1 Birleştirildi

ARAZI ÇALIŞMALARI-I
Arazi Çalışması
• Arazi coğrafyanın laboratuvarıdır. Arazi, daha önce
ileri sürülmüş bazı genel fikir ya da kuralların
doğruluk derecesini sınamak ya da bunların gerçeğe
uyup uymadığını kanıtlamak için malzemenin
toplandığı, gözlemlerin kaydedildiği yerdir (Nazmiye
ÖZGÜÇ).
Araziye Çıkarken Nasıl Giyinmeliyiz?
• Araziye çıkarken verimli ve
emniyetli bir şekilde çalışmaya
imkan veren rahat, ortamın
şartlarına uyum sağlayan kıyafetler
giyilmelidir.
• Arazi kıyafeti sahada rahat
dolaşmayı sağlayacak, vücudu
doğanın muhtelif tehlikelerine karşı
koruyacak şekilde olmalıdır.
• Arazide kısa pantolon, şort veya etek giyilmemelidir.
• Bunun nedeni bacakları bitkilere, hayvanlara ve güneşe karşı
korumaktır.
• Aynı nedenlerden dolayı arazi kıyafeti uzun kollu olmalıdır.
• Arazi kıyafetleri yırtılmaya dayanıklı, sağlam kumaşlardan
yapılmış olmalıdır.
• Sıcak iklimlerde pamuklu, soğuk iklimlerde yünlü kumaşlar
tavsiye edilir.
• Araziye çıkarken bulundurulması
gereken kyafetlerden biri de şapkadır.
• Arazide giyilecek şapka özellikle
güneşe, yağmura, düşebilecek
kayalara ve çarpmalara karşı
koruyacak bir yapıda ve hafiflikte
olmalıdır.
• Arazi de kullanılabilecek en ideal
arazi şapkası Pith Helmet (Mantar
Miğfer) denilen ve Türkçesi Kolonyal
Şapka olan şapka türüdür.
Hayaller ve hayatlar…
• Bu şapkanın en önemli özelliği giyeni

güneşten koruyan geniş bir siperliğinin
bulunması, başa tam oturmadığı ve kenardan
delikleri bulunduğu için baş üzerinde hava
akımına izin vermesi, çok hafif bir
malzemeden yapıldığı halde başı koruyacak
kadar sert olmasıdır.
• Aynı zamanda rüzgarlı alanlarda şapkanın
uçup gitmesine engel olacak bir de kemeri
bulunur.
• Arazi ayakkabıları belki de arazi

kıyafetinin en önemli parçalarıdır.
• Rahat ve emniyetli bir arazi ayakkabısı
ayağı ve bilhassa bileği koruyacağı
gibi yürüyüş rahatlığı sağlar.
• Unutmayınız ki arazi çalışmaları
esnasında uzun mesafeler yürümek,
dik yokuşlar inilip çıkılması
gerekebilir.
• Arazide asla giyilmemesi
gereken ayakkabı tipleri
yumuşak malzemeden
yapılmış, sığ konçlu, düz altlı
spor ayakkabılardır.
• Bunlardan kesinlikle uzak
durulmalıdır.
• Ayrıca düz kösele tabanlı,
gündelik ayakkabılarda
arazide giyilmelidir.
• Bunlar kaymaya, bilek
burkulmasına, ayağa sert
cisimlerin batmasına vs. sebep
olabilir.
• Arazi pantolonunun en önemli görevi, rahat bir yürüme ve
oturma imkanı sağlarken aynı zamanda bacakları korumaludur
• Bu sebeple diken vb. malzemelerin kolayca batabileceği bir
malzemeden yapılmamış olmalıdır.
• Arazi pantolonlarında büyük, bol ve mümkünse kapaklı iki
veya dört cebinin bulunması faydalıdır.
• Arazi pantolonları genellikle kamuflaj renklerinde
yapılmaktadır.
• Kamuflaj renkli pantolonlar yerine mümkünse turuncu yada
sarı renkli pantolonlar tercih edilmedir.
• Bu renkler, arazide oluşabilecek yaralanmalar, kaybolmalar
esnasında arama kurtarma ekiplerinin kolaylıkla fark
edebileceği renkler olmasından dolayı tercih edilmelidir. Arazide giyilmesi tavsiye
edilebilecek bir pantolon
örneği
• Özellikle sıcak bölgelerde ve mevsimlerde ceket, mont, parka vs.
giyilemeyeceğinden muhtelif aletlerin koyulabileceği bir yelek
giymek daha faydalı olur.
• Bu yelekler genellikle yeşil ve haki renklerde üretilmekle beraber
turuncu ve sarı olanları da vardır.
• Basit ve pratik bir arazi yeleği türü.
• Yeleklerde bu tür cart renkler emniyet
nedeniyle tercih edilmelidir.
• Yine soğuk bölge bölgelerde yada soğuk bir
mevsimde araziye çıkılacaksa bir çift eldiven
bulundurulmalı,
• Karlı alanlarda, çöllerde ve geniş açık renkli
kalker kayaçlarının bulunduğu alanlarda
çalışılacaksa muhakkak güneş gözlüğü
kullanmalıdır.
• Aksi halde beyaz yüzeylerden yansıyan parlak
güneş ışığına maruz kalan gözlerde retina tabakası
yanarak insanı kör edebilir.
• Meşhur Fransız Jeologu Prof. Jan Houghton
BRUNN uzun yıllar Yunanistan’ın kireçtaşı
bölgelerinde çalıştıktan sonra bu nedenle tamamen
kör olmuştur.
• Kullanacağınız güneş gözlüğünün camları

akromatik olmalıdır.
• Bu camlar çevrenizde gördüğünüz renkleri
değiştirmedikleri için kayaç renklerini tespit
etmekte zorluk çıkarmazlar.
• Bu gözlüklerin düşük kırılmalarını önlemek
için muhakkak bir gözlük ipiyle
boynunuzda asılı kalmalarını sağlayınız.
Araziye Çıkarken Yanımızda Bulundurabileceklerimiz
• Arazi çalışmaları esnasında pek çok araç ve gerece ihtiyaç duyulur.
• Bunların bir kısmı arazi gözlemlerini yapabilmek diğeri de
doğanın kucağında rahat ve emniyetli olarak yaşayabilmek için
gerekli olanlardır.
• Bunlardan kamp kurmak ve dağa tırmanmak için olanlar hariç
ilerleyen slaytlarda listelenmiştir.
• Arazi çalışmaları masraf gerektirir.
• Bu masraf defter, kalem, kitap, bilgisayar ve telefon almak gibi
eğitiminizin ve daha sonraki meslek yaşamınızın kaçınılmaz
gereksinimleridir.
Jeolog Çekici
• İdeal ve genel amaçlı bir jeolog çekici, sağlam
olan (500 gr-1 kg) bir çelik kafaya: bir ucu
vurmak için küt, diğer ucu ise delmek için keski
şeklinde olmalıdır.
• Sap tahta ve uzun (35-40 cm) olmalıdır.
• Uzun sap, ağır olmayan kafanın vurma gücünü
arttıracağı için önemlidir.
• Sap kısmına 5’er cm’lik aralıklarla çizilirse küçük
bir Jacob çubuğu görevini de görebilir.
Jeolog Çekici
Sapı 5 cm. aralıklarla

çizilmiş jeolog çekici
Jeolog Çekici
Tavsiye edilen jeolog çekici tipleri

Jeolog Çekici
Sivri uçlu çekiç
Genellikle katılaşım (magmatik) kayaçlar için
Geniş uçlu çekiç
Genellikle tabakalı ve yapraklanmalı kayaçlar için

Jeolog Lupları
• Jeolog lupları özellikle jeoloji çalışmalarında
vazgeçilmez aletler arasındadır.
• Luplar özellikle, kayaçlar içerisinde yer alan
mineralleri ve kristal yapılarını görmemize, kayaç
tespiti yapmamıza yaramaktadır.
• Tercihen 10x ya da 20x luplar tercih edilebilir.
• Yine tercihen her ikisi bir arada luplarda tercih
edilebilir.
• Luplar düşüp kaybolmaya karşı boyunda asılı olarak
taşınmalıdır.
Jeolog Lupları
Hidroklorik Asit (HCI)
• Arazide karbonatlı kayaçların hızlı ve kolay tayini için %10 HCI
(hidroklorik asit) kullanılır.
• Bu asit özellikle küçük plastik şişelerde taşınmalıdır.
• Bu şişelerin kolay kullanılabilmesi için damlalıklı olması gerekir.
Sahada kullanılan % 10 hcl şişe örnekleri.

DİKKAT!!
Hidroklorik Asit (HCI)
ARAZİDE ASLA CAM ASİT ŞİŞESİ

KULLANMAYINIZ. BU TİP ŞİŞELER
KIRILARAK ASİTİNİZİN
KAYBINA VE AKTIĞI YERE ZARAR
VERMESİNE SEBEP OLABİLİR,
HEM DE SİZİ YARALAYABİLİR.
Kemere takılan asit şişesi
kılıfı
Kullanımları iki el gerektirdiği için bu tür şişeler tavsiye edilmez.
Cep Çakısı
• Cep çakıları arazideyken muhtelif nesneleri (Ağaç ve çalı dalları, ip,
halat vs.) kesmek, yiyecekleri kesmek, şişe açmak, batan kıymışları
çıkarmak ve mineral sertliğini tayin etmek için kullanılabilir.
• Çelik kalitesi iyi olan fonksiyonel çakılar tercih edilmelidir.
• Kaliteli bir çakının çeliğinin sertliği Mohs Sertlik Ölçeği’nde 5,5’tir.
• Bu anlamda en ideal çakılar İsviçre çakılarıdır.
Cep Çakısı
Konserve kutusu
Büyük bıçak açacağı
Makas
Biz
Şişe açacağı
Çengel
Küçük bıçak
Türbişon
Mineral Çizgi Tablası
• Minerallerin çizgi renklerini arazide tespit etmek için yanımızda
bulundurabileceğimiz gereçlerden biri de cilalanmamış porselenden
yapılmış mineral çizgi tablasıdır.
• Bunlar bir kenarı yaklaşık 3-5 cm olan kare şeklinde porselenden
kesilmiş 0,3 cm ile 0,5 cm kalınlığında parçalardır.
GPS (Global Positioning System) Cihazı
• GPS cihazları arazide konum tespiti yapmak
açısından önemlidir.
• Özellikle mağara, dolin, uvala, polye gibi karstik
araştırmalarda, toprak, kayaç ve sedimenter
numunenin alındığı konumu tespit etmek adına arazi
çalışmalarında işimize yaramaktadır.
• Ayrıca arazide kaybolma durumlarında üzerindeki
harita ve pusula ile yönümüzü bulmamıza yardımcı
olurken, acil durumlarda kolluk kuvvetlerine konum
bildirme anlamında da faydalıdır (Cep telefonunun
çekmediği durumlarda).
Örnek GPS cihazları
Kilitli Poşet
• Kilitli poşetler araziden numunenin

muhafaza edilmesinde yardım
olmaktadır.
• Özellikle araziden alınan kayaç ve
bitki örnekleri farklı boylardaki bu
kilitli poşetlere konularak muhafaza
edilebilmektedir.
Kilitli poşet.
Diğer Malzemeler
• Defter
• Uçlu kalem
• Kitap
• Jeolog Pusulası
• Jacob Çubuğu
• Munsell Renk Kataloğu
• Şerit metre
• İp, halat, amaca göre
hazırlanmış haritalar….
• Bu Slayt Şengör vd. tarafından hazırlanan "Saha Jeolojisi"
isimli slayttan yararlanılarak hazırlanmıştır.
Arazi Çalışması-Flüvyal Topografya
• Akarsuların aşındırma, taşıma ve biriktirme faaliyetleri
sonucu meydana gelen yerşekillerinin tümü akarsu
topografyası (flüvyal topografya, akarsu jeomorfolojisi
yada flüvyal jeomorfoloji) adı altında toplanmaktadır.
• Akarsular en kısa tanımıyla: doğal bir yatak içinde akan su
kütleleridir.
• Akarsuların bir kısmı yıl boyunca akış faaliyeti
gösterebilirler.
sürekli akarsular adı verilir.
• Bu tür akarsulara ………..
• Bir kısım akarsularda ise akış bütün yılı kapsamaz.
• Bunlara ise sü reksiz
…………yada mevsimlik akarsu adı verilir.
……………
• Karalar üzerine düşen duyun akış biçimine bağlı olarak
aşınma başlıca 3 yolla olur:
• Damla erozyonu
• Yüzeysel aşındırma
• Çizgisel aşındırma
• Her üçhalede de -özellikle çizgisel aşındırma- zemini üçyoldan
etkileyerek gerçekleşir:
• Hidrolik aşındırma => Suyun kinetik enerjisi ile
• Korazyon = (abrazyon) => suyun çarparak aşındırması
• Korozyon
• Atrisyon: Suyun taşıdığı malzemeyi yatağa çarptırarak aşındırması

