ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΦΡΑΓΜΑΤΑ

Δρ. Χρήστος Τσατσανίφος

Πανγαία Σύμβουλοι Μηχανικοί Ε.Π.Ε.
Λεωφόρος Κηφισίας 131, 115 24, Αθήνα. Ηλ.Δι. ctsatsanifos@pangaea.gr

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Πολλά υδραυλικά έργα, που αφορούν σε αναχώματα και φράγματα, κατασκευάστηκαν στην αρχαία
Ελλάδα από τα μέσα της 2ης χιλιετία π.Χ., προκειμένου να προστατευθούν καλλιεργήσιμες εκτά-
σεις αλλά και πόλεις από τις πλημμύρες, να δημιουργηθή γη για τη γεωργία και να ταμιευθή νερό,
όπως τα αναχώματα για την αποστράγγιση της Κωπαϊδας Λίμνης, το φράγμα της Τίρυνθας, που
κατασκευάσθηκε προκειμένου να προστατευθή η πόλη της Τίρυνθας από τις πλημμύρες, το φράγμα
της Μαντινείας, η στεγανότητά του οποίου εξασφαλίσθηκε με την κατασκευή αργιλικού πυρήνα, τα
φράγματα της Τεγέας και του Φενεού, το φράγμα της Στυμφαλίας, με κάτοψη τεθλασμένης γραμ-
μής, τα δύο φράγματα στη λεκάνη του Δήμου Θίσβης και αυτό στον Ορχομενό, το φράγμα της Α-
λυζίας στην Αιτωλοακαρνανία κ.ά. Όλα αυτά τα έργα δείχνουν την μεγάλη ανάπτυξη της σχετικής
τεχνολογίας στον Ελλαδικό χώρο από την 2η χιλιετία π.Χ.

Λέξεις-κλειδιά: υδραυλικά έργα, φράγματα

ANCIENT HELLENIC DAMS

Dr. Christos Tsatsanifos
Pangaea Consulting Engineers LTD
131 Kifissias Avenue, 115 24 Athens, Greece. E-mail: ctsatsanifos@pangaea.gr

ABSTRACT

Many hydraulic works, concerning dams and embankments, were constructed in ancient Creece
since the middle of the 2nd millennium B.C., in order to protect cultivated land and settlements from
floods, as well as to create cultivated land and to collect water, such as the embankments to drain
Kopais Lake, the Tiryns Dam, which was constructed in order to protect Tiryns from floods, the
Mantineia Dam, whose impermeability was secured with the construction of a clay core, the dams
of Tegea and Feneos, the Stymfalia Dam, with a zigzag axis, the two dams at the Thisvi Municipal-
ity basin, as well as the Orchomenos Dam, the Alyzia Dam at Aetolia-Acarnania etc. All these
works are monumental structures showing the great development of the related technology in
Greece since the 2nd millennium BC.

Key-words: hydraulic works, dams

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Πολλά υδραυλικά έργα, που αφορούν σε αναχώματα και φράγματα, κατασκευάστηκαν στην Ελλά-
δα από τους Μυκηναίους από τα μέσα της 2ης χιλιετίας π.Χ., προκειμένου να προστατευθούν καλ-
λιεργήσιμες εκτάσεις αλλά και πόλεις από τις πλημμύρες, να δημιουργηθή γη για τη γεωργία και να
ταμιευθή νερό. Μελέτες σχετικά με τους μύθους του Ηρακλή δείχνουν ότι πολλοί από τους άθλους
του ήρωα συνδέονταν με υδραυλικά έργα, που κατασκευάσθηκαν από Μυκηναίους μηχανικούς.
Ερείπια από πολλά από αυτά τα φράγματα – μνημεία μπορούμε να συναντήσουμε σήμερα στην
Στερεά Ελλάδα και στην Πελοπόννησο. Πριν από τους Μυκηναίους αντιπλημμυρικά και αρδευτικά
φράγματα κατασκεύασαν και οι Μινωίτες, από τις αρχές της 2ης χιλιετίας π.Χ.

