeadh ag ól aon deoir é féin, d'fheilfeadh sé duine gon tsórt sin i bhfad níos fearr, ach
igcruthúnas dhuit go mbíodh an spíodóireacht dhá dhéana i gcónaí. Bhíodh Micil Ó Fátharta,
bhí sé oíche ag teacht aníos ó chuairt agus bróga táirní air agus amach ar aghaidh an chlais
ghainimh síos ón Íoch, tá sí dúinte isteach anois, Ach bhíodh go leor gainimh dhá bhaint inti
sin, le gainimh agus le chuile shórt go dtí le roinnt mhaith blianta ach díreach amach ar
aghaidh an chlais ghainimh bhí bróga táirní air. Bhain sé aithinne as cloch leis an mbróg
tháirní. Ach b'shin í an oíche a raibh tórramh bean as an Lochán Thoir ann. Bhí daoine imí
amach faoi shliabh ag iarraidh fuisce lena tórramh agus lena sochraide. Ach ní raibh aon trust
as go leor go na hóstóirí, ní raibh aon trust astub. Ach casadh Micil Ó Fátharta le garda a
dtugaidís Fíowwrd air a bhí anseo thiar ag an am “is maith déanach a bhí tú amuigh a leithéid
seo g'óíche: Chuir sé ainm ar an oíche dhó “bhí mé amuigh an oíche sin ach ní fhaca sibhse
mé: “M'anam go bhfaca agus gur airigh muid thú freisin, an gcuimríonn tú gur bhuail tú do
bhróg táirní faoi chloch amach ar aghaidh na clais ghainimh agus bhain tú aithinne as an
gcloch: 'Deir fia maise' a deir Micil bhain mé aithinne as an gcloch! “Bhí muide istigh sa gclais
ghainimh an oíche sin: Ach an rud nach bhfuil mé in ann a rá le fírinne anois, níl fhios agam
arbh é an póilí féin nó an seargamf a dúirt le Micil é. Bhí an scéal níos fearr agam, is é an áit a
dúradh leob a bheith sa gclais ghainimh ag bun bóthar an Locháin Thoir, sin í an chlais
ghainimh atá thoir ag tigh Join Mhaidhc go dtiocfadh lucht an fuisce anuas. Is é an leagan
a bhí curtha sa reporf a bheith sa gclais ghainimh ag ceann bóthár an Locháin. Ach thug an
seargant anoir anseo iad, ní raibh sé ag iarraidh breith air.

Cén bhliain a tharla sé?

Bhuel ní raibh mise ach i mo ghasúr beag nuair a cailleadh an bhean seo, cheapfainn go raibh
an bhean básaí i bhfad roimhe sin, Ní fhaca mise ariamh í. Bhídís ag rá rud eile san am a
bunaíodh an stát, an chuid is mó a tóigeadh isteach sna gardaí go mba shin iad na seansfafers,

An cuimreach leat gur cuireadh Ortha na Dul Amú ar na peelers?

Bhí mo mhuintir agus is é an chaoi a d'athraigh siad síos ag déana turn píosa deas síos ó ghob
na locha ansin thíos anois taobh thiar, níl sé i bhfad ó cholbha an tsrutháin tá áit ansin agus
bruachannaí arda agus coiléar beag. [s é an t-ainm a thugtaí ar an áit sin an Muiltín, ní bheadh
sé chomh fada síos le Garraí Joe Mhaidhc anois ach is dóigh gur iomaí athrú curtha air sin ó
shin,

An bhfuil fhios agat cén fáth ar tugadh an Muiltín air?

M'anam nach bhfuil fhios agam beirthe beo ná baiste ach an Muiltín a thugtaí air, is ann a bhí
siad ach tháinig na póilis aniar ar aon chaoi agus sé'n áit a mbídís an tráth sin gon tsaol ná thiar
ag an áit a raibh an ceárta ag Peadar Sheáin Gabha, sul má d'athraigh siad aniar go Cor na Rón
sa teach sin a bhí ag Seán Jimí tráth gon tsaol, Ach ar aon chaoi bhí fear ar an Teach Móra
dtugaidís Toy Bheartla air, chonaic sé na póilíos ag teacht aniar agus chuaigh siad suas
bóithrín Jeaic. Bhuel ní raibh aon bhóthar ann an uair sin ach cosán. Ach Máirtín Fíodóir
ansin a bhí taobh thoir, athair Phádraic a' Bhreathnaigh seanathair Júidín na mBreathnaigh
anois ach bhí sé ráite go raibh Ortha na Dul Amú aige sin. Ach tháinig Tor Bheartla aniar ar

486
aon chuma go dtí Máirtín Fíodóir, bhí fhios aige go raibh “Ortha na Dul Amú' aige agus d'inis
sé an scéal dhó ar chuma ar bith ach bhí Máirtín Fíodóir ag obair ar an seol ar aon chaoi agus
d'fhág sé an seol ansin agus chuaigh ar a dhá ghlúin agus chuir sé “ortha na dul amú; Nuair a
bhí sí curtha ansin aige “mara a bhfuil sé fáite faoi seo acub, ní gheobhfaidh siad é' a deir sé,
Deir siad go raibh siad ag breathnú orthub go ndeachaigh siad go dtí an Muiltín ag goil soir
agus ag goil siar agus d'éirigh lena bairillí, Deir siad go bhfuil an scéal sin fíor ar chaoi ar bith,

Úsáideadh go leor poitín aimsir an fliú mór fadó.

Diabhal ceo eile a bhí ann an uair sin ach an poitín, b'shin é an t-aon leigheas amháin a bhí
acub air, nach mbíodh na póilíos agus na sagairt agus Dr. Turbíay ag rá é a choinneál déanta,
Bhí chuile cheann acub dhá rá ag an am sin, siúd é a shábháil iad.

An fuisce nó poitín a thugtaí air?

M'anam gur fuisce a thugtaí air, fuisce a thugann Seáinín Phete as Leitir Fir air, deir fia nuair
a bhíodh muide ag éirí suas ní bhítí ag caint ar fuisce siopa ar chor ar bith ach parlaimint,
Bloine pharlaimint ach ní dhéarfaidís go deo fuisce siopa, Bhítí dhá chur ar chnámha tinn
agus cnámha stobarnáilte nó dathaíocha fiacla. Bhftí ag caint ar an mbraon broghach ar chaoi
ar bith, is dóigh gur shábháil sé daoine in aimsir an fhíabhrais.
Bhíodh dream as Baile na mBroghach dhá dhéana. Bhí siad tar éis iarraidh a chríochnú
ag an am sin bhíodar óg, fuair siad an fliú ach bhí siad ag ól agus ag ól goíche is go ló. Bhí
daoine muinteartha acub thíos le cladach agus bhídís aníos seasta ann uair ar bith a cheapfaidís
aon deoir a bheith ag an dream seo i mBaile na mBroghach, Ach nuair a chuala siad ar aon
chaoi go raibh an fliú orthub nó an fiabhras orthub diabhal duine acub a tháinig ná go ceann.
achar ina dhiaidh ach mánam gur chuir siad dhóibh an fiabhras agus níor cailleadh aon duine
acub, Ach píosa ina dhiaidh arís agus iad tagthaí ar ais ina sláinte, tháinig beirt acub aníos lá
mar dhea ag breathnú orthub. Ach d'fháiltigh muid féin rompub' a deir Máirtín ár chuma ar
bith, agus ní ar mhaith leob é “ach deir fia' a deir Máirtín 'déanfaidh mise jab libh anois ní
imeoidh sibh anois go dtóigfidh sibh an fiabhras, ach bhí fuisce fós againn agus chuaigh muid
ag taoscadh orthub ach ní ar mhaith leob é, is gearr gur shín an cúpla, chroch muid linn siar
sa seomra iad san áit a raibh an fiabhras agus chaith muid isteach sna leapachaí iad agus
chlúdaigh muid orthub, ciumach ná ráag a bhí sa teach nuair a bhí an fiabhras orainn chas
muid ina dtimpeall iad agus choinnigh muid suas go maith faoina pollairí acub é agus is ann
a chodail siad an oíche gur imigh siad lá arna amháireach. Ach beidh sibh tolpthaí anois' a deir
Máirtín a deir fia mar sin féin níor thóig siad an fiabhras,

An mbítí dhá dhéanamh ar an seanbhealach ag an am sin?

Ba ea, chuile dhuine ag an am sin, ó dhiabhail ba ea.

An mbítí ag cur siúcra ann?

Cuireann chuile dhuine anois a bheagán nó a mhórán siúcra ann ach an chéad duine thart anseo
a chuir siúcra air ná Nóra Hughie as Seana Dhroighin, bhíodh sí ag cur cloch shiúcra air agus
thugadh sé farasbarr fuisce di ach ní raibh siúcra ar bith dhá chur air sa tseanaimsir ach dhá
chruachan agus tá mé a cheapadh gur sé nó seacht go ghallúnaí a bhíodh acub ar dhá bhairille
leanna. Bhíodh dhá chéad eorna braichte cruaite agus meilte agus ansin bhíodh leathchéad nó
cúpla cloch mhaith coirce braichte cruaite meilte freisin le haghaidh back. Ach an tráth sin
nuair a scóltaí agus a chuirfí an t-uisce bruite ar an mbraith ní choinnítí ach an sú, Bhíodh corc
thíos ag túin an bhairille os cionn an feire agus an bhraich thíos sa dabhach mór sin agus an dá
chéad eorna a chaith síos ann agus scaoileadh air an t-uisce bruite ansin, Thugtaí cúpla uair a

487
chloig thíos ansin dhó agus bheadh scuaib fraoigh ansin díreach taobh istigh gon pholl san áit.
a raibh an corc agus tharraingí an corc agus scaoilfí amach sú an arbhair uilig i dtubán nói
soitheach ar bith. Nuair a bheadh an sú uilig tagthaí, líonfaí suas arís é le uisce bruite is é an t-
ainm a thugtaí air “án chéad léice' an dara scóladh a bheadh faighte aige an dara léice' agus
shiothlaí amach arís é sin ar nós mar a siothlaíodh é leis an gcéad léice agus ní choinnítí an
t-arbhar ar chor ar bith ansin an triosc agus é a chaith suas ar an mbruach agus é a thabhairt go
na beithígh. Ní choinnítí ach an sú agus ansin bhíodh an buta eile coirce a bhíodh braichte nuair
a bheadh leann déanta ansin ar feadh oíche agus lá, chuirtí back gon choirce air. Ní raibh siúcra
ná tada ag goil air ach sú an arbhair agus ba fuisce dáiríre é an uair sin.

Cé na bealaí a bhí ag an stiléava le é féin a sheachaint ar an namhaid?

'Ní bheadh aon solas acub ach chomh beag in Éirinn agus a d'fhéadfaidís agus na buicéid glasa
a bhíodh acub an t-am sin bheadh éadachín casta ar láimh an bhuicéid acub ar fhaitíos go
ndéanfadh sé aon torann agus héibrí cén chaoi é chaithfídís bealach a dhéana abhaile gan
aon solas a lasadh.

Cén fáth nach ndéantaí sa lá é?

Ar ndóigh is é an deatach a chrochfadh iad, diabhal áit a mbeadh deatach nach dtarraingeodh
sé amhras mór, ní raibh cailleadh ar bith orainn faoi dheireadh,

Scéal eile Stiléireachta agus

Seanchas Shasana, 29/3/2005
Chuala tú ag caint ar fhear a bhí anseo thuas a bhí badaráilte ar a chuid óil aréir, tá mé a
cheapadh an chineál bealach a bhí leis agus go mbíodh drochiompar aige air féin tá mé a
cheapadh go maití go leor dhó mar fear an-stuama a bhí ann mar bhí sé ina chineál cúipéara,
Bhí sé in ann bairillí a bhí tití a thógáil agus dá mbeadh cláracha ar iarraidh nach raibh ar fáil,
bhí sé in ann é a chungú isteach agus an túin í féin a chungú é a chuir le chéile arís. Bhí sé in
ann an bairille, an tubán, an caipín, an phota a dhéana agus bhí go leor dá mhaitheadh dhó
mar gheall air sin, Ó d'inis mé cheana dhuit é faoin oíche a raibh sé tití anseo thoir i gClochar
an Locha agus a dhóthain ólta aige. Sul má bhí sé ina lá ar maidin ag gairm na gcoileach,
d'airigh sé an coileach a chur dhó glaoch ádartha. Ach bhí a dhóthain codlaí aige féin an uair
sin é ag cur an mheisce dhó. M'anam nach raibh mórán fáilte aige roimh ghlaoch an choiligh,
is dóigh go raibh fhios aige go raibh sé i ngar go bheith ina lá agus go gcaithfeadh sé éirí agus
séard a deir sé 'ó go dtachtfaidh an diabhal amuigh ansin thú, mara as do phíobáinín caoi atá
an plór ag teacht as:

Seanchas Shasana

Inis faoi Shasana tar éis an bee.

“Tháinig mé abhaile ach níor fhan mé ró-fhada sa mbaile nuair a chuaigh mé anonn arís séan
áit a ndeachaigh mé ag obair ag Lomdom Airport, bhí Fear as an mbaile as an mBaile Nua anseo
thíos Pádraic Phaích Mhóir bhí sé sin ag obair i Lomdóow Airport. Bhídís ag cur síos na
runaways ann. Ach bhíodh muid ag déileáil thíos tigh Ned ag an am sin, ba col ceathrar í
Bidín Ned agus Pádraic Phaich Mhóir agus nuair a bhí fhios ag mo mháthair go raibh mé ag,
gOil anonn, fuair sí seoladh Phádraic Phaích Mhóir dom ó Bhidín Ned agus sin é a thug ansin
mé go Lonrlom Áirport, ní shin é an t-ainm a thugaidís an t-am sin air ach b'fhéidir go

488
HLHHRHHNHNHNHHHNHHRRHLLLLaHMaAHNHMNHNMHMHMHNMNHMHAMNMN
HH a

gcuimreoinn arís air. Sin é an t-am a raibh siad ag cur síos na rug ways ann ach is dóigh go
raibh sé tosaí tamall maith roimhe sin. Sin é Heathrow anois, ba é Wipey a bhí dhá dhéana
ar aon chaoi, Bhí /rosteí mór míllteach amuigh ann, ó níl aon seó faoin domhan ach a raibh
ag fanacht sa /rosréí, Rinne mé mo bhealach ar aon chaoi go dtí Meathrow nó London Airport.

