mmt207 04

2008-2009 GÜZ YARIYILI
MALZEME I
Katıların Atomik Düzeni

(Kristal Yapıları)
27.10.2008
KATILARIN ATOMİK DÜZENİ
Kristal ve Kristal Sistemleri
 Denge konumunda bulunan atomlar 3 boyutlu belirli bir d üzene

göre dizilmişlerse, merkezlerinin birleşmesi ile ortaya çıkan
görünüme kristal kafesi denir.
 Bütün metaller, önemli sayıda seramikler ve bazı polimerler
kristal yapıya sahiptir.
 Kristal kafesi, yanyana gelerek kendisini oluşturan ve birim
hücre olarak adlandırılan basit geometrik cisimler yard ımıyla
tanımlanabilir.
 Birim hücre, bir eksen takımında (x, y, z eksenleri), eksenler
üzerindeki a, b, c atom uzaklıkları (kafes parametresi) ve
eksenler arasındaki , , açıları ile belirlenir.
 Atomların merkezinden geçen herhangi bir kafes kesiti, kafes
düzlemi olarak adlandırılır.
Yrd.Doç.Dr.Şeyda POLAT 2
(a) Kristal Kafes ve (b) Birim H ücre
(a) (b)
Birim Hücrenin Belirlenmesi
Birim hücre, bir eksen takımında (x, y, z eksenleri), eksenler üzerindeki

a, b, c atom uzaklıkları (kafes parametresi) ve eksenler arasındaki
, ,  açıları ile belirlenir.
Kristal ve Kristal Sistemleri (devamı)
 Birim hücrenin biçimine göre 7 temel sistem ve 14 farkl ı

birim hücre vardır (Tablo 3.1).
 Bunlardan kübik, tetragonal, hekzagonal sistemler metaller için
önemlidir (Şekil 3.1).
 Atomların yerleşimi bakımından 4 temel tip birim hücre vardır ;
 Basit
 Yüzey Merkezli
 Hacım Merkezli
 Taban Merkezli
 Metallerde en çok rastlanan kafes türleri (Şekil 3.2) ;
 Yüzey Merkez Kübik (YMK)
 Hacım Merkez Kübik (HMK)
 Sıkı Paket Hekzagonal (SPH) / Sıkı Düzen Hekzagonal (SDH)
Tablo 3.1. Kristal kafes sistemleri
Şekil 3.1. Temel kafes tipleri
Şekil 3.2. Metaller açısından önemli olan 3 temel kafes
tipinin üç boyutlu görünüşü (HMK=Hacim Merkezli
Kübik, YMK= Yüzey Merkezli Kübik ve SDH= Sıkı Düzen
Hekzagonal).
KS = 8 KS = 12
KS = 12
Birim hücrede bulunan atom say ısının
hesaplanması :
Atomun birim Atomu paylaşan birim Atomun bir birim

hücredeki yeri hücre sayısı hücrede kalan kısmı
KÖŞE 8 1/8
YÜZEY MERKEZ 2 1/2
HACIM MERKEZ 1 1
KENAR ORTASI 4 1/4
BASİT KÜBİK BİRİM HÜCRE :
8 adet köşe atomu var ► 1 atom / birim hücre

KS = 6
YÜZEY MERKEZ KÜBİK BİRİM HÜCRE :
KS = 12
8 adet köşe, 6 adet yüzey atomu var ► 4 atom /birim hücre

NOT : Tüm atomlar aynı tiptir, köşe ve yüzey atomları ayırt
edilebilmeleri için farklı renkte gösterilmiştir !
HACIM MERKEZ KÜBİK BİRİM HÜCRE :
KS = 8
8 adet köşe, 1 adet hacım atomu var ► 2 atom /birim hücre

NOT : Tüm atomlar aynı tiptir, köşe ve hacım atomları ayırt
edilebilmeleri için farklı renkte gösterilmiştir !
ÖRNEKLER :
YMK HMK
Örnek : Örnek :
Al, Cu, Au, Ag, Pb, Ni, Pt Cr, Fe, Mo,Ta, W, Nb, Ba
ÖRNEKLER :
Basit Kübik YMK

Örnek : CsCl, CuZn, CsBr, LiAg Örnek : NaCl
SIKI DÜZEN HEKZAGONAL YAPI :
12 adet köşe, 3 adet hacım, 2 adet yüzey atomu var

6 atom / hücre
Köşe ► 12 x 1/6 ; Hacım ► 3x1 ; Yüzey ► 2 x 1/2
Atom yarıçapı ile kafes parametresi
arasındaki bağıntı (YMK) :
Atom yarıçapı ile kafes parametresi
arasındaki bağıntı (HMK) :
Atomik Dolgu Faktörü (ADF)
 Bir kristal yapıda atomların dizilişi sıklığını ifade eder.

