‫‪DOI: http://dx.doi.org/10.22092/ijmapr.2014.

10707‬‬ ‫‪ ‬‬

‫دوﻣﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻤﻲ‪-‬ﭘﮋوﻫﺸﻲ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﻣﻌﻄﺮ اﻳﺮان ‪ ‬‬

‫ﺟﻠﺪ ‪ ،30‬ﺷﻤﺎره ‪ ،5‬ﺻﻔﺤﻪ ‪  (1393) 692-701‬‬
‫‪ ‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺑﻮمﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‪ ،‬رﻳﺨﺘﻲ و ﻣﻴﺰان اﺳﺎﻧﺲ‬
‫ﺑﻮﻣﺎدران ﻫﺰارﺑﺮگ )‪ (Achillea millefolium L.‬در ﻣﻨﻄﻘﻪ آذرﺑﺎﻳﺠﺎنﺷﺮﻗﻲ‬

‫‪4‬‬
‫ﻣﻬﺪي ﻗﻨﺒﺮي‪ ،1‬ﻣﺤﻤﺪﻛﺎﻇﻢ ﺳﻮري‪ ،*2‬رﺿﺎ اﻣﻴﺪﺑﻴﮕﻲ‪ 3‬و ﺣﺴﻴﻦ ﻫﺪاوﻧﺪي ﻣﻴﺮزاﻳﻲ‬
‫‪ -1‬داﻧﺸﺠﻮي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺮوه ﻋﻠﻮم ﺑﺎﻏﺒﺎﻧﻲ‪ ،‬داﻧﺸﻜﺪه ﻛﺸﺎورزي‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﺪرس‪ ،‬ﺗﻬﺮان‬
‫‪ -*2‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻣﺴﺌﻮل‪ ،‬اﺳﺘﺎدﻳﺎر‪ ،‬ﮔﺮوه ﻋﻠﻮم ﺑﺎﻏﺒﺎﻧﻲ‪ ،‬داﻧﺸﻜﺪه ﻛﺸﺎورزي‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﺪرس‪ ،‬ﺗﻬﺮان‬
‫‪mk.souri@modares.ac.ir‬‬ ‫ﭘﺴﺖ اﻟﻜﺘﺮوﻧﻴﻚ‪:‬‬
‫‪ -3‬اﺳﺘﺎد ﻓﻘﻴﺪ‪ ،‬ﮔﺮوه ﻋﻠﻮم ﺑﺎﻏﺒﺎﻧﻲ‪ ،‬داﻧﺸﻜﺪه ﻛﺸﺎورزي‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﺪرس‪ ،‬ﺗﻬﺮان‬
‫‪ -4‬ﻛﺎرﺷﻨﺎسارﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژي ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﻜﺪه ﺑﻴﻮﺗﻜﻨﻮﻟﻮژي ﻛﺸﺎورزي اﻳﺮان‪ ،‬ﻛﺮج‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺬﻳﺮش‪ :‬ﺑﻬﻤﻦ ‪1391‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ اﺻﻼح ﻧﻬﺎﻳﻲ‪ :‬دي ‪1391‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ‪ :‬ﻓﺮوردﻳﻦ ‪1391‬‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫در اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ اﺑﺘﺪا ﻋﻤﺪه روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي ﺑﻮﻣﺎدران )‪ (Achillea millefolium L.‬در اﺳﺘﺎن آذرﺑﺎﻳﺠﺎنﺷﺮﻗﻲ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ و در اواﺳﻂ‬
‫ﻓﺼﻞ روﻳﺶ )ﺳﺎل‪ (1390‬و زﻣﺎن ﮔﻠﺪﻫﻲ ﺑﺮاي ارزﻳﺎﺑﻲ رﻳﺨﺘﻲ و اﺳﺘﺨﺮاج اﺳﺎﻧﺲ از ﻫﻔﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺟﻠﻔﺎ‪ ،‬زﻧﻮز‪ ،‬ﻛﻨﺪﻟﺞ‪ ،‬ﺑﺎﺳﻤﻨﺞ‪ ،‬ﭘﻴﺮﺑﺎﻻ‪،‬‬
‫ﺑﻨﺎب و ﺷﺒﺴﺘﺮ ﭘﻨﺞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻛﺎﻣﻞ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺳﺮﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﮔﻠﺪار ﺟﻤﻊآوري ﺷﺪ‪ .‬اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﻳﺎدداﺷﺖﺑﺮداري ﺷﺪه و ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت روﻳﺸﻲ و زاﻳﺸﻲ ﻫﺮ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺑﻪﻋﻼوه ﻣﻴﺰان اﺳﺎﻧﺲ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در ﻫﺮ روﻳﺸﮕﺎه ﻣﻮرد‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﺮماﻓﺰار ‪ SAS‬ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺧﻮﺷﻪاي ﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي ﺟﻤﻊآوري ﺷﺪه‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻛﻤ‪‬ﻲ روﻳﺸﻲ‪ ،‬زاﻳﺸﻲ و ﻣﻴﺰان اﺳﺎﻧﺲ ﮔﺮوهﺑﻨﺪي ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮري ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎ در ‪ 4‬ﮔﺮوه ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي ﺟﻠﻔﺎ‪ ،‬ﻛﻨﺪﻟﺞ و ﭘﻴﺮﺑﺎﻻ در ﻳﻚ ﮔﺮوه‪ ،‬ﺑﻨﺎب و ﺑﺎﺳﻤﻨﺞ در ﮔﺮوه دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺟﻤﻌﻴﺖ زﻧﻮز در ﮔﺮوه ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺟﻤﻌﻴﺖ‬
‫ﺷﺒﺴﺘﺮ در ﮔﺮوﻫﻲ ﻣﺠﺰا ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭘﺮاﻛﻨﺶ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ از ارﺗﻔﺎع ‪ 1026‬ﺗﺎ ‪ 2557‬ﻣﺘﺮ از ﺳﻄﺢ درﻳﺎ و روﻳﺶ در‬
‫ﺧﺎكﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﻴﺐدار ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪه ﺳﺎزﮔﺎري ﺑﺎﻻي اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎ ﺷﺮاﻳﻂ اﻗﻠﻴﻤﻲ اﻳﻦ اﺳﺘﺎن اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﻬﺎﻳﺖ از ﺑﻴﻦ‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي ﺟﻤﻊآوري ﺷﺪه‪ ،‬دو ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺑﺎﺳﻤﻨﺞ و ﺟﻠﻔﺎ ﺑﺪﻟﻴﻞ داﺷﺘﻦ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺑﺎﻻي اﺳﺎﻧﺲ ﺑﻪﺗﺮﺗﻴﺐ ‪ 0/4‬و ‪ 0/4‬وزﻧﻲ‪-‬ﺣﺠﻤﻲ‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺳﺎزﮔﺎري ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺎ اﻗﻠﻴﻢ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻛﺎرﺑﺮد در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪﻧﮋادي در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫واژهﻫﺎي ﻛﻠﻴﺪي‪ :‬ﺑﻮﻣﺎدران )‪ ،(Achillea millefolium L.‬ﺗﻨﻮع ﻣﻮرﻓﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ‪ ،‬ﺟﻤﻌﻴﺖ‪ ،‬ﺻﻔﺎت رﻳﺨﺘﻲ‪ ،‬اﺳﺎﻧﺲ‪.‬‬

‫از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻣﺆﺛﺮ در روﻳﺶ ﮔﻴﺎﻫﺎن‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬

