GOA

आमचें गोंय-प्रास्तविक(१)

Submitted by टीम गोवा on 6 April, 2011 - 06:57

***
आमचें गोंय- प्रास्तववक(१)
आमचें गोंय- प्रास्तववक(२)
आमचें गोंय- भाग १ - प्राचीन इततहास
आमचें गोंय- भाग २ - मध्ययग
ु व मुसलमानी सत्ता
आमचें गोंय- भाग ३ - पोतग
ु ीज(राजकीय आक्रमण)
आमचे गोंय - भाग ४ - पोतगु गज (साांस्कृततक आक्रमण)
आमचे गोंय - भाग ५ - शिवकाल आणण मराठे िाही
***
खूप जन
ु ी गोष्ट आहे . त्यावेळी टीव्ही नव्हता, म्हणजे आमच्याकडे नव्हता.
करमणक
ु ीचे साधन म्हणजे गचत्रपट आणण नाटके! करमणक
ू घरबसल्या हवी असेल
तर, रे डडओ! आमच्याकडे जुना फिशलप्सचा व्हॉल्व्हवाला रे डडओ होता. कॉलेजमधे
जाणारा काका आणण थोडी मोठी आत्या त्यावर गाणी वगैरे ऐकत. मी अगदीच
लहान, िाळे तही जात नसेन तेव्हा. एके ददविी एक गाणे कानावर पडले आणण
त्यानांतर गचत्रपटाचे नाव पण... 'बॉम्बे टू गोवा'!
बॉम्बे तर ऐकून मादहत होतां, हे गोवा काय आहे ? पण ते पटकन दोन िब्दात
सांपणारे नाव का कोणास ठाऊक, चाांगलेच लक्षात रादहले. पण तेवढे च. पढ
ु े बरीच
वर्षे हे नाव उगाचच कधीतरी आठवायचे. वगाुत एकदोन मल
ु ां उन्हाळ्याच्या सुट्टीत
गोव्याला जाणारी. त्याांच्याकडून कधीतरी उडत उडत गोव्याबद्दल ऐकलेलां. ततथली
दे वळां , चचेस, बीचेस याांची वणुनां मािक प्रमाणात ऐकली. असांच कधीतरी मांगेिकर
लोक मळ
ू चे गोव्याचे असां वाचलां होतां.
बरीच वर्षं गोव्याचा सांबांध एवढाच.
साल १९८१. अधुवट, कळत्या न कळत्या वयात आलो होतो. अचानक एक ति
ू ान
आलां... 'एक दज
ु े के शलये'. सुप्परडुप्परदहट्ट शसनेमा! भयानक गाजला. आम्हाला
आधी तो बघायची परशमिन नव्हती घरून. पण शसनेमा जेव्हा प्रमाणाबाहेर दहट
झाला तेव्हा किीतरी परशमिन काढून बतघतला. वासू सपनाच्या प्रेमकहाणीच्या
जोडीने लक्षात रादहला तो त्यात ददसलेला गोवा. हे माझां गोव्याचां प्रथम दिुन.
भन्नाटच वाटलेला गोवा तेव्हाही.
पण, गोव्याचां प्रत्यक्ष दिुन होईपयंत अजन
ू पाच वर्षं वाट बघायची होती. बारावीची
पररक्षा सांपली आणण ररकामपण आलां. कुठे तरी जाऊया म्हणून बाबाांच्यामागे
भण
ू भण
ू लावली होती. खप
ू पैसे खचु करून लाांब कुठे तरी जाऊ अिी पररस्स्थती
नव्हती. ववचार चालू होता. एक ददवस बोलता बोलता बाबाांनी त्याांच्या एका
स्नेहयाांसमोर हा ववर्षय काढला. गोव्यात त्याांच्या गचक्कार ओळखी होत्या. त्याांनी
गोव्याला जा म्हणन
ू सच
ु वलां. एवढां च नव्हे तर 'तम
ु ची राहण्याची / खाण्याची सोय
अगदी स्वस्तात आणण मस्त करून दे तो' असां साांगगतलां. एवढां सगळां झाल्यावर
नाही वगैरे म्हणण्याचा प्रश्नच नव्हता. तनघालो आम्ही गोव्याला. आठ दहा ददवसाांचां
ते गोव्यातलां वास्तव्य, भटकणां, ते एक वेगळां च जग. आजही माझ्या डोळ्यासमोर
त्यातला क्षणन ् क्षण स्जवांतपणे उभा आहे. पांचवीस वर्षं झाली, गोव्याने मनातन
ू
जागा ररकामी केली नाहीये.
माझां अजन
ू एक भाग्य म्हणजे त्यावेळी आम्ही अगदी घरगुती वातावरणात गोव्यात
सैर केली होती. त्यावेळीही गोवा म्हणजे िक्त बीचेस, ताराांफकत ररसॉटुस, दारू,
ववदेिी पयुटक एवढीच गोव्याची जनमान्यता होती. पण आम्ही जयाांच्या बरोबर
गोवा दहांडलो, त्याांनी या सगळ्याच्या व्यततररक्त असलेला, सदै व दहरव्या रांगात
न्हालेला, िाांत (सुिग
े ाऽऽऽत हा िब्द तेव्हाच ऐकलेला), दे वळातन
ू रमलेला गोवाही
दाखवला. माझी तो पयंत गोवा म्हणजे चचेस, गोवा म्हणजे णिश्चन सांस्कृती अिी
समजूत. हा ददसत असलेला गोवा मात्र थोडा तसा होता, पण बराचसा वेगळाही
होता. गोवा दाखवणार्या काकाांनी गोव्याबद्दलची खप
ू च मादहती ददली. जसजसे
ऐकत होतो, चक्रावत होतो. गोव्याच्या इततहासातील ठळक घटना, पोतगु गज
राजवटीबद्दलची मादहती वगैरे प्रथमच ऐकत होतो. िाळे त नाही म्हणायला गोव्यात
पोतुगगजाांची सत्ता होती वगैरे वाचले होते, पण ते तततपतच. काकाांकडून प्रत्यक्ष
ऐकताना खप
ू काही कळले.
माझ्या मनावर अगदी खोल कोरला गेलेला प्रसांग म्हणजे आम्ही एका दे वळात
(बहुतेक दामोदरी का असेच काहीसे नाव होते) गेलो होतो आणण एक लग्नाची
शमरवणूक आली वाजत गाजत. देवळाच्या बाहेरच थाांबली. पज ु ारी लगबगीने बाहेर
गेला. लगीनघरच्या मख्
ु य परू
ु र्षाने पज
ु ार्याच्या हातात काहीतरी बोचके ददले. पज
ु ारी
आत आला. त्याने ते बोचके देवाच्या पायवर घातले, एक नारळ प्रसाद म्हणून बाहे र
जाऊन त्या परू
ु र्षाला ददला. वरात चालू पडली. मला कळे ना! हे लोक देवळात
आतमधे का नाही आले? कळले ते असे, ती वरात णिश्चनाांची होती. बाटण्याआधी
त्या घराण्याचे हे कुलदैवत, अजन
ू ही मांगलप्रसांगी कुलदैवताचा मानपान केल्याशिवाय
कायु सरू
ु होत नाही! पण बाटल्यामळ
ु े देवळाच्या आत पाऊल टाकता येत नाही.
दे वळाच्या बाहे रूनच नमस्कार करायचा.
असलां काही मी आयष्ु यात प्रथमच ऐकत / बघत होतो. गोव्याच्या ऊरात काही
वेदना अगदी खोलवर असाव्यात हे तेव्हा जाणवलां होतां. (वेदना असतीलही,
नसतीलही. तेव्हा मात्र एकांदरीत त्या वरातीतल्या लोकाांच्या तोंडावरचा भस्क्तभाव
आणण बाहेरून नमस्कार करण्यातली अगततकता जाणवली होती असे आता पस
ु टसे
आठवते आहे .)
अिीच एक आठवण म्हणजे त्रत्रकाल गचत्रपटात, एका णिश्चन मल
ु ाचे लग्न दस
ु र्या
एका णिश्चन मल
ु ीिी होत नाही कारण तो मुलगा ब्राहमण णिश्चन असतो आणण
मुलगी इतर जातीची णिश्चन!!! त्रत्रकाल लक्षात रादहला तो असल्या सगळ्या
बारकाव्याांतनिी. याच गचत्रपटात मी गोव्यातील राणे आणण त्याांचे बांड हा उल्लेख
प्रथम ऐकला.
गोव्याहून परत येताना गोवा माझ्याबरोबरच आला. कायम मनात रादहला. कधी
मधी अचानक, गोवा असा समोर येतच गेला.
गोव्याच्या स्वातांत्र्य लढ्याचे उल्लेख वाचताना, त्या लढ्याबद्दल कुठे िुटकळ
वाचताना, गोव्याच्या दै ददप्यमान लढ्याचा इततहास कळला. पुलच्
ां या 'प्राचीन मराठी
वाङमयाचा गाळीव इततहास' वाचताना तर मला "जैसी हरळामाजी रत्नककळा |
रत्नामाजी हहरा नीळा | तैसी भासामाजी चोखुळा | भासा मराठी" म्हणणारा िादर
स्टीिन भेटला. या बहाद्दराने तर 'णिस्तपरु ाण' हे अस्सल भारतीय परां परे ला िोभन
ू
ददसेल असे परु ाणच शलदहले णिस्तावर. हा गोव्याचा, आणण ही परु ाण रचना
गोव्यातली. जया गोव्यात मराठीचा एवढा सन्मान झाला, त्याच गोव्यात मराठी
ववरूद्ध कोंकणी वाद उिाळला आणण मराठीवर 'भायली' असल्याचा आरोप झाला हे
वतुमानपत्रातन
ू वाचत होतो. सभ
ु ार्ष भेंडयाांची 'आमचे गोंय आमका जाांय' नावाची
कादांबरी वाचली होती. तपिील आठवत नाहीत, पण गोव्याच्या स्वातांत्र्यलढ्याचे
आणण त्याचबरोबर, 'भायले' लोकाांबद्दलची एकांदरीतच नाराजी याचे गचत्रण त्यात
होते एवढे मात्र पस
ु टसे आठवत आहे .
असा हा गोवा! अजन
ू परत जाणे झाले नाहीये. कधी होईल साांगताही येत नाहीये.
काही ददवसाांपव
ू ी 'प्रीतमोहर'ने गोव्याबद्दल एक लेख शलदहला. गोव्याच्या
स्वातांत्र्यददनातनशमत्त. तेव्हा ततची ओळख झाली आणण असे वाटले की ती
गोव्याबद्दल अजन ू ही बरेच काही शलहू िकेल. त्याच वेळेस आमची
'जयोती'बायसद्
ु धा गोव्याची आहे असां कळलां. तीही उत्तम शलहू िकेल असे वाटले.
या सगळ्यामळ
ु े गोव्यावर एखादी साग्रसांगीत लेखमाला का होऊन जाऊ नये? असा
ववचार मनात आला. अथाुत, त्या दृष्टीने माझा उपयोग िन्ू य! पण जयोती आणण
प्रीतमोहर याांनी कल्पना तत्काळ उचलून धरली. जयोतीतैने पुढाकार घेतला आणण
लेखमालेची रूपरेर्षाही ठरवन
ू टाकली.
या मेहनतीचां िळ म्हणजे, 'आमचे गोंय' ही लेखमाला!
या तनशमत्ताने एक वेगळीच लेखमाला वाचायला शमळे ल म्हणून मलाही आनांद होत
आहे . सवुच वाचकाांना ही लेखमाला आवडेल आणण महाराष्राच्या या तनताांत सद
ांु र
लहान भावाची चहूअांगाने ओळख होईल ही आिा!
- त्रबवपन कायुकते
क्रमिः
**
वविेर्ष सूचना - या लेखमालेचे स्वरूप एकांदरीतच लशलत लेखनाच्या अांगाने जाणारे
पण गोव्याच्या समृद्ध इततहासाचे, आणण वतुमानाचेही, दिुन वाचकाांना करून दे णे
एवढे च आहे. वाचकाांना ववनांती की त्याांनीही ते तेवढ्याच बेताने घ्यावे. आम्ही
कोणीही इततहासकार / इततहासतज्ञ वगैरे नाही आहोत. पण थोडे िार वाचन करून,
मादहती जमा करून इथे माांडण्याचा हा एक छोटासा प्रयत्न आहे . तपिीलात अथवा
आमच्या तनष्कर्षाुत चक
ू / गल्लत असू िकते. पण काही चाांगले लेखन यावे आणण
गोव्याची रूढ कल्पना सोडून त्याहून वेगळा गोवा काय आहे हे लोकाांना कळावे
म्हणूनच हा सगळा लेखमालेचा उद्योग.
- टीम गोवा (जयोतत_कामत,प्रीतमोहर, त्रबवपन कायुकते)