• Akarsuların aşındırma faaliyeti ise 3 yönde
gerçekleşir:
• Derine aşındırma
• Geriye aşındırma
• Yana doğru aşındırma
• Akarsuyun taşıması:
• Solisyon halde taşıma: Suda erimiş yada çözünmüş malzemenin
taşınması
• Süspansüyon halde taşıması: Yüzer maddelerin taşıması
• Saltasyon: Sıçrama yoluyla taşıma
• Kayma ve yuvarlama yoluyla taşıma
Akarsuyun Biriktirmesi
• Akarsu aşındırdığı ve taşıdığı malzemeyi uygun bir ortam bulduğunda muhakkak
biriktirir.
• Bu biriktirme iki yolla gerçekleşir:
• Akarsu gücünün azalması
• Akarsu yük miktarının artması
• Akarsu gücünün azalması bağlı birikme:
• Eğimin azalmasına bağlı olarak biriktirme
• Dik sahalardan düzlüklere geçerken eğimin azalması
• Yerkabuğu hareketleri sonucunda veya kara haline geçen sahalarda akarsu boyunun uzaması sonucunda eğimin
azalması
• Delta gelişmeleri sonucunda nehrin boyunun uzamasıyla eğimin azalması
• Tıkanmaya bağlı olarak biriktirme
• Yamaçlardan aşağıya doğru inen büyük birikinti konilerinin yatağının tıkanması
• Ana nehrin daha hızlı doldurulması sonucu yan kollarda akış hızının azalması
• Heyelan maddelerinden, lav akıntılarından, kumullardan veya buzullardan oluşan setlerin yatağı tıkaması
• Yayılmadan ötürüyük azalması veya akışın durması
• Dağlık bölgelerden ovalara, dar boğazlardan geniş depresyonlara çıkan akarsuların geniş yataklara yayılması
• Taşkın zamanı yatak dışına çıkan suların geniş sahalara yayılması
• Akarsuların kollara ayrılması şeklinde hızının ve taşıma gücünün azalması
• Kabarma zamanında taşan suların, taşkın yatağındaki bataklıklara veya göllere katılarak akışın durması
• Akarsuyun göle yada denize döküldüğü yerde akışın son bulması
• Su kütlesinin azalmasından dolayı güçazalması
• Buharlaşmanın kuvvetli, beslenmenin zayıf olduğu sahalarda ve mevsimlerde
• İklimin kuraklaşması sonucunda
• Çok geçirimli sahalarda sızma şeklinde
• Kapma sonucunda su kütlesinin azalması durumunda
• Akarsu yük miktarının artmasına bağlı birikme:
• İklim değişmeleri sonucunda çözülme ve kütle hareketlerinin
kuvvetlenmesi
• İklim değişimlerine bağlı olarak oluşan glasiyelerin sürükledikleri bol
miktardaki döküntünün akarsu yataklarına katılması
• Bitki örtüsünün azalması sonucunda yamaçlarda aşınımın
kuvvetlenmesi
• Dik eğimli sahalardan inen yan kolların ana nehre bol miktarda
döküntügetirmesi
• Akarsu aşındırma şekilleri:
• Vadiler
• Peneplenler
• Taraçalar
• Dev kazanı
• Peri bacaları
• Badlands (Kırgıbayır)
• Akarsu Aşındırma Şekilleri- Vadiler
Boğaz Vadiler
Çentik Vadiler
Tabanlı Vadiler
Asimetrik Vadi
• İnkonsekant (Eğime Uymayan Vadiler)
• İnkonsekant (Eğime Uymayan Vadiler)
• Akarsu Aşındırma Şekilleri- Peneplenler
• Akarsu aşındırmasının son safhasında oluşan peneplenler, yontuk
düzlükler olarak da bilinirler.
• Akarsu Aşındırma Şekilleri- Taraçalar
• Taraçalar, akarsu yataklarının iki kenarında, tabandan veya
talvegten nispeten yukarıda yer alan düz veya düze yakın eski vadi
tabanı parçalarıdır.
• Akarsu Aşındırma Şekilleri- Devkazanı
• Akarsu Aşındırma Şekilleri- Peripacaları
• Akarsu Aşındırma Şekilleri- Badlands (Kırgıbayır)
• Akarsu Biriktirme Şekilleri:
• Birikinti konileri ve birikinti yelpazeleri
• Dağ içi ovaları
• Dağ eteği ovaları (Piedmont)
• Taşkın Ovaları veya taban seviyesi ovaları
• Deltalar
• Akarsu Biriktirme Şekilleri - Birikinti Konileri ve Birikinti
Yelpazeleri
• Dik eğimli yamaçlardan aşağıya inen tali akarsu kolları, taşıdıkları
malzemeyi ana akarsuyunun oluşturduğu düzlüğün kenar kısmında
biriktirir.
• Bu mekanizmayla oluşan şekillere birikinti yelpazesi yada
birikintisi konusu denir.
• 25°-45° arasındakilere
• Peki hangisi birikinti konisi? Talus (Yamaçdöküntüsü)
• Hangisi birikinti yelpazesi?
• Eğer eğim 1°-10°’ye kadar ise birikinti konisi,
• Eğim değeri 10°-25° arasında ise birikinti yelpazesi olarak adlandırılır.
• Akarsu Biriktirme Şekilleri - Dağiçi Ovaları
• Dağlık bölgelerden geçen akarsuların eğimin azaldığı ve enine
profillerinin genişlediği yerde taşıdıkları malzemeyi
depolamalarıyla oluşan ovalardır.
• Akarsu Biriktirme Şekilleri - Dağ Eteği Ovaları
• Birkinti koni ve yelpazelerinin yan yana gelmesiyle oluşturmuş
olduğu, bir dağın etek kısmında oluşan ovalara verilen isimdir.
• Piedmont ovası olarak da bilinirler.
• Akarsu Biriktirme Şekilleri - Taşkın Ovaları veya Taban
Seviyesi Ovaları
• Akarsuların ağız kısımlarında meydana gelen taban seviyesi
ovaları, aynı zamanda taşkın ovalarıdır.
• Bu alanlarda en sık görülen akarsu şekillerinden biri de leve’lerdir.
• Akarsu Biriktirme Şekilleri - Deltalar
• Akarsu jeomorfolojisinin en önemli şekillerinden biri de
delta’lardır.
Delta nedir?
• Akarsuyun getirdiği malzemeyi deniz ya da göl kenarında biriktirmesiyle
oluşan şekillerdir.
• Yunan alfabesindeki “Δ” delta harfine benzediği için bu isim verilmiştir.
• Aynı zamanda kıyı jeomorfolojisinin de bir şeklidir.
Delta oluşumuna engel olan faktörler?
• Okyanus kenarlarındaki gel-git akıntıları
• Kıyıdaki yüksek akıntılar
• Kıta sahanlığının dar oluşu
• Akarsuyun az miktarda yük taşıması
Arazi Çalışması
Arazi Çalışması
Arazi Çalışması
Arazi Çalışması
Arazi Çalışması
Arazi Çalışması
Arazi Çalışması
Arazi Çalışması
Arazi Çalışması
Arazi Çalışması
Arazi Çalışması
Arazi Çalışması
ARAZİ ÇALIŞMALARI-I
Arazi Çalışması
Kıyı Jeomorfolojisi
Arazi Çalışması-Kıyı Jeomorfolojisi
• Kıyı jeomorfolojisine geçmeden önce kıyı ile ilgili bazı
hukuki kavramların bilinmesi gerekir:
• Kıyı
• Dar-Yüksek Kıyı
• Alçak-Basık Kıyı
• Kıyı Çizgisi
• Kıyı Kenar Çizgisi
• Sahil Şeridi
• Kıyı : (30.03.1994 tarihli ve 21890 sayılı Resmî Gazete’de
yayımlanmış Yönetmelik ile değişik) Kıyı çizgisi ile kıyı
kenar çizgisi arasındaki alandır.
• a) Dar-Yüksek Kıyı: Plaj ya da abrazyon platformu olmayan
veya çok dar olan, şev veya falezle son bulan kıyılardır.
• b) Alçak-Basık Kıyı: Kıyı çizgisinden sonra da devam eden,
kıyı hareketlerinin oluşturduğu plaj, hareketli ve sabit
kumulları da içeren kıyı kordonu lagün gölü, lagün alanları,
sazlık, bataklık ile kumluk, çakıllık, taşlık ve kayalık alanları
içeren kıyılardır.
• Kıyı Çizgisi: Deniz, tabii ve suni göl ve akarsularda,
taşkın durumları dışında, suyun kara parçasına değdiği
noktaların birleşmesinden oluşan meteorolojik olaylara
göre değişen doğal çizgidir.
• Tabii ve suni göllerde Devlet Su Îşleri Genel
Müdürlüğü'nce belirlenen maksimum su kotu kıyı
çizgisini belirler. (Değ. R.G. 30.3.1994 - 21890).
• Kıyı Kenar Çizgisi: Deniz, tabii ve suni göl ve
akarsuların alçak-basık kıyı özelliği gösteren
kesimlerinde kıyı çizgisinden sonraki kara yönünde
su hareketlerinin oluşturduğu, kumsal ve kıyı
kumullarından oluşan kumluk, çakıllık, kayalık,
taşlık, sazlık, bataklık ve benzeri alanların doğal
sınırı; dar-yüksek kıyı özelliği gösteren
kesimlerinde ise, şev ya da falezin üst sınırıdır.
• Bu sınır doldurma suretiyle arazi elde edilmesi
halinde de değiştirilemez.
• Sahil Şeridi:(Değişik: 13/10/1992/21374 R.G.) Deniz, tabii ve suni göllerin
kıyı kenar çizgisinden itibaren kara yönünde yatay olarak en az 100 metre
genişliğindeki alandır.
• İki bölümden oluşan bu alan kullanım amacı ve doğal eşiklere göre belirlenir.
• Sahil şeridinin birinci bölümü:
• Sahil şeridinin tümü ile sadece açık alanlar olarak düzenlenen; yeşil alan,
çocuk bahçesi, gezinti alanları, dinlenme ve bu yönetmelikte tanımlanan
rekreaktif alanlardan ve yaya yollarından oluşan, kıyı kenar çizgisinden
itibaren, kara yönünde yatay olarak 50 metre genişliğinde belirlenen
bölümüdür.
• Sahil şeridin ikinci bölümü:
• Sahil şeridinin birinci bölümünde sonra kara yönünde
yatay olarak en az 50 metre genişliğinde olmak üzere
belirlenen ve üzerinde sadece (Kanunun 8 inci
maddesinde ve bu Yönetmelikte tanımlanan)
toplumun yararlanmasına açık günübirlik turizm
yapı ve tesisleri, taşıt yolları, açık otoparklar ve
arıtma tesislerinin yer aldığı bölümüdür.
• Kıyı Bölgesi: Falezlerin gerisinden itibaren karanın içerisine doğru uzanan ve genişliği düzensiz olan bir zona
karşılık gelir.
• Denizin bugünkü seviyesine göre dalgalar bu kısma erişemezler.
• Bununla birlikte jeolojik geçmişte deniz bu kısmı istila etmiş olabilir.
• Kıyı: Deniz veya göl sularının en alçak oldukları zaman çekildikleri sınır ile, falezlerin tabanı arasında kalan
şeride tekabül eder.
• Kıyı Çizgisi: Herhangi bir anda, kara ile denizi ayıran sınırdır.
• Kıyı çizgisi iki kısma ayrılır:
• A) Ard Kıyı: Normal kıyı çizgisi ile denizin karaya doğru en fazla ilerlediği sınır arasında kalan zondur.
• B) Ön Kıyı: Normal kıyı çizgisi ile suların çekilebildiği en alçak seviyesi arasında kalan zondur.
• Kıyı çizgisi sabit değildir. Aksine gel-git hareketlerine, devamlı rüzgârların veya dalga olaylarının etkisine bağlı
olarak kıyı şeridi üzerinde ileri geri yer değiştirir.
• Açık Kıyı: Ön kıyının dış sınırından, yani suların en fazla çekildiği sıradaki kıyı çizgisinden açıklara doğru
uzanan sığ, fakat belirsiz genişlikteki zondur.
Erinç (2001)’e göre jeomorfoloji yönden kıyı profilive terimleri. Kısaltmalar: b- Artkıyı setlerinin baş harfi. G-Ser deposunun
örtü kısmı (gövdesi)
• Şelf sahası (kıta sahanlığı, kıta platformu) deniz çanaklarının kenarında
yer alan, sığ ve az eğimli sahanlıklardır.
• Kara yüzeyinin denizaltındaki devamı olup, kıyı çizgisi ile kıta yamacı
arasında uzanır.
• Dış kenarının derinliği bazı denizlerde -130 m’lerden geçer.
• Bu derinlik yaklaşık son buzul dönemindeki deniz seviyesine denk gelir.
• Bununla birlikte, dış kenarı daha sığ (-60, -70 m) ve daha derin
seviyelerde (–200, -300 m) de son bulabilir.
• Genişliği birkaç km ile birkaç on km arasında değişir.
• Bazı kıyılarda ise 200 km, hatta 300 km’yi bulur.
• Şelf sahasının genişliği, art ülkesinin topoğrafik yapısıyla
yakından ilişkilidir.
• Alçak kıyı düzlükleri önünde nispeten geniş, kıyıdan itibaren
hemen yükselen dağ sıralarının önünde ise dardır.
• Bazı genç volkanik kıyılarda ise, henüz şelf sahası
gelişememiştir.
• Kıyı Şekillenmesinde Etkili Olan Faktörler
• Suların kimyasal (korozyon) etkisi.
• Hidrolik tesir
• Dalganın doğrudan darbe tesiri
• Dalgaların çatlaklardaki suyu sıkıştırarak ana kayayı parçalaması şeklindeki dolaylı
tesiri.
• Dalga ile taşınan malzemelerin törpüleme işinde kullanılması (Abrazyon/
korrazyon).
• Kıyı buzlarının tesiri.
• Canlıların etkisi (Biyo-erozyon).
• Mercanlar
• Algler ve yosunlar
• Mangrovlar
• Deniz kabukluları ve diğer deniz hayvanları
• İnsanlar
• Kıyıların şekillenmesinde iki süreç etkindir:
• 1. Aşınım
• 2. Birikim
• Bunların eseri olan şekiller bir bakıma ayrı ayrı ele alınabilir.
• Fakat, tabiatta aşınım ve birikimden ibaret şekiller biri
diğerinden bu kadar kesin bir şekilde ayrılmamıştır.
• Kıyı Profilinin Gelişimi: Kıyının asli profilinin özellikleri,
şekillenmenin mahiyet ve yönünü belirleyen önemli bir unsurdur.
• Çünkü şekillenme hususunda aşınım veya birikimin daha büyük rol
oynaması ve bunların faaliyet sahaları, kıyı haline geçen bir sahanın
başlangıç anındaki, yani asli profiline bağlı olarak gerçekleşir.
• Dalga aşındırmasının etkilerine ilk defa maruz kalan bir kıyı
profili, çeşitli şekil ve eğimde olabilir.
• Bu, kıyı haline gelen sahanın morfolojik karakterine bağlıdır.
• Geri kısmı dağlık ise profil dik bir eğim arz eder.
• Profilin deniz seviyesi üzerinde kalan kısmı yüksek, deniz altında
kalan kısmı ise derin olur.
• Buna karşılık bir ova veya iyi tesviye edilmiş bir aşınım yüzeyi