Στο άρθρο αυτό γίνεται μια προσπάθεια για την παρουσίαση φραγμάτων – μνημείων στον Ελλαδι-
κό χώρο, οι θέσεις των οποίων φαίνονται στο Σχήμα 1. Προηγούμενη καταγραφή των φραγμάτων –
μνημείων έγινε από την Ερευνητική Ομάδα ΙΤΙΑ / Τομέας Υδατικών Πόρων και Περιβάλλοντος /
Σχολή Πολιτικών Μηχανικών / Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Κατάλογος Αρχαίων Υδραυλικών
Έργων (http://itia.ntua.gr/ahw/works/?) και από τον Knauss (2002).

7.2 7.1

2
5.1 5.2
5.3

8.2
8.3 8.1

6 4.2 4.1 3.1

3.2
4.3

9.2
9.1

9.3 9.3
2. ΑΚΑΡΝΑΝΙΑ - ΦΡΑΓΜΑ ΑΛΥΖΙΑΣ

Η αρχαία πόλη της Αλυζίας ευρίσκεται στο Ξηρόμερο Ακαρνανίας, βόρεια του Μύτικα. Είναι ά-
γνωστη η ακριβής ημερομηνία κατασκευής του φράγματος, αλλά, λόγω της ευημερίας της Αλυ-
ζίας κατά τη διάρκεια του 5ου έως 3ου αιώνα π.Χ., θεωρείται πιθανόν ότι κατασκευάστηκε κατά την
περίοδο αυτή. Οι Μουτάφης και Ζαρκαδούλας (2006) θεωρούν ότι το φράγμα κατασκευάστηκε για
την συγκράτηση αδρομερών φερτών, που ο χείμαρρος του Βάρνακα απέθετε στην πεδιάδα του Μύ-
τικα, δυσκολεύοντας και εμποδίζοντας την καλλιέργεια στον κάμπο, βασική πλουτοπαραγωγική
πηγή της περιοχής την εποχή εκείνη. Αντίθετα, ο Knauss (2002) θεωρεί ότι το φράγμα κατασκευ-
άστηκε για την ανύψωση της στάθμης των υδάτων πίσω από αυτό και ακόλουθη κατακρήμνισή
τους προς παραγωγή δυναμικής ενέργειας για χρήση σε πλυντήρια και στιφτήρια στα κατάντη.

Το φράγμα είναι ορατό μόνο από τα κατάντη και είναι

κατασκευασμένο με ογκολίθους ασβεστολιθικής προέλευ-
σης, κυρίως ορθογωνικού σχήματος, διατεταγμένους σε
15 οριζόντιες σειρές κλιμακωτά (Εικ. 1). Οι διαστάσεις
τους ποικίλουν με χαρακτηριστικότερες αυτές μεταξύ 60
και 80 cm, ενώ δεν υπάρχει συνδετικό υλικό μεταξύ των
ογκολίθων. Το συνολικό ύψος του φράγματος είναι 11 m,
με μήκος στέψης 25 m. Οι πέντε πρώτες από κάτω σειρές
σχηματίζουν μέση κλίση 75° από την οριζοντία, ενώ στα-
διακά η κλίση γίνεται ηπιώτερη και φθάνει τις 30° περί-
που (Μουτάφης και Ζαρκαδούλας 2006).
Εικόνα 1. Φράγμα Αλυζίας

3. ΑΡΓΟΛΙΔΑ

3.1 Φράγμα Μυκηνών

Προκειμένου να εξασφαλισθή η δυνατότητα αποθήκευσης μεγάλων ποσοτήτων νερού του χειμάρ-

