A ΦIEPΩMA

KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 H εβραϊκή παρουσία στην Eλλάδα

2-32 AΦIEPΩMA

Kοινές ρίζες Iουδαϊσμού
O TEΛEYTAIOΣ πλεμος επεφύλαξε οδυνηρές δοκιμασίες την ανασυγκρτηση σων Eβραϊκών Kοινοτήτων διέθεταν,
για την Eλλάδα. Oμως, για κάποιους συμπολίτες μας, που σύμφωνα με το νμο, το αναγκαίο ανθρώπινο δυναμικ. Aν
και Xριστιανισμού. O Xρι- είχαν τη σφραγίδα της μοίρας να είναι Eβραίοι, αυτς ο π- εξαιρέσουμε το περιοδικ «Xρονικά», που εκδίδει εδώ και
στιανισμ ς στην αφετηρία λεμος ήταν οδυνηρτερος -τους αφάνισε. Tο 87% των Eλλη- χρνια το K.I.Σ. και ορισμένες σποραδικές μελέτες, μλις τα
του υιοθέτησε αρκετά στοι- νοεβραίων ξεκληρίστηκε απ τους φοβερούς μηχανισμούς τελευταία χρνια, με την ίδρυση του Eβραϊκού Mουσείου
χεία των Iουδαίων.
εξντωσης των Nαζί. Kαι σοι γλίτω- Eλλάδος και πρσφατα, της Eταιρείας
 Συναγωγές στην Eλλάδα.
Iστορία και αρχιτεκτονική
σαν, σφραγίστηκαν απ τη φοβερή ανά- Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσμού, άρχισε
μορφή των πολυάριθμων ε- μνηση των Στρατοπέδων. Mε τη λήξη Eπιμέλεια αφιερώματος: η πιο συστηματική έρευνα μαρτυριών
βραϊκών συναγωγών. του πολέμου και τη διάλυση των Στρα- K·ΣTHΣ ΛIONTHΣ και πηγών γύρω απ την παρουσία των
 Oι εβραϊκές κοιντητες. H
τοπέδων, για τους λίγους που στάθηκαν Eβραίων στον ελλαδικ χώρο. Kαι πρ-
μακραίωνη εβραϊκή παρου- τυχεροί, οι ανάγκες ήταν επιτακτικές. κειται για παρουσία μακραίωνη. Ξεκινά
σία στην Eλλάδα σχεδ ν έ- Eτσι, το 1945 ιδρύθηκε το Kεντρικ Iσραηλιτικ Συμβού- απ τον 2ο π.X. αι. και συνεχίζεται μέχρι τον τελευταίο π-
σβησε μετά τους διωγμούς λιο Eλλάδος (K.I.Σ.) με σκοπ να περιμαζέψει τους διασω- λεμο. Aλλά και μετά, σοι απέμειναν είχαν πλήρη συμμετο-
της Kατοχής. θέντες. Προείχαν και ετίθεντο πιεστικά: η ανασύνταξη του χή σε λους τους τομείς της εθνικής ζωής.
 Πλήθος Eβραίων μέγα... ανθρώπινου δυναμικού που απέμεινε, η περίθαλψη, η στέ- Yπάρχουν πτυχές του θέματος επίμαχες, άλλες αδιερεύ-
Mια εικ να απ τη ζωή τους γαση, η έρευνα για τους εκτοπισθέντες, η απδοση της περι- νητες ακμη, ή, περίοδοι της παλαιτερης ιστορίας και επί-
στη Θεσσαλονίκη λίγο πριν ουσίας των εξαφανισθέντων απ τους Γερμανούς, η συγκέ- σης, ακμάζουσες άλλοτε κοιντητες, ή εξέχουσες φυσιογνω-
απ την Aπελευθέρωση. ντρωση στοιχείων για τους δοσίλογους και τους εγκλημα- μίες Eλληνοεβραίων, που ένα δημοσιογραφικ αφιέρωμα
 Oι Eβραίοι της Θεσσαλο- τίες πολέμου. Λίγο αργτερα, το K.I.Σ. ασχολήθηκε και με αυτής της μορφής είναι αδύνατο να καλύψει.
νίκης. «Mητρ πολη του
Iσραήλ., απεκαλείτο για αιώ-
νες η π λη καθώς συγκέ-
ντρωνε
Eβραίους.
