Respiracijski lanac

Kristina Mlinac Jerković

kristina.mlinac.jerkovic@mef.hr
3 stupnja stanične respiracije:

- Stvaranje acetil-CoA

- Oksidacija acetil-CoA (citratni ciklus)

- Respiracijski lanac

Oksidacijska fosforilacija:
proces u kojem nastaje ATP – energiju potrebnu za
sintezu ATP-a omogućuje prijenos elektrona s
koenzima NADH ili FADH2 na molekulski kisik pomoću
niza nosača elektrona
Gdje se odvija?
- NADH i FADH2, nastali u glikolizi, oksidaciji masnih kiselina i u citratnom ciklusu (ciklusu limunske
kiseline), molekule su bogate energijom jer svaka sadržava par elektrona visokoga prijenosnog
potencijala

- Kada se ti elektroni upotrijebe za redukciju molekulskog kisika u vodu, oslobađa se velika količina
slobodne energije koja može biti upotrijebljena za sintezu ATP-a

- Tok elektrona s NADH ili FADH2 na O2 kroz proteinske komplekse smještene na unutarnjoj
mitohondrijskoj membrane dovodi do izbacivanja protona iz matriksa mitohondrija

- Nejednaka raspodjela protona dovodi do gradijenta pH i transmembranskoga električnog potencijala koji

stvara proton-motornu silu

- ATP se sintetizira kad se protoni kroz enzimske komplekse vraćaju u matriks mitohondrija
- U oksidacijskoj se fosforilaciji potencijal prijenosa elektrona molekula NADH i FADH2 pretvara u
potencijal prijenosa fosforila molekule ATP

- Mjera za potencijal prijenosa fosforila je ΔG°’ (za hidrolizu aktiviranoga fosforilnog spoja)

- Odgovarajući izraz za potencijal prijenosa elektrona je E’°, redukcijski potencijal (zvan i redoks-potencijal
ili oksidacijsko-redukcijski potencijal)
- Elektroni teku od jednog članka prema drugome

- Reakcija ide u smjeru

Standardni
Radni X- + H+ → X + ½ H2
referentni
polučlanak
polučlanak
- Reakcije u polučlancima (tzv. polureakcije ili
parovi)

X- → X + e - H+ + e- → ½ H2

- Redukcijski potencijal para X:X- jest napon na

početku eksperimenta
- Negativni redukcijski
potencijal znači da
oksidirani oblik tvari ima niži
afinitet za elektrone od
vodika (standardni uvjeti)

- Jaki reducens (npr. NADH)

ima svojstvo predavanja
elektrona i ima negativni
redukcijski potencijal, dok je
jaki oksidans (npr. O2)
spreman primiti elektrone i
ima pozitivni redukcijski
potencijal

- Razlika potencijala od 1,14 V

između NADH i molekulskog
kisika pokreće elektrone
kroz respiracijski lanac i
pogoduje nastanku
gradijenta protona
 Respiracijski lanac sastoji se od 4 komponente: 3 protonske crpke i fizičke poveznice s CLK

- Elektroni se s NADH prenose na O2 kroz lanac načinjen od

triju velikih proteinskih kompleksa:
NADH-Q-oksidoreduktaza
Oksidoreduktaza Q-citokroma c
Oksidaza citokroma c

- Četvrti veliki proteinski kompleks , kompleks sukcinat-Q-

reduktaze, sadržava sukcinat-dehidrogenazu koja u CLK
proizvodi FADH2
- Afinitet komponenti prema elektronima raste kako se
elektroni kreću niz lanac
 Enzimski kompleks Masa/kDa Podjedinice Prostetička skupina
I NADH-Q-oksidoreduktaza > 900 46 FMN, Fe-S
Supramolekulski
kompleks II Sukcinat-Q-reduktaza 140 4 FAD, Fe-S
respirasom Oksidoreduktaza Q-
III 250 11 Fe-S, cyt b, cyt c1
citokroma c
IV Oksidaza citokroma c 160 13 hem a, hem a3, CuA, CuB

- S jednog kompleksa na drugi elektrone prenose specijalni nosači elektrona

Koenzimi i prostetičke skupine koji sudjeluju u biološkim oksidacijama

Koenzim NAD+/NADH
(nikotinamid-adenin-dinukleotid)
Koenzimi i prostetičke skupine koji sudjeluju u biološkim oksidacijama

FMN i FAD/FADH2
(flavin-mononukleotid i flavin-adenin-dinukleotid)
Koenzimi i prostetičke skupine koji sudjeluju u biološkim oksidacijama

Koenzim ubikinon (Q10)

- Hidrofoban, brzo difundira unutarnjom

mitohondrijskom membranom

- Reakcije prijenosa elektrona kod kinona

su povezane s vezanjem i otpuštanjem
protona što je ključno za transport
protona kroz membranu

- Smatra se da u unutarnjoj
mitohondrijskoj membrani postoji stalna
količina Q + QH2
Koenzimi i prostetičke skupine koji sudjeluju u biološkim oksidacijama