 Atomların içleri dolu birer küre oldukları varsayılır.
 Atomik dolgu faktörü, birim hücredeki atomların
toplam hacmının (Vs), toplam birim hücre hacmına
(Vc) oranıdır ;
ADF = V s / Vc
Vs = n(4/3)R3
Vc = a3 (kübik birim hücre için)
n = birim hücredeki atom sayısı
Basit kübik birim hücre için ADF = 0.52
volume
atoms atom
a 4
unit cell 1 (0.5a)3
R=0.5a 3
APF =
a3 volume
close-packed directions
unit cell
contains 8 x 1/8 =
1 atom/unit cell
= 0.52
YMK birim hücre için ADF = 0.74
Close-packed directions (diagonal):

length = 4R
a = 2R 2
Unit cell contains
4 atoms/unit cell
a atoms
4 volume
unit cell 4  R 3
3 atom
APF =
16 R3 2
volume
= 0.74 unit cell
HMK birim hücre için ADF = 0.68
Close-packed direction - diagonal

4R
a=
3
R atoms
a 4 volume
unit cell 2 ( 3a/4)3
3 atom
APF =
volume
a3
unit cell
= 0.68
Atomik Dolgu Faktörü (devamı)
 YMK ve SDH kristal yapıları için atomik dolgu faktörü

aynıdır (ADF=0.74).
 Fark atom dizilişi en sık olan düzlemlerin birbirini izleme
sırasıdır (Şekil 3.3).
Şekil 3.3. Sıkı düzenli bir sistemde düzlemlerin dizilişi;

(a) Üstten görünüş,
(b) SDH ve YMK sistemlerinde üst görünüşte verilen I-II kesitleri.
Sıkı düzenli sistemlerde atomlar ın dizilişi
(KS=12)
A.B,C dizilişinde atomların

pozisyonları (YMK)
A.B dizilişi (SDH)
Sıkı düzenli sistemlerde atomlar ın dizilişi (KS=12)
YMK SDH
(kübik sıkı düzen) (hekzagonal sıkı düzen)
(KS=12)
YMK ► ABCABCABC… SDH ► ABABABAB…

(KS=12)
Her iki durum için koordinasyon sayısı (birinci

dereceden teğet komşu atomların sayısı) 12’dir.
YMK yapıda atom dizilişi en sık olan düzlemlerin
birim hücredeki konumları
a) ABC dizilişi b) Birim hücrenin çizimi
YMK’da atom dizilişi en sık olan düzlemler {111} kübün hacım

diyagonaline <111> dik olan d üzlemlerdir.
YMK yapıda atom dizilişi en sık olan düzlemlerin
A
A
B
C
B B
A C
A sites B B B
C C
B sites B B
C sites
KS = 12
ADF = 0.74
SDH yapıda atom dizilişi en sık olan düzlemlerin
A sites Top layer
B sites Middle layer
A sites Bottom layer
KS = 12
ADF = 0.74
Basit Kübik HMK YMK
Birim hücre hacmı, Vc a3 a3 a3
Birim hücredeki atom sayısı 1 2 4
Birinci dereceden kom şu a

atomlar arası mesafe
Birinci dereceden kom şu 6 8 12
atomların sayısı (KS)
İkinci dereceden komşu a a
atomlar arası mesafe
İkinci dereceden komşu 12 6 6
atomların sayısı
Yoğunluk Hesaplamaları :
Burada ;
 = teorik yoğunluk (g/cm 3)
n = birim hücredeki atom sayısı (atom/birim hücre)
A = atom kütlesi veya kütle numarası (g/mol)
Vc = birim hücrenin hacmı (cm3/birim hücre)
NA = Avogadro sayısı = 6.023 x 10 23 atom/mol
Yoğunluk Hesaplamaları (devamı) :
Örnek :
Atomik yarıçapı 0.128 nm olan ve YMK kristal yapıya sahip
bakırın atom kütlesi 63.5 g/mol’dur. Bakırın teorik yoğunluğunu
hesaplayınız ve deneysel yoğunluğu olan 8.94 g/cm 3 ile
karşılaştırınız.
Tablo 3.2. Bazı metallerin kristal kafes
türleri ve kafes parametreleri
Anizotropi
Anizotropi :
 Birim hücrede değişik doğrultularda atomlar arası
uzaklık farklıdır. Bu durum bazı özelliklerin yöne