καταδιωκ μενους

 Aρχιτεκτονικς εκσυγ-
χρονισμς. H συμβολή της ε-
Kοινές ρίζες Iουδαϊσμού
βραϊκής κοιν τητας στην α-

και Xριστιανισμού
νανέωση και την εξέλιξη της
Θεσσαλονίκης στο τέλος του
19ου αιώνα.
 Συμβολή στην ελληνική
ζωή. H παρουσία των Eβραί-
ων στην κοινωνική, οικονομι-
κή και πολιτική ζωή της χώ-
ρας.
O Xριστιανισμς στην αφετηρία του υιοθέτησε αρκετά στοιχεία των Iουδαίων
 Συμβίωση Eβραίων και
Eλλήνων. H θρησκευτική «Oι Ψαλ- Tου Σάββα Aγουρίδη
διαφορά και ο οικονομικ ς μοί του
ανταγωνισμ ς καλλιέργησαν Oμτιμου Kαθηγητή του Πανεπιστημίου Aθηνών
Δαβίδ» με-
τη δυσπιστία, αλλά ποτέ το ταφρασμέ-
φυλετισμ . νοι σε στί-
ΠPEΠEI κάποιος να είναι αγράμμα-
 Tο Eβραϊκ Mουσείο.
χους απ τος για να αγνοεί πως αρχικά ο χρι-
Συλλέγει, συντηρεί και πα- τα εβραϊ- στιανισμς ήταν μια ιουδαϊκή θρη-
ρουσιάζει τον πολιτισμ και σκευτική μερίδα. Aνεξάρτητη θρη-
κά, με ει-
την ιστορία των Eλληνοε- σκεία έγινε ο χριστιανισμς, κατά
βραίων. σαγωγή
και σχλια τους ορισμούς της θείας πρνοιας,
 Shoah - H γενοκτονία των
του K. Φρι- κάτω απ πολύ γνωστές σε λους
Eλληνοεβραίων. Aπ τις ε-
βδομήντα πέντε χιλιάδες, ε- λίγγου. μας συνθήκες, οι κυριτερες εκ των
λάχιστοι διέφυγαν απ το μη- Xαρακτικά οποίων ο ιδιαίτερος προφητικς δυ-
χανισμ εξ ντωσης των ναζί. του A. ναμισμς του χριστιανισμού, οι συν-
 Πρσωπα Eβραίων στη Tάσσου. H θήκες πλήρους περίπου καταστρο-
λογοτεχνία. Στη λογοτεχνία «Bίβλος φής του ιουδαϊκού έθνους απ τη
επικράτησε κυρίως ο αρνητι- των Ψαλ- Pώμη κατά τις ιουδαϊκές επαναστά-
κ ς τύπος του Eβραίου. μών» ή «Oι σεις του 70 και 135 μ.X., η επικράτη-
 Γιωσέφ Eλιγιά. Eνας πρω- Ψαλμοί ση του εξ εθνών στοιχείου μέσα στις
τοπ ρος Eλληνοεβραίος ποι- του Δα- πρώιμες χριστιανικές εκκλησίες και
ητής και διανοούμενος της βίδ», «Tο για να αντιληφθεί ο αναγνώστης για
δεκαετίας του ’20. Ψαλτήριο» ποιο πράγμα μιλάμε, ταν παρουσιά-
 H μουσική των Iσπανοε- της ελλη-
βραίων. H σεφαραδίτικη ζουμε τον χριστιανισμ ως αρχικά
νικής Πα- μια αίρεση μεταρρυθμιστική του ιου-
μουσική παράδοση που καλ- λαιάς Δια-
λιεργήθηκε στα αστικά κέ- δαϊσμού, του προτείνουμε να λάβει
θήκης και υπψη κάποια κατ’ επιλογήν βασικά
ντρα της Aνατολικής Mεσο-
Eκκλησίας,
γείου. παραδείγματα επί του θέματος που
 Tζούλιο Kαΐμη. O αποσιω-
είναι η πιο
μας απασχολεί εδώ απ την ίδια την
πημένος ζωγράφος και μελε- παλιά λυ-
ρική συλ- Kαινή Διαθήκη: O Παύλος π.χ., πως
τητής της λαϊκής μας τέχνης. πολύ καθαρά φαίνεται απ τα κεφ. 9-
λογή. Tα
παλαιτε- 11 της προς Pωμαίους επιστολής
Eξώφυλλο: Eβραίος υφασματοπώλης του στα μέσα του α΄ αι. μ.X. δεν μπο-
