Đề Cương Luật HNGD 2014 - 0

PHÁP LUẬT VỀ HÔN NHÂN VÀ GIA ĐÌNH
(Theo Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014)
I. Một số quy định chung

1. Nguyên tắc cơ bản của chế độ hôn nhân và gia đình
Nguyên tắc cơ bản của chế độ hôn nhân và gia đình là nguyên lý, tư tưởng
chỉ đạo toàn bộ hệ thống các quy phạm pháp luật hôn nhân và gia đình. Nội
dung của các nguyên tắc cơ bản này thể hiện quan điểm, đường lối của Đảng và
Nhà nước ta trong việc xây dựng chế độ hôn nhân và gia đình ở Việt Nam, bảo
vệ tốt nhất quyền và lợi ích hợp pháp của các thành viên gia đình.
Để bảo đảm quyền con người trong lĩnh vực hôn nhân và gia đình, tại Điều
2 Luật hôn nhân và gia đình năm 2014 (sau đây gọi là Luật hôn nhân và gia
đình) quy định những nguyên tắc cơ bản của chế độ hôn nhân và gia đình gồm:
- Hôn nhân tự nguyện, tiến bộ, một vợ một chồng, vợ chồng bình đẳng.
- Hôn nhân giữa công dân Việt Nam thuộc các dân tộc, tôn giáo, giữa
người theo tôn giáo với người không theo tôn giáo, giữa người có tín ngưỡng
với người không có tín ngưỡng, giữa công dân Việt Nam với người nước ngoài
được tôn trọng và được pháp luật bảo vệ.
- Xây dựng gia đình ấm no, tiến bộ, hạnh phúc; các thành viên gia đình có
nghĩa vụ tôn trọng, quan tâm, chăm sóc, giúp đỡ nhau; không phân biệt đối xử
giữa các con.
- Nhà nước, xã hội và gia đình có trách nhiệm bảo vệ, hỗ trợ trẻ em, người
cao tuổi, người khuyết tật thực hiện các quyền về hôn nhân và gia đình; giúp đỡ
các bà mẹ thực hiện tốt chức năng cao quý của người mẹ; thực hiện kế hoạch
hóa gia đình.
- Kế thừa, phát huy truyền thống văn hóa, đạo đức tốt đẹp của dân tộc Việt
Nam về hôn nhân và gia đình.
2. Các hành vi bị cấm trong lĩnh vực hôn nhân và gia đình
Gia đình là tế bào của xã hội, là cái nôi nuôi dưỡng con người, là môi
trường quan trọng hình thành và giáo dục nhân cách, góp phần vào sự nghiệp
xậy dựng và bảo vệ tổ quốc. Gia đình tốt thì xã hội mới tốt, xã hội tốt thì gia
đình càng tốt. Để nâng cao trách nhiệm của công dân, Nhà nước và xã hội trong
việc xây dựng, củng cố chế độ hôn nhân và gia đình Việt Nam, pháp luật quy
định quan hệ hôn nhân và gia đình được xác lập, thực hiện theo quy định của
Luật hôn nhân và gia đình được tôn trọng và được pháp luật bảo vệ. Mọi hành vi
vi phạm pháp luật về hôn nhân và gia đình phải được xử lý nghiêm minh, đúng
pháp luật. Theo đó, pháp luật nghiêm cấm các hành vi sau đây:
- Kết hôn giả tạo, ly hôn giả tạo. Trong đó, kết hôn giả tạo được hiểu là
việc lợi dụng kết hôn để xuất cảnh, nhập cảnh, cư trú, nhập quốc tịch Việt Nam,
quốc tịch nước ngoài; hưởng chế độ ưu đãi của Nhà nước hoặc để đạt được mục
đích khác mà không nhằm mục đích xây dựng gia đình. Ly hôn giả tạo là việc
lợi dụng ly hôn để trốn tránh nghĩa vụ tài sản, vi phạm chính sách, pháp luật về
dân số hoặc để đạt được mục đích khác mà không nhằm mục đích chấm dứt hôn
nhân.
- Tảo hôn, cưỡng ép kết hôn, lừa dối kết hôn, cản trở kết hôn.
1
Tảo hôn được hiểu là việc lấy vợ, lấy chồng khi một bên hoặc cả hai bên
chưa đủ tuổi kết hôn theo quy định (nam chưa đủ 20 tuổi, nữ chưa đủ 18 tuổi).
Cưỡng ép kết hôn là việc đe dọa, uy hiếp tinh thần, hành hạ, ngược đãi, yêu
sách của cải hoặc hành vi khác để buộc người khác phải kết hôn.
Cản trở kết hôn là việc đe dọa, uy hiếp tinh thần, hành hạ, ngược đãi, yêu
sách của cải hoặc hành vi khác để ngăn cản việc kết hôn của người có đủ điều
kiện kết hôn theo quy định của Luật Hôn nhân và gia đình.
- Người đang có vợ, có chồng mà kết hôn hoặc chung sống như vợ chồng
với người khác hoặc chưa có vợ, chưa có chồng mà kết hôn hoặc chung sống
như vợ chồng với người đang có chồng, có vợ. Trong đó, chung sống như vợ
chồng được hiểu là việc nam, nữ tổ chức cuộc sống chung và coi nhau là vợ
chồng.
- Kết hôn hoặc chung sống như vợ chồng giữa những người cùng dòng máu
về trực hệ; giữa những người có họ trong phạm vi ba đời; giữa cha, mẹ nuôi với
con nuôi; giữa người đã từng là cha, mẹ nuôi với con nuôi, cha chồng với con
dâu, mẹ vợ với con rể, cha dượng với con riêng của vợ, mẹ kế với con riêng của
chồng.
Những người cùng dòng máu về trực hệ là cha, mẹ với con; ông, bà với
cháu nội, cháu ngoại.
Những người có họ trong phạm vi ba đời là những người cùng một gốc
sinh ra: cha mẹ là đời thứ nhất; anh chị em cùng cha mẹ, cùng cha khác mẹ,
cùng mẹ khác cha là đời thứ hai; anh chị em con chú, con bác, con cô, con cậu,
con dì là đời thứ ba.
Về mặt y học nếu thế hệ cha mẹ càng xa bao nhiêu thì thế hệ con càng tiếp
thu các mặt tích cực của cha mẹ bấy nhiêu và ngược lại. Cấm kết hôn trong
trường hợp này nhằm duy trì, bảo vệ thuần phong, mỹ tục, đạo đức truyền thống
cũng như đảm bảo việc phát triển lành mạnh của các thế hệ sau này, tránh sự suy
thoái nòi giống.
Luật hôn nhân và gia đình cấm cả những người đã từng là cha, mẹ nuôi với
con nuôi, đã từng là cha chồng với con dâu, đã từng là mẹ vợ với con rể, đã từng
là cha dượng với con riêng của vợ, đã từng là mẹ kế với con riêng của chồng.
Trên thực tế, giữa những người này không có quan hệ về huyết thống, nhưng
trước đây giữa họ đã có mối quan hệ cha, mẹ - con và có quan hệ chăm sóc, nuôi
dưỡng. Việc quy định cấm những người đó kết hôn với nhau nhằm bảo vệ, giữ
gìn đạo lý của dân tộc, ổn định mối quan hệ giữa các thành viên trong gia đình,
phù hợp với đạo đức xã hội và truyền thống tốt đẹp của gia đình Việt Nam.
- Yêu sách của cải trong kết hôn.
- Cưỡng ép ly hôn, lừa dối ly hôn, cản trở ly hôn. Trong đó, cưỡng ép ly
hôn được hiểu là việc đe dọa, uy hiếp tinh thần, hành hạ, ngược đãi, yêu sách
của cải hoặc hành vi khác để buộc người khác phải ly hôn trái với ý muốn của
họ.
Cản trở ly hôn là việc đe dọa, uy hiếp tinh thần, hành hạ, ngược đãi, yêu
sách của cải hoặc hành vi khác để buộc người khác phải duy trì quan hệ hôn
nhân trái với ý muốn của họ.
2
- Thực hiện sinh con bằng kỹ thuật hỗ trợ sinh sản vì mục đích thương mại,
mang thai hộ vì mục đích thương mại, lựa chọn giới tính thai nhi, sinh sản vô
tính. Trong đó, sinh con bằng kỹ thuật hỗ trợ sinh sản được hiểu là việc sinh con
bằng kỹ thuật thụ tinh nhân tạo hoặc thụ tinh trong ống nghiệm. Mang thai hộ vì
mục đích thương mại là việc một người phụ nữ mang thai cho người khác bằng
việc áp dụng kỹ thuật hỗ trợ sinh sản để được hưởng lợi về kinh tế hoặc lợi ích
khác.
- Bạo lực gia đình. Trong đó, bạo lực gia đình được hiểu là hành vi cố ý
của thành viên gia đình gây tổn hại hoặc có khả năng gây tổn hại về thể chất,
tinh thần, kinh tế đối với thành viên khác trong gia đình.
- Lợi dụng việc thực hiện quyền về hôn nhân và gia đình để mua bán người,
bóc lột sức lao động, xâm phạm tình dục hoặc có hành vi khác nhằm mục đích trục
lợi.
II. Kết hôn
1. Khái niệm
Kết hôn là việc nam và nữ xác lập quan hệ vợ chồng với nhau theo quy
định của Luật Hôn nhân và gia đình về điều kiện kết hôn và đăng ký kết hôn.
Theo đó, nam nữ kết hôn phải đảm bảo hai yếu tố: thứ nhất, thể hiện ý chí
của nam, nữ muốn kết hôn với nhau; thứ hai, việc kết hôn phải tuân theo điều
kiện và thủ tục do pháp luật quy định mới được thừa nhận.
2. Điều kiện kết hôn
Để hướng tới xây dựng gia đình ấm no, hạnh phúc, hôn nhân tự nguyện
tiến bộ, pháp luật quy định nam, nữ kết hôn phải tuân theo các điều kiện sau
đây:
2.1. Phải đủ tuổi kết hôn
Luật hôn nhân và gia đình quy định nam từ đủ 20 tuổi trở lên, nữ từ đủ 18
tuổi trở lên mới có quyền kết hôn.
Việc pháp luật quy định độ tuổi kết hôn là căn cứ vào sự phát triển tâm sinh
lý của con người, bảo đảm sự phát triển giống nòi, bảo đảm cho các bên nam, nữ
có đủ điều kiện về sức khoẻ và khả năng chăm lo cuộc sống gia đình. Ngoài ra,
việc quy định độ tuổi kết hôn còn khẳng định chính sách pháp luật của Nhà
nước ta không phân biệt dân tộc kinh hay dân tộc thiểu số, nhằm tránh việc tảo
hôn, loại bỏ tập quán lấy vợ, chồng sớm ở đồng bào các dân tộc thiểu số, đảm
bảo sự trưởng thành về thể chất và trí tuệ cho nam, nữ để họ thực hiện tốt chức
năng của mình đối với gia đình và xã hội.
Cơ sở để xác định tuổi kết hôn là Giấy khai sinh được cơ quan có thẩm
quyền về hộ tịch cấp.
2.2. Việc kết hôn do nam và nữ tự nguyện quyết định
Hôn nhân tự nguyện tiến bộ là nguyên tắc cơ bản của Luật hôn nhân và gia
đình. Tự nguyện kết hôn là việc hai bên nam nữ thể hiện sự đồng ý trở thành vợ
chồng của nhau mà không bị tác động của bên kia hay của bất kỳ người nào
khác. Đây là điều kiện quan trọng nhằm bảo đảm cho hôn nhân được xây dựng
trên nguyên tắc tự nguyện, cho phép nam, nữ đến độ tuổi kết hôn có quyền bày
tỏ ý chí của mình trong việc chọn người "bạn đời", làm cơ sở cho cuộc hôn nhân
của họ được hạnh phúc, bền vững.
3
2.3. Không bị mất năng lực hành vi dân sự
Theo quy định của Bộ luật dân sự, khi một người do bị bệnh tâm thần hoặc
mắc các bệnh khác mà không thể nhận thức, làm chủ được hành vi của mình thì
theo yêu cầu của người có quyền, lợi ích liên quan hoặc của cơ quan, tổ chức
hữu quan, Tòa án ra quyết định tuyên bố người này là mất năng lực hành vi dân
sự trên cơ sở kết luận giám định pháp y tâm thần. Người mất năng lực hành vi
dân sự là người mất khả năng bằng hành vi của mình xác lập, thực hiện quyền,
nghĩa vụ dân sự. Vì vậy, họ không được kết hôn do không thể hiện được sự tự
nguyện kết hôn, không nhận thức được trách nhiệm làm vợ, làm chồng, làm cha,
làm mẹ trong đời sống gia đình.
Bên cạnh đó, theo quy định Bộ luật dân sự thì mọi giao dịch dân sự của
người mất năng lực hành vi dân sự phải do người đại diện theo pháp luật xác
lập, thực hiện. Trong khi đó, quyền kết hôn, ly hôn là quyền nhân thân của mỗi
người không thể do người đại diện thực hiện. Do đó, để được kết hôn, một điều
kiện bắt buộc là nam, nữ phải không bị mất năng lực hành vi dân sự.
2.4. Việc kết hôn không thuộc một trong các trường hợp: Kết hôn giả tạo,
ly hôn giả tạo; tảo hôn, cưỡng ép kết hôn, lừa dối kết hôn, cản trở kết hôn; người
đang có vợ, có chồng mà kết hôn hoặc chung sống như vợ chồng với người khác
hoặc chưa có vợ, chưa có chồng mà kết hôn hoặc chung sống như vợ chồng với
người đang có chồng, có vợ; kết hôn hoặc chung sống như vợ chồng giữa những
người cùng dòng máu về trực hệ; giữa những người có họ trong phạm vi ba đời;
giữa cha, mẹ nuôi với con nuôi; giữa người đã từng là cha, mẹ nuôi với con
nuôi, cha chồng với con dâu, mẹ vợ với con rể, cha dượng với con riêng của vợ,
mẹ kế với con riêng của chồng.
Người cùng giới tính là nam với nam hoặc nữ với nữ. Việc kết hôn giữa
những người cùng giới tính không bảo đảm chức năng của hôn nhân là duy trì nòi
giống. Do vậy, Nhà nước không thừa nhận hôn nhân giữa những người cùng giới
tính.
Nhằm tránh có cách hiểu và can thiệp hành chính vào cuộc sống giữa
những người cùng giới tính, đồng thời thể hiện quan điểm hôn nhân phải là sự
liên kết giữa hai người khác giới tính, bên cạnh việc quy định các điều kiện kết
hôn như trên, pháp luật quy định Nhà nước không thừa nhận hôn nhân giữa
những người cùng giới tính.
3. Đăng ký kết hôn
Đăng ký kết hôn là thủ tục do Nhà nước quy định nhằm công nhận việc xác
lập quan hệ hôn nhân giữa hai bên nam nữ là hợp pháp, là cơ sở pháp lý để các
bên thực hiện quyền và nghĩa vụ của vợ chồng. Pháp luật quy định sự kiện kết
hôn phải được đăng ký và do cơ quan nhà nước có thẩm quyền thực hiện theo
quy định của Luật hôn nhân và gia đình và pháp luật về hộ tịch. Đăng ký kết hôn
là biện pháp để Nhà nước có thể kiểm tra và kịp thời ngăn chặn các hiện tượng
vi phạm điều kiện kết hôn.
