→ → → → → →

P× (Q× S ) ≠ ( P × Q) × S (2.20)
e) Komütatif özellik geçerli değildir :
→ → → →
P× Q ≠ Q× P (2.21)

f) Q vektörünün ucundan P vektörüne paralel çizildiğinde, başlangıcı P ve Q

vektörlerinin başlangıcında, bitimi ise Q nun ucundan P ye çizilen paralel üzerinde
olan bir Q ′ vektörü için

P × Q = P × Q′ (2.22)
ilişkisi vardır, Şekil 2.11.
V

Q
Q'

Şekil 2.11
• Vektörel Çarpımın Dik Koordinatlar Cinsinden İfadesi: Şimdi i , j , k birim
vektörlerinin herhangi iki tanesinin vektörel çarpımı belirtilecektir. Önce i × j çarpımı
göz önüne alınsın, Şekil 2.12. Vektörlerin ikisinin de şiddeti bire eşit olduğu ve
birbirlerine dik olduğu için vektörel çarpımları da bir birim vektör olacaktır. Bu birim
vektör de k olmak zorundadır, çünkü i , j , k vektörlerinin hepsi birbirine diktir ve bir
sağ üçlü oluştururlar. Bir birim vektörün kendisi ile vektörel çarpımı, örneğin i × i sıfıra
eşittir, çünkü iki vektör de aynı doğrultudadır. Birim vektörlerden oluşturulması mümkün
olan çiftlerin vektörel çarpımları şöyledir:

15
 y y

j j j x i = -k

O i x O i x

ixj=k
z z
(a) (b)
Şekil 2.12

i ×i = 0 j × i = −k k ×i = j
i× j =k j× j =0 k × j = −i (2.23)
i ×k = −j j ×k = i k ×k = 0

Birim vektörleri gösteren üç harf bir daire üzerinde sıralanırsa, Şekil 2.13, iki birim
vektörün vektörel çarpımının işaretinin belirtilmesi kolaylaştırılabilir: İki birim vektör
birbirini saat ibrelerinin aksi yönde izliyorsa vektörel çarpımları pozitif, aksi halde
negatiftir.
j

k i

Şekil 2.13
Verilmiş olan P ve Q vektörlerinin V vektörel çarpımı artık bu vektörlerin dik
bileşenleri cinsinden kolayca ifade edilebilir. P ve Q vektörleri bileşenlerine
ayrılarak önce aşağıdaki ifade yazılabilir:
→ → →
V = P× Q
→
⎛ → → →
⎞ ⎛ → → →
⎞
V = ⎜ Px i + Py j + Pz k ⎟ × ⎜ Q x i + Q y j + Q z k ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
Distribütif özellikten yararlanılarak V , (2.23) özdeşlikleri kullanılarak, i , j ve k ortak
çarpan alınmak suretiyle izleyen şekilde yazılabilir:

16
 → → → → → → →
V = Px Q y k − Px Q z j − Py Q x k − Py Q z i + Pz Q x j − Pz Q y i

( ) ( )
→ → → →
V = Py Q z − Pz Q y . i + (Pz Q x − Px Q z ). j + Px Q y − Py Q x . k (2.24)

Böylece V vektörel çarpımının dik bileşenleri şöyle olur:

V x = Py Q z − Pz Q y
V y = Pz Q x − Px Q z (2.25)
V z = Px Q y − Py Q x

(2.24) denklemine dönülürse bunun sağ yanının bir determinantın açılımını gösterdiği
görülür. Bu hale göre V vektörel çarpımı, hatırda tutulması daha kolay olan şöyle bir
şekilde ifade edilebilir:
i j k
V = Px Py Pz (2.26)
Qx Qy Qz

• İki Vektörün Skaler Çarpımı: P ve Q vektörlerinin skaler çarpımı, P ve

Q vektörlerinin şiddetleri ile P ve Q nun yaptığı θ açısının kosinüsünün
çarpımı olarak tanımlanır, Şekil 2.14. Bu şöyle yazılabilir:

