نگاهي به تاريخ ايران بعد از اسلام

‫نگاهي به تاريخ ايران‬
‫بعد از اسالم‬
‫مؤلف‪:‬‬
‫فريدون اسالمنيا‬
‫ناشر‪:‬‬
‫مؤسسه انتشاراتي حسيني اصل‬
‫‪‬‬
‫مقدمه‬
‫سپاس و ستايش از آن معبودي است که واجبالوجود است‪ .‬آفريدگاري که‬
‫يگانگياش را ذره ذره هستي به تماشا گذاشته است‪ .‬معبودي که بخشنده فروغ خرد در‬
‫وجود آدمي است‪ .‬خداوندي که اختالف زبانها و آداب تنها وسيلهاي براي شکرگذاري‬
‫از زيبايي و شگفتيهاي هنر اوست‪ .‬رزاقي که موحد و بيدين در سفره کرمش يکسانند‪.‬‬
‫آفرينندهاي که دانش مخلوقاتش‪ ،‬تنها يک داستان از کمال قدرت او محسوب ميشود‪.‬‬
‫بزرگي که بلبل خوشآواز‪ ،‬در يادآوري نعمتهاي رنگارنگ او هزار دستانست‪ .‬کريمي‬
‫که تنها يک قطره از درياي موهبتش به مثابه باران کالن نيسان است‪ .‬ستاري که نسيم‬
‫لطفش گوهر بقاء هر دوستار است‪ .‬پيدايي که خرد خردمندان‪ ،‬در بزرگي کمال او‬
‫درمانده است‪ .‬ناپيدايي که خيال و انديشه‪ ،‬از شناخت عمق جالل وي ناتوان است‪.‬‬
‫تنهايي که مطلوب و مقصود رهروان سرزمين هدايت و بيابان عشق است‪ .‬بينيازي که‬
‫عاشقان حقيقت و صورتپرستان را محبوب اوست‪ .‬و درود و صلوات بيپايان بر‬
‫شکوفه بوستان آفرينش و نور چشم اهل بيتش خاتم پيامبران محمد مصطفي ‪-‬صلى اهلل‬
‫عليه وسلم‪ -‬و آل و اصحاب پاکش باد‪ .‬اما بعد‪ ،‬کتابي را که در دست داريد خالصهاي‬
‫از تاريخ اسالم در ايران است که به بررسي تاريخ ايران بعد از اسالم تا تقريباً آخر دوران‬
‫قاجاريه ميپردازد‪ .‬در اين کتاب سعي شده است تا حقايق تاريخ ايران به گونهاي که‬
‫بوده است به تحرير آيد‪ ،‬به خصوص آن قسمت از گذشته ايران که اهل سنت حکومت‬
‫را بعهده داشته است‪ .‬شرح دالوريها و قهرمانيهاي آنان و آشنايي با دانشمندان و‬
‫‪3‬‬ ‫نگاهی به تاریخ ایران بعد از اسالم‬
‫بزرگان آن عهد بزرگ‪ ،‬بدون شک آن دوران افتخارآفرينترين دوران در طول تاريخ‬

‫ايران بوده و خواهد ماند‪ .‬دوراني که هزاران فقيه‪ ،‬رياضيدان‪ ،‬طبيعيدان‪ ،‬منجم‪ ،‬مورخ‪،‬‬
‫اديب‪ ،‬شاعر و‪ ...‬را در خود پرورانيد و علم را در مسير خود قرار داد و هنوز هم‬
‫کتابهاي آن دوران از منابع مهم مطالعاتي در اکثر رشتههاي علمي روز هستند‪.‬‬
‫در اين کتاب خالصهاي از دوران بنياميه را مورد مطالعه قرار ميدهيم‪ .‬سپس به‬
‫بعضي وقايع تاريخ ايران در دوران اوليه عباسي ميپردازيم‪ ،‬بدنبال آن حکومت طاهريان‬
‫را مورد مطالعه قرار داده و درباره اولين حکومت ايران بعد از سقوط ساساني بحث را‬
‫ادامه ميدهيم‪ .‬در پايان هر حکومتي و شرح حال دانشمندان آن دوره را تا آنجا که‬
‫مقدور خواهم آورد‪.‬‬
‫دوران اسالمي پيش از مغول از طرف چند دسته مورد هجوم واقع شده است‪ .‬که‬
‫يکي از طرف دشمنان اسالم مانند صباحيان‪ ،‬برمکيان و ديگر فرق مذهبي آن روزگار‪.‬‬
‫ديگري از عدهاي از روشنفکران که با پيروي از سياست انگليس دوران پيش از مغول را‬
‫مورد هجوم قرار ميدهند و مدعي اند که ايران در دوره صفويه بود که توانست خود را‬
‫از زير اشغال ديگران برهاند و هويت مستقل خود را پيدا کند‪ .‬غافل از اينکه چشمپوشي‬
‫از آن دوران شکوهمند در واقع چشمپوشي از هزاران دانشمند و محقق و فيلسوف و‬
‫مدارس و نظاميهها و دارالحکمهها و کتابخانهها و آثار ارزشمند بيشماري است که قلم‬
‫از وصف آنها ناتوان است‪ .‬چسباندن برچسب ضد علمي هم که در آثار برخي از اين به‬
‫اصطالح روشنفکران ديده ميشود نهايت روشنفکري آنها را نشان ميدهد‪ .‬شخصي‬
‫مانند امام محمد غزالي را ضد علم جلوه دادن اگر بيخردي محض نباشد‪ ،‬بايد ديوانگي‬
‫محض خواند‪ .‬اي کاش کساني که اين چنين افکار ضد علمي دارند به کتاب آن دانشمند‬
‫بزرگوار «احياء العلوم» نيم نگاهي ميکردند و کتاب علم را در آن مجموعه نفيس‬
‫ميخواندند آنگاه به قضاوت مينشستند‪ .‬کتاب حاضر شبهات حول اهل سنت را به‬
‫روشني بيان خواهد کرد‪ .‬لذا احتياجي به بحث زياد در اين رابطه نيست‪ .‬از بزرگان و‬
‫انديشمندان و صاحبان دانش ميخواهم که بنده حقير را از نصايح و تذکرات‬
‫حکيمانهشان محروم نسازند‪ .‬هم چنين از پژوهشگران عزيز ميخواهم که اينجانب را در‬
‫اين راه تنها نگذارند و با بررسي تاريخ ايران گذشته واقعيت اين سرزمين را به نسل‬
‫فعلي و آتي اين مرز و بوم بشناسند‪ .‬تا بسان چراغي باشد که آينده روشني را در پيش‬
‫پاي فرزندان ايران زمين قرار دهد‪.‬‬
‫فريدون اسالمنيا‬
‫فصل اول‬
‫دوران امويه و عباسي‬
‫سقوط دولت ساساني نزد طبقات زير ستم ايران همچون مژده رهاييبخش به نظر‬
‫آمد‪ .‬رهايي از غلبه اهريمني نجبا و اهل بيوتات که از عهد هرمزد خسرو انوشيروان و‬
‫رقابتهاي قدرتجويانه آنها سراسر ايران زمين را از تيسفون تا خراسان و از آذربايگان‬
‫تا سيستان به دست هرج و مرج و ستيز و آشوب سپرده بود و پادشاهان را هم مثل ساير‬
‫شهروندان از آن امنيتي در بين نبود‪ ،‬رهايي از قدرت خشونتآميز ملکان ملکا که از‬
‫روزگار دش خوتائيه اسکندر و پيش از آن هر گونه فکر روشني را از افق فرهنگ عام‬
‫رانده بود‪ ،‬و آنگونه که عربي هوشمند از اردوي حضرت سعدابن وقاص در بارگاه رستم‬
‫فرخزاد گفته بود برخي انسانها را در برابر برخي ديگر به بندگي و نيايش وادار کرده‬
‫بود‪ .‬رهايي از سلطه فريبآميز و جابرانه مغان و آتوريانان که آذر مقدس خوانده آتشگاه‬
‫آنها از عهد خسرو انوشيروان باز‪ ،‬همه چيز را از شهر تا روستا در کام سيريناپذير‬
‫خويش ربوده بود‪ ،‬و جز خشم و آز و فريب و دروغ چيزي براي مردم باقي نگذاشته‬
‫بود‪ .‬اين وضع موجب شده بود که ايرانيان روز به روز از دين زردشتي فاصله گرفته و‬
‫به مسيحيت بگروند‪ .1‬چنانکه اگر ايران توسط مسلمين تصرف نشده بود‪ ،‬در مدت زمان‬
‫اندکي ايرانيها همگي مسيحي شده و کليسا جاي آتشکده را ميگرفت‪ .‬و آن به سر‬
‫ايران مي آمد که مسيحيان اروپاي قرن وسطا از دستگاه انگيزاسيون روحانيت مسيحي‬
‫کشيدند‪ .‬فساد موبدان به حدي رسيده بود که آتشپرستي و رشوهگيري در بين ايرانيها‬
‫رواج تام يافته بود‪ .‬ساختن حمام بر خالف شرع بود بطوري که وقتي بالش ساساني‬
‫دستور بازسازي گرمابههاي قديمي را ميدهد تکفير ميشود‪ .‬آهنگري نيز حرام بود‪.‬‬
‫شاهان ساساني در حرمسراي خود هزاران زن و کنيزک داشتند‪ .‬نجبا و موبدان و ديگر‬
‫حکام ساساني گاه بيش از يکصد زن در حرمسراهاي خود داشتند‪ ،‬بعالوه داراي کنيزکان‬
‫بيشماري نيز بودند و اين عمل به آئيني بود که مردانگي را با تعدد زن معيار ميکرد‪ .‬هر‬
‫‪ -1‬تاريخ مردم ايران‪ ،‬جلد دوم زرين کوب‪.‬‬

‫که زن بيشتري داشت مردانهتر بود‪ .‬در حالي که اکثريت مردم ايران حتي قدرت داشتن‬
‫يک زن را هم نداشتند‪ .‬چرا که بار سنگين ماليات و جنگهاي بيشمار بر گردن آنها بود‬
‫و طبقات مرفه از دادن ماليات معاف بودند‪ .‬در اين زمان بود که فاتحان مسلمان که‬
‫هديهشان مساوات قرآني و شعارشان رهايي خلق از اوهام شرک و خالصي از بندگي‬
‫جباران بود قدم مبارکشان را بر روي خاک ايران گذاشتند‪ .‬سيل موج انساني که در دنبال‬
‫فتح مداين و جنگ نهاوند در تمامي ايران زمين در مدتي اندک سلطه جباران ساساني را‬
‫درهم شکست تدريجاً بر حس بيگانه ستيزي غالب آمد‪ .‬و واقعنگري ناشي از شعور‬
‫تجربي چشم طبقات در طي قرنها محروم مانده را به افق تازهاي که به روي آنها‬
‫گشوده ميشد باز کرد‪ .‬افق تازه طلوع دنيايي را اعالم ميکرد که به حکم قرآني‬
‫ميبايست در آن ديگر هرگز بعضي از مردم بعضي ديگر را به بندگي نگيرند‪.1‬‬
‫حلول اسالم در روح و روان آريايي از شگفتيهاي تاريخ است‪ .‬قومي که قرنها در‬
‫کنار فکر و فرهنگ يوناني زيست‪ ،‬اما آن فرهنگ هرگز نتوانست روح ايراني را فتح کند‪.‬‬
‫اما اسالم توانست در روح و روان ايراني نفوذ و عنصر جديدي بسازد‪ .‬آنچه که باعث‬
‫شد مسلمين ايران را فتح کنند نيروي اسالم بود‪ ،‬نه زور و تيزي شمشير سپاهيان عرب‪،‬‬
‫به قول ژنرال سرپرستي که سايکس در کتاب تاريخ ايران جلد اول جنگ همزمان‬
‫مسلمين با ايران و روم در يک زمان اگر با تمامي قواعد و اسباب عادي مطالعه شود در‬
‫آن غير از جنون و ديوانگي چيز ديگري بنظر نميآيد ولي همين ديوانگان دنيا را زير و‬
‫رو کردند‪ .‬وقتي اسالم آمد بر عدالت اجتماعي تأکيد داشت‪ .‬اهل ذمه دريافتند که اگر‬
‫اسالم بياورند از چه حقوقي برخوردار ميشوند‪ .‬آنها تشنه عدالت بودند و اسالم اين‬
‫هديه را به آنها داد‪ .‬افراد جامعه بسته ساساني که داراي طبقات کامالً جدا از هم بود‪،‬‬
‫(افراد طبقات پايين حق رفتن به طبقات باال را نداشتند) انتظار روزي را ميکشيدند که‬
‫‪ -1‬به گنجينه تاريخ ايران عبدالعظيم رضايي و تاريخ مردم زرينکوب بنگريد‪.‬‬
‫از اين منجالب نجات يابند‪ .‬ميليونها ايراني همچون پدر و پسر کفاش آرزو داشتند که‬
‫آزاد باشند و آنچنان که خود ميخواهند زندگي کنند‪ .‬و اين هديهاي بود که اسالم به آنها‬
‫داد‪ .‬اشراف ايراني وقتي ديدند همه چيز از دست آنها خارج شده است‪ .‬در زمان بنياميه‬
‫جمعي از آنها ظاهراً مسلمان شدند‪ .‬و راه غارت تودهها را به امويها آموختند‪ .‬لذا وقتي‬
‫که امويان اين همکاري را از آنها ديدند مسئوليت جمعآوري مالياتها را با اعتماد کامل‬
‫به اشراف و نجباي ايراني و مسئولين گذشته اين امور واگذار کردند‪ .‬اين امر باعث شده‬
‫بود که مردم ايران مسلمان نشوند‪ ،‬چرا که کساني که مسلمان ميشدند حتي جزيه‬
‫بيشتري را نيز ميپرداختند‪ .‬طوري که سي هزار مسلمان جزيه ميپرداختند‪ ،‬در حالي که‬
‫هشتاد هزار نفر اهل ذمه از پرداخت ماليات معاف بودند‪ ،‬به همين علت است که در‬
‫دوران بنيامويه هيچ حرکت ضد اسالمي از طرف اشراف ايراني صورت نگرفت‪ .‬در‬
‫حالي که در دوران بنيعباس که آنها در اثر انقالب خراسانيها بر ضد امويه امتيازات‬
‫خود را از دست داده بودند‪ ،‬دست به شورش بر ضد عباسيها زدند‪ .‬بدنبال اصالحاتي‬
‫که سليمانبن عبدالملک (حکومت از ‪ 69‬تا ‪ 66‬ه‪ .‬ق) و عمربن عبدالعزيز (‪ 66‬تا ‪)101‬‬
‫بوجود آوردند از جمله‪:‬‬
‫‪ -1‬حذف جزيه از ايرانيان مسلمان‪ -2 .‬حل مشکالت سياسي و ديني از طريق‬
‫بکارگيري راههاي مسالمتآميز و استفاده از اسالم‪ -3 .‬دلجوئي از موالي‪ 1‬و کاستن فشار‬
‫بر آنان در دو زمينه اقتصادي و اجتماعي ايرانيها دسته دسته مسلمان شدند‪.‬‬
‫به دنبال شهادت عمربن عبدالعزيز بار ديگر حکام اموي با همدستي اشراف ايراني‬
‫مردم خراسان را در تنگنا قرار دادند‪ ،‬و اين امر باعث شد که اولين شورش در خراسان‬
‫بر عليه امويه به رهبري وکيع بن ابيسود شکل گيرد‪ .‬او که نماينده طبقه متوسط جامعه‬
‫‪ -1‬بنياميه به اسرا و بردگان موالي ميگفتند و موالي حق داشتن زن و فرزند و رسيدن به درجات عالي‬
‫علمي را دارا بودند‪.‬‬
‫بود‪ ،‬صاحبان صنايع دستي و حرفهها و کاسبکاران و بازرگانان خردهپا و همه کسان‬
‫ديگري را که از ظلم اشراف ايراني و حکام اموي بجان آمده بودند را متحد کرد‪ .‬و بر‬
‫ضد عبدالرحمن بن مسلم باهلي شوريد و او را کشت‪ .‬بعدها همين طبق نقش اساسي را‬
‫در براندازي حکومت اموي بازي کرد‪ .‬رهبر اصالحي مردم خراسان طي سالهاي ‪-119‬‬
‫‪ 121‬ه‪ .‬ق حارثبن سريج بود که شعار او عمل به قرآن و سنت نبوي بود‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫اصول کلي انقالب خراسان عليه حکومت امويه‬
‫‪ -1‬امامت‪ :‬هر که عادل و عامل به قرآن و سنت باشد شايسته آن است و امامت تنها‬
‫به اتفاق آراء مسلمانان پا ميگيرد‪.‬‬
‫‪ -2‬مساوات بين همه ملتهاي مسلمان برقرار باشد و جزيه از مسلمانان نوپاي‬
‫گرفته نشود‪.‬‬
‫‪ -3‬ستيز با استبداد و ياري حق که اسالم آنرا به رسميت ميشناسد‪.‬‬
‫‪ -4‬سهيم بودن ايرانيان مسلمان در اموال و عطاياي بيتالمال‪.‬‬
‫‪ -5‬حکومت بايد با ايرانيان مسلمان و غير مسلمان طبق قانون اسالم عمل کند‪.‬‬
‫از علل مهم شورش خراسانيها بر عليه امويه زردشتيها بودند‪ .‬بهرام سيس از‬
‫زردشتيان خراسان که متصدي جمعآوري خراج در آن سامان بود به کمک ساير‬
‫جمعآورندگان ماليات که همگي زردشتي بودند‪ ،‬به بهانههاي مختلف از کساني که اسالم‬
‫ميآورند‪ ،‬جزيه ميگرفتند تا بدين طريق مانع مسلمان شدن ايرانيها شوند‪ .‬هم چنان که‬
‫قبالً گفته شد اين کار باعث شده بود که در آن هنگام حدود سي هزار نفر از مسلمان‬
‫هنوز جزيه ميدادند‪ ،‬در حالي که هشتاد هزار ذمي در عمل از ماليات دادن معاف بودند‪.‬‬
‫‪ -1‬خالصه شده از ‪ :‬ايران در زمان بنياميه‪ ،‬عبداهلل مهدي الخطيب‪ ،‬مترجم محمود رضا افتخارزاده و تاريخ‬
‫مردم ايران‪ ،‬جلد دوم‪ ،‬زرينکوب‪.‬‬
‫بعالوه آنها بيشتر از آنچه که مقرر بود از مردم ماليات ميگرفتند و تنها مقدار کمي از آن‬
‫را به حکومت ميدادند‪ ،‬اين کار سبب شده بود که اين متصديان ماليات روز بروز‬
‫ثروتمندتر شوند‪ .‬در نتيجه روز بروز بر نارضايتي عمومي از بنياميه افزوده ميشد‪ .‬در‬
‫همان اوان اين نارضايتي با دعوت سري عباسي حالت جنگي به خود گرفت و مسلمانان‬
‫خراسان نقش اول در براندازي حکومت امويه و بقدرت رساندن بنيعباس بازي کردند‪.‬‬
‫در سال ‪ 126‬ه‪ .‬ق مردم مرو بر حاکم اموي خود شوريدند‪ .‬ابومسلم خراساني به‬
‫دستياري جمعي از ايرانيان در سال ‪ 130‬ه‪ .‬ق مرو را گرفت و نصربن سيار حکمران‬
‫خراسان گريخته در ساوه فوت ميشود‪ .‬خراسانيها بقيه سپاهيان نصر را در نهاوند‬
‫منهزم ميکنند و جماعتي هم از اتباع ابراهيم امام در ‪ 14‬محرم ‪ 132‬ه‪ .‬ق کوفه را‬
‫تصرف ميکنند‪ .‬به اين ترتيب قسمت شرقي خالفت بنياميه بدست آل عباس ميافتد‪.‬‬
‫بدنبال دستگيري ابراهيم امام در شام بدست مروان‪ .1‬مردم کوفه در ربيعاالول سال ‪132‬‬
‫ه‪ .‬ق به ابوالعباس سفاح برادر ابراهيم امام دست بيعت دادند‪ .‬بدنبال آن مروان براي‬
‫جلوگيري از پيشرفت لشکريان عباسي با سپاهي يکصد و بيست هزار نفري به طرف‬
‫وادي علياي نهر زاب کبير پيش ميآيد و در جنگي که رخ ميدهد و نه روز طول‬
‫ميکشد در نتيجه رشادت خراسانيها سپاه مروان شکست سختي خورده و به دمشق‬
‫ميگريزد‪ .‬مروان بعد از فرار در ماه ذيحجه سال ‪ 132‬در مصر بدست يکي از هواداران‬
‫بنيعباس کشته ميشود و قاتل سر وي را به کوفه پيش سفاح ميفرستد‪ .‬بعد از آن آل‬
‫عباس پايتخت امويان را تصرف کرده سپس مصر را نيز تصرف ميکنند و به اين ترتيب‬
‫عباسيان جاي امويان را ميگيرند‪.‬‬
‫‪ -1‬معروف به مروان الحمار‪ :‬چون عرب سر هر صد سال را حمار ميخواند و در زمان او حکومت بنياميه‬
‫صد ساله شد‪ .‬بدين سبب وي را مروان الحمار خواندند‪ .‬تاريخ گزيده‪ ،‬ص ‪.782‬‬
‫وقايع دوران بنياميه را با بررسي اجمالي مسائل داخلي و خارجي‬

‫ادامه ميدهيم‪:‬‬
‫وقايع داخلي‪ :‬جنگهاي داخلي مثل واقعه کربال دهم محرم سال ‪ 91‬مسببين‬
‫واقعي اين فاجعه در واقع اهل رده بودند که بقاياي آنها در انتظار روزي بودند که انتقام‬
‫خود را از اهل اسالم بگيرند‪ .‬اهل رده قبايلي بودند که در دوران خالفت حضرت ابوبکر‬
‫صديق ‪-‬رضي اهلل عنه‪ -‬از حکومت اسالمي پيروي نکردند و بعضي از آنها کافر شدند‪.‬‬
‫نقش قبايل اهل رده در واقعه کربال بقرار زير است‪:‬‬
‫‪ -1‬قبيله مزجح با ‪ 7‬سر بريده‪ -2 .‬قبيله تميم با ‪ 17‬سر بريده‪ -3 .‬قبيله سجاح‪-4 .‬‬
‫قبيله کند‪ -5 .‬قبيله هوازان بفرماندهي شمربن ذيجوشن با ‪ 20‬سر بريده‪ -9 .‬قبيله‬
‫بنياسد با ‪ 9‬سر بريده‪ .‬از مجموع حدود ‪ 72‬شهيد کربال در مجموعه سر پنجاه تن آنها‬
‫توسط افراد اهل رده از تن جدا ميشود‪ .‬در سال ‪ 93‬ه‪ .‬ق نيز همينها بودند که مدينه‬
‫منوره را مورد تاز و تاخت قرار دادند و به کشتار و غارت اهالي آنجا پرداختند‪ .‬قاتل‬
‫امام حسين سنانبن انس نخعي اصبحي بود و سر مبارک آن حضرت را خوليبن يزيد از‬
‫تن مبارکش جدا ميکند‪.1‬‬
‫‪ 94-95‬ه‪ .‬ق‪ :‬شکست سخت خوارج از دست والي عبداهلل بن زبير ‪-‬رضي اهلل عنه‪:-‬‬
‫خوارج که در سال ‪ 37‬ه‪ .‬ق بعد از جنگ صفين شکل گرفته بودند در دوران بنياميه به‬
‫بيست فرقه تقسيم شدند که فرقه ازارقه مهمترين آنها در سال ‪ 77‬ه‪ .‬ق به دست حجاج‬
‫برانداخته شدند‪.‬‬
‫‪ 95‬ه‪ .‬ق‪ :‬سليمان و گروه توبهکردهاش در اين سال کشته ميشوند آنها به خاطر آنکه‬
‫طبق نامههايي که براي حضرت حسين ‪-‬رضي اهلل عنه‪ -‬فرستاده بودند از او حمايت‬
‫نکردند‪ .‬بعد از شهادت آن حضرت توبه کرده و به جنگ بنياميه ميروند‪.‬‬
‫‪ -1‬تاريخ طبري‪ ،‬جلد‪ ،2‬ص ‪.0308‬‬

‫‪ 99‬ه‪ .‬ق‪ :‬مختار پسر ابوعبيد ثقفي (فرمانده جنگ جسر) به خونخواهي امام حسين‬
‫برخاست‪ .‬او قاتالن و همدستان آنها را در کوفه تار و مار ميکند‪.‬‬
‫‪ 77‬ه‪ .‬ق‪ :‬مطرفبن مغيره بن شعبه ‪-‬رضي اهلل عنه‪ -‬براي برپاداشتن حکومت قرآن و‬
‫سنت قيام ميکند ولي به دست حجاج شکست خورده و شهيد ميشود‪.‬‬
‫قيام عبداهلل زبير ‪-‬رضي اهلل عنه‪-‬‬

‫وي مردي عابد و زاهد بود تا در قيد حيات بود‪ ،‬پادشاهي بر بنياميه قرار نگرفت‬
‫چون او را شهيد کردند مردم طوعا و کرها از بنياميه اطاعت کردند‪ .‬مردم مکه پس از‬
‫مرگ معاويه دوم با عبداهلل بيعت کردند‪ ،‬حتي قسمتي از بنياميه و مروان بن الحکم‬
‫عامل مدينه هم مايل به قبول بيعت عبداهلل شدند اما مخالفت قدرتمندان بنياميه مانع اين‬
‫کار شد‪ .‬مروان به شام ميرود و عراق و حجاز و يمن و مصر و شام خالفت عبداهلل را‬
‫تصديق مينمايد‪ .‬در سال ‪ 94‬جنگ مرج راهط در غوطه دمشق بين مروان با ضحاک بن‬
‫قيس عامل عبداهلل صورت ميگيرد که به پيروزي مروان ميانجامد و بدنبال آن مروان‬
‫بقيه نواحي شام و مصر را تحت حکم خود درآورد و مؤسس سلسلهاي شد که بنام آل‬
‫مروان موسوم شد‪.‬‬
‫عبداهلل زبير در سال ‪ 97‬برادرش مصعب را به سرکوبي مختار به کوفه ميفرستد‪.‬‬
‫مصعب بعد از محاصره کردن کوفه آن شهر را فتح کرده و مختار را ميکشد‪ .‬بعد از زد‬
‫و خوردهايي بين سپاهيان و کشته شدن مصعب بدست حجاج در سال ‪ 73‬ه‪ .‬ق شهر‬
‫مکه بعد از هفت ماه محاصره توسط حجاج فتح ميشود و عبداهلل به همراه همرزمانش‬
‫به شهادت ميرسند‪ .‬رضواناهلل تعالي عليهم‪.1‬‬
‫‪ -1‬تاريخ طبري‪ ،‬جلد هشتم و تاريخ گزيده حمداهلل متوفي‪.‬‬

‫وقايع خارجي‪ :‬فتوحات بنياميه‬

‫فتوحات عمدهاي که در عهد بنياميه نصيب مسلمين شده اکثر در عهد حکومت وليد‬
‫و هشام بوده است‪ .‬در دوران امير معاويه مکران و قسمت شرقي سند مفتوح شده بود‪.‬‬
‫جلگه سند در دوران وليد گشوده شد‪ .‬هم چنين قسمت بزرگ مازندران که هنوز فتح‬
‫نشده بود به تصرف بنياميه درميآيد‪ .‬وقتي موسي بن نصير به حکومت افريقا ميرسد‬
‫که قيروان به طرف اقيانوس اطلس پيش رانده و مراکش را تصرف ميکند‪ .‬سپس به‬
‫طنجه مي رسد‪ .‬اين شهر را به علت آنکه آخرين خشکي بود که مسلمين از طرف مغرب‬
‫بدان رسيده بود را المغرب االقصي ناميدند‪ .‬موسي يکي از غالمان خود بنام طارق بن‬
‫زياد را والي مغرب کرده به قيروان برميگردد‪.‬‬
‫فتح اسپانيا‬
‫اسپانيا در سال ‪ 459‬ميالدي توسط ويزگوتها اشغال شده بود‪ .‬طي حکومت‬
‫ويزگوتها استثمار مردم به دست زورمندان و شاهزادگان و روحانيون شديداً اعمال‬
‫ميشد‪ .‬ثروت در دست عده کمي بود‪ .‬بينوايان و يهوديان از جمله کساني بودند که با‬
‫آمدن مورها‪ 1‬از فقر و تعقيب مذهبي رهايي يافتند‪ .‬در سال ‪ 701‬ميالدي پس از مرگ‬
‫پادشاه ويتيتسا‪ ،‬اشراف از دادن تاج و تخت به فرزندان او خودداري و آنرا به رو در يک‬
‫دادند پسران ويتيتسا به افريقا گريخته از مسلمانان کمک ميخواهند‪ .‬طارق سردار نامدار‬
‫اسالم با عده کمي سپاه در سال ‪ 62‬ه‪ .‬ق مطابق ‪ 710‬ميالدي از تنگهاي که بعدها بنام‬
‫وي جبل طارق خوانده شد وارد اسپانيا ميشود و با کمک اهالي و قسمتي از نيروهاي‬
‫ويزگوتها شهرهاي اسپانيا را يکي بعد از ديگري تصرف ميکند‪ .‬مردم شهرها داوطلبانه‬
‫دروازههاي شهر خود را به روي سپاهيان اسالم باز ميکنند‪ .‬موسي بن نصير در سال ‪64‬‬
‫‪ -1‬نامي که غربيها به اعراب مسلمان داده بودند‪.‬‬

‫ه‪ .‬ق (‪ 713‬ميالدي) اسپانيا را مملکت رسول خدا ‪-‬صلى اهلل عليه وسلم‪ -‬و خليفه اموي‬
‫اعالم ميکند‪.‬‬
‫مجاهديني که در سمت مغرب ميجنگيدند همه جا به سيره مجاهدين عهد خلفاي‬
‫راشدين ميجنگيدند و اعتالي اسالم و شهادت تنها آرزوي آنها بود‪ .‬در سال ‪ 114‬ه‪ .‬ق‬
‫مطابق ‪ 734‬ميالدي عبدالرحمن غافقي به سرداري سپاه اندلس رسيد‪ .‬وي پس از فتح‬
‫قسمت جنوب شرقي فرانسه لشکريان خود را تا شهر پواتيه رساند‪ .‬در جنگ بين‬
‫لشکريان اسالم و لشکريان فرانسوي بفرماندهي شارل مارتل کم مانده بود که مسلمين‬
‫پيروز گردند‪ .‬ليکن عبدالرحمن به شهادت ميرسد و چون شب فرارسيد سپاهيان‬
‫مسلمان بدون گرفتن نتيجه قطعي عقبنشيني ميکنند و بعد از آن ديگر هيچ سپاه‬
‫مسلماني به فرانسه حمله نکرد‪.1‬‬
‫‪ -1‬تاريخ تمدن ويل دورانت‪ ،‬جلد ‪ ،4‬ص ‪ 177-173‬و تاريخ ايران آشتياني‪.‬‬
‫اسامي و مدت خالفت امويان‬

‫‪ -1‬معاويهبن ابوسفيان حکومت از‪ 41 ،‬ه‪ .‬ق تا ‪ 90‬ه‪ .‬ق‬
‫حکومت‬ ‫‪ -2‬يزيدبن معاويه حکومت از‪ 90 ،‬ه‪ .‬ق تا ‪ 94‬ه‪ .‬ق‬
‫آل سفيان‬
‫‪ -3‬معاويهبن يزيد حکومت از‪ 94 ،‬ه‪ .‬ق به مدت ‪ 9‬ماه‬
‫‪ -4‬مروانبن الحکم حکومت از‪ 94 ،‬ه‪ .‬ق تا ‪ 95‬ه‪ .‬ق‬

‫‪ -5‬عبدالملک بن مروان حکومت از‪ 95 ،‬ه‪ .‬ق تا ‪ 19‬ه‪ .‬ق‬
‫‪ -9‬وليدبن عبدالملک حکومت از‪ 19 ،‬ه‪ .‬ق تا ‪ 69‬ه‪ .‬ق‬
‫‪ -7‬سليمانبن عبدالملک حکومت از‪ 69 ،‬ه‪ .‬ق تا ‪ 66‬ه‪ .‬ق‬
‫‪ -1‬عمربن عبدالعزيز حکومت از‪ 66 ،‬ه‪ .‬ق تا ‪ 101‬ه‪ .‬ق‬
‫حکومت‬
‫‪ -6‬يزيدبن عبدالملک حکومت از‪ 101 ،‬ه‪ .‬ق تا ‪ 105‬ه‪ .‬ق‬
‫آل مروان‬
‫‪ -10‬هشامبن عبدالملک حکومت از‪ 105 ،‬ه‪ .‬ق تا ‪ 125‬ه‪ .‬ق‬
‫‪ -11‬وليدبن يزيدبن عبدالملک حکومت از‪ 125 ،‬ه‪ .‬ق ‪ 129‬ه‪ .‬ق‬
‫‪ -12‬يزيدبن وليدبن عبدالملک حکومت از‪ 129 ،‬ه‪ .‬ق به مدت ‪ 5‬ماه و ‪ 12‬روز‬
‫‪ -13‬ابراهيم بن وليدبن عبدالملک حکومت از‪ 129 ،‬ه‪ .‬ق به مدت ‪ 70‬روز‬
‫‪ -14‬مروانبن محمدبن مروان حکومت از‪ 129 ،‬تا ‪ 132‬ه‪ .‬ق‬
‫حکومت اميه با سه کس به آخر رسيد که ضربالمثل زمانه بودند‪ .‬مروان حمار و‬
‫صاحب لشکرش يزيدبن عمربن هبيره که در مردي و شجاعت نظير نداشته است‪ .‬و‬
‫وزيرش عبدالحميد يحيي نيز در کفايت و تدبير همتاي نداشت‪ .‬اما سنت الهي چيز‬
‫ديگري است‪.1‬‬
‫‪ -1‬تاريخ گزيده حمداهلل متوفي‪ ،‬ص ‪.793-791‬‬

‫دوران اوليه حکومت بنيعباس‬

‫ابوالعباس عبداهللبن محمد بن علي بن عبداهلل بن عباس رضواناهلل تعالي عليهم‬
‫معروف به سفاح اولين خليفه عباسي است‪ .‬وي دو برادر بنامهاي ابراهيم امام که در‬
‫سال ‪ 132‬وفات نمود يا بقولي کشته شد (به دست مروان الحمار)‪ ،‬و ابوجعفر منصور که‬
‫به علت آنکه دانه دانه پول خرج ميکرد به دوانيقي مشهور بود و بعد از سفاح به‬
‫حکومت رسيد داشت‪ .‬سفاح جميع حکام بلد اسالم را عوض کرد و غالب آن قسمتها‬
‫را به برادران يا اعمام يا سردارن خود واگذاشت‪ ،‬از آن جمله شام را به عبداهلل بن عباس‬
‫و الجزيره و آذربايجان و ارمنستان را به ابوجعفر منصور برادر خود و خراسان و جبال را‬
‫به ابومسلم خراساني محوّل نمود‪ .‬وي ابوسلمه از محترمين همدان را با لقب وزير آل‬
‫محمد به وزارت خود برگزيد‪ .‬بعد از فوت سفاح در سال ‪ 139‬ه‪ .‬ق برادرش ابوجعفر‬
‫منصور جاي او را گرفت‪ .‬منصور باني شهر بغداد است که تا زمان وي دهکدهاي بيش‬
‫نبود‪ .‬وي در سال ‪ 145‬ه‪ .‬ق در آنجا شهر ساخت و آنرا پايتخت خود و دارالخالفه‬
‫عباسي قرار داد‪ .‬از وقايع مهم دوران حکومتي وي قيام محمد از اوالد امام حسين با‬
‫لقب النفس الزکيه است که در سال ‪ 145‬ه‪ .‬ق روي داد او و برادرش بنام ابراهيم بقتل‬
‫رسيدند‪ .‬کشتن ابومسلم خراساني که نقش عمده ‪ -‬اي در پيروزي آل عباس بر آل اموي‬
‫داشت‪ .‬علت آن‪ ،‬اين بود که ابومسلم بعد از سفاح ميخواست حکومت به عيسي بن‬
‫موسي عموزاده سفاح برسد ولي ابوجعفر منصور به وصيت سفاح حاکم شد غالم‬
‫ابومسلم بنام حسن بن قحطبه پنهاني به منصور نامه نوشته ميگويد که ابومسلم قصد‬
‫خالفت دارد‪.1‬‬
‫ابن المقفع پسر دادويه و اسمش روزبه است‪ .‬پدرش بخاطر حيف و ميل اموال‬
‫حکومتي در دوران کارمندي خود در عصر حجاج يا خالد قسري شکنجه ميشود و‬
‫‪ -1‬همان‪ ،‬ص ‪( ،794‬تاريخ گزيده‪ ،‬ص ‪.)794‬‬

‫دستش شل ميشود بهمين سبب وي را مقفع ميخواندند‪ .‬پسرش روزبه که ظاهراً‬

‫مسلمان شده و عبداهلل ناميده ميشد را عبداهلل بن المقفع ميخواندند‪ .‬بيروني دانشمند‬
‫مشهور ايران در دوران غزنويان در کتابش بنام التحقيق مال في الهند مينويسد که ابن‬
‫مقفع ماني مذهب بود و علتش آن است که او باب برزويه طبيب را بر کتاب پنج تنتره‬
‫(کليله و دمنه) افزوده است تا در عقايد کساني که اعتقاد دينيشان ضعيف است تشکيک‬
‫کند‪ .‬روزبه کتابهاي ديگري نيز دارد از جمله‪ :‬خوداي نانگ (تاريخ رسمي ساسانيان)‪،‬‬
‫آئين مزدک‪ ،‬کتاب ادب کبير‪ ،‬صغير‪ ،‬رساله في صحابه و‪ ...‬وي به دستور منصور کشته‬
‫شد‪ .‬بعد از مرگ منصور در سال ‪ 151‬مهدي پسر منصور به خالفت نشست‪ .‬در زمان‬
‫وي شخصي بنام مقنّع معروف به صاحب ماه نَخَشب در ماوراءالنهر ادعاي پيغمبري کرد‬
‫و در سال ‪ 193‬بقتل رسيد‪ .‬بعد از مهدي پسرش هادي سپس هارونالرشيد پسر دومش‬
‫بخالفت رسيد‪ .‬وي از ‪ 170‬تا ‪ 163‬حکومت کرد‪ ،‬در دوران وي برامکه وزارت را در‬
‫اختيار داشتند‪ .‬قدرت آنها تا حدي بود که غالباً رفت و آمد و مراجعات مردم به‬
‫خانههاي برامکه بيشتر بود تا به قصر خليفه‪ .‬اين خاندان رياست مذهبي يکي از‬
‫بتکدههاي بودائي شهر بلخ بنام نوبهار (بتخانه جديد) را داشتند‪ .‬از اين طايفه خالد در‬
‫ايام دعوت ابومسلم خراساني قبول اسالم کرد پسرش يحيي در رساندن هارون به‬
‫خالفت نهايت فداکاري و سعي به خرج داد‪.‬‬
‫يحيي پسراني بنامهاي فضل و جعفر و محمد و موسي داشت که پس از رسيدن پدر‬
‫به وزارت همگي در راه بردن کارهاي خالفت معين و ياور او بودند‪ .‬علت براندازي‬
‫برمکيان بقول عبدالقاهر بغدادي در الفرق بين الفرق آن است که برامکه چون‬
‫ميخواستند دين اسالم را براندازند و بجاي آن آئين آتشپرستي را جايگزين کنند مورد‬
‫نفرت هارونالرشيد قرار گرفتند‪ .‬آنان از روي نيرنگ به هارونالرشيد گفتند که‬
‫مسلمانها را شايسته کاري آن است که در مسجدها آتش افروزند و در هر مسجدي‬
‫آتشداني باشد که بر آن عود سوزند و نيز در درون کعبه آتشداني نهند و همواره عود در‬
‫آن سوزانند تا بوي خوش دهد‪ .‬رشيد دريافت که قصد ايشان پرستش آتش در کعبه‬
‫است‪ .‬اين امر باعث شد که وي جعفر برمکي را به بهانه هم خوابي با زوجهاش بکشد‪.‬‬
‫قرار بر اين بود که جعفر و خواهر هارونالرشيد ازدواجشان تنها منحصر به نگه کردن‬
‫همديگر باشد‪ .‬ولي آندو اين قرار را برهم زده بودند‪ .‬علت اصلي مخالفت خلفاي‬
‫عباسي با خاندان برمکي و بعضي ديگر از ايرانيها همين سوء استفاده آنها از خلفاي‬
‫عباسي بود منصور دوانيقي به پسرش مهدي هنگام مرگ سفارش ايرانيها را کرد و‬
‫گفت‪ :‬نسبت به موالي ايراني خودت مهربان باش و به آنها نيکوي کن‪ ،‬زيرا اينان در‬
‫هنگام سختي پشت و پناه تو هستند‪ .‬با مردم خراسان بيش از اندازه نيکويي کن‪ ،‬زيرا‬
‫آنان در راه برقراري دولت عباسي جان و مال دادند‪ ،‬به پاداش اين فداکاريها با آنان‬
‫مهربان باش و از بديهاي آنان درگذر و هر کدامشان که مردند کار او را به فرزندان و‬
‫کسانش بسپار‪.1‬‬
‫لذا بايد حق داد که در اين جور وقايع مقصران اصلي جريانات کفرآميزي هستند که‬
‫با ظاهري اسالمي قصد براندازي اسالم را داشتند‪ .‬ايرانيان به طور کل در برخورد با‬
‫عباسيان دو دسته بودند‪ .‬دسته اول آنهايي بودند که در اصل کافر بودند ولي ادعاي‬
‫مسلماني ميکردند‪.‬‬
‫دسته دوم کساني بودند که واقعاً مسلمان بودند و به نوعي زندگي مسالمتآميز با‬
‫عباسيان داشتند که هم ميتوانستند بيشترين خدمت را به ايرانيان بکنند و هم اينکه‬
‫حکومت عباسي را در رويارويي با ملحدان کمک کنند‪ .‬بعد از هارونالرشيد امين از ‪163‬‬
‫تا ‪ 161‬ه‪ .‬ق خالفت ميکند و در اثر اختالفاتي که بين او و برادرش مأمون بوجود‬
‫ميآيد باالخره امين در سال ‪ 161‬بدست طاهر اسير ميشود سپس طاهر او را کشته و‬
‫‪ -1‬گنجينه تاريخ ايران‪ ،‬جلد نهم‪ ،‬ص ‪.642-645‬‬

‫سرش را روانه خدمت مأمون ميکند‪ .‬مأمون در همين سال (‪ )161‬در مرو رسماً به‬
‫خالفت برگزيده شد و اول کاري که کرد وزارت را به فضل بن سهل سپرد و حکومت‬
‫عراق و جبال و فارس و خوزستان و يمن را به برادرش حسن بن سهل داد‪ .‬خراسان را‬
‫نيز به طاهر سپرد‪ .‬سال ‪ 211‬ه‪ .‬ق مأمون درگذشت‪ .‬بجايش ابواسحاق محمد معروف به‬
‫معتصم خليفه شد‪.‬‬
‫در دوران مأمون و معتصم والواثق معتزله قدرت زيادي داشتند‪ ،‬به علت اينکه خلفاي‬
‫نامبرده خود نيز معتزله بودند‪ .‬در اين دوران معتزله به مخالفت با مخالفين خود‬
‫برخاستند‪ ،‬بخصوص با آن دسته از کساني که موضوع خلق قرآن را قبول نداشتند‪ .‬آنها‬
‫اين موضوع را امتحان مردم قرار داده بودند و به آزار و اذيت مخالفين خود ميپرداختند‪.‬‬
‫چنانچه آزار و اذيت امام احمد بن حنبل بدست آنها مشهور است‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫مهمترين جريانات الحادي در دوران اوليه عباسي‬
‫‪ -1‬سنباد‪ :‬سپهبد فيروز معروف به سنباد از قريه اهروانه نيشابور بود که ظاهراً به‬
‫خونخواهي ابومسلم برخاست‪ .‬وي قصد ويراني مکه را داشت ولي شکست خورده و‬
‫کشته ميشود‪.‬‬
‫‪ -2‬استاد سيس‪ :‬وي در سال ‪ 150‬ه‪ .‬ق دعوي پيامبري کرد‪ .‬در ‪ 151‬شکست خورده‬
‫و به قتل ميرسد‪.‬‬
‫‪ -3‬المقنّع هشام يا هشام بن حکيم‪ :‬از دبيران ابومسلم خراساني در سال ‪ 156‬با‬
‫آوردن ديني جديد و ادعاي پيامبري با بنيعباس مخالفت ميکند‪ .‬در سال ‪ 193‬ه‪ .‬ق‬
‫‪ -1‬تاريخ ايران پس از اسالم‪ ،‬اقبال آشتياني – تاريخ مردم ايران‪ ،‬جلد دوم‪ ،‬زرينکوب – سياستنامه‬
‫نظامالملک – تاريخ گزيده‪ ،‬حمداهلل مستوفي – طبقات ناصري منهاج سراج – تاريخ ادبيات در ايران‪،‬‬
‫ذبيحاهلل صفا – طبري – تاريخ کامل ابن اثير و ‪. ...‬‬
‫کشته ميشود‪ .‬او تا آنجا پيش رفت که خود را خدا خواند‪ .‬عقيدهاش مبتني بر حلوليه و‬
‫تناسخ بود‪.‬‬
‫‪ -4‬خرم دينان‪ :‬دستهاي بودند که به سرخ جامگان مشهور بودند و قبل از بابک‬
‫خرمدين تحت رهبري جاويدان بن سهل خود را براي انقالب آماده ميکردند‪ .‬آنها‬
‫بقايايي از يک فرقه مزدکي بودند که در آذربايجان تعاليم مزدک را مخفيانه نشر ميدادند‪.‬‬
‫بابک با ادعاي خدايي و احياي آئين مزدکي از ميان آنها برخاست و مدت بيست سال بر‬
‫قسمتي از آذربايجان و ارمنستان مستولي بود‪ .‬وي با عرب و مسلمين کينه سختي داشت‪.‬‬
‫عده مقتولين مسلمان بدست پيروان آن ملحد را تا يک ميليون تن هم نوشتهاند‪ .‬او ده تا‬
‫جالد داشت که هر کدام از آنها بتنهايي سر سي و سه هزار تن از مسلمانان را از تن جدا‬
‫کرده بودند‪ .‬بابک در سال ‪ 223‬بدست افشين سردار ايراني معتصم خليفه عباسي دستگير‬
‫ميشود‪ .‬و بدار مجازات آويخته ميشود‪.‬‬
‫‪ -5‬مازيار بن قارن‪ :‬از خاندان قارن زردشتي بود که در دوران ساساني حکومت‬
‫جبال مازندران (ايالت ماد) به عهده آنها بود‪ .‬در سال ‪ 224‬ه‪ .‬ق افشين سردار معتصم‬
‫نامهاي را به اين مضمون براي وي نوشته و او را به قيام بر ضد طاهريان و خليفه دعوت‬
‫ميکند‪ :‬من در اين مذهب پسنديده (دين زردشت) با تو متفقم‪ ،‬بيا تا بمدد همديگر اين‬
‫رسم و دين عرب را براندازيم و آئين گبري تازه کنيم‪ .‬اين نامه بدست عبداهللبن طاهر‬
‫ميافتد‪ .‬وي با نشان دادن آن به خليفه خيانت افشين را ثابت ميکند به امر خليفه افشين‬
‫در سال ‪ 225‬ه‪ .‬ق دستگير و زنداني ميشود‪ .‬و در همانجا ميميرد‪ .‬بدستور مازيار‬
‫زردشتيان بسياري از مسلمانان مازندران را ميکشند و اموالشان را غارت ميکنند‪ .‬هدف‬
‫او استقالل طبرستان (مازندران) بود‪ .‬عبداهللبن طاهر به دستور معتصم خليفه عباسي به‬
‫جنگ مازيار ميرود او را شکست داده و اسير ميکند‪ .‬سپس وي را بر بغداد پيش‬
‫خليفه ميفرستد و معتصم او را کشته جسدش را در مقابل جسد بابک به دار ميآويزد‪.‬‬
‫از جمله منابع معتبر در مورد ملحدان سياستنامه يا سيرالملوک خواجه شهيد‬
‫نظامالملک وزير معروف سلجوقي است‪.‬‬
‫مهمترين مذاهب رايج اين دوره‬
‫‪1‬‬
‫‪ -1‬معتزله‬
‫مذهب غالب و حاکم دوره سه خليفه مقتدر عباسي هارونالرشيد مأمون و معتصم‬
‫بود‪ .‬اين فرقه معتقد به خلق قرآن بود‪ .‬و مخالفان اين عقيده را شديداً آزار و اذيت قرار‬
‫ميداد‪ .‬بنيانگذار مذهب معتزله و اصل بن عطاست‪ .‬وي شاگرد امام حسين بصري‬
‫(وفات ‪ 110‬ه ‪ .‬ق) بود‪ .‬واصل معتقد بود که جاي مسلمان فاسق ميان جاي مؤمن و کافر‬
‫است‪ .‬وقتي امام حسن بصري اين بدعت را بشنيد وي را از خود راند‪ .‬واصل در پاي‬
‫ستوني از ستونهاي مسجد بصره نشست و از جمع کناره گرفت‪ .‬عمروبن عبيدبن باب‬
‫به او پيوست و از آن روز به بعد به پيروان او معتزله گفتند‪ .‬واصل پيشواي فرقه واصليه‬
‫بود‪ .‬مذهب معتزله داراي بيست و دو فرقه بود که هر فرقه ديگري را کافر ميپنداشت‪.‬‬
‫با اين حال همه آنها در موارد زير همداستان بودند‪:‬‬
‫‪ -1‬همه صفات ازلي را از خداي بزرگ نفي کردند و گفتند که او را علم و قدرت و‬
‫سمع و بصر و هيچ صفت ازلي نيست و خداي را در ازل هيچ نام و صفتي نبوده است‪.‬‬
‫‪ -2‬ديدن خداي را غير ممکن دانستند و گفتند‪ :‬خدا جل جالله خود را نميبيند و‬
‫کسي نيز او را نتوان ديد‪.‬‬
‫‪ -3‬به حادث بودن کالم خدا ‪-‬جل جالله‪ -‬و حدوث امر و نهي و خبر او معتقدند و‬
‫کالم او را مخلوق او مينامند‪ .‬و گفتند که مردم در کار و پيشه خود آزادند و خداوند ‪-‬‬
‫‪ -1‬الفرق بين الفرق‪ ،‬منصور عبدالقاهر بغدادي‪.‬‬

‫جل جالله‪ -‬را در کار و پيشه ايشان و ديگر جانوران قدرت و کاري نيست و از آن‬
‫جهت آنانرا قدريه نامند‪.‬‬
‫‪ -4‬گويند که مسلمان فاسق نه مؤمن است نه کافر بلکه ميان آندو است‪.‬‬
‫‪ -5‬گويند‪ :‬آنچه که خداوند ‪-‬جل جالله‪ -‬از کارهاي بندگان به آن امر نکرده يا از آن‬
‫نهي ننموده چيزي ار آنان نميخواسته است‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -2‬خوارج‬
‫تا زمان حکميت از ياران حضرت علي ‪-‬رضي اهلل عنه‪ -‬بودند‪ .‬بدنبال قبول کردن‬
‫حکميت از سوي علي وي را به دليل حکم قرار دادن غير خدا ‪-‬جل جالله‪ -‬کافر‬
‫شمردند و حضرت عثمان ‪-‬رضي اهلل عنه‪ -‬را از زمان آخر خالفتش کافر ميدانستند‪.‬‬
‫خالصه عقايد فرق بيستگانه خوارج‬
‫‪ -1‬خالفت شيخين را صحيح و عثمان و علي را کافر ميخواندند‪ .‬همچنين شرکاي‬
‫جنگ جمل و معاويه را گناهکار ميدانستند‪.‬‬
‫‪ -2‬گناه نزد آنها معني کفر بود‪ ،‬اگر مرتکب آن توبه نميکرد کافرش ميخواندند‪.‬‬
‫‪ -3‬تنها از طريق انتخاب آزادانه ميتوان خليفه را انتخاب کرد‪.‬‬
‫‪ -4‬قريشي بودن خليفه ضروري نيست‪ ،‬بلکه صالحيت مالک است‪.‬‬
‫‪ -5‬خليفه تا وقتي که درستکار است اطاعتش واجب در غير اين صورت حتي قتلش‬
‫واجب است‪.‬‬
‫‪ -9‬تنها قرآن را قبول داشتند‪ .‬بزرگترين گروه خوارج بنام ازارقه جز خودشان را کافر‬
‫ميخواندند‪.‬‬
‫‪ -1‬الفرق بين الفرق‪.‬‬

‫مهمترين فرق خوارج‬

‫الف‪ -‬ازارقه‪ :‬پيروان نافع بن ازرق‪ ،‬آنان غير از خود را کافر ميدانستند‪ .‬جنگ با آنها‬
‫را واجب‪ ،‬حتي قتل زنان و اطفالشان را جايز ميشمردند‪ .‬خيانت به مخالفان را جايز و‬
‫غير مجاهدين را کافر ميدانستند‪ .‬وصلت با غير خود را جايز نميدانستند‪.‬‬
‫ب‪ -‬النجدات‪ :‬پيروان نجدبن عامر مخصي‪ :‬وي معتقد بود دين دو چيز است معرفت‬
‫خدا ‪-‬جل جالله‪ -‬و رسول ‪-‬صلى اهلل عليه وسلم‪ ،-‬و مردم همگي جاهلند‪.‬‬
‫ث‪ -‬اإلباضيه‪ :‬پيروان عبداهللبن اباض النميمي‪ :‬هنوز هم در مغرب و بحرين وجود‬
‫دارند‪ .‬در مورد مخالفان مبالغه نميکنند‪ ،‬وصلت با آنان را جايز ميدانند‪ ،‬به مسالمت‬
‫نزديکترند‪ .‬جنگ با مخالفان را تنها در صورت دعوت و اتمام حجت و اعالن جنگ‬
‫جايز ميدانند‪.‬‬
‫‪ -3‬مرجئه‬
‫از بيطرفان در جنگهاي زمان حضرت علي ‪-‬رضي اهلل عنه‪ -‬نشأت گرفته است‪ .‬در‬
‫کل مرجئه به هشت فرقه تقسيم ميشد‪ .‬خالصه عقايد آنها به قرار ذيل است‪ -1 :‬ايمان‬
‫تنها براي شناخت خدا ‪-‬جل جالله‪ -‬و پيامبرش ‪-‬صلى اهلل عليه وسلم‪ -‬کافي است‪،‬‬
‫بدون عمل و انجام تکاليف مؤمن بودن شخص برقرار است‪ -2 .‬مدار نجات تنها ايمان‬
‫است‪ ،‬براي آمرزش تنها کافي است که شخص از شرک مصون باشد‪ .‬اين مذهب باعث‬
‫رواج خالف شرع در جامعه اسالمي شد‪ ،‬زيرا مردم تازه مسلمان به آمرزش پروردگار‬
‫يقين حاصل کردند و گناهکار شدند‪ .‬دو فرقه آن بنامهاي قدريه و جبريه (جهميه)‬
‫معروف بودند‪ .‬قدريه‪ :‬انسان کامالً مختار است و خداوند ‪-‬جل جالله‪ -‬در اعمال او‬
‫کوچکترين دخالتي نميکند‪.‬‬
‫جبريه يا جهميه‪ :‬از پيروان جهم بن صفوان معتزلي‪ :‬معتقد بودند که انسان مجبور‬
‫است در کارهائي که انجام ميدهد‪ .‬قائل به جبر در اعمال و ارجاء در ايمان بودند‪.‬‬
‫ارجاء به معني بازپس انداختن کاري و تأخير در آن است‪ .‬طبق اين عقيده مسلمان‬
‫اجباراً مسلمان است و کافر اجباراً کافر و انسان از خود ارادهاي ندارد‪.‬‬
‫‪ -4‬شيعه‬
‫همه فرق آن داراي اشتراکات زير هستند‬
‫الف‪ -‬امامت رکني از دين است‪.‬‬
‫ب‪ -‬امام معصوم است و هر قولي که از او سرچشمه ميگيرد بر حق است‪.‬‬
‫ت‪ -‬حضرت علي آن شخصي است که پيامبر ‪-‬صلى اهلل عليه وسلم‪ -‬او را بعنوان‬
‫امام نامزد کرده است‪.‬‬
‫ث‪ -‬بعد از امام‪ ،‬امام جديد لزوماً بر اساس نص سلف خود مقرر ميشود‪ ،‬زيرا‬
‫انتخاب اين مقام به امت تعلق نميگيرد‪.‬‬
‫ج‪ -‬تمامي فرق شيعه معتقدند که امامت تنها حق اوالد علي است‪.‬‬
‫شيعه به چهار دسته تقسيم ميشود‪:‬‬
‫‪ -1‬زيديه ‪ -2‬کيسانيه ‪ -3‬اماميه ‪ -4‬غُالة‬
‫الف‪ -‬زيديه‪ :‬زيد پسر حضرت زينالعابدين بن امام حسين ‪-‬رضي اهلل عنه‪ -‬را امام‬
‫ميدانند‪ .‬زيديه به سه دسته تقسيم ميشود‪ :‬الف‪ -‬جاروديه ب‪ -‬سليمانيه (جريريه) ت‪-‬‬
‫بتريه‪ ،‬فرقه بتريه به اهل سنت نزديک است شيخين را احترام ميگذارند و درباره‬
‫حضرت عثمان ‪-‬رضي اهلل عنه‪ -‬نه به نيکي و نه به بدي چيزي نميگويند‪.‬‬
‫ب‪ -‬کيسانيه‪ :‬از پيروان مختاربن ابوعبيد ثقفي و دو دستهاند‪ .‬دستهاي محمدبن حنيفه‬
‫را زنده پنداشته و او را مهدي آينده دانند‪ .‬دسته ديگري وي را امام ميدانند ولي معتقدند‬
‫که مرده است و پس از وي ديگري را جانشين وي ميدانند و در جانشيني او اختالف‬

‫دارند‪.‬‬
‫ت‪ -‬اماميه‪ :‬اکثريت شيعيان را تشکيل ميدهند‪ .‬اکثراً امروزه به دوازده امام معتقدند‬
‫ولي در گذشته اکثر فرق آن امامت را به حضرت جعفر صادق ميرساندند‪ .‬داراي فرق‬
‫گوناگوني بود که اکثر آنها از بين رفتهاند‪ .‬از جمله‪ -1 :‬محمديه ‪ -2‬باقريه ‪ -3‬ناووسيه‬
‫‪ -4‬شميطيه ‪ -5‬عماريه ‪ -9‬اسماعيليه ‪ -7‬مبارکيه ‪ -1‬موسويه ‪ -6‬قطعيه ‪ -10‬اثنيعشريه‬
‫‪ -11‬هشاميه ‪ -12‬زراريه ‪ -13‬يونسيه ‪ -14‬شيطانيه ‪ -15‬کامليه‪ .‬در دوران قاجاريه ‪2‬‬
‫فرقه بهايي و بابي نيز بوجود آمدند‪.‬‬
‫ث‪ -‬غُالة‪ :‬امامان را تا حد خدايي باالميبرند و پنج دستهاند‪،‬‬
‫غلُاة عالوه بر خدا دانستن امامان حرام را حالل داشته و واجبات را بجا نميآورند‪.1‬‬
‫‪ -5‬مذهب اهل سنت و جماعت‬

‫اکثريت مسلمانان به همان راه و روش پيامبر بزرگوار ‪-‬صلى اهلل عليه وسلم‪ -‬و‬
‫صحابه کرام ‪-‬رضي اهلل عنهم‪ -‬وفادار ماندند و آن را ادامه دادند‪ .‬براي جلوگيري از‬
‫انحرافات بيشتر مسلمانان و فرقهسازي در ميان آنان جمعي از تابعان آئين اسالم را به‬
‫صورت سازماندهي شده درآوردند‪ .‬با اين کار هم اسالم به همان روش پيامبر‬
‫عظيمالشأن ‪-‬صلى اهلل عليه وسلم‪ -‬محفوظ ماند و هم اينکه مسلمانان از پراکندگي بدور‬
‫ماندند‪ ،‬و فرقههاي مذهبي که در دوران آشوب و جنگهاي داخلي امت اسالمي بوجود‬
‫آمده بودند‪ ،‬روز به روز ضعيفتر و کم رنگتر شدند و در نهايت بسياري از آنها به‬
‫‪ -1‬براي توضيح بيشتر به فرق مختلف اسالمي به کتاب الفرق بين الفرق‪ ،‬ابومنصور عبدالقاهر بغدادي‬
‫مراجعه شود‪.‬‬
‫مرور زمان و با آگاهي مسلمانان ريشهکن شدند‪ .‬در اينجا خالصهاي از مذهب اهل‬
‫سنت و بزرگان آنرا که مورد احترام همه مسلمانان هستند توضيح ميدهم‪.‬‬
‫هم چنان که خواهيم ديد بنيانگذاران و مروجين اصلي اهل سنت ايراني بودهاند‪.‬‬
‫سنت در لغت به معني راه و روش ميباشد‪ .‬در اصطالح اهل حديث هم معني حديث‬
‫يعني گفتار‪ ،‬کردار‪ ،‬رفتار و تأييدات پيامبر ‪-‬صلى اهلل عليه وسلم‪ -‬ميباشد‪ .‬اهل سنت به‬
‫معني جامعه سنتي و سنتگرا و پيرو روش پيامبر ‪-‬صلى اهلل عليه وسلم‪ -‬و يارانش‬
‫مي باشد و هم چنان که خواهيم ديد‪ .‬اين امر در حقيقت دستور خداوند متعال ‪-‬جل‬
‫جالله‪ -‬ميباشد که مسلمانان را بدان امر کرده است‪.‬‬
‫جماعت به معني قبول رأي عمومي مسلمانان که اجماع ناميده ميباشد‪ ،‬اجماع يکي‬
‫از داليل احکام است و به معني جامعه جمعگرا و مخالف فرقهگرايي از راه تحمل عقايد‬
‫گوناگوني جامعه بزرگ اسالمي بدون اينکه هيچ کدام از فرقههاي اهل قبله را کافر‬
‫شمارند‪ .‬بطور خالصه اهل سنت و جماعت يعني يک جامعه سنتگرا و ضد تأويلهاي‬
‫انحرافي و يک جامعه جماعتگرا و ضد فرقهسازي‪.‬‬
‫عالمه ابوبکر تفتازاني (متوفاي ‪ 763‬ه‪ .‬ق) در کتاب شرح عقايد سنت را به معني‬
‫حديث و جماعت را به معني جامعه اصحاب منظور نموده است‪ .‬در اين صورت اهل‬
‫سنت و جماعت يعني جامعهاي که بعد از کالم خدا ‪-‬جل جالله‪ -‬تنها احاديث صحيح‬
‫رسولاهلل ‪-‬صلى اهلل عليه وسلم‪ -‬و فهم و استنباط و عملکرد همنشينان او را اصل و‬
‫متبوع قرار داده و بقيه فکرها و انديشهها را فرع و تابع آنها دانستهاند‪ .‬در عين اينکه‬
‫براي جدا کردن حقايق اسالمي و اباطيل غير اسالمي‪ ،‬از فروع عقلهاي سالم استفاده‬
‫ميکنند‪ ،‬به هيچ وجه در صدد تجدُد بازي و بدعتسازي و خيالبافي و حرُافي و‬
‫تأويلهاي انحرافي و پايين آوردن عقايد عاليه به سطح افکار مادُي و سافله برنميآيند‪.‬‬
‫با توجه به اينکه سنت پيامبر ‪-‬صلى اهلل عليه وسلم‪ -‬استفاده از بهترين ابزار زمانه و‬
‫برترين سليقه در رسيدن به اهداف دنيوي نيز بود‪.‬‬
‫امام حسن بصري ايرانياالصل متوفاي ‪ 110‬ه‪ .‬ق از تابعين بعد از تحقيق و تفحُص‬
‫زياد در علمي را به روي مسلمانان گشود که ابزار کارش داليلي نقلي و عقلي‪ ،‬کارش‬
‫بحث و تحقيق و گفتگو در عقايد و کاربردش اثبات حقانيت عقايد اسالمي و رد‬
‫باطلهاي غير اسالمي بود که بعدها آنرا کالم و عالم متخصص حوزه آن را متکلم‬
‫ناميدند‪ .‬و مذهبي را که در اين حلقهها تبيين ميشد به مذهب اهل سنت و جماعت‬
‫معروف گرديد‪ .‬اين مذهب در حقيقت همان اسالم و عين فرموده خداوند ‪-‬جل جالله‪-‬‬
‫است‪:‬‬
‫ول فَ ُخ ُذوهُ َوَما نَ َها ُك ْم َعْنهُ فَانْتَ ُهوا﴾ (احلشر‪.)7 :‬‬
‫الر ُس ُ‬
‫﴿ َوَما آتَا ُك ُم َّ‬
‫«و هر چه را پيامبر ‪-‬صلى اهلل عليه وسلم‪ -‬به شما دستور ميدهد‪ ،‬بپذيرد و آنچه‬
‫را که بر شما نهي ميکند فروگذاريد»‪.‬‬
‫ول إِ ْن ُكْنتُ ْم تُ ْؤِمنُو َن بِاللَّ ِه َوالْيَ ْوِم‬
‫الرس ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫﴿فَإ ْن تَنَ َاز ْعتُ ْم ِِف َش ْيء فَ ُرُّدوهُ إ ََل اللَّه َو َّ ُ‬
‫ْاْل ِخ ِر﴾ (النساء‪ :‬من اْلية‪)95‬‬
‫« هر گاه در چيزي دچار منازعه شديد قضاوت در آن را به خدا ‪-‬جل جالله‪ -‬و‬
‫رسول ‪-‬صلى اهلل عليه وسلم‪ -‬ارجاع دهيد‪ ،‬اگر به خدا ‪-‬جل جالله‪ -‬و روز‬
‫قيامت ايمان داريد»‪.‬‬
‫ان َر ِض َي‬‫اج ِرين و ْاْلَنْصا ِر والَّ ِذين اتَّبعوهم بِِإحس ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿و َّ ِ‬
‫الساب ُقو َن ْاْل ََّولُو َن م َن الْ ُم َه َ َ َ َ َ َ ُ ُ ْ ْ َ‬ ‫َ‬
‫ين فِ َيها أَبَداً‬ ‫ِِ‬ ‫ٍ‬
‫ضوا َعْنهُ َوأ ََع َّد ََلُ ْم َجنَّات ََْت ِري ََْتتَ َها ْاْلَنْ َه ُار َخالد َ‬‫اللَّهُ َعْن ُه ْم َوَر ُ‬
‫يم﴾ (التوبة‪)011 :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ك الْ َف ْوُز الْ َعظ ُ‬
‫ذَل َ‬
‫«پيشگامان نخستين مهاجران و انصار و کساني که به نيکي روش آنان را‬
‫در پيش گرفتند و راه ايشان را به خوبي پيمودند (و ميپيمايند)‪ ،‬خداوند ‪-‬‬
‫جل جالله‪ -‬از آنان خشنود است و ايشان هم از خدا ‪-‬جل جالله‪-‬‬
‫خشنودند‪ ،‬و خداوند ‪-‬جل جالله‪ -‬براي آنان بهشت را آماده ساخته است‬
‫که در زير (درختان و کاخهاي) آن رودخانهها جاري است و جاودانه آنجا‬
‫ميمانند‪ .‬اين است پيروزي بزرگ و رستگاري سترگ تابعين و همه‬
‫مؤمناني که از کردار و رفتار مهاجران و انصار بزرگوار در تمام امکنه و‬
‫اعصار تا آخرين روزگار پيروي ميکنند»‪.‬‬
‫مولوي‬
‫در چنين مسبع‪ ،‬نه خون خويش خورد‬ ‫آن کس که سنت با جماعت ترک کرد‬
‫مضيق‬ ‫در‬ ‫افتي‬ ‫يار‪،‬‬ ‫و‬ ‫بيره‬ ‫هست سنت ره جماعت چون رفيق‬
‫آيا کسي که سنت و جماعت را ترک گويد در اين دنيا که سرزمين درندگان است‬
‫خون خود را نميريزد‪ ،‬يا هر کسي که راه رسول ‪-‬صلى اهلل عليه وسلم‪ -‬را نرود بدون‬
‫شک اسير آدم درندهصفت شده و گمراه ميشود‪ .‬سنت به منزله راه است و جماعت به‬
‫منزله همراه‪ ،‬بدان که بدون راه و همراه دچار تنگنا خواهي شد‪.‬‬
‫سنايي غزنوي‬
‫کانچه قرآن و خبر نيست نانست و هوس‬ ‫چنگ در گفته يزدان و پيغمبرزن و رو‬
‫يعني اندر ره دين رهبر تو قرآن بس‬ ‫داني اول و آخر قرآن ز چه بآ مد و سين‬
‫منابع استداللي اهل سنت و جماعت‬

‫‪ -1‬قرآن ‪ -2‬سنت رسولاهلل ‪-‬صلى اهلل عليه وسلم‪ -3 -‬اجماع ‪ -4‬قياس‬
‫اجماع‪ :‬تجمع فقهاي يک عصر براي استخراج حکمي که در قرآن و سنت به روشني‬
‫نيامده است‪.‬‬
‫قياس‪ :‬استخراج حکمي از حکم ديگر‪.‬‬
‫بزرگان اهل سنت‬

‫امامان چهارگانه فقه‬
‫‪ -1‬امام اعظم ابوحنيفه‪ 158 -08( :‬ه‪ .‬ق) نعمان بن ثابت بن زوطي نسبش به‬
‫يزدگرد سوم آخرين پادشاه ساساني ميرسد‪ .‬در کوفه متولد شده و در بغداد درگذشت‪.‬‬
‫عالمي اهل زهد و تقوا کثرالخشوع و دايم التضرُع بسوي خدا بود‪ .‬وي از تابعين اوليه‬
‫است که شانزده تن از صحابه از جمله انس بن مالک و جابر بن عبداهلل و عبداهللبن انس‬
‫الجهني را ديده و از آنها حديث شنيده است‪ .‬در واقع شانزده تن صحابه استاد حديث‬
‫وي بودهاند‪.‬‬
‫امام اعظم داراي آثار فراواني است که اسامي برخي از آنها بشرح زير است‪ -1 .‬فقه‬
‫اکبر ‪ -2‬فقه ابسط ‪ -3‬عالم و متعلم ‪ -4‬الرد على القدريه ‪ -5‬الوصية‪.‬‬
‫مهمترين شاگرد آن حضرت عبارت بودند از‪ -1 :‬ابويوسف (مشهورترين) (‪-113‬‬
‫‪ -2 .)113‬ابوعبداهلل محمدبن حسن شيباني (‪ -3 .)117-132‬زفربن الهذيل (‪.)151-110‬‬
‫‪ -4‬حسنبن زياد لولويي کوفي‪ .‬اکثريت مسلمانان جهان پيرو فقه امام ابوحنيفه‬
‫هستند‪ .‬از جمله مسلمانان ترکيه – عربستان – سوريه – اردن – افغانستان – آسياي ميانه‬
‫و چين – پاکستان – هند‪ -‬بنگالدش – اندونزي و‪....‬‬
‫‪ -2‬امام مالک‪ :‬مالکبن انس بن مالک رضياهلل عنه (‪ )170-08‬حضرت انسبن‬
‫مالک ‪-‬رضي اهلل عنه‪ -‬از صحابيهاي بزرگ رسول خدا ‪-‬صلى اهلل عليه وسلم‪ -‬بود (‪.)1‬‬
‫‪-1‬‬
‫امام مالک جزو تابعين اوليه ميباشد‪ .‬وي متولد مدينه منوره و متوفاي آنجاست‪ .‬کتاب‬
‫اَلمُوَطَّأ امام مالک از مهمترين کتب حديث اهل سنت ميباشد‪ .‬امام اعظم و امام مالک‬
‫در قيام محمد معروف به نفس زکيه از نوادگان امام حسن مجتبي از وي طرفداري کرده‬
‫بودند‪ .‬همين امر باعث شد که منصور دوانيقي امام مالک را يکصد ضربه تازيانه بزند و‬
‫امام اعظم را به بهانه نپذيرفتن شغل قضاوت زنداني کند‪.‬‬
‫‪ -3‬امام شافعي‪ )284-158( :‬ابوعبداهلل محمدبن ادريس بن عثمان بن شافع مادرش‬
‫فاطمه دختر عبداهلل بن حسن بن امام حسين ‪-‬رضي اهلل عنه‪.-‬‬
‫خاقاني‬
‫شافعي آخر شب از مادر بزاد‬ ‫اول شب بوحنيفه درگذشت‬
‫امام شافعي متولد شهر غزه فلسطين است و قبرش در مصر ميباشد‪ .‬در هفت سالگي‬
‫حافظ کل قرآن و در پانزده سالگي مفتي شد‪ .‬سپس نزد امام مالک رفته تا زمان وفاتش‬
‫نزد وي ماند‪ .‬کتاب الموطأ امام مالک را حفظ ميکند‪ .‬اکثر مسلمانان در عراق و سوريه‬
‫و مصر و مالزي و اهل سنت ايران از فقه شافعي پيروي ميکنند‪.‬‬
‫‪ -4‬اختالف اهل‬ ‫برخي از آثار امام شافعي‪ -1 :‬االم ‪ -2‬الحُجه ‪-3‬‬
‫‪ -9‬جماع العلم ‪ -7‬ابطال االستحسان ‪ -1‬جامع المزني الکبير‬ ‫العراق ‪-5‬‬
‫‪ -6‬المزني الصغير ‪ -10‬االمالي ‪ -11‬مختصر الربيع ‪ -12‬البويطي و‪....‬‬
‫‪ -4‬امام احمد حنبل (‪ )241-194‬احمدبن محمد حنبل هالل شيباني مروزي‬
‫ايرانياالصل متولد بغداد (‪ .)1‬کتاب المسند وي حاوي چهار هزار حديث (با مکرر)‬
‫‪ -1‬برعکس ان صحيح است زيرا امام احمد عربي األصل بود تولد مرو خراسان ‪.‬‬
‫ميباشد‪ .‬مسلم و بخاري از او روايت کردهاند‪ .‬المسند حاوي صحيحترين احاديث‬

‫ميباشد‪ .‬امام احمد مدتي را در زندان المعتصم خليفه عباسي بسر برد‪ .‬امام احمد کتابي‬
‫در فقه ننوشته است بلکه آنچه از وي در فقه روايت شده عبارت از پاسخهايي که به‬
‫سؤاالت مردم داده است‪ .‬و شاگردان او آنها را فراهم آورده‪ ،‬و مرتب کردهاند‪ .‬مردم‬
‫قسمتي از آفريقا و عربستان و شام و فلسطين پيرو فقه امام حنبلي هستند‪.‬‬
‫آثار مهم امام احمد حنبل‪ -1 :‬المسند شامل ‪ 1‬جلد است‪ .‬حديثي که در آن يافت‬
‫نشود قابل اعتماد نيست (بقول بعضي از محدثان بزرگ) ‪ -2‬الزهد ‪ -3‬کتاب الصالة ‪-4‬‬
‫المناسک الکبير ‪ -5‬المناسک الصغير ‪ -9‬التاريخ ‪ -7‬الناسخ و المنسوخ ‪ -1‬المقدم و‬
‫المؤخر ‪ -6‬في کتاب اهلل تعالي ‪ -10‬فضايل الصحابه و‪....‬‬
‫راويان حديث يا امامان ششگانه حديث‬

‫‪ -1‬ابوعبداهلل محمدبن اسماعيل معروف به امام بخاري متوفاي ‪ 259‬در سمرقند‪.‬‬
‫صاحب صحيح بخاري‪.‬‬
‫‪ -2‬ابوالحسن مسلم بن حجاج نيشابوري معروف به امام مسلم متوفاي ‪ 291‬در‬
‫نيشابور صاحب صحيح مسلم‪.‬‬
‫‪ -3‬ابوداود سليمان بن اشعث سجستاني ايراني متوفاي ‪ 257‬ه‪ .‬ق در بصره صاحب‬
‫کتاب السنن معروف به امام ابوداود‪.‬‬
‫‪ -4‬ابوعيسي محمدبن عيسي ترمذي معروف به امام ترمذي وفات ‪ 277‬ه‪ .‬ق در‬
‫(‪)1‬‬
‫امروزي صاحب کتاب‬ ‫ترمذ از شهرهاي قديم ايران واز شهرهاي فعلي تاجيکستان‬
‫جامع‪.‬‬
‫‪ -1‬از شهرهاي ازبکستان فعلي است‪ ،‬در مرز افغانستان و ازبکستان قرار دار دارد‪.‬‬
‫‪ -5‬ابوعبداهلل محمدبن يزيد بن ماجه القزويني متوفاي ‪ 273‬ه‪ .‬ق در قزوين‪ ،‬معروف‬
‫به امام ابن ماجه‪ ،‬صاحب کتاب السنن‪.‬‬
‫‪ -9‬ابوعبدالرحمن احمدبن نعيم بن علي النسائي‪ ،‬متولد نساء از شهرهاي قديم ايران‬
‫و متوفا در مکه معظمه بسال ‪ 303‬ه‪ .‬ق معروف به امام نسائي صاحب کتاب السنن‪.1‬‬
‫«لوکان العلم منوطاً بالثريا لتناوله رجال من فارس»‪.‬‬
‫اگر دانش به ستاره ثريا بسته باشد ايرانيان بدان دست خواهند يافت‪.‬‬
‫اين حديث در مسند امام احمد بن حنبل و صحيح امام مسلم آمده است‪ .‬اين حديث‬
‫بيانگر کوشش ايرانيان در بدست آوردن علم و تحقيق وتفحص در آن ميباشد‪ .‬و امامان‬
‫فقه مانند امام ابوحنيفه و امام احمد بن حنبل و امامان حديث نمونه بارز آن ميباشند‪.‬‬
‫‪ -1‬به کتاب پژوهشي درباره امامان اهل سنت فريدون سپري مراجعه شود‪.‬‬
‫فصل دوم‬
‫(‪)1‬‬
‫طاهريان‬
‫مأمون پس از آنکه به دست طاهر و اتباع او بر کرسي خالفت نشست در شؤال ‪205‬‬
‫به پاس خدمات طاهر و دور کردن او از بغداد وي را به حکومت خراسان فرستاد‪.‬‬
‫طاهربن حسينبن مصعب بن اسعد بود‪ .‬اسعد قبل از مسلمان شدن فرخ نام داشت‪ .‬به‬
‫دست حضرت طلحه ‪-‬رضي اهلل عنه‪ -‬مسلمان ميشود و آن حضرت نامش را اسعد‬
‫ميگذارد‪.‬‬
‫طاهر در ربيعاالخر ‪ 209‬ه‪ .‬ق به خراسان آمد و مرو را مرکز حکومت خراسان قرار‬
‫داد‪ .‬طاهر به ذواليمينين مشهور است و در وجه اين نسبت اقوال مختلف است‪ .‬از جمله‬
‫اينکه ميگويند که وي در شمشيرزني بقدر ماهر بوده است که با هر دو دست شمشير‬
‫ميزد‪ .‬طاهر در جمادياالخر در سال ‪ 207‬ه‪ .‬ق در مرو درگذشت‪ .‬درست يکروز بعد‬
‫از آنکه نام خليفه مأمون را از خطبه نماز جمعه برانداخت يا آنکه آنرا فراموش کرد‪.‬‬
‫طلحه (‪ )213-207‬بعد از طاهر فرزندش طلحه که در ايام حکومت پدر حاکم سيستان‬
‫بود جانشين پدرش ميشود‪ .‬از وقايع مهم امارت طلحه جنگهاي او با خوارج است‪ .‬در‬
‫زمان خالفت مهدي بسال ‪ 190‬ه‪ .‬ق افراد فرقه خوارج در کرمان و سيستان و خراسان و‬
‫دو طرف درياي عمان فراوان بودند‪ .‬شخصي از ميان آنها بنام يوسف البرم در حدود مرو‬
‫رود و طالقان و گوزگانان به ادعاي امامت قيام کرد و حکومت شهر پوشنگ را که با‬
‫مصعب جد طاهر ذواليمينين بود‪ ،‬از او گرفت و بر کليه ناحيه شرق خراسان استيال‬
‫يافت‪ .‬جمعي ديگر از خوارج به رياست حمزه خارجي در سيستان و قسمتي از خراسان‬
‫‪ -1‬تاريخ مردمان ايران جلد دوم زرينکوب‪ ،‬تاريخ ايران بعد از اسالم آشتياني‪ ،‬طبقات ناصري‪ ،‬تاريخ‬
‫ايران سرپرسي سايکس‪ ،‬تاريخ ادبيات در ايران ذيبعاهلل صفا و ‪...‬‬
‫و مهستان و مکران حکومت تشکيل دادند و حمزه قلب را اميرالمؤمنين اختيار کرد‪.‬‬
‫هارون الرشيد به قصد دفع عازم خراسان گرديد‪ ،‬ولي در اين سفر درگذشت‪ .‬و در‬
‫دوران جنگ داخلي بين دو برادر مأمون و امين بر سر جانشيني هارون الرشيد حمزه پر‬
‫و بال ميگيرد‪ .‬و بعد با آل طاهر که خراسان و سيستان را تحت حکومت خود در‬
‫ميآورند‪ ،‬به زد و خورد پرداخت‪ ،‬گاهي غالب و زماني مغلوب بود تا آنکه بدست‬
‫طلحه بن طاهر مغلوب شد و در ‪ 12‬جمادياالخر سال ‪ 213‬ه‪ .‬ق فوت کرد‪ .‬ولي‬
‫خوارج از بين نرفتند و پيوسته با آل طاهر در نزاع بودند تا سال ‪ 233‬ه‪ .‬ق که امامت‬
‫ايشان نصيب عمار خارجي شد و اين عمار همان کسي است که بدست يعقوب ليث به‬
‫قتل رسيد‪.‬‬
‫عبداهللبن طاهر ‪ 232-213‬ه‪ .‬ق‬

‫وفات طلحه و نبودن عبداهلل برادر و جانشين طلحه در خراسان فرصت خوبي بدست‬
‫خوارج داد‪ ،‬و ايشان در موقعي که عبداهلل در سال ‪ 215‬به نيشابور رسيد‪ ،‬سراسر خراسان‬
‫را گرفته بودند‪ .‬عبداهلل قبل از رسيدن به امارت خراسان مدتي از طرف مأمون والي شام‬
‫و زماني نيز عهدهدار حکومت مصر بود‪ .‬عبداهلل بسرعت فتنه خوارج را دفع کرد‪ ،‬سپس‬
‫از طرف معصتم خليفه عباسي و جانشين مأمون براي دفع مازيار به طبرستان لشکر‬
‫کشيد‪ .‬در ‪ 224‬مازيار را دستگير کرد و وي را به بغداد فرستاد‪ .‬عبداهلل مردي ديندار و‬
‫عادل و فضلدوست و علمپرور و شاعر بود‪ .‬او در خراسان آموختن علم را بر همه‬
‫نوباوگان الزامي کرد‪ ،‬و نخستين مدارس عمومي در ايران بوجود آورد‪ ،‬طوري که همه‬
‫کودکان در آنها درس ميخواندند‪ ،‬بعالوه وي به کودکاني که به علت فقر پدر و مادر‬
‫قادر به درس خواندن نبودند کمک مالي کرد تا به مدرسه بروند و درس بخوانند‪.‬‬
‫عبداهلل نيشابور را به عنوان پايتخت اختيار نمود و در آنجا آبادي فراوان نمود‪ ،‬مخصوصاً‬
‫به کشاورزي و حفر قنوات و اصالح امر آبياري و تقسيم آب توجه بسيار داشت‪.‬‬
‫طاهربن عبداهلل ‪242-232‬‬

‫بعد از وفات عبداهلل در سال ‪ 230‬ه‪ .‬ق واثق‪ ،‬خليفه عباسي مقام او را به پسرش‬
‫طاهر که در اين موقع در طبرستان (مازندران) بود واگذاشت‪ .‬طاهر ثاني بمدت ‪ 11‬سال‬
‫با عدالت و تقوا بر خراسان و سيستان امارت کرد‪ .‬دوران حکومت وي تقريباً بتمامي در‬
‫صلح و صفا گذشت‪.‬‬
‫محمدبن طاهر ثاني‬
‫محمد آخرين امراي طاهري است‪ .‬وي اديب و شاعر و فاضل بود ولي به لهو و‬
‫عشرت حريص و مشغول بود‪ .‬در زمان وي عمالش باعث رنجش مردم ميشوند‪ .‬محمد‬
‫با دو حريف قدرتمند روبرو بود‪ .‬يکي امير حسنبن زيد علوي که در طبرستان خروج‬
‫کرد و مردم بالد ديلم و گيالن بدست وي اسالم آوردند‪ .‬وي از آنجا لشکر گرد آورده و‬
‫سليمان عموي محمد را از طبرستان بيرون ميکند و حکومت علويان طبرستان را‬
‫‌‬
‫بنيانگذاري ميکند‪ .‬ديگري يعقوب ليث صفاري‪ ،‬يعقوب هرات را تصرف کرده به‬
‫خراسان تاخت و در سال ‪ 256‬با تسخير نيشابور به حکومت طاهريان خاتمه داد‪ .‬در‬
‫ميان آل طاهر عدهاي اهل فضل و ادب و شعر و حکمت بودهاند و هم اينها هستند که‬
‫شالوده اصلي تمدن اصيل اسالمي ايران را پيريزي کردند‪ .‬در ميان طاهريان امير‬
‫ابواحمد عبيداهللبن عبداهلل بن طاهر (‪ 230-223‬ه‪ .‬ق) را به علت ادب و فضل حکيم آل‬
‫طاهر ميخواندهاند‪.‬‬
‫اسامي امراي طاهري و زمان امارت هر يک‬

‫‪ 209‬تا ‪207‬‬ ‫‪ -1‬طاهربن حسين بن مصعب‬
‫‪ 207‬تا ‪213‬‬ ‫‪ -2‬طلحهبن طاهر‬

‫‪ 213‬تا ‪230‬‬ ‫‪ -3‬عبداهللبن طاهر‬
‫‪ 230‬تا ‪241‬‬ ‫‪ -4‬طاهربن عبداهلل‬
‫‪ 241‬تا ‪256‬‬ ‫‪ -5‬محمدبن طاهر‬
‫ابونصر فراهي مؤلف نصاب الصابيان‬
‫طاهر و طلحه بود و عبداهلل‬ ‫در خراسان و آل مصعب شاه‬
‫کو به يعقوب داد تخت و کاله‬ ‫دان‬ ‫محمد‬ ‫دگر‬ ‫طاهر‬ ‫باز‬
‫علويان طبرستان و صفاريان‬
‫همزمان با ضعف حکومت طاهريان دو حريف قوي پنجه يکي در طبرستان و‬
‫ديگري در سيستان در حال پيشرفت بودند‪ .‬هر دو جريان تا روي کار آمدن سامانيان‬
‫حکومت کردند‪ .‬علويان طبرستان به رياست حسنبن زيد بن اسماعيل معروف به حالب‬
‫الحجاره که از فرزندان امام حسن بود‪ ،‬طبرستان را تحت تسلط خود در ميآورند‪ .‬از‬
‫طرف ديگر يعقوب ليث صفاري با شکست دادن محمدبن طاهر آخرين فرمانرواي‬
‫طاهريان خراسان را ضميمه قلمرو خود کرد‪ .‬يعقوب بعدها هوس عراق و مازندران کرد‪،‬‬
‫و قسمتي از مازندران را تصرف کرده روي بسوي بغداد کرد ولي در جنگ لشکر خليفه‬
‫عباسي معتمد شکست خورد‪ .‬بعد از يعقوب برادرش عمرو ليث به حکومت صفاري‬
‫رسيد‪ .‬ولي بر خالف برادر راه سازش با خالفت عباسي را در پيش گرفت‪ .‬وي بر‬
‫خراسان و عراق و فارس و کرمان و سيستان و مهستان و مازندران و غزنه مستولي شد‪.‬‬
‫ولي باالخره در جنگ با اسماعيل ساماني شکست خورد‪ .‬امير ساماني او را دستگير کرد‪،‬‬
‫به بغداد ميفرستد و عمر ليث در آنجا کشته ميشود يا بروايتي ديگر در زندان به علت‬
‫آنکه نگهبانان وي را فراموش کرده بودند‪ ،‬بر اثر گرسنگي ميميرد‪ .‬حکومت علويان‬
‫طبرستان نيز در سال ‪ 319‬ه‪ .‬ق با کشته شدن آخرين امير علوي برچيده ميشود‪.‬‬
‫اسامي سادات علوي طبرستان و زمان امارت هر کدام‬

‫‪ -1‬حسنبن زيد حسني‪ ،‬داعي کبير بنيانگذار حکومت علوي طبرستان ‪ 250‬تا ‪270‬‬
‫ه‪ .‬ق‬
‫‪ -2‬محمدبن زيد برادر حسن‪( ،‬وابسته به حکام ساماني) ‪ 270‬تا ‪217‬‬
‫‪ -3‬حسنبن علي حسيني معروف به (ناصر کبير يا اطروش) ‪ 301‬تا ‪304‬‬
‫‪ -4‬حسنبن قاسم حسني‪ ،‬معروف به داعي صغير ‪ 304‬تا ‪319‬‬
‫حکومت مستقل صفاري با شکست ابوعلي محمدبن علي بن ليث صفار منقرض‬
‫شد‪ .‬ولي اميران ساماني با دادن حکومت سيستان به نبيرهگان صفاري باعث تداوم آن در‬
‫خاندان صفاري شدند‪.‬‬
‫اسامي و مدت حکومت حاکمان صفاري‬

‫‪ 11‬سال‬ ‫‪ 247‬تا ‪295‬‬ ‫‪ -1‬ابويوسف يعقوب بن ليث‬
‫‪ 22‬سال‬ ‫‪ 295‬تا ‪217‬‬ ‫‪ -2‬عمروبن ليث برادر يعقوب‬
‫‪ 6‬سال‬ ‫‪ 217‬تا ‪269‬‬ ‫‪ -3‬ابوالحسن طاهربن محمدبن عمروليث‬
‫‪ 3‬سال‬ ‫‪ 269‬تا ‪261‬‬ ‫‪ -4‬ليث بن علي بن ليث‬
‫‪1‬‬
‫دانشمندان مشهور اين دوره‬
‫‪ -1‬ابوعبداهلل محمدبن موسي الخوارزمي‪ :‬از رياضيدان مشهور دوره طاهريان‬
‫است‪ .‬وفاتش را در سال ‪ 291‬ه‪ .‬ق نوشتهاند‪ .‬وي بزرگترين رياضيدان دنياي قديم و‬
‫مخترع واقعي کامپيوتر است‪ .‬اثر او در تمدن اسالمي و مراکز علمي اروپا از قرن ‪12‬‬
‫ميالدي به بعد آشکار است‪ .‬اروپائيان وي را بنام ‪ Alkhorism‬ميشناسند‪ .‬از آثار وي که‬
‫‪ -1‬مطالب اين قسمت خالصه شده از کتاب تاريخ ادبيات در ايران‪ ،‬جلد اول‪ ،‬تأليف ذبيعاهلل صفا ميباشد‪.‬‬
‫در دست است‪ -1 .‬کتاب حساب به زبان التيني ‪ -2‬کتاب المختصر في حساب الجبر و‬
‫المقابله (در ‪ 2‬متن عربي و انگليسي)‪....‬‬
‫‪ -2‬ابوالعباس فضلبن حاتم النيريزي‪ :‬متوفاي ‪ 306‬ه‪ .‬ق رياضيدان – شرح وي بر‬
‫کتاب اصول بطليموس و کتاب سمت القبله از وي دردست است‪.‬‬
‫‪ -3‬محمدبن کثير الفرغاني‪ :‬هم عصر خوارزمي بيست رساله و کتاب از او در‬
‫اسطرالب کتابي در اصول علم نجوم با ترجمههاي التين در دست است‪.‬‬
‫‪ -4‬محمدبن موسي بن شاکر خراساني‪ :‬متوفاي ‪ 256‬ه‪ .‬ق آثار در دسترس وي‬
‫عبارتند از‪ -1 :‬معرفة االشکال البسيطه والکريه ‪ -2‬کتاب مخروطات‪.‬‬
‫‪ -5‬عمربن فرُّحان الطبري‪ :‬رياضيدان و منجم و مفسر بزرگ قرن سوم ه‪ .‬ق از آثار‬
‫او که در دست است‪ -1 :‬رسالهيي در احکام نجوميه ‪ -2‬تفسير کتاب االربعه ‪-3‬‬
‫رسالهيي در استخراج ضمير بطريق نجوم ‪ -4‬جوامع االسرار في علم النجوم ‪ -5‬کتاب‬
‫مختصر مدخل القيصراني في احکام النجوم‪.‬‬
‫‪ -6‬ابومعشر جعفربن محمد بلخي‪ :‬متوفاي ‪ 272‬ه‪ .‬رياضيدان و منجم بزرگ قرن‬
‫سوم ه‪ .‬ق از آثار وي حدود دوازده کتاب در دست است از جمله‪ -1 :‬ترجمه فارسي‬
‫رسالهيي در اتصال کواکب و قرانات ‪ -2‬کتاب ادوار وااللوف ‪ -3‬المواليد ‪ -4‬احکام‬
‫تحويل سني المواليه ‪ -5‬االصل وسرائي االسرار والمدخل في علم النجوم ‪ -9‬احکام‬
‫تحاويل سني العالم و‪....‬‬
‫‪ -7‬ابوبشر عمروبن عثمان مولي بني الحارث‪ :‬متوفاي ‪ 113‬ه‪ .‬ق بزرگترين عالم‬
‫نحو و صاحب اولين کتاب بزرگ و جامع در علم نحو که به الکتاب مشهور است‪ .‬در‬
‫فارسي به سيبويه فارسي معروف است‪.‬‬
‫‪ -0‬ابوحنيفه احمد بن داود بن وفند دينوري‪ :‬از دانشمندان بزرگ که در نحو و‬
‫لغت و ادب و هندسه و حساب و نجوم استاد بوده است‪ .‬متوفاي سال ‪ 211‬ه‪ .‬ق از آثار‬
‫اوست‪ -1 :‬الشعر و الشعراء ‪ -2‬کتاب الفصاحة ‪ -3‬کتاب النبات ‪ -4‬اخبار الطول ‪-5‬‬
‫وصايا‪ .‬ابوحنيفه در رياضي نيز تأليفاتي داشته است‪.‬‬
‫‪ -0‬ابن قتيبه ابوعبداهلل محمدبن مسلم الکوفي المرزي الدينوري‪ :‬هم عصر‬
‫ابوحنيفه دينوري (‪ 279-213‬ه‪ .‬ق) بود‪ ،‬والدت وي در کوفه بوده است‪ .‬و پدرش در‬
‫مرو به علت داشتن شغل قضاوت مشهور به دينوري بوده است‪ .‬تأليفات او مانند‬
‫معاصرانش جامع جميع معارف و اطالعات عصر بوده است‪ .‬از آثار معروف وي‪-1 :‬‬
‫ادب الکاتب ‪ -2‬کتاب الشعر ‪ -3‬عيون األخبار‪.‬‬
‫‪ -18‬امام ابوداود سجستاني‪ 275-202 :‬ه‪ .‬ق از رجال و اکابر و مشاهير علماء و‬
‫محدثين و حفاظ از امام محدثان عصر خود بود‪ .‬آثار او عبارتند از ‪ -1‬السنن ‪ -2‬مراسيل‬
‫ابيداود ‪ -3‬التنزيل في الرسم ‪ -4‬البعث والنشور ‪ -5‬مسائل امام احمد ‪ -9‬ستمية؟؟‬
‫االخوة ‪ -7‬سؤاالت ابوعبيد آجري‪ .‬و در زهد و تقوا مشهور بود (به نقل از تاريخ‬
‫سيستان‪ ،‬ايرج افشار سيستاني‪ ،‬ص ‪.)613-614‬‬
‫فصل سوم‬
‫(‪)1‬‬
‫سامانيان‬
‫(‪ 322-272‬ه‪ .‬ق)‬
‫بنيانگذار حقيقي امارت سامانيان نصربن احمد بود‪ .‬اولين پادشاه مستقل اين خاندان‬
‫برادر او است‪ ،‬بنام اسماعيل بن احمد که مرکز امارتش بخارا بود‪ .‬بعد از مرگ نصربن‬
‫احمد (‪ 267‬ه‪ .‬ق) اسماعيل با شکست دادن عمروليث حکومت سامانيان را در‬
‫ماوراءالنهر مستقر ساخت‪ .‬و حکومت نوبنياد بنام جد ايشان سامان حکومت ساماني‬
‫ناميده شد‪ .‬سامان از تخم بهرام چوبين بود‪ .‬اسماعيل قبل از وفات برادر و بعد از مرگ‬
‫او اکثر اوقات خود را با کفار حدود شمالي بالد ساماني به جهاد و غزا ميگذارند‪ .‬وقايع‬
‫دوران امارت امير اسماعيل سه رشته است‪ -1 :‬جنگ او با عمروليث صفاري و اسارت‬
‫عمروليث بسال ‪ 217‬ه‪ .‬ق ‪ -2‬جنگ او با محمدبن زيد داعي و لشکرکشي او توسط‬
‫محمدبن هارون سرخسي به گرگان و طبرستان و فتح و ضميمه آندو استان به قلمرو‬
‫ساماني در سال ‪ 217‬ه‪.‬ق‪.‬‬
‫‪ -3‬لشکرکشي او براي دفع محمد هارون که در سال ‪ 211‬بر اسماعيل عاصي شده‬
‫بود‪ .‬در نتيجه اين لشکرکشي ري و قزوين هم به تصرف اسماعيل درآمد‪ .‬بعد از‬
‫مراجعت از ري و قزوين اسماعيل بقيه ايام خود را صرف جهاد در ماوراءالنهر با کفار‬
‫آن ديار نمود‪ .‬اسماعيل ساماني گذشته از شجاعت و همت و جوانمردي‪ ،‬مردي بسيار‬
‫ديندار و خداترس بود‪ .‬لشکريانش شب و روز به خواندن دعا و نماز و عبادت اشتغال‬
‫‪ -1‬تاريخ مردم ايران زرينکوب ‪ -1‬تاريخ گزيده حمداهلل مستوفي ‪ -0‬طبقات ناصري منهاج سراج ‪-4‬‬
‫تاريخ ايران بعد از اسالم اقبال آشتياني و منابع ديگر ‪..‬‬
‫داشتند و هدف اصلي وي در جنگهايش جهاد بود‪ .‬به همين خاطر بعضي از مؤرخان‬
‫اسماعيل را ساالر غازيان ناميدهاند‪.‬‬
‫سياست او در لشکريانش بياندازه بود بطوري که سپاهيان وي جرأت هيچ گونه‬
‫تجاوز و تعدي به مال مردم را نداشتند‪ .‬در روزهاي برفي و سرد زمستان بر پشت اسبش‬
‫مينشست و به ميدان شهر بخارا ميرفت تا نماز عصر آنجا ميماند‪ .‬تا اگر مظلومي براي‬
‫دادخواهي نزد او برود دچار سرما و برف زياد نگردد‪ .‬به خاطر عدالت و سيرتهاي‬
‫نيکو اسماعيل‪ ،‬وي را امير عادل لقب دادهاند‪ .‬اسماعيل هم چنين علماي دين را احترام‬
‫ميگذاشت‪ .‬و در بسط و گسترش مذهب اهل سنت از هيچ کوششي دريغ نميکرد‪.‬‬
‫ابونصراحمد بن اسماعيل ‪321-225‬‬