ρου Χάβου, που διέρχεται ανατολικά – νοτιοανατολικά της ακρόπολης των Μυκηνών, και των πη-
γών του καθώς και της Περσείας πηγής, οι Μυκηναίοι μηχανικοί κατασκεύασαν επί του χειμάρρου
φράγμα με την μορφή τείχους, πλάτους σχεδόν 5 m, ύψους 4.5 m και μήκους 37 m, από το οποίο
σώζεται κάτι λιγώτερο από το μισό. Το τείχος, κατασκευασμένο με την τότε χαρακτηριστική τε-
χνική, αποτελείτο από δύο εξωτερικούς φλοιούς με εσωτερικό γέμισμα από πέτρες και κονίαμα.
Όταν το νερό ανέβαινε ως την κορυφή, σχηματιζόταν τεχνητή λίμνη μήκους άνω των 100 m και
πλάτους περίπου 30 m κοντά στο τείχος.

2.2 Φράγμα Τίρυνθας

Ο χείμαρρος της Τίρυνθος, προερχόμενος από τα ορεινά της ανατολικής Αργολίδας, προκαλούσε
συχνά πλημμύρες στην κάτω πολιτεία στους πρόποδες της περίφημης ακρόπολης (Σχ. 2). Ταυτό-
χρονα, η μεταφορά μεγάλων ποσοτήτων φερτών υλικών και η απόθεσή τους στην ακτή δημιουρ-
γούσε προβλήματα επιχωμάτωσης στο εκεί λιμάνι, η λειτουργία του οποίου ήταν ζωτικής σημασίας
για τον ευρύτερο χώρο του Μυκηναϊκού Αργολικού πεδίου. Μετά από καταστροφικές πλημμύρες
στα τέλη της εποχής του Χαλκού, αποφασίσθηκε και υλοποιήθηκε από τους Μυκηναίους η εκτροπή
του επικίνδυνου χειμάρρου με την κατασκευή φράγματος, με διεύθυνση Β – Ν, μήκος 75 m περί-
που, ύψος 10 m περίπου και όγκο 35,000 m3 (Φωτοπούλου 2009), ενώ μια διώρυγα μήκους 1.5 km
μετέφερε τα νερά στη γειτονική κοίτη.
 Σχήμα 2. Θέση και λεπτομέρειες Φράγματος Τίρυνθας (Knauss 2002)

4. ΑΡΚΑΔΙΑ

4.1 Φράγμα Μαντινείας

Η Μυκηναϊκή Μαντινεία ήταν κτισμένη πάνω σε βουνό στο βαθύτερο σημείο της ομώνυμης κλει-
στής λεκάνης. Η πόλη προστάτευε τις εκτεταμένες καλλιεργήσιμες εκτάσεις της από τα νερά, που
εισέρρεαν κυρίως από τα νότια της λεκάνης, κτίζοντας ένα φράγμα, με λεκάνη κατακράτησης πε-
ρίπου 15,000,000 m3. Πλησίον του σημερινού οικισμού Σκοπή, 6 km βόρεια-βορειοανατολικά της
Τρίπολης, σε στενό της μακρόστενης κοιλάδας, πλάτους 300 m περίπου, κατασκευάσθηκε φράγμα,
ύψους 3 m περίπου, με μόνωση από άργιλο, δημιουργώντας τεχνητή λίμνη 5 ως 6 km2. Στους ιστο-
ρικούς χρόνους το φράγμα, όπως και η λεκάνη της Τάκα, οριοθετούσε πολιτικά τις περιοχές της
Μαντινείας και της Τεγέας.