गोवा म्हणलां, की सगळ्याना आठवतो तो तनळािार समद्र

ु , चांदेरी वाळू, मासळीचा
स्वाद दण
ु ा... आणण बरोबरची णझांग आणणारी पेयां.
सगळे च जण याांचा आस्वाद घेण्यासाठी कधी ना कधी तरी गोव्याला भेट दे तातच.
पण गेली १८ वर्षं गोव्यात राहून मला एक गोष्ट कळलीय ती म्हणजे, खरा गोवा
या सगळ्यात आहेच, पण या सगळ्यापलीकडे एक गांभीर परु ाणपरुु र्ष गोवा आहे , जो
तुम्हा आम्हाला २ ददवसाांच्या बस टूरमध्ये अस्जबात ददसत नाही. त्याला
भेटण्यासाठी गोव्यातल्या साांदीकोपर्यातल्या गावाांमधे जायला हवां. जांगलां धड
ुां ाळायला
हवीत आणण गाांवकार लोकाांच्या परु ाण्या कथा ऐकायला हव्यात. म्हणन
ू चला तर,
मी, जयोतत_कामत, आणण प्रीतमोहर तुम्हाला या एका वेगळ्याच गोव्याच्या सिरीवर
घेऊन जातोय.
काही ददवसाांपव
ू ी प्रीतमोहरने गोव्याच्या पोतग
ु ीजकालीन इततहासाबद्दल एक
लेखमाशलका शलहायला सरु
ु वात केली. अत्यांत मनोरां जक भार्षेत ततने महाराष्रातील
बहुसांख्य लोकाांना अपररगचत असलेला गोव्याचा इततहास साांगायला सुरुवात केली
होती. पदहला भाग प्रशसद्ध झाल्यानांतर त्रबवपनला एक छान कल्पना सच ु ली.
ती म्हणजे गोव्याचा सांपूणु इततहास माबोकराांच्या समोर आणण्याची. त्याच्या
सूचनेवरून आम्ही हे शिवधनष्ु य उचलायचा प्रयत्न करतोय. मी ६ डडसेंबर १९९२
पासन
ू गोव्यात राहते आहे. माझी मल
ु ां तर आता गोंयकारच झाली आहे त. प्रीतमोहर
गोव्यातलीच "अस्सल गोंयकार". अिा आम्ही दोघीजणी वेगवेगळ्या तर्हाांनी
गोव्यािी सांबांगधत. आम्ही या सांपूणु लेखमाशलकेतले लेख शलदहणार आहोत.
आमच्यात कोणीच तसा इततहासाचा िास्त्रिद्
ु ध, पद्धतिीर अभ्यास केलेला नाही,
पण िक्य तेवढी अगधकृत मादहती जमा करून आणण िक्य तेवढ्या दठकाणाना
भेटी देऊन, लोकाांिी बोलून, काही ऐफकवातल्या गोष्टीांची मदत घेऊन लेखमाला
आपल्यापढ
ु े आणत आहोत. कोणाला आणखी काही मादहती असेल तर ती या
तनशमत्ताने सगळ्याांपुढे आणावी ही ववनांती. तसांच, लेखमाशलकेत जर काही चक
ु ा
झाल्या, काही उणीव रादहली तर जरूर दाखवून द्या. कारण गोव्याचा इततहास
अभ्यासायचा तर मोठी अडचण म्हणजे, पोतग
ु ीजाांच्या पव
ू ीचा िारसा इततहास
स्थातनक लोकाांच्या स्मरणात नाही. दे वळाांिी सांबगां धत कथा लोकमानसात आहे त
खर्या, पण त्या ऐफकव अिाच आहे त, आणण त्यावरून अचक
ू काळतनस्श्चती करणां
खप
ू च कठीण आहे .
दस
ु रा एक अनभ
ु व मी प्रीतमोहरच्या लेखावर प्रततफक्रया म्हणन
ू शलदहला होता, की
छत्रपती शिवाजी आणण सांभाजी याांचा गोव्यािी खूप जवळून सांबध
ां आला होता पण
लोक त्याबद्दल िारसां बोलत नाहीत, फकांवा जाणून घ्यायचा प्रयत्न करत नाहीत.
पोतग
ु ीजानी त्याना सोतयस्कर तेवढाच इततहास लोकाांच्या कानी पडेल याची
व्यवस्था केली होती. त्यामळ
ु े , "शिवाजी महाराज आणण सांभाजी याांच्या मोदहमाांमळ
ु े
ू बचावले होते." फकांवा
अध्याुहून जास्त गोव्यातले लोक धमांतरे होण्यापासन
"मघ
ु लाांनी आणण आददलिहाने शिवाजी आणण सांभाजीच्या ववरोधात ऐन वेळेला
पोतग
ु ीजाना मदत केली नसती तर गोवा आणखी साधारण ३०० वर्षे पारतांत्र्यात
रादहला नसता" यासारख्या गोष्टी िोधन
ू च कुठे तरी वाचायला शमळतात. पोतग
ु ीजानी
जन
ु े फकल्ले पण
ू ु उध्वस्त करून टाकले आणण सगळीकडे िक्त आपलाच ठसा
राहील याची पुरेपूर काळजी घेतली होती. फकांबहुना, जुना वैभविाली इततहास
लोकाांनी ववसरून जावा अिीच त्याांची इच्छा असावी. त्यामळु े गोव्यातले बहुतेक
णिश्चन लोक हे धमांतररत स्थातनकच असले, तरी पोतग ु ीज राजवटीचे गोडवे ते
अजन
ू ही गातात आणण त्याांच्या दृष्टीने शिवाजी आणण सांभाजी हे "भायले" लोक
होते हे क्लेिकारक आहे च, पण सत्य आहे .
गोव्यात एकूणच सुिग
े ाद वत्त ु े असेल फकांवा सध्याच्या बदलत्या पररस्स्थतीनस
ृ ीमळ ु ार
असेल. पण इततहासाबद्दल खप
ू अनास्था आहे. मादहतीच्या िोधात भटकताना
अगदी अध्याु फक.मी.च्या अांतरावर असलेल्या गोष्टीांबद्दलही "मादहती नाही" हे उत्तर
अनेकदा शमळालां. ऐततहाशसक स्थळाांजवळ योग्य ददिादिुक पाट्या नाहीत, मादहती
ववचारायला आसपास कोणी नाही असे अनुभव अनेकदा आले. पार्षाणयुगीन गुहाांना
सरसकट "पाांडवाांच्या गुहा" म्हणलां जातां, असे फकत्येक प्रकार अनुभवले!
या लेखमाशलकेच्या तनशमत्ताने महाराष्राचा धाकटा भाऊ असलेला जो गोवा, त्याच्या
इततहासाबद्दल, ततथल्या लोकाांबद्दल, गोव्याच्या भार्षेबद्दल आणण एकूणच
सामास्जक / साांस्कृततक अांगाांबद्दल, तुमच्या मनात काही कुतुहल जागां झालां तरी
आमचे प्रयत्न सिल झाले असां मी म्हणेन.
- जयोतत_कामत
इ. स. ९६० मध्ये हळसी चा कदां ब राजा कांटकाचायु याने शिलाहार राजा भीम
याच्याकडून गोवा स्जांकून घेतला. पण शिलाहाराांनी त्याच्याकडून गोवा परत स्जांकून
घेतला. कांटकाचायु ऊिु र्षष्ट्यदे व याची पत्नी कांु डलादे वी ही कल्याणी चालुक्याांची
कन्या. आणखी साधारण २० वर्षाुनी र्षष्ट्यदेवाने अपल्या सासर्याचीच मदत घेऊन
शिलाहाराांना पराभत
ू केले. आणण याच सम
ु ारास राष्रकूटाांचा पराभव करून कल्याणी
चालक्
ु य कुळातील राजा जयशसांह दस
ु रा याची सत्ता सप्तकोकणात प्रस्थावपत झाली.
चालक्
ु याांचा माांडशलक म्हणून र्षष्ट्यदेव चांद्रपरू येथन
ू दक्षक्षण कोकण आणण गोव्याचा
कारभार पाहू लागला. भोज राजाांचा काळ गोव्याच्या इततहासात सव ु णुयग
ु मानला
जातो, तसाच कदांब राजवटीचा सम ु ारे ४०० वर्षांचा हा काळ गोव्याच्या इततहासात
दस
ु रे सव
ु णुयग
ु म्हणन
ू नोंदला गेला.
कदांबाांना 'कदां ब' हे नाव कसां शमळालां यामागे एक कथा आहे. याांचा एक पव
ू ज
ु
'मुकण्णा' हा इ. स. च्या चौथ्या ितकात, सौंदत्ती इथे कदां ब वक्ष
ृ ाच्या तळी बसून
तपश्चयाु करत होता, तेव्हा त्याला त्रत्रलोचन हररहराचा दृष्टान्त झाला. इथून या
घराण्याचे नाव कदांब असे पडले. म्हणन
ू च कदागचत, कदांब राजे शिवभक्त होते.
कदांब राजवांिाची स्थापना 'मयूरवमाु' या दक्षक्षण पल्लवाांच्या अमात्याने केली असां
मानलां जातां. काही काळाने त्याने पल्लवाांची नोकरी सोडून हल्याळ, शिसी, कुमठा,
कद्रा या प्रदे िात आपले स्वतांत्र राजय स्थापन केले. काही इततहासकाराांच्या मते
त्याचां मूळ नाव मयूरिमाु असां होतां आणण राजय स्थापन करताना क्षत्रत्रयोगचत असां
मयरू वमाु हे नाव त्याने घेतलां. काही इततहासकाराांच्या मते हे घराणां नागवांिातलां
होतां, तर काही त्याांना मौयांचे सांबांगधत मानतात. काही इततहासकार त्याना
यदव
ु ांिातलेही मानतात!
कदांब राजाांची सत्ता मुळात कनाुटकातील कुांतल प्रदे िातली. ततथे त्याांचां राजगचन्ह
"हनम
ु ान" हे होतां. गोव्यात येताच त्यानी आपलां राजगचन्ह बदलन
ू "शसांह" हे केलां.
याचां कारण म्हणजे गोव्यातील कुिवनात (आताचा केंपे तालक
ु ा) तेव्हा शसांह भरपरू
प्रमाणात होते. तसांच कदां ब राजे स्वतःला शसांहाप्रमाणे िरू समजत असत.
गोव्याच्या स्वातांत्र्यानांतर मगो पक्षाने याच शसांहाला आपल्या पक्षाची तनिाणी
म्हणून स्वीकारलां, तर बसवाहतक
ू करणार्या सरकारी 'कदां ब पररवहन मांडळाने'
कदांबाांच्या नावाबरोबर त्याांचां बोधगचन्ह 'शसांह' याचाही स्वीकार केला.
शिलाहाराांच्या काळात समुद्रमागे होणारा व्यापार अरबाांच्या हातात होता. ततसवाडी
बेटवर त्याांची 'हांजमाननगर' नावाची मोठी व्यापारी वसाहत होती. त्याांना शिलाहाराांनी
बर्याच बाबतीत स्वायत्तता ददली होती. र्षष्ट्यदे वाचा मल
ु गा, कदांब राजा गुहलदे व
याने या अरब व्यापार्याांबरोबर आपल्याला िायदेिीर होईल अिा प्रकारचा करार
केला. गुहलदेवाचा मुलगा र्षष्ट्यदेव (दस
ु रा) याच्या काळात गोव्यात कदांबाांची सत्ता
स्स्थर झाली. त्याने गोव्यावर इ.स. १००५ ते इ.स. १०५० एवढा दीघुकाळ राजय
केलां. त्याच्यानांतर गोव्यात त्याचे २ मल
ु गे जयकेिी (पदहला) आणण वीरवमाुदेव
यानी राजय केलां. पदहल्या जयकेिीच्या काळातली महत्त्वाची घटना म्हणजे इ.स.
१०५४ साली गोव्याची राजधानी 'चांद्रपूर' इथून हलवन
ू 'गोवापरु ी' (गोपकपट्टण)
म्हणजे आताचां गोवा वेल्हा (थोरले गोवे) इथे गेली. याचां कारण म्हणजे कुिावती
नदीचां पात्र गाळाने भरून अरुां द झालां होतां आणण ततथन
ू गलबताना ये-जा करायला
त्रास होत होता. तसांच पदहल्या जयकेिीने इ.स. १०६०-६५ च्या दरम्यान उत्तर
कोकणावर स्वारी करून आपल्या राजयाचा ववस्तार केला.
जयकेिीचा मल
ु गा गुहलदे व (दस
ु रा) याने राजधानी परत चांद्रपरू इथे नेली ती इ.स.
१०८१ मध्ये. इ.स. १०८१ ते इ.स. ११२६ पयंत परत चांद्रपरू हीच गोव्याची राजधानी
होती. पण गोपकपट्टण इथे कदां बाांचे सामांत कारभार पाहत असत. मध्येच इ.स.
१०९५ साली कोकण शिलाहार राजा अनांतपाल याने गोव्यावर हल्ला करून
गुहलदेवाचा पराभव केला. गुहलदेव पळून हाळसी (खानापूर) इथे गेला, तो इ.स.
११०६ मध्ये परतला. त्याच्यानांतर त्याचा मल
ु गा जयकेिी (दस
ु रा) राजयावर आला.
त्याने आपल्या राजयाचा ववस्तार पूणु कोकण, गोवा, धारवाड, बेळगाव, हुबळी आणण
हनगल प्राांत एवढा वाढवला. इ.स. ११३८ मध्ये ववक्रमाददत्य चालक्
ु याच्या मत्ृ यन
ु ांतर
दस
ु र्या जयकेिीने चालक्
ु याांचां माांडशलकत्व झग
ु ारून ददलां. यामळ
ु े रागावन
ू चालक्
ु य
राजा ततसरा सोमेश्वर याने 'अच्चग
ु ी' नावाच्या सेनापतीला गोव्यावर स्वारी करायला
साांगगतलां. त्याने गोपकपट्टण जाळून भस्म केले. पण यानांतर जयकेिीने ते पव
ू व
ु त
उभे केले आणण करवीर (कोल्हापरू ) वेळूग्राम (बेळगाव) हे प्राांत आपल्या राजयाला
जोडले. बळां बर(हैद्राबाद)चे शिदां े , बैलहोंगलचे कदां ब याांचा पराभव करून जयकेिी
कोकण चक्रवती बनला.