denizle temasa geldiği taktirde az eğimli, alçak ve basık bir kıyı
profili meydana gelir.
• Bu durumda kıyı çizgisinin gerisindeki saha alçak olduğu gibi,
önünde kalan kısım da sığdır.
• Bu iki uç arasında daha bir çok profil tipleri de bulunabilmektedir.
• Kıyı Aşınım Şekilleri
• Falezler
• Abrazyon Platformları
• Asılı Vadiler
• Kıyı Taraçaları
YS: Yüksek deniz seviyesi.
AS: Alçak deniz seviyesi.
1. Kara ile denizin ilk temas
safhası. Yüksek kıyı.
2. Falez oluşumunun başlangıç
safhası.
3. Falez gerilemesi ve olgunluk
safhası.
4. Falez gelişiminin durma safhası.
• Falez Türleri:
• Aktüel Falez
• Eski Falez
• Ölü Falez
• Yalancı (Psödo) Falez
• Mikro Falez
• Kıyı Birikim Şekilleri
• Art kıyı setleri
• Ön kıyı setleri
• Kıyı okları ve kıyı kordonları
• Tombololar
• Deltalar ve Kıyı Ovaları
• Resifler
• Yalıtaşları
• Plajlar
• Plaj Hilalleri
• Ripple Mark’lar
Kıyı Tipleri
A. Buzullarla işlenmiş sahaların kıyıları
1. Fiyordlu Kıyılar
2. Fyerdli Kıyılar
3. Föhrdeli Kıyılar C. Konstrüktif (Düzenlenmiş-
4. Skyer Kıyılar
Yapıcı) kıyılar
B. Akarsularla İşlenmiş sahaların
kıyıları 1. Volkanik Kıyılar
1. Rialı Kıyılar 2. Tektonik Kıyılar
2. Limanlı Kıyılar 3. Mercan Kıyılar
3. Haliçli Kıyılar 4. Alüvyal Birikimli Kıyılar
4. Kalanklı Kıyılar
5. Setli (Lidolu) Kıyılar
6. Dalmaçya Tipi Kıyılar
7. Diskordant Yapılı Kıyılar
Kıyı Tipleri
A. Buzullarla işlenmiş sahaların kıyıları
1. Fiyordlu Kıyılar: Derin buzul vadilerinin deniz ve okyanus tarafından işgal
edilmesiyle meydana gelmiş kıyılardır.
2. Fyerdli Kıyılar: Nispeten alçak plato üzerinde oyulmuş, derinliği çok fazla olmayan
buzul vadilerinin sular altında kalması ile meydana gelmişleridir. Tipik örnekleri:
Doğu İsveç Platolarıdır.
3. Föhrdeli Kıyılar: Buzul altında meydana gelen akarsuların kazmış oldukları özel
şekilli vadilerin sonradan sular altında kalması ile meydana gelmiş kıyılardır. Karaya
doğru gittikçe daralarak sonlanan boynuz biçimli haliç manzarası gösterir.
Almanya’nın baltık kıyıları…
4. Skyer Kıyılar: İnlandsislerin kenar kısımlarınında meydana gelen aşınım ve birikim
şekillerinin sular altında kalması ile meydana gelmişlerdir. Bu sahaların deniz
işgaline uğraması sonucunda binlerce adacık ve bunlar arasındaki karmaşık
geçitlerden oluşan bir kıyı manzarası ortaya çıkar. İsveç, Finlandiya ve Grönland
kıyıları..
Kıyı Tipleri
B. Akarsularla İşlenmiş sahaların kıyıları
1. Rialı Kıyılar: Akarsu vadilerinin aşağı çığırlarının sular altında kalmasıyla oluşan kıyı
tipidir. Geniş anlamda, deniz işgaline uğramış bütün flüvyal kıyı tipleri bu gruba girmekte
olup, oluşum mekanizması bakımından haliçli, limanlı, kalanklı ve dalmaçya tipi kıyıları da
kapsar.
2. Limanlı Kıyılar: Ağızlarının zamanla kıyı okları ve koy setleri ile kapanmasın sonucunda,
birer lagüne dönüşen koyların oluşturduğu kıyılardır.
3. Haliçli Kıyılar: Az yüksek ve hafifçe yarılmış bir platonun veya hafifçe tepelik bir
sahanın üzerindeki vadi ağının aşağı çığırının sular altında kalması ile meydana gelmiş kıyı
tipleridir.
4. Kalanklı Kıyılar: Karstik sahalardaki kanyon şekilli gömük ve kuru vadilerin deniz
tarafından işgal edilmesi ile görünüm itibariyle rialara benzeyen derin kanyonlar meydana
gelir.Esas itibariyle karstlaşmaya bağlı olarak meydana gelmiş galeri ve mağara gibi yeraltı
boşluklarının tavanlarının çökmesiyle oluşmuş, kanyon şekilli vadilerin ağızlarının deniz istilasına
uğramalarıyla oluşmuşlardır.
Kıyı Tipleri
B. Akarsularla İşlenmiş sahaların kıyıları
4. Setli (Lidolu) Kıyılar: Kıyı ovalarının kenarlarında gelişmiş alçak kıyılardır. Kıyı
Açığındaki ön kıyı setlerinin çok gelişmiş olmalarına atfen bu kıyılara setli kıyı denir.
5. Dalmaçya Tipi Kıyılar: Kıyıya paralel adalar, kanallar, koylar ve körfezlerin varlığı
ile dikkat çeker. Böyle bir kıyı için sadece yapının kıyı çizgisinin genel uzanışına paralel
olması yeterli değildir. Topografyanın daha önceden akarsular tarafından parçalanmış
olması gerekir.
6. Diskordant Yapılı Kıyılar: Bunlar fosil bir topografya yüzeyini örten az dayanıklı
depolardan oluşan örtü tabakalarının yer aldığı bölgelerde görülür. Bu sahalar başlangıçta
deniz istilasına uğradığında kıyı süreçleri diskordant örtülü tabakaların üzerinde faaliyet
gösterir. Dalga aşındırmasıyla, dayanıksız örtü tabakaları bir süre sonra ortadan kalkar ve
fosil topografya yüzeyi veya temel arazi ortaya çıkar. Bundan sonra kıyının gelişimi bu
fosil topografyanın özelliklerine bağlı olarak cereyan eder ve bu özelliklere bağlı olarak
kıyı çeşitli tiplere gösterir.
C. Konstrüktif (Düzenlenmiş-Yapıcı) kıyılar
1. Volkanik Kıyılar
2. Tektonik Kıyılar
3. Mercan Kıyılar
4. Alüvyal Birikimli Kıyılar
Kurak ve Yarıkurak
Bölge Topografyası
Arazi Çalışması-Kurak ve Yarıkurak
Bölgelerin Topografyası
• Kurak Bölgelerin Özellikleri
• Asıl kurak bölgeler veya çöller rüzgar etkisinden fazla etkilenirler,
• Fiziksel çözünme etkilidir,
• Sürekli akarsulardan neredeyse yoksundur,
• Seyrek, fakat kuvvetli sağanaklara bağlı olarak oluşan sellerin,
yüzeysel sellenmelerin (seyelan) önemli şekillendirme etkisi
mevcuttur,
• Özellikle genel şekillenmenin son taban seviyesini oluşturan deniz
seviyesinden bağımsız olarak oluşması ile gelişmişlerdir.
• Yarıkurak Bölgelerin Özellikleri
• Yarıkurak bölgelerde ise şekillenmede akarsuların etkisi daha
kuvvetlidir.
• Fakat bu etki belli zamanlara karşılık gelir,
• Burada da yüzeysel ve yana (lateral) aşındırma çok önemli rol oynar.
• Çözünme kuvvetlidir ve kütle hareketleri çöllere oranla daha önemlidir.
• Bunların yanında rüzgarlar da şekillendirme konusunda önemlidir.
• Genel şekillendirme aktivitesi bazı sahalarda son taban seviyesine bağlı,
bazı yarıkurak sahalarda ise ondan bağımsız olarak oluşur.
• Böylece asıl kurak bölgeler ile flüvyal şekillendirmenin egemen olduğu
bölgeler arasında bir geçiş alanı oluştururlar.
• Yarıkurak bölgelerin topografya şekilleri de bu geçişi yansıtır.
• Kurak ve Yarıkurak Bölgelerin Özellikleri
• Kurak ve yarıkurak sahaların bugünkü topografya şekillerini
özellikle, halen egemen rol oynayan süreçve etkenlere dayanarak
açıklamaya olanak yoktur.
• Özellikle bu şekillerin bazıları, daha farklı koşullar gösteren bir
morfojenetik bölgeye ait görülmektedir.
Arazi Çalışması-Bonus Bilgi 1
• Morfojenetik bölge:
Birbirlerinden iklim
farklılıklarından ileri gelen
topografya farklarıyla ayrılan
bölgelere morfojenetik bölgeler
veya morfoklimatik bölgeler adı
verilir.
• Dolayısıyla farklı iklim
bölgelerinde farklı aşındırma
etmen ve süreçler egemen
olduğundan haliyle ortaya çıkacak
yer şekilleri de farklılık
kazanacaktır.
Peltier’e göre morfojenetik bölgeler.
• Monosiklik topografya (tek döngülü): Tek aşınım devresi içinde meydana
gelmiş olan topografya.
• Aşınım devrelerinin kesintiye uğramaları ve dolayısıyla yeni taban
seviyelerine göre birbirlerini takip etmeleri nedeniyle bu tür topografyalar
yeryüzünde çok ender bulunur.
• Bu tür topografyalara, örneğin, yeni kara haline geçmiş çok gençsahalarda
rastlanır.
• Polisiklik topografya (çok döngülü): Birden fazla aşınım devresinin
etkisinde kalarak gelişimini sürdürmüş olan topografyadır. Böyle bir
topografya, etkisinde kaldığı bu aşınım devrelerinin şekil ve izlerini taşır.
• Monojenik topografya: Belli bir morfojenetik bölgeyi karakterize eden
etmen ve süreçler tarafından şekillendirilmiş olan topografya. Örneğin, sadece
akarsularla işlenen bir topografya monojenik topografyaya örnektir.
• Polijenik topografya: Farklı morfojenetik bölgelere ait etmen ve süreçlerin
birbiri peşi sıra etki etmeleri sonucu meydana gelen yerşekillerini içeren
topografya.
• Bu tür topografyalarda farklı etmen ve süreçlere ait yerşekilleri veya farklı
kökendeki yerşekilleri yan yana veya içiçe, karışık olarak bulunur. Örneğin
akarsularla işlenmekte olan nemli bir bölgenin, iklim değişikliği sonucu kurak
iklim koşullarının etkisi altına girmesiyle, akarsuların egemenliği yerini
rüzgara bırakır ve suyun yetersizliği nedeniyle kimyasal ayrışmadan çok
fiziksel parçalanma etkinlik kazanır.
• Aşındırma şekilleri
• Yardang
• Şahitkaya (Zeugen) ve Mantarkaya (gur)
• Kovuklar, tafoniler ve kafesli çözülme
• Façetalı çakıllar (Dreikanter, ventifact)
• Çöl kaldırımı: hamada ve serir’ler
• Biriktirme şekilleri
• Kumdan oluşmuş biriktirme
şekilleri
• Kum örtüleri • Mil ve tozdan oluşmuş
• Kumullar
A. Enine kumullar biriktirme şekilleri
• Barkan türleri • Lünet’ler
• Parabolik kumullar • Lös’ler
• Firkete kumulları
• Plato eteği kumulları
• Kıyı kumulları
B. Boyuna kumullar
• Seyf’ler ve Uruk’lar 2,0-0,2 mm Kaba kum
• Kum gölgesi 0,2-0,02 İnce kum
• Gedikönükumulları 0,02-0,002 Silt (mil)
• Balina sırtları <0,002’den Kil
• Ondülasyonlar
• Aşındırma Şekilleri-Yardang
• Yumuşak tortul tabakalar, örneğin eski göl diplerinde çökelmiş killer,
miller ve bunlara benzer diğer depolar, sertleşmemiş kumlar üzerinde
korrazyon çok daha kolay etki gösterir.
• Bu şekilde oluşan şekiller arasında en tanınmış olanlardan biri
yardanglardır.
• Yardang ismi, bu şekillerin çok tipik olarak gelişmiş bulundukları Orta
Asya’dan alınmıştır.
• Yardanglar genellikle düz olmayan U profil gösteren oluşlar
halindedir.
• Bu şekillerin egemen rüzgar yönüne paraleldir.
• Aşındırma Şekilleri-Şahitkaya (Zeugen) ve Mantarkaya
(Gur)
• Fiziksel ve kimyasal çözülme ve sel suları tarafından bir kütleden ayrılmış
ve ana hatları ile bu etkenler tarafından hazırlanmış şekiller olup, ancak
sonradan ve özellikle taban kısımlarında rüzgar tarafından ayrıca
işlenmişlerdir.
• Genellikle farklı dirençteki ve yatay yapılı sahalarda oluşurlar.
• Genellikle üst kısımlarında şapka gibi dirençli ve koruyucu bir kısım
bulunur ve bunlar çeşitli isimlerle anılırlar.
• Bunlardan Zeugen ismiyle anılan Şahitkayalar dirençli bir tabaka ile kaplı
yatay oluşum üzerinde meydana gelir.
• Aşındırma Şekilleri-Şahitkaya (Zeugen) ve Mantarkaya
(Gur)
• Mantar kayalar ise şahit kayalardan taban kısmında sanki bir sap gibi
inceltilmiş olmaları ile ayrılır.
• Mantar kayalara Büyük Sahra Çölü’nde gur adı verilir.
• Eskiden bu şekillerin sadece rüzgar aşındırması sonucu geliştikleri ve bu
nedenden dolayı da yalnız kurak bölgelerde var oldukları kabul edilirdi.
• Zeugen ve gur’lara benzer şekillere nemli iklim bölgelerinde kuvvetli olan
kimyasal çözülme süreçleri, toprak oluşumu, kütle hareketleri ve koruyucu
bitki örtüsübunların oluşumunu genellikle güçleştirir ve oluşmuş olanların
da daha kısa bir süre sonra aşındırılarak oradan kaldırılmalarına neden
olur.
• Aşındırma Şekilleri-Kovuklar, tafoniler ve kafesli çözülme
• Anakayanın çözülmesi sonucu serbest kalan kum taneleri rüzgar
tarafından havalandırılarak ortamdan uzaklaşır ve bunun sonucunda kazan
şekilli bir çukurluk oluşur.
• Bazen bir yamacın iki tarafında karşılıklı olarak gelişen kovukların
birleşmesi sonucunda doğal köprüler oluşur.
• Bu kovuklu çözülme şekilleri kurak bölgelerde en fazla yaygın olmakla
beraber, diğer bölgelerde ve özellikle falezlerde de görülür.
• Aşındırma Şekilleri-Kovuklar, tafoniler ve kafesli çözülme
• Kovuklu çözülmenin en belirgin şekli, büyük blokların iç kısımlarının
çözülerek boşalmaları sonucunda oluşan tafoniler’dir.
• Tafoni terimi Korsika’da verilen bu şekillere verilen isimden gelmektedir.
• Tafoniler daha çok granit, kütle halinde kumtaşları ve lavlar üzerinde
oluşurlar.
• Bu şekildeki çözülmeye petekli çözülme yada kafesli çözülme adı
verilmektedir.