4.2 Φράγμα Ορχομενού

Βόρεια του σημερινού αρκαδικού Ορχομενού και 5.5 km

περίπου βορειοανατολικά του Λεβιδίου εκτείνεται διπλή λε-
κάνη, πλησίον του αρχαίου Ορχομενού. Στο βόρειο τμήμα
της λεκάνης ευρίσκεται ανάχωμα (Εικ. 2), που κατασκευά-
σθηκε περί τον 13ο π.Χ. αιώνα για αντιπλημμυρική προστα-
σία των καλλιεργουμένων εδαφών. Είχε ύψος περίπου 2 m,
πλάτος 9 ως 10 m και μήκος άνω των 2 km. Το διασωθέν
τμήμα προεξέχει κατά ένα μέτρο σχεδόν από τον πυθμένα
της πρώην λίμνης, στην οποία συγκεντρώνοντο τουλάχιστον
15 εκατ. m3 νερού.

Εικόνα 2. Φράγμα Αρκαδικού Ορχομενού όπως είναι σήμε-

ρα (Knauss 2002)

4.3 Φράγμα Τάκας (Το Χώμα)

Περί τα 6 km νότια της Τρίπολης ευρίσκεται η σχετικά μικρή λεκάνη, όπου κάθε χειμώνα σχηματί-
ζεται, ακόμα και σήμερα, η λίμνη Τάκα. Για την δημιουργία καλλιεργήσιμων εκτάσεων εντός της
λεκάνης, αφ’ ενός, αλλά και για την άρδευσή τους, αφ’ ετέρου, οι Μυκηναίοι μηχανικοί έκαναν ένα
συνδυασμό κατασκευής φράγματος, για την συ-
γκράτηση των υδάτων, και ελεγχόμενης απορροής
τους στις καταβόθρες στις παρυφές της λεκάνης
(Εικ. 3). Το φράγμα, πλάτους 8 m, αποτελείται από
δύο κυκλώπεια τείχη με γαιώδη και βραχώδη υλικά
μεταξύ τους, έχει μήκος περίπου 900 m και το ύψος
του υπολογίζεται σε πάνω από 2 m. Στον ταμιευτή-
ρα του αποθηκεύοντο περί τα 10 εκατ. m3 νερού.

Εικόνα 3. Το Φράγμα Τάκας σήμερα, την καλοκαι-

ρινή περίοδο (Knauss 2002)

5. ΒΟΙΩΤΙΑ

5.1 Φράγμα Βοηδρίας

Το Φράγμα Βοηδρίας κατασκευά- στηκε στο βορειοδυτικό άκρο της λεκάνης της Κωπαΐδας, κοντά
στον Ορχομενό, επί του Μέλανα ποταμού. Είχε ύψος 2 m και μήκος 1,250 m (Schnitter, 1996) και
δημιουργούσε ταμιευτήρα χωρητικότητας 12 εκατ. m3, προκειμένου να αρδεύση τις καλλιεργήσιμες
εκτάσεις στην περιοχή αυτή, αποτελείτο δε από δύο παράλληλους λιθόδμητους τοίχους με γαιώδη
και βραχώδη υλικά μεταξύ τους.

5.2 Φράγματα Θίσβης

Τα υδραυλικά έργα στην κοιλάδα της Θίσβης περιλαμβάνουν δύο φράγματα. Το μεγάλο, Φράγμα
Θίσβης Ι, έχει μήκος περίπου 1.2 km και ύψος 2.5 m. Από το ανάγλυφο της περιοχής συνάγεται, ότι
η τεχνητή λίμνη ευρίσκετο στην ανατολική πλευρά του φράγματος. Για την αντιμετώπιση πλημ-
μυρών του κάμπου της Θίσβης από τη ροή του ποταμού Περμεσσού, οι Θισβαίοι κατασκεύασαν
και το Φράγμα Θίσβης ΙΙ, μικρότερου μήκους, περίπου 220 m, και ύψους 4 - 5 m. Η τεχνητή λίμνη
του ονομαζόταν την εποχή του Παυσανία Αόναξ. Είναι άγνωστο ποιο φράγμα πρωτοκατασκευά-
σθηκε, ενώ η συνολική χωρητικότητα των ταμιευτήρων τους εκτιμάται σε 6 εκατ. m3.
 