α P

Şekil 2.14
→ →
P . Q = P.Q. cos α (2.27)
Tanımlanan bu ifadenin bir vektör olmayıp bir skaler olduğuna dikkat edilmelidir; bu
husus skaler çarpım adını açıklamaktadır. Skaler çarpıma iç çarpım da denir. Skaler
çarpıma ilişkin izleyen özellikler vardır:
a) İki vektörün skaler çarpımı komütatiftir, yani
P.Q = Q.P (2.28)
bağıntısı geçerlidir.
b) Skaler çarpım distribütif tir.
P.(Q1 + Q2 ) = P.Q1 + P.Q2 (2.29)

17
 c) Üçüncü özelliğe – assosiyatif özellik – gelince bunun skaler çarpıma
( )
uygulanamayacağını görürüz. Gerçekten P ⋅ Q ⋅ S nin anlamı yoktur, çünkü P ⋅ Q ( )
bir vektör değil, skalerdir.

Şimdi P ve Q gibi iki vektörün skaler çarpımı vektörlerin dik koordinatları cinsinden
ifade edilecektir. P ve Q vektörleri bileşenlerine ayrılırsa izleyen ifade yazılabilir:

( )(
P ⋅ Q = Px i + Py j + Pz k . Q x i + Q y j + Q z k ) (2.30)

Distribütif özellikten yararlanılarak P . Q , Px i ⋅ Q x i ve Px i ⋅ Q y j şeklindeki çarpımların

toplamı olarak ifade edilebilir. Fakat skaler çarpımın tanımından yararlanılarak birim
vektörlerinin çarpımlarının ya sıfır veya bir olduğu kolayca sağlanabilir:
i ⋅i =1 j ⋅ j =1 k ⋅k =1
(2.31)
i ⋅ j =0 j ⋅k = 0 k ⋅i = 0

Böylece P . Q için elde edilen ifade şu basit şekle iner:

P ⋅ Q = Px Q x + Py Q y + Pz Q z (2.32)

Özel olarak P ve Q aynı ise

P ⋅ P = Px2 + Py2 + Pz2 (2.33)

olduğu görülür.

• Verilen İki Vektör Arasındaki Açı: İki vektör, bileşenleri cinsinden verilmiş
olsun;
P = Px i + Py j + Pz k

Q = Qx i + Q y j + Qz k (2.34)

Bu iki vektörün arasındaki açının bulunması için, vektörlerin skaler çarpımlarına ait
(3.21) ve (3.28) ifadeleri birbirine eşitlenecektir:
PQ cos θ = Px Q x + Py Q y + Pz Q z (2.35)

Buradan cos θ çözülerek aşağıdaki eşitlik bulunur:

Px .Q x + Py .Q y + Pz .Q z
cosθ = (2.36)
P.Q

18
• Bir Vektörün Verilen Bir Eksen Üzerindeki İzdüşümü:

y y y

L Q L
A A A
. . θy .
P P P
θ θ λ θx
O x O x O x
θz

z z z
Şekil 2.16 Şekil 2.17 Şekil 2.18
Bir eksen veya yönlü bir OL doğrusu, Şekil 2.16, ile θ açısı yapan bir P vektörü göz
önüne alalınsın. P nin OL ekseni üzerindeki izdüşümü şu skaler ile tanımlanır:
POL = P . cos θ (2.37)

POL izdüşümünün, OA doğru parçasının boyuna eşit olduğu görülmektedir; OA, OL

ekseni ile aynı yönde ise, yani θ dar açı ise, izdüşüm pozitif olacak, aksi halde negatif
olacaktır. P ile OL birbirine dikse P nin OL üzerindeki izdüşümü sıfır olur. Şimdi OL
üzerinde bulunan ve OL ile aynı yönde olan bir vektör göz önüne alınsın, Şekil 2.17. P
ile Q nun skaler çarpımı

P ⋅ Q = P ⋅ Q cosθ = POL Q (2.38)

şeklinde ifade edilebilir; buradan

P ⋅ Q Px Q x + Py Q y + Pz Q z
POL = = (2.39)
Q Q

sonucu elde edilir. Özel olarak OL üzerindeki vektör, λ birim vektörü ise izleyen ifade
yazılabilir:
POL = P ⋅ λ (2.40)

P ve λ dik bileşenlerine ayrılırsa, P nin OL üzerindeki izdüşümü şu şekilde ifade

edilebilir:
POL = Px cos θ x + Py cos θ y + Pz cos θ z (2.41)