Klasteri željezo-sumpor (Fe-S)

- prostetičke skupine NADH-dehidrogenaze – unutar tih kompleksa izmjenjuje se reducirano i

oksidirano stanje željeza (ali nema otpuštanja ili vezanja protona kao u slučaju kinona i flavina)

2Fe-2S klaster u kojem su

Jedan ion željeza vezan ioni željeza premošteni 4Fe-4S klaster
na 4 cisteinska ostatka sulfidnim ionima
Koenzimi i prostetičke skupine koji sudjeluju u biološkim oksidacijama

Citokromi

- proteini za prijenos elektrona koji sadrže hem kao prostetičku skupinu

Koenzimi i prostetičke skupine koji sudjeluju u biološkim oksidacijama

Citokromi
 Kompleks I: NADH-Q-oksidoreduktaza
Prijenos elektrona s NADH na koenzim Q

- NADH prenosi svoja 2 elektrona na

FMN (prostetičku skupinu tog
kompleksa)

- Ti elektroni prolaze kroz seriju

centara Fe-S do koenzima Q

- Protok dvaju elektrona s NADH

na koenzim Q kroz NADH-Q-
oksidoreduktazu dovodi do
izbacivanja četiriju vodikovih iona
iz matriksa mitohondrija

- Primajući dva elektrona, Q uzima

dva protona i reducira se u QH2

- Katalizira dva spregnuta procesa: - Nastali QH2 napušta enzim i odlazi

Egzergoni prijenos elektrona s NADH na ubikinon u hidrofobnu sredinu membrane
Endergoni prijenos protona iz matriksa u međumembranski prostor
 Kompleks II: sukcinat-Q-reduktaza
Povezuje respiracijski lanac i CLK

- Enzim sukcinat-dehidrogenaza u
CLK katalizira stvaranje FADH2

- Kompleks II obavlja prijenos

elektrona s FADH2 na ubikinon,
ali ne i prijenos protona u
međumembranski prostor
 Kompleks III: oksidoreduktaza Q-citokroma c
Prijenos elektrona s ubikinola na citokrom c

- Oksidoreduktaza Q-
citokroma sadrži 2 vrste
citokroma, b i c1

- Kinonski ciklus (Q-ciklus) –

prijenos elektrona s Q na
citokrom c: dvije molekule
QH2 se vežu za kompleks i
svaka predaje po dva
elektrona i dva H+
- Kinonski ciklus upućuje elektrone s nosača parova elektrona na nosače pojedinačnih elektrona
 Kompleks IV: oksidaza citokroma c
Redukcija molekulskog kisika

- Za redukciju kisika potrebna su 4 elektrona (i 4

H+ direktno iz matriksa)

- Reakcija je termodinamički povoljna; enzim

koristi energiju za izbacivanje još 4 protona iz
matriksa
- Prijenos 1 para elektrona do O2 preko nosača/kompleksa dovodi do izbacivanja
iz matriksa u intermembranski prostor ukupno:
• 4 H+ kroz kompleks I
• 4 H+ kroz kompleks III
• 2 H+ kroz kompleks IV

sumarno: NADH + ½O2 + 11H+matriks → NAD+ + H2O + 10H+citoplazma

- Zbog svojeg visokog afiniteta za
elektrone molekulski je kisik idealni
krajnji akceptor elektrona; međutim
njegova djelomična redukcija daje
opasne spojeve

- Za uništavanje toksičnih derivata

molekulskog kisika služe zaštitni enzimi

- Zaštitu od oksidacijskog oštećenja

uzrokovanu reaktivnim kisikovim
vrstama (ROS, reactive oxygen species)
omogućuje katalitička aktivnost
enzima superoksid-dismutaze i
katalaze
 Kako je prijenos elektrona pomoću respiracijskog lanca povezan s proizvodnjom ATP-a
(aktivnošću ATP-sintaze)?

- Sintezu ATP-a obavlja molekulska struktura u unutarnjoj mitohondrijskoj membrani; nekad se taj kompleks
nazivao mitohondrijska ATP-aza ili F1F0-ATP-aza, danas se (točnije) naziva ATP-sintaza (ili kompleks V)

- Kemiosmotski model objašnjava vezu oksidacije i fosforilacije – gradijent protona stvara proton-motornu silu
koja pokreće sintezu ATP-a
 ATP-sintaza (kompleks V)
Rotacijska kataliza – prolazak protona kroz ATP-sintazu dovodi do otpuštanja ATP-a

- Važno obilježje strukture ovog složenog

enzima je transmembranski kanalić koji F1
osigurava protok protona – vraćanje protona
iz međumembranskog prostora u matriks

- F0 podjedinica ATP-sintaze sadrži protonski

kanal kompleksa

- F1 podjedinica ATP-sintaze sadrži 5 vrsta

polipeptidnih lanaca (3, 3, , , ) F0
 Podjedinica  (F1) mijenja konformaciju i omogućuje:
- Vezanje ADP i Pi
- Sintezu ATP
- Otpuštanje ATP

Rotacija podjedinice  pokreće prijelaze konformacija podjedinice 

(T/tijesna – L/labava – O/otvorena)!
 Što pokreće rotaciju podjedinice γ?