5.3 Φράγματα Κωπαϊδας

Στη μεγαλύτερη κλειστή λεκάνη της Ελλάδας, την Κωπαϊδα, οι Μινύες – Μυκηναίοι επεξεργάστη-
καν και υλοποίησαν ένα εξαιρετικά εμπνευσμένο σύστημα για την καταπολέμηση του χειμερινού
σχηματισμού λίμνης και την αποφυγή καταστροφών από πλημμύρες. Εξέτρεψαν αρχικά τον Βοιω-
τικό Κηφισό στον ποταμό Μέλανα και στη συνέχεια, με τη βοήθεια διώρυγας και αναχώματος κατά
μήκος της βόρειας όχθης της λεκάνης, παροχέτευσαν τα
νερά, που εισήρχοντο από τα βορειοδυτικά, στις κατα-
βόθρες στα βορειοανατολικά. Στο Σχ. 6 φαίνεται η πο-
ρεία της διώρυγας στα βόρεια της λεκάνης. Είχε μήκος
περίπου 25 km, πλάτος 40 m και βάθος 2 ως 3 m. Κρα-
σπεδώνεται από χωμάτινα αναχώματα μέχρι 30 m πλά-
τους και 2 – 3 m ύψους, με αναλημματικούς κυκλώπει-
ους τοίχους (Εικ. 4) είτε από την μία (στα πρώτα 6 km
περίπου) είτε και από τις δύο πλευρές για την προστασία
από διάβρωση.
Εικόνα 4. Όψη του τοίχου αντιστήριξης του ανεσκαμ-
μένου αναχώματος (Μουστάκας 2012)
6. ΗΛΕΙΑ – ΤΟ ΑΝΑΧΩΜΑ ΤΟΥ ΑΛΦΕΙΟΥ

Οι πλημμύρες των δύο ποταμών της Ολυμπίας, Αλφειού και Κλαδέου, περιόριζαν τη χρήση της πε-
ριοχής στους πρόποδες του λόφου Κρόνιου, ενώ ταυτόχρονα τα νερά μετέφεραν όγκους αιωρημά-
των, που καθίζαναν στο επίπεδο γύρω από την Άλτιδα, δημιουργώντας λασπώδες έδαφος. Για την
αποφυγή των φαινομένων αυτών, οι τότε μηχανικοί περιτοίχισαν την χαμηλότερου υψομέτρου λε-
κάνη με ογκώδες τείχος – ανάχωμα κατά μήκος του Κλαδέου, μήκους 800 m, πλάτους 3 m και ύ-
ψους 3 m, από τεράστιους κροκαλοπαγείς ογκολίθους σε τέσσερεις στρώσεις, και μιας διώρυγας,
για την εκτροπή των υδάτων, ενώ στον σχετικά ήπιο Αλφειό κατασκεύασαν ανάχωμα κατά μήκος
της όχθης του, μήκους 1,000 m, ύψους τουλάχιστον 2 m και πλάτους ίσως 30 m (Knauss 2002).

7. ΘΕΣΣΑΛΙΑ

7.1 Τα Αναχώματα στο Όρος Πέτρα στην Λίμνη Βοιβηίδα (Κάρλα)

Στο ανατολικό τμήμα του Θεσσαλικού κάμπου υπήρχε η λίμνη Βοιβηίς, η οποία, στην σύγχρονη
εποχή, αποξηράνθηκε. Πρόκειται για την λίμνη που το όνομά της άλλαξε κατά τον μεσαίωνα σε
Κάρλα και σήμερα ανασυνίσταται. Στην νοτιοδυτική όχθη υψώνεται μια ομάδα λόφων με τρεις
κορυφές, γνωστές με το όνομα όρος Πέτρα, που φέρουν κατάλοιπα μιας από τις μεγαλύτερες μυ-
κηναϊκές ακροπόλεις της Ελλάδας. Πέριξ της ακρόπολης είχαν κατασκευασθή κυκλώπεια τείχη,
μήκους χιλιομέτρων, τα οποία προστάτευαν τον οικισμό από πλημμύρες.