• Aşındırma Şekilleri-Façetalı Çakıllar (Dreikanter, ventifact)
• Kuvvetli kum fırtınalarının hüküm sürdüğü kurak sahalarda rüzgarlarla
sürüklenen çakıllar zamanla cilalanır ve bunların yüzeylerinde hafifçe
büyük façetalar oluşur.
• Bir şekilde çakıllar devrilerek başka bir yüzü rüzgara karşı dönerse bu
sefer de çakılın bu yüzüişlenir ve façeta oluşur.
• Façetalı çakıllara ventifact (rüzgar tarafından yapılmış) veya Almancadan
alınmış bir deyimle dreikanter (üçkenarlı) adı da verilir.
• Façetalı çakıllar nemli iklim sahalarında depolar içinde bulunduklarında,
bu deponun oluşumunun kurak iklim şartlarının hüküm sürmüş olduğu bir
dönemde oluştuğu hakkında kuvvetli bir kanıt oluşturur.
•Aşındırma Şekilleri-Çöl kaldırımı
• Özellikle taşlı çöllerde deflasyon ile taşınan ince unsurların taşınması ve
geriye kalan kalın (blok, kaya, çakıl vs.) unsurların zemin üzerinde Arnavut
kaldırımına benzer bir taş kaplama zemin oluşturduğu şekillere çöl
kaldırımı adı verilir.
• Bu taş kaplama, üzerinde yayıldığı zemini deflasyona karşı korur: hatta bu
nedenlerden dolayı çöl kaldırımına çöl zırhı adı da verilir.
• Deflasyona uğrayan malzemenin yapısına bağlı olarak dünyanın farklı
kurak bölgelerinde değişik terimlerle açıklanan ve bazı özellikler sunan çöl
kaldırımı tipleri meydana gelmiştir.
• Yerli kayayı örten alüvyal örtünün deflasyona uğraması sonucunda oluşan
çöl kaldırımına hamada adı verilir. Arapça da el Hamâd’dır.
• Hamada oluşumuna yol açan seçici deflasyon olayına da hamadalaşma
denir.
• Bazı sahalarda hamadalaşma süreci oldukça ilerler, ince unsurlar
ortamdan tamam uzaklaşır ve köşeli bloklar doğrudan doğruya yerli kaya
üzerine oturan bu tür hamadalara harra adı verilir.
• Bazı hammadalarda blok da yoktur ve yerli kayanın çıplak yüzeyi sanki
süpürülmüş gibi, tamamen meydana çıktığı bu tür hamadalara çıplak kaya
hamadadası adı verilir.
• Çöl kaldırımlarına Cezayirin güneyinde alüvyal dolgular üzerine rastlanır
ki bunlara da reg adı verilir.
• Aynı karakterdeki kaldırımlara Libya’da serir adı verilir.
•Biriktirme Şekilleri-Kum Örtüleri
• Genellikle ince bir tabaka halinde birikmiş olan kum yığınlarıdır.
• Bu kum birikintilerine zibbar adı da verilir.
• Yüzey kısımları düzdür ve üzerinde ripple mark’lar ve bazı küçük
depresyonlardan başka hiçbir düzensizlik görülmez.
•Biriktirme Şekilleri-Kumullar
• Rüzgarlarla taşınan kumların bir saha üzerinde düzensiz bir şekilde
birikimi sonucunda oluşan kum yığınlarına genel bir isimle kumul adı
verilir.
• Bunların şekli rüzgar hızı ve belirli yöndeki rüzgarların tekrarı gibi
etkenlere bağlıdır.
A. Enine kumullar B. Boyuna kumullar
• Barkan türleri • Seyf’ler veya Uruk’lar
• Parabolik kumullar • Kum gölgesi
• Firkete kumulları • Gedikönükumulları
• Plato eteği kumulları • Balina sırtları
• Kıyı kumulları • Ondülasyonlar
•Biriktirme Şekilleri-Enine Kumullar-Barkanlar
• Bol kumlu sahalar üzerinde belirli bir yönden esen rüzgarlar
önünde kumulların yığılması ilse oluşmaya başlar.
• Bu kalkan şekilli kumullara barkan yada nebha adı verilir.
•Biriktirme Şekilleri- Enine Kumullar-Parabolik
Kumullar ve Firkete Kumullar
• U şekilli kumullara Parabolik Kumul adı verilir.
• İlk bakışta barkana benzetilebilir.
• Fakat barkanda kumulun az eğimli dışbükey yamacı rüzgarın
geldiği yöne baktığı halde, parabolik kumullarda içbükey kısım
rüzgarın geldiği yöne bakar.
• Firkete kumullar ise Parabolik Kumullara çok benzerler ve
oluşum mekanizmaları aynıdır.
• Başlıca farkları çok daha uzamış ve sanki firkete şeklini almış
olmalarıdır.
•Biriktirme Şekilleri-Enine Kumullar-Plato Eteği
Kumulları
• Bir plato yüzeyi üzerinden rüzgarla taşınan kumulların, platoyu
sınırlayan dikliğin eteğinde devamlı bir örtü halinde birikmesi
sonucunda oluşurlar.
•Biriktirme Şekilleri-Boyuna Kumullar
• Bu kumulların boyutları çok değişkendir ve birçok alt tipleri
vardır.
• Bununla birlikte hepsinin ortak özelliği, uzun eksenlerinin
egemen rüzgar doğrultusuna paraleldir.
•Biriktirme Şekilleri-Boyuna Kumullar-Seyf veya Uruk
• Bunlar kurak bölgelerin kumlu çöllerinde, örneğin Libya’da,
büyük Sahra’nın Cezayir kısmında ve İrlanda’da büyük ölçüde
gelişmişlerdir.
• Bu çok uzun boyuna kumul sıralarına Kuzey Afrika’da seyf
(kılıç), Arabistan’da ise uruk denir.
• Seyf ismi, günümüzde bu tip kumulları açıklamak için kullanılan
uluslararası bir terim haline gelmiştir.
• Yükseltileri 100 metrenin üzerinde olabilirler. İran’da 200
metreye kadar erişmiş örnekleri vardır.
•Biriktirme Şekilleri-Boyuna Kumullar-Kum Gölgesi
ve GedikönüKumulları
• Bir engelin arkasında, rüzgara karşı kuytu yerlerde biriken
kumların oluşturdukları kum yığınına kum gölgesi adı verilir.
• Bazı durumlarda kumlar, rüzgarın kanalize olduğu bir gediğin
önünde, rüzgar hızının kesildiği yerde birikir.
• Bu şekilde gediğin önünde, rüzgarın ilerlediği yönde uzanan
kumul sırtlarına gedikönükumulu adı verilir.
•Biriktirme Şekilleri-Boyuna Kumullar-Balina Sırtları
ve Ondülasyonlar
• Boyuna kumullardandır.
• Seyf’lere benzer fakat onlardan farklı olarak üst kısımları düzdür
ve boyutları da genellikle büyüktür.
• Bu değişik kumullara özellikle Mısır Çöllerinde daha çok
rastlanır.
• Balina sırtlarından daha kısa olan ve seyf tipindeki kumullarla
balina sırtları arasında ortaya giren dalgalı şekiller gösteren kum
yığınlarına ise ondülasyon denir.
•Biriktirme Şekilleri-Boyuna Kumullar-Balina Sırtları
ve Ondülasyonlar
• Gerek balina sırtları, gerekse ondülasyonlar barkanların ve
seyflerin aksine olarak ölüveya hareketsiz kum yığınlarıdır.
•Mil ve Tozdan Oluşmuş Birikim Şekilleri
• Rüzgarla taşınan ve toz boyutundaki unsurların çökelmesi
sonucunda meydana gelen depolar başlıca iki topografya şekli
meydana getirirler.
• Bunlardan biri lünet, diğeri ise lös topografyasıdır.
•Mil ve Tozdan Oluşmuş Birikim Şekilleri-Lünet’ler
• Hilale benzediği için lünet adı verilen bu birikim şekilleri
asimetrik bir profil gösterirler.
• Rüzgara bakan tarafları daha dik eğimlidir.
• Bu hilal şekilli sırtlar özellikle güneydoğu Avustralya’nın az
engebeli kurak sahalarında çok görülür ve burada genellikle
göllerin veya geçici bataklıkların kenarında bulunur.
•Mil ve Tozdan Oluşmuş Birikim Şekilleri-Lös’ler
• Lös adı verilen deponun en önemli özelliklerinden biri, çok
küçük boyuttaki unsurlardan meydana gelmesidir.
• Lösü oluşturan maddelerin ağırlık olarak %60-70 kadarı, çapı
0,01 ile 0,05 milimetre arasında olan tozlardan meydana gelir.
• Lösün diğer önemli bir karakteri geçirimli oluşu, elde hafif
pürüzlübir his bırakarak pudra halinde ezilmesi, sarımtırak bej
renkte olmasıdır.
• Rüzgar tarafından taşınan mil boyutundaki malzemelerin taşınıp
birikmesiyle oluşan depolardır.
Bölgelerin Topografyası-Diğer Şekiller
•Bolson Topografyası
•Kurak ve yarıkurak bölgelerde yer alan kapalı
havzalardır.
•Bolsonların çevreleri nispeten yüksek dağ, plato ve
tepelik sahalarla çevrili bulunur.
•Düz olan taban kısmına playa denir.
•Playa ile çevresindeki yüksek saha arasında niteliklerine
göre pediment ve bahada gibi adlar verilen eğimli geçiş
sahaları bulunur.
•Playa: kurak ve yarıkurak sahalarda çok görülen geçici
göllerin, su birikintilerinin ve bataklıkların tabanlarını
açıklamak için kullanılır.
•Hemen hemen hiçbir engebe göstermeyen dümdüz ova
tabanı halindedir.
•Bolson topografyasının taban kısmını oluşturur ve üzeri
milden, kilden oluşmuş ve genellikle tuz içeren ince
unsurlu depolarla kaplıdır.
•Bahada: Bolson topografyasında playa ile depresyonu
çevreleyen yükseltiler arasında yer alan yamaçlar,
nitelikleri itibariyle iki tipe ayrılır.
•Birincisinde, bahsedilen bu yamaçlar yerli anakayadan
oluşmuşsa buna pediment adı verilir.
•İkincisinde ise, yerli olmayan detritik kalın depolardan
meydana gelen bu ikinci tip yamaca da bahada denir.
•Yani bahadalar birikim şekli iken, pedimentler aşınım
şeklidir.
• Bolson topografyasında, playa ve çevre yüksek saha arasında
kalan yamaçlardan oluşan bu az yüksek saha yani pediment
sahası zamanla aşınır ve alçalır.
• Pedimentlerin özellikle geriye doğru aşınmasıyla çevresindeki
yükselti aşınır ve komşu pediment ile birleşir.
• Böylece kurak bölge üzerinde geniş bir aşınım yüzeyi meydana
gelir ki bunu pediplain adı verilir.
• Kurak bölgeleri karakterize eden bir çeşit peneplasyon süreci
olan bu aşınım aktivitesi pediplanasyon adı ile tanımlanır.
• Bahsedilen bu aşınım sürecine pedimentasyon adı verilir.
B
Volkan Jeomorfolojisi
Arazi Çalışması-Volkan Jeomorfolojisi
• Yeryüzünün şekillenmesi üzerinde derin etkiler yapan iç
etkenlerden biri de volkanizmadır.
• Volkan topografyası, teriminin jeomorfolojiye bu denli
yerleşmiş olması, bu etkinin önemini belirtir.
• Volkan Topografyası, volkanik aktiviteler sonucunda
meydana gelen şekiller ve bunların aşınması sonucunda
meydana gelen parçalanma şekilleri olmak üzere iki büyük
gruba ayrılır.
• Magmanın yeryüzüne doğru yükselmesi şeklinde gelişen
sürece geniş anlamda volkanizma adı verilir.
• Magmanın yeryüzüne doğru hareketi sırasında erişebildiği
seviyeye göre volkanizma ikiye ayrılır:
• Derinlik Volkanizması
• Yüzey Volkanizması
• Derinlik Volkanizması
• Derinlik volkanizmasında magma yeryüzüne kadar ulaşamaz ve yerin
derinliklerinde belirli bir yerde durur.
• Magmanın derinlere kadar sokulmasıyla birlikte batolit, fakolit,
lakolit, lapolit, bismalit, sill (tabaka filonu), dayk gibi büyük ve küçük
mağma kütlelerinin soğumasıyla oluşan şekiller ortaya çıkar.
• Bu şekilleri ancak, bunları örten tabakaların şiddetli aşınma ile ortadan
kalmasıyla birlikte yada beşeri faaliyetler sonucunda yol yarmalarında,
arazi açmalarında görebiliyoruz.
• Yüzey Volkanizması
• Magmanın yerkabuğunu geçerek yüzeye kadar ulaşmasına yüzey
volkanizması adı verilir.
• Bu şekilde yüzeye çıkan maddeler sıvı, katı ve gaz halinde olup, bu
maddelerin çıktığı yere volkan, bunların çıkışına ise püskürme adı
verilmektedir.
• Yüzey Volkanizması-
Aktif Volkanlar
• Halen aktif olup,
faaliyetleri volkan
bilimciler tarafından
gözlemlenmiş olan
volkanlardır.
• Etna, Mauno Loa,
Eyjafjallajökull vb.
Uyuyan Volkanlar
• Tarihsel dönemlerde
püskürmüş, ancak son
birkaç yüzyıldır suskun
duran volkanlardır.
• Bu volkanlara dormant
volkanlar adı da verilir.
• Bu volkanlar gelecekte
yeniden lav püskürtebilir.
• Nemrut Dağı, Vezüv vb.
Sönmüş Volkanlar
• Bunlara ölüvolkan da
denir.
• Son püskürmelerinin
üzerinden birkaç on bin yıl
geçmesine rağmen bir
daha püskürmemiş
volkanlardır.
• Ağrı dağı gibi.
• Günümüzde ülkemizde lav çıkışı gösteren aktif bir volkan yoktur.
• Fakat sönmüş olduğu düşünülen Ağrı, Tendürek, Nemrut gibi bazı
volkanlardan gaz çıkışının hala devam ettiği görülmektedir.
• Bunlar arasında belki de aktivitesine en geç ara vermiş olan
Nemrut’tur.
• Nemrut’tun son olarak 1441 ve ayrıca olasılıkla da 1443 yılında
püskürmüş olduğu belgelendirilmektedir.
• Püskürttükleri Malzemeye Göre Volkanlar
• Volkanlar püskürttükleri malzemeye göre 3’e ayrılır.
• Gaz püsküren volkanlar
• Lav püsküren volkanlar
• Katı madde püsküren volkanlar
• Volkanizma sırasında bu maddelerden yalnızca biri çıkabileceği
gibi bazen ikisi yada üçüde birlikte çıkabilir.
• Püskürme Şekline Göre Volkanlar
• Volkanlar püskürme şekline göre 3’e ayrılır.
• Solumalı (ekshalatif) volkanlar
• Patlamalı (eksplozif) volkanlar
• Taşma (effüzif) volkanlar
• Volkanlardaki Çıkan Maddeye Göre Püskürme Türleri
• Sıvı Maddeler-Lavlar
• Volkanların çıkardıkları sıvı haldeki maddelere lav adı verilir.