Burada θ x , θ y ve θ z , OL ekseninin koordinat ekseni ile yaptığı açıları göstermektedir,

Şekil 2.18

19
 3. RİJİT CİSİMLER VE EŞDEĞER KUVVET
SİSTEMLERİ
3.1 Rijit Cisimler. Dış ve İç Kuvvetler
Daha önce tanımı yapılan rijit cisme etkiyen kuvvetler iki kısma ayrılabilir.(1) Dış
kuvvetler (2) İç kuvvetler
1. Dış Kuvvetler: Cismin dış davranışından tamamen bu kuvvetler sorumludur. Bunlar
ya cismin hareket etmesine ya da dengede olmasına sebep olurlar.
2. İç Kuvvetler: Cisim birkaç parçadan veya maddesel noktalardan ibaret ise bu cismi bir
arada tutan kuvvetlere iç kuvvetler denir.
3.2 Bir Kuvvetin Bir Noktaya Göre Momenti
Şimdi rijit cisme etkiyen bir F kuvveti göz önüne alınsın. Bilindiği gibi F kuvveti,
kuvvetin şiddet ve doğrultusunu tanımlayan bir vektörle gösterilebilmektedir. Oysa
kuvvetin rijit cisme etkisi A uygulama noktasına bağlıdır. A nın yeri, sabit karşılaştırma
noktası olan O yu A ile birleştiren r vektörü yardımıyla kolayca tanımlanabilir; bu
vektöre A nın yer vektörü denir. r yer vektörü ile F kuvveti Şekil 3.1 de gösterilen
düzlemi belirler.

Mo

r A
O d θ

Şekil 3.1
F nin O ya göre momenti, r ile F nin vektörel çarpımı olarak tanımlanacaktır:
→ → →
M 0 = r× F (3.1)
Vektörel çarpımın tanımı gereğince M 0 momenti, O ile F nin bulunduğu düzleme dik
olacaktır; şu halde, M 0 momentinin tesir çizgisi, O noktasından bağlanmış ve F kuvveti
etkisindeki cismin yapacağı dönmenin eksenini gösterecektir.
M 0 ın yönü, r vektörünü, F vektörünün üstüne götürecek dönmenin yönü ile
tanımlanır; bu dönme ise F nin cisme yaptırmak istediği dönmedir. O halde, M 0
momentinin yönü F nin rijit cisme yaptırmağa uğraştığı dönmenin yönünü karakterize
eder. M 0 un yönü ile rijit cismin hareketi arasındaki bağıntıyı ifade etmek için sağ el

20
 kuralı kullanılr. Buna göre: Sağ el kapatılır ve parmaklar F nin rijit cisme yaptırmak
istediği dönme yönünde kıvrılmış şekilde tutulur; bu durumda baş parmak M 0
momentinin yönünü gösterecektir:
Son olarak, r yer vektörü ile F kuvveti arasındaki açı θ ile gösterilirse, F nin O ya
göre momentinin şiddeti
M 0 = r.F . sin θ = F .d (3.2)

olarak bulunur; buradaki d, O nun F kuvvetinin tesir çizgisine olan uzaklığını

göstermektedir.
Bir kuvvetin bir noktaya göre M 0 momenti kuvvetin şiddetine, tesir çizgisine ve yönüne
bağlı olmakla beraber, kuvvetin kendi tesir çizgisi üzerindeki gerçek yerine bağlı
olmadığını görmek mümkündür. Karşıt olarak, F kuvvetinin M 0 momenti, F nin
uygulama noktasının yerini karakterize etmez.
Ancak, şiddet ve doğrultusu verilmiş olan bir F kuvvetinin M 0 momenti, F nin tesir
çizgisini tam olarak tanımlar. Gerçekten, F nin tesir çizgisi O dan geçen, M 0 momentine
dik düzlemde bulunacaktır; O dan olan d uzaklığı, M 0 ile F nin şiddetlerinin bölümü
olan M 0 / F ye eşit olmak zorundadır; M 0 ın yönü de, F nin tesir çizgisinin O nun bir
yanında veya öte yanında alınacağını belirtir.
3.3 Varignon Teoremi
Tesir çizgileri bir noktada kesişen çok sayıda kuvvetin bileşkesinin bir O noktasına göre
momenti, bu kuvvetlerin O noktasına göre momentlerinin toplamına eşittir.