‫داروﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻤﺪهاي ﺑﺮ ﻛﻤ‪‬ﻴﺖ و ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه آﻧﻬﺎ‬
‫دارد ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻧﻮر‪ ،‬درﺟﻪ ﺣﺮارت‪ ،‬ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﻃﻮل روز‪،‬‬
‫ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺧﺎك‪ ،‬ارﺗﻔﺎع ﻣﺤﻞ و ﺗﻐﺬﻳﻪ‬
‫اﺷﺎره ﻛﺮد )‪ .(Omidbaigi, 2009‬ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ اﻗﻠﻴﻢ از‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻋﻮاﻣﻞ اداﻓﻴﻜﻲ و ﻛﻠﻴﻤﺎﺗﻴﻜﻲ و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻫﺮ ﻛﺪام از آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﺮ رﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻮ‪ ،‬ﻋﻤﻠﻜﺮد و ﻣﻴﺰان ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬
‫روﻧﺪ رو ﺑﻪ رﺷﺪ ﻣﺼﺮف ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﺗﻮﻟﻴﺪ داروﻫﺎي‬
‫ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﺪون ﺗﻮﺳﻌﻪ روﺷﻬﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻛﺎﺷﺖ‪ ،‬داﺷﺖ و‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺨﺮﻳﺐ و ﻧﺎﺑﻮدي ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ارزﺷﻤﻨﺪ ﻣﻮﺟﻮد‬
‫در ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻛﺸﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در ﺳﻄﻮح‬
‫زراﻋﻲ و ﻓﺮآوري ﺻﻨﻌﺘﻲ آﻧﻬﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺑﻌﺪ‬
‫از ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺻﻼﺣﻲ ﺿﺮوري ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪  693‬‬
‫‪ .(1987‬ﻃﻲ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪاي دﻳﮕﺮ روي ﺳﺮﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﮔﻴﺎه‬
‫ﺑﻮﻣﺎدران ﻫﺰارﺑﺮگ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﮔﻴﺎه ﺷﺎﻣﻞ‬
‫روﻏﻦﻫﺎي ﻓﺮّار‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺐﻫﺎي ﭘﻠﻲﻓﻨﻠﻲ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ اﻧﻮاع ﻓﻼونﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺳﺴﻜﻮﻳﻲﺗﺮﭘﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻻﻛﺘﻮنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺘﺎﻳﻴﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺐﻫﺎي اﺳﺘﻴﻠﻦ‪،‬‬
‫رزﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺎﻧﻦ‪ ،‬آﺷﻴﻠﻴﻦ‪ ،‬ﻓﺴﻔﺎت‪ ،‬ﻧﻴﺘﺮات‪ ،‬ﻧﻤﻚﻫﺎي ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ و‬
‫اﺳﻴﺪﻫﺎي آﻟﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ )‪.(Zahedi Khorasani et al., 2006‬‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺐﻫﺎﻳﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﻣﻨﻮﺗﺮﭘﻦﻫﺎ و ﺳﺴﻜﻮﺋﻲﺗﺮﭘﻦﻫﺎ از‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺐﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ ﻣﻮﺟﻮد در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻣﻨﻮﺗﺮﭘﻦﻫﺎ ﺑﻴﺶ از ‪ %90‬اﺳﺎﻧﺲﻫﺎي روﻏﻨﻲ‬
‫را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص دادهاﻧﺪ وﻟﻲ در ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ ﻣﻴﺰان‬
‫ﺳﺴﻜﻮﺋﻲﺗﺮﭘﻦﻫﺎ را در ﺑﻮﻣﺎدران ﻫﺰارﺑﺮگ ﺑﻴﺸﺘﺮ از‬
‫ﻣﻨﻮﺗﺮﭘﻦﻫﺎ ﮔﺰارش ﻛﺮدﻧﺪ )‪.(Rahimmaleka et al., 2009‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﻣﻲﺗﻮان ﻓﻬﻤﻴﺪ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي‬
‫داروﻳﻲ ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﺪه از ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‬
‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﮔﺬﺷﺘﻪﻫﺎي دور ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﮋادﻫﺎي‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﻣﻮرد ﻛﺸﺖ و ﻛﺎر ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﺪت‬
‫ﻧﺎﻫﻤﮕﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮاي ﺑﻬﺒﻮد ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﻮاد اوﻟﻴﻪ و‬
‫ﻓﺮآورده ﻧﻬﺎﻳﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﺻﻼﺣﻲ ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻫﻤﮕﻨﻲ ﺗﻮدهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‬
‫ﺗﺎ ﻣﻮاد اوﻟﻴﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ داراي ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﭘﺎﻳﺪار‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ داﺷﺘﻦ ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي ﻧﺎﻫﻤﮕﻦ در ﻳﻚ ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﺳﻬﻮﻟﺖ در ﮔﺰﻳﻨﺶ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﭘﺎﻳﻪﻫﺎ ﻣﻲﺷﻮد ) ‪Omidbaigi,‬‬
‫‪ .(2009‬اﺻﻼحﻛﻨﻨﺪه ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺗﻼش ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖ را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮده و ﺑﻌﺪ از اﻫﻠﻲ ﻛﺮدن‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﺑﺎزار‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻫﻠﻲ ﻛﺮدن )‪ ،(Domestication‬ﻓﺮآﻳﻨﺪي ﻃﻮﻻﻧﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﻲ آن‪ ،‬ﮔﻮﻧﻪاي زراﻋﻲ و ﻛﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه از ﻳﻚ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫وﺣﺸﻲ ﺑﺮﻣﻲﺧﻴﺰد )‪ .(Franz, 2000‬اﻣﺎ ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﻳﻚ‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﻄﻠﻮب در اوﻟﻴﻦ ﻗﺪم‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺪت ﺑﺮ ﺳﺮﻋﺖ روﻧﺪ‬
‫اﺻﻼح اﻓﺰوده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮآﻳﻨﺪ در ﻣﻮرد ﻳﻚ ﮔﻮﻧﻪ وﺣﺸﻲ‬
‫ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺴﻴﺎر زﻣﺎﻧﺒﺮ اﺳﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﭘﺮﻫﺰﻳﻨﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻛﺸﺖ و‬
‫اﻫﻠﻲ ﻛﺮدن ﻳﻚ ﮔﻮﻧﻪ داروﻳﻲ زﻣﺎﻧﻲ ﺗﻮﺟﻴﻪﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫داراي ﺑﺎزده اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻮده ﻳﺎ ذﺧﺎﻳﺮ ﻃﺒﻴﻌﻲ آن در‬
‫ﺧﻄﺮ ﻧﺎﺑﻮدي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﻣﺴﻴﺮ‬
‫اﺻﻼح ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ داروﻳﻲ‪ ،‬وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺧﺼﻮﺻﻴﺖ ﻳﻚ ﻛﺸﺖ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻛﻤ‪‬ﻲ و‬
‫ﻛﻴﻔﻲ ﻣﺤﺼﻮل ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪه ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﻨﻮع‬
‫زﻳﺴﺘﻲ و ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺗﻴﭗﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان در ﺑﻴﻦ‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻪ اﻧﺘﺨﺎب )ﺗﻚ ﺑﻮﺗﻪ ﻳﺎ ﺟﻤﻌﻴﺘﻲ(‪،‬‬
‫دوﻣﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﻣﻌﻄﺮ اﻳﺮان‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،30‬ﺷﻤﺎره ‪5‬‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ ‪ Craker‬و ‪(1986) Simon‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﻴﻄﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﻧﻮر‪ ،‬ﺧﺸﻜﻲ و ﺧﺎك ﺗﺄﺛﻴﺮات ﻋﻤﻴﻘﻲ‬
‫در ﺗﺠﻤﻊ و ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ دارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻴﻦ‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺎده ﺧﺸﻚ ﮔﻴﺎﻫﻲ و ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ ﮔﻴﺎﻫﻲ‬
‫راﺑﻄﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل اﺧﺘﻼف ﻣﻮﺟﻮد در‬
‫ﻣﻴﺰان اﺳﺎﻧﺲ اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﺪه ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺮاﻳﻂ‬
‫آب و ﻫﻮاﻳﻲ‪ ،‬ژﻧﺘﻴﻚ‪ ،‬ارﺗﻔﺎع ﮔﻮﻧﻪ ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﻨﺶزا‪،‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺑﺮداﺷﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﻳﻂ ﺧﺎك و ﻋﻮاﻣﻞ دﻳﮕﺮ اﺛﺮﮔﺬار ﻗﺮار‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد )‪ .(Nemeth, 2005‬ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻴﺰان ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖﻫﺎي‬
‫ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ ﺗﺤﺖ ﻛﻨﺘﺮل ژنﻫﺎﺳﺖ وﻟﻲ ﻣﻘﺪار‪ ،‬ﻏﻠﻈﺖ و ﺗﺠﻤﻊ آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﺮاﻳﻂ اﻗﻠﻴﻤﻲ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻣﺮﻓﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ و‬
‫ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه ﮔﻴﺎﻫﺎن از ﻧﻈﺮ ﻛﻤ‪‬ﻲ و ﻛﻴﻔﻲ ﺑﻪ ﺷﺪت دﺳﺘﺨﻮش‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ )‪ .(Omidbaigi, 2009‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺿﺮورﻳﺴﺖ ﺗﺎ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭘﺮاﻛﻨﺶ وﺳﻴﻊ ﮔﻮﻧﻪي ﺑﻮﻣﺎدران ﻫﺰارﺑﺮگ در‬
‫ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺧﺖ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ و دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ اﻃﻼﻋﺎت‬
‫ﻻزم در ﻣﻮرد ﻣﺤﻞﻫﺎي روﻳﺶ و ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺑﻮمﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‬
‫آن‪ ،‬ﮔﺎمﻫﺎي اﺳﺎﺳﻲ ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ ﮔﻴﺎه و ﺗﺮوﻳﺞ‬
‫ﺷﻴﻮهﻫﺎي اﺻﻮﻟﻲ ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫در اﻳﻦ راﺳﺘﺎ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ رﺷﺪ ‪ 19‬ﮔﻮﻧﻪ از اﻳﻦ ﺟﻨﺲ را در اﻳﺮان ﮔﺰارش ﻛﺮدهاﻧﺪ‬
‫)‪ .(Rechinger, 1963‬ﺷﻤﺎل‪ ،‬ﻏﺮب‪ ،‬ﺷﻤﺎلﻏﺮب و ﻧﻮاﺣﻲ‬
‫ﻣﺮﻛﺰي ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻏﺮب ﻛﺸﻮر را ﻧﻮاﺣﻲ ﭘﺮاﻛﻨﺶ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه‬
‫ﮔﺰارش ﻛﺮدهاﻧﺪ )‪ .(Gharibi et al., 2011‬ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ اﻳﻦ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ در ﺳﻴﺎهﺑﻴﺸﻪ ﻣﺎزﻧﺪران در ﮔﺰارﺷﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ارﺗﻔﺎع و ﺧﺎك‬
‫را ﺑﺮ ﻣﻴﺰان اﺳﺎﻧﺲ ﮔﺰارش ﻛﺮدﻧﺪ ) ‪Azarnivand et al.,‬‬
‫‪ .(2010‬در ﮔﺰارﺷﻲ دﻳﮕﺮ ﺳﺮﺷﺎﺧﻪ ﮔﻠﺪار ﺑﻮﻣﺎدران‬
‫ﻫﺰارﺑﺮگ را از ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻻر اﺳﺘﺎن ﺗﻬﺮان ﺟﻤﻊآوري ﻛﺮده و ﺑﻌﺪ‬
‫از اﺳﺎﻧﺲﮔﻴﺮي ﺑﻪ روش ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺑﺎ ﺑﺨﺎر در ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﮔﻞ و‬
‫ﺑﺮگ ﺑﻪﺗﺮﺗﻴﺐ ‪ 0%0/2‬و ‪ 0%0/5‬اﺳﺎﻧﺲ ﮔﺰارش ﻛﺮدﻧﺪ‬
‫)‪ .(Jaimand & Rezaee, 2004‬در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪاي دﻳﮕﺮ روي‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ در ﻛﺎﻟﻮس و ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻛﺎﻣﻞ‬
‫ﺑﻮﻣﺎدران ﻫﺰارﺑﺮگ ﮔﺰارش ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﻴﺎه ﺑﻮﻣﺎدران ﻋﻤﺪﺗﺎً‬
‫ﺣﺎوي اﺳﺎﻧﺲ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺐﻫﺎي ﻓﻼوﻧﻮﺋﻴﺪي‪ ،‬آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎ و ﺗﺎﻧﻦ‬
‫اﺳﺖ )‪ .(Shams Ardakani et al., 2006‬ﺑﺮرﺳﻲ‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻫﻮاﻳﻲ ﮔﻴﺎه ﺑﻮﻣﺎدران ﻫﺰارﺑﺮگ اﺟﺰاي ﻏﻨﻲ از‬
‫ﻓﻼوﻧﻮﺋﻴﺪﻫﺎ را ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان آﻧﺘﻲاﻛﺴﻴﺪان ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻮده‬
‫و ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺿﺪاﻟﺘﻬﺎﺑﻲ دارﻧﺪ ) ‪Alcaraz & Ferrándiz,‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺑﻮمﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ‪  ...‬‬ ‫‪694‬‬