‫اسماعيلبن احمدبن اسدبن سامان بعد از پدر پادشاه شد‪ .‬عالمپرور و علمدوست‬
‫بود‪ .‬با علماء مجالس بحث تشکيل ميداد‪ .‬به همين سبب غالمان بر او شوريدند‪ .‬و وي‬
‫را در سال ‪ 301‬به شهادت رساندند‪ .‬از وقايع مهم حکومت احمد يکي از لشکرکشي‬
‫اوست براي خواباندن شورش ناصر کبير علوي در طبرستان که منجر به شکست علوي‬
‫مزبور گشت‪ .‬اين واقعه در سال ‪ 301‬ه‪ .‬ق بود‪ .‬ديگري فتح مجدد سيستان بدست‬
‫سرداران معروف ساماني حسينبن علي مرورودي و سيمجور دواتي در سال ‪ 300‬ه‪ .‬ق‬
‫وزارت اسماعيل و پسرش احمد با ابوالفضل محمدبن عبيداهلل بلعمي دانشمند مشهور‬
‫بود‪ .‬اميراحمد بنام امير شهيد ملقب است‪.‬‬
‫نصربن احمد ‪ 331-321‬ه‪ .‬ق ملقب به امير سعيد‬

‫بعد از قتل احمد بناسماعيل بزرگان و امراي ساماني پسر هشت سالهاش نصر را به‬
‫حکومت نشاندند‪ .‬و ابوعبداهلل جيهاني از دانشمندان بزرگ زمانه به وزارت او منصوب‬
‫شد و امور مملکت را بر قاعده انصاف و احسان آغاز کرد‪ .‬به علت خردسال بودن نصر‬
‫در دوران اوليه حکومت وي شورشهايي از سوي عمويش اسحاق بن احمد ساماني و‬
‫پسر عمويش منصور اسحاق روي داد که به شکست انجاميد‪ .‬بعد از وفات جيهاني‬
‫وزارت نصر به عهده ابوالفضل محمدبن عبيداهلل بعلمي که در عهد امير اسماعيل و امير‬
‫احمد نيز وزارت کرده بود گذاشته شد و وي در اين سمت بود که در سال ‪ 329‬بر اثر‬
‫دسيسه باطنيه از کار برکنار شد و ابوطيب محمدبن حاتم مصعبي اسماعيلي مذهب به‬
‫وزارت نصر رسيد‪ .‬بر اثر نقشه از پيش تعيين شده محمد خشبي رئيس فرقه باطنيه امير‬
‫نصر نيز بعد از آنکه بيشتر درباريانش به فرقه اسماعيليه (‪ 7‬امامي) پيوسته بودند وي نيز‬
‫فريفته شده و بدان مذهب گرويد‪ .‬باطنيه که خود را ديگر قدرتمند ميپنداشت‪ .‬دعوت‬
‫خود را آشکار ميکند‪ .‬ولي سران لشکري و بزرگان اهل سنت تصميم به براندازي امير‬
‫نصر و فرقه اسماعيليه ميگيرند که نوح پسر نصر از اين قضيه باخبر شده و با درايت و‬
‫هوشياري خاصي پدر را از اشتباهش آگاه ميکند آنگاه وي را خانهنشين کرده خود‬
‫حکومت ساماني را به عهده ميگيرد‪ .‬امير نصر ‪ 30‬سال حکومت کرد و در دوران وي‬
‫حکومت علويان طبرستان بکلي برافتاد‪ .‬و آل زيار با ياري ساماني در طبرستان و ري به‬
‫خدمت رسيد‪ .‬بنيانگذار زياريان شخصي بنام مرداويج بود‪.‬‬
‫امير نصر انساني ديندار – عالم و علمگستر بود‪ .‬وي در طول حکومت طوالني خود‬
‫خدمات زيادي به ترقي علم و علماء نمود‪ .‬و خيرات بسيار کرد‪ .‬زماني که به هرات‬
‫ميرود از آن شهر بسيار خوشش ميآيد و اميران وقتي ميبينند که نصر خيال برگشتن به‬
‫بخارا را ندارد‪ ،‬رودکي را واسطه قرار ميدهند و رودکي با سرودن ابيات زير نصر را‬
‫مشتاق رفتن به بخارا ميکند‪:‬‬
‫بوي (باد) يار مهربان آيد همي‬ ‫همي‬ ‫آيد‬ ‫موليان‬ ‫جوي‬ ‫باد‬
‫همي‬ ‫آيد‬ ‫پرينا‬ ‫پايم‬ ‫زير‬ ‫او‬ ‫درشتيهاي‬ ‫با‬ ‫آمودريا‬ ‫ريگ‬
‫خنک ما را تا ميان آيد همي‬ ‫آب جيحون از نشاط روي دوست‬
‫مير زي تو شادمان آيد همي‬ ‫زي‬ ‫دير‬ ‫و‬ ‫شاد‬ ‫بخارا‬ ‫اي‬
‫همي‬ ‫آيد‬ ‫بوستان‬ ‫سوي‬ ‫سرو‬ ‫بوستان‬ ‫بخارا‬ ‫و‬ ‫سروست‬ ‫مير‬
‫همي‬ ‫آيد‬ ‫آسمان‬ ‫سوي‬ ‫ماه‬ ‫آسمان‬ ‫بخارا‬ ‫و‬ ‫ماهست‬ ‫مير‬
‫نوح بن نصر ‪343-331‬‬

‫بعد از آنکه امير نصر از حکومت کناره گرفت پسرش نوح به جايش بر تخت‬
‫نشست‪ .‬امير نوح وزارت را به امام شمس االئمه ابيالفضل محمدبن الحکم السرخسي‬
‫صاحب مختصر کافي سپرد‪ .‬اين امام جليلالقدر تمامي کارها را مطابق شريعت مقدس‬
‫اداره کرد‪ .‬طوري که کساني که در مغزشان جز چپاول و ظلم به مردم به چيز ديگري‬
‫فکر نميکردند از وزارت آن امام به تنگ آمدند و در فرصتي مناسب يعني در گيرودار‬
‫جنگ داخلي بين نوح و عمويش ابراهيم بن احمد که امير نوح قدرت ايستادگي در‬
‫برابر وي را نداشت‪ .‬امير نوح را مجبور ميکنند که آن امام را به آنها بسپارد و نوح‬
‫ناچاراً ميپذيرد‪ .‬آن گمراهان آن بزرگوار را به طرز فجيعي بشهادت ميرسانند‪ .‬باالخره‬
‫نوح موفق ميشود شورشيان را قلع و قمع کند و تا سال ‪ 343‬زمان مرگش حکومت‬
‫کند‪ .‬امير نوح مردي نيکوسيرت و بسيار ديندار و صاحب اخالق پسنديده بود‪ .‬به طوري‬
‫که معاصرينش به او لقب امير حميد دادهاند‪.‬‬
‫ابوالفوارس عبدالملک بن نوح ‪ 352-343‬ه‪ .‬ق‬

‫ابن نوح بعد از پدر امير شد در عهد وي البتکين به سال ‪ 346‬به سپهساالري خراسان‬
‫رسيد و ابوعلي محمدبن بلعمي (دانشمند مشهور) به وزارت ميرسد‪ .‬عبدالملک‬
‫رکنالدوله بويه را خرجگذار ساماني ميکند و قرار ميشود‪ .‬که وي ساليانه دويست هزار‬
‫دينار به بخارا بفرستد‪.‬‬
‫ابوصالح منصور بن نوح ‪333-352‬‬

‫بعد از وفات عبدالملک در حين گوي بازي با اسب‪ ،‬امرا و بزرگان حکومتي در‬
‫بخارا عموي عبدالملک بنام ابوصالح منصور را به حکومت گماشتند و اين بر خالف‬
‫توصيه البتکين به آنها بود‪ .‬همين مسئله باعث کدورت بين منصور و البتکين شد‪ .‬سردار‬
‫ساماني نيز با سه هزار غالم خود به غزنين ميرود و آنجا را تصرف کرده و شاه آنجا‬
‫ميشود‪ .‬منصور با فرستادن سي هزار سپاهي به البتکين به جنگ برخاست ولي البتکين با‬
‫شش هزار سپاهي خود لشکر منصور را شکست سختي ميدهد‪ ،‬بعد از آن منصور ديگر‬
‫مزاحم وي نميشود‪ .‬امير منصور پانزده سال با عدل و دادگستري حکومت کرد‪ .‬و از او‬
‫خيرات و ميراث ماند‪ .‬وزير او ابوعلي محمدبن ابوالفضل محمد بلعمي بود که در سال‬
‫‪ 352‬ه‪ .‬ق تاريخ طبري را به فارسي ترجمه کرد‪ .‬منصور را امير سديد لقب دادهاند‪.‬‬
‫بدنبال مرگ ابوعلي بلعمي منصور ابوعبداهلل احمدبن جيهاني را به جايش منصوب کرد‪.‬‬
‫ابوالقاسم نوحبن منصور ‪ 327-333‬معروف به الرضي‬

‫نوح ثاني در سيزده سالگي به اميري رسيد و مادرش به علت خردسال بودنش امور‬
‫ملکي را اداره ميکرد‪ .‬بعد از آنکه نوح دوم به حد رشد رسيد‪ ،‬ابوالحسن عبداهلل بن‬
‫احمد عتبي که جواني فاضل و کاردان بود را عليرغم مخالفت ناصرالدوله ابوالحسن‬
‫سيمجوري به وزارت گماشت‪ .‬مخالفت سيمجوري باعث شد که عتبي وي را از‬
‫سپساالري خراسان برکنار کند‪ .‬در آن اوان فخرالدوله ديلمي و قابوس زياري از دست‬
‫عضدالدوله و مؤيدالدوله بويي از عراق و گرگان به نيشابور گريختند و از نوح ياري‬
‫طلبيدند‪ .‬نوح سپاهي را بسرداري فايق به طرف گرگان فرستاد‪ .‬اما به علت خيانت فاييق‬
‫و همدستي وي با سيمجوري آن سپاه فراري شد‪ .‬و به نيشابور برگشتند‪ .‬عتبي سپاه‬
‫ديگري را به بلخ فرستاد و خود نيز عزيمت کرد‪ ،‬اما در سال ‪ 372‬بدست همدستان‬
‫ابوالحسن سيمجوري و فايق کشته شد‪ .‬و اگر در اين هنگام عضدالدوله ديلمي نميمرد‪.‬‬
‫خراسان از دست سامانيان خارج ميشد‪ .‬ابوالحسن سيمجوري در نيشابور مسجدي‬
‫ساخت و بر آن بود که در آنجا خطبه بنام خليفه فاطمي مصر مستنصر بخواند ولي نوح‬
‫ثاني با دادن سپهساالري به سبکتگين پدر سلطان محمود سر و ساماني به لشکريان خود‬
‫داد و امير سبکتگين با برانداختن قرامطه در هرات و نيشابور و ساير جاهاي خراسان به‬
‫لقب ناصرالدين مفتخر شد‪ .‬سپهساالر خراسان شد و پسرش محمود ملقب به‬
‫سيفالدوله و محمود در نيشابور ماند‪ .‬ولي از سيمجوري و همکارش فايق شکست‬
‫خورده به پدر متوسل ميشود‪ .‬پدر و پسر سيمجوري و فايق را بسختي شکست‬
‫ميدهند‪ .‬و شالوده اصل حکومت غزنويان را پيريزي ميکنند‪ .‬دارابن قابوس نيز بعد از‬
‫معلوم شدن مذهب سيمجوري به پيش نوح ثاني رفته و نوح او را به گرمي ميپذيرد‪.‬‬
‫ابوالحارث منصور بن نوح ‪322-327‬‬

‫بعد از مرگ نوح ثاني منصور ثاني پسر خردسالش جاي پدر را گرفت‪ .‬منصور‬
‫خراسان را به بکتوزون ميدهد و قهستان و هرات را نيز به ابوالقاسم سيمجوري برادر‬
‫ابوعلي سيمجوري ميدهد‪ .‬محمود که در آن اوان بر اثر فوت پدر و استيالي برادرش‬
‫ا سماعيل بر غزنه از خراسان به غزنه رفته بود‪ .‬بعد از غلبه بر برادر و سر و سامان دادن‬
‫به قلمرو حکومت پدرش به خراسان برگشت و از منصور مقام سابق خود را خواست‬
‫ولي منصور در عوض بلخ و ترمذ و بست و هرات را به وي پيشنهاد کرد‪ .‬ولي محمود‬
‫آن را رد کرد‪ .‬محمود به سرخس حمله برد‪ ،‬و بکتوزون را به پيش منصور منهزم نمود‪.‬‬
‫بکتوزون و فايق در ‪ 12‬صفر ‪ 316‬منصور را کور کرد و برادر طفلش عبدالملک را امير‬
‫خواندند‪ .‬اين امر موجب خشم محمود شد و در جنگ هر دو سردار را منهزم ساخت‬
‫سيفالدوله خراسان و گرجستان را مسخر خويش نمود‪ .‬و نام سامانيان را از خطبه‬
‫انداخت و برادرش نصر را سپهساالر خراسان نمود و خود در بلخ مقيم شد و آنجا را به‬
‫پايتختي اختيار کرد‪ .‬و خليفه او را امينالملّه و يمينالدوله لقب داد‪.‬‬
‫القاب و اسامي اميران ساماني و زمان امارت هر يک‬

‫‪ -1‬امير عادل‪ ،‬امير ماضي ابوابراهيم اسماعيل بناحمد ‪ 256‬تا ‪276‬‬
‫‪ 265‬تا ‪301‬‬ ‫‪ -2‬امير شهيد‪ ،‬ابونصر احمدبن اسماعيل‬
‫‪ 301‬تا ‪330‬‬ ‫‪ -3‬امير سعيد‪ ،‬ابوالحسن نصر بن احمد‬
‫‪ 331‬تا ‪343‬‬ ‫‪ -4‬امير حميد‪ ،‬ابومحمد نوح بن نصر‬
‫‪ 343‬تا ‪350‬‬ ‫‪ -5‬امير رشيد‪ ،‬ابوالفوارس عبدالملک بن نوح‬
‫‪ 350‬تا ‪399‬‬ ‫‪ -9‬امير مؤيد‪ ،‬امير سديد‪ ،‬ابوصالح منصور بن نوح‬
‫‪ 399‬تا ‪317‬‬ ‫‪ -7‬امير رضي‪ ،‬شاهنشاه ابوالقاسم نوحبن منصور‬
‫‪ 317‬تا ‪316‬‬ ‫‪ -1‬امير ابوالحارث‪ ،‬منصوربن نوح‬
‫‪12‬صفرتادهم ذيحجه ‪316‬‬ ‫‪ -6‬امير ابوالفوارس‪ ،‬عبدالملک بن نوح‬
‫دانشمندان بزرگ دوران ساماني‬

‫‪ -1‬محمدبن علي قفّال چاچي‪ :‬متوفاي ‪ 395‬ه‪ .‬ق بزرگترين مروج فقه امام شافعي‬
‫در ماوراءالنهر صاحب تأليفات بسيار زياد‪.‬‬
‫‪ -2‬ابوالحسن علي بن عمرالبغدادي الدارقطني‪ :‬متوفاي ‪ 315‬ه‪ .‬ق محدث بزرگ و‬
‫فقيه مشهور شافعي عالم به اختالف الفقهاء صاحب کتب بسيار در فقه و حديث‪.‬‬
‫‪ -3‬ابوبکر محمدبن منذر النيشابوري‪ :‬از ائمه بزرگ حديث متوفاي ‪ 319‬ه‪ .‬ق‪.‬‬
‫‪ -4‬ابي نقيم احمدبن عبداهلل اصفهاني‪ :‬وفات ‪ 430‬ه‪ .‬ق در کتاب ذکر اخبار اصفهان‬
‫طبقات مختلف محدثين اصفهان تا زمان خود را شرح داده است‪.‬‬
‫‪ -5‬ابوزيدالبلخي شاگرد کندي و استاد زکرياي رازي متوفاي ‪ 322‬ه‪ .‬ق متکلم –‬
‫فيلسوف – نويسندهاي توانا و بزرگ صاحب کتابهاي زير‪ -1 :‬تفسير نظم القرآن ‪-2‬‬
‫حدود الفلسفه ‪ -3‬مايصح من أحکام النجوم ‪ -4‬االقاليم در جغرافيا نام کامل وي ابوزيد‬
‫محمدبن سهل البلخي است‪.‬‬
‫‪ -6‬فارابي‪ :‬ابونصر محمدبن محمدالفارابي‪ 336-290 :‬ه‪ .‬ق اهميت فارابي بيشتر در‬
‫شرحهاي او بر آثار ارسطو است‪ .‬به همين سبب وي را معلم ثاني ميخوانند‪ .‬فارابي‬
‫داراي آثار زيادي است که بسياري از آنها به زبانهاي مختلف ترجمه شده است‪ .‬برخي‬
‫از آثار وي عبارتند از‪ -1 :‬رسالة في مبادي آراء أهل المدينة الفاضلة ‪ -2‬الجمع بين رأي‬
‫الحکيمين أفالطون اللهي وأرسطو ‪ -3‬فصوص الحکم ‪ -4‬رسالهاي در السياست ‪-5‬‬
‫المسائل الفلسفية ‪ -9‬احصاء العلوم ‪ -7‬مقالة في معاني العقل ‪ -1‬الطبيعيات ‪ -6‬رسالة في‬
‫علم االعلي ‪ -10‬تعاليم في الحکمة و‪....‬‬
‫‪ -7‬ابوالفضل محمدبن عبيداهلل بلعمي‪ :‬وفات ‪ 326‬ه‪ .‬وزير فاضل و کاردان و‬
‫دانشمند امير نصر ساماني وي کتاب کليله و دمنه را از عربي به فارسي ترجمه کرده‬
‫است‪.‬‬
‫‪ -0‬ابوعلي بلعمي فرزند ابوالفضل محمدبن عبيداهلل بلعمي‪ :‬متوفاي ‪ 393‬ه‪ .‬ق‬
‫وزير منصور اول ساماني تاريخ معروف طبري را از عربي به فارسي ترجمه کرده و پس‬
‫از اختصار متن عربي مطالبي اضافي نيز بدان افزوده است‪ .‬اين کتاب به تاريخ بلعمي‬
‫مشهور است‪.‬‬
‫‪ -0‬ابوالحسن علي بن حسين مسعودي‪ :‬متوفاي ‪ 349‬جغرافيدان و مؤرخ بزرگ‬
‫قرن چهارم ه‪ .‬ق اثر مهم وي تاريخ مروج الذهب ميباشد‪.‬‬
‫‪ -18‬شمسالدين ابوعبداهلل محمد احمد المقدسي‪ 419-340 :‬ه‪ .‬ق اثر مهم وي‬
‫احسن التقاسيم في معرفة االقاليم در آداب و مذاهب و زبان ملل مختلف در دست است‪.‬‬
‫‪ -11‬ابوالوفا محمدبن بن اسمعيل بن عباسي بوزجاني نيشابوري‪ 317-321 :‬ه‪ .‬ق‬
‫از آثار وي مجسطي شامل هفت جزء ‪ -2‬کتاب في مايحتاج إليه الکتاب والعمال من علم‬
‫الحساب ‪ -3‬کتاب الکامل ‪ -4‬کتاب الهندسه‪ ،‬وي قواعد و قوانيني در مثلثات کشف‬
‫نموده است‪ .‬همچنين کاشف حرکات غيرمتشابه قمر ميباشد‪ .‬که اروپائيان ششصد سال‬
‫بعد بدان پي بردند‪.‬‬
‫‪ -12‬ابوالفتح محمودبن قاسم الصفهاني‪ :‬از مشاهير مترجمان و رياضيدان قرن‬
‫چهارم ه‪ .‬ق وي کتاب المخروطات ابولويتوس را که هالل بن ابيهالل الحمصي‬
‫کتابهاي ‪ 4-1‬و ثابت بن قرُ کتابهاي ‪ 7-5‬آنرا ترجمه کرده بودند‪ ،‬تکميل نموده و‬
‫سه کتاب اخير را بعربي در آورده و تفسير گرانبهايي بر آن کتاب نوشت که به التيني و‬
‫انگليسي ترجمه شده است‪.‬‬
‫‪ -13‬ابوجعفر خازن خراساني‪ :‬وفات بين سالهاي ‪ 390-346‬ه‪ .‬ق رياضيدان و‬
‫منجم از آثار موجود وي ‪ -1‬اآلالت العجيبة الرصدية در شرح آالت مختلف ‪ -2‬تفسير‬
‫مقاله دهم از کتاب اصول اقليدس‪.‬‬
‫‪ -14‬ابوسهلبن رستم الکوهي‪ :‬در سال ‪ 377‬که شرفالدوله رصدخانه خود را‬
‫تأسيس کرد‪ .‬منجم مشهوري بود و در آن رصدخانه به رصد کواکب پرداخت‪ .‬از آثار‬
‫اوست‪ -1 :‬الداوير المتماسة علي الخطوط بطريق التحليل ‪ -2‬اخراج الخطين من نقطة على‬
‫زاوية معلومة بطرق التحليل‪.‬‬
‫‪ -15‬ابوسعيد احمدبن عبدالجليل السجزي‪ :‬منجم و رياضيدان بزرگ متوفاي ‪414‬‬
‫ه‪ .‬ق از آثار فعلي اوست‪ -1 :‬انقسام خط مستقيم ذي نهايه بنصفين ‪ -2‬في عمل مثلث‬
‫حادي الزوايا من خطين مستقيمين مختلفين ‪ -3‬خواص الشکل المجسم الحادث من‬
‫ادارة القطع الزايد والمکاني ‪ -4‬رساله در حل ده مسئله رياضي در جواب رياضيداني از‬
‫شيراز ‪ -5‬کتاب في مساحة االگر ‪ -9‬رسالة في اخراج الخطوط في الدواير الموضوعة من‬
‫النقط العطاة ‪ -7‬تحصيل القوانين الهندسية المحدودة ‪ -1‬رسالة في الجواب عن المسائل التي‬
‫سئل في حل األشکال المأخوذة من کتاب المأخوذات الرشميدس ‪ -6‬جامع شافعي ‪-10‬‬
‫کتاب المدخل في نجوم ‪ -11‬تحصيل القوانين راجع به قوانيني که منجم براي درک‬
‫قضاياي نجوم بدان حاجت دارد‪ -12 .‬منتخب کتاب المواليه ‪ -13‬زايجبات الکواکب‬
‫‪ -14‬کتاب االختيار ‪ -15‬منتخبي از کتاب االلوف ‪ -19‬کتاب معاني در احکام نجوم ‪-17‬‬
‫دالئل در احکام نجومي‪.‬‬
‫‪ -16‬ابوالحسين عبدالرحمن بن عمر صوفي الرازي‪ 379-261 :‬منجم و رياضيدان‬
‫بزرگ قرن چهارم ه‪ .‬ق آثار وي‪ -1 :‬صور – الکواکب يا صورالسمائية والکواکب الثابة‬
‫ترجمه فارسي آن در دست است‪ -2 .‬رسالهيي راجع به اسطرالب پسر اين دانشمند‬
‫بزرگوار بنام ابوعليبن ابوالحسين نيز کتابي در نجوم دارد‪.‬‬
‫‪ -17‬ابوالحسن کوشيار بن بنان با شهري گيلي‪ :‬از منجمان و رياضيون قرن ‪ 4‬و‬
‫آغاز قرن پنجم ه‪ .‬آثار موجود وي ‪ -1‬کتاب اسطرالب ‪ -2‬عيون الحقايق در علم احکام‬
‫النجوم ‪ -3‬مجمع االصول‪.‬‬
‫‪ -10‬ابونصرحسنبن علي قمي‪ :‬وفات ‪ 317‬ه‪ .‬ق آثارش‪ -1 :‬المدخل في احکام‬
‫النجوم بسال ‪ 357‬ه‪ .‬ق‪.‬‬
‫‪ -10‬ابوالعباس احمدبن محمدالسرخسي‪ :‬متوفاي ‪ 349‬ه‪ .‬ق منجم و طبيب از آثار‬
‫وي المدخل الي علم نجوم در دست است‪.‬‬
‫‪ -28‬امام ابومنصور محمدبن الحنفي السمرقندي الماتريدي‪ :‬فقيه و فيلسوف‬
‫متوفاي ‪ 333‬ه‪ .‬مؤسس علم کالم حنفي داراي آثار متعددي است‪ .‬از جمله‪ -1 :‬کتاب‬
‫بيان وهم المعتزلة ‪ -2‬رد اوايل االدلة للکعبي ‪ -3‬کتاب التوحيد ‪ -4‬کتاب المقاالت ‪-5‬‬
‫تأويالت القرآن و‪....‬‬
‫‪ -21‬محمدبن زکرياي رازي‪ 632-150 :‬م‪ .‬طبيب‪ ،‬شيميدان‪ ،‬تاريخدان و فيلسوف‬
‫بزرگ دوران ساماني‪ .‬وي کاشف الکل و سرخک و آبله ميباشد‪ .‬داراي آثار فراواني در‬
‫شيمي ‪ -‬طب – تاريخ و فلسفه است که بعضي از مهمترين آنها عبارتند از ‪ -1‬حاوي‬
‫کبير (مشتمل بر تمامي مسائل طب تا آن زمان) ‪ -2‬عالج االطفال (اولين اثر در طب‬
‫کودکان) ‪ -3‬المنصورية شامل ده کتاب در جراحي – امراض – داروشناسي – بهداشت‬
‫تغذيه و‪ ...‬ميباشد‪.‬‬
‫دوران حکومت سامانيان از دوران درخشان تاريخ ايران بشمار ميرود بقول ابن‬
‫حوقل در صورة االرض سامانيان در اخذ ماليات رعايت کمال عمل و انصاف را‬
‫ميکردند‪ .‬و مملکت آل سامان بوفور نعمت و ثروت معروف بوده است‪ .‬همچنين آزادي‬
‫عقيده از ديگر افتخارات اين دوره است‪ .‬مؤلف حدود العالم مينويسد‪ :‬کابل بتخانهاي‬
‫داشت که راي قنوج از هند به زيارت آن ميآمد‪ .‬در بازار بخارا در قرن چهارم ه‪ .‬ق بت‬
‫خريد و فروش ميشد‪ .‬در کازرون در عهد جواني شيخ مرشد متوفاي ‪ 429‬ه‪ .‬ق تعداد‬
‫گبران چنان زياد بود که مهتر آنها ميتوانست احياناً از بناي مسجد هم جلوگيري کند‪.‬‬
‫در کليه شهرهاي ايران تا دو قرن بعد از فتح ايران توسط مسلمانان آتشکدههاي روشن‬
‫وجود داشت‪ .‬همه اينها نشان ميدهد که اسالم هيچگاه خود را به ديگران تحميل نکرده‬
‫است‪ .‬بلکه اين ديگرانند که به اسالم محتاجند و با آغوش باز آنرا پذيرفتهاند‪ .‬با گسترش‬
‫علم و دانايي تدريجاً دينهاي بودايي و مسيحي و زردشتي و مزدکي و مانوي از ايران‬
‫رخت بربستند و مردم ايران اسالم را پذيرفتند بطوري که در قرن چهارم ه‪ .‬ق اکثريت‬
‫قاطع ايرانيان مسلمان اهل سنت بودند‪.‬‬
‫فصل چهارم‬
‫‪1‬‬
‫غزنويان‬
‫غزنويان از فرزندان يزدگرد سوم ساساني بودند که از کشته شدن وي بدست‬
‫آسياباني در مرو به ترکستان رفتند و بعد از دو سه نسلي ترک شدند و قصرهاي ايشان‬
‫تا قرن هشتم ه‪ .‬ق هنوز پابرجا بوده است‪ .‬نسبت ايشان بدين گونه است‪ .‬امير سبتکين‬
‫بن جوق قربجکم بن قرا ارسالن بن قراملت بن قرايغمان بن فيروز بن يزدگرد سوم‪ .‬اين‬
‫قول قاضي منهاج سراج نويسنده طبقات ناصري درباره اصل نسبت غزنويان ميباشد‪.‬‬
‫همت غزنويان در رواج فرهنگ و ادب فارسي گفته قاضي منهاج سراج را تأييد‬
‫ميکند‪ .‬ابتداي تأسيس حکومت غزنوي سال ‪ 351‬ه‪ .‬است و استقالل واقعي آنها سال‬
‫‪ 316‬ه ‪ .‬ق است که سلطان محمود غزنوي بلخ را پايتخت خود قرار داد‪ .‬مؤسس حقيقي‬
‫سلسله غزنوي سبکتگين پدر محمود است‪ .‬که هم در شرق و هم در جنوب و هم در‬
‫مغرب به فتوحات بزرگي نايل آمد و ممالک غزنوي را وسعتي عظيم بخشيد‪ .‬اولين فتح‬
‫مهم وي تصرف دو شهر قصدار و بست در بلوچستان بود‪ .‬بعد از آن سبکتگين وارد‬
‫جلگه سند شد و شهر پيشاور را فتح کرد‪ .‬و شرح فتح خراسان و کمک سبکتگين به‬
‫امير نوحبن منصور ساماني قبالً آمده است‪ .‬سلطان سبکتگين در سال ‪ 317‬درگذشت و‬
‫محمود بجايش نشست‪.‬‬
‫‪ -1‬منابع مورد استفاده ‪ -1 :‬طبقات ناصري ‪ -7‬تاريخ گزيده ‪ -0‬تاريخ مردم ايران ‪-4‬‬
‫تاريخ ايران بعد از اسالم ‪ -6‬تاريخ بزرگ جهان ‪ -5‬تاريخ ايران سرپرستي سايکس‪،‬‬
‫جلد دوم ‪ -2‬تاريخ ايران کمبريج و ‪. ...‬‬
‫سلطان محمود غازي‬

‫محمود مردي شجاع‪ ،‬مدبر و با تقوا و جهادگر بود‪ .‬وي تمامي خراسان و خوارزم‬
‫(خيوه فعلي) و طبرستان و عراق عجم (اراک) و بالد نيمروز (بلوچستان ايران و‬
‫پاکستان) و جبال غور و و طخارستان را تصرف کرد و ملوک ترکستان را مطيع خود‬
‫ساخت و بر جيحون پل بست‪.‬‬
‫سلطان محمود بين سالهاي ‪ 419-362‬چندين سفر جنگي به هندوستان کرد و‬
‫مناطق وسيعي از آن مملکت از جمله سند و کشمير و دهلي و سومنات را ضميمه‬
‫قلمرو خود کرد‪ .‬و باعث انتشار اسالم در آن نواحي شد‪ .‬محمود اولين کسي است که‬
‫در تاريخ سلطان ناميده شده است‪ .‬وي سلطاني بسيار دادگر بود‪ .‬بطوري که وقتي‬
‫پيرزني وي را مؤاخذه قرار ميدهد که نميتواند امنيت را در مملکت خود برقرار کند‪،‬‬
‫محمود نه تنها از آن پيرزن رنجيده خاطر نميشود‪ ،‬بلکه دستور ميدهد که سپاهيانش‬
‫دزدان را در بلوچستان قلع و قمع کنند‪ .‬بعد از فتوحات هند محمود در سال ‪ 420‬ه‪ .‬ق‬
‫ري و اصفهان را فتح کرد و حکومت بويه ري را انداخت‪ .‬علمدوستي و دانشمند و‬
‫شاعرپروري محمود نيازي به گفتن ندارد‪ .‬تنها در دربار وي بيش از چهار صد شاعر‬
‫همانند فردوسي‪ ،‬عنصري بلخي‪ ،‬فرخي سيستاني و‪ ...‬وجود داشتند‪ .‬و دانشمنداني‬
‫همچون بيروني که هنوز هم جهان از کتابهايش بينياز نيست‪.‬‬
‫از جمله نواحي که بدست سلطان محمود مسلمان شدند‪ .‬ملتان – ممالک غوري و‬
‫اهالي شهر قنّوج (در کنار شط گنگ و شمال شرقي کاونپور) بود‪ .‬از جمله کرامات‬
‫محمود در هندوستان درخواست محمود از خداوند است که در بياباني در هند محمود‬
‫با سپاهيانش در شرف مرگ ناشي از بيآبي بودند و قاضي منهاج سراج آنرا در صفحه‬
‫‪ 226‬و ‪ 230‬طبقات ناصري آورده است‪ .‬و خواجه عبدالملک عصايي از شاعران‬
‫پارسيگوي قرن هشتم هندوستان در کتاب فتوح السالطين آنرا بنظم کشيده است‪ .‬جلد‬
‫سوم فصل پنجم فتوح السالطين‪:‬‬
‫رحلتگراي‬ ‫هند‬ ‫از‬ ‫شد‬ ‫بغزنين‬ ‫شنيدم چو محمود کشورگشاي‬
‫به پيش آمدش در نواحي سند‬ ‫هند‬ ‫زاقصاي‬ ‫گمرهي‬ ‫يکي‬
‫ساحرم‬ ‫عجب‬ ‫الحق‬ ‫کار‬ ‫درين‬ ‫ماهرم‬ ‫رهبري‬ ‫من‬ ‫که‬ ‫بگفتا‬
‫نهد‬ ‫داللت‬ ‫کاله‬ ‫بقرقم‬ ‫دهد‬ ‫فرمان‬ ‫شهنشاه‬ ‫گر‬ ‫مرا‬
‫برم‬ ‫بماهي‬ ‫ماهه‬ ‫دو‬ ‫راه‬ ‫که‬ ‫برم‬ ‫براهي‬ ‫را‬ ‫سپه‬ ‫بغزنين‬
‫دراز‬ ‫راه‬ ‫قطع‬ ‫بر‬ ‫ديد‬ ‫رهي‬ ‫چو خسرو از آن هندويي زرق ساز‬
‫که چون غول برد او زره شاه را‬ ‫را‬ ‫گمراه‬ ‫مرد‬ ‫همان‬ ‫شنيدم‬
‫راهبر‬ ‫بود‬ ‫را‬ ‫شد‬ ‫افواج‬ ‫که‬ ‫نامور‬ ‫خسرو‬ ‫آن‬ ‫بفرمود‬
‫تيرهدشت‬ ‫بيک‬ ‫لشکر‬ ‫بيفتاد‬ ‫عرض چون سپه چند منزل گذشت‬
‫خار‬ ‫جز‬ ‫او‬ ‫در‬ ‫نرسه‬ ‫گياهي‬ ‫همه وحشتانگيز و مردم شکار‬
‫کران تا کران دشت و کهسار بود‬ ‫جهان در جهان غار در غار بود‬
‫نه در وي پي هيچ مردم رسيد‬ ‫سرابي که پايان او کس نديد‬
‫دژدم‬ ‫اژدهاي‬ ‫يا‬ ‫غول‬ ‫بجز‬ ‫در آن دشت جاناوران بود کم‬
‫زمين کمتر از آب نمناک گشت‬ ‫ز طوفان نوح اندر آن تيرهدشت‬
‫بهي‬ ‫از‬ ‫نوميدار‬ ‫گشت‬ ‫سپه‬ ‫بيرهي‬ ‫و‬ ‫بيآبي‬ ‫ز‬ ‫شنيدم‬
‫نامور‬ ‫شه‬ ‫پيش‬ ‫به‬ ‫بيامد‬ ‫همان رهبر گمره و عشوهگر‬
‫شتاب‬ ‫با‬ ‫رود‬ ‫لشکر‬ ‫که‬ ‫بفرما‬ ‫آب‬ ‫قريبست‬ ‫اينجا‬ ‫از‬ ‫بگفتا‬
‫همي بود آن غول هامون خرام‬ ‫بدين عشوه يک روز و يک شب تمام‬
‫که هر سوي جز کرباليي نديدمکان بيآبي‬ ‫دگر روز لشکر بجايي رسيد‬
‫شه از تشنگي خسته جمله سپاه‬ ‫نه آبي آمد پديد آنجا نه راه‬
‫را‬ ‫گمراه‬ ‫غول‬ ‫آن‬ ‫کرد‬ ‫طلب‬ ‫و زآن پس شنيدم که فرمانروا‬
‫که در دل چه بوده است از آن عشوه راي‬ ‫بپرسيد از آن غول عشوهگراي‬
‫ساختن‬ ‫حيلهيي‬ ‫ما‬ ‫بتاراج‬ ‫که ما را چنين ياوه انداختي‬
‫فن‬ ‫فرخند‬ ‫شاه‬ ‫اي‬ ‫که‬ ‫بگفتا‬ ‫چو بشنيد هندو ز شاه اين سخن‬
‫گوجرات‬ ‫کشور‬ ‫از‬ ‫بستم‬ ‫کمر‬ ‫منات‬ ‫انتقام‬ ‫بر‬ ‫آنکه‬ ‫يقين‬
‫بقا‬ ‫بدار‬ ‫فرستم‬ ‫ايدر‬ ‫از‬ ‫را‬ ‫شهنشاه‬ ‫تا‬ ‫خواستم‬ ‫همي‬
‫شاه‬ ‫فرق‬ ‫بر‬ ‫تيغ‬ ‫زنم‬ ‫بغفلت‬ ‫بسي حيله کردم که در عين راه‬
‫ظفر‬ ‫نيابم‬ ‫خصومت‬ ‫بزور‬ ‫چو ديدم که من با تو اي نامور‬
‫بخاک‬ ‫سپردم‬ ‫بيآبيشان‬ ‫ز‬ ‫بدين حيله کردم سپاهت هالک‬
‫کنون خواهيم کشت تو خواهي گذار‬ ‫چو بر نيت خود شدم کامکار‬
‫نامجوي‬ ‫شه‬ ‫حکايت‬ ‫اين‬ ‫شنيد‬ ‫چو ز آن رهبر گمره غول خوي‬
‫آويختند‬ ‫مغيالنش‬ ‫بشاخ‬ ‫ريختند‬ ‫او‬ ‫خون‬ ‫تا‬ ‫بفرمود‬
‫کارآگاهان‬ ‫و‬ ‫گشايان‬ ‫بکشور‬ ‫سپس آنگه بفرمود شاه جهان‬

‫کنيم‬ ‫نيايش‬ ‫حق‬ ‫در‬ ‫بر‬ ‫همه‬ ‫امروز خيمه همينجا زنيم‬ ‫که‬
‫بجان‬ ‫آمد‬ ‫بيآبي‬ ‫ز‬ ‫لشکر‬ ‫که‬ ‫عيان‬ ‫بگردد‬ ‫آبي‬ ‫راه‬ ‫مگر‬
‫ماند‬ ‫همانجا‬ ‫لشکر‬ ‫روز‬ ‫آن‬ ‫در‬ ‫چو با سرکشان شاه اين قصه راند‬
‫همان دشت چون دشت ظلمات گشت‬ ‫چون آن روز ناخوش تمامي گذشت‬
‫در آن تيرگي گم شد آن دشت وراغ‬ ‫جهان گشت تاريخ چون پر زاغ‬
‫ره و آب از حضرت حق بخواست‬ ‫شهنشاه اندر دل شب بخاست‬
‫شهريار‬ ‫آن‬ ‫کرد‬ ‫چنان‬ ‫نيايش‬ ‫در آن شب بر ايوان پروردگار‬
‫گشت‬ ‫پديدار‬ ‫روشنايي‬ ‫يکي‬ ‫که از سمت کعبه در آن تيرهدشت‬

‫پس از لطف هادي قياسي گرفت‬ ‫که از آن روشني مانده شه در شگفت‬
‫براند‬ ‫روشنايي‬ ‫آن‬ ‫سوي‬ ‫سپه‬ ‫همان دم سران سپاه را بخواند‬
‫گشت‬ ‫پديدار‬ ‫رودباري‬ ‫يکي‬ ‫سپه چون از آنجا دو ميل گذشت‬
‫و زآن رود خلق آب سيراب کرد‬ ‫سپه سوي آن رود آهنگ کرد‬
‫پيشتر‬ ‫مرحله‬ ‫زآن‬ ‫راند‬ ‫سپه‬ ‫چو آسوده شد خلق تشنه جگر‬
‫گشت‬ ‫پديدار‬ ‫راهي‬ ‫شاه‬ ‫يک‬ ‫از آن رود چون يک ميلي گذشت‬
‫کشيد‬ ‫بغزنين‬ ‫سر‬ ‫تا‬ ‫راند‬ ‫همي‬ ‫سعيد‬ ‫اختر‬ ‫شاه‬ ‫راه‬ ‫آن‬ ‫در‬
‫سراي‬ ‫دو‬ ‫بهر‬ ‫يابد‬ ‫راست‬ ‫ره‬ ‫بلي هر که بندد دلي بر خداي‬
‫افسانه کتابسوزي سلطان غازي‬

‫آقاي حسين سلطانزاده در کتاب تاريخ مدارس ايران صفحات ‪ 11‬تا ‪ 61‬مينويسد‪:‬‬
‫سلطان محمود در مذهب حنفي بسيار متعصب بود و با پيروان ديگر مذاهب و فلسفه و‬
‫انديشمندان با شدت و سختي عمل ميکرد‪ .‬و جمع کثيري را به اتهام بدديني به قتل‬
‫رساند‪ .‬از جمله بعد از آنکه مجدالدوله‪ ...‬پس از شکست از سپاهيان محمود دستگير و‬
‫اسير شد‪ .‬جمعي از ياران او را به اتهام باطني بودن و دشمني با عباسيان به دار آويخت‬
‫و عدهاي را تبعيد کرد و کليه کتب فلسفي‪ ،‬نجومي و آثار مربوط به مذهب اعتزالي‬
‫کتابخانه مجدالدوله را سوزاند و بقيه آن را که صد بار (شتر) کتاب بود‪ ،‬تصاحب نمود‪...‬‬
‫در زمان او را به اين اتهام به قتل رساند و کتب زيادي را در زمينههاي فلسفه‪ ،‬نجوم و‬
‫مذهب (مذاهب مخالف رأي ملت) به آتش کشيد و از ميان برد‪:‬‬
‫خالصه اين داستان اين است‪ :‬مجدالدوله تا سال ‪ 420‬در ري امارت داشت‪ .‬در‬
‫اواخر اين مدت چون مادرش سيده خاتون فوت کرد‪ ،‬اوضاع دربار مجدالدوله مختل‬
‫شد و لشکريان از اطاعت او سر پيچيدند و مجدالدوله هم به علت عياشي و استفراق در‬

‫مطالعه کتب زياد اعتنايي به کارهاي ملکي نداشت‪ .‬عاقبت از بالي استيالي سپاهيان به‬
‫سلطان محمود غزنوي استعانت جست و از او ياري خاست‪ .‬محمود هم حاجب علي از‬
‫اصحاب خود را با لشکري به ري فرستاد‪ .‬حاجب علي مجدالدوله و پسر ابودلف را در‬
‫ري دستگير نمود و کيفيت را به محمود نوشت‪ .‬محمود در ربيعاالخر ‪ 420‬شخصاً به‬
‫ري آمد و مجدالدوله را از آنجا به غزنين فرستاد و به اين ترتيب شعبه ديالمه ري در‬
‫‪ 420‬بدست غزنويان انقراض يافت‪ .‬همچنان که از مطلب باال برميآيد و از مطالعه ساير‬
‫کتب تاريخي استنباط ميشود عامل اصل کشاندن سلطان محمود به ري‪ ،‬مجدالدوله بوده‬
‫نه اينکه محمود قصد نابودي ديالمه ري را داشته باشد‪ .‬چنانکه اگر ميخواست دست به‬
‫اين کار بزند سالها قبل اينکار را ميکرد‪ .‬و کشتن مخالفين مذهبي هم تنها يک اتهام‬
‫ناجوانمردانه است‪ .‬و هيچ سند معتبر تاريخي در اينگونه موارد وجود ندارد‪ .‬سوزاندن‬
‫کتب علمي و مذهبي هم خود داستان سلطانزاده آنرا رد ميکند‪ .‬اگر سلطان محمود هم‬
‫کتب فلسفي و علمي و مذهبي را سوزاند‪ .‬پس کتب صد بار شتر در چه زمينههايي بوده‬
‫است؟ کدام منبع مؤثق تاريخي تأييد ميکند که در ري در آن زمان آن همه کتاب وجود‬
‫داشته است‪ .‬آن هم در کتابخانه شخصي مجدالدوله باطني سلطان محمود با کدام مجوز‬
‫شرعي کتابها را سوزانده است با وجود آن همه سورهها و آيات مختلف درباره نجوم‪.‬‬
‫چگونه ميتوان پنداشت که سلطان مسلماني همچون محمود‪ ،‬دست به آتش زدن کتب‬
‫نجومي بزند‪ .‬سلطان محمود يکي از بزرگترين رواجدهندگان علم در ايران بود‪ .‬تنها‬
‫مخارج شعراي تحت تکفل وي ساليانه چهار صد هزار دينار بود‪ .1‬دوران وي جزو‬
‫بهترين دوران علمي در کل تاريخ ايران است‪ .‬اين حقيقت در شرح حال بزرگان دوره‬
‫غزنوي کامالً آشکار است‪.‬‬
‫‪ -1‬تاريخ ايران بعد از اسالم‪ ،‬آشتياني‪.‬‬

‫سلطان محمود که متولد سال ‪ 390‬در غزنين بود‪ 421 .‬و ‪ 23‬ربيعاالول در همان شهر‬
‫درگذشت‪ .‬طبق وصيت وي پسرش محمد جانشيناش شد‪ .‬ولي مسعود پسر ديگر‬
‫سلطان محمود بر وي شوريد و خود حکومت را بدست گرفت‪ .‬چون ميان مسعود و‬
‫سلجوقيان که در اين زمان بسيار قدرتمند شده بودند جنگ درگرفت و سلطان مسعود‬
‫بعد از آنکه در آخرين جنگ با سالجقه که به جنگ دندانقان مرو مشهور است شکست‬
‫خورد‪ .‬به غزنين رفت و برادرش محمد را از قلعه بيرون آورد و آهنگ هندوستان کرد‪.‬‬
‫در راه لشکريان بر مسعود شوريدند و وي را کشتند (‪ 432‬ه‪ .‬ق) و برادرش محمد را‬
‫جايش نشاندند‪ .‬بعد از آن غزنويان به فتوحات هندي سلطان محمود تقريباً قناعت‬
‫کردند و از ايران چشم پوشيدند‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫دانشمندان دوره غزنويان‬
‫‪ -1‬ابوريحان بيروني (‪ 448-362‬ه‪ .‬ق)‪ :‬بيروني بدون شک از آن جهت که روش‬
‫کار علمياش بر اساس رياضيات و تجربه بوده است بزرگترين دانشمند قرن پنجم‬
‫هجري قمري است‪ ،‬وي بنيانگذار اصلي نظريه انشقاق قارهها و زيرآب بودن کره زمين‬
‫است‪ .‬نظريهاي که در سال ‪ 1670‬ميالدي توسط يک زمينشناس آمريکايي مطرح شد‪.‬‬
‫بيروني اين نظريه را در کتاب تحقيق ماللهند بخوبي بيان کرده است‪ .‬اين دانشمند‬
‫بزرگوار تحصيالت خود را در خوارزم به پايان برد‪ ،‬سپس تحت تربيت ابونصر‬
‫منصوربن عليبن عراقي رياضيدان بزرگ قرن چهارم و آغاز قرن پنجم قرار گرفت‪.‬‬
‫چندي بعد به دربار شمسالمعالي قابوس بن وشمگير رفته مورد توجه آن امير دانشمند‬
‫قرار گرفت‪ .‬و کتاب آثارالباقيه خود را بنام او در سال ‪ 361‬تأليف کرد‪ .‬بيروني تا سال‬
‫‪ 427‬ه‪ .‬ق ‪ 113‬جلد کتاب تأليف کرد‪ .‬در فتح گرگانج بدست سلطان محمود غزنوي‬
‫‪ -1‬تاريخ گزيده‪ ،‬ص ‪ -7 ،091‬تاريخ ادبيات در ايران‪ ،‬ذبيعاهلل صفا‪ ،‬جلد اول و دوم‪.‬‬
‫همراه او شد و در جنگها همراه وي به هند رفت‪ ،‬در آنجا به علت تسلط بر زبان‬
‫سانسکريت با دانشمندان هندي آشنا شد و بعد از تحقيقات مفصل کتاب التحقيق‬
‫ماللهند را نوشت‪ .‬بعد از سلطان محمود در دربار سلطان مسعود و بعد از وي در دربار‬
‫سلطان مودودبن مسعود (‪ )440-432‬با احترام ماند و به تحقيقات خود ادامه داد‪ .‬بيروني‬
‫دو کتاب الدستور و الجماهير في معرفة الجواهر را بنام مودود نوشت‪ .‬فکر دقيق بيروني‬
‫در رياضيات باعث شد که وي در فلسفه خواهان حقايق فارغ از اوهام و خياالت باشد‪.‬‬
‫بيروني ده ايراد بر ارسطو نوشته براي ابنسينا ميفرستد‪ .‬سپس هشت ايراد ديگر بر‬
‫ارسطو گرفته و براي ابنسينا ميفرستد که ابوعلي از دادن جواب به آنها کامالً درمانده‬
‫ميشود‪.‬‬
‫بعضي از آن سؤاالت عبارتند از‪ -1 :‬اگر حرارت از مرکز بطرف محيط متصاعد‬
‫ميشود پس چرا حرارت از خورشيد و شعاعات آن به ما ميرسد؟ ‪ -2‬با آنکه گروهي‬
‫از حکما وجود عالمي را غير از عالم محسوس ما ممکن دانستهاند چرا ارسطو آنرا رد‬
‫کرده است؟ حال آنکه اطالع ما بر وجود اين عالم از طريق حواس است‪ ،‬و اين امر دليل‬
‫آن نميشود که وجود هر عالمي را غير از عالم محسوس خود رد کنيم‪.‬‬
‫بعضي از آثار بيروني‪:‬‬
‫‪ -1‬التحقيق ماللهند درباره عقايد و آراء هندوان – مسائل نجوم و زمينشناسي هيئت‬
‫– عقايد – قوانين ديني و اجتماعي‬
‫‪ -2‬آثار الباقيه‪ :‬در ذکر تواريخ – اعياد – ايام مشهور ملتها – کيفيت اختالف‬
‫تقويمها – شرح بعضي از اصطالحات نجومي‬
‫‪ -3‬الجماهر في معرفة الجواهر‪ :‬در تحقيق فيزيکي نسبت به جواهر مختلف و اوزان‬
‫مخصوص مواد مختلف که بيروني در اين کتاب تعيين کرده است‪ ،‬به حدي دقيق است‬
‫که با آخرين تحقيقات درباره آنها منطبق يا بسيار نزديک است‪.‬‬
‫‪ -4‬الدستور ‪ -5‬التفهيم الوايل صناعة التنجيم در حساب و هيئت و نجوم ‪ -9‬علم‬

‫الهيئة ‪ -7‬االستيعاب في صنعة االسطرالب در ذکر بهترين روش ساخت اسطرالب ‪-1‬‬
‫استخراج االوتار في الدايرة ‪ -6‬التسطيع و تبطيع الکور ‪ -10‬قانون مسعودي در هيئت و‬
‫نجوم که به منزله دايرهالمعارف بزرگي در آندو علم است‪ .‬آثار بيروني در موضوعات‬
‫مختلف علمي است از جمله هيئت – طب – حکمت – حساب – مباحث فيزيکي –‬
‫عمل آالت مختلف – ازمنه و اوقات – آثار العلويه – احکام نجوم – اسمار – احاديث–‬
‫تاريخ – جغرافيا – داروشناسي و عقايد‪ ،‬بيروني مصداق واقعي حديث پيامبر است که‬
‫فرموده است‪ :‬ز گور تا گهواره علم بجوي‪ ،‬وي در بستر مرگ جواب پرسش خود را از‬
‫دوست دانشمندش ميخواهد‪ ،‬ولي دوستش ميگويد‪ :‬حال چه جاي اين مبحث است‪.‬‬
‫بيروني ميگويد‪ :‬آيا نادان بميرم بهتر است يا دانا‪ .‬دوستش جواب سؤالش را داده و‬
‫راهي خانهاش ميشود‪ .‬هنوز چند قدمي دور نشده‪ ،‬شيون از خانه بيروني بلند ميشود‬
‫وقتي برميگردد ميبيند که بيروني وفات کرده است‪.‬‬
‫‪ -2‬ابوالحسن علي بن احمد نسوي‪ :‬از علماي رياضيدان در حدود سال ‪ 420‬ه‪ .‬ق‬
‫کتابي در علم حساب به پارسي نوشته و آنرا بنام المغني في الحساب الهندسي به عربي‬
‫ترجمه کرده است‪ .‬کتاب ديگر وي بنام االشباع در رياضي ميباشد که توسط ويدمن به‬
‫آلماني ترجمه شده است‪.‬‬
‫‪ -3‬حکيم طوس‪ :‬ابوالقاسم الحسن علي الطوسي (‪ 419-340‬ه‪ .‬ق) از امراي نزديک‬
‫کسي را اليق آن نميدانست که اثر عظيم و جاودان خود را بدو تقديم کند‪ .‬و همواره در‬
‫پي بزرگي ميگشت که سزاوار آن اثر بديع باشد‪ .‬و سرانجام سلطان محمود غزنوي را‬
‫شايسته آن يافت آن هم بعد از بيست سال‪:‬‬
‫همي رنج بردم به بسيار سال‬ ‫بفال‬ ‫گرفتم‬ ‫فرُح‬ ‫نامه‬ ‫اين‬ ‫من‬
‫درخشندهيي‬ ‫بر‬ ‫کيان‬ ‫بگاه‬ ‫بخشندهيي‬ ‫سرافراز‬ ‫نديدم‬
‫جز از خامشي هيچ درمان نبود‬ ‫هم اين سخن بر دل آسان نبود‬
‫نيکبخت‬ ‫مردم‬ ‫نشستگه‬ ‫درخت‬ ‫سراسر‬ ‫ديدم‬ ‫باغ‬ ‫يکي‬
‫شايستمي‬ ‫بود‬ ‫نيک‬ ‫اگر‬ ‫بايستمي‬ ‫پيدا‬ ‫ايچ‬ ‫نبود‬ ‫بجايي‬
‫بدان تا سزاوار اين گنج کيست‬ ‫بيست‬ ‫سال‬ ‫نگهداشتم‬ ‫را‬ ‫سخن‬
‫که او را کند ماه و کيوان سجود‬ ‫وجود‬ ‫فرُ‬ ‫با‬ ‫محمود‬ ‫جهاندار‬
‫جهاندار چون او ندارد بياد‬ ‫داد‬ ‫تخت‬ ‫بر‬ ‫از‬ ‫نشست‬ ‫بيامد‬
‫بفرش دل تيره چون عاج گشت‬ ‫گشت‬ ‫تاج‬ ‫او‬ ‫نام‬ ‫را‬ ‫سرنامه‬
‫از جمله دشمنان سرسخت شاهنامه ترکها به علت رويه تند آن بر ضد تورانيها و‬
‫رافضيان بودند‪ .‬عبدالجليل قزويني رافضي در کتاب النقض اشعار شاهنامه را ترهات‬
‫ميخواند و معتقد است که در مذهب وي بر اساس برخي احاديث شنيدن آن گونه‬
‫اشعار کراهيت دارد‪ .‬فردوسي فلسفه يوناني و معتزله را رد ميکرد‪:‬‬
‫بپوي‬ ‫گويي‬ ‫که‬ ‫براهي‬ ‫نپويم‬ ‫گوي‬ ‫بسيار‬ ‫فلسفهدان‬ ‫آيا‬
‫بنا گفتن و گفتن ايزد يکيست‬ ‫سخن هيچ بهتر ز توحيد نيست‬
‫عقيده فردوسي درباره بزرگان صحابه ‪-‬رضي اهلل عنهم‪-‬‬

‫همه هر يکي همچو اختر بدند‬ ‫صحابان او جمله اخير بودند‬
‫که در دين حق پايدار آمدند‬ ‫آمدند‬ ‫چهار‬ ‫ايشان‬ ‫از‬ ‫وليکن‬
‫که بد روز و شب مصطفي را رفيق‬ ‫عتيق‬ ‫شيخ‬ ‫صديق‬ ‫ابوبکر‬
‫ز سهمش (ترسش) نيارست خفتن ببوم‬ ‫پس از روي عمر بد که قيصرم بروم‬
‫که شرم و حيا زو پديدار بود‬ ‫بود‬ ‫ديندار‬ ‫ميرعثمان‬ ‫سيم‬
‫بتول‬ ‫جفت‬ ‫و‬ ‫شيرمردان‬ ‫سر‬ ‫چهارم عليابن عمّ ديندار بود‬
‫بتاب‬ ‫آرد‬ ‫دوزخ‬ ‫آزارشان‬ ‫که‬ ‫بتاب‬ ‫دل‬ ‫چار‬ ‫اين‬ ‫آزار‬ ‫از‬
‫‪ -4‬ابوعلي سينا‪ :‬حسينبن عبداهلل بن سينا ‪ 421-370‬ه‪ .‬ق ابوعلي متولد ده خرميثين‬
‫از توابع بخارا بوده است‪ .‬در تاريخ احوالش گفتهاند‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫آمد از عدم بوجود‬ ‫در شجع‬ ‫سينا‬ ‫ابوعلي‬ ‫الحق‬ ‫حجة‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫کرد اين جهان بدرود‬ ‫در تکز‬ ‫کسب کرد کل علوم‬ ‫در شصا‬
‫ابوعلي پزشک‪ ،‬طبيعيدان‪ ،‬رياضيدان و فليسوف بود‪ .‬در ‪ 5‬سالگي حافظ قرآن شد‪.‬‬
‫وي مدتي به فراگيري قرآن و علوم ادبي و فقه و حساب مشغول ميشود‪ .‬در هيجده‬
‫سالگي همه علوم زمانه را ياد ميگيرد و در آنها استاد ميشود‪ .‬ابن سينا چنان که در‬
‫شرح حال خود نوشته‪ ،‬در جواني بيماران به طور رايگان و هم براي پيشرفت و تمرين‬
‫در علم خود درمان ميکرد‪ .‬او عادت داشت که هر گاه در حل مسألهاي يا کشف‬
‫معضلي دچار دشواري و ابهام ميشد‪ ،‬به مسجد ميرفت و به نماز و دعا و مناجات‬
‫مشغول ميشد‪ ،‬تا خداوند او را در درک مطالب کمک کند‪ .‬و به اين طريق مشکلش حل‬
‫ميشد‪ .‬ابن سينا علم طب را که تا آن زمان تحت تأثير طب جالينوس و بقراط بود‪،‬‬
‫دگرگون ساخت و با تلفيق آن با طب علمي هندي اساس نويني را در اين علم بنيان‬
‫گذاشت‪ .‬بطوري که طب وي بمدت هفت قرن در دانشگاههاي اروپا تدريس ميشد‪ .‬و‬
‫در دانشگاه بروکسل بلژيک تا سال ‪ 1606‬م درسهاي ابن سينا با مراقبت دقيق حفظ‬
‫ميشد‪ .‬ابوعلي قرنها پيش از شناختن ميکروبها توسط لويي پاستور‪ ،‬موجود بسيار‬
‫کوچک و نامرئي در آب را عامل بيماريها ميدانست‪.‬‬
‫‪.023 -1‬‬
‫‪.088 -7‬‬
‫‪.478 -0‬‬
‫ابن سينا در همه زمينههاي علمي و هنري‪ ،‬اثري از خود به يادگار گذاشته است‪.‬‬
‫هنوز هم تعداد زيادي از کتابهاي وي در دسترس است از جمله‪ -1 :‬شفا در فلسفه‬
‫‪ -2‬الموجز الکبير در منطق ‪ -3‬اشارات و تنبيهات در حکمت ‪ -4‬النجات در فلسفه ‪-5‬‬
‫عيون الحکمه در فلسفه و طبيعي و علوم الهي‪ ،‬امام فخر رازي اين کتاب را شرح کرده‬
‫است‪ -9 .‬الحکمة المشرقية در حکمت اروپايي آن زمان ‪ -7‬قانون در طب ‪ -1‬ارجوزه در‬
‫طب ‪ -6‬في ماهية الحزن در مورد غم و اندوه و علل رواني آن ‪ -10‬انصاف‪ -11‬تحقق‬
‫االنسان ‪ -12‬رساله اضحويه ‪ -13‬جامع البديع ‪ -14‬الحکمة العروضية ‪ -15‬دانشنامه‬
‫عاليي ‪ -19‬رساله درباره قولنج ‪ -17‬تعلق النفس بالبدن ‪ -11‬بقاء النفس الناطقة ‪-16‬‬
‫لغات سديديه در علوم طبيعي ‪ -20‬رساله نبضيه به فارسي در مورد نبض ‪ -21‬رسالهاي‬
‫در مورد داروهاي قلبي ‪ -22‬اثبات النبوة ‪ -23‬حقايق علم التوحيد و‪....‬‬
‫ابن سينا در جواب کساني که او را به علت فلسفي بودن کافر ميخواندند سروده‬
‫است‪:‬‬
‫محکمتر از ايمان من ايمان نبود‬ ‫کفر چو مني گزاف و آسان نبود‬
‫پس در همه دهر يک مسلمان نبود‬ ‫در دهر چو من يکي و آخر هم کافر‬
‫‪ -5‬ابن خطيب گنجه‪ :‬تاجالدين احمد معاصر سلطان محمود غزنوي از شاعران‬
‫بزرگ عصر بود‪.‬‬
‫‪ -6‬ابوسعيد احمدبن محمدبن عبدالجليل السجزي‪ :‬منجم و رياضيدان مشهور‬
‫دوران آخر ساماني و دوران اول غزنوي متوفاي ‪ 414‬ه‪ .‬ق شرح حال وي در قسمت‬
‫دانشمندان ساماني آمده است‪ .‬وي مخترع استرالب (ستارهياب) خورشيد مرکزي و‬
‫بنيانگذار نظريه گردش زمين بدور خورشيد است‪.‬‬
‫‪ -7‬ابوالحسن کوشيار بن لبان با شهري گيلي‪ :‬از بزرگان رياضيون و منجمان در‬
‫بخش سامانيان از وي ياد شده است‪.‬‬
‫‪ -0‬ابوالحسن علي بن محمد الماوردي‪ :‬متوفاي ‪ 450‬ه‪ .‬وي از بزرگترين فقيهان‬

‫زمان خود بود‪ .‬برخي از آثارش عبارتند از‪ -1 :‬کتاب الحاوي (مهمترين کتاب فقه)‬
‫شافعي ‪ -2‬احکام سلطانيه ‪ -3‬ادبالدين والدنيا ‪ -4‬القناع در فقه ‪ -5‬داليل النبوة ‪-9‬‬
‫قانون الوزارة‪ .‬از آنجا که بسياري از دانشمندان دوران غزنوي يا عهد ساماني و يا عهد‬
‫سلجوقي را نيز درک کردهاند‪ .‬لذا در هر دو بخش از اين دانشمندان ياد شده است و‬
‫عالوه بر آنها صدها شاعر و نويسنده نيز وجود داشتهاند که به رسم اختصار از ذکر نام و‬
‫احوال آنها صرف نظر شده است‪ .‬همچنين براي شناختن دقيق دوران غزنوي ما محتاج‬
‫به مطالعه دوران سلجوقي بخصوص دانشمندان آن دوره هستيم چرا که علماء دوران‬
‫اوليه سلجوقي پرورشيافتگان دوره غزنوي هستند‪ .‬و دقت در معلومات و تخصصهاي‬
‫آنها ما را به ارزيابي دقيق دوران غزنوي در زمينه علوم متداول آن زمان راهنمايي ميکند‪.‬‬
‫بعالوه اطالع ما از دوران قبل از مغول تاريخ ايران منحصر به کساني است که‬
‫توانستهاند از چنگال مغول بگريزند و تنها قسمت بسيار کوچکي از فعاليتهاي علمي‬
‫آن دوره را به آيندگان منتقل کنند‪ .‬دانشمندان و علماء بسيار زيادي قطعاً وجود داشتهاند‬
‫که براي هميشه همراه آثار علميشان توسط مغول نابوده شدهاند‪ .‬و ما کوچکترين خبري‬
‫از آنها نداريم بعالوه چون که قسمت بيشتر حکومت غزنويان در هند بوده است‪ .‬از ذکر‬
‫نام دانشمندان آن ديار خودداري شده است‪.‬‬
‫اسامي امراي غزنوي و ايام امارت هر يک‬

‫‪ 351‬تا ‪352‬‬ ‫‪ -1‬ابواسحاق الپتکين‬
‫‪ 352‬تا ‪355‬‬ ‫‪ -2‬اسحاق بن الپتکين‬
‫‪ 355‬تا ‪392‬‬ ‫‪ -3‬بکاتکين‬
‫‪ 392‬تا ‪399‬‬ ‫‪ -4‬پيري‬
‫‪ 399‬تا ‪317‬‬ ‫‪ -5‬ناصرالدين سبکتگين‬

‫‪ 317‬تا ‪( 311‬هفتماه)‬ ‫‪ -9‬اسماعيلبن سبکتگين‬
‫‪ 317‬تا ‪421‬‬ ‫‪ -7‬يمينالدوله ابوالقاسم محمودبن سبکتگين‬
‫‪ 421‬هفت ماه‬ ‫‪ -1‬جاللالدين ابواحمد محمدبن محمود‬
‫‪ 421‬تا ‪432‬‬ ‫‪ -6‬شهابالدوله ابوسعدمسعودبن محمود‬
‫‪ 432‬تا ‪441‬‬ ‫‪ -10‬شهابالدوله ابوالفتح مودودبن مسعود‬
‫‪ 11‬و ‪ -12‬بهاءالدوله ابوالحسنعلي بن مسعود و مسعودبن مودود ‪ 441‬مجموعاً ‪ 2‬ماه‬
‫‪ 441‬تا ‪444‬‬ ‫‪ -13‬عزالدوله ابومنصورعبدالرشيد بن محمود بن سبکتگين‬
‫‪ 441‬تا ‪451‬‬ ‫‪ -14‬جمالالدوله ابوالفضل فرخزاد بن مسعود بن محمود‬
‫‪ 451‬تا ‪462‬‬ ‫‪ -15‬ظهيرالدوله ابوالمظفر ابراهيم‪ ،‬برادر فرخزاد‬
‫‪ 462‬تا ‪506‬‬ ‫‪ -19‬عالءالدوله ابوسعيد مسعودبن ابراهيم‬
‫‪ 506‬تا ‪511‬‬ ‫‪ -17‬سلطانالدوله ابوالفتح ارسالنشاه پسر مسعود سوم‬
‫‪ 511‬تا ‪541‬‬ ‫‪ -11‬يمينالدوله ابوالمظمفر بهرامشاه بن مسعود‬
‫‪ 541‬تا ‪554‬‬ ‫‪ -16‬تاجالدوله ابوالشجاع خسروشاه بن بهرامشاه‬
‫‪ 555‬تا ‪512‬‬ ‫‪ -20‬سراجالدوله ابوالملوک خسرو بن خسروشاه‬
‫دو حکومت محلي در دوران نيمه دوم حکومت ساماني و دوران اول غزنوي وجود‬
‫داشت‪ .‬يکي ديالمه آل زيار که فرمانبرداران ساماني و غزنوي بودند‪ .‬ديگري حکومت‬
‫ديالمه آل بويه که مذهب شيعه داشت و مدتي حتي خليفه عباسي را نيز تحت کنترل‬
‫خود داشتند‪ .‬هر دوي اين حکومتها بدست سلجوقيان منقرض شدند‪.‬‬
‫اسامي امراي زياري و زمان امارت هر يک‬

‫‪ 319‬تا ‪ 323‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -1‬ابوالحجاج مردآويج بن زيار‬
‫‪ 323‬تا ‪ 357‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -2‬ابوطاهر وشمگيربن زيار‬

‫‪ 357‬تا ‪ 399‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -3‬ظهرالدوله بهستون پسر وشمگير‬
‫‪ 399‬تا ‪403‬‬ ‫‪ -4‬شمسالمعالي ابوالحسن قابوس برادر بهستون‬
‫‪ 403‬تا ‪423‬‬ ‫‪ -5‬فلک المعالي منوچهر بن قابوس‬
‫‪ 423‬تا ‪435‬‬ ‫‪ -9‬نوشيروان بن منوچهر‬
‫‪ 435‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -7‬جستان بن شيروان‬
‫از شاهزادگان زياري امير عنصرالمعالي کيکاووس است که پسر اسکندر بن‬
‫شمسالمعالي قابوس بوده است‪ .‬وي واضع کتاب بسيار مشهور قابوسنامه است که آنرا‬
‫در سال ‪ 475‬به عنوان نصيحتنامهاي براي پسر خود گيالنشاه تأليف کرده است‪.‬‬
‫ديالمه آل بويه‬
‫تأسيس دولت بويه به دست سه تن برادر از فرزندان ماهيگيري گيالني بنام بويه‬
‫انجام يافته است که عبارتند از‪ -1 :‬علي برادر بزرگتر ‪ -2‬حسن برادر ميانه ‪ -3‬احمد‬
‫برادر کوچکتر‪.‬‬
‫احمدبن بويه در ‪ 334‬ه‪ .‬ق بدون خونريزي بغداد را تصرف کرد و با خليفه مستکفي‬
‫به احترام تمام رفتار نموده‪ .‬مستکفي هم او را خلعت داد و لقب معزالدوله ملقبش‬
‫ساخت‪ .‬به برادرش حسن لقب عمادالدوله و به علي لقب رکنالدوله داد‪ .‬از اين تاريخ تا‬
‫‪ 359‬ه‪ .‬ق خلفاي عباسي از هر جهت مطيع آل بويه بودند‪ .‬احمد معروف به معزالدوله‬
‫بعد از يک ماه و نيم خليفه را کور کرد و پسرش المطيع بااهلل را جانشين وي کرد‪ .‬در‬
‫مدت حکومت وي شعاير شيعه رواج يافت‪ .‬در ‪ 351‬بر درهاي مساجد بغداد لعن‬
‫معاويه و ساير صحابه را نوشتند و وي مردم را مجبور کرد که در ايام محرم به‬
‫تعزيهداري شهداي کربال بپردازند و لباس سياه بپوشند‪.‬‬
‫بعد از مرگ معزالدوله در سال ‪ 359‬مملکت آل بويه که بين سه برادر تقسيم شده‬
‫بود‪ .‬عمالً از همديگر جدا شدند و قدرت آل بويه رو به ضعف گذاشت‪.‬‬
‫اسامي امراي آل بويه و زمان امارت هر يک‬

‫الف‪ -‬ديالمه فارس‬
‫‪ -1‬عمادالدولة ابوالحسن علي بن بابويه ‪ 073‬تا ‪ 008‬ه‪ .‬ق‬
‫‪ -7‬عضدالدولة و تاجالمله ابوشجاع پناه خسرو پسر رکنالدولة ‪ 027-008‬ه‪ .‬ق‬
‫‪ -0‬شرفالدولة ابوالفوارس شير ذيل پسر عضدالدولة ‪ 027‬تا ‪029‬‬
‫‪ -4‬صمصامالدولة ابوکاليجار مرزبان پسر عضدالدولة ‪ 029‬تا ‪088‬‬
‫‪ -6‬بهاءالدولة ابونصر پسر عضدالدولة ‪ 088‬تا ‪430‬‬
‫‪ -5‬سلطانالدولة ابوشجاع پسر بهاءالدولة ‪ 430‬تا ‪416‬‬
‫‪ -2‬عمادالدولة ابوکاليجار مرزبان پسر سلطانالدولة ‪443-416‬‬
‫‪ -8‬ملک رحيم ابونصر خسرو فيروز پسر ابوکاليجار مرزبان ‪ 443‬تا ‪442‬‬
‫ب‪ -‬ديالمه عراق و خوزستان و کرمان‬
‫‪ -1‬معزالدولة ابوالحسين احمدبن بويه ‪ 073‬تا ‪ 065‬در عراق – خوزستان فارس –‬
‫کرمان‪.‬‬
‫‪ -7‬عزالدولة بختيار پسر معزالدولة ‪ 065‬تا ‪ 052‬در عراق – خوزستان – فارس –‬
‫‪ -0‬عضدالدولة ابوشجاع پسر رکنالدولة ‪ 052‬تا ‪ 027‬در عراق – خوزستان – فارس –‬
‫‪ -4‬شرفالدولة ابوالفوارس شير ذيل پسر عضدالدولة ‪ 027‬تا ‪ 029‬در عراق و خوزستان‬
‫– فارس و کرمان‪.‬‬
‫‪ -6‬بهاءالدولة ابونصر پسر عضدالدولة ‪ 029‬تا ‪ 430‬در عراق – خوزستان – فارس –‬
‫‪ -5‬سلطانالدولة ابوشجاع پسر بهاءالدولة ‪ 430‬تا ‪ 417‬در عراق – خوزستان و فارس‪.‬‬
‫‪ -2‬مشرفالدولة ابوعلي پسر بهاءالدولة ‪ 417‬تا ‪ 415‬فقط در عراق‪.‬‬
‫‪ -8‬ابوطاهر جاللالدولة پسر مشرفالدولة ‪ 415‬تا ‪ 406‬فقط در عراق‪.‬‬
‫‪ -9‬ابوکاليجار مرزبان پسر سلطانالدولة ‪ 406‬تا ‪ 443‬در عراق مدتي در فارس و‬
‫‪ -13‬ملک رحيم پسر ابوکاليجار ‪ 443‬تا ‪ 442‬فقط در عراق‪.‬‬
‫‪ -11‬قوامالدولة ابوالفوارس پسر بهاءالدولة ‪ 430‬تا ‪ 419‬فقط در کرمان‪.‬‬
‫‪ -17‬ابومنصور فوالدستون پسر ابوکاليجار ‪ 443‬تا ‪ 448‬فقط در کرمان از ‪ 419‬تا ‪443‬‬
‫کرمان ضميمه فارس بوده است‪.‬‬
‫ج‪ -‬ديالمه ري و اصفهان و همدان‬
‫‪ -1‬رکنالدولة ابوعلي حسن بن بويه ‪ 073‬تا ‪ 055‬در تمام عراق عجم و کرمانشاه‪.‬‬
‫‪ -7‬مؤيدالدولة ابومنصور بويه پسر رکنالدولة ‪ 055‬تا ‪ 020‬در اصفهان از ‪ 059‬ري و‬
‫همدان و گرگان‪.‬‬
‫‪ -0‬فخرالدولة ابوالحسن علي رکنالدولة ‪ 055‬تا ‪ 082‬در ري و همدان و ‪ 020‬مالک‬
‫واليت مؤيدالدولة‪.‬‬
‫‪ -4‬مجدالدولة فخرالدولة ‪ 082‬تا ‪ 473‬فقط در ري‪.‬‬
‫‪ -6‬شمسالدولة ابوطاهر پسر ديگر فخرالدولة ‪ 082‬تا حدود ‪ 417‬فقط در همدان‪.‬‬

‫‪ -5‬سماءالدولة ابوالحسن پسرش شمسالدولة ‪ 417‬تا ‪ 414‬فقط در همدان‪.‬‬
‫فصل پنجم‬
‫‪1‬‬
‫سلجوقيان‬
‫(عصر طاليي ايران)‬
‫دوران سلجوقيان بدون شک تابناکترين دوره تاريخي ايران است‪ .‬اين عصر اوج‬
‫تمدن اسالمي ايران است‪ .‬اهميت آنرا ميتوان اينگونه خالصه کرد‪.‬‬
‫‪ -1‬بنيانگذاري دانشگاه‪ :‬نظاميههايي که شهيد خواجه نظامالملک پديد آورد‪ .‬منشاء و‬
‫سرمشق دانشگاههاي امروز جهان است‪ .‬دانشگاههاي نظاميه‪ ،‬آموزشگاههايي بودند‪ ،‬با‬
‫فرصت تحصيل رايگان‪ ،‬راتبههاي کافي براي مدرسان‪ ،‬کتابخانههاي معتبر و رشتههاي‬
‫تحصيلي مشخص با سازماني درست‪ .‬رشتههاي تحصيل عبارتند بودند از‪ :‬فقه – حديث‬
‫– تفسير – علوم ادبي – رياضيات – نجوم – طبيعيات و حکمت‪.‬‬
‫‪ -2‬گسترش و رواج زبان ادبي فارسي و فرهنگ ايراني به طور کلي نقش بسيار‬
‫برجستهاي ايفا کرد‪ .‬سياست داخلي آنان در دست وزيران و مشاوران دانشمندي بود که‬
‫براي ترقي جامعه ايراني از هيچ کوششي خودداري نميکردند‪.‬‬
‫‪ -3‬دربار سلجوقي همانند دربار محمود غزنوي پر از علماء و نويسندگان بود‪ .‬زبان‬
‫رسمي فارسي بود و کليه مکاتبات اداري دربار با اين زبان صورت ميگيرد‪ .‬بهمين‬
‫جهت زبان فارسي از کرانههاي درياي مديترانه تا اقصى نقاط هند تحت حکومت‬
‫‪ -1‬منابع مورد استفاده ‪ -1 :‬دولت آل سلجوقي ‪ -7‬طبقات ناصري ‪ -0‬تاريخ گزيده ‪-4‬‬
‫تاريخ ايران سرپرسي سايکس ‪ -6‬تاريخ ايران کمبريج ‪ -5‬تاريخ ايران بعد از اسالم‪،‬‬
‫آشتياني ‪ -2‬تاريخ ادبيات در ايران صفا ‪ -8‬تاريخ تمدن ويل دورانت‪ ،‬جلدچهارم ‪-9‬‬
‫سلجوقنامه ظهيري نيشابوري‪.‬‬
‫مسلمين و از کرانههاي خليجفارس تا آن طرف سيحون و جيحون زبان غالب بود‪ .‬و اگر‬
‫حمله مغول نبود قطعاً امروزه زبان فارسي زبان اول جهان اسالم بود‪.‬‬
‫‪ -4‬تا آن زمان جهان هيچگاه شاهد گسترش آن اندازه مدرسه و کتابخانه و دانشگاه‬
‫نبوده است‪ .‬در يونان باستان با آن همه ارزش کاذبي که برايش ساختهاند تنها يک کالج‬
‫وجود داشته است‪ .‬در حالي که در کليه شهرهاي مهم امپراطوري عظيم سلجوقي حداقل‬
‫يک دانشگاه نظاميه وجود داشته است‪ ،‬و در آن دانشگاه کتابخانهاي موجود‪ .‬به عالوه‬
‫دانشگاههاي ديگري نيز توسط افرادي مانند ملکشاه و غيره ساخته شده بود‪ .‬با توجه‬
‫به اينکه اولين کتابخانه عمومي اروپا در حوالي سال ‪ 1400‬ميالدي آن هم با هزار جلد‬
‫کتاب احداث شده است‪ .‬اهميت دوران سلجوقي با کتابخانههايي با هزاران جلد کتاب‬
‫براي ما مشخص ميشود‪ .‬عالوه بر اينکه تقريباً هر مسجدي داراي کتابخانه بوده و‬
‫بسياري از افراد داراي کتابخانه شخصي بوده و کتابخانههاي عمومي در همه شهرها داير‬
‫بودهاند چنان که تنها در يکي از کتابخانههاي وقفي مرو بيش از دوازده هزار جلد کتاب‬
‫وجود داشته است‪.‬‬
‫‪ -5‬توسعه شهرها در نتيجه توسعه فرهنگي و انتقال دستگاه اداري از دست‬
‫خاندانهاي ديوانساالر قديم به خاندانهاي روشنفکر جديد از طبقه متوسط جامعه‪.‬‬
‫‪ -9‬رفاه اقتصادي و امنيت عمومي در مدتي بيشتر از يک قرن و نيم بخصوص در‬
‫دوران آخر حکومت طغرل اول بنيانگذار حکومت سلجوقيان و آلب ارسالن و ملکشاه‬
‫و سلطان برکيارق و سلطان سنجر‪ ،‬جادهها امن بود‪ ،‬مردم به راحتي به سفر حج مشرف‬
‫ميشدند‪ .‬کاروانسراها و قناتها و چاههاي آب زيادي در سراسر ايران بخصوص در سر‬
‫راه زائرين ايراني به حج ايجاد شده بود‪.‬‬
‫‪ -7‬از بين بردن حکومتهاي فاسد محلي مانند آل بويه عراق و فارس و ايجاد يک‬
‫حکومت مقتدر در ايران که شامل مرزهاي دوران ساساني ميشد‪ .‬سلجوقيان تنها کساني‬
‫هستند که در ايران بعد از اسالم بر تمام ايران دوران ساساني به استثناي يمن ولي با‬
‫وسعتي بيشتر از ايران ساساني حکومت کردهاند‪.‬‬
‫‪ -1‬نجات مذهب اهل سنت از خطر سقوط در اثر تسلط فاطميه و فرقههاي وابسته‬
‫به آن‪ :‬زماني که سلجوقيان نردبان ترقي را ميپيمودند تنها قسمتي از ايران و اسپانياي‬
‫مسلمان در دست اهل سنت بود بقيه جهان اسالم شامل آفريقا و شبه جزيره عربستان و‬
‫عراق و سوريه و فلسطين و اردن و لبنان و ديگر ممالک اسالمي يا در دست فاطميان‬
‫مصر بود يا در دست افراد وابسته آن حکومت اداره ميشد‪ .‬در بعضي جاها اهل سنت را‬
‫وادار کرده کرده بودند که در ايام محرم سينهزني کنند و حضرت معاويه و ديگر صحابه‬
‫را به بدي ياد کنند‪.‬‬
‫‪ -6‬آثار علمي که در اين دوران به منصه ظهور رسيد حقيقتاً خيرهکننده است با توجه‬
‫به اينکه قسمت اعظم آثار آن دوران در نتيجه حمله مغول نابود شد‪ ،‬ولي باز هم آنچه‬
‫که مانده است آدمي را به شگفت واميدارد‪ .‬رشد علمي و در نتيجه آن رشد صنعتي و‬
‫تجارت و کشاورزي در آن دوران در تاريخ شناخته شده جهان بينظير است‪ .‬وجود‬
‫هزاران دانشمند و محقق و نويسنده و شاعر و صدها دانشگاه و مدرسه و کتابخانه‬
‫عمومي و هزاران کتاب و‪ ...‬از شگفتيهاي آن دوران شکوهمند ميباشد‪.‬‬
‫‪ -10‬وجود سالطين عادل و علمپرور و رعيتپرور يکي ديگر از مختصات عصر‬
‫سلجوقي است‪ .‬بعنوان نمونه به سخنان زير که از سلطان سنجر است دقت کنيد‪ :‬سلطان‬
‫سنجر سلجوقي‪« :‬بنياد شهرياري و اساس جهانداري بر آبادان کردن جهان استوار است‪.‬‬
‫و جهان تنها به عدل و انصاف آبادان ميگردد‪ .‬عدل و انصاف جهاندار تنها با واليت با‬
‫کفايت نيک رفتار و صاحب منصباني اعتقادات پسنديده و رسوم زندگي ستوده دارند‪،‬‬
‫حاصل آيد‪ .‬تنها بدين طريق است که جهانيان به سعادت نايل ميشوند»(‪ )1‬ساير‬
‫سالطين سلجوقي هم مانند آلب ارسالن و ملکشاه مورد ستايش مؤرخان بزرگ قرار‬
‫گرفتهاند‪ .‬تعداد زياد سالطين مقتدر و عادل در يک سلسله از نوادر تاريخ بشري است‪.‬‬
‫سلجوقيان سه شعبه بودند که در ايران و روم بقدرت رسيدند‪ .‬شعبه اول سلجوقيان ايران‬
‫‪ 14‬تن بودهاند از ‪ 426‬تا ‪ 560‬ه‪ .‬ق بمدت ‪ 191‬سال بر کل ايران بزرگ يا قسمت بزرگ‬
‫آن حکومت کردهاند‪ .‬شعبه دوم سلجوقيان کرمان ‪ 11‬تن مدت حکومتشان ‪ 150‬سال از‬
‫‪ 303‬تا ‪ 533‬ه‪ .‬ق شعبه سوم سلجوقيان روم ‪ 15‬تن مدت حکومتشان ‪ 220‬سال از ‪410‬‬
‫تا ‪ 700‬ه‪ .‬ق‪.‬‬
‫سلجوقيان ايران ‪ 572-427‬ه‪ .‬ق‬

‫نياي خاندان سلجوقيان شخصي است بنام سلجوق که بقول ظهيري نيشابوري در‬
‫کتاب سلجوقنامه داراي چهار پسر بنامهاي اسرائيل و ميکائيل و موسي بيغو و يونس‬
‫بود‪ ،‬با دارايي بسيار‪ ،‬به علت تنگي چراگاه در ‪ 375‬ه‪ .‬ق‪ 1‬به ماوراءالنهر آمدند و در نور‬
‫بخارا و سفر سمرقند مقيم شدند‪ .‬سلطان محمود غزنوي با ايشان راه دوستي در پيش‬
‫ميگيرد‪ .‬از ميان پسران سلجوقي ميکائيل داراي دو پسر بنامهاي جغربيک و طغرلبک‬
‫بود و طغرلبک است که مؤسس سلسله سجلوقيان ايران ميباشد‪ .‬سلطان محمود‬
‫غزنوي عليرغم مخالفت مشاورش ارسالن جاذب که معتقد بود سلجوقيان به علت‬
‫قدرتمندي نبايد از جيحون بگذرند به آنها اجازه عبور داد و آنها در فساء و ابيورد مقيم‬
‫شدند‪ .‬آثار دولت و سلطنت از جبين جعفري بک و طغرل نمايان بود‪ .‬اهل خراسان‬
‫بخاطر عدالت و انصاف آنها داوريهاي خود را به پيش ايشان ميبردند‪ .‬بين آنها با‬
‫سلطان مسعود غزنوي جنگهاي روي داد و باالخره در جنگ دندانقان ‪ 432‬ه‪ .‬ق‬
‫غزنويان شکست خورده و به تصرفات هندي سلطان محمود غزنوي قناعت ميکنند‪.‬‬
‫‪ -1‬ايران کمبريج‪ ،‬جلد ‪ ،6‬ص ‪.732‬‬

‫طغرل بک ‪ 455-422‬ه‪ .‬ق‬

‫سلطان طغرل بک در شوال ‪ 426‬در نيشابور بر تخت سلطان مسعود غزنوي جلوس‬
‫کرد و حکومت سلجوقيان را بينانگذاري نمود‪ .‬بعد از آن خاندان سلجوقي اساس‬
‫حکومت خود را به نحو زير پيريزي کردند‪.‬‬
‫‪ -1‬از نيشابور تا ساحل جيحون و ماوراءالنهر نصيب جغريبک (داوود نام اسالمي‬
‫وي است) گرديد‪ .‬جغريبک بزودي بخارا و بلخ و خوارزم را به قلمرو خود ملحق‬
‫نمود‪.‬‬
‫‪ -2‬قهستان و جرجان سهم برادر مادري طغرل يعني ابراهيم ينال گرديد‪.‬‬
‫‪ -3‬هرات و پوشنگ و سيستان و بالد غور به پسر يبغو (نام اسالمي وي موسي بود)‬
‫عموي طغرل واگذار شد‪.‬‬
‫‪ -4‬رياست کل سالجقه يعني مقام سلطنت به عهده طغرلبک گذاشته شد‪ .‬که از‬
‫طرف خليفه عباسي لقب سلطان رکنالدولة طغرلبک يمين اميرالمؤمنين گرفت و‬
‫حکومت سلجوقيان بدين ترتيب از طرف خالفت عباسي به رسميت شناخته شد‪( .‬سال‬
‫‪ 447‬ه‪ .‬ق) در همان سال طغرل حکومت آل بويه عراق را در نهروان منقرض ساخت‪.‬‬
‫قبالً ري و همدان و خوارزم در ‪ 434‬و گرگان و طبرستان در ‪ 433‬و اصفهان در ‪ 443‬و‬
‫کرمان و شيراز در ‪ 455‬توسط سلجوقيان فتح شده بود‪ .‬بدين ترتيب حکومتهاي محلي‬
‫در ايران برچيده شد و حکومت مقتدر و متحد سلجوقيان بر تمامي ايران حاکم گرديد‪.‬‬
‫فتنه بساسيري‬
‫ارسالن بساسيري فرمانده سپاه ترک خليفه عباسي در سال ‪ 449‬ه‪ .‬ق از اطاعت‬
‫خليفه عباسي بيرون رفته و محرمانه به مستنصر خليفه فاطمي مصر پيوسته بود‪ .‬بعد از‬
‫آن که بساسيري جزيره اي عمر موصل را تصرف کرد‪ .‬سلطان طغرل به آن نواحي رفته‬
‫و بساسيري به حدود شام ميگريزد‪ .‬بعد از طغيان ابراهيم ينال برادر مادري طغرل‪،‬‬
‫سلطان سلجوقي ناچاراً به همدان رفته و در نزديکي ري سپاهيان ابراهيم را شکست‬
‫داده‪ ،‬وي را ميکشد‪ .‬در جريان طغيان ابراهيم بساسيري فرصت را مناسب ديد به بغداد‬
‫حمله برد در سال ‪ 450‬ه‪ .‬ق هشتم ماه ذيالقعده بر بغداد مستولي شد و نام خليفه‬
‫فاطمي مصر را در خطبه خواند و بدين ترتيب تا يک سال و چهار ماه اين وضع طول‬
‫کشيد‪ .‬در همين اوان بود که قسمت اعظم جهان اسالمي در دست ملحدان فاطمي قرار‬
‫داشت و به جز ايران و اسپانيا و هند بقيه جهان اسالمي مطيع فاطميان بودند در سال‬
‫‪ 451‬به دعوت قائم خليفه سلطان طغرل بعد از خواباندن شورش ابراهيم ينال عازم‬
‫بغداد شد اما بساسيري از ترس وي گريخت و عازم کوفه شد‪ .‬در نتيجه جنگ که بين‬
‫طغرل و بساسيري روي داد بسياسيري کشته شد‪ .‬و سرش به امر طغرل به پيش خليفه‬
‫در بغداد فرستاده شد‪ .‬به اين ترتيب فتنه اسماعيليه درهم کوبيده شد و جهان اسالم‬
‫نفسي راحت کشيد‪ .‬طغرل در سال ‪ 455‬وفات کرد‪ .‬وي برادزادهاش آلب ارسالن بن‬
‫جغريبک را قبالً بجايش نشانده بود‪.‬‬
‫عضدالدولة محمد آلب ارسالن بن جغريبک ‪ :465-455‬سلطان آلب ارسالن دو‬
‫سال و نيم حاکم خراسان بود و ده سال پادشاه ايران بود‪ .‬وي ممالک خراسان – عراق‬
‫عرب و عجم و خوارزم و طبرستان و کرمان و فارس و سيستان و ترکستان و آسياي‬
‫صغير را تحت حاکميت خود داشت‪.‬‬
‫وي در سال ‪ 459‬بقصد جهاد عازم بالد ارمنستان و گرجستان شد و نخجوان را مرکز‬
‫اردوي خود قرار داد‪ .‬او ارمنستان و قسمتي از گرجستان و آبخازيا را فتح نمود‪ .‬همچنين‬
‫در اين سال (‪ )459‬عميدالملک کندري کشته شد‪ .‬عميدالملک کندري وزير مقتدر‬
‫طغرلبيک که خطبه را بنام سليمان پسر طغرل خوانده بود‪ .‬در سال ‪ 459‬در ري به‬
‫حضور آلب ارسالن ميرود‪ .‬عميدالملک که با اشاعره ميانهاي نداشت و گويا چند تن از‬
‫آنها را نيز کشته بود‪ .‬بعد از رفتن از پيش سلطان اکثر سپاهيان آلب ارسالن بدو‬
‫ميپيوندند‪ .‬و آلب ارسالن دستور بازداشت عميدالملک را صادر کرد‪ ،‬وي در سال ‪459‬‬
‫کشته شد‪ .‬بدنبال تعرض امپراطور روم به عراق و ارمنستان آلب ارسالن پانزده هزار‬
‫سوار مجاهد به جنگ وي رفت او به سپاهيان امپراطور پيشنهاد صلح کرد‪ .‬ولي وي‬
‫ضمن رد اين پيشنهاد گفت‪ :‬در شهر ري با تو صلح خواهم کرد‪.‬‬
‫سپاهيان سلجوقي همراه سلطان خويش همچون مجاهداني که جز فتح و پيروزي و‬
‫يا شهادت مقصود ديگري ندارند بنام دفاع از کيان اسالمي در نزديکي شهر مالزگرد‬
‫(شهري است در حوالي درياچه وان ترکيه فعلي) بر روميان تاختند آنقدر از آنها کشتند‬
‫که زمين پر از اجساد روميان شد‪ .‬امپراطور اسير ميشود و او را پيش آلب ارسالن‬
‫ميبرند‪ .‬آلب ارسالن از وي ميپرسد‪ :‬اگر تو جاي من بودي چگونه رفتار ميکردي؟‬
‫رومانوس گفت‪ :‬تازيانه زياد به تنت ميزدم ولي آلب ارسالن او را آزاد کرد‪ .1‬اين جنگ‬
‫در ‪ 493‬ه‪ .‬ق مطابق ‪ 1071‬ميالدي روي داد‪ .‬از ديگر وقايع دوران حکومت آلب ارسالن‬
‫بر افتادن فاطميان در شام و عربستان بود‪ .‬که در سال ‪ 492‬در مکه و مدينه و حلب نام‬
‫خليفه فاطمي مستنصر از خطبه انداخته شد و بجاي آن اسامي خليفه عباسي و آلب‬
‫ارسالن خوانده شد‪.‬‬
‫در ابتداي سال ‪ 495‬آلب ارسالن براي سرکوبي شمسالملک حاکم توران با دويست‬
‫هزار سپاهي از جيحون گذشت‪ .‬در ششم ربيعاالول ‪ 495‬قلعهبان يکي از قالع بنام‬
‫يوسف خوارزمي که دچار تقصيري شده بود دست بسته پيش سلطان آورده شد چون‬
‫يوسف با سلطان درشتي کرد‪ .‬سلطان به نگهبانان دستور داد که او را رها کنند و سلطان‬
‫سه تير به طرف وي انداخت اما هر سه تيرش خطا رفت يوسف با زدن کاردي به‬
‫‪ -1‬در تاريخ تمدن ويل دورانت‪ ،‬جلد چهارم‪ ،‬ص ‪ 090‬و تاريخ ايران سرپرسي سايکس آمده است که‬
‫رومانوس گفت‪ :‬ترا به دست نوکرانم ميدادم تا برهنهات کنند و آنقدر تازيانه بزنند تا هالک شوي‪.‬‬
‫سلطان او را زخمي کرد و سلطان بر اثر آن زخم چهار روز بعد به شهادت رسيد‪ .‬مدارا‬
‫و تحمل ديگران از مشخصات اصلي حکومت آلب ارسالن بود‪ .‬وي امرايش را از ميان‬
‫اهل سنت و شيعيان انتخاب ميکرد و هيچگاه اقليت شيعه در ايران را تحت فشار‬
‫نگذاشت‪ .‬آلب ارسالن در بستر مرگ ملکشاه را به جانشيني خود تعيين کرد و سفارش‬
‫نمود که خواجه نظامالملک را همچنان در سمت وزيري نگاه دارد‪.‬‬
‫جاللالدين ابوالفتح حسن ملکشاه (‪ 425-455‬ه‪ .‬ق)‬