जयकेिीनांतर त्याचा मल
ु गा शिवगचत्त परमदेव हा राजा झाला. शिवगचत्त
परमदेवाच्या कारकीदीत गोपकपट्टण इथे सप्तकोटे श्वराचे देऊळ बाांधण्यात आलां.
तसांच ताांबडी सुलाु इथलां महादे व मांददर याच काळातलां आहे . या राजाची पत्नी
'कमलादेवी' ही गोव्याच्या इततहासात प्रशसद्ध आहे . ती अततिय धाशमुक आणण
कतुबगार होती. या कमलादेवीने स्स्त्रयाांसाठी एक खास न्यायालय स्थापन केल्याचा
उल्लेख इततहासात सापडतो.

यानांतर कदांबाांच्या वांिात ववष्णगु चत्त ववजयाददत्य, ततसरा जयकेिी, वज्रदेव, स्वयांदेव
आणण र्षष्ट्यदे व ततसरा हे राजे होऊन गेले. यापैकी काहीांनी हाळिी, तर काहीांनी
गोपकपट्टण/चांद्रपूर इथन
ू कारभार चालवला. कदांब राजानी ददलेले अनेक ताम्रपट
अजन
ू अनेक दठकाणी पहायला शमळतात. त्याांनी गोव्यातल्या दे वळाांना उत्पन्नासाठी
जशमनी ददल्या. गद्याण आणण डाक्मा ही सोन्याची नाणी काढली. कदांबपव
ू ु काळात
दे वळाांमधे पज
ू ाअचाु स्थातनक लोक करत असत. कदां ब राजाांनी पांच द्रववड
ब्राहमणाना गोव्यात आणन
ू वसवले आणण त्याना दे वळाांमध्ये पूजा करायला
अगधकार ददले. हे 'जोिी' नावाचे ब्राहमण होते आणण आयाुदग
ु ाु ही त्याांची कुलदे वता.
अिा ब्राहमणाांसाठी कदां ब राजाांनी अनेक अग्रहार उभारले. गरीबाांसाठी अनाथाश्रम
उभारले. गोपकपट्टण इथे ववद्यादानाचे केंद्र उभारले.

कदांबाांचां राजय उत्तर तसेच दक्षक्षण कोकणात पसरलेलां होतां. गोपकपट्टण हे

महत्त्वाचां बांदर होतां. ततथन
ू मोठ्या प्रमाणात व्यापार व्हायचा. सप
ु ,े हल्याळ,
बेळगावकडून चोलाुघाट आणण रामघाटातन
ू गोव्यात माल यायचा, आणण
गोवळकोंडयाहून दहरे तनयाुत करण्यासाठी यायचे, ते याच मागाुने. तसांच परदेिातन
ू
अरबी घोडे यायचे, ते याच मागाुने घाटावर नेले जायचे. या रस्त्यातलां मख्
ु य जकात
केंद्र मणणग्राम म्हणजेच आमोणा हे होतां. योग्य जकात गोळा करून सरकारी
खस्जन्यात जमा करणारे त्या काळातले तज्ञ दलाल घराणे कदांब राजाांनीच
कनाुटकातन
ू गोव्यात केंपे इथे आणून वसवले.
ततसर्या र्षष्ट्यदे वाच्या कारकीदीत दे वगगरीच्या कण्णर यादवाने गोव्यावर हल्ले सरू
ु
केले. तसेच होन्नावरच्या नवाबाने आरमारी हल्ले सरू
ु केले. या आरमाराच नेतत्ृ व
इब्न बतूताने केलां असा उल्लेख आहे. र्षष्ट्यदेवाचा मेहुणा कामदे व याने एकदा
यादवाांचा पराभव करून गोव्याचे राजय र्षष्ट्यदेवाच्या हवाली केले. पण त्याला ते
साांभाळता आलां नाही. होन्नावरच्या सैन्याने दहांदां च
ू ी अांदाधांद
ु कत्तल केली आणण हे
यादवाांच्या आदे िावरून केलां अिी मल्लीनाथी केली. उत्तर गोव्याचा भाग यादवाांच्या
ताब्यात गेला. पण त्याांचां राजय नांतर लवकरच लयाला गेल.ां इ.स. १३०७-०८ मधे
अल्लाउद्ददन णखलजीने आपला दख्खनचा सभ
ु ेदार मशलक कािूर याला प्रचांड
सैन्यातनिी दक्षक्षणेत पाठवले. त्याने इ.स. १३१० साली रामदे वरायाचा जावई
हरपालदे वाचा पराभव करून दे वगगरीचे राजय धळ
ु ीला शमळवले. मग त्याची वक्रदृष्टी
गोव्याच्या ददिेने वळली. त्याने इ.स. १३१५ मधे गोपकपट्टणचा सत्यानाि केला.
सप्तकोटे श्वराचे देऊळ उद्ध्वस्त करून अमाप सांपत्ती लुटली. सप्तकोटे श्वराचे शलांग
लोकानी िेतात लपवले आणण नांतर ददवाडी बेटावर नेऊन ततथे एक लहान दे ऊळ
बाांधले. इ.स. १३२० मधे वेळ्ळी आणण रामाचे भशू िर इथले सेतब
ु ांधेश्वराचे देऊळ
धुळीला शमळवले. दहांदां च्ू या कत्तली केल्या. अनस्न्वत अत्याचार केले. यातून जीव
वाचवून र्षष्ट्यदेवाचा वारसदार वीरवमाु याने राजधानी परत चांद्रपूर इथे हलवली
आणण इ.स. १३२४ ते इ.स. १३४६ कसाबसा राजयकारभार चालवला.
दरम्यान, महमद तघ
ु लकाने इ.स. १३४४ साली चांद्रपूरवर हला चढवन
ू अमाप धन
लुटून नेले. पन्ु हा इ.स. १३४६ मधे जमालुद्ददनने चांद्रपरू वर हल्ला केला.
चांद्रेश्वराच्या दे वळाची वीट न वीट मोडून टाकली. ततथल्या मोठ्या नांदीचे शिर
उडवले. अजून हा भग्न नांदी दे वळाच्या अविेर्षाांसकट पहायला शमळतो. स्स्त्रयाांवर
अत्याचार केले. जबरदस्तीने त्याांची लग्ने आपल्या सैतनकाांबरोबर लावून ददली.
त्याांची सांतती म्हणजे "नायटे ". राजा वीरवमाुला हाल होऊन मरण आले. त्याच्या
वांिातील स्स्त्रयानी आपले अलांकार कुिावती नदीत टाकून ददले. सोने नाणे उधळून
ददले आणण अत्याचार करणार्याांचा सत्यानाि होवो, असा आक्रोि करत कुिावती
नदीत ठाव घेतला. त्यानी चांद्रेश्वराच्या द्वारात आक्रोि करताना पाय आपटले
त्याच्या खुणा पायर्याांवर उमटल्या अिी लोककथा आहे . इथे कदां बाांचे वैभविाली
राजय लयाला गेले, त्याचबरोबर चांद्रपूर राजधानीचाही अांत झाला. आज हे एक
लहान गाव आहे . गावात दहांद ू वस्ती जवळ जवळ नाही. आम्ही नांदीच्या िोधात
गेलो तेव्हा बरोबर रस्ता साांगणारा भेटला त्यापूवी दहा जणाना ववचारावां लागलां!
१३४६ मधे गोव्यात हसन गांगू बहामनीची सत्ता सुरू झाली. पण यापव
ू ीच १३३६ मधे
ववजयनगरच्या साम्राजयाची सरु
ु वात हररहर आणण बक्
ु करायाने ववद्यारण्याांच्या
आिीवाुदाने केली होती आणण सगळ्या दक्षक्षण भारतात आपल्या राजयाचा ववस्तार
सुरू केला होता. त्याांचा मांत्री, माधव याने इ.स. १३७८ मधे गोव्यात आपली सत्ता
स्स्थर केली आणण गोवा ववजयनगर साम्राजयाचा भाग बनला. आतापयंत
सप्तकोटे श्वराचे देऊळ ही गोव्यातल्या राजयकत्यांची खूण बनली होती. या माधव
मांत्र्याने हसन गांगू बहामनीने पाडलेले ददवाडी बेटावरचे सप्तकोटे श्वराचे देऊळ परत
उभे केले. माधव मांत्र्यानांतर गोव्यात ववजयनगरच्या साम्राजयाच्या सौंदे या िैव
शलांगायत सभ
ु ेदारानी राजयकारभार केला. त्याांचे वांिज इ.स. १७४५ पयंत कधी
पोतग
ु ीजाांचे आगश्रत तर कधी मराठ्याांचे आगश्रत म्हणन
ू गोव्यात दटकून होते.
इ.स. १४७१च्या िेब्रव
ु ारीमधे महमूद गवनने ततसवाडी बेट स्जांकले, आणण त्याचा
सभु ेदार फकश्वरखान गोव्याचा कारभार पाहू लागला. इ.स. १४७२ मधे बेळगावच्या
राजाने गोवा स्जांकून घ्यायचा एक अयिस्वी प्रयत्न केला. त्यानांतर गोव्याचा
सुभेदार गगलानी याने बांड केलां आणण इ.स. १५०१ मधे गोवा बेट आददलिहाच्या
ताब्यात आलां. गोवापरु ीतल्या एका मांददराचा ववनाि करून आददलिहाने आपला
राजवाडा बाांधला. त्याचां प्रवेिद्वार अजून आपल्याला जुने गोवे इथे पहायला
शमळतां. आददलिहाच्या काळात िोंडा इथे आददलिाही मिीद बाांधली असां
म्हणतात. ही मिीद एखाद्या देवळासारखी ददसते. तिीच काळवत्री दगडाांची. समोर
दीपमाळे चे असावेत असे वाटणारे पडके खाांब आहे त. बाजल
ू ा एक सद
ुां र दगडी
बाांधणीचा तलाव आहे आणण एक वविाल वटवक्ष
ृ आहे . मशिदीच्या शभांतीत आणण
तलावात मदहरपी आहे त. प्रथम बघताना ते एखादां दे ऊळ असावां असांच मला वाटलां
होतां. पण तसा, म्हणजे दे वळाच्या जागी मिीद केल्याचा कुठे ही उल्लेख नसल्यामुळे
मी मनातली िांका मनात ठे वली!

इ.स. १४९८ मध्ये गोव्यावर दरू गामी पररणाम करणारी घटना काशलकतला घडली
होती, वास्को द गामाने भारताच्या भूमीवर पाऊल ठे वले होते. आणण सांपूणु भारत
स्जांकून घेण्याची स्वप्नां बघायला पोतग
ु ीजाांचा पदहला गव्हनुर अिोन्सो डी अल्बुककु
याने सरु
ु वात केली होती ती इ.स. १५०३ पासन
ू .
पोतुगगजाांचा गोव्यात शिरकाि
व्हाश्कु द गामा (आांतरजालावरून साभार)
युरोवपय देिाांमधे भारत तसा सप
ु ररगचत होता. वविेर्षतः ववजयनगर साम्राजयामुळे
आणण आशिया खांडातील सव
ु णुभम
ू ी म्हणन
ू ओळखला जात असे. अश्या हया
सुवणुभूमीिी प्रत्यक्ष सांबध
ां कोणत्या दे िाला नको असतील? म्हणन
ु मग
पोतग
ु ालच्या राजाने भारतापयंत पोचणारी दयाुवदी वाट िोधण्यासाठी व्हाश्कु द
गामा हयाला पाठवले (इ. स. १४९८). व्हाश्कु द गामा भारतात यिस्वीररत्या
पोचला. म्हणजे वाटे त शमळणार्या जहाजाांची लट
ू , जाळपोळ, बायका मुले पळवणे,
छोटे देि लुटणे, बाटवाबाटवी अिी यिस्वी कामे करत आला. काशलकतच्या राजाने
आधी त्याचा सत्कार केला खरा पण नांतर त्याांचे त्रबनसले. १२ ददवस राहून तो परत
गेला. जाण्यापुवी त्याने इथे एक वखार ही स्थापली. परत जाताना मलबारच्या
दहांदांन
ु ा घेउन गेला, (आता ततकडे नेलां म्हणजे त्याांना णिस्ती बनवणां हे तर ओघाने
आलांच) आणण मग परत पाठवन
ु ददले. (ही पोतग
ु ालच्या राजाची वसाहतववर्षयक
धोरणाांची नाांदी होती.) तसाही, व्हाश्कु द गामा भारतात येण्यापव
ु ीच, णिस्ती धमु
बर्यापैकी पसरलेला होता.
यानांतर जया जया वेळेला पोतग
ु ालची जहाजां / गलबतां भारतात आली ती वाटे त
भेटणार्या यात्रेकरुां च्या गलबताांची लुटमार, जाळपोळ इ. केल्याशिवाय कधीच रादहली
नाहीत.