Cén chaoi a ndearna tú do bhealach sul má Íandáil tú i Ewsíon, a raibh aon duine in
éineacht leat?
Ó diabhal duine ná deoraí. Fuair mé traein an wwdergroind, bhí sí sin ag goil amach go dtí
mórán fTounsfow agus ba shin é deireadh cúrsa na traenach agus anois ní raibh London
Airport mórán mílte as.

An ndeachaigh tú ag breathnú ar an mapa?

M'anam nach ndeachaigh mise ag breathnú ar aon mhapa ar aon chao£, Bhí tuairisc curtha
agam ar aon chaoi ó Londain cén chaoi a dtiocfainn go London Airport. Fuair mé tuairisc ar
aon chaoi go dtabharfadh an wmdérgroinid mé go Hounsiow. Tá trí stáisiún | Hownsíow nó tá
mé ag dúl amú anois ach chuaigh mé go dtí na chloigeann amuigh ar aon chaoi aguis fuair mé
tuairisc go raibh bus le fáil as sin go Londom Airport. Diabhal a' gcuimrím ceart anois ach
chuaigh mé ag an oifig ann ar aon chaoi ag tóraíocht oibre. Ach an fear a raibh mé ag caint
leis ag an oifig ní raibh mé ag fáil mórán sása uaidh i dtosach, D'fhan muid píosa ag caint ar
aon chaoi dar fia nuair a bhí píosa cainte déanta againn, dar fia dúirt sé go gcuirfeadh sé ag
obair mé, M'anam go raibh píosa deas cainte a'inn,

Éireannach nó Sasanach a bhí ann?

Chomh fada le mo bharúil Éireannach, níl fhios agam cé na ceisteannaí a chuir sé ormi dtaobh
oibre ná tada anois, Ach is dóigh go raibh fhios aige ar aon chaoi go raibh mé in ann rud éicint
a dhéana, Bhuel bhí frosté! mór millteach ansin ann, bhí sé san an-mhéid agus bhí áit cónaí
iontub sin, Ó togha na leapachaí agus chuile shórt pluideannaí airm a bhí orainn pluideanna
Elasa airm, Bhí ceaintín breá ann [eis an gceart a dhéana, bhí ó freisin ann agus théadh muid
ansin, Nuair a bhí an obair geallta aige dhom chuir sé go dtí an hoste! mé. Bhí welfare officer
ansin sin é a bhíodh ag breathnú i ndiaidh daoine a bheadh ag teacht le leaba a chur ar fáil
dhuit, áit a fháil sa frostel. Bhreathnaigh an airport an-mhór dhom, ar ndóigh bhí sé mór. Bhí
fairsinge aisteach faoin airport seo. Ghófá isteach i lorraí ansin ar maidin agus bheadh lorraí
ag goil soir agus Íorraí ag goil siar. Bheadh fhios agat cén áit ar an air gor£a raibh tú féin ag goil
ag obair, M'ánam go gcaithfeá a bheith sách meabhrach le ghoil isteach ar an Íorraí ceart a
thabharfadh thú go dtí do cheann posta féin,

An raibh mórán airgid agat ag dul anonn?

Níl mé ín ann é sin a rá ach ní raibh aon cheal airgid orm.

An raibh socrú déanta agat le aon duine ag dul anon dhuit?

Ó diabhal socrú ar bith ach an t-aon rud amháin go raibh Pádraic Phaich Mhóir ansin, ní
bheinn imí go London Airport ar chor ar bith, is dóigh diabhal mórán duine nár imigh nach
raibh fhios acub cá raibh siad ag goil ar bhealach éicint tuairim éicint acub dhó,

Cé b'as an dream a bhí ann?

Éireannaigh, Sasanaigh agus chuile chineál. Is dóigh gurb é sin 1949 chomh maith le mo
bharúil,

489
An raibh daoine as Conamara ann?
Ní féidir liom cuimriú ar aon duine as Conamara a bheith ann ach Pádraic Phafch Mhóir féin
aguis bhí fear eile as an gCathair thoir ann Pádraic Chadhan a thugaidís air. Níl fhios agam féin
ar tháinig sé abhaile aon uair, ó bhí sé i bhfad ní ba shine ná mise, Bhí deartháir amháin ansin
thoir ar an gCathair leis, bhí Jiiw Mhicí Ó Catháin as Tír an Fhia ann freisin ach a bhí athraí
síos go Co. na Mí,

An raibh mórán daoine ann?

Ní raibh sé gan cúpla céad maith ar chuma ar bith,

Cé na h-uaireanta a d'oibríodh sibh?

'Thosaíodh muid ag an hocht agus níl fhios arbh é an cúig a chríochnaíodh muid,

Céard faoi bheatha ?

Ní raibh ort ach a ghoil isteach sa gceantín ar maidin. Bhí bricfeasta le fáil ansin agat, Bhí
ráille mór ann agus d'áit a thógáil sa ggweue coinneál taobh istigh taobh gon ráille. Bhí dó nó
trí nó ceathair go haichannaí nó g'fhuinneogpaí beaga ann, Ní hé an rud céanna bhí le fáil ag
aon hiaích ag aon fhuinneog acub. Ach ag an gcéad fhuinneog eile an té a bheadh dá iarraidh
bhí porridige le fáil. Diabhal mórán porriaige a d'ith mise ann. Ghófá go dtí an chéad fhuinneog
eile agus bhí fiy ann agus m'ánam nach mbíodh aon fhyannaí móra an uair sin ann mar fós cé
go raibh an cogadh thart bhí feoil gann,

An n-oibríodh sibh an Satharn?

M'anam go n-oibrítí ach ní oibrítí aon Domhnach.

Céard a dhéanadh sibh ar an weeken“?

“Théadh muid isteach go Hówuns/ow mar go raibh dearmad déanta ar sin agam mánam gur
casadh Pádraic Sheáin Shéamuis as an Teach Mór liom beannacht Dé lena anam oíche ann
agus ní raibh sé féicí agam le cúpla bliain mhaith roimhe sin. Casadh líom é gan cuimreachtáil
gan aireachtáil. D'fhiafraigh sé dhíom cé raibh mé ag obair agus d'inis mé dhó, Lena cheart a
thabhairt anois dhó d'fhiafraigh sé an raibh airgead agam. Dúirt sé mara mbeadh, bhí sé a' goil
dhá thabhairt dhom ar chuma ar bith.

Cá dtéadh na fir uilig?

“Théadh cuid acub isteach go Homs/ow agus an chuid a raibh an t-eolas ceart acub théidís i
bhfad níb fhaide ná sin agus ansin bhí bar ann freisin taobh leis an gceaintín. Níl mé ag rá go
raibh go leor dhá ól sa móar sin.

Cén aois a raibh na fir a bhí ann?

Bhí siad chuile aois ann. Bhí athair Mfhickeen Keane ann Jim Mhicí, ní raibh aon aithne agamsa
air gur casadh liom ansiúd é. Níl fhios agam beag mór laethanta a bhí mé ann, níl fhios agam
anois cén chaoi ar éirigh leis fios a bheith aige air gurb as Conamara mé, Bhí sé ag caint liom
ar chaoi ar bith, Bhíodh Jnaíans ag teacht isteach ann, bhuel Judians a bhíodh muide a dhéana
dhóibh, bhídís ag teacht isteach ann agus sit ceses acub iad ag díol (leanna, léinteacha agus
chuile chineál, Ní raibh aon cheann acub feicí agamsa fós, dúirt Jirw Mhic[ liom féin ar chuma
ar bith 'mánam go bhfuil town leatsa anseo taobh amuigh, tá sé ag teacht isteach' a deir sé.
Níl fhios agam céard a cheap mé ach an chéad rud eíle chonaic mé agam an boc isteach fralar
agus suít case mór aige agus é ag iarraidh bheith ag díol rudaí agus bead mór casta siar ar a

490
. s á

cheann agus ag iarraidh bheith ag díol rudaí. Bhí sé ag fáil díol orthub ar chuid acub ach níl
fhios agam anois cén chaoi a raibh sé in ann slí bheatha a dhéana as.

An raibh airgead maith ann le hais an bhaile?

'Tá sé ag cínnt orm cuimriú anois cén t-airgead a bhí ag Londói Airport. Ach cuimrím go
maith ar an bpáí a bhí muid a fháil an bhliain roimhe sin ar an móbeef facfory. Ba é seo anois
gan doible shifí gan over tirne a bheith déanta. Cheapainn gur forty eight hour weeka bhíann
ag an am sin nó [á mé ag goil amú. Séard a gheobhfá i do phay package agus diabhal fhios
agam an deich fichead nó cúig déag agus punt a bhí coinní ar do lóistín. B'shin é do leaba
anois bricfeasta, dinnéar agus suipéar cheithre phunt seacht déag a bheadh i do phay package
agus mánam nach mbeadh sé sin sa mbaile agat,

Céard a gheobhfá ag obair ar an mbóthar thart anseo ag an am sin?

M'anam go bhfuil mé a cheapadh dá mbeifeá ag obair ar an mbóthar thart anseo ag an am sin,
cheapfainn gur trí phunt a bheadh agat, m'anam go gceapfainn gurb ea dá mbeadh sé agat. Ar
ndóigh sin é a bhíodh na hÉireannaigh a rá an chaoi a bhfaighidís an pháí isteach ina láimh
agus chomh héasca agus a bhí sé oibriú ann le hais mar a d'oibreá sa mbaile agus dá ngeobhfá
obair sa mbaile féin bheadh sé bainte siar asat agus bhí rud eile freisin ann dá gcaillfeá an jab
sin a bhí sa mbaile ní raibh aon jaó cile le fáil agat. Ach pé rud a tharlódh go do jab thall
ansiúd bhí jab cile ann.

Arbh é an sagart a bhíodh ag rith an dwwce hell?

Ní raibh mé ag dawce hall ar bith istigh i Howmnsiow ach bhíodh áiteachaí eile Kingston
Richmond bhíodh hallanaí damhsa ansin anois. Níl fhios agam beirthe ná beo cé a bhíodh dá
ritheacht, Ach má bhí aon hall damhsa i Houms/ow níl mé in ann cuimriú air. M'anam go
bhfuil mé a cheapadh nach raibh má bhí ní raibh aon cheo cloiste agamsa faoi,

Ar ól daoine go leor?
Ar ndóigh mánam gur ól daoine go leor. M'anam go gceapfainn an chuid is mó acub go raibh
siad stuama go maith ina thimpeall, Cuid acub go raibh agus cuid acub nach raibh agus
déanfaidh mé an fhírinne leat ní fhaca mise mórán drochcheanna ach m'anam gur chuala mé
caint orthub. Is dóigh na drochcheanna bheadh fhios acub cé dtiocfaidís agus áiteachaí eile
ní choinní iad,

Cén caitheamh aimsire a bhíodh agaibh?

M'anam nach feictear dhom go raibh. Ach an oiread leis an mbeef go mbíodh muid isteach
agus amach ag a chéile sna seomraí. Ní raibh aon rud goil do stopadh ansin tráthnóna gan
d'aghaidh a thabhairt in áit éicint. Ní raibh aon chaitheamh aimsire cheart san áit é féin.

An mbíodh caitheamh aimsire i jobanna eile?

Ina dhiaidh sin arís bhí mé féin agus Maidhc ag obair i Heimell Hémpsfead, i Hertfordshire atá
sé sin agus fiostéí mór a bhí ansin freisin. Ba foww beag a bhí Héelí agus sé sin bhí dhá
leathnú amach, Ó bhí acraí agus acraí ann héibrí cé mba leis an talamh diabhal ar thuig muid
éagan am sin. Ba chuma sa diabhal ach obair a bheith agat. Déanadh bóithre nua uilig bóithre
concrete agus iarann iontub agus bhí tithe dhá ndéana. Bhuel ansin diabhal fhios agam arbh
é sin 1950 nó 1951 a bhímid ansin, is dóigh gurb é 50 é is maith an seans gurb é. Ach bhí an
áit a raibh an hostel m'anam go raibh sé cúpla míle maith amach as an mbaile beag seo. Tháinig
misinéirí ansin ann. Bhí misinéir amháin ann F Sil, tá sé básaí le fada ariamh an lá

491
beannacht Dé len anam, Ach ba duine an-diaganta a bhí ansin scríobh sé leabhra agus rudaí
arís. B'fhéidir go raibh cuid acub scríofa aige ag an am seo, Bhíodh an misiún thíos i mbaile
Hemell Hempstead, Hertforáshire, ach thagadh sé sin aníos ag an hosfé! oícheanta ag bualadh.
ar na doirse ag iarraidh bheith dhá gcur amach go dtéidís síos ag an misiún. Théadh cuid acub
ann agus cuid nach dtéadh,

An raibh sé ag fanacht sa fosfé/?

Ó ní raibh. Ach théinnse síos chuile oíche ann, Bhí fear as an Trá Bháin in éineacht liom Jimmí.
Joyce a thugaidís air. Ach dar fia an oíche seo ar aon chaoi diabhal ar airigh mé choichin ná
go deo gur bhuail mo dhuine ar an doras agus tháinig sé isteach. Bhí mise do mo réiteach féin
le ghoil síos m anam nach raibh aon chuimre ag Jlií Joyce a ghoil síos ar aon chuma. Ach
m'anam nár lig sé air féin é nuair a tháinig Fr.Shieí isteach 'go do mo réiteach féin go díreach
atá mé anois le ghoil síos' a deir sé,

Éireannaigh ba mhó a bhíodh ag tarraingt ann arbh ea?