‫ﻫﻔﺖ روﻳﺸﮕﺎه ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﺎ ﻋﻤﻖ ‪ 30‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮي ﺑﺮاي‬
‫ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺑﺎﻓﺖ ﺧﺎك و ﺑﺮﺧﻲ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺧﺎك ﺗﻬﻴﻪ و ﺑﻪ‬
‫آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ﮔﺮوه ﺧﺎكﺷﻨﺎﺳﻲ داﻧﺸﻜﺪه ﻛﺸﺎورزي داﻧﺸﮕﺎه‬
‫ﺗﻬﺮان ﺗﺤﻮﻳﻞ داده ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از ﻧﻈﺮ ﺳﻴﻤﺎي ﻇﺎﻫﺮي )ﻧﻮع‬
‫ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻏﺎﻟﺐ( و وﺿﻌﻴﺖ ﺑﻮمﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻫﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻮرد‬
‫ارزﻳﺎﺑﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ )ﺟﺪول ‪.(2‬‬
‫ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ارزﻳﺎﺑﻲ ﺻﻔﺎت رﻳﺨﺖﺷﻨﺎﺳﻲ از ﻫﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﭘﻨﺞ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻛﺎﻣﻞ ﮔﻴﺎﻫﻲ در ﻓﺼﻞ ﮔﻠﺪﻫﻲ ﮔﻴﺎه ﺑﻪﺻﻮرت ﻛﺎﻣﻼً‬
‫ﺗﺼﺎدﻓﻲ اﻧﺘﺨﺎب و ‪ 13‬ﺻﻔﺖ ﻛﻤ‪‬ﻲ روﻳﺸﻲ و زاﻳﺸﻲ ﺑﺎ ﭘﻨﺞ‬
‫ﺗﻜﺮار ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺻﻔﺖ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﺟﻤﻊآوري‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﺮاي اﺳﺘﺨﺮاج اﺳﺎﻧﺲ ﭘﻴﻜﺮ روﻳﺸﻲ ﮔﻴﺎه‬
‫در زﻣﺎن ﮔﻠﺪﻫﻲ ﻛﺎﻣﻞ از ﻫﺮ ﻫﻔﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺟﻤﻊآوري و در‬
‫ﺳﺎﻳﻪ و دﻣﺎي اﺗﺎق ﺧﺸﻚ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ درﺻﺪ اﺳﺎﻧﺲ‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﻮع روﺷﻬﺎي اﺳﺎﻧﺲﮔﻴﺮي ﮔﺰارش ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻣﻴﺰان اﺳﺎﻧﺲ از روش ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺑﺎ آب‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ )‪ .(Sefidkon & Rahimi-Bidgoli, 2003‬ﺑﺪﻳﻦ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ‪ 40‬ﮔﺮم از ﺳﺮﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﮔﻠﺪار ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺮگ ﺧﺮد‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ روش ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺑﺎ آب ﺑﻪ ﻛﻤﻚ دﺳﺘﮕﺎه ﻛﻠﻮﻧﺠﺮ‬
‫ﻃﺒﻖ ﻓﺎرﻣﺎﻛﻮﭘﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ )‪ (Upton et al., 2011‬ﺑﺮاي ﻣﺪت ‪4‬‬
‫ﺳﺎﻋﺖ و ﺑﺎ ﺳﻪ ﺗﻜﺮار اﺳﺎﻧﺲﮔﻴﺮي ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﭼﻬﺎر ﺳﺎﻋﺖ‬
‫اﺳﺎﻧﺲﮔﻴﺮي‪ ،‬اﺳﺎﻧﺲ ﺑﺎ ﺳﺮﻧﮓ ﻣﺨﺼﻮص ﺟﻤﻊآوري و‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﺳﺪﻳﻢﺳﻮﻟﻔﺎت ﺑﺪون آب‪ ،‬آﺑﮕﻴﺮي ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ درﺻﺪ‬
‫اﺳﺎﻧﺲﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وزن ﺧﺸﻚ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺻﻔﺎت )روﻳﺸﻲ و ﻣﻴﺰان اﺳﺎﻧﺲ( ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫ﻧﺮماﻓﺰار ‪ SAS‬ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺑﺎ روش وارد ﮔﺮوهﺑﻨﺪي‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻴﺎهﺷﻨﺎﺳﻲ آذرﺑﺎﻳﺠﺎنﺷﺮﻗﻲ اﻧﺠﺎم ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﺧﺎك‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان اوﻟﻴﻦ روش اﺻﻼح و اﻫﻠﻲﺳﺎزي ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬اﻧﺘﺨﺎب‬
‫)‪ (Selection‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ و اﻟﺒﺘﻪ ﭘﺮﻫﺰﻳﻨﻪﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻃﻲ اﻫﻠﻲ‬
‫ﻛﺮدن ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻛﻤ‪‬ﻴﺖ و ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه در‬
‫اﻧﺪام داروﻳﻲ‪ ،‬ﻓﺮم رﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻬﻢ اﻧﺪام داروﻳﻲ از ﻛﻞ ﭘﻴﻜﺮه ﮔﻴﺎه‪،‬‬
‫ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﻮاﻣﻞ زﻧﺪه و ﻏﻴﺮزﻧﺪه و ﻧﻤﻮ و ﺗﻮﺳﻌﻪ‬
‫اﻧﺪامﻫﺎي ﺗﻜﺜﻴﺮي ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻣﻮرد ﺗﺄﻛﻴﺪ در ﻓﺮآﻳﻨﺪ‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ژﻧﻮﺗﻴﭗ ﺑﺮﺗﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎي اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﻧﺪﻛﻲ‬
‫ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﭘﺮاﻛﻨﺶ‪ ،‬ﺟﻤﻊآوري و ارزﻳﺎﺑﻲ‬
‫ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻣﺮﻓﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ و ﻓﻴﺘﻮﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ از‬
‫ﺑﻮﻣﺎدران در ﺷﻤﺎلﻏﺮب اﻳﺮان اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﺪف‬
‫از اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﭘﺮاﻛﻨﺶ‪ ،‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻴﺎزﻫﺎي‬
‫ﺑﻮمﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻗﻠﻴﻢﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮ ﺻﻔﺎت‬
‫رﻳﺨﺘﻲ و ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻛﻤﻲ اﺳﺎﻧﺲ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ داروﻳﻲ ﺑﻮﻣﻲ‬
‫ارزﺷﻤﻨﺪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ زﻣﻴﻨﻪ را ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﻨﻮع ژﻧﺘﻴﻜﻲ‬
‫ژرمﭘﻼﺳﻢ آن ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮاد و روﺷﻬﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﺟﻤﻊآوري ﭘﻴﻜﺮ روﻳﺸﻲ ﮔﻴﺎه ﺑﻮﻣﺎدران ﻫﺰار ﺑﺮگ‬
‫در ﻣﺎهﻫﺎي ﺧﺮداد و ﺗﻴﺮ ‪ 1390‬در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﮔﻠﺪﻫﻲ ﻛﺎﻣﻞ ﻫﻔﺖ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ از اﺳﺘﺎن آذرﺑﺎﻳﺠﺎنﺷﺮﻗﻲ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﻠﻮر اﻳﺮاﻧﻴﻜﺎ و‬
‫اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺤﻠﻲ ﺑﻪﻋﻨﻮان روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻮﻣﺎدران ﻫﺰار‬
‫ﺑﺮگ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪﻧﺤﻮي ﻛﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺤﻞﻫﺎي‬
‫ﺟﻤﻊآوري ﻫﺮ روﻳﺸﮕﺎه ﺛﺒﺖ ﺷﺪ )ﺟﺪول ‪ .(1‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي‬
‫ﺟﻤﻊآوري ﺷﺪه در ﺳﺎﻳﻪ و در دﻣﺎي ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ اﺗﺎق ﺧﺸﻚ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ و ﺗﺄﻳﻴﺪ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ در ﺑﺎغ‬

‫ﺟﺪول ‪ -1‬اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬

‫ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﺑﺎرش‬ ‫ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ دﻣﺎي‬ ‫ﻋﺮض‬ ‫ﻃﻮل‬ ‫ارﺗﻔﺎع‬ ‫ﻣﺤﻞ‬
‫اﺳﺘﺎن‬
‫ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ )‪(mm‬‬ ‫ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ )‪(°C‬‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‬ ‫) ‪(m‬‬ ‫ﺟﻤﻊآوري‬
‫‪216/43‬‬ ‫‪14/4‬‬ ‫‪E 45°‬‬ ‫´‪44‬‬ ‫‪N 38°‬‬ ‫´‪09‬‬ ‫‪1382‬‬ ‫آذرﺑﺎﻳﺠﺎنﺷﺮﻗﻲ‬ ‫ﺷﺒﺴﺘﺮ‬
‫‪373/6‬‬ ‫‪10/91‬‬ ‫‪E 45°‬‬ ‫´‪54‬‬ ‫‪N 38°‬‬ ‫´‪25‬‬ ‫‪1424‬‬ ‫آذرﺑﺎﻳﺠﺎنﺷﺮﻗﻲ‬ ‫ﺑﻨﺎب‬
‫‪373/6‬‬ ‫‪10/91‬‬ ‫‪E 45°‬‬ ‫´‪50‬‬ ‫‪N´ 38°‬‬ ‫´‪35‬‬ ‫‪1715‬‬ ‫آذرﺑﺎﻳﺠﺎنﺷﺮﻗﻲ‬ ‫زﻧﻮز‬
‫‪193/33‬‬ ‫‪12/7‬‬ ‫‪E 46°‬‬ ‫´‪34‬‬ ‫‪N 37°‬‬ ‫´‪57‬‬ ‫‪1843‬‬ ‫آذرﺑﺎﻳﺠﺎنﺷﺮﻗﻲ‬ ‫ﺑﺎﺳﻤﻨﺞ‬
‫‪426/8‬‬ ‫‪12/64‬‬ ‫‪E 45°‬‬ ‫´‪42‬‬ ‫‪N 38°‬‬ ‫´‪23‬‬ ‫‪1623‬‬ ‫آذرﺑﺎﻳﺠﺎنﺷﺮﻗﻲ‬ ‫ﻛﻨﺪﻟﺞ‬
‫‪281/6‬‬ ‫‪15/9‬‬ ‫‪E 45°‬‬ ‫´‪44‬‬ ‫‪N´ 38°‬‬ ‫´‪51‬‬ ‫‪1026‬‬ ‫آذرﺑﺎﻳﺠﺎنﺷﺮﻗﻲ‬ ‫ﺟﻠﻔﺎ‬
‫‪426/8‬‬ ‫‪12/64‬‬ ‫‪E 45°‬‬ ‫´‪38‬‬ ‫‪N 38°‬‬ ‫´‪20‬‬ ‫‪2557‬‬ ‫آذرﺑﺎﻳﺠﺎنﺷﺮﻗﻲ‬ ‫ﭘﻴﺮﺑﺎﻻ‬
‫‪  695‬‬ ‫دوﻣﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﻣﻌﻄﺮ اﻳﺮان‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،30‬ﺷﻤﺎره ‪5‬‬