Việc kết hôn không được đăng ký theo quy định của Luật hôn nhân và gia
đình và pháp luật về hộ tịch thì không có giá trị pháp lý.
Trường hợp vợ chồng đã ly hôn muốn xác lập lại quan hệ vợ chồng thì phải
đăng ký kết hôn.
4
Pháp luật quy định, đối với kết hôn trong nước không có yếu tố nước ngoài,
việc đăng ký kết hôn được thực hiện tại Ủy ban nhân dân cấp xã nơi cư trú của
một trong hai bên nam, nữ thực hiện đăng ký kết hôn.
Ủy ban nhân dân cấp huyện nơi cư trú của công dân Việt Nam thực hiện
đăng ký kết hôn giữa công dân Việt Nam với người nước ngoài; giữa công dân
Việt Nam cư trú ở trong nước với công dân Việt Nam định cư ở nước ngoài;
giữa công dân Việt Nam định cư ở nước ngoài với nhau; giữa công dân Việt
Nam đồng thời có quốc tịch nước ngoài với công dân Việt Nam hoặc với người
nước ngoài.
Trường hợp người nước ngoài cư trú tại Việt Nam có yêu cầu đăng ký kết
hôn tại Việt Nam thì Ủy ban nhân dân cấp huyện nơi cư trú của một trong hai
bên thực hiện đăng ký kết hôn.
Cơ quan đại diện thực hiện đăng ký kết hôn cho công dân Việt Nam cư trú
ở nước ngoài, nếu việc đăng ký đó không trái pháp luật của nước tiếp nhận và
điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên.
4. Hủy việc kết hôn trái pháp luật; xử lý việc kết hôn trái pháp luật;
hậu quả pháp lý của việc hủy kết hôn trái pháp luật
4.1. Nguyên tắc xử lý
Kết hôn trái pháp luật là việc nam, nữ đã đăng ký kết hôn tại cơ quan nhà
nước có thẩm quyền nhưng một bên hoặc cả hai bên vi phạm điều kiện kết hôn.
Nhà nước không thừa nhận những trường hợp nam nữ kết hôn mà không
tuân thủ đầy đủ các điều kiện kết hôn. Theo Điều 11 Luật hôn nhân và gia đình
thì việc xử lý trường hợp kết hôn trái pháp luật được Tòa án thực hiện theo quy
định tại Luật hôn nhân và gia đình và pháp luật về tố tụng dân sự.
Theo đó, về nguyên tắc, việc kết hôn trái pháp luật phải bị hủy. Tuy nhiên,
đúc kết từ thực tiễn xét xử của Tòa án và để tránh máy móc trong việc giải
quyết, pháp luật quy định nếu đến thời điểm Tòa án giải quyết yêu cầu hủy việc
kết hôn trái pháp luật mà cả hai bên kết hôn đã có đủ các điều kiện kết hôn theo
quy định tại Điều 8 của Luật hôn nhân và gia đình và hai bên yêu cầu công nhận
quan hệ hôn nhân cho họ thì Tòa án công nhận hôn nhân đó là hợp pháp. Trong
trường hợp này, quan hệ hôn nhân được xác lập từ thời điểm các bên đủ điều
kiện kết hôn theo quy định của Luật hôn nhân và gia đình.
Quyết định của Tòa án về việc hủy kết hôn trái pháp luật hoặc công nhận
quan hệ hôn nhân phải được gửi cho cơ quan đã thực hiện việc đăng ký kết hôn
để ghi vào sổ hộ tịch; hai bên kết hôn trái pháp luật; cá nhân, cơ quan, tổ chức
liên quan theo quy định của pháp luật về tố tụng dân sự.
Người có quyền yêu cầu hủy việc kết hôn trái pháp luật
Trong việc hủy kết hôn trái pháp luật, Luật hôn nhân và gia đình quy định
người có quyền yêu cầu hủy việc kết hôn trái pháp luật gồm:
- Người bị cưỡng ép kết hôn, bị lừa dối kết hôn, theo quy định của pháp
luật về tố tụng dân sự, có quyền tự mình yêu cầu hoặc đề nghị cá nhân, tổ chức
quy định tại khoản 2 dưới đây yêu cầu Tòa án hủy việc kết hôn trái pháp luật do
việc kết hôn vi phạm quy định về điệu kiện tự nguyện kết hôn.
- Cá nhân, cơ quan, tổ chức sau đây, theo quy định của pháp luật về tố tụng
dân sự, có quyền yêu cầu Tòa án hủy việc kết hôn trái pháp luật do việc kết hôn
5
vi phạm quy định tại các điểm a, c và d khoản 1 Điều 8 Luật hôn nhân và gia
đình:
+ Vợ, chồng của người đang có vợ, có chồng mà kết hôn với người khác;
cha, mẹ, con, người giám hộ hoặc người đại diện theo pháp luật khác của người
kết hôn trái pháp luật;
+ Cơ quan quản lý nhà nước về gia đình;
+ Cơ quan quản lý nhà nước về trẻ em;
+ Hội liên hiệp phụ nữ.
- Cá nhân, cơ quan, tổ chức khác khi phát hiện việc kết hôn trái pháp luật thì
có quyền đề nghị cơ quan quản lý nhà nước về gia đình; cơ quan quản lý nhà
nước về trẻ em; Hội liên hiệp phụ nữ yêu cầu Tòa án hủy việc kết hôn trái pháp
luật.
Hậu quả pháp lý của việc hủy kết hôn trái pháp luật
a) Về quan hệ nhân thân. Về nguyên tắc, Nhà nước không thừa nhận và
bảo hộ việc hai người kết hôn trái pháp luật là vợ chồng kể từ thời điểm kết hôn
cho tới khi có yêu cầu Tòa án hủy việc kết hôn đó. Trong thời gian này, giữa họ
chưa từng phát sinh quan hệ vợ chồng. Quan hệ vợ chồng giữa họ sẽ không có
giá trị pháp lý. Do vậy, khi Tòa án tuyên bố hủy kết hôn trái pháp luật, thì hai
bên kết hôn phải chấm dứt quan hệ như vợ chồng.
b) Về quan hệ cha, mẹ, con
Quan hệ giữa cha mẹ, con phát sinh trên cơ sở huyết thống, nuôi dưỡng,
không phụ thuộc vào quan hệ của cha mẹ có hợp pháp hay không, còn tồn tại
hay đã chấm dứt. Hai người kết hôn trái pháp luật tuy không phải là vợ chồng
nhưng vẫn là cha và mẹ của con chung. Do đó, quyền, nghĩa vụ của cha, mẹ, con
được giải quyết theo quy định về quyền, nghĩa vụ của cha, mẹ, con khi ly hôn.
c) Về quan hệ tài sản
Do việc hai bên nam nữ kết hôn trái pháp luật nên giữa họ không phát sinh
quan hệ vợ chồng, tài sản mà họ tạo dựng trong thời gian chung sống không
phải là tài sản thuộc sở hữu chung hợp nhất của vợ chồng mà là tài sản chung
theo phần. Theo đó, khi Tòa án hủy việc kết hôn trái pháp luật, quan hệ tài sản,
nghĩa vụ và hợp đồng giữa các bên được giải quyết theo thỏa thuận giữa các
bên; trong trường hợp không có thỏa thuận thì giải quyết theo quy định của Bộ
luật dân sự và các quy định khác của pháp luật có liên quan.
Việc giải quyết quan hệ tài sản phải bảo đảm quyền, lợi ích hợp pháp của
phụ nữ và con; công việc nội trợ và công việc khác có liên quan để duy trì đời
sống chung được coi như lao động có thu nhập.
5. Giải quyết hậu quả của việc nam, nữ chung sống với nhau như vợ
chồng mà không đăng ký kết hôn
Theo quy định của pháp luật, việc nam, nữ không đăng ký kết hôn mà
chung sống với nhau như vợ chồng thì không làm phát sinh quan hệ hôn nhân.
Quyền, nghĩa vụ giữa nam, nữ chung sống với nhau như vợ chồng và con được
giải quyết theo quy định của Luật hôn nhân và gia đình về quyền, nghĩa vụ của
cha mẹ và con. Quan hệ tài sản, nghĩa vụ và hợp đồng của nam, nữ chung sống
với nhau như vợ chồng mà không đăng ký kết hôn được giải quyết theo thỏa
6
thuận giữa các bên; trong trường hợp không có thỏa thuận thì giải quyết theo
quy định của Bộ luật dân sự và các quy định khác của pháp luật có liên quan.
Việc giải quyết quan hệ tài sản phải bảo đảm quyền, lợi ích hợp pháp của
phụ nữ và con; công việc nội trợ và công việc khác có liên quan để duy trì đời
sống chung được coi như lao động có thu nhập.
Trong trường hợp nam, nữ có đủ điều kiện kết hôn theo quy định của Luật
Hôn nhân và gia đình chung sống như vợ chồng nhưng sau đó thực hiện việc
đăng ký kết hôn theo quy định của pháp luật thì quan hệ hôn nhân chỉ được xác
lập từ ngày đăng ký kết hôn.
III. Quan hệ giữa vợ và chồng
1. Quyền và nghĩa vụ về nhân thân
Quyền và nghĩa vụ về nhân thân giữa vợ và chồng là những quyền và nghĩa
vụ mang tính chất tình cảm, tinh thần giữa vợ, chồng và gắn liền với vợ, chồng
trong suốt thời kỳ hôn nhân.
Theo pháp luật hôn nhân và gia đình, vợ, chồng bình đẳng với nhau, có
quyền, nghĩa vụ ngang nhau về mọi mặt trong gia đình, trong việc thực hiện các
quyền, nghĩa vụ của công dân được quy định trong Hiến pháp, Luật Hôn nhân
và gia đình và các luật khác có liên quan. Khoản 1 Luật bình đẳng giới quy định:
“Vợ, chồng bình đẳng với nhau trong quan hệ dân sự và các quan hệ khác liên
quan đến hôn nhân và gia đình”.
Quyền, nghĩa vụ về nhân thân của vợ, chồng quy định tại Luật hôn nhân và
gia đình, Bộ luật dân sự và các luật khác có liên quan được tôn trọng và bảo vệ.
Quyền và nghĩa vụ về nhân thân của vợ, chồng được quy định trong Luật
hôn nhân và gia đình như sau:
- Vợ chồng có nghĩa vụ thương yêu, chung thủy, tôn trọng, quan tâm, chăm
sóc, giúp đỡ nhau; cùng nhau chia sẻ, thực hiện các công việc trong gia đình.
- Vợ chồng có nghĩa vụ sống chung với nhau, trừ trường hợp vợ chồng có
thỏa thuận khác hoặc do yêu cầu của nghề nghiệp, công tác, học tập, tham gia
các hoạt động chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội và lý do chính đáng khác.
- Việc lựa chọn nơi cư trú của vợ chồng do vợ chồng thỏa thuận, không bị
ràng buộc bởi phong tục, tập quán, địa giới hành chính.
- Vợ, chồng có nghĩa vụ tôn trọng, giữ gìn và bảo vệ danh dự, nhân phẩm,
uy tín cho nhau.
- Vợ, chồng có nghĩa vụ tôn trọng quyền tự do tín ngưỡng, tôn giáo của nhau.
- Vợ, chồng có quyền, nghĩa vụ tạo điều kiện, giúp đỡ nhau chọn nghề
nghiệp; học tập, nâng cao trình độ văn hóa, chuyên môn, nghiệp vụ; tham gia
hoạt động chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội.
2. Đại diện giữa vợ và chồng
Tại khoản 1 Điều 134 Bộ luật dân sự 2015 quy định, đại diện là việc cá
nhân, pháp nhân (sau đây gọi chung là người đại diện) nhân danh và vì lợi ích
của cá nhân khác (sau đây gọi là người được đại diện) xác lập, thực hiện giao
dịch dân sự trong phạm vi đại diện.
Trong giao dịch dân sự, phần lớn các chủ thể tự mình xác lập, thực hiện các
giao dịch. Tuy nhiên, cũng có nhiều trường hợp vì nhiều nguyên do như bệnh
7
tật, ốm đau, điều kiện công tác… mà một người cần một người khác thay mình
thực hiện công việc nhất định.
Có thể thấy, quyền đại diện giữa vợ chồng là một trong những quyền phản
ánh cao nhất sự bình đẳng giữa vợ và chồng. Đại diện sẽ là phương thức pháp lý
cần thiết trong việc thực hiện các quyền của chủ sở hữu tài sản trong gia đình,
đảm bảo cho mọi giao dịch dân sự hợp pháp được tiến hành nhanh chóng, thuận
lợi. Điều này thể hiện rõ nhất trong tình huống người chồng đi làm ăn xa, chỉ có
người vợ ở nhà. Người vợ có quyền thế chấp quyền sử dụng đất là tài sản chung
của vợ chồng để vay vốn, sản xuất kinh doanh nếu người chồng đã có văn
bản ủy quyền cho người vợ thay mặt mình thực hiện các giao dịch liên quan đến
tài sản chung trong lúc người chồng đi vắng. Hoặc là khi người chồng mất năng
lực hành vi dân sự hoặc bị hạn chế năng lực hành vi, quyền đại diện sẽ tạo điều
kiện cho người phụ nữ thực hiện các giao dịch vì lợi ích của người chồng cũng
như của bản thân mình và các nhu cầu chung của gia đình. Quyền đại diện giữa
vợ và chồng là một trong những nội dung cơ bản để thực hiện bình đẳng giới.
Quyền đại diện giữa vợ và chồng trong thời kỳ hôn nhân vừa là quyền vừa là
nghĩa vụ của vợ chồng.
Theo pháp luật hôn nhân và gia đình, vấn đề đại diện giữa vợ chồng được
quy định như sau:
2.1. Căn cứ xác lập đại diện giữa vợ và chồng
Vấn đề đại diện giữa vợ và chồng được xác lập dựa trên các căn cứ sau:
- Việc đại diện giữa vợ và chồng trong xác lập, thực hiện, chấm dứt giao
dịch được xác định theo quy định của Luật hôn nhân và gia đình, Bộ luật dân sự
và các luật khác có liên quan.
- Vợ, chồng có thể ủy quyền cho nhau xác lập, thực hiện và chấm dứt giao
dịch mà theo quy định của Luật hôn nhân và gia đình, Bộ luật dân sự và các luật
khác có liên quan phải có sự đồng ý của cả hai vợ chồng.
- Vợ, chồng đại diện cho nhau khi một bên mất năng lực hành vi dân sự mà
bên kia có đủ điều kiện làm người giám hộ hoặc khi một bên bị hạn chế năng lực
hành vi dân sự mà bên kia được Tòa án chỉ định làm người đại diện theo pháp
luật cho người đó, trừ trường hợp theo quy định của pháp luật thì người đó phải
tự mình thực hiện quyền, nghĩa vụ có liên quan.