Bhuel Éireannaigh is mó a bhí mise a dhéana dhóibh ar aon chaoi ach is dóigh go raibh
Sasanaigh Íreisin ann. Aréir más sé aréir é, bhí muid ag caint ar an Rowfom House, Bhí ceann
go na Rowlow houses á gCamden Town, diabhal fhios agam i Kilburn nó Cricklewood a bhí
ceann eile agus bhí ceann i Harrwersiith agus b'fhéidir go raibh cúpla ceann eile ann níl mé
siúráilte, Deir siad gur fear an-saibhir a bhí uilig ann gurb é a rinne íad sin le daoine nach
raibh aon díon ná dídean acub, Lord Rowltom a bhí air agus sin é an chaoi ar baisteadh an
t-ainm orthub, Rowton House, Bhíodh daoine ansin ag cur a n-ainm féin air is dóigh nár thuig
siad ceart é cén chaoi a bhfuair siad an t-ainm séard a bhídís ag rá Rowing House,
Bhínn féin ag cloisteáil caint i gcónaí ar an Rowfóm House go mbíodh chuile chineál duine ag
cónaí ann. Leathchoróin a d'íocfá ar oíche ann. Bhíodh daoine a bheadh faoi bhealach nó
nach raibh aon bhealach abhaile acub théidís ann. Bhíodh ceanna eile ansin ann ag fanacht
seasta ann agus deir siad go mbíodh agus lucht airgid ag fanacht ann mar bhí sé saor. Ach
bhínn féin ag rá liom féin i gcónaí gur mhaith liom oíche a chaith ann, Níl fhios agam arbh é
an t-am é a raibh mé i Reading mánam go gceapainn gurb é thagainn isteach go Londain
chuile weekend, Ach chaill mé an traein deiridh an oíche seo, dar fia a deirimse ar chuma ar
bith chuala mé ariamh ag caint ar an Rowtow House is gearr go mbeidh fhios agamsa cén sort
áit é an Rowtow House, Chuaigh mé isteach ach ní fhaca mé mórán ar chor ar bith an uair sin
mar bhí sé déanach san oíche. Fuair mé seomra beag ann ó d'fhéadfá a rá go raibh sé glan agus
leaba agus chuile shórt, M'anam nár chodail mise mórán ba chuma liomsa ach a bheith istigh.
Bhí sé cloiste agam ansin go raibh chuile chineál joker istigh ann, Ní raibh mé ag goil ag tógáil
aon seans ar aon chaoi tharraing mé mo leaba amach agus chuir mé in aghaidh an dorais
taobh istigh í. Ó bhí bolta taobh istigh freisin air bhí mé ag rá liom féin héibrí cén chaoi ní
chuirfeár isteach an doras orm ní bhéarfar i mo chodladh orm, D'éirigh mé ar maidin agus bhí
ceaintín ann agus bhí sé oscailte agus ó bhí go leor acub ina suí an tráth sin go mhaidin.
Siúráilte gan bhréag gan mhagadh bhí drochchaoi ar chuid acub, drochéadach, iad gan
bhearradh gan chíoradh agus tá fhios agam go maith nach raibh cuid acub an-sean ach
bhreathnaigh siad sean agus craite. Ach níor fhan mise ann ach an oíche sin, b'shin fíormhoch
ar maidin anois bhí mé i mo shuí chomh luath agus go bhfuair mé an chéad traein go raibh
mé amuigh i Reading le ghoil ag obair,
Ach ina dhiaidh sin arís tháinig misiún go Camden Towy ní féidir liom cuimriú anois
cén t-ainm a bhí orthub sin. Ach sa Rowmtom House a chaith siad seachtain lena gcuid
misinéireacht ach sa Rowwtow House a d'fhan siad ag goil tríd na daoine seo a bhí ag imeacht
go fánach agus ag caint leob, Ach níl fhios agam ar chuir siad aon athrú orthub nó nár chuir

492
ach chaith siad an tseachtain uilig ag codladh ann agus ag caint leob agus ag iarraidh bheith
ag tabhairt misnigh dhóibh ach b'shin é an chéad uair a chuala mise gur chodail aon
mhisinéara ann. Éireannaigh a bhí iontub ach nil fhios agam cén t-ainm a bhí orthub,

An raibh ómás acub do na sagairt?

Ó dhiabhail bhí. Ní hionann agus anois.

Éireannaigh a bhí iontub siúd ab ea?

Ó Éireannaigh a bhí iontub agus craitheadh orthub.

An raibh siad sean?

Ó ní raíbh siad sean ach bhí siad ag breathnú sean.

An mbíodh an dream eile ag meascadh le chéile?

Ó bhíodh an dream eile isteach agus amach je chéile agus b'shin dream a casadh go leor liom
bhí siad ar an jab liom as Dungarvin ó tá a gcuid a ainmeacha fós i mo chloigeann agus dream
an-deas tíriúil a bhí iontub, T7wrpeys bhí triúr dearthár acub ann Wiícít O'Comoragus manam
go raibh Powerann agus Kemneily. Cheap mé go raibh muintir Mhuigheo gar dóibh féin agus
clannish,

An t-achar a raibh tú ann ar chuala tú aon Ghaeilge?

M'anam gur Gaeilge bhínnse á labhairt dhá gcastaí aon duine orm a mbeadh Gaeilge aige ach
m'anam nach mórán a casadh líom ach an méid a casadh as Conamara féin liom.

Bhí dream as Cill Chiaráin ag obair leat?

Dream amháin a chas [iom tá mé a cheapadh gur ms Cill Chiaráin iad. Bhí fear amháin ar
aon chaoi Michael Donoghue a thugaidís air. Bhíodh deartháir dhó ag casadh ag an Oireachtas,
tá mé a cheapadh go bhfuair sé duaiseannaí ann.

An raibh filíocht aige?

M'anam go bhfuil mé a cheapadh go raibh mar an deartháir siúd Michael mánam go mbíodh
sé ag déana píosaí filíochta agus bhí clann dearthára dhó ansin ann Johiy Donoghue, Bhí
beirt leads óga eile ann freisin mánam gur Dowoghwes a bhí orthub agus bhí fear eile ann
Dara Flaherty a thugaidís air agus nach diabhaltaí an rud é bhí mé lá ag goil an bóthar seo
thíos, tá sé ceathair nó cúig go bhlianta ó shin, ní fhaca mé é ó d'fhág mé Sasana m'anam go
raibh mé ag déana amach gurb é a chuaigh soir j gcarr. Tamall ina dhiaidh sin bhí mé ag caint
le Jirnmí Dárbaí agus bhí th'réis a bheith ag caínt le Dara agus dúirt sé go bhfaca sé mise ar
bhóthar ar bfricycle, Héibrí cén chaoi a d'éirigh liomsa d'aithin mé é agus ansin bhí fear eile
ansin ann Johnny an chéad ainm a bhí air Mulkerims níl fhios agam an deirfiúr le Afuikerins
a bhí pósta ag Dara Flaherty ach cleamhnaithe a bhí iontub ar aon chaoi.

Céavd faoin obair?

Ní ar bhuildeáil ar bith a bhí muid an geábh seo ach bhí /v eile a dtugaidís Tearsons air
agus bhí an comtract seo fáite acub ar na ráillí traenach, Bhí píosaí móra gon ráille go na ráillí
traenach agus is é an chaoi mar a deir siad féin leagthaí ar “made up grow” bhí déanta roimhe
sin agus Íe hímeacht ama ansin bhíodh na ráillí ag seéáil agus an áit ag titim síos, San oíche
is mó a bhíodh muid ag obair ansin, bhuel bhíodh muid ar an ofche agus ar an lá, Bhíodh
shifteannaí ann, thagadh waigíní móra cloch pig iron a thugaidís orthub agus bhítí ag cur

493
leachtaí móra míllteacha dhóibh sin suas faoi bhun an made wp ground le é a choinneál ó
scaradh. An t-ainm ansin a thugaidís ar na leachtaí móra sin an balla cló a bhíodh muid a
dhéana suas Íaoina bhun an (oe wall a thugaidís air, Bhíodh Joe Daimín é féin ag obair in
éineacht liom agus Maidhc Dainín, Jiyw£ Dárbaí agus thugadh bus ansin as Londain muid
amach chomh gav agus a d'fhéadfaí é gon áit a mbíodh an obair. M'anam gur minic a bhí os
cionn leathmhíle le siúl againn, siúl treasna páirceannaí ón áit a scaoilfeadh an coach amach
muid agus bhíodh cineál seid ansin agus ansin a bhíodh an cememt, M'anam go gcaithíeá do
mhála cerment a chur ar do ghualainn agus siúl treasna na bpáirceannaí go dtí an áit a raibh
an áit a raibh tú ag goil ag obair, Bhuel bhíodh píopaí dhá chur síos leis an uisce a tharraingt
mar bhí cuid go na seanphíopaí a bhí ann le blianta roimhe sin tugthaí uathab, briste, cJogáilte
agus mánam go gcaithfeá ceann acub sin a chur ar do ghualainn agus é a thabhairt leat treasna
na bpáirceannaí. M'anam nach mba údar spóirt ar bith é, Bhiodh muid dá aireachtáil sin trom
ach i dtaobh na hoibre féin ach ní raibh muid ag aireachtáil tógáil na mballaí cloch trom.
Bhíodh áigeáil ansin le déana thíos faoina bhun sin arís le píopaí agus sin é an fáth ar theastaigh
sé a bheith ag tarraingt píopaí Isteach ann. NÍ taibh ceaintin ná tada ansin, Bhí áit amháin
Billericay, thugaidís air, ba in Essex a bhí sé, Ní bhíodh ceaintín ar bith ann ach is é an chaoi
a ndéantaí tine mhór guail agus adhmaid agus buicéad a bhíodh ann, buicéad mór uisce a
leagan síos ar an tine agus é a fhiuchadh agus tae agus siúcra agus bainne a chur air agus é a
mheascadh agus é a roinnt amach. Cuid acub ansin ag róstadh amuigh ann freisin róstadh
stéig, róstadh feola agus ag bruith uibheachaí ach bhíodh fhios ansin nuair a bhíodh na
treantachaí ag goil thart is dóigh go mbíodh sé ráite leob go mbíodh daoine ag obair ann, Ba
le gual a bhíodh na traentachaí féin ag imeacht ag an am sin. Bhídís ag caith amach crapachaí
móra guail againn le haghaidh tine, Sin é an chaoi a mbíodh muid! dhá mbeathú féin. B'iondúil
go mbiodh siopa taobh amuigh in aice linn, cheannaítí rudaí beaga ann,
Bhíodh a lón ag teacht ag chuile dhuine ach bhí mé dhá inseacht sin cheana. Bhí
“Michael Donogluie seo, fear an-bharrúil a bhí ann ag fanacht ag deirfiúr leis, Bhí deirfiúr dó
i Sasana agus ní raibh sé siúdi bhfad tagthaí aniar agus ní raibh sé an-óg ag an am ach bhíodh
lunch box ag teacht amach aige ar an jab ar aon chaoi mar bhí sé ag fanacht in éineacht leis
an deirfiúr. Bhí daoine as chuile cheárd ag obair anseo anois ach an lá seo ar aon chaoi bhían
funch box goidtí uaidh agus diabhal greim a bhí aige. Ach bhí sé dhá inseacht dom féin. 'O is
dóigh' a deir mé féin 'gur diabhal éicint é a raibh ocras air” ách ar ndóigh sa diabhal níor ith
sé an £tiw' Mar dá bhfaigheadh sé an fch box bheadh sé leathshásta, d'fhéadfaí é a líonadh
arís, Ach bhítí ag ceannach ansin boscaí bainne condemsel mi/k ach siosúr ansin a bhíodh
aige dhá oscailt, is é an chaoi a gcuirfeadh sé poll le ladhair an tsiosúir air. Ach manam go
mbíodh caint mhór thiar sa mbaile' a deir sé' slám a chur faoi chloigeann na bó' a deir sé 'go
dtálfadh sí, ach mánam gurbh sheo í an bhó' a deireadh sé “bó sin, diabhal blas faoin domhan
le déana léi ach sfab gon tsiosúr a thabhairt i gclár na baithise di agus tálfaidh sí.
Ansin an chéad uair a chuir mé aithne air bhí muid ag goil treasna na páirce le ghoil go dtí
an jab. Ó bhí cleachtadh ar an bhfarraige freisin aige ach héibrí cén caidéis a fuair muíd ar aon chaoi
meastú a mbeadh muid in ann an bus a dhéana amach arís tráthnóna, “Ó dhiabhail a deir sé 'níl
marc talúna ar bith tóigthaí againn: ar nós mar a bheadh sé ar an bhfarraige sa mbaile,
An mbíodh geallta oibre dá chur?
Níl mé ag rá go mbíodh ach m'anam nár mhaith leat go mbaileofaí amach tharat,

An mbíodh onóir an chontae nó an pharóiste i gceist i dtaobh oibre?

Ó sea an t-am a raibh mé ag obair i Reading anois, Chuaigh mé amach ansin ar phrice work
ag, dígeáil tyinsí, Ach Peatsaí Dháidín beannacht Dé le n-anam anois sé a d'inis dom go. raibh
an jab seo ag imeacht ann. Bhí col ceathrar dó féin amuigh ann Paitín Pheadair Pháid as na

494
LT HH HH HH HH HH HH Sh ha AE HH AH LIHLNH

Mine “agus téigh go dtí é sin' a deir sé agus bhí an seoladh scríofa síos aige dhom Caigrove
Lane, níl fhios agam cén uimhir a bhí air. Fuair mé an teach amach ar aon chaoi, ní raibh aon
aithne aige ormsa ach bhí aithne aige ar mo mhuintir bhí fhios aige cé iad. Tá fhíos agam go
raibh sé ag caint le fear éicint eile ansin Paitín, Béarla a bhí aige dúirt Paitín “he comes from.
the right guarters anyhow'a deir sé. NÍ raibh aon bhadar orm obair a fháil ann.