‫ﺟﺪول ‪ -2‬ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺑﻮمﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‪ ،‬ﺧﺎﻛﻲ و ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻫﻤﺮاه ﺑﻮﻣﺎدران ﻫﺰارﺑﺮگ در روﻳﺸﮕﺎه ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﻛﺎرﺑﺮي‬ ‫ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ ﻗﺎﺑﻞ‬ ‫ﻓﺴﻔﺮ ﻗﺎﺑﻞ‬ ‫ﻧﻴﺘﺮوژن‬ ‫ﻣﺎده‬ ‫ﻣﺤﻞ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻏﺎﻟﺐ‬ ‫‪Ec‬‬ ‫ﺑﺎﻓﺖ ﺧﺎك‬ ‫ﺷﻴﺐ‬
‫‪pH‬‬
‫زﻣﻴﻦ‬ ‫ﺟﺬب ‪ppm‬‬ ‫ﺟﺬب ‪ppm‬‬ ‫ﻛﻞ )‪(%‬‬ ‫آﻟﻲ )‪(%‬‬ ‫)‪(dS/m‬‬ ‫ﺟﻤﻊآوري‬
‫اﻧﮕﻮر و ﺑﻮﻣﺎدران‬ ‫ﺑﺎغ اﻧﮕﻮر‬ ‫‪280‬‬ ‫‪1/20‬‬ ‫‪0/094‬‬ ‫‪1/02‬‬ ‫‪1/08‬‬ ‫‪8/8‬‬ ‫رﺳﻲ‬ ‫ﻏﺮﺑﻲ‬ ‫ﺷﺒﺴﺘﺮ‬
‫ﺑﻮﻣﺎدران و‬
‫درون ﺑﺎغ‬ ‫‪390‬‬ ‫‪8/2‬‬ ‫‪0/141‬‬ ‫‪1/34‬‬ ‫‪1/43‬‬ ‫‪8/4‬‬ ‫ﻟﻮﻣﻲ رﺳﻲ‬ ‫ﺷﻤﺎﻟﻲ‬ ‫ﺑﻨﺎب‬
‫ﮔﺮاسﻫﺎ‬
‫ﺑﻮﻣﺎدران‬ ‫ﺑﺎغ ﺳﻴﺐ‬ ‫‪310‬‬ ‫‪36/6‬‬ ‫‪0/267‬‬ ‫‪2/63‬‬ ‫‪1/69‬‬ ‫‪8/6‬‬ ‫ﻟﻮﻣﻲ رﺳﻲ‬ ‫ﺟﻨﻮﺑﻲ‬ ‫زﻧﻮز‬
‫ﮔﺮاسﻫﺎ‬ ‫ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺟﺎده‬ ‫‪175‬‬ ‫‪13/8‬‬ ‫‪0/146‬‬ ‫‪1/38‬‬ ‫‪1/56‬‬ ‫‪8/4‬‬ ‫ﻟﻮﻣﻲ ﺷﻨﻲ‬ ‫ﺷﻤﺎﻟﻲ‬ ‫ﺑﺎﺳﻤﻨﺞ‬
‫ﺑﻮﻣﺎدران‬ ‫ﺑﺎغ ﻣﻴﻮه‬ ‫‪290‬‬ ‫‪10/3‬‬ ‫‪0/096‬‬ ‫‪1/02‬‬ ‫‪1/05‬‬ ‫‪8/6‬‬ ‫ﻟﻮﻣﻲ رﺳﻲ‬ ‫ﻣﺴﻄﺢ‬ ‫ﻛﻨﺪﻟﺞ‬
‫ﺑﻮﻣﺎدران‬ ‫ﻣﺰرﻋﻪ ﻳﻮﻧﺠﻪ‬ ‫‪350‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪0/163‬‬ ‫‪1/56‬‬ ‫‪1/19‬‬ ‫‪8/4‬‬ ‫ﻟﻮﻣﻲ رﺳﻲ‬ ‫ﻣﺴﻄﺢ‬ ‫ﺟﻠﻔﺎ‬
‫ﺑﻮﻣﺎدران‬ ‫ﻟﻮﻣﻲ رﺳﻲ‬
‫ﺑﺎﻏﺎت ﮔﺮدو‬ ‫‪86‬‬ ‫‪130‬‬ ‫‪0/168‬‬ ‫‪1/57‬‬ ‫‪0/74‬‬ ‫‪8/4‬‬ ‫ﺷﺮﻗﻲ‬ ‫ﭘﻴﺮﺑﺎﻻ‬
‫ﺷﻨﻲ‬

‫)ﺟﺪول ‪ .(4‬در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ رﺷﺪ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه‬
‫در ﺑﺎغﻫﺎ و ﻣﺮاﺗﻊ‪ ،‬ﺑﻪﺻﻮرت ﻋﻠﻮﻓﻪ ﺑﺮاي ﺗﻐﺬﻳﻪ دام ﻣﻮرد‬
‫ﻣﺼﺮف ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﻜﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞﺗﻮﺟﻪ دﻳﮕﺮ ارﺗﻔﺎع ﻛﻢ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن رﺷﺪ ﻛﺮده در روﻳﺸﮕﺎه ﺑﻨﺎب ﻣﺮﻧﺪ و ﺑﺎﺳﻤﻨﺞ ﺑﻮد‪.‬‬
‫رﻃﻮﺑﺖ ﺑﺎﻻ در زﻧﻮز‪ ،‬ﭘﻴﺮﺑﺎﻻ و ﻛﻨﺪﻟﺞ و ارﺗﻔﺎع زﻳﺎد در‬
‫روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي ﭘﻴﺮﺑﺎﻻ و زﻧﻮز و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ آﺑﻴﺎري ﺑﺎغﻫﺎ و‬
‫ﻣﺰارع ﺗﻮﺳﻂ ﻛﺸﺎورزان در روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي ﺟﻠﻔﺎ و ﺷﺒﺴﺘﺮ از‬
‫ﻋﻤﺪه دﻻﻳﻞ رﺷﺪ ﻛﻢ ﮔﻴﺎﻫﺎن در ﺑﻨﺎب و ﺑﺎﺳﻤﻨﺞ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ آﻧﭽﻪ‬
‫ﻛﻪ از دﻳﺪﮔﺎه داروﻳﻲ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺪازه و ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖﻫﺎي‬
‫ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎزده ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺳﺎﻧﺲ ﺗﻮﺳﻂ ﭘﻴﻜﺮ روﻳﺸﻲ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺑﺎزده اﺳﺎﻧﺲ ﻳﻌﻨﻲ ‪ %0/4‬ﺑﺮاي ﺑﺎﺳﻤﻨﺞ و ﺟﻠﻔﺎ و‬
‫ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﻴﺰان اﺳﺎﻧﺲ ﻳﻌﻨﻲ ‪ %0/1‬ﺑﺮاي ﺷﺒﺴﺘﺮ‪ ،‬زﻧﻮز و‬
‫ﭘﻴﺮﺑﺎﻻ ﮔﺰارش ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬دﻣﺎي ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺑﺎﻻي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺟﻠﻔﺎ و‬
‫ﺑﺎﺳﻤﻨﺞ‪ ،‬ﻧﻮر ﻛﺎﻓﻲ و ارﺗﻔﺎع ﭘﺎﻳﻴﻦ آن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫ﺟﻤﻊآوري ﺷﺪه از ارﺗﻔﺎﻋﺎت ﭘﻴﺮﺑﺎﻻ‪ ،‬ﺷﺒﺴﺘﺮ و زﻧﻮز از ﻋﻠﻞ‬
‫وﺟﻮد اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﻌﻨﻲدار در ﻣﻴﺰان ﻋﻤﻠﻜﺮد اﺳﺎﻧﺲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺗﺠﺰﻳﻪ وارﻳﺎﻧﺲ ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي ﻣﻮرد‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ از ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺧﻲ ﺻﻔﺎت ﻣﻬﻢ ازﺟﻤﻠﻪ ﻃﻮل ﺷﺎﺧﻪ ﮔﻠﺪار‪،‬‬
‫ﻃﻮل و ﻋﺮض ﺑﺮگ روي ﺳﺎﻗﻪ و ﻗﺎﻋﺪهاي‪ ،‬ﻗﻄﺮ ﭼﺘﺮ ﮔﻞ و ﻃﻮل‬
‫ﻛﺎﺳﻪي ﮔﻞ ﺗﻔﺎوت ﻣﻌﻨﻲداري را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ )ﺟﺪول ‪.(3‬‬
‫ﻧﺘﺎﻳﺞ آزﻣﻮن آﻣﺎري ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺻﻔﺎت ﺗﻌﺪاد ﮔﻞآذﻳﻦ در‬
‫ﺳﺎﻗﻪ ﮔﻞدﻫﻨﺪه و ﻗﻄﺮ ﭼﺘﺮ ﮔﻞ داراي اﺧﺘﻼف ﻣﻌﻨﻲداري در‬
‫ﻧﺘﺎﻳﺞ‬
‫در ﺟﺪول ‪ 4‬ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻛﻤ‪‬ﻲ روﻳﺸﻲ و زاﻳﺸﻲ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﻔﺖ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺑﻮﻣﺎدران ﻫﺰارﺑﺮگ آورده ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن روﻳﺸﮕﺎه ﺷﺒﺴﺘﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻃﻮل‬
‫ﻣﻴﺎنﮔﺮه‪ ،‬ﻗﻄﺮ ﺳﺎﻗﻪ ﮔﻞدﻫﻨﺪه‪ ،‬ﻃﻮل ﺑﺮگ روي ﺳﺎﻗﻪ ﮔﻞدﻫﻨﺪه‪،‬‬
‫ﻗﻄﺮ ﭼﺘﺮ ﮔﻞ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﮔﻞآذﻳﻦ در ﺑﻮﺗﻪ و ﻃﻮل ﺑﺮگ ﻗﺎﻋﺪهاي را‬
‫دارا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺑﺎﻻ از ﻧﻈﺮ ﻋﻤﻠﻜﺮد اﺳﺎﻧﺲ داراي‬
‫اﻫﻤﻴﺖ زﻳﺎدي ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي رﺷﺪ ﻛﺮده در روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي‬
‫ﺑﺎﺳﻤﻨﺞ و ﺑﻨﺎب ﻣﺮﻧﺪ از ﺷﻴﺐ ﺷﺮﻗﻲ و ﺷﺒﺴﺘﺮ از ﺷﻴﺐ ﻏﺮﺑﻲ و‬
‫زﻧﻮز از ﺷﻴﺐ ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺟﻤﻊآوري ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺮاﻛﻨﺶ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻃﻮري‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﺮاﻛﻢ رﺷﺪي در ﺷﻴﺐﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺑﻘﻴﻪ ﺷﻴﺐﻫﺎ‬
‫ﺑﻮد و ﻋﻤﺪﺗﺎً اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در ﺣﻮاﺷﻲ ﺟﺎدهﻫﺎ و رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و در‬
‫ﻣﻮارد ﺑﺴﻴﺎري در ﺑﺎغﻫﺎي ﻣﻴﻮه دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ‬
‫رﻳﺸﻪاي ﻣﺘﺼﻞ ﻳﺎ رﻳﺰوم‪ ،‬ﺑﻮﻣﺎدران ﻫﺰارﺑﺮگ ﺑﻪﺻﻮرت ﺗﻮدهاي‬
‫در ﻛﻨﺎر ﻫﻢ رﺷﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺗﺸﺨﻴﺺ اﻧﺪازه ﺑﻮﺗﻪ از ﺟﻬﺎﺗﻲ ﺑﺴﻴﺎر‬
‫ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺮاي دام از دﻳﮕﺮ ﻓﺎﻛﺘﻮرﻫﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺑﺎزدﻳﺪﻫﺎ‬
‫و ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎي ﺑﻌﻤﻞآﻣﺪه ﻧﺸﺎن از ﺗﺄﺛﻴﺮﭘﺬﻳﺮي اﻳﻦ ﮔﻴﺎه داروﻳﻲ‬
‫در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ داﺷﺖ‪ .‬روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي ﺟﻠﻔﺎ و ﺑﻨﺎب ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ‬
‫ﭼﺮاي دام را داﺷﺘﻨﺪ وﻟﻲ روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي ﭘﻴﺮﺑﺎﻻ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻣﺮﺗﻔﻊ‬
‫ﺑﻮدن‪ ،‬زﻧﻮز‪ ،‬ﺷﺒﺴﺘﺮ و ﻛﻨﺪﻟﺞ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻣﺤﺼﻮر ﺑﻮدن و ﺑﺎﺳﻤﻨﺞ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻠﺖ ﻋﺪم وﺟﻮد دام ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﺎﻛﺘﻮر ﭼﺮا ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻧﻈﺮ اﺑﻌﺎد ﺑﻮﺗﻪ‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫﺎن رﺷﺪ ﻛﺮده در روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي‬
‫ﺷﺒﺴﺘﺮ و زﻧﻮز ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺑﻮمﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ‪  ...‬‬ ‫‪696‬‬

‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﻨﻮﻟﻮژﻳﻚ روﻳﺸﮕﺎه ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ‬
‫ﺷﺮوع ﻣﺮﺣﻠﻪ روﻳﺸﻲ ﮔﻴﺎه در ﻫﻔﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ داراي‬
‫اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻛﻪ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﭘﻴﺮﺑﺎﻻ‪ ،‬زﻧﻮز و‬
‫ﻛﻨﺪﻟﺞ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ارﺗﻔﺎع روﻳﺸﮕﺎه و دﻣﺎي ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮ از ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫ﭘﺴﺖ و ﮔﺮم ﺑﺎﺳﻤﻨﺞ‪ ،‬ﺟﻠﻔﺎ و ﺑﻨﺎب ﮔﻠﺪﻫﻲ ﺑﺎ ﺗﺄﺧﻴﺮ ﭼﻨﺪ‬
‫ﻫﻔﺘﻪ اي ﺷﺮوع ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺎزه زﻣﺎﻧﻲ ﻃﻮﻻﻧﻲ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺮﺣﻠﻪ ﮔﻠﺪﻫﻲ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﮔﺰارش ﺷﺪهاﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻋﻤﺪه‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪه در ﺷﺮوع ﮔﻠﺪﻫﻲ دﻣﺎي ﻣﺤﻴﻂ و وﺟﻮد‬
‫آب ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﮔﺮوه ﺳﻮم روﻳﺸﮕﺎه زﻧﻮز و در ﮔﺮوه ﭼﻬﺎرم روﻳﺸﮕﺎه ﺷﺒﺴﺘﺮ‬
‫ﺳﻄﺢ اﺣﺘﻤﺎل ‪ %5‬در روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺻﻔﺎت ﻋﺮض ﺑﺮگ‬
‫ﻗﺎﻋﺪهاي‪ ،‬ﻃﻮل ﺑﺮگ ﻗﺎﻋﺪهاي‪ ،‬ﻋﺮض ﺑﺮگ روي ﺳﺎﻗﻪ‪ ،‬ﻗﻄﺮ‬
‫ﺳﺎﻗﻪ ﮔﻞدﻫﻨﺪه و ﻃﻮل ﺷﺎﺧﻪ ﮔﻠﺪار داراي اﺧﺘﻼف ﻣﻌﻨﻲداري‬
‫در ﺳﻄﺢ اﺣﺘﻤﺎل ‪ %1‬ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ )ﺟﺪول ‪ .(3‬دارﻧﮕﺎره ﺑﺪﺳﺖآﻣﺪه‬
‫از ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺧﻮﺷﻪاي ﺗﻤﺎم ﺻﻔﺎت ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي ﺟﻤﻊآوري ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮﻣﺎدران ﻫﺰارﺑﺮگ در ﺷﻜﻞ ‪ 1‬آﻣﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮازش دارﻧﮕﺎره‬
‫ﻣﺬﻛﻮر از ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ 0/8‬ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه و ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫آن را در ﭼﻬﺎر ﮔﺮوه ﻣﺠﺰا ﻗﺮار داد‪ .‬در ﮔﺮوه اول روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي‬
‫ﺟﻠﻔﺎ‪ ،‬ﻛﻨﺪﻟﺞ و ﭘﻴﺮﺑﺎﻻ‪ ،‬در ﮔﺮوه دوم روﻳﺸﮕﺎه ﺑﻨﺎب و ﺑﺎﺳﻤﻨﺞ‪،‬‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺟﺪول ‪ -3‬ﺗﺠﺰﻳﻪ وارﻳﺎﻧﺲ ﺻﻔﺎت ﻣﻮرﻓﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ و رﺷﺪي ﮔﻴﺎه ﺑﻮﻣﺎدران ﻫﺰارﺑﺮگ در اﻗﻠﻴﻢﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﻣﺮﺑﻌﺎت‬
‫ﻃﻮل ﺑﺮگ‬ ‫ﻋﺮض ﺑﺮگ‬ ‫درﺟﻪ‬
‫ﺗﻌﺪاد ﮔﻞآذﻳﻦ‬ ‫ﻃﻮل ﮔﻞآذﻳﻦ‬ ‫ﻃﻮل ﻛﺎﺳﻪ ﮔﻞ‬ ‫ﻗﻄﺮ ﻛﺎﺳﻪ ﮔﻞ‬ ‫ﻣﻨﺒﻊ ﺗﻐﻴﻴﺮات‬
‫ﻗﺎﻋﺪهاي‬ ‫ﻗﺎﻋﺪهاي‬ ‫آزادي‬
‫در ﺳﺎﻗﻪ ﮔﻞدﻫﻨﺪه‬ ‫)ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ(‬ ‫)ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ(‬ ‫)ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ(‬
‫)ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ(‬ ‫)ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ(‬
‫** ‪272/78‬‬ ‫** ‪560/22‬‬ ‫* ‪4/48‬‬ ‫‪1252/19 ns‬‬ ‫‪0/4 ns‬‬ ‫‪0/1 ns‬‬ ‫‪6‬‬ ‫اﻗﻠﻴﻢ‬
‫‪16/21‬‬ ‫‪114/68‬‬ ‫‪1/64‬‬ ‫‪725/43‬‬ ‫‪0/28‬‬ ‫‪0/14‬‬ ‫‪24‬‬ ‫ﺧﻄﺎ‬
‫ﺿﺮﻳﺐ‬
‫‪9/46‬‬ ‫‪13/31‬‬ ‫‪1/17‬‬ ‫‪19/49‬‬ ‫‪0/33‬‬ ‫‪0/15‬‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮات‬
‫**‪ * ،‬و ‪ :ns‬ﺑﻪﺗﺮﺗﻴﺐ ﺗﻔﺎوت ﻣﻌﻨﻲدار در ﺳﻄﺢ اﺣﺘﻤﺎل ‪ %5 ،%1‬و ﺑﻲﻣﻌﻨﻲ‬

‫اداﻣﻪ ﺟﺪول ‪-3‬‬

‫ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﻣﺮﺑﻌﺎت‬
‫ﻃﻮل‬ ‫ﻃﻮل ﺷﺎﺧﻪ‬ ‫ﻗﻄﺮ ﺳﺎﻗﻪ‬ ‫ﻃﻮل ﺑﺮگ‬ ‫ﻋﺮض ﺑﺮگ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﻃﻮل ﺑﻪ‬ ‫ﻗﻄﺮ ﭼﺘﺮ‬ ‫درﺟﻪ‬
‫ﻣﻨﺒﻊ ﺗﻐﻴﻴﺮات‬
‫ﻣﻴﺎنﮔﺮه‬ ‫ﮔﻠﺪار‬ ‫ﮔﻞدﻫﻨﺪه‬ ‫روي‬ ‫روي‬ ‫ﻋﺮض‬ ‫ﮔﻞ‬ ‫آزادي‬
‫)ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ(‬ ‫)ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ(‬ ‫)ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ(‬ ‫ﺳﺎﻗﻪ )ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ(‬ ‫ﺳﺎﻗﻪ )ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ(‬ ‫ﺑﺮگ روي ﺳﺎﻗﻪ‬ ‫)ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ(‬
‫‪89/143 ns‬‬ ‫** ‪758/68‬‬ ‫** ‪1/31‬‬ ‫‪1389/13 ns‬‬ ‫** ‪83/03‬‬ ‫‪3/48 ns‬‬ ‫*‪268/07‬‬ ‫‪6‬‬ ‫اﻗﻠﻴﻢ‬
‫‪194/35‬‬ ‫‪89/46‬‬ ‫‪0/3‬‬ ‫‪758/73‬‬ ‫‪13/97‬‬ ‫‪4/43‬‬ ‫‪69/85‬‬ ‫‪24‬‬ ‫ﺧﻄﺎ‬
‫‪6/16‬‬ ‫‪15/64‬‬ ‫‪0/53‬‬ ‫‪20/98‬‬ ‫‪5/06‬‬ ‫‪0/92‬‬ ‫‪8/15‬‬ ‫ﺿﺮﻳﺐ ﺗﻐﻴﻴﺮات‬
‫**‪ * ،‬و ‪ :ns‬ﺑﻪﺗﺮﺗﻴﺐ ﺗﻔﺎوت ﻣﻌﻨﻲدار در ﺳﻄﺢ اﺣﺘﻤﺎل ‪ %5 ،%1‬و ﺑﻲﻣﻌﻨﻲ‬
‫‪  697‬‬ ‫دوﻣﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﻣﻌﻄﺮ اﻳﺮان‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،30‬ﺷﻤﺎره ‪5‬‬