Trong trường hợp một bên vợ, chồng mất năng lực hành vi dân sự mà bên
kia có yêu cầu Tòa án giải quyết ly hôn thì căn cứ vào quy định về giám hộ
trong Bộ luật dân sự, Tòa án chỉ định người khác đại diện cho người bị mất năng
lực hành vi dân sự để giải quyết việc ly hôn.
2.2. Đại diện giữa vợ và chồng trong quan hệ kinh doanh
Pháp luật quy định, trong trường hợp vợ, chồng kinh doanh chung thì vợ,
chồng trực tiếp tham gia quan hệ kinh doanh là người đại diện hợp pháp của
nhau trong quan hệ kinh doanh đó, trừ trường hợp trước khi tham gia quan hệ
kinh doanh, vợ chồng có thỏa thuận khác hoặc Luật hôn nhân và gia đình và các
luật liên quan có quy định khác.
Trong trường hợp vợ chồng có thỏa thuận về việc một bên đưa tài sản
chung vào kinh doanh thì người này có quyền tự mình thực hiện giao dịch liên
quan đến tài sản chung đó.
8
2.3. Đại diện giữa vợ và chồng trong trường hợp giấy chứng nhận quyền
sở hữu, giấy chứng nhận quyền sử dụng đối với tài sản chung nhưng chỉ ghi
tên vợ hoặc chồng
Việc đại diện giữa vợ và chồng trong việc xác lập, thực hiện và chấm dứt
giao dịch liên quan đến tài sản chung có giấy chứng nhận quyền sở hữu, giấy
chứng nhận quyền sử dụng tài sản chỉ ghi tên vợ hoặc chồng được thực hiện theo
quy định tại Điều 24 và Điều 25 của Luật hôn nhân và gia đình về căn cứ xác lập
đại diện giữa vợ và chồng và về đại diện giữa vợ và chồng trong quan hệ kinh
doanh.
Trong trường hợp vợ hoặc chồng có tên trên giấy chứng nhận quyền sở
hữu, giấy chứng nhận quyền sử dụng tài sản tự mình xác lập, thực hiện và chấm
dứt giao dịch với người thứ ba trái với quy định về đại diện giữa vợ và chồng
của Luật hôn nhân và gia đình thì giao dịch đó vô hiệu, trừ trường hợp theo quy
định của pháp luật mà người thứ ba ngay tình được bảo vệ quyền lợi.
2.4. Trách nhiệm liên đới của vợ, chồng
- Nhằm ràng buộc trách nhiệm của vợ chồng đối với nhau, đối với cuộc sống
gia đình, đồng thời bảo đảm quyền lợi của người thứ ba tham gia xác lập giao
dịch liên quan đến tài sản chung của vợ chồng, pháp luật quy định vợ, chồng chịu
trách nhiệm liên đới đối với giao dịch do một bên thực hiện nhằm đáp ứng nhu
cầu thiết yếu của gia đình hoặc giao dịch khác phù hợp với quy định về đại diện
tại các điều 24, 25 và 26 của Luật hôn nhân và gia đình. Điều này có nghĩa là khi
vợ chồng thực hiện giao dịch dân sự nhằm mục đích đáp ứng nhu cầu sinh hoạt
thiết yếu của gia đình thì được nhiên được coi là có sự thỏa thuận của hai vợ
chồng và hai vợ chồng cùng liên đới chịu trách nhiệm. Mặc dù giao dịch chỉ do
một bên vợ hoặc chồng thực hiện với người thứ ba song không vì thế mà bên vợ
hoặc chồng có thể yêu cầu tuyên bố giao dịch vô hiệu do chưa có sự đồng ý của
mình.
- Vợ, chồng chịu trách nhiệm liên đới về các nghĩa vụ chung của vợ chồng
về tài sản, ví dụ: nghĩa vụ phát sinh từ giao dịch do vợ chồng cùng thỏa thuận
xác lập; nghĩa vụ phát sinh từ việc chiếm hữu, sử dụng, định đoạt tài sản chung;
nghĩa vụ phát sinh từ việc sử dụng tài sản riêng để duy trì, phát triển khối tài sản
chung hoặc để tạo ra nguồn thu nhập chủ yếu của gia đình.
3. Chế độ tài sản của vợ chồng
Chế độ tài sản của vợ chồng là tổng hợp những quy định điều chỉnh các
quan hệ về tài sản của vợ chồng (quan hệ tài sản trong hôn nhân). Chế độ này
chi phối quyền sở hữu tài sản của vợ chồng cũng như việc thực hiện nghĩa vụ tài
sản của họ trong suốt thời kỳ hôn nhân. Cụ thể hơn, chế độ tài sản của vợ chồng
xác định những tài sản nào là tài sản chung, tài sản riêng của vợ chồng; quyền,
nghĩa vụ của vợ chồng trong việc chiếm hữu, sử dụng, định đoạt tài sản chung,
tài sản riêng; quyền, nghĩa vụ tài sản của vợ chồng trong việc thực hiện các giao
dịch; thanh toán, phân chia tài sản.
Theo khoản 1 Điều 28 Luật hôn nhân và gia đình, thì vợ chồng có quyền
lựa chọn áp dụng chế độ tài sản theo luật định hoặc chế độ tài sản theo thỏa
thuận. Khoản 2 Luật bình đẳng giới quy định: “Vợ, chồng có quyền, nghĩa vụ
9
ngang nhau trong sở hữu tài sản chung, bình đẳng trong sử dụng nguồn thu nhập
chung của vợ chồng và quyết định các nguồn lực trong gia đình”.
3.1. Chế độ tài sản theo luật định
Chế độ tài sản của vợ chồng theo luật định được áp dụng trong trường hợp
vợ chồng không lựa chọn áp dụng chế độ tài sản theo thỏa thuận hoặc có thỏa
thuận về chế độ tài sản nhưng thỏa thuận này bị Tòa án tuyên bố vô hiệu. Chế
độ tài sản của vợ chồng theo luật định được quy định tại các điều từ Điều 33 đến
Điều 46 và từ Điều 59 đến Điều 64 của Luật hôn nhân và gia đình. Cụ thể:
a) Tài sản chung của vợ chồng
- Xác định tài sản chung của vợ chồng
Dựa vào nguồn gốc, thời điểm phát sinh tài sản, pháp luật quy định tài sản
chung của vợ chồng gồm tài sản do vợ, chồng tạo ra, thu nhập do lao động, hoạt
động sản xuất, kinh doanh, hoa lợi, lợi tức phát sinh từ tài sản riêng và thu nhập
hợp pháp khác trong thời kỳ hôn nhân, trừ phần tài sản được chia, hoa lợi, lợi
tức phát sinh từ tài sản riêng của mỗi bên sau khi chia tài sản chung của vợ
chồng trong thời kỳ hôn nhân; tài sản mà vợ chồng được thừa kế chung hoặc
được tặng cho chung và tài sản khác mà vợ chồng thỏa thuận là tài sản chung.
Trong đó:
Hoa lợi phát sinh từ tài sản riêng của vợ, chồng là sản vật tự nhiên mà vợ,
chồng có được từ tài sản riêng của mình.
Lợi tức phát sinh từ tài sản riêng của vợ, chồng là khoản lợi mà vợ, chồng
thu được từ việc khai thác tài sản riêng của mình.
Thu nhập hợp pháp khác của vợ, chồng trong thời kỳ hôn nhân gồm:
+ Khoản tiền thưởng, tiền trúng thưởng xổ số, tiền trợ cấp, trừ khoản trợ
cấp, ưu đãi mà vợ, chồng được nhận theo quy định của pháp luật về ưu đãi
người có công với cách mạng; quyền tài sản khác gắn liền với nhân thân của vợ,
chồng.
+ Tài sản mà vợ, chồng được xác lập quyền sở hữu theo quy định của Bộ
luật dân sự đối với vật vô chủ, vật bị chôn giấu, bị chìm đắm, vật bị đánh rơi, bị
bỏ quên, gia súc, gia cầm bị thất lạc, vật nuôi dưới nước.
+ Thu nhập hợp pháp khác theo quy định của pháp luật.
Quyền sử dụng đất là một loại tài sản mang những nét đặc thù riêng nên
pháp luật quy định quyền sử dụng đất mà vợ, chồng có được sau khi kết hôn là
tài sản chung của vợ chồng, trừ trường hợp vợ hoặc chồng được thừa kế riêng,
được tặng cho riêng hoặc có được thông qua giao dịch bằng tài sản riêng.
Tài sản chung của vợ chồng thuộc sở hữu chung hợp nhất 1, được dùng để
bảo đảm nhu cầu của gia đình, thực hiện nghĩa vụ chung của vợ chồng.
1
Điều 210 Bộ luật dân sự 2015 quy định:
"1. Sở hữu chung hợp nhất là sở hữu chung mà trong đó, phần quyền sở hữu của mỗi chủ sở hữu chung không
được xác định đối với tài sản chung.
Sở hữu chung hợp nhất bao gồm sở hữu chung hợp nhất có thể phân chia và sở hữu chung hợp nhất không phân
chia.
2. Các chủ sở hữu chung hợp nhất có quyền, nghĩa vụ ngang nhau đối với tài sản thuộc sở hữu chung."
10
Trong trường hợp không có căn cứ để chứng minh tài sản mà vợ, chồng
đang có tranh chấp là tài sản riêng của mỗi bên thì tài sản đó được coi là tài sản
chung.
- Đăng ký quyền sở hữu, quyền sử dụng đối với tài sản chung
Trong trường hợp tài sản thuộc sở hữu chung của vợ chồng mà pháp luật
quy định phải đăng ký quyền sở hữu, quyền sử dụng thì giấy chứng nhận quyền
sở hữu, giấy chứng nhận quyền sử dụng phải ghi tên cả hai vợ chồng, trừ trường
hợp vợ chồng có thỏa thuận khác. Pháp luật quy định tài sản chung của vợ
chồng phải đăng ký bao gồm quyền sử dụng đất, những tài sản khác mà pháp
luật quy định phải đăng ký quyền sử dụng, quyền sở hữu.
Đối với tài sản chung của vợ chồng đã được đăng ký và ghi tên một bên vợ
hoặc chồng thì vợ, chồng có quyền yêu cầu cơ quan có thẩm quyền cấp đổi giấy
chứng nhận quyền sở hữu, quyền sử dụng đất để ghi tên của cả vợ và chồng.
Giao dịch liên quan đến tài sản này được thực hiện theo quy định tại Điều 26
của Luật hôn nhân và gia đình; nếu có tranh chấp về tài sản đó thì tài sản đó
được coi là tài sản chung nếu không có căn cứ để chứng minh tài sản mà vợ,
chồng đang có tranh chấp là tài sản riêng của mỗi bên.
Trong trường hợp tài sản chung được chia trong thời kỳ hôn nhân mà trong
giấy chứng nhận quyền sở hữu, giấy chứng nhận quyền sử dụng đất ghi tên cả
vợ và chồng thì bên được chia phần tài sản bằng hiện vật có quyền yêu cầu cơ
quan đăng ký tài sản cấp lại giấy chứng nhận quyền sở hữu, giấy chứng nhận
quyền sử dụng đất trên cơ sở văn bản thỏa thuận của vợ chồng hoặc quyết định
của Tòa án về chia tài sản chung.
- Chiếm hữu, sử dụng, định đoạt tài sản chung
Việc chiếm hữu, sử dụng, định đoạt tài sản chung do vợ chồng thỏa thuận.
Trong trường hợp vợ hoặc chồng xác lập, thực hiện giao dịch liên quan đến tài
sản chung để đáp ứng nhu cầu thiết yếu của gia đình thì được coi là có sự đồng ý
của bên kia, trừ trường hợp định đoạt tài sản chung là bất động sản; động sản mà
theo quy định của pháp luật phải đăng ký quyền sở hữu; tài sản đang là nguồn
tạo ra thu nhập chủ yếu của gia đình.
Trong trường hợp vợ hoặc chồng định đoạt tài sản chung là bất động sản;
động sản mà theo quy định của pháp luật phải đăng ký quyền sở hữu; tài sản
đang là nguồn tạo ra thu nhập chủ yếu của gia đình thì bên kia có quyền yêu cầu
Tòa án tuyên bố giao dịch vô hiệu và giải quyết hậu quả pháp lý của giao dịch
vô hiệu.
- Tài sản chung được đưa vào kinh doanh
Trong trường hợp vợ chồng có thỏa thuận về việc một bên đưa tài sản
chung vào kinh doanh thì người này có quyền tự mình thực hiện giao dịch liên
quan đến tài sản chung đó. Thỏa thuận này phải lập thành văn bản.
Vợ, chồng đang thực hiện hoạt động kinh doanh liên quan đến tài sản
chung có quyền được nhận tài sản đó và phải thanh toán cho bên kia phần giá trị
tài sản mà họ được hưởng, trừ trường hợp pháp luật về kinh doanh có quy định
khác.
- Nghĩa vụ chung về tài sản của vợ chồng
Pháp luật quy định vợ chồng có các nghĩa vụ chung về tài sản sau đây:
11
+ Nghĩa vụ phát sinh từ giao dịch do vợ chồng cùng thỏa thuận xác lập,
nghĩa vụ bồi thường thiệt hại mà theo quy định của pháp luật vợ chồng cùng
phải chịu trách nhiệm;
+ Nghĩa vụ do vợ hoặc chồng thực hiện nhằm đáp ứng nhu cầu thiết yếu
của gia đình;
+ Nghĩa vụ phát sinh từ việc chiếm hữu, sử dụng, định đoạt tài sản chung;
+ Nghĩa vụ phát sinh từ việc sử dụng tài sản riêng để duy trì, phát triển khối
tài sản chung hoặc để tạo ra nguồn thu nhập chủ yếu của gia đình;
+ Nghĩa vụ bồi thường thiệt hại do con gây ra mà theo quy định của Bộ luật
dân sự thì cha mẹ phải bồi thường;
+ Nghĩa vụ khác theo quy định của các luật có liên quan.
- Chia tài sản chung trong thời kỳ hôn nhân
Trong thời kỳ hôn nhân, vợ chồng có quyền thỏa thuận chia một phần hoặc
toàn bộ tài sản chung, trừ trường hợp việc chia tài sản chung trong thời kỳ hôn
nhân làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến lợi ích của gia đình; quyền, lợi ích hợp
pháp của con chưa thành niên, con đã thành niên mất năng lực hành vi dân sự
hoặc không có khả năng lao động và không có tài sản để tự nuôi mình; hoặc
nhằm trốn tránh thực hiện nghĩa vụ nuôi dưỡng, cấp dưỡng; nghĩa vụ bồi thường
thiệt hại; nghĩa vụ thanh toán khi bị Tòa án tuyên bố phá sản; nghĩa vụ trả nợ
cho cá nhân, tổ chức; nghĩa vụ nộp thuế hoặc nghĩa vụ tài chính khác đối với
Nhà nước; nghĩa vụ khác về tài sản theo quy định của Luật hôn nhân và gia
đình, Bộ luật dân sự và quy định khác của pháp luật có liên quan.