‫ملکشاه عالوه بر ممالک تحت حکومت سلطان آلب ارسالن شام و ديار – بکر و‬
‫انطاکيه و يمن و حجاز و کاشغر را نيز به ممالک خود اضافه کرد‪ .‬در زمان وي ممالک‬
‫نفوذ سلجوقيان به آخرين حد توسعه خود رسيد‪ .‬دوره وحدت سي ساله ممالک تحت‬
‫امير سلجوقي در حقيقت توسط خواجه نظامالملک بوجود آمد اين دوره شامل ده سال‬
‫حکومت آلب ارسالن و بيست سال حکومت ملکشاه بود (‪ 415-455‬ه‪ .‬ق) در اين‬
‫دوره ايران از يک شکوفايي فکري و فرهنگي برخوردار بود و تجارت و کشاورزي و‬
‫صنعت آن رونق فراواني يافت‪ .‬هرج و مرجها و بينظميهايي که ترکمانان علت آن‬
‫بودند با سياست منحرف کردن آنها به غربيترين نواحي ممکن شد‪ .‬تقويم جاللي از‬
‫شاهکارهاي دوران ملکشاه ميباشد‪ .‬که به امر آن پادشاه اصطالحاتي در آن بوجود آمد‪.‬‬
‫اين تقويم از تقويم گريگوري که ششصد سال بعد در اروپا رايج شد مهمتر و بهتر‬
‫است‪ .‬در تقويم گريگوري در هر ده هزار سال سه روز خطا وجود دارد‪ ،‬در حالي که در‬
‫تقويم جاللي اين نسبت دور روز ميباشد‪ .1‬همچنين در عصر وحدت سي ساله در‬
‫تمامي رشتههاي ديگر علمي پيشرفتهاي بينظيري نصيب ايرانيان شد‪ .‬صدها مدرسه و‬
‫‪ -1‬تاريخ تمدن اسالم و عرب‪ ،‬گوستاولوبون‪ ،‬ص ‪.624‬‬

‫دانشگاه و کتابخانه عمومي ساخته شد‪ .‬و هزاران نفر در آنها به فراگيري علم و مطالعات‬
‫عمومي مشغول شدند‪.‬‬
‫درباره عدالت ملکشاه راوندي در کتاب آل سلجوقي مينويسد‪ :‬روزي ملکشاه‬
‫مظلومي را گريان ميبيند سبب را ميرسد وي ميگويد‪ :‬چند خربزهاي را چيدم تا آنرا‬
‫بفروشم و با آن خرج عيال و اصل سرمايهام را بدست بياورم ترکي آنرا از من گرفت و‬
‫رفت در حالي که از بدبختي من ميخنديد‪ ،‬من از ظلم او گريان بودم‪ .‬در آن موقع‬
‫خربزه تازه رسيده بود و هنوز چيزي از آن در شهر يافت نميشد‪ .‬ملکشاه به يکي از‬
‫خواصان خود ميگويد‪ ،‬هوس خربزه دارم آن خواص بطلب خربزه برميخيزد‪ .‬يکي از‬
‫امرا به او ميگويد که نزد من خربزهاي هست که غالمم آورده است‪ .‬چون ملکشاه از‬
‫اين امر آگاهي يافت شاکي را خوانده و ميگويد‪ :‬دست اين امير را بگيرد او مملوک من‬
‫است و من او را به تو ميبخشم آن امير با دادن سيصد دينار صاحب خربزهها را راضي‬
‫ميکند و خود را از دست وي رها ميکند‪ .‬در تاريخ ايران کمبريج جلد پنجم صفحه ‪16‬‬
‫آمده است‪ .‬بدستور ملکشاه منادياني به اطراف امپراطوري سلجوقي فرستاده شدند و در‬
‫شهرها با جار زدن و با خطابههاي خود به آگاهي مردم رساندند که سلطان شخصاً به‬
‫مظالم مينشيند و به کليه شکايات گوش فراميدهد‪ ،‬و چنان که بر کسي ستمي رفته‬
‫باشد بررسي ميکند‪ .‬در امپراطوري سلجوقي در زمان ملکشاه امنيت کامل برقرار بود و‬
‫مردم در رفاه اقتصادي بودند‪ ،‬جادهها کامالً امن بود و مردم به راحتي به سفر حج‬
‫مشرف ميشدند‪ .‬کاروانسراها و قناتها و چاههاي آب زيادي در سرتاسر ايران‬
‫بخصوص در سر راه زائرين ايراني به حج ايجاد شده بود و خراسان مرکز نشر علم و‬
‫فرهنگ بود‪.‬‬
‫در اواخر سلطنت ملکشاه نفوذ باطنيه در حکومت سلجوقي بسيار زياد شده بود و‬
‫اين همان چيزي است که خواجه نظامالملک را نگران کرده بود‪ ،‬خواجه معتقد بود که‬
‫اسماعيلي – قرمطي – رافضي –خرمديني و مزدکي در اصل همه از يک ريشهاند که‬

‫ميخواهند اسالم را ريشهکن کنند‪ .‬اول خويشتن را به راستگويي و پارسايي و محبت آل‬
‫رسول فرا مينمايند تا مردم را حيله کنند چون قوت گرفتند در آن ميکوشند که امت‬
‫محمد صلى اهلل عليه وسلم را تباه کنند و دين او را بزيان آورند‪.‬‬
‫نفوذيهاي باطنيه در دستگاه سلجوقي مقدمات نارضايتي بين ملکشاه و خواجه‬
‫نظامالملک را ميچينند‪ .‬صاحب کتاب بعض فضايح الروافض ميگويد‪ :‬روافض در ميان‬
‫ترکها نفوذ فراواني کسب کردهاند و قول خواجه را تأييد ميکند‪ .‬باالخره تاجالملک‬
‫ابوالغنايم قمي با دستياري ترکان خاتون زن ملکشاه وي را وادار به عزل خواجه‬
‫نظامالملک ميکند‪ .‬و قول خواجه نظامالملک در اين که به ملکشاه گفته بود که دولت‬
‫آن تاج بر اين دولت بسته است‪ .‬هر گاه اين دولت برداري آن تاج بردارند به حقيقت‬
‫پيوست‪ .‬چرا که بدنبال آن ملحدان در ‪ 12‬رمضان ‪ 415‬خواجه که بعد از نماز مغرب‬
‫راهي خانهاش بود را به شهادت رساندند و بدنبال آن ‪ 40‬روز يا بقول ديگر ‪ 11‬روز بعد‬
‫ملکشاه نيز درگذشت که کمي تأمل در اين باره ميرساند که در حقيقت ملحدان وي را‬
‫نيز شهيد کردهاند‪ .‬ابوالمعالي نحاس در پي عزل خواجه در حق سلطان سروده است‪:‬‬
‫شبها که شير به پيش تو همچو ميش آمد‬ ‫زبوعلي بدو از بورضا و از بوسعد‬
‫مبشر ظفر و فتحنامه پيش آمد‬ ‫در آن زمانه ز هرچه آمدي بخدمت تو‬
‫زمين مملکت را نبات پيش آمد‬ ‫زبوالغنايم و بوالفضل و بوالمعالي باز‬
‫زتاج و مسجد و سديدت نگر چه پيش آمد‬ ‫گر از نظام و کمال و شرف تو سير شدي‬
‫خدمات نظامالملک‬
‫خواجه عالوه بر رتق و فتق امور مملکتي و حل مشکالت عديده اجتماعي و اخالقي‬
‫و ساير مسائل مملکتي دست به ايجاد مدارسي زد که در تاريخ بنام وي به مدارس‬
‫نظاميه مشهور است و همان مدارسند که سرمشق دانشگاهها شدند‪ .‬که مهمترين آنها‬
‫عبارت بودند از نظاميههاي بغداد – موصل – نيشابور – بلخ – هرات – مرو – آمل –‬
‫گرگان – بصره – موصل – شيراز – اصفهان‪.‬‬
‫نهضتي که نظامالملک با ساختن نظاميههاي متعدد بوجود آورد بزودي و با سرعتي‬
‫شگفتآور در سراسر بالد ايران و بسياري ديگر از بالد کشورهاي اسالمي دنبال شد‪،‬‬
‫بطوري که در قرنهاي پنجم و ششم هيچ شهري نبود که در آن مدارس متعددي وجود‬
‫نداشت چه کوچک چه بزرگ و امرا و حاکمان نيز به پيروي از وي يا براي نشان دادن‬
‫عالقه خود به علم به احداث مراکز تعليم در شهرهاي خود همت گماشتند‪ .‬در اين‬
‫مدارس درسهاي زير تدريس ميشد‪ .‬فقه – حديث – تفسير – علوم ادبي –‬
‫رياضيات– طب و حکمت همچنين کليه مدارس داراي کتابخانههاي معتبر بودند‪ .‬در‬
‫اين مدارس هر دانشجوئي حجرهاي خاص خود داشت و مقرري ماهيانه ميگرفت‪.‬‬
‫خوراک و خوابگاه نيز برعهده دانشگاه بود‪ .‬خواجه نظاميه نيشابور را براي امام الحرمين‬
‫ابوالمعالي عبدالملک عبداهلل الجويني ساخت‪ .‬امام الحرمين بمدت بيست سال در اين‬
‫مدرسه به تدريس اشتغال داشت و شاگرداني همچون امام محمد غزالي تربيت کرد‪.‬‬
‫نظامالملک نظاميه بغداد را نيز بمدت دو سال (از ذيالحجه سال ‪ 457‬تا ذيالقعده‬
‫سال ‪ )456‬ساخت و براي آن موقوفاتي معين کرد‪ .‬که نه تنها براي مزد کارکنان و‬
‫استادان کافي بود بلکه مقداري از آن نيز همه ساله در راه طالبان علم صرف ميشد‪ .‬از‬
‫جمله موقوفات نظاميه بغداد عبارت بودند از گرمابهها – مخزنها – دکانها و بازارهايي‬
‫چند و شش هزار دانشجو داشت عالوه بر مدارس خواجه بيمارستاني در نيشابور و‬
‫رباطي نيز در بغداد ساخت‪.‬‬
‫خواجه بنوشته تجارب السلف در بستر مرگ از علماء و بزرگان دين ميخواهد که‬
‫محضري در چگونگي رفتار او با بندگان خدايي بنويسند و آنرا در قبرش بگذارند‪.‬‬
‫علماء به سبب نيکو اعتقادي خواجه اين محضر را نوشتند و هر کدام از بزرگان دين‬
‫شهادت خود را بر آن محضر ثبت کردند‪ .‬امام ابواسحق فيروزآبادي صاحب تنبيه با آنکه‬
‫مدرس نظاميه بود و منظور نظر احسان و انعام خواجه بود‪ ،‬چون آن محضر به خدمتش‬
‫بردند بر آن نوشت‪ :‬حسن خيرالظلمة چون محضر پيش خواجه بردند وقتي خط‬
‫ابواسحاق را ديد گريست و گفت‪ :‬هيچکس از اين بزرگان اين چنين راست ننوشته‬
‫است‪ .‬بعد از وفات خواجه را در خواب ديدند که خواجه گفت حق تعالي بر من‬
‫ببخشيد و رحمت کرد به سبب آن سخن راست که خواجه ابواسحق نوشت‪.‬‬
‫از مدارسي که به تقليد نظاميه ساخته شدند يکي مدرسه ملکشاه بود که وي براي‬
‫پيروان هر چهار فقه اهل سنت احداث کرد‪ .‬ديگري مدرسه مستنصريه بود که آن هم‬
‫داراي چهار شعبه بود و هر شعبه مخصوص يکي از مذاهب اهل سنت که در هر کدام‬
‫از اين شعبهها ‪ 92‬تن از دانشمندان به کار تعليم شاگردان ميپرداختند‪ .‬ابن جبير اندلسي‬
‫در سفرنامه خود مينويسد‪ :‬در سال ‪ 510‬ه‪ .‬ق در بغداد سي مدرسه وجود داشت که‬
‫مشهورترين آنها نظاميه بغداد بود‪.‬‬
‫عالوه بر کارهاي مختلف مملکتي خواجه نظامالملک کتابهايي نيز نوشته است که‬
‫بيانگر ميزان نبوغ و استعداد خدادادي وي در اداره مملکت است‪ .‬وي بينان‬
‫مملکتداري را بر عدل و دادگستري استوار ميداند و اين نکته را بارها به صورتهاي‬
‫گوناگون گوشزد ميکند‪ .‬رضاي حق تعالي‪ ،‬و قوت سلطان ملکشاه و صالح لشکر و‬
‫رعيت را به عدل و احسان ميبيند و معتقد است که ملک با کفر بپايد و با ستم و ظلم‬
‫نپايد‪.‬‬
‫اميرالشعرا معزي به حق در مدح خواجه سروده است‪:‬‬
‫کشيد دولت سلجوقي سر به عليين‬ ‫تو آن خجسته وزيري که از کفايت تو‬
‫شدست کلک تو با تيغ شهريار قرين‬ ‫تو آن ستوده مشيري که در فتوح و ظفر‬
‫آثار نظامالملک عبارتند از‪ :‬سياستنامه يا سيرالملوک و وصاياي نظامالملک يا‬

‫دستور الوزارت‪.‬‬
‫سياستنامه از بهترين کتابهايي است که در زمينه مملکتداري به رشته تحرير‬
‫درآمده است‪ .‬همچنين اين کتاب فرق مختلف باطنيه را بخوبي شناسانده است‪.‬‬
‫خواجه اولين کسي است که به دست ملحدان اسماعيلي بشهادت رسيده است‪.‬‬
‫خواجه در بستر مرگ ابيات زير را انشاء کرد‪:‬‬
‫ستردم‬ ‫ايام‬ ‫چهره‬ ‫از‬ ‫گردستم‬ ‫سي سال با قبال تو اي شاه جوانبخت‬
‫اندر صفر از ضربت يک تيغ بمردم‬ ‫چون شد ز قضا مدت عمرم نود و شش‬
‫پيش ملک العرش بتوقيع تو بردم‬ ‫منشور نکونامي و طغراي سعادت‬
‫سپردم‬ ‫خداوند‬ ‫و‬ ‫بخدا‬ ‫را‬ ‫او‬ ‫بگذاشتم اين خدمت ديرينه بفرزند‬
‫خواجه در جواب مخالفان دانشگاههاي نظاميه گفت‪ :‬مصلحت سلطان و احکام عدل‪،‬‬
‫ما را ملزم ميسازد که براي مستثني کردن ديگران به هيچ مذهبي تمايل نيابيم‪ ،‬هدف ما‬
‫تقويت مذهب سنت و مجري کردن احکام آن است‪ ،‬نه دامن زدن به ستيزههاي فرقهاي‪،‬‬
‫ما اين مدرسه را تنها به قصد حمايت از علما و براي نفع عامه ساختهايم‪ ،‬نه اينکه باعث‬
‫جدال و نفاق گردد‪.‬‬
‫رکنالدين ابوالمظفر برکيارق (‪)422-425‬‬

‫بعد از مرگ ملکشاه‪ ،‬ترکان خاتون و تاجالملک وفات سلطان را پنهان کردند و‬
‫محرمانه از امراي اطراف براي محمود پسر چهار ساله ملکشاه عهد و پيمان سلطنت‬
‫گرفتند‪ .‬ولي غالمان نظاميه برکيارق پسر ارشد ملکشاه که بدستور ترکان خاتون زنداني‬
‫شده بود‪ ،‬را از زندان بيرون آوردند و به سلطنت برداشتند‪ .‬در جنگ کوچکي که در‬
‫نزديکي بروجرد بين طرفين درگرفت برکيارق فاتح شد و بدنبال فرار ترکان خاتون به‬
‫اصفهان آن شهر را محاصره ميکند‪ .‬بدنبال نيت برکيارق براي دادن وزارت به تاجالملک‬
‫از دشمنان خاندان نظاميه وي در ‪ 12‬محرم ‪ 419‬بدست هواداران خاندان نظامالملک پاره‬
‫پاره ميشود‪ .‬بعد از چند جنگ مختصر ديگر برکيارق با مدعيان سلطنت موفق ميشود‪،‬‬
‫آرامش را در مملکت سلجوقي برقرار سازد‪ .‬عامل عمده موفقيتهاي برکيارق پسر دوم‬
‫خواجه نظامالملک يعني مؤيدالملک شهابالدين ابوبکر عبيداهلل بود‪ .‬که از جمله با‬
‫کفايتترين پسران خواجه و از وزراي با فضل و کاردان سلجوقي است‪ .‬بعد از آنکه‬
‫برکيارق مؤيدالملک را از کار وزارت عزل ميکند و برادرش فخرالملک را که در‬
‫حقيقت دست نشانده ترکان خاتون و مجدالملک قمي بود به وزارت گماشت کارهاي‬
‫مملکت به سستي گراييد‪ .‬سلطان سنجر که در اين موقع سمت امارت خراسان را به‬
‫عهده گرفت فخرالملک را بعد از آنکه مجدالملک قمي بجاي وي منصوب شد به‬
‫وزارت خود گماشت و همين فخرالملک بود که با کفايت خود ظرف ده سال يعني از‬
‫سال ‪ 460‬تا ‪ 500‬ه‪ .‬ق که به دست ملحدان اسماعيلي بشهادت رسيد زمينه پيشرفت کار‬
‫سلطنت سلطان سنجر را مهيا ساخت‪ .‬در ‪ 11‬شوال ‪ 462‬مجدالدولة قمي از طراحان‬
‫اصلي ترور خواجه نظامالملک و ملکشاه بدست هواداران خاندان نظاميه قطعه قطعه‬
‫شد‪ .‬اشتباهات برکيارق در مورد خاندان نظاميه باعث در ازاي جنگهاي داخلي و بويژه‬
‫جنگهاي پنجگانه وي با برادرش سلطان محمد شد‪.‬‬
‫دو برادر باالخره در سال ‪ 467‬به توافق ميرسند که مملکت سلجوقي را بين خود‬
‫تقسيم کنند‪ ،‬و سلطان بزرگ برکيارق مردي کريم و عاقل و صبور و بخشاينده بود‪ .‬با‬
‫آنکه در بيشتر طول حکومت خود با مدعيان سلطنت درگير بود ولي باالخره بر همه آنها‬
‫فايق شد‪ .‬درگير و دار همين جنگها بود که صليبيان در سال ‪ 460‬ه‪ .‬ق به فلسطين‬
‫حمله برده و با شهيد کردن هفتاد هزار مسلمان بر بيتالمقدس مسلط ميشوند‪ .‬و بدين‬
‫گونه جنگهاي دويست ساله اروپائيان که بنام جنگهاي صليبي مشهور هست‪ .‬بر ضد‬
‫امت اسالمي شروع ميشود‪.‬‬
‫غياثالدين ابوشجاع محمد ‪ 511-422‬ه‪ .‬ق‬

‫بعد از وفات سلطان برکيارق سلطان محمد که با وي صلح کرده بود از طرف خليفه‬
‫عباسي با گرفتن عنوان غياثالدين ابوشجاع حکومت سلجوقيان را بدست گرفت‪ .‬از‬
‫طرف ديگر سلطان سنجر که از سال ‪ 460‬حاکم خراسان و ماوراءالنهر بود همواره جانب‬
‫برادرش سلطان محمد را رعايت ميکرد‪ .‬و هيچگاه از تحت حکم او بيرون نرفت‪ .‬اين‬
‫امر موجب شد که وحدت ممالک تحت امر سلجوقيان مستحکم گردد‪ .‬در دوران‬
‫جنگهاي داخلي در زمان برکيارق باطنيان اسماعيلي از اوضاع نسبتاً مغشوش ممالک‬
‫سلجوقي استفاده کردند و در نقاط مختلف مخصوصاً در قاينات و ري و ساوه و اصفهان‬
‫به قتل و آزار مردم پرداختند حتي کارشان بجايي رسيد که در اصفهان مردم را محبوس‬
‫يا مقتول ميکردند‪ .‬اين حرکت آنها باعث شد که عامه اصفهان شوريدند و جمع کثيري‬
‫از اسماعيليه را در آتش انداختند‪ .‬بعد از آنکه ممالک سلجوقي سر و سامان يافت ابتدا‬
‫سلطان برکيارق به قلع و قمع آنها همت گذاشت‪ .‬سپس بعد از وي سلطان محمد با‬
‫کمک وزير توانايش ضياءالملک احمد از پسران خواجه نظامالملک که به نظامالملک‬
‫ثاني موسوم است کار را بر باطنيان اسماعيلي تنگ کرد‪ .‬بسياري از بالد آنها را فتح کرد‬
‫اما بر اثر وفات سلطان ناتمام ماند‪ .‬از ديگر کارهاي مهم سلطان غازي جهاد وي در‬
‫هندوستان است که سلطان بتي به وزن ده هزار من را از آنجا به اصفهان آورد‪ .‬همچنين‬
‫سلطان محمد در سال ‪ 506‬لشکري را براي بيرون کردن صليبيان به فلسطين اعزام کرد‪.‬‬
‫اما به علت نفاقي که بين امراي مسلمان الجزيره و شام وجود داشت اين لشکر شکست‬
‫خورد‪ .‬سلطان محمد از سال ‪ 419‬تا ‪ 462‬به نيابت از برکيارق در گنجه و ارآن حکومت‬
‫ميکرد‪ ،‬از سال ‪ 461‬تا ‪ 511‬سلطان کل ممالک سلجوقي بود‪ .‬وي پادشاهي بود شجاع و‬
‫عادل و نيکو رفتار و در تمام مدت سلطنتش حرکتي ناپسند از او سر نزد‪ .‬در تقويت‬
‫دين اسالمي جد مخصوصي داشت‪ .‬سلطان محمد همچنين مردي فاضل شاعر و‬
‫علمپرور بود در وقت وفات ابيات زيرا را بر زبان ميگردانيد‪:‬‬
‫جهان مسخر من شد چوتن مسخر راي‬ ‫بزخم تيغ جهانگير و گرز قلعهگشاي‬
‫بسي قالع گشودم‪ ،‬بيک فشردن پاي‬ ‫بسي بالد گرفتم بيک اشاره دست‬
‫قضا قضاي خدايست و ملک ملک خدايي‬ ‫چومرگ تاختن آورد‪ ،‬هيچ سود نداشت‬
‫سلطان سنجر ‪552-511‬‬

‫مدت حکمداري سنجر که قريب شصت و دو سال طول کشيد به دو دوره تقسيم‬
‫ميشود‪ .‬دوره اول از سال ‪ 460‬تا ‪ 511‬ه‪ .‬ق که سنجر عنوان ملکي و از جانب برادران‬
‫فقط امارت داشت و به لقب ناصرالدين ملقب بوده است‪ .‬دوره دوم از سال ‪ 511‬تا ‪552‬‬
‫که ايام سلطنت و رياست اوست بر کل ممالک سلجوقي با القاب معزالدين و سلطان‬
‫السالطين و قبل از اين تاريخ سنجر را ملک مشرق ميخواندند‪.‬‬
‫سلطان سنجر و سلطان محمود و سلطان برکيارق و سلطان محمد هر چهار نفر‬
‫پسران ملکشاه بودند که بهنگام وفات ملکشاه سلطان سنجر ده ساله بود‪ .‬سلطان سنجر‬
‫سلطاني عادل و ديندار بود‪ .‬در عهد او کارها بر جاده سنت و سياست و نهج معدلت‬
‫قرار گرفت‪ .‬امور شريعت محمد ‪-‬صلى اهلل عليه وسلم‪ -‬و احکام ملت اسالم‪ ،‬بر طريق‬
‫اوامر و نواهي الهي طراوات کل يافت و زمين خراسان و عراق و ماوراءالنهر بغايت‬
‫آبادان شد‪ .‬از حدود خطاي و ختن تا اقصاي شام و از بحر خزر تا ملک يمن در حوزه‬
‫تصرف او شد‪ .‬مسترشد خليفه عباسي او را سلطان معزالدين سنجر برهان اميرالمؤمنين‬
‫لقب داد‪ .‬در ابتداي پادشاهي بهرامشاه غزنوي سلطان سنجر به او کمک کرد و وي را به‬
‫حکومت غزنويان رسانيد‪ .‬به اين ترتيب حوزه نفوذ وي حتي از پدر و پدربزرگش نيز‬
‫فراتر رفت‪ .‬سلطان سنجر در حقيقت تربيت يافته امام محمد غزالي است و وي کتاب‬
‫نصيحة الملوک را براي او نوشت‪ .‬اين سلطان بزرگ در طول ‪ 92‬سال حکفرمايي خود‬
‫نوزده جنگ کرد که در هفده جنگ پيروز بود‪ .‬در سال ‪ 539‬در قطوان سمرقند در جنگي‬
‫که بين سلطان سنجر و ترکان قراختايي بتپرست روي داد بر اثر مخالفت لشکريان‬
‫سلطان سنجر شکست در سپاهيان وي افتاد و ماوراءالنهر از دست وي خارج شد‪ .‬در‬
‫اين جنگ صدمات شديدي به حکومت سنجر وارد شد که قابل جبران نبود‪.‬‬
‫در سال ‪ 541‬سلطنت سنجر عليرغم اينکه قصد جنگ با ترکان غز را نداشت در اثر‬
‫اصرار بعضي از فرماندهان خود مانند پرنقش با آنها جنگ کرد‪ .‬چرا که غزهاي‬
‫بتپرست از پرداختن مقرري ساليانه خودداري کرده بودند ولي بعد از آنکه سلطان با‬
‫صد هزار سپاهي به سراغ آنها رفت از کرده خود پشيمان شدند و از او طلب بخشش‬
‫کردند‪ .‬اما سلطان بر اثر اصرار جمعي از فرماندهاش با آنها جنگ کرد‪ .‬در اين جنگ نيز‬
‫مانند جنگ قطوان بعضي از امرا در جنگ سستي کردند و از ميدان جنگ فرار نمودند‬
‫ب همين خاطر سلطان از غزان شکست خورد و بدست آنها اسير گشت‪ .‬اما غزان او را‬
‫دوباره بر تخت نشاندند و مدت تقريباً چهار سال خود بنام سلطان حکومت کردند‪.‬‬
‫آنها در اين مدت خرابيهاي بيشماري کردند بسياري از علماء و بزرگان را در زير‬
‫شکنجه بشهادت رساندند‪ .‬از جمله امام محمدبن يحيي که با پر کردن دهان وي از خاک‬
‫او را شهيد کردند و خاقاني در حق او گفته است‪:‬‬
‫فاضلتر از محمد يحيي فناي خاک‬ ‫در ملت محمد مرسل نداشت کس‬
‫وين کرد‪ ،‬روز قتل‪ ،‬دهن را فداي خاک‬ ‫آن کرده گاه تهلکه‪ ،‬دندان فداي سنگ‬
‫در سال ‪ 551‬سلطان سنجر بنام رفتن به شکار خود را از دست غزان آزاد کرد و‬
‫امرايش را جمعآوري نمود و به مرو رفت‪ ،‬اما چون سلطان ديگر پير شده بود و واليات‬
‫خراب گشته و وي در ‪ 29‬ربيعاالول سال ‪ 553‬ه‪ .‬ق درگذشت‪ .‬ممالک سلجوقي ديگر‬
‫روي وحدت نديد‪.‬‬
‫امير معزي ميگويد‪:‬‬
‫که بود در چمن خسروي خرامان سرو‬ ‫وفات شاه جهان سنجر نکوسيرت‬
‫بسال پانصد و پنجاه و سه بخطه مرو‬ ‫بروز شنبه چهار از ربيعاالول بود‬
‫سلطان هنگام مرگ هفتاد و دو سال داشت‪.‬‬
‫دولت وسيع سلجوقيان که از بدو اسالم تا تاريخ تأسيس اين سلسله دولتي به آن‬
‫عظيمت تشکيل نيافته بود در ماوراءالنهر و توران و خراسان و عراق رويهمرفته ‪191‬‬
‫سال طول کشيد از سال ‪ 427‬تا ‪ 560‬با مرگ طغرل سوم‪.‬‬
‫طغرل اول و آلب ارسالن و ملکشاه و برکيارق و محمد و سنجر را که در عهد‬
‫ايشان جميع ممالک سلجوقي از کاشغر تا انطاکيه تحت يک امر بوده سالجقه بزرگ و‬
‫فرزندان و فرزندزادگان محمد را که در ري و همدان و کردستان سلطنت ميکردهاند‪.‬‬
‫سالجقه عراق ميخوانند‪ .‬سالجقه عراق تا انقراض سالجقه بزرگ جزو آنها بودند بعد‬
‫از آن مستقل عمل کردند‪.‬‬
‫القاب و اسامي سالطين سلجوقي‬

‫سالجقه بزرگ‬
‫‪ 455-426‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -1‬رکنالدين ابوطالب طغرلبن ميکائيل بن سلجوق‬
‫‪495-455‬‬ ‫‪ -2‬عضدالدين ابوشجاع آلب ارسالن محمدبن جغريبک‬
‫‪415-495‬‬ ‫‪ -3‬معزالدين ابوالفتح ملکشاه حسنبن آلب ارسالن‬
‫‪461-415‬‬ ‫‪ -4‬رکنالدين ابوالمظفر برکيارق بن ملکشاه‬
‫‪511-461‬‬ ‫‪ -5‬غياثالدين ابوشجاع محمدبن ملکشاه‬
‫‪552-511‬‬ ‫‪ -9‬معزالدين ابوالحارث سنجر احمدبن ملکشاه‬

‫سالجقه عراق (تجزيه حکومت سلجوقيان به سلجوقيان کرمان و عراق)‬
‫‪525-511‬‬ ‫‪ -7‬مغيثالدين ابوالقاسم محمودبن محمدبن ملکشاه‬
‫‪ 525‬تا ‪ 1( 529‬ماه)‬ ‫‪ -1‬غياثالدين داوود بن محمود‬
‫‪526 -529‬‬ ‫‪ -6‬رکنالدين ابوالفتح مسعود پسر سلطان محمد‬
‫‪547-526‬‬ ‫‪ -10‬غياثالدين ابوالفتح مسعود پسر سلطان محمد‬
‫‪547-547‬‬ ‫‪ -11‬معزالدين ابوالفتح ملکشاه ثاني پسر سلطان محمود‬
‫‪554-547‬‬ ‫‪ -12‬غياثالدين ابوشجاع محمد ثاني پسر سلطان محمود‬
‫‪559-554‬‬ ‫‪ -13‬غياثالدين ابوشجاع سليمان شاهبن سلطان محمد‬
‫‪571-559‬‬ ‫‪ -14‬رکنالدين ابوالمظفر ارسالن شاهبن طغرل ثاني‬
‫‪560-571‬‬ ‫‪ -15‬رکنالدين ابوطالب طغرل سوم پسر ارسالن شاه‬
‫حکومت سلجوقيان کرمان در ‪ 510‬ه‪ .‬ق منقرض ميشود‪ .‬ولي سلجوقيان روم تا‬
‫سال ‪ 700‬ه‪ .‬ق دوام آورد‪.‬‬
‫علل انقراض سلجوقيان در ايران‬

‫‪ -1‬ملحدان اسماعيلي‪ :‬آنها با ترور افراد کليدي حکومت سلجوقيان مانند خواجه‬
‫نظامالملک و فرزندانش پايههاي حکومت سلجوقيان را سست کردند‪.‬‬
‫‪ -2‬قدرتطلبي دوباره عباسيان‪ :‬بعد از آنکه سلجوقيان خالفت عباسي را از خطر‬
‫انقراض نجات دادند‪ .‬خلفاي عباسي روز بروز بر قدرت سياسي و نظامي خود افزودند‬
‫و در آخر دوران سلجوقي خواهان برچيده شدن حکومت آنها شدند‪.‬‬
‫‪ -3‬فرمانروايان سلجوقي‪ :‬امراي ترک و اتابکان در واليات گوناگون مانند شام و روم‬
‫و فارس و خوارزم قدرت خود را تحکيم بخشيده و در پارهاي از موارد مانهاي موروثي‬
‫تشکيل دادند‪.‬‬
‫‪ -4‬ضعف قدرت واقعي سالطين سلجوقي بعد از سلطان سنجر به علت اختالفات‬
‫شديد افراد دودمان آنها براي سلطان شدن و جنگهاي داخلي آنها با همديگر و‬
‫وابستگي نظامي آنها به امراي ترک‪.‬‬
‫ايران در دوران سالجقه بزرگ درخشانترين عصر تاريخ خود را گذراند در اين‬
‫عصر از هر حيث چه علمي چه اقتصادي و آباداني و امنيت عمومي غير از عصر اول‬
‫اسالمي هيچ عصري را نميتوان با عصر مذکور مقايسه کرد نه در تاريخ ايران و به‬
‫جرأت ميتوان گفت حتي در تاريخ تمامي جهان اينجانب که تاريخ عمومي تمام جهان‬
‫را از روي منابع معتبر بينالمللي مانند تاريخ بزرگ جهان کارل گرينبرگ و تاريخ تمدن‬
‫ويل دورانت و تاريخ عمومي آلبرمانه و‪ ...‬را مطالعه کردهام نظير آندوران را نديدهام‪.‬‬
‫اغتشاشات و ناآرامي و خشونتهاي که در آن عصر بوده همگي از طرف بتپرستان و‬
‫ملحدان اسماعيلي صورت گرفته است و شاهد مدعاي ما در اين مورد اخير کتاب‬
‫النقص عبدالجليل قزويني شيعه مذهب ميباشد که در قرن ‪ 9‬ه‪ .‬ق ميزيست‪ .‬وي در‬
‫صفحات ‪ 141‬تا ‪ 146‬کتاب مذکور مينويسد‪ :‬صلح سلطان سنجر با مالحده به آنها‬
‫جرأت داد که مردم را در تنگنا قرار دهند‪ .‬آنها با بستن راه بر کاروانهاي حج در سال‬
‫‪ 553‬هـ چهار صد و هشتاد و چند تن از حاجيان را شهيد کردند‪.‬‬
‫کينه صباحيان به مسلمانان در بسياري از تواريخ مانند تاريخ گزيده است آمده است‬
‫از جمله‪ :1‬در شهر اصفهان مردي پير نابينا که او را علوي مدني ميگفتند در آخر‬
‫‪ -1‬تاريخ گزيده‪ ،‬حمداهلل مستوفي‪ ،‬ص ‪ -7 ،446‬تاريخ ايران سرپرسي مايکس‪ ،‬تاريخ مردمان ايران‪،‬‬
‫زرينکوب‪.‬‬
‫کوچهاي تاريک و بنبست خانهاي داشت‪ .‬شب هنگام بر در آن کوچه ميايستاد و دعا‬
‫ميکرد تا کسي وي را به خانهاش رساند‪ .‬مردم تقريباً الي اهلل او را بخانهاش ميبردند‪.‬‬
‫جمعي از آن خانه فرد ياريگر را گرفته و با شکنجه ميکشتند‪ .‬جماعتي بسيار با اين‬
‫فريب کشته شدند‪ .‬مردم نزديکانشان را از دست ميدادند و ديگر آنها را پيدا نميکردند‬
‫و اين عمل وحشت بزرگي را در اصفهان بوجود آورده بود‪ .‬از قضا زني از آن خانه‬
‫چيري خواست‪ ،‬نالهاي شنيد تصور رنجوري در آن خانه کرد‪ .‬قوم خانه از بيم آنکه‬
‫احوال ايشان ظاهر گردد‪ ،‬قصد کردند که آن زن را گرفته و بکشند‪ .‬ولي زن از دست آنها‬
‫در رفت و جريان را به مردم گفت‪ .‬مردم هم که در اين جست و جوي بودند روي بدان‬
‫خانه نهادند‪ .‬علوي مدني و زنش و بعضي از آن مالحده را گرفتند ولي بعضي از‬
‫ملحدين موفق به فرار ميشوند‪ .‬در آن خانه سردابها و چاهها يافتند‪ ،‬پر از مردم کشته‬
‫شده و آويخته شده و يا به چهار ميخ کشيده شده‪ ،‬القصه مردم اصفهان آن ملحدين را‬
‫کشتند و هر که خويش خود را بشناخت ببرد و بگور کرد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫مالحده‬
‫از آنجا که مالحده در تاريخ ايران رول بسيار مهمي را بازي کردهاند خيانتهاي‬
‫بيشمار از آنها در حق مسلمين بخصوص مسلمانان ايران سرزده است‪ .‬خالصهاي از‬
‫احوال آنها را در اينجا بيان ميکنيم‪.‬‬
‫مالحده را از آن جهت که خود را به محمدبن اسمعيل بن امام جعفر صادق منسوب‬
‫ميکردند اسماعيلي و از آن لحاظ که عقايد واقعي خود را پنهان نگه ميداشتند و معتقد‬
‫به امام باطني بودند باطني و باالخره به خاطر آن که پيرو شخصي بنام حمدانبن االشعث‬
‫مشهور به قرمط بودند قرمطي ميخواندند‪ .‬اين مذهب در واقع ترکيبي بود از عقايد غير‬
‫‪ -1‬تاريخ تمدن ويل دورانت‪ ،‬جلد چهارم‪ ،‬تاريخ مذاهب اسالمي بغدادي‪ ،‬سياستنامه‪ ،‬جهانگشاي جويني‪.‬‬
‫اسالمي و آرمانهاي مزدکي‪ ،‬ثنوي (دوگانه پرستي – نور و ظلمت) گنوسي و نو‬
‫افالطوني‪.‬‬
‫بعد از قتل حمدان داعيان جديد وي زکرويه بن مهرويه و ابوسعيد خبابي اعراب و‬
‫نبطيهاي عراق را در جهت مقاصد تازه خود براي ايجاد يک شورش ضد اهل سنت‬
‫تجهيز کردند و عناصر غير اسالمي تازهيي را هم در دعوت خود وارد نمودند‪ .‬بنيانگذار‬
‫اصلي مالحده عبداهلل بن ميمون القداح اهوازي مجوسي بود‪.‬‬
‫وي اين فرقه را در سال ‪ 290‬ه‪ .‬ق بنيانگذاري کرد او در جمعيت سري خود ايراني‬
‫– عرب و يهود و مسيحي را در مکتبي بنام فرقه اسماعيلي بهم مرتبط و متحد ساخت‬
‫که شخص او را تعبداً و بدون هيچ شرطي پيشواي خود دانسته از او اطاعت ميکردند‪.‬‬
‫او به هر طايفهاي مطابق ذوق آنها تبليغ ميکرد‪ ،‬به يهوديها قيام مسيح‪ ،‬به مسلمانان‬
‫شيعه ظهور مهدي‪ ،‬به فالسفه ايجاد خردي تازه‪ ،‬و به عوام رهائي از قيد و بندهاي‬
‫اخالقي را نويد ميداد‪ .‬آنها روشي فلسفي و مذهبي داشتند از افکار افالطون و حکمت‬
‫فيثاغورس استفاده ميکردند و از عدد ‪ 7‬بعنوان رمز استفاده مينمودند‪ .‬دعوتکنندگان‬
‫آنها سؤاالت زير را ميکردند‪:‬‬
‫چرا خدا عالم را در هفت روز آفريد؟ چرا سوره فاتحه ‪ 7‬آيه است؟ چرا زمين و‬
‫آسمان ‪ 7‬طبقه است؟ فلسفه عذابهاي جهنم چيست؟‬
‫آنها روشهاي زير را براي شکار سادهلوحان بکار ميبردند‬

‫شرط داعي نيرومندي بر ابليس و آگاهي به تأويل ظاهر بر باطن و شناختن کسي که‬
‫گمراه ميشود از کسي که گمراه نميشود‪ ،‬ميباشد‪ .‬آنها عبادتگر را به عبادت ترغيب‬
‫ميکردند بعد از آنکه خود را در دل وي جا ميدادند در درونش شک ايجاد ميکردند‪ .‬و‬
‫افراد گناهکار را در گناهکاريشان ترغيب ميکردند‪ .‬خود را به کيش فرد مورد نظر‬
‫ميآراستند بعد از نفوذ در وي تأويالت و شک و درونشان بوجود ميآوردند‪ .‬آنها با اين‬

‫کار دو نيت داشتند‪ :‬اول آنکه اگر مخاطب آن تأويالت را بپذيرد به جمعيت راه‬
‫ميدادند‪ ،‬دوم اينکه اگر فرد مذکور آن تأويالت را نميپذيرفت سعي ميکردند در او‬
‫شک ايجاد کنند‪ .‬قيرواني در نامهاش به سليمان بن حسن نوشته بود من ترا اندرز‬
‫ميدهم که مردم را درباره قرآن – تورات – انجيل – زبور و دعوت انبياء بدگمان کني و‬
‫شرايع و اعتقاد به معاد و برخاستن مردگان از گورها را باطل سازي‪.‬‬
‫بعضي از تأويالت آنها عبارت بود از‪ :‬معني نماز يعني دوستي امام‪ ،‬حج يعني‬
‫ديدار و پايداري و بجاي آوردن اوامر امام‪ – ،‬روزه بمعناي خودداري از خوردن نيست‪،‬‬
‫بلکه امساک از آشکار کردن راز امام است – زنا يعني آشکار کردن راز امام‪ ،‬جواب‬
‫تأويالت پيش امام است‪ .‬ابومحمد عبيداهلل نوه عبداهللبن ميمون مجوسي در مغرب خود‬
‫را از اعقاب حضرت فاطمه زهرا معرفي کرد و بدين وسيله توانست حکومت فاطميان‬
‫مصر را بنيانگذاري کند‪( .‬بسال ‪ 267‬ه‪ .‬ق) زکرويه بن مهرويه (مقتول سال ‪ 264‬ه‪ .‬ق)‬
‫در حدود شام و نواحي شمال عراق مدتي با غارت کاروانها و قطع راهها و قتل نفوس‬
‫که بنام دعوت مذهبي انجام شد مخالفت و عصيان خود را نسبت به جامعه اهل سنت‬
‫نشان داد‪ .‬ابوسعيد خبابي (مقتول ‪ 301‬ه‪ .‬ق) در بحرين و يمامه سالها موجب آزار‬
‫قافلههاي حج و سپاه خليفه شد در تمام نواحي مجاور فتنه و ناامني شديدي بوجود‬
‫آورد‪ .‬پسرش ابوطاهر سليمان بن حسن قرمطي (مرگ ‪ 332‬ه‪ .‬ق) به مکه تاخت‪ .‬بيش‬
‫از سه هزار تن از حاجيان را کشت و چاه زمزم را از کشتگان انباشت‪ ،‬حجراالسود را با‬
‫خزاين کعبه به غارت برد (در ذيالحجه ‪ .)317‬بيست و دو سال بعد فرزندان وي به‬
‫اصرار خليفه فاطمي وقت حجراالسود را به مکه باز گرداندند‪.‬‬
‫در سال ‪ 312‬ه‪ .‬ق مالحده کوفه و بصره را غارت ميکنند‪ .‬بعد از آنکه در سال ‪311‬‬
‫ه‪ .‬ق شکست ميخورند به قلعه الموت ميگريزند و از آن تاريخ به بعد به حشاشيه نيز‬
‫معروف ميشوند‪ .‬فاطميان مصر بعد از مرگ المستنصر خليفه فاطمي مصر ‪417-427‬‬
‫بدو دسته منشعب ميشوند‪ .‬علت آن بود که مستنصر ابتدا پسرش نزار را جانشين خود‬
‫کرده ليکن بعدها پشيمان ميشود و وليعهدي را به پسر ديگرش مستعلي ميدهد‪ .‬نزار‬
‫هيچگاه به خالفت نرسيد و مغلوب و اسير برادرش شد اما هوادارانش در اطراف منتشر‬
‫شدند و مردم را به خود خواندند که اين دعوت به دعوت جديد مشهور است بدين‬
‫ترتيب اسماعيليه بدو فرقه نزاريه طرفداران نزار و مستعلويه هواداران مستعلي تقسيم‬
‫شد‪ .‬اسماعيليه مصر براي تسلط بر ديگر نقاط جهان اسالم بخصوص نابودي امپراطوري‬
‫عباسي و حکومت سلجوقيان ايران دعوتگراني را بدان مناطق فرستاده بود که مهمترين‬
‫آنها عبارت از‪ -1 :‬منصور حالج بنيانگذار تصوف وحدت الوجودي در جهان اسالم‬
‫‪ -2‬ناصر خسرو شاعر پرآوازه ‪ -3‬حسن صباح يمينياالصل‪.‬‬
‫منصور حالج در قالب مذهب تصوف موفق ميشود‪ ،‬هواداران زيادي بدور خود‬
‫جمع کند اما باالخره در سال ‪ 306‬ه‪ .‬ق رازش برمال ميشود و با فتواي امام بزرگوار‬
‫محييالدين العربي بهالکت ميرسد‪.‬‬
‫ناصر خسرو بنام مسافرت‪ ،‬ممالک اسالمي را درمينوردد؟؟؟ و دست به فعاليتهاي‬
‫ميزند اما چندان موفق نميشود‪.‬‬
‫حسن صباح سيري در انديشههاي اسماعيلي ثابت ميکند که مالحده همان‬
‫ادامهدهندگان راه ملحداني همچون بابک و مازيار بودند اما بر خالف آنها در لباس‬
‫هواداران اهل بيت حضرت علي ‪-‬رضي اهلل عنه‪ -‬بودند‪ .‬ويل دورانت درباره اسماعيليه‬
‫مينويسد‪ :‬آنان زنان و اموال را مشترک ميدانند‪ .1‬و اين همان عقيده مزدک است‪ .‬منابع‬
‫اسالمي مانند الفرق بين الفرق و سياستنامه و ديگر بزرگان اسالمي از قبيل ابن حجر‬
‫عسقالني بر اين امر اتفاق نظر دارند‪ .‬همچنين محمدعلي سلطاني در کتاب قيام و‬
‫‪ -1‬تاريخ ادبيات در ايران و تاريخ گزيده‪.‬‬

‫نهضت علويان زاگرس مطلب باال را تأييد مي کند و در کتابش با آوردن مدارک متعدد‬
‫آنرا اثبات ميکند‪ .‬اين گروه در صدد بود تا با بدست آوردن حکومت عباسي اساس دين‬
‫اسالم را براندازد‪ .‬در ميان سفيران نزاريه حسن صباح تنها کسي است که موفق شد در‬
‫بعضي از قالع غير قابل نفوذ مانند الموت آشيانه خوش کند و با کشتن و غارت و‬
‫تجاوز به مسلمانان جو ناامني را در جامعه اسالمي ايران بوجود آورد‪ .‬بدون شک‬
‫تروريسم او يکي از اساسيترين عامل سقوط سلجوقيان و خوارزمشاهيان و خالفت‬
‫عباسي بود‪.‬‬
‫حسنبن عليبن محمدبن جعفر بن حسين بن محمد الصباح الحميري مؤسس فرقه‬
‫صباحيه پدرش از يمن به کوفه و از آنجا به قم و ري آمده حسن در ري متولد ميشود‪.‬‬
‫حسن در سال ‪ 469‬از ري به اصفهان و از آنجا به آذربايجان و شام رفت و در ‪471‬‬
‫سفري به مصر کرد يک سال و نيم و در آنجا ماند‪ .‬در سال ‪ 473‬به ايران برگشت و‬
‫مخفيانه به تبليغ مذهب اسماعيلي پرداخت‪ ،‬در سال ‪ 413‬بر قلعه الموت استيال يافت‪.‬‬
‫وي داراي فدائياني بود که به علت مصرف حشيش به حشاشيان معروفند‪ .‬اسماعيليان‬
‫توسط همين افراد شخصيتهاي کليدي از رؤساي لشکري و ديني و امرا و پادشاهان را‬
‫ميکشتند‪ .‬اين فرقه بدين ترتيب توانست با ايجاد بينظمي به حيات خود ادامه دهد‪.‬‬
‫سلطان جاللالدين خوارزمشاه آنها را تار و مار ميکند و بعد از وي مالحده بدستياري‬
‫خواجه نصير طوسي به مغولها ميپيوندند‪ .‬در دوران مغول افرادي از اين فرقه مذاهب‬
‫نوربخشيه و حروفيه و بکتاشيه را ايجاد ميکنند‪ .‬با گرويدن سلطان حيدر صفوي به‬
‫تشيع اين مذاهب با دستور وي به نام مذاهب اهل حق يا خاکسار بازسازي ميشود و‬
‫بدين ترتيب در عصر صفويه قوانين دين زردشتي بنام مذهب خاکسار بر ملت ايران‬
‫حاکم ميشود‪ .‬در فصل صفويه يا اعتقادات آنها آشنا خواهيم شد‪.‬‬
‫بر خالف مالحده که خود را به تشيع منصوب ميکردند به نوشته عبدالجليل قزويني‬
‫شيعه مذهب در کتاب النقص شيعيان در بالد اسالم و شهرهاي بزرگ و منابر و مساجد‬
‫و مدارس داشتند که علناً با حضور ترک و عرب بر مذهب خود تقرير ميکردند و‬
‫چيزي از اصول و فروع مذهب خود را پوشيده نميداشتند‪ .‬آنان براي خود مدارس‬
‫اختصاصي داشتند و کتابخانههايشان مشهور بود‪ .‬مجالس خاصي از درس فقه و شريعت‬
‫بدست آنان اداره ميشد‪.‬‬
‫دانشمندان عصر سلجوقي‬

‫الف‪ -‬فقها و مفسرين‬
‫‪ -1‬امام الحرمين (‪ 427-412‬ه‪.‬ق)‪ :‬عبداهلل ابوالمعالي در سال ‪ 416‬در جوين‬
‫يکي از روستاهاي نيشابور به دنيا آمد‪ .‬در محضر پدرش امام محمد جويني و همچنين‬
‫در محضر قاضي حسين فقه را آموخت بعد از آنکه در بغداد در علوم و معارف اسالمي‬
‫و زمانه متبحر شد به نيشابور برگشت در آنجا به تدريس و تأليف کتابهاي مهم‬
‫سرگرم شد‪ .‬چهار سال در مکه و مدينه به تدريس پرداخت در دوران وزارت خواجه‬
‫نظامالملک به نيشابور برگشت و در نظاميه نيشابور که خواجه براي وي ساخته بود به‬
‫تدريس پرداخت‪ .‬وي در مدت ‪ 20‬سال استادي نظاميه نيشابور دانشمندان بزرگواري‬
‫همچون امام محمد غزالي و الکيا الهراسي و خوافي تربيت نمود‪ .‬عبدالملک را به علت‬
‫آنکه در مکه و مدينه اقامت کرده بود امام الحرمين و مجاهد مهاجر لقب دادهاند‪ .‬امام‬
‫الحرمين کتابهاي مهمي را تأليف نمود از جمله‪ :‬نهاية المطلب في دراية المذهب –‬
‫الشاهل در اصول دين – برهان در اصول فقه – غياثاالمم – تلخيص التقريب – ارشاد –‬
‫العقيدة النظامية و‪....‬‬
‫‪ -2‬امام ابوالقاسم قشيري متوفاي ‪ 495‬ه‪ .‬ق‪ :‬نامش عبدالکريم کنيهاش ابوالقاسم و‬
‫شهرتش قشيري است‪ .‬وي فقيه – متکلم و مؤلف بود شهرت او بيشتر به خاطر رساله‬
‫معروف قشيريه ميباشد‪ .‬همچنين تفسيري بر قرآن کريم نوشته است‪.‬‬
‫‪ -3‬زين االئمه ابوالعباس احمدبن محمد دينويه‪ :‬مفسر غررالمعالي‪.‬‬
‫‪ -4‬ابومحمد حسينبن مسعود معروف به فراء بغوي متوفاي ‪ 519‬ه‪ .‬ق‪ :‬تفسير‬
‫معالم التنزيل وي معروف است‪ .‬در تفسير و حديث و فقه سرآمد علماء عصر بود‪.‬‬
‫‪ -5‬ابوالحسن علي بن احمد واحدي نيشابوري متوفاي ‪ :491‬از آثار مهم وي‬
‫اسباب التنزيل در شأن نزول آيات قرآني ميباشد‪.‬‬
‫‪ -6‬ابواسحاق ابراهيم بن علي شيرازي متوفاي ‪ 479‬ه‪ .‬ق‪ :‬از آثار وي‪ -1 :‬التنبيه و‬
‫التهذيب در فقه ‪ -2‬اللمع و التبصره در اصول ‪ -3‬المخلص و المعونة در جدل ‪ -4‬طبقات‬
‫الفقهاء و‪....‬‬
‫‪ -7‬خطيب بغدادي‪ :‬آثار فراواني دارد از جمله‪ :‬تاريخ مفصل بغداد – الکفايه و‬
‫الجامع – شرف اصحاب الحديث و‪....‬‬
‫‪ -0‬فخر االسالم ابيالعسر علي بن محمدبن الحسين بزدوي متوفاي ‪ 412‬ه‪ .‬ق‪:‬‬
‫صاحب کتاب مشهور اصول الفقه برادرش ابياليسر محمدبن محمد بزدوي متوفاي ‪463‬‬
‫ه‪ .‬ق نيز از فقهاي معروف ماوراءالنهر بود‪.‬‬
‫‪ -0‬امام االجل ابوالفتح اسعدبن محمدبن ابونصر اليميني متوفاي سال ‪ 520‬يا ‪527‬‬
‫ه‪ .‬ق‪ :‬در همدان‪ ،‬وي در حکمت و خالف و فقه مشهور بود‪ .‬مدتي در نظاميه بغداد‬
‫تدريس ميکرد‪.‬‬
‫‪ -18‬شمس االئمه بن احمد السرخسي متوفاي ‪ 413‬يا بقول ديگر ‪ 500‬ه‪ .‬ق‪ :‬از آثار‬
‫وي است‪ :‬کتاب اصول و کتاب مبسوط در ‪ 15‬مجلد نام کامل وي عبدالعزيز بن‬
‫احمدبن صالح العلواني ميباشد‪ .‬از بزرگترين امامان حنيفه بخارا در قرن ‪ 5‬ه‪ .‬ق بود‪.‬‬
‫‪ -11‬فخرالدين ابوالمفاخر حسن بن منصور ازوجندي معروف به قاضيخان‬

‫متوفاي ‪ 562‬ه‪ .‬ق‪ :‬کتاب فتاوي وي شامل فتاواي عده زيادي از فقهاي قرون ‪ 5‬و ‪9‬‬
‫مشهور است‪.‬‬
‫‪ -12‬ابوالحسن عليبن ابيبکر مرغيناني وفات ‪ 563‬ه‪ .‬ق از آثار اوست‪ -1 :‬البداية‬
‫‪ -2‬کتاب الهداية ‪ -3‬مناسک الحج ‪ -4‬کفاية المنتهي و‪....‬‬
‫‪ -13‬برهانالدين محمودبن تاجالدين از فقهاي بنيمازه‪ :‬از آثار اوست‪ -1 :‬کتاب‬
‫المحيط ‪ -2‬الذخيرة والجواهر المضيئة في الطبقات الحنفية‪.‬‬
‫‪ -14‬ابن جوزي‪ :‬عبدالرحمنبن ابيالحسن عليبن محمد البغدادي از اعقاب‬
‫حضرت ابوبکر صديق ‪-‬رضي اهلل عنه‪ -‬زندگي ‪ 567-501‬از آثار اوست‪ :‬تلبيس ابليس‬
‫يا نقد علم و علماء اهل سنت و شيعه در داوريهاي خود به وي مراجعه ميکردند‪ .‬ابن‬
‫جوزي مفسر – مؤرخ (تاريخ منتظم از آثار وي است) – محدث – طبيعيدان –بود و در‬
‫همه اين رشتهها کتابهايي تأليف کرده است‪.‬‬
‫‪ -15‬عالمه جاراهلل زمخشري ‪ :531-497‬ابوالقاسم محمودبن عمربن‬
‫محمدالخوارزمي مفسر – محدث – اديب و استاد نحو و علوم بالغي‪ ،‬وي امام عصر‬
‫خود بود به سبب اقامت در مجاورت کعبه او را جاراهلل گفتهاند از آثار اوست‪-1 :‬‬
‫الکشاف در تفسير قرآن ‪ -2‬انموذج در نحو ‪ -3‬مقدمه االدب ‪ -4‬اساس البالغه ‪-5‬‬
‫المستقصي در امثال عرب ‪ -9‬کتاب سواير االمتثال ‪ -7‬شرح الميه العرب ‪ -1‬الفائق در‬
‫غريب الحديث و‪....‬‬
‫‪ -16‬ابوجعفر احمدبن عليبن محمدالمقري البيهقي معروف به بوجعفرک مقري‬
‫بيهقي (‪ 544-470‬ه‪ .‬ق) از فقهاي مشهور نيشابور‪ :‬مفسر – اديب – لغتدان از آثار‬
‫اوست‪ :‬المحيط در لغات قرآن – ينابيع اللغه – تاج المصادر‪.‬‬
‫‪ -17‬امام ابوالفتح مطرزي خوارزمي‪ :‬ناصر بن ابيالمکارم عبدالسيد بن علي (‪-531‬‬

‫‪ 910‬ه‪ .‬ق) از ادبا و لغويان بزرگ ايران‪ ،‬کتاب المغرب في لغة الفقه وي بسيار مشهور‬
‫است‪.‬‬
‫‪ -10‬نجمالدين ابوحفص عمربن محمد نسفي (‪ 531-492‬ه‪ .‬ق) سمعاني عدد‬
‫تصانيف او را نزديک به يک صد عدد دانسته است‪ .‬از آثار اوست‪ :‬طلبة الطلبة و‬
‫الخالفيات والنقد في علماء سمرقند‪.‬‬
‫‪ -10‬ابوبکربن عبدالرحمان متوفاي ‪ 474‬يا ‪ 471‬ه‪ .‬ق مشهور به عبدالقاهر جرجاني‪:‬‬
‫از آثار اوست‪ :‬جرجانيه در نحو – المغني در شرح ايضاح ابوعلي فارسي – مختصر‬
‫المغني بنام المقتصد – کتاب العمدة در صرف – شرح الجمل‪ ،‬اين کتاب داراي‬
‫شرحهايي است از جمله شرح خود جرجاني – اسرار البالغه – داليل االعجاز‪ ،‬بخاطر‬
‫دو کتاب اخير وي است که امام فخر رازي گفته است‪ :‬امام عبدالقاهر جرجاني قواعد‬
‫علم معاني و بيان را استخراج و برهانها و حجتهاي آنرا مرتب کرد و در کشف‬
‫حقايق آن کوشش فراوان نمود‪.‬‬
‫‪ -28‬امام محمد غزالي‪ :‬ابوحامد محمدبن محمد از بزرگترين متکلمان و فيلسوفان و‬
‫فقيهان قرن پنجم ه‪ .‬ق است‪ 455 .‬تا ‪ 505‬ه‪ .‬ق‪ :‬استاد نظاميه بغداد از ‪ 414‬تا ‪ 411‬ه‪ .‬ق‬
‫با چهل و پنج آمد از ايام گيتي در وجود‬ ‫حجهاالسالم غزالي بسال چهارصد‬
‫سالعمرش بيگمان شصتسال کمشش روز بود‬ ‫چون بسال پانصد و پنج رحلت کرد‬
‫امام غزالي صدها کتاب و رساله تأليف کرده است‪ ،‬از آن جمله است‪ -1 :‬احياء‬
‫علومالدين ‪ -2‬خالصهاي از علومالدين بنام کيمياي سعادت ‪ -3‬نصايح الملوک ‪-4‬‬
‫تهافت الفالسفه ‪ -5‬المنقد في الضالل ‪ -9‬أيها الولد ‪ -7‬بسيط و وجيز و وسيط در فقه‬
‫‪ -1‬اسماء الحسني‪.‬‬
‫امام محمد غزالي يکي از بزرگترين مناديان ضد قشرسازي در جامعه اسالمي بود‪.‬‬
‫وي در مقدمه احياء علومالدين هدف اساسي از تأليف آن را زدودن پردههايي بر دين‬
‫ميداند که مانع فهم آن براي عوام ميشود‪ .‬ميگويد به مردم چنين وانمود کردهاند که‬
‫ديانت آمده است تا عدهاي قاضي بشوند و عدهاي واعظ و عدهاي مفتي و اين بر خالف‬
‫روش سلف صالح است‪ .‬امام محمد غزالي همچنين مخالف سرسخت فلسفي کردن دين‬
‫است‪ .‬وي معتقد بود که فلسفه آن هم به روش ارسطو هيچگاه نميتواند بعضي از‬
‫مسائل ديني مانند مسائل ماوراء الطبيعه را شرح دهد‪ .‬بعالوه اين کار موجب خواهد شد‬
‫که نوعي بردگي ديني بوجود آيد‪ .‬به علت آشنايي اکثريت مردم با فلسفه و در نتيجه آنها‬
‫ناچار ميشدند براي فهم دين به دستبوسي و پابوسي فالسفه بروند همچنان که در‬
‫مذهب تصوف اين رسم برقرار است‪ .‬اين تنها امام محمد غزالي نبود که مخالف‬
‫فلسفيسازي دين بود بلکه قرنها قبل از او در دوران مأمون خليفه نهضت ضد فلسفه‬
‫ارسطو به راه افتاده بود توسط عدهاي از دانشمندان اسالمي که به اخوان الصفا مشهورند‪.‬‬
‫اين دانشمندان براي اينکه تحت تعقيب قرار نگيرند رساالت خود را بدون نام و نشان‬
‫مينوشتند‪ .‬آنها در صفحه ‪ 352‬جلد دو رساالت تأکيد داشتند‪ .‬آدم کامل کسي است که‬
‫در دين عربي‪ ،‬نسبت ايراني و مذهب حنفي باشد‪ .‬فلسفه ارسطو در حقيقت تعطيلي علم‬
‫است چرا که با پرداختن به مسائل نظري ورد تجربه به دور و تسلسل ميانجامد‪.‬‬
‫مرتضي راوندي در کتاب تحوالت اجتماعي در اروپا به نقل از جامعهشناسان بزرگ‬
‫غربي مينويسد‪ :1‬کليسا به توصيه آلبرت کبير (‪ 1169-1210‬ميالدي) به محافل روحاني‬
‫خود توصيه کرد که با ارسطو آشتي کنند‪ .‬سن توماس (‪ 1224-1274‬ميالدي) اين کار را‬
‫انجام داد‪ .‬اين جريان باعث رکود علمي پانصد ساله در اروپا شد زيرا آنان را به‬
‫ذهنگرايي سوق داد‪.‬‬
‫‪ -1‬تاريخ تحوالت در اروپا‪ ،‬مرتضي راوندي‪ ،‬ص ‪.004‬‬

‫ديگر مخالفين فلسفه ارسطو عبارت بودند از‬

‫‪ -‬ابن رشد‪ :‬قاضي ابوالوليد محمدبن احمدبن محمدبن احمدبن رشد قرطبي (‪-520‬‬
‫‪ 565‬ه‪ .‬ق) فيلسوف بزرگ اسالمي در اسپانيا وي در کتاب تهافت التهافت به فلسفه‬
‫ارسطو تاخته است‪.‬‬
‫‪ -‬ابوالبرکات هبةاهلل بن عليبن ملکا البغدادي‪ :‬متوفاي ‪ 547‬در کتابهاي المصير و‬
‫کتاب النفس يا تفسير کتاب النفس ارسطو‪.‬‬
‫‪ -‬عبدالکريم شهرستاني‪ :‬دانشمند مشهور و نويسنده بزرگ در کتاب المصارعه در‬
‫الهيات‪.‬‬
‫‪ -‬ابن غيالن بلخي‪ :‬استاد حساب – هندسه – جبر – طبيعيات و الهيات‪.‬‬
‫‪ -‬امام فخر رازي‪ :‬متکلم و طبيعيدان و فقيه نام آور قرن ششم ه‪ .‬ق‪.‬‬
‫‪ -‬سنايي غزنوي‪ :‬بنيانگذار عرفان اسالمي‪:‬‬
‫همچو دو نان اعتقاد اهل يونان داشتن‬ ‫تاکي از کاهل نمازي ايحکيم زشتخوي‬
‫پس دل اندر زهره فرعون و هامان داشتن‬ ‫صدق بوبکري و حذق حيدري کردن رها‬
‫عقل چه بود جانبنيخواه و بنيخوان داشتن‬ ‫عقل نبود فلسفه خواندن زبهر کاملي‬
‫نوحوکشتينيودردل عشق طوفان داشتن‬ ‫دين و ملت ني و بجان حکمت دوختن‬
‫از اين آيين بيدينان پشيماني پشيماني‬ ‫مسلمانان مسلمانان مسلماني مسلماني‬
‫ازيرا درجان جانها فرونايد مسلماني‬ ‫بميريد از چنين جاني کازو کفر و هوا خيزد‬
‫که محرومند ازاينعشرت هوسگويان يوناني‬ ‫شراب حکمت شرعي خوريد اندرحريم دين‬
‫چه باشد حکمت يوناني پيش ذوق ايماني‬ ‫برون کن طوق عقالني بسوي ذوق ايمان شو‬
‫‪ -‬ابوريحان بيروني‪ :‬دانشمند بزرگوار اسالمي که شرح حالش در دوران غزنوي آمده‬
‫است‪.‬‬
‫‪ -‬فردوسي حکيم طوس‬

‫‪ -‬خاقاني‪ :‬به حق فلسفه را تعطيلي علم ميداند‪:‬‬
‫منهيد‬ ‫ازل‬ ‫کرده‬ ‫بر‬ ‫جرم‬ ‫چشم بر پرده امل منهيد‬
‫منهيد‬ ‫اجل‬ ‫بر‬ ‫از‬ ‫جهل‬ ‫هاء‬ ‫اجل‬ ‫عالمان‬ ‫و‬ ‫امامان‬ ‫اي‬
‫منهيد‬ ‫خالل‬ ‫را‬ ‫توحيد‬ ‫سرّ‬ ‫علم تعطيل مشنويد از غير‬
‫و آنگهي نام آن جدل منهيد و‪..‬‬ ‫مياميزيد‬ ‫سخن‬ ‫در‬ ‫فلسفه‬
‫و بسياري ديگر از دانشمندان اسالمي بر فلسفه پوچ ارسطو تاختهاند که تنها به ذکر‬
‫چند تن از مشهورترين آنها بسنده شد‪.‬‬
‫در اين ميان از آنجا که امام محمد غزالي در پيشرفت مذهب اهل سنت نقش اساسي‬
‫داشت مورد هجوم قرار گرفته است‪.‬‬
‫‪ -21‬خواجه عبداهلل انصاري ‪ 411-369‬ه‪ .‬ق‪ :‬شيخ االسالم عبداهللبن محمد‬
‫االنصاري الهروي از اعقاب ابوايوب انصاري ‪-‬رضي اهلل عنه‪ -‬اصحابي مشهور است‪ .‬در‬
‫فقه پيرو امام احمد حنبل بود از آثار اوست‪:‬‬
‫‪ -1‬تفسير خواجه ‪ -2‬ترجمه فارسي امالء طبقات صوفيه سلمي به لهجه هرات ‪-3‬‬
‫مناجاتنامه ‪ -4‬نصايح ‪ -5‬زادالعارفين ‪ -9‬کنزالسالکين ‪ -7‬قلندرنامه ‪ -1‬محبتنامه ‪-6‬‬
‫هفت حصار ‪ -10‬رساله دل و جان ‪ -11‬رساله واردات ‪ -12‬الهينامه‪.‬‬
‫‪ -22‬مفتي الثقلين ‪ 537-491‬ه‪ .‬ق‪ :‬نجمالدين ابوحفص عمربن محمدبن احمد‬
‫نسفي مشهور به مفتي الثقلين متبحر در فقه – حديث – تفسير بحث و جدل در هر‬
‫کدام از اين علوم کتابهايي نوشته است‪ .‬در مجموعه آثارش باغ بر يکصد کتاب‬
‫ميباشد‪ .‬از مشهورترين کتاب وي بفارسي کتاب اعتقاد اهل سنت و جماعت ميباشد‪.‬‬
‫‪ -23‬امام احمد غزالي برادر امام محمد غزالي متوفاي ‪ 517‬ه‪ .‬ق‪ :‬بدستور امام محمد‬
‫غزالي رياست نظاميه بغداد را بعد از وي از ‪ 411‬تا ‪ 461‬به عهده داشت‪.‬‬
‫‪ -24‬قاضي حميدالدين عمربن محمودالبلخي قاضي القضات شهر بلخ متوفاي ‪556‬‬
‫ه‪ .‬ق بعضي از آثارش عبارتند از ‪ -1‬مقامات حميدي ‪ -2‬وسيلة العفاة إلي اکفي الکفاة ‪-3‬‬
‫حنين المستجيراني حضره المجير ‪ -4‬منية الراجي في جوهر التاجي ‪ -5‬سفرنامه مرو از‬
‫اشعار اوست‪:‬‬
‫از مقامات حميدالدين شد اکنون ترهات‬ ‫هرسخني که آن نيست قرآنياحديث مصطفي‬
‫پيش آن درياي ماالمال از آب حيات‬ ‫اشک اعميدان مقامات حريري و بديع‬
‫رو که محمود عصر ما بتان سومنات‬ ‫شادباش اي عنصرمحموديان را روي‪ ،‬تو‬
‫حالي از منطقي جذر اصم بايد نجات‬ ‫از مقامات تو گرفصلي بخوانم بر عدد‬
‫علم اکسير سخن داند مگر اقضيالقضاة‬ ‫عقلکلي خط تأمل کرد ازو‪ ،‬گفت ايعجب‬
‫آفتابي بيزوال و آسماني با ثبات‬ ‫ديرمان اي راي و قدرت عالم توحيد را‬
‫در اينجا به اين عده از دانشمندان در علوم ديني اکتفا ميکنم با توجه به اينکه هيچ‬
‫عالم ديني از ديگر علوم زمانه همچون رياضي و طبيعي بيبهره نبوده است‪.‬‬
‫شاعران بلندآوازه دوران سلجوقي‬

‫شاعران اين دوران غالباً مرداني فاضل و دانشمند و زبانآور و جامع علوم زمان خود‬
‫بودند ديوانهاي آنها شاهدي بر اين مدعاست‪.‬‬
‫‪ -1‬نظامي عروضي‪ :‬احمدبن عمربن علينظامي عروضي سمرقندي‪ :‬طبيب – منجم‬
‫– اديب از شاعران بزرگ ايران در قرن ‪ 9‬ه‪ .‬ق مهمترين اثر وي چهار مقاله يا مجمع‬
‫النوادر ميباشد‪ ،‬که در بيان شرايط چهار طبقه سالطين‪ :‬دبيران – شاعران – منجمان –‬
‫طبيبان نوشته شده است‪.‬‬
‫‪ -2‬فخرالدين گرگاني يا فخرالدين اسعد الجرجاني‪ :‬عوفي در لباب االلباب‬
‫مينويسد‪ :‬کمال فضل و جمال و هنر و غايت ذکاو ذوق در تأليف کتاب ويس ورامين‬
‫ظاهر و مکشوف است‪ .‬در بعضي از جنگهاي همراه سلطان طغرلبيک سلجوقي بوده‬
‫است‪.‬‬
‫‪ -3‬بابا طاهر عريان‪ :‬راوندي در راحت الصدور ميگويد‪ :‬وقتي طغرلبيک در سال‬
‫‪ 447‬ه ‪ .‬ق به همدان رفت‪ ،‬بر سر کوه کوچکي به بابا طاهر و بابا جعفر و باب حمشا‬
‫برخورد با وزيرش ابونصر الکندري پيش آن سه نفر رفته دستهايشان را ميبوسد‪ .‬بابا‬
‫طاهر به او ميگويد‪ :‬اي ترک‪ ،‬با خلق خدا چه خواهي کرد؟ سلطان گفت‪ :‬آنچه تو‬
‫فرمايي‪ .‬بابا طاهر گفت‪ :‬خداوند ميفرمايد‪:‬‬
‫اْلحس ِ‬‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ َّ‬
‫ان﴾‬ ‫﴿إ َّن الل َه يَأْ ُم ُر بالْ َع ْدل َو ْ ْ َ‬
‫سلطان بگريست و گفت‪ :‬چنين کنم‪ .‬بابا انگشتري داشت آنرا بيرون آورد و در‬
‫انگشت سلطان کرد و گفت‪ :‬مملکت عالم چنين در دست تو کردم بر عدل باش‪.‬‬
‫نومه‬ ‫چه‬ ‫دلرا‬ ‫دلو‬ ‫دلبر‬ ‫وگر‬ ‫اگر دل دلبر و دلبر کدومه‬
‫کدومه‬ ‫دلبر‬ ‫و‬ ‫که‬ ‫دل‬ ‫ندونم‬ ‫دل و دلبر بهم آمينه وينم‬
‫‪ -4‬مسعود سعد‪ :‬مسعود سعد سلمان متوفاي ‪ 515‬ه‪ .‬ق‪.‬‬
‫‪ -5‬مختاري‪ :‬ابوالمفاخر خواجه حکيم سراجالدين ابوعمر عثمانبن عمرمختاري‬
‫غزنوي هم عصر سنايي غزنوي متوفاي ‪ 544‬يا ‪ 564‬آثارش ‪ -1‬ديوان مختاري ‪-2‬‬
‫شهريارنامه‪.‬‬
‫‪ -6‬معزي‪ :‬اميرالشعرا ابوعبداهلل محمدبن عبدالملک معزي نيشابوري پسر برهاني‬
‫شاعر پدر و پسر از شاعران درباري سلجوقيان بودند‪.‬‬
‫‪ -7‬رشيدي‪ :‬سيدالشعرا استاد ابومحمدبن محمد رشيدي سمرقندي به تاجالشعرا‪.‬‬
‫‪ -0‬سنايي غزنوي‪ :‬حکيم مجدودبن آدم سنايي عارف و استاد مسلم شعر فارسي‪:‬‬
‫سنايي در مثنويهاي خود بيش از قصايد به ايراد معاني و الفاظ دشوار و اشاره به مسائل‬
‫مختلف علمي و فلسفي و عرفاني و ديني توجه کرده و از اين حيث بسياري از ابيات‬
‫وي در سيرالعباد و طريق التحقيق و حديقه محتاج شروح مفصل است‪ .‬از آثار او است‪:‬‬
‫‪ -1‬حديقة الحقيقة يا شريعة الطريقة يا الهينامه ‪ -2‬سيرالعباد الي معاد ‪ -3‬طريق التحقيق‬
‫‪ -4‬کارنامه بلخ يا مطالب نامه ‪ -5‬عشقنامه ‪ -9‬عقلنامه ‪ -7‬تجربه العلم‪.‬‬
‫از شماره ‪ 2‬تا شماره ‪ 7‬را بر رويهم سته غزنوي مينامند‪.‬‬
‫از دين حق بماند ستي به نيروي سخندان‬ ‫تو اي مرد سخنپيشه که بهر دام مشتي دون‬
‫چه تقصير آمد زقرآن که گشتي گرد الماني‬ ‫چه سستي ديدي از سنت که رفتي سوي بيدينان‬
‫(الماني = چاپلوسي)‬
‫‪ -0‬رشيد وطواط‪ :‬امير امام رشيدالدين سعدالملک محمدبن محمدعبدالجليل عمري‬
‫از نسل حضرت عبداهلل بن عمرخطاب ‪-‬رضياهلل عنهما‪ -‬متوفاي ‪ 573‬ه‪ .‬ق آثارش‪-1 :‬‬
‫ديوان شعر ‪ -2‬حدايق السحر في دقايق الشعر ‪ -3‬منشآت فارسي ‪ -4‬فصل الخطاب من‬
‫کالم عمربن خطاب ‪ -5‬تحفه الصديق الي الصديق من کالم ابيبکر الصديق ‪ -9‬انس‬
‫اللهفان من کالم عثمان بن عفان ‪ -7‬نثر اللّالي من کالم عليبن ابيطالب ‪ -1‬مجموعه‬
‫رسائل عربي ‪ -6‬منظومهاي در عروض فارسي و‪....‬‬
‫‪ -18‬خاقاني شرواني‪ :‬وفات ‪ 512‬ه‪ .‬ق حسان العجم افضل الدين بديل (ابراهيم) بن‬
‫علي خاقاني شرواني لقب خاقاني را خاقان منوچهر از شاهان شروانشاهان به وي داده‬
‫است‪ .‬خاقاني تا ‪ 25‬سالگي تحت تربيت عموي دانشمندش کافيالدين عمربن عثمان‬
‫طبيب و فيلسوف قرار داشت‪ .‬استاد علوم ادبي وي نيز پسر عمويش وحيدالدين عثماني‬
‫بوده است که از سرشناسان علوم ادبي و حکمي زمان خود بود‪ .‬در تبصرة الشعراء‬
‫سرخاب تبريز مدفون است‪.‬‬
‫‪ -11‬ضياء خجندي‪ :‬خواجه ضياءالدين بن خواجه جاللالدين مسعود خجندي‬
‫شاعر بلندآوازه قرن ‪ 9‬ه‪ .‬ق از شاگردان امام فخر رازي‪.‬‬
‫‪ -12‬انوري‪ :‬وفات ‪ 513‬ه‪ .‬ق اوحدالدين محمدبن علي بن اسحاق در دربار سلطان‬
‫سنجر‪ ،‬انوري در اکثر علوم وارد بود‪:‬‬
‫ظن مبر کز نظم الفاظ و معاني قاصرم‬ ‫گرچه در بستم در مدح و غزل يکبارگي‬
‫خواه جزوي گير آن را خواه کل قادرم‬ ‫بلکه بر هر علم کز اقران من داند کسي‬
‫راستي بايد بگويم با نصيبي وافرم‬ ‫منطق و موسيقي و هيأت شناسم اندکي‬
‫گر تو تصديقش کني بر شرح و بسطش ماهرم‬ ‫زالهي آنچه تصديقش کند عقل صريح‬
‫کشف دانم کرد اگر حاسد نباشد ناظرم‬ ‫در طبيعي رمزچند هرچند بيتشوير نيست‬
‫ورهمي باور نداري‪ ،‬رنجه شو من حاضرم‬ ‫نيستم بيگانه از اعمال و احکام نجوم‬
‫در اينجا شرح حال شعر را خاتمه ميدهم چرا که ذکر نام و احوال آنها از حوصله‬
‫اين کتاب خارج است‪ ،‬آثار بسياري از آنها در دست است‪.‬‬
‫رياضيدانها – منجمان – پزشکان – فيلسوفان – مشهور دوره سلجوقي‬

‫‪ -1‬عمر خيام‪ 506-427( :‬يا ‪ 517‬ه‪ .‬ق) مدفون در اصفهان‪.‬‬
‫حجة الحق حکيم ابوالفتح عمربن ابراهيم الخيام نيشابوري رياضيدان فيلسوف –‬
‫پزشک – شاعر و موسيقيدان بزرگ قرن پنجم ه‪ .‬ق بنا به دعوت سلطان ملکشاه‬
‫سلجوقي در سال ‪ 497‬براي اصالح کردن تقويم نجومي به همراه منجمين معروف‬
‫روزگارش‪ ،‬رصدخانهاي مهم در اصفهان ساخت‪ .‬علم جبر با انديشهها و کارها و‬
‫نوشتههاي خيام به يکي از مراحل کمال و شکوفايي خود رسيد‪ .‬خيام اولين کسي است‬
‫که انواع معادالت درجه ‪ 3‬را حل کرده است‪ .‬عمربن خيام فيلسوف و دانشمند مسلماني‬
‫بود که نسبت دادن رباعياتي در شهوتپرستي به او دروغ محض است و همچنان که در‬
‫ساليان اخير معلوم شده است در آن زمان دو يا سه شخصيت جود داشته است که باسم‬
‫خيامي و خيام مطرح بودهاند‪.‬‬
‫برخي از آثار خيام‪ -1 :‬شرح المشکل من الکتاب الموسيقي ‪ -2‬مسائل حساب ‪-3‬‬
‫اثبات مسائل جبر ‪ -4‬شرح ما أشکل من مصادرات کتاب اقليدس وي در اين کتاب بر‬
‫هندسه اقليدس ايراد مهم ميگيرد‪ -5 .‬ميران الحکمه ‪ -9‬زيج السنجري‪ ،‬آنچه که بنام‬
‫بسط دو جملهاي به نيوتن نسبت داده شده است و با کمک آن محاسبه رياضي بسياري‬
‫از مسائل فيزيک و مکانيک را حل ميکنند و در رياضيات نيز حائز اهميت است‪ .‬در‬
‫واقع توسط خيام بدست آمده است‪ .‬پروفسور روزبرگ استاد هندسه در اين باره‬
‫ميگويد‪ :‬بايد بجاي نيوتن و پاسکال‪ ،‬بسط دو جملهاي خيام و مثلث خيام به کار رود‪.‬‬
‫خيام‪:‬‬
‫وين حرف معما نه تو خواني و نه من‬ ‫اسرار ازل را نه داني و نه من‬
‫چو پرده درافتد نه تو ماني و نه من‬ ‫هست از پس پرده گفتگوي من و تو‬
‫‪ -2‬ابوالعباس فضلبن محمد لوکري مروزي‪ :‬از شاگردان دانشمند بهمنيار شاگرد‬
‫ابنسينا آثاري از قبيل بيان الحق – يضمان الصدق – قصدهايي با شرح فارسي دارد‪ .‬وي‬
‫از فيلسوفان مشهور قرن ‪ 9‬ه‪ .‬ق است‪.‬‬
‫‪ -3‬قطبالزمان محمدبن ابوطاهر طبسي مروزي‪ :‬متوفاي ‪ 536‬ه‪ .‬ق از شاگردان‬
‫قطبالزمان ابوالفتح بن ابوسعيد قندورجي است که در آثار علويه و علم حيوان تصانيفي‬
‫داشته است‪.‬‬
‫‪ -4‬مجداالفاضل عبدالرزاق ترکي‪ :‬هندسهدان مشهوري بود که اکثر کتب ابن سينا را‬
‫از حفظ داشت‪ ،‬در بخارا حساب تدريس ميکرد‪.‬‬
‫‪ -5‬شرفالزمان محمدبن يوسف االيالقي‪ :‬فيلسوف – طبيب – جانورشناس در‬
‫مسائل نظري و علمي حکمت توانا بود‪ .‬در ‪ 539‬در جنگ قطوان شهيد شد‪.‬‬
‫از آثار او است‪ -1 :‬کتاب اللواحق ‪ -2‬دوستنامه ‪ -3‬سلطاننامه ‪ -4‬کتاب الحيوان‪.‬‬
‫‪ -6‬فريدالدين عمربن غيالن بلخي‪ :‬شهرت اصلي وي در فلسفه است‪ .‬از مخالفين‬
‫سرسخت فلسفه ارسطو و حاميان آن بود‪ .‬از آثار او است‪:‬‬
‫‪ -1‬حدوث العالم ‪ -2‬التنبيه علي مويهات کتاب التنبيهات ابوعلي سينا ‪ -3‬التوطئه‬
‫للتخطئه در ذکر ايراداتي بر منطق ابن سينا و‪....‬‬
‫‪ -7‬اوحدالزمان ابوالبرکات هبهاهلل بن علي بن ملکا البغدادي‪ :‬متوفاي ‪547‬‬
‫فيلسوف و پزشک مشهور قرن ‪ 9‬ه‪ .‬ق‪.‬‬
‫‪ -0‬حکيم ابوسعد يا ابوسعيد محمدبن محمد الغانمي‪ :‬طبيعيدان و فيلسوف اثر‬
‫مهم وي فراضه الطبيعيات ميباشد‪.‬‬
‫‪ -0‬قاضي زينالدين عمربن سهالن الساوي‪ :‬معاصر سلطان سنجر از شاگردان‬
‫شرفالزمان محمد االيلقاي بوده است‪ .‬از آثار اوست‪:‬‬
‫‪ -1‬کتاب البصاير الصغيرية در منطق ‪ -2‬کتاب التبصرة ‪ -3‬کتابي در حساب و چند‬
‫کتاب ديگر‪ .‬بيهقي گويد‪ :‬او را چون بحري مواج در علوم ديدم‪.‬‬
‫‪ -18‬تاجالدين محمدبن عبدالکريم شهرستاني‪ :‬متوفاي ‪ 541‬ه‪ .‬ق جغرافيدان و‬
‫مؤرخ و فيلسوف و مفسر قرن ‪ 9‬ه‪ .‬ق‪ .‬آثارش‪ -1 :‬الملل و النحل درباره ديانات و ملل و‬
‫اهل اهواء و نحل ميباشد ‪ -2‬تفسيري بر قرآن مجيد ‪ -3‬المصارعات در فلسفه و در رد‬
‫ابن سينا و فلسفه ارسطويي‪.‬‬
‫‪ -11‬بهاءالدين ابوبکر محمدبن احمدبن ابيبشر الخرقي المروزي‪ :‬منسوب به‬
‫خرق از قراء مرو‪ ،‬تاريخدان و جغرافيدان و رياضيدان که در هر سه زمينه کتابهايي‬
‫دارد‪ .‬در ‪ 539‬همراه اتسز به خوارزم ميرود‪ .‬از آثار اوست‪ -1 :‬منتهي االدراک في تقسيم‬
‫االفالک (نالينو قسمتي از آن را بچاپ رسانده است) ‪ -2‬التبصرة في علم الهيئة ويدمن آن‬
‫را ترجمه کرده است‪.‬‬
‫‪ -12‬شرفالدين طوسي‪ :‬مظفربن محمدبن المظفر متوفاي ‪ 906‬ه‪ .‬ق رياضيدان و‬

‫منجم مشهور قرن ‪ 9‬ه‪ .‬ق وي اصالحاتي در اسطرالب انجام داده و شرح آن را در کتاب‬
‫المسطع آورده است‪.‬‬
‫‪ -13‬ابوالعباس فضلبن محمد لوکري‪ :‬فيلسوف و رياضيدان قرن ‪ 9‬ه‪ .‬ق‪.‬‬
‫‪ -14‬ميمون نجيب واسطي‪ :‬رياضيدان و منجم قرن ‪ 9‬ه‪ .‬ق‪.‬‬
‫‪ -15‬ابوحاتم اسفرازي‪ :‬رياضيدان و منجم قرن ‪ 9‬ه‪ .‬ق‪.‬‬
‫‪ -16‬ظهيرالدين ابوالمحامد محمدبن مسعود المسعودي الغزنوي‪ :‬رياضيدان –‬
‫منجم و اديب قرن ‪ 9‬ه‪ .‬ق از آثار او است‪:‬‬
‫‪ -1‬جهان دانش درباره افالک و زمين ‪ -2‬کفاية التعليم ‪ -3‬نافع الثمره در هيئت ‪-4‬‬
‫عناصر و کائنات جوّ ‪ -5‬احياء الحق‪.‬‬
‫‪ -17‬ابوالحسن عليبن زيد بيهقي‪ :‬مشهور به علي قطّان مروزي در طب –‬
‫رياضيات – علوم پايه و علوم ديني سرآمد زمان خود بود‪ .‬او بيشتر به علم طب مشغول‬
‫بود‪ .‬در مرو دکاني داشت و در آنجا طبابت ميکرد‪ .‬در عروض و انساب و طب تأليفاتي‬
‫دارد‪ .‬مهمترين اثر رياضي او کيهان شناخت است در علم هيئت‪.‬‬
‫‪ -10‬شرفالزمان محمد ايالقي‪ :‬فيلسوف و پزشک قرن ‪ 9‬ه‪ .‬ق کتاب الفضول‬
‫االيالقيه وي در طب بارها شرح شده است‪.‬‬
‫‪ -10‬ابن ابيالصادق‪ :‬ابوالقاسم عبدالرحمان بن علي بن ابيالصادق النيشابوري ملقب‬
‫به بقراط ثاني استاد سيد اسمعيل جرجاني مشهور بوده است‪ .‬از آثار اوست شرح کتاب‬
‫فضول بقراط‪.‬‬
‫‪ -28‬سيد امام زينالدين اسمعيل بن الحسن بن محمدبن احمدالحسيني الجرجاني‬
‫مشهور به اسمعيل جرجاني بزرگترين پزشک قرن ‪ 9‬ه‪ .‬ق است که بقول بيهقي علم طب‬
‫و سائر علوم را با تصانيف خود احياء کرد‪ .‬وي پزشک فيلسوف و محدث ماهري بود‪ .‬و‬
‫متولد ‪ 434‬متوفاي ‪ 531‬ه‪ .‬ق بود‪.‬‬
‫جرجاني علم حديث را از امام ابوالقاسم قشيري و علم طب را از ابن ابيالصادق‬
‫فراگرفت‪ .‬در علم پزشکي جرجاني دو ويژگي عمده دارد‪ -1 :‬همه مباحث علم طب را‬
‫با تحقيقات و مطالعات جديد مورد مطالعه قرار داد‪ -2 .‬جميع مباحث مربوط به علم‬
‫پزشکي را در کتابهايش مورد بحث و تحقيق قرار داد و بسياري از اصطالحات فارسي‬
‫را در اين علم که تا آن عهد وجود داشت و ممکن بود بتدريج از بين برود در کتب خود‬
‫آورد وي از اين راه خدمات شاياني به زبان فارسي کرده است‪ .‬برخي از آثار وي‬
‫عبارتند از‪ -1 :‬خفّي عالئي ‪ -2‬طب ملوکي ‪ -3‬اغراض ‪ -4‬يادگار ‪ -5‬کتاب ردالفالسفه‬
‫‪ -9‬تدبير يوم وليله ‪ -7‬وصيتنامه ‪ -1‬تذکرة االشراقية في الصناعة الطبيعية ‪ -6‬کتاب في‬
‫القياس ‪ -10‬کتاب في التحليل ‪ -11‬کتاب المنية ‪ -12‬زبدة الطب ‪ -13‬الکاظمية ‪-14‬‬
‫ذخيره خوارزمشاهي بسال ‪ 504‬ه‪ .‬ق بنام قطبالدين محمدبن انوشتکين خوارزمشاه در‬
‫‪ 12‬مجلد هر کتاب خود به چند باب و فصل تقسيم ميشود و همه ابواب طب و تشريح‬
‫و داروهاي مفرد و داروهاي ترکيبي يا مرکب را شامل است‪ .‬کتاب ذخيره در حقيقت‬
‫دايرهالمعارف پزشکي ايراني است که حاصل صدها بلکه هزارها تجربه و تحقيق ايرانيان‬
‫در امر پزشکي است‪ .‬اسمعيل جرجاني همواره تحت حمايت سالطين خوارزمشاهي‬
‫بود‪.‬‬
‫‪ -21‬اوحدالدين محمد انوري ابيوردي‪ :‬متوفاي ‪ 513‬ه‪ .‬ق از شاگردان امام محمد‬
‫غزالي در نظاميه بغداد‪ ،‬وي شاعر و رياضيدان معروفي بود‪.‬‬
‫‪ -22‬ابوسعيد ابوالخير‪ :‬از بزرگترين صوفيان ايراني در قرن پنجم هجري قمري است‬
‫که شهرت بسزايي دارد‪ .‬وي متولد ‪ 375‬و متوفاي ‪ 440‬هجري قمري است‪ .‬ابوسعيد‬
‫شديداً بر رياکاران متصوفه ميتاخت‪ .‬وي معتقد بود که صوفي درستکار کسي است که‬
‫در ميان خلق باشد و در غم و شادي همراه آنها باشد‪ .‬نه آنکه همچون رهبانان از مردم‬
‫دوري کرده و از ازدواج خودداري کند‪.‬‬
‫‪ -23‬امام عبدالقادر گيالني‪ 591-470( :‬ه‪ .‬ق) از نسل حضرت حسنبن علي بن‬
‫ابيطالب ‪-‬رضي اهلل عنه‪ -‬فارغ التحصيل دانشگاه نظامية بغداد‪ :‬در عصر امام گيالني‬
‫انحراف و بيراهه رفتنهاي تصوف و طريقت و ادعاهاي پوچي از قبيل رسيدن به‬
‫«حقيقت و نهايت» نهايتي که در آن فرائض و تکاليف ديني برچيده ميشود گسترش‬
‫يافته بود‪ .‬و تفکر بيگانه و انحرافکننده «وحدت وجود» وارد دستگاه تصوف شده و‬
‫تکيه و خانقاه را بدنبال خود به گمراهي کشانده بود‪ .‬امام گيالني از جمله سرسختترين‬
‫مخالف اين عقايد باطله و انحراف‪ ،‬و کوشاترين تالشگران در جهت تطبيق و تسليم‬
‫طريقت در مقابل شريعت بود و اطاعت از قرآن و سنت و حکميت بخشيدن آنرا در‬
‫همة شئون زندگي اساس همة امور ميدانست‪ .‬در مخالفت با کساني که معتقد بودند‪،‬‬
‫تکاليف شرعي در بعضي شرايط از اهل طريقت ساقط ميشود (نظير محيالدين بن‬
‫عربي) ميفرمود‪ :‬ترک عبادت و واجبات ديني زندقي و کفر است و ارتکاب امور نهي‬
‫شده و حرام معصيت و گناه‪ ،‬در هيچ زماني و در هيچ شرايطي انجام تکاليف ديني و‬
‫دوري از حرام ساقط نميگردد‪.1‬‬
‫بيش از پنج هزار يهودي و مسيحي بدست مبارک امام گيالني مسلمان ميشوند و‬
‫تعداد کساني که در اثر گمراهي از جادة مستقيم اسالم منحرف شده و توسط امام‬
‫گيالني به طريق خدا بازگشتند‪ .‬بالغ بر يکصد هزار نفر بودند‪.‬‬
‫از آثار معروف امام گيالني است‪:‬‬
‫‪ -1‬فتوح الغيب ‪ -2‬الفتح الرباني‪.‬‬
‫‪ -1‬آشنايي با شخصيت و افکار امام عبدالقادر گيالني‪ ،‬نوشته ابوالحسن ندوي‪ ،‬ترجمه عبدالعزيز سليمي‪.‬‬
‫آنچه که امروز به نام فرقة قادريه وجود دارد و خود را ادامهدهنده راه امام عبدالقادر‬
‫ميدانند فرسنگها با راه آن امام جليلالقدر فاصله دارد‪ .‬پيروان اين فرقه معتقد به‬
‫وحدت وجود هستند امري که امام در فتح الرباني‪ ،‬آنرا کفر ميداند‪.‬‬
‫فصل ششم‬
‫‪1‬‬
‫خوارزمشاهيان‬
‫(‪ 322-422‬ه‪ .‬ق)‬
‫در ميان منابع تاريخي که به ذکر حکومت خوارزمشاهيان پرداختهاند معموالً چهار‬
‫منبع را دست اول ميدانند که عبارتند از ‪ -1‬سيرت سلطان جاللالدين مينکبرني اثر‬
‫محمد نسوي منشي جاللالدين ‪ -2‬تاريخ کامل ابن اثير ‪ -3‬تاريخ جهانگشاي عطا ملک‬
‫جويني ‪ -4‬فتحنامه هرات سيفي‪.‬‬
‫در ميان اين منابع‪ ،‬منبعي که بتوان آنرا خالي از نقض دانست وجود ندارد‪ .‬کتاب‬
‫محمد نسوي اصل آن به زبان فارسي نوشته شده بود‪ .‬آنچه که ما اکنون در دسترس‬
‫داريم ترجمه عربي آن است که دوباره به فارسي ترجمه شده و تناقضاتي بخصوص در‬
‫مورد سلطان جاللالدين در آن به چشم ميخورد از جمله اينکه سلطان در آخرين‬
‫روزهاي زندگيش به شرابخواري افتاده بود‪ .‬با توجه به اينکه سلطان در آن اوان خود‬
‫را به هر در و ديواري ميزد که لشکري جمعآوري کند و با آن به سروقت مغولها برود‬
‫بايد گفت که اين تهمتي است که به آن سلطان غازي زدهاند بعالوه در تبريز وقتي وارد‬
‫قصر ازبک پهلوان ميشود‪ .‬ميگويد‪ :‬اين جور مکانها مال افراد سست اراده است و از‬
‫ماندن در آن کاخ خودداري ميکند‪ .‬سلطاني با آن همه روحيه جنگي و مبارزاتي‬
‫‪1‬‬
‫منابع مورد استفاده‪ -1 :‬جهانگشا جويني ‪ -7‬طبقات ناصري ‪ -0‬تاريخ گزيده ‪ -4‬سيرت جاللالدين‬
‫مينکبرني محمد نسوي ‪ -6‬جاللالدين پنهاني سمناني ‪ -5‬جاللالدين دبير سياوقي ‪ -2‬چنگيزخان‬
‫پناهي سمناني ‪ -8‬ايران کمبريج ‪ -9‬ايران سرپرسي سايکس ‪ -13‬خوارزمشاهيان ابراهيم قفس اوغلو‬
‫‪ -11‬ايران آشتياني و ‪. ...‬‬
‫خستگيناپذير امکان خوشگذراني براي مورد وي وجود ندارد‪ .‬همچنان که در شرح‬