( )
→
M o = rOA × F1 + F2 + ...... + Fn
→ → →
M 0 = r OA × R (3.3)
y F4 F3
A

F2
rA/0 F1 x
O

z
Şekil 3.2

21
3.4 Bir Kuvvetin Momentinin Dik Bileşenleri
Uzayda bir kuvvetin momentinin bulunması, kuvveti ve kuvvetin uygulama noktasının yer
vektörünü, x,y,z dik bileşenlerine ayırarak genellikle bir hayli basitleştirilebilir. Örnek olarak,
bileşenleri Fx , Fy ve Fz , koordinatları x, y ve z olan bir A noktasına etkiyen bir F kuvvetinin O
noktasına göre M o momenti göz önüne alınsın, Şekil. 3.3. r yer vektörünün bileşenlerinin de
sırasıyla A noktasının x, y ve z koordinatlarına eşit olduğu dikkate alınarak izleyen ifade
yazılabilir:

y Fy j

yj
A
r Fx i
O x
Fz k xi

z zk
Şekil 3.3
r = xi + yj + z k (3.4)

F = Fx i + Fy j + Fz k (3.5)

r ve F için (3.4) ve (3.5) da verilen değerler

M0 = r × F (3.6)

ifadesinde yerine konulmak ve kısım 3.2 de elde edilen sonuçlar hatırlanmak suretiyle, F nin O
ya göre M O momenti

M O = M xi + M y j + M z k (3.7)

şeklinde elde edilir ki burada M x , M y ve M z şu bağıntılarla tanımlanmaktadır:

M x = yFz − zF y
M y = zFx − xFz (3.8)
M z = xFy − yFx

Kısım 3.5 de görüleceği gibi M O momentinin M x , M y ve M z skaler bileşenleri, F kuvvetinin

rijit cisme sırasıyla x, y ve z eksenleri etrafında yaptırmak istediği dönme hareketinin eğilimi
ölçer. (3.8), (3.7) de yerine konursa M O determinant şeklinde de yazılabilir:

22
 i j k
MO = x y z (3.9)
Fx Fy Fz

Sadece iki boyutun işe karıştığı problemlerde F kuvvetinin xy düzleminde bulunduğu kabul
edilebilir, Şekil 3.4. (3.9) bağıntılarında z = 0 ve Fz = 0 konularak

Fy j F
y
Fx i
yj A(x,y,0)

r
x
xi
Mo=Mzk
z
Şekil 3.4
(
M o = xF y − yFx k )
elde edilir. F nin O ya göre momentinin şekil düzlemine dik olduğu ve
M o = M z = xFy − yFx (3.10)

skaleri ile tam olarak tanımlandığı sağlanmış olur.

3.5 Bir Kuvvetin Verilen Bir Eksene Göre Momenti

y L

L
Mo F

C F1 F
.
λ A B
r
x P r2
O r1
F2
λ A
z O r

Şekil 3.5 Şekil 3.6

Rijit cisme etkiyen bir F kuvveti ve bu kuvvetin O noktasına göre M O momenti göz önüne
alınsın, Şekil 3.5. OL, O dan geçen bir eksen olsun; F nin OL ye göre momenti olan M OL , M O

23
momentinin OL ekseni üzerindeki izdüşümü olarak tanımlanmıştır. OL üzerindeki birim vektör
λ ile gösterilir ve daha önce bir vektörün verilen bir eksen üzerindeki izdüşümüne ait (2.40) ve
bir F kuvvetinin momentine ait (3.6) ifadeleri hatırlanırsa
(
M OL = λ ⋅ M O = λ ⋅ r × F ) (3.11)

yazılabilir; bu göstermektedir ki, F nin OL eksenine göre M OL momenti, λ , r ve F nin

karışık üçlü çarpımından elde edilen skalerdir. M OL bir determinant şeklinde ifade edilerek şöyle
yazılabilir:
λx λy λz
M OL = x y z (3.12)
Fx Fy Fz

Burada,
λx , λ y , λz OL ekseninin doğrultman kosinüsleri

x, y, z F nin uygulama noktasının koordinatları

Fx , F y , Fz F kuvvetinin bileşenleridir.