‫ﺟﺪول ‪ -4‬ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻛﻤ‪‬ﻲ روﻳﺸﻲ و زاﻳﺸﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﻴﺰان اﺳﺎﻧﺲ در ﻫﻔﺖ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺑﻮﻣﺎدران‬
‫ﻋﻼﺋﻢ‬
‫ﺑﺎﺳﻤﻨﺞ‬ ‫ﺷﺒﺴﺘﺮ‬ ‫ﻛﻨﺪﻟﺞ‬ ‫ﺟﻠﻔﺎ‬ ‫ﭘﻴﺮﺑﺎﻻ‬ ‫ﺑﻨﺎب‬ ‫زﻧﻮز‬ ‫واﺣﺪ‬ ‫ﺻﻔﺖ‬ ‫ردﻳﻒ‬
‫اﺧﺘﺼﺎري‬
‫‪50/89‬‬ ‫‪47/63‬‬ ‫‪42/73‬‬ ‫‪42/73‬‬ ‫‪51/42‬‬ ‫‪20/68‬‬ ‫‪42/22‬‬ ‫ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ‬ ‫‪INL‬‬ ‫ﻃﻮل ﻣﻴﺎنﮔﺮه‬ ‫‪1‬‬
‫‪60/61‬‬ ‫‪96/24‬‬ ‫‪55/23‬‬ ‫‪55/22‬‬ ‫‪69/11‬‬ ‫‪47/33‬‬ ‫‪70/44‬‬ ‫ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ‬ ‫‪FSL‬‬ ‫ﻃﻮل ﺷﺎﺧﻪ ﮔﻠﺪار‬ ‫‪2‬‬
‫‪3/73‬‬ ‫‪4/96‬‬ ‫‪3/49‬‬ ‫‪3/49‬‬ ‫‪4/55‬‬ ‫‪2/05‬‬ ‫‪4/08‬‬ ‫ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ‬ ‫‪FSD‬‬ ‫ﻗﻄﺮ ﺳﺎﻗﻪ ﮔﻞدﻫﻨﺪه‬ ‫‪3‬‬
‫‪100/27 143/63‬‬ ‫‪90/02‬‬ ‫‪90/02‬‬ ‫‪120/40‬‬ ‫‪62/15‬‬ ‫‪82/15‬‬ ‫ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ‬ ‫‪LL‬‬ ‫ﻃﻮل ﺑﺮگ روي ﺳﺎﻗﻪ ﮔﻞدﻫﻨﺪه‬ ‫‪4‬‬
‫‪15/39‬‬ ‫‪28/27‬‬ ‫‪13/39‬‬ ‫‪13/39‬‬ ‫‪22/10‬‬ ‫‪10/25‬‬ ‫‪18/38‬‬ ‫ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ‬ ‫‪LW‬‬ ‫ﻋﺮض ﺑﺮگ روي ﺳﺎﻗﻪ ﮔﻞدﻫﻨﺪه‬ ‫‪5‬‬
‫‪6/80‬‬ ‫‪5/09‬‬ ‫‪7/17‬‬ ‫‪7/17‬‬ ‫‪5/54‬‬ ‫‪3/72‬‬ ‫‪4/54‬‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ‬ ‫‪LL/LW‬‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﻃﻮل ﺑﻪ ﻋﺮض ﺑﺮگ‬ ‫‪6‬‬
‫‪55/65‬‬ ‫‪76/76‬‬ ‫‪51/26‬‬ ‫‪51/26‬‬ ‫‪56/86‬‬ ‫‪35/58‬‬ ‫‪63/01‬‬ ‫ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ‬ ‫‪FUD‬‬ ‫ﻗﻄﺮ ﭼﺘﺮ ﮔﻞ‬ ‫‪7‬‬
‫‪2/37‬‬ ‫‪2/65‬‬ ‫‪2/63‬‬ ‫‪2/63‬‬ ‫‪2/69‬‬ ‫‪1/45‬‬ ‫‪2/34‬‬ ‫ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ‬ ‫‪CD‬‬ ‫ﻗﻄﺮ ﻛﺎﺳﻪ ﮔﻞ‬ ‫‪8‬‬
‫‪4/55‬‬ ‫‪5/33‬‬ ‫‪5/62‬‬ ‫‪5/62‬‬ ‫‪5/44‬‬ ‫‪3/05‬‬ ‫‪5/17‬‬ ‫ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ‬ ‫‪CL‬‬ ‫ﻃﻮل ﻛﺎﺳﻪ ﮔﻞ‬ ‫‪9‬‬
‫‪58/78‬‬ ‫‪78/41‬‬ ‫‪80/95‬‬ ‫‪80/95‬‬ ‫‪62/19‬‬ ‫‪31/74‬‬ ‫‪110/07‬‬ ‫ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ‬ ‫‪IL‬‬ ‫ﻃﻮل ﮔﻞآذﻳﻦ‬ ‫‪10‬‬
‫‪2/22‬‬ ‫‪2/41‬‬ ‫‪3/65‬‬ ‫‪3/65‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2/65‬‬ ‫‪5/65‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪NBI‬‬ ‫ﺗﻌﺪاد ﮔﻞآذﻳﻦ در ﺑﻮﺗﻪ‬ ‫‪11‬‬
‫‪29/94‬‬ ‫‪50/21‬‬ ‫‪40/98‬‬ ‫‪40/98‬‬ ‫‪44/1‬‬ ‫‪16/93‬‬ ‫‪5/85‬‬ ‫ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ‬ ‫‪WLB‬‬ ‫ﻋﺮض ﺑﺮگ ﻗﺎﻋﺪهاي‬ ‫‪12‬‬
‫‪25/23‬‬ ‫‪46/61‬‬ ‫‪43‬‬ ‫‪43‬‬ ‫‪29/23‬‬ ‫‪13/96‬‬ ‫‪16/16‬‬ ‫ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ‬ ‫‪LLB‬‬ ‫ﻃﻮل ﺑﺮگ ﻗﺎﻋﺪهاي‬ ‫‪13‬‬
‫‪0/41‬‬ ‫‪0/11‬‬ ‫‪0/25‬‬ ‫‪0/41‬‬ ‫‪0/11‬‬ ‫‪0/21‬‬ ‫‪0/11‬‬ ‫‪%‬‬ ‫‪EOA‬‬ ‫ﻣﻴﺰان اﺳﺎﻧﺲ‬ ‫‪14‬‬

‫ﺻﻔﺎت ﻣﺮﻓﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ‬ ‫روﻳﺸﮕﺎه‬ ‫ﮔﺮوه‬