7.2 Τo Φράγμα στην Άρνη - Κιέριον

Έμπροσθεν των λόφων της Άρνης - Κιερίου, στο κέντρο της Θεσσαλιώτιδος παρατηρούνται κατά-
λοιπα μεγάλου κυκλώπειου τείχους, που χρονολογείται στη μυκηναϊκή εποχή. Οι ανασκαφικές ερ-
γασίες ανέδειξαν τμήμα θεμελίων του τείχους, μήκους σχεδόν 40 m. Το τείχος έχει πλάτος 3.5 m
και αποτελείται από δύο εξωτερικούς φλοιούς από μεγάλες, γωνιώδεις πέτρες με γέμισμα από
στρογγυλεμένο χαλίκι και λάσπη. Το τείχος αποτελούσε ανάχωμα γύρω από τη χαμηλή λεκάνη, και
είχε σκοπό να προστατεύση την περιοχή του οικισμού από την ολοκληρωτική τελμάτωση της λε-
κάνης.

8. ΚΟΡΙΝΘΙΑ

8.1 Έργα Προστασίας Ισθμού Κορίνθου

Τα σημαντικώτερα και εντυπωσιακώτερα κατάλοιπα της προϊστορικής περιόδου του ναού του Ι-
σθμίου Ποσειδώνος είναι τα μεγάλα τμήματα κυκλωπείων τειχών, που προστάτευαν μια επιλεγμένη
περιοχή από πλημμύρες και κυρίως από την ανεπιθύμητη εναπόθεση φερτών υλικών από τους γύρω
λόφους (Knauss 2002).

Τα τείχη είναι κατασκευασμένα από ντόπιο ασβεστόλιθο με δύο εξωτερικές πλευρές, γεμισμένα με
πέτρες σε αργιλοκονίαμα. Οι πέτρινες στρώσεις των βάσεων έχουν πλάτος από 3.5 m έως 4.5 m. Το
διατηρούμενο ύψος είναι περίπου 2.5 m, ενώ απουσιάζει η αρχική κορυφή. Το αρχικό συνολικό
ύψος θα πρέπει να υπολογισθή σε 3 ή 3,5 m ή και περισσότερο.

8.2 Φράγμα Στυμφάλου

Τα προϊστορικά εγγειοβελτιωτικά έργα στη λεκάνη του Στυμφάλου περιλαμβάνουν ξεχωριστά έργα
στο ανατολικό και δυτικό τμήμα της, που αποσκοπούσαν στο να μη λιμνάζουν τα νερά στο κέντρο
της. Για τα νερά που έρχονταν από τα ανατολικά είχε κατασκευασθεί φράγμα, στον ταμιευτήρα του
οποίου συγκρατούνταν περίπου 10 εκατ. m3. Το φράγμα, σε τεθλασμένη γραμμή, είχε μήκος 1,900
m και ύψος που εκτιμάται σε 2.5 m. Στα δυτικά της κοιλάδας υπήρχε άλλο φράγμα, επίσης σε τε-
θλασμένη γραμμή, κατασκευασμένο από λίθινο τείχος και τάφρο απορροής ακριβώς μπροστά του.

8.3 Φράγμα Φενεού

Σύμφωνα με τον μύθο, τα εγγειοβελτιωτικά έργα στην λεκάνη του Φενεού κατασκευάσθηκαν και
αυτά από τον Ηρακλή. Ο Knauss (2002) αναφέρει ότι τα νερά οδηγούντο στην τάφρο με εκτροπή
του Όλβιου με ανάχωμα, μήκους 2.5 km περίπου, ύψους 2 - 3 m και μεγάλου πλάτους, που διασχί-
ζει ένα στενό στο νότιο τμήμα της λεκάνης και προστάτευε την ανατολική πλευρά της λεκάνης. Το
ανάχωμα συνοδεύετο στην εξωτερική του πλευρά από άλλη μία τάφρο, που οδηγούσε στην κατα-
βόθρα στο ανατολικό χείλος της λεκάνης κι εξασφάλιζε την ενδιάμεση απορροή. Η λίμνη απο-
στραγγίζετο σε άλλη καταβόθρα στη ρίζα του βουνού.