Trường hợp vợ chồng không thỏa thuận được việc chia tài sản chung trong
thời kỳ hôn nhân thì có quyền yêu cầu Tòa án giải quyết. Tòa án sẽ giải quyết
việc chia tài sản chung của vợ chồng theo quy định tại Điều 59 của Luật hôn
nhân và gia đình về nguyên tắc giải quyết tài sản của vợ chồng khi ly hôn.
Thỏa thuận về việc chia tài sản chung phải lập thành văn bản. Văn bản này
được công chứng theo yêu cầu của vợ chồng hoặc theo quy định của pháp luật.
- Thời điểm có hiệu lực của việc chia tài sản chung trong thời kỳ hôn nhân
Thời điểm có hiệu lực của việc chia tài sản chung của vợ chồng là thời
điểm do vợ chồng thỏa thuận và được ghi trong văn bản; nếu trong văn bản
không xác định thời điểm có hiệu lực thì thời điểm có hiệu lực được tính từ ngày
lập văn bản.
Trong trường hợp tài sản được chia mà theo quy định của pháp luật, giao
dịch liên quan đến tài sản đó phải tuân theo hình thức nhất định thì việc chia tài
sản chung của vợ chồng có hiệu lực từ thời điểm việc thỏa thuận tuân thủ hình
thức mà pháp luật quy định.
Trong trường hợp Tòa án chia tài sản chung của vợ chồng thì việc chia tài
sản chung có hiệu lực kể từ ngày bản án, quyết định của Tòa án có hiệu lực pháp
luật.
Quyền, nghĩa vụ về tài sản giữa vợ, chồng với người thứ ba phát sinh trước
thời điểm việc chia tài sản chung có hiệu lực vẫn có giá trị pháp lý, trừ trường
hợp các bên có thỏa thuận khác.
- Hậu quả của việc chia tài sản chung trong thời kỳ hôn nhân
12
Chia tài sản chung của vợ chồng trong thời kỳ hôn nhân là trường hợp chia
tài sản đặc biệt. Sau khi chia tài sản chung của vợ chồng, quan hệ tài sản đã có sự
thay đổi cơ bản. Hình thức sở hữu chung hợp nhất chấm dứt, thay vào đó là hai
chủ sở hữu riêng biệt đối với khối tài sản chung được tách ra. Tuy nhiên, do quan
hệ vợ chồng vẫn còn tồn tại do vợ chồng chưa ly hôn nên việc chia tài sản chung
của vợ chồng trong thời kỳ hôn nhân không làm chấm dứt chế độ tài sản của vợ
chồng theo luật định. Phần tài sản còn lại không chia vẫn là tài sản chung của vợ
chồng.
Từ thời điểm việc chia tài sản chung của vợ chồng có hiệu lực, nếu tài sản
có được từ việc khai thác tài sản riêng của vợ, chồng mà không xác định được
đó là thu nhập do lao động, hoạt động sản xuất, kinh doanh của vợ, chồng hay là
hoa lợi, lợi tức phát sinh từ tài sản riêng đó thì thuộc sở hữu chung của vợ
chồng.
Ngoài ra, để bảo đảm tính ổn định của các quan hệ tài sản được vợ chồng
xác lập trước đó với người thứ ba, pháp luật quy định thỏa thuận của vợ chồng
về chia tài sản chung trong thời kỳ hôn nhân không làm thay đổi quyền, nghĩa
vụ về tài sản được xác lập trước đó giữa vợ, chồng với người thứ ba.
- Chấm dứt hiệu lực của việc chia tài sản chung trong thời kỳ hôn nhân
Sau khi chia tài sản chung trong thời kỳ hôn nhân, vợ chồng có quyền thỏa
thuận chấm dứt hiệu lực của việc chia tài sản chung. Thỏa thuận chấm dứt hiệu
lực của việc chia tài sản chung phải lập thành văn bản. Văn bản này được công
chứng theo yêu cầu của vợ chồng hoặc theo quy định của pháp luật.
Kể từ ngày thỏa thuận nêu trên của vợ chồng có hiệu lực thì việc xác định tài
sản chung, tài sản riêng của vợ chồng được thực hiện theo quy định tại Điều 33 và
Điều 43 của Luật hôn nhân và gia đình. Phần tài sản mà vợ, chồng đã được chia
vẫn thuộc sở hữu riêng của vợ, chồng, trừ trường hợp vợ chồng có thỏa thuận
khác.
Quyền, nghĩa vụ về tài sản phát sinh trước thời điểm chấm dứt hiệu lực của
việc chia tài sản chung vẫn có hiệu lực, trừ trường hợp các bên có thỏa thuận
khác.
Trong trường hợp việc chia tài sản chung trong thời kỳ hôn nhân được thực
hiện theo bản án, quyết định có hiệu lực của Tòa án thì thỏa thuận chấm dứt hiệu
lực của việc chia tài sản chung phải được Tòa án công nhận.
b) Tài sản riêng của vợ chồng
Để phù hợp với chế định quyền sở hữu riêng về tài sản của công dân đã
được quy định tại Điều 32 Hiến pháp năm 2013, phù hợp với nguyên tắc tự định
đoạt tài sản của công dân, đồng thời nhằm bảo đảm cho vợ chồng có thể thực
hiện nghĩa vụ về tài sản một cách độc lập, không phụ thuộc vào ý chí của bên
kia, pháp luật quy định về chế độ tài sản riêng của vợ chồng.
- Xác lập tài sản riêng của vợ, chồng
Tài sản riêng của vợ, chồng gồm tài sản mà mỗi người có trước khi kết
hôn; tài sản được thừa kế riêng, được tặng cho riêng trong thời kỳ hôn nhân; tài
sản được chia riêng cho vợ, chồng theo quy định tại các điều 38, 39 và 40 của
Luật hôn nhân và gia đình; tài sản phục vụ nhu cầu thiết yếu của vợ, chồng và
13
tài sản khác mà theo quy định của pháp luật thuộc sở hữu riêng của vợ, chồng.
Trong đó, tài sản riêng khác của vợ, chồng theo quy định của pháp luật, gồm:
+ Quyền tài sản đối với đối tượng sở hữu trí tuệ theo quy định của pháp
luật sở hữu trí tuệ.
+ Tài sản mà vợ, chồng xác lập quyền sở hữu riêng theo bản án, quyết định
của Tòa án hoặc cơ quan có thẩm quyền khác.
+ Khoản trợ cấp, ưu đãi mà vợ, chồng được nhận theo quy định của pháp
luật về ưu đãi người có công với cách mạng; quyền tài sản khác gắn liền với
nhân thân của vợ, chồng.
Tài sản được hình thành từ tài sản riêng của vợ, chồng cũng là tài sản riêng
của vợ, chồng. Hoa lợi, lợi tức phát sinh từ tài sản riêng trong thời kỳ hôn nhân
được thực hiện theo quy định tại khoản 1 Điều 33 và khoản 1 Điều 40 của Luật
hôn nân và gia đình.
- Chiếm hữu, sử dụng, định đoạt tài sản riêng
Vợ, chồng có quyền chiếm hữu, sử dụng, định đoạt tài sản riêng của mình;
nhập hoặc không nhập tài sản riêng vào tài sản chung.
Trong trường hợp vợ hoặc chồng không thể tự mình quản lý tài sản riêng
và cũng không ủy quyền cho người khác quản lý thì bên kia có quyền quản lý tài
sản đó. Việc quản lý tài sản phải bảo đảm lợi ích của người có tài sản.
Nghĩa vụ riêng về tài sản của mỗi người được thanh toán từ tài sản riêng
của người đó.
Trong trường hợp vợ, chồng có tài sản riêng mà hoa lợi, lợi tức từ tài sản
riêng đó là nguồn sống duy nhất của gia đình thì việc định đoạt tài sản này phải
có sự đồng ý của chồng, vợ.
Theo đó, để bảo đảm duy trì đời sống gia đình ổn định, bền vững, ràng
buộc trách nhiệm của vợ chồng đối với gia đình, thì vợ hoặc chồng không có
quyền đơn phương định đoạt tài sản riêng của mình nếu việc làm đó dẫn đến hậu
quả là ảnh hưởng đến nguồn sống duy nhất của gia đình. Ví dụ: vợ, chồng không
được đơn phương bán nhà thuộc sở hữu riêng của mình trong khi tiền cho thuê
ngôi nhà này là nguồn sống duy nhất của gia đình.
- Nghĩa vụ riêng về tài sản của vợ, chồng
Vợ, chồng có các nghĩa vụ riêng về tài sản sau đây:
+ Nghĩa vụ của mỗi bên vợ, chồng có trước khi kết hôn;
+ Nghĩa vụ phát sinh từ việc chiếm hữu, sử dụng, định đoạt tài sản riêng,
trừ trường hợp nghĩa vụ phát sinh trong việc bảo quản, duy trì, tu sửa tài sản
riêng của vợ, chồng theo quy định tại khoản 4 Điều 44 hoặc quy định tại khoản
4 Điều 37 của Luật hôn nhân và gia đình;
+ Nghĩa vụ phát sinh từ giao dịch do một bên xác lập, thực hiện không vì
nhu cầu của gia đình;
+ Nghĩa vụ phát sinh từ hành vi vi phạm pháp luật của vợ, chồng.
Do vậy, việc pháp luật quy định vợ chồng có tài sản riêng không làm ảnh
hưởng đến tính chất của quan hệ hôn nhân và cũng không làm ảnh hưởng đến
hạnh phúc gia đình. Bởi trên thực tế, khi vợ chồng chung sống hạnh phúc thì họ
cũng có thể thỏa thuận để người có tài sản riêng nhập tài sản riêng của mình vào
tài sản chung của vợ chồng.
14
- Nhập tài sản riêng của vợ, chồng vào tài sản chung
Việc nhập tài sản riêng của vợ, chồng vào tài sản chung được thực hiện
theo thỏa thuận của vợ chồng.
Tài sản được nhập vào tài sản chung mà theo quy định của pháp luật, giao
dịch liên quan đến tài sản đó phải tuân theo hình thức nhất định thì thỏa thuận
phải bảo đảm hình thức đó.
Nghĩa vụ liên quan đến tài sản riêng đã nhập vào tài sản chung được thực
hiện bằng tài sản chung, trừ trường hợp vợ chồng có thỏa thuận khác hoặc pháp
luật có quy định khác.
3.2. Chế độ tài sản theo thỏa thuận
a) Hình thức, hiệu lực của thỏa thuận về chế độ tài sản của vợ chồng
Pháp luật quy định, trong trường hợp hai bên kết hôn lựa chọn chế độ tài
sản theo thỏa thuận thì thỏa thuận này phải được lập trước khi kết hôn, bằng
hình thức văn bản có công chứng hoặc chứng thực. Chế độ tài sản của vợ chồng
theo thỏa thuận được xác lập kể từ ngày đăng ký kết hôn; trong trường hợp việc
kết hôn không xảy ra, thỏa thuận về chế độ tài sản của vợ chồng đã được công
chứng hoặc chứng thực sẽ mặc nhiên bị vô hiệu.
b) Nội dung cơ bản của thỏa thuận về chế độ tài sản của vợ chồng
Các nội dung của chế độ tài sản do vợ chồng quyết định, vì thế pháp luật
không đưa ra những điều khoản cụ thể về vấn đề này. Luật hôn nhân và gia đình
chỉ quy định thỏa thuận của vợ chồng phải xác định những nội dung cơ bản để
tạo thuận lợi cho việc thực hiện chế độ tài sản và giải quyết tranh chấp. Những
nội dung đó bao gồm:
- Tài sản được xác định là tài sản chung, tài sản riêng của vợ, chồng;
- Quyền, nghĩa vụ của vợ chồng đối với tài sản chung, tài sản riêng và giao
dịch có liên quan; tài sản để bảo đảm nhu cầu thiết yếu của gia đình;
- Điều kiện, thủ tục và nguyên tắc phân chia tài sản khi chấm dứt chế độ tài
sản;
- Nội dung khác có liên quan.
Tuy nhiên, đây không phải là quy định về điều kiện có hiệu lực của thỏa
thuận của vợ chồng. Chính vì vậy, khi thực hiện chế độ tài sản theo thỏa thuận
mà phát sinh những vấn đề chưa được vợ chồng thỏa thuận hoặc thỏa thuận
không rõ ràng thì áp dụng quy định tại các điều 29, 30, 31 và 32 của Luật hôn
nhân và gia đình và quy định tương ứng của chế độ tài sản theo luật định.
Điều 15 Nghị định 126/2014/NĐ-CP của Chính phủ ngày 31/12/2014 quy
định chi tiết một số điều và biện pháp thi hành Luật hôn nhân và gia đình năm
2014 đã quy định cụ thể hơn về xác định tài sản của vợ chồng theo thỏa thuận như
sau:
“1. Trường hợp lựa chọn áp dụng chế độ tài sản của vợ chồng theo thỏa
thuận thì vợ chồng có thể thỏa thuận về xác định tài sản theo một trong các nội
dung sau đây:
a) Tài sản giữa vợ và chồng bao gồm tài sản chung và tài sản riêng của
vợ, chồng;
15
b) Giữa vợ và chồng không có tài sản riêng của vợ, chồng mà tất cả tài sản
do vợ, chồng có được trước khi kết hôn hoặc trong thời kỳ hôn nhân đều thuộc
tài sản chung;
c) Giữa vợ và chồng không có tài sản chung mà tất cả tài sản do vợ, chồng
có được trước khi kết hôn và trong thời kỳ hôn nhân đều thuộc sở hữu riêng của
người có được tài sản đó;
d) Xác định theo thỏa thuận khác của vợ chồng.
2. Thỏa thuận về tài sản của vợ chồng phải phù hợp với quy định tại các
Điều 29, 30, 31 và 32 của Luật hôn nhân và gia đình. Nếu vi phạm, người có
quyền, lợi ích liên quan có quyền yêu cầu Tòa án tuyên bố thỏa thuận vô hiệu
theo quy định tại Điều 50 của Luật hôn nhân và gia đình.”
Trên cơ sở thừa nhận quyền tự do thỏa thuận của vợ chồng về chế độ tài sản,
pháp luật quy định vợ chồng có quyền sửa đổi, bổ sung thỏa thuận về chế độ tài
sản.
Theo đó, trong trường hợp chế độ tài sản của vợ chồng theo thỏa thuận
được áp dụng thì trong thời kỳ hôn nhân, vợ chồng có quyền thỏa thuận sửa đổi,
bổ sung một phần hoặc toàn bộ nội dung của chế độ tài sản đó hoặc áp dụng chế
độ tài sản theo luật định.
Thỏa thuận sửa đổi, bổ sung nội dung của chế độ tài sản của vợ chồng phải
được công chứng hoặc chứng thực theo quy định của pháp luật.