व्हाश्कु द गामाचे जहाज (आांतरजालावरून साभार)

इ. स. १५०३ च्या ६ एवप्रलला पोतग
ु ालच्या राजाने, अल्िान्सो दे आल्बक
ु कु याला ४
गलबताांचा तािा देउन भारताकडे पाठवले. कोचीननस्जक फकल्वा येथे उतरल्यावर
त्याने ततथल्या राजािी व्यापारासांबधी बोलणी तर केलीच पण तसा करार करताना
त्याने एक मागणीही केली. पोतग
ु ालतिे ततथे जो माणस
ु रादहल त्याच्याकडे तेगथल
णिश्चनाांचे तांटे बखेडे सोडवण्याचे व न्याय दे ण्याचे काम सोपवावे. आधी राजा
तयार झाला नाही; पण िेवटी त्याने ती मागणी मान्य केली. हा पोतुगालचा
भारतातील पदहला व्हाइसरॉय. फ्ाांशसस्कु दद आल्मेदा. हयाची धोरणे व्यापारववर्षयक
होती पण आल्बुककुची महत्वाकाांक्षा सत्ता स्थापण्याची होती. पण त्याला तिी योग्य
भूमी शमळत नव्हती.
ही सांधी त्याांना शमळाली पण तेव्हा पोतग
ु ीजाांचा भारतात प्रवेि होउन ११ वर्षे
लोटली होती.
गोमांतक ईस्लामी अगधपत्याखाली असताना गोमांतकीय जनतेस 'नायटे ' लोकाांचा िार
त्रास होत असे. हे नायटे म्हणजे दहांद ु स्स्त्रया व मस
ु लमान परु
ु र्ष याांच्यापासन
ु
झालेली शमश्र सांतती. हे लोक िार क्रूर व धाडसी. चाचेगगरीत मादहर. भटकळ,
होन्नावर हया बांदराजवळच्या भागात त्याांचे वास्तव्य असे. ववजयनगर साम्राजयाचा
राजा कृष्णदेवराय याला अरबस्तानातन
ु घोडे आणताना व्यत्यय आणल्याने त्याने
त्याांचा तन:पात करायला एका माांडशलकास साांगगतले. तर त्याने राजाचा हुकुम
िब्दिः पाळला. जवळ जवळ दहा हजाराहून अगधक नायट्याांना ठार मारले. जे
उरले सरु ले नायटे बचावले त्याांनी गोव्याचा आश्रय घेतला व गोव्यातन
ु ववजयनगर
साम्राजयाला त्रास दे णे सुरुच ठे वले. तर हया नायट्याांनी मुस्स्लम राजवटीपासन
ु
गोमाांतकीयाांना छळणे सुरु केले होते. त्याांना धडा शिकवावा व गोवा सोडून जाण्यास
भाग पाडावे यासाठी वेणच्
े या सरदेसायाांनी त्याांच्यावर हल्ला केला व फकत्येकाांना
मारुन टाकले. पण एवढे होउनही नायटे गोवा बेट सोडुन गेले नाहीत. तेव्हा
सरदे सायाांनी लोकाांची तक्रार ततमोजा हया गोमांतकीय पण ववजयनगरच्या वररष्ठ
अगधकार्याांच्या कानावर घातली. गोव्यावर दहांद ु सत्ता स्थापन व्हावी व त्याचा
सुभेदार आपण व्हावे असे ततमोजाला वाटत असे.
मग ततमोजाने होन्नावर येथे असलेल्या फ्ाांशसस्कु आल्मेदा या पोतग
ु ीज व्हाईसरॉय
ची भेट घेतली व त्याची मदत मागगतली. पुढे ततमोजा व आिोंसो दी आल्बुककु ची
भेट झाली आणण गोव्यावर स्वारीचा बेत पक्का झाला. पोतुगगजाांना व्यापार आणण
द्रव्य पादहजे तेवढे शमळाले की सांतुष्ट होतील, गोमांतक पुन्हा ववजयनगर
साम्राजयाचा दहस्सा होईल व आपण सभ
ु ेदार बनू अिी ततमोजाची समजत
ु होती.
याउलट येनकेण प्रकारे ण दहांदस्
ु थानच्या पस्श्चम फकनार्यावर आपल्या सत्तेची भम
ू ी
असावी अिी आल्बक
ु कुची ईच्छा होती. पण ती सिल होत नव्हती कारण
दहांदस्ु थानचे राजे भम
ू ी हातची जाऊ न देण्याबाबत िार जागरूक होते. अिा समयी
ततमोजाची कल्पना त्याच्यासाठी खप
ू मोट्ठी सांधी होती.
हा कट शिजत असतानाच गोव्यावर राजय करणार्या आददलिहाचा मत्ृ यु झाला व
त्याचा मल
ु गा ईस्माईल गादीवर बसला. आणण गोव्यात त्याांचे केवळ २०० सैतनक
होते. ही सांधी साधन
ु आल्बुककु ने गोव्यावर स्वारी केली व ततसवाडी सर केली.
पोतग
ु ीजाांनी गोवा स्जांकण्यापव
ु ी, गोव्यावर दहांदांच
ु े स्वाशमत्व होते. इस १३५२-१३६६ व
१४७२-१५१० या काळात तेवढी मस
ु लमानी सत्ता होती. मस
ु लमानी सत्ता नको म्हणन
ु
ततमोजाने व गोमांतकीय दहांद ु लढवययाांनी आल्बक
ु कुला मक्
ु तपणे साहय केले.
पण झाले भलतेच.
--------------
गोिा जजांकल्यानांतर