bağımlı olması sonucunu doğurur, buna anizotropi
denir.
 HMK kristal yapıda atomlar arası uzaklık hacım
köşegeni yönünde en kısa, yüzey köşegeni yönünde

en uzundur. YMK kristal yap ıda ise bu durum tam
tersidir.
Allotropi veya Polimorfi
Allotropi :
 Birkaç metalde kristal yapı sıcaklığa bağlı olarak
değişir, bu durum allotropi veya polimorfi olarak
adlandırılır.
 Örnek : Fe
910oC’nin altında -Fe HMK yapıya sahiptir (KS=8)

910oC’nin üstünde -Fe YMK yapıya sahiptir (KS=12)
 Örnek : Ti
882oC’nin altında -Ti SDH yapıya sahiptir (KS=12)

882oC’nin üstünde -Ti HMK yapıya sahiptir (KS=8)
Kristal Düzlemleri, Doğruları ve Yönleri
 Kristal kafes sistemi içinde düzlem ve doğruların

belirlenmesinde h, k, l, ile gösterilen ve Miller
indisleri olarak isimlendirilen bir işaretleme sistemi
kullanılır.
 Doğru ► [hkl] ile ifade edilir
 Eşdeğer doğru ailesi ► <hkl> ile ifade edilir
 Düzlem ► (hkl) ile ifade edilir
 Eşdeğer düzlem ailesi ► {hkl} ile ifade edilir
Kübik sistemde doğruların belirlenmesi :
Yöntem :
1) Orijin seçilir (köşe atomlarından bir tanesi).
2) Doğrunun iki ucunda koordinatlar belirlenir.
3) Doğru okla orijinden noktaya çizilir.
4) Okun ucunun koordinatlar ı, başının koordinatlarından çıkarılır.
5) Bulunan sayıların en küçük katsayıları alınır.
6) Doğru bu sayılarla [hkl] olarak ifade edilir.
7) Negatif sayılar, indislerin üzerine bir çizgi konularak gösterilir.
8) Bir kristal kafeste aynı atom yoğunluğuna sahip doğrular,
eşdeğer doğrulardır ve <hkl> olarak ifade edilir.
Kübik sistemde doğruların belirlenmesi (devam ı):
 ÖRNEK :
Kübik kafeste <100> doğru ailesinin üyeleri şunlardır ;
[100] ↔ [100] aynı doğru, yönleri ters
Bu doğrular kübün kenarlarını belirler ; 3 farklı doğru, 6
farklı yön.
 NOT : Bir doğru ile onun negatifi eşit değildir, aynı hattı
ancak zıt yönleri temsil ederler. Bir do ğru ile onun katları
aynı doğruyu temsil eder, örneğin [100] ile [200] eşittir.
 ÖRNEK :
Bu doğrular kübün yüzey diyagonallerini belirler ; 6
farklı doğru, 12 farklı yön.
 ÖRNEK :
Bu doğrular kübün hacım diyagonallerini belirler ; 4
farklı doğru, 8 farklı yön.
Uygulama :
 Kübik sistemde <100> doğru ailesinin üyelerini
çizerek gösteriniz.
İki doğru arasındaki açı, Doğrusal atom
yoğunluğu, Burger vektörü :
 [h1k1l1] doğrusu ile [h 2k2l2] doğrusu arasındaki açı ()

aşağıdaki formül yardımı ile hesaplanır :
h1h2  k1k 2  l1l2
cos  
h1  k1  l1  h2  k 2  l2
2 2 2 2 2 2
 Doğrusal atom yoğunluğu (hkl) birim boydaki atom

sayısıdır. Burger vektörü (bhkl) ise [hkl] doğrultusunda
atomlar arası uzaklığı verir.
atom sayısı 1
 hkl    hkl  
birim boy bhkl 
Kübik sistemde düzlemlerin belirlenmesi :
 Kristallerde atomlar düzlemler boyunca dizilirler.