Bir F kuvvetinin sabit OL eksenine göre M OL momentinin fiziksel anlamı, F kuvvetini biri
OL ye paralel F1 , öteki OL ye dik P düzleminde bulunan F2 bileşenlerine ayırmak suretiyle daha
açık görülebilir, Şekil.3.6. Benzer şekilde r de r1 ve r2 bileşenlerine ayrılıp F ve r (3.11) de
yerlerine konursa

[ (
M OL = λ ⋅ (r1 + r2 ) × F1 + F2)]
M OL = λ ⋅ (r × F ) + λ ⋅ (r × F ) + λ ⋅ (r × F ) + λ ⋅ (r
1 1 1 2 2 1 2 × F2 )
yazılabilir. Bu karışık üçlü çarpımlardan, sonuncusu hariç, hepsinin aynı düzlemde vektörlerin
çarpımı olmak bakımından sıfıra eşit olduğuna dikkat edilerek
(
M OL = λ ⋅ r2 × F2 ) (3.13)

olarak bulunur. r2 × F2 vektörel çarpımı P düzlemine diktir ve F nin F2 bileşeninin, OL nin P

yi kestiği B noktasına göre momentini göstermektedir. Şu halde r2 × F2 ile OL aynı yönde ise
pozitif, aksi halde negatif olacak olan M OL skaleri F2 nin rijit cismi sabit OL ekseni etrafında
döndürmeye eğilimini ölçer. F nin öteki F2 bileşeni cismi OL etrafında döndürmeye
uğraşmayacağı için şu sonuca varılmış olunur: F2 nin OL ye göre momenti olan M OL , F
kuvvetinin rijit cismi sabit OL ekseni etrafında döndürme çabasını ölçmektedir.
Bir kuvvetin bir eksene göre momentinin tanımından şu sonuç çıkar: F nin koordinat
eksenlerinden birine göre momenti, M O nun bu eksen üzerindeki bileşenlerine eşittir: (3.11) de

24
λ yerine sırasıyla i , j ve k yı koymak suretiyle F nin koordinat eksenlerine göre momentleri
için elde edilen ifadelerin, kısım 3.4 de F nin O ya göre M O momentinin bileşenleri için elde
edilen ifadelerin aynı olduğu görülür:
M x = yFz − zF y
M y = zFx − xFz (3.8)
M z = xFy − yFx

Tıpkı rijit cisme etkiyen bir F kuvvetinin Fx , F y ve Fz bileşenlerinin, F nin rijit cismi x, y ve
z doğrultularında hareket ettirme eğilimini ölçmesi gibi F nin koordinat eksenlerine göre
momentleri olan M x , M y ve M z de F nin rijit cismi x, y ve z eksenleri etrafında döndürme
eğilimini ölçer.
Sonuç olarak eksene göre moment eksen üzerinde noktaya göre moment almak için seçilen
noktadan bağımsızdır.

3.6 Bir Kuvvet Çiftinin Momenti

-F

Şekil 3.7
Şiddetleri aynı, tesir çizgileri paralel ve yönleri zıt F ve - F kuvvetleri bir kuvvet çifti
oluştururlar, Şekil 3.7. Bu iki kuvvetin herhangi bir doğrultudaki bileşenleri toplamının sıfır
edeceği açıktır. Buna karşı, iki kuvvetin verilen bir noktaya göre momentleri toplamı sıfır
değildir. Böyle iki kuvvet etkidikleri cismi ötelenme yapmaya değil, dönme yapmaya zorlarlar.
F ve - F kuvvetlerinin bir O noktasına göre yer vektörleri sırasıyla rA ve rB ile gösterilirse,
Şekil 3.8, kuvvetlerin O noktasına göre momentleri toplamı şöyle ifade edilebilir:

y -F
d
θx
M rB F
A
rA

O x

z
Şekil 3.8

25
 ( )
rA × F + rB × − F = (rA − rB ) × F

r iki vektörün uygulama noktalarını birleştiren vektörü göstermek üzere rA - rB = r konarak, F

ve - F nin O ya göre momentleri toplamı
M = r×F (3.9)
vektörü ile gösterilir. M vektörüne kuvvet çiftinin momenti denir; bu moment kuvvetlerin
bulunduğu düzleme diktir ve şiddeti de F ve - F nin tesir çizgileri arasındaki dik uzaklık olan d
olmak üzere şöyle ifade edilir: M nin yönü sağ el kuralı ile tanımlanır.
M = r.F . sin θ = F .d (3.10)
(3.9) daki r yer vektörü koordinat eksenlerinin başlangıç noktası olan O dan bağımsız olduğu
için F ve - F nin momentleri başka bir O ′ noktasına göre hesaplansa da aynı sonucun elde
edileceğine dikkat edilmelidir. Böylece bir kuvvet çiftinin momenti serbest vektör (2.1. ci kısım)
olup herhangi bir noktaya uygulanabilir (Şekil 3.18).
M