‫حالش خواهيم ديد خيانتکاران براي اينکه خيانتشان آشکار نشود اين داستان جعلي را‬
‫درباره او ساختهاند‪.‬‬
‫در مورد تاريخ ابن اثير بايد گفت‪ :‬اين نويسنده توانا در آخر حيات سلطان ايراداتي‬
‫بر او ميگيرد که وارد نيست مانند کشتن مالحده جهاد با گرجيان و‪....‬‬
‫چرا که ابن اثير قبال وقتي که اين جريانات رخ داده است سلطان را بخاطر آنکه‬
‫مسلمانان را از دست مالحده و گرجيان نجات داده است ستوده است‪ .‬در مورد خالفت‬
‫عباسي خود ابن اثير تأکيد کرده است که ناصر خليفه عباسي عياش و کبوترباز بوده و‬
‫وزرايش نيز از ملحدين بودهاند‪.‬‬
‫تاريخ جهانگشاي از آنجا که نويسنده اش در دربار مغول (هالکوخان) بوده و امور‬
‫عراق به وي واگذار شده بود ناچاراً در مورد سلطان محمد و سلطان جاللالدين‬
‫حرفهاي مخالف را انشاء کرده است‪ .‬با اين حال پرده از روي خيلي از واقعيتها‬
‫برداشته است‪ .‬و بجز در چند مورد که مجبور بوده است آندو سلطان را بد جلوه دهد در‬
‫ساير موارد جانب انصاف را رعايت کرده است‪ .‬تاريخ فتحنامه هرات هم بيشتر به ذکر‬
‫تاريخ هرات ميپردازد و کمتر به ساير جاها ميپردازد‪.‬‬
‫در ميان تاريخهاي معاصر تاريخي که در آن تعصب ضد ترکي و ضد اهل سنت‬
‫رخنه نکرده باشد در ايران وجود ندارد‪ .‬متأسفانه نويسندگان اين تواريخ دانسته يا‬
‫ندانسته عصر خوارزمشاهي را عصر تاريکي و جنگ و خونريزي و خانمانسوز معرفي‬
‫کردهاند‪ .‬تاريخي که در اين مورد در ايران از روي انصاف نوشته شده باشد و تمام‬
‫جوانب را در نظر گرفته باشد وجود ندارد‪ .‬در ميان منابع معتبر خارجي در اين باره‬
‫اينجانب خواندن کتاب دولت خوارزمشاهيان از پروفسور ابراهيم قفس اوغلو از استادان‬
‫دانشگاهي ترکيه را توصيه ميکنم‪ .‬ولي متأسفانه اين کتاب تمامي دوران خوارزمشاهيان‬
‫را شامل نميشود بلکه وقايع را تا مرگ سلطان محمد بازگو کرده است‪ .‬نکته ديگر‬
‫اينکه حيات علمي در دوران خوارزمشاهيان ناشناخته مانده است‪ .‬و در اين مورد چندان‬
‫کوششي نشده است‪ .‬با آنکه در تمام دوران حيات آنها تا حمله ويرانگر مغول دانشگاهها‬
‫و مدارس کامالً فعال بودهاند و دانشمنداني همچون اسمعيل جرجاني که تربيت شده‬
‫دست آنها است‪ .‬وجود داشتهاند‪.‬‬
‫قطبالدين محمد ‪ 522-422‬ه‪ .‬ق‬
‫خوارزمشاهيان از فرزندان انوشتکين غرجه هستند‪ .‬از اين خاندان قطبالدين محمد‬
‫در سال ‪ 460‬از طرف سلجوقيان به سمت خوارزمشاهي خوارزم منصوب شد وي در‬
‫مدت فرمانروايي خود ‪ 522-460‬ه‪ .‬ق حدوداً سي سال و اندي همواره تابع سلطان‬
‫سنجر سلجوقي بود‪ .‬همواره او يا پسرش در جنگهاي سلطان سنجر در کنارش بودند‪.‬‬
‫سلطان قطبالدين محمد خوارزمشاه مردي عادل و نيکوسيرت و ادبپرور بود‪.‬‬
‫عالءالدولة ابوالمظفر اتسز بن قطبالدين محمد (‪ 552-551‬ه‪ .‬ق)‬

‫بعد از او پسرش اتسز بجايش نشست وي تا سال ‪ 533‬مطيع سلطان سنجر بود ولي‬
‫از آن به بعد سه بار از اطاعت سلطان سر پيچيد هر سه بار سلطان سنجر با لشکرکشي‬
‫او را وادار به اطاعت نمود‪ ،‬و وي را بخشيد‪ .‬اول بار سال ‪ ،533‬بار دوم سال ‪ ،539‬بار‬
‫سوم سال ‪ 543‬از آن به بعد سلطان اتسز ديگر نافرماني نکرد‪ .‬وي در سال ‪ 551‬سلطان‬
‫سنجر را که اسير غزنويان بود رهايي بخشيد و بدين ترتيب دَين خود را به خاطر‬
‫گذشتهاي سلطان سنجر به وي ادا کرد‪ .‬سلطان اتسز همانند پدرش مردي شجاع و‬
‫بيباک و اميري عادل و شعرپرور و کريم و جوانمرد بود‪.‬‬
‫شاعراني همچون رشيد و طواط و اديب صابر و خاقاني شرواني اتسز را ستودهاند‪.‬‬
‫جرجانيه در عهد اتسز خوارزمشاه از مراکز عمده علم و ادب و محل اجتماع عده کثيري‬
‫از فضالي نامي بود‪ .‬از مفاخر عهد وي امام عالمه کبير جاراهلل ابوالقاسم محمودبن عمر‬
‫زمخشري خوارزمي (‪ 531-497‬ه‪ .‬ق) است صاحب مؤلفات بسيار مانند تفسير کشاف‬
‫و انموذج و مقدمة االدب‪ .‬ديگري اسمعيل جرجاني دانشمند مشهور است که ذخيره‬
‫خوارزمشاهي را ابتدا به نام قطبالدين محمد تأليف نموده بعدها آن را خالصه کرده و‬
‫بنام عالءالدولة اتسز خُفّي عالئي ناميده است‪.‬‬
‫تاجالدين ابوالفتح ايل ارسالن بن اتسز ‪ 537-551‬ه‪ .‬ق‬
‫پس از مرگ اتسز پسرش ايل ارسالن با لشکريان خوارزمي به جرجانيه برگشت و‬
‫در آنجا نامهاي به سلطان سنجر نوشت و اظهار اطاعت کرد‪ .‬سلطان هم او را به جاي‬
‫پدرش به خوارزمشاهي تعيين نمود‪ .‬بعد از آن ايل ارسالن همواره مطيع سلطان محمود‬
‫و سلطان محمد ثاني سلجوقي بود‪ .‬و هيچگاه در فکر استقالل از سلجوقيان نبود‪ .‬ايل‬
‫ارسالن در سال ‪ 597‬در جنگي که بين او و قراختائيان بتپرست روي داد در کنار‬
‫جيحون از آنها شکست خورد‪ .‬و اين کار باعث شد که خوارزمشاهيان همچون گذشته‬
‫به آنها خراج بدهند‪ .‬کمي بعد از اين جنگ ايل ارسالن درگذشت و بعد از او پسرش‬
‫سلطانشاه محمود به تخت خوارزمشاهيان نشست ليکن با مخالفت تکش معزول شد‪.‬‬
‫عالءالدين تکش بن ايل ارسالن ‪ 523-532‬ه‪ .‬ق‬

‫از زمان اتسز به بعد يکي از خطوط اصلي سياست خوارزمشاهيان به سبب موقعيت‬
‫جغر افيايي آنها مجاهدت در راه اسالم بوده است‪ .‬هدف اصلي تکش برانداختن قطعي‬
‫حاکميت قراختايي در ممالک اسالمي بود‪ .‬قراختاييها که بتپرست بودند بر بسياري از‬
‫بالد اسالمي چيره گشته حتي خوارزمشاهيان را نيز خراجگذار خود کرده بودند‪ .‬در سال‬
‫‪ 571‬ه‪ .‬ق تکش بخارا را از تسلط کفار قراختايي نجات ميدهد‪.‬‬
‫و به اهالي که از دست آنها ظلم زيادي کشيده بودند آزادي ميبخشد و لشکريان‬
‫خود را از داخل شدن به شهر برحذر ميدارد‪ ،‬به علت اينکه مبادا مزاحمتي يا چپاولي‬
‫توسط بعضي صورت گيرد‪ .‬تکش در ‪ 513‬سرخس را از منگلي بک ميگيرد‪ .‬و بدنبال‬
‫آن نيشابور را تصرف ميکند‪ .‬و مردم را از ظلم و ستم او نجات ميدهد‪ .‬اموالي را که‬
‫وي از مردم با زور گرفته بود به صاحبانشان مسترد ميدارد‪ .‬و منگلي را به فتواي فقها به‬
‫عبدالعزيز کوفي پدر امام برهانالدين تحويل داد و پدر نيز به قصاص خون پسرش او را‬
‫به قتل ميرساند‪ .‬تکش با پذيرش تابعيت اسپهبد حسامالدولة اردشير (‪ )597-901‬حاکم‬
‫مازندران او را همچنان بر سر قدرت نگه ميدارد و بدين ترتيب وي با تسلط بر‬
‫ماوراءالنهر خراسان و مازندران در سال ‪ 515‬بر تخت سلطنت جلوس کرد‪ .‬بعد از آن‬
‫حکمرانان خوارزمشاهي را سلطان خواندند‪ .‬در سال ‪ 516‬سلطانشاه برادر و رقيب‬
‫تکش فوت کرد و به اين ترتيب طالقان و مرورود تا حدود هرات و تمامي خطه‬
‫خراسان به تکش انتقال يافت‪ .‬در سال ‪ 565‬با کشته شدن طغرل سوم سلجوقي عراق‬
‫عجم به تصرف تکش درآمد و به اين ترتيب دولت خوارزمشاهيان به صورت حکومت‬
‫سازمان يافته قدعلم کرد‪.‬‬
‫تکش در همدان اسرا را آزاد کرد و دستور داد که هيچ کسي حق تعدي به مردم را‬
‫ندارد و کساني را که به مردم ظلم کرده بودند در ميدان شهر همدان حد زد‪ .‬وي در‬
‫شهر ري نيز به همان ترتيب عمل کرد و عالمه صدرالدين محمد وزان فقيه شافعي را به‬
‫قضاوت آنجا گمارد‪ .‬سالهاي آخر حکومت تکش به جنگ با مالحده گذشت‪ .‬وي بعد‬
‫از گرفتن قاهره دومين قلعه مستحکم آنها بعد از الموت و قلع و قمع مدافعان آن به‬
‫خوارزم برگشت‪ .‬مالحده با شهيد کردن نظامالملک مسعود هروي وزير تکش و‬
‫صدرالدين محمد وزان انتقام ميگيرند (جمادياالخر ‪ 569‬ه‪ .‬ق)‪.‬‬
‫تشکيالت اداري و مملکتي تکش بدون شک منظم و سازمان يافته بود‪ ،‬در غير اين‬
‫صورت وي قادر به اداره آن مملکت عظيم نبود‪ .‬تا جائي که وقتي تکش براي بار سوم‬
‫به سوي عراق عجم ميرود خليفه ناصر از ترس برايش هدايا ميفرستد و حکومتش را‬
‫به رسميت ميشناسد و به پسرش محمد لقب قطبالدين ميدهد‪.‬‬
‫تکش پادشاهي بود‪ ،‬عادل و نيکو رفتار و متدين و با فضل و از شعرا و اهل ادب‬
‫جماعتي در گرد او جمع بودند‪ .‬مشهورترين آنها بهاءالدين محمدبن مؤيد بغدادي است‬
‫که شاعر و منشي و رئيس داراالنشاي سلطان بوده و مجموعه منشآت او به نام الترسل‬
‫معروف است‪ .‬همچنين عالمه بزرگوار فخرالدين محمدبن عمر رازي (‪ )909-543‬از‬
‫جمله دانشمندان تحت حمايت او بود‪ .‬بايد متذکر شد که دست بدست شدن شهرها در‬
‫دوران سلجوقيان و غزنويان و سامانيان و باالخره خوارزمشاهيان همواره بدون آسيب‬
‫رساندن به افراد غير نظامي و اموال آنها بود و در بسياري موارد دو طرف براي بدست‬
‫آوردن قلوب هواداران يکديگر سربازان و اسيران يکديگر را با دادن خلعت آزاد‬
‫ميکردند‪ .‬بهمين خاطر است که ما در اين دوران طوالني هيچگاه به مواردي همچون‬
‫قتل عام عمومي که بعد از يورش مغول مسئلهاي جا افتاده در تاريخ ايران است بر‬
‫نميخوريم‪ .‬بعد از مرگ تکش پسرش محمد در مجلس ارکان و امراء دولت‬
‫خوارزمشاهي به حکومت رسيد‪.‬‬
‫عالءالدين محمدبن عالءالدين تکش ‪312-523‬‬

‫پس از مرگ تکش پسر دومش قطبالدين محمد با لقب عالءالدين به سلطنت‬
‫نشست‪ .‬وي در بدو حکومتش با از دست رفتن خراسان و عراق عجم مواجه شد‪ .‬بعد‬
‫از يکسال که صرف حل مشکل خوارزم نمود‪ ،‬براي بازپسگيري مناطق از دست رفته‬
‫حرکت کرد‪ .‬در سال ‪ 905‬هرات به تصرف سلطان درآمد سلطان والي بنام سعدالدين را‬
‫که در لباس درويشها ميخواست فرار کند اسير کرد‪ .‬و بعد از آنکه مال مردم را از او‬
‫گرفت‪ ،‬وي را کشت‪ .‬سلطان اموال مردم هرات را به آنان بازگرداند‪ .‬همچنين ليک يکي‬
‫از سردسته دزدان نواحي هرات بدست سلطان به قتل ميرسد‪ .‬در سال ‪ 903‬سلطان‬
‫محمد به درخواست علماء و بزرگان بخارا آن شهر که از دست سلطان سنجر از متحدان‬
‫قراختائيان به جان آمده بودند را آزاد کرد و کمي بعد با کمک سلطان عثمان خان‬
‫سمرقند اين شهر نيز به تصرف سلطان درآمد‪ .‬تصرف اين مناطق بر اعتبار سلطان در‬
‫ماوراءالنهر افزود و مسلمانان آن مناطق با کمک او از زير يوغ کفار آزاد شدند‪ .‬بعد از آن‬
‫قراختائيان با کمک دو تن از فرماندهان سلطان بنامهاي اسپهبد کبود جامه و رکنالدين‬
‫کبود جامه سلطان را سخت شکست ميدهند‪ .‬آندو خيانتکار بعد از شکست جناح‬
‫راست لشکر دشمن ميدان نبرد را خالي کرده و عقبنشيني ميکنند در نتيجه عليرغم‬
‫مقاومت شديد سلطان بر لشکر او هزيمت ميافتد‪ .‬سلطان شکست خورده به خوارزم‬
‫برميگردد و بسرعت لشکرش را سازماندهي ميکند و کساني که در خالل غيبت او‬
‫فکرهايي داشتند سر جايشان مينشاند‪ .‬در سال ‪ 907‬نبرد ايالمش بين سلطان و‬
‫قراختائيان روي داد و سلطان به بزرگترين پيروزي خود رسيد‪ .‬وي دشمن را شکست‬
‫داده تا اُترار را به تصرف درآورد و مسلمانان آن مناطق را از حکومت کفار رهاند‪.‬‬
‫همچنين از پرداخت خراج به آنها آسوده گرديد‪ .‬و بدين ترتيب حکومت قراختائيان را‬
‫منقرض ساخت‪.‬‬
‫در سال ‪ 901‬اهالي سمرقند بدستور سلطان عثمان که اينک داماد سلطان محمد بود‬
‫دست به کشتار سربازان خوارزمي و مردم عادي خوارزم ميزنند‪ .‬و عثمانخان با‬
‫گورخان پادشاه جديد قراختائيان متحد ميشود‪ .‬و سمرقند دوباره تابع کفار ميگردد‪.‬‬
‫سلطان محمد سمرقند را تصرف ميکند و سربازانش را که به انتقام کشتهشدگان خود‬
‫بدست بعضي از اهالي سمرقند دست به کشتار ميزنند به توصيه علماء از اين کار‬
‫برحذر ميدارد‪ .‬وي براي بدست آوردن دل مردم سمرقند آنجا را دومين پايتخت خود‬
‫تبديل ميکند‪ .‬و دست به کارهاي عمراني در سمرقند ميزند‪ .‬سلطان عثمان هم به‬
‫درخواست همسرش دختر سلطان محمد اعدام ميشود‪ .‬مازندران و کرمان در ‪ 909‬و‬
‫‪ 907‬به تصرف سلطان محمد درآمد‪ .‬در همان اوان فارس نيز تابعيت خوارزمشاه را‬
‫پذيرفت در ‪ 912‬سلطان محمد دولت غوريان را در هرات منقرض کرد و بر هرات و‬
‫غزنه و فيروزکوه دست يافت‪ .‬در زمستان سال ‪ 912‬در جنگي که بين سلطان محمد و‬
‫جوجي پسر چنگيز روي داد‪ ،‬مغوالن بعد از يک روز جنگ سخت شبانه با روشن نگه‬
‫داشتن آتشهاي خود گريختند‪ .‬اين اولين برخورد سلطان با آنها بود‪ .‬در اين زمان‬
‫حکومت خوارزمشاهيان به حدود چين رسيده بود و با مغوالن همسايه بود‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫سلطان محمد و خالفت عباسي‬
‫در سالهاي آخري سلطنت تکش‪ ،‬ناصر خليفه عباسي که بعد از شکست سپاهيانش‬
‫وزيرش به دست اين خوارزمشاه‪ ،‬پيوسته از قصد او بيم داشت با پادشاهان غور در‬
‫تحريک ايشان به دشمني با خوارزمشاهيان مشغول شد‪ .‬ناصر خليفه عباسي که مردي‬
‫ظالم و ناشايست بود بزرگان دولتش مانند خزانهدار و وزيرش مذهب مالحده داشتند‪.‬‬
‫ناصر ‪ 49‬سال خالفت کرد‪ 30 .‬سال آن را مرده متحرک بود چرا که يکي از چشمانش‬
‫کور شده بود و چشم ديگرش بسيار ضعيف بود‪ .‬بنابراين حکومت عباسي در حقيقت‬
‫در دست مالحده بود آنها با نوشتن نامه به شاهان غوري و قراختائي آنها را به‬
‫برانداختن حکومت خوارزمشاهي تشويق کردند‪ .‬وقتي سلطان محمد هرات را فتح‬
‫ميکند در گنجينههاي آن نامهها را پيدا ميکند و از نيت واقعي خالفت عباسي باخبر‬
‫ميشود‪ .‬به همين خاطر است که به سوي بغداد روانه ميشود اما برف و کوالک در‬
‫همدان او را زمين گير ميکند و ناچاراً به خوارزم برميگردد‪ .‬همين حرکت باعث‬
‫مي شود مردمان خرافاتي خليفه را در پناه خدا بدانند و نسبت به سلطان بدبين شوند‪.‬‬
‫‪ -1‬الکامل ابن اثير‪ ،‬جلد ‪ ،72‬ص ‪.799-037‬‬

‫همچنين دستگاه خالفت با تراشيدن موي سر يکي از خادمان مهر خالفت را بر سرش‬
‫حک ميکند‪ .‬بعد از آنکه موي سر آن خادم رشد ميکند وي را بسوي چنگيزخان همراه‬
‫نامه ايي دال بر اينکه در صورت حمله او به ايران خالفت عباسي از او حمايت خواهد‬
‫کرد‪ ،‬ميفرستد‪ .‬روحانيت وابسته به خالفت مانند اهل تصوف و شيوخان بعنوان ستون‬
‫پنجم دشمن روحيه جنگاوري را از مسلمانان ميگيرند‪ .‬آنها حديث زير از زبان پاک‬
‫رسول اکرم ‪-‬صلى اهلل عليه وسلم‪ -‬بد تفسير ميکردند يا ان را تحريف کرده و توسط آن‬
‫مخالفين خالفت عباسي را مرتد اعالم ميکردند‪« .1‬هر کس که بميرد و به امامي بيعت‬
‫نکند‪ ،‬گويي نظير مردگان جاهليت است» (‪.)2‬‬
‫سلطان محمد هم که اهل فقه بود و با علماي بزرگواري همچون شهابالدين خيوقي‬
‫دانشمند معروف و مشهور در فقه و طب هميشه مجالست داشت‪ ،‬از بزرگان دين چاره‬
‫خواست و آنها فتواي زير را دادند‪:‬‬
‫«هر امام که بر نظاير حرکات غير شرعي حرکت کند‪ ،‬امامت او بر حق نيست و هر‬
‫مسلماني که ياوري اسالم کند و روزگار به جهاد صرف کرده باشد‪ ،‬اگر اراده کند‬
‫ميتواند چنين امامي را خلع و امامي ديگر را جانشين او سازد‪ .‬بعالوه سادات حسيني بر‬
‫خالفت شايستهترند و خاندان آل عباس آن را غصب کردهاند»‪.‬‬
‫سلطان با همين مجوز نام خليفه را در تمام کشور از خطبه فروافکند‪.‬‬
‫در سال ‪ 914‬ه‪ .‬ق چنگيزخان اولين هيئت خود را نزد سلطان محمد ميفرستد‪.‬‬
‫هيئت چنگيزخان بعد از ابالغ درودهاي چنگيز به سلطان گفتند که چنگيز او را بهترين‬
‫فرزند خود در دنيا ميداند و اين پيام نيت واقعي چنگيز را ميرساند‪ .‬مسئلهاي که‬
‫‪ -1‬جهانگشاي جويني‪ ،‬ص ‪.710‬‬
‫ات‬
‫‪ -‬اين حديث در صحيح بخاري به معنى و در صحيح به اين لفظ آمدده اسدت‪َ « :‬وَم ْن َم َ‬
‫‪7‬‬
‫اهلِيَّةً»‪ .‬تصحيح كننده‪.‬‬

‫ولَيس ِِف عن ِق ِه ب ي عةٌ مات ِميتةً ج ِ‬
‫َ ْ َ ُ ُ َْ َ َ َ َ َ‬
‫سلطان بخوبي متوجه آن ميشود‪ .‬ناگفته نماند که سلطان محمد نيت فتح چين را داشت‬
‫و به دنبال فرستادگان چنگيز خودش نيز فرستادگاني به چين پيش چنگيز ميفرستد تا از‬
‫نيروي واقعي او باخبر شود‪ .‬در سال ‪ 915‬جمعي از جاسوسان چنگيز بنوشته نسوي در‬
‫قالب تجار به ماوراءالنهر ميآيند‪ .‬امير اُترار بنام غايرخان وقتي حرکات آنها را ميبيند‬
‫يقين حاصل ميکند که آنها جاسوسند‪ .‬قضيه را به سلطان گوشزد ميکند و از او اجازه‬
‫کشتن آنها را کسب ميکند بعد از آن همه آنها را که بين ‪ 450‬تا ‪ 500‬نفر بودند را‬
‫ميکشد‪ .‬به استثناي يک نفر که موفق به فرار ميشود و قضيه را به گوش چنگيز‬
‫ميرساند‪ .‬چنگيز از خوارزمشاه غايرخان را ميخواهد ولي سلطان خودداري ميکند‪.‬‬
‫چنگيز با لشکري انبوه در پاييز سال ‪ 919‬ه‪ .‬ق بين ششصد تا هفت صد هزار نفر به‬
‫سوي ايران رهسپار ميشود‪ .‬ولي محققين جديد لشکر چنگيز را بين ‪ 150‬تا ‪ 200‬هزار‬
‫نفر دانستهاند واهلل اعلم‪.‬‬
‫پيشنهادهاي ارائه شده در شوراي مشورتي سلطان محمد براي مقابله با مغول‪:‬‬
‫‪ -1‬پيشنهاد امام شهابالدين خيوقي عالوه بر نيروهاي موجود بايد به اطراف نامهها‬
‫نوشته شود و دستجات جديدي به زير سالح فراخوانده شوند‪ ،‬و با لشکريان فراوان در‬
‫آن سوي سيحون سپاهيان مغول را که راهي طوالني پيموده و خسته به آنجا ميرسند‪ ،‬با‬
‫يک تعرض عمومي و جنگ جبههاي بطور قطعي نابود کرد‪ .‬امام معتقد بود که اين‬
‫بهترين راه است و جمعآوري نيرو براي سلطان کار آساني بود‪.‬‬
‫‪ -2‬پيشنهاد دوم اين بود که سلطان بايد شخصاً فرماندهي لشکريان را بدست گيرد‪.‬‬
‫طبق پيشنهاد بايد براي دفاع از خراسان و عراق در ماوراءالنهر با مغول جنگيد اين‬
‫پيشنهادي بود که سلطان جاللالدين طرفدار آن بود‪.‬‬
‫‪ -3‬پيشنهاد فرماندهان نظامي‪ :‬به دشمن اجاز داده شود تا آزادانه از ماوراءالنهر‬
‫بگذرد‪ ،‬وقتي وارد گذرگاههاي کوهستاني شد کليه راهها به روي او مسدود شود و با‬
‫محاصره کردن آن گذرگاهها دشمن را به نابودي کشيد‪.‬‬
‫‪ -4‬بطرف غزنه رفته و در آنجا مقاومت کنند در صورت عدم موفقيت به هند‬
‫عقب نشيني کنند و در آنجا مبارزه را ادامه دهند‪ .‬اين کار منجر به نابودي امپراطوري‬
‫ميشد‪.‬‬
‫‪ -5‬دفاع از ماوراءالنهر بدين ترتيب که هر شهري با قواي خويش و پادگان تقويت‬
‫شده اينکار را انجام دهد‪ .‬و سلطان هم با گردآوري لشکر و تجهيزات به ياري آنها‬
‫خواهد آمد‪ .‬اين نقشه تصويب ميشود‪.‬‬
‫علل موفقيت مغول‬
‫‪ -1‬خالفت عباسي‪ :‬با حمايت معنوي و تبليغات روحانيت وابسته به نزد خود (در‬
‫شهر بخارا عامل اصلي سقوط شهر امام جمعه شهر بود‪ .‬همچنين در شهر خوارزم امام‬
‫جمعه شهر عليرغم مقاومت مردم خود را به مغول تسليم کرد‪ ).‬شيخ مجدالدين زناکار‬
‫در سال ‪ 912‬بدستور سلطان کشته شده بود اين امر باعث شد که شيخ نجمالدين کبرويه‬
‫مؤسس مذهب کبرويه هوادارانش را به عدم مقاومت فراخواند‪.‬‬
‫‪ -2‬مالحده‪ :‬در اين زمان مالحده به سرکردگي جاللالدين حسن اسماعيلي که به‬
‫ظاهر از آيين اسماعيلي دست برداشته و به نو مسلمان معروف شده بود‪ ،‬ايلي‬
‫چنگيزخان را ميپذيرد و دست در دست او و دستگاه خالفت بر عليه خوارزمشاه دست‬
‫بکار ميشود‪ .‬از آنجا که افراد مالحده عقيده باطني خود را آشکار نميکردند‪ ،‬و از تقيه‬
‫استفاده ميکردند براحتي قادر بودند که در ميان دشمنانشان نفوذ کرده و اخبار دسته اول‬
‫را از آنها کسب کنند‪ .‬آنها بدستور خليفه يکي از فرماندهان بزرگ سلطان محمد بنام‬
‫اغلمش را قبالً به شهادت رسانده بودند‪.‬‬
‫‪ -3‬خيانت وزير سلطان محمد‪ :‬نظامالملک ناصرالدين بعد از عزل از طرف سلطان‬
‫در حمله چنگيز به خوارزم به وي ميپيوندد و اسرار حکومتي را براي او فاش ميکند‪.‬‬
‫‪ -4‬خيانت بدرالدين عميد‪ :‬وي نايب وزارت در اُترار بود‪ ،‬بعد از فتح اُترار به دست‬
‫چنگيز به پيش وي ميرود و تمامي مسائل داخلي خوارزمشاهيان از جمله اختالف مادر‬
‫و سلطان را يک به يک به چنگيز خبر ميدهد و با نوشتن نامههاي دروغين از طرف‬
‫امراي سلطان به چنگيز و تأييد آن نامهها از سوي چنگيز نامهها را به جاسوسي ميدهد‬
‫و وي در لباس راهبها کاري ميکند که توسط مأموران سلطان دستگير شود‪ .‬بعد از‬
‫دستگيري و کشف نامهها‪ ،‬سلطان محمد به امرايش بدبين ميشود‪ ،‬بخصوص که در‬
‫همان موقع سوء قصدي نيز به جان سلطان ميشود که با هوشياري يکي از نوکرانش‬
‫جان سالم بدر ميبرد همچنين در هنگام گذشتن سلطان از جيحون حدود هفت هزار‬
‫نفر از سپاهيانش هوادار مادرش از او جدا شده به مغولها ميپيوندند‪ .‬اين کار باعث‬
‫ميشود که سلطان ديگر به فرماندهانش اطمينان نکند‪.‬‬
‫‪ -5‬خيانت برخي از فرماندهان‪ :‬فرماندار قندوز بنام عالءالدين با سپاهش به مغول‬
‫مي پيوندد‪ .‬در اُترار فرمانده قراچه با همراهانش با خروج از شهر و دادن اطالعات به‬
‫مغول باعث اشغال آن شهر ميشوند‪ .‬لشکرهايي را که سلطان براي کمک به شهرهاي‬
‫محاصره شده ميفرستد خيانت ميکنند يا به مغولها ميپيوندند يا فرار ميکنند‪ .‬شهر‬
‫نيشابور با خيانت مالحده اشغال ميشود‪ .‬هيچ شهري بدون خيانت به تصرف چنگيز‬
‫درنميآيد‪ .‬شهر سمرقند بعد از تسليم شدن پنجاه هزار نيروي خوارزمي به تصرف‬
‫چنگيز درميآيد‪.‬‬
‫‪ -6‬خيانت ترکان خاتون مادر سلطان‪ :‬به نوشته نسوي ترکان خاتون قبل از فرار ‪22‬‬
‫تن از بزرگان همچون امام برهانالدين محمد صدر جهان خطيب نامدار بخارا و برادرش‬
‫افتخار جهان و غياثالدين غوري و جمالالدين عمر صاحب قرخش و پسران صاحب‬
‫سقناق و پسر سلطان طغرل سلجوقي و صاحب بلخ و پسرش ملک بهرامشاه و صاحب‬
‫ترمذ و عالء الدين صاحب باميان را به شهادت رساند و به اين ترتيب کساني که در روز‬
‫مبادا هر يک بسان هزار مرد جنگي بودند را به باد فنا داد‪ .‬اين مسئله باعث شد که‬
‫حکمرانان محلي اعتمادي به خوارزمشاه نکنند همچنين مردان شايستهاي که کشته شدند‬
‫اگر زنده ميماندند ميتوانستند با بسيج سپاه مغوالن را درهم شکنند‪.‬‬
‫‪ -7‬آزادي مسلمانان ختن از دست گوچلکخان‪ :‬گوچلکخان مسيحي سپس‬
‫بودايي مسلمانان را بخصوص در کاشغر تحت شديدترين شکنجهها و غارتها قرار‬
‫داده بود و با مجبور کردن آنها از دادن اذان و برگزاري نماز جلوگيري کرده و کليه‬
‫مساجد و مدارس مسلمانان را تعطيل کرده بود‪ .‬وي حدود سه هزار تن از علماي‬
‫مسلمانان از جمله زاهدان و فقها را مجبور کرد که گردهمايي تشکيل دهند و مردم‬
‫بسياري را دعوت ميکند تا بدين وسيله اسالم را لکهدار سازد‪ .‬در آن ميان امام‬
‫عالءالدين محمد ختني از اسالم دفاع کرده ضمن محکوم کردن گوچلکخان به دنبال‬
‫هذيان گفتن او درباره پيامبر با گفتن خاک بر دهانت با وي به مقابله برميخيزد‪ .‬بدستور‬
‫گوچلکخان آن امام را تا چهار روز گرسنه و تشنه و برهنه و دست بسته نگه ميدارند‬
‫تا وي کافر شود اما آن مجاهد مقاومت ميکند‪ .‬سپس او را بر در مدرسهاش به چهار‬
‫ميخ ميکشند اما آن امام بزرگوار در آن شرايط نيز از نصيحت و ارشاد مردم باز‬
‫نميماند‪ .‬و تا روح در بدنش بود مردم را به پيروي از قرآن مجيد فراميخواند و‬
‫ميگفت‪ :‬اي مردم‪ ،‬دنيا بازيچهاي بيش نيست‪ ،‬جهان باقي بر پرهيزکاران بهتر است آيا‬
‫فکر نميکنيد (انعام‪ )32 ،‬بعد از شهادت آن مجاهد سپاه مغول بر سر گوچلکخان‬
‫ميريزند و او فراري ميشود اما باالخره دستگير و سر از تنش جدا ميشود‪ .‬بعد از بر‬
‫افتادن حکومت وي مغوالن به اهالي ختن اجازه ميدهند که به دين خود باز گردند‪ .‬اين‬
‫مسئله يکي از علل پيروزي چنگيزخان بود‪ .‬چرا که مسلمانان به علت اينکار او و‬
‫همچنين وجود سپاهياني مسلمان در لشکر او وي را دشمن اسالم نميشمردند‪ .‬سلطان‬

‫محمد که قصد داشت به عراق عجم رفته و با سپاهياني منظم به ماوراءالنهر برگردد به‬
‫علت خيانت بعضي از فرماندهانش و همچنين لشکري که چنگيز در تعقيب او فرستاده‬
‫بود موفق نشد که به بسيج سپاه بپردازد باالخره به جزيره آبسکون در درياي مازندران‬
‫ميرود در آنجا بر اثر اندوه و ناخوشي بدرود حيات ميگويد (بسال ‪ 411‬ه‪ .‬ق) سلطان‬
‫محمد مردي فاضل بود‪ ،‬فقه و اصول و غيره را خوب ميدانست‪ ،‬علماء را دوست‬
‫داشت ايشان را مينواخت‪ ،‬به همنشيني با علماء و گوش دادن به مناظرات ايشان بسيار‬
‫عالقهمند بود‪ ،‬در برابر سختي شکيبا بود در راهپيمايي خسته نميشد و درنگ نميکرد‪.‬‬
‫به ناز و نعمت خويي نگرفته بود و به لذات روي نميآورد‪ ،‬همه کوشش او در راه‬
‫فرمانروايي و کارهاي کشورداري و نگهداري مردم و کشورش به کار ميرفت‪ .‬وجود او‬
‫براي اهل دين مايه بزرگي و خوشبختي و کاميابي بود‪.‬‬
‫نقشه دفاع از شهرها‬

‫‪ -1‬شهر اُترار ‪ 20‬هزار سپاهي داشت ‪ 50‬هزار سپاهي فرستاده شد و غايرخان‬
‫فرماندهي آنرا به عهده قراچه نيز با ده هزار نفر به آنها پيوست‪ .‬جمعاً ‪ 10‬هزار سپاهي‪.‬‬
‫‪ -2‬بخارا به اميري اختيارالدين به ‪ 20‬هزار سپاهي‪ 30 ،‬هزار نفر به فرماندهي او غول‬
‫حاجب معروف به اينانج به کمک اختيارالدين جمعاً ‪ 50‬هزار سپاهي‪.‬‬
‫‪ -3‬سمرقند به سپاه اعزامي جمعاً ‪ 110‬هزار سپاهي به همين ترتيب بلخ تخارستان و‬
‫ترمذ و ديگر شهرهاي در معرض حمله مغول هر کدام با سپاهي جداگانه تقويت شدند‪.‬‬
‫مقاومت تاريخي در مقابل مغول اهالي بعضي از شهرهاي ماوراءالنهر در مقابل مغول‬
‫دست به مقاومتي زدند که در تاريخ جهان تقريباً بيسابقه است‪ .‬از جمله در اُترار و‬
‫خوارزم‪ .‬مردم اُترار به فرماندهي غايرخان به مدت ‪ 5‬ماه در مقابل مغول مقاومت‬
‫ميکنند‪ .‬ماندن غايرخان در اُترار جهاد بيمانند او با کفار مغولي اثبات ميکند که کشتن‬
‫بازرگانان چنگيزي به دست وي نه بخاطر تملک اموال آنها بوده است بلکه واقعاً آنها‬
‫جاسوس بودهاند و کارهايي کرده بودند که سزاوار مرگ بودند‪ .‬در غير اين صورت‬
‫غايرخان قطعاً فرار ميکرد و از آنجائي که از کينه چنگيز نسبت به خود آگاه بود‪،‬‬
‫هيچگاه در اُترار نميماند‪ .‬اما قهرمان هميشه زنده تصميم به مقابله ميگيرد‪ .‬چنگيز براي‬
‫اينکه بر اُترار تسلط يابد کليه راههاي منتهي به آن شهر را به تصرف درآورد‪ .‬بعد از پنج‬
‫ماه جنگي بي امان يکي از فرماندهان به نام قراچه بر اثر کم شدن آذوقه و عدم اميد به‬
‫رسيدن نيروي کمکي با عدهاي از سپاهيانش هنگام غروب از دروازه صوفي خانه شهر‬
‫خارج ميشوند‪ ،‬آنها توسط مغوالن دستگير ميشوند‪ .‬مغوالن بعد از کسب اطالعاتي از‬
‫قراچه درباره محصورين او و همراهانش را ميکشند‪ ،‬زيرا آنها معتقد بودند کساني به‬
‫کشور خود خيانت ميکنند انتظار وفاداري از آنها بيهوده است‪ .‬غايرخان بعد از وارد‬
‫کردن تلفات شديد به مغوالن به علت تمام شدن تسليحات باالخره اسير ميشود‪.‬‬
‫بدستور چنگيز آن قهرمان را با ريختن نقره مذاب در چشمها و گوشهايش به شهادت‬
‫مي رسانند‪ .‬بعد از آن مغوالن همه اهالي را از شهر بيرون کرده آنجا را کامالً غارت‬
‫ميکنند‪.‬‬
‫خوارزم‪ :‬خوارزمي ها چهار ماه در مقابل مغول مقاومت کردند‪ .‬مقاومتي که تا به حال‬
‫در هيچ جاي جهان روي نداده است‪ .‬طبق گفته جويني در حمله اول مغول به خوارزم‬
‫حدود يکصد هزار تن از آنها به هالکت ميرسند‪ .‬تنها دو هزار تن از آنها موفق به فرار‬
‫ميشوند‪ .‬باالخره چنگيز پسرش جوجي را با لشکري بزرگ به خوارزم ميفرستد‪،‬‬
‫جوجي سه هزار تن از مغوالن را ميفرستد تا آنها سد آب جيحون را تصرف کنند‪ ،‬ولي‬
‫همگي آنها توسط مبارزين به هالکت ميرسانند‪ .‬علت اصلي سقوط خوارزم نبودن‬
‫فرماندهي کارکشته بود‪ .‬مردم خوارزم شخصي بنام خمار تکين را به عنوان سلطان خود‬
‫تعيين کرده بودند اما اين شخص ضعيفالنفس باالخره به همراهي عاليالدين خياطي‬
‫قاضي خوارزم تسليم مغول ميشوند‪ ،‬اما با اين حال مردم دست از مقاومت برنميدارند‪.‬‬
‫با تنگتر شدن محاصره شهر و افتادن سد به دست مغول آنها سد جيحون را خراب‬
‫ميکنند در نتيجه سيل ناشي از آن اکثريت اهالي شهر شهيد ميشوند‪ .‬به اين ترتيب شهر‬
‫خوارزم بعد از مقاومتي بيمانند توسط مغول اشغال ميشود‪ .‬مغوالن يکصد هزار تن از‬
‫هنرمندان و صنعتگران را به مغولستان ميفرستند‪ .‬آنچه زن و بچه بود را به بردگي‬
‫ميبرند‪ .‬بقيه مردان را بين لشکر تقسيم ميکنند‪ .‬براي هر نفر لشکر ‪ 24‬نفر ميرسند که‬
‫همگي را شهيد ميکنند‪ .‬شهر بخارا در سال ‪ 919‬در نتيجه دادن امان از طرف چنگيز به‬
‫مردم تسليم ميشود‪ .‬ولي وي دستور ميدهد که همه مدافعان دژ شهر را شهيد کنند‪.‬‬
‫آنگاه دستور ميدهد کليه مردم از شهر خارج شوند‪ .‬سپس دستور تاراج شهر را ميدهد‬
‫سربازان او به زنان و دختران مردم در جلوي چشمان آنها تجاوز ميکنند‪ ،‬در ميان آن‬
‫همه مردم تنها قاضي صدرالدين و امام رکنالدين و فرزندش امامزاده از ناموس خود‬
‫دفاع ميکنند و هر سه نفر نيز به شهادت ميرسند‪ .‬مغول کليه مدارس و مساجد را آتش‬
‫ميزنند سپس مردم را دسته دسته ميکنند هنرمندان و صنعتگران را به مغولستان‬
‫ميفرستد‪ .‬زنان و کودکان را به بردگي ميگيرند و جوانان و مردان ديگر را به عنوان‬
‫سپاه حشر با خود ميبرند‪ .‬خستگان را نيز در راه ميکشند‪ .‬شهر سمرقند بعد از چند‬
‫روز مقاومت تسليم ميشود‪ .‬بعد از شهادت ‪ 70‬هزار تن از دليران سمرقندي در خارج‬
‫شهر بدست مغول سربازان خوارزمي با زور دروازهها را به روي مغول باز ميکنند و با‬
‫خانوادههاي خود پيش مغوالن ميروند‪ .‬مغوالن بعد از گرفتن اسلحه و چارپايان آنها‬
‫همه آن سربازان را که بالغ بر پنجاه هزار تن بودند را بجرم خيانت به هم کيشان خود‬
‫ميکشند و زنان و کودکانشان را به بردگي ميبرند‪ ،‬سپس همان کاري را که با مردم‬
‫بخارا کرده بودند با سمرقنديها نيز ميکنند‪ .‬سلطان محمد ‪ 2‬بار لشکر به کمک‬
‫سمرقنديها فرستاد بار اول ده هزار نفر بار دوم بيست هزار نفر اما هر دو گروه از ترس‬
‫روبرو شدن با مغول بدون جنگ برميگردند‪.‬‬
‫در حمله مغول هيچ شهري در ماوراءالنهر و خراسان از کشتار و غارت نجات نيافت‬
‫و چون ماجراي چگونگي فتح شهرها و کشتار مردم در منابع متعدد تاريخي با تمام‬
‫تفاصيل آمده است‪ ،‬از پرداختن به آن خودداري ميکنم و با نگاهي خالصهوار به تعداد‬
‫کشتهشدگان بعضي از شهرها براي آنکه عمق فاجعه نمايان شود به آن خاتمه ميدهم‪.‬‬
‫تعداد کشتهشدگان مرو به نظر ابن اثير هفتصد هزار نفر و به گفته جوزجاني دو ميليون و‬
‫چهارصد هزار کس – تعداد کشتهشدگان هرات در سال ‪ 916‬ه‪ .‬ق به گفته جوزجاني‬
‫يک ميليون و چهارصد هزار کس و به گفته سيفي يک ميليون و ششصد هزار کس‪ .‬در‬
‫اين ميان بسياري از شهرها مانند نيشابور که در آن شهر تغاجار داماد چنگيز کشته شده‬
‫بود کالً قتلعام ميشوند‪ ،‬حتي مغول به حيوانات نيز رحم نميکنند بيش از يک ميليون‬
‫و هشتصد هزار کشته‪ .‬در شهر باميان نيز کليه مردم با تمامي جانداران به قتل ميرسند‪،‬‬
‫چرا که در آن شهر نيز پسر جغتاي نوه چنگيز به قتل رسيده بود و چنگيزخان که بعضي‬
‫از نويسندگان و تاريخنگاران او را ميستايند و ميگويند که قصد انتقامگيري نداشت‬
‫دستور ميدهد حتي جنين در شکم مادر و گربهها و سگها را نيز بکشند‪.‬‬
‫سلطان جاللالدين خوارزمشاه نابترين قهرمان ايران (‪)322-312‬‬

‫سلطان محمد بجز جاللالدين پسراني به شرح زير داشت‪:‬‬
‫‪ -1‬کماخي شاه و خان سلطان نوزاد بودند‪ ،‬به دنبال دستگيري ترکان خاتون مادر‬
‫سلطان محمد کشته شدند‪.‬‬
‫‪ -2‬آق سلطان همراه اوزالغشاه بدنبال رفتن جاللالدين از خوارزم به دنبال او روانه‬
‫ميشوند اما در بين راه بدست مغوالن کشته ميشوند‪.‬‬
‫‪ -3‬رکنالدين غورسانچي‪ :‬از طرف پدر به حکمراني عراق عجم منصوب شده بود‪،‬‬
‫بعد از رفتن به کرمان و سياست کردن اسماعيليان که مردم کرمان را به آيين خود دعوت‬
‫مي کردند‪ ،‬براي مقابله با تاتار به يکي از قالع آن منطقه در حوالي اصفهان به نام‬
‫استوناوند رفته و سنگر ميگيرد‪ .‬تاتار نيز نيز همزمان آن قلعه را محاصره ميکند؛ بر اثر‬
‫غفلت نگهبانان مغول موفق ميشود به درون قلعه نفوذ کند و سلطان و همه همراهانش‬
‫در جنگي که روي ميدهد شهيد ميشوند‪.‬‬
‫‪ -4‬اوزالغشاه‪ :‬سلطان محمد بخاطر اجبار مادرش ترکان خاتون اوزالغشاه را‬
‫جانشين خود کرده و او را بر خراسان و خوارزم و مازندران حاکم نمود‪ .‬او به همراه‬
‫برادرش آق سلطان توسط مغول کشته ميشود‪.‬‬
‫‪ -5‬غياثالدين پيرشاه‪ :‬سلطان محمد او را حاکم کرمان‪ ،‬کيش و مکران کرده بود‪.‬‬
‫وي در جنگ اصفهان با سپاهيان تحت امرش ميدان نبرد را خالي ميکند و ميگريزد به‬
‫پيش مالحده ميرود بعداً به پيش براق حاجب حاکم کرمان که از جانب وي بر کرمان‬
‫حکم ميراند‪ ،‬ميرود‪ .‬براق حاجب مادرش را به عقد خود درميآورد اما چندي بعد‬
‫براق حاجب غياثالدين را ميکشد‪.‬‬
‫سلطان جاللالدين مردي ترکشکل و ترکيگويي بود که زبان فارسي نيز تکلم‬
‫ميکرد‪ ،‬وي بسيار شجاع‪ ،‬عدلدوست و عدلگستر‪ ،‬کمسخن‪ ،‬دوستدار رفاه رعيت‬
‫ستايشگر مردم عادل بود‪ .‬وي هيچگاه دشنام نميداد‪ ،‬خنده او جز تبسم نبود‪ .‬حلمي‬
‫تمام داشت‪ ،‬خود را کمتر از آنچه بود ميخواند‪ ،‬از تکبر دور بود‪ ،‬عالمت او بر توقيعات‬
‫النصر من اهلل وحده بود‪ .‬ابن اثير در جلد بيست و هفت تاريخ الکامل خود در صفحات‬
‫‪ 122‬تا ‪ 123‬سلطان جاللالدين را مردي فوقالعاده داراي روحيهاي خستگيناپذير و‬
‫اراده نيرومند و پايداري و استقامتي که عقلها را به حيرت ميانداخت وصف ميکند‪.‬‬
‫سلطان محمد خوارزمشاه قبل از وفات اوزالغشاه را از وليعهدي خود خلع کرد‪ .‬سلطان‬
‫جاللالدين را به وليعهدي منصوب کرد‪ .‬به سبب شجاعت و کارداني جاللالدين سلطان‬
‫محمد هيچگاه جاللالدين را از خود دور نميکرد‪ .‬در موقع تقسيم مملکت‬
‫خوارزمشاهي سلطان محمد جاللالدين را به حکمراني غزنه‪ ،‬باميان‪ ،‬غور‪ ،‬بست‪،‬‬
‫تکناباد‪ ،‬زمين داور و هند منصوب کرده بود‪ .‬اما به جايش شهابالدين هروي را به‬
‫وزارت آنجا گماشت و جاللالدين را پيش خود نگه داشت‪ .‬جاللالدين بعد از وفات‬
‫پدر در سال ‪ 911‬ه‪ .‬ق به خوارزم بازگشت‪ .‬افرادي مانند توخي پهلوان خال اوزالغشاه‬
‫ملقب به قُتلُغ از قبيله ترکان خاتون (بياووت) چون ميدانستند‪ ،‬ديگر مثل گذشته قادر به‬
‫دست زدن به کارهاي غير قانوني و خودسر و تجاوز نخواهند بود لذا تصميم ميگيرند‬
‫که جاللالدين را بکشند و اوزالغشاه را به قدرت نشانند‪ ،‬تا همچون گذشته فرمان نافذ‬
‫و تسلط کامل خود را بر امور همچنان محفوظ دارند‪ .‬اين خيانت توسط يکي از‬
‫خواصان جاللالدين به گوش او ميرسد و وي ناچاراً پايتخت را رها کرده و به خراسان‬
‫ميرود‪ .‬اگر اين خيانت نبود‪ ،‬سرنوشت مغول چيز ديگري بود‪ .‬قطعاً در جنگاوري و‬
‫مقاومتي که خوارزميان از خود نشان دادند اگر فرماندهي همچون جاللالدين داشتند‬
‫غائله مغول را به نابودي ميکشاندند‪.‬‬
‫جاللالدين همچون مردان‪ ،‬از راه فساء عازم شادباخ شد‪ .‬وقتي به استوا رسيد در‬
‫پشته شايقات با لشکر تاتار دست و پنجهاي نرم کرد‪ .‬با تعدادي اندک هفتصد تن از‬
‫مغول را به هالکت رساند و آنان را متواري کرد‪ .‬و اسبان و لوازم جنگي و ساير‬
‫ملزومات آنان را تصاحب نمود‪ .‬اين اولين برخورد سلطان بعد از بازگشت وي به‬
‫ماوراءالنهر خراسان بود‪ .‬سلطان به غزنين رفت‪ .‬بعد از آن تا جنگ سند سلطان هفت بار‬
‫با مغول جنگيد و در همه آن جنگها مغولها را بسختي شکست داد‪ .‬سلطان در غزنين‬
‫شنيد که امينالملک به نه هزار سپاهي جنگديده‪ ،‬شيران و دليران روز غوغا به سوي‬
‫هرات بازگشته‪ ،‬نامهاي به او فرستاد و او را به پيش خود فراخواند‪ .‬سلطان با کمک‬
‫امين الملک در شهر قندهار همه مغوالن را که به محاصره شهر قندهار مشغول بودند را‬
‫کشت به جز تعداد اندکي‪ ،‬موفق به فرار ميشوند‪ .‬در اين حال عدهاي از رؤساي محلي‬
‫مانند سيفالدين بغراق رئيس لشکريان خلج – اعظم ملک صاحب بلخ – مظفر ملک‬
‫صاحب افغانيان غور و حسن قراق (قزلق) با سي هزار سوار به سلطان ميپيوندند‪.‬‬
‫لشکريان سلطان به اين ترتيب به شصت هزار نفر ميرسد‪ .‬وقتي چنگيز واقعه قندهار را‬
‫ميشنود لشکر بزرگي بفرماندهي پسرش تولي بسوي جاللالدين ميفرستد‪ .‬جاللالدين‬
‫در نزديکي پروان با تولي روبرو شد‪ .‬سلطان غازي با ارادهاي آهنين برخاسته از روح‬
‫جهادي اسالم بر قبلب لشکر توليخان حمله برد و کفار را به سختي شکست داد‬
‫توليخان کشته شد و فقط عدهاي انگشتشمار از مغول که مؤرخان تعداد آنها را سي‬
‫هزار تن نوشتهاند موفق به فرار ميشوند‪ .‬اسراي بسياري از مغول بدست سلطان ميافتاد‪.‬‬
‫به دستور سلطان براي از بين بردن و هم مغول و قوي کردن روحيه مسلمانان و ضعيف‬
‫نمودن روحيه مغول آن اسرا را با کوبيدن ميخ به سرشان هالک ميکنند وقتي خبر به‬
‫چنگيز ميرسد با لشکر بيکران قصد سلطان ميکند و براي اينکه سلطان را در دام اندازد‬
‫پيشقراوالن خود را با عجله روانه ميکند اما سلطان همه آنان را در گرديز به هالکت‬
‫ميرساند‪.‬‬
‫در اين حال لشکريان سيفالدين بغراق و اعظم ملک و مظفر ملک از سلطان جدا‬
‫شدند‪ ،‬سبب آن بود که ترکها بعد از کشته تولي در پروان با آنها منازعه ميکنند‪ .‬بعضي‬
‫از ترکان امينالملک و اعظم ملک به خاطر اسب سفيدي دعوا ميکنند‪ .‬يکي از ترکها‬
‫اعظم ملک را با تازيانه ميزند‪ .‬هر چه جاللالدين سعي ميکند که دل اين رؤسا را‬
‫بدست آورد راضي نميشوند با آنکه سلطان حتي با چشمان گريان از آنان التماس‬
‫ميکند و ميگويد مصلحت ما در اتحاد است ولي آنها قبول نميکنند‪ .‬بعضي از محققين‬
‫معتقدند علت اصلي کنارهگيري غوريان پيغام پنهاني چنگيز به آنها بود که وي آنها را‬
‫همچنان بر سر پستهايشان نگه خواهد داشت‪ .‬بدين ترتيب نصف لشکريان از‬
‫جاللالدين جدا شدند عدهاي ديگر نيز فرار ميکنند‪ ،‬در حين نبرد با چنگيز امينالملک‬
‫نيز با عدهاي ديگر فرار ميکند ولي بدست مغولها او و همراهانش کشته ميشوند‪.‬‬
‫نبرد سند ‪ 2‬شوال ‪ 312‬ه‪ .‬ق‬

‫بزرگترين جنگ سلطان غازي با مغول بفرماندهي چنگيزخان در کنارههاي رود سند‬
‫روي داد‪ .‬در اين جنگ سلطان با عدهاي بسيار کم با دريايي از لشکر مغول درافتاد‪.‬‬
‫که در خزي باالي کفر است عار‬ ‫همي کرد با نفس خويش اين شعار‬
‫دين‬ ‫داراي‬ ‫بنيروي‬ ‫کوشم‬ ‫که‬ ‫بميرم به مردي ندانم جز اين‬
‫بعد از صفآرايي دو لشکر در مقابل يکديگر يکي از بزرگترين جنگهاي تاريخ‬
‫ايران در هشتم شوال سال ‪ 911‬ه‪ .‬ق روي داد‪ .‬سلطان غازي بر قلب لشکر چنگيز حمله‬
‫کرد صفهاي آنها را از هم دريده چنگيز بناچار راه فرار را در پيش ميگيرد‪ .‬چيزي به‬
‫هالکت کفار نمانده بود که ده هزار تن از بهترين جنگجويان مغول از کمينگاه بيرون‬
‫آمده بر ميمنه سلطان حمله برده و امينالملک را وادار به فرار ميکنند فرار امينالملک با‬
‫سپاه تحت امرش سپاهيان سلطان را به حداقل ميرساند اما سلطان خود را نميبازد و با‬
‫يورشهاي قهرمانانه مغول را پس ميزند‪ .‬در روز دوم نبرد تا نزديکيهاي ظهر دو لشکر‬
‫بشدت هر چه تمامتر باهم ميجنگند‪ .‬در اين هنگام دو تن از پسران چنگيز بنامهاي‬
‫جغتاي و اوکتاي با لشکريان خود به چنگيز ميپيوندند‪ .‬سلطان و همراهانش تا ميتوانند‬
‫مغولها را به هالکت ميرسانند و وقتي ميبيند جنگ ديگر فايدهاي ندارد و مغولها با‬
‫آنکه فوج فوج کشته ميشوند با هم جلو ميآيند به دستور سلطان حملهاي سخت به‬
‫مغول ميکنند و صفهايشان را پراکنده ميکنند بعد از آن با دستور سلطان و به‬
‫درخواست اهل حرم آن سلطان غازي اهل و عيالش را در آب سند مياندازد و بدين‬
‫ترتيب عقبنشيني ميکنند‪ ،‬در حين نبرد پسر هشت ساله جاللالدين بدست مغول‬
‫ميافتد او را پيش چنگيز ميبرند‪.‬‬
‫پسربچه هشت ساله سلطان همچون مرد دليري محکم در جلو چنگيز ميايستد‬
‫بدستور آن خونخوار جگر آن شيربچه را بيرون ميآورند و بدين ترتيب وي را شهيد‬
‫ميکنند‪.‬‬
‫بدون شک اگر آن سي هزار سپاهي به توصيههاي سلطان غازي گوش ميکردند و‬
‫بهمراه او با کفار ميجنگيدند مغول از آن معرکه جان سالم بدر نميبرد‪ .‬چنگيز بعد از‬
‫عقبنشيني جاللالدين سيفالدين بقراق و اعظم ملک و مظفر ملک و همه سپاهيانشان‬
‫را قتلعام ميکند و اين جزايي بود که آنها در اثر ناداني خود پرداختند‪ .‬جاللالدين بعد‬
‫ار خروج از آب با اسبي که تا فتح تفليس در خدمتش بود‪ ،‬به جمعآوري لشکرياني که‬
‫از آب بسالمت گذشته بودند‪ .‬پرداخت‪ .‬جمع سپاهيان نجات يافته چهار هزار تن بود‬
‫همگي بدون پوشش و کاله و کفش و سالح‪ .‬شخصي بنام جمال زراد قبل از واقعه با‬
‫تمامي اسباب گوشهاي رفته بود با کشتي پر از خوردني و لباس بخدمت سلطان حاضر‬
‫شد‪ .‬سلطان وقتي خبردار شد که عدهاي از هنديان در آن نزديکي مشغول فساد و بيداد‬
‫هستند‪ .‬به ياران خود دستور داد تا هر يک چوبدستي بريدند و ناگهان بر سر ايشان‬
‫تاختند اکثر آنان را کشتند و چهارپايان و اسلحهشان را به غنيمت گرفتند بدين ترتيب‬
‫آنها صاحب تعدادي اسب و گاو و گاوميش شدند‪ .‬در اين موقع سلطان خبردار شد که‬
‫حدود سي هزار تن از لشکريان هندي در آن حوالي هستند‪ .‬جاللالدين با يکصد و‬
‫بيست مرد بر ايشان حمله کرد و بسياري از آنها را کشت و بدين ترتيب اسلحه کافي‬
‫براي سپاهيان خود و همچنين چهارپايان مختلف را بدست آورد‪.‬‬
‫در اين هنگام قباجه مردم شهر گلوز شمسالملک نايب و جانشين سلطان را در هند‬
‫کشت‪ .‬قباجه از آنجا که قصد حکومت داشت و چون آوازه جاللالدين را شنيد دست‬
‫به اين جنايت فجيع زد آنگاه با ده هزار سوار به سر وقت سلطان رفت‪ .‬سلطان با‬
‫شبيخون زدن او و لشکريانش را کشت و اين يکي از عوامل بود که سلطان توانست‬
‫لشکريانش را سر و ساماني دهد‪ .‬بعد از آن بدرخواست شمسالدين ايلتُتمِش بينانگذار‬
‫سلسله شمسيه در هند با دختر وي عروسي کرد‪ .‬شمسالدين بعد از مدتي از هيبت‬
‫سلطان ترسيد و لشکري ‪ 130‬هزار نفري را براي جنگ با سلطان بسيج کرد اما از روبرو‬
‫شدن با وي امتناع کرد و ناچاراً با او صلح کرد‪ .‬سلطان غازي هم وقتي ديد کارش در‬
‫هند به جايي نخواهد رسيد و چنگيز نيز به چين برگشته است تا شورش چينيان را‬
‫سرکوب کند بعد از سه سال ماندن در هند در سال ‪ 921‬ه‪ .‬ق به ايران بازگشت‪ .‬چنگيز‬
‫آن خونخوار پليد قبل از ترک ايران دستهاي از لشکريان خود را به ري و همدان و ديگر‬
‫شهرهاي ايران فرستاد‪ .‬اين لشکر سه هزار نفري بقاياي مردمي که زنده مانده بودند را‬
‫کشتند‪ ،‬دوباره شهرهايشان را ويران کرده و قم و کاشان را نيز به ويرانه تبديل کردند‪،‬‬
‫بعد از ويران کردن ساوه در تبريز بدستور اوزبک پهلوان عدهاي از لشکريان خوارزمي‬
‫کشته شده و بقيه را به مغوالن تسليم ميکنند‪ .‬در حالي که تعداد آن لشکريان از مغول‬
‫بيشتر تعداد لشکريان اوزبک پهلوان از هر دوي آنها بيشتر بود‪.‬‬
‫سلطان جاللالدين از هند به کرمان آمد‪ .‬براق حاجب از او استقبال کرد و سلطان‬
‫عليرغم آثار دورويي در او همچنان وي را در سمتش ابقا کرد‪ .‬وقتي غياثالدين خبر‬
‫آمدن برادر را شنيد با سي هزار سوار به جلوگيري او آمد‪ ،‬سلطان با فرستادن سفيري‬
‫برادر را از جنگ بازداشت‪ .‬غالب رؤساي لشکر غياثالدين اوامر جاللالدين را پذيرفتند‬
‫و سلطان آنها را در جايشان ابقا نمود‪ .‬غياثالدين چون اين وضع را ديد مطيع برادر شد‪.‬‬
‫اما در جنگ اصفهان به علت کشتن يکي از خواص سلطان با نامردي همراه عدهاي از‬
‫لشکريان تحت امرش ميدان نبرد را خالي کرد و بعد از چندي سرگردان و رفتن به اين‬
‫سو و آن سو به براق حاجب پيوست‪ .‬براق حاجب ظاهراً امر او را ميپذيرد‪ ،‬اما بعداً در‬
‫سال ‪ 925‬او و مادرش را ميکشد و با پذيرفتن حکم مغول مستقل ميشود‪ .‬او باني‬
‫سلسلهاي است که از ‪ 916‬تا ‪ 703‬در کرمان سلطنت کردهاند و آن سلسله را قراختائيان‬
‫يا به مناسبت لقب براق قتلخ خاني ميگويند‪ .‬بعد از استيالي جاللالدين بر خراسان –‬
‫فارس و مازندران در واليات و نواحي‪ ،‬اميد و سکونت و استقامت پديدار گشت‪ .‬منشي‬
‫سلطان شخصي بنام نورالدين منشي بود که فردي شرابخور بود‪ .‬کمالالدين اصفهاني‬
‫بر او خرده گرفت و او را به سبب اين عادت کثيف نکوش ميکرد‪.‬‬
‫مانند بلنديست و پستي با هم‬ ‫فضل تو و اين بادهپرستي با هم‬
‫کان جاست هميشه نو و مستي با هم‬ ‫حال تو به چشم خوب رويان ماند‬
‫سلطان فخرالدين عليبن ابيالقاسم جندي معروف به شرفالملک را به ديوان خود‬
‫منصوب کرد‪ .‬وزير عادل جاللالدين بنام شمسالملک شهابالدين الپ هروي بدست‬
‫قباجه شهيد شده بود و کسي نبود که جاي آن شهيد را پر کند‪ .‬سلطان بناچار‬
‫شرفالملک را عليرغم دارا بودن ايراداتي به وزارت خود منصوب کرد‪ .‬شرفالملک از‬
‫تشريفات يک وزير برخوردار نبود در سال ‪ 922‬سلطان آذربايجان را بدون خونريزي‬
‫تصرف کرد‪ .‬وي شهر مراغه را از نو ساخت و به بسط عدالت در آن نواحي پرداخت‪،‬‬
‫عليرغم اينکه تبريزيان پنج هزار تن از خوارزميان را کشته يا به مغوالن تسليم کرده‬
‫بودند‪ ،‬او با آنها رفتار نيک در پيش گرفت‪ .‬سلطان دستور داد هر سربازي که به مال‬
‫مردم تعدي کند بدار آويخته شود‪ .‬سلطان به درخواست مردم تبريز زن اوزبک پهلوان را‬
‫به خوي فرستاد‪ .‬توابع خوي را نيز به آن زن داد‪ .‬سلطان روز جمعه به مسجد رفت‬
‫وقتي واعظ در حق خليفه دعا کرد او از جايش بلند ميشود و بعد از پايان دعا‬
‫مي نشيند‪ .‬بعد به درون کاخ اوزبک پهلوان رفت‪ .‬بعد از گردش در آن گفت اين جا به‬
‫درد تنپروران ميخورد‪ ،‬و به کار ما نميآيد‪ .‬اين در حالي بود که در سال ‪ 921‬وقتي‬
‫سلطان به خليفه عباسي پيام فرستاد و از او ياري خواست تا وي بتواند به دفع مغول‬
‫بپردازد‪ ،‬خليفه نه تنها دعوت او را اجابت نکرده بود‪ ،‬بلکه لشکريان نيز براي دفع سلطان‬
‫فرستاد‪ .‬سلطان غازي نيز شهرهاي دقوقا و يعقوبا را تصرف کرد‪ .‬در نواحي موصل‬
‫مظفرالدين صاحب اربل را دستگير نمود و او را عليرغم اينکه براي دفع سلطان با‬
‫لشکرياني فراوان آمده بود بخشيد و در جايش ابقا کرد‪ .‬سلطان اگر ميخواست در آن‬
‫موقع ميتوانست حکومت پليد عباسي را نابود سازد او اينکار را انجام نداد‪ .‬شايد به‬
‫علت تصورات غلط مذهبي که اکثر مردم نسبت به خالفت عباسي داشتند و آنرا امري‬
‫الهي ميدانستند‪ .‬در سال ‪ 922‬سلطان غازي به گرجستان لشکرکشي کرد‪ ،‬تا به تجاوزات‬
‫آنها به شهرهاي اسالمي و کشتار و غارت مسلمانان پايان دهد‪ .‬جاللالدين بعد از گرفتن‬
‫شهر دوين به تازگي به تصرف گرجيها درآمده بود‪ ،‬به بزرگترين پيروزي خود با‬
‫گرجيها دست يافت‪ .‬لشکر گرجيها بيش از ‪ 70‬هزار تن بودند‪ ،‬که حداقل ‪ 20‬هزار‬
‫تن از آنان کشته شدند‪ .‬سپس سلطان با فرستادن لشکري شهر گنجه را بدون خونريزي‬
‫گرفت‪ ،‬بعداً به علت توطئه ياران ستمگر اوزبک بن پهلوان به تبريز بازگشت‪ ،‬و فتح‬
‫گرجستان را ناقص گذاشت‪ .‬او رئيس تبريز را در شهر ميگرداند‪ ،‬و از مردم ميخواهد‬
‫که داد خود را از او بگيرند بعد از آن وي را کشت‪ .‬بعد از آن بدرخواست زن اوزبک‬
‫پهلوان و راي فقهاي تبريز مبني بر اينکه زن اوزبک سه طالقه است سلطان عليرغم ميل‬
‫خود با او ازدواج کرد‪ .‬چندي بعد سلطان همسر جديدش را به خوي فرستاد‪ .‬اين زن‬
‫وقتي ديد هم چون گذشته نميتواند هر کاري که دلش ميخواهد بکند‪ ،‬با ملک اشرف‬
‫موسي ايوبي متحد ميشود و به او ميپيوندند و بدين ترتيب خوي و مرند و اروميه و‬
‫اشنويه به تصرف اشرف موسي درميآيد‪ .‬اين علت اصلي جنگهاي جاللالدين در روم‬
‫است که هم به زيان سلطان تمام شد هم به زيان ايوبيان‪ ،‬چرا که در همان اوان جنگ‬
‫پنجم صليبي درگرفته بود و فردريک دوم امپراطور روم مقدس (آلمان و ايتاليا) با‬
‫استفاده از موقعيت متزلزل ايوبيان بر بيتالمقدس دست يافت‪ ،‬و مقدمات نابودي‬
‫حکومت ايوبيان از همينجا شروع شد‪ ،‬يعني از رفتار احمقانه اشرف موسي و بعد از‬
‫انقراض حکومت اتابکان آذربايجان بدست تواناي سلطان جاللالدين گرجيان مسيحي‬
‫که دست کمي از مغولها در کشتار و غارت مسلمانان نداشتند‪ ،‬طمع در آذربايجان‬
‫بستند‪ ،‬و حتي بر آن شدند تا خالفت عباسي را براندازند‪ ،‬آنگاه مساجد را کليسا و حق‬
‫را باطل کنند‪ .‬آنها با سي هزار نفر حرکت کردند‪ .‬در اين موقع با آنکه سلطان مريض بود‬
‫با توکل بر خداوند متعال روي به گرجيها کرد‪ .‬بعد از شکست دادن آنها و دستگيري‬
‫شلوه و ايواني از حکمرانان گرجي سلطان آنها را ميبخشد‪ ،‬بدان شرط که آنها وي را در‬
‫فتح گرجستان ياري کنند‪ .‬اما آنها در بين راه خيانتشان آشکار شد‪ .‬سلطان هر دوي آنها‬
‫را به هالکت رساند‪ ،‬بعد از آن سلطان تفليس را تصرف کرد‪ .‬در اين ميان ناگهان خبر‬
‫رسيد‪ ،‬که براق حاجب رشته دوستي را پاره کرده و از کرمان به قصد عراق روان شده‬
‫است سلطان در عرض هفده روز از تفليس به کرمان رفت‪ ،‬در حالي که از لشکريان‬
‫بيش از سيصد سوار همراه نداشت‪ .‬براق حاجب پيشکشهاي فراوان به پيش سلطان‬
‫فرستاد و از او عذرخواهي کرد و ثابت شد که آن خبر دروغ بوده است‪ .‬بعد از آن‬
‫سلطان به اصفهان رفت‪ ،‬بزرگان عراق به خدمت وي آمدند‪ .‬کمالالدين اسمعيل‬
‫اصفهاني شاعر پرآوازه بدان مناسبت سروده است‪:‬‬
‫به يمن سير سپاه خدايگان جهان‬ ‫بسيط روي زمين گشت باز آبادان‬
‫بقيتي که زانسان بماند واز حيوان‬ ‫حيات‬ ‫به‬ ‫يکدگر‬ ‫تهنيت‬ ‫کنند‬
‫که برگ او همه عدلست و باراو احسان‬ ‫زباغ سلطنت اين يک نهال سربکشيد‬
‫زسر گرفت طبيعت توالد انسان‬ ‫دگرباره‬ ‫درگهش‬ ‫بندگي‬ ‫براي‬
‫که ايزدش بسزا کرد بر جهان سلطان‬ ‫جالل دنيا و دين مينکبرني آن شاهي‬
‫زهي معاني خوبت برون ز حصر بيان‬ ‫زهي معارج قدرت و راي طور کمال‬
‫که چارحد جهان ملک تست و بوستان‬ ‫جهان ستانا ايزد ترا فرستادست‬
‫به نيک محضر خود گواه ميگذارن‬ ‫گواه ملک تو عدلست هر کجا خواهي‬
‫عمارت از تو پديد آمد از پس طوفان‬ ‫تو عمر نوح بيايي از آنکه در عالم‬
‫تو برگرفتي ناقوس را زجاي اذان‬ ‫تو داد منبر اسالم بستدي ز صليب‬
‫نقاب کفر تو بگشادي از رخ ايمان‬ ‫حجاب ظلم تو برداشتي ز چهره عدل‬
‫که از مصادم کفار گشته از رخ ايمان‬ ‫زبازوي تو قوي گشت بازوي اسالم‬
‫نهاد گام دوم بر اقاصي اران‬ ‫براق عزم تو گمامي که برگرفت زهند‬
‫قضيم اسب زتلفيس و آب از عمان‬ ‫که بود جز تو زشاهان روزگار که داد‬
‫به اسب وپيل چه حاجت يکي پيادهبران‬ ‫زلعب تيغ تو درضرب خصم شهمانست‬
‫هنوز سلطان گرد خستگي را از خود دور نکرده بود‪ ،‬که خبر رسيد کفار گرجي به‬
‫تفليس آمده و مساجد را ويران کردهاند‪ ،‬و ملک اشرف موسي حاجب بن علي را به‬
‫اخالط فرستاده و او در آن منطقه بيداد ميکند‪ ،‬همچنين ملکه سلطان نيز از خوي به‬
‫اخالط رفته و با آنها متحده شده است‪ .‬سلطان به آن نواحي لشکر کشيد و گردن‬
‫کشاندگان را سرجايش نشاند‪ ،‬که خبر رسيد مغول حمله آوردهاند‪ .‬سلطان به سرعت‬
‫برميگردد تمامي مغوالن را در نزديکي ري قتلعام ميکند‪ .‬باز در همين سال يعني سال‬
‫‪ 924‬ه‪ .‬ق ملحدين اسماعيلي دست به کشتار مردم ميزنند و سلطان غازي به سرزمين‬
‫تحت کنترل آنها حمله برده از الموت تا کردکوه در خراسان را به ويراني کشيده و آنها‬
‫را به خفت و خواري مينشاند‪ .‬حمله مغول اين ملحدان را نيرومند ساخته بود‪.‬‬
‫ملحدان اسماعيلي قبالً يکي از سرداران مشهور جاللالدين بنام اورخان را در سال‬
‫‪ 923‬به ش هادت رسانده بودند‪ .‬او از خويشاوندان سلطان بود‪ .‬در عدل و کرم شهره بود‪.‬‬
‫وي جناح چپ لشکر را نگهباني ميکرد و به سبب دليري و هوشياري اورخان هيچگاه‬
‫جناح چپ در جنگ شکست نخورده بود‪ ،‬در جنگ اصفهان قدرت و سلحشوري او‬
‫براي سپاهيان مشخص شد‪ .‬همگي معتقد بودند اگر اورخان زنده بود جناح چپ‬
‫هيچگاه از دشمن شکست نميخورد‪.‬‬
‫نبرد اصفهان‬
‫نبرد اصفهان در دوم رمضان سال ‪ 925‬روي داد‪ .‬قبل از شروع جنگ سلطان در يک‬
‫سخنراني حماسي لشکريانش را براي جهاد با مغوالن آماده کرد‪.‬‬
‫سلطان در جمع سرداران و بزرگان و لشکريان گفت‪ :‬پيشامدي عظيم و باليي عظيم‬
‫رخ داده است‪ .‬اگر تن به ناتواني و ترس دهيم‪ ،‬اميد هيچ بقايي نيست ولي اگر مقاومت‬
‫کنيم و صبر پيشه سازيم به ياري خداوند پيروزيم‪ .‬اگر کار به نوعي ديگر رخ دهد از‬
‫ين َآمنُوا إِذَا لَ ِقيتُ ْم فِئَةً فَاثْبُتُوا‬ ‫َّ ِ‬
‫درجه شهادت و مقام سعادت محروم نخواهيم بود‪﴿ .‬يَا أَيُّ َها الذ َ‬
‫َواذْ ُكُروا اللَّهَ َكثِرياً لَ َعلَّ ُك ْم تُ ْفلِ ُحو َن﴾ (اي کساني که ايمان آوردهايد‪ ،‬چون با گروهي روبرو‬
‫شويد پايداري کنيد و خدا را بسيار ياد کنيد که رستگار شويد‪( .‬انفال‪ )45 ،‬همه يکدل و‬
‫يکزبان سخن سلطان را پذيرفتند‪ .‬سلطان لشکر را آرايش داد‪ .‬قلب و دو جناح سپاه را‬
‫روشن ساخت‪ .‬لشکريان مغول داراي فرماندهاني نامآور همچون باچونوين – باينال‬
‫نوين – اسن طغان نوين – بايمالس نوين و باسور نوين بود آنها دو هزار نفر را براي‬
‫جمعآوري آذوقه و علوفه با اطراف اصفهان ميفرستند‪ .‬سلطان با فرستادن سه هزار نفر‬
‫همگي را کشته يا اسير کرد‪ .‬سپس اسرا را براي قوت قلب مردم اصفهان کشت‪ .‬در موقع‬
‫تالقي دو لشکر برادر بيوفاي سلطان غياثالدين و جهان پهلوان ايلجي با نزديکان و‬
‫گروهي ديگر متواري شدند‪ .‬اما سلطان به روي خود نياورد و جنگ روي داد‪ .‬جناح‬
‫راست سلطان جناح چپ مغول را تار و مار کرد‪ .‬سلطان خود به قلب مغول حمله کرد‬
‫و آنها را به سختي شکست داد‪.‬‬
‫جناح راست سلطان فکر ميکند که جناح چپ نيز لشکريان مغول را شکست داده‬
‫است به همين خاطر مغول را تعقيب ميکند‪ .‬در اين جنگ مغول در حقيقت کامالً درهم‬
‫شکسته شد و سلطان بدرخواست يالن نوغو سردار شهيدش که وي را سوگند داد تا‬
‫مغول را دنبال کنند و همگي را به قتل رسانند در کمين لشکري که مغول هميشه در‬
‫کمين نگه ميداشت افتاد ولي با شيردلي وصفناپذيري که داشت صف مغول را درهم‬
‫شکست و به طرف لرستان رفت‪ .‬بعد از هشت روز به اصفهان برگشت و مردم اصفهان‬
‫بعد از برگشت او در روز عيد رمضان بسيار خوشحال شدند‪.‬‬
‫او‬ ‫سوي‬ ‫يکبارگي‬ ‫برفتند‬ ‫چو ديدند ايرانيان روي او‬
‫سلطان از اکثر بزرگان خشمناک بود‪ .‬دستور داد خانان و سروراني که از نزديکان و‬
‫ناميافتگان دولت خاندان او بودند و روز نبرد هيچ کاري نکردند‪ ،‬پيش او آوردند‪ ،‬وي‬
‫روسري روي سرشان انداخت و گرد محلهها بگردانيد‪ .‬دسته ديگري که داد مردانگي‬
‫داده بودند‪ ،‬و پايداري کرده بودند‪ ،‬را لقب خاني داد‪ .‬برخي ديگر از آن سلحشوران را‬
‫ملکي و خلعت و تشريف داد‪ ،‬و آنان را به مراتب باال ترفيع داد‪.‬‬
‫بعد از آن سلطان لشکرياني را بدنبال مغول فرستاد‪ .‬از آن لشکر بيشمار مغول فقط‬
‫افراد انگشتشماري توانستند از جيحون بگذرند بقيه همگي به هالکت رسيدند‪ .‬اين‬
‫پايان مغول در ايران بود‪ .‬اما خيانت ملحدان اسماعيلي و کفار گرجي و سايرين تاريخ‬
‫ايران را به گونهاي ديگر رقم زد‪ .‬سلطان در سال ‪ 929‬به گرجستان لشکرکشي کرد‪ ،‬چرا‬
‫که تمامي حکام گرجي و ارمني و لکزي و آالن و ساير کفار باهم متحد شده بودند و‬
‫قصد حمله به ايران را در سر ميپروراندند‪ .‬سلطان با لشکري بسيار کم در مقابل دريايي‬
‫از کفار صفآرايي ميکند‪ .‬وي با زيرکي خاصي لشکر قفچاقي را از متحدانش جدا‬
‫ميکند و آنان را متقاعد ميکند که به مملکت خود بازگردند‪ .‬بعد سلطان به سران کفار‬
‫پيشنهاد ميدهد که چون هم شما و هم ما خستهايم امروز جنگ تن به تن جوانان راه به‬
‫راه اندازيم و فردا جنگ مغلوبه کنيم‪ .‬اين پيشنهاد پذيرفته شد‪ ،‬و سلطان خود به شکل‬
‫ناشناسي به ميدان رفت‪ ،‬بعد از کشتن پنج تن از کفار سلطان غازي به لشکريانش دستور‬
‫حمله داد‪ .‬کفار که از شجاعت سلطان به وحشت افتاده بودند‪ ،‬دست به فرار زدند‪ ،‬و‬
‫لشکر اسالم به راحتي توانست بر آنها پيروز شود در حالي که نسبت تعداد لشکريان‬
‫اسالم به نوشته جويني به کفار کمتر از يک در مقابل صد بود‪.‬‬
‫سلطان براي فرونشاندن فتنه ملک اشرف موسي به پايتخت او لشکر کشيد و بعد از‬
‫محاصرهاي طوالني شهر اخالط را به تصرف خود درآورد‪.‬‬
‫در سال ‪ 927‬ه‪ .‬ق کيقباد حاکم سلجوقي روم با ملک اشرف متحده ميشود آندو‬
‫لشکري به استعاد يکصد هزار مرد جنگي با تجهيزات کامل بسيج کردند‪.‬‬
‫سلطان غازي در مقابل آنها صفآرايي کرد با آنکه بسيار مريض بود‪ .‬وقتي آن همه‬
‫لشکر را ديد آهي از ته دل کشيد و با چشمان گريان گفت‪ :‬اين لشکر در اختيار من بود‬
‫مغوالن را کامالً تار و مار ميکردم‪ .‬بعداً سلطان با برگرداندن اسبش عقبنشيني ميکند‪.‬‬
‫متحدان به خيال اينکه سلطان ميخواهد آنها را فريب دهد از تعقيب لشکريان سلطان‬
‫خودداري ميکنند‪ .‬بعد از آن ملک اشرف با فرستادن نامهاي به وزير سلطان از او‬
‫ميخواهد که سلطان را به صلح راضي کند وي مينويسد سلطان بسان سدي است ميان‬
‫ما و کفار و تو ميداني که بعد از شکست پدر او از طرف کفار بر ما چه رفته است‪.‬‬
‫سلطان اين دعوت را ميپذيرد و به مملکت خود برميگردد‪ .‬سلطان بعد از مراجعت از‬
‫روم لشکريانش را به استراحت ميفرستد‪.‬‬
‫ملحدان اسماعيلي در سال ‪ 921‬ه‪ .‬ق براي مغوالن پيام فرستادند که سلطان بسيار‬
‫ضعيف شده است و آنان حتماً خواهند توانست او را شکست دهند‪ .‬مغوالن هم اينکه‬
‫هيچگاه فکر اشغال ايران را از سر بدر نکرده بودند و لشکري به فرماندهي جرماغون به‬
‫استعداد يکصد هزار مرد جنگي آماده کرده بودند‪ ،‬بيدرنگ راهي ميشوند وقتي خبر‬
‫مغول به سلطان ميرسد به نايب اشرافالدين وزير در اردبيل و حسامالدين تکين والي‬
‫قلعه فيروزآباد دستور آوردن خبر مغول و جمعآوري سپاه ميدهد اما آندو سردار خيانت‬
‫ميکنند‪ ،‬و به خانههاي خود ميروند‪ .‬سلطان با اين خيانت گرفتار مغول ميشود‪.‬‬
‫در همين زمان گرجيها به گنجه حمله ميکنند‪ ،‬کيقباد سلجوق هم براي جنگ با‬
‫سلطان آماده ميشود‪ .‬سلطان بعد از خواباندن غائله گنجه تصميم ميگيرد که به اصفهان‬
‫برگردد اما ملک مسعود حاکم دياربکر قول کمک ميدهد و به سلطان پيشنهاد ميکند که‬
‫در صورت رفتن به آنجا وي چهار هزار تن از سپاهيانش را در اختيار او خواهند‬
‫گذاشت‪.‬‬
‫يکي از اميران تاتار بسبب ترس از مجازات گناهي که کرده بود به جاللالدين‬
‫ميپيوندند‪ ،‬او را از نقشه مغول آگاه ميسازد و ميگويد‪ :‬بر سر راه آنها مقداري رمه و‬
‫حشم و مال قرار بده آنها آن را مورد تاراج قرار خواهند داد‪ ،‬آنگاه از کمين بيرون آمده‬
‫آنها را تار و مار کن‪ .‬سلطان اوترخان خالوي خود را با چهار هزار سوار بعنوان طاليهدار‬
‫سپاه به مقابل سپاه مغول فرستاد‪ ،‬تا با حالت جنگ و گريز آنها را به محل کمين برساند‪،‬‬
‫ولي ترخان خائن از ترس از نيمه راه بازگشت‪ ،‬و خبر داد که مغول از مالزگرد عقب‬
‫نشستهاند‪ .‬اوترخان سلطان را با ناجوانمردي فريب داد و با مکاتبهاي که با ملک مظفر‬
‫داشت کمينگاه سلطان را به مغول نشان داد‪ .‬سلطان که قبالً لشکريانش را توسط يکي از‬
‫سردارانش به سوي اصفهان فرستاده بود‪ ،‬تنها صد تن از غالمانش را نگه داشته بود‪.‬‬
‫وقتي مغول در سپيده دم به کمينگاه او حمله کردند با روح قوي که داشت از معرکه‬
‫بيرون رفت پانزده مغول سلطان را تعقيب کردند سلطان دو تاي آنها را کشت بقيه‬
‫مغوالن از ترس برگشتند‪ .‬از اينجا به بعد درباره سلطان غازي ديگر خبر صحيحي در‬
‫دست نيست ابن اثير که وقايع تاريخي را تا سال ‪ 926‬ادامه داده است‪.‬‬
‫در اخبار اين سال آورده که هنوز از سرنوشت سلطان اطالع دقيقي در دست نيست‬
‫بهر حال بايد اذعان کرد که سلطان را با حيله شهيد کردند بعد ماجراي شرابخوري و‬
‫مستي را به او نسبت دادند و همه گناهان را به گردنش انداختند‪ .‬عجيبتر اينکه کسي‬
‫که درباره سلطان شعر ساخته او را به سبب بقول خودش مستي نکوش کرده خودش‬
‫شرابخور بوده است‪ .‬منشي اول سلطان بنام نورالدين که قبل از محمد نسوي امر‬
‫منشيگري سلطان را به عهده داشت‪ .‬نسبت شراب خوردن به سلطان از طرف دکتر دبير‬
‫سياوق در کتاب جاللالدين خوارزمشاه وي و همچنين در کتاب سيره محمد نسوي‬
‫درباره سلطان شهيد تکذيب شده است‪ .‬شهادت سلطان موجب نابودي شعاير اسالم و‬
‫پيروزي شعاير بتپرستان گرديد‪ .‬دوست و دشمن معتقد بودند که تنها سلطان‬
‫جاللالدين است که ميتواند در مقابل مغول بايستد و بس‪ ،‬با شهادت او اين سد‬
‫شکسته شد‪.‬‬
‫بعد از شهادت سلطان سپه مغول سه دسته شد‪ :‬دسته اول براي کشتار و غارت‬
‫دياربکر – ارزنالروم – ميافارقين – ماردين – نصيبين و موصل رفته و تا ساحل رود‬
‫فرات در عراق امروزي رفته آنها در اين حمله بقدري خون ريختند و ويراني ببار‬
‫آوردند‪ ،‬که ديگر هيچ نيرويي تاب جنگ با مغوالن را نداشت‪ .‬دسته دوم به تفليس روانه‬
‫شدند مردمانش را کالً قتلعام کردند و همه چيز را سوزاندند و غارت کردند‪ .‬همين‬
‫اعمال را در بعضي ديگر از نواحي مانند اخالط نيز انجام دادند‪ .‬دسته سوم بعد از تسلط‬
‫بر مراغه از راه آذربايجان به اربل رفتند‪ .‬در آنجا کشتار هولناکي کردند سپس به تبريز‬
‫بازگشتند‪ .‬مردم تبريز با دادن هداياي بسيار و استقبال باشکوه از مغوالن از قتل نجات‬
‫پيدا ميکنند‪ .‬اين بود نتيجه دشمني کيقباد و ملک اشرف ايوبي و‪ ...‬آنهائي که يکصد‬
‫هزار مرد جنگي را براي جنگ با هم دين خود بسيج کرده بودند اکنون مانند مور در‬
‫قلعههاي خود محصور شده بودند‪ ،‬و براي نجات مردم بيگناه کوچکترين حرکتي‬
‫نکردند‪ ،‬اما قهر خداوندي بزودي دامن آنان را فراگرفت غالمان آنها‪ ،‬آنها را از اريکه‬
‫قدرت به زير کشاندند و خود حکومت را بدست گرفتند به دنبال اين فاجعه عظيم‬
‫نيرويي در شام و مصر سر کار آمد که تا سيصد سال مقاومتترين سد اسالم در مقابل‬
‫کفار مغولي و صليبي گشت‪ ،‬و هر دو را به خاک سياه نشاند‪ .‬اينان همان کساني هستند‬
‫که در تاريخ مصر به مماليک معروفند‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫برخي از دانشمندان دوره خوارزمشاهي‬
‫‪ -1‬امام رافعي (‪ 623-555‬ه ق) ابوالقاسم عبدالکريم بن محمد قزويني‪ :‬فقيه –‬
‫حديثشناس – مفسر – مؤرخ و اديب داراي کتابهاي مهمي است از جمله‪:‬‬
‫‪ -1‬فتحالعزيز در شرح و جيز در شانزده مجلد‪ -2 .‬کتاب التدوين در اخبار قزوين‪.‬‬
‫آنکه بود او شارح هر مشکالت‬ ‫رافعي‬ ‫امام‬ ‫حجهاالسالم‬
‫ماه ذيقعده ششم بودش وفات‬ ‫ششصد و بيست و سه از هجرت شمسي‬
‫‪‬‬
‫که بيعلم کس را بحق راه نيست‬ ‫طلب کردن علم از آن است فرض‬
‫که از ننگ ناداني آنگاه نيست‬ ‫آموختن‬ ‫ز‬ ‫دارد‬ ‫ننگ‬ ‫کسي‬
‫‪‬‬
‫در صومعه رفته دل ببازار چه سود‬ ‫در جامه صوف بسته زنار چه سود‬
‫يک راحت و صد هزار آزار چه سود‬ ‫ز آزار کسان راحت خود ميطلبي‬
‫‪ -2‬امام فخر رازي متوفاي ‪ 686‬ه‪ .‬ق‪ :‬امام فخرالدين محمدبن عمربن حسين الرازي‬
‫استاد علماء زمان خود فقيه – اديب – طبيعيدان و فيلسوف از آثار اوست‪ -1 .‬تفسير‬
‫کبير در ‪ 5‬جلد امام اين تفسير را با توجه به علوم طبيعي نوشته است‪ -2 .‬محصول در‬
‫‪ -1‬تاريخ ادبيات در ايران‪ ،‬ذبيعاهلل صفا ‪ -7‬تاريخ ادبيات‪ ،‬براون ‪ -0‬تاريخ گزيده‪ ،‬مستوفي‪.‬‬
‫اصول فقه‪ -3 .‬محصل در اصول‪ -4 .‬ملخص در حکمت – شرح کليات و حکمت‬

‫مشرق و‪....‬‬
‫که کس نديد و نبيند ورا شبيه ومثال‬ ‫رازي‬ ‫محمد‬ ‫کامل‬ ‫عالم‬ ‫امام‬
‫نماز عصر دوشنبه بغره شوال‬ ‫بسال ششصد و شش درگذشته شد بهري‬
‫(هري = هرات)‬
‫از ابيات او است‪:‬‬
‫تو روح مجردي بر افالک شوي‬ ‫اي دل زغبار جهل اگر پاک شوي‬
‫کائي و مقيم خطه خاک شوي‬ ‫عرش است نشيمن تو شرمت نايد‬
‫‪ -3‬نجيبالدين سمرقندي‪ :‬شهادت ‪ 911‬ه‪ .‬ق ابوحامد محمدبن عليبن عمر‬
‫پزشکي بسيار ماهر بود که بدست مغول شهيد شد‪ .‬از آثار اوست‪:‬‬
‫‪ -1‬اسباب و عالمت‪ :‬درباره بيماريهاي جزئي و علت و عالمت عالج هر کدام از‬
‫آنها بطوري که هيچيک از بيماريهاي شناخته شده آن عصر و خالصهيي از درمان آن‬
‫بيرون از آن کتاب نمانده است‪.‬‬
‫‪ -2‬الفرق بين األمراض المشکلة وي در اين کتاب از بيماريهاي سر – چشم –‬
‫گوش – بيني – دندان – دستگاه خون – سينهپهلو – شکم – احشاء – تبها –‬
‫آماسها– نبض وبول و‪ ...‬سخن گفته است‪.‬‬
‫‪ -3‬اصول ترکيب ادويه ‪ -4‬ادويه مفرد ‪ -5‬قوانين ترکيب ادويه قلبي ‪ -9‬مداواي‬
‫مفاصل ‪ -7‬مقالهيي در کيفيت طبقات عين ‪ -1‬األعذية واألدوية لألصحاء ‪ -6‬أعذية‬
‫المرضى ‪ -10‬الصناعة ‪ -11‬غاية العراض ‪ -17‬معالجة االمراض‪.‬‬
‫‪ -4‬نجمالدين رازي م ‪ 654‬ه‪ .‬ق‪ :‬نجمالدين ابوبکر عبداهللبن محمدبن شاهاور‬
‫االسدي الرازي معروف به دايه و متخلص به نجم متولد ري بعد از حمله مغول به‬
‫آسياي صغير ميرود‪ .‬اين دانشمند بزرگوار از آن جهت به آن ديار ميرود که معتقد بود‬
‫مذهب اهل سنت در آنجا رواج کامل دارد و خاندان سلجوقي از حاميان آن هستند از‬
‫آثار اوست‪:‬‬
‫‪ -1‬مرصادالعباد من المبدأ إلى المقصد ‪ -2‬معيار الصدق و العشق معروف به رساله‬
‫عشق و عقل ‪ -3‬رسالة الطير ‪ -4‬رسالة العاشق الي المعشوق ‪ -5‬مرموزات اسدي در‬
‫مزمورات داوودي در تاريخ ملوک از آدم تا عهد او – کلمات حکما – امارات قيامت –‬
‫آيين جهانداري – نصيحت و مواعظ ملوک و شرحي از حمالت مغول اينکه حمله‬
‫مغول به همدان در سال ‪ 911‬ه‪ .‬ق در تعقيب بوده است‪.‬‬
‫‪ -5‬محمد نسوي م ‪ 647‬ه‪ .‬ق شهاببن احمدبن محمد خرندري زيدري نسوي‪:‬‬
‫معروف به شهابالدين نسوي منشي سلطان شهيد جاللالدين از آثار او‪:‬‬
‫‪ -1‬سيره جاللالدين منکبرني ‪ -2‬نفثه المصدور از امهات کتب تاريخ و ادب فارسي‪.‬‬
‫نسوي اين کتاب را بعد از اقامت در ميافارقين و بعد از اطالع از عاقبت کار جاللالدين‬
‫در شرح دشواريهايي که براي او و خود نويسنده پيش آمد نوشته است‪.‬‬
‫‪ -6‬مبارکشاه‪ :‬محمدبن منصوربن سعيدبن ابوالفرج ملقب به مبارکشاه و مشهور به‬
‫فخر مدبر از نويسندگان و مؤرخان بزرگ قرن هفتم ه‪ .‬ق نسب وي از جانب پدر با‬
‫دوازده واسطه به حضرت ابوبکر صديق ‪-‬رضي اهلل عنه‪ -‬ميرسد‪ .‬از آثار او‪:‬‬
‫‪ -1‬بحراالنساب‪ :‬شامل نسب پيامبر ‪-‬صلى اهلل عليه وسلم‪ -‬و صحابه و پيامبراني که‬
‫نامشان در قرآن آمده است‪ .‬شجره ملوک عرب در شام و يمن و انبار و حجاز و عراق و‬
‫شعراي دوره جاهليت – سالطين عجم – بنياميه – بنيعباس – طاهريان – صفاريان –‬
‫سامانيان – غزنويان و غوريان جمعاً شامل ‪ 139‬شجره‪.‬‬
‫‪ -2‬آداب الملوک وکفاية الملوک ‪ -3‬آداب الحرب و الشجاعة‪.‬‬
‫‪ -7‬سراجالدين ارموي‪ :‬سراجالدين ابوالثنا محمودبن ابيبکر بن احمد االرموي‬
‫(‪ 912-564‬ه‪ .‬ق)‪ :‬منطقدان – فيلسوف – فقيه – مفسر – محدث از آثار او‪:‬‬
‫‪ -1‬لطايف الحکمة ‪ -2‬مجمل الحکمة (ترجمه خالصه شدهيي از رسائل اخوان‬

‫الصفا)‪.‬‬
‫‪ -0‬ضياءالدين مسعود م ‪ 640‬ه‪ .‬ق‪ :‬پدر قطبالدين شيرازي معروف پزشک و‬
‫مدرس طب در بيمارستان مظفري شيراز‪.‬‬
‫‪ -0‬عالمه سراجالدين ابويعقوب يوسف سکاکي خوارزمي ‪ 626-555‬ه‪ .‬ق‪ :‬از آثار‬
‫اوست‪ :‬مفتاح العلوم در ‪ 12‬علم از علوم ادبي‪ :‬اين کتاب بخاطر اهميتش بارها چاپ‬
‫شده است‪.‬‬
‫‪ -18‬امام ابوالفتح مطرزي خوارزمي ‪ 618-530‬ه‪ .‬ق‪ :‬ناصربن ابيالمکارم عبدالسيد‬
‫بن علي از فقهاي حنفي و از ادبا و لغويان بزرگ ايران در ميان آثار او المغرب في لغة‬
‫الفقه بسيار مشهور است‪.‬‬
‫‪ -11‬امام جمالالدين ابيعمر و عثمان بن عمر معروف به ابن حاجب مالکي‬
‫متوفاي ‪ 646‬ه‪ .‬ق‪ :‬از آثار او‪ :‬کتاب منتهي السئول واالمل في علمي االصول والجدل خود‬
‫نويسنده اين کتاب را مختصر المنتهي ناميده آنرا مختصر ابن حاجب نيز گويند‪ .‬اين‬
‫کتاب به سبب اهميتش در قرون ‪ 1‬و ‪ 6‬و ‪ 10‬ه‪ .‬ق بارها شرح شده است‪.‬‬
‫‪ -12‬سيفالدين ابوالحسن عليبن ابيبکر االمدي م ‪ :631‬شرح بر منتهي السئول‬
‫دارد‪.‬‬
‫‪ -13‬افضلالدين بن ناماور الخنجي ‪ 640-508‬ه‪ .‬ق‪ :‬از آثار اوست ‪ -1‬کشف‬
‫االسرار عن غوامض االفکار ‪ -2‬الموجز در منطق‪.‬‬
‫‪ -14‬مفضلبن عمربن مفضل ابهري سمرقندي معروف به اثيرالدين ابهري متوفاي‬
‫‪ 663‬ه‪ .‬ق‪ :‬از شاگردان معروف امام فخر رازي‪ .‬وي رياضيدان – منجم – فيلسوف و‬
‫منطقدان بود‪.‬‬
‫‪ -15‬کمالالدين اسماعيل اصفهاني شهادت ‪ :635‬بدست مغول در اصفهان وي‬