της Θεσσαλονίκης (φωτ.: απ το λεύ- ρα ποιήμα-
τά της, τα ρεί να φανταστεί την εσχατολογική
κωμα «Eνθύμιον. Aπ τη ζωή της
Eβραϊκής Kοιντητας. Θεσσαλονίκη λεγμενα ολοκλήρωση της Eκκλησίας χωρίς
1897-1917». Eκδ. KAΠON, 1993). δαβιτικά, τους Iουδαίους. O ίδιος μας πληρο-
έχουν την φορεί τι αυτή ήταν, έτι περισστε-
Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: αρχή τους ρο, η άποψη των λοιπών Aποστλων
BHΣ. ΣTAYPAKAΣ στο 1000 και ηγετών. Eξάλλου, ο Mατθαίος
π.X που γράφει τρεις δεκαετίες μετά τον

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996


Παύλο, παρουσιάζει τον χριστιανι-
σμ ως μια ερμηνεία του ιουδαϊσμού
σωσττερη απ εκείνη που πρτει-
ναν άλλες ιουδαϊκές θρησκευτικές
ομάδες. Tέλος, το Eυαγγέλιο του Iω-
άννη και η A΄ Eπιστολή Iωάννου δεί-
χνουν πως, περί το τέλος του α΄ αι.
μ.X., σε ορισμένες περιοχές της ρω-
μαϊκής αυτοκρατορίας, είχε αρχίσει
η ρήξη μεταξύ Συναγωγής και
Eκκλησίας γύρω απ το θέμα του
προτεινμενου απ την Eκκλησία εξ
ουρανού Mεσσία Iησού και της κοι-
ντητάς του ως οικουμενικής μυ-
στηριακής κοιντητας, κάτι δηλαδή
που έθιγε τις εθνικές επιδιώξεις του
ιουδαϊσμού.
H ρήξη
Aπ τα παραδείγματα που ήδη α-
ναφέραμε, αντιλαμβάνεται ο καθέ-
νας τι αρχικά ιουδαϊσμς και χρι-
στιανισμς δεν παρουσιάζονταν ως
αντίπαλοι και τι η ρήξη και ο χωρι-
σμς τους συνιστά μια ιστορική πο-
ρεία που άρχισε στο δεύτερο μισ
του α΄ αι. μ.X. και ολοκληρώθηκε αρ-
κετά αργτερα, προφανώς απ το
γεγονς τι λο και περισστεροι ε-
θνικοί και λιγτεροι Iουδαίοι ενδια-
φέρονταν για τη χριστιανική άποψη
περί του Mεσσία και περί της βασι-
λείας του Θεού.
Mέχρι και τον 3ο και 4ο αι. μ.X. επι-
βιώνουν μέσα στην ευρύτερη ελλη-
νίζουσα χριστιανική εκκλησία ποικί-
λες ιουδαιοχριστιανικές ομάδες, -
πως βλέπουμε απ συγγράμματα κυ-
ρίως του Iερωνύμου και του Eπιφανί-
ου επισκπου Σαλαμίνας της Kύ-
πρου.
Bασικά, ο χριστιανισμς κληρον-
μησε τη θεολογία της Παλαιάς Δια-
θήκης, την κεντρική περί του Θεού
αντίληψη που βρίσκουμε στα ιστορι-
κά, προφητικά και σοφιολογικά βι-
βλία του Iσραήλ. O Θες δεν σχετίζε-
ται με κάτι που ο άνθρωπος φέρει ή-
δη εντς του, ούτε με μεταφυσικές
θεωρίες περί αισθητού και μη αισθη-
τού κσμου. O Θες συναντάται με
τον άνθρωπο και γνωρίζεται μαζί του
μέσα στην ιστορία, η οποία ττε, -
πως και σήμερα, είναι η ιστορία του
έθνους και η ιστορία του κσμου. Mε
την έννοια αυτή, ο Θες της Π. Δια-
θήκης διακρίνεται σαφώς απ τους
θεούς της γονιμτητας άλλων θρη-
σκειών και απ τις θετητες του ελ-
ληνισμού. Kι ο χριστιανισμς υιοθέ-
τησε αυτή την αντίληψη περί Θεού
και της σχέσης του προς την ιστορία.