• Bunlar yoğunluklarına bağlı olarak yavaş yada hızlı şekilde yüzeye
yayılırlar ve bu şekilde lav akıntılarını ve lav örtülerini
oluştururlar.
• Lavların bileşimleri ve sıcaklıkları ile kıvamları ve akıcılıkları
arasında sıkı bir ilişki vardır.
• Gazlar
• Püskürme esnasında volkanlardan gazlarda çıkar.
• Bu sürece ekshalasyon adı verilir.
• Volkanizma sırasında çıkan gazların cinsi ve bulunuş oranları
sıcaklığa bağlı olarak değişir.
• Mağma sıcaklığı ve gaz çıkışı ilişkisine göre 3 evreye
ayrılmaktadır:
1. Fumarol Evresi
2. Solfatar Evresi
3. Mofette Evresi
• Fumarol Evresi
• Bu evrede sıcaklık 1000-200 derece arasındadır.
• Yeryüzüne çıkan gazların büyük bir kısmını su buharı meydana getirir.
• Bunun yanında hidrojen klorür (HCI), karbondioksit (CO2), kükürt
dioksit (SO2) ve amanyum klorür (NH4CI) gazları çıkar.
• Solfatar Evresi
• Sıcaklık 200-100 dereceler arasındadır.
• Su buharı, hidrojen klorür (H2S), karbondioksit (CO2) gazları çıkar.
• Mofette Evresi ve sıcak su kaynakları
• Sıcaklık 100 derecenin altındadır.
• Genellikle karbon dioksit (CO2) gazı çıkar.
• Sıcaklık kaynama noktasının altında olduğundan su buharı yoğunlaşır ve
sıcak kaynakları oluşturur.
• Katı Maddeler
• Püskürme esnasında çıkan maddelerin bir kısmı katıdır ve bunların
hepsine birden piroklastik maddeler denir.
• Bu maddeler:
•İnce kül veya toz
•İri kül (Volkan Külü)
•Lapilli
•Volkan Bombası veya Volkan Bloğu >64mm Blok ve volkan bombası
< 64 mm >2mm lapilli, pumice
<2mm > 0,25 mm Kalın kül, volkan kumu
<0.25 mm İnce kül, toz
• Ana Volkanizma Tipleri
• Ana Volkanizma Tipleri-Hawai Tipi Volkanizma
• Bu volkanizma sakin bir şekilde cereyan eder.
• Patlamalar enderdir ve genellikle başlangıç safhasındadır.
• Patlamaların olmaması çok sıcak ve akıcı, bazik lavların varlığıyla
ilgilidir.
• Bu lavlardan gaz kolayca kaçar ve böylece gaz basıncı ortadan kalkar.
• Bu lavlar çok akıcı olduğundan km’lerce uzağa yayılırlar.
• Hawai tipi volkanizmada bazik karakterdeki lavların üst üste
yığılmasıyla, tamamen lavlardan oluşan basık, kalkan şeklinde volkanlar
meydana gelir. Bu volkanların kraterleri birer lav gölühalindedir.
• Hawai Adasını meydana getiren volkanlar bu tipin örneğini oluştururlar:
• Mauna Loa, Kilauea, Kohola, Mauna Kea ve Hualalai’dir.
• Ana Volkanizma Tipleri-Stromboli Tipi Volkanizma
• Bu volkanizma orta şiddette ve periyodik patlamalar görülür.
• Patlamalar sırasında havaya sıvı halde lav parçaları fırlatılır.
• Bunu, çok az miktarda kül içeren beyaz su buharı bulutlarının çıkışı izler.
• Zaman zaman lav akıntıları meydana gelebilir.
• Orta şiddette periyodik patlamaların sebebi bacayı dolduran lavın
yüzeyinin soğuyarak nispeten ince bir kabuk bağlamasıdır.
• Böylece kabuğun altında biriken gaz, onu parçalayıp havaya fırlatarak
serbest kalır.
• Bu tip volkanizma sonucunda oluşan volkan konisi, iri proklastik
maddelerden (Lapilli ve Volkan Bombası) oluşmaktadır.
• Yamaçlarında da yer yer lav akıntıları bulunur.
• Bu tipin örneğini oluşturan Stromboli Volkanı İtalya’nın Lipari
takımadalarındandır. Devamlı faal haldedir ve Akdeniz’in Deniz Feneri
adıyla anılır.
• Ana Volkanizma Tipleri-Vulkano Tipi Volkanizma
• Bu volkanizma şiddetli patlamalar şeklinde görülür.
• Patlamaların sebebi, asit karakterde olan kıvamlı lavın hızla
katılaşarak bacayı tıkamasıdır.
• Patlamalar volkan konisinin üst kısmını kısmen parçalanıp havaya
fırlatılmasına sebep olur.
• Patlamalar kül bakımından zengin ve koyu renkli bulutların çıkışı
izler.
• Bu tip volkanizma, kül gibi küçük proklastik maddelerden oluşan
volkan konilerinin meydana gelmesine sebep olur.
• Bu tipe adını veren Vulkano volkanı, İtalya’nın Lapari takım
adalarındandır.
• Ana Volkanizma Tipleri-Pele Tipi Volkanizma
• Şiddetli patlamalar ve nuee ardente adı verilen çok kızgın bulutlar
oluşturan proklastik madde-gaz (özellikle su buharı) çıkışları ile
kendini gösterir.
• Püskürmelerde iri proklastik maddeler az, volkan külleri fazladır.
• Volkanizma faaliyetinin sonuna doğru gaz basıncı azalır ve bacada
yer alan lav katılaşarak bir dom veya kule şeklinde yükselir.
• Bu tipe adını veren Pelee Volkanı, Küçük Antil Adaları’ndan
Martinique Adası’nın kuzeyindedir.
• 1902 yılındaki püskürmesi sırasında çıkan kızgın ve yoğun bulutlar
güneyinde, deniz kıyısında yer alan 28.000 nüfuslu St. Pierre şehrini
tamamen kavurmuştur.
• Ana Volkanizma Tipleri-Pilinius Tipi Volkanizma
• Pilinius tipi püskürmeler lavın çok yoğun olması durumunda
görülür.
• Sıkışmış gazlar, çok büyük patlamalarla kurtulur.
• Patlamaların püskürmeleri sırasında büyük miktarlarda volkanik kül
gökyüzüne fırlatılır.
• Ana Volkanizma Tipleri-İzlanda Tipi Volkanizma
• Bu tip volkanlarda bazik karakterdeki lavlar paralel yarıklardan
dışarı püskürür.
• Bu tür akıntılar çoğunlukla lav platosu oluşumlarına yol açar.
•Lav Akıntı Şekilleri
•Volkan bacasından çıkan lavlar, etrafa yayılırken soğurlar ve
bazı özel şekiller oluştururlar.
•Bu şekiller görüldükleri yerdeki yerel halkın verdiği isimlerle
anılırlar:
•Hawai’de aa ve pahoehoe,
•Meksika’da malpais ve hornitos
•Fransa’da cherie,
•Türkiye’de leçelik gibi
•Lav Akıntı Şekilleri-AA Tipi Lav
•Volkanlardan çıkan bazik karakterli lavların oluşturduğu
karmaşık şekillerdir.
•Ülkemizde bu tip şekillere leçe yada leçelik adı verilmektedir.
Örnek: Hassa leçeleri…
•Yüzeyleri, girintili çıkıntılı, bloklu ve pürüzlübir yapıya sahiptir ve
bu nedenle üzerinde yürünmesi zordur.
•Hawai dilinde bu tip lav şekillerine aa denilmektedir.
•Lav Akıntı Şekilleri-Pahoehoe Tipi Lav
•Bu tür şekilli lavların genel görüntüleri halata benzer.
•Uçkısımlarında ayak baş parmağına benzer loplar oluşur.
•Lavların bu denli katılaşmasına ise dermolitik katılaşma adı
verilir.
•Hawai’de bu tip lavlara pahoehoe adı verilmektedir.
•Lav Akıntı Şekilleri-Lav Tünelleri
•Akıcı özellikteki bazik lavlar eğim doğrultusunda akarken
atmosfere temas eden kısımları katılaşır ve soğur.
•Fakat soğumamış olan içkısımda ise lav akışı devam eder.
•Bacadan çıkan lav akışı durunca, kabuğun içindeki lav boşalır
ve birkaçmetreden yüzlerce kilometre uzunluğa sahip olan lav
tünelleri oluşur.
•Tünelin yan kısımları pürüzsüz ve taban kısmı genellikle
düzüdür.
•İçlerinde bazen lav sarkıtları oluşabilir.
•Lav Akıntı Şekilleri-Hornito
•Bacadan çıkan lav eğim doğrultusunda hareket ederken, üst
kısımları katılaşır ve soğur.
•Bazen eğim şartlarında yaşanan değişimlere bağlı olarak bazı
kesimlerde kabarmalara sebep olur.
•Bazen de kabartıların üst kısımlarındaki bir kısım lav buradan
yüzeye çıkar ve küçük koniler oluştururlar.
•Bu şekilde oluşan köksüz dik kenarlı lav birikintilerine hornito
adı verilir.
•Lav Akıntı Şekilleri-Pelenin Saçları
•Bazik lav akışı sırasında rüzgarın esmesiyle oluşan doğal camsı
liflerdir.
•Çapları genellikle yarım mm’den azdır.
•Boyları ise 2 metreye kadar uzayabilmektedir.
•Hawai yerlilerinin eski bir tanrıçası olan Pele’ye atfen bu
şekilde adlandırılmıştır.
•Lav Akıntı Şekilleri-Pillow (yastık) tipi lavalar
•Bu lavlar daha çok deniz altı volkanizmasıyla oluşurlar.
•Denizaltı püskürmesi sırasında yüzeye çıkarak suyla temas eden
lavlar hızla soğur ve yastığa benzer yapıda şekil oluştururlar.
•Bazılarının içinde su buharından kaynaklı gaz boşlukları vardır.
•Krater
•Volkan konilerinin zirvesinde yer alan huni biçimli
çukurluklardır.
•Genişlikleri 1 km’den azdır.
•Patlamalı volkanlarda volkan bacasının gaz sıkışmasıyla birlikte
patlaması yada volkan patlamasından sonra lavların bacanın içine
doğru süzülmesi sonucu oluşurlar.
•Bir kısmının içinde göl bulunabilir.
•Fakat baca yarılmışsa içinde su birikimi gerçekleşemeyeceğinden
göl oluşamaz.
•Kaldera
•Volkan konilerinin üzerinde yer alan daire yada elipse benzeyen
geniş çukurluklardır.
•Çapları birkaçyüz metreden birkaçon kilometreyi bulabilirler.
•Genellikle volkan konisinin üst kısmının bir patlamayla tahrip
olması sonucu oluşur.
•Bazen de püskürmeyi takiben volkan ocağında oluşan boşluk
nedeniyle koninin doruk kısmının içe çökmesiyle oluşur.
•Bu şekilde oluşan kalderalara çökme kalderası adı verilir.
•Somma Volkanı
•Bazı kalderaların içinde ikinci dereceden volkan konileri gelişir
ki bunlara somma volkanı adı verilir.
•Volkanik Aşınım Şekilleri-Patlama Çukurları ve Kuyuları
•Bunlar volkanizmayla ilgili olarak oluşmuş en basit ve en az
belirgin şekillerdir.
•Eksplozif volkanizmanın en basit şekli olan patlama
çukurlarına dietrama adı verilir.
•Bazen bu patlama çukurlarının etrafında patlama sırasında
ortaya çıkan köşeli unsurlar ve piroklastikler maddeler birikir.
•Çevrelerinde piroklastik maddelerin bulunduğu bu çukur
aşınım şekillerine maar (ries, patlama kuyusu) adı verilir.
•Batolit
•Volkanik etkinlik sırasında yer kabuğunun içkısımlarına sokularak
orada soğuyan en geniş içpüskürük kütlelerdir.
•Alanları 100 km²’yi, derinlikleri 10 km’yi geçebilir.
•Genellikle granit türükayaçlardan oluşur.
•Yavaş soğuduklarından içerdikleri minerallerin boyutları büyüktür.
•Dünyada’ki en meşhur batolitlerden biri ABD’nin Yosemite Milli
Parkındaki Sierra Nevada batolitidir.
•Ülkemizde ise Uludağ ve Kaçkar batolitleri örnek gösterilebilir.
•Fakolit
•Enine kesiti dış bükey
merceği benzeyen iç
püskürük kütlelerdir.
•Üzerindeki tabaklar
antiklinal, altındakiler ise
senklinal oluşturacak
şekilde bükülür.
•Yerkabuğu tabakaları
arasına girerek onlarla
uyumlu bir yapı gösterir.
•Lakolit
•Enine kesiti mantara
benzeyen içpüskürük
kütlelerdir.
•Lapolit
•Enine kesiti içi dolu
tabağa benzeyen iç
püskürük kütlelerdir.
•Bismalit
•Boyutları ve şekilleri
anahatlarıyla lakolite benzer.
•Ancak üzerinin faylanarak
yükselmiş olmasıyla ondan
ayrılır.
•Mağmadan yüksek basınç ile
gelen malzemeler lakolitlerin
üzerindeki tabakaların
kırılarak horst şeklinde
yükselmesine sebep olur.
•Böylece enine kesiti tencere
kapağına benzer.
•Sill (Tabaka filonu)
•Yerkabuğu tabakalarının
uyumlu yapı gösteren iç
püskürük kütlelere tabaka
filonu (sill) denir.
•Kalınlıkları birkaç cm ile
birkaç metre arasında
değişir.
•Uzunlukları ve genişlikleri
birkaçkilometreyi
bulabilir.
•Dayk (Volkan Duvarı)
•Yerkabuğu tabakalarının
arasına girerek onları dikey
yönde kesen mağma
sokulumlarına denir.
•Çevresine göre daha
dirençli olduklarından
duvar gibi açığa çıkarlar.
•Çember Filonlar
•Düşey yönde gelişirler.
•Genellikle volkan
bacasının çevresinde, iç
içe geçmiş dairevi
çatlaklara yerleşmiş
lavlarla oluşur.
•Bazen kaldera
oluşumunu
kolaylaştırır.
•Volkanlarda Akarsu Şebekesi
•Konik şekilli volkanlar üzerine radyal (ışınsal) bir akarsu
şebekesi kurulurken, krater yada kaldera çukurluklarında ise
santripetal bir akarsu şebekesi kurulur.
•Baranko
(Barrancos)
•Volkan
konilerinin
yamaçlarına
kurulan radyal
akarsuların açmış
olduğu genç V
şekilli vadilerdir.
•Planez
•Strato volkanlar
üzerine kurulmuş
olan radyal
akarsu ağının
derinleşmesi ise
komşu iki vadi
arasında kalan
üçgen şekillerdir.
Mağaralar
Bu doküman Prof. Dr. Ali UZUN'un "Mağara Bilimi (Speleoloji)" adlı çalışmasından yararlanılarak hazırlanmıştır.
Arazi Çalışması-Mağaralar
Mağara, mağara bilimi ve mağara bilimcisi nedir?
•En az bir insanın girebileceği ya da 1 m’den daha geniş yeraltı
boşluklarına mağara denir.
•Mağaraları araştıran bilime mağara bilimi (speleoloji) denir.
•Mağara araştırmaları yapan bilim adamlarına ise mağara bilimci
(speleolog) adı verilir.
Ocaklı traverten mağarası, Pazar, Tokat