‫مداح سلطان جاللالدين خوارزمشاه شهيد بود‪ .‬هنگام شهادت با خود دو رباعي زير را‬
‫بر ديوار نوشت‪:‬‬
‫در مذهب ما کمينهبسازي همين است‬ ‫دل خون شد و شرط جانگذاري اين است‬
‫شايد که مگر بندهنوازي اينست‬ ‫گفت‬ ‫نمييارم‬ ‫هيچ‬ ‫همه‬ ‫اين‬ ‫با‬
‫‪‬‬
‫بر حال من و واقعه بد گريد‬ ‫کو دل که دمي بروطن خود گريد‬
‫امروز يکي نيست که بر صد گريد‬ ‫دي بر سر مردهاي دو صد گريان بود‬
‫‪ -16‬عطار نيشابوري‪ :‬فريدالدين ابوحامد محمدبن ابوبکر ابراهيم بن اسحاق از‬
‫بزرگترين عارفان ايراني سدهي هفتم ه‪ .‬ق از آثار اوست‪ :‬الهينامه – مصيبتنامه –‬
‫اسرارنامه – بلبلنامه – تذکرة االولياء – منطق الطير‪ .‬وي پزشک نيز بود‪.‬‬
‫اسامي خوارزمشاهيان و زمان هر يک‬

‫‪ 522-460‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -1‬قطبالدين محمدبن انوشتکين غرجه‬
‫‪551-522‬‬ ‫‪ -2‬عالءالدين ابوالمظقر اتسز بن قطبالدين محمد‬
‫‪597-551‬‬ ‫‪ -3‬تاجالدين ابوالفتح ايل ارسالن بن اتسز‬
‫‪591-597‬‬ ‫‪ -4‬جاللالدين محمود سلطانشاه بن ايل ارسالن‬
‫‪569-591‬‬ ‫‪ -5‬عالءالدين تکش بن ايل ارسالن‬
‫‪917-569‬‬ ‫‪ -9‬سلطان جاللالدين محمدبن عالءالدين تکش‬
‫‪921-917‬‬ ‫‪ -7‬جاللالدين منکبرني بن عالءالدين محمد‬
‫فصل هفتم‬
‫‪1‬‬
‫دوران شوم مغول‬
‫بعد از شهادت سلطان جاللالدين خوارزمشاه مغول بر سراسر ايران چيره شدند‪.‬‬
‫مغول به مناسبت بيعلمي و عدم معاشرت با متمدنين عقايد خرافي بسيار داشته و‬
‫شياطين و جادو و سحر را در مجاري احوال و زندگاني انسان مؤثر و صاحب نفوذ‬
‫شديد ميدانستند‪ ،‬از سحر و جادو بسيار ميترسيدند‪ ،‬و هر را که به اين حيله متهم‬
‫ميشد‪ ،‬بسختي عذاب ميکردند و در ياسانامه چنگيزي احکام شديد بر ضد اين‬
‫جماعت موجود بود‪ .‬مغولها آن چنان ضربات جبرانناپذيري به تمدن ايران زدند که‬
‫هيچگاه جبران نشد‪ .‬در خراسان بقدري کشتار کردند که از حد تصور خارج است‪.‬‬
‫چنانکه جويني در تاريخ جهانگشاي که بنام چنگيز نوشته است‪ ،‬ميگويد‪ :‬اگر تا هزار‬
‫سال ديگر در خراسان زاد ولد شود‪ ،‬و هيچ حادثهيي رخ ندهد‪ ،‬باز هم ميزان نفوس آن‬
‫ديار به حد قبل از حمله مغول نخواهد رسيد‪.‬‬
‫در عصر مغول آداب و رسوم بتپرستي رواج تام يافت‪ ،‬تا جائي که حتي کسي‬
‫جرأت نداشت آب تني کند‪ .‬علم و علماء ارزش خود را از دست دادند‪.‬‬
‫مدارس درس فرسوده و دانشمندان ناپديد و دانشجويان به دست مغول لگدمال‬
‫شدند‪.‬‬
‫‪ -1‬منابع مورد استفاده ‪ -1 :‬طبقات ناصري ‪ -2‬تاريخ گزيده ‪ -3‬مسائل عصر ايلخانان‬
‫منوچهر مرتضوي ‪ -4‬تاريخ ايران سرپرسي سايکس ‪ -5‬ايران کمبريج ‪ -9‬تاريخ ايران‬
‫بعد از اسالم آشتياني ‪ -7‬تاريخ جهانگشاي و ‪. ...‬‬
‫آنان يا در معرض پراکندگي قرار گرفتند يا از دم تيغ آبدار گذشتند يا به مغولستان‬

‫فرستاده شدند‪.‬‬
‫زانک اندر دل خاکند همه پرهنران‬ ‫هنر اکنون همه در خاک طلب بايد کرد‬
‫در روزگاران پيشين که رشته دانش و دانشمندان از هم نگسيخته بود‪ ،‬همه بر‬
‫نگهداري و تثبيت گفتار زيبا و زنده نگاه داشتن مراسم بزرگ‪ ،‬توسط علماء و‬
‫انديشمندان انجام ميپذيرفت‪ .‬جويني عصر تسلط مغول را اين چنين ادامه ميدهد‪،‬‬
‫امروزه دروغ و ريا را پند و ذکر پندارند‪ .‬حرامزادگي و سخنچيني را دليري و شهامت‬
‫نام کنند‪ .‬زبان و خط اويغوري را هنر و دانش بزرگ دانند‪ .‬اکنون هر ولگردي در لباس‬
‫عصيان‪ ،‬امير هرمز دوري صدر‪ ،‬هر نيرنگبازي وزير‪ ،‬هر بخت برگشتهاي دبير‪ ،‬هر تازه‬
‫به دوران رسيدهاي مستوفي‪ ،‬هر ولخرجي ناظر هزينه‪ ،‬هر ابليسي معاون ديوان – هر‬
‫شاگردي صاحب حرمت و جاه‪ ،‬هر فراشي صاحب محافظ‪ ،‬هر ستمگري پيشکار‪ ،‬هر‬
‫خسيسي کس‪ ،‬هر خسيسي رئيس‪ ،‬هر خيانتپيشهاي قدرتمند‪ ،‬هر دستاربندي‬
‫دانشمندي بزرگوار‪ ،‬هر شترباني به خاطر افزوني مال مشغول با زيبارخي و هر حمالي از‬
‫کمک شانس گشاده حال شده است‪.‬‬
‫و زحسرت و غم سينه بنالش دادند‬ ‫دادند‬ ‫بمالش‬ ‫گوش‬ ‫آزادهدالن‬
‫کين بيهنران پشت به بالش دادند‬ ‫پشت هنر آن روز شکست درست‬
‫تيز دادن و سيلي زدن بر فردي از لطافت خوي ميشمارند و دشمني با يکديگر و‬
‫سفاهت را نسبت به تأثير روحاني بيخطر ميدانند‪ .‬در يک چنين روزگاري که قحطي‬
‫مردانگي و جوانمردي است و روز بازار گمراهي و ناداني‪ ،‬نيکان‪ ،‬بدحال و خوارند‪ ،‬و‬
‫اشرار تثبيت و بر سر کار‪ ،‬کريم فاضل‪ ،‬تافته دام محنت است و نادان پست کامياب‪ ،‬هر‬
‫آزادهاي بيزاد است و هر رادمردي مردود‪ ،‬هر صاحب نسبي بينصيب گرديده و هر‬
‫واالگوهري خارج از گود نشسته و هر هوشمندي مصادف با مصيبتي است‪ ،‬هر‬
‫گويندهاي گرفتار حادثهاي‪ ،‬هر عاقلي اسير غير مکلفي‪ ،‬هر کامل درگير ناقصي‪ ،‬و هر‬
‫عزيزي ناگزير تابع ذليلي و هر اهل تشخيصي در دست فرومايهاي گرفتار آمده است‪،‬‬
‫ميتوان دريافت که صاحبان درجات عالي و هوشمندان و دانايان تا چه حدودي در‬
‫فشارند‪.‬‬
‫در اين دوران همه دشمنان اسالم دست بدست يکديگر دادند تا اسالم و مسلمين را‬
‫بکلي نابود کنند‪ .‬پيمانهايي بين آنها منعقد شد و جنگهاي بسيار شديد بين آنها و‬
‫مسلمين درگرفت‪ .‬بسياري از سرداران و منشيان مغوالن از دشمنان قسم خورده مسلمين‬
‫بودند‪ .‬جريان را در سه قسمت جداگانه شرح ميدهم‪.‬‬
‫‪ -1‬يهوديان‪ :‬سر دسته يهوديان صليبي بود بنام سعدالدولة که از پزشکان ارغون‬
‫(‪ 910-913‬ه‪.‬ق) بود‪ .‬وي از ابهر زنجان بود و توانست با حيلههاي فراوان در سال ‪919‬‬
‫به وزارت ارغون برسد‪ .‬سعدالدولة بزودي دست عموم عمال و کارکنان مسلمان را از‬
‫کار کوتاه کرد و از طرف خود همه ارکان حکومتي را در دست يهوديان و مسيحيان‬
‫گذاشت‪ .‬سعدالدولة سپس امور مالي کشور را تحت اداره خود آورد و دست جميع‬
‫امراي ارغون را از همه جا کوتاه ساخت‪ .‬وي ارغون را متقاعد کرد که ادعاي پيامبري‬
‫بکند و به مکه حمله برده آنجا را از بت پر کند و علماي اسالم را قتلعام کند‪ .‬اما قبل‬
‫از اينکه اقدامي صورت گيرد‪ .‬سعدالدولة به دست امراي ارغون که از وي ناراضي بودند‬
‫به هالکت رسيد‪( ،‬صفر ‪ 960‬ه‪.‬ق) شش روز بعد از ارغون نيز مرد‪.‬‬
‫‪ -2‬مسيحيان‪ :1‬هجوم مغول به جهان اسالم در جهان مسيحيت به چشم هديهاي الهي‬
‫نگريسته شد‪ .‬نفوذ مسيحيان در دستگاه مغول نقش تعيينکنندهاي در سياستهاي مغول‬
‫در ايران بجا گذاشت‪ .‬اروپائيان در عرض کمتر از ده سال سه هيئت به دربار مغول در‬
‫قراقورم روانه کردند‪ .‬هيئت اول که در شوراي مذهبي ‪1245‬م منعقد شده بود به رياست‬
‫‪ -1‬تاريخ ايران سرپرسي سايکس‪ ،‬جلد دوم‪ -7 ،‬تاريخ ايران کمبريج‪ ،‬جلد ‪.6‬‬
‫ژان دوپال نوکارپيني در سال ‪1249‬م موقع انتخاب گيوک بن اوگتاي بن چنگيز به‬
‫قراقورم فرستاده شد‪ .‬گيوک فرستادگان پاپ را به گرمي پذيرفت‪ .‬گيوک دو وزير‬
‫مسيحي داشت‪ .‬هيئت دوم با چهار روحاني فرستاده شد‪ .‬هيئت سوم از طرف سن لوئي‬
‫به رياست روحاني ويليام روبروکي بسفارت فرستاده شد‪ .‬اين هيئت در سال ‪1253‬م به‬
‫قراقورم رسيد‪ .‬منگو جانشين گيوک هيئت را به گرمي پذيرفت و با آنها مهرباني کرد‪.‬‬
‫هوالکوخان با آنکه بودايي متعصبي بود اما تحت تأثير دوقوز خاتون زن مسيحي خود‬
‫قرار داشت‪ .‬پاپ در سال ‪ 1290‬ميالدي از ابراز تمايل هوالکو به مسيحيت و رفتار‬
‫خوب او با مسيحيان اظهار خوشنودي کرد‪ .‬هوالکو مسيحيان را به توصية دوقوز خاتون‬
‫به کارهاي مهم مملکتي ميگمارد‪ .‬در همين سال بود که هوالکوخان لشکر بسيار بزرگي‬
‫به فرماندهي کنت بوقا سردار مشهور مسيحي خود براي جنگ با مماليک فرستاد‪ .‬از‬
‫همدستان و مشوقان مغوالن در حمله به مماليک مصر هتوم اول پادشاه ارمنستان بود‪.‬‬
‫هدف اصلي از اين حمله به تصرف بيتالمقدس و برانداختن حکومت مماليک مصر‬
‫بود‪ .‬اما مصريها با شجاعتي وصفناپذير اين اردوي بزرگ کفار را در هم شکستند و از‬
‫نابودي اسالم و مسلمين جلوگيري کردند‪ .‬اين جنگ در تاريخ به نام نبرد عين جالوت‬
‫مشهور است‪ .‬هتوم اول پادشاه ارمنستان با همکاري مغول وقتي حلب را تسخير کردند‬
‫کلية اهالي آنرا قتلعام کردند‪ .‬هتوم با آتش زدن مسجد بزرگ حلب کينه خود را نسبت‬
‫به مسلمانان کامالً برمال ساخت‪ .‬در اين جنگ کفار در حدود پانصد هزار تن از کردان‬
‫را به شهادت ميرسانند‪ .‬هوالکو و جانشينانش مناسبات سياسي مستقيم با اروپاي‬
‫مسيحي برقرار ساختند‪ .‬پسر و جانشين هوالکو آباقاخان مريم دختر امپراطور روم شرقي‬
‫پالئولوگوس را به عقد خود درآورد‪ ،‬و قبل از مراسم عقد به درخواست مريم غسل‬
‫تعميد بجاي آورد‪ .‬بدنبال رد و بدل شدن نامههايي بين آباقاخان با ادوارد اول پادشاه‬
‫انگليس‪ ،‬پاپ اعظم روم هيئتي را در سال ‪ 1271‬ميالدي مرکب از چند راهب را بدربار‬
‫آباقاخان فرستاد‪ .‬ارغون نيز در انديشه اتحاد با غرب يکي از صاحب منصبان مسيحي‬
‫نستوري خود بنام عيسي کلمپخي با نامه زير براي پاپ هونوروس چهارم فرستاد که‬
‫ترجمه آن در بايگانيهاي واتيکان محفوظ است نامه بتاريخ ‪ 1215‬ميالدي مطابق ‪914‬‬
‫شمسي است‪ .‬چند سال بدنبال اين اتحاد جنگ هشتم صليبي درگرفت که به شکست‬
‫کامل اروپا انجاميد‪ .‬متن نامه به شرح زير است‪ :‬و اکنون اجازه دهيد‪ ،‬زيرا سرزمين‬
‫ساراسنها‪ (Saracens) 1‬متعلق به ما نيست‪.‬‬
‫پدر مهربان‪ ،‬ما که در اين سو و شما که در آن سوي هستيد‪ ،‬ما سرزمين سامي را که‬
‫در ميان ما و شما قرار دارد مسخر خواهيم کرد‪ .‬ما فرستادگان پيش گفته را خواهيم‬
‫فرستاد و از تو ميخواهيم که هيأت و سپاهي را به سرزمين مصر اعزام کني‪ ،‬و در اين‬
‫هنگام خواهد بود که ما از اين جانب و شما از آن جانب به کمک مردان شايسته اين‬
‫سرزمين را ميان خود خرد خواهيم کرد‪ ،‬شما مردي باکفايت را در جاي پيش ما‬
‫ميفرستي که آرزو داري مطالب پيش گفته در آنجا تحقق يابد‪ .‬ما ساراسنها را از ميان‬
‫برخواهيم داشت و عاليجناب پاپ و خان بزرگ قوبيال صاحب و مالک اين سرزمين‬
‫خواهيد شد‪.‬‬
‫در سال ‪ 919‬ه‪ .‬ق ‪ 1217‬م و همچنين در سال ‪ 917‬ه‪ .‬ق ‪ 1211‬م نيز هيئتهايي‬
‫مابين مغوالن و پاپ نيکوس چهارم و ادوارد اول شاه انگليس و فيليپ لوبل شاه فرانسه‬
‫رد و بدل شد‪ .‬اين نامهنگاريها در سالهاي بعد نيز صورت گرفت‪ .‬بحث در اين زمينه‬
‫را کوتاه کرده و براي روشن شدن همکاري مغول و صليبيان جنگهاي آنها بر ضد‬
‫جهان اسالم را به اختصار ذکر ميکنم‪.‬‬
‫‪ -1‬نامي يوناني که به مردم چادرنشين سوريه و عربستان داده بودند‪ .‬بعداً در طي جنگهاي صليبي به‬
‫مسلمانان داده شد‪.‬‬
‫جنگهاي صليبي ‪ 1222-1223‬ميالدي‬

‫‪ -1‬جنگ اول صليبي ‪ 1069-1066‬م‪ :‬تصرف بيتالمقدس بدست صليبيان و کشتار‬
‫هفتاد هزار زن و کودک و مرد مسلمان توسط صليبيان‪.‬‬
‫‪ -2‬جنگ دوم صليبي ‪ 1147-1141‬م‪ :‬شکست صليبيها در حلب و دمشق به‬
‫سرداري نورالدين بن محمود زنگي از بنيانگذاران ايوبيان‪ ،‬وي اتابک سلطان سنجر در‬
‫شام بود‪.‬‬
‫‪ -3‬جنگ سوم صليبي ‪1117‬م‪ :‬فتح بيتالمقدس و ساير نواحي اشغالي مانند انطاکيه‬
‫بدست سلطان صالحالدين ايوبي‪.‬‬
‫‪ -4‬جنگ چهارم ‪ 1202-1204‬م‪ :‬هجوم صليبيان به قسطنطنيه و کشتار مسيحيان آنجا‬
‫و غارت کليساي اياصوفيا‪.‬‬
‫‪ -5‬جنگ پنجم صليبي ‪ 1224-1200‬م‪ :‬بدست آوردن فردريک دوم امپراطور روم‬
‫مقدس بيتالمقدس را با صلح‪ ،‬اين جنگ همزمان با يورش مغول به جهان اسالم بود‪.‬‬
‫‪ -9‬جنگ ششم صليبي ‪ 1244‬م‪ :‬ملک بيبرس سلطان مصر از سلسله مماليک‬
‫بيتالمقدس را از صليبيها بازپس ميگيرد‪.‬‬
‫‪ -7‬جنگ هفتم صليبي ‪ 1241-1254‬م‪ :‬شکست فضيحتبار لوئي نهم پادشاه فرانسه‬
‫بدست تورانشاه فرزند ملک صالح‪.‬‬
‫‪ -1‬جنگ هشتم صليبي ‪ 1260‬م‪ :‬شکست کامل صليبيها و اخراج کامل آنها از شام و‬
‫فلسطين‪.‬‬
‫مشهورترين جنگهاي مغول با جهان اسالم‬

‫‪ 919-921( 1211-1231 -1‬ه‪ .‬ق) ميالدي حمله مغول به ايران و اشغال و ويراني‬
‫ايران‪.‬‬
‫‪ 1256-1290 -2‬مطابق ‪ 955 -959‬ه‪ .‬ق حمله هوالکوخان و سقوط خالفت‬

‫عباسي‪.‬‬
‫‪ 1290 -3‬م مطابق ‪ 959‬ه‪ .‬ق جنگ عين جالوت‪ ،‬و شکست کامل مغول توسط ملک‬
‫مظفر قطز سلطان مماليک مصر با آباقاخان مغول‪.‬‬
‫‪ -4‬جنگ بيره ‪ 1274‬م ‪ 971‬ه‪ .‬ق آباقاخان مغول با ملک ظاهر قدرتمندترين سلطان‬
‫مصر‪ ،‬مغول در اين جنگ نيز تار و مار شد‪.‬‬
‫‪ -5‬جنگ ابلستين ذيقعده ‪ 975‬ه‪ .‬ق ‪ 1211‬م آباقاخان با ملک بيبرس مصر شکست‬
‫مغول‪.‬‬
‫‪ -9‬جنگ حمص رجب ‪ 910‬ه‪ .‬ق ‪ 1263‬م آباقاخان مغول با ملک منصور مصر‬
‫شکست مغول‪.‬‬
‫‪ -7‬مجمع المروج يا جنگ مروج ‪ 966‬ه‪ .‬ق ‪ 1302‬م غازانخان با ظاهري اسالمنما‬
‫با ملک ناصر‪ ،‬در اين جنگ به علت اينکه ظاهراً غازانخان مسلمان شده بود‪ ،‬مسلمان‬
‫منطقه با او همدست شدند‪ ،‬در نتيجه مغولها موقتاً وارد بيتالمقدس ميشوند ولي‬
‫بزودي مجبور به عقبنشيني ميشوند‪.‬‬
‫‪ -1‬مرج الصفر رمضان ‪ 702‬ه‪ .‬ق ‪ 1305‬م غازانخان با ملک ناصر مصر در اين‬
‫جنگ مغول کامالً درهم شکسته ميشود‪ .‬همچون صليبيون تار و مار ميشوند‪ .‬نتيجه‬
‫جنگهاي مغول با ممالک مصر باعث نابود شدن قدرت آنها ميشود در نتيجه آنها ديگر‬
‫قادر نميشوند همچون گذشته بر ايران حکومت کنند لذا مسلمان ميشوند‪ .‬بدين ترتيب‬
‫سلسله مماليک مصر در لحظات سرنوشتساز جهان اسالم همچون سدي غير قابل نفوذ‬
‫صليبيون و مغوالن را درهم ميشکند‪( .‬در اين زمينه کتاب صحنههاي تکاندهنده در‬
‫تاريخ اسالم نوشته محمدعبداهلل عنان بهترين و مؤثقترين منبع مطالعاتي است)‪.‬‬
‫‪ -3‬مالحده‪ :‬هدف اصلي ملحدين اسماعيلي نابودي اسالم و بدست گرفتن قدرت‬
‫بود‪ .‬خيانتها وکشتارهايي که بدست آنها قبل از يورش مغول روي داد قبالً شرح داده‬
‫شده است‪ .‬آنها افراد کليدي و باکفايت را شناسايي کرده به شهادت ميرساندند‪ .‬نگاهي‬
‫به شهدا نشان ميدهد که اين ترورها تا چه حد امت اسالمي را با خطر روبرو ساخته‬
‫است‪ .‬عدهاي از مشهورترين شهدا عبارتند از‪ -1 :‬خواجه نظامالملک و پسرش‬
‫فخرالملک ‪ -2‬غياثالدين محمدبن بهاءالدين سام بن حسن از سالطين غوري (‪-551‬‬
‫‪ 565‬ه ق) به خاطر جهادهاي بسياري که با کفار در هند و ترکمنستان کرد بحق او را‬
‫سلطان غازي لقب دادهاند‪ -3 .‬المستضيء بنوراهلل سي و چهارمين خليفه عباسي از‬
‫خلفاي ديندار و بسيار متقي عباسي بسال ‪ 575‬ه‪ .‬ق زماني اهميت شهادت اين خليفه‬
‫آشکار ميشود که بدانيم خليفه بعد از او الناصر لدين اهلل فردي شرابخوار و مريض و‬
‫تقريباً کور بود‪ .‬بعالوه وزير و خزانهدارش از مالحده بودند‪ -4 .‬المسترشد باهلل سيومين‬
‫خليفه که قدرت زيادي داشت‪ .‬بسال ‪ 526‬ه‪ .‬ق ‪ -5‬اورخان از سرداران بسيار مشهور‬
‫سلطان جاللالدين خوارزمشاه در سال ‪ 923‬ه‪ .‬ق‪.‬‬
‫در سال ‪ 921‬ه‪ .‬ق مالحده مغول را به ايران کشيدند‪ ،‬و با همکاري که با آنها کردند‬
‫باعث شهادت سلطان جاللالدين شدند و بدين وسيله ايران تحت سيطره بتپرستان‬
‫درآمد‪.‬‬
‫از جمله بزرگترين خيانتهاي مالحده وادار کردن هوالکوخان به نابودي خالفت‬
‫عباسي و کشتار تمامي اهالي اهل سنت بغداد است‪ .‬از آنجا که هوالکوخان معتقد بود‬
‫رفتن به بغداد و فتح آنجا باعث بالياي آسماني خواهد شد‪ .‬خواجه نصير طوسي آن‬
‫ملحد کينهتوز به دروغ به هوالکوخان ميگويد که در رصد ستارگان در رصدخانه مراغه‬
‫ستاره اقبال تو را ديدهام و هيچ جاي بدشگوني نيست‪.‬‬
‫قاضي نوراهلل شوشتري شيعهساز معروف که هوالکوخان بتپرست و سازنده‬

‫بتخانههاي متعدد در آذربايجان و زنش دوقوز خاتون مسيحي فوقالعاده متعصب و‬
‫سازنده کليساهاي بسيار در آذربايجان را شيعه معرفي کرده است در کتاب مشهورش‬
‫بنام مجالس المؤمنين چاپ تبريز صفحات ‪ 319‬تا ‪ 317‬مينويسد‪ :‬پدرم شيخ سديدالدين‬
‫و سيدابن طاوس و چند کس ديگر از اکابر نجف و کوفه و حله نامههايي به هالکو‬
‫نوشته و از او امان ميطلبند‪ .‬هالکو ايشان را بنزد خود خوانده علت را ميپرسد‪ .‬پدر‬
‫نوراهلل در جواب ميگويد‪« :‬حضرت علي فرموده است‪ :‬بعد از استيالي مغول انقراض‬
‫سلسله بنيعباس بدست شخصي بنام هوالکوخان اتفاق خواهد افتاد‪ .‬او مرد جهور‬
‫صاحب اقبال خواهد بود که بر هيچ قلعه و شهري نگذرد که آنرا فتح نکند‪ ،‬و هيچ‬
‫رايتي در مقابل او برپا نشود که نگونسار نگردد‪ .‬واي بر کسي که شيوه مخالفت و‬
‫معادات او پردازد»‪.‬‬
‫خيانت ابن علقمي وزير خليفه عباس المعتصم باهلل‪ :‬واقعيت اين است که خالفت‬
‫عباسي در آن ايام داراي قدرت فراواني بود‪ .‬پسر خليفه بنام امير ابوبکر و امير علم‬
‫دارالخالفه بنام سليمان شاه ايواني ترکمان سي سال با کفار مغول دست و پنجه نرم کرده‬
‫بودند و مغوالن را به سختي شکست داده بودند‪ .‬اين يکي از داليلي بود که هوالکو‬
‫جرأت حمله به بغداد را نداشت‪ .‬و اگر خيانت احمد العلقمي نبود هوالکو اينگونه موفق‬
‫به فتح نميشد بلکه به زبوني کشيده ميشد‪.‬‬
‫ابن العلقمي به نوشته منهاج سراج در طبقات ناصري در فصل خروج مغول (صفحه‬
‫‪ 161‬به بعد) پنهاني به هوالکونامه نوشت و با او يکي شد‪ ،‬سپس لشکريان از بغداد به‬
‫اطراف فرستاد‪ ،‬به خليفه گفت که با مغوالن صلح شده است و نيازي به لشکر نيست‪.‬‬
‫وقتي بغداد از قشون خالي شد‪ .‬لشکر مغول بحوالي بغداد رسيد‪ ،‬وزير دستور داد تا بر‬
‫دجله پلي ساختند و مغول از آن گذشتند‪ .‬اما جهادگران قالع تکريت آن پل را سوختند‪،‬‬
‫با مغول جهاد کردند و بسياري از آنها بشهادت رسيدند‪ .‬امير ابوبکر و امير علم‬
‫دارالخالفه سليمان شاه هوالکو و لشکريانش را وادار به فرار کردند‪ .‬هوالکو بار دوم به‬
‫بغداد حملهور شد‪ .‬هر چه سرداران خليفه اصرار کردند که ابن العلقمي خائن است که و‬
‫حتي نامهاش به هوالکو را به خليفه نشان دادند وي قبول نکرد و گفت‪ :‬وزير آدم سالمي‬
‫است و اين يک توطئه است که بر ضد وي ساختهاند‪.‬‬
‫مسيحيان بغداد هم در خفيه با هوالکو متحد شدند‪ .‬در روز اول نبرد مغوالن شکست‬
‫خوردند‪ .‬شب روز دوم نبرد بدستور وزير ملحد سد آب فرات را باز کردند از آنجا که‬
‫لشکر مسلمين در موضع پايين رودخانه بودند‪ ،‬سيل لشکر اسالم را عاجز کرد و آنها‬
‫عدهاي شهيد و عدهاي منهزم شدند‪ .‬سرداران خليفه از او خواستند که بغداد را به قصد‬
‫بصره ترک کنند و در آنجا با جمعآوري لشکر با مغول بجنگند اما وزير ملعون خليفه را‬
‫از اين کار برحذر داشت و گفت که من با ايشان صلح کردهام‪ .‬آن ملعون با نامههاي‬
‫سري هوالکو را از نقشههايش آگاه کرد‪ .‬و باعث شد که بدون جنگ خليفه و امير ابوبکر‬
‫و ديگر سرداران به چنگ مغول بيفتند‪ ،‬مغول هفت شبانه روز در بغداد کشتار کردند‬
‫کليه مالحده و مسيحيان و يهوديان را از شهر خارج کردند‪ ،‬و بقيه اهالي شهر که بين‬
‫هشتصد هزار تا يک ميليون نفر بود را شهيد کردند‪ ،‬تمامي مساجد – مدارس و‬
‫کتابخانهها را آتش زدند‪ .‬حمداهلل مستوفي مدت قتلعام بغداد را چهل روز ذکر کرده‬
‫است‪ .‬اما اکثر مؤرخين آنرا هفت شبانه روز و تعداد شهدا را يک ميليون نفر بر خالف‬
‫رأي مستوفي که هشتصد هزار کس نوشته است ميدانند‪ .‬ويل دورانت در تاريخ تمدن‬
‫جلد ‪ 4‬کتاب تمدن اسالمي صفحات ‪ 304‬تا ‪ 305‬مينويسد‪ :‬در بغداد سي و شش‬
‫کتابخانه عمومي عالوه بر کتابخانههاي شخصي وجود داشت که در حمله مغول طعمه‬
‫حريق شد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫قضيه اولجايتو‬
‫مادر اولجايتو از قبيله عيسوي کرائيت بود‪ ،‬وي مطابق رسم دين مسيحيت اولجايتو‬
‫را غسل تعميد داد و تا زمان مرگ مادر‪ ،‬اولجايتو عيسوي بود‪ .‬بعد از مرگ او‪ ،‬اولجايتو‬
‫زني مسلمان اختيار کرد‪ .‬آن زن پاکدامن وي را به اسالم خواند و بدين ترتيب اولجايتو‬
‫به اسالم گرويد‪ .‬در سال ‪ 706‬ه‪ .‬ق اولجايتو در اثر تبليغ يکي از امراي متنفذ خود بنام‬
‫طرمطاز و تشويق سيد تاجالدين آوجي به مالحده گرويد‪ .‬وي دستور داد تا نام خلفاي‬
‫راشدين را از خطبه و سکه بيندازند و بجاي آن نام حضرت علي و دو فرزندش را‬
‫بياورند‪ .‬همچنين لفظ علي ولياهلل را در رديف شهادتين گردانند و مردم ايران را شيعه‬
‫کنند‪ .‬همچنين حي علي خيرالعمل را به اذان اضافه کنند‪ .‬اولجايتو براي اشاعه عقايد‬
‫مالحده پيشوايان اين مذهب را جلب کرد و در جنب گنبد سلطانيه مدرسهاي درست‬
‫کرد که در آن شصت معلم و دويست شاگرد بسر ميبردند‪ .‬براي از بين بردن مذهب‬
‫اهل سنت جمالالدين حسن بن مطهر حلي ‪ 729-941‬ه‪ .‬ق معروف به عالمه حلي و‬
‫پسرش فخرالدين محمد به درگاه اولجايتو ميشتابند تا از فرصت بدست آمده کمال‬
‫استفاده را ببرند‪ .‬عالمه حلي براي منحرف کردن مسلمين کتاب منهاج الکرامه را نوشت‪.‬‬
‫اين کتاب داليل حلي را درباره واليت حضرت علي و ديگر عقايد وي را شامل است‪.‬‬
‫خواجه نصير طوسي مالحده ديگر نيز با خيانتهاي خود تا آنجا که توانست در اين‬
‫زمينه کوشيد‪.‬‬
‫در آن زمان علماي بزرگي با اين انديشههاي مالحده به مبارزه برخواستند که‬
‫مشهورترين آنها عبارتند از قاضي بيضاوي صاحب تفسير و عالمه ابن تيميه – قاضي‬
‫بيضاوي در سال ‪ 915‬ه‪ .‬ق وفات نمود‪ .‬اما ابن تيميه که تا سال ‪ 721‬ه‪ .‬ق زنده بود با‬
‫‪ -1‬تاريخ گزيده ‪ -7‬پيدايش دولت صفوي ميشل‪ ،‬م مزاوي ‪ -0‬تاريخ ايران آشتياني ‪ -4‬عصر ايلخانان‬
‫منوچهر مرتضوي‪.‬‬
‫فعاليت شديدي که داشت مسير تاريخ را در ايران تغيير داد‪ .‬ابن تيميه با نوشتن‬
‫کتابهاي در رد مالحده و مذهب تصوف بزودي اين دو فرقه را که تحت حمايت‬
‫مغول رشد کرده بودند را به حاشيه راند‪ .‬اين عالم بزرگوار در رأس علمايي قرار داشت‬
‫که سعي و کوشش آنها اولجايتو را مجبور ساخت دست از روافض بردارد و دوباره به‬
‫اهل سنت بگرود‪ .‬عالمه ابن تيميه معتقد بود‪ ،‬شيطان بدو طريق مردم را به نافرماني‬
‫خداوند سوق ميدهد‪ :‬يکي افراطيگري ديگري تفريط‪ .‬وي براي دفاع از اسالم‬
‫کتابهاي زيادي نوشت که از آن جمله است‪:‬‬
‫‪ -1‬منهاج السنة النبوية في نقد کالم اهل الرفض و االعتزال‪ :‬ابن تيميه اين کتاب را در‬
‫رد مذهب حلي نوشت‪ .‬وي در اين کتاب‪ ،‬کتاب منهاج الکرامه حلي را جمله به جمله‬
‫آورده و آن را نقد کرد‪ .‬اين کتاب بنام منهاج السنة النبوية في نقد کالم الشيعة والقدرية‬
‫نيز مشهور است‪ .‬و منهاج االعتدال في نقد کالم اهل الرفض و االعتزال‪ ،‬مختصر آن‬
‫است که عالمه ذهبي شاگرد امام ابن تيميه آن را اختصار نموده است(‪.)1‬‬
‫‪ -3‬الفرقان بين أولياء الرحمن وأولياء الشيطان‬
‫‪ -4‬الصوفية و الفقهاء‬
‫‪ -5‬مجموع الرسائل‬
‫در آن زمان با حمايتهايي که خواجه رشيدالدين از مذهب تصوف به عمل آورد و‬
‫رسم جشنهاي چهل روزه تولد پيامبر اسالم در سالروز رحلت جانگداز آن پيامبر عظيم‬
‫‪ -1‬وآية اهلل برقعي رحمة اهلل عليه اين کتاب مختصر را به فارسي به نام (رهنمود سنت در رد‬
‫اهل بدعت) ترجمه نمدوده اسدت‪.‬ميتوانيد ان را در سدايت اهدل سدنت دريافدت کنيدد‬
‫‪ www.ahlesonnat.net‬تصحيح کننده‪.‬‬
‫الشان ‪-‬صلى اهلل عليه وسلم‪ -‬به راه انداخت‪ .‬شيوخ صوفي مذهب نيز تا آنجا که‬
‫‪1‬‬
‫توانستند به بسط خرافات پرداختند‪ .‬اوحدي مراغهاي در جام جم ميگويد‪:‬‬
‫اعمال اهل ذوق و تلبيس باعث شده است‪ ،‬دين و ايمان چون سيمرغ و کيميا ناياب‬
‫شده و طريقت و تصوف دامي گشته که شياداني بنام پير و شيخ در سر راه خامان ره‬
‫نرفته گستراندهاند‪:‬‬
‫ديدهور شو که نيست خبر امروز‬ ‫امروز‬ ‫سير‬ ‫کار‬ ‫نيست‬ ‫بيخطر‬
‫بپوشيدند‬ ‫دين‬ ‫روي‬ ‫ريا‬ ‫به‬ ‫بکوشيدند‬ ‫حبل‬ ‫و‬ ‫مکر‬ ‫اهل‬
‫دين چوسيمرغ رو به قاف آورد‬ ‫سخن صدق سر به الف آورد‬
‫با چنينها بهوش باش اي دل‬ ‫طالبي چشم و گوش باش اي دل‬
‫چاهست‬ ‫سر‬ ‫بر‬ ‫جمله‬ ‫گذرت‬ ‫که بسي دام و دانه در راهست‬
‫همه در نيل خرقه گشته نهان‬ ‫دهان‬ ‫بازکرده‬ ‫نهنگند‬ ‫چون‬
‫اوحدي وضع خانقاها و درويشان روزگار خود را سخت انتقاد کرد‪ ،‬و آنها را به‬
‫مارگيري و حقهبازي و نيرنگ و دروغبافي و راحتطلبي و گدايي متهم ساخته و‬
‫حقيقتجويان را از خوردن گول آنها برحذر داشته ميگويد‪:‬‬
‫خانه‬ ‫در‬ ‫نشست‬ ‫پرنشايد‬ ‫فرزانه‬ ‫حکيم‬ ‫اي‬ ‫بدرآي‬
‫سفري کن مگر که سود کني‬ ‫کني‬ ‫دود‬ ‫خانقاه‬ ‫در‬ ‫چند‬
‫ظفري‬ ‫نباشدت‬ ‫نکوشي‬ ‫تا‬ ‫بيسفري‬ ‫مرپخته‬ ‫نشود‬
‫درشد‬ ‫رشته‬ ‫خرمهره‬ ‫عقد‬ ‫شد‬ ‫پر‬ ‫چون‬ ‫دروغ‬ ‫رنگپوش‬
‫بازيشان‬ ‫حقه‬ ‫و‬ ‫نهايي‬ ‫حق‬ ‫سازيشان‬ ‫زرق‬ ‫دريافت‬ ‫خلق‬
‫رفت‬ ‫بنايي‬ ‫ده‬ ‫کرامات‬ ‫که‬ ‫رفت‬ ‫بساني‬ ‫تليسان‬ ‫نام‬
‫‪ -1‬جام جم‪ ،‬چاپ ارمغان‪ ،‬بکوشش وحيد دستگيري‪ ،‬ص ‪ 073‬به بعد‪.‬‬
‫همه در چشم خلق خوار شدند‬ ‫شدند‬ ‫گناهکار‬ ‫چون‬ ‫بروش‬

‫ريزان‬ ‫و پاکرو‬ ‫درويش‬ ‫خون‬ ‫مالمتانگيزان‬ ‫زين‬ ‫شد‬ ‫که‬ ‫تا‬
‫رفته‬ ‫مجردان‬ ‫از‬ ‫جهان‬ ‫شد‬ ‫آشفته‬ ‫طريقت‬ ‫کار‬ ‫گشت‬
‫نميپويند‬ ‫دربدر‬ ‫از‬ ‫نيک‬ ‫و‬ ‫نميجويد‬ ‫ادب‬ ‫مسافر‬ ‫از‬
‫که به ريش جهان همي خندند‬ ‫زين کچول و کچل سري چندند‬
‫همه‬ ‫زنخپذير‬ ‫و‬ ‫ساز‬ ‫زرق‬ ‫همه‬ ‫مارگير‬ ‫و‬ ‫رقاص‬ ‫رندو‬
‫آموزند‬ ‫همت‬ ‫ترک‬ ‫را‬ ‫خلق‬ ‫دوزند‬ ‫خود‬ ‫کاله‬ ‫اندر‬ ‫در‬
‫تنها اوحدي مراغهاي نيست که بر مذهب تصوف ميتازد بلکه همه دلسوزان اهل‬
‫سنت از جمله مولوي‪ ،‬حافظ‪ ،‬سعدي‪ ،‬جامي و همگي علماي اهل سنت آن زمان و‬
‫قرنها قبل از آنها بزرگاني همچون امام محمد غزالي در ايها الولد و احياء علومالدين‬
‫جلد سوم صفحه ‪ 150‬و سنايي غزنوي و‪ ...‬بر عليه اين مذهب کوشيدهاند و به علت‬
‫طوالني بودن بحث در اين زمينه از آن صرف نظر ميکنم‪.‬‬
‫فرق متصوفه در دوران مغول‬
‫‪ -1‬وحدت وجوديها از پيروان حسينبن منصور حالج و محييالدين ابن عربي‬
‫اندلسي که او را پيغمبر تصوف مينامند‪ ،‬به سبب آنکه وي تصوف را با فلسفه درهم‬
‫آميخت‪ ،‬و آنرا به صورت يک نظريه به مکتب فلسفي تبديل کرد‪ .‬وي در سال ‪ 931‬ه‪.‬‬
‫ق در دمشق مٌرد و علماي اهل سنت از هر چهار مشرب فقهي فتوي ارتداد او را صادر‬
‫کردند‪.‬‬
‫اين عقيده مشتمل بر برتري خاتم اوليا بر خاتم النبين – سقوط تکليف ‪ -‬رد دين‬
‫واحد – ايمان فرعون و شيطان و‪ ...‬ميباشد‪.‬‬
‫‪ -2‬عشاق‪ :‬بايد ترک دنيا کرد و بفکر و رياضت مشغول شد و بشوق و محبت و‬
‫عشق به معبود در کار ايستاد تا مستعد علوم غيبيه گرديد‪.‬‬
‫نوريه‪ :‬حجاب دو تا است نوري و ناري‪ .‬نوري آن است که مشغول صفات خوب‬
‫چون توکل و شوق و تسليم و مراقبت و انس و وجد و حالت بود‪ .‬ناري‪ :‬بايد مشغول‪:‬‬
‫افعال شيطاني همچون فسق و فجور و حرص و شهوت و امثال آن بود‪.‬‬
‫‪ -4‬واصليه شاخهاي از وحدت وجوديها‪ :‬معتقد بودند وقتي شخص معرفت حق را‬
‫حاصل ميکند کليه واجبات از او ساقط ميشود و حرمات بر او حالل ميشود‪.‬‬
‫‪ -5‬عدهاي معتقد بودند که اعتبار به نظر و استدالل نباشد و ممارست علوم و درس‬
‫و نظر و کسب علم حرام است و معرفت حق تنها با مجاهده و تلقين شيخ حاصل‬
‫ميشود‪.‬‬
‫‪ -9‬فرقه ششم مردمي شکمخواره بودند که نه علم داشتند نه دين به اطراف عالم‬
‫ميگرديدند و از بهر لقمهيي هميشه طالب طعام و رقص بودند‪.‬‬
‫‪ -7‬دستههايي بسيار کم هم بودند که با رعايت دقيق موازين شرعي به سير و سلوک‬
‫ميپرداختند از اين دسته بودند پيروان عمر سهرودي و عالءالدولة سمناني که امروزه‬
‫اثري از پيروان آنها وجود ندارد‪.‬‬
‫تجديد قدرت اسالم در ايران‬

‫تجديد قدرت اسالم در عهد ايلخانان از دوره سلطنت غازانخان محمد (از ‪ 964‬تا‬
‫‪ 703‬ه‪ .‬ق) آغاز شد‪ .‬وي تحت تأثير امير نوروز که در مدت امارت او در خراسان‬
‫پيشکاري و سرداري وي را برعهده داشت و خصوصاً بر اثر ارشاد صدرالدين ابراهيم بن‬
‫شيخ سعدالدين حموي جويني که غالباً مالزم وي بود‪ ،‬متمايل بدين اسالم گرديد‪ .‬در‬
‫اوايل شعبان ‪ 964‬ه‪ .‬ق غازانخان مسلمان شد‪ .‬در ذيالحجه سال ‪ 964‬ه‪ .‬ق ايلخاني به‬
‫ايران رسيد‪ .‬نخستين کار او تشديد مباني اسالم و رسمي کردن آن در ممالک ايلخاني‬
‫بود‪ ،‬بدين ترتيب دين اسالم که از اوان تسلط مغول بر ايران تا آن موقع از رسميت‬
‫افتاده بود و بصورت يکي از اديان مجاز در رديف دينهاي بودايي و مسيحي و يهودي‬
‫درآمده بود‪ ،‬از آن حال خارج شد‪ .‬زيرا با نخستين فرمان غازانخان همه مغوالن در‬
‫سراسر ايران با رغبت به اسالم گرويدند‪ .‬اسالم غازانخان فوايد بزرگي براي ايرانيان‬
‫داشت از جمله‪:‬‬
‫‪ -1‬اهميت ديني‪ :‬اسالم از خطر برافتادن در ايران نجات يافت‪ ،‬زيرا هنوز تا آن زمان‬
‫بتپرستي در ميان مغول رواج بسيار داشت و بتخانههاي متعددي در ايران وجود داشت‬
‫و بخشيان (روحانيان بودايي) بوفور در ايران زندگي ميکردند‪ .‬طبق دستور غازانخان‬
‫آنها يا بايد مسلمان ميشدند يا ايران را ترک ميکردند‪ .‬وي همچنين دستور داد بتخانهها‬
‫و آتشکدهها و ديگر معابد که در سرزمين ايران با زور ساخته شده بودند خراب شوند‪.‬‬
‫‪ -2‬بعد اجتماعي‪ :‬ايرانيان بعد از آن توانستند با آداب و رسوم اسالمي زندگي کنند‬
‫و مجبور به رعايت قوانين مغول نشوند‪ .‬مانند وصول ماليات – حمام نرفتن از ظلم و‬
‫تعدي و تجاوز روزمره مغولها نجات يابند و از مصادره اموال و ماليات گزافي که‬
‫رؤساي ديوانها از آنها ميگرفتند آسوده شوند‪.‬‬
‫‪ -3‬بعد آباداني‪ :‬ترميم خرابيها – ساختن مدارس – مساجد – خانقاهها –‬
‫کتابخانهها و ديگر کارهاي عمراني و گسترش دوباره علم در ايران‪.‬‬
‫‪ -4‬جهت سياسي‪ :‬و آنهم قطع ارتباط با مغوالن غير مسلمان که به استقالل ايران از‬
‫مغول و روي کار آمدن حکومت ايلخانان مسلمان شد‪.‬‬
‫حاکمان مغولي از اين زمان به بعد خلق و خوي اسالمي ميگيرند و تدريجاً خوي‬
‫مغولي خود را کنار ميگذارند‪.‬‬
‫در دوران از بين رفتن حکومت اسالمي در ايران و انقراض خالفت بغداد يکي از‬
‫معجزات الهي روي داد‪ .‬خداوند ‪-‬جل جالله‪ -‬ميفرمايد‪:‬‬
‫﴿ َواللَّهُ ُمتِ ُّم نُوِرهِ َولَ ْو َك ِرَه الْ َكافُِرو َن﴾ (الصف‪.)8 :‬‬
‫«خداوند نور (آيين) خود را کامل مي گرداند‪ ،‬هر چند که کافران دوست نداشته‬
‫باشند»‪.‬‬
‫حمالت مسيحيان و مغوالن به جهان اسالم و اشغال قسمت بسيار بزرگي از وطن‬
‫اسالمي توسط آنها نه تنها باعث نابودي اسالم نگشت بلکه حتي خود وسيلهاي شد تا‬
‫ملتهايشان با اسالم آشنا شوند و اين مسئله باعث گرويدن بسياري از آنها به اسالم‬
‫شد‪ .‬چنان که ترکستان که شامل آسياي مرکزي و استان سين کيانگ چين امروز ميباشد‬
‫به اسالم گرويد‪ .‬همچنين اسالم در ديگر مناطق تحت کنترل مغول مانند چين منتشر‬
‫شد‪ .‬آرنولد توين بي در تاريخ تمدن صفحات ‪ 591‬تا ‪ 516‬مينويسد‪ :‬قلمرو اسالم در‬
‫زماني گسترش يافت که وحدت دولت اسالمي در حال پاشيدگي بود‪ .‬همين مسئله ثابت‬
‫کرد که اسالم بدون کمک يک دولت متحد باقي ميماند و گسترش هم مييابد‪ .‬اين عدم‬
‫قدرت مرکزي يک دولت متحد باعث گرايش تودهاي به اسالم در ميان اتباع غير‬
‫مسلمان دولتهاي جانشين متحد اسالمي شد‪ .‬انگيزه اين کار اين بود که اکثريت غير‬
‫مسلمان در پناه حکومت اسالمي در پناه اسالم بودند‪ .‬وقتي حکومت متحد زوال يافت‬
‫مردم براي يافتن پناهگاه مناسب به اسالم روي آوردند‪.‬‬
‫نبايد فراموش کنيم که در جنگ عين جالوت نابودي دنياي اسالم به اندازه يک تار‬
‫موي سر بود اگر مماليک شکست ميخوردند آنچنان که توين بي نيز به اين مسئله اشاره‬
‫ميکند کل دنياي اسالم بين مغول و مسيحيان تقسيم ميشد‪.‬‬
‫بعضي از خاندانهاي مهم ايران اسالمي‬

‫براي گسترش اسالم خاندانهاي بسياري تا آنجا که توانستهاند نقش ايفا کردند براي‬
‫زنده نگه داشتن ياد و خاطره آنها در زير به چند تا از آنها خالصهوار اشاره ميشود‪.‬‬
‫‪ -1‬افتخاريان‪ :‬اصلشان افتخارالدين محمد بکري بود‪ ،‬از نسل حضرت ابوبکر صديق‬
‫‪-‬رضي اهلل عنه‪ ،-‬او مردي دانشمند و متقي بود‪ .‬پيش امام سعيدمحمدبن يحيي‬
‫نيشابوري تحصيل کرد‪ .‬از احفاد او ملک سعيد افتخارالدين محمدبن ابينصر در عهد‬
‫دولت مغول بزرگترين اکابر قزوين شد‪ .‬ملکي عادل و عاقل و صاحب حزم و رأي بود‬
‫و در تدبير امور ديواني زبانزد بود‪ .‬منگوقاآن و برادران و عمزادگان و خويشاوندان پيش‬
‫او تعليم کردند‪ .‬وي برادراني داشت که هر يک در جايي حاکم بود از جمله‪:‬‬
‫ملک سعيد امام الدين يحيي حاکم قزوين و بعدها عراق عجم شد‪.‬‬
‫عمادالدين محمود حاکم مازندران‪.‬‬
‫رضيالدين بابا حاکم دياربکر و رکنالدين احمد گرجستان‪.‬‬
‫اين خاندان با مرگ ملک سعيد در ربيعاالول سال ‪ 700‬ه‪ .‬ق در بغداد از اهميت‬
‫افتاد‪.‬‬
‫‪ -2‬خاندان نظامالملک‪ :‬خدمات بيشمار اين خاندان در گسترش اسالم و علم بر‬
‫همگان معلوم است‪ .‬از اين خاندان خيرات و مبرات بسيار از قبيل مساجد و مدارس و‬
‫رباطات بر جاي ماند‪ .‬همه افراد اين خاندان مردمي فاضل و کاتب و پروراننده شاعران‬
‫و نويسندگان و دوستداران فقها و عرفا بوده و آنان را بروايت و وظايف دلخوش‬
‫ميداشتهاند‪.‬‬
‫‪ -3‬آل برهان يا بنيمازه‪ :‬از خاندانهاي بزرگ بخارا بوده و رياست حنفيان‬
‫ماوراءالنهر را بعهده داشتهاند‪ .‬امام برهانالدين عبدالعزيز بن مازه بخاري پسرش امام‬
‫شهيد حسامالدين عمر بن عبدالعزيز که در جنگ قطوان بين سلطان سنجر سلجوقي و‬
‫بتپرستان در سال ‪ 539‬ه‪ .‬ق به شهادت رسيد و تاج االسالم احمدبن عبدالعزيز بن مازه‬
‫برادرش ناظر بر اعمال اتمتکين حاکم بخارا و برادرزادهاش محمدبن عبدالعزيز ملقب به‬
‫صدر جهان ممدوح سعدي شيرازي – صدرالصدور جهان برهانالدين عبدالعزيز عمربن‬
‫عبدالعزيز – برهانالدين محمودبن احمدبن عبدالعزيز صاحب کتاب ذخيره الفتاوي‬
‫مشهور به ذخيره البرهانيه – امام برهانالدين محمودبن احمد معروف به صدر جهان‬
‫شش هزار فقيه در کنف حمايت او زندگي ميکردند – عمربن مسعود استاد عوفي از‬
‫برجستهترين افراد اين خاندان بودهاند‪ .‬بازماندگان اين خاندان تا اواخر قرن هفتم ه‪ .‬ق‬
‫در بخارا راه و رسم اجداد خود را در رعايت حال علماء و ترويج علم ادامه دادند‪.‬‬
‫درباره اين خاندان لباب االلباب محمد قزويني و حواشي چهار مقاله نظامي عروضي‬
‫مفيد است‪.‬‬
‫‪ -4‬آل خجند‪ :‬رجال اين طايفه از جمله رؤساي مذهبي بودند که بر اثر اهميت‬
‫شهرتي که بدست آوردند مصدر امور مختلف در اصفهان شدند‪ .‬درگاه آنان مکان رجال‬
‫دانشمند و شاعر گرديده بود‪ ،‬و رياست شافعيان اصفهان را برعهده داشتند‪ .‬امام ابوبکر‬
‫محمدبن ثابت الخفيدي فاضل و بليغ مشهور مرو از اين خاندان بود که خواجه‬
‫نظامالملک شهيد او را براي تدريس در نظاميه اصفهان بدان شهر ميبرد و او در آنجا‬
‫ميماند خاندانش در آن شهر به شهرت ميرسند‪ .‬تا قتلعام اصفهان بدست مغول در‬
‫سال ‪ 933‬ه‪ .‬ق افراد اين خاندان به روش اجداد خود به فعاليت ادامه دادند‪.‬‬
‫‪ -5‬آل صاعد اصفهان‪ :‬اين خاندان رياست حنفيان شهر اصفهان را بعهده داشتند‪.‬‬
‫اصل آن از نيشابور بود‪ .‬از صاعديان نيشابور که از خاندانهاي معروف علمي آن سامان‬
‫بودهاند‪ ،‬منشعب شدهاند‪ .‬از بزرگان اين خاندان که مورد مدح شعراي بزرگي مانند‬
‫جمالالدين محمدبن عبدالرزاق اصفهاني قرار گرفتهاند‪ ،‬عبارتند از‪ :‬خواجه جمالالدين‬
‫صاعدبن مسعود و خواجه رکنالدين و خواجه قوامالدين و خواجه صدرالدين بن قوام‬
‫الدين و خواجه نظامالدين ابوالعال‪ .‬فعاليت اين خاندان تا قتلعام اصفهان در سال ‪933‬‬
‫ه‪ .‬ق ادامه داشت‪.‬‬
‫‪ -6‬خاندان رضيالدين وراميني‪ :‬از خاندانهاي مشهور عراق بود‪ .‬مؤسس اين‬
‫خاندان رضيالدين ابوسعد وراميني از مردان ثروتمند و مشهور بود‪ .‬وي در حرمين‬
‫آباديهاي بسيار کرده و بهمين سبب معمار الحرمين لقب يافته بود‪ .‬پسران و نوادگان او‬
‫نيز بسبب رياست و آبادانيها و ايجاد مدارس و مساجد و موقافات شهرت بسيار‬
‫داشتند‪ .‬از ميان آنها فخرالدين بن احمدبن ابيسعد وراميني منصب وزارت طغرل بن‬
‫ارسالن آخرين پادشاه سلجوقي را عهدهدار بوده است‪.‬‬
‫از مداحان اين خاندان قوامي رازي شاعر مشهور است‪ .‬لباب االلباب عوفي و تاريخ‬
‫بيهقي در مورد اين خاندان از منابع دسته اول ميباشند‪.‬‬
‫‪ -7‬خاندان جويني‪ :‬نخستين خاندان مشهور ايراني که در قسمت بزرگي از دوره‬
‫ايلخانان در حل و عقد امور کشور مؤثر بوده است‪ ،‬خاندان بهاءالدين محمد جويني‬
‫صاحب ديوان است‪ .‬دائي بهاءالدين محمد بنام منتجبالدين بديع کاتب جويني صاحب‬
‫عَتَبهُ الکَتَبه دبيري سلطان سنجر سلجوقي را برعهده داشت‪ .‬پدر بهاءالدين شمسالدين‬
‫محمدبن محمدصاحب ديوان استيفاي سلطان محمد خوارزمشاه و پسرش سلطان‬
‫جاللالدين مينکبرني بود‪ .‬بهاءالدين بعد از زوال دولت خوارزمشاهي در خدمت‬
‫حاکمان مغول که مأمور ايران ميشدند‪ ،‬درآمد‪ .‬نخستين بار در سال ‪ 931‬ه‪ .‬ق در عهد‬
‫حکومت جنتمور صاحب ديواني خراسان و مازندران را يافت و چندي بعد جنتمور او‬
‫را همراه گوگوز برسالت نزد اگتايقاآن فرستاد‪ .‬خان مغول بهاءالدين محمد را مورد‬
‫اکرام و انعام قرار داد و صاحب ديواني ممالک را بدو ارزاني داشت‪ .‬از اين پس‬
‫بهاءالدين همواره در خدمت حاکمان مغولي باحترام و اعتبار با مرتبه صاحب ديواني‬
‫ممالک تابع مغول در ايران بسر ميبرد‪ .‬وي در سال ‪ 951‬ه‪ .‬ق در اصفهان درگذشت‪ .‬دو‬
‫پسر معروف او شمسالدين صاحب ديوان و عطاملک صاحب کتاب جهانگشا بعد از‬
‫پدر بمراتب عالي سياسي رسيدند‪ .‬برادر بزرگتر شمسالدين از سال ‪ 991‬تا سال ‪ 913‬که‬
‫شهيد شد‪ .‬در عهد هوالکوخان – آباقا – سلطان احمد تکودار بوزارت و حل و عقد‬
‫ممالک تابع ايلخانان يعني ايران و روم و قسمتي از هند و شام اشتغال داشت‪ .‬در عهد‬
‫آباقا ‪ 910-993‬ه‪ .‬ق شمسالدين دومين شخص کشور پهناور وي محسوب ميشد‪ .‬وي‬
‫از قدرت و نفوذ خويش براي ترميم خرابيهاي مملکت استفاده ميکرد‪ .‬شمسالدين در‬
‫سال ‪ 913‬ه‪ .‬ق ماه شعبان در نزديکي اهر بدستور ارغونخان شهيد شد‪ .‬چهار پسرش‬
‫يحيي – فرجاهلل – مسعود و اتابک – نوادهاش علي پسر خواجه بهاءالدين و‬
‫برادرزادهاش منصوربن عطاملک را در سال ‪ 911‬ه‪ .‬ق و خواجه هارون را در سال ‪915‬‬
‫به شهادت رساندند‪ .‬عطاملک جويني به حکومت عراق منصوب شد وي طوري عراق را‬
‫آبادان کرد که حتي آبادتر از عهد عباسيان بود‪ .‬عطاملک در سال ‪ 911‬وفات نمود‪.‬‬
‫اين خاندان پناهگاه علماء و دانشمندان بود‪ .‬کمکهاي شايان آنها به فضال و شعرا‬
‫باعث رونق دوباره علم در ايران شد‪ .‬بدون شک دانشمندپروري اين خاندان يکي از‬
‫اساسيترين گرايش مغول به اسالم بود‪ .‬بعد از شهادت شمسالدين محمد مرثيههاي‬
‫سوزناک در سوگش سروده شد‪ .‬اين خاندان با گردآوري فضال و دانشمندان باعث پيوند‬
‫بين دانشمندان قبل و بعد از مغول شدند‪ .‬آثار فعاليت آنها در قرن هشتم خود را نشان‬
‫داد‪.‬‬
‫اسامي حاکمان مغول در ايران با ايلخانان‬

‫‪993-951‬‬ ‫‪ -1‬هوالکوخان نوه چنگيز‬
‫‪ 910-993‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -2‬آباقاخان‬
‫‪ 913-911‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -3‬سلطان احمد تگودار‬
‫‪ 960-913‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -4‬ارغونخان‬
‫‪ 964-960‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -5‬گيخاتو‬
‫‪ 964‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -9‬بايدو‬
‫‪ 703-964‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -7‬غازانخان بن ارغون‬
‫‪ 719-703‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -1‬الجايتو خدابنده بن ارغون‬
‫‪ 739-719‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -6‬ابوسعيد بهادرخان بن اولجايتو‬

‫‪ 739‬چند ماه‬ ‫‪ -10‬ارپاگاونبن ارتو بن وکابن تولوي‬
‫‪ 739‬چند ماه‬ ‫‪ -11‬موسيخان بن عليبن بايدو‬
‫‪ 736-737‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -12‬محمدخان بن منگوتيموربن هوالکو‬
‫‪ 740-736‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -13‬ساتي بيک دختر اولجايتو‬
‫‪ 741-736‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -14‬شاهجهانتيموربن آالفرنگبن گيخاتو‬
‫‪ 745-741‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -15‬سليمانخان بن يشموت بن هوالکو‬
‫‪ 753-739‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -19‬طغاتيمورخان‬
‫‪ 759-744‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -17‬انوشيروان عادل‬
‫بعد از مرگ ابوسعيد بهادرخان ممالک ايلخاني به قطعات کوچک تجزيه شد که بنام‬
‫دوران ملوک الطوايفي در ايران مشهور است‪ .‬اين دوران شصت ساله در هجوم تيمور‬
‫لنگي به ايران خاتمه يافت‪ .‬هيچکدام از حکومتهاي محلي اهميت سياسي و اقتدار‬
‫ملکي مهمي بهم نرساندهاند‪ .‬دوران ملوک الطوايفي به علت تربيت اهل علم و ادب از‬
‫شهرت برخوردار است و بزرگاني همچون حافظ را پرورانده است‪.‬‬
‫دانشمندان مشهور قرون ‪ 7‬و ‪ 2‬ه‪ .‬ق‬

‫سيل بنيانکن مغول تمام نواحي شرق و مرکزي و قسمت بزرگي از نواحي غرب و‬
‫شمال غرب ايران را با خاک يکسان کرد‪ .‬تنها تودهاي غارت زده و قتلعام ديده بر جاي‬
‫ماند‪ .‬همه بهترين راه نشان دادن ميزان خسارت يورش مغول را با بيان جمله زير‬
‫ميدانند‪:‬‬
‫آمدند‪ ،‬کشتند‪ ،‬سوختند‪ ،‬بردند‪ .‬مساجد – مدارس – شهرها ويران و مردمان چه‬
‫کوچک و چه بزرگ قتلعام شدند‪ .‬از آن همه مدرسه و کتابخانه و مراکز تعليم و تعلم و‬
‫مواطن علم و ادب چيزي بر جاي نماند‪ .‬هيچگاه اين خسارت جبران نشد‪.‬‬
‫خاندانهاي بزرگ ايراني که مروجين علم و ادب بودند نابود شدند‪ .‬فقر و پريشاني‬
‫وحشت انگيزي بوجود آمد که هر گونه ذوقي را براي کارهاي علمي و هنري از مردم‬
‫گرفت‪ ،‬دستمالکشي و خودفروشي بهترين وسيله ترقي شد‪ ،‬علم و علماء در مقام پستي‬
‫قرار گرفتند‪ .‬مراکز علم مانند بخارا – سمرقند – خوارزم – مرو – بلخ – هرات –‬
‫نيشابور – طوس و‪ ...‬بطور کلي نابود شدند‪ .‬کليه کتابخانهها و مدارس و مراکز فرهنگي‬
‫آنها نابود شده اکثر علماء يا کشته شدند يا به مغولستان فرستاده شدند‪.‬‬
‫عده بسيار کمي از علماء توانستند از چنگال خونآشامان مغول فرار کنند و مشعل‬
‫علم را همچنان فروزان نگه دارند‪ .‬فساد لجام گسيخته ملت ايران را حاصل گشت‪ ،‬و‬
‫اخالق و انسانيت و اسالميت به مسخ کشيده شد‪ .‬آداب و رسوم بتپرستي رواج يافت‪.‬‬
‫عده کمي از بزرگان قرن هفت و اوايل قرن هشت در ايران همان تربيتشدهگان‬
‫دوران خوارزمشاهي هستند و شاگردان آنها نيز علماي قرن هشتم را تربيت کردند‪ .‬اما‬
‫همچنان که گفته شد در اثر قتل و غارت و تبعيد و بيارزشي علم و علماء تعداد آنها‬
‫نسبت به دوران قبل از مغول بسيار کم است‪ .‬با توجه به اينکه بر اثر از بين رفتن مراکز‬
‫علمي بسياري از آثار علمي نيز از بين رفت‪ .‬مسلماً صدها بل هزارها دانشمند وجود‬
‫داشتهاند که هيچ نام و نشاني از آنها در دست نيست‪ .‬همچنان که در تسخير شهرها‬
‫توسط مغول آمده است هزاران دانشمند توسط آنها به مغولستان فرستاده شدند‪.‬‬
‫اين مسئلهاي است که اگر روي آن دقت شود ميزان خسارت وارد شده به مراکز‬
‫علمي دانشآموختگان و دانشجويان را ميشود حدس زد‪ .‬اشتباه کساني که دوران قبل از‬
‫مغول را دوران کسادي علم ميدانند در همين عدم توجه به سرنوشت مراکز علمي و‬
‫تربيتيافتگان آنها ميباشد‪ .‬دانشمنداني که توانستند از چنگال مغول بگريزند تنها نام‬
‫تعدادي از بزرگان همراه با خالصهاي از زندگيشان که در خاطرشان مانده بود را به قلم‬
‫آوردهاند‪ .‬اين آثار نيز هنوز بررسي کامل نشده است و تنها به مشهورترين دانشمندان‬
‫قناعت شده است‪ .‬بنابراين‪ ،‬اين موضوعي است که بايد روي آن کار کرد‪.‬‬
‫بعد از مغول چون حملهاي ويرانگر وجود نداشته است و آثار علمي اندک آن دوره‬
‫تقريباً دست نخورده باقي مانده است‪ .‬بعضيها با توجه به آن آثار دوره مغول را‬
‫بزرگنمايي کرده حتي آنرا دوران شکوفايي علم دانستهاند و اين موضوع حقيقت ندارد‪.‬‬
‫ما در دوران مغول هيچ اثري را نميشناسيم که ارزش علمي بااليي داشته باشد بلکه با‬
‫تأليفاتي روبرو هستيم که اکثريت آنها خالصه شده کتابهاي قبل از دوران مغول‬
‫ميباشد‪ ،‬همچنان که تاريخنگاران هم اذعان کردهاند رصدخانهاي که در مراغه به دستور‬
‫هوالکوخان ساخته شد تنها براي طالعبيني بوده است و هيچگونه ارزش علمي نداشته‬
‫است‪.‬‬
‫تعداد بزرگان و کتابهايي که امروز در دست است بخوبي نمايانگر عصر انحطاط‬
‫مغول است‪ .‬در قرن هفت در اثر توجه اتابکان فارس و خاندان جوييني تعدادي از‬
‫دانشمندان از خطر نابودي نجات يافتند‪ .‬بعد از زوال قدرت آنها در اواخر قرن هفت و‬
‫اوايل قرن هشت تعداد علماء نيز روبه کاستي گذاشت‪ .‬با مسلمان شدن ايلخانان و‬
‫اجراي قوانين اسالم در اواخر دوران مغول تدريجاً علمايي تربيت شدند و حکومتهاي‬
‫محلي که بعد از نابودي حکومت مغول در ايران بوجود آمدند مکان گرم علم و دانش‬
‫گرديدند‪ .‬باز هم تأکيد مي کنم که هنوز هم ايران نتوانسته است از لحاظ کيفيت علمي به‬
‫سطح دوران قبل از مغول برسد‪ .‬بررسي کتابهاي تأليف شده فعلي و آن زمان بهترين‬
‫شاهد اين مدعاست‪.‬‬
‫‪ -1‬قاضي ناصرالدين بيضاوي ‪ 606‬ه‪ .‬ق‪ :‬از معاصران ارغونخان صاحب دو کتاب‬
‫معروف انوار التنزيل يا تفسير بيضاوي به عربي و نظام التواريخ از ابتداي خلقت تا زمان‬
‫نگارش کتاب مزبور‪ .‬قاضي بيضاوي شيرازي يکي از بزرگترين مدافعان اسالم بود که با‬
‫قدرت قلم و بيان بشدت از عقيدهاش پاسداري ميکرد‪.‬‬
‫‪ -2‬قطبالدين محمودبن ضياءالدين مسعود شيرازي م ‪ 718‬ه‪ .‬ق‪ :‬پزشک‬
‫بيمارستان شيراز از ‪ 914‬تا ‪ 951‬ه‪ .‬ق رياضيدان – منجم – نويسنده و محقق از آثار‬
‫اوست‪:‬‬
‫‪ -1‬درة التاج لعزة الدجاج (دايره المتعارف علمي) ‪ -2‬نهاية االدراک في دراية االفالک‬
‫در رياضي ‪ -3‬تحفه الشاهي در حساب ‪ -4‬اختيارات مظفري ‪ -5‬رسالة في بيان الحاجة‬
‫الي الطب و آداب االطباء و وصاياهم‪.‬‬
‫‪ -3‬صفيالدين ارموي ‪ 603-613‬ه‪ .‬ق‪ :‬ابوالمفاخر عبدالمؤمن بن يوسف بن فاخر‬
‫از مشاهير موسيقيدانان و رياضيون قرن هفتم در خدمت جوينيها بود‪ .‬بعد از آنها دچار‬
‫تنگدستي شد و عاقبت بخاطر قرض به زندان افتاده در آنجا درگذشت‪ .‬از آثار اوست‪:‬‬
‫‪ -1‬ايقاع در موسيقي ‪ -2‬کتاب موسيقي يا الرسالة الشرقية في النسب التأليفية ‪-3‬‬
‫االدوار در موسيقي‪.‬‬
‫‪ -4‬عالء منجم‪ :‬علي شاه شمسالدين محمدبن قاسم خوارزمي بخاري از رياضيدانان‬
‫و منجمان قرن هفتم ه‪ .‬ق از آثار اوست‪:‬‬
‫‪ -1‬احکام االعوام در نجوم ‪ -2‬اشجار و اثمار ‪ -3‬زيج عمده هر سه کتاب در نجوم‪.‬‬
‫‪ -5‬نظام اعراج‪ :‬نظامالدين حسنبن محمدحسين قمي نيشابوري از علماي قرن هفتم‬
‫و هشتم معاصر قطبالدين شيرازي وي رياضيدان – منجم مفسر – فقيه و اديب ماهري‬
‫بود‪ .‬از تأليفات اوست‪:‬‬
‫‪ -1‬شرح مختصر مجسطي بيروني ‪ -2‬شرح زيج ايلخاني بنام کشف الحقايق ‪-3‬‬
‫تفسير التحرير نصير طوسي ‪ -4‬شرح توضيح زيج التذکر نصير طوسي‪.‬‬
‫‪ -6‬چغميني‪ :‬محمودبن محمدبن عمر م ‪ 745‬ه‪ .‬ق رياضيدان – طبيب آثار او‪-1 :‬‬
‫الملخص درهيئت ‪ -2‬قانونچه در ده مقاله در پزشکي‪.‬‬
‫‪ -7‬ابن نفيس قرشي م ‪ :607‬عالءالدين ابوالحسن عليبن ابيالحزم قرشي بزرگترين‬
‫پزشک زمان خود‪ .‬بعالوه در حديث – ادب – جدل – اصول فقه نيز استاد بود و‬
‫تأليفاتي درباره آنها دارد‪ .‬کتاب معروف او شامل ‪ 10‬مجلد است که از مهمترين کتب‬
‫طبي وي است در اين کتاب به گردش کوچک خون اشاره شده است‪ .‬ميگول سروتو‬
‫‪ Miguel Servet‬متعلم و پزشک معروف اسپانيولي که در سال ‪ 1553‬بدستور پاب در‬
‫آتش سوزانده شد آنرا در رساله خود کلمه به کلمه آورده است‪ .‬شرحي بر قانون ابن‬
‫سينا – شرحي مختصر از قانون ابن سينا بنام موجز القانون در چهار فن امراض – ادويه‬
‫– اغذيه – معالجات‪ ،‬از ديگر آثار اوست‪.‬‬
‫‪ -0‬ابن الکبير‪ :‬يوسفبن اسمعيل خويي‪ :‬طبيب قرن هشتم و اوايل قرن نهم ه‪ .‬ق از‬
‫آثار او‪ :‬مااليسمع الطبيب در باب داروهاي مفرد و مرکب‪.‬‬
‫‪ -0‬عبدالقادر مراغي ‪ 034-754‬ه‪ .‬ق‪ :‬کمالالدين ابوالفضائل معروف به عبدالقادر‬
‫مراغي موسيقيدان از آثار اوست‪ -1 :‬کتاب الموسيقي ‪ -2‬مقاصدااللحان ‪ -3‬زيداالدوار‬
‫‪ -4‬جامع الحان به فارسي ‪ -5‬کنزالحان ‪ -9‬شرح ادوار ارموي‪.‬‬
‫‪ -18‬حاجي زين العطار‪ :‬عليبن حسين انصاري معروف به حاجي زين العطار‬
‫طبيب و داراي کتاب اختيارات بديعي در ادويه مفرد و مرکب بفارسي در سال ‪ 770‬ه‪.‬‬
‫ق بنام شاهزاده خانم بديع الجمال‪.‬‬
‫‪ -11‬زکرياي قزويني ‪ 602-688‬ه‪ .‬ق‪ :‬زکريابن محمدبن محمود قزويني معروف به‬
‫زکرياي قزويني شاگرد امام اثيرالدين ابهري فيلسوف بزرگ (شاگرد امام فخر رازي)‬
‫صاحب يکي از باارزشترين کتابها ميباشد بنام آثار البالد و اخبار العباد‪ ،‬اين کتاب در‬
‫حقيقت دايره المعارفي است بزرگ درباره عالم و موجودات و مخلوقات و بالد و آثار‬
‫آن – معدن – احجار – انسان – حيوان و ساير علوم طبيعي‪ ،‬اين کتاب متضمن کليه‬
‫اطالعات قدما در طبيعيات و تاريخ طبيعي است و يکي از باارزشترين کتابها درباره‬
‫آثار دوره اسالمي ايران ميباشد‪.‬‬
‫‪ -12‬منهاج سراج جوزجاني‪ :‬از مؤرخان بزرگ قرن هفت ه‪ .‬ق که از دست مغول‬
‫به هند گريخت وي در بين سالهاي ‪ 957‬و ‪ 951‬ه‪ .‬ق کتاب طبقات ناصري را تأليف‬
‫کرد‪ .‬اين کتاب از امهات کتب تاريخ در تاريخ هند و مغول بشمار ميآيد و شرح‬
‫مقاومتهاي مردم افغانستان در مقابل مغول در آن آمده است‪.‬‬
‫‪ -13‬عطامک جويني ‪ 601-623‬ه‪ .‬ق‪ :‬صاحب کتاب باارزش جهانگشاي که از‬
‫اصيلترين منابع در تاريخ مغول و خوارزمشاهي و اسماعيليان ميباشد‪ .‬کتاب ديگرش‬
‫تسلية االخوان ميباشد‪.‬‬
‫‪ -14‬حمداهلل مستوفي قزويني‪ :‬حمداهللبن ابيبکر بن احمد بن نصر مستوفي قزويني‬
‫از مؤرخان بزرگ قرن هشتم ه‪ .‬ق است وي داراي سه کتاب مهم است‪:‬‬
‫‪ -1‬تاريخ گزيده‪ :‬وقايع تاريخي از خلقت تا سال ‪ 730‬ه‪ .‬ق‪.‬‬
‫‪ -2‬نزهة القلوب‪ :‬در جغرافيا – علم هيئت – عجائب عالم – تاريخ ايران و اديان‬
‫ايران تأليف شده در سال ‪ 740‬ه‪ .‬ق‪.‬‬
‫‪ -3‬ظفرنامه‪ :‬مشتمل بر ‪ 75‬هزار بيت از آن جمله ‪ 25‬هزار بيت آن راجع به تاريخ‬
‫عرب – ‪ 30‬هزار بيت درباره تاريخ اسالم تا زمان تأليف کتاب در سال ‪ 735‬ه‪ .‬ق که‬
‫شامل تاريخ مغول نيز ميباشد‪ 20 .‬هزار بيت در تاريخ سالطين ايران‪.‬‬
‫‪ -15‬عبداهلل بن فضلاهلل شيرازي‪ :‬از مؤرخان قرن هشتم ه‪ .‬ق از آثار مهم او کتاب‬
‫تجزية األمصار وتزجية األعصار معروف به تاريخ وصاف ميباشد‪ .‬اين کتاب در حقيقت‬
‫ذيل تاريخ جهانگشاي جويني است که وقايع تاريخي را از سال ‪ 955‬ه‪ .‬ق که تاريخ‬
‫جهانگشا در آن سال به مطالب خاتمه داده است پيگيري کرده تا سال ‪ 721‬ه‪ .‬ق به‬
‫تحرير کشيده است‪.‬‬
‫‪ -16‬عوفي‪ :‬سديدالدين (يا نورالدين) محمدبن عوفي بخاري‪ :‬از مشاهير و‬
‫نويسندگان ايراني اواخر قرن ‪ 9‬و اوايل قرن ‪ 7‬ه‪ .‬ق وي از اعقاب حضرت عبدالرحمن‬
‫بن عوف يکي از عشره مبشره ‪-‬رضوان اهلل عنهم‪ -‬ميباشد‪ .‬در بخارا متولد شد‪ .‬در‬
‫خدمت امام برهان االسالم تاجالدين عمربن مسعود و امام رکنالدين مسعودبن محمد از‬
‫ائمه آل برهان تحصيل کرد‪ .‬در اوان حمله مغول به سند رفت از آثار اوست‪:‬‬
‫‪ -1‬لباب االلباب در احوال شاعران پارسيگوي ‪ -2‬ترجمه الفرج بعد الشدة بفارسي‬
‫‪ -3‬جوامع الحکايات و لوامع الروايات‪.‬‬
‫‪ -17‬افضلالدين کاشاني وفات ‪ 644‬ه‪ .‬ق‪ :‬خواجه افضلالدين محمدبن حسن‬
‫مرقي کاشاني معروف به بابا افضل از مشاهير حکما و شاعران و نويسندگان برخي از‬
‫آثار او عبارتند از‪:‬‬
‫‪ -1‬مدارج الکمال ‪ -2‬منفعت علم و آگاهي ‪ -3‬ساز و پيرايه شاهان پرمايه ‪ -4‬رساله‬
‫تفاضه ‪ -5‬عرضنامه ‪ -9‬جاوداننامه ‪ -7‬ينبوع الحياه ‪ -1‬مختصري در حال نفس ‪-6‬‬
‫منهاج مبين در منطق ‪ -10‬اشعار و‪....‬‬
‫‪ -10‬ابوالقاسم کاشاني مؤلف و مؤرخ قرن ‪ 0‬و ‪ 7‬ه‪ .‬ق‪ :‬جمالالدين ابوالقاسم‬
‫عبداهلل بن عليبن محمد کاشاني مؤلف واقعي جامع التواريخ‪ ،‬وقتي خواجه رشيد جامع‬
‫التواريخ را بنام خود کرد‪ .‬کاشاني دست به تغييراتي در آن زد و خالصهيي از آنرا بنام‬
‫زبدة التواريخ تأليف کرد‪ .‬کاشاني ميگويد‪ :‬در روز يکشنبه پنجم شوال سال ‪ 703‬ه‪ .‬ق‬
‫رشيدالدين کتاب جامع التواريخ مرا برد و به دست جهودان سپرد‪ ،‬سپس آنرا با تغييراتي‬
‫به اولجايتو عرضه داشت‪ 50 ،‬تومان پاداش گرفت و از اين بابت سالي ‪ 20‬تومان ديگر‬
‫نيز به او ميرسيد‪ .‬خواجه رشيدالدين پزشک يهودي که ظاهراً مسلمان شد‪ ،‬وي وزارت‬
‫غازانخان و اولجايتو و ابوسعيدبهادر را به عهده داشت‪ .‬مستشرقيني مانند بلوشه نيز حق‬
‫را به کاشاني ميدهند آثار کاشاني‪:‬‬
‫‪ -1‬زبدة التواريخ ‪ -2‬تاريخ اولجايتو ‪ -3‬عرايس الجواهر ونفايس االطاليب درباره‬
‫شناخت احجار و امالح و خوشبويهها‪.‬‬
‫‪ -10‬سيفي هروي م ‪ 601‬ه‪ .‬ق‪ :‬سيفبن محمدبن يعقوب هروي متخلص به سيفي‬
‫هروي اديب – منجم و رياضيدان بود تاريخنامه هرات او معروف است‪.‬‬
‫‪ -28‬هندوشاه‪ :‬هندوشاه بن سنجر بن عبداهلل صاحبي نخجواني‪ :‬فارغ التحصيل‬
‫مدرسه مستنصريه بغداد مؤلف کتاب بسيار ارزشمند تجارت السلف در سال ‪ 724‬ه‪ .‬ق‬
‫در تاريخ خلفا و وزراء اسالم تا انقراض خالفت عباسي‪.‬‬
‫‪ -21‬فخر بناکتي‪ :‬سيد ابوسليمان فخرالدين داودبن تاجالدين ابيالفضل محمدبن‬
‫محمدبن داود البناکتي مؤلف و شاعر قرن ‪ 7‬و ‪ 1‬ه‪ .‬ق صاحب کتاب روضة اولي الباب‬
‫في معرفة التواريخ و االنساب مشهور به تاريخ بناکتي شامل تاريخ عالم از خلقت تا ‪717‬‬
‫ه‪ .‬ق‪.‬‬
‫‪ -22‬شبانکاري‪ :‬محمدبن عليبن محمدبن حسينبن ابيبکر الشبانکاري شاعر و‬
‫مؤرخ قرن هشتم متولد ‪ 967‬ه‪ .‬ق صاحب کتاب معروف و مهم مجمع االنساب شامل‬
‫تاريخ عالم و دوران مغول و ايلخانان و ملوک فارسي و شبانکاره و هرموز تا سال ‪743‬‬
‫ه‪ .‬ق‪.‬‬
‫‪ -23‬معينالدين يزدي‪ :‬موالنا معين الدين عليبن جالل الدين محمد يزدي معروف‬
‫به معلم از دانشمندان معروف قرن هشتم ه‪ .‬ق داراي آثار فراواني است از جمله‪:‬‬
‫‪ -1‬مواهب الهي يا مواهب الهيه در شرح تاريخ آل مظفر (منبع درجه اول) تا سال‬
‫‪ 799‬ه‪ .‬ق ‪ -2‬ترجمه کتاب رشف النصايح اإليمانية وکشف الفضائح اليونانية اثر عارف‬
‫مشهور اهل سنت شهابالدين ابوحفص عمربن محمد سهروردي ‪ -3‬نزهة السرور در‬
‫سال ‪ 757‬در تهنيت وصلت شاه شجاع با دختر امير سلطانشاه‪.‬‬
‫‪ -24‬هُمام تبريزي ‪ 714-636‬ه‪ .‬ق‪ :‬شاعر نامآور داراي ديوان شعر و کتابي بنام‬
‫صحبتنامه و آثار ديگري است‪.‬‬
‫‪ -25‬امير حسيني م ‪ 710‬به قول جامي‪ :‬امير قمرالسادات سيد رکنالدين حسين بن‬
‫عالم بن حسن حسيني غوري هراتي از پيروان مکتب عمر سهروردي از آثار اوست‪ :‬آثار‬
‫منظوم‪.‬‬
‫‪ -1‬زادالمسافرين مثنوي است عرفاني بوزن منظومه ليلي و مجنون نظامي ‪-2‬‬
‫کنزالموز مثنوي عرفاني بر وزن مثنوي مولوي‪.‬‬
‫‪ -3‬سينامه ‪ -4‬پنجگنج ‪ -5‬ديوان امير حسيني‪.‬‬
‫آثار نثر حسيني ‪ -1‬نزهة االلواح ‪ -2‬روح االلواح والصراط المستقيم‪.‬‬
‫‪ -26‬شيخ محمود شبستري ‪ 728-607‬ه‪ .‬ق‪ :‬شيخ سعدالدين محمودبن امينالدين‬
‫عبدالکريم بن يحيي شبستري تبريزي از آثار اوست‪ -1 :‬گلشن راز ‪ -2‬سعادتنامه ‪-3‬‬
‫ميراث المحققين ‪ -4‬حق اليقين في معرفة رب العالمين‪.‬‬
‫بدين ختم آمد اصل و فرع قرآن‬ ‫يکي بين و يکيدان و يکي خوان‬
‫‪ -27‬امير خسرو دهلوي ‪ 725-651‬ه‪ .‬ق‪ :‬امير ناصرالدين ابوالحسن خسروبن امير‬
‫سيفالدين محمود دهلوي پدرش بر اثر هجوم مغول به هندوستان فرار ميکند‪.‬‬
‫امير خسرو در ‪ 914‬به دهلي ميرود و مقيم آنجا ميشود‪ .‬وي در چهار زبان فارسي–‬
‫ترکي – عربي و هندي استاد بوده است‪ .‬آثار او هم منثور است هم منظوم‪ -1 :‬ديوان‬
‫امير خسرو شامل ‪ 5‬گنج ‪ -2‬ثمانيه خسرويه شامل ‪ 1‬کتاب ‪ -3‬جواهر خسروي هر سه‬
‫کتاب در نظم‪.‬‬
‫‪ -4‬خزاين المفتوح معروف به تاريخ عاليي در تاريخ سلطان عالءالدين محمد‬

‫خلجي ‪ -5‬افضل الفوايد ‪ -9‬رسائل االعجاز يا اعجاز خسروي در ذکر قواعد انشاء‪.‬‬
‫فارسي در سه مجلد از اشعار اوست‪:‬‬
‫ديباچه نام و ننگ يکسو کرديم‬ ‫مائيم که از قبله به بت روکرديم‬
‫بازيچه نام و ننگ يکسو کرديم‬ ‫دل را که همي خزينه معرفتست‬
‫‪ -20‬عالءالدولة سمناني‪ :‬شيخ ابوالمکارم رکنالدين عالءالدولة احمدبن احمد‬
‫بيابانکي از عرفاي بزرگ متوفاي ‪ 793‬شاگرد عبدالرحمن اسفراين و استاد خواجوي‬
‫کرماني‪.‬‬
‫سمناني در تصوف به روش اهل سنت بود وي معتقد به اعتدال و متوجه باجراء‬
‫احکام دين و انطباق اصول تصوف با آن و در اين راه سختگير بود‪ .‬مخالف سرسخت‬
‫وحدت وجوديها بخصوص محيالدين ابيعربي بود و چنين اعتقادي را کفر و ضاللت‬
‫ميشمرد‪ .‬وي معتقد بود که حتي دهريون نيز از اين کفر و ضاللت خودداري ميکنند‪.‬‬
‫ديوان شعر او توسط خواجوي کرماني جمعآوري شده است‪ .‬جامي در نفحات االنس از‬
‫اين بزرگوار ياد ميکند‪.‬‬
‫‪ -20‬خواجوي کرماني‪ :‬کمالالدين ابوالمعطا محمودبن علي بن محمود اديب –‬
‫منجم – رياضيدان قرن هشتم ه‪ .‬ق از آثار اوست‪:‬‬
‫‪ -1‬ديوان قصايد ‪ 9 -2‬مثنوي در اوزان مختلف ‪ -3‬هماي و همايون ‪ -4‬گل و نوروز‬
‫‪ -5‬روضه االنوار ‪ -9‬کمالنامه ‪ -7‬گوهرنامه ‪ -1‬مفاتيح القلوب ‪ -6‬رسالة البادية ‪-10‬‬
‫رسالة سبع المثاني ‪ -11‬رساله مناظره شمسي و سحاب آن‪.‬‬
‫‪ -38‬عبيد زاکاني‪ :‬خواجه نظام الدين عبيداهلل زاکاني قزويني متوفاي ‪ 771‬ه‪ .‬ق از‬
‫شاعران بزرگوار ايراني است وي مبتکرترين و نيرومندترين کسي است که در نوع‬
‫انتقادي ادبيات فارسي بدو باز ميخوريم‪ .‬زاکاني دو نوع شعر سروده است‪ -1 .‬اشعار‬
‫مصايبه و هزل بقصد عيبجويي و عيبگويي از انديشهها و کردارها و گفتارهاي معاصر‬

‫خود ‪ -2‬اشعار جد از آثار او است‪ -1 :‬موش و گربه ‪ -2‬عشاقنامه (هر دو منظوم) ‪-3‬‬
‫ريشنامه ‪ -4‬اخالق االشراف ‪ -5‬صد پند ‪ -9‬دلگشا ‪ -7‬تعريفات‪.‬‬
‫از اشعار اوست‪:‬‬
‫که ندارند عقل و دانش و هوش‬ ‫پوش‬ ‫ارزق‬ ‫صوفيان‬ ‫ازين‬ ‫آه‬
‫لوت را همچو سفره حلقه بگوش‬ ‫رقص را همچوني کمر بسته‬
‫خاموش‬ ‫گربه‬ ‫چو‬ ‫مترصد‬ ‫زانو‬ ‫پس‬ ‫در‬ ‫صيد‬ ‫پي‬ ‫از‬
‫عيش ميران و باده ميکن نوش‬ ‫صوفي‬ ‫نيستي‬ ‫که‬ ‫آنرا‬ ‫شکر‬
‫‪ -31‬عصار تبريزي‪ :‬موالنا شيخ شمسالدين حاجي محمد عصار تبريزي اديب –‬
‫رياضيدان و منجم قرن ‪ 1‬ه‪ .‬ق اثر مهم وي عشقنامه يا مهر و مشتري‪.‬‬
‫‪ -32‬جالل طبيب‪ :‬موالنا جالل الدين احمدبن يوسف طيب خوافي معروف به‬
‫جاللطبيب از شاعران و پزشکان و فقيهان معروف قرن هشتم ه‪ .‬ق‪.‬‬
‫‪ -33‬نجمالدين محمودبن صاينالدين الياس طيب خوافي شيرازي‪ :‬عموي جالل‬
‫طبيب رئيس اتابکي شيراز وي شاعر و طبيب مشهور قرن هشتم ه‪ .‬ق ميباشد‪.‬‬
‫‪ -34‬جنيد شيرازي متوفاي ‪ 701‬ه‪ .‬ق‪ :‬شيخ االسالم معينالدين ابوالقاسم جنيد بن‬
‫محمود بن محمد عمري از نسل حضرت عمر ‪-‬رضي اهلل عنه‪ -‬از علماء و وعاظ مشهور‬
‫شيراز در قرن هشت هجري قمري‪.‬‬
‫مهمترين اثر او کتاب شيداالوزار عن زوار المزار ميباشد که در حال حاضر بنام مزار‬
‫يا هزار و يک مزار موجود است در شرح حال مختصر ‪ 315‬تن از بزرگان شيراز تا‬
‫سعدي شيرازي‪ ،‬افراد اين خاندان در نسبت خود عناوين عمري – عدوي – ربعي و‬
‫قرشي ميافزودهاند‪.‬‬
‫‪ -35‬عمادالدين عربشاه يزدي‪ :‬از شاعران قرن هشتم هجري از آثار اوست‪:‬‬
‫منظومه مونس العشاق بر وزن ليلي و مجنون نظامي درباره عشق و کيفيت آن مقدمه‬
‫نسبتاً مفصلي در حمد و ستايش خداوند و نعت رسول و صحابه دارد‪.‬‬
‫‪ -36‬سيفالدين محمد فرغاني‪ :‬شاعر قرن هفتم هجري قمري ديوان او به تصحيح‬
‫ذبيحاهلل صفا به چاپ رسيده است‪ .‬از اشعار اوست در برابر مغوالن‪:‬‬
‫هم رونق زمان شما نيز بگذرد‬ ‫هم مرگ بر جهان شما نيز بگذرد‬
‫بر دولت آشيان شما نيز بگذرد‬ ‫وين بوم محنت از پي آن تا کند خراب‬
‫بر باغ و بوستان شما نيز بگذرد‬ ‫ناگهان‬ ‫ايام‪،‬‬ ‫نکبت‬ ‫دختران‬ ‫با‬
‫بيداد ظالمان شما نيز بگذرد‬ ‫چون داد‪ ،‬عالمان‪ ،‬به جان در‪ ،‬وفا نکرد‬
‫اين عوعوي سگان شما نيز بگذرد‬ ‫در مملکت چون غرش شيران گذشت و رفت‬
‫‪1‬‬
‫تأثير اختران شما نيز بگذرد‬ ‫اي مفتخر به طالع مسعود خويشتن‬
‫نوبت زناکسان شما نيز بگذرد‬ ‫اين نوبت از کسان بشما ناکسان رسيد‬
‫بعد از دو روز از آن شما نيز بگذرد‬ ‫بيش از دو روز بود از آن دگر کسان‬
‫تا سختي کمان شما نيز بگذرد‬ ‫بر تير جورتان زتحمل‪ ،‬سپر کنيم‬
‫اين آب ناروان شما نيز بگذرد‬ ‫آبي است ايستاده در اين خانه‪ ،‬مال و جاه‬
‫اين گرگي شبان شما نيز بگذرد‬ ‫اي تو رمه سپرده به چوپان گرگ طبع‬
‫هم بر پيادگان شما نيز بگذرد‬ ‫پيل فنا‪ ،‬که شاه بقا‪ ،‬مات حکم اوست‬
‫اين گل زگلستان شما نيز بگذرد‬ ‫مدتي‬ ‫بود‪،‬‬ ‫دگران‬ ‫دولت‬ ‫باغ‬ ‫در‬
‫يک روز بر زبان شما نيز بگذرد‬ ‫اي دوستان‪ ،‬خوهم که به نيکي دعاي سيفي‬
‫‪ -37‬امامي هروي م ‪ 606‬ه‪ .‬ق‪ :‬ملک الشعرا رضيالدين ابوعبداهلل محمدبن ابوبکربن‬
‫عثمان هروي وي شاعري در حد سعدي بوده است‪ .‬ديوان شعرش مشهور است‪.‬‬
‫‪ -1‬اشاره به اينکه مغول خود را در حمايت آسمان آبي جاويد و دولت خود را پايدار ميدانستند‪.‬‬
‫‪ -30‬عراقي ‪ 600-618‬ه‪ .‬ق‪ :‬شيخ فخرالدين ابراهيم بن بزرجمهر بن عبدالقهار‬

‫فراهاني معروف به عراقي از شاعران بزرگ ايران از آثار اوست‪:‬‬
‫‪ -1‬ديوان شعر عراقي ‪ -2‬لمعات عراقي از برابر تهاجم مغول به مصر ميگريزد‪.‬‬
‫جامست ترا عقل‪ ،‬در آن جام نگر‬ ‫نگر‬ ‫ايام‬ ‫مشکل‬ ‫واقعه‬ ‫در‬
‫اي دوست همه دانه مبين دام نگر‬ ‫ترسم که ببوي در دانه در دام شوي‬
‫‪ -30‬مولوي ‪ 672-684‬ه‪ .‬ق‪ :‬جاللالدين محمد بلخي مولوي رومي وي از‬
‫بزرگترين شعراي عارف ايران است که داراي آثار بسيار مهمي همچون مثنوي معنوي –‬
‫ديوان شمس – فيه مافيه و‪ ...‬ميباشد‪.‬‬
‫‪ -48‬سعدي شيرازي ‪ 608-686‬ه‪ .‬ق‪ :‬ابومحمد مشرفالدين مصلحبن عبداهلل بن‬
‫مشرف السعدي الشيرازي از بزرگترين شاعران ايران ميباشد‪ .‬وي عالوه بر گلستان و‬
‫بوستان غزليات و قصايدي نيز دارد که تمامي آثارش در کليات سعدي جمعآوري شده‬
‫است‪.‬‬
‫‪ -41‬اوحدي مراغهاي اصفهاني متوفاي ‪ 730‬ه‪ .‬ق‪ :‬از شعراي عارف اصفهان که در‬
‫مراغه ميزيسته است‪ .‬وي صاحب مثنوي جام جم است‪.‬‬
‫‪ -42‬سلمان ساوجي م ‪ :770‬صاحب ديوان شعر و چند مثنوي و غزليات و قصايد‪،‬‬
‫همچنان که در شرح حال دانشمندان اين فصل آمده است بسياري از آنها تربيتشدگان‬
‫دوران خوارزمشاهي هستند اما به سبب آنکه بيشتر عمر آنها در دوره مغول سپري شده‬
‫است در اين فصل نام آنها آمده است‪.‬‬
‫فصل هشتم‬
‫‪1‬‬
‫تيموريان‬
‫(‪ 211-771‬ه‪ .‬ق)‬
‫بعد از مرگ سلطان ابوسعيد بهادرخان ايلخاني ممالک ايلخاني بدست امراي بزرگ‬
‫به قطعات چند مجزا گرديد‪ ،‬در نتيجه در نقاط مختلف ايران حکومتهاي محلي‬
‫متعددي بوجود آمد‪ .‬اين دوران که شصت سال ‪ 739‬تا ‪ 769‬ه‪ .‬ق (‪ 1320‬تا ‪1310‬‬
‫ميالدي) بطول انجاميد‪ ،‬در تاريخ ايران به دوران ملوک الطوايفي مشهور است‪ .‬در يورش‬
‫‪ 5‬ساله تيمور گورکاني به ايران (‪ 716-764‬ه‪ .‬ق) رسم ملوک الطوايفي برافتاد و‬
‫حکومتي مقتدر و با ثبات در ايران بوجود آمد‪.‬‬
‫در ميان حکومتهاي ملوک الطوايفي ايران تنها سربداران شيعه مذهب بودند و شيخ‬
‫حسن جوري رئيس سربداران (شاخه شيخيان) تنها شخصي بود که تعصب شديد‬
‫مذهبي داشت‪ .‬وي مردم را با زور به شيعهگري وادار ميکرد‪ .‬در جنگي که بين شيخ‬
‫حسن جوري با معزالدين حسين حاکم آل کرت هرات درميگيرد شيخ حسن جوري‬
‫کشته ميشود‪ .‬حکومت سربداران از ‪ 1341‬تا ‪ 1357‬ميالدي (‪ 751-741‬ه‪ .‬ق) اهل‬
‫سنت بود و اين نکته از روي سکههايي که با ذکر تاريخ ضرب شدهاند مشخص گرديده‬
‫‪ -1‬منابع مورد استفاده ‪ -1 :‬ظفرنامه‪ ،‬شرفالدين يزدي ‪ -2‬سيستاننامه‪ ،‬ايرج افشار‬