Céard faoin am a raibh Peatsaí Pháidín Ó Flaithearta nuair a bhí sé féin agus Suifipan
Chárna ag coimhlint oibre le chéile?
Bhí mé ag poil dhá inseacht sin anois, is é an chaoi ar inis Peatsaí dhomsa é, Ó dhiabhail an-
fhear oibre a bhí i Peatsaí beannacht Dé len anam. Ach séard a chuaigh siad a digeáil ar aon
chaoi sfanchen holes a thugaidís orthub, Bhí sé seo mór leathan agus doimhin. Ní trínse a bhí
ann, Níl fhios agam céard a bhí ghoil dhá chur síos ann. M'anam go raibh diggers mhaith as
an taobh thiar ann, Ach dúirt wficÁee Sir ar aon chaoi go dtabharfadh sé punt eile don
chéad fhear héibrí cé mhéad fear a bhí ag obair ann a mbeadh a áit féin digeáilte aige. “Níor
chuir an punt cathú ar bith orm féin' a deir Peatsaí. Dar fia an chéad rud eile' a deir sé 'manam
go bhfaca mé go raibh an dream thiar ag diigeáil dar fia ní ligfidh mé libh é' Trousar airm a bhí
ansin air agus é chomh gaibh a deir sé. D'airigh sé ag tógáil a chosa agus a cheathrúna taobh
istigh é. Bhí píosa go ruóg aige agus chas sé timpeall ag an dá ghlúin é, ní bheadh an frousar
in ann an oiread Drwshiáil a dhéana an uait sin. 'Dar fía chuaigh mé ag digeáil an uair sin' a deir
Peatsaí agus cígeáil dáiríre agus bhí an doimhin fáighte agam a dúirt sé. Dheisigh mé amach
é an chéad rud eile chaith mé aníos mo shluasaid ar an mbruach' a deir Peatsaí 'agus tháinig
Mickeen Sullivan thart an bhfuil sé réidh agat' a deir sé, “Tomhasaí é' a deir sé, 'Bhí sé aigeáilte
agamsa' a deir Peatsaí sách doimhin ach ní raibh sé dígeáilte ag an dream eile' Anois 'a deir
mé féin' a deir Peatsaí “ní mar gheall ar an bpunt a rinne mise ar chor ar bith é.

B'shin é an rud a raibh muid ag caint ar ball air onóir an pharóiste,

Ó isé, Ach m'anam héibrí é go raibh fir oibre sa taobh seo chomh maith agus a gheobhfá in
áit ar bith in Éirinn,ó mánam go raibh.

An mbíodh mórán daoine ag dul ar an drabhlás?

Bhí fear amháin Paisy Gallagher a bhí air, B'as Muigheo é Íong distance kiddie a bhí ansiúd,
Ní fhanadh sé i bhfad in aon áit. Bhí sé ag obair in éineacht liomsa, bhuel ní cheapainn go raibh
aon dochar sa bhféar bocht ach an méid a bhí ann dó féin ag ól. Chodlaíodh sé istigh agus
chodlaíodh sé amuigh, chodail sé chuile áit, Má bhí aon dochar ann níor chuala mé aon duíne
dhá rá. Ach bhí sé oíche amháin i gCarmaen Towyw is é an chaoi a d'airigh mise é, bhí a theanga
ar a chomhairle féin freisin aige agus tharraing na póilíos suas é agus séard a dúirt siad leis
“were looking for & tan and you answer his description if you have a deir Paisy “you. belter
get the fuicker because Fm not him.
Bhí fear eile maise as an áit seo thíos ann. Ní raibh mise i bhfad ag goil ag an scoil nuair
a chuaigh daoine go Co. na Mí ar an imirce agus chuaigh sé sin agus a athair agus a mháthair
go Co. na Mí. Bhí sé ní mba sine ná mise agus i bhfad ní mba sine cheapainn go raibh sé
amach sa cúigiú nó sa séú nó sa seachtú rang. Ach chuaigh siad go Co. na Mí ar an imirce ar
aon chaoi agus níl fhios cáide ina dhiaidh sin a chuaigh sé go Sasana, Ní raibh sé ag déana
mórán íoráis i Sasana ach oiread, ní raibh sé imí le fána an tsaoil anois. Bhíodh sé ag obair agus
bhíodh sé ag imirt ach ní raibh aon cheo aige agus ansin go mbíodh airgead aige grúite
chaillfeadh sé arís é agus d'ólfadh sé é,
Bhí sé lá amháin ar aon chaoi agus seo é an chaoi ar chuala mise é agus ba mhór an seó
é ag cur befannaí ar chapaill. Ach bhí be? thíos aige an lá seo. Bhí an lá ina fhábhar níl fhios

495
 LL La LL LL |

agam an sé chéad nó hocht gcéad a ghrú sé agus bheadh sé sin os cionn leathchéad bliain ó
shin, Ghrú sé an méid sin diabhal blas ariamh a rinne ach chuaigh agus tharraing sé a chuid
cártaí an uair sin agus bhailigh sé a chuid airgid agus tháinig sé abhaile go hÉirinn agus rinne
sé fear an-staidéarach an uair sin,

Céard faoi dhaoine a chodlaíodh amuigh?

! Bhí mé féin maidin amháin ag goil ag obair agus maidin Domhnaigh a bhí ann. Ó dhiabhail
i ní ghófá ag obair an uair sin mara dtiocfá ag an Aifreann. Bhí muide ina gcónaí i gCamden
I Town bhí séipéal beag thíos 3 Fuston, bhíodh Aifreann ansin ag an sé chlog, Bhí mé ag iarraidh
| an t-Aifreann a bheith agaim ar aon chaoi, Bhí páircín bheag bhídeach, ní raibh sí mór agus
| bhí sioc trom caite aige. Ar mo bhealach síos dhom chonaic mé an fear seo sínte i lár na páirce
i mar a bheadh Jeacéad nó rud éicint caite ar a chloigeann aige agus an talamh reoite ina
i thimpeall agus é caillte, Shiúil mé isteach chuige ar aon chaoi labhair mé d'éirigh sé. Bhí an.
oíche codlaí ansin aige agus an sioc reoite ar chaon taobh agus an áit a raibh sé ina Juí gan sioc
ar bith air. Bhí an oíche cod|aí aige ann.

Éireannach a bhí ann,

Diabhal fhios agam arbh ea nó nach ea, Bhí caife beag in aice linn, bhí fhios agam go maith
cé raibh sé. Thug mé luach cupán tae agus rudaí beaga dhó.

Ar chuala tú aon Ghaeilge eile seachas Gaeilge Chonamara thail?

Bhí beirt nó triúr ag fanacht in éineacht le Tomás Tor an Bhreathnaigh as Scailp an Chait
beannacht Dé le n-anam. Sílim gur i gKenéishí Towr é, Bhínn isteach go dtí Tomás agus diabhal
fhios agam nach triúr leads as Ciarraí a bhí iontub ach níl fhios agam cén pháirt go Chúarraí,
Gaeilge a bhí acub sin agus má chuala mise aon Ghaeilge eile ní chuimrím air.

Arbh í Gaeilge Chonamara an t-aon Ghaeilge a bhí le cloisteáil?

Ó m'anam gurb í,

An gcloisfeá í ar an traein nó ar an mbus?

M'anam go n-aireá, Ehí ag teacht ar an traein i Londain anois th'réis na halfannaí damhsa. Bhí
beirt sa suíochán ba ghaire dhom agus d'airigh mé gur ag Gaeilgeoireacht a bhí siad. Bhí fear
amháin acub agus hata beag air. Bhí siad ag caint ar eachtra a tharla ach m'anam gur dhúirt
fear an hata ar aon chaoi “ar ndóigh nach raibh mise mé féin ag faire féachaint a bhféadfainn
sáthadh scine a thabhairt dó' a deir sé, Ach níor lig mé orm tada. Ean go bhfeice tú piosa deas
ina dhiaidh arís bhí mé ag obair in áit a dtugann siad Borefamrwood air, i Hertforáshire,
cheapfainn gur i bhfad amach os cionn Potters Bar a bhí an áit sin, M'anam gur landáil mo
dhuine ag obair liom ann, níor lig mise orm féin tada agus b'as an gCeathrú Rua é. Ba é an
duine ba dheise faoin domhan le bheith ag obair leis é ar an jab é. Ní raibh fhios aige gur
aithin mise é ach ní raibh sé ag déana mórán foráis an fear bocht. Chuaigh sé abhaile babhta
ansin bhí an t-athair beo, ar ndóigh nuair a bhí culaith éadaigh ag goil abhaile air bhí an t-athair
ag ceapadh go raibh sé saibhir. Ach d'inis sé dhom féin é 'meastú anois' a deir sé Jeis an mac
'cé mhéad airgid a shábhálfadh fear sa mbliain ann' “ach diabhal fhios agam' a deir mé féin leis
“ach m'anam nach mbeifeá i bhfad ag cur cúpla céad punt i dtoil a chéile ann: Ach fan go
bhfeice tú mar sin féin. D'airigh mé arís casadh bean éicint síos faoin tír dhó a bhí thall agus
ba léí áit an bhaile, Phós sé féin agus bean síos faoin tír. Diabhal ar chuimre mé ariamh Hiafrú
8 áon duine as an gCeathrú Rua faoi.

496
Dúirt ar ball go gcloisfeá Gaeilge ar na traenacha agus na busanna,
Go Jeor go na daoine a d'airigh mise ní raibh aon aithne agam orthub,

“Ar airigh tú Gaeilge Ghaeltachtaí eile ann?

Níor airigh, b'fhéidir go raibh siad in áit éicint eile ach níor airigh mise ar chuma ar bith í.

An mbítí ag troid ann?

Bhí aithne mhaith agam orthub ach ní thabharfaidh mé a n-ainm anois, Ó dhiabhail bhíodh
rowannaí an diabhail mhóir acub sin. Ach chonaic mé féin oíche amháin iad ag Oídé $f. ach
ní raibh duine ar bith acub le tosaí nó sin bhí sé imí uathab. Ó dar fia bhí gotha achrainn
orthub at aon chaoi ach d'áirigh mé ina dhiaidh arís go raibh siad oíche éicint héibrí sa diabhal
cé leis a raibh an row acub. Bhí scian ag ceann acub níl fhios agam a raibh aon duine sáite aige,
Duine gon dream sin a bhí ann níl fhios agam cé acub é ach tháinig na póilíos ar aon chaoi
agus tóigeadh é agus héibrí eile tóigeadh in éineacht leis sul má bhí sé caite isteach sa mblack
maria, déirigh ceann eile agus chuaigh sé go léim isteach ina mullach sul má bhf sé caite
isteach agus é tóigthí ag na póilíos. Dar fia chuir sé láimh ina phóca agus bhain sé as an scian,

Bhí fhios aige go bhfaigheadh sé príosún.

Ó bhí fhios ach nach dhiabhalaí sciopthaí a bhí sé,

An mbíodh an chraic ar an gcoach ag dul amach ar maidin?

M'anam gurb é shin é an uair a bhí muid i mBorehamrwood amach ó Pofters Bar. Bhíodh
campa tincéirí le taobh an bhóthair ann.

Céas a raibh an bus ag fágáil ?

Ó as Cainden Tpwn ach bhí an fr féin dhá n-íoc. Ní raibh sé ag cosaint tada. Bhí roinnt
mhaith as taobh Chonamara ag obair ansin, Bhí Cóilín Réamainín as Ros a 'Mhfíl ag obair
ann, Seán agus Pádraic Peadar Thomáisín as Ros a Mhíl, Beairtle Tiermey as na Doiriú. Bhí
ansin a fear a dtugaidís Seán Dáirb air cuid go mhuintir Phádraic Dáirb anseo thíos atá pósta
ag Nóta Johnny Mhaidhc, Bhí tuilleadh as an taobh aniar ann. Bhí tine fadaí le taobh an
champa ag na tincéirí mar dream siúil a bhí iontub agus deatach ag goil go mullach an acir 'ó
dhiabhail a deir an fear seo as ceantar na n-oileán é siúd b'fhéidir go gcuimreoinn ar a ainm
“ó féacha an áit a bhfuil an tincéir ar maidin agus é ag dúbláil Ach chonaic sé dhá dhéana
cheana é,

An raibh tú thall aon Nollaig?

IS ann a bhí mise an chuid is mó go na Nollaigeachaí, déanfaidh mé an fhírinne,

An mbíodh uaigneas ort?

At ndóigh bheadh rudaí ag rith trí do chloigeann aírigh£. Théidís ag an bpub agus chastaí ar
a chéile iad.

An raibh aon drochgheimhreadh ann?

Bhuel bhí drochgheimhreadh, ba é lár na gcaogadaí ar chuma ar bith é, Tháinig sé sin ina
shioc g'oíche is go Ió agus sheas sé seachtainí. Ach b'as Dungarvin an chuid is mó a bhí
timpeall ormsa ann, B'as an gawger agus ba é an walking ganger ach dar fia níl thios céard a
leagadh amach ann. Ach diabhal fhios agam beirthe beo ná baiste níl fhios arbh é an ganger
nó an walking ganger a dúirt liom féin an lá seo 'imigh as an mbealach anois go fóilleach'a deir

497
 sé 'síos ansin síos san áit a bhfuil an foifeí, imigh as an mbealach' a deir sé, Níl fhios agam ar
chuimre mé orm féin céard a bhí suas. Leagadh amach bunáite a raibh ann agus fágadh ann
mé, .