Oλοι οι δογματικοί αγώνες της εκ-
κλησίας απ τον 4ο έως τον 8ο μ.X.
αιώνα εναντίον ποικίλων νέων θεο-
λογικών προτάσεων απ μέρους κυ-
ρίως του Eλληνισμού χαρακτηρίζο-
νται απ την προσπάθεια διατήρη-
σης της ελληνικής περί του Θεού ά-
ποψης σε σχέση με την ανθρώπινη ι-
στορία. Tο γεγονς τι η Π. Διαθήκη,
δηλαδή η Aγία Γραφή του ιουδαϊ-
σμού, αποτελεί τμήμα της χριστιανι-
κής Aγίας Γραφής, καθώς και το τι
η υπεράσπιση του χριστιανικού δγ-
ματος στηρίχθηκε πάνω σε κείμενα
προερχμενα είτε απ την Παλαιά
είτε απ την Kαινή Διαθήκη, μιλάει
απ μνο του για την κοινή περί Θε-
ού αντίληψη των δύο θρησκειών.
Γνωστικισμς
Bέβαια η σύνδεση αυτή δεν οφεί-
λεται μνο στο τι ο Iησούς, οι Aπ-
στολοι, οι αρχικοί θεμελιωτές του
χριστιανισμού ήσαν Iουδαίοι. Oύτε
σε μια ασυμφιλίωτη αντίθεση προς
ελληνικές θεολογικές και φιλοσοφι-
κές απψεις περί του θείου, προς τις
οποίες τσο η Eκκλησία σο και κά-
ποιοι κλάδοι του ιουδαϊσμού, σιγά σι-
γά προσήγγισαν. O ιστορικς παρά-
γοντας ο οποίος κατ’ εξοχήν ενίσχυ-
σε την περί Θεού αντίληψη της Π.
Διαθήκης μέσα στην αρχική χριστια-
νική θεολογία ήταν κυρίως η εμφάνι-
ση και η εξάπλωση του Γνωστικισμού
ακμα και μέσα στην Eκκλησία κατά
τους 3 και 4 πρώτους αιώνες της εκ-
κλησιαστικής ζωής. O Γνωστικισμς
πίστευε τι ο θείος κσμος είναι ε-
χθρικς προς το δικ μας κσμο και
προς την ανθρώπινη ιστορία. H σω-
τηρία για το Γνωστικισμ είχε ιστορι-
κή διάσταση μνο κατά τούτο, τι ως
λύτρωση του ανθρώπου εθεωρείτο η
απαλλαγή του απ την ιστορία και η
μετάβαση σε έναν άλλο θείο και ου-
ράνιο κσμο, έξω απ την ιστορία.
Hταν εντελώς αντιιστορικς ο Γνω-
στικισμς και η Eκκλησία κατά τους
τρεις πρώτους αιώνες της πορείας
KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
Tο Bιβλίο του
Iώβ (κώδικας 3,
φ. 8). Tα ποίμνια
του Iώβ βσκουν
σε ειδυλλιακ λι-
βάδι. Παράσταση
απ εικονογρα-
φημένο χειρ-
γραφο του 11ου
αιώνα. Bιβλιοθή-
κη Mονής Σινά.
της στηρίχθηκε κυρίως στην Παλαιά
Διαθήκη και στην περί Θεού και ιστο-
ρίας αντίληψή της για να αποκρούσει
το Γνωστικισμ απ τους κλπους
της. Eτσι η Π. Διαθήκη και ο Θες
της έγινε ο στύλος και το εδραίωμα
της παραπέρα θεολογικής εξέλιξης
του χριστιανισμού.
Δεν επιτρέπουν τα ρια, μέσα στα
οποία γράφεται αυτή η σύντομη το-
ποθέτηση στο θέμα, για να αναπτυ-
χθούν παραπέρα οι σχέσεις των δύο
θρησκειών σε άλλους θεολογικούς
χώρους. Iδιαίτερα, ο ιουδαϊσμς ε-
πηρέασε το χριστιανισμ με τον
Aποκαλυπτικ τελικά προσανατολι-
σμ του, την προφητικής έμπνευσης
ηθική του κ.τ.λ.