अिोंसो द आल्बक
ु कु (आांतरजालावरून साभार)
आल्बुककु िूर होता, तसाच धूतु मत्ु सद्दी होता. गोवा बेट स्जांकल्यावर त्याने दवांडी
वपटुन प्रजेस धाशमुक स्वातांत्र्य जाहीर केले. सतीची प्रथा बांद केली. पण हा त्याचा
मतलबीपणा होता. त्याला पोतग
ु ीज सत्ता गोव्यात स्थापायची होती. त्यासाठी
पोतग
ु ीज सांस्कृती येथे रुजणे महत्वाचे होते. याच उद्देिाने त्याने पोतग
ु ीज पुरुर्षाांस
ठार झालेल्या मस
ु लमानाांच्या ववधवाांिी वववाह करण्यास प्रोत्साहन ददले. त्याांना
घोडा, घर, गुरे, जमीन ददली. गोवा बेटाचे णिस्तीकरण करण्याच्या मागाुत आणण
णिस्ती प्रजेचा ववकासच्या मागाुत स्थातनक लोकाांची अडगळ आल्बक
ु कुला वाटली.
आणण प्रसांगी त्याांना गोव्याबाहे र हाकलण्याची तयारीही होती.
आता सत्ता स्थापन झाली म्हणजे बाटवाबाटवी ,लट
ु ालट
ु व त्यासाठी जनतेचा
अमानर्ष
ु छळ वगैरे सगळां राजरोस सरू
ु झालां. १ एवप्रल १५१२ ला पोतुगालचा राजा
दों मानए
ु ल याला शलदहलेल्या पत्रात तो म्हणतो की काही ब्राहमणाांनी व
नाईकबारीांनी णिस्ती धमु स्वीकारला!!!! हे काही सख
ु ासख
ु ी झालां नसेल....
गोमांतकात पदहले चचु भाणस्तारच्या फकल्ल्यात बाांधले गेले. त्याला नाव ददले सेंट
कॅथररन चचु कारण जया ददविी गोवा स्जांकला तो ददवस सेंट कॅथररनचा होता.
दस
ु रे चचु जन
ु े गोवे (Old Goa) इथे उभारण्यात आले. हे चचु, गोवा स्जांकताना
झालेल्या लढाईत जया स्थानावरुन मस
ु लमान सैन्याने पळ काढला, त्या दठकाणी
बाांधण्यात आले.
आल्बक
ु कुच्या गोव्यात पोतग
ु ीज रक्ताची केंद्रे वाढवणे व णिस्ती धमुप्रसार याांच्या
हव्यासामळ
ु े स्स्त्रया व कुमाररकाांची स्स्थती अत्यांत दयतनय झाली होती. एकाही
मुस्स्लम परु
ु र्षाला स्जवांत राहु ददले नव्हते. मग तो सैतनक असो वा साधा
नागररक!!! त्याांच्या घरच्या ववधवा स्स्त्रया, कुमाररका याांना कैदे त ठे वण्यात आले
होते. जे कोणी पोतग
ु ीज पुरुर्ष त्याांच्यािी लग्नास राजी होत त्याांना त्या स्स्त्रया
पत्नी म्हणन
ु ददल्या जात. शिवाय घर, पैसे, कपडे, जमीनही शमळे . इतर स्स्त्रया
गुलाम म्हणन
ु जीवन कांठीत. काहीांना तर पोतग
ु ालला पाठवण्यात आले होते.
ईस्माईल आददलिहाने गोवा स्जांकण्याचे दोन प्रयत्न इ. स. १५१६ व इ. स. १५२०
मधे केले पण त्याचा दारुण पराभव झाला आणण सासष्टी, बारदे ि व अांत्रज
ु (आताचे
िोंडा) हे तीन महाल (तालक
ु े ) त्याला पोतग
ु ीजाांना द्यावे लागले. आणण या ववजयाने
आल्बुककुचा आत्मववश्वास वाढला व त्याची खात्री झाली आता त्याची गोव्यातील
सत्ता अबागधत आहे. आणण त्याने जोमाने णिस्ती धमुप्रचाराला सुरुवात केली.
इ. स. १५३० साली पोतग
ु ालचा राजा दीां जयआ
ु व याने शमांगेल व्हाज नावाच्या
धमोपदेिकास गोव्याचा धमाुगधकारी म्हणन
ु पाठववले. आणण धमांतरे सुरु झाली. हा
राजा त्यावेळी केवळ १९ वर्षांचा होता.
याच सम
ु ारास गोव्यात कॅथॉशलक त्रबिपची गादी स्थापन करण्यात आली.
धमुसमीक्षण सभा (Inquisition)
धमुसमीक्षण सभेचे कतत्ुृ व हे युरोपच्या व णिस्तीधमाुच्या इततहासातील एक
लाांच्छनास्पद आणण अघोरी कृत्याांनी रक्तरां स्जत झालेले पष्ृ ठ. नास्स्तक लोकाांना,
चेटुक करणार्या स्त्री-पुरुर्षाांना शिक्षा दे णे हे या धाशमुक नायालयाचे काम असे. या
शिक्षा अगदी माणसाांना स्जवांत जाळण्यापयंत काहीही रूप घेत.
पोतग
ु ालमध्ये हया न्यायालयाने स्पेनसारख्या देिातन
ु पळून पोतग
ु ालमध्ये आलेल्या
जयू लोकाांवर 'न भूतो न भववष्यतत' असे अत्याचार केले. जया जयूांनी णिस्ती धमु
स्वीकारला, त्याांनाही हे भोग चक
ु ले नाहीत. त्याांनी भयांकर, अमानर्ष
ु असे िारररीक व
मानशसक अत्याचार भोगले. छळ करणार्याांना हव्या तिा जबान्या घेउन या जयांन
ू ा
स्जवांत जाळण्यात येत असे. आणण त्याांची मालमत्ता सरकारजमा केली जात असे.
अिीच धमुसमीक्षण सभा, शमिनरी 'सांत' फ्ास्न्सस झेववयर याांच्या आग्रहास्तव,
गोव्यात स्थापण्यात आली. सन १५६० ते १८१२ पयंत या इस्न्क्वस्जिनचा
अतनयांत्रत्रत दष्ु ट कारभार गोमाांतकात बेछूटपणे चालू होता. या काळात एकुण ५
धमुसभा बसल्या. प्रत्येक सभेत आधीचे तनयम अगधक जाचक करुन दहांदांन
ू ा
छळण्यासाठी नवनवे जाचक तनयम बनवले जायचे. हा 'सांत' फ्ाांशसस झेववयर
गोव्यातील दहांद ू लोकाांवर अनस्न्वत अत्याचाराांची सुरुवात करून चीनमधे गेला होता.
ततथे मत्ृ यू पावला. असां म्हणतात की तो खराच मेला याची खात्री पटववण्यासाठी
त्याचां िव परत भारतात आणण्यात आलां, आणण ओल्ड गोवा इथल्या चचुमधे
लोकाांना बघायला शमळावां म्हणन
ू ठे वलां गेल.ां
इस्न्क्वस्जिनने णिस्तीधमुप्रसारासाठी गोव्यातील सवु देवळे , मशिदी जमीनदोस्त
करण्याचा, 'पाखांडी' मत नष्ट करण्याचा, दहांदध
ु मीय उत्सवास मनाईचा आणण लाकूड,
माती फकांवा धातू हयाांच्या मुती बनववणार्यास कडक शिक्षा दे ण्याचा हुकुम प्रसत
ृ
केला.
दहांदांन
ु ा कायद्याने सावुजतनक अगधकाराच्या जागा वजयु करण्यात आल्या. त्याांना
धाशमुक आचार, ववधी पालन करण्यास मनाई करण्यात आली. हयामध्ये यच्चयावत
सगळे ववधी समाववष्ट आहे त. अगदी स्स्त्रयाांनी कुांकू लावायला मनाई करण्यात
आली, तर िेंडी ठे वणार्या परु
ु र्षाांना िेंडीकर लावण्यात आला. पण स्थातनक लोकाांची
धमुतनष्ठा जाजवल्य होती. पोतग
ु ीजाांच्या अत्याचाराची जाण असतानाही ते हे कायदे
मोडीत असत!!!
धमांतराचा सपाटा आधी ततसवाडीत सुरु झाला. ततसवाडीनांतर सासष्टीची पाळी व
त्यानांतर बारदेिची पाळी आली. चोडण, करमळी यासारखी गावेच्या गावे बाटववली
जाऊ लागली. अथाुत यात इस्न्क्वस्जिनचा मुख्य हात असे!! नाहीतर एखादां
गावच्या गाव का सहजपणे धमु बदलेल? ववदहरीत पाव टाकून "तुम्ही आता णिश्चन
झालात" असे भोळ्या गावकर्याांना बजावण्यात आले.
गोवा बेट फकांवा आत्ताच्या जन
ु े गोवे इथे हातकात्रा खाांब नावाचा एक खाांब आहे .
सुरवातीच्या काळात धमांतराला ववरोध करणाराांचे इथे हात कापले जात. या
सगळ्याला तत्कालीन राणी कातारीन दहचे प्रोत्साहन असे. एकामागुन एक िमाुने
गोव्यात पोचत, आणण इथल्या व्हाईसरॉय व गव्हनुर कडुन त्याांचे काटे कोरपणे
पालन होई व त्यामळ
ु े शमिनर्याांना जोर चढला होता.
पररणामस्वरुप गोव्याचा िाांत दहांद ू समाज क्रोधाववष्ट झाला. पण गोवा राजयाच्या
भौगोशलक पररस्स्थतीमळ
ु े , पोतग
ु ीजाांच्या बलवत्तर आरमारामळ
ु े कोणीच जनतेच्या
मदतीस येउ िकले नाहीत. ततसवाडी, बारदेि आणण सासष्टी वगळता इतर सवु
तालक
ु े मराठ्याांच्या िासनाखाली होते, त्यामळ
ु े ते अठराव्या ितकाच्या मध्यापयंत
या अघोरी प्रकाराांपासन
ू बचावले.
दहांदांन
ु ी आपल्या बायकामुलाांना राजयाबाहे र पाठववले, व्यापार-दक
ु ाने बांद ठे ववली.
िेतकर्याांनी भातिेतीतील बाांध मोडून टाकले (चोडण बेटावर) जेणक
े रुन नदीचे खारे
पाणी िेतात शिरुन िेती नष्ट होईल व पोतग
ु ीजाांना उत्पन्न शमळणार नाही.
पोतग
ु ीजाांनी हयावरही नेहमीप्रमाणे बळजबरी, इस्न्क्वस्जिन वापरले व हे पदहले बांड
मोडीत काढण्यात यि शमळववले.
हळूहळू त्याांनी आपले लक्ष ब्राहमणाांकडे जास्त वळवले, कारण ब्राहमण हे लोकाांस
जागत
ृ करीत. त्याांनी ब्राहमणाांचे वैचाररक व धाशमुक स्वातांत्र्य काढुन घेतले.
ब्राहमणाांसाठी एक वेगळा कायदा काढण्यात आला. "कोणत्याही ब्राहमणाने एखाद्या
दहांदल
ु ा णिश्चन होण्यापासन
ु परावत्त
ृ केल्यास त्याला कैद करुन राजाच्या गलबतावर
पाठववण्यात येईल व इस्टे ट जप्त करुन सेंट थॉमसच्या कायाुथ ु वापरण्यात येईल."
गलबतावर पाठववण्याची शिक्षा कुणालाही नकोच असे. कारण गलबतावर पाठवणे
म्हणजे गुलाम बनवन
ु गलबताच्या तळािी वल्हववण्यास लावणे. गुलामाांना
साखळदां डाांनी त्याांच्या जागी णखळवुन ठे वण्यात येत असे. कामात दढलाई झाल्यास
चाबकाचा िटकारा शमळत असे. कोणीही मेला अगर कामाला तनरुपयोगी झाल्यास
त्याला सरळ समुद्रात िेकुन देण्यात येत असे!!!
या काळात फकत्येक सारस्वत ब्राहमणकुटुांबानी महाराष्र आणण कनाुटकाचा रस्ता
धरला. राजापरू आणण मांगलोरच्या आसपास अजूनही याांची गावे आहे त. त्याांच्या
मूळ गावाांची नावे काळाच्या ओघात ववस्मत
ृ ीत गेली तरी, आपले कुलदै त कोण याची
स्मत
ृ ी त्याांनी एवढ्या ितकाांनांतरही कायम ठे वली आहे . असांही म्हटलां जातां, की केंपे
तालक्
ु यातन
ू ब्राहमण नामिेर्ष झाले, त्यामळ
ु े पतुगाळी मठाच्या स्वामीांनी काही
क्षत्रत्रयाांना ब्राहमण्याची दीक्षा देउन देवाांची पज
ू ा अचाु चालू ठे वली.
ददवाडी बेट मळ
ू चां दीपावती. इथे सप्तकोटे श्वराच देऊळ होतां, सुांदर तळी होती,
वेदिास्त्रसांपन्न ब्राहमण वस्ती होती. पोतग
ु ीजाांनी हे देऊळ उद्ध्वस्त केले. त्याआधी
एकदा आददलिाहीतही हे देऊळ उध्वस्त झाले होते. पण ते परत बाांधण्यात दहांदांन
ू ा
यि आले होते. जसे सोमनाथच्या सोमेश्वराचे हाल झाले तसेच ददवाडीच्या या
सप्तकोटे श्वराचेही अनस्न्वत हाल झाले.
मूळात हे देउळ कदां बाांच्या राजघराण्याचे कुलदैवत. प्रथम कदांबाांनी त्याांच्या गोवापुरी
या राजधानीत अांदाजे बाराव्या ितकात सप्तकोटे श्वराची स्थापना केली. इ. स.
१३४६ साली हसन गांगू बहामनीने कदांबाांचा पराभव केला आणण हे देऊळ धळ
ु ीला
शमळवले. नांतर गोवा लवकरच ववजयनगर साम्राजयाचा मांत्री माधव याच्या
आगधपत्याखाली आला. त्याने ददवाडी बेटावर नव्याने हे देऊळ बाांधले. इ. स. १५६०
साली पोतग
ु ीजाांच्या टोळधाडीने एका ददवसात २८० देवळे पाडण्याचा "महापराक्रम"
केला. त्यात या देवळाचा अग्रक्रम होता. मग देवळातील शलांग एका ववदहरीची पायरी
म्हणून लावण्यात आले. िेवटी छत्रपती शिवाजी महाराजानी या महादे वाचे दद
ु ैवाचे
दिावतार सांपवले आणण इ.स. १६६८ साली नावे येथे भक्कम देऊळ बाांधन