Cén chaoi a ndéanadh daoine teangmháil le chéile?

Is é an chaoi a mbídís ag scríobh litreacha ag a chéile. Litir chuile choicís nó mar sin,

InGaeilge nó LnBéaxrla a scríobhtá na litreacha?

Chuile litir ariamh a chuir muide, i nGaeilge a bhí sí. Ach tá fhios agam go leor daoine agus
Gaeilge a bhí acub sa mbaile agus a bhí in ann Gaeilge a scríobh dar fia i mBéarla a bhí go leor
acub.

An raibh d'athair in ann Gaeilge a scríobh agus a léamh?

Ó dhiabhail bhí i nGaeilge uílig a bhíodh na litreacha scríofa aige,

Chuaigh sé sin ag an scoil faoin seanchóras.

Ó bhí sé sin in ann Gaeilge a scríobh agus a léamh,

Céard faoi politics thall?

“Tháinig cúpla e/ecríom suas nuair a bhí mise thall ann. Chaith mise vóta gon Labour ar chaoi
arbith,

An mbíodh poljaitíocht na tíre seo ag cur imní ar na Gaeil thall?

Diabhal fhios agam a mbíodh nó nach mbíodh. Bhuel is aisteach an dearcadh a bhí ag cuid
acub na rudaí a bhíodh siad ag rá. Bhíodh cuid acub chomh tuirseach gon bhaile agus nuair
a d'fhaigheadh siad blas na h-áite thall dá gcloisidís ag caint ar na sé chontae thú, Séard a
d'airigh mise iad a rá 'nár cheart a beith ag caint ar chov at bith ar na sé chontae a fháil ar ais
ach na sé chontae fhichead a bhí acub a bhronnadh thall arís ar Shasana. Níl fhios agam a
raibh sé ag teacht ón gcroí ceart acub nó nach raibh. A ní bheadh chuile dhuine dhá rá agus
b'fhéidir th'réis iad a bheith dhá rá b'fhéidir nach raibh sé ag teacht ón gcroí ceart ach manam
go mbíodh siad dá rá, ag inseacht chomh dona agus a bhí rudaí.

Céard faoi Éireannaigh a mbíodh anshó éicint orthub?

Ó bhíodh bailiúchán dhá dhéana dóibh sin ó bhí sé sin an-choitianta ann. Bhíodh sé eagraí
thrí na hallanaí damhsa má bhí láimh ag an sagart ann nó nach raibh, Tá mé a cheapadh cuid
mhór gon airgead a bailíodh freisin nach bhfuair an duine ceart cuid dhó ach fuair siad cuid
acub dhó ar aon chaoi, Bhí siad an-mhaith ar an gcaoi ag déana bailiúcháin.

An gcoinníodh na hÉireannaigh astu féin?

Ó choinníodh, ní bhíodh mórán misxáil idir iad féin agus na Sasanaigh an uair sin ach amuigh
ar an jab anois,

Céard faoi na gangerten Éireannacha?

M'anam go raibh cuid acub sin agus ní raibh siad molta,

Céard a déarfá féin fúthub?

Ní fhéadfainn féin aon drochcháil uilig a thabhairt orthub ach tá fhios agam go mbíodh
Maidhc beannacht Dé len anam ag cur síos ar jab éicint a raibh sé ann. Ach an gamger ma a

498
bhí ansjn Five Engine Tom a bhí air. Ach tá mé a cheapadh go mba deacair oibriú dó. Ach dar
fia an lá seo ar aon chaoi bhí Maidhc agus fear eile ag obair níl fhios agam cé mba as an fear
eile. Ach níl fhios agam céard a tháinig idir iad féin agus “fe Egie 7 ach dar fia rug an
fear eile ar Fire Engine Town, níl fhios agam an fear mór nó fear beag a bhí ann. Ach rug sé
faoina Jár air agus chroch sé san aer é agus swiímgeáil sé é agus bhí kerb ann. Bhí a chloigeann
ag teacht ar an gkerb tháinig Maidhc idir iad agus stop sé é, Ach bhí graithe ag Maidhc dhá
dhícheall an uair sin. Dar fia d'ionsaigh sé Maidhc ar faoi gan a chead a thabhairt dó é a mharú.
Ach d'imigh an bheirt gon jab ansin,

Céard faoi ainmneacha gamgermey?

Ó bhf gach ar le ainm orthub ansin. Bhí ceann eile ansin ann ar a dtugtaí an Sow-Dog Brennan
air, Níl fhios agam ar gangermam a bhí ann ach bhí aithne air ar chuma ar bith, Ách tháinig
ceann eile dhá mhacsamhail an lá seo isteach ar an bpáirc a raibh sé ann ag tóraíocht oibre.
Bhí fhios aige go maith dá gcasfaí an Sow-Dog Brennan air go raibh seans ar obair aige. Ach
casadh fear éicint dhó chuir sé tuairisc leis a raibh a leithéid g'fhear ag obair anseo fear a
dtugaidís an Sow-Dog Brenman ait. Ach sé an freagra a fuair sé 'go or wg (fre flelá and yoirll
find hum there along with various other animals
Ar chuala tú ariamh é baintidh mé an tsrón dhíot. Tráthnóna amháin bhí mé féin agus
Joe Dainín ag goil amach ag stáisiún Caledoniar Rd. Dar fia bhí fear bocht ansin agus pé rud
a tharla dhó agus bhí an tsrón uilig bainte dó ní raibh tada Je feiceál ach na polláirí, Bhí sé ag
breathnú chomh haisteach, 'Ó dhiabhail a deir /oe Dainín “dar fia chuala mé ariamh é' a deir
Joe bainfidh mé an tsrón dhíot ach tá sí bainte dhó seo ar chuma ar bith:

Céard faoi dhlí Shasana agus muintir na hÉireann?

Ní bheadh cailleadh ar bith ar an Éireannach dá mba ag troid eatarthub féin a bheidís ach dar
fia dá ndéanfadh sé aon cheo ar aon Sasanach mánam go n-íocfadh an tÉireannach sa gcúirt
é agus ansin b'aisteach an cineál dlí a bhí ann i dtaobh caimiléireacht nó fraud a dhéana, dar
fia ní raibh siad uafásach uilig anuas air sin ach gan aon duine a mharú ná a ghortú. Tá fhios
agam an t-am a taibh muid ann go raibh scéal ann faoi Éireannach, Abanach agus Pole,
tóigeadh iad tar éis a ghoil amach as an bow iad oíche éicint agus iad i muiníl a chéile.
Caitheadh isteach iad ar aon chaoi agus tugadh cúirt maidin lá arna amháireach orthub, Ach
diabhal a raibh aon cheo mór déanta as bealach acub séard a deir an jvidge ar aon chaoi “if was
a bad mixture that hour of the night;

IE aisteach an rud a dhéanann daoine staidéarach féin má bhíonn braon ólta acub, Bhí fear
anseo thíos ar an Teach Mór agus casadh liomsa í Sasana é, Dww Taimín Bhreathnaigh a
thugaidís air agus níl fhios agam a bhfuil sé heo i gcónaí nó nach bhfuil níl mé in ann a rá ach
má tá bheadh sé amach sna blianta. Ach bhí aithne mhaith aige féin agus Joe Dainín at a chéile
agus bhí aithne mhaith agamsa freisin air. Ach oíche amháin ar aon chaoi bhí mé féin agus /oe
Dainín agus Da Taimín Bhreathnaigh bhí muid sa bow agus níl fhios agam beirthe beo ná
Baiste cén pháirt go Londain a raibh muid ann. Ach bhí Dan ar aon chaon ag obair ar an ráille.
Ach nuair a chuaigh muid amach tar éis an plwb go dtí an station agus chaon duine againn
le ghoil abhaile ina bhealach féin. Bhí Dan ag inseacht dúinn féin, bhí an ráille beo thíos fúinn
ráille an underg'ound agus ar ndóigh níl fhios cé na volts atá ansin. 'Dar fia a deir Daw ábair
anois' a deir sé 'tá ráille na traenach ar chaon taobh anseo' a deir sé 'ó sin é anois an ráille beo
a deireadh sé “agus an té a theangmhódh leis sín a deireadh sé b'shin é a dheireadh: Ach bhí
muid ina seasa ar an bolai/orw ar aon chaoi agus níl thios agamsa ón áit a raibh muid a seasa
síos go dtí an ráille go dtí an sleeper. M'anam go gceapfainn go raibh sé cheithre troigh siúráilte.

4959
“Fan go bhfeicfidh tú anois' a deireadh Dan agus d'éirigh sé gon piiíaiforr agus ní raibh cáil
av bith dó é a dhéana go ndeachaigh sé síos agus é ag míniú dúinn féin faoina ráillí “féach' a
deireadh Da “na ráillí a bhfuil ráillí na traenach orthub agus seo é anois an ráille beo agus
chuireadh sé a láimh chomh gar seo dó “an té a leagfadh aon láimh ar sin' a deir Dan 'ní
leagfadh sé a láimh ar aon cheo go brách arís' agus bhí sé in ann éirí go léim ansin arís agus a
theacht aníos ar an bpiaf/or, nach m uafásach an seans é le tógáil. Dá mbainfeadh tada dhó
agus ní raibh sé in ann a rá nach mbeadh traein tagthaí, Fear an-fit a bhí ann alright. M'anam.
go raibh mé ag breathnú air dhá dhéana,

Céard faoi imirt agus caitheamh suas an dá leithphingin an pífch 'n foss?
A dar fia sin rud a bhíodh ar na jaPannaí ná imirt. Ní raibh mise ann an lá seo, Sin é an t-am
a raibh muid i Héme(l Héempstead. Bhíodh Maidhc ag déana gabláil go leor. Ach is é an
chaoi a dtáinig an lá seo fliuch cheapfainn agus chuaigh siad ag imirt agus níl mé in ann a rá
le fírinne ar lá páí a bhí ann, cheapainn gurb ea. Ach chuaigh siad ag imirt ar aon chaoi. Bhí
Steve Dan as an gCathair thoir ann agus ní raibh sé sin ag imirt ar chor ar bith. Bhí sé ag
breathnú ach bhí Maidhc ag imirt ar aon chaoi agus dar fia bhí sé ag cailleadh agus chaill sé.
Ach tháinig sé ar a twrw faoi dheireadh ag fossáil an dá leithphingin, is minic a bhíodh sé fucky
go maith leis mara deireadh sé féin bhuailfeadh sé roll heads heads i ndiaidh a chéile, Nuair
a tháinig sé ar a iv le ghoil ag fossáil a ní raibh fanaí aige ach sínseáil bheag éicint. Ach chuir
sé araon chaoi é ach bhí Steve Da ann, ní bhíodh Steve ag imirt ar chor ar bith, Ach bhí fhios
aipe nach raibh aon airgead eile ag Maidhc 'ó a chladhaire anois ar chuma ar bith'a deir Sfeve
“cuir anois' a deir sé ó níl sé agam le cur' a deir Maidhc ó mara bhfuil tá sé agamsa le cur'a
deir sé 'cooinnigh leob anois é' a deir sé, “Tá airgead agamsa' a deir sé “agus má chailleann tú
anois, ní thóigfidh mise aon phingin go brách uait adeir sé. Níl fhios agam céard a thug sé dhó
ar chuma ar bith, Bhíodh bumdle airgid ag imeacht i gcónaí ag Sféve. Thug sé an t-airgead dó
ar chuma ar bith agus bhuail sé roll agus thug sé a chuid féin ar ais agus níl fhios agam céarú
eile. Ach ba é Steve Dan a sheas dó.

Nuair a chloiseadh daoine as contaethe eile sibh ag Gaeilgeoireacht a mbíodh fearg nó

éad orthu?
Dar fia go raibh go leor acub anois agus ba mhaith leob í a chloisteáil. Déarfadh go leor acub
gur mhaith leob féin a bheith in ann í a labhairt, Ar ndóigh bhí na corr cheann eile freisin
ann, ó bhí. R'fhéidir nach dtiocfadh sé amach díreach ach m'ánam go mbeadh fhios agat é, ó
mánam go n-aithneá, M'anam go raibh agus go mbeadh tonn orthub bheith in ann ta labhairt,

An vaibh Béarla ag do sheanathair i Sasana dhó?

Ní raibh aon Bhéarla aige sin ar aon chuma. Bhí sé i Meiriceá agus bhí sé i Sasana agus ní
raibh aon fhocal Béarla aige. Níl fhios agam ar go Meiriceá a chuaigh sé í dtosach ach bhí sé
sa dá áit ar aon chaoi. Ach m'anam go raibh sé ag cur as dó nach raibh Béarla aige. D'airigh
mé iad ag rá go ndúirt sé uair amháin agus é ag goil sall 'meastú dá gcuirfí Jabel orm: Ach i
m-amsa bhí roinnt Beárla ag gach duine.

An raibh sé pósta ag an am?