Thỏa thuận sửa đổi, bổ sung nội dung của chế độ tài sản của vợ chồng có
hiệu lực từ ngày được công chứng hoặc chứng thực. Vợ, chồng có nghĩa vụ cung
cấp cho người thứ ba biết về những thông tin liên quan về chế độ tài sản của vợ
chồng theo thỏa thuận khi xác lập, thực hiện giao dịch; nếu vợ, chồng vi phạm
nghĩa vụ này thì người thứ ba được coi là ngay tình và được bảo vệ quyền lợi
theo quy định của Bộ luật dân sự
Quyền, nghĩa vụ về tài sản phát sinh trước thời điểm việc sửa đổi, bổ sung
chế độ tài sản của vợ chồng có hiệu lực vẫn có giá trị pháp lý, trừ trường hợp
các bên có thỏa thuận khác.
d) Thỏa thuận về chế độ tài sản của vợ chồng bị vô hiệu
Khi thừa nhận vợ chồng có quyền xác lập chế độ tài sản theo thỏa thuận,
pháp luật cũng đặt ra những quy định để bảo đảm những thỏa thuận của vợ
chồng không đi ngược lại với bản chất của hôn nhân, lợi ích chung của gia đình
và không xâm hại lợi ích của người thứ ba. Nếu vi phạm các quy định này, thỏa
thuận của vợ chồng sẽ bị Tòa án tuyên bố vô hiệu khi có yêu cầu của những
người có quyền và lợi ích liên quan. Đó là cơ chế kiểm soát đối với những thỏa
thuận của vợ chồng về chế độ tài sản của họ. Cụ thể, Luật hôn nhân và gia đình
quy định cụ thể những trường hợp thỏa thuận của vợ chồng bị Tòa án tuyên bố
vô hiệu khi thuộc một các trường hợp sau đây:
- Không tuân thủ điều kiện có hiệu lực của giao dịch được quy định trong
Bộ luật dân sự và các luật khác có liên quan. Thỏa thuận của vợ chồng là một
giao dịch, vì thế nó phải tuân theo những quy định chung của pháp luật về
những điều kiện có hiệu lực. Nếu không đáp ứng các điều kiện, thỏa thuận của
vợ chồng cũng sẽ bị tuyên bố vô hiệu;
16
- Vi phạm một trong các quy định chung của chế độ tài sản của vợ chồng từ
Điều 29 đến 32 Luật hôn nhân và gia đình;
- Nội dung của thỏa thuận vi phạm nghiêm trọng quyền được cấp dưỡng,
quyền được thừa kế và các quyền, lợi ích hợp pháp khác của cha, mẹ, con và các
thành viên khác của gia đình.
IV. Chấm dứt hôn nhân
Theo quy định của pháp luật, hôn nhân chấm dứt trong 02 trường hợp sau:
Thứ nhất, chấm dứt hôn nhân khi phán quyết ly hôn của tòa án có hiệu lực pháp
luật; thứ hai, chấm dứt hôn nhân do vợ, chồng chết hoặc bị tòa án tuyên bố là đã
chết.
1. Ly hôn
Theo khoản 14 Điều 3 Luật hôn nhân và gia đình thì ly hôn là việc chấm
dứt quan hệ vợ chồng theo bản án, quyết định có hiệu lực pháp luật của Tòa án.
1.1. Quyền yêu cầu giải quyết ly hôn
Ly hôn là việc chấm dứt quan hệ vợ chồng theo bản án, quyết định có hiệu
lực pháp luật của Tòa án.
Nếu kết hôn là nhằm xác lập quan hệ vợ chồng thì ly hôn được đặt ra khi
hạnh phúc gia đình không còn tồn tại, đời sống chung không thể kéo dài, mục
đích của hôn nhân không đạt được. Thực hiện nguyên tắc hôn nhân tự nguyện và
tiến bộ, bảo đảm quyền tự do hôn nhân bao gồm quyền tự do kết hôn của nam nữ
và tự do ly hôn của vợ chồng. Do quyền ly hôn là quyền nhân thân không thể
chuyển giao, vợ, chồng hoặc cả hai người có quyền yêu cầu Tòa án giải quyết ly
hôn.
Cha, mẹ, người thân thích khác chỉ có quyền yêu cầu Tòa án giải quyết ly
hôn khi một bên vợ, chồng do bị bệnh tâm thần hoặc mắc bệnh khác mà không
thể nhận thức, làm chủ được hành vi của mình, đồng thời là nạn nhân của bạo
lực gia đình do chồng, vợ của họ gây ra làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến tính
mạng, sức khỏe, tinh thần của họ.
Chồng không có quyền yêu cầu ly hôn trong trường hợp vợ đang có thai,
sinh con hoặc đang nuôi con dưới 12 tháng tuổi. Quy định này nhằm bảo vệ bà
mẹ, trẻ em, bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng của vợ và con chưa thành niên,
phụ nữ có thai, thai nhi, cũng như bảo vệ lợi ích của xã hội. Đây là trường hợp
hạn chế quyền ly hôn chỉ của người chồng mà không áp dụng đối với người vợ.
Do đó, nếu người vợ đang có thai, sinh con hoặc đang nuôi con dưới 12 tháng
tuổi thấy hạnh phúc gia đình không còn tồn tại, mục đích của việc kết hôn không
đạt được, cuộc sống chung nảy sinh nhiều mâu thuẫn, nếu tiếp tục duy trì quan
hệ hôn nhân sẽ ảnh hưởng đến sức khỏe của bản thân, thai nhi hoặc con nhỏ thì
người vợ có quyền yêu cầu ly hôn.
1.2. Hòa giải ở cơ sở khi vợ, chồng có yêu cầu ly hôn
Hòa giải ở cơ sở là việc hòa giải viên hướng dẫn, giúp đỡ các bên đạt được
thỏa thuận, tự nguyện giải quyết với nhau các mâu thuẫn, tranh chấp, vi phạm
pháp luật theo quy định của Luật hòa giải ở cơ sở. Theo quy định tại Điều 3 Luật
hòa giải ở cơ sở, điểm c khoản 1 Điều 5 Nghị định số 15/2014/NĐ-CP ngày
27/02/2014 của Chính phủ quy định chi tiết một số điều và biện pháp bảo đảm
thi hành Luật hòa giải ở cơ sở, hòa giải ở cơ sở được tiến hành đối với các tranh
17
chấp phát sinh từ quan hệ hôn nhân và gia đình như tranh chấp phát sinh từ quan
hệ giữa vợ, chồng; quan hệ giữa cha mẹ và con; quan hệ giữa ông bà nội, ông bà
ngoại và cháu, giữa anh, chị, em và giữa các thành viên khác trong gia đình; cấp
dưỡng; xác định cha, mẹ, con; nuôi con nuôi; ly hôn.
Luật hôn nhân và gia đình quy định Nhà nước và xã hội khuyến khích việc
hòa giải ở cơ sở khi vợ, chồng có yêu cầu ly hôn.
1.3. Đường lối giải quyết ly hôn theo luật định
a) Thụ lý đơn yêu cầu ly hôn
Khi vợ, chồng hoặc cả hai vợ chồng có yêu cầu ly hôn, nếu xét thấy hợp lý,
Tòa án thụ lý đơn yêu cầu ly hôn theo quy định của pháp luật về tố tụng dân sự.
Trong trường hợp không đăng ký kết hôn mà có yêu cầu ly hôn thì Tòa án
thụ lý và tuyên bố không công nhận quan hệ vợ chồng; nếu có yêu cầu về con
thì giải quyết theo quy định về quyền và nghĩa vụ của cha mẹ với con trong
trường hợp cha mẹ ly hôn, yêu cầu về tài sản thì giải quyết theo thỏa thuận giữa
các bên; trong trường hợp không có thỏa thuận thì giải quyết theo quy định của
Bộ luật dân sự và các quy định khác của pháp luật có liên quan. Việc giải quyết
quan hệ tài sản phải bảo đảm quyền, lợi ích hợp pháp của phụ nữ và con; công
việc nội trợ và công việc khác có liên quan để duy trì đời sống chung được coi
như lao động có thu nhập.
b) Hòa giải tại Tòa án
Xuất phát từ lợi ích gia đình, quyền lợi của vợ chồng, các con cũng như các
thành viên khác, với phương trâm kiên trì “còn nước, còn tát”, pháp luật quy
định, sau khi đã thụ lý đơn yêu cầu ly hôn, Tòa án tiến hành hòa giải theo quy
định của pháp luật về tố tụng dân sự.
Như vậy có thể thấy, đây là thủ tục pháp lý bắt buộc phải thực hiện sau khi
Tòa án thụ lý đơn yêu cầu ly hôn.
c) Giải quyết cho ly hôn
Có 02 trường hợp ly hôn theo luật định:
- Trường hợp thuận tình ly hôn. Đây là trường hợp cả hai vợ chồng đều yêu
cầu tòa án cho phép họ được ly hôn. Tại Điều 91 Luật hôn nhân và gia đình quy
định, trong trường hợp vợ chồng cùng yêu cầu ly hôn, nếu xét thấy hai bên thật
sự tự nguyện ly hôn và đã thỏa thuận về việc chia tài sản, việc trông nom, nuôi
dưỡng, chăm sóc, giáo dục con trên cơ sở bảo đảm quyền lợi chính đáng của vợ
và con thì Tòa án công nhận thuận tình ly hôn; nếu không thỏa thuận được hoặc
có thỏa thuận nhưng không bảo đảm quyền lợi chính đáng của vợ và con thì Tòa
án giải quyết việc ly hôn.
- Trường hợp ly hôn theo yêu cầu của một bên. Bên cạnh trường hợp vợ
chồng thuận tình ly hôn, còn có trường hợp việc ly hôn chỉ xuất phát từ ý chí của
một bên vợ hoặc chồng. Theo Điều 56 Luật hôn nhân và gia đình, khi vợ hoặc
chồng yêu cầu ly hôn mà hòa giải tại Tòa án không thành thì Tòa án giải quyết
cho ly hôn nếu có căn cứ về việc vợ, chồng có hành vi bạo lực gia đình hoặc vi
phạm nghiêm trọng quyền, nghĩa vụ của vợ, chồng làm cho hôn nhân lâm vào
tình trạng trầm trọng, đời sống chung không thể kéo dài, mục đích của hôn nhân
không đạt được.
18
Trong trường hợp vợ hoặc chồng của người bị Tòa án tuyên bố mất tích
yêu cầu ly hôn thì Tòa án giải quyết cho ly hôn.
Trong trường hợp có yêu cầu ly hôn theo quy định tại khoản 2 Điều 51 của
Luật hôn nhân và gia đình thì Tòa án giải quyết cho ly hôn nếu có căn cứ về việc
chồng, vợ có hành vi bạo lực gia đình làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến tính
mạng, sức khỏe, tinh thần của người kia.
Pháp luật quy định, quan hệ hôn nhân chấm dứt kể từ ngày bản án, quyết
định ly hôn của Tòa án có hiệu lực pháp luật.
d) Hậu quả pháp lý của ly hôn
- Quan hệ nhân thân giữa vợ và chồng: Theo nguyên tắc chung, kể từ khi
bản án, quyết định ly hôn của Tòa án có hiệu lực pháp luật, quan hệ vợ chồng
chấm dứt, người vợ, người chồng đã lý hôn có thể kết hôn với người khác. Điều
này có nghĩa rằng quan hệ nhân thân giữa vợ chồng cũng đương nhiên chấm
dứt.
- Chia tài sản của vợ chồng khi ly hôn:
+ Nguyên tắc chia tài sản:
Việc chia tài sản của vợ chồng khi ly hôn là một vấn đề phức tạp, thường
có nhiều tranh chấp giữa vợ chồng khi ly hôn. Để bao quát hết tình trạng quan
hệ tài sản của vợ chồng, pháp luật quy định về căn cứ giải quyết trên cơ sở
nguyên tắc vợ chồng có quyền lựa chọn áp dụng chế độ tài sản theo thỏa thuận
hoặc chế độ tài sản theo luật định. Theo đó:
Trong trường hợp chế độ tài sản của vợ chồng theo luật định thì việc giải
quyết tài sản do các bên thỏa thuận; nếu không thỏa thuận được thì theo yêu cầu
của vợ, chồng hoặc của hai vợ chồng, Tòa án giải quyết theo quy định tại các
khoản 2, 3, 4 và 5 Điều 59 và tại các điều 60, 61, 62, 63 và 64 của Luật hôn
nhân và gia đình.
Trong trường hợp chế độ tài sản của vợ chồng theo thỏa thuận thì việc giải
quyết tài sản khi ly hôn được áp dụng theo thỏa thuận đó; nếu thỏa thuận không
đầy đủ, rõ ràng thì áp dụng quy định tương ứng tại các khoản 2, 3, 4 và 5 Điều
59 và tại các điều 60, 61, 62, 63 và 64 của Luật hôn nhân và gia đình để giải
quyết.
Về nguyên tắc, phần của vợ, chồng trong khối tài sản chung của vợ chồng
là bằng nhau. Tuy nhiên, trong mỗi trường hợp cụ thể, để bảo đảm quyền lợi của
mỗi bên, tài sản chung của vợ chồng được chia đôi nhưng có tính đến các yếu tố
sau đây: Hoàn cảnh của gia đình và của vợ, chồng; công sức đóng góp của vợ,
chồng vào việc tạo lập, duy trì và phát triển khối tài sản chung. Lao động của
vợ, chồng trong gia đình được coi như lao động có thu nhập; bảo vệ lợi ích
chính đáng của mỗi bên trong sản xuất, kinh doanh và nghề nghiệp để các bên
có điều kiện tiếp tục lao động tạo thu nhập; lỗi của mỗi bên trong vi phạm
quyền, nghĩa vụ của vợ chồng.
Tài sản chung của vợ chồng được chia bằng hiện vật, nếu không chia được
bằng hiện vật thì chia theo giá trị; bên nào nhận phần tài sản bằng hiện vật có giá
trị lớn hơn phần mình được hưởng thì phải thanh toán cho bên kia phần chênh
lệch.
19
Tài sản riêng của vợ, chồng thuộc quyền sở hữu của người đó, trừ trường
hợp tài sản riêng đã nhập vào tài sản chung theo quy định của pháp luật.
Trong trường hợp có sự sáp nhập, trộn lẫn giữa tài sản riêng với tài sản
chung mà vợ, chồng có yêu cầu về chia tài sản thì được thanh toán phần giá trị
tài sản của mình đóng góp vào khối tài sản đó, trừ trường hợp vợ chồng có thỏa
thuận khác.
Bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của vợ, con chưa thành niên, con đã thành
niên mất năng lực hành vi dân sự hoặc không có khả năng lao động và không có
tài sản để tự nuôi mình.
Để Tòa án có cơ sở giải quyết những vụ việc liên quan đến việc thực hiện
quyền, nghĩa vụ tài sản của vợ chồng khi chấm dứt hôn nhân, pháp luật quy định
quyền và nghĩa vụ tài sản của vợ chồng đối với người thứ ba xác lập, phát sinh
trong thời kỳ hôn nhân vẫn có hiệu lực sau khi ly hôn, trừ trường hợp vợ chồng
và người thứ ba có thỏa thuận khác. Trong trường hợp có tranh chấp về quyền,
nghĩa vụ tài sản thì áp dụng quy định tại các Điều 27 - Trách nhiệm liên đới của
vợ, chồng; Điều 37 - Nghĩa vụ chung về tài sản của vợ chồng và Điều 45 -
Nghĩa vụ riêng về tài sản của vợ, chồng theo quy định của Luật hôn nhân và gia
đình và quy định của Bộ luật dân sự để giải quyết.