ू दे वाची
पुनप्रुततष्ठापना केली. सप्तकोटे श्वराची ही हकीकत प्रातततनगधक म्हणावी लागेल.
एवढे सगळे होऊनही ब्राहमण धमु बदलत नाहीत म्हणन
ु त्याांच्या मल
ु ाांना पळवून
नेऊन त्याांचे हालहाल करु लागले. िेवटी तेही आई-बाप होते. मल
ु ाांचे हाल होऊ नये
म्हणुन णिस्तीधमु स्वीकारणे त्याांच्या नशिबी आले. मग त्या पूणु कुटुांबाचे
णिस्तीकरण. अश्या १५०५ ब्राहमणाांचे णिस्तीकरण झाले.
साष्टी
गोवेकर दहांद,ू शमिनर्याांबद्दल द्वेर्षभावना बाळगीत. आणण त्याचा उद्रे क रायतुरच्या
शमिनर्याांवर दगडिेक करण्यात झाला. पेरु माश्करेन्यस (मास्कारे न्हास) हा
सासष्टीत गेलेला पदहला पाद्री (शमिनरी). गावकर्याांना त्याच्यापेक्षा त्याच्याबरोबर
आलेल्या एका नवणिश्चनाचा जास्त राग होता. कुहाु डीचा दाांडा गोतास काळ ठरला
होता तो. लोकाांनी त्याचे तलवारीने तक
ु डे केले. हे पाहून तो शमिनरी त्याची मदत
करणे वगैरे ववसरुन पळून गेला. कुठ्ठाळलाही पेरु कुलासो नावाच्या शमिनर्यावर
दगडाचा वर्षाुव झाला पण त्याला त्याच्यासोबत असलेल्या नवणिश्चनाांनी वाचववले.
इ. स. १५६६ साली शमिनर्याांना पराभव स्वीकारावा लागतोय हे पाहून व्हाईसरॉयने
नवा हुकूम प्रसत
ृ केला. "नवीन दे ऊळ बाांधता कामा नये. जुन्या दे वळाांची डागडुजी
व्हाईसरॉयच्या परवानगीशिवाय करु नये." डागडुजीच्या परवानग्या नाकारण्यात येऊ
लागल्या. आणण म्हणूनच लोक आपल्या दै वताांच्या मत
ू ी बैलगाडीत बसवन
ू
िेजारच्या राजयात नेऊ लागले. देव गावात नसेल पण फकमान बाटणार तरी नाही
हीच भावना यामागे होती.
इ. स. १५६७ मधे लोटलीचा रामनाथ आणण आसपासच्या िेकडो दे वळाांचा ववध्वांस
करण्यात आला. वेणच
े ी, म्हाडदोळ वाडयावरच्या म्हाळसादे वीची देवराई नष्ट झाली,
ततची तळी भ्रष्ट करण्यात आली, मूतीची अक्षरिः राख केली गेली. आणण
दे वळाचाही ववध्वांस झाला (आज हया देवीचे मांददर िोंडा तालक्
ु यातील म्हादोळ या
गावी आहे ). हे देऊळ सासष्टीतील सवाुत भव्य देऊळ होते. वेणक
े राांची धमुतनष्ठा
इतकी जाजवल्य की ते दे वळाचे अविेर्ष जतन करुन त्याांना भजु लागले.
दे ऊळ पाडल्यानांतर त्यावेळच्या कायद्यानस
ु ार देऊळ असलेली जमीन सरकारच्या
मालकीची होत असे. मूळ देवळाची ती जागा परत शमळववण्याचा प्रयत्न वेणेच्या
गावकर्याांनी केला. एका युरोवपयनािी त्याांनी सांधान बाांधले. त्याने ती जागा
सरकारकडुन ववकत घ्यावी व दप्ु पट फकमतीत एक वेणक
े राला ववकावी. शमिनरी व
पोतग
ु ीज सरकार याांच्या अमानुर्ष छळाची टाांगती तलवार डोक्यावर असताना हा
प्रयत्न नक्कीच कौतक
ु ास्पद होता.
पण व्हाईसरॉयला हयाचा सग
ु ावा लागला व ती जमीन दहांदां न
ू ा परत शमळू नये
म्हणुन देवळाच्या दठकाणी त्याने एक भव्य चचु बाांधुन घेतले व दोन क्रॉस उभारले.
त्यातला एक क्रॉस चचुच्या प्रवेिद्वारात व दस
ु रा तळ
ु िीवद
ांृ ावनाच्या दठकाणी
बाांधण्यात आला. हे तुळिीवांद
ृ ावन परु
ु र्षभर उां चीचे होते.
आजच्या ओल्ड गोवा इथल्या जगप्रशसद्ध चचुच्या जागी गोमांतश्े वराचे देऊळ होते,
अिी लोकाांची समजत
ू आहे . चचुच्या शभांतीांवर काही दठकाणी दहांद ू पद्धतीची नक्षी
आहे . तर चचुच्या आतमध्ये एक ववहीरही होती, ती आता बज
ु ववण्यात आली आहे .
चचुच्या सवु भागात लोकाांना प्रवेि ददला जात नाही, त्यामुळे या गोष्टीांची सत्यता
पडताळणे िक्य नाही. पण इथन
ू अगदी जवळच, साधारण अधाु फक.मी. अांतरावर,
वायांगगणी इथे रस्त्याच्या कडेला एक अत्यांत सब
ु क असा नांदी आपल्या
महादे वापासून दरु ावन
ू बसलेला आहे . लोकानी त्याच्या शिरावर एक घुमटी बाांधन
ू
त्याला ऊन पावसापासन
ू वाचवला आहे .
बारदे िातही असाच हैदोस घालण्यात येत होता. बारदे ि हा तालक
ु ा एवढा मोट्ठा
आहे की ततथल्या देवळाांच्या सांख्येचा िक्त अांदाजच लावू िकतो आपण. अश्या
हया पावन बारदेिातल्या सवु दे वळाांतील मूती जन
ु े गोवे येथे त्रबिपसमोर नेऊन
त्याांचे हजार तक
ु डे करण्यात आले. दे वळाच्या दठकाणी चचु बाांधण्यात आले आणण
दे वळाांचे उत्पन्न चचुला देण्यात आले.
धमांतरे तर इतक्या प्रमाणात झाली की सोय नाही . गोव्यात 'जोस'वाडा नावाचा
एक वाडा आहे . हा पव
ू ीचा जोिीवाडा होता. असाच 'वझे'चा वाझ झाला. 'लक्षुबा'चा
लुकि / लक
ु ास झाला.
कुांकळ्ळीचा उठाि
आपला धाशमुक जाच कमी होण्यासाठी सासष्टीच्या दहांदांन
ू ी सनदिीर मागाुने प्रयत्न
केले होते. पदहल्या धमुसभेने लादलेली बांधने दस
ु र्या धमुसभेने शिगथल करावी
म्हणुन खप
ू खटपट केली. पण त्याांनी उलट जन
ु ी बांधने अजून जाचक केलीच पण
अजन
ु नवे कायदे आणले जसे की लग्नाच्या आधीचे ववधी करु नये, नवरीला हळद
लावू नये इत्यादी.
सासष्टीचे लोक तसे मानी. कुांकळ्ळीच्या गावकर्याांना हा अपमान सहन झाला नाही.
त्याांनी सरकारी खांड भरायला बराच ववलांब केला. रायतरु च्या फकल्ल्यात जाणे बांद
केले. गव्हनुरने साष्टी प्रदेिातील वसुलीसाठी इश्तेव्हाव रुद्रीगीि (रॉड्रीगीज) या क्रूर
अगधकार्याला पाठवले. तो खांडवसल
ु ीसाठी कुांकळ्ळीत गेला व लोकाांना त्रास दे ण्यास
सरु वात केली. इथल्या प्रभद
ु ेसाई िळ वगैरे लोकाांनी त्याला व त्याच्या काही
सहकार्याांना असोळणे येथे ठार केले.
कुांकळ्ळीची जनता सत्तेववरुद्ध उभी रादहली. त्याांनी आसपासच्या गावातील लोकाांना
आपल्या बाजस
ू वळववले व पोतग
ु ीज ठाण्याांवर हल्ल्याचा सपाटा सुरु केला.
सासष्टीतील सवु भागात णिश्चन लोक असरु क्षक्षत झाले. सैतनकाांच्या मदतीसाठी
शमिनर्याांनाही सैतनकाांचे काम करावे लागले.
हे बांड मोडुन काढण्यासाठी गव्हनुरने एक पलटण पाठवली. या सैन्याने दहांदांच
ु ी
नवीन बाांधलेली दे वळे मोडली, गावांच्या गावां जाळून भस्मसात केली आणण पुढार्याांना
ठार केले. एवढे झाल्यानांतर त्या प्रदेिात िाांतता प्रस्थावपत झाली. लोकाांनी राजािी
एकतनष्ठ राहण्याचे व सरकारला खांड भरण्याचे कबल
ू केले. पण धाशमुक
आक्रमणाला ववरोध करण्याचे त्याांनी मनािी पक्के ठरववले होते. म्हणुन त्याांनी
आपली दे वळे पुन्हा उभारली व देवळातील सवु धाशमुक उत्सव थाटामाटात साजरे
करु लागले. जशमनीचे उत्पन्न जे पव
ू ी देवळाांस शमळत असे व गेल्या काही वर्षांत
चचुना दे ण्यात येई ते गावकर्याांनी पुन्हा दे वळाांना दे ण्यास सरु
ु केले. वसल
ु ीस चचुची
माणसे आली तर त्याांस उत्तर शमळे "जिी तुम्हास चचेस तिी आम्हास दे वळे .
आम्ही त्याांस खांड देऊ." अिा तहे सने त्याांनी सरकारी तनयम धाब्यावर बसववले.
हा उठाव सैन्याच्या वापराने काबूत आणण्यात आला
हे लोक जागरुक व लढवयये होते. त्याांनी शमिनर्याांस आपल्या गावात स्स्थर होऊ
ददले नाही. अनेकदा जाळपोळ होऊनही पोतग
ु ीजाांची पाठ फिरताच ते पन्
ु हा आपल्या
गावात येऊन घरे व दे वळाांची पुनबांधणी करत.
एक अिीच घटना साांगावीिी वाटते.
कांु कळ्ळीत चचु बाांधण्याचा शमिनर्याांचा मानस होता. १५ जल
ु ै १५८३ रोजी सकाळी
पाद्रीांनी मास म्हटला व कुांकळ्ळीकडे कूच केले. आसपासच्या नवणिस्तीांनी
त्याांच्यासाठी मांडप उभारला होता.
दहांदांन
ू ी तातडीने ग्रामसभा बोलावन
ु पाद्री आले तर दे वालये उद्ध्वस्त करण्याच्या
दष्ु कृत्याचे जनक म्हणुन त्याांच्यावर सड
ू उगवावा असे ठरले.
पाद्रीांच्या जथ्याला गावचा १ प्रततस्ष्ठत दहांद ू सामोरा गेला. अशभवादन करुन स्वागत
केले व गावकरी जेवन
ू भेटायला येतील व गावात आलेल्या 'सांताांचा' यथोगचत
सत्कार करतील असे साांगगतले. त्याच्या पाठोपाठ स्त्री-पुरुर्षाांचा मोठा घोळका ततथे
गेला. त्यात एक घाडी होता व तो वेडयासारखे मोठमोठ्याने ओरडत होता. इतर
लोक टे हळणी केल्यासारखे फिरत होते. घाडी एवढ्या जलद बोलत असे की
ऐकणार्याला अथुबोध होत नसे.
पाद्रीांनी गावकर्याांची बरीच प्रततक्षा केली पण कुणीच फिरकले नाही. मग त्याांनी
आपले काम सरु
ु केले. एक चचु बाांधावे, एक क्रॉस उभारावा असे ते आपापसात
बोलत होते. तेवढ्यात जयाने पाद्रीांचे स्वागत केले होते तो ऊठला व दोन काठ्या
घेउन , एक उभी व दस
ु री त्याच्यावर आडवी धरुन एका माडाच्या बध्
ुां याजवळ गेला
व त्यावर धरुन म्हणाला इथे क्रॉस छान ददसेल नाही का?
ही खूण ददसताच घोळक्यातील लोक गायब झाले व घाडी मोठमोठ्याने ओरडून
लोकाांना जागवु लागला. जसजसा तो मोठमोठ्याने ओरडू लागला तसतसा त्याच्या
ओरडण्याचा आिय पाद्रीांना समजू लागला आणण त्याांच्या ऊरात धडकी भरली.
त्याांनी पळून जायचे ठरवले पण त्याांना जाता येईना. कारण त्याांच्या जथ्यातील
काही माणसे खाण्यावपण्याच्या वस्तू खरे दी करण्यासाठी बाजारात गेली होती. ती
येईपयंत थाांबणे त्याांना क्रमप्राप्त होते. ते लोक येईपयंत देवळाच्या बाजन
ू े आरोळ्या
उठल्या. लोकाांचा जमाव भाले, तलवारी, धनुष्यबाण, दगड असां शमळे ल ते िस्त्र हाती
घेउन त्याांच्या ददिेने येत होता. "आमच्या प्रदेिाची िाांतता भांग करणार्याांना, दे वळे
उद्ध्वस्त करणार्याांना मारून टाका, ठार करा" अिा आरोळ्या उठत होत्या.
आणण त्या पाद्रीांचे दे ह जखमाांनी ववद्ध झाले. त्याांना ठार करण्यापव
ु ी गावकर्याांनी
त्याांना दे वालयाभोवती दोनदा िरिटत फिरववले, नांतर देवासमोर उभे करुन
नमस्कार करववला आणण मग आबालवद्
ृ ध त्याांच्यावर तट
ु ू न पडले. मेल्यानांतर
त्याांच्या रक्ताने देवाला अशभर्षेक घालण्यात आला.
सैन्याच्या जोरावर पोतग
ु ीजाांनी हे बांड मोडून काढले आणण शमळतील तेवढे लोक
णिश्चन करून टाकले. काही दहांद ू जीव वाचवन
ू पळाले आणण आददलिाही मल
ु ख
ु ात
आपापली दैवतां बरोबर घेऊन गेले. यानांतर गोव्यात स्थातनक लोकाांकडून म्हणावा
असा उठाव झाला नाही तो इ. स. १८५२ पर्यंत. याला कारण म्हणजे गोव्यात
ततसवाडी, बारदेि आणण साष्टीवगळून उरलेल्या भागात आलेली मराठी सत्ता.
क्रमिः
***