Ní raibh sé pósta nuair a bhí sé i Meiriceá ar aon chaoi.Tá mé féin a cheapadh nach raibh.
Nuair a chuaigh sé go Sasana ax aon chaoi cé hiad siúd a bhí in éineacht leis, Seáinín Beag Ó
“Tuairisc agus bhí Seáinín Sheáin ann. Bheadh Seáinín Sheáin i bhfad níos sine ná Seáinín
Beag. Bheadh difríocht mór san aois idir mo sheanathair agsu Seáinín Beag. Ach ar an
mbealach anonn ar aon chaoi an carríage a raibh siad ann ní raibh suíochán ná tada ann ach

500
cineál mangarae istigh ann. Bhí Pícyclé istigh ann ar chuma ar bith agus ag iarraidh bheith ag
foghlaim ar an mbicycfe a bhí mo sheanathair ar aon chaoi tstigh ar an gcarmage. Bhí gach ré
leagan dhá bhaint as. Ní féidir liom cuimriú ar cén pháirt go Shasana a raibh sé ann, Ach
chuaigh siad thar áit éicint ar aon chaoi agus bhreathnaigh sé dhósan gur cruacha móna a
bhí iontub. B'fhéidir nárbh ea anois ách meastú'a deir seisean 'arbh iad sin na cruacha móna
a ndeachaigh muide thartu inné” a deir sé ach níl fhios agamsa ar cruacha móna a bhí iontub
ar chor ar bith,
Ba shin fear a raíbh muid ag caint go minic air Joy Adointague an bréajéara a bhíodh
ag déana na wor'ws, ó bhí sé sin i gClochar Locha go minic agus chaith siad go maith leis,
Ach casadh leís thail arís é L/omrfhy áit a raibh siad ag déana brící, Á níl aon seó faoin domhan
ach an teas a bhí ann a deir sé. Dúirt sé go mbíodh an t-allas ag teacht aníos béal a bhróga, sin
é a deir sé, D'áirigh mé dhá rá é, B'fhéidir gurb é Huadersfield é is maith an seans gurb é.
Bhíodh na brící bruite ag teacht amach ansin ar cineál conveyer beít nó rud éicint, ls é an
chaoi a gcaithfeadh tú a bheith dhá dtóigeáil sin dhó, bhí rud mar a bheadh píce mór ann a
deir sé agus dhá dtóigeáil agus dá leagan thart. Ach bhí an teas uafásach ann, bhíodh an t-allas
ag teacht aníos béal a bhróga.
“Ach fuair sé grísc éicint amach trína chraiceann ansin, Bhí sé go dona léis, Chuaigh sé
ag an dochtúr ach bhí sé go dona ceart chea! Béarla, Bhí muinín ansin aige as /ojrmy
AMounfaiie gheall go raibh aithne sa mbaile aige air, M'anam nach rinne fofrmry Afoimiigue
aon cheo dhó ar chuma ar bith, Dúirt sé le Jofmny A4fountigue ar chuma ar bith íocfaidh mise
air thú' a deir sé. Ach ní raibh aon bhuíochas aige ar Jofrny Wfountague, fear teangan ach ní
rinne sé aon cheo at aon chaoi, Euair sé ansin cream nó ointmrerí éicint ón dochtúr agus
dúradh leis é a fhágáil air dhá oíche agus dhá lá. Bhruith sé agus dhóigh sé é a deir sé,
D'fhulaing sé amach é agus sheas sé leis chúns d'fhéad sé é ach chinn sé air an dá oíche agus
an dá lá dhéana. Rinne sé oíche agus [á a deir sé ó béigean dó é a bhaint dhó a deir sé, Ní
raibh sé in ann é a sheasa níb fhaide. Ach dúirt an dochtúr leis ansin arís 'bhí Fhios agam go
maith nach mbeadh tú in ann ag an dá oíche agus an dá ]Já agus bhí muid a cheapadh go
mbeifeá in ann a leath a dhéana: Má tá féin níor leigheas sin é. Cuireadh san aispicéil ar aon
chaoi é. An warná a raibh sé ann ansin, ceapaim gur ar an ceathrú leaba a bhí sé ón gcoirnéal.
An mhaidin seo nuair a dhúisigh sé a deir sé 'bhí an fear a bhí sa gcoirneál caillte ar chuma ar
bith a deir sé, Diabhal suim a chuir sé ansin, Dar fia diabha! mórán suim a chuir sé ansin ach
maidin lá arna amháireach bhí an fear sa leaba ba ghaire dhó caillte, 'Ó dar fia a deir sé leis
s é an chaoi a bhfuil tú dá dtabhairt Jeat aníos ina ró [ba neaché an bás a ceapadh] ach
tá fear eile agus má bhíonn sé sin caillte ní bheidh mise romhat a deir sé, Ach bhí an tríú fear
beo a deir sé agus níor cailleadh é. Ach mánam go raibh sé ag goil ag imeacht as a deir sé, chuir
an teas /reaónas/ air. Dúirt sé go raibh teas uafásach ann.

Céatd é scéal faoin bhfear a bhí ar fán?

Ba duine bocht deas a bhí ann roinnt bheag mílte siar as seo. Tháiníg an t-earrach ar aon
chaoi bhíodh sé le ghoil siar i gcónaí go ndéanfadh sé an t-earrach, Ach d'imigh an Márta
agus d'imigh an t-Aibreán agus ní dheachaigh sé siar, Dar fia an lá seo ar aon chaoi 'manam
go bhfuil sé sách luath fataí a chur fós' a deir sé, Bhídís fadó ag leanacht Gealach an Earraigh
dá ngabhfadh sí sin i bhfad amach go mbeadh tú sách luath ag cur na bhfataí “tá sé sách luath
iad a chur fós' a deir sé 'tá Gealach an Earraigh i mblíana ag goil amach go Juwe, sin é a deir
mo dhuine bocht, “

501
 Agallamh leis an Scéalaí faoi
Shagairt an Chnoic 4/4/2005

An raibh ómós agus faitíos roimh an sagart fadó?

Bhí ómás dó agus ómás dáiríre agus is dóigh go raibh rud eile go raibh faitíos roimhe agus
faitíos dáiríre, Bhí an dá rud í dtoll a chéile an faitíos agus an t-ómás, Ach ar nós chuile shórt
eile ní mba mara chéile chuile shagart. tá scéal Pheadair Mhóir agus Fí: Hosty scríofa cheana]
Ach faoina sagairt ansin ag m'athair a d'áirigh mé é seo anois ach níl mé in ann a rá go
cinnte cén sagart a bhí sa bparáiste sáinne ag an am. Ach ní raibh sé i bhfad ina shagart
paráiste ann ar aon chaoi agus chuir sé isteach vege nua i dteach shagart an pharáiste, Chuir
sé isteach rage nua ann ar aon chaoi agus ní raibh sé achar ar bith ann hathraíodh arís é, Fuair
sé scéala go raíbh sé le n-athrú agus sagart nua le cuir in áit, Ach an sagart a bhí ann ón tús
dúirt sé le Morgan Ó Laoi fear a raibh carr agus capall aige as na hAille tá an bóithrín ann í
gcónaí ann síos ar aghaidh na scoile nua anois síos le taobh tigh an Chéidigh, Ba é an t-ainm
a bhíodh at sin bóithrín mhaintir Laoi is dóigh gurbh iad an dream ba mhó Je rá iad ag an am,
Bhí carr agus capall aige agus bhí jeaur aige, Bhí sé ina chineál taim. Dúirt an sagart leis
a bhí ann ón tús a ghoil soir a leithéid seo go mhaidin go dtabharfadh sé leis an range arís go
dtí pé áit a raibh sé ceapaithe le ghoil, Chuaigh MMorgaw soir ar aon chaoi agus shíl sé nach
raibh tada roimhe an ngnge a thabhairt amach bhí meáchan maith sa nawige, ó dhiabhail ba fear
láidir a bhí in AMorgaw Ó Laoi, Chonaic mise é agus é ina sheanfhear agus séard a bhí ann
piléar íir beannacht Dé len anam. M'anam go raibh an dá shagart ann an sagart a bhí tagtha
ann a bhí le áit mo dhuine a thógáil anois. Dar fia anuair a chuaigh MMorgawm isteach seo é
anois' a deir an sagart a bhí ann ón tús “seo é an range tabharfaidh muid linn amach é. “Ó
m'anam” a deir an sagart nua a bhí ann 'rud ar bith a bhí sa teach seo anois ó tháinig mise ann
is liomsa é: 'M'anam nach leat a deir an fear eile ach thosaigh an sárú ar aon chaoi. An sagart
a mba leis an range ó thus ar aon chaoi rug sé air “is liomsa é a deir sé, B'fhearr le Morgan a
bheith in áit ar bíth thar a bheith thart ar an gcúpla. Rug sé ar an rnaiige ar aon chaoi chuir sé
cosa i dteannta agus cosa i dtacaire agus thug sé amach as an mballa ar aon chaoi é. Ansin rug
an sagart nua air ! ngreim dhá ghualainn taobh thiar air. “M'anam gur liomsa é' a deir sé. Ach
thosaigh an sárú ar aon chaoi an sagart a raibh an ghreim aige ar an rage d'iompaigh sé thart
go bhfaigheadh sé greim dúdáin ar an sagart eile, Ach leis sin nuair a chaill seisean a ghreim
cuireadh an bheirt siar ar an urlár agus sín iad an bheirt a throid eatarthub féin a deir sé. Ach
b'fhearr Jiomsa a bheith in áit ar bith ná bheith timpeall ar an gcúpla .Ach chomh fada siar agus
atá mé in ann cuimriú anois. M'anam an fear a mba leis an nawge gur thug sé leis é agus gur
cuireadh isteach i gcarr Afhorga é. Níl fhios agam beirthe beo ná baiste cá raibh an sagart
ag goil ina dhiaidh sin ach thug Aorgan leis an range.
Meastú ar inis mé cheana faoin gcoiléar taobh thoir go Ghaillimh nuair a bhí mathair
thoir ann ina spailpín. Níl fhios agam sa gCaisleán Gearr é seo nó nach ea ach mánam go
bhfuil mé beagnach cinnte gurb ea. Bhí an fear seo ann agus bhí a chuid talúna ag síneadh leis
an mbóthar agus bíodh gc leor beithígh agus carrannaí capall agus carrannaí asa] agus chuile
chineál eallach ag goil an bóthar ag an am. An cineál coiléir a bhí ann bhí fíoruisce ag éirí ann
agus b'ann a tharraingíodh Jucht carrannaí capall, carrannaí asail, beithígh nó dream a bhíodh
ag goil an bealach is ann isteach a tharraingídís ag tabhairt deoch gon eallach, Ach an fear a
mba Jeis an talamh ar aon chaoi tá mé a cheapadh gur duine sách deas a bhí ann ach is dóigh
80 raibh dream éicint ag tarraingt isteach ann nach raibh an oiread sin ómáis aige dhóibh ná
an oiread cáis aige fúthub agus a bheadh aige faoi dhaoine eile. Diabhal blas ariamh a rinne
sé ach thosaigh sé ag déana claí treasna béal an choiléir isteach an bealach a ngóidís isteach
ann, Ach na comharsana a bhí thart ann ar aon chaoi bhí thios acub go mbeidís buailte cheal

502
LL
LL LL LL

uisce. Ach chuaigh siad go sagart an pharáiste agus tháinig sé ag iarraidh a bheith ag cur
foighid i mo dhuine, gan an bealach isteach isteach a stopadh. Ach chuaigh an bheirt ar
dhánaíocht le chéile ar aon chaoi an sagart agus fear na talúna a mba leis an coiléar. Ach héibrí
céard a dúirt an sagart, dúirt mo dhuine go raibh sé ag goil ag dúnadh isteach béal an choiléir
agus nach ngóidís isteach níos mó ann, Ach chuaigh siad an-doimhin sa sárú faoi dheireadh
agus b'fhéidir nach ndeachaigh an sagart ceart dhó ach an oiread ach le mat a bhí an sagart
ag cur dhó is é an chaoi a ghéaraigh mo dhuine ar a chuid maidí. Dúirt an sagart leis stopadh
'ní stopfaidh mé anois go dtarraingeoidh mé an claí treasna. Ach dúirt an sagart feicfidh mise
nach dtarraingeoidh tú agus feicfidh mé nach ndéanfaidh tú é: Ach séard a rinne mo dhuine
ar aon chaoi as an sárú apus as an argóinteacht, bhí píosa maith gon chjaí déanta aige, Níl
fhios agam ar suas ag ithe greim beatha a chuaigh nó ar imigh sé as taghd ón sagart. Ach dúirt
an sagart leis ar aon chaoi 'feiefidh mise nach gcuirfidh tú ann c' “feicfidh tusa' a deir mo
dhuine go gcuirfead'agus bhí aicearra suas treasna ag a theach. D'imigh sé ó bhéal an choiléir
agus chuaigh sé ag déana suas ar an teach, Bhí cineál céim nó step sna claíochaí suas roimhe
go dtí an teach ach nuair a bhí sé ag goil thar an gcéim seo a bhí sa gclaí agus chuaigh sé ann
na mílte uair roimhe sin baineadh truisle as agus caitheadh amach i ndiaidh a mhullaigh é agus
gortaíodh é, Gortú an-mhór a tharla dhó, níor facthas taobh amuigh go dhoras ariamh é ina
dhiaidh sin más é mallacht an tsagairt a rinne air é nó nach é ach ba scéal fíor thoir acub é.

Inis an scéal faoi mhallacht an tsagairt ar na Blácaigh [tiarnaí talún]?