+ Chia tài sản trong trường hợp vợ chồng sống chung với gia đình:
Trong trường hợp vợ chồng sống chung với gia đình mà ly hôn, nếu tài sản
của vợ chồng trong khối tài sản chung của gia đình không xác định được thì vợ
hoặc chồng được chia một phần trong khối tài sản chung của gia đình căn cứ vào
công sức đóng góp của vợ chồng vào việc tạo lập, duy trì, phát triển khối tài sản
chung cũng như vào đời sống chung của gia đình. Việc chia một phần trong khối
tài sản chung do vợ chồng thỏa thuận với gia đình; nếu không thỏa thuận được
thì yêu cầu Tòa án giải quyết.
Trong trường hợp vợ chồng sống chung với gia đình mà tài sản của vợ
chồng trong khối tài sản chung của gia đình có thể xác định được theo phần thì
khi ly hôn, phần tài sản của vợ chồng được trích ra từ khối tài sản chung đó để
chia theo quy định tại Điều 59 của Luật hôn nhân và gia đình.
+ Chia quyền sử dụng đất của vợ chồng khi ly hôn:
Theo Điều 62 Luật hôn nhân và gia đình thì quyền sử dụng đất là tài sản
riêng của bên nào thì khi ly hôn vẫn thuộc về bên đó. Việc chia quyền sử dụng
đất là tài sản chung của vợ chồng khi ly hôn được thực hiện như sau:
(i) Đối với đất nông nghiệp trồng cây hàng năm, nuôi trồng thủy sản, nếu
cả hai bên đều có nhu cầu và có điều kiện trực tiếp sử dụng đất thì được chia
theo thỏa thuận của hai bên; nếu không thỏa thuận được thì yêu cầu Tòa án giải
quyết theo quy định tại Điều 59 của Luật hôn nhân và gia đình.
Trong trường hợp chỉ một bên có nhu cầu và có điều kiện trực tiếp sử dụng
đất thì bên đó được tiếp tục sử dụng nhưng phải thanh toán cho bên kia phần giá
trị quyền sử dụng đất mà họ được hưởng;
(ii) Trong trường hợp vợ chồng có quyền sử dụng đất nông nghiệp trồng
cây hàng năm, nuôi trồng thủy sản chung với hộ gia đình thì khi ly hôn phần
quyền sử dụng đất của vợ chồng được tách ra và chia theo quy định tại điểm a
quy định trên;
20
(iii) Đối với đất nông nghiệp trồng cây lâu năm, đất lâm nghiệp để trồng
rừng, đất ở thì được chia theo quy định tại Điều 59 của Luật hôn nhân và gia
đình;
(iv) Đối với loại đất khác thì được chia theo quy định của pháp luật về đất
đai.
Trong trường hợp vợ chồng sống chung với gia đình mà không có quyền sử
dụng đất chung với hộ gia đình thì khi ly hôn quyền lợi của bên không có quyền
sử dụng đất và không tiếp tục sống chung với gia đình được giải quyết theo quy
định tại Điều 61 của Luật hôn nhân và gia đình.
+ Quyền lưu cư của vợ hoặc chồng khi ly hôn:
Pháp luật quy định, nhà ở thuộc sở hữu riêng của vợ, chồng đã đưa vào sử
dụng chung thì khi ly hôn vẫn thuộc sở hữu riêng của người đó; trường hợp vợ
hoặc chồng có khó khăn về chỗ ở thì được quyền lưu cư trong thời hạn 06 tháng
kể từ ngày quan hệ hôn nhân chấm dứt, trừ trường hợp các bên có thỏa thuận
khác.
+ Chia tài sản chung của vợ chồng đưa vào kinh doanh:
Vợ, chồng đang thực hiện hoạt động kinh doanh liên quan đến tài sản
chung có quyền được nhận tài sản đó và phải thanh toán cho bên kia phần giá trị
tài sản mà họ được hưởng, trừ trường hợp pháp luật về kinh doanh có quy định
khác.
đ) Quyền, nghĩa vụ của cha mẹ và con sau khi ly hôn
Việc trông nom, chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục con là quyền và nghĩa vụ
của cha mẹ không phụ thuộc vào quan hệ hôn nhân của cha mẹ có tồn tại hay
không.
- Việc trông nom, chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục con sau khi ly hôn được
quy định như sau:
+ Sau khi ly hôn, cha mẹ vẫn có quyền, nghĩa vụ trông nom, chăm sóc,
nuôi dưỡng, giáo dục con chưa thành niên, con đã thành niên mất năng lực hành
vi dân sự hoặc không có khả năng lao động và không có tài sản để tự nuôi mình
theo quy định của Luật hôn nhân và gia đình, Bộ luật dân sự và các luật khác có
liên quan.
+ Vợ, chồng thỏa thuận về người trực tiếp nuôi con, nghĩa vụ, quyền của
mỗi bên sau khi ly hôn đối với con; trường hợp không thỏa thuận được thì Tòa
án quyết định giao con cho một bên trực tiếp nuôi căn cứ vào quyền lợi về mọi
mặt của con; nếu con từ đủ 07 tuổi trở lên thì phải xem xét nguyện vọng của
con.
+ Con dưới 36 tháng tuổi được giao cho mẹ trực tiếp nuôi, trừ trường hợp
người mẹ không đủ điều kiện để trực tiếp trông nom, chăm sóc, nuôi dưỡng,
giáo dục con hoặc cha mẹ có thỏa thuận khác phù hợp với lợi ích của con.
- Nghĩa vụ, quyền của cha, mẹ không trực tiếp nuôi con sau khi ly hôn:
+ Cha, mẹ không trực tiếp nuôi con có nghĩa vụ tôn trọng quyền của con
được sống chung với người trực tiếp nuôi.
+ Cha, mẹ không trực tiếp nuôi con có nghĩa vụ cấp dưỡng cho con.
+ Sau khi ly hôn, người không trực tiếp nuôi con có quyền, nghĩa vụ thăm
nom con mà không ai được cản trở.
21
Cha, mẹ không trực tiếp nuôi con lạm dụng việc thăm nom để cản trở hoặc
gây ảnh hưởng xấu đến việc trông nom, chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục con thì
người trực tiếp nuôi con có quyền yêu cầu Tòa án hạn chế quyền thăm nom con
- Nghĩa vụ, quyền của cha, mẹ trực tiếp nuôi con đối với người không trực
tiếp nuôi con sau khi ly hôn:
+ Cha, mẹ trực tiếp nuôi con có quyền yêu cầu người không trực tiếp nuôi
con thực hiện các nghĩa vụ của cha, mẹ không trực tiếp nuôi con sau khi ly hôn;
yêu cầu người không trực tiếp nuôi con cùng các thành viên gia đình tôn trọng
quyền được nuôi con của mình.
+ Cha, mẹ trực tiếp nuôi con cùng các thành viên gia đình không được cản
trở người không trực tiếp nuôi con trong việc thăm nom, chăm sóc, nuôi dưỡng,
giáo dục con.
- Thay đổi người trực tiếp nuôi con sau khi ly hôn:
Trong trường hợp có căn cứ chứng minh người trực tiếp nuôi con không
còn đủ điều kiện trực tiếp trông nom, chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục con thì
trên cơ sở lợi ích của con, người thân thích, cơ quan quản lý nhà nước về gia
đình, cơ quan quản lý nhà nước về trẻ em, Hội liên hiệp phụ nữ có quyền yêu
cầu Tòa án quyết định thay đổi người trực tiếp nuôi con.
Việc thay đổi người trực tiếp nuôi con được giải quyết khi có một trong các
căn cứ sau đây:
+ Cha, mẹ có thỏa thuận về việc thay đổi người trực tiếp nuôi con phù hợp
với lợi ích của con;
+ Người trực tiếp nuôi con không còn đủ điều kiện trực tiếp trông nom,
chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục con.
Việc thay đổi người trực tiếp nuôi con phải xem xét nguyện vọng của con
từ đủ 07 tuổi trở lên.
Trong trường hợp xét thấy cả cha và mẹ đều không đủ điều kiện trực tiếp
nuôi con thì Tòa án quyết định giao con cho người giám hộ theo quy định của
Bộ luật dân sự.
2. Hôn nhân chấm dứt do vợ, chồng chết hoặc bị Tòa án tuyên bố là đã
chết
2.1. Về thời điểm chấm dứt hôn nhân
Nếu kết hôn là sự kiện bình thường, xác lập quan hệ hôn nhân, là thời điểm
đầu tiên của hôn nhân thì trường hợp vợ, chồng chết là thời điểm cuối cùng của
hôn nhân. Điều 65 Luật hôn nhân và gia đình quy định rõ, hôn nhân chấm dứt kể
từ thời điểm vợ hoặc chồng chết.
Trong trường hợp Tòa án tuyên bố vợ hoặc chồng là đã chết thì thời điểm
hôn nhân chấm dứt được xác định theo ngày chết được ghi trong bản án, quyết
định của Tòa án.
2.2. Về giải quyết tài sản của vợ chồng trong trường hợp một bên chết
hoặc bị Tòa án tuyên bố là đã chết
Khi một bên vợ, chồng chết hoặc bị Tòa án tuyên bố là đã chết thì bên còn
sống quản lý tài sản chung của vợ chồng, trừ trường hợp trong di chúc có chỉ
22
định người khác quản lý di sản hoặc những người thừa kế thỏa thuận cử người
khác quản lý di sản.
Khi có yêu cầu về chia di sản thì tài sản chung của vợ chồng được chia đôi,
trừ trường hợp vợ chồng có thỏa thuận về chế độ tài sản. Phần tài sản của vợ,
chồng chết hoặc bị Tòa án tuyên bố là đã chết được chia theo quy định của pháp
luật về thừa kế.
Trong trường hợp việc chia di sản ảnh hưởng nghiêm trọng đến đời sống
của vợ hoặc chồng còn sống, gia đình thì vợ, chồng còn sống có quyền yêu cầu
Tòa án hạn chế phân chia di sản theo quy định của Bộ luật dân sự.
Tài sản của vợ chồng trong kinh doanh được giải quyết theo quy định nêu
trên, trừ trường hợp pháp luật về kinh doanh có quy định khác.
2.3. Quan hệ nhân thân, tài sản khi vợ, chồng bị tuyên bố là đã chết mà
trở về
- Quan hệ nhân thân: Khi Tòa án ra quyết định hủy bỏ tuyên bố một người
là đã chết mà vợ hoặc chồng của người đó chưa kết hôn với người khác thì quan
hệ hôn nhân được khôi phục kể từ thời điểm kết hôn. Trong trường hợp có quyết
định cho ly hôn của Tòa án theo quy định tại khoản 2 Điều 56 của Luật hôn
nhân và gia đình thì quyết định cho ly hôn vẫn có hiệu lực pháp luật. Trong
trường hợp vợ, chồng của người đó đã kết hôn với người khác thì quan hệ hôn
nhân được xác lập sau có hiệu lực pháp luật.
- Quan hệ tài sản: Theo quy định tại Khoản 2 Điều 67 Luật hôn nhân và gia
đình, quan hệ tài sản của người bị tuyên bố là đã chết trở về với người vợ hoặc
chồng được giải quyết như sau:
+ Trong trường hợp hôn nhân được khôi phục thì quan hệ tài sản được khôi
phục kể từ thời điểm quyết định của Tòa án hủy bỏ tuyên bố chồng, vợ là đã
chết có hiệu lực. Tài sản do vợ, chồng có được kể từ thời điểm quyết định của
Tòa án về việc tuyên bố chồng, vợ là đã chết có hiệu lực đến khi quyết định hủy
bỏ tuyên bố chồng, vợ đã chết có hiệu lực là tài sản riêng của người đó;
+ Trong trường hợp hôn nhân không được khôi phục thì tài sản có được
trước khi quyết định của Tòa án về việc tuyên bố vợ, chồng là đã chết có hiệu
lực mà chưa chia được giải quyết như chia tài sản khi ly hôn.
V. Quan hệ giữa cha mẹ và con
Theo luật định, căn cứ phát sinh quan hệ giữa cha mẹ và con dựa trên sự
kiện sinh đẻ và nhận nuôi con nuôi. Để bảo vệ quyền và nghĩa vụ của cha mẹ và
con, pháp luật quy định, con sinh ra không phụ thuộc vào tình trạng hôn nhân của
cha mẹ đều có quyền và nghĩa vụ như nhau đối với cha mẹ của mình được quy
định tại Luật hôn nhân và gia đình, Bộ luật dân sự và các luật khác có liên quan.
Giữa con nuôi và cha nuôi, mẹ nuôi có các quyền và nghĩa vụ của cha mẹ và con
được quy định tại Luật hôn nhân và gia đình, Luật nuôi con nuôi, Bộ luật dân sự
và các luật khác có liên quan. Mọi thỏa thuận của cha mẹ, con liên quan đến quan
hệ nhân thân, tài sản không được làm ảnh hưởng đến quyền, lợi ích hợp pháp của
con chưa thành niên, con đã thành niên mất năng lực hành vi dân sự hoặc không
có khả năng lao động và không có tài sản để tự nuôi mình, cha mẹ mất năng lực
hành vi dân sự hoặc không có khả năng lao động và không có tài sản để tự nuôi
mình.
23
1. Quyền và nghĩa vụ giữa cha mẹ và con
1.1. Quyền và nghĩa vụ nhân thân giữa cha mẹ và con
a) Quyền và nghĩa vụ của cha mẹ
- Cha mẹ có quyền và nghĩa vụ thương yêu con, tôn trọng ý kiến của con;
chăm lo việc học tập, giáo dục để con phát triển lành mạnh về thể chất, trí tuệ,
đạo đức, trở thành người con hiếu thảo của gia đình, công dân có ích cho xã hội.
- Cha mẹ có quyền và nghĩa vụ trông nom, nuôi dưỡng, chăm sóc, bảo vệ
quyền, lợi ích hợp pháp của con chưa thành niên, con đã thành niên mất năng
lực hành vi dân sự hoặc không có khả năng lao động và không có tài sản để tự
nuôi mình.
- Cha mẹ có quyền và nghĩa vụ giám hô ̣ hoặc đại diện theo quy định của Bộ
luật dân sự cho con chưa thành niên, con đã thành niên mất năng lực hành vi dân
sự.
- Cha mẹ có quyền và nghĩa vụ không được phân biệt đối xử với con trên
cơ sở giới hoặc theo tình trạng hôn nhân của cha mẹ; không được lạm dụng sức
lao động của con chưa thành niên, con đã thành niên mất năng lực hành vi dân
sự hoặc không có khả năng lao động; không được xúi giục, ép buộc con làm
việc trái pháp luật, trái đạo đức xã hội.
Khoản 4 Điều 18 Luật bình đẳng giới quy định: “Con trai, con gái được gia
đình chăm sóc, giáo dục và tạo điều kiện như nhau để học tập, lao động, vui
chơi, giải trí và phát triển”.