छत्रपतत शिवाजी महाराज

इ.स. १५७० च्या सम
ु ाराला बहामनी सत्तेचे ५ तक
ु डे झाले. आणण ततसवाडी, बादेि व
साळिेत हे पोतग
ु ीजाांच्या ताब्यात असलेले ३ तालक
ु े वगळून बाकीचे तालक
ु े
इस्माईल आददलिहाच्या ताब्यात आले. इ.स. १५८० मध्ये पोतग
ु ालवर स्पेनची सत्ता
प्रस्थावपत झाली. इथन
ू पुढे इ.स. १६४० पयंत पोतग
ु ालवर स्पेनची सत्ता सरू
ु
रादहली. अथाुतच, या काळात गोव्यावर अप्रत्यक्षपणे स्पेनची सत्ता होती. या काळात
पोतग
ु ीज सत्ता काहीिी दब
ु ल
ु झाली होती. या काळात हॉलांड आणण स्पेन याांचां
ित्रत्ु व होतां. इ.स. १६०३ मध्ये वलांदेज म्हणजेच डच लोकानी माांडवीच्या मख
ु ात
ठाण माांडून गोव्याची नाकेबांदी सरू
ु केली. इ.स. १६०४ मध्ये पोतग
ु ीजाांववरुद्ध, डच
आणण काशलकतचा झामोररन याांच्यात तह झाला. डच आणण पोतग
ु ीज याांच्यातल्या
चकमकी सरू
ु च रादहल्या. इ.स. १६४० साली श्रीलांका तर इ.स. १६४१ साली मलाक्का
हे दोन प्राांत डचानी पोतग
ु ीजाांकडून दहसकावन
ू घेतले. समुद्रातून गोव्याची नाकेबांदी
इ.स. १६४० च्या दरम्यान परत सरू
ु झाली. नांतर इ.स. १६६० पयंत हे असांच सुरू
रादहलां. इ.स. १६६० मधली महत्त्वाची घटना म्हणजे कॅथररन या राजकन्येच्या
वववाहात मबुां ई बेट पोतग
ु ालकडून दस ु र्या चाल्सुला हुांडा म्हणून शमळालां आणण
भारताच्या पस्श्चम फकनार्यावर इांग्रजाांना एक महत्त्वाची जागा शमळाली. आता
भारतात पोतग
ु ीजाांचां राजय दीव-दमण, वसई, चौल आणण गोव्यातले ३ तालक
ु े
एवढ्यापुरतांच उरलां.
या दरम्यान, शिवनेरीवर एक तेजस्वी, महापराक्रमी िक्ती १९ िेब्रुवारी १६३० ला
उदयाला आली होती. राजे शिवाजी स्वराजय आणण सरु ाजयाची स्थापना करून
त्याच्या मजबुतीचां काम करत होते. या द्रष्ट्या महापरु
ु र्षाने तेव्हाच्या कोणत्याही
भारतीय िासकाने िारिा न केलेल्या अनेक गोष्टी केल्या. त्यातली एक म्हणजे
आरमाराची स्थापना. भद
ू ग
ु ांबरोबरच जलदग
ु ांची स्थापना. इ.स. १६५९ मध्येच
शिवाजी राजाांनी २० लढाऊ नौका तयार करून युरोवपयन आक्रमकाांना जबरदस्त
आव्हान उभे केले. या आरमाराची पोतग
ु ीजाांनाही एवढी दहित होती की, त्याांनी
राजाांच्या नौकाांना आपल्या बांदरात येऊ द्यायला नकार ददला होता! सांपण
ू ु कोकण
फकनार्या वर महाराजाांनी अनेक जलदग
ु ु उभारले. पोतग
ु ीजाांना धडकी भरवणारा
शसांधद
ु ग
ु ु इ.स. १६६४ मध्ये अस्स्तत्त्वात आला. सरु
ु वातीच्या काळात आददलिहाच्या
ववरोधात लढण्यासाठी शिवाजी राजाांनी पोतग
ु ीजाांकडे मैत्रीचा हात पढ
ु े केला होता,
पण पोतुगीज घाबरले आणण त्याांनी या लढ्यात गप्प राहणे पसांत केले. या काळात
सावांतवाडी सांस्थानात लखम सावांतची सत्ता होती. त्याने शिवाजी राजाांचे आगधपत्य
मान्य केले. कोकणातून राजाांचे सैन्य कुडाळ स्जांकून पेडण्यात उतरले. इ.स. १६६४
मध्येच डडचोली तालक
ु ा आददलिहाकडून राजाांच्या ताब्यात आला. इथे राजाांनी
आपला तळ उभारला. इ.स. १६६५ मध्ये राजानी ८५ यद्
ु धनौका बरोबर घेऊन
मालवणहून प्रयाण केले आणण गोव्याचा फकनारा ओलाांडून थेट बसरूरपयंत धडक
मारली. ततथे अगणणत लट ू करून, परतीच्या रस्त्यात गोकणु, अांकोला आणण कारवार
आददलिहाकडून स्जांकून घेतले. पोतग
ु ीजाांच्या उत्तर सीमेजवळ असलेल्या
शसांधद
ु ग
ु ाुप्रमाणेच दक्षक्षण सीमेवर रामाचे भशू िर इथला मळ
ू ात रामदेवरायाचा जलदग
ु ु
मजबूत करून घेतला. त्यानी जणक
ू ाही पोतग
ु ीजाना त्याांची सीमा आखून ददली की
याच्या पुढे तुम्ही यायचां नाही.
इ.स. १६६५ मध्ये राजाांना शमझाुराजेंबरोबर तह करून आग्रा भेटीला जावां लागलां.
इ.स. १६६६च्या अत्यांत थरारक अिा आग्र्याहून सट
ु केनांतर राजाांनी अस्जबात उसांत
न घेता कोकणातून गोव्यावर स्वारी केली. टाकोटाक आददलिहाच्या ताब्यात
असलेल्या िोंडयाच्या मदुनगडाला वेढा घातला. लगेच पोतग
ु ीजाांनी आददलिाही
सैन्याला मदत सरू
ु केली. महाराजाांनी तरीही हा फकल्ला स्जांकून घेतला.
मध्यांतरीच्या काळात वाडीच्या लखम सावांत व तळकोकणातल्या इतर देसायाांनी
शिवाजी राजाांच्या मल
ु खाला उपद्रव द्यायला सरु
ु वात केली होती. राजे कोकणात
येताच हे देसाई घाबरून पोतग
ु ीजाांच्या ताब्यातल्या मल
ु खात पळून गेले. त्याांचां
पाररपत्य करण्याच्या शमर्षाने आणण पोतग
ु ीजाना जरब बसववण्यासाठी महाराजाांचे
सैन्य बारदे िात घस
ु ले. आणण फिरून पोतगु गजाना दहित बसली. इ.स. १६६७ साली
पोतग
ु ीज आणण महाराज याांच्यात तात्पुरता तह झाला. महाराजाांनी पोतग
ु ीजाांना
त्याांचे इस्न्क्वणझिन बांद करायला साांगगतलां.
गोव्यातल्या जनतेला अभय दे ण्याच्या दृष्टीने या शिवभक्त राजाने कदांबाांचां
कुलदै वत श्री सप्तकोटीश्वर याचां मांददर नावे येथे परत उभारलां. मशलक कािूर,
आददलिहा आणण पोतुगीज यानी ३ वेळा उद्ध्वस्त करून ववजनवासात पाठवलेल्या
सप्तकोटे श्वराला महाराजानी छप्पर ददलां. गोव्यातला डडचोलीचा तळ मजबत
ू करून
महाराज परत महाराष्रात गेले. इ.स. १६७० पयंत सम
ु ारे ६०,००० पायदळ आणण
४०,००० घोडदळाची उभारणी करून महाराजानी शमझाुराजे जयशसांगाांबरोबरच्या तहात
गमावलेला बहुतेक सगळा मल ु ुख परत शमळवला.
इ.स. १६७२ मध्ये महाराजाांनी रामनगरच्या राजावर हल्ला चढवला, आणण तो
पोतग
ु ीजाना दे त असलेली चौथाई आपल्याला द्यावी अिी त्याांनी मागणी केली.
यावेळेला पोतग
ु ीजाांनी रामनगरच्या राजाला मदत केली. नांतर ६ जन
ू १६७४ ला
महाराजाांचा राजयाशभर्षेक झाला आणण काही काळातच महाराजाांनी रामनगरच्या
राजाचा पराभव करून पोतग
ु ीजाांकडे असलेले चौलमधले चौथाईचे हक्क शमळवले. तर
आददलिहाच्या ताब्यात गेलेले कारवार, कोल्हापरू , िोंडा-मदुनगडही इ.स. १६७५ मध्ये
परत शमळवले. ५०,००० चे सैन्य जमा करून इ.स. १६७६ मधे महाराज दक्षक्षण
ददस्ग्वजयासाठी बाहे र पडले. यावेळेला महाराजानी दक्षक्षणेतील राजाांची एकजट
ू
घडवन
ू औरां गजेबाला टक्कर द्यायचां स्वप्न पादहलां होतां. कुतब
ु िहाने महाराजाांचा
मैत्रीचा हात स्वीकारला, पण आददलिहाने मात्र एवढी समजूत दाखवली नाही. प्रथम
महाराजानी ताशमळनाडूतील स्जांजी आणण वेल्लोर स्जांकून घेतले, जे भववष्यकाळात
मराठी साम्राजयाच्या सरु क्षक्षततेच्या दृष्टीने अतीव महत्त्वाचे ठरले.
नांतरचा काळ स्वराजयाची घडी बसवण्यात आणण सांभाजी राजाांच्या काहीिा
अपररपक्व हालचालीांच्या काळजीत व्यतीत होत असताना मराठी राजयाचा पाया
घालणारा हा सय
ू ु ३ एवप्रल १६८० ला अस्तांगत झाला. पोतग
ु ीजाना महाराजाांची
एवढी भीती होती की त्यानी महाराजाांच्या ताब्यात असलेल्या मल
ु खावर कधीही
सरळ हल्ला चढवला नाही. कोकण आणण गोव्यातल्या नद्या, जांगलां, दर्या, डोंगराांनी
भरलेल्या दग
ु ुम प्रदेिात महाराजाांचे गतनमी काव्याचे तांत्र अततिय यिस्वी ठरले.
त्याना थोडा अवधी शमळाला असता तर त्याांनी पोतग
ु ीजाांना गोव्यातन
ू उखडून
काढलां असतां हे तनस्श्चत. पोतग
ु ीज दप्तरात, महाराजाांनी पोतग
ु ीजाांना जरब
बसवण्यासाठी शलदहलेली तसेच पोतग
ु ीज महाराजाांना फकती घाबरत असत हे
दाखवणारी पत्रे उपलब्ध आहे त.
महाराजाांचा काळ झाल्यानांतर एक वर्षु काहीसां गोंधळाचां गेल.ां सांभाजी राजाांवर
ववर्षप्रयोगाचा प्रयत्न झाला. त्याांच्या अटकेचा आदे ि काढला गेला आणण रायगडावर
घाईघाईने लहानग्या राजारामाचा राजयाशभर्षेक झाला. या घटनाांचां कारण म्हणजे
अष्टप्रधानाांपक
ै ी काहीजण सोयराबाईला पुढे करून आपल्या महत्त्वाकाांक्षेला खतपाणी
घालत असावेत असां वाटतां. तसांच नवीन राजय स्थापन करण्याच्या हे तन
ू े सांभाजी
राजाांनी ददलेरखानाच्या छावणीत साशमल होणां आणण शिवाजी महाराजाांनी
प्रयत्नपूवक
ु त्याांना परत आणणां, यात महाराजाांना झालेला प्रचांड मनस्ताप, यातन
ू च
प्रधानमांडळाांपक
ै ी काहीांचा सांभाजी राजाांवरचा ववश्वास उडाला, हे ही एक कारण असावां.
सांभाजी राजे आणण सोयराबाई याांच्या वादात सोयराबाईचे भाऊ सरनौबत हां बीरराव
मोदहते यानी सांभाजी राजे हेच राजय चालवायला योग्य आहे त आणण अशभवर्षक्त
युवराज आहे त या भूशमकेतन
ू सांभाजी राजाांची बाजू घेतली. सरनौबताांच्या मदतीमुळे
इ.स. १६८१ मध्ये सांभाजी राजे छत्रपती झाले. त्यानी प्रथम स्वतःच्या गुन्हेगाराना
कठोर शिक्षा ददल्या. पांतप्रधान मोरोपांत वपांगळे याना मात्र मािी शमळाली आणण
त्यानी नांतर राजाांबरोबर मोदहमेत भाग घेतला.
छत्रपतत सांभाजी महाराज
राजयाशभर्षेक होताच अवघ्या १५ ददवसात हा २३ वर्षांचा राजा मोदहमेवर तनघाला.
बरोबर पेिवे मोरोपांत आणण सरनौबत होते. त्यानी बर्ु हाणपरू वर हल्ला करून २
कोटी रुपयाांची लट
ू शमळवली. यावेळेला एका अरबी व्यापार्याकडून राजाांनी घोडे
ववकत घेतले असा उल्लेख आहे . हा व्यापारी एवढा घाबरला होता की तो ते घोडे
िुकट द्यायला तयार झाला होता म्हणे! पण सामान्य जनतेला त्रास दे ऊ नये हे
शिवाजी राजाांचां तत्त्व सांभाजी राजाांनीही अांगगकारलां असावां. यापव
ू ीच म्हणजे इ.स.
१६८० मधे शिवाजी महाराजाांचा मत्ृ यु होताच औरांगजेब ५ लाख सैन्य आणण ४ लाख
जनावरे घेऊन स्वतः महाराष्रात दाखल झाला होता, मराठी राजय सहज गचरडून
टाकू अिा दहिेबाने तो आला असेल पण आपली गाठ कोणािी आहे याची त्याला
जराही कल्पना नव्हती! नाशिकजवळच्या रामिेजच्या एका फकल्ल्यासाठी मघ
ु ल
सैन्याला ७ वर्षं लढावां लागलां! तसांच पढ
ु च्या ९ वर्षाुत नाव घेण्यासारखा एकही
ववजय मघ
ु ल सैन्याला मराठ्याांसमोर शमळवता आला नाही. सांभाजी राजाांच्या काही
सैन्याने औरांगजेबाच्या सैन्याला गतनमी काव्याने सळो की पळो करून सोडले तर
स्वतः राजे कोकणात उतरले. त्यानी प्रथम पोतग
ु ीजाांकडे मैत्रीचा हात पढ
ु े केला पण
पोतग
ु ीजाांनी मघ
ु लाांना मदत करणे पसांत केलां. आता राजाांनी पोतग
ु ीजाांना
सांपववण्याचा तनधाुर केला. मदुनगडाची डागडुजी करून ततथे आणण भतग्राम
(डडचोली) इथे सैन्याचे भक्कम तळ उभारले.
वयाच्या १६ व्या वर्षाुपासन
ू सांभाजी राजाांनी थोरल्या महाराजाांबरोबर गोव्याच्या
आणण इतर मोदहमाांमधे भाग घेतला होता, त्यावेळेला महाराजाांचां युद्धतांत्र त्याांच्या
पूणु अांगवळणी पडलां असावां. तसांच गोव्याच्या भम
ू ीची सांभाजी राजाांना पूणु मादहती
झाली होती. यामळ
ु े च गोव्यात राजाांचा सवुत्र सहज सांचार होत असे. इ.स. १६८३
मधे राजाांनी चौल पोतुगीजाांकडून घेतले तर ११ डडसेंबर १६८४ ला बादे िवर हल्ला
केला. बादेिातील गथवी, चोपडे हे फकल्ले स्जांकले. साळिेत (मडगाव) घेतले.
म्हैसरू च्या गचक्कदेवरायाचा पराभव केला आणण शिवाजी महाराजानी स्थापन
केलेल्या राजयाचा आणखी ववस्तार केला. राजे अवघ्या १ लाख सैन्यातनिी ५
लाखाचे मघ
ु ल सैन्य, जांस्जर्या चा शसद्दी, गोव्यातले पोतग
ु ीज आणण म्हैसूरचा
गचक्कदे वराय एवढ्या आघाडयाांवर एकाच वेळी लढत होते. पैकी गोव्यात त्यानी
बराच काळ वास्तव्य केलां. गोव्यातलां त्याांचां महत्त्वाचां कायु म्हणजे त्यानी
पोतग
ु ीजाांना पायबांद घातला आणण धमांतररत झालेल्याना परत िुद्गधकृत करून
दहांद ू करून घेण्याचां शिवाजी महाराजाांचां कायु त्याांच्या या पत्र
ु ानेही पढ
ु े चालू ठे वलां.
शिवाजी महाराजाांच्या गोवा मोदहमेत इथल्या स्थातनक राणे, दे साई वगैरे मांडळीनी