Seo é an t-am a raíbh na Blácaigh anseo thiar ar an gCaisleán, An séiplíneach a bhí ann araon
chaoi ar an Tulach scríobh sé sin mallacht nó sin é atá ráite, B'fhéidir nach bhfuil ainm mo
dhuine ceart agam b'shin é mac Bhríd Pheatsa Rua Céideach as Both Bhracháin agus deir siad
nach raibh coisí ar bith a chinnfeadh air. Scríobh an sagart an mallacht, sailm na mallacht
agus chuir sé isteach i gclúdach litreach é agus chuit sé seacht gcinn eile os a chionn sin agus
thug sé go Mharcaisín Bhríd Pheatsa Rua é le tabhairt ag an mBlácach, An dá luaithe a thug
sé dó é, thug sé féin go na boinn an uair sin é. D'oscail an Blácach an chéad chlúdach agus bhí
seacht gcinn ]Je n-oscailt aige sul má tháinig sé go dtí an ceann a raibh an mallacht dáiríre ann
agus [éigh sé é agus deir siad nuair a bhí sé léite ansin aige gur tar éis an lae sin a tháinig an
dí-leághadh ar na Blácaigh. Bhí sé ann go mbeadh na préacháin isteach agus amach sna
fuinneogaí agus sna doirse agus ag cac istigh ar [eic an teallaigh, Bíodh aon cheo le déana ag
ar: mallacht leis nó ná bíodh,
Bhuel arís ní bheadh sé seo chomh fada siar sna blianta, leagadh ansin san am a raibh
an saol briste suas b/owáileadh droichead Chroimghlinne anseo thiar. An sagart a bhí anseo
thoir ag an am ina shéiplíneach bhí sé arís ann ina shagart paráiste Fr. Rúán, ó blueshirt ceart
a bhí ansin anois ceann dáiríre, Ba iad na Republicams a bhíowáil an droichead aimsir an dá
thaobh, Ach ní dheachaigh sé go maith ar chor ar bith go shagart Ruán dúirt sé níl fhios agam
a raibh sé tóigthí nó le linn é a thógáil. Dúirt sé ar chuma ar bith dá leagfadh aon duine aon
láimh arís air go mbeadh marc nó comhartha air. M'ánam go raibh fear anseo thiar sna
Creagáin Peadar Bhríd Ní Chadhain, bhí sé ina fhear óg ag an am agus mánam go raibh séi
bhfábhar é a leagan arís freisin an fear bocht. Ach níl mé ag rá go mbeadh tada le gnóthachtáil
aige air ná aon duine. Ach m'ánam go raibh sé ag spochadh thart ann ar aon chaoi ach chrap
a láimh agus d'fhan creathadh ariamh ina dhiaidh air. M'anam go raibh an dream siar ag rá
nach raibh aon chreathadh ar a láimh go dtí sin,
An sagart a ndearna muid go leor eainte air I): Hosty bhí sé sin lá thíos ar an Lochán.
“Thagadh chuile dhuine ag na staisiúin ag an am sin. Bhí fear amháin ann ar aon chaoi Learaí Ó
Finneadha, is gurbh é seo stáisiúin na Cásca. Ach ní raíbh sé in ann a ghoil ann bhí sé buailte suas
le pian ina ghlúin, Ach mar a déarfaí leis ar aon chaoi nach raibh Learaí Ó Finneadha ann, nach

503
raibh sé in ann, 'Gófaidh mé síos ag breathnú air' a deir sé, Ach chuaigh agus bhí Learaí istigh
roimhe agus gan é in ann corraí, D'fhiafraigh sé dhó cé raibh an phian. D'inis Learaí dhó gur ina
ghlúin a bhí sé, ní rinne sé tada ach leag sé a dhá láimh ar a ghlúin agus ceann go na hordógaí os
cionn an chinn eile agus pé sórt guibhe a rinne sé, Thug sé aghaidh na dá ordóg leis síos os cionn
cupán na glúnach sios go ndeachaigh sé chomh fada lena rúitíní amach go dtí ordóg a choise, Dúirt
Learaí ar chuma ar bith an dá luaithe agus a bhí sé sin déanta aige d'imigh an phian dó agus bhí sé
in ann a ghoil ag an gcladach, Sin é a deir sé.

Céard faoi Fí Kelly?

Bhí sé ann ar chuma ar bith, sna ninefeem fwewties mar is é an fáth a bhfuil fhios agam é sin,
ní raibh mise ann ag an am, ba fear mór ie De Valera é. Bhí eJectiow mór ann tús na bhfichidí,
bhí sé ann agus bhí sé ann agus mise ag goil ar scoil, is dóigh gurb é 1933 a chuaigh mise ar
scoil. Gasúr an-chúthail a bhí ionam. Níl fhios agam arbh í an chéad chomaoineach nó mar
ba í anois ach níot oscail mé mo bhéal sách mór dhó, níor thug sé comaoineach ar bith dhom,
Le linn P: Kelly a bheith ann ba seo scéal a bhíodh ag Máirtín Stiofáin agus m'athair go
ndéana Dia grásta orthub, Bhí fear ansin thiar í gCor na Rón thuas in aice le Mháirtín Stiofáin
ar an Staidhcín ansin agus is é an t-ainm a thugaidís air Seán Cháit, Tá mé a cheapadh gur
duine mí-shásmhach a bhí ann, Bhuel ní dhéanfadh sé aon drochrud an duine bocht ach go
raibh céapars áithrid aige. D'iompaígh Seán Cháit amach in aghaidh sagairt agus tá mé a
cheapadh gur duine sách díreach a bhí ann agus bhíodh bealaí le Fr: Kelly ach d'fhan Seán
Cháit ón Aifreann ón bhfaoistean agus ó chuile shórt gon tsórt sin, Bhí na stáisiúin ansin ar
an mbaile ach bhí an cliamhain ann, d'íoctaí an tuarastal chomh maith le faoistean. Ach nuair
a d'íoc an cliamhain an tuarastal 'ní theicim an seanfhear atá sa teach agat anseo inniu! a deir
: Kelly. ó m'anam nach bhfuil aon chaint aige siúd air” a deir sé. Gófaidh sé ann ar ball ach
a mbeidh mise réidh leis' ó m'anam nach bhfuil fhios agam a deir an cliamhain, Bhí Seán
Cháit amach sna blianta, is é an chaoi a raibh leaba bheag sa gclúid aige. Ach m'anam go mba
fhíor do F: Kelly é, nuair a bhí na stáisiúin thart suas leis go ndeachaigh sé isteach go tigh
Sheán Cháit. Bhí Seán Cháit bocht sínte sa leaba bheag le cois tine. Ó dar fia dionsaigh Ph:
Kelly é ach as an sárú ar aon chaoi ach b'isteach an rud go deo le déana ag sagart ar bith é
ach diabhal blas a rinne sé ach breith i ngreim píobáin ar Shean Cháit thíos sa gclú
Pluicáinín beag ramhar bhí i F; Kel/y ach rug an sagart i ngreim píobáin ar Sheán Cháit.
M'anam nach mba le Seán Cháit ab fhaillí é agus rug sé féin í ngreim píobáin ar an sagart a
bhí ag marcaíocht air. Ach manam nach raibh sé ag déanamh aon ghuins go Sheán Cháit tar
éis é a bheith ina sheanfhear. Féigean gon sagart faoi dheireadh a ghreim a bhogadh, Bhí Seán
Cháit ag fáil an cheann is fearr air tar éis é a bheith ina sheanfhear, Ach séard a deir “i Kelly
leis faoi dheireadh agus é ag goil amach an doras 'in ifreann go raibh tú' 'a maise' a deir Seán
“go raibh tsa romham ann' Ní raibh aon cheo de bharr Shéan Cháit aige.
. Casadh an cliamhain air já, a déir sé leis “is aisteach go deo an cineál seanfhear atá sa
teach agat, an mhíonn tú ag goil ar cuairt "m'anam go mbíre a deir an cliamhain oíche éicint
ach a mbeidh tú ag teacht abhaile déanach, tar ag an doras dúinte agus tosaigh ag bualadh an
dorais agus bí ag grúsacht, athraigh do ghlór agus ceapfaidh sé gurbh é an diabhal atá ann'
“M'anam go bhfuil mé a cheapadh héibrí cén bualadh ná grúsacht a dhéanfaidh mé nach
dtabharfaidh sé siúd aon aird ort”

Faitíos romh an Sagart

Ní hé seo. F: Kelly, bhí col ceathrar ag mo mháthair beannacht Dé lena n-anam agus duíne
diaganta dáiríre a bhí sa bhfear bocht. Tháinig an t-earrach agus tháinig an carghas agus
tháinig Aoine an Chéasta agus bhí trá ftheamainne le baint aige. Ach ansin níor mhaith leis go

504
gcaillfeadh sé turas na croise Aoine an Chéasta, Ach dá dtabharfadh sé an turas i lár an [ae
bheadh an trá fheamainne caillte aige. Ach séard a rínne sé ansin, déirígh sé le fáinne an lae
ar maidin agus chuaigh sé ag an séipéal agus bhí sé tugtha leis ina shúile aige cén áit a raibh
turas na croise ar an mballa taobh istigh. Rinne sé turas na croise timpeall an tséipéil taobh
amuigh le héirí na gréine, Chuaigh sé abhaile ansin agus réitigh sé an capall agus chuaígh sé
ar an gcladach agus rinne sé lá mór sa gcladach ag baint fheamainne agus dá cur ar an
mbruach, Píosa maith ina dhiaidh arís chuaigh sé ag an bhfaoistean agus d'inis sé don sagart
nach rinne sé turas na croise Aoine an Chéasta i lár an lae mar gheall ar an trá ftheamainne
gurbh é an uair a rinne sé turas na croise le fáinne an lae ar maidin taobh amuigh timpeallan
tséipéil ar aghaidh na stáisiúin, Ach d'ionsaigh an sagart é agus d'áitigh sé air agus scanraigh
sé an fear bocht agus ní fearacht Sheán Cháit pé cén sagart é níor chuir sé mórán ina aghaidh.
Chuaigh sé abhaile ar aon chaoi agus is é an chéad fhocal a dúirt an fear bocht lena mhnaoi
nuair a tháinig sé isteach an doras 'ó dhiabhail tá mé damnaí: Bhí sé scanraí ag an sagart, Ní
mba shin bealach Críostúil, Bheadh sé sín os cionn céad bliain caite, ní bheadh mórán aoise
idir é agus mo mháthair [110 bliain]

Nuair a chastaí an sagart do dhaoine ar an mbóthar an mbítí ag umhlú dóibh?

Bhí láimh ina chaipín ag chuile dhuine dhó. Bhídís ag rá rud eile freisin nár mhaith leob fearg
a chur ar shagart istigh i dteach mar dá n-imeodh sé amach as cúthach feirge, mánam go
mbídís dhá dhéana amach maise dá gcuimleodh sé agus dá nglanfadh sé bunnachaí a bhróga
sa tairseach ag goil amach go bhfágfadh sé mallacht ort. M'anam go raibh daoine ag rá go
mbíodh sé ag titim orthub,

Céard faoin sagart a thug Máirtín Beag ag an gcúirt?

Séard a tharla ansin ná bóthar an Locháin síos ag an bPoitín Stil ní raibh sé chomh leathan an
t-am sin agus bhí Máirtín Beag Ó Tuathail, bhí sé ag cur smais éicint ar an teach, Bhí slám
gravel cladaigh tugthaí aníos aige agus bhí caite i gcolbha an bhóithrín taobh amuigh. Ar
ndóigh ní raibh carrannaí ar bith ann ag an am ach corr charr capaill, beithígh agus rudaí mar
sin. Ach bhí carr ag FF: Kelly ansin agus bhíodh sé ag imeacht ag foghlaeireacht, Bhíodh sé síos
suas bóithrínní, théadh sé síos ag an gcladach ag caith lachain agus éanachaí cladaigh agus
théadh sé amach ansin ag caith cearca fraoigh. M'anam go raíbh sé ligthí leis féin idir mhagadh
agus dáiríre. Ach bhí sé ag goil síos an bóithrín ina charr agus ní raibh sé in ann a ghoil síos
ansin ní raibh an bóithrín sách leathan. Ach casadh Máirtín Beag leis agus bhain focal foca!
eile amach, diabhal blas ariamh a rínne sé ach sweoms a thabhairt ar Mháirtín Beag, Ní
raibh foghlaim ar bith ar Mháirtín Beag bocht, ó bhí sé chomh cliste le duine ar bith ag an am.
'Thug sé summons air ar aon chaoi agus thug sé Máirtín Beag ag an gcúirt agus Py dad níl mé
in ann a rá le fírinne, níl fhios agam a bhféadfadh sé arbh é Seán Foráé a bhí ann [breitheamh].
Feicthear dhomsa gur chuala mé féin gurbh é. Chuaigh Máirtín Beag ag an gcúirt, dúirt an
giúistís ar aon chaoi 'deich scilleacha fíneáil ar an bhfear sin a deir sé, Sheas Máirtín Beag
suas ar chuma ar bith 'nach cám an dlí é a deir Máirtín. 'Más cám a deir Seán Fordé díreoidh
deich scilleacha é, punt ar an bhfear seo: Chuir sagart an pharáiste punt /iwe air ach fós ba
sagart é bhí sé go maith go dhaoine bochta eile,
B'aisteach an duine a bhí ann agus bhíodh sé ag ól ach fós aon cheo dá rinne sé, is é an
fáth is mó a gcaithfinn é faoin simoms a thabhairt, chaithfinn go mór é faoin swiiromns a.
thabhairt ar Mháirtín Beag. Héibrí cén an sárú a bhí ann an lá sin, d'fhéadfadh sé é a chaith
thairis, Ba fear díreach dílis gan aon fhaitíos a bhí in Máirtín Beag.

505
Fear na n-Aille ag iarraidh Litir Cháilíochta
Ní mba drochdhuine a bhí in Páidín bocht, bhíodh rudaí tarraingí aige air féin. Rúcamacha
achrainn a bhíodh tarraingí ag an dream seo orthub féin ní mba drochdhream a bhí iontub,
Héibrí céard a bhí déanta aige an babhta seo ar aon chaoi, bhí sé a cheapadh go raibh a dhóthain
i ndán dó ag goil ag an gcúirt, Chuaigh sé ag an sagart ar aon chaoi go dtabharfadh sé cáilíocht
nó cearactéir dó. M'anam go dtug, scríobh sé amach agus chuir sé síos in emvelope dó í. Bhí
Páidín ag an am sin féin in ann léamh agus scríobh, Chuaigh sé go dtí an sagart ag iarraidh litir
cháilíochta air. “Tabharfaidh mise sin dhuit' a deir sé agus thug. Nuair a chuaigh Páidín abhaile
d'inis sé dhá bhean é. Héibrí céard a tháinig isteach ina chloigeann ó ní léifidh aon fhear go deo
mo litir go léifidh mé féin i dtosach í' a deir Páidín. Chuir sé síos citeal uisce ar chuma ar bith
agus d'fhiuch sé an citeal agus chuir sé an litir os cionn gail an chitea], d'oscail sé amach í agus
chuaigh sé ag léamh. Séard a bhí inti, níl fhios agamsa na foclaí cearta anois 'is fada an fear sin
dá thuar dó féin agus faoi do lámha atá anois agus leag aír' Dhóigh sé an uair sin í ach fúair sé
trí mhí mar a bhí sé, Dá mbeadh an litir ann. Nár dhiabhaltaí an mac é an sagart sin.

