BÖLÜM-4

İki ve Üç Boyutta Hareket

Konum, hız, ivme

İki boyutta sabit ivmeli hareket
Eğik hareket/atış
Düzgün dairesel hareket
Teğetsel ve merkezcil ivme
Göreli hız ve göreli ivme

Bir yanardağın püskürmesinde lavların hareketi paraboliktir.

 Konum Vektörü
Bir parçacığın konum vektörü r, bulunduğu koordinat sisteminin
merkezinden parçacığın bulunduğu noktaya çizilen vektördür.

Örnek : Şekilde P noktasında bulunan cismin konum vektörü


r = xiˆ + yj+
ˆ zkˆ


P r = −3iˆ + 2ˆj + 5kˆ (m)
 İki boyutta hareket-yerdeğiştirme vektörü
Birçok cisim iki boyutta hareket eder: uydunun hareketi, elektrik
yükünün elektrik alan içinde hareketi, su yüzeyindeki bir geminin
hareketi,vs.

∆x = x2 − x1

∆y = y2 − y1 ∆ = (x − x ) ˆi+ ( y − y ) ˆj+ ( z − z ) kˆ = ∆xˆi + ∆yˆj +∆zkˆ
r 2 1 2 1 2 1

∆z = z2 − z1
 Ortalama ve Anlık Hız

Bölüm 3’ de tanımlandığı gibi,

Yer-değiştirme
Ortalama Hız = biçiminde verilir.
Zaman


 ∆r ∆xiˆ + ∆yˆj+∆zkˆ ∆x ˆ ∆y ˆ ∆z ˆ
vort = = = i+ j+ k
∆t ∆t ∆t ∆t ∆t

Anlık hız ise, ortalama hızın ∆t → 0

durumundaki limitidir.


 ∆r dr
v = lim =
∆t→0 ∆t dt
∆t ' nin sıfıra gitmesi durumunda:

  
1. r2 vektörü r1 vektörü üzerine doğru kayar ve ∆ r → 0 durumu gerçekleşir.


∆r 
2. vektörü (yani v ort ), "1" noktasında yörüngeye çizilen teğet yönündedir.
∆t

 
3. vort → v

 d
v=
dt
( ) dx dy dz
xî + yĵ + zkˆ = ˆi + ˆj + kˆ
dt dt dt

v = v iˆ + v ˆj+ v kˆ
x y z

Hız bileşenleri şu eşitliklerle verilir:

  dx dy dz
dr vx = ; vy = ; vz =
v=
dt dt dt dt
 Ortalama ve Anlık İvme

Hızdaki değişim  v2 − v1 ∆v
Ortalama ivme = → aort = =
Zaman ∆t ∆t

Anlık ivmeise, ortalama ivmenin ∆t → 0 durumundaki limiti olarak tanımlanır:



a = lim
∆v dv d ˆ
∆t→0 ∆t
= =
dt dt
(
vx i + vy j+ vz k =
ˆ ˆ )
dvx ˆ dvy ˆ dvz ˆ
dt
i+
dt
j+
dt
k = axiˆ + a y ˆj+ azkˆ

Not: İvme vektörünün, hızdaki gibi, izlenilen yörüngeyle özel bir ilişkisi yoktur.
İvme bileşenleri şu eşitliklerle verilir:

 dv dv dv y dv z
a= → ax = x
; ay = ; az =
dt dt dt dt
Örnek : Bir cisim, ilk hız bileşenleri v0 x = 20 m/s ve v0 y = −15 m/s olacak
şekilde, t = 0 anında orijinden harekete başlıyor. xy-düzleminde hareket
eden cismin ivme bileşenleri de ax = 4 m/s ve a y = 0 ' dır.
a−) Cismin herhangi bir andaki hızını bulunuz.
b−) Cismin herhangi bir andaki konumu nedir?

a−) vx = v0 x + axt = 20 + 4t m/s ; vy = v0 y + ayt = −15 m/s

 ˆ ˆ
v = (20 + 4t )i −15 j m/s

b−) t = 0 → x0 = y0 = 0:

x(t) = x0 + v0 x t + a xt 2 = 20t + 2t 2 
1
2
 (
 → r = 20t + 2t 2 ˆi + −15t )ˆj m
) (
y(t) = y0 + v 0y t + a yt 2 = −15t 
1
2 
 Eğik Atış

Bir cismin yer-çekimi kuvvetinin etkisi altında düşey düzlemdeki hareketi

“eğik atış” hareketi olarak adlandırılır.