Eκεί που είναι φανερή η διάσταση
μεταξύ των δύο θρησκειών είναι τι
στο χριστιανισμ ο Nέος Iσραήλ, η
Eκκλησία, προσδιορίζεται χι εθνικά
αλλά μυστηριακά· το ίδιο και ο Mεσ-
σίας. Δεν θα ανταποκρινταν μως
στην ιστορική αλήθεια ο ισχυρισμς
πως ο ιουδαϊσμς είναι ένα μονομε-
ρές νομικ ηθικοθρησκευτικ σύ-
στημα πως παρουσιάσθηκε συχνά
μέσα απ ορισμένες ιστορικές εκ-
φάνσεις του, γιατί δεν έλειψαν μέσα
στους κλπους του και οι μυστικί-
ζουσες πηγές αυτοερμηνείας του.
Eυχαριστούμε τις κ. Φραγκίσκη Aμπα-
τζοπούλου, Aννα Λαμπροπούλου και
τον κ. Mωυσή Kωνσταντίνη για τη συν-
δρομή τους στο αφιέρωμα αυτ .
3
 Συναγωγές στην Eλλάδα
Iστορία και αρχιτεκτονική μορφή των πολυάριθμων εβραϊκών συναγωγών
Tου Hλία B. Mεσσίνα
Aρχιτέκτονος
MΠOPEI να φανεί απίστευτος σε
πολλούς ο αριθμς των εβραϊκών
συναγωγών που λειτουργούσαν
στην Eλλάδα μέχρι πρσφατα. Π-
σοι άραγε θυμούνται ακμα τη «χά-
βρα» κοντά στην αγορά, στη γειτο-
νιά που ζούσαν οι Eβραίοι της π-
λης τους; Πσοι θυμούνται ακμη
τις πολυάριθμες συναγωγές που
λειτουργούσαν στη Θεσσαλονίκη
πριν απ τον πλεμο, μία πλη που
οι Eβραίοι ήσαν η θρησκευτική
πλειοψηφία για πολλούς αιώνες;
Oσο περίεργο και αν φαίνεται,
συναγωγές λειτουργούσαν σε κα-
θημερινή βάση ακμα και σε μακρι-
νές κοιντητες πως αυτές του Δι-
δυμοτείχου και της Nέας Oρεστιά-
δας. Oι εβραϊκές κοιντητες ήσαν
διάσπαρτες σε λη την Eλλάδα απ
την αρχαιτητα.
Aναφορές ύπαρξης οργανωμέ-
νων εβραϊκών κοινοτήτων και κατ’
επέκταση συναγωγών υπάρχουν ή-
δη απ το 139 π.X. Kατά τον Iώσιπ-
πο, υπάρχει εβραϊκή παρουσία στις
Σπάρτη, Σάμο, Kνίδο, Kω, Kρήτη,
Pδο και αλλού. Στις εβραϊκές συ-
ναγωγές των Φιλίππων, Θεσσαλονί-
κης, Bέροιας, Aθηνών και Kορίν-
θου, αναφέρεται ο Aπστολος Παύ-
λος στις επιστολές του. Eκεί δίδαξε
το χριστιανισμ κατά το 50 μ.X.1.
Eρείπια αρχαίων συναγωγών σώζο-
νται μέχρι σήμερα. Στη Δήλο απ
τον 1ο αιώνα π.X., την Aίγινα απ το
300/350 μ.X. και στην Aθήνα, την
Aρχαία Aγορά, απ το 400 μ.X.2.
Πριν και μετά
την Kατοχή
Πριν απ την Kατοχή και την εξ-
ντωση των Eβραίων απ τους ναζί
λειτουργούσαν στην Eλλάδα συνα-
γωγές σε ολκληρη σχεδν τη χώ-
ρα. Στη Bρεια Eλλάδα στη Nέα
Oρεστιάδα, Διδυμτειχο, Aλεξαν-
σοψη, η είσοδος της συναγωγής των Iωαννίνων.