त्याना ववरोधच केला होता. पण त्याांची मदत शमळवण्यात सांभाजी राजे मात्र
यिस्वी ठरले. असोळणा, कांु कोळी इथल्या मराठ्याांनी आणण साखळीच्या राणे
घराण्याने राजाांना खुल्या ददलाने मदत केली आणण त्याांचां राजय स्वीकारलां.
समाजातन
ू बदहष्कृत झालेल्या राण्याांना सांभाजी राजानी पांस्क्तपावन करून घेतले
आणण राणे राजाांचे ऋणी झाले. गोकुळाष्टमीच्या रात्री सांभाजी राजाांनी माांडवी नदी
पार करून पोतग
ु ीजाांवर हला करण्यासाठी नदीच्या पात्रात घोडे घातले, पण पावसात
उधाण आलेल्या प्रवाहात घोडयाचा पाय घसरला आणण राजे वाहून जाऊ लागले. या
वेळेला खांडो बल्लाळाने राजाांना वाचवले अिी कथा स्थातनक लोकाांच्या साांगण्यात
येते. काही मराठी सैन्य साळिेतमधे ठाण माांडून बसले तर स्वतः राजाांनी वेळ न
गमावता कुांभारजव
ु े बेट पोतग
ु ीजाांकडून घेतले आणण तीन बाजन
ूां ी पोतग
ु ीजाांच्या
ताब्यात असलेल्या प्रदेिावर हल्ला चढवला. आता िक्त ततसवाडीच पोतग
ु ीजाांच्या
ताब्यात रादहली होती.
दस
ु र्या ददविी राजे स्वतः गोवा वेल्हावर हल्ला करणार हे पोतग
ु ीजाांनी जाणले.
आताच्या ओल्ड गोवा येथून कुांभारजव
ु े बेट ददसते. ततथल्या सैन्याच्या हालचाली
पाहून पोतग
ु ीज घाबरले. त्याांनी चचुमधलां सेंट फ्ास्न्सस झेववयरचे िव बाहे र काढलां.
व्हाईसरॉय काउां ट डी अल्वाररसने आपला राजदां ड त्याच्या िवपेटीवर ठे वला आणण
"सायबा, तच
ू आमचां रक्षण कर" अिी करुणा भाकली. पोतग
ु ीजाना हा सायब पावला
की नाही मादहत नाही, पण मुघल मात्र मात्र पावले! सम
ु ारे १ लाखाचे मुघल सैन्य
कोकणात उतरल्याची खबर आली आणण स्जांकत आलेली गोव्याची मोहीम अधुवट
टाकून सांभाजी राजाना परत जावां लागलां.
इ.स. १६८४ मधे सांभाजी राजाांनी पोतग
ु ीजाांबरोबर तह केला. त्या अनुसार मराठ्याांनी
पोतग
ु ीजाांच्या ताब्यात असलेले गोव्याचे ३ तालुके त्याना सोडून ददले. तर
पोतग
ु ीजानी चौल इथे कर दे ण्याचां मान्य केलां. पण या तहाची पण
ू ु अमलबजावणी
झाली नाहीच! बादेिमधले फकल्ले मराठ्याांनी परत केले नाहीत. आता औरां गजेबाची
वक्रदृष्टी गोव्याकडे वळली. पण पोतग
ु ीजाांनी गोव्यातल्या मराठा देसायाांबरोबर तह
केला आणण मघ
ु ल सैन्याच्या हाती काही लागले नाही. मराठा सैन्य आणण पोतग
ु ीज
याांच्या चकमकी सरू
ु च रादहल्या. पण सांभाजी राजे पोतग
ु ीजाांना हाकलून
लावण्यासाठी परत गोव्यात येऊ िकले नाहीत. ते जर झालां असतां तर आज गोवा
महाराष्राचा एक स्जल्हा रादहला असता!
आणखी सतत ४ वर्षे मघ ु लाना हुलकावण्या दे त जेरीला आणणारा हा िूर छत्रपती १
िेब्रव
ु ारी १६८९ ला कपटाने कैद झाला. त्याांच्या सख्या मेव्हण्याने, गणोजी शिक्याुने
ववश्वासघात केला आणण नांतर तब्बल ४० ददवस हालहाल करून िेवट औरांगजेबाने
११ माचु १६८९ ला राजाांचा वध केला. पण एवढे हाल होत असतानाही या छाव्याने
औरांगजेबाचा कोणताच प्रस्ताव मानला नाही आणण वीराचे मरण पत्करले.
महाराष्राच्याच नाही तर गोव्याच्या इततहासात या राजाचां स्थान अद्ववतीय आहे .
त्याच्या मत्ृ यूनांतर मराठ्याांचा झज
ुां ण्याचा तनधाुर आणखीच पक्का झाला आणण
नांतर एकजट
ु ीने पण तननाुयकी अवस्थेत मराठ्याांनी मुघलाांना जी झज
ुां ददली ततला
इततहासात तोड नाही. पराक्रमात बापसे बेटा सवाई असलेल्या या तरूण राजाने
अवघ्या ३२ वर्षांच्या आयुष्यात ववजेसारखां थोडया काळासाठी लखलखून आत्मापुण
केलां आणण सामान्य िेतकर्याांना औरांगजेबािी भाांडण्याचां पहाडाचां बळ ददलां.
गोव्यात पोतग
ु ीजाांना बसलेला दणका एवढा प्रचांड होता की त्या ३ तालुक्याच्या
पशलकडे आणखी प्रदे ि आपल्या ताब्यात आणण्याचा प्रयत्नसुद्धा त्यानी नांतर केला
नाही. एवढ्या सततच्या धामधुमीतही 'बुधभर्ष
ू ण' आणण इतर काही सांस्कृत रचना
करणायाु या तेजस्वी राजाच्या नावावरून 'वास्को द गामा' िहराचां नाव
'सांभाजीनगर' करावां असा प्रस्ताव काही काळापूवी आला होता, पण...
छत्रपती सांभाजीच्या वधानांतर महाराणी येसब
ू ाईने राजारामाला रामचांद्रपांत
अमात्याांच्या हाती सोपवन
ू प्रतापगडावर पाठवले. रायगडावर सूयाुजी वपसाळ फितूर
झाला आणण येसूबाई आणण िाहू मघ ु लाांच्या हाती लागले. खांडो बल्लाळ राजारामाला
महाराष्रातन
ू सख
ु रूप स्जांजीला घेऊन गेला. ततथे ९ वर्षं वेढ्यात काढून गणोजी
शिकेच्या मदतीने राजाराम स्जांजीहून तनसटून महाराष्रात परत आला. इ.स. १७००
साली राजारामाच्या मत्ृ यन
ू ांतर ताराबाईने राजयाची सत्र
ू े हातात घेतली. आता
सावांतवाडी इथे लखम सावांताचा धाकटा भाऊ िोंड सावांत याची सत्ता होती.
ताराबाईच्या प्रदे िाला लागून असल्याने त्याने ताराबाईचे वचुस्व मान्य केले. तर
ताराबाईने त्याला कुडाळ, बाांदा, पेडणे, साखळी, डडचोली आणण मणेरी या ६
तालक्
ु याांचा मोकासा शलहून ददला.
िोंड सावांताचा मलु गा खेम सावांत हे गोव्याच्या आणण सावांतवाडीच्या इततहासातलां
मोठां मजेिीर प्रकरण आहे. त्याची कारकीदु बरीच मोठी म्हणजे इ.स. १६७५ ते
इ.स. १७०९ पयंत. त्यानेच 'सांद
ु रवाडी' अथाुत 'सावांतवाडीचा' पाया घातला. त्यापव
ू ी
सावांताांचां प्रमुख ठाणां कुडाळ होतां. या काळात त्याने प्रथम ताराबाई नांतर िाहू
महाराज, म्हणजे जया कोणाचां वचुस्व ददसेल त्याची प्रभस ु त्ता त्रबनतक्रार मान्य केली.
िाहू राजानी त्याला या ६ तालक् ु याांचां वतन ददलां. म्हणजेच, छत्रपती शिवाजी आणण
सांभाजी याांच्या काळात बांद झालेली वतनाची पद्धत िाहूच्या काळात परत सरू ु
झाली होती आणण हे छोटे वतनदार आपापल्या मल
ु ख
ु ात आपापल्या पद्धतीने सत्ता
चालवीत होते. मळ
ू कनाुटकातील शिरसीजवळचे, पण गोव्यात िोंडा इथे स्थातयक
झालेल्या सोंदेकराांबरोबर खेम सावांताचा ३६ चा आकडा होता. जमेल तेव्हा
सोंदेकराांच्या कुरापती काढण्याचे उद्योग त्याने आयष्ु यभर चालू ठे वले. स्जथे यि
शमळणार नाही असां ददसलां ततथे सरळ माघार घेतली. मराठ्याांचां पारडां हलकां होतांय
असां वाटलां की पोतुगीजाांची मदत घेतली. हेतू साध्य होताच परत पोतग
ु ीजाांना
अांगठा दाखवला. या सोंदेकरानीही वेगवेगळ्या वेळी मुघल, पोतग
ु ीज, मराठे
याांच्याबरोबर आपल्या रक्षणासाठी तह केलेले आढळून येतात. गोव्यातल्या
सध्याच्या पक्षबदलाांच्या राजकारणाची सरु
ु वात िार पूवी झालेली होती असां ददसतांय!
िोंडयाच्या मदुनगडासाठी या काळात दरवर्षी एक लढाई लढली गेली. आणण
फकल्ल्याची मालकी आलटून पालटून कधी खेम सावांत, तर कधी सोंदे कर, कधी
मराठे तर कधी मघ ु ीजाना मराठे फकांवा मघ
ु ल अिी बदलत रादहली. पोतग ु लाांसारखे
प्रबळ ित्रू सीमेवर नको होते, त्यामुळे त्यानी खेम सावांत आणण सोंदेकर याना
आपल्या सीमेवर राहू ददले. आणण िक्य तततके आपसात झज ांु त ठे वले. अथाुतच
िोंडा, डडचोली हे भाग अप्रत्यक्षपणे मराठ्याांच्याच ताब्यात रादहले.
साधारण इ.स. १७०० ते इ.स. १७०९ या ९ वर्षाुत खेम सावांताने गोव्यात अक्षरिः
धम
ु ाकूळ घातला. त्याने पोतग
ु ीज जहाजाांवर हल्ले करून लट
ू मार सरू
ु ठे वली. त्याने
सांधी शमळतच बादेि, िोंडा वळवई या भागात छापे मारून लट
ु ालूट, जाळपोळ करणे,
फकल्ले ताब्यात घेणे याांचे सत्र सुरू ठे वले. फकल्ल्याांच्या आश्रयाने ित्रव
ू र हल्ला
करण्याचे शिवाजी महाराजाांचे तांत्र खेम सावांताने वापरले. पोतग
ु ीजानी या प्रकाराला
वैतागून आमोणा, डडचोली, वळवई इथले फकल्ले आपल्या ताब्यात येताच पाडून
टाकले. डडचोलीचा फकल्ला पाडल्यानांतर पोतग
ु ीज व्हॉईसरॉयने असे उद्गार काढले
की,"खेम सावांताला दस
ु रा शिवाजी होऊ दे णार नाही!" तरी खेम सावांताचे उपद्व्याप
सुरूच होते. िेवटी इ.स. १७०९ साली खेम सावांत मरण पावला. त्याला ३ मल
ु ीच
होत्या. त्यामळ
ु े त्याच्या मागून त्याचा पुतण्या िोंड सावांत गादीवर आला. यानेही
खेम सावांताप्रमाणेच पोतग
ु ीजाांबरोबर कधी मैत्री, कधी भाांडण चालू ठे वले. कान्होजी
आांग्रेंच्या आरमाराबरोबर त्याच्या चकमकी सतत चालू असत. इ.स. १७२९ मधे
कान्होजीांचा मत्ृ यू झाल्यानांतर त्याांचा मुलगा सेकोजी याने पोतग
ु ीज आणण िोंड
सावांताबरोबर लढाया चालू ठे वल्या.
इ.स. १७२० नांतर बाजीराव पेिव्याांच्या सरदारानी उत्तर गोव्यात हल्ले चालू ठे वले.
आता िोंड सावांत बाजीरावाच्या बाजन
ू े पोतग
ु ीजाांवर हल्ले करू लागला. बाजीराव
आणण गचमाजी, पोतग
ु ीजाांववरुद्ध वसई आणण गोव्याच्या दोन्ही आघाडयाांवर लढत
होते. पोतग
ु ीजाांनी वसईला गोव्यातन
ू मदत पाठवू नये म्हणून इ.स. १७३९ साली
दादाजी भावे नरगुांदकर, वेंकटे िराव घोरपडे आणण स्जवाजी शिदां े याांनी गोव्यावर
पुर्या ताकदीने हल्ला चढवला. रािोल आणण मामग
ु ोव्याचा फकल्ला सोडून उरलेला
साळिेत तालक
ु ा मराठ्याांच्या ताब्यात आला. तर िोंड सावांतानांतर गादीवर आलेला
त्याचा नातू रामचांद्र याने बारदेि तालक
ु ा घेतला. मराठ्याांनी िोंडा, सुपे आणण साांगे
तालक
ु े ताब्यात घेतले. सांभाजी राजाांनांतर परत एकदा पोतग
ु ीजाांच्या ताब्यात िक्त
ततसवाडी रादहली. आता पोतग
ु ीजाांनी बाजीरावाकडे तहाची याचना केली. बाजीरावाने
इस्न्क्वणझिन बांद करा, दहांदां च
ू ा छळ बांद करा या आणण आणखी मागण्या
पोतग
ु ीजाांपढ
ु े ठे वल्या. इ.स. १७४० मध्ये चौल आणण कोलाुईचा फकल्ला दे ऊन
पोतग
ु ीजानी गोव्यात आपलां अस्स्तत्त्व कसांबसां राखलां. मराठ्याांनी कांु कोळी आणण
असोळणा परत केले, पण रामचांद्र सावांताने बादेि मात्र परत केला नाही! रामचांद्र
सावांत आणण मराठे ववरुद्ध पोतग
ु ीज अिा चकमकी सरू
ु च रादहल्या. सोंदे कर आणण
राणे यानी या वेळेला पोतग
ु ीजाना मदत करायचां मान्य केलां.
इ.स. १७५६ साली पोतुगीज व्हॉईसरॉय कॉण्डे डी अल्वाने मराठ्याांच्या ताब्यातील
मदुनगडावर हल्ला केला. या लढाईत स्वतः व्हॉईसरॉय मरण पावला! गोंधळाचा
िायदा घेत सावांताांनी पेडणे, साांगे आणण मणेरी तालुके घेतले. २४ डडसेंबर १७६१ ला
तह झाला आणण पोतग
ु ीजाांनी सावांताांच्या ताब्यात असलेल्या सवु प्रदेिावर सावांताांचा
हक्क मान्य केला. याच सम
ु ाराला पातनपतच्या लढाईत मराठ्याांचा पराभव झाला
आणण पेिवाई दब
ु ळी झाली. याचा िायदा घेत पोतग
ु ीजाांनी इ.स. १७६३ मध्ये
मदुनगड स्जांकून सोंदेकराांच्या ताब्यात ददला. पण एवढ्यात म्हैसूरच्या है दर अलीने
सोंदेकराांवर हल्ला केला. सोंदेकर पळून गोव्यात पोतग
ु ीजाांच्या आश्रयाला आले.
आता कसलीच जबाबदारी नको म्हणन
ू सोंदे करानी िोंडा, केंपे आणण काणकोण
तालक
ु े पोतुगीजाांच्या हवाली केले. इ.स. १७७१ साली सोंदेकरानी गोव्यातल्या
त्याांच्या ताब्यात असलेल्या प्रदेिावरचा हक्क सोडून ददला. इ.स. १७८५ साली
कोल्हापूरच्या छत्रपतीनी सावांताांवर हल्ला केला. आता घाबरून सावांतानी
पोतग
ु ीजाांकडे मदत मागगतली आणण त्या मदतीची परतिेड म्हणन
ू पेडणे तालक
ु ा
पोतग
ु ीजाांच्या हवाली केला.
अिा प्रकारे इ.स. १७८८ मध्ये पूणु गोवा पोतग
ु ीजाांच्या सत्तेखाली आला. पोतग
ु ीजाांनी
इ.स. १५६० साली स्जांकलेल्या ततसवाडी, बादेि आणण साळिेत (साष्टी) तालुक्याना
'जन्
ु या कात्रबजादी' तर इ.स. १७७१ आणण इ.स. १७८८ मध्ये ताब्यात आलेल्या
उरलेल्या प्रदेिाला 'नव्या कात्रबजादी' हे नाव शमळालां.