‫ﺣﺪاﻗﻞ ﻃﻮل ﻣﻴﺎﻧﮕﺮه‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ ﻃﻮل ﺷﺎﺧﻪ ﮔﻠﺪار‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ ﻃﻮل ﺑﺮگ روي ﺳﺎﻗﻪ‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ ﻗﻄﺮ ﭼﺘﺮ ﮔﻞ‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ ﻗﻄﺮ‬ ‫‪7-6-1‬‬ ‫‪1‬‬
‫ﻛﺎﺳﻪ ﮔﻞ‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ ﻃﻮل ﻛﺎﺳﻪ ﮔﻞ‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ ﻃﻮل ﮔﻞآذﻳﻦ‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ ﻋﺮض و ﻃﻮل ﺑﺮگ ﻗﺎﻋﺪهاي‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻋﺮض ﺑﺮگ روي ﺳﺎﻗﻪ‬ ‫‪5-3‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻃﻮل ﮔﻞآذﻳﻦ و ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﻋﺮض ﺑﺮگ ﻗﺎﻋﺪهاي‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻃﻮل ﻣﻴﺎﻧﮕﺮه‪ ،‬ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻃﻮل ﺷﺎﺧﻪ ﮔﻠﺪار‪ ،‬ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻃﻮل ﺑﺮگ روي ﺳﺎﻗﻪ‪ ،‬ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻗﻄﺮ ﭼﺘﺮ ﮔﻞ‪ ،‬ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻗﻄﺮ‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫ﻛﺎﺳﻪ ﮔﻞ‪ ،‬ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻃﻮل ﻛﺎﺳﻪ ﮔﻞ‪ ،‬ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻃﻮل ﮔﻞآذﻳﻦ‪ ،‬ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻋﺮض و ﻃﻮل ﺑﺮگ ﻗﺎﻋﺪهاي‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ -1‬دارﻧﮕﺎره ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه از ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺧﻮﺷﻪاي ﺗﻤﺎم ﺻﻔﺎت ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي ﺟﻤﻊآوري ﺷﺪه ﺑﻮﻣﺎدران ﻫﺰارﺑﺮگ‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺟﺪول ﺻﻔﺎت ﻣﺮﻓﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺑﻮمﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ‪  ...‬‬
‫و ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه ﻳﺎ اﺳﺎﻧﺲ اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﺪه ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎ ﻧﺸﺎن داد از آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﮔﻞ و ﻧﻘﻄﻪ اﻧﺸﻌﺎب ﺑﺮگ از‬
‫ﺳﺎﻗﻪ ﻣﺤﻞ اﻧﺒﺎﺷﺖ اﺳﺎﻧﺲ ﺑﻮﻣﺎدران ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ داﺷﺘﻦ ﺗﻌﺪاد‬
‫ﺑﺮگ زﻳﺎد ﻳﺎ ﻛﻢ ﺑﻮدن ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﻴﺎﻧﮕﺮهﻫﺎ از ﻫﻢ و ﺑﺰرگ ﺑﻮدن‬
‫ﻗﻄﺮ ﺧﻮﺷﻪي ﮔﻞ و ﺗﻌﺪاد اﻧﺸﻌﺎﺑﺎت ﮔﻞآذﻳﻦ در ﺑﻮﺗﻪ از‬
‫ﻓﺎﻛﺘﻮرﻫﺎي ﻣﺆﺛﺮ در اﻧﺒﺎﺷﺖ اﺳﺎﻧﺲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازهﮔﻴﺮيﻫﺎي اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﮔﻴﺎﻫﺎن رﺷﺪ ﻛﺮده در‬
‫روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي ﺑﺎﺳﻤﻨﺞ و ﺟﻠﻔﺎ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺑﺎﻻ ﺑﻮدن ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ‬
‫دﻣﺎي ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ و ﺻﻔﺎت ﻣﺮﻓﻮﻟﻮژﻳﻚ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﮔﻴﺎﻫﺎن رﺷﺪ‬
‫ﻛﺮده در اﻳﻦ روﻳﺸﮕﺎه ﺟﻬﺖ ﺗﻮﻟﻴﺪ و اﻧﺒﺎﺷﺖ اﺳﺎﻧﺲ‬
‫ﺷﺎﻳﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ روﻳﺸﮕﺎه ﺑﺮاي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰيﻫﺎي اﺻﻼﺣﻲ در‬
‫ﺳﺎلﻫﺎي آﻳﻨﺪه ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از دﻳﺪﮔﺎه وﻳﮋﮔﻲ ﻣﻴﺰان اﺳﺎﻧﺲ در ﻣﺎده ﺧﺸﻚ‪،‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ روﻳﺸﮕﺎه ﻫﺎي ﺷﺒﺴﺘﺮ‪ ،‬زﻧﻮز و ﭘﻴﺮﺑﺎﻻ‬
‫از درﺻﺪ اﺳﺎﻧﺲ ﭘﺎﻳﻴﻦ در ﻣﺎده ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﺑﻴﻦ‬
‫ﻣﻮاد ﺟﻤﻊ آوري ﺷﺪه از روﻳﺸﮕﺎه ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬روﻳﺸﮕﺎه‬
‫ﺑﺎﺳﻤﻨﺞ و ﺟﻠﻔﺎ ﺗﺎ ﺣﺪودي از ﻣﻴﺰان اﺳﺎﻧﺲ ﺑﺎﻻﺗﺮي‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮﺟﻮد در ﺟﺪول ‪،1‬‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻣﻴﺰان اﺳﺎﻧﺲ از ﻛﻢ ارﺗﻔﺎع ﺗﺮﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻠﻔﺎ‬
‫)‪ 1026‬ﻣﺘﺮ( و ﺑﺎﺳﻤﻨﺞ )‪ 1791‬ﻣﺘﺮ( ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﺑﺎﺳﻤﻨﺞ‬
‫ﻣﻴﺰان ﺑﺎﻻي اﺳﺎﻧﺲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دﻣﺎي ﺑﺎﻻي اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﻴﺰان اﺳﺎﻧﺲ از ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﭘﻴﺮﺑﺎﻻ )‪ 2557‬ﻣﺘﺮ( و زﻧﻮز )‪ 1715‬ﻣﺘﺮ( ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪ‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻮﻣﺎدران ﻫﺰارﺑﺮگ در ﻃﻮل روﻳﺶ ﺑﻪ‬
‫اوﺿﺎع اﻗﻠﻴﻤﻲ ﺧﺎص ﻧﻴﺎز ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً در ﻫﺮ اﻗﻠﻴﻤﻲ‬
‫ﻣﻲروﻳﺪ‪ ،‬ﮔﺮم و آﻓﺘﺎﺑﻲ ﺑﻮدن ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺧﺎكﻫﺎي‬
‫ﺳﺒﻚ ﺷﻨﻲ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮔﻞﻫﺎي ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺷﺪه و ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ‬
‫ﻋﻤﻠﻜﺮد ﭘﻴﻜﺮ روﻳﺸﻲ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻴﺰان اﺳﺎﻧﺲ‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪي ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﻘﺪار ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺻﻠﻲ‬
‫ﻧﻈﻴﺮ ازت‪ ،‬ﻓﺴﻔﺮ و ﭘﺘﺎس ﻧﻘﺶ ﻋﻤﺪهاي در اﻓﺰاﻳﺶ ﭘﻴﻜﺮ‬
‫روﻳﺸﻲ ﮔﻴﺎه و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻓﺰاﻳﺶ اﺳﺎﻧﺲ دارد‪ .‬ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻧﺸﺎن‬
‫داد ﻛﻪ وﺟﻮد ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻣﺘﻮﺳﻂ ازت‪ ،‬ﻓﺴﻔﺮ و ﭘﺘﺎس‪ ،‬ﺳﺒﺐ‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻋﻤﻠﻜﺮد )اﻋﻢ از ﭘﻴﻜﺮ روﻳﺸﻲ و اﺳﺎﻧﺲ( ﺑﻪ ﻣﻘﺪار‬
‫‪ %100‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ )‪.(Omidbaigi, 2008‬‬
‫ﺑﺎ ﻳﻜﺴﺎن در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﻛﻠﻴﻤﺎﺗﻴﻜﻲ ﺑﺮاي‬
‫روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي ﻫﻔﺘﮕﺎﻧﻪ ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﻲ دﻗﻴﻖ و ﻣﺤﺘﻤﻞﺗﺮ ﺷﺮاﻳﻂ‬
‫اداﻓﻴﻜﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲرﺳﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺎﻓﺖ ﺧﺎك و ﺗﺮﻛﻴﺐﻫﺎي‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮﺟﻮد در آن در ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ از‬
‫‪698‬‬
‫ﺑﺤﺚ‬
‫‪Achillea‬‬ ‫ﻧﺘﺎﻳﺞ اﻳﻦ ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫‪ millefolium L.‬در اﺳﺘﺎن آذرﺑﺎﻳﺠﺎنﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬از ارﺗﻔﺎع ‪1026‬‬
‫ﺗﺎ ‪ 2557‬ﻣﺘﺮ از ﺳﻄﺢ درﻳﺎ در ﺧﺎكﻫﺎي رﺳﻲ‪ ،‬ﻟﻮﻣﻲ رﺳﻲ‪،‬‬
‫ﻟﻮﻣﻲ ﺷﻨﻲ و ﻟﻮﻣﻲ رﺳﻲ ﺷﻨﻲ روﻳﺶ دارد‪ .‬در واﻗﻊ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺟﻤﻊآوري ﺷﺪه داراي ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺧﺎﻛﻲ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬زﻣﺎن ﮔﻠﺪﻫﻲ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ در ﻣﺎهﻫﺎي ﺧﺮداد و ﺑﻌﺪ از آن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ دﻣﺎي ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺟﻠﻔﺎ و‬
‫ﺑﺎﺳﻤﻨﺞ زﻣﺎن ﻇﻬﻮر ﺑﺮگﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻞﻫﺎي ﻛﺎﻣﻞ و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺑﺬر در‬
‫اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ زودﺗﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺎﺷﻲ از ﺗﺄﻣﻴﻦ دﻣﺎي ﻻزم ﺑﺮاي ﺗﻜﻤﻴﻞ اﻳﻦ ﻣﺮاﺣﻞ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﻜﺲ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺮاي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﭘﻴﺮﺑﺎﻻ‪ ،‬زﻧﻮز و ﻛﻨﺪﻟﺞ‬
‫ﺻﺎدق اﺳﺖ ﻛﻪ زﻣﺎن ﻇﻬﻮر اﻧﺪامﻫﺎي روﻳﺸﻲ‪ ،‬ﮔﻞﻫﺎي ﻛﺎﻣﻞ‬
‫و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺑﺬر در آن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ دﻳﺮﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪات روي ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺟﻬﺖ ﺷﻴﺐ در رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﭘﺮاﻛﻨﺶ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه از ﺷﻴﺐ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻤﻲ‬
‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ و ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً در ﻫﻤﻪ ﺷﻴﺐﻫﺎ و داﻣﻨﻪﻫﺎ رﺷﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﺷﻴﺐﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ و ﻣﺮﻃﻮبﺗﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻮرد ﭘﺴﻨﺪ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﺖ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻧﻴﺎز آﺑﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺻﻔﺎت ﻣﺮﻓﻮﻟﻮژﻳﻚ در روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي‬
‫ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺷﺘﺮاﻛﺎت و ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري ﺛﺒﺖ ﺷﺪ و‬
‫روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﮔﺮوهﻫﺎي ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪاي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﮔﻴﺎﻫﺎن روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي ﺑﺎﺳﻤﻨﺞ و ﺑﻨﺎب ﺑﻪ ﻋﻠﺖ‬
‫دارا ﺑﻮدن ﺣﺪاﻗﻞ اﻧﺪازه اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺻﻔﺎت روﻳﺸﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻃﻮل‬
‫ﻣﻴﺎنﮔﺮه‪ ،‬ﻃﻮل ﺷﺎﺧﻪ ﮔﻠﺪار‪ ،‬ﻃﻮل ﺑﺮگ روي ﺳﺎﻗﻪ ﮔﻞدﻫﻨﺪه‪،‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﻃﻮل ﺑﻪ ﻋﺮض ﺑﺮگ‪ ،‬ﻗﻄﺮ ﭼﺘﺮ ﮔﻞ‪ ،‬ﻗﻄﺮ ﻛﺎﺳﻪ ﮔﻞ‪،‬‬
‫ﻃﻮل ﻛﺎﺳﻪ ﮔﻞ‪ ،‬ﻃﻮل ﮔﻞآذﻳﻦ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﮔﻞآذﻳﻦ در ﺑﻮﺗﻪ‪ ،‬ﻋﺮض‬
‫ﺑﺮگ ﻗﺎﻋﺪهاي و ﻃﻮل ﺑﺮگ ﻗﺎﻋﺪهاي در ﻳﻚ ﮔﺮوه ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و روﻳﺸﮕﺎه ﺷﺒﺴﺘﺮ در ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮔﺮوه اول ﺑﻪ دﻟﻴﻞ‬
‫ﺣﺪاﻛﺜﺮ اﻧﺪازه ﺻﻔﺎت ﻣﺮﻓﻮﻟﻮژﻳﻚ در ﮔﺮوه ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪاي ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺟﻤﻌﻴﺖ زﻧﻮز از ﻧﻈﺮ ﺻﻔﺎت ﻗﻄﺮ ﻛﺎﺳﻪي ﮔﻞ و ﻋﺮض‬
‫ﺑﺮگ ﻗﺎﻋﺪهاي در ﮔﺮوه ﻣﺠﺰاﻳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﻧﻬﺎﻳﺖ‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي ﺟﻠﻔﺎ‪ ،‬ﻛﻨﺪﻟﺞ و ﭘﻴﺮﺑﺎﻻ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺑﺮﺗﺮي در ﺻﻔﺎت‬
‫ﻋﺮض ﺑﺮگ روي ﺳﺎﻗﻪ ﮔﻞدﻫﻨﺪه‪ ،‬ﻃﻮل ﺳﺎﻗﻪ ﮔﻠﺪار‪ ،‬ﻃﻮل‬
‫ﻛﺎﺳﻪي ﮔﻞ و ﻃﻮل ﮔﻞآذﻳﻦ در ﮔﺮوه ﻣﺠﺰاي دﻳﮕﺮي ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻛﻞ از ﻧﻈﺮ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت رﻳﺨﺘﻲ ﺑﺮاي ﺑﻬﺮهﺑﺮداري از‬
‫ﻛﺸﺖ و ﭘﺮورش اﻳﻦ ﮔﻴﺎه آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﻣﻬﻢ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻤ‪‬ﻴﺖ‬
‫‪  699‬‬
‫در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻗﺎﺑﻞﻗﺒﻮل اﺳﺎﻧﺲ و‬
‫ﺳﺎزﮔﺎري ﺑﺎ اﻗﻠﻴﻢ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﺑﻪوﻳﮋه در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻠﻔﺎ و ﺑﺎﺳﻤﻨﺞ و‬
‫ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻧﻴﺎز ﻛﻢ آﺑﻲ و ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺑﻮدن ﺑﻪ ﺗﻨﺶ ﻛﻢآﺑﻲ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ‬
‫ﺳﻴﺴﺘﻢ رﻳﺸﻪاي ﻗﻮي‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان از اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ و اﺻﻼح ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺳﺮد ﺷﻤﺎلﻏﺮب ﻛﺸﻮر اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‬
‫‪.‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻫﻤﻪﺟﺎ زي ﺑﻮدن و ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮدن‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان‬
‫از آن ﺑﺮاي ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك در اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪ .‬در‬
‫ﭘﺎﻳﺎن ﻻزم اﺳﺖ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي ﻣﻄﻠﻮب‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي ﺑﻴﺸﺘﺮي از اﻳﻦ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮرد ارزﻳﺎﺑﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد و ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ دﺧﻴﻞ ﺑﻮدن‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﻴﻄﻲ و ﻳﺎ ژﻧﺘﻴﻜﻲ در اﻓﺰاﻳﺶ ﺑﺎزده اﺳﺎﻧﺲ‪ ،‬رﻳﺰوم‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻮﻣﺎدران روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻣﺮﺣﻠﻪ اﺳﺘﺮاﺣﺖ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺟﻤﻊآوري و در ﻳﻚ روﻳﺸﮕﺎه ﻛﺸﺖ ﺷﻮﻧﺪ و در‬
‫زﻣﺎن ﮔﻠﺪﻫﻲ اﻗﺪام ﺑﻪ ﺑﺮداﺷﺖ ﭘﻴﻜﺮه روﻳﺸﻲ‪ ،‬ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن و‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج اﺳﺎﻧﺲ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﺑﺎزده اﺳﺎﻧﺲ روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﺸﺖ ﺷﺪه در ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﻮمﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و آب و ﻫﻮاﻳﻲ‬
‫ﻳﻜﺴﺎن ﮔﺮدد ﺗﺎ ﻋﺎﻣﻞ اﻓﺰاﻳﺶ اﺳﺎﻧﺲ ﺑﻪﻃﻮر دﻗﻴﻖﺗﺮي‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ و ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺪه و ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺑﺶ ﻣﺴﺘﻘﻢ آﻓﺘﺎب ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و اﻳﻦ دﻟﻴﻞ‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻛﺮده در اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺗﺄﺛﻴﺮﭘﺬﻳﺮي‬
‫‪- Alcaraz, M.J. and Ferrándiz, M.L., 1987. Modification‬‬
‫‪of arachidonic metabolism by flavonoids. Journal of‬‬
‫‪Ethnopharmacology, 21(3): 209-229.‬‬
‫‪- Azarnivand, H., Ghavam Arabani, M., Sefidkon, F.‬‬
‫‪and Tavili, A., 2010. The effect of ecological‬‬
‫‪characteristics on quality and quantity of the‬‬
‫‪essential oils of Achillea millefolium L. subsp.‬‬
‫‪millefolium. Iranian Journal of Medicinal and‬‬
‫‪Aromatic Plants, 25(4): 556-571.‬‬
‫‪- Craker, L.E. and Simon, J.E., 1986. Herbs, Spices, and‬‬
‫‪Medicinal Plants: Recent Advances in Botany,‬‬
‫‪Horticulture and Pharmacology (Herbs, Spices, and‬‬
‫‪Medicinal Plants). Haworth Pr Inc, 359p.‬‬
‫‪- Franz, Ch., 2000. Breeding for quality in aromatic‬‬
‫‪plants. Proceeding of the Second International‬‬
‫‪Symposium on Breeding Research on Medicinal and‬‬
‫‪Aromatic Plants, Chania, 11-16 July: 115-128.‬‬
‫‪- Gharibi, Sh., Rahimmalek, M., Mirlohi, A., Majidi,‬‬
‫‪M.M. and Sayed Tabatabaei, B.E., 2011.‬‬
‫‪Assessment of genetic diversity in Achillea‬‬
‫‪millefolium subsp. millefolium and Achillea‬‬
‫‪millefolium subsp. elbursensis using morphological‬‬
‫‪and ISSR markers. Journal of Medicinal Plants‬‬
‫‪Research, 5(11): 2413-2423.‬‬
‫‪- Giorgi, A., Mingozzi, M., Madeo, M., Speranza, G.‬‬
‫‪and Cocucci, M., 2009. Effect of nitrogen starvation‬‬
‫‪on the phenolic metabolism and antioxidant‬‬
‫دوﻣﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﻣﻌﻄﺮ اﻳﺮان‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،30‬ﺷﻤﺎره ‪5‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در روﻳﺸﮕﺎه ﺷﺒﺴﺘﺮ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺑﺎﻓﺖ‬
‫ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺧﺎك )ﺑﺎﻓﺖ رﺳﻲ( و روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي زﻧﻮز‪ ،‬ﺑﻨﺎب و‬
‫ﻛﻨﺪﻟﺞ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺑﺎﻓﺖ ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻟﻮﻣﻲ رﺳﻲ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﻮدن ﻣﺤﺘﻮاي‬
‫اﺳﺎﻧﺲ ﻣﻌﻨﻲدار ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬اﻣﺎ در روﻳﺸﮕﺎه ﺑﺎﺳﻤﻨﺞ‬
‫ﺑﺎﻓﺖ ﺳﺒﻚ ﺟﺰو ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻬﻢ در اﻓﺰاﻳﺶ ﻋﻤﻠﻜﺮد اﺳﺎﻧﺲ در‬
‫واﺣﺪ ﻣﺎده ﺧﺸﻚ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﭘﻮﺷﺶ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻏﺎﻟﺐ در روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫دﻳﮕﺮ ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار در ﻣﺤﺘﻮاي اﺳﺎﻧﺲ ﺑﻮﻣﺎدران ﻫﺰارﺑﺮگ ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺜﺎل در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺟﻠﻔﺎ‪ ،‬ﻳﻮﻧﺠﻪ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻏﺎﻟﺐ در‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻮد و اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ زﻳﺎدي در اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﺎده‬
‫ﺧﺸﻚ ﮔﻴﺎﻫﻲ در واﺣﺪ ﺳﻄﺢ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻣﻴﺰان ﺑﺎﻻي ﻧﻴﺘﺮوژن‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪه داﺷﺖ‪ .‬در روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي ﭘﻴﺮﺑﺎﻻ‪ ،‬زﻧﻮز و ﻛﻨﺪﻟﺞ‬
‫ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻏﺎﻟﺐ درﺧﺘﺎن ﻣﻴﻮه ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺮدو‪ ،‬ﺳﻴﺐ‪ ،‬زردآﻟﻮ‬
‫و ﺳﺎﻳﺮ ﻫﺴﺘﻪدارﻫﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﻛﺎﻫﺶ دﻣﺎي زﻳﺮ ﻛﺎﻧﻮﭘﻲ و اﻓﺰاﻳﺶ‬
‫ﻛﺎذب ارﺗﻔﺎع ﮔﻴﺎه ﺷﺪهاﺳﺖ ﻛﻪ رﺷﺪ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺟﻤﻊآوري ﺷﺪه‬
‫از ﺳﺎﻳﻪ از ﻋﻠﻞ ﻛﺎﻫﺶ ﻋﻤﻠﻜﺮد اﺳﺎﻧﺲ در واﺣﺪ ﻣﺎده ﺧﺸﻚ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﻴﺴﺖ ﻛﻪ در روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي ﺟﻠﻔﺎ و‬
‫ﺑﺎﺳﻤﻨﺞ ﮔﻴﺎﻫﺎن از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺪون ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺟﻤﻊآوري‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺎﻻ ﺑﻮدن ﻣﺤﺘﻮاي اﺳﺎﻧﺲ ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه از ﮔﻴﺎﻫﺎن رﺷﺪ‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺐﻫﺎي ﻓﻨﻮﻟﻲ را از ﻣﺤﺘﻮاي ﻧﻴﺘﺮوژن ﺧﺎك ﮔﺰارش ﻛﺮدﻧﺪ‬
‫)‪ .(Giorgi et al., 2009‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺤﺘﻮاي ﻧﻴﺘﺮوژن ﺧﺎك‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ در رﺷﺪ روﻳﺸﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ‬
‫روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي ﺷﺒﺴﺘﺮ و ﻛﻨﺪﻟﺞ ﻣﻘﺪار ﻧﻴﺘﺮوژن ﻛﻤﺘﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي ﺑﺎﺳﻤﻨﺞ و ﺟﻠﻔﺎ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ زﻧﻮز داراي‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻣﻴﺰان ﻧﻴﺘﺮوژن در ﺧﺎك ﺑﻮد وﻟﻲ ﻋﻤﻠﻜﺮد اﺳﺎﻧﺲ‬
‫ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺗﻬﻴﻪ ﺷﺪه از زﻧﻮز داراي ﻋﻤﻠﻜﺮد‬
‫اﺳﺎﻧﺲ ﻛﻤﺘﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دو روﻳﺸﮕﺎه ﺑﺎﺳﻤﻨﺞ و ﺟﻠﻔﺎ ﺑﻮد‪ .‬در‬
‫ﻣﻮرد اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت و ﻧﺎﻫﻤﺨﻮاﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﻴﺰان‬
‫ﻧﻴﺘﺮوژن ﺑﺎﻻ در ﺧﺎك روﻳﺸﮕﺎه زﻧﻮز‪ ،‬رﺷﺪ اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن در‬
‫زﻳﺮ ﻛﺎﻧﻮﭘﻲ درﺧﺘﺎن ﻣﻴﻮه و ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ آﻧﻬﺎ در ﺳﺎﻳﻪ از ﻋﻠﻞ‬
‫اﺻﻠﻲ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻴﺰان اﺳﺎﻧﺲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل در‬
‫روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي ﺟﻠﻔﺎ و ﺑﺎﺳﻤﻨﺞ ﻣﻘﺪار ﻧﻴﺘﺮوژن در ﺣﺪ ﻣﺘﻮﺳﻂ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﻮد وﻟﻲ وﺟﻮد ﺗﻨﺶ ﮔﺮﻣﺎ و ﺧﺸﻜﻲ‬
‫در اﻳﻦ روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﺣﺘﻤﺎﻻً از ﻋﻠﻞ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻴﺰان‬
‫اﺳﺎﻧﺲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
  ... ‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺑﻮمﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‬ 700