- Protoni ulaze u
citoplazmatske kanale,
prolaze kroz membranu u
matriks

- Gibanje protona kroz

membranu pokreće
rotaciju podjedinica u F0

- Protonski gradijent
osigurava otpuštanje ATP s
ATP-sintaze
 Procjena potrošnje kisika i sinteze ATP-a

xADP + xPi + ½ O2 + H+ + NADH → xATP + H2O + NAD+

x = omjer P/O (sinteza ATP i utrošak kisika)

Eksperimentalni podaci:
-omjer P/O je između 2 i 3 kad je NADH donor elektrona
-omjer P/O je između 1 i 2 kad je donor elektrona FADH2

Procjena se usklađuje s kemiosmotskim principom:

Koliko protona mora biti izbačeno u intermembranski prostor a koliko ih se mora vratiti u matriks za sintezu ATP, ako
je donor elektrona NADH ili FADH2?

- Za sintezu 1 ATP potrebna su 4 protona

-Za NADH: 10 protona/4 protona za prolaz kroz ATP-sintazu = 2,5 ATP
-Za FADH2: 6 protona/4 protona za prolaz kroz ATP-sintazu = 1,5 ATP
 Eksperimentalni podaci koji potvrđuju kemiosmotski model

- Kad se u suspenziju koja sadrži aktivne mitohondrije dodaje kisik, smanjuje se pH suspenzije

- Sinteza ATP se prekida kad je oštećena unutrašnja mitohondrijska membrana

- Tvari koje sprečavaju sintezu ATP onemogućuju stvaranje gradijenta protona – tzv. „uncouplers”
(dekopulatori, tvari koje razdvajaju oksidaciju od fosforilacije)

Dinitrofenol difundira kroz membranu i

omogućuje prolaz protona s jedne na drugu
stranu membrane - prijenos elektrona je
sačuvan ali se proton-motorna sila rasipa, a
energija se oslobodi u obliku topline
- Termogenin – mitohondrijski protein koji u smeđem masnom tkivu osigurava oslobađanje topline (protein za
sputavanje fosforilacije)

- Fiziološko značenje termogenina – osobito u novorođenčadi (i životinja koje hiberniraju)

Smeđe masno tkivo Bijelo masno tkivo

- Termogenin omogućava protonima da se vrate u matriks

mitohondrija bez da prođu F0F1 kompleks
 Inhibitori pojedinih kompleksa respiracijskog lanca

Amital
(amobarbital)
 Kontrola oksidacijske fosforilacije

- Količina ADP kontrolira potrošnju kisika: respiracijska kontrola

- Količinu ADP i ATP unutar mitohondrija kontroliraju transportni proteini: ADP-ATP-translokaza i

nosač fosfata, fosfat-translokaza

- ADP-ATP-translokaza je
antiporter: istovremeno prenosi
ADP u matriks i ATP iz matriksa
Transportni sustavi mitohondrijske membrane
Regeneracija NAD+
MALAT-ASPARTATNI PRIJENOSNI SUSTAV
Transportni sustavi mitohondrijske membrane
Regeneracija NAD+ (za potrebe odvijanja glikolize u citosolu)
GLICEROL-FOSFATNI PRIJENOSNI SUSTAV
Transportni sustavi mitohondrijske membrane
Ostali mitohondrijski prijenosnici
Sažetak

- U oksidacijskoj fosforilaciji, gradijent protona povezuje sintezu ATP s prijenosom elektrona od NADH ili FADH2 do O2

- Prolazak protona iz matriksa mitohondrija u međumembranski prostor i stvaranje membranskog potencijala posljedica
su prijenosa elektrona kroz tri transmembranska kompleksa (I, III i IV)

- ATP se sintetizira kad protoni prolaze natrag u matriks kroz kanalić unutar ATP-sintaze

- Nosači elektrona u respiracijskom lancu su po strukturi: flavini, kompleksi željezo-sumpor, kinoni i hem-skupine
citokroma
Literatura korištena za pripremu prezentacije:

1. J.M. Berg, J.L. Tymoczko i L. Stryer: Biokemija, 1. izdanje (hrvatsko; prijevod 6. engleskog izdanja), Školska knjiga, Zagreb, 2013.

2. J.M. Berg, J.L. Tymoczko i L. Stryer: Biochemistry, 7th edition, W.H. Freeman and Company, USA, 2012.

3. D.L. Nelson i M.M. Cox: Lehninger Principles of Biochemistry, 6th edition, W.H. Freeman and Company, USA, 2013.

4. D. Voet i J.G. Voet: Biochemistry, 4th edition, John Wiley & Sons Inc., USA, 2010.

Animacije:

https://www.wiley.com/college/fob/quiz/quiz17/17-8.html

https://www.wiley.com/college/fob/quiz/quiz17/17-18.html

https://www.wiley.com/college/fob/quiz/quiz17/17-21.html