Cisim hareketine v0 ilk hızıyla başlar.
İlk hızın yatay ve düşey bileşenleri şu ifadelere sahiptir:

v0x =v0 cosθ0 ; v0y =v0 sinθ0

Eğik atış hareketi, x-ekseni ve y-ekseni boyunca ayrı ayrı incelenecektir. Bu

iki hareket birbirinden bağımsızdır. x-ekseni yönündeki hareketin ivmesi
sıfır, y-ekseni yönündeki hareketin ivmesi ise a = −−g’dir.
Yatay Hareket : ax = 0' dır ve x-ekseni yönündeki hız değişmez.
vx = v0 cosθ0 (Eş-1) ve x − x0 = (v0 cos θ0 )t (Eş-2)

Düşey Hareket : ay = −g' dir ve y-eksenindeki hareket serbest düşmedir.

1
v y = v0 sin θ0 − gt (Eş-3) ve y − y0 = (v0 sin θ0 )t − gt 2 (Eş-4)

Eş-3' ten t bulunup Eş-4' te kullanılırsa; v y2 = (v0 sin θ0 ) − 2g ( y − y 0 )

2

bağıntısı eldeedilir.

Bu eşitliklerdeki x0 ve y0 , cismin harekete

başladığı noktanın koordinatlarıdır.

Çoğu problemde hareketin başladığı nokta

orijin olarak alınır (x0 = 0 ; y0 = 0).
Yörünge denklemi :

vx = v0 cosθ0 (Eş -1) ; x = (v0 cos θ0 )t (Eş - 2)

1 2
vy = v0 sinθ0 − gt (Eş - 3) ; y = (v0 sinθ 0 )t − gt (Eş - 4)
2

Eş-2' den t çekilip Eş-4' te kullanılırsa,

g
y = (tanθ 0 ) x− x2
2 (v0 cos θ0 )
2

bulunur ve bu eşitlik cismin izlediği yörüngenin denklemidir.

Yörünge denklemi y = ax + bx2 formundadır ve bir parabolü tanımlar.

 v02 sin 2θ 0
Yatay Menzil (R) : R =
g

Cismin harekete başladığı nokta ile yere düştüğü nokta x-ekseni

üzerindeyse (y0 = y = 0), cismin yatayda aldığı yol (R) menzil
olarak bilinir. Eş-4' ten
1 2  1  2v sin θ 0
(v0 sin θ 0 )t − gt = 0 → t  v0 sin θ 0 − gt  = 0 → t = 0
2  2  g
bulunur. t, cismin uçuş süresidir ve Eş-2 [x = (v0 cos θ0 )t]' de
yerine konursa
2
R= 2v v20sin2θ 0
0 cosθ 0 → R =
0
sin bulunur.
g g

Cisim yatayla θ0 = 45°' lik açı yapacak şekilde atılırsa

O A t
v02
maksimum menzile ulaşır. R m ax =
g
R
 v02 sin2 θ 0
Maksimum Yükseklik (H): H=
2g

v y = v0 sin θ0 − gt
A noktasında, v y = 0 :
v0 sin θ 0
v0 sin θ 0 − gt = 0 → t =
g

H = y(t) →
v 0 sin θ 0 1  v 0 sin θ 0 
2
1 2
H = (v0 sin θ0 )t − gt = (v0 sin θ0 ) − g 
2 g 2  g 
v02 sin2 θ 0
H=
2g
Örnek : Bir taş, yükseklği 45 m olan bir binanın
tepesinden yatayla 30o açı yapacak şekilde
v0 = 20 m/s' lik ilk hızla fırlatılıyor.
a−) Taş, ne kadar sürede yere düşer?
b−) Taş, atıldığı noktadan ne kadar uzakta yere düşer?
c−) Taş, yere hangi hızla çarpar?

1
a−) y − y0 = v0y t − gt 2 → −5t 2 + 20∗sin(30)t + 45 = 0 → t = 4.22 s
2
1
b−) x − x0 = v0x t + a xt 2 → x = 20 ∗cos(30)t = 73 m
2

c−) vx = v0x = 20∗cos(30) = 17.3 m/s

vy = v0 y − gt = 20 ∗sin(30) − (9.8) ∗(4.22) = −31.4 m/s

v = 17.3iˆ − 31.4jˆ m/s
Örnek: Yardım paketi; Bir kurtarma uçağı yerden 100 m yükseklikte, 40 m/s
yatay hızla giderken, mahsur kalmış bir grubun bulunduğu noktaya yardım paketi
ulaştırmak istiyor.
a−) Paketin grubun bulunduğu noktaya düşmesi için geçen süre nedir?
b−) Hangi yatay uzaklıktan bırakılmalıdır?
c−) Paket hangi hızla yere çarpar?