Mağaraların Boyutları
• Mağaralar yatay ya da düşey yönde gelişirler.
• Yatay mağaraların uzunluğu genellikle birkaç m ile birkaç 10 km
arasında değişir.
• Bazı mağaraların uzunluğu 100 km’yi geçebilir
• Bazı mağaralar ise düşey yönde gelişirler.
• Düşey mağaraların derinliği ise birkaç m ile birkaç yüz metre arasında
değişir.
• Bazı düşey mağaraların derinliği 1000 m’yi geçebilir.
Sıra Mağara adı Ülke Uzunluk
(m)
1 Mamouth Mağara Sistemi ABD 563,270
2 Optimisticeskaja Hirvatistan 183,000
3 Jewel mağarası ABD 170,821
4 Hölloch İsviçre 165,500
5 Lechuguilla mağarası ABD 143,773
6 Siebenhengste-hohgant Mağarası İsviçre 135,000
7 Wind Cave ABD 125,983
8 Fisher Ridge Mağara sistemi ABD 125,529
9 Ozernaja Ukrayna 111,000
10 Gua Air jernih – Lubang Batau Padeng Malezya 109,000
Kaynak:, Journal of Caves and Karst Studies, 62

Sıra Mağara Adı Ülke Derinlik
(m)
1 Réseau Jean Bernard Fransa 1,602
2 Lamprechtsofen-Vogelschacht Avusturya 1,532
3 Gouffre Mirolda/Lucien Bouclier Fransa 1,520
4 Shakta Vjacheslav Pantjukhina Gürcistan 1,508
5 Sistema Huautla Meksika 1,475
6 Sistema del Trave (La Laureola) İspanya 1,441
7 Boj-Bulok Özbekistan 1,415
8 Laminako Aterneko Leizea (BU56) İspanya 1,408
9 Lukina Jama - Manual II Hırvatistan 1,393
10 Sistema Cheve (Cuicateco) Meksika 1,386
Boj-Bulok Mağarası, Özbekistan
Kaynak:, Journal of Caves and Karst Studies, 62
Türkiye’nin en uzun mağaraları
1 Pınargözü mağarası Yenişarbademli, Isparta 16000 m