‫سيستاني ‪ -3‬کهکيلويه و بويراحمد‪ ،‬نور محمد مجيدي ‪ -4‬تاريخ امپراطوري عثماني‪،‬‬
‫استانفورد جي – شاو ‪ -5‬تاريخ ايران سرپرسي سايکس ‪ -9‬تاريخ ايران زرينکوب‬
‫‪ -7‬تاريخ ايران آشتياني ‪ -1‬تاريخ ادبيات در ايران ذبيعاهلل صفا ‪ -6‬ايران کمبريج ‪-10‬‬
‫مطلع السعدين سمرقندي و ‪. ...‬‬
‫است‪ .‬ساير حکومتهاي ملوک الطوايفي ايران بنابر سکههايي که از آنها بر جاي مانده‬
‫است همگي اهل سنت بودهاند‪.‬‬
‫تيمور گورگاني در سه مرحله ايران را تصرف کرد‪ .‬يورشهاي او به ايران فجايعي را‬
‫پديد آورد‪ ،‬که تنها در يورش مغول ميتوان مشابه آن را يافت اهالي شهرهاي بسياري‬
‫قتلعام شدند از جمله سيستان – بست – استرآباد – نخجوان – هرات – اصفهان –‬
‫خوارزم – خرمآباد – بروجرد – بغداد – شيراز – و بسياري ديگر از شهرهاي ايران به‬
‫همين سرنوشت دچار شدند‪ .‬همچنين در لشکرکشي تيمور به هندوستان و عثماني‬
‫خسارات شديد مالي و جاني به مسلمين وارد آمد‪ .‬يورشهاي سهگانه لنگي به ايران را‬
‫مؤرخان به قرار ذيل تقسيمبندي کردهاند‪ -1 :‬يورش اول يا يورش سه ساله ‪760-711‬‬
‫ه‪ .‬ق ‪ -2‬يورش دوم يا يورش پنج ساله (‪ -3 )764-716‬يورش سوم يا يورش هفت‬
‫ساله ‪ 107-102‬ه‪ .‬ق در يورش هفت ساله تمامي ايران به تصرف تيمور درآمد و دوران‬
‫تيموريان در ايران از ‪ 107‬تا ‪ 611‬ه‪ .‬ق طول کشيد‪ .‬لنگي در ‪ 17‬شعبان ‪ 107‬ه‪ .‬ق جان‬
‫سپرد‪ .‬مملکت وسيع او بين بازماندگانش تقسيم شد‪ .‬تيمور چهار پسر به شرح زير‬
‫داشت‪:‬‬
‫‪ -1‬اميرزاده غياثالدين جهانگير‪ ،‬وي در اوايل اميري تيمور در سمرقند مرد و از او‬
‫دو پسر ماند‪ ،‬يکي سلطان محمد که سمت وليعهدي تيمور را داشت و در يورش دوم‬
‫تيمور در شعبان ‪ 105‬ه‪ .‬ق فوت کرد‪ .‬ديگري پيرمحمد که حکومت غزنه و هند و‬
‫وليعهدي تيمور به او مفوض بود که در سال ‪ 107‬ه‪ .‬ق بدست يکي از امراي خود بقتل‬
‫رسيد‪.‬‬
‫‪ -2‬اميرزاده معزالدين عمر شيخ حکمران فارس‪ ،‬اين پسر هم در حيات پدر در‬
‫حوالي بغداد کشته شد‪.‬‬
‫‪ -3‬اميرزاده جاللالدين ميرانشاه حکمران آذربايجان و عراق و الجزيره که در اواخر‬

‫کار تيمور دچار پريشاني مغز شد‪ .‬وي در سال ‪ 110‬بدست قرايوسف حاکم‬
‫قراقويولونها کشته شد‪.‬‬
‫‪ -4‬اميرزاده معينالدين شاهرخ‪ :‬مشهورترين و بهترين پسران تيمور بود که بعد از‬
‫مرگ پدر با شايستگي که داشت توانست بر اکثر نقاط ممالک وسيع پدرش مستولي‬
‫شود‪ .‬دربار شاهرخ در نتيجه کفايت و عقل و کارداني اين اميرزاده مدتها دوام کرد و‬
‫به علت علمپروري شاهرخ و جانشينانش دوران درخشان ديگري در تاريخ تمدن‬
‫اسالمي ايران بوجود آمد‪ .‬حکومت فرزندان تيمور در ايران تا سال ‪ 611‬هجري قمري به‬
‫طول انجاميد‪ .‬در سال ‪ 611‬ه‪ .‬ق با مرگ سلطان حسين بن بايقرا ايران تدريجاً به‬
‫تصرف صفويه درآمد‪.‬‬
‫در دوران اواخر تيموري ترکمانان قراقويونلو و آققويونلو بترتيب مدتي در ايران کر‬
‫و فري کردند ولي مدت حکومت آنها بسيار کوتاه بود‪.‬‬
‫قراقويونلوها اهل سنت دوازده امامي بودند‪ .‬بر روي سکههاي آنها اسامي خلفاي‬
‫راشدين ديده ميشود‪ .‬آققويونلوها شافعي مذهب بودند که توسط صفويه حکومت آنها‬
‫برانداخته شد‪ .‬از مهمترين منابع درباره قراقويونلوها و آققويونلوها کتاب ديار بکريه‬
‫الطهراني الصفهاني ميباشد ابوبکر متوفاي ‪ 119‬ه‪ .‬ق و هم عصر جامي ميباشد وي در‬
‫دربار هر دو قبيله سمت منشيگري داشت‪.‬‬
‫القاب و اسامي امراي تيموري و زمان هر يک‬

‫‪ 107-771‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -1‬اميرصاحبقران تيمور‬
‫‪ -2‬ميرزاخليل سلطانبن ميرانشاه بن تيمور ‪ 112-107‬ه‪ .‬ق‬
‫‪ 150-107‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -3‬ميرزا شاهرخبن تيمور‬
‫‪ 153-150‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -4‬ميرزا الغ بيک بن شاهرخ‬

‫‪ 154-153‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -5‬ميرزا عبداللطيفبن الغ بيک‬
‫‪ 154-154‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -9‬ميرزاعبداهللبن ابراهيم بن شاهرخ‬
‫‪ 191-152‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -7‬ميرزا بابر بن ميرزا بايسنقر بن شاهرخ‬
‫‪ 173-155‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -1‬ابوسعيدبن سلطان محمدبن ميرانشاه‬
‫‪ 166-173‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -6‬سلطان احمدبن ابوسعيد‬
‫‪ 600-166‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -10‬سلطان محمود بن ابوسعيد‬
‫‪ 611-175‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -11‬سلطان حسين بن بايقرا‬
‫علم و هنر در دوران تيموري (‪ 227‬تا ‪ 211‬ه‪ .‬ق)‬

‫سالطين تيموري بغير از تيمور همگي از بهترين گسترشدهندگان علم بودهاند‪ .‬اين‬
‫دوران که بيش از يک قرن بطور انجاميد‪ ،‬دومين عصر طاليي در تاريخ تمدن اسالمي‬
‫ايران است‪ .‬از آنجا که تيموريان با تمدن اسالمي و ايراني تربيت شده و به ذوقيات آندو‬
‫خو گرفته بودند‪ ،‬با آنکه در ظاهر ادعاي مغول بودن ميکردند‪ ،‬در عمل آنها ديگر ايراني‬
‫شده بودند و آنرا بزرگ ميشمردند و ترويج ميکردند‪ .‬در اين راه بعضي از سالطين‬
‫تيموري مانند شاهرخ و سلطان حسين بايسنقر حتي راه مبالغه پيمودند‪ .‬جنگهاي‬
‫خانگي در دوران تيموريان نه بکشتار گروهها و ويران کردن شهرها و برانداختن مراکز‬
‫علم و امثال اين امور ميانجاميد و نه اينکه علم و علماندوزي در اين دوران به تعطيلي‬
‫گراييد بلک ه توجه به علم و هنر و ادب توسط شاهان و شاهزادگان تيموري امريست که‬
‫گويي جزو فطرت و خوي طبيعي آنان بود‪ .‬همانند حکومتهاي پيشين قبل از مغول‬
‫مسلمانان در ايران‪ ،‬چرا که در تغيير حکومتها هم نه شهري ويران ميشد و نه اينکه‬
‫کساني که قدرت را در دست ميگرفتند نسبت به علم و علماء کمتوجهي ميکردند‪.‬‬
‫گويي سابقهاي همانند مسابقه قدرت در امر علمدوستي نيز در فطرت همه آنها موجود‬
‫بوده است‪.‬‬
‫شاهان و شاهزادگان تيموري در چار شهر بزرگ سمرقند – هرات – اصفهان و تبريز‬
‫براي خود دربار شاهي ترتيب داده بودند‪ ،‬هر کدام عدهيي شاعر و نويسنده و دانشمند‬
‫علوم مختلف در ميان حواشي خود داشتند و آنها را با انواع انعامها گرامي ميداشتند‪،‬‬
‫بطوري که تعداد اهل علم و ادب و کثرت آثار آنان در دوره گورکانيان تعجبانگيز‬
‫است‪ .‬اسامي بزرگان اين دوره در حبيب السير جلد چهارم و در روضه الصفا مير خواند‬
‫و تذکره الشعرا دولتشاه و مجالس النفايس امير عليشير نوايي آمده است‪ .‬تنها تعداد‬
‫شعراي مذکور در حبيب السير و روضه الصفا بيش از دويست نفر است‪.‬‬
‫شاهرخ که مردي ديندار‪ ،‬عادل‪ ،‬صلحجو‪ ،‬بخشنده‪ ،‬دوستدار علم و ادب‪ ،‬حامي‬
‫عالمان و اديبان و خواهان آبادي بود‪ ،‬در همان حال فرماندهاي فاتح و کامياب و شاعر و‬
‫خوشنويس و هنردوست بود‪ .‬او هرات را که مقر حکومت و سلطنتش بود‪ ،‬بصورت‬
‫مرکزي فعال براي ادبيات و علوم و هنر درآورد‪ ،‬و آنرا محل اجتماع عالمان و اديبان و‬
‫شاعران و خطاطان و نقاشان ساخت تأليف کتب را تشويق کرد و وضعي بوجود آورد‬
‫که تا مدتها بعد از او باقي ماند‪ .‬شاهرخ از عوامل اصلي رونق علم و ادب در عهد‬
‫تيمور بود‪ .‬و جانشينانش راهش را ادامه دادند‪ .‬همچنين شاهرخ ترميم خرابيهاي پدرش‬
‫و تجديد آباداني شهرها و ايجاد مدارس و خانقاهها را با عالقهيي تمام پيگيري کرد‪ .‬در‬
‫شهر يزد به امر او مقدار کثيري عمارت و بقاع جديد برپا گرديد شهر مرو که بدستور‬
‫تولي پسر چنگيزخان ويران شده بود‪ ،‬در سال ‪ 112‬به دستور شاهرخ از نو ساخته شد و‬
‫سدي بر روي رودخانه مرغاب براي تأمين آب مورد احتياج آن شهر بسته شد‪ .‬در‬
‫شهرها مساجد جامع و مدارس و خانات خير ساخته شد‪ .‬زوجه شاهرخ بنام گوهرشاد‬
‫در شهر هرات مسجد جامع و مدرسه و خانقاه ساخت‪ .‬وي در شهر مشهد مسجد‬
‫گوهرشاد را ساخت که از بدايع هنر معماري و کاشيکاري قرن نهم ه‪ .‬ق بشمار ميرود‪.‬‬
‫همچنين بدستور شاهرخ در سال ‪ 115‬ه‪ .‬ق کليه قوانين چنگيزي ملغي اعالم شد و‬
‫قوانين اسالم جاي آن را گرفت‪ .‬و دقيقاً وضع قبل از يورش مغول در ايران بوجود آمد‪.‬‬
‫از پسران شاهرخ ميرزا غياثالدين بايسنقر و ميرزا الغ بيک از همه بيشتر در پيشرفت‬
‫علم و هنر کوشيدند‪ .‬ميرزا غياثالدين بايسنقر حاکم خراسان شاعر و خوشنويس ماهر‬
‫بود که اقسام خط را بدرجه استادي مينوشت‪ ،‬محفل او در هرات مجمع ارباب فضل و‬
‫هنر بود‪ .‬به سبب عالقه خاص به نسخ نفيس عدهيي نويسنده و نقاش صحاف در‬
‫دستگاه او وجود داشتند تا کتابخانهاش را به نفايس آثار مزين سازند‪ .‬از همين جمله‬
‫است نسخه شاهنامه معروف به بايسنقري که از جمله آثار هنري بسيار ارزنده ايراني‬
‫است‪ .‬اين امير در سال ‪ 137‬ه‪ .‬ق در سن ‪ 37‬سالگي درگذشت‪ .‬از سراسر ايران و توران‬
‫دانشمندان و هنرمندان بدرگاه او رفته و وي در آنجا با همه آنها با فروتني برخورد‬
‫ميکرد‪ .‬و آنانرا گرامي ميداشت‪.‬‬
‫ميرزا الغ بيک که حکومت ماوراءالنهر داشت در سمرقند مستقر بود‪ ،‬مانند پدر و‬
‫برادر بکار علم و ادب اشتياق وافر نشان ميداد‪ .‬در سال ‪ 114‬ه‪ .‬ق وي حاکم ماوراءالنهر‬
‫شده در وسط شهر سمرقند مدرسهيي رفيع و خانقاهي منيع بنا نمود و بسياري از مزارع‬
‫و قراء و مستغالت را بر آن بقاع وقف گردانيد و فرمان داد تا استادکاران ماهر در آن‬
‫بلده فردوس روضه الصفا نشان رصدي بنياد نهادند‪ .‬که به زيج گورکاني مشهور است‪.‬‬
‫جمعي از بزرگان علوم رياضي و نجوم زمان مثل صالحالدين موسي قاضيزاده رومي و‬
‫موالنا علي قوشچي و غياثالدين جمشيد کاشاني و موالنا معينالدين کاشاني در ترتيب‬
‫آن سعي و اهتمام دادند و اکثر تقاويم را از آن استخراج ميکردند‪ .‬الغ بيک خود از علوم‬
‫رياضي اطالعات کافي داشت و قسمت بزرگي از اوقات خود را در رصد خانه مذکور‬
‫در مصاحبت علماء و رياضيدانان ميگذرانيد‪ .‬بناي رصدخانه در سال ‪ 141‬ه‪ .‬ق به اتمام‬
‫در دوران حکمراني سلطان ابوسعيد ‪ 155‬تا ‪ 173‬ه‪ .‬ق اين وضعيت ادامه داشت‪ .‬در‬
‫دوران حکومت سلطان حسين ميرزاي بايقرا (‪ 611-175‬ه‪ .‬ق) که بر خراسان و گرگان‬
‫و گاهي تا ماوراءالنهر حکومت ميکرد و مقر حکومتش در هرات بود‪ ،‬بر اثر توجهات‬
‫او به اهل علم و ادب و هنر در بهترين دوران تاريخي خود قرار گرفت‪ .‬او در آنجا‬
‫مدرسه و کتابخانهاي بزرگ ب نا نهاد‪ .‬مرکز علمي و ادبي و هنري هرات که به امر شاهرخ‬
‫پيريزي شده بود و با تشويقهاي ميرزا بايسنقر تکامل يافته بود در عهد سلطان حسين‬
‫بايقرا به اوج ترقي رسيد‪ ،‬چنانچه بيش از دوازده هزار تن از علماء از خزانه اين پادشاه‬
‫ادبپرور وظيفه و رابطه داشتند‪ ،‬از آن جملهاند‪ :‬کمالالدين عبدالرزاق سمرقندي‬
‫صاحب مطلع السعدين – ابن حسام شاعر – موالنا سيف بديعي – نورالدين عبدالرحمن‬
‫جامي عارف مشهور – کمالالدين حسين واعظ سبزواري – سيفي شاعر – بنائي شاعر‬
‫– آصفي شاعر – هاتفي شاعر – هاللي شاعر – زاللي شاعر – عبدالواسع نظامي با‬
‫خزري صاحب منشات معروف – اميرخواند محمد صاحب روضة الصفا و‪ 35 ...‬سال‬
‫حکمراني سلطان حسين بايقرا از درخشانترين ادوار تمدني دوره تيموريان است‪ .‬وزير‬
‫و همدست اين سلطان معرفت دوست امير نظام الدين عليشير نوائي (‪ 609-144‬ه‪ .‬ق)‬
‫بود که در شعر فارسي و ترکي نوائي تخلص ميکرد‪ .‬وي بنيانگذار شعر و ادب ترکي‬
‫است‪.‬‬
‫رصد = وقت ساعت‪:‬‬
‫از جمله مدارس بسيار مهم دوران تيموري مدرسه رکنيه يزد است که بدست‬
‫رکنالدين محمدبن نظامالحسيني متوفاي ‪ 732‬ه‪ .‬ق در دوران زمامداري سلطان ابوسعيد‬
‫بهادرخان ايلخاني ايجاد شد‪ .‬اين مدرسه به رصد وقت ساعت معروف بود‪ .‬برابر درگاه‬
‫آن دو مناره بر دو گوشه ايوان ساخته و بر هر مناره مرغي از مس تعبيه کرده بودند که از‬
‫هر سويي که آفتاب روي ميآورد آن مرغ رو بدان جهت مينشست و بر مناره ديگر‬
‫مرغي پنج نوبت ميآمد‪ .‬در ميان رصد چرخي چوبين و منقش تعبيه شده و به ‪390‬‬
‫درجه تقسيم گرديده بود‪ .‬هر روز که آفتاب بر ميآمد در يکي از آن درجهها بحروف‬
‫ابجد نموده ميشد‪ .‬بر چهار گوشه چرخ چهار دايره رسم کرده و در هر دايره سي خانه‬
‫کشيده و نامهاي ترکي – رومي و جاللي را در آن نوشته بودند‪ ،‬و هر روز که‬
‫ميگذشت يک خانه از آن دايره سياه ميشد‪ .‬براي تعيين ساعات روز نيز تدبيري‬
‫انديشيده بودند‪.‬‬
‫بدين معني که از دو دريچه باالي چرخ دو مرغ سر بيرون ميآوردند و مهرهيي‬
‫رويين در طاسي که زير آن نهاده بودند ميافکندند و چرخ در گردش ميآمد و از آن ‪12‬‬
‫تخته سفيد که نشان ‪ 12‬ساعت بود‪ ،‬هر ساعت يکي ميافتاد و تختهيي سياه بجاي آن‬
‫ميآمد‪ .‬براي تعيين ساعات شب نيز راه عمل ديگري در نظر گرفته بودند‪ .‬براي آن‬
‫صفحه مذکور ديگري به ‪ 12‬چرخ وجود داشت که با گذشت هر ساعت يکي از آنها‬
‫خاموش ميشد‪ .‬گذشته از اين براي تعيين روزهاي ماه و بروج و منازل قمر و امثال اينها‬
‫نيز اسباب خاصي تعبيه شده بود‪ .‬اين اثر علمي بينظير در سال ‪ 725‬ه‪ .‬ق کار ساخت‬
‫آن به اتمام رسيد‪.‬‬
‫نامآوران دوران تيموري‬

‫‪ -1‬معينالدين محمدبن عبدالرحمن ايجي صفوي (‪ 002-038‬ه‪ .‬ق)‪ :‬از علماي‬
‫شافعي ايج يا ايگ فارس اثر مهم او جامع البيان في تفسير القرآن يا جوامع التبيان‬
‫ميباشد‪ .‬وي عالوه بر تفسير در فقه حکمت و ادبيات نيز استاد بود‪.‬‬
‫‪ -2‬ميرسيد شريف جرجاني (م ‪ 016‬ه‪ .‬ق)‪ :‬حکيم – فقيه – مفسر – اديب از آثار‬
‫اوست‪ -1 :‬ترجمان القرآن در تفسير و توضيح لغات و مفردات آن بفارسي ‪ -2‬حاشيهاي‬
‫بر کشاف زمخشري ‪ -3‬رسالهيي در فلسفه و کالم در پرسشهاي اسکندر بن عمرشيخ‬
‫بن تيمور لنگي بسال ‪ 115‬که از اصفهان براي او فرستاده بود‪ -4 .‬شرح مواقف ايجي ‪-5‬‬
‫تجريد الکالم خواجه نصير طوسي‪.‬‬
‫‪ -3‬سيد عالءالدين علي سمرقندي (م ‪ 068‬ه‪ .‬ق)‪ :‬صاحب تفسير بحرالعلوم با‬
‫انتخاب از کتب تفاسير با اضافات وي مفسر و فقيه و اديب و حکيم بزرگي بود‪.‬‬
‫‪ -4‬عالمه مجدالدين محمدبن يعقوب فيروزآبادي (م ‪ 017‬ه‪ .‬ق)‪ :‬مفسر و اديب و‬
‫فقيه و حکيم صاحب اآليات في تفسير فاتحة الکتاب‪.‬‬
‫‪ -5‬شيخ عالء الدين علي بن محمد شاهرودي بسطامي (م ‪ 075‬ه‪ .‬ق)‪ :‬مفسر –‬
‫اديب – فقيه و حکيم مشهور قرن نهم هجري قمري از آثار معروف اوست‪ -1 :‬تفسير‬
‫مصنفک بنام سلطان محمد فاتح عثماني بسال ‪ 193‬ه‪ .‬ق به زبان فارسي (به سفارش‬
‫سلطان عالمه بسطامي زبان فارسي را براي اين تفسير انتخاب کرد)‪ -2 .‬تفسير ملتقى‬
‫البحرين‪ ،‬اين تفسير به سبب قواعد نحوي که در آن ذکر شده است مشهور است‪.‬‬
‫‪ -6‬عالمه جاللالدين محمدبن اسعد الصديقي الدواني (‪ 080-038‬ه‪ .‬ق)‪:‬‬
‫فيلسوف رياضيدان – منجم – مفسر – اديب و فقيه‪ ،‬از نسل حضرت ابوبکر ‪-‬رضي اهلل‬
‫عنه‪ -‬از بزرگترين علماي قرن نهم ه‪ .‬ق از آثار اوست‪ 1 :‬و ‪ -2‬اثبات الواجب قديم و‬
‫جديد ‪ -3‬توحيد و جبر ‪ -4‬شرح هياکل النور سهروردي ‪5‬و ‪ -9‬تنوير مطالع قديم و‬
‫جديد ‪ -7‬تفسير فلسفي سورههاي اخالص ‪ -‬کافرون – معوذتين بنام تفسير القالقل ‪-1‬‬
‫تفسير التهليلية در تفسير الإلهاال اهلل ‪ -6‬شرح تحرير اقليدس نصير طوسي ‪ -10‬حاشيه بر‬
‫حاشيه چغميني ‪ -11‬شرح سي فصل خواجه نصير‪.‬‬
‫‪ -7‬شمسالدين محمد احسائي‪ :‬فقيه – مفسر – حديثشناس و فيلسوف مشهور‬

‫قرن نهم هجري قمري از آثار اوست‪ -1 :‬درر الثاني العمادية في آحاديث الفقيه بسال‬
‫‪ 166‬در استرآباد ‪ -2‬زادالمسافرين و شرح زادالمسافرين و بسال ‪ 171‬بنام کشف‬
‫البراهين ‪ -3‬المجلي في مرآت المنجي در کالم و حکمت‪.‬‬
‫‪ -0‬موالنا سيفالدين احمدبن محمد تفتازاني بن ابوبکر‪( :‬شهادت ‪ 619‬ه‪ .‬ق‬
‫بدست شاه اسماعيل صفوي)‪ ،‬فيلسوف – فقيه و اديب قرن نهم ه‪ .‬ق‪.‬‬
‫‪ -0‬عصمت بخاري (نصيري) وفات ‪ 048‬ه‪ .‬ق‪ :‬خواجه فخرالدين عصمة اهلل بن‬
‫مسعود بخاري از دانشمندان و شاعران اوايل عهد تيموري است‪ .‬نسبش به امام جعفر‬
‫صادق ميرسد‪ .‬رياضيدان – مفتي – مؤرخ و اديب و شاعر و سرآمد فضال عصر خو د‬
‫بود‪ .‬در ميان شاهزادگان تيموري مقام بزرگي داشت‪.‬‬
‫‪ -18‬عبدالرحمن جامي ‪ 000-017‬ه‪ .‬ق‪ :‬نورالدين ابوالبرکات بن نظام الدين‬
‫احمدبن محمد جامي شاعر – نويسنده – حکيم – منطقدان – متکلم – فقيه –‬
‫محدث– مفسر ‪ -‬رياضيدان –منجم قرن نهم ه‪ .‬ق‪ .‬وي جامع علوم زمان خود بود‪ .‬آثار‬
‫جامي بصورت نظم و نثر ميباشد از آثار اوست‪ :‬به نظم ‪ -1‬ديوانهاي سهگاه شامل‬
‫قصايد –‌غزلها – مقطعات و رباعيات‪ -2 .‬هفت اورنگ از زبدهترين آثار جامي است‪،‬‬
‫که شامل هفت مثنوي ميباشد‪.‬‬
‫آثار منشور جامي‪ -1 :‬بهارستان ‪ -2‬نفخات االنس در عرفان و شرح حال عرفا تا‬
‫سال ‪ 113‬ه‪ .‬ق ‪ -3‬لوايح ‪ -4‬أشعة اللمعات ‪ -5‬نقد النصوص في شرح نقش الفصوص‬
‫‪ -9‬رساله کبير ‪ -7‬رساله صغير ‪ -1‬رساله ارکان حج ‪ -6‬شرح مخزن االسرار ‪ -10‬شرح‬
‫معميات ميرحسين معماتي‪ ،‬جامي از جمله دشمنان سرسخت فلسفه يوناني بود‪.‬‬
‫‪ -11‬قاضي ميبدي شهادت (‪ 018‬ه‪ .‬ق بدست صفويه)‪ :‬قاضي کمال الدين‬
‫ميرحسين بن معينالدين حسيني ميبدي متخلص به منطق بدست صفويه بخاطر قبول‬
‫نکردن تغيير مذهب به شهادت رسيد‪ .‬حکيم –متکلم – اديب ‪ -‬عارف ‪ -‬رياضيدان و‬
‫منجم مشهور قرن نهم ه‪ .‬ق‪ .‬از آثار اوست‪ -1 :‬شرح هداية الحکمة اثيرالدين ابهري (اين‬
‫کتاب در شمار کتابهاي رايج درسي حکمت زمانه بود)‪ -2 .‬شرح طوالع االنوار قاضي‬
‫بيضاوي ‪ -3‬شرح کافيه ابن حاجب ‪ -4‬شرح حاشيه آداب البحث و شرح شمسيه ‪-5‬‬
‫حاشيه بر تحرير هندسه اقليدس خواجه نصير طوسي ‪ -9‬شرح ديوان حضرت علي بن‬
‫ابيطالب بفارسي ‪ -7‬جام گيتينما بفارسي در حکمت ‪ -1‬شرح حکمة العين نجم الدين‬
‫دبيران‪.‬‬
‫‪ -12‬ميرم چلبي وفات ‪ 031‬ه‪ .‬ق‪ :‬مالمحمودبن بن قاضي زاده رومي رياضيدان‬
‫بزرگ قرن دهم ه‪ .‬ق‪ .‬فقيه و مفسر از دست صفويه به عثماني ها پناهنده ميشود‪ .‬از آثار‬
‫اوست‪ -1 :‬دستورالعمل و تصحيح الجداول در شرح مقاله اول کتاب زيج الغ بيک ‪-2‬‬
‫ربع مجيب در هيئت ‪ -3‬ربع المنقطرات در ‪ 20‬فصل بنام سلطان بايزيد دوم (‪611-199‬‬
‫ه‪ .‬ق) هر سه کتاب بفارسي است‪.‬‬
‫‪ -13‬مالعبدالعلي بيرجندي متوفاي ‪ 034‬ه‪ .‬ق‪ :‬نظامالدين عبدالعلي بن محمدحسين‬
‫بيرجندي‪ ،‬فقيه‪ ،‬رياضيدان و منجم بزرگ قرن دهم ه‪ .‬ق خواندمير درباره وي مينويسد‪:‬‬
‫در علوم نجوم و حکميات بيمثل و بدل است‪ .‬استادان وي همگي از بزرگترين علماي‬
‫زمانه بودند مانند موالنا سيفالدين احمد تفتازاني – موالنا مسعود شرواني جامع علوم‬
‫منقول و معقول و‪ ...‬وي به صفت تواضع و پرهيزکاري و حلم و دينداري متصف بود‪ .‬از‬
‫آثار اوست‪ -1 :‬شرح الفوايد البهائية في الحساب ‪ -2‬شرح تذکرة النصيرية في الهيئة ‪-3‬‬
‫شرح شمسية في الحساب ‪ -4‬شرح زيج الغ بيگي ‪ -5‬رساله در ابعاد و اجرام که موضوع‬
‫آن بحث در بعدهاي ستارگان از مرکز عالم و مقدار جرم آنها است‪ -9 .‬رساله در تشريح‬
‫پرگار ‪ -7‬مسالک و ممالک يا عجايب بالد ‪ -1‬تحفة الحتمية در اسطرالب ‪ -6‬رسالهيي‬
‫در تقويم و‪....‬‬
‫‪ -14‬سلطانعلي گنابادي‪ :‬از بزرگترين پزشکان قرن دهم ه‪ .‬ق از آثار اوست‪-1 :‬‬
‫دستور العالج بسال ‪ 633‬ه‪ .‬در دو مقاله اول در ‪ 25‬فصل شامل بيماريهاي موضعي‬
‫ومقاله دوم در ‪ 1‬فصل شامل بيماريهاي عمومي ‪ -2‬مقدمة دستور العالج در يک مقدمه‬
‫و دو مقاله در بيان حفظ صحت و بيان حد طب و احوال نبض و غيره‪.‬‬
‫‪ -15‬شاه نعمتاهلل ولي متولد ‪ 731‬يا ‪ 738‬ه‪ .‬ق‪ :‬سيد نورالدين نعمتاهلل بن عبداهلل‬
‫از عرفاي معروف قرن هشتم و نهم هجري قمري متوفاي در بين سالهاي ‪ 127‬تا ‪134‬‬
‫در کرمان‪ ،‬حکيم – فقيه و عارف ديوان شعر وي مشهور است‪.‬‬
‫‪ -16‬ميرجمال حسيني وفات ‪ 026‬ه‪ .‬ق‪ :‬خواجه جمالالدين عطاءالدين بن فضلاهلل‬
‫دشتکي شيرازي از خاندان معروف سادات دشتکي شيراز از دانشمندان نامآور قرن دهم‬
‫هجري قمري مهمترين کتاب او روضة األحباب في سيرة النبي و اآلل واألصحاب‬
‫بفارسي ميباشد‪ .‬اين کتاب در سه جلد و سه مقصد است‪ -1 .‬شرح حال پيامبر ‪-2‬‬
‫شرح حال اصحاب از مردان و زنان ‪ -3‬ترجمه احوال تابعين و تابعين تابعين و مشاهير‬
‫ائمه حديث اثر مهم ديگر حسيني بنام تکميل الصناعة در علم قوافي است‪.‬‬
‫‪ -17‬حافظ ‪ 702-726‬ه‪ .‬ق‪ :‬خواجه شمسالدين محمد شيرازي ملقب به حافظ و‬
‫لسان الغيب از همة علوم قرآني‪ ،‬و از قرائت و تفسير گرفته تا کالم و فلسفه و عرفان‬
‫بهره داشت‪ .‬حتي شاگرد شاعري و سبک ويژه بيان خود را از قرآن کريم آموخته بود و‬
‫در آگاهي از زير و بم الفاظ و معاني و مفاهيم از آن ابهام ميگرفت‪ .‬از خواجه اکنون‬
‫ديواني در دست است‪.‬‬
‫‪ -10‬شرفالدين علي يزدي متوفاي ‪ 050‬ه‪ .‬ق‪ :‬شرفالدين عليبن شمسالدين علي‬
‫يزدي ملقب و معروف به مخدوم و متخلص به شرف شاعر – منشي درباري تيمورلنگ‬
‫– رياضيدان و منجم بزرگ يزد در قرن نهم ه‪ .‬ق از آثار اوست‪ -1 :‬ظفرنامه در فتوحات‬
‫تيمورلنگ ‪ -2‬شرح قصيده برده شرفالدين بوصيري ‪ -3‬کند المراد في علم الوفق العداد‬
‫در ارثماطيفي ‪ -4‬رساله حساب عقدانامل ‪ -5‬حقايق التهليل (الاله اال اهلل) ‪ -9‬کتاب‬
‫اسطرالب ‪ -7‬منشآت ‪ -1‬تضعيف خانه شطرنج از ابواسحاق کوبناي ‪ -6‬منتخب حلل‬
‫مطرز در فن معما و لغز‪.‬‬
‫‪ -10‬حافظ ابرو وفات ‪ 033‬يا ‪ :034‬شهابالدين عبداهلل بن لطفاهلل بهداديني‬
‫خوافي معروف به حافظ ابرو از آثار معروف اوست‪:‬‬
‫‪ -1‬مجمع التواريخ سلطاني در چهار مجلد‪ ،‬سه مجلد آن شامل وقايع تاريخي از‬
‫ابتداي خلقت تا زمان ايلخانان مغول ميباشد‪ .‬مجلد چهارم که بنام زبدة التاريخ مشهور‬
‫است وقايع را از مرگ سلطان ابوسعيد (‪ 735‬ه‪ .‬ق) تا سال ‪ 130‬ه‪ .‬ق شرح ميدهد‪-2 .‬‬
‫ذيل جامع التواريخ رشيدي‪ ،‬مؤلف دنباله وقايع را تا سال ‪ 765‬ه‪ .‬شرح داده است‪-3 .‬‬
‫جغرافياي حافظ ابرو و در دو مجلد اين کتاب بخصوص درباره فارس و کرمان از منابع‬
‫دسته اول ميباشد‪.‬‬
‫‪ -28‬کمالالدين عبدالرزاق سمرقندي ‪ 007-016‬ه‪ .‬ق‪ :‬موالنا کمالالدين‬
‫عبدالرزاق پسر موالنا جاللالدين سمرقندي تا پايان حکومت شاهرخ در دربار وي بود‪.‬‬
‫عبدالرزاق از مؤرخان بزرگ قرن نهم ه‪ .‬است مهمترين اثر او مطلع السعدين و مجمع‬
‫بحرين ميباشد‪ .‬اين کتاب مهمترين و بهترين کتاب درباره تاريخ ايران از ‪ 737‬تا ‪ 175‬ه‪.‬‬
‫ق ميباشد‪ .‬علت نامگذاري کتاب به مطلع السعيدين شرح حال دو سلطان يعني ابوسعيد‬
‫ايلخاني و ابوسعيد تيموري است کتاب از ابوسعيد ايلخاني شروع و به ابوسعيد تيموري‬
‫خاتمه مييابد‪.‬‬
‫‪ -21‬ميرخواند ‪ :083-030‬امير خواند محمدبن امير برهانالدين بن خاوند شاه بن‬
‫کمالالدين محمود بلخي از سادات حسيني ماوراءالنهر که سلسله آبا و اجداد او به زيد‬
‫بن علي بن حسين ‪-‬رضي اهلل عنهم‪ -‬ميرسد‪ .‬پدرش سيد برهانالدين خاوند شاه از‬
‫صوفيان شيخ بهاءالدين عمر بود‪ .‬ميرخواند از جمله مؤرخانه بزرگ ايراني است‪ .‬اثر مهم‬
‫و ماندني او روضة الصفا في سيرة االنبيا والمکوک والخلفا در هفت مجلد از امهات کتب‬
‫تاريخي است‪ .‬ميرخواند روضة الصفا را با استفاده از آثار مختلف عربي و فارسي قبل از‬
‫خود تأليف کرده است‪ .‬وي کتابش را در احوال انبيا ‪ -‬خلفا – ملوک – علماء – حکما‬
‫– ملل و نحل تأليف کرده است‪.‬‬
‫رضاقلي هدايت معروف به هللباشي ذيلي بر اين کتاب در سه مجلد تا حوادث زمان‬
‫خود نوشته و آنرا بنام ناصرالدين شاه قاجار روضه الصفاي ناصري ناميده است‪.‬‬
‫‪ -22‬خواندمير ‪ 042-008‬ه‪ .‬ق‪ :‬غياثالدين خواجه همامالدين محمدبن خواجه‬
‫جاللالدين محمدبن خواجه برهان الدين محمد حسيني شيرازي نوه دختري ميرخواند‬
‫وي به هند ميرود و بعد از بابر خدمت همايونشاه را اختيار ميکند‪ .‬خواندمير مجلد‬
‫هفتم روضه الصفاي پدربزرگش ميرخواند را تکميل و حوادث را تا سال ‪ 626‬در آن‬
‫شرح داده است‪ .‬خواندمير آخرين مؤرخ بزرگ ايراني از آثار اوست‪:‬‬
‫‪ -1‬حبيبالسير مهمترين اثر خواندمير‪ ،‬تاريخ عمومي از خلقت تا سال ‪ 630‬ه‪ .‬ق‪،‬‬
‫اين کتاب بخصوص درباره رجال دين و ادب و رياست از امهات کتب است‪.‬‬
‫‪ -2‬خالصهيي از حبيب السير بنام آثار الملوک و انبيا بسال ‪ 631‬ه‪ .‬ق‪.‬‬
‫‪ -3‬دستور الوزراء در احوال وزراي اسالم تا ‪ 614‬ه‪ .‬ق‪.‬‬
‫‪ -4‬خالصه اخبار في بيان احوال االخبار‪ :‬تاريخ عمومي و مختصر از خلقت تا ‪605‬‬
‫ه‪ .‬ق شامل ده مقاله‪ -1 :‬انبيا ‪ -2‬حکما ‪ -3‬شاهان قبل ازاسالم ايران و عرب ‪ -4‬سيره‬
‫پيامبر ‪-‬صلى اهلل عليه وسلم‪ -5 -‬سيره خلفاي راشدين و ائمه اطهار ‪ -9‬امويان ‪-7‬‬
‫عباسيان ‪ -1‬سلسله سالطين ايران تا مغول ‪ -6‬چنگيزخان ‪ -10‬تيموريان (تا ‪ 175‬ه‪ .‬ق)‬
‫‪ -5‬مآثر الملوک متضمن کالم شاهان و پيشوايان دين و حکيمان بنام امير عليشير نوائي‬
‫‪ -9‬کتابي درباره همايونشاه هندي ‪ -7‬نامه نامي شامل مجموعهاي از منشآت ديواني‬
‫خواندمير ‪ -1‬تکميل مجلد هفتم روضه الصفا‪.‬‬
‫‪ -23‬کاشفي وفات ‪ 018‬ه‪ .‬ق‪ :‬کمالالدين کاشفي سبزواري بيهق واعظ مشهور به‬
‫مالحسين کاشفي يا مالحسين واعظ‪ ،‬در سال ‪ 190‬ه‪ .‬ق بدنبال ديدن خواجه سعدالدين‬
‫کاشغري از کبار مشايخ نقشبندي که در همان سال درگذشته بود در خواب و دعوت‬
‫خواجه از وي در آن خواب از او به خانهاش‪ ،‬کاشفي به هرات ميرود در آنجا با جامي‬
‫آشنا ميشود و طريقت نقشبنديه را از جامي ميپذيرد‪ .‬فرزندش فخرالدين علي نيز به‬
‫تصريح او را پيرو نقشبنديه ميداند بنابراين شيعه بودن او ساختگي است‪ .‬کاشفي مردي‬
‫بود‪ :‬عالم – آزاده – شاعر ‪ -‬نويسنده منجم و رياضيدان ‪ -‬واعظي ‪ -‬راهنما و‬
‫پاکيزهسيرت‪ ،‬از آثار اوست‪:‬‬
‫‪ -1‬جواهر التفسير لتحفة األمير بنام امير عليشير نوائي ‪ -2‬جامع الستين در تفسير‬
‫سوره يوسف ‪ -3‬تفسير معروف حسيني يا مواهب عاليه ‪ -4‬مختصر الجواهر خالصهاي‬
‫از جواهر التفسير ‪ -5‬روضة الشهدا در مصيبت کربال (اين کتاب در مجالس روضهخواني‬
‫خوانده ميشود) ‪ -9‬الخالق محسني ‪ -7‬مخزن االنشاء در فن ترسل ‪ -1‬انوار سهيل‬
‫(تحريري از کليله و دمنه) ‪ -6‬اسرار قاسمي در سحر – طلسم – کيميا ‪ –10‬لوايح القمر‬
‫‪ -11‬ميامين المشتري ‪ -12‬سواطح المريخ ‪ -13‬لوامع الشمس ‪ -14‬مناهج الزهزة ‪-15‬‬
‫منابع عطارد ‪ -19‬مواهب الزحل ‪ -17‬بدايع االفکار ‪ -11‬رساله حاتميه درباره حاتم‬
‫طايي ‪ -16‬دو اختصار از مثنوي معنوي مولوي ‪ -20‬فتوت نامه سلطاني درباره مراسم‬
‫جوانمردي‪.‬‬
‫‪ -24‬حسيني‪ :‬سلطان حسين بايقرا حاکم هرات (‪ 175‬تا ‪ 611‬ه‪ .‬ق) از سالطين‬
‫مشهور و دانشپرور و شعردوست تيموري مدرسه و کتابخانهيي در هرات بنا کرده بود‬
‫که در آن بيش از ده هزار طالب علم بخرج وي سرگرم تحصيل بودند‪ .‬مهمترين اثر آن‬
‫سلطان بزرگ مجالس العشاق است که در آن از بحث مجازي و حقيقي سخن رفته‬
‫است‪.‬‬
‫‪ -25‬دولتشاه (وفات ‪ 088‬ه‪ .‬ق)‪ :‬امير دولتشاه بنامير عالءالدولة غازي سمرقندي اثر‬
‫مهم وي تذکرة الشعراء مشهور به تذکره دولتشاه حاوي احوال ‪ 150‬تن از شعرا و عده‬
‫کثيري از سالطين ميباشد‪.‬‬
‫‪ -26‬صفي (وفات ‪ 030‬ه‪ .‬ق)‪ :‬فخرالدين علي بن کمال الدين مالحسين واعظ ملقب‬
‫به صفي از واعظان مشهور شهر هرات و از صوفيان نقشبنديه و باجناق جامي از جمله‬
‫آثار اوست‪ -1 :‬رشحات عين الحيوة در شرح احوال مشايخ و بزرگان نقشبنديه از جمله‬
‫جامي ‪ -2‬لطايف الطوايف در قصص و حکايات درباره خلفا – علماء و‪ -3 ..‬انيس‬
‫العارفين متضمن نصايح و مواعظ و تفسير بعضي آيات ‪ -4‬حرزاالمان من فتن الزمان در‬
‫علم اسرار حروف و خواص و منافع آن ‪ -5‬خواص و منافع آيات قرآن ‪ -9‬منظومه‬
‫محمود واياز‪.‬‬
‫‪ -27‬معينالدين اسفرازي‪ :‬معينالدين محمد زمجي اسفرازي از دانشمندان مشهور‬
‫قرن نهم ه‪ .‬ق از آثار اوست‪ -1 :‬منشآت اسفرازي ‪ -2‬روضة الجنات في أوصاف مدينة‬
‫هرات (تاريخ و جغرافياي هرات و برخي از بالد خراسان تا سال ‪ 166‬از منابع بسيار‬
‫خوب)‪.‬‬
‫‪ -20‬فضلاهلل بن روزبهان‪ :‬امينالدين ابوالخير فضلاهلل بن روزبهان بن فضلاهلل‬
‫خنجي اصفهاني مشهور به خواجه موالنا يا امين از دانشمندان و مؤلفان و نويسندگان‬
‫نامدار اواخر قرن نهم و نيمه اول قرن دهم هجري قمري بعد از قدرت يافتن صفويه به‬
‫ماوراءالنهر ميرود‪ .‬آثار بسياري دارد از جمله‪ -1 :‬تاريخ عالمآراي اميني در تاريخ آق‬
‫قويونلو و قدرت يافتن صفويه ‪ -2‬بديعالزمان في قصه حي بن يقظان در شرح تدرج‬
‫نفس ناطقه در مراحل حکمت نظري و عملي ‪ -3‬کتاب ابطال نهج الباطل و اهمال‬
‫کشف العاطل معروف به ابطال الباطل در رد شيعه و رد نهج الحق وکشف الصدق عالمه‬
‫حلي بسال ‪ 606‬ه‪ .‬ق در کاشان ‪ -4‬شرح وصاياي عبدالخالق نخجدواني از مشايخ‬
‫نقشبنديه بفارسي ‪ -5‬مهمانخانه بخارا در تاريخ ازبک و جنگهاي شيباني خاني ‪-9‬‬
‫سلوک الملوک در آداب مملکتداري مانند وظايف سلطان و قاضي و داروغه و‪-7 ...‬‬
‫شرح قصيده برده شرفالدين بوصيري بسال ‪ 621‬ه‪ .‬ق‪.‬‬
‫‪ -20‬غياثالدين جمشيد بن محمود کاشاني (وفات ‪ 032‬ه‪ .‬ق)‪ :‬رياضيدان – منجم‬
‫– مخترع – حکيم از بزرگترين دانشمندان قرن نهم هجري قمري از اختراعات اوست‪:‬‬
‫‪ -1‬جام جمشيد (تلسکوپ) ‪ -2‬يک نوع ماشين حسابگر يا کامپيوتر‪ .‬از آثار اوست‪-1 :‬‬
‫نزهة الحدائق في کيفية صنعة اإلله المسماة بطبق المناطق‪ :‬اين کتاب درباره ساخت جام‬
‫جمشيد است که براي تقويم کواکب و تعيين عرضها و ابعاد آنها از زمين و نيز تعيين‬
‫احوال مختلف آنها مانند رجوع و خسوف و کسوف و نظاير اينها ساخته شد‪ .‬اين‬
‫دستگاه به استواسنج مشهور و کاشاني با آن طول واقعي جغرافيايي سياره مريخ را‬
‫محاسبه کرد‪ -2 .‬ذيلي برکتاب نزهة الحدايق درباره اختراع و کيفيت استعمال يک آلت‬
‫نجومي بنام لوح االتصاالت موسوم به االلحاقات العشرة ‪ -3‬مفتاح الحساب‪ :‬بسياري از‬
‫قواعد هندسي و حسابي و جبر مانند لگاريتم – جدولهاي مثلثات – کسر اعشاري –‬
‫محاسبه عدد پي در آن کتاب توسط کاشاني استنباط شده است‪ -4 .‬خالصه مفتاح‬
‫الحسات بنام تلخيص المفتاح همراه با شرحي بر آن بنام تنوير المصباح في شرح‬
‫تلخيص المفتاح‪ -5 .‬زيج خاقاني در تکميل زيج ايلخاني خواجه نصير طوسي بسال‬
‫‪ 119‬براي شاهرخ ‪ -9‬سلم السماء ‪ -7‬محيطيه درباره نسبت قطر و محيط دايره ‪-1‬‬
‫کماليه ‪ -6‬ابعاد و اجرام و‪....‬‬
‫‪ -38‬صالحالدين موسي مشهور به قاضيزاده رومي‪ :‬هم عصر و همکار کاشاني‪:‬‬
‫صالحالدين موسي بن قاضي مالمحمود از رياضيدانان و منجمان و دانشمندان بزرگ‬
‫ايراني قرن هشتم و اوايل قرن نهم هجري قمري است‪ .‬وي همراه با کاشاني – مالعلي‬
‫قوشچي – معينالدين کاشاني – جاللالدين اسطرالبي از جمله بزرگترين دانشمندان‬
‫سازنده رصدخانه معروف الغ بيک تيموري ميباشند‪ .‬از آثار اوست‪ -1 :‬شرح اشکال‬
‫التأسيس در هندسه تأليف شمس الدين محمودبن اشرف سمرقندي از علماي قرن ششم‬
‫ه‪ .‬ق حاوي سي و پنج شکل از هندسه اقليدسي ‪ -2‬شرح مخلص در هيئت از آثار‬
‫معروف محمودبن محمد چغميني خوارزمي متوفاي ‪ 745‬ه‪ .‬ق قاضيزاده دو شاگرد‬
‫دانشمند بنام ابوزيد شرواني و عالءالدين علي بن محمد سمرقندي معروف به مالعلي‬
‫قوشچي داشت‪.‬‬
‫‪ -31‬عالءالدين علي بن محمد سمرقندي‪ :‬معروف به قوشچي و مالعلي قوشچي يا‬
‫فاضل قوشچي متوفاي ‪ 176‬ه‪ .‬ق از بزرگترين شاگردان قاضي زاده رومي از اکابر‬
‫رياضيدانان و منجمان و مفسران و فقيهان قرن نهم ه‪ .‬ق است‪ .‬از طرف الغ بيک مأمور‬
‫تکميل رصدخانه سمرقند ميشود‪ .‬تکميل کردن رصدخانه در سال ‪ 141‬ه‪ .‬ق توسط وي‬
‫بپايان رسيد‪ .‬در سال ‪ 153‬بدنبال کشته شدن الغ بيک بدست پسرش عبداللطيف به نزد‬
‫اوزون حسن آق قويونلو در تبريز ميرود‪ .‬وي بدستور اوزون حسن براي عقد قرارداد‬
‫صلح بين او و سلطان محمد فاتح عثماني به اسالمبول ميرود‪ .‬در آنجا سلطان عثماني‬
‫او را با حقوق و مزاياي بسيار با اعزاز و خواهش راضي به ماندن ميکند‪ .‬مالعلي در‬
‫مدرسه اياصوفيه بتدريس ميپردازد تا سال ‪ 176‬که وفات ميکند‪ .‬آثار او در زمينه اسالم‬
‫و علمي بسيار است از آن جمله است‪ -1 :‬رساله في علم الميمنه بفارسي که چند بار‬
‫چاپ شده است و از کتب مهم درسي بوده است ‪ -2‬رسالهيي بفارسي در علم حساب‬
‫‪ -3‬رسالة الفتحية بعربي ‪ -4‬شرح زيج الغ بيک بنام سلم السماء‪.‬‬
‫‪ -32‬عبدالقادر بن حسين روياني الهيجي‪ :‬به احتمال قوي همان نظامالدين‬
‫عبدالقادر گيالني (جيالني) است‪ .‬وي رياضيدان و منجم بزرگ قرن نهم ه‪ .‬ق است‪ .‬اثر‬
‫معروف وي‪ -1 :‬زيج ملخص ميرزايي بنام سلطان علي ميرزا نواده سلطان ابوسعيد‬
‫تيموري ميباشد‪ .‬اين کتاب در چهار مقاله است‪ :‬در معرفت تواريخ‪ -2 .‬در روش‬
‫ستارهها و موضوع ايشان در طول و عرض‪ -3 .‬در معرفت اعمال نجومي و توابع آن‪.‬‬
‫‪ -4‬در استخراج طالع‪.‬‬
‫‪ -34‬رکنالدين شرفالدين حسيني آملي (‪ :)068-088‬از منجمان و رياضيدانان‬
‫بزرگ قرن نهم ه‪ .‬ق از آثار معروف اوست‪ -1 :‬زيج مفاتيح االعمال ‪ -2‬زيج جامع‬
‫سعيدي بنام سلطان ابوسعيد تيموري ‪ -3‬پنجاه باب سلطاني در اسطرالب بنام ميرزا‬
‫ابوالقاسم بابر‪.‬‬
‫‪ -35‬خواجه کمالالدين ابوالفضائل مراغي ‪ 037-754‬ه‪ .‬ق‪ :‬از موسيقيدانان بزرگ‬
‫قرن نهم ه‪ .‬از آثار معروف اوست‪ -1 :‬جامع االلحان بفارسي در موسيقي و حاوي همه‬
‫مسائل مربوط به آن علم ‪ -2‬مقاصد االلحان ‪ -3‬زبدة االدوار ‪ -4‬کنزااللحان في علم‬
‫االدوار‪.‬‬
‫عالوه بر دانشمندان مذکور صدها دانشمند و شاعر ديگري نيز در دوران تيموري‬
‫زندگي ميکردند که به رسم اختصارنويسي از ذکر آنها خودداري شد‪ .‬در اين باره تذکرة‬
‫الشعرا دولتشاه و حبيب السير ميرخواند و مطلع السعدين سمرقندي از اهميت ويژهاي‬
‫برخوردارند‪ .‬همچنين از ذکر دانشمندان و شاعران ايراني در درباره گورکانيان هند که به‬
‫حق بايد آنها را نجات دهنده اصلي فرهنگ و ادب فارسي به حساب آورد خودداري‬
‫شده است‪ .‬نهضت گورکانيان هند در ادب فارسي نجاتبخش واقعي علم و شعر و ادب‬
‫ايراني از زبوني و نابودي آن در نتيجه تسلط ترکان قزلباش و ماليان عربنژاد و‬
‫تربيتيافتگان تازيخوي آنان بود‪ .‬پادشاهان و سپهساالران و بزرگان گورگاني هند با‬
‫دست و دل گشاده خريدار علم و ادب ايراني بودند‪ .‬همايون شاه‪ ،‬اکبرشاه‪ ،‬شاهجهان‪،‬‬
‫اورنگ زيب‪ ،‬داراشکوه وزيران و ديگر بزرگان گورکاني اکثراً خود نيز عالم و شاعر‬
‫بودند‪ .‬اکبرشاه روز جمعه اول جمادياالول سال ‪ 617‬ه‪ .‬ق در فتحپور به منبر رفت و‬
‫ابيات زير را ميخواند‪:‬‬
‫داد‬ ‫قوي‬ ‫بازوي‬ ‫دانا‬ ‫دل‬ ‫خداوندي که ما را خسروي داد‬

‫بجز عدل از خيال ما برون کرد‬ ‫بعدل و داد ما را رهنمون کرد‬
‫اهللاکبر‬ ‫شانه‬ ‫تعالي‬ ‫بود وصفش زفهم و عقل برتر‬
‫در عصري که هرچه مربوط به ايران و ايراني بود توسط صفويه به نابودي کشيده‬
‫ميشد‪ ،‬سالطين عثماني نيز همچون گورکانيان براي حفظ و گسترش فرهنگ و ادب‬
‫فارسي از هيچ کاري خودداري نميکردند‪ ،‬پذيرفتن آن همه دانشمند و شاعر از طرف‬
‫عثماني وگورکانيان شاهدي زنده بر اين مدعاست‪ :‬سالطين عثماني براي دانشمندان‬
‫ايراني در هندوستان و افغانستان هدايايي فرستاده‪ ،‬آنها را به دربار خود عوت ميکردند‪.‬‬
‫بسياري از سالطين عثماني با فارسي آشنايي داشتند و بدان زبان شعر ميگفتند‪ .‬از آن‬
‫جمله سلطان سليم اول (‪ 629-611‬ه‪ .‬ق) که در جنگ چالدران افسانه خدا بودن‬
‫اسماعيل صفوي را در خاک دفن کرد‪ ،‬ابيات زير را انشا کرده است‪.‬‬
‫خوبان خجل شدند و همه خونگريستند‬ ‫در عاشقي دو ديده من چون گريستند‬
‫آنکه بر مالمت مجنون گريستند‬ ‫از غم بسوختند چون ديدند حال من‬
‫آگاه چون شدند زمضمون گريستند‬ ‫در خنده خواندند بتان نامهام ولي‬
‫از دوستان زياده چون جيحون گريستند‬ ‫بر درد من ززخم رقيبان سنگدل‬
‫‪1‬‬
‫آنها که دور از آنان لب ميگون گريستند‬ ‫درفکرم ايسليم کهچونگشتحالشان‬
‫پزشکان بزرگ دوران تيموري‬

‫‪ -1‬منصوربن محمدبن احمدبن يوسف بن الياس‪ :‬پزشک بزرگ قرن دهم ه‪ .‬ق‬
‫مهمترين آثارش‪:‬‬
‫‪ -1‬تاريخ ادبيات در ايران‪ ،‬جلد چهارم‪ ،‬ذبيعاهلل صفا‪ ،‬صفحه ‪ 147‬تا ‪.140‬‬
‫تشريح البدن (کالبد شکافي)‪ :‬در تشريح بدن انسان شامل استخوانها – ‌اعصاب –‌‬
‫عضالت – عروق – روده و يک خاتمه بنام ميرزا ضياءالدين پير محمد مقتول ‪ 106‬ه‪.‬‬
‫ق‪.‬‬
‫‪ -2‬برهانالدين نفيس بن عوض بن نفيس کرماني‪:‬‬
‫مهمترين آثارش‪:‬‬
‫‪ -1‬شرح کتاب االسباب والعامالت بسال ‪ 137‬ه‪ .‬ق اثر نجيبالدين ابوحامد محمدبن‬
‫علي سمرقندي (شهادت بدست مغول ‪ 911‬ه‪ .‬ق)‪.‬‬
‫‪ -2‬شرح کتاب موجز القانون ابن نفيس قرشي بسال ‪ 141‬ه‪ .‬ق‪.‬‬
‫‪ -3‬محمدبن عالء الدين بن هبة اهلل سبزواري‪ :‬معروف به غياث متطبب مهمترين‬
‫آثارش‪:‬‬
‫‪ -1‬قوانين العالج يا شفاءاالمراض يا رساله در معالجات امراض بدن در چهارده باب‬
‫و در بيان کيفيت مداواي هر يک از امراض بسال ‪ 171‬ه‪ .‬ق پسرش بنام محمد از اين‬
‫کتاب خالصهيي بنام زبدة قوانين العالج ترتيب داده است‪.‬‬
‫‪ -2‬مرآة الصحة در دو بخش طب نظري و طب عملي در سال ‪ 169‬ه‪ .‬ق بنام سلطان‬
‫بايزيد عثماني (‪ 611-119‬ه‪ .‬ق)‪.‬‬
‫فصل نهم‬
‫صفويه‬
‫(‪)1‬‬
‫(عصر تجزيه و انحطاط علمي و مذهبي ايران)‬
‫در ميان ما و نابودي‪ ،‬فقط ايرانيان قرار گرفتهاند‪.‬‬

‫(بوسبک سفير اتريش در عثماني)‬
‫به کساني که ندانند يمين را زشمال‬ ‫ميدهد دست فلک نعمت اصحابيمين‬
‫فلکش لعل به دامن دهد و زر بجوال‬ ‫و آنکه او راز خري توبره بايد بر سر‬
‫(شرفالدين يزدي)‬
‫‪ -1‬منابع مورد استفاده ‪ -1 :‬تاريخ ايران بعد از اسالم آشتياني ‪ -2‬حبيب السير ‪-3‬‬
‫عالمآراي اميني ‪ -4‬ايران کمبريج دوره صفويان ‪ -5‬دروغ بودن سيادت شيخ صفي‬
‫کسروي ‪ -9‬مشعشيان کسروي ‪ -7‬مشعشعيان سياوش دلفاني ‪ -1‬خاکسار و اهل حق‬
‫نورالدين مدرسي چهاردهي ‪ -6‬تشيع و تصوف کامل مصطفي الشيبي ‪-12 ،11 ،10‬‬
‫شاهاسماعيل‪ ،‬شاه عباس و شاه سلطان حسين از پناهي سمناني ‪ -13‬قيام و نهضت‬
‫علويان زاگرس محمدعلي سلطاني ‪ -14‬پيدايش دولت صفوي مزاوي ‪-15‬‬
‫سيستاننامه ايرج افشار سيستاني ‪ -19‬تاريخ جهانآراي عباسي اسکندر بيک منشي‬
‫‪ -17‬شاهعباس کبير فلسفي ‪ -11‬تاريخ روابط خارجي ايران در عهد شاه اسماعيل‬
‫صفوي دکتر واليتي ‪ -16‬حروفيان دکتر يعقوب آژند ‪ -20‬ايران عصر صفوي راجر‬
‫سيوري ‪ -21‬تاريخ کهکيلويه و بويراحمد از نورمحمد مجيدي ‪ -22‬رستم التواريخ‬
‫آصف الحکما ‪ -23‬تاريخ ايران سرپرسي سايکس ‪ -24‬تاريخ ادبيات در ايران صفا و‬
‫بسياري از منابع ديگر‪.‬‬
‫براي آنکه به علل پيروي صفويه و اشغال ايران توسط آنها پي بريم به ناچار بايد‬
‫عقايدي در ايران آن زمان رواج داشته است را مورد بررسي قرار دهيم‪ ،‬عقايدي که زمينه‬
‫پيروزي صفويه را مهيا ساخت‪.‬‬
‫مهمترين عقايد دوران صفويه‬

‫‪ -1‬بابائيان‪ :‬بنيانگذار آن بابا الياس از شاگردان احمد يسوي متوفاي ‪ 591‬ه‪ .‬ق بود‪.‬‬
‫در ميان مريدان او شخصي بنام شيخ اسحاق که بعدها به بابا اسحاق معروف شد‪ ،‬وجود‬
‫داشت‪ .‬بابائيان بابا اسحاق را بابا رسولاهلل ميناميدند زيرا معتقد بودند که روح حضرت‬
‫محمد ‪-‬صلى اهلل عليه وسلم‪ -‬و حضرت علي ‪-‬رضي اهلل عنه‪ -‬در وجود او متجلي و به‬
‫او منتقل شده است‪ .‬در زمان سلطان غياثالدين سلجوقي از سالجقه روم قيام آنها در‬
‫آناتولي ترکيه شروع شد ولي بزودي آنها شکست خوردند و بابا اسحاق به هالکت‬
‫‪ -2‬حروفيه‪ :‬فضلاهلل ابوالفضل استرآبادي بنيانگذار فرقه حروفيه به نوشته ابن حجر‬
‫عسقالني (رحمه اهلل) در کتاب أنباء الغمر في أبناء العمر يکي از زهاد بدعتگذار بود‪.‬‬
‫فضل در سال ‪ 104‬ه‪ .‬ق به دستور تيمور گورکاني بدست پسرش ميرانشاه حاکم شروان‬
‫به هالکت رسيد‪.‬‬
‫رهبران حروفيه صوفياني بودند که اعتقاد داشتند با خدا يکي شدهاند و همين اعتقاد‬
‫آنها با هيچ نوع معيار اخالقي نميخواند‪ .‬بنظر آنها وقتي با خدا يکي ميشدند وجه‬
‫تمايز بين خير و شر از ميان برميخاست و همه چيز در واقعيت وجودي آنها خالصه‬
‫ميشد‪ .‬آنها معتقد بودند بهشت عبارت است از علم و دوزخ عبارتست از جهل‪ .‬چون ما‬
‫عارف به ‪ 32‬کلمه و وجود خود آشنا شويم همه اشياء براي ما بهشت است‪ .‬نماز نيست‪،‬‬
‫روزه نيست‪ ،‬غسل و طهارت نيست و حرام نيست و همه چيز حالل است که اين همه‬
‫تکلفات است و در بهشت تکلف نيست‪ .‬به اعتقاد حروفيان گردش کائنات بر اساس سه‬
‫مرحله بنيان گذاشته شده‪ -1 :‬نبوت ‪ -2‬امامت ‪ -3‬الوهيت‪ .‬نبوت با حضرت آدم شروع‬
‫و به حضرت محمد ‪-‬صلى اهلل عليه وسلم‪ -‬خاتمه مييابد‪ .‬امامت از حضرت علي‬
‫شروع و به حسن عسکري خاتمه مييابد‪ .‬دوران الوهيت با ظهور فضل که بنا به اعتقاد‬
‫خودش مهدي موعود است شروع ميشود‪ .‬اين ادعاي حروفيه نسخ شرايع را به دنبال‬
‫داشت‪ .‬اين فرقه بخاطر آنکه به حروف اهميت به سزايي ميدادند و به حروفيه معروف‬
‫شد‪.‬‬
‫‪ -3‬بکتاشيه‪ :‬محمدبن ابراهيم بن موسي خراساني اهل نيشابور معروف به حاجي‬
‫بکتاش ولي موسي مؤسس طريقت بکتاشيه از مريدان احمد يسوي و از ياران بابا الياس‬
‫بود که همراه وي از خراسان به آناتولي کوچيد‪ .‬در قيام بابائيان همراه بابا اسحاق بود‪.‬‬
‫ولي سلطان سلجوقي او را بخشيد و وي را نزد موالنا جاللالدين رومي فرستاد‪ .‬پيروان‬
‫بکتاشيه حضرت علي را بسيار ستوده گاهي حالت الوهي بدو قائل ميشدند‪ .‬همچنين‬
‫امامان ديگر را تقديس داشتهاند‪ .‬آنها به يک نوع تثليت شيبه تثليت مسيحيان معتقد‬
‫بودند‪( ،‬خدا – محمد – علي) و براي حضرت محمد ‪-‬صلى اهلل عليه وسلم‪ -‬و حضرت‬
‫علي ‪-‬رضي اهلل عنه‪ -‬رتبه مافوق بشري قائل بودند حاجي بکتاش در سال ‪ 731‬ه‪ .‬ق دو‬
‫سال قبل از تولد فضلاهلل استرآبادي مرد‪ .‬در سال ‪ 1240‬ه‪ .‬ق به دستور سلطان‬
‫محمودخان عثماني بساط حروفيه و بکتاشيه برچيده شد و خانقاههايشان ويران و‬
‫مايملکشان به نقشبنديه واگذار شد اما آنها به نوعي در ميان دراويش نقشبنديه و قادريه‬
‫و رفاعيه و سعديه مسلک شدند و محرمانه به انتشار عقايد و مبادي خود پرداختند اين‬
‫امر باعث شد که بسياري از عقايد کفرآميز آنها وارد فرقههاي مذکور شد‪.‬‬
‫‪ -4‬مشعشعيان يا اهل حق يا علي اللهيها‪ :1‬سيد محمد بن سيد فالح شاگرد و‬

‫داماد احمد بن الحلي اسدي معروف به عالمه حلي (‪ 141-759‬ه‪ .‬ق) متولد ‪ 710‬ه‪ .‬ق‬
‫و متوفاي ‪ 199‬ه‪ .‬ق بنيانگذار فرقه اهل حق ميباشد‪ .‬وي بر طريقه مذهب فالسفه و‬
‫اسماعيلي بود‪ .‬وي با تقيه و تصوف توانست در لرستان و خوزستان سلسلهاش را‬
‫بنيانگذاري کند‪ .‬طبق نوشتههاي اهل حق سيد محمد مشعشع در سي و دو سالگي خود‬
‫را مظهر الوهيت خواند‪ .‬يکي از عقايد زشتي که سيد محمد و پيروان او داشتهاند خدا‬
‫شناختن امام علي ‪-‬رضي اهلل عنه‪ -‬بوده است‪ .‬در کتاب من کالم المهدي که حاوي‬
‫گفتههاي سيد محمد است و همين مطلب در کتاب زندگاني شمسالعارفين حجت‬
‫‪2‬‬
‫عليشاه نعمتالهي نيز آمده است سيد محمد ميگويد‪:‬‬
‫(گوهر خدايي در کالبد علي نهان بود‪ .‬اين کالبد که عنوان امامت داشت زبان و چشم و‬
‫دست و روي آن گوهر خدايي بود‪ .‬خدا فرمان اين کالبد را هم به مردم واجب ساخته بود‪،‬‬
‫چون که فرمان آن گوهر نهان شده در او واجب بود‪ .‬اين براي آن بود که خدا با صورت‬
‫ناتواني پديدار گردد تا دانسته شود که چه کساني او را ميشناسند و گردن ميگذارند و چه‬
‫کساني نميشناسند و گردن ميپيچند تا بدينسان آزمايشي به ميان آيد‪ .‬چنان که سنيها او را‬
‫نشناختند و با زور از او بيعت براي ابوبکر گرفتند‪ .‬شيعيان اثنيعشر نيز او را تنها به امامت‬
‫شناختند و گوهر نهان شده در او را ندانستند‪ .‬هر که اين را نپذيرد ناصبي است و در چيرگي‬
‫آينده کشته خواهد شد‪ .‬ميگويد‪ :‬دوازده امامان نيز گمراهند و از آنها نيز بازخواست خواهد‬
‫رفت و آن باوري که به امامت کالبد داشتند سودي به ايشان نخواهد داد‪ ).‬سيد‬
‫‪ -1‬در اين باره بنگريد به شمسالعارفين حجت علي شاه نعمتالهي و تاريخ مشعشيان سياوش دلفاني و‬
‫تاريخ مشعشيان کسروي و تشيع و تصوف دکتر الشيبي‪.‬‬
‫‪ -7‬زندگاني شمسالعارفين‪ ،‬صفحه ‪ ،796-792‬و مشعشعيان کسروي‪ ،‬صفحه ‪.42-48‬‬
‫محمدنوربخش شاگرد ديگر حلي بود‪ .‬که طريقت نور بخشيه را در شرق ايران و ماوراءالنهر‬
‫بنيانگذاري کرد‪.‬‬
‫‪ -5‬صفويان‪ :‬بنيانگذر اين طريق شيخ صفي الدين اردبيل (‪ 735-950‬ه‪ .‬ق) است‪ .‬شيخ‬
‫صفي از عرفاي مشهور زمان خود بود‪ .‬وي مريد شيخ تاجالدين زاهد گيالني بود و دخترش‬
‫را به زني گرفت بدنبال وفات شيخ زاهد در سال ‪ 700‬ه‪ .‬ق شيخ صفيالدين در مقام ارشاد‬
‫بر جاي او نشست و مريدان شيخ زاهد همه گرد شيخ صفيالدين گرد آمدند‪ .‬حمداهلل‬
‫مستوفي در نزهه القلوب صفحات ‪ 121‬تا ‪ 124‬مينويسد‪ :‬شيخ صفي شافعي مذهب است و‬
‫اکثر مردم اردبيل مذهب شافعي دارند و مريد شيخ صفي ميباشند‪ .‬ابن بزاز نيز در نسخه‬
‫اصلي صفوه الصفا که در موزه اياصوفيه اسالمبول موجود است ميگويد‪ :‬در اردبيل بغير از‬
‫اهل سنت و جماعت خالف و اختالف مذاهب چون اشعريه‪ ،‬معتزله‪ ،‬قدريه‪ ،‬مشبه‪ ،‬مجسمه‪،‬‬
‫معطله و غيرها هرگز نبوده و نباشد‪ .‬اين طريقت تا اوايل قرن دهم هجري بر منهج شيخ‬
‫صفي بود‪ .‬منصب ارشاد در اين مکتب ارثي بود بعد از پدر به يکي از پسرانش ميرسيد‪.‬‬
‫‪ -6‬خاکسار يا جالليه يا حيدريه يا اهل حق‪ :‬اين طريقت توسط شيخ حيدر پدر شاه‬
‫اسماعيل اول صفويه بنيانگذاري شد‪ .‬پدر شيخ حيدر يعني شيخ جنيد با نقشههاي ماهرانه‬
‫خود موفق به جلب حمايت اوزون حسن گرديد و با استفاده از اقامت در ديار بکر و‬
‫آناتولي به جلب قبايل ترکمان پرداخت و مريدان بسياري را جذب کرد‪ .‬شيخ حيدر نيز‬
‫دختر اوزون حسن آق قويونلو بنام مارتا را به زني گرفت‪ .‬مادر مارتا بنام کاترينا دختر‬
‫آخرين امپراطور مسيحي طرابوزون به شرط آنکه در دين مسيح بماند با اوزون حسن‬
‫ازدواج کرده بود‪ .‬دانشمند بزرگوار فضلاهلل بن روزبهان خنجي در عالمآراي اميني و کتاب‬
‫ابطال الباطل مينويسد‪ :‬وقتي امير جانشيني به جنيد رسيد نحوه نياکان خود را تغيير داد‪.‬‬
‫پرنده اشتياقش تخم قدرتطلبي در آشيانه انديشهاش کاشت هر لحظه و هر دم در پي‬
‫تصرف سرزميني و ناحيهاي برآمد‪ .‬پيروان او علناً شيخ جنيد را خدا و پسرش حيدر را پسر‬
‫خدا صدا ميکردند‪ .‬آنها در ستايش او ميگفتند‪ :‬او تنها موجود روي زمين است‪ .‬معبودي‬
‫جز او وجود ندارد‪ .‬اگر کسي صحبت از مرگ جنيد ميکرد زندگي را به کامش تلخ‬
‫ميکردند‪ .‬بعد از مرگ جنيد خليفههاي او از اطراف و اکناف جمع شده پيوندهاي الوهيت‬
‫حيدر را اعالم ميکنند‪ .‬تعدادي از قبايل طالش روم و سياهکوه (قرچهداغ) در اطراف او‬
‫جمع آمده او را معبود خود ساخته و نماز عبادت را به کنار نهاده شيخ را قبله حاجات و‬
‫مسجد آمال خود نهادند‪ .‬اساس مذهب حيدريه بر تشيع تعصبآميز و دشمني فراوان با اهل‬
‫سنت قرار گرفته بود‪ .‬آنها قرآن را ناقص ميدانستند‪ .‬علت تحول مرشدان و پيروان صفويه‬
‫از رويه خانقاهنشيني و مسالمتکاري با سالطين اهل سنت و گرايش آنها به ايجاد دولتي‬
‫جداگانه از شيخ جنيد شروع ميشود‪ .‬او و فرزندانش با پيوستن به عقيده اهل حق و حروفيه‬
‫و بکتاشيه و نوربخشيه که همه آنها در حقيقت يک چيز بودند قدرت دنيوي کسب کردند‪.‬‬
‫ميدان فعاليت اين فرقهها از خوزستان و آناتولي و ديار بکر و کرمانشاهان و لرستان تا‬
‫سواحل رود ارس و موصل و بصره و ماوراءالنهر و خراسان و افغانستان و هندوستان‬
‫گسترده بود‪ .‬پيروزيهاي سريع نظامي شاه اسماعيل در ابتداي کارش بخاطر گستردگي‬
‫فعاليت اين فرقهها بود و گرنه شاه اسماعيل هيچگاه موفق نميشد سرزمين به آن وسعت را‬
‫به زير فرمان خود آورد‪ .‬زکي وليدي طوغان در کتاب منشأ صفويان مينويسد‪ :‬تعداد‬
‫صفويان دو ميليون نفر بود که اجداد آنها دو يا سه قرن قبل از قدرتگيري آنها با حمالت‬
‫مغوالن بطرف آناتولي رانده شده بودند آنان بعد از قدرتگيري به ايران سرازير ميشوند و‬
‫موفق به اشغال آن ميشوند‪ .‬وقتي صفويه ايران را اشغال کردند بجز معدودي از پيروان‬
‫فرقههاي نامبرده بقيه جمعيت ايران که آنرا تا چهل ميليون نوشتهاند اهل سنت بودند حتي‬
‫خود پيروان فرقههاي باال از مذاهب اصلي شيوخ خود تا زمان قدرتگيري صفويه بيخبر‬
‫بودند‪.‬‬
‫همين امر باعث شد که پيروزيهاي برقآساي آنها و اشغال سرزمينهاي خيلي زود‬
‫فروکش کند‪ .‬عالمه فضلاهلل بن روزبهان خنجي در مقدمه تاريخ عالمآراي اميني مينويسد‪:‬‬
‫گروهي از بدعتگزاران اين سرزمين را اشغال کردهاند و نظريات رافضي و فرقهگرايي را‬
‫توسعه دادهاند‪ .‬اين مسأله باعث شد که من سرزمين پدري خود را ترک گويم و پس از وداع‬
‫با عزيزان و ياران راه تبعيد را در پيش گيرم‪ .‬از اين رو شهر اصفهان خود را پشت سر‬
‫گذاشتم و به کاشان آمدم و در آنجا ساکن شدم‪ ،‬يعني جائي که نظريات اهل سنت و‬
‫جماعت گسترده است و از فرقهگرايي و الحاد خبري نيست‪ .‬دليل ديگري که اثبات ميکند‬
‫در ايران شيعه محلي از اعراب نداشته است جذب علماء شيعه از خارج ايران براي بسط‬
‫اين مذهب بوده است که اين مسئله توسط دکتر زرينکوب در روزگاران و دکتر ذبيعاهلل‬
‫صفا در تاريخ ادبيات در ايران و ديگر نويسندگان منصف ايراني به آن اذعان شده است‪.‬‬
‫دليل ديگر قبيلههاي تشکيل دهنده سپاه قزلباش ميباشد که يا مانند قبيله افشار مغول بودهاند‬
‫يا اينکه در آناتولي مستقر بودهاند و بعد از قدرتگيري روانه ايران شدند‪ .‬مانند دو قبيله‬
‫استاجلو و تکلو در آسياي صغير‪ .‬راجر سيوري در کتاب عصر صفوي مينويسد‪:‬‬
‫صفويه همين که با استفاده از ايدئولوژي خاص خود به قدرت رسيد‪ ،‬عمداً به محو‬
‫کردن شواهدي در مورد منشأ خود آغازيدند که ممکن بود باعث ضعف کارآيي اين‬
‫ايدئولوژي شود و پايههاي را که اين عقيده بر آن استوار بوده مورد سؤال قرار گيرد‪.‬‬
‫کسروي نيز اين مسئله را مورد بررسي قرار داده است و دروغ بودن سيادت صفويان را‬
‫اثبات کرده است‪ .1‬صفويهها براي آنکه بتوانند در ايران به راحتي حکومت کنند‪ ،‬نسب شيخ‬
‫صفيالدين را با بيست واسطه به امام موسي کاظم ‪-‬رضي اهلل عنه‪ -‬رسانده بودند و او و‬
‫اوالدش را سيد ميدانستند‪ .‬اين تنها موردي نبود که صفويه دست به تحريف آن زد بلکه‬
‫آنها کار را به جايي رساندند که حتي بزرگان اهل سنت در ايران را نيز به شيعهگري منسوب‬
‫‪ -1‬شيخ صفي و تبارش‪.‬‬

‫کردند‪ .‬بزرگاني که در تمام طول حيات خود در نشر مذهب اهل سنت کوشيده بودند‪.‬‬
‫کساني مانند مولوي‪ ،‬جامي‪ ،‬سعدي شيرازي‪ ،‬فردوسي و‪....‬‬
‫پايههاي مهم قدرت شاهان صفويه‬

‫‪ -1‬نظريه حق الهي پادشاهان ايران در قبل از اسالم که در هيأت جديد ظل اهلل في‬
‫االرض ظاهر شد‪ .‬بر اساس اين نظر شاهان از خدا يزدي برخوردارند و در حقيقت نماينده‬
‫و جانشين خداوند در زمينند‪ .‬اين نوع حکومت همان حکومت ديني است که در اسالم‬
‫منفور است‪.‬‬
‫‪ -2‬ادعاي آنها مبناي بر اينکه نماينده مهدي موعود ميباشند‪.‬‬
‫‪ -3‬مقام پادشاهان به عنوان مرشد کامل پيروان طريقت صفويه که به نام صفويه شناخته‬
‫شدهاند سلطان حيدر کاله بر ترکماني را به کاله سرخ دوازده ترک (نشانگر ‪ 12‬امام) بدل‬
‫نمود و مريدانش به واسطه داشتن اين کاله سرخ بود که به سرخسران يا قزلباشان شهرت‬
‫يافتند‪.‬‬
‫‪ -4‬فئوداليسم‪ :1‬شاه اسماعيل با اعطاي زمين و ملک به سرکردگان قبايل قزلباش‪ :‬تکلو‪،‬‬
‫ذوالقدر‪ ،‬شاملو‪ ،‬روملو‪ ،‬افشار‪ ،‬استاجلو‪ ،‬قاجار‪ ،‬ورساق و ديگر قبايل که حامي وي بودند‬
‫اساس فئوداليسم را در ايران پايه گذاشت وي به اين ترتيب توانست حکومتش را در ايران‬
‫مستحکم کند‪.‬‬
‫‪ -5‬روحانيت‪ :‬در همان ابتداي تشکيل حکومت صفويه با ورود ماليان عرب و سرازير‬
‫شدن روحانيان مسيحي از اروپا بخصوص لهستان‪ 2‬به ايران نهادي روحاني همچون دوره‬
‫ساساني و کليساي کاتوليک روم جزو الينفک حکومت صفوي گرديد‪ .‬کساني که از اطاعت‬
‫‪ -1‬انقراض سلسله صفوي‪.‬‬

‫‪ -7‬لکهارت‪ ،‬صفحه ‪.70‬‬
‫آنان سرباز ميزدند در شمار مشرکان و دشمنان خدا بحساب ميآمدند‪ .‬در اين باره حديثي‬
‫از حضرت امام جعفر صادق به مضمون زير ساخته بودند‪ :‬امام جعفر صادق‪ :‬انظرو الي من‬
‫کان منکم قدروي حديثنا ونظر في حاللنا وحرامنا وعرف أحکامنا‪ ،‬فارضوا به‬
‫حکماً‪ ،‬فاني قد جعلته حاکماً‪ ،‬فاذا حکم‪ 1‬بحکم‪ ،‬فمن لم يقبله فإنما بحکم اهلل استخف‬
‫وعلينا رد وهو راد وهو راد علي اهلل وهو علي حد الشرک‪ ،‬به نقل از روضات الجنات‬
‫جلد چهارم صفحات ‪ 392‬تا ‪ 393‬خاصه که مجتهد اعلم را نايب امام زمان ميدانستند و‬
‫خاتم المجتهدين را وارث علوم سيدالمرسلين و نايب ائمه معصوم ميدانستند و شاه‬
‫طهماسب با توجه به اين اصل هر گونه عدم پيروي از روحاني اعظم را ملعون و مردود‬
‫ميشمارد‪ .‬اين اصل در تمام دوران صفويه وجود داشت و در دوران فتحعليشاه قاجار‬
‫دوباره از نو زنده شد‪.‬‬
‫کداميک‪ :‬هويت ملي يا انقطاع از پيوندهاي ملي؟‬

‫بدون شک اولين مشخصه هويت ملي يک قوم زبان آن قوم است‪ .‬صفويه زبان فارسي‬
‫که بزبان ملي ايران بوده و هست را از رسميت انداختند زبان ترکي را بجاي آن نشاندند‪.‬‬
‫آذربايجان که زبان آذري خود را در برابر سيل ترکان‪ ،‬ايلخانان مغول‪ ،‬چوپانيان‪ ،‬جلديريان‪،‬‬
‫قره قويونلوها و آق قويونلوها که از ابتداي سده هفتم تا ابتداي سده دهم به بازار کشيد‬
‫حفظ کرد و در منتهاي تاريخي و جغرافيايي نشانهاي از تغيير لهجه ايراني آن ديار در دست‬
‫نيست‪ ،‬حتي تا ميانه سده يازدهم هجري قمري يعني در تاريخي که يک قرن و نيم از دوران‬
‫صفويه ميگذشت مدارک مؤثق از جمله سياحتنامه اوليا محمد ظلي بن درويش معروف‬
‫‪ -1‬در اين مورد به سفرنامهها و همچنين کتابهائي که درباره روابط خارجي ايران در دوره صفويه نوشته‬
‫شده رجوع شود‪.‬‬
‫به اوليا چلبي (وفات ‪ 1016‬ه‪ .‬ق) وجود دارد که ثابت ميکند زبان رايج در آذربايجان هنوز‬
‫لهجه آذري گويشي از زبان ايراني بود‪ 1‬زبان آذري امروزه در محال هرزن (معروف به هرزن‬
‫ديلي) در محال حسنلو در قراچه داغ‪ ،‬بعضي از روستاهاي هروآباد و بعضي از روستاهاي‬
‫خلخال و مانند آن مورد استفاده است‪.‬‬
‫با زوال تدريجي زبان آذري ترکي جاي آنرا گرفت و با حمايتي که قاجار از زبان ترکي‬
‫بوجود آورد و همچون صفويه آنرا زبان رسمي قرار داد قسمت بزرگي از ايران ترک زبان‬
‫شدند‪ .‬آموزش عالمان ديني صفويه و پس از آن با استاداني آغاز شد که همگي عرب و‬
‫غيرايراني بودند و اين غلبه فرهنگ عرب باعث تربيت کساني شد که يکباره دور از‬
‫دوستداري فرهنگ ايراني بودند‪ .‬چرا که آشنايي با فرهنگ هر ملت با مطالعه تاريخ و زبان و‬
‫ادب و انديشهها و باورها و انديشههاي فکري آن ملت ميسر است‪ .‬کساني که بدين وسيله‬
‫تربيت ميشدند تنها در ارتباط با قوم عرب حتي قبل از دوره جاهليت آشنا ميشدند‪ .‬و‬
‫ضديتي که استادان آنها با ايراني داشتند خود داستان مفصل ديگري است‪ .‬از دانشمندان و‬
‫بزرگان ايراني کالً به بدي ياد ميشد و اين امر باعث قطع ارتباط ايراني با فرهنگ و تمدن و‬
‫تاريخ خود شد‪ .‬در نتيجه ملتي بدون هويت را بوجود آورد‪ .‬وقتي از آقا حسين خوانساري‬
‫(وفات ‪ 1066‬ه‪ .‬ق) مجتهد معروف و متنفذ شاه سليمان ميپرسند آيا صحيح است که دنيا‬
‫قبل از خلقت آدميان در دست ايرانيان بود؟ (إن کان الدنيا کانت بأيدي الفرس قبل هذا‬
‫الخلق؟) وي به طعنه ميگويد‪ :‬ال بل کانت أبداً بأيدي الحمر‪ :‬هم پيش از خلقت و هم پس‬
‫از آن هميشه در دست خران بود‪.2‬‬
‫‪ -1‬در اين باره بنگريد به لهجه آذري يکي از گويشهاي کهن زبان کردي از ناميق صفيزاده‪ ،‬نشر سازمان‪،‬‬
‫نشر پژوهشهاي کردستان شناسي سنندج‪.‬‬
‫‪ -7‬تاريخ ادبيات ايران‪ ،‬جلد پنجم‪ ،‬بخش اول‪ ،‬صفحه ‪ 182‬و ‪ ،188‬بنقل از روضه الجنات‪ ،‬ج ‪ ،7‬صفحه‬
‫‪.065‬‬
‫با اين تعبير تکليفها روشن است‪ .‬صاحب بن عباد اديب و فقيه معروف شيعي مذهب‬
‫وزير آل بويه از کثرت عربدوستي که داشت ميگفت‪ :‬به آيينه نمينگرم تا چشمم به يک‬
‫عجمي نيفتد‪.1‬‬
‫تحريم قصه گويي در عهد صفويه و لعن ابومسلم خراساني و داستان گزاران بزرگ اهل‬
‫سنت مانند فردوسي که در سده پنجم و ششم ه‪ .‬ق نيز وجود داشت و قبالً در اين مورد از‬
‫کتاب شيخ عبدالجليل قزويني در کتاب النقض شواهدي آورده شده است صورت‬
‫وحشيانهاي به خود گرفت‪ .‬مدحخوانان و مناقيبان آنها بر اهل سنت طعن ميزدند که با‬
‫داستانسرايي درباره ايرانيان قديم دچار ترهات شدهاند‪ .‬شاه اسماعيل اول قبرهاي ابومسلم و‬
‫فردوسي را خراب کرد‪ .‬درباره لعن ابومسلم از امام جعفر صادق حديثي به شرح زير‬
‫ساختند‪:‬‬
‫فان سل الصادق عن القصاص ايمل السماع لهم فقال ال وقال‪ :‬من أصغي الي‬
‫ناطق فقد عبده کان الناطق عن اهلل فقد عبداهلل وإن کان الناطق عن إبليس فقد عبد‬
‫إبليس‪ :‬هر کس به قصهخواني گوش فرا دهد آن قصهخوان را پرستيد هر کس به نطق‬
‫درباره خداوند گوش دهد عبداهلل است و هر کس به گفتههايي از ابليس گوش فرادهد عبد‬
‫ابليس است‪ .‬اين حديث را محمدبن اسحق ابهري شاگرد محقق کرکي عاملي از جبل عامل‬
‫لبنان در کتاب انيس المؤمنين صفحه ‪ 142‬به نقل از وي آورده است‪ .‬محقق کرکي عاملي در‬
‫کتاب مطاعن المجرميه به نقل از امام جعفر صادق آورده است که ابومسلم شيعه نبوده و‬
‫مخالف سرسخت آنها بوده و امام جعفر صادق وي را لعن کرده است‪ .‬اين نمونه تربيتي‬
‫است که عالمان عرب به شاگردان ايراني خود ميآموختند‪ .‬بقول ذبيعاهلل صفا با برتري يافتن‬
‫‪ -1‬تاريخ ادبيات ايران‪ ،‬جلد پنجم‪ ،‬بخش اول‪ ،‬صفحه ‪ 182‬و ‪ ،188‬بنقل از روضه الجنات‪ ،‬ج ‪ ،7‬صفحه‬
‫‪.065‬‬
‫شمشيرزنان بيفرهنگ سرخ کاله و با چيرگي عالمان قشري ظاهربين دوراني جديد از تنزل‬
‫فکري و عقلي و ادبي در ايران پيريزي شد که نه تنها با سقوط دولت صفوي از ميان‬
‫نرفت‪ ،‬بلکه هنوز و شايد تاديرگاه هم برقرار خواهد ماند‪.‬‬
‫جنايات صفوي‬
‫بنياد سلطنت صفويه از همان آغاز کار بر خونريزي نهاده شده اين خوي خونآشامي‬
‫چهره ناساز خود را بگونههاي متفاوت مينمود‪ .‬گاه در پوشش دين و منتشر ساختن دين‬
‫حق‪ .‬گاه در جامه سياست و تدبير ملک و بيشتر در راه فرو نشاندن آتش خشم و کينه و‬
‫نفاق‪ ،‬گاهي براي تفريح و خوشگذراني‪ .‬در اين راه سر بريدن – دست و پا بريدن – مثله‬
‫کردن – زندهخواري توسط نوکران زندهخوار و سگان آدمخوار – دوشقه کردن – چشم‬
‫کندن – ميل در چشم کشيدن – خفه ساختن – در آتش انداختن‪ ،‬مرشدان کامل اگر در فرو‬
‫نشاندن آتش خشم و آزي که در اين زمينه داشتند کسي از دوران نمييافتند و به نزديکان‬
‫خود – به حرم خود و برادران و پسر عمان و آخر کار به فرزندان خود ميپرداختند‪.‬‬
‫اسماعيل اول مؤسس سلسله شوم صفويه (‪ 232-225‬ه‪ .‬ق)‬

‫کاتيرينوزنو در سفرنامه ونيزيان مينويسد‪ :‬وقتي اسماعيل به تبريز رسيد با هيچ مقاومتي‬
‫روبرو نشد با اين حال بسياري از مردم شهر را قتلعام کرد‪ ،‬حتي کسانش زنان آبستن را با‬
‫جنينهايي که در شکم داشتند کشتند‪ .‬وي ميگويد‪ :‬حتي سگان را نيز در تبريز کشتند‪.‬‬
‫ميگويد‪ :‬گمان نميکنم از زمان نرون به بعد چنين ستمکاره خونآشامي به جهان آمده باشد‪.‬‬
‫کاترينوزنو مينويسد که سپاهيان اسماعيل را مانند خدا تعظيم ميکنند‪ ،‬بسياري از آنان‬
‫بيزره به جنگ ميروند‪ ،‬و انتظار دارند که اسماعيل نگهدارشان باشد‪ ،‬از اينرو با سينههاي‬
‫برهنه به پيش ميتازند و فرياد ميزنند‪ :‬شيخ‪ ،‬شيخ‪ .‬نام خدا را فراموش کرده و فقط نام‬
‫اسماعيل را به خاطر سپردهاند‪ .‬صفويه ميگويند‪ :‬ال اله اال اهلل اسماعيل ولياهلل‪ .‬سپس راوي‬
‫از اسماعيل ولياهلل چهره ديگري بدست ميدهد‪ .‬اسماعيل عمل لواط که از اصول دين‬
‫زردتشت است را با دوازده تن از جوانان شهر تبريز در دربار رومي که به آنجا رفت انجام‬
‫داد‪ .‬سپس آنان را به همين نيت به امراي خود داد‪ .‬اندکي بيش از آن دستور داده بود تا ده‬
‫تن از اطفال مردان محترم را به همان ترتيب دستگير کنند‪ .‬بعضي از قتلعامهاي اسماعيل‬
‫اول به قرار ذيل است‪ -1 :‬قتلعام تبريزيان در ‪ 607‬ه‪ .‬ق ‪ -2‬قتلعام يزديان در ‪ 610‬ه‪ .‬ق‬
‫‪ -3‬قتلعام فيروزکوهيان ده هزار تن ‪ -4‬قتلعام طبس در ‪ 610‬ه‪ .‬ق ‪ -5‬قتلعام شماخي در‬
‫‪ 609‬ه‪ .‬ق ‪ -9‬قتل عام فرارود گروه قرشي بيش از پانزده هزار تن ‪ -7‬قتلعام شيراز و کشتار‬
‫علماي آن ديار در ‪ 601‬ه‪ .‬ق ‪ -1‬قتلعام هرات ‪ -6‬قتلعام اصفهان ‪ -10‬قتلعام بغداد در‬
‫‪ 614‬ه‪ .‬ق ‪ -11‬قتلعام مشهد‪ .‬شيوه قبوالندن مذهب صفويه نيز به قرار زير بود‪:‬‬
‫دستههاي تبرائيان‪ 1‬در کوچه و بازار راه ميافتادند و سه خليفه اول راشده و همه دشمنان‬
‫علي و ديگر امامان و بطور کلي همه اهل سنت را لعن ميکردند هر کس که بيدرنگ در‬
‫جواب نميگفت‪ :‬بيش باد و کم مباد‪ .‬در دم خونش ريخته ميشد‪.2‬‬
‫جنگ چالدران و افسانه خدا بودن اسماعيل ‪ 222‬ه‪ .‬ق ‪ 1214‬ميالدي‬