δρούπολη, Kομοτηνή, Ξάνθη, Kαβά-
λα, Δράμα, Σέρρες, Θεσσαλονίκη,
Bέροια, Kαστοριά και Φλώρινα. Eπί-
σης, μικρές κοιντητες υπήρχαν σε
Λαγκαδά και Θάσο, που δεν υπάρ-
χουν στοιχεία σχετικά με τη λει-
τουργία συναγωγής.
Στη Δυτική και Kεντρική Eλλάδα
στα Iωάννινα, Πρέβεζα, Aρτα, Bλο,
Λάρισα, Tρίκαλα. Eπίσης κοιντητα
λειτουργούσε στην Kαρδίτσα, η ο-
ποία χρησιμοποιούσε τη συναγωγή
των Tρικάλων για τις λειτουργίες
της. Στη Στερεά Eλλάδα στην Aθή-
να και Xαλκίδα.
Στην Πελοπννησο στην Πάτρα.
Στο Aιγαίο στη Pδο, Kω, Xανιά και
Hράκλειο και στο Iνιο στην Kέρκυ-
ρα και Zάκυνθο.
Kατά τη διάρκεια της Kατοχής οι
συναγωγές υπέστησαν τη βαρβαρ-
τητα των κατακτητών. Πολλές κατα-
στράφηκαν, άλλες λεηλατήθηκαν α-
4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996
Πρ
περιπτώσεις, σε ρυθμ βασιλικής.
π τους ναζί και εγκαταλείφθηκαν.
Aλλες μετατράπηκαν σε αποθήκες,
ενώ λίγες σώθηκαν χάρη στην πα-
ρέμβαση των τοπικών αρχών.
Mετά τον πλεμο πολλές κοιν-
τητες επαναλειτούργησαν, αλλά
σύντομα οδηγήθηκαν σε αδράνεια
και διάλυση λγω μετανάστευσης
των μελών τους σε Aμερική, Γαλλία
και Iσραήλ.
Σήμερα, οι πλεις στις οποίες λει-
τουργούν συναγωγές μπορούν να
μετρηθούν στα δάχτυλα των χε-
ριών. Στην Aθήνα λειτουργούν δύο
συναγωγές (Mπεθ-Σαλώμ και Γιαν-
νιώτικη), στη Θεσσαλονίκη τρεις
(συναγωγή των Mοναστηριωτών,
Γιαντ ΛεZικαρν και I. Σαλέμ στο
Γηροκομείο Σ. Mοδιάνο), στη Λάρι-
σα (Eτς-Xαίμ), Tρίκαλα (Γιαβανίμ),
Iωάννινα (Kαλ Kαδς Γιασάν), Bλο
Xαλκίδα, Pδο και Kέρκυρα. Aποτε-
λεί και αυτ άλλη μια θλιβερή μαρ-
τυρία της καταστροφής που υπέστη
η πολυάριθμη εβραϊκή κοιντητα
της Eλλάδος απ τους Nαζί.
H αρχιτεκτονική
Oι περισστερες συναγωγές πε-
ριβάλλονται απ αυλές. Tις ανα-
γνωρίζει κανείς απ τα εβραϊκά
σύμβολα και τις επιγραφές. Oι άν-
δρες εισέρχονται στον κυρίως χώ-
ρο λειτουργίας απ την αυλή, ενώ
οι γυναίκες ανεβαίνουν απ ξεχω-
ριστή είσοδο στον γυναικωνίτη.
Στις μικρτερες κοιντητες οι γυ-
ναίκες προσεύχονται στον κυρίως
χώρο, χωριστά απ τους άνδρες.
Στο εσωτερικ οι δύο πλοι της συ-
ναγωγής είναι το βήμα, απ’ που ο
Pαββίνος ηγείται της λειτουργίας,
και η ιερά κιβωτς, απέναντί του,
που περιέχει τα ιερά βιβλία.
H αρχιτεκτονική των συναγωγών
βασίζεται σε καννες της Aλαχά3,
που ορίζουν τον τρπο κατασκευ-
ής, εσωτερικής διαρρύθμισης, χρή-
σης, ιδιοκτησίας και διάθεσής τους.
Συχνά περιορισμοί δεν επιτρέπουν
την τήρηση των νμων αυτών. Για
παράδειγμα ενώ η Aλαχά4 ορίζει τι
η συναγωγή πρέπει να είναι κτισμέ-
νη στο ψηλτερο σημείο της πλης,
λγω των περιορισμών που ετίθε-
ντο κατά καιρούς στις εβραϊκές κοι-
ντητες, ο νμος δεν τηρήθηκε.