-F
d
F

Şekil 3.9
Bir kuvvet çiftinin momentinin tanımından şu sonuç da çıkar: F1 ve - F1 gibi iki kuvvetin yaptığı
bir kuvvet çifti ile F2 ve - F2 kuvvetlerinin yaptığı başka bir kuvvet çiftinin, Şekil 3.10,
momentlerinin eşit olması için

-F1
d1
F1

d2
-F2 F2

Şekil 3.10
F1 .d1 = F2 .d 2 (3.11)
olmalı, iki çift paralel düzlemlerde (veya aynı düzlemde) bulunmalı ve yönleri aynı olmalıdır.

26
3.7 Eşdeğer Kuvvet Çiftleri
y M y M y M

30 N

10 cm 30 N
x 30 N x x
10 cm 10 cm 10 cm
20 N 15 cm 20 N 30 N

z z z
(a) (b) (c)

Şekil 3.11
Şekil 3.11 de gösterilen, paralelyüz şeklindeki aynı kutuya ayrı ayrı etkiyen üç kuvvet çifti göz
önüne alınsın. Bundan önceki kısımda olduğu gibi bir kuvvet çiftinin rijit cisme verebileceği
hareket sadece dönme olabilir. Şekilde görülen bu üç kuvvet çiftinin de M momentleri aynı
(doğrultuları aynı ve şiddetleri M=300 Ncm olduğuna göre) olduğu için üçünün de kutuya
etkisinin aynı olup bu durum statiğin temel ilkeleri kullanılarak ispat edilebilir. Bu ispat burada
verilmeyecektir.
Buradan şu sonuca varılmış olur: İster aynı ister paralel düzlemlerde olsun, M momentleri
birbirine eşit olan kuvvet çiftleri eşdeğerdir.
Böylece yukarıda sözü edilen bu özellik rijit cisimler mekaniğini doğru olarak anlamak
bakımından son derece önemlidir. Bu özellik göstermektedir ki, bir kuvvet çifti bir rijit cisme
etkidiği takdirde kuvvet çiftini oluşturan kuvvetlerin nereye etkidiğinin, şiddetleri ve
doğrultularının ne olduğunun önemi yoktur. Sadece kuvvet çiftinin momenti (şiddeti ve
doğrultusu) önemlidir. Momentleri aynı olan kuvvet çiftleri rijit cisme aynı etkiyi yaparlar.

3.8 Verilen Bir Kuvveti O Noktasına Etkiyen Bir Kuvvet İle Bir Kuvvet
Çiftine Dönüştürmek
F F

A A A
F F
r r Mo
O O O
-F
(a) (b) (c)
Şekil 3.12
Bir rijit cismin r yer vektörü ile tanımlanan bir A noktasına etkiyen bir F kuvveti göz önüne
alınsın, Şekil 3.12a. Herhangi bir nedenle kuvvetin O noktasına etkimesi istenmiş olsun. F
kuvvetinin kendi tesir çizgisi üzerinde hareket ettirilebileceği bilinmektedir. Fakat ilk tesir
çizgisinin dışında bulunan bir O noktasına götürmek, F nin rijit cisme etkisi değişmeksizin,
mümkün değildir.

