‫آشنایی با علوم ادبی ‪ /‬فراهانی‬

‫بیت‪:‬‬
‫به هر خط شعر‪ ،‬یک بیت می گویند‪.‬‬

‫مصراع‪:‬‬
‫هر بیت از دو قسمت تشکیل شده است که هر قسمت آن یک مصراع نام دارد‪.‬‬

‫قافیه‪:‬‬
‫به کلماتی که در پایان مصراع ها به صورت هماهنگ می آیند و در حرف یا حروف آخر‬
‫مشترکند‪،‬قافیه می گویند‪ .‬کلمه های هم قافیه شعر را خوش آهنگ و دلنشین می کند‪.‬‬

‫که چرا غافل از احوال دل خویشتنم‬ ‫روزها فکرمن این است وهمه شب سخنم‬
‫به دهان بر گرفت و زود پرید‬ ‫زاغکی‪،‬قالب پنیری دید‬
‫خدا را در دل خود جوی ‪ ،‬یک چند‬ ‫به من آهسته مادر گفت فرزند‬

‫ردیف‪:‬‬
‫کلمه یا کلماتی که بعد از قافیه می آیند و عینا تکرار می شوند‪،‬یعنی معنی و نوشتار آن‬
‫یکسان است‪.‬‬

‫همدم گل نمی شود یاد سمن نمی کند‬ ‫سرو چمان من چرا میل چمن نمی کند‬
‫چمن و سمن ‪:‬قافیه ‪ /‬نمی کند ‪:‬ردیف‬
 ‫کز آن آتشت‪ ،‬بهره جز دود نیست‬ ‫مگوی آن سخن کاندر آن سود نیست‬
‫سود و دود ‪ :‬قافیه ‪ /‬نیست ‪ :‬ردیف‬

‫تا که آوازش آشکار کند‬ ‫زاغ می خواست قارقار کند‬

‫قار و آشکار ‪ :‬قافیه ‪ /‬کند ‪ :‬ردیف‬

‫قالب های شعر فارسی‬

‫غزل ‪ /‬قصیده ‪ /‬مثنوی‬

‫غزل‪ :‬در لغت به معنی حدیث عشق و عاشقی گفتن است‪.‬‬

‫غزل‪،‬بیشتر به بیان احساس و عاطفه‪،‬جدایی و عشق و عرفان می پردازد‪.‬‬
‫قافیه غزل در مصراع اول و تمام مصراع های دوم قرار دارد و از این جهت کامال شبیه به‬
‫قصیده است‪.‬‬
‫غزل در قرن ششم رواج یافت‪.‬‬
‫تعداد بیت های غزل‪ ،‬بین پنج تا سیزده ( گاهی اوقات پانزده) بیت است‪.‬‬
‫بهترین غزل سرایان فارسی‪ ،‬مولوی‪ ،‬سعدی‪ ،‬حافظ‪ ،‬صائب تبریزی و شهریار هستند‪.‬‬

‫چگونگی قرار گرفتن قافیه های غزل‪:‬‬

‫‪×--------------------------‬‬ ‫‪× ---------------------‬‬

‫‪×---------------------------‬‬ ‫‪--------------------‬‬
‫‪×---------------------------‬‬ ‫‪---------------------‬‬
‫‪×----------------------------‬‬ ‫‪----------------------‬‬
 ‫قصیده‪:‬‬
‫محتوای شعر قصیده درباره ی ستایش‪ ،‬شکر و شکایت‪ ،‬پند و توصیف طبیعت است‪.‬‬
‫مصراع اول بیت آن با تمام مصراع های دوم بیت های دیگر هم قافیه است‪.‬‬
‫تعداد بیت های قصیده‪ ،‬معموال بیشتر از پانزده بیت است‪ .‬معموال تا هفتاد یا هشتاد بیت می‬
‫رسد‪.‬‬
‫معروف ترین قصیده پردازان شعر فارسی ‪ :‬رودکی‪ ،‬فرخی سیستانی‪ ،‬منوچهر‬
‫دامغانی‪،‬ناصر خسرو‪ ،‬خاقانی ‪ ،‬سعدی ملک الشعرای بهار میباشند‪.‬‬

‫چگونگی قرار گرفتن قافیه های قصیده‪:‬‬

‫‪× ---------------------‬‬ ‫‪×------------------‬‬

‫‪×----------------------‬‬ ‫‪------------------‬‬
‫‪×------------------------‬‬ ‫‪-----------------‬‬
‫‪×-----------------------‬‬ ‫‪------------------‬‬

‫مثنوی‪:‬‬
‫در تمام مصراع های مثنوی قافیه وجود دارد‪.‬اما هر بیت آن دارای قافیه مستقل است‪.‬‬
‫یعنی مصراع های هر بیت با بیت بعدی هم قافیه نیستند‪.‬‬
‫از آنجایی که در قالب مثنوی‪ ،‬قافیه های هر بیت مستقل هستند برای سرودن داستان های‬
‫بلند دچار مشکل نمی شویم‪ .‬بنابراین مثنوی بهترین قالب برای سرودن داستان های بلند‬
‫است‪.‬‬
‫شاهنامه ی فردوسی‪ ،‬پنج گنج نظامی(لیلی و مجنون‪ ،‬خسرو و شیرین ‪ ،)...‬متنوی مولوی‪،‬‬
‫بوستان سعدی از مثنوی های معروف فارسی است‪.‬‬
 ‫چگونگی قرار گرفتن قافیه های مثنوی ‪:‬‬

‫‪×-------------------‬‬ ‫‪×-------------------‬‬
‫‪@-------------------‬‬ ‫‪@-----------------‬‬
‫‪&--------------------‬‬ ‫‪&-----------------‬‬