2 Tilkiler mağarası Manavgat, Antalya 6650 m
3 Kızılelma mağarası Zonguldak 6330 m
Türkiye’nin en derin mağaraları

1 Çukurpınar düdeni Anamur, Mersin 1190 m
2 Peynirlik düdeni Anamur, Mersin 1040 m
3 Pınargözü mağarası Yenişarbademli, Isparta 660 m
Çukurpınar düdeni, Anamur, Mersin

Dr. Ahmet Temuçin Aygen
(1921-2003)
• Türkiye'de mağara araştırmalarının
öncüsüdür.
• 1921’de İstanbul’da doğmuş, 25
Ocak 2003 tarihinde Antalya’da vefat
etmiştir.
• 1945 yılında İsviçre’de Cenevre
üniversitesi Jeoloji ve Mineraloji
Bölümünden mezun olmuştur.
• Türkiye Mağara Araştırma, Tanıtma
ve Turizm Derneği’nin kurucusudur.
Dr. Ahmet Temuçin Aygen’in Eserleri
• Kendisi mağaralarla ilgili üç kitabı yayımlanmıştır:
1.Mağaralar ve Yeraltı Irmakları (1959),
2.Türkiye’nin Mağaraları (1984),
3.Türkiye’nin Bilinmeyen Doğal ve Arkeolojik Değerleri
(1988).
• Ayrıca çok sayıda makale yayımlamış, bildiri ve konferans
vermiştir.
Mağara Araştırmalarının Amacı
• Mağara araştırmalarının amacı;
• mağaraların yerlerini ve boyutlarını;
• oluşum ve gelişimlerini;
• doğal ortam özelliklerini (jeomorfolojik, jeolojik,
hidrojeolojik, klimatik, meteorolojik, arkeolojik,
antropolojik, biyolojik, ekonomik ve benzeri özelliklerinin
ortaya konulması),
• kullanım alanlarını belirlemek amacıyla yapılır.
Mağaraların Kullanım Alanları
• Mağaralar çok çeşitli amaçlarla kullanılmıştır:
• Barınma ve savunma,
• Turizm,
• Tedavi (speleo-terapi),
• Tarımsal ürünlerin üretimi, olgunlaştırılması ve
muhafazası (tulum peyniri, yağ gibi)
• Depolama (sıvılaştırılmış gaz ve doğalgaz),
• Yarasa gübrelerinden yararlanma,
• Kültür mantarcılığı vs.
Mağaraların Sınıflandırılması
• Mağaralar farklı ölçütler kullanılarak sınıflandırılmıştır.
• Mağara sınıflandırmasında kullanılan başlıca ölçütler
şunlardır:
1. Oluşum özelliğine göre,
2. Oluşum zamanına göre,
3. İçinde geliştikleri kayaç tipine göre,
4. Taban suyu seviyesine göre,
5. Yer altı suyu akışına göre vs.
Oluşum Özelliklerine Göre Mağaralar
• Mağaralar oluşumları dikkate alınarak, doğal ve yapay olmak üzere
ikiye ayrılırlar:
1. Doğal mağaralar:
• Doğada kendiliğinden oluşmuş mağaralardır.
• Çözünme mağaraları ve lav tüpleri gibi.
2. Yapay mağaralar:
• İnsanlar tarafından açılmış mağaralardır.
• Yeraltı şehirleri, kaya mezarları, maden galerileri gibi.
Yapay Mağaralar
• İnsanlar tarafından oyularak
açılırlar.
• Yeraltı şehirleri, kaya mezarları,
kaya evleri ve maden galerileri gibi.
Derinkuyu, Nevşehir
Türkiye’deki Yapay Mağaralar
• Yapay mağaralar genellikle barınma, savunma ya da depolama
amacıyla yapılmıştır.
• Bazı yapay mağaralar ise eski maden galerileridir.
• Türkiye’de yapay mağaraların güzel örnekleri vardır:
• Ürgüp yöresi mağaraları,
• Hasankeyf mağaraları,
• Tekkeköy mağaraları,
• Rize İyidere Pileki mağarası gibi.
Yapay Mağaralar-Hayvanlar
Tarafından Açılmış Mağaralar
• Hayvanlar tarafından açılmış büyük
oyuklar da yapay mağaralara dahil
edilirler.
• Köstebek, porsuk ve termit yuvaları
gibi.
Doğal Mağaralar
• Doğada kendiliğinden
oluşmuş mağaralardır.
• Lav mağaraları, erime
mağaraları, mercan
mağaraları gibi.
Karaca Mağarası, Gümüşhane

Oluşum Zamanına Göre Mağaralar
• Mağaralar oluşum zamanı dikkate alınarak, birincil ve ikincil mağara
şeklinde ikiye ayrılır:
1. Birincil mağaralar:
• Ana kaya ile birlikte oluşan mağaralardır.
• Lav mağaraları, mercan mağaraları, traverten mağaraları gibi.
2. İkincil mağaralar:
• Ana kaya oluştuktan sonra, fiziksel ve kimyasal yollarla aşınarak
oluşmuş mağaralardır.
• Erime mağaralar, buzul mağaraları, deniz mağaraları gibi.
Birincil Mağaralar
• Birincil mağaralar ana
kaya ile birlikte oluşmuş
mağaralardır.
• Lav tüpleri ve mercan
mağaraları gibi.
Nāhuku- Thurston Lava Tube (NPS Photo/D. Boyle)

İkincil Mağaralar
• İkincil mağaralar, ana kaya
oluştuktan sonra içinin
boşalmasıyla oluşurlar.
• Kireçtaşı mağaraları, buzul
mağaraları gibi.
Karain Mağarası, Antalya

Yeraltı Akışına Göre Mağaralar
• Mağaralar yeraltı akışı olup olmayışına göre ikiye ayrılır:
1.Aktif mağaralar:
• Halen içlerinde yeraltı akarsuyu bulunan mağaralardır.
• Gökgöl ve Çalköy mağaraları gibi.
2.Pasif mağaralar:
• Taban seviyesinin alçalmasına bağlı olarak havalandırma zonunda
kalmış bu nedenle de içerisinde yeraltı akarsuyu bulunmayan
mağaralardır.
• Karaca ve Ballıca mağarası gibi.
Aktif Mağara
• Halen içinde akarsu
akışı olan mağaradır.
Çalköy mağarası, Trabzon

Pasif Mağara
• İçinde yer altı akarsuyu olmayan
mağaralardır.
• Havalandırma zonunda bulunurlar.
• Tavandan damlayan ya da çatlaklardan sızan
sulara rastlanabilir.
Prof. Dr. Ali UZUN, Ballıca

Mağarası, Tokat
Kayaç Türüne Göre Mağaralar
• Mağaralar içinde geliştikleri ana kaya türüne göre de
sınıflandırılırlar:
• Kireçtaşı mağaraları
• Traverten mağaraları
• Mercan mağaraları
• Jips mağaraları,
• Kumtaşı mağaraları
• Lav mağaraları
• Buzul mağaraları gibi…
Kireçtaşı Mağaraları
• Kireçtaşı mağaraları dünyadaki en
yaygın mağara tipidir.
• İkincil mağara grubunda yer
alırlar.
• Dünyanın en uzun ve en derin
mağaraları kireçtaşları içinde
gelişmiştir.
Ballıca Mağarası, Tokat

Traverten Mağaraları
• Travertenler birikirken mağara da içerisinde
gelişir.
Prof. Dr. Ali UZUN, Düdenbaşı

Traverten Mağarası, Antalya
• Traverten mağaraları birincil
mağara grubunda yer alırlar.
• Yüksekten ya da çağlayanların
üzerinden düşen sular traverten
örtüsünü dışa doğru genişletir.
• Traverten örtüsü alındaki boşluk da
zamanla büyüyerek mağara
boyutuna ulaşır. Düdenbaşı Traverten Mağarası, Antalya
• Dünyada en çok
tanınmış traverten
mağaralarından biri de
Almanya’daki Olgahöhle
mağarasıdır.
Olgahöhle Mağarası, Almanya

Mercan Mağaraları
• Sığ denizel ortamlarda
mercan adı verilen
canlıların kalkerli
iskeletlerinin üst üste
birikmesi sırasında arada
kalan boşlukların mağara
şeklinde büyümesiyle
oluşurlar.
• Birincil mağara
grubunda yer alırlar.
https://www.google.com/url?sa=i&url=https%3A%2F%2Fwww.tripadvisor.ca%2FLocationPhotoDirectLink-
g150813-d5583634-i271597002-Tankah_Divers_Tulum-
Tulum_Yucatan_Peninsula.html&psig=AOvVaw0O6_khBYh2wL46JNEWdvoi&ust=1618237427720000&sour
ce=images&cd=vfe&ved=2ahUKEwjJ_cypsvbvAhVW8bsIHb5TA-kQjRx6BAgAEAc
Jips Mağaraları
• Jips (alçıtaşı)
arazilerinde çözünme ile
oluşmuş, ikincil bir
mağara tipidir.
Kugitang ovası, Türkmenistan.