1 1
a−) y − y 0 = v 0 y t − gt 2 → −100 = − (9.8)t 2

2 2
t = 4.52 s

1
b−) x − x0 = v0 x t + ax t 2 → x = v 0 x t = 40 ∗(4.52) = 181 m
2

c−) vx = v0 x = 40 m/s
vy = v0 y − gt = −(9.8) ∗(4.52) = −44.3 m/s

v = 40iˆ − 44.3jˆ m/s
 Düzgün Dairesel Hareket:

Yarıçapı r olan çembersel bir yörüngede sabit v

hızıyla hareket eden cisim “düzgün dairesel
hareket” yapıyor denir. Yörüngenin her
noktasında cismin hızının büyüklüğü aynı fakat
yönü farklıdır.

Hızın değişmesi ivmenin sıfır olmadığı anlamına gelir.

Düzgün dairesel harekette ivme şu özellikleri taşır:
1. Çember üzerindeki her noktada çemberin merkezi olan C noktasına
doğrudur ve bu nedenle “merkezcil ivme” olarak adlandırılır.
v2
2. Büyüklüğü a = bağıntısı ile verilir.
r

Cisim bir tam turunu bir periyotluk sürede (T) alır ve

2π r ile ifade edilir.
T=
v
Düzgün dairesel hareket
• Sabit bir hızla çember şeklindeki yol üzerinde sabit bir hızla
hareket cismin sabit bir ivmesi vardır.

a) Çember üzerinde dolanan araba, b) arabanın konumunun değişim, c) arabanın

hızının değişimi,
Düzgün dairesel hareket

Periyot = T= 2πr / v
 Teğetsel ve merkezcil ivme

• İvmenin teğetsel bileşeni cismin hızında değişime neden olur.

• Radyal ivme hızın yönünün değişmesine neden olur.

Teğetsel ve merkezcil ivme
Teğetsel ve merkezcil ivme

a)Birim vektörler tanımlanmaktadır, b) Toplam vektör ve doğrultusu

 Örnek: Merkezcil ivme

Bir araba 0.3 m/s2 ivme ile şekildeki gibi hareket etmektedir. Yarıçapı 500 m olan bir tepeden
geçerken arabanın yatay hızının büyüklüğü 6 m/s dir. Arabaya etki eden toplam ivme nedir?
Örnek : Bir taş, 0.5 m uzunluğundaki bir ipin ucuna asılmış
ve şekildeki gibi düşey düzlemde çembersel bir yörünge
üzerinde salınım yapmaktadır. İp, düşey eksenle 20o ' lik açı
yaptığında, taşın hızı 1.5 m/s'dir.
a−) Tam bu anda, radyal ve teğetsel yönlerdeki ivme nedir?
b−) Tam bu anda, net ivmenin büyüklüğünü ve yönünü bulunuz?

v2 (1.5)2
a−) ar = = = 4.50m/s 2
r 0.5
at = g sin(θ ) = 9.8∗sin(20) = 3.35 m/s 2

b−) a = a 2 + a 2 = (4.50)2 + (3.35)2 = 5.61 m/s2

r t

φ = tan−1( 3.35 ) = 36.7o (ivmenin ip doğrultusu ile yaptığı açı)

4.50
 Bağıl (Göreli) Hareket

• Bu kesimde farklı gözlem çerçevesindeki gözlemcilerin birbirlerini

nasıl gördükleri anlatılacaktır. Gözlemcilerin birbirlerine göre
konumları, hızları ve ivmeleri nasıl olacaktır.
Bağıl (Göreli) Hareket

(a) Kaykay üzerinde hareket eden A kişisi topun yukarı doğru hareket ettiğini
görür, (b) Duran B gözlemcisi ise topun hareketini parabol şeklinde görür.
Bağıl (Göreli) Hareket

Bir P cisminin, birbirine göre hareketli A ve B gözlem çerçevelerine göre ölçülen

hızları birbirinden farklıdır. B gözlemcisinin durgun olan A gözlemcisine göre sabit
bir vBA hızı ile hareket ettiğini varsayalım. Herhangi bir anda A ve B gözlemcileri,
sırasıyla, P cisminin konumunu xPA ve xPB olarak ölçsünler. xBA’de B gözlemcisinin A
gözlemcisine göre konumu olsun.
Galileo eşitlikleri
Konum vektörlerinin toplamı,

Konum vektörlerinin türevi alınırsa

göreli hız bulunur,

Hız vektörlerinin türevi alınırsa

göreli ivme elde edilir.
dv BA
= 0 → aPA = a PB
Sonuç: A ve B gözlemcileri P cisminin hızını dt
farklı ölçerler fakat ivmesini aynı ölçerler
Örnek Genişliği 3 km olan ve doğu yönünde 5 km/sa düzgün
hızla akan bir nehirde, kayıkçı rotasını tam olarak kuzeye
yönlendirmiş ve suya göre 10 km/sa hızla ilerlemektedir.
a−) Karadaki bir gözlemciye göre, kayıkçının hızınıbulunuz.
b−) Kayıkçı ne kadar sürede karşı kıyıya ulaşır?
c−) Tam karşıdaki bir noktaya ulaşması için rotası ne olmalıdır?