- Sefidkon, F. and Rahimi-Bidgoli, A., 2003. properties of yarrow (Achillea collina Becker ex
Quantitive and qualitative variation of essential oil Rchb.). Food Chemistry, 114: 204-211.
of Thymus kotschyanus by different methods of - Jaimand, K. and Rezaee, M.B., 2004. Investigation on
distillation and stage of plant growth. chemical constituent of essential oils from Achillea
Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants, mellifolium L. subsp. mellifolium by distillation
15: 1-21. methods. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic
- Shams Ardakani, M.R., Haji Akhoundi, A., Jamshidi, Plants, 20(2): 181-190.
A.H. and Mohammad Rafiee, P., 2006. - Nemeth, E., 2005. Essential oil composition of species
Pharmacognosical and plant tissue culture studies of in the genus Achillea. Journal of Essential Oil
Achillea millefolium L. Journal of Medicinal Plants, Research, 17(5): 501-512.
17: 21-26. - Omidbaigi, R., 2009. Production and Processing of
- Upton, R., Graff, A., Jolliffe, G., Länger, R. and Medicinal Plants (Vol 3). Astan Qods Publications,
Williamson, E., 2011. American Herbal Mashhad, Iran, 347p.
Pharmacopoeia: Botanical Pharmacognosy- - Rahimmaleka, M., Sayed Tabatabaei, B.E., Etemadi,
Microscopic Characterization of Botanical N., Goli, S.A.H., Arzani, A. and Zeinali, H., 2009.
Medicines. London-New York, CRC Press, 800p. Essential oil variation among and within six Achillea
- Zahedi Khorasani, M., Taherian, A.A., Vafaei, A.A., species transferred from different ecological regions
Rajabi, M.R. and Rashidipour, A., 2006. Assessment in Iran to the field conditions. Industrial Crops and
of hydro-alcholic extract of Achillea millefolium on Products,
anxiety-like behaviors in mice. Koomesh, 7(3-4): 29(2-3): 348-355.
171-176. - Rechinger, K.H., 1963. Flora Iranica: Compisate VI
(Vol. 158). Graz: Akademische Druke und
Verlagsanstalt.
701 Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants, Vol. 30, No. 5, 2014  

Evaluation of some ecological factors, morphological traits and essential oil

productivity of Achillea millefolium L.
M.Ghanbari1, M.K. Souri2*, R. Omidbaigi3 and H. Hadavand Mirzaei4
1- MSc. Student, Department of Horticultural Sciences, Faculty of Agriculture, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
2*- Corresponding author, Department of Horticultural Sciences, Faculty of Agriculture, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
E-mail: Souri1974@gmail.com
3- Department of Horticultural Sciences, Faculty of Agriculture, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
4- Department of Molecular Physiology, Agricultural Biotechnology Research Institute of Iran (ABRII), Karaj, Iran

Received: April 2012 Revised: January 2013 Accepted: February 2013

Abstract
Achillea millefolium L. is a well-known species amongst the members of Achillea
(Asteraceae) which grows naturally in Iran. In this study, the natural habitats of Achillea
millefolium L. were identified in different regions of East Azerbaijan province during the
growth season in 2011. The evaluation of morphological variation in 35 genotypes of seven
populations of Achillea millefolium L. was carried out to determine superior characters for
future breeding programs and medicinal purposes. In this study, 14 quantitative and qualitative
characters were evaluated. Flowering stems were used to investigate the quantity of essential
oil. Data of locations, vegetative and reproductive characters of each population and the amount
of essential oil obtained from each location were recorded. Results were analyzed using cluster
analysis with SPSS software. Populations were clustered based on vegetative and reproductive
characters and the amount of essential oil. The results of simple correlation analysis showed the
existence of significant, positive and negative correlations among some important characters.
Factor analysis was also used for defining the determinant factors. According to the factor
analysis, flowering stem length, internode length and leaf width constituted the main factors.
The populations of Achillea millefolium L. were separated into four groups by cluster analysis
using Ward method. The most similar populations were Pirbala, Kondlaj and Jolfa, while
Shabestar and Zonoz were separated from other populations. Also populations of Bonab and
Basmenj were clustered as a separate group. In conclusion, in this study from all populations,
Basmanj and Jolfa populations due to higher yield of essential oil as well as higher adaptability
to region climatic conditions are recommended for further physiological and breeding studies.

Keywords: Achillea millefolium L., morphological variation, population, morphological traits,

essential oil.