Céard a tharla an lá ar osclaíodh séipéal na Tulaí idir na daoine agus na jumipers?

Bhí an séipéal déanta agus dúirt an sagart “mara mbeimid ann agus mara léifimid féin an
chéad Aifreann beidh sé ag na Protastúin ag na Blácaigh' Chuaigh cuid mhór go mhuintir na
háite seo siar. D'iarr an sagart orthub a ghoil siar agus chuaigh. Ní raibh an oiread cónaí thiar
agus a bhí anseo. Chuaigh siad siar ar aon chaoi agus bhí an slua i bhfad níos mó ná an
tacaíocht a bhí ag na Blácaigh thiar. Deir siad nár buaileadh ach aon bhuille amháin ann a
bhuail Seán Mharcuis as an Lochán Beag. Buille amháin mhaide a bhí ann agus níor buaileadh
ach an buille sin.

An bhfuil fhios agat an scéal faoi mar a maraíodh an sagart ar an Tuairín agus é ar
ghlaoch ola?
Glaíodh amach oíche air i dtaobh cúrsaí ola agus ansin ar a bhealach dhó go dtáinig bean rua
roimhe ar an mbealach gur iarr sí cúlóg air ar an gcapall agus gur thug sé di é, Bhí an sfole ina
phóca aige agus gur iarr sí air é agus gur thug sé di é agus nuair a thug gur thacht sí é, Níl an
scéal sin ag déana an oiread sin céille dom féin.
M'athair a d'airínn ag insint an scéil seo Pádraic Breathnach seanathair Júidín na
mBreathnaigh a bhí ag insint an scéil dó. Bhí sé ráite anseo sa tseanaimsir anois go raibh
taibhse nó rud éicint le n-aireachtáil anseo thoir [séipéal an Chnoic]. Níl fhios agam cé na
blianta a bhí anseo anois,
Seo é an chaoi a d'inis Pádraic Breathnach é go m'athair, Bheadh Pádraic Breathnach i
bhfad níos sine ná m'athair. Ceapadh séiplíneach nua anseo thoir agus tháinig sé ag marcaíocht
ar chapall, tháinig sé le contráth na hoíche. Tar éis é a theacht ann héibrí cén sórt guibhe nó
léamh a rinne sé. Níor áiríodh ariamh ann é. Bhí sé ag caint le Pádraic Breathnach uair éicint
ina dhiaidh arís agus tharraing siad anuas héibrí céard a bhíodh le n-aireachtáil sa séipéal agus
is é an leagan a chuir an sagart air “thug mise an fraoch amach dhó: Ach níor airíodh aon cheo
ina dhiaidh sin ann.

506
Áras John tinne Hicuirnan,
Seieid, Baile Átha Cuiath &. Éine
John Fieney Newman Btilding
Bcifieit, Dublin 4 keland
Tehs383 L 716 gais
Fax s383 1716 ns
Email: bealaideas aireanndhucie
An Coláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath
University College Dublin
Roinn Bhéaloideas Éireann
Oepirttent af Wósh FolkJore:
Bcéalta agus Seanchas ó Shéamus Ó Cearra.
In imleabhair 2294 agus 2295 de Chnuasach Bhéaloideas Éireann, An
Coláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath tá cóip de thart ar 100 leathanach a
scríobh Séamus Ó Cearra, An Lochán Beag, Cois Fharraige agus a bhronn a.
mhac Pádraig ar an Roinn sa mbliain 1998,

Is fiúntach an bailiúchán é, cruthú ann féin go maireann traidisiún na

scéalaíochta slán, beo san aonú aois is fiche. Léiríonn an cnuasach go bhfuil
an-luí ag an scéalaí ní hé amháin leis an scéalaíocht trí chéile ach go háirithe
le scéalaíocht agus seanchas a cheantair féin.

Ar ndóigh ní hionann scéal a insint agus scéal a scríobh, ach ón taithí atá
agam a bheith ag éisteacht le Séamus ag scéalaíocht thiar i gConamara agus
i gcomórtais an Oireachtais le blianta anuas, is sár-scéalaí é, Is dóigh nuair a
thug sé an t-ábhar seo leis agus é ina ghasúr gur beag a shíl sé go gcuirfeadh
sé ar phár é, Tuigeann sé tábhacht fhoinse na scéalta féin agus tugann sé
eofas faoi na daoine - a mhuintir der chuid is mó - óna bhfuair se na scéalta.
Tá an-mheas aige ar scéalaithe an cheantair agus an luí a bhí acusan leis an
scéalaíocht,

Agus é ag inseacht scóil faoi dhuine ar leith tá ar a chumas imeacht-ón scéal

le tréithe pearsantachta an duine ain a churi láthair gan an piota a ligeán amú
agus béim na coda seo den scéal ag teacht leis an scéal ina iomláine. Tá
sruth Jíofa cainfe agus ard-snas foclóra agus teanga aige thríd sios,
Tugann Séamus a thaithí sacil féin isteach sna scéalta agus san am céanna
baineann leas as deiseanna agus stíl scéalaíochta a théann i bhfad siar.
Seo ar ndóigh, croílár ealaíon na scéalaíochta de réir scoláirí idirnáisiúnta art
Bhéaloidis ar nós Linda Dégh, Bua eile an dea-scéalaí ar ndóigha bheith in
ann baocht agus anam a chur san ábhar agus a choinneáil ann. Éiríonn le.
“Séamus é seo a dhéanamh go sár-mhaith.

Ríonach uí Ógáin
27.01.2005

Ollscoil na hÉireann, Baile Átha Cliath Motiona/ University of /relgnd, Dublin

507
 Leabhar Liosta agus Foinsí

The Irish Diaspora, Akenson Donald Harma. 1993 Strcetesville, Ont:P.D. Meaney
The types of the Folktale, Aavne! Lhompson, 1973 Helsinki,
The History of the Folktale in Europe Cocchiana, Giuseppe. 1981 A Publication of the
Institute for the Study of Húman Issues, Philadelphia.
Priests and People in Pre Famine Ireland Connolly, S.J. 2001 Four Court Press,
Falktales and. Society, Dégh, Linda, 1969 Indiana University Press, Bloomington/l,ondon,
Irish Emigration Since, 1921 Delaney, Enda. 2002 Dundalgan Press.
"The Gaelic Storyteller, Delargy, Séamus. 1945 Proceedings of the British Academy,
Tnterpreting Folklore, Dundes, Alan, 1980 Indiana Press,
“The Study of Folklore, Dundes, Alan, University of California at Berkeley Prentice- Háll,
“An Linconsidered People; The Irish in London, Dunne, Catherine, 2003 Dublin: New Island,
“The New Oxford Dictionary Dvandra-follis
"The Irish in Britain, Jackson, John Archer. 1963 Rontledge and Kegan Paul Ltd.
A Thousand Years of Irish Whiskey, Magee, Malachy. 1980 O'Brien Press, 11 Clare St,
Dublin 2.
Irish Whiskey, A History of Distilling in Ireland, Maguire, E.B. 1973 Dublin: Gill and
Macmillan,
Donegal Poteen — A History Manning, Aidan. 2002 Donegal Printing Company, Letterkenny,
Dialann Deoraí Mac Amhlaigh, Dónal. 1960 An Clóchomhar Tta,
Beatha Mhíchil Bhreathnaigh, Mac Domhnaill, Tomás. 1913 M.H, Mac Guill agus a Mhac,
Conmara Mac Giollarnáth, Seán. 1954 The 'Three Candles Dublin,
Peadar Chois Fharraige Mac Giollarnáth, Seán, 1934 Oifig Díolta Foilseacháin, Rialtais,
Dánta Fhilí Bhaile na mBroghach. Mac an Iomaire,Peadar. 1983 Cló Chois Fharraige.
iu Praise of Poteen, Mc Guttin, John, 1978 Apple Press Ltd, Belfast.
Na Cruacha Scéalta agus Seanchas, NÍ Dhioraí, Áine. 1985 An Clóchomhar Tta,
Éamon a Búrc Scéalta. Ó Ceanuabháin, Peadar, 1983 An Clóchomhar Tta,
Raiftearaí : Amhráin agus Dánta Ó Coigligh, Ciarán 1987 An Clóchomhar Tta,
Aistí ag Iompar Scéil, Ó Conaire, Breandán. 2004 An Clóchomhar Tta,
Déirc an Díomhaointais, Ó Conaire, Pádraic Óg. 1972 Sáirséal agus Dill, Baile Átha Cliath,
Cois Fharraige le mo Linnse, Ó Conghaile, Seán, 1974 Clódhanna Tta, Baile Átha Cliath,
Saol Scoláige, Ó Conghaile, Seán. 1993 Cló Iar-Chonnachta.
“The Irish in Britain, O' Connot, Kevin. 1972 Sidgwick & Jackson, London,
Eoclóir Gaeilge-Béarla Ó Dóuaill, Miall, 1977 Oifig an tSoláthair, Baile Átha Chath,
Spaipeens and Tattie Hookers, O'Dowd, Anne. 1991 Irish Academic Press,
Leabhar SheáinÍ Chonaill, Ó Duillearga, Séamus. 1948 Educational Company of Ireland,
Leabhar Stiofáin Uí Ealaoire, Ó Duillearga, Séamus. 1981 Comhairle Bhéaloideas Éireann,
An Coláiste Ollscoile Baile Átha Cliath,

508
 a LL LL LL a SA

Ó Bhaile go Baile, Ó Finneadha, Learaí. 1993 Cló Iar-Chonnachta Teo. ijndreabhán.

Bóithríní an Locháin, Ó Finneadha, Cóil, 1994. Cló Iar-Chonnachta Teo. Indreabhán.
Obair is Luaidhainn, Ó Gaora, Colm. 1937 Oifig Díolta Foilseacháin Rialtais,
An Teanga Bliea Gaeilge Chonamara, Ó Murchú, Séamus, 1998 Institúid 'Teangeolaíochta
Éireann.
Scorach Ghlíonnáing agus Ballaí ladreabhúin, Ó Sandair, Cathal. 1955 Cló-Oifig Uí
Mhaghúna,
AA Handbook of Irish Eoikiore, Ó Suilleabháin, Seán 1942 Published by the Educational
Company of íreland for the Folklore of Ireland Society.
'[ypes of the Irish Folklore, Ó Suilleabháin, Seán 1963 Academia Scientiarium Fennica,
Ireland in the New Century, Plunkett, Horace, 1983 Blackrock: b'ish Academic,
Micí Sheáin Néill Scéalta agus Seanchas, Póirtéir, Cathal, 1993 Coiscéim Baile Átha Cliath,
A Topical Approach to Life-Span Developrnents, Santrock, S W/, 2002 London:
Mc Graw-Hill,
The Irish ig Britaiw 1815-1939, Swift, Roger—Sheridan, Galley, 1989 Pinter Publishers,
London,
Máirtín Ó Cadhain : Clár Saothair, “Titley, Alan, 1975 An Clóchomhar Tta.
Irish Londoners, W/hooley, Finbar, 1997 Sutton Publishing Lid.
“The Irish Storyteller, 7irmmermann, Georges Denis. 2001 Four Court Press Dublin,

“ IRISÍ
Teangeolas 1982
' 4 View of Ireland 1957
Heriditas 1975
4 An Sioc Meitheamh 1928
. An Stoc Samhain 1929
Béaloideas v
Béaloideas 1933
Béaloideas 1947
í Béaloideas 1964
Béaloideas 1996/7
Léachtaí Choilm Cille 1977
i Léachtaí Choim Cille 1996
Híistoricaí Studies 1961
Donegal Annual & 1968
Uister Foikiife 9 1963
& aAraAghaidh Eanáir 1943
. ArAghaidh Eanáir 1949
ArAghaidh Aibreán 1949
“

509
 PÁIPÉIR NUACHTA
Irish Independent 4/11/1974
Scéala Éireann 4/11/1974
Connacht Tribune 25/3/2005

CÁIPÉISÍ
Litir ón Athair Ó Flannarbha 18/3/05
Litir ón Athair Ó Flannarbha 11/8/2005
Civil Birth Records, Galway Family History Society West
Civil Death Records, Galway Family History Society Wést
Litir Léirmheasa le Ríonach Uí Ógáin. Roinn an Bhéaloideasa,
An Coláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath 27/1/2005

CLÁIR AR RAIDIÓ NA GAELTACHTA

Ard Tráthnóna 20/4/92.
Ard Tráthnóna 7/6/2005
Blianta faoi Bhláth 1975
Stair na bParóistí [Paróiste an
Chnoic] le Seán Ó Mainnín 16/5/1997

CLÁR TEILIFÍSE
"Máirtín Ó Cadhain sa
gCnocán Glas' 13/2/1967

BUN FHOINSÍ
Seanchas Jimmí Chearra [láimhscríbhinn]
Agallamh le Máirtín Davy
Ó Coisdealbha 5/1/2005
Agallamh le Jimmí Chearra 7/1/2005
Agallamh le Jimmí Chearra b/3/2005
Agallamh le Jimmí Chearra 29/3/2005
Agallamh le jimmí Chearra 4/4/2005

Láimhscríbhínní as Cartlann Bhéaloideas Éireann.

CBÉ 47:83 CBÉ 171:268

CBÉ 231:402 CBÉ 455:231
CBÉ 826:12 CBÉ 1632:12
CBÉ 1632:44 CBÉ 1762:57/58
CBÉ 1862:43 CBÉ 1862211

510