  
a−) v KY = v KN + v NY = 10 Nˆ +5Eˆ km/sa

vKY = 10 2 + 52 = 11.2 km/sa ; θ = tan −1    = 26.6o

5
 10 

3
b−) d = vKN t → t = = 0.3 sa = 18dk
10
 =  +
c−) vKY vKN vNY → vKY = vKN
2
− vNY
2
= 102 − 52 = 8.66 km/sa
5 
θ = tan−1   = 30.2o
 8.66 
PRATİK: Hızların başlangıç noktalarını vbakan
birleştir, bakandan bakılana vektör çiz. v vbağıl
Çizdiğin bu vektör bağıl vektördür. bakılan

Örnek: Şekilde, bir dörtyol kavşağına aynı v hızı ile

gelmekte olan K, L, M ve N araçları görülmektedir.

a−) K’ dan bakan L’yi nasıl görür?

L K
v
v
v M
L vLK = v 2
K v
v
N b −) M’ den bakan K’ yı nasılgörür?
vM vK
vKM=2v
Örnek: Yağmur damlası
Bir araba doğuya doğru 50.0 km/saat süratle ilerlemektedir.
Yağmur damlalarının yere göre sabit süratle düştüklerini
kabul ediniz. Yan cama düşen bir yağmur damlasının
düşeyle 60° lik bir açı yapıyorsa yağmur damlasının hızını
(a) arabaya göre
(b) yere göre hesaplayınız.
Çözüm: Yağmur damlası

(a) Yağmurun arabaya göre hızı

VYağmurYereGöre + VArabaYereGöre = – Vyj + 50.0i m/s şeklindedir.

= -28.9j + 50.0i m/s olarak bulunur.
(b) tan60º = Vy/VArabaYereGöre = 1.73 = 50 / Vy den Vy = 28.9 m/s

yağmurun yere göre düşey hızı Vy = 28.9 m/s

Örnek: Doğuya doğru v hızıyla gitmekte
olan bir aracın içindeki yolcu yere düşen vyağmur-yer=?
yağmur damlasını güneye v hızıyla
gidiyormuş gibi görüyor. Buna göre varaç-yer
yağmur damlasının yere göre hızı nedir?

vbakan varaç-yer= v
vyağmur-yer= v 2
vbakılan vbağıl vyağmur-yer vyağmur-araç= v

  
vDY = vDA + v AY → vDY = −vˆj+ vˆi y
 −1  v 
vDY = ( )
−v
2
+ v 2
= 2v ; θ = tan  v  = −45 o

  x
Örnek: Doğuya doğru gitmekte olan X aracındaki gözlemci Y aracını
doğuya doğru, Z aracını batıya doğru gidiyormuş gibi görüyor. Buna göre,
Y ve Z araçlarının hareketleri hakkında neler söylenebilir?

Y kesinlikle doğuya doğru gidiyor ve hızı X’in

hızından büyüktür.

Buna göre,

1) Z, X’ in hızından daha düşük bir hızla doğuya gidiyorolabilir.

2) Z durgun olabilir.

3) Z batıya doğru gidiyor olabilir.

Nehir Problemleri:

1Suya göre hız: Su durgun iken yüzücünün veya kayığın sahip

olduğu hızdır.

2Kayığa göre hız: Kayık durgun iken kayığın içindeki

hareketlinin hızıdır.

3Yere göre hız: Suya göre hız ile akıntı hızının vektörel
bileşkesi olan hız. Yani yerde duran bir gözlemciye göre hızdır.

NOT: Nehir problemlerinde yere göre hız ile işlem yapılır.

Örnek: Akıntı hızının 5 m/s olduğu bir
nehirde, bir kayık K noktasından L vsu=5 m/s
noktasına, suya göre sabit hızla 10 s’de
gidiyor ve 20 s’de geri dönüyor. Buna vkayık
göre K-L uzaklığı kaç cm’dir? K L

KL=LK → (vkayık + 5) ∗10 = (vkayık − 5) ∗ 20

vkayık = 15 m/s
KL = (vkayık + 5) ∗10 = (15 + 5) ∗10 = 200 m
 İki Boyutta Nehir Problemleri:
L M

vsu
vkayık-su vkayık-yer

Not 1: Her hız kendi yolunu alır.

Not 2: Kayık karşı kıyıya her zaman yere göre hızı doğrultusunda çıkar.

KL=(vkayık-su) ∗ t
LM=(vsu) ∗ t
KM=(vkayık-yer) ∗ t
İlave Örnekler