‫بعد از آنکه اسماعيل با پادشاه مجارستان و مماليک مصر متحد شد و قصد حمله به‬
‫عثماني را در سر پروراند‪ ،‬سلطان سليم اول (‪ 629-611‬ه‪ .‬ق) که يکي از مقتدرترين و‬
‫فاتحترين سالطين آل عثماني است به فکر مقابله با او افتاد‪ .‬از طرف ديگر شاه قلي خليفه‬
‫شيخ اسماعيل و رئيس ايل تکلو در آسياي صغير بيش از پانزده هزار تن از اهالي سنت آنجا‬
‫را قتلعام و اموال آنها را غارت ميکند‪ .‬محمدخان استاجلو حاکم ديار بکر از خليفههاي‬
‫شاه اسماعيل با فرستادن نامه تهديدآميز و يک قبضه شمشير و يک دست لباس زنانه او را‬
‫‪ -1‬تبرائيان دسته اي هستد که نسبت به حضرت علي و امامان ابراز تولي و نسبت به ساير خلفا و صحابه‬
‫تبري و بيزاري ميجويند‪.‬‬
‫‪ -7‬عصر صفوي‪ ،‬راجر سيوري‪ ،‬صفحه ‪.76‬‬
‫ترغيب به جنگ کرد‪ .‬وي در اين نامه نوشته بود اگر به جنگ ميآيي شمشير بر کمربند و‬
‫گرنه ملبس به لباس زنانه شو و بعد از اين مردي بر زبان جاري نساز‪.1‬‬
‫همچنين نورعلي خليفه حاکم ارزنجان و رئيس و افراد سلسله ذوالقدر در آناتولي نيز از‬
‫مريدان شيخ اسماعيل بودند‪ .‬بدين ترتيب اگر سلطان سليم دير ميجنبيد قطعاً بساط‬
‫حکومت عثماني بزودي چيده ميشد‪ .‬اما سلطان بزرگ عثماني با روش بسيار متين کليه‬
‫صفويان آناتولي را شناسايي کرده سپس به سر آنها تاخته بيش از چهل هزار تن از آنان را به‬
‫هالکت ميرساند‪ .‬و آنهايي که گناهشان ثابت نشده بود را داغ ميکند تا قابل شناسايي‬
‫باشند‪ .‬بعد از آن سلطان سليم عازم تبريز پايتخت جانيان صفويه گرديد‪ .‬وي شاه اسماعيل‬
‫که فراري شده بود را با زرنگي خاص به ميدان نبرد کشاند و در منطقه چالدران آن ملحد‬
‫مدعي خدايي‪ 2‬را به سختي شکست داد‪ .‬و بدين ترتيب افسانه خدايي و شکستناپذيري‬
‫شيخ اسماعيل درهم فروريخت‪ .‬جنگ چالدران نتايج زيادي داشت از جمله‪:‬‬
‫‪ -1‬شکسته شدن غرور و تعصب شيخ اسماعيل و درهم کوبيده شدن افسانه خدايي او‬
‫در نتيجه در چشم هواداران خود از ارزش پيشين خود افتاد‪.‬‬
‫‪ -2‬زمينگير شدن صفويه تا هفتاد و پنج سال بعد که انگليسيها ارتش صفويه را‬
‫بازسازي کردند‪.‬‬
‫‪ -3‬مجبور شدن اسماعيل به دست کشيدن از کشتار و اذيت اهل سنت‪ .‬اسماعيل بعد از‬
‫آن تا وقتي که زنده بود يعني سال ‪ 630‬ه‪ .‬ق هيچگاه نتوانست و نه جرأت کرد که به قتل‬
‫عام اهل سنت اقدام کند‪.‬‬
‫‪ -4‬بسياري از مردم شهرهاي اهل سنت مانند بغداد و هرات بعد از جنگ چالدران به‬
‫مذهب اهل سنت برگشتند و گماشتگان صفويه را کشتند‪.‬‬
‫‪ -1‬تاريخ روابط خارجي ايران در عهد شاه اسماعيل صفوي‪ ،‬دکتر واليتي و ديگران‪.‬‬
‫‪ -7‬در اين مورد بنگريد به عصر صفوي‪ ،‬راجر سيوري‪ ،‬صفحه ‪ ،71‬و ديوان شعر شاه اسماعيل اول‪.‬‬
‫‪ -5‬تجزيه ايران در نتيجه کشتارهاي هولناکي که صفويه انجام داده بود و پيوستن عراق و‬
‫کردستان به عثماني براي محفوظ ماندن از کشتار و تغيير مذهب‪ ،‬سلطان سليم بعد از فتح‬
‫شايان خود قصد داشتند در تبريز بماند و زمستان را در آن شهر بگذراند در بهار سال بعد‬
‫کار صفويه را يکسره سازد‪ ،‬اما از آنجا که در ميان سپاهيان وي عده زيادي از سربازان باطناً‬
‫مريد صفويه بودند او را به بازگشت به عثماني ترغيب کردند‪ .‬در سال ‪ 629‬ه‪ .‬ق که سلطان‬
‫سليم تصميم گرفت به تسلط صفويه در ايران خاتمه دهد باز همين سربازان مخالفت کردند‬
‫اما سلطان مصمم بود‪ ،‬در همان اوان بود که سلطان به طور مرموزي وفات کرد‪ .‬سلطان سليم‬
‫شخص ديندار‪ ،‬عادل و علمپرور بود‪ .‬وي شاعر نيز بود‪ .‬در فصل نه همين کتاب شعري از‬
‫او آورده شده است‪.‬‬
‫اوضاع مذهبي ايران در اوايل صفويه‬
‫اوضاع مذهبي ايران در اوايل صفويه به قرار ذيل بود‪:‬‬
‫شيعهها‪ :‬در بعضي از شهرهاي ايران اقليتهاي کوچکي از شيعيان وجود داشت مانند‬
‫سبزوار‪ ،‬مشهد‪ ،‬ري و قم اما بسياري از آنها مانند اهالي کاشان به اهل سنت گرويده بودند‪.‬‬
‫حنفيها‪ :‬خاندانهاي تيموري – جغتايي – ايلها و قبيلههاي ترکنژاد شرق – قبيلههاي‬
‫بلوچ – افغان در سيستان و بلوچستان – خراسان – افغانستان –ماوراءالنهر – مازندران –‬
‫کرمان – يزد –‌سمنان – کاشان وغيره‪.‬‬
‫شافعيها‪ :‬در نواحي جنوبي ايران استانهاي هرمزگان – فارس – مرکزي – اصفهان –‬
‫سمنان ‪ -‬اراک – آذربايجان شرقي و غربي – کردستان – کرمانشاهان – همدان – خوزستان‬
‫– ايالم – لرستان = چهارمحال بختياري – کهکيلويه و بويراحمد – زنجان – قزوين –‬
‫گيالن – عراق و ساير نواحي ايران‪.‬‬
‫تنها جاهائي که صفويه قادر نشد در آنجا قتلعام به راه اندازد سيستان و بلوچستان و‬
‫ماوراءالنهر بود‪ .‬ماوراءالنهر در دست ازبکان بود و سلسله ازبکي که به تازگي در آنجا‬
‫تأسيس شده بود در حال قدرتگيري بود‪ .‬سيستانيها در زمان قدرت يافتن صفويه به‬
‫رهبري ملک سلطان محمود سيستاني کامالً متحد بودند و اين امر باعث شد که صفويه فکر‬
‫تغيير مذهب در آن ديار را کنار گذارد‪ .‬سيستان و بلوچستان در آن زمان بسيار بزرگتر از‬
‫حال بود و شامل هرمزگان و استان هرات ميشد‪ .‬حتي شاه عباس اول به علت موقعيت‬
‫بلوچستان و اتحاد و اتفاق مردم آن ديار ترجيح داد که حاکمي از قزلباش را به آن سرزمين‬
‫نفرستد و فرد مورد نظر مردم آنجا را حاکم بلوچستان کند‪.‬‬
‫شاه طهماسب اول (‪ 224-232‬ه‪ .‬ق)‬

‫بعد از شيخ اسماعيل پسرش طهماسب اول به حکومت ايران رسيد‪ .‬در حکومت پنجاه‬
‫و چند ساله او بيشتر مناطق ايران در شرق و غرب بين صفويه و ازبکان و عثمانيها دست‬
‫به دست شد‪ .‬ازبکها خراسان و استان هرات را در بيشتر ايام حکومت طهماسب اول در‬
‫تصرف خود داشتند‪ .‬عثمانيها هم‪ ،‬بارها تبريز را به تصرف خود درآوردند که اين امر‬
‫موجب شد طهماسب مرکز حکومت خود را از تبريز به قزوين منتقل کند‪ .‬در سال ‪ 692‬ه‪.‬‬
‫ق ‪ 1555‬ميالدي پيمان صلح بين سلطان سليمان باشکوه عثماني با شاه طهماسب به امضا‬
‫رسيد طبق اين پيمان لعن به خليفه راشدين از صفويه ممنوع شد‪ .‬همچنين صفويه مجبور‬
‫شد از آزار و اذيت اهل سنت در ايران دست بردارد‪ .‬اين پيمان مرز ايران و عثماني را مرز‬
‫فعلي قصر شيرين تعيين کرده بود‪ .‬شاه طهماسب سياست تغيير مذهب را در داخل ايران در‬
‫مناطق مانند لرستان و کهکيلويه و بويراحمد با فرستادن دستههاي تبليغي ادامه داد‪ .‬صفويه با‬
‫تمام قساوتي که داشت نتوانست اکثريت مردم ايران را به مذهب خود درآورد‪ .‬با آنکه شاه‬
‫اسماعيل با قتلعامهاي بسيار توانسته بود اهالي چند شهر مانند هرات و شيراز را به تغيير‬
‫مذهب وادار کند ولي بعد از جنگ چالدران و شکست شاه اسماعيل اکثر مردم به مذهب‬
‫خود برگشتند بخصوص در هرات مردم تغيير مذهب دادهها را کشتند و دوباره مذهب اهل‬
‫سنت را برقرار کردند‪ .‬در دوران شاه طهماسب نيز به علت ضعف وي و وجود سالطين‬
‫مقتدري همچون سلطان سليمان باشکوه صفويه هيچگاه جرأت نکرد دست به قتلعام اهل‬
‫سنت بزند‪ .‬بعد از شاه طهماسب اول پسرش اسماعيل دوم به حکومت ايران رسيد‪ .‬اين شاه‬
‫جوان که توسط معلمي اهل سنت از هرات تربيت شده بود بسياري از سران قزلباش و‬
‫تجاوزکاران به جان و مال مردم ايران را به قتل رساند‪ .‬کساني که نسبت به صحابه بيادبي‬
‫کرده بودند را تنبيه نمود و اهل سنت را اکرام نمود‪ .‬اما بزودي به طرز مرموزي به قتل رسيد‪.‬‬
‫بعد از او برادرش سلطان محمد ميرزا با لقب خدابنده به حکومت ايران رسيد‪ .‬بعد از‬
‫برکناري سلطان خدابنده توسط شاه عباس اول سلطان مراد سوم عثماني به قفقاز را از‬
‫صفويه گرفت و شاه عباس اول را در سال ‪ 1560‬ميالدي (‪ 666‬ه‪ .‬ق) وادار به پذيرش‬
‫قرارداد صلحي نمود که وي را مجبور کرد از تبليغات صفوي در آناتولي دست بکشد و در‬
‫ايران نيز از هر گونه آزار و اذيت اهل سنت خودداري کند‪.‬‬
‫شاه عباس اول (‪ 1232-223‬ه‪ .‬ق)‬

‫شاه عباس اول با راهاندازي کودتايي بر سر کار امده پدرش شاه محمد خدابنده را کنار‬
‫زده و او را همراه با دو برادر باقيماندهاش که بعداً نابينايشان کرد از پايتخت تبعيد کرد‪ .‬اين‬
‫شاه جنايتکار در طي حکومت چهل و دو ساله خود بقدري در ايران جنايت کرد که شرح‬
‫آن جنايتها خود به کتاب قطور جداگانهاي نياز دارد‪ .‬بقول نصراهلل فلسفي وي در طريق‬
‫پيشرفت کار سلطنت و براي مرعوب ساختن مدعيان خويش بياندک مالحظه و ترحم و‬
‫ترديد‪ ،‬هر کس را که به حقيقت يا به گمان‪ ،‬مانع فرمانروايي مطلق و مخالف اراده شخصي‬
‫خود ديد‪ ،‬از ميان برداشت‪ .‬پانصد جالد‪ ،‬از مردان درشت استخوان قوي هيکل بلند قامت‬
‫بدروي داشت که کالههاي بزرگ با دستاري سرخ گرد آن پيچيده بر سر مينهادند با‬
‫ريشهاي تراشيده و سبيلهاي بزرگ خنجرآسا رئيس اين دژخيمان شيخ احمد آقا را چنين‬
‫توصيف کردهاند‪ .‬در اين منصب (داروغگي قزوين) دکاني در آن شهر براي بريانپزي و‬
‫کبابفروشي گشوده بود و هر کس را که به تهمت دزدي و راهزني ميگرفت در آن دکان‬
‫به تنور گداخته ميانداخت يا به سيخ ميکشيد‪ .‬شاه عباس چون بر مردم شهر يا واليتي‬
‫خشم ميگرفت‪ ،‬شيخ احمد آقا و يارانش را بر سر ايشان ميفرستاد و اين گروه که به‬
‫خونريزي و مردمکشي خو گرفته بودند‪ ،‬آن مأموريت را به دلخواه شاه و بلکه شديدتر از‬
‫آنچه او اشاره کرده بود‪ ،‬انجام دادند‪ .‬گروه ضربت شيخ احمد آقا‪ ،‬در گيالن که به فرمان شاه‬
‫عباس مردمش‪ ،‬به علت حمايت از چند امير طغيانگر محکوم به قتلعام شده بودند‪ .‬جناياتي‬
‫مرتکب شد که موي بر اندام راست ميکند! تا حدي که مؤرخان درباري‪ ،‬با همه مالحظات‬
‫و ترس و وحشت از ابراز نفرت خودداري نميکنند‪ .‬نصراهلل فلسفي به نقل از نقاوة اآلثار در‬
‫کتاب زندگاني شاه عباس اول مينويسد‪:‬‬
‫شيخ احمد آقا آنچه مقتضاي غضب و قهر جانسوز شهريار بود کرد و شيوهاي که نفس‬
‫بد آموزش تقاضا داشت بر آن افزود و کار سفاکي را در آن واليت (گيالن) بدانجا رسانيد‬
‫که زنان از ترس او بچه افکندند و بعضي زنان را که اين حالت واقع نشد‪ ،‬شکم ايشان را‬
‫شکافت و بچهها را به درآورده و بر سر نيزه کرد‪ ...‬بر هيچ يک از آن قوم ابقا ننمودند و‬
‫حتي اطفال و زنان و شيخ و پير و شاب جوان آن جماعت را به تيغ بيدريغ گذارنيدند‪.‬‬
‫اطفال را در مهد دو پاره ميکردند‪.1‬‬
‫زندهخواران‪ :2‬اين مجازات شوم و نفرتانگيز که از مجازات مغول بود بدست شاه‬
‫اسماعيل اول زنده شد و شاه عباس هم آنرا با رسم خاص به اجرا درآورد‪ .‬دسته آدمخواران‬
‫چيگين يا گوشت خامخور ناميده ميشدند‪ .‬سردسته زندهخواران شاه عباس شخصي بنام‬
‫ملک علي سلطان بود‪ .‬آن فرقه آلت دست شاه عباس گناهکاران واجب التعذير را از‬
‫‪ -1‬زندگاني شاه عباس‪ ،‬اول صفحه ‪.759-758‬‬

‫‪ -7‬همان منبع‪ ،‬صفحه ‪.423‬‬
‫يکديگر ميربودند و لبها و گوشهاي ايشان را به دندان قطع نموده بلع ميفرمودند‪،‬‬
‫همچنين بقيه اعضاي بدن ايشان را به دندان انفصال داده ميخوردند و غيره‪....‬‬
‫يکي ديگر از شيوههاي شاه عباس و برخي از شاهان صفوي اين بود که وقتي به‬
‫سرداران و اعضاي بلند پايه خود به هر دليلي خشم ميگرفتند وابستگان و اطرفيان قرباني را‬
‫نيز قتلعام ميکردند‪ .‬يکي از همراهان برادران شرلي از مناظري که روز ورود شاه عباس به‬
‫قزوين ديده روايت ميکند‪ :1‬همين که به قدر نيم فرسخ از شهر دور شديم‪ .‬يک تماشايي‬
‫ديدم که ندرتاً ديده ميشود‪ .‬سربازهاي شاه را ديديم از ده هزار سرباز‪ ،‬دوازده هزار سر‬
‫بريده بر روي نيزههاي خود زده‪ ،‬و بعضيها گوشهاي آدم را به ريسمان بسته از سينه خود‬
‫آويخته بودند‪ .‬در اصفهان نيز همين وضع برقرار بود‪ .‬قتل مردم و سربازان ساکن در قلعه‬
‫گنجه سال ‪ 1015‬ه‪ .‬ق کشتار زنان ومردان مقيم در قلعه شماخي سال ‪ 1019‬ه‪ .‬ق قتلعام‬
‫بيش از هفتاد هزار نفر از مردم بيگناه گرجستاني در جريان خوران شاه خانم که شاه عباس‬
‫نديده عاشق او شده بود و به اسارت بردن يکصد و سي هزار پسر و دختر گرجي‪ ،‬زجر و‬
‫کشتار شاعران و هنرمندان در سراسر حکومت صفويه همچون شب تاريکي براي شعر‬
‫فارسي بوده است‪ .‬صدها شاعر آزاد انديش‪ ،‬چنان در جو هولناک متعصبان اين سلسله محو‬
‫و نابود شدهاند که حتي اثري از آثار آن بدست نيامده است‪ .‬از جمله تفريحات شاه عباس‬
‫اول يکي آن بود که به پدر دستور ميداد پسرش را بکشد‪ .‬اگر امتناع ميکرد به پسر دستور‬
‫ميداد پدرش را بکشد‪ ،‬اگر او نيز خودداري ميکرد‪ ،‬به ديگري دستور ميداد که آندو را‬
‫بکشد سپس بازماندگان و اموال مقتولين را به تصرف خود در مي آورد‪ .‬سياست مذهبي‬
‫عباس اول به پشتيباني موروثي از شيعيان و تعقيب اهل سنت به اتهام هواخواهي از‬
‫عثمانيها و ازبکها و اعطاي آزادي و امکانات فراوان به مسيحيان و ديگر فرقههاي غير‬
‫اسالمي قرار داشت‪ .‬اسير کردن زنان و اطفال قلعهاند خود‪ ،‬کشتار گيالنيها و تمامي مردم‬
‫‪ -1‬سفرنامه برادران شرلي‪ ،‬صفحه ‪ 52‬و ‪.80‬‬

‫قبيله مکري از مراغه تا مياندوآب‪ ،‬شکنجه و آزار مردم سمنان بخصوص بريدن گوش و‬
‫بيني علماي اهل سنت ناحيه سرخه سمنان و خوراندن آن به مردم‪ ،‬کشتار و اذيت همدانيها‬
‫و شهيد کردن محمود دباغ پيشواي اهل سنت آن ديار – کشتار در قلعه دمدم اروميه بسال‬
‫‪ 1016‬ه‪ .‬ق کشتار اهالي کرد ماکو بخصوص طايفه محمودي به مدت ده روز بسال ‪1014‬‬
‫ه‪ .‬ق در اين کشتار قلعه دامنکوه ماکو به اشغال شاه عباس درميآيد و کليه پناهجويان آن به‬
‫قتل ميرسند اما قلعه ميانکوه به علت پايداري بيش از حد از اشغال مصون ميماند‪ .‬قتلعام‬
‫اهل سنت بغداد و‪ ...‬آنچه که نوشته شد تنها گوشههاي کوچکي از جنايات بيشمار شاه‬
‫عباس کبير!! است و همچنان که قبالً تذکر داده شده در اين مورد کتابي جداگانه مورد نياز‬
‫است که نوشته شود‪.‬‬
‫برادران شرلي‬
‫برادران شرلي بعد از عقد قرارداد بازرگاني در زمان شاه طهماسب اول با جنکينسون‬
‫خود را آماده آمدن به ايران کردند‪ ،‬آنها با تشويق افرادي همچون آنجلو کشيش سرشناس‬
‫انگليسي که مدتي مقيم ايران بود راهي ايران شدند‪ .‬در سال ‪ 1561‬ميالدي هيئت ‪ 29‬نفره‬
‫انگليسي به سرپرستي سررابرت شرلي و برادرش سرانتوني شرلي در قزوين به حضور شاه‬
‫عباس اول رسيد‪ .‬اين هيئت داراي کارشناساني در زمينههاي مختلف نظامي از جمله‬
‫متخصصهايي در زمينه پياده نظام و توپخانه و سواره نظام بود‪ .‬الهوردي فرمانده کل قواي‬
‫ايران از هيئت شرلي بسرعت استفاده کرد‪ .‬و با استفاده از تخصص آنها انقالب نظامي در‬
‫ايران بوجود آورد‪ .‬شرليها صنعت توپخانه در ايران ايجاد کردند و ايران بزودي صاحب‬
‫پانصد عراده توپ جنگي شد‪ .‬و به اين ترتيب توسط انگليسيها ارتشي در ايران بوجود آمد‬
‫که توانست اروپاي مسيحي را بقول اروپائيان از دست عثمانيها نجات دهد‪ .‬براي اروپايي‬
‫فرق نميکرد چه ايراني و چه عثماني مهم اين بود که آنها همديگر را بکشند‪ .‬در همان زمان‬
‫عثماني در داخل گرفتار هرج و مرج بود سلطان سليمان باشکوه درگذشته بود سلطان‬
‫محمود سوم نيز بعد از جنگ ‪ 903‬م وفات ميکند و سلطان احمد به جايش مينشيند‬
‫عثماني مجبور بود در چهار جبهه مختلف بجنگد جبهه لهستان – جبهه امپراطوري اتريش‬
‫مجارستان – جبهه روسيه تزار –جبهه ايران‪ .‬نوسازي ارتش ايران باعث شد که براي مدت‬
‫کوتاهي قسمتي از متصرفات عثماني به تصرف صفويه درآيد‪ .‬بعد از مرگ الهوردي‬
‫سررابرت شرلي به رياست کل قشون ايران رسيد و شاه عباس به واسطه جنگهاي او با‬
‫عثماني هداياي بيشماري به او داد‪.‬‬
‫اعطاي حق کاپيتوالسيون به انگليسيها‬

‫انگليسييها‪ ،‬از همان آغاز روابط خود با ايران‪ ،‬بنا را بر تزوير گذاشته بودند و براي حفظ‬
‫منافع خود‪ ،‬به دسايس گوناگون متوسل ميشدند‪ .‬نخستين آثار استعمار و کاپيتوالسيون‬
‫انگليس در ايران در عصر شاه عباس اول مشاهده ميشود‪ .‬آنها تحت پوشش آزادي تجارت‬
‫و کسب امنيت‪ ،‬حقوقي به دست ميآوردند که مردم ايران هيچگاه از آن بهرهمند نبودند‪.‬‬
‫محتواي فرمانهاي ملوکانه شاه عباس نه تنها آزمندي و حيلهگري بيگانگان بخصوص‬
‫انگليسيها را نشان ميدهد‪ ،‬بلکه بيانگر آن است که شاه عباس و ديگر شاهان صفوي براي‬
‫مردم کشور خود اعتبار و اهميتي قائل نبودند و آنها را به بيگانگان ميفروختند‪ .‬در فرماني‬
‫که شاه عباس براي گروهي از بازرگانان انگليسي در سال ‪ 1029‬ه‪ .‬ق (‪ 1917‬ميالدي) صادر‬
‫‪1‬‬
‫کرده‪ ،‬چنين نکاتي به چشم ميخورد‪:‬‬
‫‪ ...‬ديگر آن جمعي از مردم انگليس که به تجارت و سوداگري به ممالک محروسه آيند‪،‬‬
‫هر قسم اسلحه ويراقي که خواهند نگاه دارند‪ ،‬احدي معترض نشود و اگر احدي از هر‬
‫طبقه ميان ايشان دزدي يا حرامگيري کند‪ ،‬اگر در محل دزدي يا حرامگيري آن کس کشته‬
‫‪ -1‬ايران و جهان‪ ،‬دکتر عبدالحسين نوايي‪ ،‬صفحه ‪.740-747‬‬

‫شود‪ ،‬حکام معترض نشوند و اگر دزد يا حرامي گرفتار شود‪ ،‬اگر دزد يا حرامي مسلمان‬
‫باشد‪ ،‬حکام آن محل در حضور قنسول بعد از خاطر نشان‪ ،‬او را جزا و سزا رسانند و اگر‬
‫فرنگي باشد‪ ،‬قنسول او را به قتل رساند‪.‬‬
‫‪ ...‬ديگر اگر ميان مسلمانان و مردم انگليس در داد و ستد معامالت قضاياي جزئيه روي‬
‫نمايد که رجوع به شرع شود‪ ،‬حکام او را نزد قنسول انگيس فرستد که قنسول ايشان را به‬
‫شرع برده و آنچه موافق شرع باشد به عمل آورند‪.‬‬
‫پيروزيهاي شاه عباس در جبهههاي مختلف ديري نپائيد چرا که سلطان مراد چهارم بعد‬
‫از سر و سامان دادن به اوضاع آشفته امپراطوري عثماني و نابود کردن باندهاي فساد و‬
‫رشوهخواري به کار گماري افراد اليق کليه مناطق تصرفي شاه عباس از جمله بغداد را‬
‫تصرف کرد و شاه عباس دوم را مجبور کرد که از آزار و اذيت اهل سنت در ايران‬
‫خودداري کند‪ .‬بين دو طرف قرارداد صلح قصر شيرين به امضا رسيد و طبق آن مرزهاي دو‬
‫کشور بر اساس مرزهاي امروزه تعيين شد‪ .‬شاه جهان از سالطين بزرگ گورکاني هند نيز در‬
‫سال ‪ 1052‬ه ق واليت قندهار را از ايران باز پس گرفت‪ .‬جانشينان شاه عباس اول حوزه‬
‫اقتدارشان در حقيقت ايران امروزي بود و هيچکدام از آنها قدرت رويارويي با سالطين‬
‫عثماني يا گورکاني را نداشتند‪ .‬جنگهاي خونيني که بين ايران و عثماني متداول بود با‬
‫قرارداد صلح قصر شيرين خاتمه يافت بعد از آن ديگر جنگ مهمي بين طرفين روي نداد‪.‬‬
‫شاه سلطان حسين (‪ 1125-1123‬ه‪ .‬ق)‬
‫شاه حسين در حقيقت آخرين شاه صفويه است که بر ايران حکمراني کرده است‪ .‬وي‬
‫در مجموع سه هزار دختر و دو هزار زن را عقد کرد‪ .‬دستور داده بود در فصل بهار هر سال‬
‫همه دختران و زنان اصفهاني بمدت سه روز در بازارها و خيابانها با عشوه و ناز جمع‬
‫شوند و مردان در خانه بمانند‪ ،‬تا شاه با اتفاق عدهاي از همسران و نوکران خود از بين آنها‬
‫هر که را ميخواست با خود ببرد‪ .‬امور واقعي مملکت در دست عالمه مجلسي بود‪ .‬در‬
‫همان اوان حکومت‪ ،‬شاه حسين شاهنواز خان گرجي ملقب به گرگين خان و خسروخان از‬
‫مريدان مجلسي را به حکومت افغانستان منصوب کرد‪ .‬گرگين خان حاکم قندهار شد طبق‬
‫نظر علماي صفويه به رهبري مجلسي اهل سنت کافر محسوب ميشدند و تجاوز به جان و‬
‫مال و ناموس آنها حالل بود‪ .‬اين فتوا باعث شد که مريدان مجلسي تجاوز را در حق اهل‬
‫سنت از حد بگذرانند‪ .‬بدنبال بيحرمتي از طرف وزير اعظم شاه حسين در حق اميرخان از‬
‫بزرگان افغانستان که به دادخواهي به دربار آمده بود‪ .‬و نامه آن ملعون به گرگينخان مبني بر‬
‫اينکه هر چه ميتواند بر سر اهل سنت بياورد شيرمرد دلير اسالم محمود افغاني تصميم به‬
‫قلع و قمع دشمنان اهل سنت و ايران گرفت و توانست حکومت قشري و خونخوار و غرق‬
‫در شهوتپرستي را برافکند‪ .‬محمود افغاني به تصريح آصف الحکما در رستم التواريخ‬
‫جواني بود بکلمات صوريه و معنويه و آراسته و در فطنت و کياست و رشادت و تميز و‬
‫نظم و نسق و موافق حساب و احتساب بيباک و کشنده هر دزد و راهزن و ظلم و ناپاک‬
‫بود‪ .‬بگذريم از اينکه کوردالن حکومت محمود افغان را حکومتي خارجي و افغانستان را که‬
‫يکي از پيکرههاي اصلي ايران زمين بوده است سرزميني اجنبي معرفي ميکنند و با اين حال‬
‫خود را ايراني تمام عيار ميپندارند‪ .‬اين کوردالن هيچگاه نخواستهاند بفهمند که اين صفويه‬
‫بود که باعث شد افغانستان – ترکمنستان – قفقاز ‪ -‬آناتولي و عراق از ايران جدا شوند و‬
‫اين ننگي است بر پيشاني حکومت صفويه و هوادرانش که هيچگاه در تاريخ ايران زمين به‬
‫فراموشي سپرده نخواهد شد‪ .‬بدين ترتيب حکومت ترور و وحشت و قشري و صفويه در‬
‫ايران برچيده شد‪ .‬و ايرانيان توانستند تا حکومت يکي ديگر از قبايل قزلباش بنام افشار نفس‬
‫راحتي بکشند اما افسوس که آن دوران بسيار کوتاه بود و دزدان افشار ايران را به ويرانهاي‬
‫تبديل کردند که در حالي که ساير ملل جهان به ويژه در اروپا به سوي ترقي پيش ميرفتند‪.‬‬
‫علم در دوران صفويه‬

‫صفويه براي پيشبرد مذهب و حکومت خود شديداً با علم و علمآموزي مبارزه کرد‪ .‬در‬
‫همان اوان حکومت صفويه دانشمندان بزرگواري همچون قاضي ميبدي به دست آنها به‬
‫شهادت رسيدند‪ .‬اين امر باعث شد که گروه کثيري از دانشمندان به ممالک هند و عثماني و‬
‫ازبک پناهنده شوند‪ .‬و بدينگونه کانون گرم علم و ادب در ايران بزودي به سردي گرائيد‪.‬‬
‫علوم رياضي و طبيعي بيشتر از ساير علوم دچار تنزل شد‪ .‬آنچه که در اوايل دوران صفوي‬
‫وجود دارد در حقيقت اثر شاگردان دانشمندان دوران آخر تيموري است که با مرگ آنها ما‬
‫شاهد مرگ تدريجي علوم در ايران هستيم‪ .‬کشتار دانشوران و مبارزه با علم انگار جزو ذات‬
‫صفويه و بنيانگذاران آن بوده است‪ .‬در آمل تحت تسلط سيد قوامالدين و درويشانش و‬
‫همچنين سيد کمال الدين کساني که علم بخصوص علم دين ميآموختند و يا آموزش‬
‫ميدادند کشته ميشدند‪ 1‬شيخ بهائي از بزرگان صفويه در کشکول خود ميگويد‪:‬‬
‫شقي‬ ‫ابليس‬ ‫تلبيس‬ ‫بقيه‬ ‫علم فقط علم عاشقي است‬
‫‪2‬‬
‫اين نظر يکي از بزرگترين شيخ االسالمهاي صفوي است‪:‬‬
‫هجوم سيلآساي روحانيان کاتوليک از سراسر اروپا به ايران در همان آغاز حکومت‬
‫صفويه باعث کاتوليکي شدن مذهب صفويه شد در نتيجه نابود کردن مراکز علمي و کشتار‬
‫و تبعيد و اذيت دانشمندان ايراني همچون اروپايي قرون وسطا به وظيفهاي مذهبي مبدل‬
‫شد‪ .‬و همچون جوامع اروپايي تقليد کورکورانه جزو وظايف مذهبي قرار گرفت و علوم‬
‫‪ -1‬ظفرنامه‪ ،‬شرفالدين يزدي‪ ،‬جلد اول‪ ،‬صفحه ‪.414‬‬

‫‪ -7‬شيخ االسالم بهاءالدين محمدبن حسين بن عبدالصمد عاملي متولي بعلبک لبنان (‪ 1301-960‬ه‪ .‬ق)‬
‫شيخ االسالم اصفهان در دوران شاه عباس اول همراه پدرش به ايران ميآيد بعد از چندي پدرش به‬
‫عربستان ميرود و در آنجا پدر به پسر نامه نوشته و تذکر ميدهد اگر طالب دنيا هستي به هند برو‪،‬‬
‫اگرطالب آخرت هستي به عربستان بيا‪ ،‬اگر هيچکدام را نميخواهي در ايران بمان‪.‬‬
‫منحصر به تعليمات مذهبي گرديد مهمتر اينکه سازمان روحاني همچون واتيکان در ايران‬
‫شکل گرفت که رياست آن با مالباشي بود‪ .‬حتي دانشمندان بزرگواري همچون ميرزا‬
‫صدراي شيرازي (م ‪ 1050‬ه‪ .‬ق) و قاضي سعيد قمي (م ‪ 1103‬ه‪ .‬ق) و مالمحسن فيض را‬
‫کافر ميخواندند و بر کفر آنها فتوا داده بودند‪ .‬اين وضعي بود که علماي وارداتي صفويه از‬
‫اعراب شام و جنوب عراق در ايران بوجود آورده بودند‪ .‬بديهي است که در اين چنين‬
‫جامعه بستهاي هيچ جايي براي پيشرفت و علمپروري وجود نخواهد داشت‪ .‬شهادت‬
‫ميرعماد بدست شاه عباس اول بخوبي نشان ميدهد که صفويه براي دانشمندان کوچکترين‬
‫اهميت قائل نبودهاند‪ .‬ميرعماد از خوشنويسان بزرگ اهل سنت بود که مراسم سوگواري او‬
‫در سراسر ايران‪ ،‬هندوستان و عثماني برپا شد‪ .‬اکبر شاه حاضر بود در ازاي ميرعماد به اندازه‬
‫وزن او طال بدهد‪.‬‬
‫دانشمندان بزرگ اهل سنت در دوران صفويه‬

‫‪ -1‬ميرزا مخدوم (‪ 000-047‬ه‪ .‬ق)‪ :‬امير معينالدولة سيد ابوالفتح محمدبن عبدالباقي‬
‫حسيني شريقي شيرازي (نواده ميرسيد شريف گرگاني از علماي معروف حنفي) استاد شاه‬
‫اسماعيل دوم که در گرايش وي به اهل سنت سعي بليغ داشت‪ .‬کتاب بسيار مهم و ارزشمند‬
‫دارد به نام نواقض الروافض که آنرا بعد از پناهنده شدن به عثماني نوشت و در سال ‪ 661‬ه‪.‬‬
‫ق آنرا به سلطان مراد سوم تقديم کرد‪.‬‬
‫‪ -2‬مصلحالدين الري (وفات ‪ 008‬ه‪ .‬ق)‪ :‬عالمه مصلحالدين محمدبن صالح الدين بن‬
‫جاللالدين بن کمال بن محمد اسعدي انصاري عبادي شافعي الري از چهرههاي درخشان‬
‫علمي قرن دهم بدربار همايون شاه (‪ 693-637‬ه‪ .‬ق) در هندوستان ميرود‪ .‬بعد از مرگ‬
‫وي به اسالمبول رفته سپس به آمد (دياربکر) رفته آخر االمر به بغداد ميرود و با اسکندر‬
‫پاشا والي عراق بسر ميبرد‪ .‬وي مفتي‪ ،‬منجم‪ ،‬رياضيدان و تاريخدان بزرگي بود‪ .‬از آثار‬
‫اوست‪ -1 :‬مرآة االدوار و مرقات االخبار بفارسي از خلقت تا زمان مرگ مؤلف وي در اين‬
‫کتاب تقريباً از همه آثار اسالمي مشهور در تاريخ استفاده کرده است‪ .‬همين کتاب است که‬
‫خواجه افندي (سعدالدين حسن مفتي) با اضافاتي آنرا بنام تاج التواريخ درآورده است‪-2 .‬‬
‫شرحي بر رساله هيئت عالمه قوشچي بفارسي ‪ -3‬حاشيه بر شرح قاضي ميبدي شهيد بر‬
‫کتاب هداية الحکمة اثيرالدين ابهري ‪ -4‬شرح کتاب اربعين امام نووي به عربي ‪ -5‬شرح‬
‫الرشاد في فروع شافعيه از شرفالدين اسماعيل يمني شافعي (متوفاي ‪ 139‬ه‪ .‬ق) به عربي‬
‫‪ -9‬حاشيه بر مطالع االنتظار ابوالثناء شمسالدين محمد اصفهاني (متوفاي ‪ 746‬ه‪ .‬ق) که‬
‫خود شرحي است بر طوالع االنوار قاضي بيضاوي در علم کالم بعربي ‪ -7‬فرائض الالري‪:‬‬
‫شرحي است بر فرائض سجاوندي بنام فرائض سراجيه ‪ -1‬حاشيه بر کافيه ابن حاجب‬
‫مالکي در نحو که در اصل اثري است که از شيخ جمالالدين ابوعمرو عثمان معروف به ابن‬
‫حاجب ملکي نحوي (متوفاي ‪ 949‬ه‪ .‬ق) ‪ -6‬شرح رساله زوزا جالل دواني ‪ -10‬حاشيه بر‬
‫تهذيب المنطق و الکالم عالمه تفتازاني و‪....‬‬
‫‪ -3‬امير شرفخان بدليسي‪ :‬از مؤلفان قرون ده و يازده هجري قمري که بعد از کنارهگيري‬
‫از صفويه به دربار عثماني ميرود و جزو امراي عثماني و مورد احترام آنها ميشود‪ .‬وي‬
‫مؤلف نخستين کتاب بنام شرفنامه درباره کردستان ميباشد‪ .‬بدليسي کتاب شرفنامه را در‬
‫سال ‪ 1005‬ه‪ .‬ق تأليف کرد‪.‬‬
‫‪ -4‬نظامالدين هروي‪ :‬خواجه نظامالدين احمد پسر خواجه محمد هروي از اعقاب‬
‫خواجه عبداهلل انصاري از مؤرخين قرن دهم و اوايل قرن يازدهم هجري قمري که به هند‬
‫ميرود و بدربار اکبر شاه وارد ميشود‪ .‬اثر مهم وي طبقات اکبر شاهي است که بهترين‬
‫کتاب در تاريخ اسالمي هند تا ‪ 1002‬ه‪ .‬ق است‪.‬‬
‫‪ -5‬مسعودبن عثمان کوهستاني‪ :‬از دانشمندان قرن دهم هجري قمري داراي تاريخ‬
‫بسيار ارزشمند ابوالخير خاني بنام بنيانگذار سلسله پادشاهان ازبک ميباشد‪ .‬مطالب کتاب‬
‫عبارتند از‪ :‬خلقت عالم و تاريخ پيامبران‪ ،‬خلفاي راشدين ‪-‬رضي اهلل عنهم‪ ،-‬ائمه اثني عشر‬
‫‪-‬رضي اهلل عنهم‪ ،-‬بنياميه‪ ،‬بنيعباس‪ ،‬شاهان ايران از کيومرث تا يزدگرد سوم‪ ،‬صفاريان‪،‬‬
‫سامانيان‪ ،‬غزنويان‪،‬سلجوقيان چنگيزخان و جانشينانش تا سال ‪ 964‬ه‪ .‬ق‪ ،‬جاليريان‪ ،‬سلسله‬
‫ازبکان تا زمان تأليف کتاب يا تفضيل زياد‪.‬‬
‫‪ -6‬مير عبدالرزاق خوافي ملقب صمصام الدولة (مقتول بسال ‪ 1171‬ه‪ .‬ق)‪ :‬تاريخدان‬
‫بزرگي بوده است‪ .‬اثر مهم وي‪ :‬مآثراالمرا شرح حال ‪ 730‬تن از شاهان‪ ،‬وزيران‪ ،‬اميران و‬
‫سپاهيان و مردان بزرگ عهد گورکاني هند ميباشد‪.‬‬
‫‪ -7‬امير يحيي بن عبداللطيف حسني سيفي قزويني‪ :‬از مقتداي اهل سنت قزوين‬
‫متوفاي (‪ 692‬ه‪ .‬ق) بدستور شاه طهماسب به اصفهان تبعيد ميشود‪ .‬پسر بزرگش مير‬
‫عبداللطيف بهمراه برادرش ميرعالءالدولة کامي (در شعر به کامي تخلص ميکرد) به هند‬
‫ميگريزند‪ .‬اين خاندان دانشمندان معروفي دارد که پدر و دو پسرش تاريخ داناني بزرگ و‬
‫شاعراني بنام بودهاند‪ .‬اثر مهم امير يحيي لب التواريخ است‪.‬‬
‫‪ -0‬ميرزاجان باغ نوي (م ‪ 004‬ه‪ .‬ق)‪ :‬مالحبيب اهلل معروف به مالميرزا جان باغ نوي‬
‫شيرازي از حکماي بزرگ زمان خود بود‪ .‬از آثار اوست‪ -1 :‬حاشيه بر اثبات واجب قديم‬
‫عالمه دواني ‪ -2‬حاشيه بر حاشيه قديم دواني بر شرح تجريد ‪ -3‬حاشيه بر شرح ميرک‬
‫بخاري بر حکمه العين نجمالدين دبيران‪.‬‬
‫‪ -0‬نورالدين عبداهلل حکيم شيرازي‪ :‬مشهور به نورالدين شيرازي از پزشکان سرشناس‬
‫قرن يازدهم ه‪ .‬ق صاحب کتاب عالجات دارا شکوهي بنام دارا شکوه پسر شاه جهان (م‬
‫‪ 1096‬ه‪ .‬ق) از کتابهاي جامع و ارزنده پزشکي و داروشناسي است که مؤلف در آن به‬
‫شيوه پزشکان نيشابوري از روانشناسي صحبت کرده همچنين عالوه بر مسائل مختلف‬
‫پزشکي و جستارهايي از نجوم و موسيقي و حساب و هندسه و عالج صبيان و کودکان نيز‬
‫سخن رفته است‪.‬‬
‫‪ -18‬نظامالدين احمد گيالني‪ :‬از پزشکان پناهنده به هند داراي دو آثار زير است‪-1 :‬‬
‫اسرار االطباء در شناخت بعضي از داروها ‪ -2‬کتابي در درمان بواسير‪.‬‬
‫‪ -11‬شيخ محمد ابوطالب زاهد گيالني‪( :‬پناهنده به هند) رياضيدان‪ ،‬طبيعيدان‪،‬‬
‫جانورشناس و پزشک قرن دوازدهم هجري قمري از آثار اوست‪ -1 :‬رساله فرسنامه‬
‫(اسبنامه) بسال ‪ 1127‬ه‪ .‬ق درباره اسب و شناخت آن و بيماريهايش ‪ -2‬رساله در‬
‫خواص الحيوان‪.‬‬
‫‪ -12‬يوسفي هروي (وفات ‪ 058‬ه‪ .‬ق)‪ :‬يوسف بن محمدبن يوسف طبيب هراتي‬
‫مشهور به يوسفي هروي بزرگترين پزشک و داروشناس قرن دهم ه‪ .‬ق از دست صفويه به‬
‫هندوستان پناهنده ميشود‪ .‬از آثار اوست‪ -1 :‬عالج االمراض در نشانههاي بيماريها و‬
‫مداواي هر يک به نظم ‪ -2‬شرح منظومه عالج االمراض بنام جامع الفوايد ‪ -3‬قصيدهاي در‬
‫حفظ صحت در شرايط مختلف آب و هوايي و خوردن و آشاميدن و خواب و بيداري ‪-4‬‬
‫رياضي االدويه بنام همايون شاه هندي ‪ -5‬دالئل عمل البول ‪ -9‬دالئل النبض بسال ‪ 642‬ه‪.‬‬
‫ق درباره شناخت بيماريها به داللت نبض ‪ -7‬جواهر اللغه يا مجر الجواهر در بيان واژهها‬
‫و اصطالحات پزشکي ‪ -1‬منظومهاي بشيوه نصاب الصبيان در ذکر و شرح نام داروها از‬
‫هندي بفارسي ‪ -6‬فوايد االخيار (منظومهاي شمسي است در طب و رؤيا) ‪ -10‬رساله منظوم‬
‫مأکول و مشروب به بحر متقارب در تدبيرهاي پزشکي درباره خوردن و آشاميدن ‪-11‬‬
‫بدايع االنشاء‪.‬‬
‫‪ -13‬ملکشاه حسين سيستاني (متولد ‪ 007‬ه‪ .‬ق)‪ :‬وي عالوه بر فارسي و عربي به‬
‫پهلوي نيز آشنا بود آثارش عبارت است از‪ -1 :‬احياءالملوک در تاريخ سيستان ‪ -2‬مهر و‬
‫صفا ‪ -3‬تحفه الحرمين ‪ -4‬تذکره خير البيان‪.‬‬
‫‪ -14‬ميرزا شرفالدين سيفي حسني قزويني‪ :‬پسر قاضي جهان متخلص به شرف‬
‫مشهور به شرف جهان قزويني متبحر در علوم عقلي و شرعي (‪ 691-611‬ه‪ .‬ق) اين دو علم‬
‫در خاندان سادات سيفي ميراث گونه بود‪ .‬داراي ديوان شعري است که در دسترس ميباشد‪.‬‬
‫‪ -15‬غزال مشهدي (‪ 008-036‬ه‪ .‬ق)‪ :‬ملک الشعرا غزال مشهدي اولين کسي است که‬
‫در دربار گورکانيان لقب ملک الشعرا گرفته است‪ .‬وي از دست صفويه به هند ميگريزد‪.‬‬
‫وي شاعري بود توانا‪ ،‬فصيح و پرکار و باحال آثارش‪ -1 :‬کليات ‪ -2‬مرآت الصفات ‪-3‬‬
‫قدرت آثار‪.‬‬
‫‪ -16‬وحشي بافقي‪ :‬موالنا شمسالدين يا کمالالدين محمد وحشي بافقي (وفات ‪661‬‬
‫ه‪ .‬ق) آثارش‪ -1 :‬ديوان شعر ‪ -2‬مثنوي ناظر و منظور ‪ -3‬مثنوي فرهاد و شيرين (‪ 2‬و ‪3‬‬
‫باستقبال از خسرو شيرين نظامي) ‪ -4‬خلدبرين به پيروي از مخزن االسرار نظامي‪ .‬وحشي‬
‫بافقي مردي پاکباز‪ ،‬وارسته‪ ،‬حساس‪ ،‬خرسند و بلندهمت بود‪.‬‬
‫‪ -17‬ارسالن طوسي (متوفاي ‪ 005‬ه‪ .‬ق)‪ :‬قاسم مشهديزاده شده در طوس مشهور به‬
‫ارسالن طوسي از شاعران گريزان به هند و به دربار اکبر شاه از پيروان شيخ احمد ژنده پيل‪:‬‬
‫جامي بده که عارف جامست پيرما‬ ‫ساقي ز عکس ميشده روشن ضمير ما‬
‫‪ -10‬عرفي شيرازي (وفات ‪ 000‬ه‪ .‬ق)‪ :‬از شاعران رده اول قرن دهم به هند مهاجرت‬
‫ميکند‪ .‬داراي ديوان شعري است‪.‬‬
‫‪ 10‬حکيم قراري گيالني‪ :‬حکيم نورالدين بن مال عبدالرزاق متخلص به قراري برادر‬
‫حکيم همام (اين دو برادر خطنويس‪ ،‬شاعر و سخنشناس بودند) و حکيم مسيحالدين‬
‫گيالني وفات ‪ 667‬ه‪ .‬ق) پزشک و شاعر‪ .‬اين سه برادر بعد از مرگ پدر خود در زندان شاه‬
‫طهماسب اول در الموت‪ ،‬در سال ‪ 613‬به هند ميروند و به حضور اکبرشاه ميرسند‪ .‬حکيم‬
‫همام جزو دانشمنداني بود که بفرمان اکبر شاه سرگرم اتمام تاريخ الفي شد‪.‬‬
‫‪ -28‬منصف اصفهاني (وفات ‪ 1810‬ه‪ .‬ق)‪ :‬غياثالدين علي اصفهاني معروف به غياثا‬
‫و متخلص به منصف به هند مهاجرت ميکند‪ .‬داراي ديوان شعر است‪.‬‬
‫‪ -21‬وحشي جوشقاني (وفات ‪ 1813‬ه‪ .‬ق)‪ :‬مهاجرت به هند‪ ،‬ديوان شعر دارد‪.‬‬
‫‪ -22‬رفيع خراساني (‪ 002-042‬ه‪ .‬ق)‪ :‬به هند مهاجرت ميکند‪ .‬اسم کامل وي‬
‫رفيعالدين خراساني ميباشد‪.‬‬
‫‪ -23‬انيسي شاملو (وفات ‪ 1814‬ه‪ .‬ق)‪ :‬يولقي بيگ انيسي شاملو به هند مهاجرت‬
‫ميکند‪ .‬مثنوي محمود واياز از آثار اوست‪.‬‬
‫‪ -24‬نوعي خبوشاني (وفات ‪ 1810‬ه‪ .‬ق)‪ :‬محمد رضا بن محمود خبوشاني مشهدي‬
‫به هند مهاجرت ميکند‪ .‬داراي ديوان شعر است‪.‬‬
‫‪ -25‬محوي همداني (وفات ‪ 1828‬ه‪ .‬ق)‪ :‬ميرمغيث محوي‪ ،‬به هند مهاجرت ميکند‪.‬‬
‫‪ -26‬نظيري نيشابوري‪ :‬ميرزا محمد حسين نيشابوري متوفاي ‪ 1021‬ه‪ .‬ق در احمدآباد‬
‫هند‪.‬‬
‫بايد دانست که اساساً سراسر حکومت صفويه براي دانشمندان و شعرا چون شب‬
‫تاريکي بوده است‪ .‬و صدها دانشمند و شاعر آنچنان که در جو هولناک متعصبان اين سلسله‬
‫محو و نابوده شدهاند که حتي اثري از آثار آنها بدست نيامده است‪ .‬مؤلف کتاب‪ :‬حسبيه در‬
‫ادب فارسي مينويسد‪ :‬بدست آوردن آثار زنداني سخنوران هيچ دورهاي مانند عصر صفوي‬
‫موجب زحمت نشد‪ ..‬در هيچيک از تذکرهها‪ ،‬اعم از خطي و چاپي‪ ،‬نه اشارهاي به حبس و‬
‫بند سخنوران شده و نه اثري از زندان نامههاي ايشان وجود دارد ولي اين را ميدانم که اکثر‬
‫آنان بواسطه خفقان محيط به هندوستان گريختهاند‪ .1‬در ساير نقاطي که بر اثر تعصب شديد‬
‫مذهبي صفويه ناچاراً از ايران جدا شدند مانند عراق و آسياي صغير صدها دانشمند و شاعر‬
‫‪ -1‬حبسه در ادب فارسي‪ ،‬به کوشش دکتر والي اهلل مظفري‪ ،‬نشر اميرکبير چاپ اول سال ‪ ،1054‬صفحه‬
‫‪.11‬‬
‫وجود داشتهاند که از پرداختن به احوال آنها خودداري شد‪ .‬همچنين در هند و عثماني نيز‬
‫دانشمندان و شاعران بسياري از ايران به آنجاها فرار کردهاند که مجال آوردن بيوگرافي همه‬
‫آنها ميسرنشد‪ .‬آنچه که بعدها از سقوط صفويه در ايران بر جاي ماند تقليد کورکورانه و‬
‫جهل مطلق اکثريت مردم ايران بود بطوري که کالبد شکافي عقايد مردم در آن دوران بغير از‬
‫خرافات و انحرافات عقيدتي چيز ديگري ندارد‪.‬‬
‫اسامي پادشاهان صفوي و ايام هر يک‬

‫‪ 605‬تا ‪ 630‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -1‬شاه اسماعيل اول‬
‫‪ 630‬تا ‪ 614‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -2‬شاه طهاسب اول‪ ،‬پسر شاه اسماعيل اول‬
‫‪ 614‬تا ‪ 615‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -3‬شاه اسماعيل دوم‪ ،‬پسر شاه طهماسب اول‬
‫‪ 615‬تا ‪ 619‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -4‬سلطان محمد خدابنده‪ ،‬پسر شاه اسماعيل دوم‬
‫‪ 619‬تا ‪ 1031‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -5‬شاه عباس اول پسر شاه محمد خدابنده‬
‫‪ -9‬شاه صفي‪ ،‬پسر صفي ميرزا پسر شاه عباس اول ‪ 1031‬تا ‪ 1052‬ه‪ .‬ق‬
‫‪ 1052‬تا ‪ 1077‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -7‬شاه عباس دوم‪ ،‬پسر شاه صفي‬
‫‪ 1077‬تا ‪ 1105‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -1‬شاه سليمان بن شاه عباس دوم‬
‫‪ 1105‬تا ‪ 1135‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -6‬شاه سلطان حسين‪ ،‬پسر شاه سليمان‬
‫‪ 1135‬تا ‪ 1144‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -10‬شاه طهماسب دوم‪ ،‬پسر شاه سلطان حسين‬
‫‪ 1144‬تا ‪ 1141‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -11‬شاه عباس سوم‪ ،‬پسر شاه طهماسب دوم‬
‫بعضي از ماليان عرب که به ايران تحت اشغال صفويه آمدند‪:‬‬
‫‪ -1‬نورالدين علي بن حسين بن عبدالعال معروف به محقق کرکي عاملي از جبل عامل‬
‫لبنان متوفاي (‪ 640‬ه‪ .‬ق)‬
‫‪ -2‬شيخ بهايي عاملي شيخ االسالم اصفهان در دوران شاه عباس اول از بعلبک لبنان‬
‫زندگي ‪ 1031-653‬ه‪ .‬ق‪.‬‬
‫‪ -3‬شيخ محمد حسن حر عاملي متوفاي ‪ 1104‬ه‪ .‬ق صاحب کتاب امل اآلمل در ذکر‬
‫علماي جبل عامل ساکن در ايران‪.‬‬
‫فصل پنجم‬
‫افشاريه – زنديه ‪ -‬قاجاري‬
‫افشاريه (‪ 1212-1142‬ه‪ .‬ق)‬

‫سه انقالب بزرگ و تقريباً همزمان در کردستان – ‌بلوچستان و قندهار بر عليه صفويه‬
‫صورت گرفت که دو تاي اولي بشدت سرکوب شدند‪ ،‬ولي سومي به علت لياقت سردارش‬
‫به پيروزي رسيد و زمينهاي شد براي نابودي سلسلة صفويه در سالهاي بعد‪ ،‬اما افسوس که‬
‫اهل سنت هيچگونه اتحادي باهم نداشتند بجز در موارد اندکي مانند کمک بلوچها به‬
‫ميرويس پدر محمد موقعي که او در قندهار در محاصره خسروخان برادرزاده گرگينخان‬
‫بود‪ .‬ميرويس در سال ‪ 1126‬ه‪ .‬ق درگذشت‪ .‬جانشين او عبدالعزيز قصد مصالحه داشت‬
‫ولي محمود فرزند بزرگ ميرويس او را از سر راه برداشت و به حکومت صفويه پايان داد‪.‬‬
‫از جمله عوامل پيروزي محمود سيد عبداهلل والي خان هويزه اهل سنت بود که از طرف شاه‬
‫حسين بعنوان فرمانده قزلباش در جنگ محاصره اصفهان انتخاب شده بود‪.1‬‬
‫عامل ديگر قيام لزگيهاي اهل سنت در آذربايجان بود‪ .‬همچنين غوطهور بودن شاه و‬
‫درباريان در فساد لجام گسيخته از علل اساسي سقوط صفويه بدست محمود بود‪ .‬سقوط‬
‫حکومت صفويه شادي مردم ايران را برانگيخت‪ .‬و مردم را از فقر و پريشاني و کشتار و‬
‫ظلم و تعدي روزمره نجات داد‪ .‬الزم به ذکراست هزينه سفر شاه حسين با شصت هزار نفر‬
‫همراهش در سال ‪ 1117‬ه‪ .‬ق به قم و مشهد به قدري گزاف بود که نه فقط موجب تهي‬
‫شدن خزانه مملکت گرديد بلکه شهرهايي که شاه از آن عبور ميکرد دچار قحطي شدند‪.‬‬
‫بعد از فتح اصفهان ‪ 1135‬ه‪ .‬ق به دستور محمود تمامي خوراک و آذوقه ذخيره در‬
‫کاروان افغانها را به درون شهر بردند و بزودي آثار قحطي و گرسنگي رفع شد‪ .‬بسياري از‬
‫‪ -1‬سفرنامه کروسينسکي‪ ،‬صفحه ‪.62‬‬

‫فراريان به منازل و مغازههاي خود بازگشتند‪ .‬وي مردي از افاغنه را که متقي و زاهد و مدبر‬
‫و باکفايت بود به حل و عقد امور شرعي و حقوقي و اجتماعي مردم اصفهان گماشت او در‬
‫کار خود موفق شد و توانست رضايت مردم را جلب کند‪.‬‬
‫کروسينسکي در سفرنامه خود صفحة ‪ 91‬مينويسد‪ :‬مردم چنان از ديانت و عفت و‬
‫پاکدامني او مسرور و خوشحالي ميکردند که به زمان گذشته خود که باعث زوال دولتشان‬
‫بود افسوس بينهايت ميخوردند‪....‬‬
‫محمود براي توازن مذهبي در اصفهان يکصد هزار تن از اهل سنت گزين همدان را به‬
‫اصفهان کوچ ميدهد‪ .‬در گرما گرم محاصرة اصفهان اشرف پسر عموي محمود براي شاه‬
‫حسين نامه نوشته و از او ميخواهد که در قبال آذوقة فرستاده شده از طرف او و کمکش‬
‫براي نابودي محمود شاه فرماندهي کل قشون ايران را به او بدهد‪ .‬اما شاه حسين به سخنان‬
‫اشرف اعتماد نميکند‪ .‬بعد از مدتي اين راز (ارسال آذوقه و نامه) براي محمود فاش ميشود‬
‫ولي او به روي خود نميآورد‪ .‬بعد از سقوط اصفهان اشرف را زنداني ميکند‪ .‬در سال سوم‬
‫حکومت محمود جنگي مابين او و عثماني روي داد که به شکست عثمانيها انجاميد‪ .‬سران‬
‫قزلباش که ديگر قادر نبودند به تجاوز و تعدي خود نسبت به مردم ادامه دهند دست به‬
‫کودتايي بر ضد محمود ميزنند‪ .‬اما نقشة شوم آنها برمال ميشود و محمود همگي آن‬
‫جنايتکاران را به قتل ميرساند‪.1‬‬
‫بعد از آن محمود شاه حسين را وادار ميکند که همة زنانش که بالغ بر پانصد تن بود را‬
‫بجز يکي طالق دهد‪ .‬هواداران اشرف در سال ‪ 1137‬ه‪ .‬ق وي را از زندان نجات داده و‬
‫محمود که بشدت مريض بود را به شهادت ميرسانند‪ .‬به تصريح رستم التواريخ حکومت‬
‫اشرف نيز با عدل و انصاف بود و خبري از جور و ظلم قزلباش در آن نبود‪.‬‬
‫‪ -1‬به تصريح رستم التواريخ محمود امراي صفويه و شاهزادهها را به علت خيانت و جنايتشان کشت‪.‬‬
‫صفحه ‪ 151‬تا ‪ 15‬به بعد‪.‬‬
‫ندرقليخان افشار (نادرشاه) (‪ 1132-1142‬ه‪ .‬ق)‬

‫نادرشاه افشار متولد سال ‪ 1911( 1100‬ميالدي) و متوفاي سال ‪ 1190‬ه‪ .‬ق (‪ 1747‬م)‬
‫است‪ .‬وي از قبيله شيعه مذهب افشار است که بنا به نوشته حمداهلل مستوفي در نزهة القلوب‬
‫افشاريه از اعقاب آغوزخان مغول ميباشد‪ .‬در ‪ 11‬سالگي نادر به همراه مادرش به اسارت‬
‫ازبکها ميافتد‪ ،‬و بعد از چهار سال که مادرش درگذشت او فرار کرده به خراسان ميآيد‪،‬‬
‫در آنجا به خدمت بابا علي بيگ احمدلو افشار فرماندار ابيورد در حوالي قهقه کنوني‬
‫ميرسد‪.‬‬
‫بعد از بابا علي نادر به جاي وي مينشيند‪ .‬نادر بنا به دعوت ملک محمود سيستاني به‬
‫مشهد ميرود‪ ،‬آنجا تصميم ميگيرد که روزي در مراسم جريدبازي عنان اسب ملک محمود‬
‫را بگيرد‪ ،‬و او را بکشد‪ .‬ولي موفق نميشود‪.‬‬
‫ملک محمود سيستاني‬

‫ملک محمود از بزرگان سيستان بود که به اتفاق برادرش ملک اسحق مشهد را در سال‬
‫‪ 1137‬ه‪ .‬ق تصرف کرد و سپس سبزوار‪ ،‬نيشابور‪ ،‬خواف و جام اطاعت او را پذيرفتند‪.‬‬
‫ملک محمود که نسب خود را به پادشاهان کياني ايران ميرساند سکه و خطبة فرمانروايي را‬
‫به نام خود نمود‪ .‬وي سپس به بسط عدل و دادگري پرداخت و در هر مکان که دزد و‬
‫اوباشي بود را بنا به دستورش گرفته اعدام ميکردند‪ .‬چون آوازة داد و عدل او به مسامع دور‬
‫و نزديک رسيد‪ ،‬اکثري از امرا و اکابر و حکام سر از جادة متابعت به علت تقصيراتي که از‬
‫آنها به عرصة ظهور رسيده بود پيچيده سرکشي آغاز نمودند‪ ،‬که نادر افشار يکي از آنها بود‪.‬‬
‫بعد از جنگهاي زياد در سال ‪ 1136‬ه‪ .‬ق مشهد به محاصرة نادر درآمد و اين محاصره دو‬
‫ماه و نيم طول کشيد ملک محمود که اسلحه و توپخانه مکمل داشت بخوبي مقاومت کرد‪.‬‬
‫عاقبت پير محمد بيگ که ملک محمود او را به فرماندهي دروازه نوقان مشهد انتخاب کرده‬
‫بود با خيانت خود دروازه را به روي نادر باز کرده و بدين ترتيب لشکر نادر وارد مشهد‬
‫ميشود‪ .‬بعد از آنکه کار بر ملک محمود سخت شد تاج و تخت خود را تسليم شاه‬
‫طهماسب دوم نمود‪ .‬بعد از چند روز ملک محمود به همراه برادرانش به امر نادر کشته‬
‫شدند‪ .‬به اين ترتيب نادر يکي از رقباي بزرگ خود را از ميان برداشت‪ .‬قبل از آنکه نادر با‬
‫حيلهاي که بکار برده بود فتحعلي خان قاجار رقيب نيرومند ديگر خود را نيز در ‪ 14‬صفر‬
‫‪ 1136‬به جاي قتل رسانده بود‪ .‬وي بدين ترتيب توانست به سرداري کل سپاهيان (شاه‬
‫طهماسب دوم که براي شکست دادن افغانها و بدست آوردن تاج و تخت صفويه حتي‬
‫حاضر شده بود که گيالنات (شامل رشت و الهيجان و ساير شهرهاي گيالن) و قفقاز را در‬
‫ازاي کمک پطرکبير امپراطور روس به او بدهد هر چند از نادر و بلند پروازيهاي او‬
‫ميترسيد اما چارهاي جز سپردن فرماندهي ارتش خود به او نداشت) برسد‪ .‬نادر بعد از‬
‫جنگهايي که بر عليه عثماني و افغانيها و قفقازيها انجام داد‪ ،‬توانست به اوضاع ايران سر‬
‫و ساماني بدهد‪ ،‬در سال ‪ 1141‬ه‪ .‬ق براي مهيا کردن سلطنت خود با خدعه و نيرنگ شاه‬
‫طهماسب دوم را زنداني کرد‪ .‬او از عموم بالد ايران اعيان‪ ،‬کدخدايان و قضات و ريش‬
‫سفيدان را به اردويش در صحراي موقان در مغان (ساحل رود ارس) فراخواند‪ .‬در موقع‬
‫نظرخواهي مسخرة نادر از حاضران يکي از حضار خواهان دادن حکومت به طهماسب‬
‫ميشود‪ ،‬نادر حرف او را شنيده دستور قتلش را ميدهد‪ .‬بدين ترتيب کسي جرأت نميکند‬
‫مخالفت کند‪ .‬ندرقليخان در ‪ 24‬شوال ‪ 1141‬ه‪ .‬ق تاج سلطنت بر سر گذاشت و نادرشاه‬
‫خوانده شد‪ .‬خان افشار قبل از تاجگذاري شرايط زير را به تصويب نمايندگان بالد ايران‬
‫رساند‪:‬‬
‫‪ -1‬ممنوعيت سب صحابه ‪-‬رضي اهلل عنهم‪.-‬‬
‫‪ -2‬تعيين امير حاجي مانند امراي شام و مصر و شريک شدن شيعيان در رکن شافعيان‬
‫در مکة معظمه‪.‬‬
‫‪ -3‬آزادي اسراي ايراني و عثماني و توقف خريد و فروش آنها‪.‬‬

‫‪ -4‬تعيين نماينده (سفير) از طرف ايران و عثماني براي رتق و فتق امور‪.‬‬
‫سلطنت نادرشاه چهار زيان عظيم را متوجه مسلمين کرد‬

‫که عبارتند از‪:‬‬
‫‪ -1‬ويراني ايران‪ :‬نادر با جنگهايي که به راه انداخت جز ويراني و تباهي چيزي براي‬
‫ايران بعد از خود بجا نگذاشت‪.‬‬
‫‪ -2‬لشکرکشي نادر به قفقاز و جنگ با مسلمانان آنجا باعث ضعيف شدن آنها و تسلط‬
‫روسها بر آن نواحي گرديد که هنوز هم قفقازيها (بخصوص چچنيها) نتوانستهاند خود‬
‫را از زير بار ظلم و کفار روس برهانند‪.‬‬
‫‪ -3‬جنگهاي بيهوده نادر با عثماني که باالخره نادر را به قبولي معاهده قصر شيرين‬
‫واداشت نه تنها باعث تضعيف عثماني شد بخصوص در شرايط حساس آن زمان که‬
‫قدرتهاي مسيحي در حال ظهور بودند‪ .‬ارتش نادري را نيز به نابودي کشاند‪ .‬طوري که در‬
‫هر گوشهاي از ايران مانند قيام محمدخان بلوچ شورشهايي بروز کرد‪ .‬و ايران در آخر‬
‫حيات نادر به وضعي برگشت که در دوران آخر صفويه بدان دچار شده بود‪.‬‬
‫‪ -4‬لشکرکشي نادر به هند‪ ،‬قتل و غارت دهلي عامل اصلي تضعيف گورکانيان هند بود‬
‫که باعث شد انگليسيها براحتي آن سرزمين را از دست مسلمانان بيرون آورند و زبان‬
‫فارسي که زبان رسمي هند بود را برانداخته زبان انگليسي را جايگزين آن کنند‪.‬‬
‫چهره واقعي نادرشاه‬

‫‪ -1‬از جمله کارهاي ننگين نادرشاه به خرابات کشيدن زنان لزگي بود‪ .‬وقتي نادر حريف‬
‫مردان جنگجو و تسليمناپذير لزگي نشد‪ .‬براي فرونشاندن خشم خود دستور داد يک هزار و‬
‫پانصد تن از زنان اسير لزگي را به خرابات نشانند‪ .‬نادر زنان را به سه درجه اعال – وسط و‬
‫ادني تقسيم کرد وي سيصد دينار براي تجاوز به زنان اعال‪ ،‬دويست دينار براي زنان وسط و‬
‫يکصد دينار براي زنان ادني تعيين کرد‪ .‬و اين پولي بود که براي نادر جمعآوري ميشد‪ .‬اين‬
‫وضعيت که به رسواي خاص و عام انجاميد يک ماه ادامه داشت‪.‬‬
‫‪ -2‬غارت و قتلعام دهلي‪ :‬در سال ‪ 1151‬ه‪ .‬ق نبرد تاريخي کرنال در نزديکي دهلي بين‬
‫محمد شاه گورکاني هند و نادرشاه افشار درگرفت‪ .‬حاصل جنگ شکست محمد شاه و‬
‫پيروزي نادر بود‪ .‬غنايمي که نادر از خزاين محمدشاه و هنديان در دهلي کسب کرد‪ .‬از حد‬
‫تصور آدمي فراتر است‪ .‬از جمله غنايم تخت طاووس – ياقوت درياي نور – الماس عين‬
‫الحور – الماس کوه نور بود‪ ،‬که هر کدام از اين جواهرات به تنهايي ميتوانست مملکتي را‬
‫از ويرانه به آباداني تبديل کند‪ .‬تنها قيمت پيشکشهاي محمد شاه و استانداران و سردارانش‬
‫به نادر بالغ بر ‪ 325‬ميليون تومان آن زمان بود‪ .1‬بدنبال شورش اهالي دهلي‪ ،‬نادر فرمان‬
‫قتلعام را صادر کرد‪ .‬خونريزي از بازار صرفان که جلو قلعه دهلي بود تا سيدگاه قديم به‬
‫مسافت يک و نيم فرسخ درگرفت‪ .‬تمام کوچهها و بازارها و خيابانها و انبارها‪ ،‬در هر‬
‫طرف بازار خاتم و اطراف مسجد و بازار پنبه و جواهرفروشان تاراج شد‪ .‬اغلب جاها را‬
‫آتش زدند‪ ،‬و هر کس را در مأمنها و خانهها و کوچهها و پسکوچهها و دکانها‪ ،‬از بزرگ‬
‫و کوچک و زن و مرد‪ ،‬يافتند‪ ،‬از دم شمشير گذراندند‪ ،‬حتي حيوانات از قهر و غضب آنها‬
‫خالص نشدند‪ .2‬استاد علي اکبر دهخدا در امثال و حکم دربارة ميزان مال دوستي نادرشاه‬
‫مينويسد‪ :‬گويند آنگاه که کار مصادرت و مطالبت نادرشاه بر مردان دهلي توانفرسا شد‪،‬‬
‫روزي جمله ذيل را با خط جلي نوشته‪ ،‬در رهگذر پادشاه ايران آويختند‪:‬‬
‫‪ ‬اگر خدايي‪ ،‬ترا بندگان بايد و اگر پادشاهي ترا رعيت گريز نباشد‪ ،‬با اين همه ستم‪،‬‬
‫ديار هند خراب و بيآب و از مردم تهي ميماند‪ .‬نادر از ميرزا مهديخان (منشي و مؤرخ‬
‫‪ -1‬تاريخ نادرشاه افشار‪ ،‬جمس فريزر‪ ،‬صفحه ‪.119-118‬‬

‫‪ -7‬تاريخ نادرشاه افشار‪ ،‬جمس فريزر‪ ،‬صفحه ‪.119-118‬‬
‫درباري نادرشاه) پرسيد‪ :‬چه نوشتهايد؟ دبير جليل‪ ،‬شرح گفت‪ ،‬نادرشاه پس از لحظهاي‬
‫تأمل فرمود‪ :‬به آنها بگو‪ ،‬من اينگونه سخنان که خدايم يا شاهم نميفهمم من نادرقليام و‬
‫پول ميخواهم!‬
‫ميرزا مهديخان استرآبادي مؤرخ دربار نادرشاهي و مؤلف کتاب جهانگشاي نادري‬
‫مينويسد‪ :‬عمال واليات را در محکمه حاضر ميکردند بدون آنکه از جانب احدي گزارشي‬
‫يا ادعايي يا شکايتي شده باشد‪ ،‬آنها را به چوب ميبستند و آن بيچارگان در زير اين‬
‫شکنجههاي وحشتناک‪ ،‬هر کدام ده الف و بيست الف (هر الفي پنج هزار تومان آن روزگار)‬
‫با دست و پاي شکسته بپاي خود مينوشتند و تعهد پرداخت ميکردند‪ .‬تازه اين آغاز رهايي‬
‫آنها نبود‪ ،‬بلکه بالفاصله با شکنجههاي شديدتر از آنها ميخواستند تا دستياران و همکاران‬
‫خود را معرفي کنند و آنها نيز ناچار هر کس را از خويش و بيگانه و همشهري و همخانه و‬
‫دور و نزديک و ترک و تاجيک ديده يا شنيده بودند به قلم ميآوردند‪ .‬کار بجايي رسيد که‬
‫براي روستاها و شهرهاي ويران شده حواله ميدادند‪ ،‬که جغد ويرانههاي آنها آشيان ساخته‬
‫بود‪ .‬و اگر برگهاي درختان آنجا زر ميشد‪ ،‬از عهده اداي يک دهم آن حوالهها برنميآمد‪.‬‬
‫و اگر احدي از قبول آن حوالهها‪ ،‬سرباز ميپيچيد‪ ،‬گردنش را به طناب ميپيچيدند‪ .‬پس از‬
‫اعترافي که به اين ترتيب از شخص ميگرفتند‪ ،‬عليالحساب گوش و بيني او را قطع‬
‫ميکردند و چشمهايش را کور ميساختند‪ ،‬و او را همراه مأموران وصول‪ ،‬روانه ميکردند‬
‫تا پول را بپردازد‪ .‬مأموران مالياتي در هر کوچه و برزني‪ ،‬به هر زني و مردي که مواجه‬
‫ميشدند‪ ،‬گريبانش را ميگرفتند‪ ،‬و از او مطالبه پول ميکردند‪ .‬حتي مرگ هم اين قربانيان را‬
‫نجات نميداد زيرا حواله را از ورثه و همسايه‪ ،‬محله به محله و شهر به شهر دنبال‬
‫ميکردند‪.1‬‬
‫‪ -1‬جهانگشاي نادري‪ ،‬ميرزا مهديخان استرآبادي‪ ،‬صفحه ‪.747-477‬‬

‫شورش ايرانيان بر عليه نادر‬

‫عصر ثروت و استکبار بيمنتهاي دولت و فقر و استضعاف بينهايت ملت بتدريج نه تنها‬
‫مورد نفرت مردم ايران‪ ،‬بلکه هدف بغض و دشنام سربازان نادري نيز قرار گرفت‪ .‬و به‬
‫شورشهاي متعددي از جانب مردم و گماشتگان نادري انجاميد که برخي از شورشها‬
‫عبارتند از‪ :‬شورش مردم شيروان در سال ‪ 1153‬ه‪ .‬ق و سپس در سال ‪ 1159‬ه‪ .‬ق که بنا به‬
‫نوشتة تاريخ ايران از دوران باستان تا سده هجدهم صفحة ‪ 910‬در شورش دوم مردم‬
‫شيروان ‪ 14‬من (قريب ‪ 42‬کيلو) چشم را براي نادرشاه آوردند‪ .‬شورش مردم خوارزم در‬
‫سال ‪ 1155‬ه‪ .‬ق شورش مردم گرجستان شرقي در سال ‪ 1159‬ه‪ .‬ق شورش سراسري‬
‫فارس و پيوستن تقيخان بيگلر بيگي به شورشيان شيراز در سال ‪ 1157‬ه‪ .‬ق و کشتار و‬
‫غارت و ويراني شيراز بدست نادرشاه‪ ،‬شورش ايل چادرنشين دنبلي کرد‪ ،‬در خوس و‬
‫سلمس ‪ 1157‬ه‪ .‬ق‪ ،‬شورش خراسانيها به ويژه قوچانيها و کرمانيها و لرستانيها در‬
‫فاصله سالهاي ‪ 1159‬تا ‪ 1156‬ه‪ .‬ق قيام مردم بلوچستان در سال ‪ 1190‬ه‪ .‬ق و قيام‬
‫محمدخان بلوچ‪ .‬بدين ترتيب شورشهاي سراسري در ايران که اکثراً از طرف اهل سنت‬
‫صورت گرفت نادر را به نابودي کشاند‪ .‬نادر در راه خواباندن شورش کردان قوچان در‬
‫فتحآباد در روز يکشنبه يازدهم جمادياالخر سال ‪ 1190‬ه‪ .‬ق بدست عدهاي محارم خود به‬
‫قتل رسيد‪ .‬و به دنبال مرگ او مملکت وسيعي که به ضرب گلوله و شمشير فتح شده بود‬
‫تکه تکه گرديد‪.1‬‬
‫مذهب اهل سنت در دوران نادري تا ظهور قاجاريه‬

‫نادرشاه براي برانداختن حکومت صفويه و در اختيار گرفتن زمام امور ايران چارهاي جز‬
‫پذيرفتن مذهب اهل سنت بعنوان مذهب رسمي ايران نداشت‪ .‬اکثر ايرانيان در آن زمان‬
‫‪ -1‬خصوص چهره واقعي نادرشاه به عالمآراي نادري و جهانگشاي نادري مراجعه شود‪.‬‬
‫عليرغم کشتارهاي وسيع صفويه در مذهب اهل سنت بودند‪ ،‬اين حقيقتي است که توسط‬
‫محمد کاظم مروي وزير مرو در کتاب عالمآراي نادري جلد سوم صفحة ‪ 610‬در فصل‬
‫سياست مذهبي نادر مورد تأکيد قرار گرفته است‪ .‬و وثيقة مذهبي نجف در سال ‪ 1159‬ه‪ .‬ق‬
‫آنرا تأييد ميکند‪ .‬در دوران صفويه بجز مردم استانهاي آذربايجان شرقي و اردبيل که به زور‬
‫شمشير به مذهب صفويه گرويدند‪ ،‬بقية ايرانيها مذهب خود را حفظ کردند‪.‬‬
‫هر چند مانند مورد قزوين پايتخت صفويه در دوران شاه طهماسب اول تا اوسط‬
‫حکومت شاه عباس اول کشتار اهل سنت به يک رسم تبديل شده بود‪ .‬اما وقايع آخر دوران‬
‫صفويه و دوران نادري به وضوح نشان ميدهد که تنها اقليتي در شهرهايي مانند قزوين و‬
‫اصفهان و شيراز به مذهب صفويه گرويده بودند‪ .‬کرمان – قفقاز – ترکمنستان – الرستان –‬
‫کردستان – لرستان – بلوچستان – مازندران – همدان – سمنان – گيالن – خراسان و‬
‫افغانستان و ساير نقاط ايران اکثراً بر مذهب اهل سنت بودند‪ .‬همين مسئله نادر را مجبور‬
‫ساخت که در شرايط خود براي پادشاهي بر ايران اعالم کند که سب صحابه بايد ملغي شود‬
‫و مذهب اهل سنت در ايران به جايگاه خود در قبل از صفويه برگردد‪.‬‬
‫وثيقه مذهبي نجف در سال ‪ 1159‬ه‪ .‬ق‪ :‬در سال ‪ 1159‬در نجف اشرف نادرشاه جمعي‬
‫از علماي نجف اشرف و کربالي معلي و حله و توابع بغداد را در حوزة گفتگو حاضر‬
‫ساخته و از آنان خواست که اختالفات مذهبي بين اهل سنت و شيعيان را حل و فصل کنند‪.‬‬
‫علماي کرام با يکديگر مجلس محاوره و مذاکره آراسته و بعد از اظهار نظرهايي اعالم‬
‫کردند‪ :‬بعد از رحلت حضرت سيد المرسلين خالفت به اجماع بر خليفة اول ابوبکر صديق‬
‫‪-‬رضي اهلل عنه‪ ،-‬و بعد از او به نص آن جناب و اتفاق اصحاب به مزين المنبر و المحراب‬
‫عمربن الخطاب ‪-‬رضي اهلل عنه‪ -‬قرار‪ ،‬و بعد از آن به شورا و اتفاق اصحاب بر ذي النورين‬
‫عثمان بن عفان ‪-‬رضي اهلل عنه‪ ،-‬و بعد به علي بن ابيطالب ‪-‬رضي اهلل عنه‪ -‬منتقل گرديد‪ .‬و‬
‫به مؤداي‪:‬‬
‫اج ِرين و ْاْلَنْصا ِر والَّ ِذين اتَّبعوهم بِِإحس ٍ‬

‫ان َر ِض َي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿و َّ ِ‬
‫الساب ُقو َن ْاْل ََّولُو َن م َن الْ ُم َه َ َ َ َ َ َ ُ ُ ْ ْ َ‬ ‫َ‬
‫اللَّهُ َعْن ُه ْم َوَر ُ‬
‫ضوا َعْنهُ﴾ (التوبة‪)011 :‬‬
‫«و پيشي گيرندگان اوليه از مهاجرين و انصار و کساني که از آنها تبعيت ميکنند‬
‫به نيکي‪ ،‬خداوند از آنها راضي و آنها نيز از خدا راضياند»‪.‬‬
‫و آيه‪:‬‬
‫َّجَرِة فَ َعلِ َم َما ِِف قُلُوِبِِ ْم﴾‬
‫ت الش َ‬ ‫ني إِ ْذ يُبَايِعُونَ َ‬
‫ك ََْت َ‬
‫ِِ‬ ‫ِ‬
‫﴿لََق ْد َرض َي اللَّهُ َع ِن الْ ُم ْؤمن َ‬
‫(الفتح‪)08 :‬‬
‫« قطعاً خداوند راضي شد از مؤمنان زماني که آنها با تو در زير درخت بيعت‬
‫کردند‪ ،‬پس خدا از آنچه در قلبهايشان است آگاه است»‪.‬‬
‫و حديث شريف‪:‬‬
‫«أصحابي کالنجوم بأيهم اقتديتم اهتديتم»(‪.‬اين حديث موضوع‬
‫است يعني ساختگي است) تصحيح کننده‬
‫ياران من مانند نجومند به هر کدام اقتدا کنيد هدايت يافتهايد‪.‬‬
‫خلفاي بر حق و ربط مواصلت فيمابين ايشان محقق بوده‪ ،‬همه با يکديگر رسم موافقت‬
‫بيشائبة مغايرت و منافرت مسلوک ميداشتهاند‪ .‬و به حدي رسم موافقت و مؤاخات‬
‫فيمابين ايشان مرعي بوده‪ ،‬که بعد از رحلت خليفة اول و ثاني از دار فنا از جناب مرتضي‬
‫سؤال حال ايشان نمودند آن حضرت فرمودند که‪:‬‬
‫«إمامان قاسطان عادالن کانا علي الحق وعلي فيکم»‪.‬‬
‫و خليفة اول در شأن خليفة رابع فرموده است که‪:‬‬
‫«لست بخيرکم وعلي فيکم»‪.‬اين مطلب صحيح نيست وترجمه‬
‫فارسي مولف هم اشتباه است‬
‫نيست خيري در شما که علي در آن نباشد‪ ،‬و خليفة ثاني در حق آن جناب ميفرموده‪:‬‬
‫«لوال علي لهلک عمر»‪.‬قول مشهوري است که فاقد سند است‬
‫رافضيان اين را بر عليه حضرت عمر استفاده ميکنند در صورتيکه‬
‫اکر اندکي به معنايش فکر کنند بر عکس به نفع حضرت عمر‬
‫ميشودزيرا داللت بر همکاري وتعاون وهمدلي ودوستي ايشان با‬
‫حضرت علي دارد ( تصحيح کننده)‬
‫اگر علي نبود عمر هالک ميشد‪ .‬و نظاير اين‪ ،‬که به کمال رضامندي ايشان از يکديگر‬
‫داللت دارد‪ ،‬بسيار و مستغني از بيان و تذکر است‪ .‬و در سال نهصد و شش هجري قمري‪،‬‬
‫که شاه اسماعيل صفوي خروج نموده‪ ،‬اشاعة سب و رفضي نسبت به خلفاي ثالثه نمود‪،‬‬
‫اين معني‪ ،‬منشأ ظهور فساد و نهب و اموال عباد گرديده‪ ،‬مورث بغض و عدوان فيمابين اهل‬
‫اسالم شد‪ .‬تا اينکه به مقتضاي‪:‬‬
‫ك الْم ْل ِ‬‫ِ‬
‫ك تُ ْؤِِت الْ ُم ْل َ‬
‫ك َم ْن تَ َشاءُ﴾ (آل عمران‪)62 :‬‬ ‫﴿قُ ِل اللَّ ُه َّم َمال َ ُ‬
‫«بگو‪ :‬اي خداي من مالک ملک (پادشاهي) تويي به هر که بخواهي پادشاهي‬
‫ميدهي»‪.‬‬
‫نادرشاه به مرتبة سلطنت و جهانداري فائز گشته‪ ،‬به نحوي که در فوق مذکور شد‪ .‬در‬
‫شوراي صحراي مغان از اين داعيان استکشاف فرموده‪ ،‬ما نيز عرض عقايد اسالميه خود‬
‫کرده بوديم‪ .‬و حال نيز که در روضة مقدسة عليه علويه از داعيان مجدداً استفسار فرمودند‬
‫عقايد اسالميه داعيان به نهج مسطور است‪ :‬خلفاي راشدين رضوان اهلل عليهم اجمعين را به‬
‫ترتيب خليفة علي التحقيق حضرت سيد المسلمين ميدانيم و شک و شبههاي نداريم‪ ،‬و از‬
‫رفض و تبرا‪ ،‬تبرا ميجوييم‪ .‬بنحوي که جناب قدوة العلماء االعالم شيخ االسالم و افنديان‬
‫عظام دولت عالية عثمانيه تصديق مذهب جعفري کردهاند‪ ،‬مقلد طريقة آن حضرت‪ ،‬و بر اين‬
‫عقيده راسخ و ثابت ميباشيم‪ .‬و آنچه سمت تحرير يافته‪ ،‬محض از خلوص فؤاد و صميم‬
‫قلب‪ ،‬و نقد اين ادعا مصفا از شائبة غش و قلب است‪ .‬هر گاه خالف اين عقيده از ما به‬
‫ظهور برسد‪ ،‬از دين بيگانه و مورد غضب و سخط خداوند يگانه‪ ،‬و سخط شاهنشاه زمانه و‬
‫خديو فرزانه باشيم‪ .‬عقيدة عقل داعيان دولتين عظيمتين‪ ،‬علماي نجف اشرف و کربالي معال‬
‫و حله و توابع بغداد آنکه‪ :‬امام جعفر صادق ‪-‬رضي اهلل عنه‪ ،-‬ذرية رسول اکرم ‪-‬صلى اهلل‬
‫عليه وسلم‪ -‬و ممدوح امم‪ ،‬و نزد ائمة ملل مقبول و مسلم است‪ .‬و از قراري که علماي ايران‬
‫عرضي و تحرير نمودهاند‪ ،‬و نزد داعيان تحقق يافته‪ ،‬عقايد اسالمية اهل ايران صحيح و فرقة‬
‫مذبوره قايل به حقيقت خلفاي راشدين‪ ،‬و از اسالم و امت حضرت سيد االنام عليه الصلوة‬
‫والسالم ميباشند‪ .‬عقيده اقل داعيان‪ ،‬علماي بخارا و بلخ و خوارزم آنکه‪ :‬عقايد صحيحة‬
‫اسالمية اهالي ايران به نحوي است که علماي فوق بيان نمودهاند‪ .‬اين فرقه داخل اهل اسالم‬
‫و امت حضرت خير االنام ميباشند‪ .1‬بدون شک اگر نادرشاه در زمينههاي اقتصادي و‬
‫سياسي نيز همين درک و درايت را داشت نه تنها ايران در دوران آخر حکومت او تجزيه‬
‫نميشد بلکه ايران به صورت يکي از قدرتهاي تعيينکننده بخصوص در آسيا تبديل‬
‫ميشد و امروزه وضعيت مملکت به گونهاي ديگر ميبود‪ .‬اما افسوس که طمعورزي و‬
‫اشتهاي سيريناپذير نادر و عدم تدبير او در امور مملکتداري سرنوشت ديگري را براي‬
‫ايران زمين رقم زد‪ .‬بعد از قتل نادر تنها خراسان در دست فرزندان وي باقي ماند‪ ،‬آن هم به‬
‫لطف کريمخان زند که نخواست دودمان نادرشاه را براندازد‪ .‬با به قدرت رسيدن قاجاريه‬
‫شاهرخ پير و نابينا شده به دست پدر توسط آقا محمدخان قاجار بعد از تحمل شکنجههاي‬
‫زياد همراه خانوادهاش به تهران کوچانده شد‪ .‬بدين ترتيب آقا محمدخان صاحب‬
‫گنجينههايي شد که هنوز در کالت نادري مانده بود‪.‬‬
‫‪ -1‬عالمآراي نادري‪ ،‬جلد سوم‪ ،‬از صفحه ‪ 983‬به بعد (فصل سياست مذهبي نادر)‪.‬‬
‫اسامي سالطين افشاري و مدت هر يک‬

‫‪ 1190-1141‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -1‬نادرشاه‬
‫‪ 1191-1190‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -2‬عادلشاه و ابراهيم شاه برادرزادگان نادر‬
‫‪ 1210-1191‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -3‬شاهرخ شاه‬
‫‪ 1211-1210‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -4‬نادر ميرزا‬
‫زنديه (‪ 1222-1133‬ه‪ .‬ق )‬

‫طايفه زند از طوايف لر هستند که پيش از ظهور کريمخان چندان اسم و رسمي در تاريخ‬
‫نداشتهاند‪ .‬ايل زند که اکنون در کنار سيروان و در شمال کروي عراق سکونت دارند اهل‬
‫سنت و قبيلة کريمخان زند ميباشند‪ .‬طايفة زند در منطقة خانقين به داخل عشاير باجالن‬
‫رفته‪ ،‬بعضي از اين طايفه نيز دردور و بر کرمانشاه به سر ميبرند‪ .‬سه ايل زنگنه و زند و وند‬
‫با هم حکومت زند را تشکيل دادند‪ .‬در آشوب و پراکندگي پس از مرگ نادر‪ ،‬طوايف زنديه‬
‫و قاجاريه دو نيروي عمدهاي بودند که بر سر حکومت ايران به رقابت برخاستند‪ .‬محمد‬
‫حسنخان قاجار رئيس ايل قاجار در استرآباد (در حوال گرگان) دعوي سلطنت داشت و‬
‫کريمخان زند در نواحي مرکزي ايران نفوذ داشت‪ .‬کريمخان زند به تدريج تمام مدعيان‬
‫سلطنت را از ميان برداشت و بخصوص پس از شکست و قتل محمد حسنخان قاجار‬
‫حکومت وي تثبيت شد‪ 1171( .‬ه‪ .‬ق) کريمخان پس از نه سال جنگ داخلي توانست‬
‫حکومت باثباتي در قسمت اعظم ايران ايجاد کند وي در مجموع سي سال حاکم ايران بود‬
‫که بيست سال آخر حکومتش تقريباً در آرامش گذشت‪ .‬کريمخان داراي کارنامهاي ويژه‬
‫است که اين امر او را در ميان شاهان ايران بعد از دوران تيموري به يک ويژگيخاصي بدل‬
‫ساخته است‪ .‬از يک طرف نگاه اين مرد بيسواد لر و حمايت او از تمام قشرهاي جامعه‪،‬‬
‫داراي هر مذهب و هر مليت پشتيباني عميق مردم را به سوي او متوجه ساخته بود‪ .‬از‬
‫کشتارهاي روزانه و وحشيگرانه که جز خصلت ذاتي حکومتهاي صفويه و افشاريه بود‪،‬‬
‫در حکومت زند تنها چند مورد خاص مانند کشتار ليراويهاي لرستان و قتلعام افغانها را‬
‫ميتوان مشاهده کرد‪ .‬ايجاد امنيت بهترين ثمرهاي بود که استقرار سلطة کريمخان به ارمغان‬
‫آورد‪ .‬کنترل قيمتها و نظارت دقيق قيمتها‪ ،‬از شاهکارهاي سياست اقتصادي کريمخان‬
‫بود‪ .‬سياست فرهنگي و اجتماعي کريمخان که بر شادي و عيش مردم نظر داشت‪ ،‬نوعي‬
‫رونق در ادبيات را هم در پي داشت‪ ،‬که به بازگشت ادبيات در ايران کمک فراواني نمود‪.‬‬
‫الزم به ذکر است که سياست ضد ادبيات و ضد علمي صفويه موجب نابودي علم و ادب‬
‫در ايران شده بود‪ .‬تشکيل شورا از خانان و سران قبايل مختلف که به دستور کريمخان در‬
‫شيراز به اقامت اجباري دچار شده بودند و به کار بستن توصيههاي حکيمانه آنها باعث‬
‫اتخاذ سياست خارجي موفقي توسط خان زند شد‪ .‬وي نخستين پادشاه ايراني بود که به‬
‫خطر استعماري پي برد و مسئوالن حکومتي را با زباني ساده نسبت به دسايس و ترفندهاي‬
‫آن هشدار داد‪ .‬از انگليسها وحشت و نفرت داشت و اهداف آنها را در هند و ايران‬
‫ميشناخت و روي خوش به آنها نشان نميداد‪.‬‬
‫اشتباهات کريمخان‬
‫به نوشته رستم التواريخ کريمخان زند سران ايلها را در شيراز جاي داده بود و از ترس‬
‫اينکه مبادا آنها در غياب او به فکر شورش بيافتند‪ ،‬فاحشه خانهاي با ‪ 9 -5‬هزار فاحشه با‬
‫خمرخانههاي بزرگ در شيراز ساخت و همة اهل علم را وادار کرد که به آن مجلسها‬
‫بروند و بدين ترتيب شيراز را با مهمانانش آنچنان مشغول کرد که هيچ وقت به فکر توطئه‬
‫بر عليه او نيافتند‪ .‬در مسافرت و لشکرکشيهاي خود دستههاي فاحشه را نيز ميبرد تا‬
‫لشکريان او که قادر به جلوگيري از تجاوز آنها به ناموس مردم نبود را بدان وسيله از تعرض‬
‫به ناموس مردم برحذر دارد‪ .‬نصيرخان حاکم الرستان با چهل تا پنجاه هزار تفنگچي تربيت‬
‫شده بعد از آنکه بارها لشکريان کريمخان را تار و مار ميکند‪ .‬کريمخان با کمک حيله و‬
‫تزوير و وعده او را راضي به مصالحه ميکند‪ .‬اما با نامردي تمام آن فرمانده بزرگ که در‬
‫زور بازو و نيرومندي و دليري و تيراندازي فرد کامل عديم النظير بود‪ ،‬را به شهادت‬
‫ميرساند و خانوادهاش را به اسارت ميگيرد‪ .‬اين گونه اعمال تا حدي کارنامة کريمخان را‬
‫لکهدار نموده است‪ .‬اما به هر حال بايد او را در مجموع پادشاه خوبي به حساب آورد‪ .‬بعد‬
‫از مرگ کريمخان که هيچگاه خود را پادشاه نخواند بلکه ترجيح ميداد که او وکيل الرعايا‬
‫بخوانند‪ .‬فرمانروايي در سلسلة زنديه به علت قدرت متمرکز کريمخان‪ ،‬بين ميراثخواران او‬
‫به سرعت دست به دست شد‪ .‬نفوذ جانشينان وکيل غالباً از اصفهان و شيراز فراتر نميرفت‪.‬‬
‫جانشينان کريمخان مردان دلير و جنگاور‪ ،‬اما بيتدبير و غالباً ستمگر بودند‪ .‬شيوة کدخدايي‬
‫در ميان قبايل لر‪ ،‬که کريمخان با پشتوانة آن حکومت را در دست گرفت‪ ،‬در عهد جانشينان‬
‫او ديگر کارآرايي نداشت‪ .‬آنها نتوانستند وحدتي را که بقايشان را تضمين ميکرد در ميان‬
‫خويش بوجود آورند‪ .‬اين امر باعث شده بود که مردان باتجربه و کارکشتهاي چون‬
‫صادقخان (برادر کريمخان)‪ ،‬حتي قادر به حفظ موقعيت خود نباشند‪ ،‬چه رسد به پاسداري‬
‫از حکومت و پادشاهي‪.‬‬
‫اسامي پادشاهان زند و مدت هر يک‬

‫‪ 1163-1193‬ه‪ .‬ق‬ ‫کريمخان‬
‫‪ 1163‬ه‪ .‬ق‬ ‫ابوالفتحخان بن کريمخان‬
‫‪ 1163‬ه‪ .‬ق‬ ‫عليمرادخان (بار اول)‬
‫‪ 1163‬ه‪ .‬ق‬ ‫محمدعلي خان برادر کريمخان‬
‫‪ 1169-1163‬ه‪ .‬ق‬ ‫صادقخان برادر کريمخان‬
‫‪ 1166-1169‬ه‪ .‬ق‬ ‫عليمرادخان (بار دوم)‬
‫‪ 1202-1166‬ه‪ .‬ق‬ ‫جعفرخان بن صادقخان‬
‫‪ 1203-1202‬ه‪ .‬ق‬ ‫صيد مرادخان‬