- Cha nuôi, mẹ nuôi có quyền và nghĩa vụ của cha, mẹ được quy định trong
Luật hôn nhân và gia đình kể từ thời điểm quan hệ nuôi con nuôi được xác lập
theo quy định của Luật nuôi con nuôi. Trong trường hợp chấm dứt việc nuôi con
nuôi theo quyết định của Tòa án thì quyền, nghĩa vụ của cha nuôi, mẹ nuôi với
con nuôi chấm dứt kể từ ngày quyết định của Tòa án có hiệu lực pháp luật.
- Cha dượng, mẹ kế có quyền và nghĩa vụ trông nom, nuôi dưỡng, chăm
sóc, giáo dục con riêng của bên kia cùng sống chung với mình theo quy định tại
các điều 69, 71 và 72 của Luật hôn nhân và gia đình.
- Cha, mẹ bị hạn chế quyền đối với con chưa thành niên trong các trường
hợp bị kết án về một trong các tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, nhân phẩm,
danh dự của con với lỗi cố ý hoặc có hành vi vi phạm nghiêm trọng nghĩa vụ
trông nom, chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục con; phá tán tài sản của con; có lối
sống đồi trụy; xúi giục, ép buộc con làm những việc trái pháp luật, trái đạo đức xã
hội.
Căn cứ vào từng trường hợp cụ thể, Tòa án có thể tự mình hoặc theo yêu
cầu của cha, mẹ, người giám hộ của con chưa thành niên; người thân thích; cơ
quan quản lý nhà nước về gia đình; cơ quan quản lý nhà nước về trẻ em; Hội
liên hiệp phụ nữ, ra quyết định không cho cha, mẹ trông nom, chăm sóc, giáo
dục con, quản lý tài sản riêng của con hoặc đại diện theo pháp luật cho con trong
thời hạn từ 01 năm đến 05 năm. Tòa án có thể xem xét việc rút ngắn thời hạn
này.
Cá nhân, cơ quan, tổ chức khác khi phát hiện cha, mẹ có hành vi phá tán tài
sản của con, có lối sống đồi trụy, xúi giục, ép buộc con làm những việc trái pháp
luật, trái đạo đức xã hội, có quyền đề nghị cơ quan quản lý nhà nước về gia đình,
24
cơ quan quản lý nhà nước về trẻ em, Hội liên hiệp phụ nữ yêu cầu Tòa án hạn
chế quyền của cha, mẹ đối với con chưa thành niên.
Trong trường hợp cha hoặc mẹ bị Tòa án hạn chế quyền đối với con chưa
thành niên thì người kia thực hiện quyền trông nom, nuôi dưỡng, chăm sóc, giáo
dục con, quản lý tài sản riêng của con và đại diện theo pháp luật cho con. Việc
trông nom, chăm sóc, giáo dục con và quản lý tài sản riêng của con chưa thành
niên được giao cho người giám hộ theo quy định của Bộ luật dân sự và Luật hôn
nhân và gia đình trong các trường hợp cha và mẹ đều bị Tòa án hạn chế quyền
đối với con chưa thành niên; một bên cha, mẹ không bị hạn chế quyền đối với
con chưa thành niên nhưng không đủ điều kiện để thực hiện quyền, nghĩa vụ đối
với con; một bên cha, mẹ bị hạn chế quyền đối với con chưa thành niên và chưa
xác định được bên cha, mẹ còn lại của con chưa thành niên.
Cha, mẹ đã bị Tòa án hạn chế quyền đối với con chưa thành niên vẫn phải
thực hiện nghĩa vụ cấp dưỡng cho con.
- Để bảo đảm quyền lợi của con cái khi cha mẹ ly hôn, pháp luật quy định
sau khi ly hôn, cha mẹ vẫn có quyền, nghĩa vụ trông nom, chăm sóc, nuôi
dưỡng, giáo dục con chưa thành niên, con đã thành niên mất năng lực hành vi
dân sự hoặc không có khả năng lao động và không có tài sản để tự nuôi mình
theo quy định của Luật hôn nhân và gia đình, Bộ luật dân sự và các luật khác có
liên quan.
Cha, mẹ không trực tiếp nuôi con có nghĩa vụ tôn trọng quyền của con
được sống chung với người trực tiếp nuôi; có nghĩa vụ cấp dưỡng cho con.
Sau khi ly hôn, người không trực tiếp nuôi con có quyền, nghĩa vụ thăm
nom con mà không ai được cản trở.
Cha, mẹ không trực tiếp nuôi con lạm dụng việc thăm nom để cản trở hoặc
gây ảnh hưởng xấu đến việc trông nom, chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục con thì
người trực tiếp nuôi con có quyền yêu cầu Tòa án hạn chế quyền thăm nom con
Cha, mẹ trực tiếp nuôi con có quyền yêu cầu người không trực tiếp nuôi con
thực hiện các nghĩa vụ theo quy định của pháp luật; yêu cầu người không trực tiếp
nuôi con cùng các thành viên gia đình tôn trọng quyền được nuôi con của mình.
Cha, mẹ trực tiếp nuôi con cùng các thành viên gia đình không được cản trở
người không trực tiếp nuôi con trong việc thăm nom, chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo
dục con.
- Trong trường hợp con dâu, con rể sống chung với cha mẹ chồng, cha mẹ
vợ thì cha mẹ chồng, cha mẹ vợ có quyền, nghĩa vụ tôn trọng, quan tâm, chăm
sóc và giúp đỡ con dâu, con rể theo quy định tại các điều 69, 70, 71 và 72 của
Luật hôn nhân và gia đình.
b) Quyền và nghĩa vụ của con
- Con có quyền và nghĩa vụ được cha mẹ thương yêu, tôn trọng, thực hiêṇ
các quyền, lợi ích hợp pháp về nhân thân và tài sản theo quy định của pháp luâ ̣t;
được học tập và giáo dục; được phát triển lành mạnh về thể chất, trí tuệ và đạo
đức.
- Con có bổn phận yêu quý, kính trọng, biết ơn, hiếu thảo, phụng dưỡng
cha mẹ, giữ gìn danh dự, truyền thống tốt đẹp của gia đình.
25
- Con có nghĩa vụ và quyền chăm sóc, nuôi dưỡng cha mẹ, đặc biệt khi cha
mẹ mất năng lực hành vi dân sự, ốm đau, già yếu, khuyết tật; trường hợp gia
đình có nhiều con thì các con phải cùng nhau chăm sóc, nuôi dưỡng cha mẹ.
- Con chưa thành niên, con đã thành niên mất năng lực hành vi dân sự hoặc
không có khả năng lao động và không có tài sản để tự nuôi mình thì có quyền
sống chung với cha mẹ, được cha mẹ trông nom, nuôi dưỡng, chăm sóc.
Con chưa thành niên tham gia công viê ̣c gia đình phù hợp với lứa tuổi và
không trái với quy định của pháp luâ ̣t về bảo vê ̣, chăm sóc và giáo dục trẻ em.
- Con đã thành niên có quyền tự do lựa chọn nghề nghiê ̣p, nơi cư trú, học
tập, nâng cao trình độ văn hóa, chuyên môn, nghiệp vụ; tham gia hoạt động
chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội theo nguyện vọng và khả năng của mình.
- Con riêng có quyền và nghĩa vụ chăm sóc, phụng dưỡng cha dượng, mẹ
kế cùng sống chung với mình theo quy định tại Điều 70 và Điều 71 của Luật hôn
nhân và gia đình.
- Con dâu, con rể sống chung với cha mẹ chồng, cha mẹ vợ thì có các
quyền, nghĩa vụ tôn trọng, quan tâm, chăm sóc và giúp đỡ cha mẹ chồng, cha
mẹ vợ theo quy định tại các điều 69, 70, 71 và 72 của Luật hôn nhân và gia đình.
1.2. Quyền và nghĩa vụ về tài sản giữa cha mẹ và con
a) Con có quyền có tài sản riêng
Theo quy định của pháp luật, các con còn ở chung với cha mẹ, dù đã thành
niên hay chưa thành niên đều có quyền có tài sản riêng, được hưởng quyền về tài
sản tương xứng với công sức đóng góp vào tài sản của gia đình. Tài sản riêng của
con bao gồm tài sản được thừa kế riêng, được tặng cho riêng, thu nhập do lao
động của con, hoa lợi, lợi tức phát sinh từ tài sản riêng của con và thu nhập hợp
pháp khác. Tài sản được hình thành từ tài sản riêng của con cũng là tài sản riêng
của con.
- Việc quản lý tài sản riêng của con: Đối với tài sản riêng của con, nếu con
đủ 15 tuổi trở lên có thể tự mình quản lý tài sản riêng hoặc nhờ cha mẹ quản lý.
Tài sản riêng của con dưới 15 tuổi, con mất năng lực hành vi dân sự do cha mẹ
quản lý. Cha mẹ có thể ủy quyền cho người khác quản lý tài sản riêng của con.
Tài sản riêng của con do cha mẹ hoặc người khác quản lý được giao lại cho con
khi con từ đủ 15 tuổi trở lên hoặc khi con khôi phục năng lực hành vi dân sự đầy
đủ, trừ trường hợp cha mẹ và con có thỏa thuận khác. Cha mẹ không quản lý tài
sản riêng của con trong trường hợp con đang được người khác giám hộ theo quy
định của Bộ luật dân sự; người tặng cho tài sản hoặc để lại tài sản thừa kế theo
di chúc cho người con đã chỉ định người khác quản lý tài sản đó hoặc trường
hợp khác theo quy định của pháp luật.
Trong trường hợp cha mẹ đang quản lý tài sản riêng của con chưa thành
niên, con đã thành niên mất năng lực hành vi dân sự mà con được giao cho
người khác giám hộ thì tài sản riêng của con được giao lại cho người giám hộ
quản lý theo quy định của Bộ luật dân sự.
- Việc định đoạt tài sản riêng của con chưa thành niên, con đã thành niên
mất năng lực hành vi dân sự:
26
+ Trường hợp cha mẹ hoặc người giám hộ quản lý tài sản riêng của con
dưới 15 tuổi thì có quyền định đoạt tài sản đó vì lợi ích của con, nếu con từ đủ
09 tuổi trở lên thì phải xem xét nguyện vọng của con.
+ Con từ đủ 15 tuổi đến dưới 18 tuổi có quyền định đoạt tài sản riêng, trừ
trường hợp tài sản là bất động sản, động sản có đăng ký quyền sở hữu, quyền sử
dụng hoặc dùng tài sản để kinh doanh thì phải có sự đồng ý bằng văn bản của
cha mẹ hoặc người giám hộ.
+ Trong trường hợp con đã thành niên mất năng lực hành vi dân sự thì việc
định đoạt tài sản riêng của con do người giám hộ thực hiện.
Bên cạnh quy định về quyền sở hữu tài sản riêng của con, Luật hôn nhân và
gia đình còn quy định con từ đủ 15 tuổi trở lên sống chung với cha mẹ phải có
nghĩa vụ chăm lo đời sống chung của gia đình; đóng góp vào việc đáp ứng nhu
cầu thiết yếu của gia đình nếu có thu nhập.
Con đã thành niên khi sống cùng với cha mẹ, con có nghĩa vụ tham gia
công việc gia đình, lao đô ̣ng, sản xuất, tạo thu nhập nhằm bảo đảm đời sống
chung của gia đình; đóng góp thu nhâ ̣p vào việc đáp ứng nhu cầu của gia đình
phù hợp với khả năng của mình.
Con được hưởng quyền về tài sản tương xứng với công sức đóng góp vào
tài sản của gia đình.
b) Nghĩa vụ bồi thường thiệt hại do con gây ra
Nhằm góp phần tăng cường trách nhiệm của cha mẹ trong việc trông nom,
chăm sóc, giáo dục, quản lý con chưa thành niên, con đã thành niên mất năng
lực hành vi dân sự, Điều 74 Luật hôn nhân và gia đình quy định cha mẹ phải bồi
thường thiệt hại do con chưa thành niên, con đã thành niên mất năng lực hành vi
dân sự gây ra theo quy định của Bộ luật dân sự. Cụ thể:
- Cha, mẹ phải bồi thường toàn bộ thiệt hại do con dưới mười lăm tuổi, con
mất năng lực hành vi dân sự gây ra. Nếu cha, mẹ không đủ tài sản để bồi thường
mà người con gây thiệt hại có tài sản riêng thì lấy tài sản riêng của con để bồi
thường phần còn thiếu. Nếu con gây thiệt hại trong thời gian nhà trường, bệnh
viện,..., đang quản lý và nhà trường, bệnh viện có lỗi trong việc con gây thiệt hại
thì cha, mẹ và nhà trường, bệnh viện phải liên đới bồi thường.
- Người từ đủ mười lăm tuổi đến chưa đủ mười tám tuổi gây thiệt hại thì
phải bồi thường bằng tài sản riêng của họ. Cha, mẹ chỉ phải bồi thường phần còn
thiếu mà thôi.
c) Quyền và nghĩa vụ cấp dưỡng giữa cha mẹ và con
Cha, mẹ có nghĩa vụ cấp dưỡng cho con chưa thành niên, con đã thành niên
không có khả năng lao động và không có tài sản để tự nuôi mình trong trường
hợp không sống chung với con hoặc sống chung với con nhưng vi phạm nghĩa
vụ nuôi dưỡng con.
Con đã thành niên không sống chung với cha, mẹ có nghĩa vụ cấp dưỡng
cho cha, mẹ trong trường hợp cha, mẹ không có khả năng lao động và không có
d) Quyền thừa kế tài sản giữa cha mẹ và con
- Về quyền thừa kế theo pháp luật thì cha mẹ và con thuộc hàng thừa kế thứ
nhất khi một bên chết. Con đẻ và con nuôi đều có quyền được thừa kế tài sản
27
khi cha mẹ chết. Cha mẹ đẻ và cha mẹ nuôi đều có quyền thừa kế tài sản khi con
chết.
- Cha mẹ, con chưa thành viên, con đã thành viên mà không có khả năng
lao động là những người thừa kế không phụ thuộc vào nội dung di chúc. Theo
quy định tại Điều 669 Bộ luật dân sự, những người này vẫn được hưởng phần di
sản bằng hai phần ba suất của một người thừa kế theo pháp luật, nếu di sản được
chia theo pháp luật, trong trường hợp họ không được người lập di chúc cho
hưởng di sản hoặc chỉ cho hưởng phần di sản ít hơn hai phần ba suất đó, trừ khi
họ là những người từ chối nhận di sản theo quy định tại Điều 642 hoặc họ là
những người không có quyền hưởng di sản theo quy định tại khoản 1 Điều 643
của Bộ luật dân sự.
2. Xác định cha, mẹ, con
Theo quy định của pháp luật, con có quyền nhận cha, mẹ của mình, kể cả
trong trường hợp cha, mẹ đã chết; cha, mẹ có quyền nhận con, kể cả trong
trường hợp con đã chết. Con đã thành niên nhận cha, không cần phải có sự đồng
ý của mẹ; nhận mẹ, không cần phải có sự đồng ý của cha. Trong trường hợp
người đang có vợ, chồng mà nhận con thì việc nhận con không cần phải có sự
đồng ý của người kia.