27
Bununla beraber ilk kuvvetin rijit cisme etkisini değiştirmeden, O noktasına biri F ye, öteki - F
ye eşit iki vektör eklenebilir, Şekil 3.12b. Bu dönüşümün sonucu olarak şimdi O ya bir F
kuvveti etkimiş olur; öteki iki kuvvet ise momenti M 0 = r × F olan bir kuvvet çifti oluşturur.
Böylece, rijit cisme etkiyen herhangi bir F kuvveti, gelişigüzel bir O noktasına götürülebilir,
yeter ki F nin O ya göre momentine eşit momente sahip bir kuvvet çifti eklensin. F nin O ya
götürülmeden önce rijit cisme yaptırmak istediği dönmenin aynı, kuvvet çifti tarafından yaptırılır.
Kuvvet çifti, r ile F nin bulunduğu düzleme dik bir M 0 kuvvet çifti vektörü ile gösterilir. M 0
serbest vektör olduğu için istenilen yere uygulanabilir; bununla beraber kolay olsun diye kuvvet
çifti vektörü çok kere F ile birlikte O ya konur ve elde edilen sisteme kuvvet-kuvvet çifti sistemi
denir, Şekil 3.12c.

A FA A
r r r
r' Mo r' r'
O O O
s s s F

M o'
Şekil 3.13
Eğer F kuvveti, A dan başka bir O ′ noktasına götürülmüş olsaydı, Şekil 3.13a ve c, F nin O ′
ne göre momenti olan M O′ = r ′ × F hesaplanacaktı ve F kuvveti ile M O′ kuvvet çifti
vektöründen oluşan yeni bir kuvvet-kuvvet çifti sistemi O ′ ne konacaktı. F nin O ve O ′ ne göre
momentleri arasındaki bağıntı, O ′ nü O ya birleştiren vektör s olmak üzere,
M O′ = r ′ × F = (r + s ) × F = r × F + s × F

M O′ = M 0 + s × F (3.12)

yazarak elde edilir. Şu halde . F nin O ′ ne göre M O′ momenti, F nin O ya göre M 0

momentine s × F vektörel çarpımı eklenerek elde edilir; bu çarpım, O ya etkiyen F kuvvetinin
O ′ ne göre momentini göstermektedir.
Bu sonuç, şu hususa dikkat edilerek de elde edilebilirdi: O ya etkiyen kuvvet-kuvvet çifti
sistemini O ′ ne taşımak için, Şekil 3.13b ve c, M 0 kuvvet çifti vektörü serbestçe O ′ ne
götürülebilir; F yi O dan O ′ ne götürmek için ise, O ya etkiyen F kuvvetinin O ′ ne göre
momenti olan s × F kuvvet çifti vektörünü F ye eklemek gerekir. Bu suretle M O′ kuvvet çifti
vektörü, M 0 ile s × F nin toplamı olmalıdır.

Yukarıda işaret edildiği gibi, bir F kuvveti bir A noktasından bir O noktasına taşınınca elde
edilen kuvvet-kuvvet çifti sistemi, F kuvveti ile F ye dik M 0 = r × F kuvvet çifti vektöründen
ibarettir. Karşıt olarak, birbirine dik bir F kuvveti ile M 0 kuvvet çifti vektöründen ibaret

28
herhangi bir kuvvet-kuvvet çifti sisteminin yerine eşdeğer bir tek kuvvet konulabilir. Bu, F
kuvvetini M 0 ya dik düzlemde hareket ettirip O ya göre momenti M 0 kuvvet çifti vektörüne eşit
olmak suretiyle onu yok etmesiyle sağlanır.
3.9 Bir Kuvvetler Sisteminin Bir Kuvvet ve Bir Kuvvet Çiftine
İndirgenmesi