‫‪ 1206-1203‬ه‪ .‬ق‬ ‫لطفعليخان بن جعفرخان‬
‫قاجاريه (‪ 1343-1222‬ه‪ .‬ق)‬
‫قاجاريه طايفهاي هستند‪ ،‬اصالً از نژاد مغول و ظاهراً از قبايلي ميباشند که همراه تاتار در‬
‫عهد چنگيز و اخالف او از مغولستان به بالد اسالمي آمده و در قسمت بين شام و ايران‬
‫مخصوصاً در حدود ارمنستان مقيم شده بودند‪ .‬شاه عباس اول صفوي‪ ،‬ايل قاجار که از‬
‫ايالت تشکيلدهندة قزلباش بود‪ ،‬را از محل اصلي خود کوچ داد و ايشان را به سه محل‬
‫مختلف فرستاد تا از آنان در مقابل ايالت مهاجم ديگر سدي تشکيل دهد‪ .‬دستهاي را در‬
‫قراباغ در مقابل کردان لزگي جمعي را براي جلوگيري از هجوم ترکمانان به گرگان و‬
‫استرآباد و باالخره دسته سوم را به مرو در جلوي ازبکان روانه نمود‪ .‬قسمتي از قاجاريه که‬
‫در ساحل راست رود گرگان سکونت داشتند‪ ،‬يوخاريباش (سکنة آن سر رودخانه) و‬
‫مقيمين ساحل چپ را اشاقهباش (سکنة پايين رودخانه) ميخواندند و هر يک از اين و‬
‫قبيله هم به تيرههاي ديگري منقسم بودند‪ .‬قبيلهاي که در ايران بعد از زنديه به قدرت رسيد‬
‫ايل اشاقهباش بود که آقا محمدخان قاجار از آن برخاست‪ .‬هر دو قبيلة قاجار در قتل و‬
‫انسانکشي و تعديگوي سبقت را از ديگران ربوده بودند‪ .‬در مازندران به دنبال گرويدن‬
‫مردم آن ديار به مذهب اهل سنت حسن قليخان قاجار در سال ‪ 1172‬ه‪ .‬ق ‪ 25‬ذيقعده به‬
‫مهماني که ترتيب ميدهد‪ ،‬بزرگان اهل سنت آن ديار (گرگان و استرآباد) مانند فعان‬
‫عليخان –محمدخان سوادکوهي – امام ويردي آقا – محمود آقا يوسفخان ايل بيگي –‬
‫ماليار محمد پيشنماز – اعظمخان – قلندرخان – خضرخان – گلستانخان را با مکر و حيله‬
‫و تزوير به شهادت ميرساند‪ ،‬بعد از تجاوز به ناموسشان کلية اموال آن بزرگان را غارت‬
‫ميکند‪ .‬قاجار در آن ديار روزي هزار تن را به شهادت ميرساندند تا اينکه در همان سال‬
‫(‪ 1172‬ه‪ .‬ق) کريمخان زند در نزديکي شيراز به قاجار شکست سختي وارد ميسازد و آقا‬
‫محمد خان و بعضي از برادران وي را با خود به شيراز ميبرد تا از طغيانگري آنها در امان‬
‫باشد‪ .‬قبيلة گوکالن نيز از طوايفي بود که در گرگان مردان آن توسط قاجار قتلعام شدند و‬
‫زنان و کودکانشان به اسارت درآمدند‪ .‬به عقيدة قاجار اهل سنت کافر حربي بود‪.1‬‬
‫آقا محمدخان را عادت بر اين بود که نوکران و خدمتگزاراني که مورد خشم او واقع‬
‫ميشدند فرمان ميداد شکمشان را پاره کرده امعاء و احشاء آنها را بيرون ميريختند‪ .‬اين‬
‫کسي بود که مؤسس سلسله خونخوار قاجار در ايران بود‪ .‬سلسلهاي که در حقيقت‬
‫دنبالهروي صفويه بود‪ .‬پادشاهان آن با ايجاد حرمسراها گاهي تا چند هزار زني و خواجه‬
‫کردن صدها جوان بيگناه همچون صفويه و حکومتهاي باستاني ايران مانند ساسانيان از‬
‫هيچگونه تعدي و تجاوز به جان و مال و ناموس مردم خودداري نميکردند‪ .‬پس از تسخير‬
‫کرمان‪ ،‬آقا محمدخان حکم به ويراني و قتلعام و تنبيه مردم آنجا داد و امر کرد که از اهالي‬
‫آنجا بيست هزار جفت چشم کنده به او تحويل دادند‪ ،‬او خود شخصاً چشمها را شمارش‬
‫کرد‪ .‬سپس دستور داد تا به کليه زنان آن ديار تجاوز شود و مردانش را به قتل رسانند‪ .‬در‬
‫همان سال (‪ 1206‬ه‪ .‬ق) آقا محمدخان به گرجستان لشکرکشي نمود بعد از تصرف آن ديار‬
‫در ‪ 1210‬ه‪ .‬ق فجايع کرمان را در تفليس تکرار نمود‪ .‬بدين ترتيب سلسلة قاجاريه بر روي‬
‫دريايي از خون بنا شد‪ .‬اين قتلعامهاي وحشيانة صفويه و افشاريه و قاجاريه جمعيت ايران‬
‫که به قول شاردون در اوايل صفويه به چهل ميليون نفر ميرسيد را به شش ميليون نفر در‬
‫اواسط قاجاريه (تخمين کاپيتان سرجان مالکم) کاهش داد‪ .2‬ميليونهاي ايراني قتلعام شدند‪.‬‬
‫ميليونها تن ديگر راهي ديار هند – عثماني – ماوراءالنهر شدند‪ .‬بدين ترتيب بود که يکي از‬
‫بزرگترين گهوارههاي تمدن اسالمي به نابودي کشيده شد‪ .‬بعد از قتل آقا محمدخان‬
‫برادرزادهاش خان باباخان با عنوان فتحعلي شاه بر تخت سلطنت ايران نشست (‪ 1212‬ه‪ .‬ق)‬
‫‪ -1‬تاريخ محمدي يا احسن التواريخ خالصه شده از‪ ،‬صفحه ‪ 01‬تا ‪.65‬‬
‫‪ -7‬تاريخ معاصر ايران‪ ،‬پيتر آوري‪.‬‬
‫در زمان او کاپيتان سرجان ملکم بنيانگذار نفوذ همه جانبة انگليس در ايران در طي سه سفر‬
‫‪ 1100‬و ‪ 1101‬و ‪ 1110‬ميالدي به ايران آمد‪ .‬در سومين سفرش (‪ 1110‬ميالدي) فتحعليشاه‬
‫را وادار ساخت که ليندسي بتون به فرماندهي کل قشون ايران برسد‪ .‬و نفوذي آنچنان پيدا‬
‫کند که او را رستم ايران خوانند‪ .‬آنها ارتش ايران را آنچنان از مهارت جنگي خالي کردند که‬
‫در دو جنگ معروف ايران و روسيه وامانده شد‪.‬‬
‫دو دوره جنگ بزرگ ميان ايران و روس در عهد فتحعليشاه درگرفت که در دور اول ده‬
‫سال به طول انجاميد و با توافقنامة گلستان واليات باکو – دربند – شکي – شيروان –‬
‫قراباغ – گنجه و تمامي داغستان (شامل چچن) و گرجستان از ايران منتزع و به روسيه‬
‫ملحق گرديد‪ .‬در دورة دوم نيز که طبق معاهدة ترکمانچاي پايان يافت با اينکه ايران موفق‬
‫شده بود روسها را عقب براند‪ ،‬اما بدنبال تعهد روسها در باب رساندن عباس ميرزا اين به‬
‫اصطالح قهرماني ملي ايران به وليعهدي ايران پيروزي ايرانيها به شکست انجاميد و‬
‫عهدنامة ترکمانچاي به امضا طرفين رسيد‪ .1‬طبق آن عهدنامه ننگين عالوه بر تأييد مجدد‬
‫ايران بر قرارداد گلستان قسمت شمالي تالش – اوج کليسا – ايروان و نخجوان نيز به روسيه‬
‫واگذار شد‪ .‬در دوران ناصرالدين شاه نيز قسمتهاي وسيعي از افغانستان و پاکستان‬
‫(بلوچستان غربي) از ايران جدا شد که بلوچستان و پاکستان به تصرف انگليسيها درآمد و‬
‫افغانستان مستقل شد‪ .‬همچنين کشور ترکمنستان فعلي به تصرف روس درآمد‪.‬‬
‫سفرهاي متعدد ناصرالدين شاه به اروپا در ورود فرهنگ و تمدن غرب به ايران تأثير‬
‫فراوان داشت‪ .‬امير کبير وزير معروف و بزرگ ناصرالدين با آنکه در دورة سه سال و چند‬
‫ماه صدراعظمي خود اقدامات اصالحي فراواني انجام داد (از جمله تأسيس دارالفنون) در‬
‫جوغفقاني که توسط قاجار ايجاد شده بود در سال ‪ 1291‬ه‪ .‬ق به قتل رسيد‪ .‬اين جنايت‬
‫‪ -1‬تاريخ ايران‪ ،‬سرپرسي سايکس جلد دوم‪ ،‬بند ‪ 2‬قرارداد ترکمانچاي و نظر سرپرسي سايکس درباره‬
‫قرارداد‪.‬‬
‫بزرگ در زماني صورت گرفت که در آن سوي جهان در کشور کوچک ژاپن در همان اوان‬
‫دورة ميجي (‪ 1612-1197‬م) شروع شده بود و از ثمرات همين دوره است که امروز ژاپن‬
‫يکي از قطبهاي صنعتي و اقتصادي جهان محسوب ميشود‪ .‬در اثر تبليغات روزنامهها و‬
‫ساير مطبوعات تحوالت شگرفي در فرهنگ مردم ايران پديد آمد که يکي از نخستين ثمرات‬
‫آن قيام مردم بر عليه امتياز انحصار توتون و تنباکو بود که سرانجام با فتواي تحريم تنباکو‬
‫توسط ميرزاي شيرازي اين قيام با موفقيت به پايان رسيد‪ .‬عاقبت ناصرالدين شاه بدست‬
‫ميرزا رضا کرماني کشته شد و پسرش مظفرالدين به سلطنت رسيد‪ .‬مظفرالدين شاه که در‬
‫دوران چهل سالة وليعهدي خود در عيش و عشرت به سر برده بود‪ .‬از عهدة امور کشور بر‬
‫نميآمد و در زمان وي انقالب مشروطيت که ادامة منطقي واقعة رژي (تنباکو) بود‪ ،‬آغاز‬
‫گرديد و در همان سال نيز قانون اساسي مشروطه توسط مجلس شوراي ملي تدوين شد‬
‫مظفرالدين شاه چند روز پس از امضاي قانون اساسي درگذشت و پسرش محمد عليشاه به‬
‫سلطنت رسيد‪ .‬اين شاه مستبد که در زمان واليتعهدي قانون مشروطيت را امضا کرده بود‪،‬‬
‫پس از مدتي به مخالفت با آن برخاست و به فرمان وي لياخوف (فرمانده روسي بريگاد‬
‫قزاق) مجلس شورا را به توپ بست و قلع و قمع آزاديخواهان آغاز گشت‪ .‬بالفاصله بعد‬
‫از اين عمل آزاديخواهان قيام کردند‪ .‬در روز ‪ 27‬جمادياالخر سال ‪ 1327‬ه‪ .‬ق تهران‬
‫توسط مجاهدين مشروطه فتح گرديد‪ .‬مشروطهطلبان محمد عليشاه را خلع نموده و پسر‬
‫دوازده سالهاش را با عنوان احمد شاه به سلطنت برداشتند و همچنين عضدالملک يکي از‬
‫بزرگان خاندان قاجار را به نيابت سلطنت برگزيدند‪ ،‬يک شوراي ‪ 22‬نفره نيز بجاي رئيس‬
‫دولت تعيين گرديد‪ .‬پس از خلع محمد عليشاه ميان سران مشروطه اختالف افتاد و احزاب‬
‫گوناگوني تشکيل گرديد که مبارزة اصلي ميان دو حزب عمدة اعتداليون و عاميون‬
‫(دموکرات) بود‪ ،‬اختالفات فوق عمالً راه هر گونه تفاهم در ادارة کشور را مسدود مينمود‬
‫و در عين حال به تصفيه حسابهاي گروهي درون حاکميت انجاميد‪ .‬در سال ‪ 1323‬ه‪ .‬ق‬
‫احمد شاه به سن قانوني رسيد و خود زمام امور کشور را بدست گرفته و تاجگذاري نمود‪.‬‬
‫در اوايل دوران احمد شاه جنگ جهاني اول آغاز شد و اقدامات او براي بيرون راندن قواي‬
‫انگليسي و روسي که طبق قراردادهاي ‪ 1607‬و ‪ 1615‬ميالدي ايران را به دو منطقة تحت‬
‫نفوذ خود تقسيم کرده بودند‪ ،‬بينتيجه ماند‪ .‬نيروي نظامي ايران در جنگ اول جهاني شامل‬
‫هشت هزار نفر نيروي ارتشي بود که شامل بريگاد سرخ بود و توسط روسيه اداره ميشد‪.‬‬
‫مرکز ستاد آن در تهران قرار داشت و دستجات آن در تبريز‪ ،‬قزوين‪ ،‬همدان و جاهاي ديگر‬
‫مستقر بود‪ .‬تعداد افراد ژندامري سوئدي ‪ 7‬هزار نفر بود که در شهرهاي مختلف ايران از‬
‫جمله فارس دستههايي وجود داشت‪ .‬اين دستهها نه تنها بيثمر بودند‪ ،‬بلکه در واقع يک‬
‫خطر جدي براي جادههايي که محافظت ميکردند بشمار ميآمدند‪ ،‬زيرا آنها تحت نظر‬
‫رؤساي غارتگر خود دزدي و قطع راه کرده و باج سبيل ميگرفتند‪ .‬با وقوع انقالب‬
‫بلشويکي در روسيه‪ ،‬دولت ايران کشور قرارداد ‪ 1615‬م با انگليس را لغو نمود و نيروهاي‬
‫خود را از ايران فراخواند‪ .‬بدنبال آن نيروهاي انگليسي به سمت شمال نيز پيشروي کردند و‬
‫تقريباً تمام خاک ايران تحت نفوذ قواي اشغالگر انگليس درآمد‪ .‬پس از آن انگلستان کوشش‬
‫بسيار نمود که با اتکا به عمال داخلي خود قرارداد معروف ‪ 1616‬ميالدي را که طبق آن‬
‫ايران تحت الحمايه انگليس ميشد و کليه امور مالي‪ ،‬گمرکي و نظامي کشور را بدست‬
‫ميگرفت – به ايران تحميل نمايد که در اين کار توفيقي نيافت‪ .‬در اواخر حکومت احمد‬
‫شاه قيامهاي متعددي در مناطق مختلف ايران از جمله بلوچستان – کردستان – گيالن –‬
‫خراسان و تبريز به وقوع پيوست که همگي آنها به علت عدم انسجام و هماهنگي الزم‬
‫سرکوب شدند‪ .‬در سوم اسفند ‪ 1266‬هجري شمسي (‪ 12‬جمادياالخر ‪ 1336‬ه‪ .‬ق)‬
‫رضاخان ميرپنج که فرماندهي يگان قزاق در قزوين را داشت طبق يک برنامه از پيش تنظيم‬
‫شدة تهران را اشغال کرد و طي يک کودتا‪ ،‬از احمد شاه براي سيد ضياءالدين طباطبايي مدير‬
‫روزنامه رعد فرمان نخست وزيري گرفت‪ .‬احمد شاه به وي لقب سردار سپه داده و‬
‫فرماندهي لشکر قزاق نيز به رضاخان واگذار گرديد‪ .‬و پس از چندي مقام وزارت جنگ نيز‬
‫به او محول شد‪ .‬بدين ترتيب رضاخان بتدريج به محکم کردن موضع خود پرداخت و با‬
‫تشکيل ارتش منظم و واحده و قلع و قمع مخالفان زمينة اقتدار و آغاز سلطنت خود را مهيا‬
‫نمود‪ .‬سرانجام روز نهم آبان ماه ‪ 1304‬ه‪ .‬ش نمايندگان مجلس شوراي ملي ماده واحدهاي‬
‫را مطرح کردند که به موجب آن احمد شاه از سلطنت خلع ميشد‪ .‬بدنبال تصويب ماده‬
‫واحده رضاخان با عنوان رضاشاه به پادشاهي رسيد و کمي بعد همان مجلس به وي لقب‬
‫کبير داد‪ .‬بدين ترتيب عمر حکومت قاجار نيز به پايان رسيد و عصر ديگري در تاريخ ايران‬
‫آغاز شد که داراي فراز و نشيبهاي فراواني بود‪.‬‬
‫تحوالت مذهبي در دوران قاجاريه‬

‫همچنان که قبالً آورده شده است کشتارهاي وحشتناک قاجار در ميان اهل سنت‬
‫بخصوص در مازندران و کرمان باعث تقليل جمعيت اهل سنت در آن مناطق گشت‬
‫همچنين کاهش جمعيت چهل ميليوني ايران در اوايل صفويه به شش ميليون نفر در سال‬
‫‪ 1100‬ميالدي بيانگر اين مطلب اساسي است که در طي سه قرن نه تنها بر جمعيت ايران‬
‫افزوده نگشته است‪ ،‬بلکه شديداً از آن کاسته شده است‪ ،‬که اين کاهش در نتيجة آزار‬
‫مذهبي و مهاجرت دسته جمعي مردم براي فرار از پاکسازي مذهبي و جدا شدن‬
‫قسمتهاي بزرگي از پيکرة ايران رخ داده است‪ .‬عالوه بر اينها بايد اذعان کرد که اعتقاد به‬
‫امام زمان و سيدگري و شيخگري نيز مهمترين عامل گرايش اهل سنت بخصوص شافعيان‬
‫به شيعهگري بوده است‪ .‬سيدگري و اعتقاد به امام زمان تقريباً اسالم را در خاندان حضرت‬
‫علي ‪-‬رضي اهلل عنه‪ -‬خالصه ميکند‪ .‬شيخگري هم مريداني ببار ميآورد که از فرق سر تا‬
‫ناخن پا تابع شيخ ميباشند و از جمله شرايط مريد است؛ علم آن است که شيخ گويد‪ ،‬هر‬
‫گونه اعتراضي به شيخ کفر است‪ .‬صوفي بايد همچون مردهاي در دست شيخ باشد و‪ ...‬در‬
‫نتيجه صوفيگري افرادي را پرورش ميدهد که با کوچکترين اشارة شيخ رنگ و مذهب‬
‫عوض ميکنند و همين مسئله است که باعث شد صفويه به راحتي ايران صوفي زده را به‬
‫اشغال خود درآورد‪ .‬در دوران قاجار کشتن افراد متنفذ و قدرتمند اهل سنت و ايجاد جو‬
‫رعب و وحشت جمعيت اهل سنت را در نواحي مرکزي ايران بشدت کاهش داد‪ .‬در آن‬
‫دوران امپراطور عثماني به علت وجود قدرتهاي بزرگ مسيحي مانند روسية تزاري و‬
‫امپراطوري اتريش مجارستان و انگليس و فرانسه و ساير قدرتهاي اروپايي نتوانست از‬
‫اهل سنت در داخل ايران مانند دوران قبل از آن حمايت کند‪ .‬در آخر حکومتهاي قاجاريه‬
‫مناطق بزرگي از مرکز ايران تغيير مذهب داده بودند و جدا شدن مناطق وسيع ديگر از ايران‬
‫(قفقاز – افغانستان – ترکمنستان – بلوچستان و پاکستان) باعث شد که اهل سنت در ايران‬
‫در حاشيه قرار گيرد‪ .‬بدين ترتيب مذهبي که اکثريت بزرگان و رواجدهندهگان آن ايراني‬
‫بودند‪ ،‬در زادگاه خود منزوي شد‪ .‬نقش انگليس در اين تغيير مذهبي را نبايد ناديده گرفت‪.‬‬
‫چراکه اين استعمارگر پير براي تحت الحمايه قرار دادن ايران حتي دست به ايجاد مذاهبي‬
‫نيز در ايران زد که از آن جمله است‪ :‬شيخيه – بابيه – بهائيه‪.‬‬
‫ظهور مذاهب شيخيه – بابيه – بهائيه‬

‫در اوايل دورة سلطنت فتحعليشاه يکي از علماي شيعه از احساء بحرين بنام شيخ احمد‬
‫بن زينالدين که مردي فصيح و فاضل ولي در تشيع خود راه افراط و غلو ميرفت پس از‬
‫مقيم شدن در عتبات به نشر عقايدي دربارة اصول دين پرداخت که با عقايد علماي سابق‬
‫شيعة اماميه فرق داشت‪ ،‬بدين معني که او از اصول دين توحيد و نبوت و امامت را پذيرفت‬
‫ولي منکر عدل و معاد (معاد جسماني) شد و گفت که عدل هم مانند ساير صفات ثبوتية‬
‫خدا است و علت ندارد که آنرا رکني از ارکان دين قرار دهند و معاد جسماني را هم بدان‬
‫علت که بدن پس از مرگ نابود ميشود‪ ،‬منکر بود و ميگفت‪ :‬تنها از انسان مادة لطيفي به‬
‫جا ميماند و در اين صورت در قيامت رستاخيز جسم ممکن نيست‪ .‬در عوض شيخ احمد‬
‫احسائي اعتقاد به رکن ديگري را که پيروان او رکن رابع ميخوانند الزم و از جمله اصول‬
‫دين ميشمرد‪ ،‬و آن عقيده به يک نفر وکيل يا نايب از ميان شيعيان کامل بود که بين ساير‬
‫شيعه و امام غايب واسطه باشد و شيخ احمد احسائي در اين ايام خود را شيعة کامل‬
‫ميدانست‪ .‬پيروان شيخ احمد احسائي را شيخيه ميخواندند‪ .‬پس از شيخ احمد رياست‬
‫فرقة شيخيه به يکي از شاگردان او بنام حاج سيد کاظم رشتي رسيد و سيد تا سال‪ 1256‬ه‪.‬‬
‫ق که فوت کرد در اين سمت بود‪ .‬بعد از وي بين دو تن از شاگردان او در باب جانشيني‬
‫استاد رقابت درگرفت و هر کدام اين مقام را از آن خود ميدانستند‪ ،‬يکي حاج محمد کريم‬
‫خان قاجار و ديگري سيد علي محمد شيرازي‪ .‬سيد علي محمد به جاي عنوان شيعة کامل و‬
‫رکن رابع خود را باب خواند و غرض او از اختيار اين کلمه که از زمان غيبت کبري وکالي‬
‫امام غايب را به همان عنوان خوانده بودند‪ ،‬آن بود که او وسيلة ارتباط يافتن با امام غايب و‬
‫راه وصول به اين فيض است‪ .‬حاج محمد کريمخان همچنان به رياست شيخية اصحاب‬
‫شيخ احمد و سيد کاظم ماند‪ ،‬در صورتي که سيد علي محمد به تدريج به تأسيس مذهبي‬
‫تازه که بابيه خوانده شد قيام نمود‪ .‬ظهور ادعاي سيد محمد علي در سال ‪ 1290‬ه‪ .‬ق اتفاق‬
‫افتاده‪ .‬اندکي بعد از قيام‪ ،‬سيد علي محمد پاي ادعا را باالتر گذاشته خود را همان امام غايب‬
‫دانست که در طي هزار سال شيعيان انتظار ظهور او را داشتند و کتابي آورد بنام بيان که آنرا‬
‫به زعم خود نسخکنندة قرآن مجيد ميپنداشت‪ .‬دعوت سيد علي محمد در بوشهر و شيراز و‬
‫بعضي ديگر از نقاط ايران پيرواني پيدا کرد از آن جمله‪ ،‬منوچهرخان متعمدالدولة باب را به‬
‫اصفهان خواند و او را تحت حمايت خود گرفت‪ .‬در سال ‪ 1293‬ه‪ .‬ق به امر محمدشاه باب‬
‫را از اصفهان به آذربايجان بردند و در قلعة چهريق زنداني کردند‪ .‬امير کبير براي دفع بابيه که‬
‫باعث اختالل امنيت غالب واليات شده بودند مأموريني فرستاد و در همه جا رؤساي ايشان‬
‫را به دست مأمورين مغلوب و مقتول کرد‪ .‬وي مقاومت بابيه را در مازندران و زنجان در‬
‫سال ‪ 1259‬ه‪ .‬ق درهم شکست و قلعههاي ايشان را گرفت‪ .‬پس ازکشته شدن سيد محمد‬
‫علي بين پيروان او بر سر جانشيني باب اختالف افتاد‪ .‬جمع کمي جانب ميرزا يحيي معروف‬
‫به صبح ازل را گرفتند و طايفهاي ديگر که اکثريت يافتند تابع ميرزا حسينعلي بهاءاهلل شدند‬
‫و اين دو تن از اهل نور مازندران و از پدر برادر يکديگر بودند و از ابتدا نيز باهم موافقت‬
‫داشتند ليکن کمي بعد بين ايشان رقابت در گرفت و اتباع بهاءاهلل يعني بهائيه به دشمني با‬
‫پيروان صبح ازل يعني ازليه قيام نمودند و ازليان در اقليت افتادند‪.‬‬
‫سيد جمالالدين افغاني‬

‫يکي از شخصيتهايي که به مبارزات مسلمان ترقيخواه جهت داد سيد جمالالدين‬
‫افغاني بود‪ .‬وي يک نويسندة سياسي و يک اصالحگر مذهبي بشمار ميرفت که از نفوذ‬
‫کالم بسيار قوي و وفاداري به اصول عقيدتي خويش برخوردار بود‪ .‬سيد در اوايل به‬
‫متصوفه پيوست وقتي متوجه شد که تصوف هيچ دردي را دوا نميکند آنرا ترک کرد‪.‬‬
‫بيباک و نترس بود و خود را ايثار هدفش ميساخت توانايي عمده سيد در برانگيختن و‬
‫تحريک ديگران بود و هدف اصلي او عبارت بود از اينکه اسالم را نجات دهد و اين دين را‬
‫با شرايط جديد جهان سازگار سازد‪ ،‬بطوري که اسالم بتواند در برابر سيل انديشههاي نو‪،‬‬
‫بيرون آمده و بصورت داور بالمنازع زندگي مسلمانان در سراسر مناطق جهان درآيد‪ .‬سيد‬
‫که در سال ‪ 1136‬ميالدي (شعبان ‪ 1254‬ه‪ .‬ق) متولد شده بود‪ ،‬پس از فراگرفتن مقدمات‬
‫علوم نزد پدرش‪ ،‬به بيدار کردن مردم افغانستان از خواب غفلت مبادرت کرد‪ .‬به وزارت‬
‫محمد اعظم خان امير کابل رسيد و کتاب معروف تاريخ افغانستان به زبان عربي بنام تاريخ‬
‫االفغان را نوشت‪ .‬سيد در سال ‪ 1215‬ه‪ .‬ق بدنبال تصرف کابل بدست شيرعلي خان به بهانه‬
‫رفتن حج از افغانستان خارج شد و از راه هند به زيارت خانه خدا رفت‪ .‬چهل روز در مصر‬
‫ماند سپس عازم اسالمبول شد‪ .‬در عثماني مسئله يمن را براحتي حل کرد‪ .‬از آنجا عازم هند‬
‫شد و سپس راهي مصر گرديد‪ .‬در سال ‪ 1269‬ه‪ .‬ق بخاطر تأسيس انجمني بنام محفل‬
‫وطني در قاهره که محمد عبده و اعرابي پاشا (بعداً عليه حکومت محمد علي پاشا طغيان‬
‫کرد) در شمار شاگردان او بودند‪ ،‬از مصر اخراج گرديد در سال ‪ 1301‬ه‪ .‬ق با همکاري‬
‫شيخ محمد عبده در پاريس روزنامة عروهالوثقي را منتشر کرد‪ .‬اين روزنامه مقاالت خود را‬
‫بر مبناي سه اصل اتحاد مسلمانان‪ ،‬مخالفت با انگليس و اصالح وضع داخلي ممالک‬
‫اسالمي قرار داد‪ .‬اين روزنامه که به زبان عربي منتشر ميشد از چنان اثري در کشورهاي‬
‫مسلمان برخوردار شد که سرانجام دولت فرانسه زير فشار دول مربوطه آنرا تعطيل کرد‪.‬‬
‫ناصرالدين شاه در سفر به اروپا آوازه شهرت سيد را شنيد و توسط حسنخان صنيعالدولة‬
‫(وزير انطباعات) از او دعوت کرد تا به ايران بيايد‪ .‬سيد در سال ‪ 1303‬ه‪ .‬ق وارد ايران شد‪.‬‬
‫در مالقات ناصرالدين و سيد‪ ،‬شاه از حضور او در ايران ابراز خرسندي کرد و از او‬
‫درخواست که به حل مشکالت ايران کمک کند‪ .‬سيد با صراحت به شاه پاسخ داد که تمامي‬
‫بدبختي مملکت از وجود شاه است که هشتاد زن رسمي دارد‪ .‬قصد ناصرالدين دادن مقام‬
‫صدراعظمي يا رياست شوراي مشورتي به سيد بود اما آن بزرگوار اهل پست و مقام نبود‪.‬‬
‫باالخره در اثر بدگويي درباريان‪ ،‬سيد ايران را ترک کرد‪ .‬بار ديگر در سال ‪ 1307‬ه‪ .‬ق‬
‫ناصرالدين در سفر اروپايي خود از سيد درخواست نمود که به ايران بيايد‪ .‬سيد در سفر دوم‬
‫خود به تهران در منزل حاج امين الضرب اقامت کرد و به انتقاد شديد از ناصرالدين شاه و‬
‫دولت پرداخت‪ .‬شاه برايش پيغام فرستاد که از تهران به خراسان يا قم رود‪ .‬سيد پذيرفت و‬
‫چون از آزار ايادي شاه اطالع داشت به حرم حضرت عبدالعظيم رفت و هفت ماه در آنجا‬
‫ماند‪ .‬سرانجام آقا باالخان سردار‪ ،‬سيد را به زور از حرم خارج کرده با زشتترين رفتار و‬
‫تحت الحفظ به کرمانشاه و از آنجا به بصره فرستادند‪ .‬سيد از راه بصره عازم لندن شد‪ .‬سيد‬
‫از آنجا عازم اسالمبول شد و تحت حمايت سلطان عبدالحميد قرار گرفت‪ ،‬سيد در سال‬
‫‪ 1314‬ه‪ .‬ق بدست ايادي ناصرالدين شاه مسموم شد‪ .‬وي در گورستان شيخ لر مزارلقي در‬
‫اسالمبول و در نزديکي منزلش به خاک سپرده شد‪.‬‬
‫غربزدگي و قضية روشنفکري‬
‫آغاز غربزدگي در ايران برميگردد به دوران سلطه شوم صفويه که طي آن دوران‬
‫روحانيون کاتوليک و سياحان غربي راهي ايران شدند‪ .‬و حکومتي شبيه حکومت پاپ در‬
‫ايران شکل گرفت‪ ،‬با اين تفاوت که شاه هر دو مقام دنيوي و اخروي را دارا بود‪ .‬نظام‬
‫فئودالية اروپا در ايران ايجاد شد و همانند اروپا مبارزة پيگير عليه علم و علماء شروع شد‪.‬‬
‫نتيجة حکومت صفويه ايجاد جامعهاي کامالً مقلد بود‪ .‬جامعهاي بيسواد و غرق در‬
‫خرافات‪ .‬در دوران قاجار به علت وقوع انقالب صنعتي در اروپا و متحول شدن چهرة آن‬
‫قاره روند غربزدگي در ايران چهرة سريعي به خود گرفت‪ .‬بخصوص وجود افرادي مانند‬
‫کاپيتان سرجان ملکم و پرنس ملکمخان ارمني آنرا تشديد کرد‪ .‬ميرزا مکلم خان ارمني فرزند‬
‫يعقوب ارمني بنيانگذار جريان روشنفکري در ايران که ظاهراً مسلمان شده بود‪ .‬اولين بار‬
‫بعنوان جادوگر و شعبدهباز وارد ايران ميشود‪ .‬ناصرالدين او را اخراج ميکند ولي وي‬
‫بعدها در تهران ظاهر شده و يک فراموشخانه ايجاد ميکند‪ .‬ناصرالدين شاه فراموشخانه را‬
‫تعطيل و دوباره ميرزا را اخراج ميکند‪ .‬بدنبال پشتيباني ميرزا حسنخان سفير ايران در‬
‫اسالمبول ميرزا وزير مختار ايران در لندن ميشود و لقب پرنس به او داده ميشود‪ .‬در سال‬
‫‪ 1116‬م ناصرالدين که به انگليس مسافرت کرده بود امتياز بختآزمايي را به ملکم خان داد‪.‬‬
‫و او اين امتياز را به يک شرکت انگليسي فروخت‪ .‬بدنبال مخالفت علماء اين امتياز لغو مي‬
‫شود‪ .‬اروپائيان براي به زير سلطه کشاندن ممالک ديگر سه عامل تشکيل دهندة شخصيت‬
‫ملتها را که عبارتند از مذهب – تاريخ و فرهنگ آن قوم به شدت مورد تهاجم قرار دادند‪.‬‬
‫فرانتس فانون الجزايري ميگويد‪ :‬براي اينکه جامعة غير اروپايي مقلد شود و هر کاري را که‬
‫ما ميکنيم ميمون وار اطاعت کند‪ ،‬تنها راه اين است که به او ثابت کنيم که داراي شخصيت‬
‫برابر با انسان غربي نيست و مذهبش –تاريخش – ادب و هنرش را تحقير کنيم و ثانياً با‬
‫همة اينها او را بيگانه کنيم‪ .‬اين تمدني بود که اروپا به ممالک ديگر صادر کرد‪ .‬ژان پل سارتر‬
‫از تعليمدهندگان تمدن اروپايي ميگويد‪:‬‬
‫ما جوانان کشورهاي آسيايي و آفريقايي را دستچين ميکرديم و به آمستردام –‌پاريس‬
‫لند يا بلژيک ميآورديم‪ ،‬چند ماهي ميگردانديم لباسهايشان را عوض ميکرديم آرايششان‬
‫را عوض ميکرديم رقص و روابط و تشريفات و اتيکت اجتماعي يادشان ميداديم‪ ،‬زبان‬
‫دست و پا شکسته داللمآبانهاي هم يادشان ميداديم‪ ،‬بعد به کشورهاي خودشان‬
‫ميفرستاديم آنها آدم نبودند که خودشان حرف بزنند (آدم کسي است که خودش حرف‬
‫بزند) بلندگوي ما بودند‪ .‬ما از اينجا شعارهاي انسانيت و برابري را فرياد ميکرديم بعد‬
‫ميديديم که همان بلندگوهايمان‪ ،‬که به کشور خودشان فرستادهايم آنجا دنبالة صداي ما را‬
‫تقليد ميکنند‪ ،‬و به گوشهاي مردم خودشان ميرسانند و بعد همينها توانستند به مردم‬
‫خودشان بفهمانند که بايد تعصب را کنار بگذاريم‪ ،‬بايد مذهبمان را کنار بگذاريم و بايد از‬
‫مغزسر تا ناخن پا فرنگي شويم‪ .‬اين در حالي بود که دستگاه معارف اروپائيان از کودکستان‬
‫گرفته تا دانشگاه بر اساس کليسا است‪ .‬هر جا که پاي اروپايي بدان باز شد اولين کاري که‬
‫کرد ساختن کليسا و نشر مسيحيت بود‪ .‬قارة آمريکا شمالي و جنوبي و آفريقا و اقيانوسيه و‬
‫جنوب آسيا با قتل و غارت و کشتار به مسيحيت گرويده است‪ .‬در ايران شاهزادگان و‬
‫فرزندان اشرف و فئودالها تشکيلدهندگان جوانان اعزامي به فرنگ بودند‪ .‬در همين ها‬
‫بودند که مشروطيت را به شکست کشاندند و عدهاي از آنها نفت ايران را براي انگليس‬
‫دستهاي ديگر آنرا براي روسيه مي خواستند خانم سيمين دانشور مقدمهاي بسيار گويا بر‬
‫کتاب فيروزه در غبار نوشته محمد علي سپانلو مينويسد‪ :‬يک اشکال مهم نه تنها در تهران‬
‫بلکه در کشور ما بطور کلي اين است که بيشتر روشنفکران ما نه روشناند و نه فکري دارند‬
‫و اگر فکري وجود داشته باشد بيشتر وارداتي بوده است‪ .‬و وقتي به ما رسيده که بصورت‬
‫ايدئولوژيک (عقيده) درآمده بود‪ ،‬بيخون شده بود‪ .‬انديشهها هيچگاه در اين فکر تحليل‬
‫منطقي نشدهاند‪ .‬هيچگاه دروني نشدهاند‪ ،‬بلکه غالباً به صورت سطحي و افراطي ابراز‬
‫گشتهاند‪ .‬مارکسيسم عاميانه – عرفان عاميانه – همه چيز عاميانه‪ .‬در حقيقت يک شکل‬
‫ترکيب شده از يک آگاهي نيمه کاذب و نيمه جاهالنه‪.1‬‬
‫رواج افسانهاي کتابسوزي مسلمانان‬
‫استعمارگران بخصوص انگليس براي پيشبرد اهداف استعماري خود در جهان اسالم‬
‫(بخصوص در ايران) دست به تبليغات بسيار وسيعي در زمينهي مخدوش کردن چهرهي‬
‫اسالم زدند‪ ،‬از جمله تبليغات آنها بر عليه اسالم ساختن افسانهايي بود بنام افسانه کتابسوزي‬
‫مسلمانان در هنگام فتح ايران و مصر‪ ،‬دشمنان اسالم کتابخانهاي فرضي را به ايران و مصر‬
‫نسبت دادند و شايع کردند که دين اسالم مخالف علم است و به همين علت مسلمانان‬
‫بدستور حضرت عمر ‪-‬رضي اهلل عنه‪ -‬کتابخانه اسکندريه مصر و کتابخانه جندي شاپور را‬
‫در ايران آتش زدند‪ .‬از جمله پيشگامان اين افسانه کاپيتان سرجان ملکم انگليس بود که از‬
‫عوامل اصلي شکست ايران در برابر روسيه تزاري و تجزيه ايران ميباشد‪ .‬اين انگليسي در‬
‫کتاب تاريخ ايران با طرح اين افسانه به مخدوش کردن اذهان جوانان مسلمان ايراني‬
‫پرداخت‪.‬‬
‫دکتر بهرام فرهوشي در کتاب ايرانويج مينويسد‪ :‬محل کتابخانهاي اصلي ايران در‬
‫ساختمان سارويه در شهر جي بوده است‪ .‬سارويه يکي از بناهاي محکم ايراني است همانند‬
‫اهرام ثالثه مصر‪ .‬چنين پيداست که زرتشتيان در اواخر سلطه ساساني که شايع شده بود‬
‫هزارهاي آنها نزديک است‪ ،‬صاحب برخي از کتابخانه که در انتظار نابسامانيها و قتل و‬
‫غارتهاي آخر زمان بودند کتابهاي خود را پنهان کردند تا به آنها آسيبي نرسد‪.‬‬
‫‪ -1‬خواندن کتاب در خدمت و خيانت‪ ،‬جالل آلاحمد و غربزدگي از او و همچنين کتاب ويژگيهاي‬
‫قرون جديد از‪ ،‬دکتر علي شريعتي توصيه ميشود‪.‬‬
‫اين استاد دانشگاه تهران سپس به نقل ازمحمدبن اسحاق مينويسد‪ :‬يکي از اشخاص‬
‫مؤثق به من خبر داد که در سال ‪ 350‬هجري و قمري سقفي فروريخت و از آن کتابهاي‬
‫بسيار به دست آمد که هيچ کس قدرت خواندن آنها را نداشت ميگويد‪ :‬من به چشم خودم‬
‫ديدم ابوالفضل بن عميد آن کتابها را فرستاده بود‪ ،‬کتابهاي پاره پارهاي بود که در باروي‬
‫شهر اصفهان ميان صندوقهايي بدست آمده بود به زبان يوناني‪.1‬‬
‫همچنان که ميدانيم کتابهاي زيادي نيز در دوران اوليهاي اسالمي از طرف ابن مقفع به‬
‫عربي ترجمه شده است‪ .‬بنابراين افسانه کتابسوزي ايران محلي از اعراب ندارد‪ .‬بقول مرحوم‬
‫مرتضي مطهري در کتاب آتش سوزي کتاخانه ايران و مصر اگر چنين کاري صورت گرفته‬
‫بود قطعاً سياهجامگان و سرخجامگان از آن سخن به ميان ميآوردند‪.‬‬
‫اما افسانهاي کتابسوزي اسکندريه از کتابسوزي در ايران نيز مسخرهتر است‪ .‬اينکه‬
‫کتابخانهايي در اسکندريه آن هم با هفتصد هزار جلد کتاب وجود داشته است از دروغهاي‬
‫بزرگ غربيها است‪ .‬هيچ منبع تاريخي معتبري اين خبر را درج نکرده است‪ .‬تاريخنويسان‬
‫بزرگ غربي مانند کارل گريمبرگ در تاريخ بزرگ جهان و ويل دورانت در تاريخ تمدن و‬
‫گوستاولوبون در تاريخ تمدن اسالم و عرب همگي افسانهاي کتابسوزي را رد کردهاند‪.‬‬
‫کارل گريمبرگ مينويسد‪ :‬در حملهاي سزار قيصر به مصر در تعقيب پمپه در سال ‪ 41‬ق‬
‫– م در جنگ بين آندو در شهر اسکندريه ساختمانهاي گوناگون اسکله و بويژه کتابخانه‬
‫مشهور اسکندريه در آتش سوخت‪.2‬‬
‫آنچه که ظاهراً باقي مانده بود در سال ‪ 316‬ميالدي توسط تئوفيلوس پطرس اسکندريه‬
‫سوزانده شد‪ .‬بدستور ژوستي نين اول (‪ 595-516‬م) امپراطور متعصب روم شرقي کليه‬
‫مدارس غيرمذهبي در سراسر روم بسته شد و بسياري از پزشکان و عالمان به ايران تحت‬
‫‪ -1‬ايرانويج‪ ،‬ددددددددد‪ ،‬بهرام فرهوشي‪ ،‬ص ‪.136‬‬

‫‪ -7‬تاريخ بزرگ جهان سوم‪ ،‬ص ‪.138‬‬
‫حاکميت انوشيروان گريختند‪ .‬و اين سر آغاز قرون وسطا در اروپا بود که طي آن ميليونها‬
‫انسان بيگناه کشته‪ ،‬سوزانده و شکنجه شدند‪ .‬باالخره سعيد بن البطريق اسقف اسکندريه و‬
‫تاريخنويس مسيحي در ‪ 633‬ميالدي در کتاب تاريخش اگر چنان که اين افسانه رايج بود‬
‫قطعاً آنرا مينوشت‪.‬‬
‫اگر افسانهاي کتابسوزي درست ميبود بطور يقين کليهاي کتب مربوط به دوران باستان‬
‫از صفحه تاريخ حذف ميشدند‪ .‬اما امروزه همهاي آن کتابها در دسترس ماست و ميدانيم‬
‫که همة آنها در چند قرن اول هجري قمري به عربي ترجمه شدهاند‪ .‬افسانهاي کتابسوزي‬
‫اسکندريه با يک محاسبهي ساده رياضي نيز کامالً باطلشدني است‪ .‬طبق اين افسانه در شهر‬
‫اسکندريه هشتاد گرمابهي عمومي وجود داشته است که بصورت شبانه روز در عرض شش‬
‫ماه هيزم آنها کتابهاي کتابخانهاي اسکندريه بوده است‪ .‬اگر براي هر گرمابه تنها روزانه‬
‫هزار جلد کتاب را منظور بداريم رقمي که بدست ميآيد چهارده ميليون و چهارصد هزار‬
‫جلد کتاب ميشود‪ .‬براي صاحبان بصيرت قضاوت کنيد‪.‬‬
‫گلچيني از سخنان بزرگان ايراني دربارة خلفا و صحابه ‪-‬رضي اهلل عنه‪-‬‬
‫يکي از راههاي اغفال ايرانيان و کشاندن آنها به سوي مذهب صفويه شيعه معرفي کردن‬
‫بزرگان و دانشمندان ايراني اهل سنت بوده و هست‪ .‬بنيانگذار اين اغفالگري قاضي نوراهلل‬
‫شوشتري که در سال ‪ 1559‬ميالدي در الهور به فتواي علماي اسالم به قتل رسيد‪ .‬دشمنان‬
‫اهل سنت براي بدبين کردن نسل جوان ما حتي آثار بزرگان را نيز دستکاري کرده تا بتوانند‬
‫به قول خودشان ثابت کنند که آنها شيعه بودهاند‪ .‬چرا که هر چه توانستند کردند تا آنها از‬
‫ذهن ايرانيان بيرون کنند وقتي موفق نشدند دست به اين حيلهکاريها زدند به عقيدة‬
‫مجلسي و هوادارانش در نهاد هر سني مذهبي دشمني با علي نهفته است و گاه بياختيار از‬
‫زبان و قلم آنها بيرون ميجهد‪.1‬‬
‫به همين خاطر براي اينکه گول خوردگان به خود نيايند و نپرسند پس چرا بزرگان اهل‬
‫سنت در دوستي با حضرت علي و فرزندانش داد سخن دادهاند آنها اين بزرگان را رافضي‬
‫معرفي ميکنند‪.‬‬
‫‪ -1‬فردوسي‪ :‬به عقيدة فردوسي بعد از رسوالن بهترين خاليق حضرت ابوبکر صديق ‪-‬‬
‫رضي اهلل عنه‪ -‬ميباشد‪.‬‬
‫نهي‬ ‫خداوند‬ ‫و‬ ‫امر‬ ‫خداوند‬ ‫چه گفت آن خداوند تنزيل وحي‬
‫به‬ ‫بوبکر‬ ‫ز‬ ‫کس‬ ‫بر‬ ‫نتابيد‬ ‫که خورشيد بعد از رسوالن مه‬
‫بهار‬ ‫باغ‬ ‫چو‬ ‫گيتي‬ ‫راست‬ ‫بيا‬ ‫آشکار‬ ‫را‬ ‫اسالم‬ ‫کرد‬ ‫عمر‬
‫دين‬ ‫خداوند‬ ‫و‬ ‫شرم‬ ‫خداوند‬ ‫پس از هر دو آن عثمان گزين‬
‫که او را بخوبي ستايد رسول‬ ‫بتول‬ ‫جفت‬ ‫بود‬ ‫علي‬ ‫چهارم‬
‫درست اين سخن قول پيغمبر است‬ ‫که من شهر علمم عليم درست‬
‫تو گويي دو گوشم بر آواز اوست‬ ‫گواهي دهم کين سخن را ز اوست‬
‫کزيشان قوي شد به هر گونه دين‬ ‫علي را چنين دان و ديگر همين‬
‫‪2‬‬
‫بهم بستني يکديگر راست راه‬ ‫آفتاب و صحابان چو ماه‬ ‫نبي‬
‫در يوسف و زليخاي فردوسي شعر زير آمده است که بعد از انقالب در اکثر چاپهاي‬
‫شاهنامه نه تنها اين شعر بلکه حتي حکايت يوسف و زليخا نيز حذف شده است‪.‬‬
‫همه هر يکي همچو اختر بودند‬ ‫بودند‬ ‫اخير‬ ‫جمله‬ ‫او‬ ‫صحابان‬
‫‪ -1‬اصول کافي‪ ،‬جلد دوم‪ ،‬صفحه ‪.51‬‬

‫‪ -7‬شاهنامه فردوسي‪ ،‬انتشارات امام فخر رازي‪ ،‬به تصحيح محمد عباسي‪ ،‬جلد اول‪ ،‬صفحه‪.491‬‬
‫که در دين حق پايدار آمدند‬ ‫آمدند‬ ‫چهار‬ ‫ايشان‬ ‫از‬ ‫وليکن‬

‫که بد روز و شب مصطفي را رفيق‬ ‫عتيق‬ ‫شيخ‬ ‫صديق‬ ‫ابوبکر‬
‫ز سهمش نيارست خفتن به روم‬ ‫پس از وي عمر بد که قيصر به روم‬
‫که شرم و حيا زو پديدار بود‬ ‫بود‬ ‫ديندار‬ ‫ميرعثمان‬ ‫سيم‪،‬‬
‫بتول‬ ‫جفت‬ ‫و‬ ‫شيرمردان‬ ‫سر‬ ‫رسول‬ ‫عم‬ ‫ابن‬ ‫علي‬ ‫چهارم‬
‫که آزارشان دوزخ آرد به تاب‬ ‫از آزار اين چار‪ ،‬دل را بتاب‬
‫کزيشان قوي شد به هر گونه دين‬ ‫علي را چنين دان و ديگر همين‬
‫دکتر اته و نولد که و ادوارد براون مثنوي يوسف و زليخا را همچون اکثر محققان ايراني‬
‫از فردوسي ميدانند با اين حال دکتر صفا آنرا از فردوسي نميداند‪.‬‬
‫‪ -2‬سنايي غزنوي‪ :1‬در حديقة الحقيقة وشريعة الطريقة اشعار بلندي در ستايش خلفاي‬
‫راشدين و چهار امام اهل سنت دارد‪ .‬سنايي چهار خليفة راشده را چهار پاية شرع اسالم‬
‫ميداند‪:‬‬
‫رهمرو فرمانمده‪ ،‬حاجتمگو‪ ،‬حجتميار‬ ‫جز به دستور (قالاهلل) يا (قالالرسول)‬
‫صدقوعلموشرم مردي کار اينهرچاريار‬ ‫چارگوهر‪ ،‬چارپاية عرش وشرعمصطفي است‬
‫ملک او را هست نوبتپنج‪ ،‬نوبتزن چار‬ ‫چاريار مصطفي را مقتدا دارو و بدان‬
‫قصائد ‪161‬‬
‫جور و رنج ناسزايان از پي يزدانکشد‬ ‫خلق پيغمبر کجا تا از بزرگان عرب‬
‫زخم مار و بيم دشمن از بن دندان کشد‬ ‫صادقيبايدکهچون بوبکردرصدق وصواب‬
‫ازعربلشکرزجيحون سويترکستانکشد‬ ‫يا نه چون عمرکهدر اسالم بعد از مصطفي‬
‫‪ -1‬حديقة الحقيقة وشريعة الطريقة ابوالمجد مجدودبن آدم سنايي به کوشش مدرس رضوي از انتشارات‬
‫دانشگاه تهران‪.‬‬
‫تازغوغا سوزش شمشير چون عثمانکشد‬ ‫پارساييکوکهدر محراب و مصحفبيگناه‬

‫در صف صفين ستم از لشکر مروان کشد‬ ‫حيدر کرار کو کاندر مصافاز بهر دين‬
‫قصائد ‪156‬‬
‫زسنتکردهدلخاليزبدعتکردهسرمحشون‬ ‫آيا از چنبر اسالم دايم برده سر بيرون‬
‫تنت را جهل پيرايه دولت را کفر‪ ،‬پيرامون‬ ‫هويهمواره شيطاني شده برنفستوسلطان‬
‫عليوسعد وسلمانوصهيبوخالدومظنون‬ ‫ورازاصحابپيغمبرعتيق(ابوبکر)وعمروعثمان‬
‫پسآنکهجملهراهمويبهخاکاندرکندمدفون‬ ‫تعاليصانعي کاين جمله از آب او پديدآورد‬
‫قصائد ‪542‬‬
‫‪ -3‬عطار نيشابوري‪ :‬در همة آثار عطار از خلفا و صحابه ستايش شده است‪.‬‬
‫دائماً در بغض و در حب مانده‬ ‫مانده‬ ‫تعصب‬ ‫گرفتار‬ ‫اي‬
‫پس چرا دم از تعصب ميزني‬ ‫گر تو الف از هوش و از لب ميزني‬
‫عمر‬ ‫و‬ ‫زبوبکر‬ ‫آيد‬ ‫کي‬ ‫ميل‬ ‫در خالفت نيست ميل اي بيخبر‬
‫پيشوا‬ ‫را‬ ‫پسر‬ ‫کردندي‬ ‫هردو‬ ‫مقتدا‬ ‫آن‬ ‫در‬ ‫بودي‬ ‫اگر‬ ‫ميل‬
‫ديگران‬ ‫بر‬ ‫آمدي‬ ‫واجب‬ ‫منع‬ ‫هر دو گر بردند حق از حقوران‬
‫جمله را تکذيب کن يا اختيار‬ ‫يار‬ ‫منع‬ ‫در‬ ‫کسي‬ ‫نميآيد‬ ‫گر‬
‫قبول‬ ‫دستي‬ ‫نکر‬ ‫پيغمبر‬ ‫قول‬ ‫رسول‬ ‫اصحاب‬ ‫تکذيب‬ ‫ورکني‬
‫است‬ ‫من‬ ‫قرن‬ ‫قرنها‬ ‫بهترين‬ ‫گفت هر ياريم نجمي روشن است‬
‫مانند‬ ‫دوستاران‬ ‫و‬ ‫اقربا‬ ‫منند‬ ‫ياران‬ ‫خلق‬ ‫بهترين‬
‫کي توان گفتن ترا صاحب نظر‬ ‫بدتر‬ ‫توباشد‬ ‫نزد‬ ‫چون‬ ‫بهترين‬
‫مرد ناحق را کنند از جان قبول‬ ‫کي روا داري که اصحاب رسول‬
‫از صحابه نيست اين باطل روا‬ ‫مصطفي‬ ‫بجاي‬ ‫نشانندش‬ ‫يا‬
‫اختيار جمع قرآن پس خطاست‬ ‫راست‬ ‫نيست‬ ‫گر‬ ‫اختيارجملهشان‬

‫حق کنند و اليق و درخور کنند‬ ‫بلکه هر چه اصحاب پيغمبر کنند‬
‫‪1‬‬
‫ميکني تکذيب و سي و سه هزار و‪..‬‬ ‫تاکني معزول يک تن را زکار‬
‫‪2‬‬
‫‪ -4‬نظامي گنجوي‪:‬‬
‫کرده‬ ‫وقف‬ ‫چارخليفه‬ ‫بر‬ ‫کرده‬ ‫سقف‬ ‫هفت‬ ‫خانة‬ ‫وين‬
‫بود‬ ‫جدا‬ ‫هم‬ ‫زفرق‬ ‫فاروق‬ ‫بود‬ ‫پيشوا‬ ‫صدق‬ ‫به‬ ‫صديق‬
‫همدرس‬ ‫بود‬ ‫شيرخداي‬ ‫با‬ ‫خداترس‬ ‫حيائي‬ ‫پير‬ ‫وان‬
‫بودند‬ ‫آبخورد‬ ‫يک‬ ‫ريحان‬ ‫بودند‬ ‫نور‬ ‫زيک‬ ‫چار‬ ‫هر‬
‫مهياست‬ ‫چارحد‬ ‫به‬ ‫خانه‬ ‫زين چار خليفه ملک شد راست‬
‫چهارخانه‬ ‫اين‬ ‫خوشنمک‬ ‫شد‬ ‫چهارگانه‬ ‫اين‬ ‫زآميزش‬
‫دادي‬ ‫طاق‬ ‫چهار‬ ‫زينگونه‬ ‫دادي‬ ‫ساق‬ ‫چهار‬ ‫که‬ ‫را‬ ‫دين‬
‫هم جفت شد اين چهار و هم طاق‬ ‫چون ابروان خوب تو در آفاق‬
‫يک رقص تو تا کجاست تا عرش‬ ‫فرش‬ ‫اين‬ ‫دستبند‬ ‫حلقة‬ ‫از‬
‫‪3‬‬
‫‪ -5‬سعدي شيرازي‪:‬‬
‫صديق را چه غم بود از زهر جانگزا!‬ ‫ترياق در دهان رسول آفريده حق‬
‫مجموعهي فضايل و گنجينة صفا‬ ‫اي يار غار‪ ،‬سيد و صديق نامور‬
‫ليکن نه هم چنان که تو در کام اژدها‬ ‫مردان قدم به صحبت ياران نهادهاند‬
‫تا در سبيل دوست به پايين برد وفا‬ ‫يار آن بود که مال و تن و جان فدا کند‬
‫‪ -1‬منطق الطير‪ ،‬صفحه ‪ ،07-79‬به کوشش دکتر محمد جواد مشکور‪.‬‬

‫‪ -7‬خمسه نظامي گنجوي‪ ،‬به کوشش م‪ .‬درويش‪ ،‬نشر جاويدان‪ ،‬صفحه ‪.18‬‬
‫‪-0‬‬
‫گر خواجهي رسل نبدي ختم انبيا‬ ‫ديگر عمر که اليق پيغمبري بودي‬
‫بيريا‬ ‫خدايپرستان‬ ‫سردفتر‬ ‫ساالر خيل خانهي صاحب رسول‬
‫عاجزدر آنکه چون شود از دستويرها؟‬ ‫ديوي که خلق عالمش از دست عاجزند‬
‫در پيش وي دشمن قاتل‪ ،‬سر از حيا‬ ‫ديگر جمال سيرت عثمان که برنکرد‬
‫کزبهر دوستان بري از دشمنان جفا‬ ‫آن شرط مهرباني و تحقيق دوستي است‬
‫هم بيشتر عنايت و هم بيشتر عنا‬ ‫خاصان حق هميشه بليت کشيدهاند‬
‫جبار در مناقب او گفته (هل اتي)‬ ‫کسرا چه زور و زهره که وصف عليکند‬
‫در يکديگر شکست با بازوي الفتي‬ ‫زورآزماي قلعهي خيبر که بند او‬
‫تا پيش دشمنان ندهد پشت بر عزا‬ ‫مردي که در مصاف‪ ،‬زره پيش بسته بود‬
‫جانبخش در نماز و جهانسوز در وغا‬ ‫شيرخداي و صفدر ميدان و بحر بود‬
‫اتقيا‬ ‫سردار‬ ‫و‬ ‫فتوت‬ ‫لشکرش‬ ‫ديباچة مروت و سلطان معرفت‬
‫ماييم و دست و دامن معصوم مرتضي‬ ‫فردا که هر کسي به شفيعي زنند دست‬
‫مقتدا‬ ‫و‬ ‫بزرگند‬ ‫ستارگان‬ ‫وينان‬ ‫پيغمبر‪ ،‬آفتاب منير است در جهان‬
‫‪‬‬
‫باد‬ ‫تو‬ ‫پيروان‬ ‫و‬ ‫اصحاب‬ ‫بر‬ ‫باد‬ ‫تو‬ ‫روان‬ ‫بر‬ ‫ملک‬ ‫درود‬
‫ديومريد‬ ‫پنج‬ ‫بر‬ ‫پنجه‬ ‫عمر‬ ‫پيرمريد‬ ‫ابوبکر‬ ‫نخستين‬
‫سوار‬ ‫دلدل‬ ‫شاه‬ ‫علي‬ ‫چهارم‬ ‫زندهدار‬ ‫شب‬ ‫عثمان‬ ‫خردمند‬
‫‪1‬‬
‫عليست‬ ‫مردان‬ ‫شاه‬ ‫پيشة‬ ‫کرم‬ ‫جوانمرد اگر راست خواهي وليست‬
‫‪ -6‬مولوي‪ :‬موالنا دربارة صحابه بخصوص خلفاي راشدين اشعار بسياري دارد که‬
‫احتياج به کتاب جداگانهاي دارد‪ .‬درمثنوي معنوي عالوه بر خلفاي راشده حضرت معاويه را‬
‫‪ -1‬کليات سعدي (بوستان)‪ ،‬صفحه ‪ ،76‬به کوشش محمد علي فروغي‪ ،‬نشر طلوع‪.‬‬
‫نيز ميستايد و ميگويد‪ :‬شيطان از اينکه نماز جماعت معاويه قضا شود در هراس بود چرا‬
‫که آن حضرت آنقدر استغفار ميکرد که ثوابش از نماز جماعت فوت شدهاش پيشي‬
‫گرفت‪.1‬‬
‫به قول مولوي آن کس که خود را به اخالق نبوي آراسته ميکند‪ ،‬مرگش چون مرگ‬
‫ابوبکر و عمر ‪-‬رضي اهلل عنهما‪ -‬خواهد بود‪ .‬همچنان که آن دو بزرگوار پس از حيات‬
‫دنيوي در گور نيز در کنار رسول گراميند‪:‬‬
‫ني چنين خوار و مختصر ميرند‬ ‫نهند‬ ‫لطف‬ ‫کنار‬ ‫بر‬ ‫شاهشان‬
‫چون ابوبکر و چون عمر ميرند‬ ‫جويند‬ ‫مصطفي‬ ‫اخالق‬ ‫وانک‬
‫ديوان شمس ‪672‬‬
‫‪ -7‬ابن يمين‪:‬‬
‫عثمان‬ ‫مانند‬ ‫دهي‬ ‫ياري‬ ‫اگر‬ ‫را‬ ‫عمر‬ ‫و‬ ‫ابوبکر‬ ‫گفتند‬ ‫مرا‬
‫رضوان‬ ‫باغ‬ ‫آرامگاهت‬ ‫بود‬ ‫به محشر چون خاليق جمع گردند‬
‫‪2‬‬
‫برايشان‬ ‫بيحد‬ ‫آفرين‬ ‫بادا‬ ‫که‬ ‫همي گويم از آندم کان شنو دم‬
‫‪3‬‬
‫‪ -0‬عبيد زاکاني‪:‬‬
‫در راه دين موافق صديق اکبر است‬ ‫خوش وقت آن عاشق صديق اکبر است‬
‫هر کو محب صادق اکبر است‬ ‫چونآفتابروشنوچون صبح صادقاست‬
‫آن کيست کو مطابق صديق اکبر است‬ ‫در عرض که دم زصفا و وفا زنند‬
‫بنما کسي که سابق صديق اکبر است‬ ‫بگذارجمله در ره صديق و قبول دين‬
‫‪ -1‬مثنوي معنوي‪ ،‬دفتر دوم‪ ،‬صفحه ‪ 740‬تا ‪ ،763‬چاپ صداي معاصر‪.‬‬

‫‪ -7‬ديوان ابن يمين فريومدي‪ ،‬صفحه ‪.631‬‬
‫‪ -0‬کليات عبيد زاکاني‪ ،‬به کوشش جعفر محجووب‪ ،‬زير نظر احسان يارشاطر‪.‬‬
‫از مدحتي که اليق صديق اکبر است‬ ‫انصاف آن که خاطر شوريده قاصر است‬
‫از مدحتي که اليق صديق اکبر است‬ ‫آن کس که بود توي و تجريد کار او‬
‫درهم شکست گردن گردنکشان عمر‬ ‫چون بست بهر دين محمد ميان عمر‬
‫چون بر کشيد خنجر آتشفشان عمر‬ ‫بر باد رفت خرمن کفار خاکسار‬
‫کانداخت سايه بر سر اسالميان عمر‬ ‫خورشيد دين به اوج کمال آن زمان رسيد‬
‫چون گشت بر ممالک دين قهرمان عمر‬ ‫دستش زمکه گردن قيصر بزد به روم‬
‫هم خوابة محمد آخر زمان عمر‬ ‫هم آسمان دانش و هم آفتاب عدل‬
‫بنياد دين به بازوي خود استوار کرد‬ ‫آن کو به تيغ بني آشکار کرد‬
‫‪1‬‬
‫‪ -0‬شيرواني‪:‬‬
‫مهرش نهاده سورة والنجم اذاهوي‬ ‫آورده روز نامه دولت در آستين‬
‫کرده خبر‪ ،‬چهار امين را زماجرا‬ ‫داده قرار‪ ،‬هفت زمين را ببازگشت‬
‫هر چار‪ ،‬چار عنصر ارواح اوليا‬ ‫پيغمبري‬ ‫بناي‬ ‫چارحد‬ ‫هرچار‪،‬‬
‫نتوان خالص يافت از اين شش در فنا‬ ‫بيمهر چاريار در اين پنج روز عمر‬
‫دستان کاهنان شمر آنرا نه داستان‬ ‫هر داستان که آن نه ثناي محمدست‬
‫تعليم کن از چار خليفه طريق آن‬ ‫خواهي که پنج نوبت الصابرين زني‬
‫‪ -18‬نعمتاهلل ولي‪:‬‬
‫بيبدلي‬ ‫و‬ ‫کاملي‬ ‫مؤمن‬ ‫علي‬ ‫آل‬ ‫محب‬ ‫هستي‬ ‫که‬ ‫اي‬
‫ورنه گم گشتهاي و در خللي‬ ‫رة سني گزين که مذهب ماست‬
‫‪2‬‬
‫علي‬ ‫دشمنان‬ ‫کيست؟‬ ‫خارجي‬ ‫بوبکر‬ ‫دشمن‬ ‫کيست؟‬ ‫رافضي‬
‫‪ -1‬ديوان خاقاني‪ ،‬بکوشش دکتر ضياءالدين سجادي‪.‬‬

‫‪ -7‬کليات اشعار شاه نعمتاهلل ولي‪ ،‬به کوشش دکتر جواد نوربخش انتشارات خانقاه نعمتالهي‪.‬‬
‫‪‬‬
‫امت پاک مذهب است و ولي‬ ‫دوست‬ ‫دارد‬ ‫چهار‬ ‫او‪،‬‬ ‫که‬ ‫هر‬
‫معتزلي‬ ‫خصم‬ ‫و‬ ‫سني‬ ‫يار‬ ‫تمام‬ ‫به‬ ‫صحابهام‬ ‫دوستدار‬
‫ازلي‬ ‫مرا‬ ‫بود‬ ‫هدايت‬ ‫اين‬ ‫دارم‬ ‫خدا‬ ‫از‬ ‫جامع‬ ‫مذهب‬
‫‪ -11‬علي بن حسين واعظ کاشفي‪:‬‬
‫ابوبکر ما ديگر است و ابوبکر ايشان ديگر‪:‬‬
‫‪ ...‬جمعي از غالت و سلفهاي ايشان بر کنار قافلة شيخ آمده زبان به سب ابوبکر‬
‫صديق ‪-‬رضي اهلل عنه‪ -‬برگشادند و ناسزا گفتند‪ .‬اصحاب شيخ در آن مقام شدند که ايشان‬
‫را زجر و منع کنند‪ ،‬شيخ فرمودند که ايشان را مرنجانيد‪ .‬ايشان نه ابوبکر و ما را دشنام‬
‫ميدهند‪ ،‬ابوبکر ما ديگر است و ابوبکر ايشان ديگر‪ ،‬ايشان ابوبکر موهوم خود را که خالفت‬
‫بياستحقاق گرفت و با حضرت پيغمبر ‪-‬صلى اهلل عليه وسلم‪ -‬و اهل بيت او ‪-‬رضي اهلل‬
‫عنه‪ -‬نفاق داشت دشنام ميدهند و ناسزا ميگويند‪ .‬آنچنان ابوبکر را ما نيز دشنام و ناسزا‬
‫ميگوييم‪.1‬‬
‫‪ -12‬عبدالرحمان جامي‪:‬‬
‫در سلسله الذهب مينويسد‪ :‬اگر مقصود روافض حب آل محمد ‪-‬صلى اهلل عليه وسلم‪-‬‬
‫باشد درست و کيش همگان است‪ .‬و اگر مقصود از آن بعضي اصحاب رسول ‪-‬صلى اهلل‬
‫عليه وسلم‪ -‬باشد مذموم است و ميگويد‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫نه خلق بلکه ننگ ما خلق است‬ ‫شد است‬ ‫رفض خلق‬ ‫هر کرا‬
‫لب گشايد به سب صحب کرام‬ ‫زعوام‬ ‫ابلهي‬ ‫که‬ ‫زان‬ ‫بتر‬ ‫چه‬
‫تبه‬ ‫صحابه‬ ‫حق‬ ‫اندر‬ ‫گويد‬ ‫زسفه‬ ‫جاهلي‬ ‫که‬ ‫زان‬ ‫بتر‬ ‫چه‬
‫‪ -1‬رشحات عين الحيات جلد اول‪ ،‬صفحه ‪.17‬‬

‫‪ -7‬اشاره به سوره ناس‪.‬‬
‫چون بود گر برآرد از ذم ذم‬ ‫آن که باشد مديحش از ذم کم‬

‫اکرم‬ ‫و‬ ‫افضل‬ ‫جمله‬ ‫از‬ ‫باشد‬ ‫امم‬ ‫ميان‬ ‫از‬ ‫احمد‬ ‫امت‬
‫اويند‬ ‫سنت‬ ‫و‬ ‫شرع‬ ‫رو‬ ‫پي‬ ‫اويند‬ ‫امت‬ ‫کز‬ ‫اولياي‬
‫باشند‬ ‫انبيا‬ ‫غير‬ ‫از‬ ‫بهتر‬ ‫باشند‬ ‫هدي‬ ‫ره‬ ‫بران‬ ‫ره‬
‫باب‬ ‫هر‬ ‫در‬ ‫بهترند‬ ‫همه‬ ‫کز‬ ‫اصحاب‬ ‫و‬ ‫آلپيمغبر‬ ‫خاصه‬
‫به خالفت کسي به از صديق‬ ‫حقيق‬ ‫نبود‬ ‫همه‬ ‫زميان‬ ‫و‬
‫کس چو فاروق اليق آن کار‬ ‫احرار‬ ‫آن‬ ‫از‬ ‫نبود‬ ‫او‬ ‫پي‬ ‫وز‬
‫وزين‬ ‫زينت‬ ‫نرفت‬ ‫ملت‬ ‫کار‬ ‫ذيالنورين‬ ‫به‬ ‫جز‬ ‫فاروق‬ ‫بعد‬
‫الخلفا‬ ‫خاتم‬ ‫اسداهلل‬ ‫وفا‬ ‫و‬ ‫علم‬ ‫همه‬ ‫از‬ ‫بعد‬ ‫بود‬
‫نظام‬ ‫نيافت‬ ‫نبي‬ ‫دين‬ ‫سلک‬ ‫جز به آل کرام و صحب عظام‬
‫منگر‬ ‫سويشان‬ ‫تعظيم‬ ‫به‬ ‫جز‬ ‫مبر‬ ‫احترام‬ ‫به‬ ‫جز‬ ‫نامشان‬
‫دل از انکارشان به يک سو کن‬ ‫کن‬ ‫نيکو‬ ‫اعتقاد‬ ‫را‬ ‫همه‬
‫دم‬ ‫آنجا‬ ‫در‬ ‫مزن‬ ‫تعصب‬ ‫به‬ ‫باهم‬ ‫بودشان‬ ‫که‬ ‫خصومت‬ ‫هر‬
‫‪1‬‬
‫دين خود را رايگان زدست مده‬ ‫منه‬ ‫اعتراض‬ ‫انگشت‬ ‫برکس‬
‫اين بود خالصهاي از نظرات مشهورترين شاعران فارسيسراي دربارة صحابه بخصوص‬
‫خلفاي راشدين‪ .‬جويندگان ميتوانند به کتابهائي که در پاورقي معرفي شدهاند مراجعه کرده‬
‫و نظرات دانشمندان و ديگر بزرگان را در اين مورد مطالعه کنند‪.2‬‬
‫‪ -1‬مثنوي هفت اورنگ جامي‪ ،‬صفحه ‪.142‬‬

‫‪ -7‬سيماي علي از منظر اهل سنت تأْليف محمد برفي ناشر مؤلف‪ .‬مناقب خلفاي راشدين در ادب فارسي‪،‬‬
‫تأليف نبي اهلل شعباني نشر احسان‪ ،‬فضائل خلفاي راشدين از زبان شعراي دين‪ ،‬محمد رضا توکلي رودي‬
‫نشر سگال‪ ،‬خلفا راشدين در قلمرو نظم و نثر فارسي‪ ،‬فريدون سپري‪ ،‬نشر کردستان‪.‬‬
‫اسامي شاهان قاجار و مدت حکومتشان (‪ 1343-1222‬ه‪ .‬ق)‬

‫‪ 1175-1173‬ه‪ .‬ش ‪ 1211-1206‬ه‪ .‬ق‬ ‫آقا محمدخان قاجار‬
‫‪ 1213-1179‬ه‪ .‬ش ‪ 1250-1212‬ه‪ .‬ق‬ ‫فتحعليشاه‬
‫‪ 1227-1213‬ه‪ .‬ش ‪ 1294-1250‬ه‪ .‬ق‬ ‫محمدشاه‬
‫‪ 1274-1227‬ه‪ .‬ش ‪ 1313-1294‬ه‪ .‬ق‬ ‫ناصرالدين شاه‬
‫‪ 1215-1274‬ه‪ .‬ش ‪ 1324-1313‬ه‪ .‬ق‬ ‫مظفرالدين شاه‬
‫‪ 1211-1215‬ه‪ .‬ش ‪ 1327-1324‬ه‪ .‬ق‬ ‫محمد عليشاه‬
‫‪ 1304-1211‬ه‪ .‬ش ‪ 1343-1327‬ه‪ .‬ق‬ ‫احمدشاه‬
‫و آخر دعوانا ان الحمدهلل رب العالمين‬
‫فريدون اسالمنيا ‪1302/3/22‬‬
‫منابع مورد استفاده‬
‫فخر بناکتي‬ ‫‪ -1‬تاريخ بناکتي‬
‫ابن حوقل‬ ‫‪ -2‬صورة االرض‬
‫ظهيرالدين نيشابوري‬ ‫‪ -3‬سلجوقنامه‬
‫راوندي‬ ‫‪ -4‬دولت آل سلجوق‬
‫حمداهلل مستوفي‬ ‫‪ -5‬تاريخ گزيده‬
‫ويل دورانت‬ ‫‪ -9‬تاريخ تمدن جهان‬
‫کارل گرينبرگ و ديگران‬ ‫‪ -7‬تاريخ بزرگ جهان‬
‫ترجمهي دکتر ضياءالدين دهشيري‬
‫ژنرال سرپرسي سايکس‬ ‫‪ -1‬تاريخ ايران‬
‫آرنولد توين بي ترجمهي يعقوب‬ ‫‪ -6‬تاريخ تمدن‬
‫آژند‬
‫گوستاولوبون‬ ‫‪ -10‬تاريخ تمدن اسالم و عرب‬
‫ادوارد براون‬ ‫‪ -11‬تاريخ ادبيات ايران‬
‫ميشل م‪ .‬مزاوي ترجمه يعقوب آژند‬ ‫‪ -12‬پيدايش دولت صفوي‬
‫راجر سيوري ترجمه کامبير عزيزي‬ ‫‪ -13‬عصر صفوي‬
‫استانفورد جي شاو ترجمه محمود‬ ‫‪ -14‬تاريخ امپراطوري عثماني‬
‫رمضانزاده‬
‫قاضي منهاج سراج‬ ‫‪ -15‬طبقات ناصري‬
‫عبدالحسين زرينکوب‬ ‫‪ -19‬تاريخ مردم ايران (ج ‪)2‬‬
‫عبدالحسين زرينکوب‬ ‫‪ -17‬تاريخ ايران (بعد از اسالم)‬
‫ذبيعاهلل صفا‬ ‫‪ -11‬تاريخ ادبيات در ايران (‪ 6‬جلدي)‬
‫عباس اقبال آشتياني – دکتر باقر‬ ‫‪ -16‬تاريخ ايران بعد از اسالم‬

‫عاقلي‬
‫انگليس(حسن‬ ‫کمبريج‬ ‫دانشگاه‬ ‫‪ -20‬تاريخ ايران کمبريج (بعد از اسالم)‬
‫انوشه و يعقوب آژند)‬
‫فريدون سپري‬ ‫‪ -21‬پژوهشي درباره امامان اهل سنت‬
‫ابومنصور عبدالقادر بغدادي‬ ‫‪ -22‬تاريخ مذاهب اسالمي (الفرق بين الفرق)‬
‫خواجه نظامالملک‬ ‫‪ -23‬سياستنامه‬
‫‪ -24‬گنجينه تاريخ ده هزار سالهي ايران (ج ‪ 6‬به استاد عبدالعظيم رضايي‬
‫بعد)‬
‫عبدالرحمن ابن جوزي‬ ‫‪ -25‬تلبيس ابليس‬
‫محمدبن جرير طبري‬ ‫‪ -29‬تاريخ طبري‬
‫عزالدين علي بن االثير‬ ‫‪ -27‬الکامل في التاريخ‬
‫ابوالفضل بيهقي‬ ‫‪ -21‬تاريخ مسعودي‬
‫عبداهلل مهدي الخطيب ترجمه محمود‬ ‫‪ -26‬ايران در زمان بنياميه‬
‫رضا افتخارزاده‬
‫محمدعلي سلطاني‬ ‫‪ -30‬قيام و نهضت علويان زاگرس‬
‫محمدعلي سلطاني‬ ‫‪ -31‬تاريخ کرمانشاهان‬
‫دکتر کامل مصطفي الشيبي ترجمه دکتر‬ ‫‪ -32‬تشيع و تصوف‬
‫قراگوزلو‬
‫عبدالجليل فزوني‬ ‫‪ -33‬کتاب النقض‬
‫ميرزا مخدوم‬ ‫‪ -34‬بعض فضايح الروافض‬
‫مرتضي راوندي‬ ‫‪ -35‬تاريخ تحوالت اجتماعي در اروپا‬
‫‪ -39‬تاريخ تحوالت اجتماعي در ايران (بعد از مرتضي راوندي‬

‫اسالم)‬
‫محمد نسوي ترجمه مرتضي مينوي‬ ‫‪ -37‬سيرت جاللالدين مينکبرني‬
‫محمد نسوي‬ ‫‪ -31‬نفئه المصدور‬
‫سيفي‬ ‫‪ -36‬فتحنامهي هرات‬
‫دکتر دبير سياوقي‬ ‫‪ -40‬سلطان جاللالدين‬
‫پناهي سمناني‬ ‫‪ -41‬جاللالدين‬
‫پناهي سمناني‬ ‫‪ -42‬چنگيزخان‬
‫عطاملک جويني‬ ‫‪ -43‬تاريخ جهانگشاي‬
‫محمدبن علي بن حسين بن ابيبکر‬ ‫‪ -44‬مجمع االنساب‬
‫هندوشاه بن سنجر بن عبداهلل‬ ‫‪ -45‬تجارب السلف‬
‫پروفسور ابراهيم قفس اوغلو ترجمه داود‬ ‫‪ -49‬دولت خوارزمشاهيان اصفهانيان‬
‫منوچهر مرتضوي‬ ‫‪ -47‬مسائل عصر ايلخانان‬
‫قاضي نوراهلل شوشتري‬ ‫‪ -41‬مجالس المؤمنين‬
‫شرفالدين يزدي‬ ‫‪ -46‬ظفرنامه‬
‫نورمحمد مجيدي‬ ‫‪ -50‬تاريخ کهکيلويه و بويراحمد‬
‫ايرج افشار سيستاني‬ ‫‪ -51‬سيستاننامه‬
‫دکتر اسکندر امانالهي بهاروند‬ ‫‪ -52‬قوم لر‬
‫ابوبکر طهراني‬ ‫‪ -53‬دياربکريه‬
‫سياوش دلفاني‬ ‫‪ -54‬تاريخ مشعشيان‬
‫احمد کسروي‬ ‫‪ -55‬تاريخ مشعشيان‬
‫احمد کسروي‬ ‫‪ -59‬دروغ بودن سيادت صفويه‬
‫دکتر يعقوب آژند‬ ‫‪ -57‬حروفيان در تاريخ‬

‫نورالدين مدرسي چهاردهي‬ ‫‪ -51‬خاکسار و اهل حق‬
‫عبدالحسين زرينکوب‬ ‫‪ -56‬روزگاران‬
‫ميرزا محمدصادق موسوي نامي اصفهاني‬ ‫‪ -90‬تاريخ گيتيگشا (تاريخ زنديه)‬
‫سيد ظهيرالدين مرعشي‬ ‫‪ -91‬تاريخ طبرستان و رويان و مازندران‬
‫ميرزا مهديخان استرآبادي‬ ‫‪ -92‬درهي نادري‬
‫‪ -93‬تاريخ ايران و جهان‬
‫دکتر عبدالحسين نوايي‬ ‫از مغول تا قاجاريه‬
‫محمدهاشم آصف الحکما‬ ‫‪ -94‬رستم التواريخ‬
‫ميرزا محمد خليل مرعشي‬ ‫‪ -95‬مجمع التواريخ‬
‫ابوالحسن بن محمد امين گلستانه‬ ‫‪ -99‬مجمل التواريخ‬
‫ميرزا محمد تقي سپهر‬ ‫‪ -97‬ناسخ التواريخ‬
‫محمد فتحاهلل بن محمدتقي ساروي‬ ‫‪ -91‬احسن التواريخ يا تاريخ محمدي‬
‫عبدالرزاق سمرقندي‬ ‫‪ -96‬مطلع السعدين‬
‫خواند مير‬ ‫‪ -70‬حبيب السير‬
‫مير خواند‬ ‫‪ -71‬روضته الصفا‬
‫دولتشاه سمرقندي‬ ‫‪ -72‬تذکرة الشعرا‬
‫امير عليشير نوايي‬ ‫‪ -73‬مجالس النفايس‬
‫حافظ ابرو‬ ‫‪ -74‬زبدة التواريخ‬
‫رشيدي‬ ‫‪ -75‬جامع التواريخ‬
‫فضلاهلل بن روزبهان خنجي‬ ‫‪ -79‬عالم آراي اميني‬
‫دکتر عبدالحسين زرينکوب‬ ‫‪ -77‬کارنامهي اسالم‬
‫جالل آلاحمد‬ ‫‪ -71‬در خدمت و خيانت روشنفکران‬

‫دکتر علي شريعتي‬ ‫‪ -76‬ويژگيهاي قرون جديد‬
‫محمد عبداهلل عنان‬ ‫‪ -10‬صحنههاي تکاندهنده در تاريخ اسالم‬
‫شراره شرقي‬ ‫‪ -11‬جنگهاي صليبي و علل آن‬
‫اسکندر بيک منشي‬ ‫‪ -12‬جهانآراي عباسي‬
‫پناهي سمناني‬ ‫‪ -13‬شاه اسماعيل‬
‫پناهي سمناني‬ ‫‪ -14‬شاه سلطان حسين‬
‫پناهي سمناني‬ ‫‪ -15‬شاه عباس اول صفوي‬
‫پناهي سمناني‬ ‫‪ -19‬نادرشاه‬
‫استاد نصراهلل فلسفي‬ ‫‪ -17‬شاه عباس کبير (‪ 3‬جلدي)‬
‫‪ -11‬تاريخ روابط خارجي ايران در عهد شاه دکتر علي اکبر واليتي‬
‫اسماعيل صفوي‬
‫حسن بيک روملو‬ ‫‪ -16‬احسن التواريخ‬
‫پيتر آوري‬ ‫‪ -60‬تاريخ معاصر ايران (قاجاريه)‬
‫ميرزا مهديخان استرآبادي‬ ‫‪ -61‬جهانگشاي نادري‬
‫محمد کاظم مروي وزير مرو‬ ‫‪ -62‬عالمآراي نادري‬
‫دکتر ولياهلل مظفري‬ ‫‪ -63‬حبسيه در ادب فارسي‬
‫زکي وليدي طوغان‬ ‫‪ -64‬منشأ صفويان‬
‫لکهارت‬ ‫‪ -65‬تشکيل دولت ملي (در ايران)‬
‫دکتر منوچهر ستوده‬ ‫‪ -69‬قالع اسماعيليه‬
‫‪ -67‬مثنوي معنوي موالنا جاللالدين رومي‬
‫‪ -61‬کليات سعدي شيرازي‬
‫‪ -66‬منطق الطير عطار نيشابوري‬

‫‪ -100‬کليات عبيد زاکاني‬
‫‪ -101‬کليات شاه نعمتاهلل ولي‬
‫‪ -102‬هفت اورنگ جامي‬
‫‪ -103‬شاهنامهي فردوسي‬
‫فهرست مطالب‬
‫صفحه‬ ‫عنوان‬
‫مقدمه ‪2 ...............................................................................................................................‬‬
‫فصل اول‪ :‬دوران امويه و عباسي‬
‫اصول کلي انقالب خراسان عليه حکومت امويه ‪6 .............................................................‬‬
‫قيام عبداهلل زبير ‪-‬رضي اهلل عنه‪12 ................................................................................... -‬‬
‫وقايع خارجي‪ :‬فتوحات بنياميه ‪13 ....................................................................................‬‬
‫فتح اسپانيا ‪13 ......................................................................................................................‬‬
‫اسامي و مدت خالفت امويان ‪‌ 15 .......................................................................................‬‬
‫دوران اوليه حکومت بنيعباس‪19 ......................................................................................‬‬
‫مهمترين جريانات الحادي در دوران اوليه عباسي ‪16 .........................................................‬‬
‫مهمترين مذاهب رايج اين دوره ‪21 ....................................................................................‬‬
‫‪ -1‬معتزله ‪21 ......................................................................................................................‬‬
‫‪ -2‬خوارج ‪22 .....................................................................................................................‬‬
‫‪ -3‬مرجئه ‪23 ......................................................................................................................‬‬
‫‪ -4‬شيعه ‪24 ........................................................................................................................‬‬
‫‪ -5‬مذهب اهل سنت و جماعت ‪25 ...................................................................................‬‬
‫بزرگان اهل سنت ‪26 ..........................................................................................................‬‬
‫راويان حديث يا امامان ششگانه حديث ‪31 ........................................................................‬‬
‫فصل دوم‪ :‬طاهريان‬
‫اسامي امراي طاهري و زمان امارت هر يک ‪35 ..................................................................‬‬
‫علويان طبرستان و صفاريان‪39 ...........................................................................................‬‬
‫دانشمندان مشهور اين دوره ‪37 ...........................................................................................‬‬
‫فصل سوم‪ :‬سامانيان‬

‫القاب و اسامي اميران ساماني و زمان امارت هر يک ‪49 ....................................................‬‬
‫دانشمندان بزرگ دوران ساماني ‪49 .....................................................................................‬‬
‫فصل چهارم‪ :‬غزنويان‬
‫سلطان محمود غازي ‪52 .....................................................................................................‬‬
‫افسانه کتابسوزي سلطان غازي ‪55 ......................................................................................‬‬
‫دانشمندان دوره غزنويان ‪57 ...............................................................................................‬‬
‫اسامي امراي غزنوي و ايام امارت هر يک ‪93 ....................................................................‬‬
‫اسامي امراي زياري و زمان امارت هر يک ‪94 ...................................................................‬‬
‫ديالمه آل بويه‪95 ................................................................................................................‬‬
‫اسامي امراي آل بويه و زمان امارت هر يک‪99 ..................................................................‬‬
‫فصل پنجم‪ :‬سلجوقيان (عصر طاليي ايران)‬
‫سلجوقيان ايران ‪72 .............................................................................................................‬‬
‫فتنه بساسيري ‪73 ................................................................................................................‬‬
‫ملکشاه ‪79 .........................................................................................................................‬‬
‫خدمات نظامالملک ‪71 ........................................................................................................‬‬
‫رکنالدين ابوالمظفر برکيارق ‪11 .........................................................................................‬‬
‫غياثالدين ابوشجاع محمد ‪13 ...........................................................................................‬‬
‫سلطان سنجر ‪14 .................................................................................................................‬‬
‫القاب و اسامي سالطين سلجوقي ‪19 ..................................................................................‬‬
‫علل انقراض سلجوقيان در ايران ‪17 ...................................................................................‬‬
‫مالحده ‪16 ..........................................................................................................................‬‬
‫دانشمندان عصر سلجوقي ‪64 ..............................................................................................‬‬
‫مخالفين فلسفه ارسطو ‪66 ...................................................................................................‬‬

‫شاعران بلندآوازه دوران سلجوقي‪101................................................................................‬‬
‫رياضيدانها – منجمان – پزشکان – فيلسوفان – مشهور دوره سلجوقي ‪104...................‬‬
‫فصل ششم‪ :‬خوارزمشاهيان‬
‫قطبالدين محمد‪113.........................................................................................................‬‬
‫اتسز ‪113.............................................................................................................................‬‬
‫ايل ارسالن ‪114..................................................................................................................‬‬
‫تکش ‪114...........................................................................................................................‬‬
‫سلطان محمد و خالفت عباسي ‪111...................................................................................‬‬
‫علل موفقيت مغول ‪121......................................................................................................‬‬
‫نقشه دفاع از شهرها‪124.....................................................................................................‬‬
‫سلطان جاللالدين خوارزمشاه نابترين قهرمان ايران ‪127................................................‬‬
‫نبرد سند و‪131.............................................................................................................. ...‬‬
‫نبرد اصفهان و‪131......................................................................................................... ...‬‬
‫برخي از دانشمندان دوره خوارزمشاهي ‪143......................................................................‬‬
‫اسامي خوارزمشاهيان و زمان هر يک‪147..........................................................................‬‬
‫فصل هفتم‪ :‬دوران شوم مغول‬
‫جنگهاي صليبي ‪153.........................................................................................................‬‬
‫مشهورترين جنگهاي مغول با جهان اسالم ‪153................................................................‬‬
‫قضيه اولجايتو ‪151..............................................................................................................‬‬
‫فرق متصوفه در دوران مغول ‪191.......................................................................................‬‬
‫تجديد قدرت اسالم در ايران ‪192......................................................................................‬‬
‫بعضي از خاندانهاي مهم ايران اسالمي ‪194......................................................................‬‬

‫اسامي حاکمان مغول در ايران با ايلخانان ‪191....................................................................‬‬
‫دانشمندان مشهور قرون ‪ 7‬و ‪ 1‬ه‪ .‬ق ‪196.............................................................................‬‬
‫فصل هشتم‪ :‬تيموريان‬
‫القاب و اسامي امراي تيموري و زمان هر يک ‪114............................................................‬‬
‫علم و هنر در دوران تيموري ‪115......................................................................................‬‬
‫نامآوران دوران تيموري ‪116...............................................................................................‬‬
‫پزشکان بزرگ دوران تيموري ‪201.....................................................................................‬‬
‫فصل نهم‪ :‬صفويه (عصر تجزيه و انحطاط علمي و مذهبي ايران)‬
‫مهمترين عقايد دوران صفويه ‪204......................................................................................‬‬
‫پايههاي مهم قدرت شاهان صفويه ‪210..............................................................................‬‬
‫کداميک‪ :‬هويت ملي يا انقطاع از پيوندهاي ملي؟ ‪211.......................................................‬‬
‫جنايات صفوي ‪214............................................................................................................‬‬
‫اسماعيل اول مؤسس سلسله شوم صفويه ‪214...................................................................‬‬
‫جنگ چالدران و افسانه خدا بودن اسماعيل ‪215................................................................‬‬
‫اوضاع مذهبي ايران در اوايل صفويه ‪217...........................................................................‬‬
‫شاه طهماسب اول ‪211.......................................................................................................‬‬
‫شاه عباس اول ‪216.............................................................................................................‬‬
‫برادران شرلي ‪222...............................................................................................................‬‬
‫اعطاي حق کاپيتوالسيون به انگليسيها ‪223.......................................................................‬‬
‫شاه سلطان حسين ‪224.......................................................................................................‬‬
‫علم در دوران صفويه ‪229..................................................................................................‬‬
‫دانشمندان بزرگ اهل سنت در دوران صفويه ‪227.............................................................‬‬

‫اسامي پادشاهان صفوي و ايام هر يک ‪233........................................................................‬‬
‫فصل دهم‪ :‬افشاريه ‪ -‬زنديه ‪ -‬قاجاريه‬
‫افشاريه ‪235........................................................................................................................‬‬
‫ندرقليخان افشار (نادرشاه) ‪237..........................................................................................‬‬
‫ملک محمود سيستاني ‪237.................................................................................................‬‬
‫سلطنت نادرشاه چهار زيان عظيم را متوجه مسلمين کرد ‪236...........................................‬‬
‫چهره واقعي نادرشاه ‪236....................................................................................................‬‬
‫شورش ايرانيان بر عليه نادر ‪242........................................................................................‬‬
‫مذهب اهل سنت در دوران نادري تا ظهور قاجاريه ‪242...................................................‬‬
‫اسامي سالطين افشاري و مدت هر يک ‪247......................................................................‬‬
‫زنديه ‪247...........................................................................................................................‬‬
‫اشتباهات کريمخان‪241......................................................................................................‬‬
‫اسامي پادشاهان زند و مدت هر يک‪246...........................................................................‬‬
‫قاجاريه ‪250........................................................................................................................‬‬
‫تحوالت مذهبي در دوران قاجاريه ‪255..............................................................................‬‬
‫ظهور مذاهب شيخيه – بابيه – بهائيه ‪259..........................................................................‬‬
‫سيد جمالالدين افغاني ‪251................................................................................................‬‬
‫غربزدگي و قضية روشنفکري‪290...................................................................................‬‬
‫رواج افسانهاي کتابسوزي مسلمانان ‪292............................................................................‬‬
‫گلچيني از سخنان بزرگان ايراني دربارة خلفا و صحابه ‪-‬رضي اهلل عنه‪294....................-‬‬
‫اسامي شاهان قاجار و مدت حکومتشان (‪ 1343-1206‬ه‪ .‬ق) ‪274....................................‬‬
‫منابع مورد استفاده ‪275.......................................................................................................‬‬

نگاهي به تاريخ ايران بعد از اسلام

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

نگاهي به تاريخ ايران بعد از اسلام

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

‫نگاهي به تاريخ ايران‬

‫بزرگان آن عهد بزرگ‪ ،‬بدون شک آن دوران افتخارآفرينترين دوران در طول تاريخ‬

‫‪ -1‬تاريخ مردم ايران‪ ،‬جلد دوم زرين کوب‪.‬‬

‫وقايع دوران بنياميه را با بررسي اجمالي مسائل داخلي و خارجي‬

‫‪ -1‬تاريخ طبري‪ ،‬جلد‪ ،2‬ص ‪.0308‬‬

‫قيام عبداهلل زبير ‪-‬رضي اهلل عنه‪-‬‬

‫‪ -1‬تاريخ طبري‪ ،‬جلد هشتم و تاريخ گزيده حمداهلل متوفي‪.‬‬

‫وقايع خارجي‪ :‬فتوحات بنياميه‬

‫‪ -1‬نامي که غربيها به اعراب مسلمان داده بودند‪.‬‬

‫اسامي و مدت خالفت امويان‬

‫‪ -4‬مروانبن الحکم حکومت از‪ 94 ،‬ه‪ .‬ق تا ‪ 95‬ه‪ .‬ق‬

‫‪ -1‬تاريخ گزيده حمداهلل متوفي‪ ،‬ص ‪.793-791‬‬

‫دوران اوليه حکومت بنيعباس‬

‫‪ -1‬همان‪ ،‬ص ‪( ،794‬تاريخ گزيده‪ ،‬ص ‪.)794‬‬

‫دستش شل ميشود بهمين سبب وي را مقفع ميخواندند‪ .‬پسرش روزبه که ظاهراً‬

‫‪ -1‬گنجينه تاريخ ايران‪ ،‬جلد نهم‪ ،‬ص ‪.642-645‬‬

‫مهمترين مذاهب رايج اين دوره‬

‫‪ -1‬الفرق بين الفرق‪ ،‬منصور عبدالقاهر بغدادي‪.‬‬

‫‪ -1‬الفرق بين الفرق‪.‬‬

‫مهمترين فرق خوارج‬

‫که مرده است و پس از وي ديگري را جانشين وي ميدانند و در جانشيني او اختالف‬

‫‪ -5‬مذهب اهل سنت و جماعت‬

‫منابع استداللي اهل سنت و جماعت‬

‫بزرگان اهل سنت‬

‫ميباشد‪ .‬مسلم و بخاري از او روايت کردهاند‪ .‬المسند حاوي صحيحترين احاديث‬

‫راويان حديث يا امامان ششگانه حديث‬

‫عبداهللبن طاهر ‪ 232-213‬ه‪ .‬ق‬

‫طاهربن عبداهلل ‪242-232‬‬

‫اسامي امراي طاهري و زمان امارت هر يک‬

‫‪ 207‬تا ‪213‬‬ ‫‪ -2‬طلحهبن طاهر‬

‫اسامي سادات علوي طبرستان و زمان امارت هر کدام‬

‫اسامي و مدت حکومت حاکمان صفاري‬

‫ابونصراحمد بن اسماعيل ‪321-225‬‬

‫نصربن احمد ‪ 331-321‬ه‪ .‬ق ملقب به امير سعيد‬

‫نوح بن نصر ‪343-331‬‬

‫ابوالفوارس عبدالملک بن نوح ‪ 352-343‬ه‪ .‬ق‬

‫ابوصالح منصور بن نوح ‪333-352‬‬

‫ابوالقاسم نوحبن منصور ‪ 327-333‬معروف به الرضي‬

‫ابوالحارث منصور بن نوح ‪322-327‬‬

‫القاب و اسامي اميران ساماني و زمان امارت هر يک‬

‫دانشمندان بزرگ دوران ساماني‬

‫سلطان محمود غازي‬

‫کارآگاهان‬ ‫و‬ ‫گشايان‬ ‫بکشور‬ ‫سپس آنگه بفرمود شاه جهان‬

‫گشت‬ ‫پديدار‬ ‫روشنايي‬ ‫يکي‬ ‫که از سمت کعبه در آن تيرهدشت‬

‫افسانه کتابسوزي سلطان غازي‬

‫شد و لشکريان از اطاعت او سر پيچيدند و مجدالدوله هم به علت عياشي و استفراق در‬

‫‪ -1‬تاريخ ايران بعد از اسالم‪ ،‬آشتياني‪.‬‬

‫‪ -4‬الدستور ‪ -5‬التفهيم الوايل صناعة التنجيم در حساب و هيئت و نجوم ‪ -9‬علم‬

‫عقيده فردوسي درباره بزرگان صحابه ‪-‬رضي اهلل عنهم‪-‬‬

‫‪ -0‬ابوالحسن علي بن محمد الماوردي‪ :‬متوفاي ‪ 450‬ه‪ .‬وي از بزرگترين فقيهان‬

‫اسامي امراي غزنوي و ايام امارت هر يک‬

‫‪ 399‬تا ‪317‬‬ ‫‪ -5‬ناصرالدين سبکتگين‬

‫اسامي امراي زياري و زمان امارت هر يک‬

‫‪ 323‬تا ‪ 357‬ه‪ .‬ق‬ ‫‪ -2‬ابوطاهر وشمگيربن زيار‬

‫اسامي امراي آل بويه و زمان امارت هر يک‬

‫‪ -6‬شمسالدولة ابوطاهر پسر ديگر فخرالدولة ‪ 082‬تا حدود ‪ 417‬فقط در همدان‪.‬‬

‫سلجوقيان ايران ‪ 572-427‬ه‪ .‬ق‬

‫‪ -1‬ايران کمبريج‪ ،‬جلد ‪ ،6‬ص ‪.732‬‬

‫طغرل بک ‪ 455-422‬ه‪ .‬ق‬

‫جاللالدين ابوالفتح حسن ملکشاه (‪ 425-455‬ه‪ .‬ق)‬

‫‪ -1‬تاريخ تمدن اسالم و عرب‪ ،‬گوستاولوبون‪ ،‬ص ‪.624‬‬

‫اسماعيلي – قرمطي – رافضي –خرمديني و مزدکي در اصل همه از يک ريشهاند که‬

‫آثار نظامالملک عبارتند از‪ :‬سياستنامه يا سيرالملوک و وصاياي نظامالملک يا‬

‫رکنالدين ابوالمظفر برکيارق (‪)422-425‬‬