2.1. Xác định cha, mẹ
Tại Điều 88 Luật hôn nhân và gia đình quy định, con sinh ra trong thời kỳ
hôn nhân hoặc do người vợ có thai trong thời kỳ hôn nhân là con chung của vợ
chồng. Con được sinh ra trong thời hạn 300 ngày kể từ thời điểm chấm dứt hôn
nhân được coi là con do người vợ có thai trong thời kỳ hôn nhân. Con sinh ra
trước ngày đăng ký kết hôn và được cha mẹ thừa nhận là con chung của vợ
chồng.
Trong trường hợp cha, mẹ không thừa nhận con thì phải có chứng cứ và
phải được Tòa án xác định.
Đối với trường hợp sinh con bằng kỹ thuật hỗ trợ sinh sản, pháp luật quy
định như sau:
- Trong trường hợp người vợ sinh con bằng kỹ thuật hỗ trợ sinh sản thì việc
xác định cha, mẹ được áp dụng theo quy định tại Điều 88 của Luật hôn nhân và
gia đình.
- Trong trường hợp người phụ nữ sống độc thân sinh con bằng kỹ thuật hỗ
trợ sinh sản thì người phụ nữ đó là mẹ của con được sinh ra.
- Việc sinh con bằng kỹ thuật hỗ trợ sinh sản không làm phát sinh quan hệ
cha, mẹ và con giữa người cho tinh trùng, cho noãn, cho phôi với người con
được sinh ra.
Trường hợp mang thai hộ vì mục đích nhân đạo, con sinh ra là con chung
của vợ chồng nhờ mang thai hộ kể từ thời điểm con được sinh ra.
2.2. Xác định con
Điều 91 Luật hôn nhân và gia đình quy định, người không được nhận là
cha, mẹ của một người có thể yêu cầu Tòa án xác định người đó là con mình.
Người được nhận là cha, mẹ của một người có thể yêu cầu Tòa án xác định
người đó không phải là con mình.
28
2.3. Người có quyền yêu cầu xác định cha, mẹ, con
Pháp luật quy định những người sau có quyền yêu cầu xác định cha, mẹ,
con:
- Cha, mẹ, con đã thành niên không bị mất năng lực hành vi dân sự có
quyền yêu cầu cơ quan đăng ký hộ tịch xác định con, cha, mẹ cho mình trong
trường hợp không có tranh chấp.
- Cha, mẹ, con, theo quy định của pháp luật về tố tụng dân sự, có quyền
yêu cầu Tòa án xác định con, cha, mẹ cho mình trong trường hợp có tranh chấp
hoặc người được yêu cầu xác định là cha, mẹ, con đã chết và trường hợp có yêu
cầu về việc xác định cha, mẹ, con mà người có yêu cầu chết. Trong trường hợp
này, cha, mẹ, con, người giám hộ, cơ quan quản lý nhà nước về gia đình, cơ
quan quản lý nhà nước về trẻ em, Hội liên hiệp phụ nữ, theo quy định của pháp
luật về tố tụng dân sự, có quyền yêu cầu Tòa án xác định cha, mẹ cho con chưa
thành niên, con đã thành niên mất năng lực hành vi dân sự; xác định con cho
cha, mẹ chưa thành niên hoặc mất năng lực hành vi dân sự.
VI. Quan hệ giữa các thành viên khác của gia đình
Nhằm giữ gìn và phát huy truyền thống tốt đẹp của gia đình Việt Nam,
Luật Hôn nhân và gia đình quy định các thành viên gia đình có quyền, nghĩa vụ
quan tâm, chăm sóc, giúp đỡ, tôn trọng nhau. Trong trường hợp sống chung thì
các thành viên gia đình có nghĩa vụ tham gia công việc gia đình, lao động tạo
thu nhập; đóng góp công sức, tiền hoặc tài sản khác để duy trì đời sống chung
của gia đình phù hợp với khả năng thực tế của mình. Khoản 5 Điều 18 Luật bình
đẳng giới quy định: “Các thành viên nam, nữ trong gia đình có trách nhiệm chia
sẻ công việc gia đình”.
1. Quyền, nghĩa vụ của ông bà nội, ông bà ngoại và cháu
- Ông bà nội, ông bà ngoại có quyền, nghĩa vụ trông nom, chăm sóc, giáo
dục cháu, sống mẫu mực và nêu gương tốt cho con cháu; trường hợp cháu chưa
thành niên, cháu đã thành niên mất năng lực hành vi dân sự hoặc không có khả
năng lao động và không có tài sản để tự nuôi mình mà không có anh, chị, em
nuôi dưỡng khi không còn cha mẹ hoặc cha mẹ không có điều kiện trông nom,
nuôi dưỡng, chăm sóc, giáo dục con thì ông bà nội, ông bà ngoại có nghĩa vụ
nuôi dưỡng cháu.
- Cháu có nghĩa vụ kính trọng, chăm sóc, phụng dưỡng ông bà nội, ông bà
ngoại; trường hợp ông bà nội, ông bà ngoại không có con để nuôi dưỡng mình
thì cháu đã thành niên có nghĩa vụ nuôi dưỡng.
- Ông, bà nội, ông, bà ngoại có thể làm người giám hộ cho cháu khi cháu
cần được giám hộ mà cháu không còn cha, mẹ hoặc anh, chị, em hoặc tuy còn
nhưng những người này không đủ điều kiện để làm người giám hộ. Các cháu
nội, cháu ngoại cũng có thể làm người giám hộ cho ông, bà nếu ông, bà không
có con hoặc anh, chị, em để giám hộ.
2. Quyền, nghĩa vụ của anh, chị, em
Anh, chị, em có quyền, nghĩa vụ thương yêu, chăm sóc, giúp đỡ nhau; có
quyền, nghĩa vụ nuôi dưỡng nhau trong trường hợp không còn cha mẹ hoặc cha
mẹ không có điều kiện trông nom, nuôi dưỡng, chăm sóc, giáo dục con.
- Anh, chị, em ruột có thể là người giám hộ của nhau.
29
- Anh, chị ruột của người chưa thành niên là người giám hộ đương nhiên
của người chưa thành niên đó. Anh, chị của người chưa thành niên có thể thoả
thuận cử một người trong số họ có đủ điều kiện làm người giám hộ cho người
chưa thành niên. Nếu anh, chị không thoả thuận được thì người anh cả hoặc chị
cả của người chưa thành niên có đủ điều kiện làm người giám hộ, nếu anh cả
hoặc chị cả không đủ điều kiện làm người giám hộ thì người tiếp theo đã thành
niên có đủ điều kiện phải là người giám hộ. Khi giám hộ cho em chưa thành
niên, nếu cần quyết định các vấn đề liên quan đến nhân thân hoặc tài sản của em
chưa thành niên thì anh, chị là người giám hộ phải bàn bạc, tham khảo ý kiến
của những người thân thích. Nếu em đã từ đủ chín tuổi trở lên thì khi quyết định
các vấn đề đó phải có sự tham khảo ý kiến của em.
Anh, chị, em ruột của người bị bệnh tâm thần hoặc mắc các bệnh khác mà
không thể nhận thức, làm chủ được hành vi của mình có thể là người giám hộ
của người đó nếu người đó không có người giám hộ đương nhiên như vợ, chồng,
cha, mẹ, con.
3. Quyền, nghĩa vụ của cô, dì, chú, cậu, bác ruột và cháu ruột
Cô, dì, chú, cậu, bác ruột và cháu ruột có quyền, nghĩa vụ thương yêu,
chăm sóc, giúp đỡ nhau; có quyền, nghĩa vụ nuôi dưỡng nhau trong trường hợp
người cần được nuôi dưỡng không còn cha, mẹ, con, ông bà nội, ông bà ngoại,
anh, chị, em hoặc còn nhưng những người này không có điều kiện để thực hiện
nghĩa vụ nuôi dưỡng.
VII. Cấp dưỡng

1. Nghĩa vụ cấp dưỡng
Cấp dưỡng là việc một người có nghĩa vụ đóng góp tiền hoặc tài sản khác
để đáp ứng nhu cầu thiết yếu của người không sống chung với mình mà có quan
hệ hôn nhân, huyết thống hoặc nuôi dưỡng trong trường hợp người đó là người
chưa thành niên, người đã thành niên mà không có khả năng lao động và không
có tài sản để tự nuôi mình hoặc người gặp khó khăn, túng thiếu theo quy định
của Luật Hôn nhân và gia đình.
Theo Điều 107 Luật hôn nhân và gia đình, nghĩa vụ cấp dưỡng được thực
hiện giữa cha, mẹ và con; giữa anh, chị, em với nhau; giữa ông bà nội, ông bà
ngoại và cháu; giữa cô, dì, chú, cậu, bác ruột và cháu ruột; giữa vợ và chồng
theo quy định của Luật hôn nhân và gia đình. Cụ thể:
- Cha, mẹ có nghĩa vụ cấp dưỡng cho con chưa thành niên, con đã thành
niên không có khả năng lao động và không có tài sản để tự nuôi mình trong
trường hợp không sống chung với con hoặc sống chung với con nhưng vi phạm
nghĩa vụ nuôi dưỡng con.
- Con đã thành niên không sống chung với cha, mẹ có nghĩa vụ cấp dưỡng
cho cha, mẹ trong trường hợp cha, mẹ không có khả năng lao động và không có
- Trong trường hợp không còn cha mẹ hoặc cha mẹ không có khả năng lao
động và không có tài sản để cấp dưỡng cho con thì anh, chị đã thành niên không
sống chung với em có nghĩa vụ cấp dưỡng cho em chưa thành niên không có tài
sản để tự nuôi mình hoặc em đã thành niên không có khả năng lao động và
30
không có tài sản để tự nuôi mình; em đã thành niên không sống chung với anh,
chị có nghĩa vụ cấp dưỡng cho anh, chị không có khả năng lao động và không
có tài sản để tự nuôi mình.
- Ông bà nội, ông bà ngoại không sống chung với cháu có nghĩa vụ cấp
dưỡng cho cháu trong trường hợp cháu chưa thành niên hoặc cháu đã thành niên
không có khả năng lao động, không có tài sản để tự nuôi mình và không có
người cấp dưỡng theo quy định tại điểm c nêu trên.
Cháu đã thành niên không sống chung với ông bà nội, ông bà ngoại có
nghĩa vụ cấp dưỡng cho ông bà nội, ông bà ngoại trong trường hợp ông bà
không có khả năng lao động, không có tài sản để tự nuôi mình và không có
người khác cấp dưỡng theo quy định của Luật hôn nhân và gia đinh.
- Cô, dì, chú, cậu, bác ruột không sống chung với cháu ruột có nghĩa vụ cấp
dưỡng cho cháu trong trường hợp cháu chưa thành niên hoặc cháu đã thành niên
không có khả năng lao động và không có tài sản để tự nuôi mình mà không có
người khác cấp dưỡng theo quy định của Luật hôn nhân và gia đình.
Cháu đã thành niên không sống chung với cô, dì, chú, cậu, bác ruột có
nghĩa vụ cấp dưỡng cho cô, dì, chú, cậu, bác ruột trong trường hợp người cần
được cấp dưỡng không có khả năng lao động và không có tài sản để tự nuôi
mình mà không có người khác cấp dưỡng theo quy định của Luật hôn nhân và
gia đình.
- Trường hợp khi ly hôn nếu bên khó khăn, túng thiếu có yêu cầu cấp dưỡng
mà có lý do chính đáng thì bên kia có nghĩa vụ cấp dưỡng theo khả năng của
mình.
Pháp luật quy định, nghĩa vụ cấp dưỡng không thể thay thế bằng nghĩa vụ
khác và không thể chuyển giao cho người khác. Trong trường hợp người có
nghĩa vụ nuôi dưỡng trốn tránh nghĩa vụ thì theo yêu cầu của cá nhân, cơ quan,
tổ chức có quyền yêu cầu thực hiện nghĩa vụ cấp dưỡng, Tòa án buộc người đó
phải thực hiện nghĩa vụ cấp dưỡng.
2. Phương thức và mức cấp dưỡng
2.1. Phương thức cấp dưỡng
Để tạo điều kiện cho các bên dễ dàng thỏa thuận lựa chọn cách thức thực
hiện nghĩa vụ cấp dưỡng sao cho phù hợp nhất với hoàn cảnh của bản thân, pháp
luật quy định, việc cấp dưỡng có thể được thực hiện định kỳ hàng tháng, hàng
quý, nửa năm, hàng năm hoặc một lần.
Các bên có thể thỏa thuận thay đổi phương thức cấp dưỡng, tạm ngừng cấp
dưỡng trong trường hợp người có nghĩa vụ cấp dưỡng lâm vào tình trạng khó
khăn về kinh tế mà không có khả năng thực hiện nghĩa vụ cấp dưỡng; nếu không
thỏa thuận được thì yêu cầu Tòa án giải quyết.
2.2. Mức cấp dưỡng
Thông thường, người có nghĩa vụ cấp dưỡng chỉ muốn mình phải cấp
dưỡng ở mức thấp, trong khi người được cấp dưỡng lại mong muốn mình được
cấp dưỡng ở mức cao. Nhằm hướng dẫn các bên thỏa thuận mức cấp dưỡng
công bằng, việc quy định nguyên tắc pháp lý giải quyết mâu thuẫn này là cần
thiết. Theo đó, Điều 116 Luật hôn nhân và gia đình quy đinh, mức cấp dưỡng do
người có nghĩa vụ cấp dưỡng và người được cấp dưỡng hoặc người giám hộ của
31
người đó thỏa thuận căn cứ vào thu nhập, khả năng thực tế của người có nghĩa
vụ cấp dưỡng và nhu cầu thiết yếu của người được cấp dưỡng; nếu không thỏa
thuận được thì yêu cầu Tòa án giải quyết.
Khi có lý do chính đáng, mức cấp dưỡng có thể thay đổi. Việc thay đổi
mức cấp dưỡng do các bên thỏa thuận; nếu không thỏa thuận được thì yêu cầu
Tòa án giải quyết.
3. Chấm dứt nghĩa vụ cấp dưỡng
Nghĩa vụ cấp dưỡng là nghĩa vụ nhân thân có tính tài sản và thuộc loại
nghĩa vụ có điều kiện, nên nghĩa vụ này chỉ có thể chấm dứt khi có những điều
kiện nhất định. Nghĩa vụ cấp dưỡng chấm dứt trong các trường hợp sau đây:
- Người được cấp dưỡng đã thành niên và có khả năng lao động hoặc có tài
sản để tự nuôi mình;
- Người được cấp dưỡng được nhận làm con nuôi;
- Người cấp dưỡng đã trực tiếp nuôi dưỡng người được cấp dưỡng;
- Người cấp dưỡng hoặc người được cấp dưỡng chết;
- Bên được cấp dưỡng sau khi ly hôn đã kết hôn;
- Trường hợp khác theo quy định của luật.
SỞ TƯ PHÁP TỈNH LẠNG SƠN
32

Đề Cương Luật HNGD 2014 - 0

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Đề Cương Luật HNGD 2014 - 0

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PHÁP LUẬT VỀ HÔN NHÂN VÀ GIA ĐÌNH

(Theo Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014)

I. Một số quy định chung

VII. Cấp dưỡng

SỞ TƯ PHÁP TỈNH LẠNG SƠN

You might also like