Buzul Mağaraları
• Buzulların içinde
gelişmiş mağaralardır.
• İkincil tip mağaralar
grubunda yer alırlar.
• Genellikle bir buzul
çatlağından derine sızan
suların buzulu
eritmesiyle oluşurlar.
• Duvar ve tavanlarında
buz şekilleri görülebilir.
Ngozumpa buzulu içerisinde yer alan buzul mağarası, Himalayalar
Diğer Mağara Çeşitleri
• Bu grupta seçilmiş diğer mağaralar yer almaktadır:
• Lav mağaraları,
• Buz mağaraları,
• Gaz mağaraları,
• Düşen kaya boşlukları (Talus mağaraları),
• Çamur tüpleri,
• Deniz mağaraları
• Deniz işgaline uğramış mağaralar vs.
Buz Mağaraları
• İçerisinde buz oluşuklarına rastlanan mağaralardır.
• Türkiye’de buzluk mağarası olarak da bilinirler.
• Buz mağaraları ile buzullar içinde gelişen buzul mağaraları birbirleriyle
karıştırılmamalıdır.
• Buz mağaralarının en meşhuru Salzburg (Avusturya) şehri yakınlarındaki
Eisriesenwelt mağarasıdır.
• Ülkemizde de çok sayıda buz mağarası vardır:
• Harput’taki buz mağarası (Elazığı),
• Helva köyü buz mağarası (Bayburt),
• Durağan buzluk mağarası (Sinop),
• Hallaç köyü buz mağarası (Ağrı) gibi.
Buz Mağaralarının Dağılışı
• Dünyada çok sayıda buz mağarası vardır.
• Bunların çoğu yıllık ortalama sıcaklıkların donma seviyesinin altında
olduğu soğuk bölgelerde bulunur.
• Orta ve aşağı enlemlerin yüksek kesimlerinde de buz mağaralarına
rastlanır.
• Bu bölgelerdeki buz mağaraları özel şekillere sahip olup soğuk hava
kapanı olarak tanımlanırlar.
Soğuk Hava Kapanları ve Buz Oluşumu
• Kış sıcaklıklarının 0° C derecenin altına düştüğü dağlık alanlarda
görülürler.
• Tek girişleri vardır ve mağara salonları giriş seviyesinin altındadır.
• Böyle mağaralara soğuk hava kapanı denir.
• Kışın soğuk hava mağara içine dolar ve zemine çöker.
• İçeri dolan soğuk hava, mağara havasını yükselmeye zorlar ve dışarı
atar.
• Çatlaklardan sızan sular, soğuk havayla temas edince donar ve buz
şekilleri oluşur.
• Mağara içindeki buz şekilleri, damlataşlarında olduğu gibi sarkıt, dikit,
perde ve benzeri biçimlerde olur.
Helva Köyü Buz Mağarası, Bayburt
Buz Mağarasında Yazında Buz Oluşur Mu?
• Yazın dışarının havası mağara havasından daha sıcaktır.
• Mağara havası soğuk olduğundan sıcak havanın içeri girmesine izin
vermez.
• Bu nedenle mağara içinde oluşmuş buzlar yazın da korunur.
• Ayrıca, yazın nem bakımından zengin sıcak hava, mağara içindeki soğuk
havayla temas edince, mağaranın ağız kısmında buz oluşumu
(sublimasyon) devam eder.
Volkanik Kökenli Mağaralar
• Lav boşluğu mağaraları
• İçe akış boşlukları (neck, dyk vs. boşlukları)
• Dışa akış boşlukları (lav tüpleri)
• Volkanik gaz boşluğu (bilister) mağaraları
• Kriptovolkanik dom boşlukları
• Lav içi gaz boşlukları
• Yastık lavı içinde su buharı boşlukları
• Lavla kaplanmış organizma boşlukları
• Lavla kaplanmış hayvan boşlukları
• Lavla kaplanmış bitki boşlukları
Deniz Mağaraları
• Deniz mağaraları özellikle dalgaların darbe tesiri ile oluşur.
• Yapısında direnç farkı bulunan tüm kayaç serileri içerisinde gelişebilir.
• Uzunlukları azdır; nadiren 200 m’yi geçerler.
Hamsilos Deniz Mağarası, Sinop

Mendocino deniz mağarası, California, ABD

Deniz İşgaline Uğramış Mağaralar (Ancihaline Cave)
• Anşialin’in kelime anlamı deniz yakını demektir.
• Deniz kıyısında oluşmuş mağaraların deniz işgaline uğramasıyla
oluşurlar.
• Mağara içinde altta tuzlu deniz suyu ile üstte tatlı yeraltı suyu birbiriyle
temas halinde, ama karışmadan bulunabilir.
• Deniz işgaline uğramış mağaralar az bilinen ya da henüz bilinmeyen bir
çok canlı türüne ev sahipliği yapar.
• Deniz işgaline uğramış mağaralar daha önce kuru olduklarından su dolu
galerilerinde damlataşları bulunabilir.
Deniz İşgaline Uğramış Mağaralar (Ancihaline Cave)
• Deniz işgaline uğramış karstik kökenli bir mağaranın tavanının
çökmesi sonucu obruk oluşur. Obruğun ucu deniz suyu ile dolu
galerilere kadar ulaşırsa böyle obruklara “cenote” denir.
Tafonileşme Mağaraları
• Tafonileşme süreciyle oluşmuş mağaralardır.
• İkincil mağara grubunda yer alırlar.
• Suların kayacın bağ kuvvetini zayıflatması ve bağımsız kalan tanelerin
rüzgar ve sularla yerlerinden uzaklaştırılmasıyla oluşurlar.
• Genellikle granit, tüf, aglomera, konglomera ve kumtaşı gibi ana
kayalarda gelişirler.
• Genellikle yarım elipsoid şeklinde boşluklardır.
• Ana kaya içindeki uzantıları az ve genellikle birkaç metre ile sınırlıdır.
Tafonileşme Mağaraları
• Tafonileşme süreciyle oluşmuş mağaralardır.
• İkincil mağara grubunda yer alırlar.
• Suların kayacın bağ kuvvetini zayıflatması ve bağımsız kalan tanelerin
rüzgar ve sularla yerlerinden uzaklaştırılmasıyla oluşurlar.
• Genellikle granit, tüf, aglomera, konglomera ve kumtaşı gibi ana
kayalarda gelişirler.
• Genellikle yarım elipsoid şeklinde boşluklardır.
• Ana kaya içindeki uzantıları az ve genellikle birkaç metre ile sınırlıdır.
Talus Mağaraları
• Yamaçlardan yuvarlanmış büyük kaya bloklarının altında kalan
boşluklardır.
• Genellikle dik yamaçların eteklerinde görülürler.
Mağara İçi Şekiller
• Mağara çökellerinin biçimi, boyutu ve rengi ana kayanın kimyasal
bileşimi, tabakaların duruşları, çatlak veya kırık yapıları ile yer altı
sularının fiziksel ve kimyasal özellikleri tarafından kontrol edilir.
Mağara İçi Şekiller
• Mağara içi şekilleri oluşum özelliklerine göre gruplandırılabilir:
1. Damlama ve sızma ile oluşmuş şekiller (sarkıt, dikit, sütun vs.)
2. Mağara içi hava akımlarının kontrolünde oluşmuş şekiller (aykırı
şekilleri, mağara çiçeği vs.)
3. Suyun serbest akışıyla oluşmuş şekiller (akantaş şekilleri)
4. Su yüzeyinde ya da altında oluşan şekiller (şişe fırçası, mağara incisi)
5. Kireçtaşı kökenli olmayan şekiller (lav, buz, jips vs).
Akantaş Şekilleri
• Mağara içi şekillerin en
yaygınlarından biridir.
• Çatlaklardan sızan sularla
önce ince bir tabaka
oluşmaya başlar, ardından
kalınlaşarak
yuvarlaklaşırlar.
• Oluşumları sarkıtlara
benzer ve çoğunlukla
birlikte oluşurlar.
Yavru Sarkıtlar
• Ana kayanın çatlaklarından
süzülerek mağara tavanına
ulaşan suların içindeki
CO2’in uçarsa kireç,
damlanın etrafında dairesel
bir tortu bırakır.
• Her yeni damla, bu tortu
içinden geçerek sarkıtın
ucundan damlar ve sarkıtın
aşağı doğru büyümesini
sağlar.
Makarna Sarkıtlar
• İçi boş çubuk makarna
şeklindeki sarkıt tipidir.
• Damlama düzenli ise,
çapları değişmeden
boyları uzar.
• Damlayan su miktarı
artarsa sular taşar ve
sarkıtın dış yüzeyinde
akmaya başlar.
• Böylece olgun sarkıtlar
oluşur.
Sarkıt (stalagtit)
• Yavru sarkıtlar
büyünce
uzunlukları
birkaç m’ye
ulaşan sarkıtlar
oluşabilir.
Dikitler
(stalagmit)
• Tavandan damlayan
suların düştüğü
yerde oluşur.
• İçinde sarkıtlar gibi
merkezi borucuk
olmaz.
• Buharlaşma
nedeniyle dış kısmı
ince tabakalar
şeklinde yanlara ve
yukarı doğru büyür.
Sutünlar
• Sütunlar sarkıt
ve dikitlerin
birleşmesiyle
oluşurlar.
Sarkıt
Sütun
Dikit
Fıçı Şekiller
• Yüksekten dikitlerin üzerine dökülen suların dikitin tepe
kısmında oluşturdukları fıçı şeklindeki yuvarlak
çukurluklardır.
• İçinde banyo yapılan fıçılara benzetilirler.
Leğen Şekiller
• Fıçı şekillerine benzer
bir oluşum gösterir.
• Yüksekten dikitlerin
üzerine düşen sular
çevreye sıçrar.
• Bu sırada kenarı yüksek
yuvarlak çukurluklar
meydana gelir.
Şişe Fırçası
• Önce sarkıt oluşur.
• Ardından sarkıtın bulunduğu
mağara galerisine su dolar.
• Daha sonra, sarkıtın suyla
temas eden uç kısmında
karbonatlı çökeller birikir.
• Su seviyesi değişmesine bağlı
olarak şekli de değişir.
Perde Şekilleri
• Çatlaklardan süzülen sular mağara içine ulaşır.
• Buharlaşma ve CO2’nin uçmasıyla damlanın yerinde ince bir
tortu birikir.
• Mağara içindeki hava akımı damlaları mevcut tortunun bir
ucuna doğru iter.
• Zamanla damlataşı aynı yönde ince bir tabaka halinde büyür.
• Perde damlataşlarında birbirine paralel renkli şeritler oluşur.
• Bu şeritler su içeriğinin ve miktarının değişmesiyle alakalıdır.
Aykırı Şekiller
• Bunlara heliktit de denir.
• Genellikle karbonatlı ve sülfatlı çökellerdir.
• Mağara içindeki hava hareketlerine bağlı olarak yer çekimine
aykırı yönlerde yukarı, yana vs. gelişirler.
Mağara İncisi
• İçerisine su damlalarının düştüğü küçük boşluklarda bir
çekirdek etrafında iç içe tabakalar şeklinde biriken karbonat
veya sülfatlı yumrularıdır.
• Misket büyüklüğünde, düzgün yüzeyli, cilalı, ve genellikle
yuvarlak şekillerdir.
Mağara Çiçekleri
• Mağara çiçekleri daha çok jips ve tuzlardan oluşur.
• Damlamayla değil, zemindeki jips ve tuzdan beslenen kapilar
suyun kurumasıyla oluşurlar.
• Zeminden yukarı doğru büyürler.
• Dalları bir merkezden çevreye doğru yayılır.
Mağara Balonları
• Mağara balonları nadir görülen bir şekildir.
• Mağara çatlaklarında yüksek basınçla hareket eden sular

yüksek plastik özelliğe sahip hidromagnezit içine sızarsa onu
lastik balon gibi şişirir.

1 Birleştirildi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

1 Birleştirildi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ARAZI ÇALIŞMALARI-I

• Bu şapkanın en önemli özelliği giyeni

• Arazi ayakkabıları belki de arazi

• Kullanacağınız güneş gözlüğünün camları

Sapı 5 cm. aralıklarla

Tavsiye edilen jeolog çekici tipleri

Sivri uçlu çekiç

Genellikle katılaşım (magmatik) kayaçlar için

Geniş uçlu çekiç

Genellikle tabakalı ve yapraklanmalı kayaçlar için

Sahada kullanılan % 10 hcl şişe örnekleri.

ARAZİDE ASLA CAM ASİT ŞİŞESİ

• Kilitli poşetler araziden numunenin

• Atrisyon: Suyun taşıdığı malzemeyi yatağa çarptırarak aşındırması

Ocaklı traverten mağarası, Pazar, Tokat

Kaynak:, Journal of Caves and Karst Studies, 62

1 Pınargözü mağarası Yenişarbademli, Isparta 16000 m

Türkiye’nin en derin mağaraları

Çukurpınar düdeni, Anamur, Mersin

Karaca Mağarası, Gümüşhane

Nāhuku- Thurston Lava Tube (NPS Photo/D. Boyle)

Karain Mağarası, Antalya

Çalköy mağarası, Trabzon

Prof. Dr. Ali UZUN, Ballıca

Ballıca Mağarası, Tokat

Prof. Dr. Ali UZUN, Düdenbaşı

Olgahöhle Mağarası, Almanya

Kugitang ovası, Türkmenistan.

Hamsilos Deniz Mağarası, Sinop

Mendocino deniz mağarası, California, ABD

• Mağara çatlaklarında yüksek basınçla hareket eden sular

You might also like