R
F2
M3
F1 A2 F2
r1 F1 MRo
A1 r2 F3 F3
O M2 O O
r3 A3
M1

Şekil 3.14
Bir rijit cisimde r1 , r2 , r3 , ... yer vektörleri ile tanımlanan A1 , A2 , A3 , ... noktalarına etkiyen bir
F1 , F2 , F3 , ... kuvvetler sistemi göz önüne alınsın, Şekil 3.14a. Bundan önceki kısımda
görüldüğü gibi, F1 kuvveti A1 den verilen bir O noktasına götürülebilir; bunun için ilk kuvvetler
sistemine öyle bir kuvvet çifti eklemek gerekir ki, bu kuvvet çiftinin M 1 momenti, F1 in O ya
göre momenti olan r1 × F1 e eşit olsun. Bu işlemi F2 , F3 , ... kuvvetleri için tekrarlamak suretiyle
Şekil 3.14b de gösterilen, O da etkiyen kuvvetlerle kuvvet çiftinden ibaret sistem elde edilir.
Artık, kuvvetler bir noktada kesiştikleri için vektörel olarak toplanabilir ve yerlerine bileşkesi
olan R konulabilir. Benzer şekilde, M 1 , M 2 , M 3 , ... kuvvet çifti vektörleri de vektörel olarak
R
toplanabilir ve yerlerine bir tek M 0 kuvvet çifti vektörü konulabilir. Kuvvetler sistemi ne
kadar karmaşık olursa olsun, bu yolla verilen bir O noktasında etkiyen eşdeğer bir kuvvet-kuvvet
çifti sistemine indirgenebilir (Şekil 3.25c). Şu hususa dikkat edilmelidir: Şekil 3.14b deki M 1 ,
M 2 , M 3 , ... kuvvet çifti vektörlerinin her biri kendine karşı gelen kuvvete dik olduğu halde,
R
Şekil 3.14c deki R bileşke kuvveti ile M 0 bileşke kuvvet çifti vektörü(moment bileşkesi) genel
olarak birbirine dik değildir.
Eşdeğer kuvvet-kuvvet çifti sistemi şu denklemlerle tanımlanır:
R=∑F M0 = ∑M0 = ∑ r × F
R
( ) (3.13)

Bir kuvvetler sistemi bir kere O noktasındaki bir kuvvetle bir kuvvet çiftine indirgenince artık
başka bir O ′ noktasındaki bir kuvvetle bir kuvvet çiftine indirgenmesi kolaydır. R bileşke
kuvveti aynı kaldığı halde yeni M O′ R kuvvet çifti vektörü, M 0 kuvvet çifti vektörü ile O daki
R

R kuvvetinin O ′ ne göre momentinin toplamına eşit olacaktır, Şekil 3.15:

29
 R

R
MRo
O = O MRo
s s
O' O'

Şekil 3.15
M O′ R = M 0 R + s × R (3.14)
R
Pratikte verilen bir kuvvetler sisteminin O da bir R kuvveti ile bir M 0 kuvvet çiftine
indirgenmesi bileşenler cinsinden yapılır. r yer vektörü ile F kuvvetlerinin her biri dik
bileşenlerine ayrılarak
r = xi + yj + zk (3.15)

F = Fx i + F y j + Fz k (3.16)

yazılabilir. r ve F nin değerleri (3.13) de yerine konulmak ve i , j , k birim vektörleri ortak

R
çarpan alınmak suretiyle R ve M 0 şu şekilde elde edilir:
R R R R
R = Rx i + R y j + Rz k M0 = Mx i + M y j + Mz k (3.17)

R x , R y , R z bileşenleri sırasıyla verilen kuvvetlerin x, y ve z bileşenlerinin toplamını gösterir ve

sistemin rijit cisme x, y ve z doğrultularında yaptırmak istediği ötelenme hareketinin eğilimi
R R R
ölçer. Benzer şekilde M x , M y , M z bileşenleri sırasıyla verilen kuvvetlerin x, y ve z
eksenlerine göre momentlerinin toplamıdır ve sistemin rijit cisme x, y ve z eksenleri etrafında
yaptırmak istediği dönme hareketi eğilimini ölçer.
3.10 Bir Kuvvetler Sisteminin Kuvvet Vidasına İndirgenmesi
Kısım 3.9 da görüldü ki, verilmiş her hangi bir kuvvetler sistemi O da etkiyen bir kuvvet-kuvvet
çifti sistemine indirgenebilmektedir; bu R kuvveti, kuvvetler sistemindeki kuvvetlerin
toplamından ibarettir, M OR kuvvet çifti vektörü ise sistemin moment bileşkesine eşit olmaktadır.

Eğer R = 0 olursa kuvvet-kuvvet çifti sistemi bir tek M OR kuvvet çifti vektörüne indirgenmiş
olur, buna sistemin bileşke kuvvet çifti adı verilir.
Şimdi verilen kuvvetler sisteminin hangi şartlar altında bir tek kuvvete indirgenebileceği
araştırılacaktır. Kısım 3.8 de görüldü ki, eğer R ve M OR birbirine dik iseler, O daki kuvvet-
kuvvet çifti sisteminin yerine yeni bir tesir çizgisi üzerinde etkiyen bir tek R kuvveti koymak

30