9. ΚΡΗΤΗ

9.1 Τα Φράγματα στις Χοιρόμανδρες της Ζάκρου

Η κοιλάδα των Χοιρομανδρών ευρίσκεται στο νοτιοανατολικό άκρο του βυθίσματος της Ζάκρου,
στο ανατολικό άκρο της Κρήτης. Την κοιλάδα διαρρέει βραχώδης ρεματιά με ισχυρή κλίση και
διεύθυνση από τα ανατολικά προς τα δυτικά. Την 2η χιλιετηρίδα π.Χ. οι κάτοικοι της περιοχής επι-
χείρησαν να ρυθμίσουν την ροή του χείμαρρου, μέσω συστήματος δύο φραγμάτων, αφ’ ενός μεν
για την προστασία αρόσιμης γης από τα ορμητικά νερά του χειμάρρου μετά από ισχυρές βροχο-
πτώσεις, αφ’ ετέρου δε για την άρδευση των χωραφιών τους. Η πρώτη προσπάθεια έγινε κατά την
Παλαιοανακτορική περίοδο (1900 - 1700 π.Χ.), ενώ τα φράγματα που διασώζονται σήμερα κατα-
σκευάστηκαν από μεγαλίθους κατά την διάρκεια της Νεοανακτορικής περιόδου (1750 - 1430 π.Χ.).
Το μεγαλύτερο (άνω) εξ αυτών έχει μήκος 27 m, ύψος σήμερα 3.10 m, ενώ το πάχος της βάσης εί-
ναι σημαντικά μεγαλύτερο από αυτό της στέψης. Στα ανατολικά έχει διαμορφωθή ένα κανάλι στην
επιφάνεια του βράχου, που πιθανόν λειτουργούσε ως υπερχειλιστής. Το επάνω μέρος του φράγμα-
τος ανοικοδομήθηκε κατά την ύστερη Κλασσική ή Ελληνιστική εποχή.

Κατά μήκος της ρεματιάς κατάντη του φράγματος είχαν κατασκευασθή τοίχοι παράλληλα ή κάθετα
στην κοίτη του, προκειμένου να επιτύχουν την ανάσχεση αλλά και την κατάλληλη διοχέτευση της
ροής (Σχ. 3). Στο κατώτερο άκρο της ρεματιάς είχε κατασκευασθή διαπερατό φράγμα, μέσω του
οποίου επιτυγχάνετο η ελεγχόμενη άρδευση των κατάντη αναβαθμίδων (πεζούλων).

 
Σχήμα 3. Διάταξη αρδευτικών έργων στην κοιλάδα των Χοιρομανδρών Ζάκρου (HYDRIA Project
2013)

Το σύστημα διαχείρισης του νερού στις Χοιρόμανδρες μπορεί να θεωρηθή ως παράδειγμα δημοσί-
ου έργου της Περιόδου του Χαλκού στο Αιγαίο.
9.2 Τα Φράγματα στη Νήσο Ψείρα