 Kafes yapısında belirli bir düzlem (hkl) olarak belirtilir.
 Aynı atom yoğunluğuna sahip düzlemler eşdeğer
düzlemlerdir. Eşdeğer düzlemler ailesi {hkl} olarak
belirtilir.
 Düzlemler ve negatifleri özdeştir (doğruların tersine).
 Düzlemler ve katları özdeş değildir (doğruların
tersine), örneğin (100) ve (200) düzlemleri farklı
düzlemlerdir.
 Kübik sistemde aynı hkl indislerine sahip
doğrular o düzleme diktir.
Örneğin, [100] doğrusu (100) düzlemine diktir.
Kübik sistemde düzlemlerin belirlenmesi
(devamı) :
Yöntem :
1) Koordinat sistemi kurulur, orijin saptan ır.
2) Düzlemlerin eksenleri kestiği noktaların koordinatları belirlenir.
3) Koordinat olarak belirtilen say ıların tersi alınır.
4) Kesirler ortak paydaya getirilir.
5) Payda terk edilir, en küçük tam sayılar bulunur.
6) Düzlem bu sayılarla (hkl) olarak ifade edilir.
7) Negatif sayılar, indislerin üzerine bir çizgi konularak gösterilir.
8) Bir kristal kafeste aynı atom yoğunluğuna sahip düzlemler,
eşdeğer düzlemlerdir ve {hkl} olarak ifade edilir.
(devamı):
 ÖRNEK :
Kübik kafeste {100} doğru ailesinin üyeleri şunlardır ;
(100) ↔ (100) aynı düzlem
Bu düzlemler kübün yüzeylerini belirler ; 3 farklı düzlem.
 NOT : Bir düzlem ile onun negatifi özdeştir, birim
öteleme ile ona paraleldir.
(devamı):
Uygulama :
 Kübik sistemde {100} düzlem ailesinin üyelerini
 Kübik sistemde (020) düzlemini çizerek gösteriniz.
 Kübik sistemde (112) düzlemini çizerek gösteriniz.
Düzlemler arası uzaklık, Düzlemsel atom
yoğunluğu :
 (hkl) düzlemlerinin kendi aralarındaki uzaklk (dhkl)

kübik sistemde aşağıdaki formül yardımı ile
hesaplanır :
a
d hkl  
h2  k 2  l 2
 Düzlemsel atom yoğunluğu (hkl) birim alandaki atom
sayısıdır.
atom sayısı
 hkl  
birim alan

mmt207 04

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

mmt207 04

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

2008-2009 GÜZ YARIYILI

Katıların Atomik Düzeni

 Denge konumunda bulunan atomlar 3 boyutlu belirli bir d üzene

Birim hücre, bir eksen takımında (x, y, z eksenleri), eksenler üzerindeki

 Birim hücrenin biçimine göre 7 temel sistem ve 14 farkl ı

Atomun birim Atomu paylaşan birim Atomun bir birim

YÜZEY MERKEZ 2 1/2

KENAR ORTASI 4 1/4

8 adet köşe atomu var ► 1 atom / birim hücre

8 adet köşe, 6 adet yüzey atomu var ► 4 atom /birim hücre

8 adet köşe, 1 adet hacım atomu var ► 2 atom /birim hücre

Basit Kübik YMK

12 adet köşe, 3 adet hacım, 2 adet yüzey atomu var

 Bir kristal yapıda atomların dizilişi sıklığını ifade eder.

Close-packed directions (diagonal):

Close-packed direction - diagonal

 YMK ve SDH kristal yapıları için atomik dolgu faktörü

Şekil 3.3. Sıkı düzenli bir sistemde düzlemlerin dizilişi;

A.B,C dizilişinde atomların

A.B dizilişi (SDH)

YMK ► ABCABCABC… SDH ► ABABABAB…

Her iki durum için koordinasyon sayısı (birinci

a) ABC dizilişi b) Birim hücrenin çizimi

YMK’da atom dizilişi en sık olan düzlemler {111} kübün hacım

A sites Top layer

B sites Middle layer

A sites Bottom layer

Birim hücredeki atom sayısı 1 2 4

Birinci dereceden kom şu a

uzaklık farklıdır. Bu durum bazı özelliklerin yöne

köşegeni yönünde en kısa, yüzey köşegeni yönünde

910oC’nin altında -Fe HMK yapıya sahiptir (KS=8)

882oC’nin altında -Ti SDH yapıya sahiptir (KS=12)

 Kristal kafes sistemi içinde düzlem ve doğruların

 [h1k1l1] doğrusu ile [h 2k2l2] doğrusu arasındaki açı ()

 Doğrusal atom yoğunluğu (hkl) birim boydaki atom

 Kristallerde atomlar düzlemler boyunca dizilirler.

 Kübik sistemde (112) düzlemini çizerek gösteriniz.

 (hkl) düzlemlerinin kendi aralarındaki uzaklk (dhkl)

You might also like