Η νήσος Ψείρα ευρίσκεται στον Κόλπο Μιραμπέλου στην βορειοανατολική Κρήτη. Προκειμένου
να εξασφαλισθή νερό για άρδευση και για χρήση στην κτηνοτροφία του νησιού, κατασκεύασαν δύο
συστήματα διαχείρισης νερού, αποτελούμενα από μικρά φράγματα ανάσχεσης, προκειμένου να
ανακόπτουν την απορροή των νερών των βροχών στα εποχιακά ρέματα και από ένα μεγάλο φράγ-
μα, στο κάθε ένα, για την αποθήκευση του νερού. Τα φράγματα ήταν κατασκευασμένα από λίθους
και αργιλικό συνδετικό κονίαμα. Το πρώτο είχε μήκος 15.5m, ύψος 3.6m, πάχος 2.5-2.8m και χω-
ρητικότητα 500-600m3. Το δεύτερο είχε μήκος 11.85m, ύψος 3.6m, πάχος 2.9-3.1m και χωρητικό-
τητα 300-400m3. Τα φράγματα κατασκευάσθηκαν κατά τον 15ο αιώνα π.Χ.

Ο Betancourt (2012) αναφέρει «συμπεραίνεται ότι οι μηχανικοί που κατασκεύασαν τα φράγματα

της Ψείρας δεν πειραματίστηκαν με κάποια νέα σχέδια για την κατασκευή τους, αλλά ακολούθησαν
αρχές που προϋποθέτουν σημαντική προτεραία γνώση».

9.3 Τα Φράγματα Γουρνιών και Χαλινομουρίου

Ο Betancourt (2012) αναφέρει για την ύπαρξη φραγμάτων στα Γουρνιά, νοτιοανατολικά του Αγίου
Νικολάου και στη θέση Χαλινομούρι, πλησίον της Σητείας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Betancourt P. P. (2012). The Dams and Water Management Systems of Minoan Pseira.
INSTAP Academic Press, Philadelphia, Pennsylvania, 91p.
• Ερευνητική Ομάδα ΙΤΙΑ / Τομέας Υδατικών Πόρων και Περιβάλλοντος / Σχολή Πολιτικών
Μηχανικών / Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Κατάλογος Αρχαίων Υδραυλικών Έργων
(http://itia.ntua.gr/ahw/works/?).
• HYDRIA Project (2011). Water Management in Prehistoric Crete: The case of Choiromandres,
Zakros. HYDRIA Project Collection, Storage & Distribution of Water in Antiquity Linking An-
cient Wisdom to Modern Needs
(http://www.hydriaproject.net/en/greece-crete-water-management-in-zakros-area/importance3/)
• Knauss J. (2002). Υστεροελλαδικά υδραυλικά έργα: Έρευνες για την υποδομή υδραυλικών έργων
διαχείρισης υδάτων κατά την μυκηναϊκή εποχή. Weilheim, Bavaria, Germany: Σύλλογος για την
Μελέτη και Διάδοση της Ελληνικής Ιστορίας e.V.
• Knauss J. (2005). Προϊστορικά Εγγειοβελτιωτικά Έργα. Αρχαιολογία, 94, σελ. 19-22.
• Μουστάκας Σ. (2012). Αναπαράσταση λειτουργίας αρχαίων υδραυλικών έργων στην περιοχή της
Ωκύποδας. Διπλωματική Εργασία, Τομέας Υδατικών Πόρων και Περιβάλλοντος, Σχολής Πολι-
τικών Μηχανικών Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, 142 σελ.
• Μουτάφης Ν.Ι., Ζαρκαδούλας Ν. (2006). Αρχαίο Φράγμα Αλυζίας. Πρακτικά 2ου Διεθνούς Συ-
νεδρίου Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας, Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας, Αθήνα, 17-21 Ο-
κτωβρίου 2005, σελ. 622-630.
• Schnitter N.J. (1994). A history of dams, the useful pyramids. A.A. Balkema, Rotterdam, Neth-
erlands, 266 p.
• Φωτοπούλου Λ. (2009). Αρχαίο Φράγμα της Τίρυνθας. Μεταπτυχιακή Εργασία, Διεπιστημονι-
κού – Διατμηματικού Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών Εθνικού Μετσοβίου Πολυτε-
χνείου «Επιστήμη & Τεχνολογία Υδατικών Πόρων», 172 σελ.