Aντίθετα, υπάρχουν παραδσεις
που έχουν επικρατήσει κατά την
πάροδο των χρνων, που δεν ορί-
ζονται απ τους θρησκευτικούς ν-
μους. Για παράδειγμα, η εγγύτητα
της συναγωγής σε νερ (θάλασσα ή
ποτάμι), πέρασε σαν παράδοση απ
γενιά σε γενιά5. H παλαιτερη συνα-
γωγή της Θεσσαλονίκης (Eτς-Xαίμ)
ήταν χτισμένη, κατά τις πηγές6, δί-
πλα στα παραθαλάσσια τείχη, η συ-
ναγωγή της Bέροιας δίπλα στον
Tριπταμο, και της Aίγινας, κατά
τον Leake, δίπλα στον «Kρυπτ Λι-
μένα»7.
O σχεδιασμς των συναγωγών α-
κολουθεί την τοπική αρχιτεκτονική,
ενώ σύμβολα επιγραφές και χρω-
ματιστά παράθυρα προσδίδουν ιδι-
αιτερτητα στο κτίριο. Mετά τις με-
ταρρυθμίσεις του 1839, που παύουν
να ισχύουν οι περιορισμοί των
τουρκικών αρχών8, αρχίζουν οι συ-
ναγωγές να αποκτούν επιβλητική
ψη και αρχιτεκτονικ ενδιαφέρον.
Συχνά δέχονται επιρροές απ το ε-
ξωτερικ. Για παράδειγμα η συνα-
γωγή Ξάνθης παρουσιάζει επιρροές
απ την συναγωγή της Aνδριανού-
πολης, ενώ η Mπεθ-Σαούλ Θεσσα-
λονίκης, του Iταλού αρχιτέκτονα V.
Poselli9 παρουσιάζει επιρροές απ
συναγωγές στη Γαλλία10.
H κάτοψη των συναγωγών είναι
διαμορφωμένη, στις περισστερες
O κύριος άξονας περνάει κατά μή-
κος της συναγωγής, που τέσσερις
ή περισστερες κολνες χωρίζουν
τον εσωτερικ χώρο σε τρία, κ.λπ.
Σε σπάνιες περιπτώσεις οι συναγω-
γές έχουν εμφανή οκταγωνικ
τρούλο, πως στην Kομοτηνή, ή
τον κύριο άξονα κατά πλάτος της
συναγωγής, πως στα Iωάννινα.
H είσοδος είναι συνήθως απ την
αυλή. Eκεί υπάρχει ο απαραίτητος
χώρος, που στην εορτή του Σου-
κώθ11 στήνεται η Σουκά12. Στην αυλή
βρίσκεται επίσης το κλιμακοστάσιο
που οδηγεί στον ροφο του γυναι-
κωνίτη ή Eζράτ Nασίμ. Παλαιτερα
τα ανοίγματα του γυναικωνίτη ήσαν
καλυμμένα με ξύλινο καφασωτ -
πως στην Kομοτηνή, τα Iωάννινα
και τα Tρίκαλα. Aργτερα ο γυναι-
κωνίτης πήρε τη μορφή ανοιχτού
μπαλκονιού σε σχήμα «Π», πως
στη συναγωγή Mοναστηριωτών της
Aριστερά: Eσωτερικ
της συναγωγής των Tρικάλων. Φωτογραφία τραβηγμένη απ
το βήμα (Tεβά). Δεξιά: Συναγωγή της Kέρκυρας, το βήμα (Tεβά).
Θεσσαλονίκης, Mπεθ Σαλώμ και
Γιαννιώτικη της Aθήνας.
Eσωτερικά στοιχεία
Στο εσωτερικ τα δυο κυριτερα
στοιχεία
13
είναι το Eχάλ ή Aρν Aκ-
δες και η Tεβά ή Mπιμά14. Στο Eχάλ
φυλλάσσονται τα ιερά βιβλία (Σεφα-
ρίμ15). Kατά την Aλαχά, βρίσκεται
στον τοίχο που είναι προσανατολι-
σμένος προς την Iερουσαλήμ (συνή-
θως ντια, νοτιανατολικά). Aπ την
Tεβά ο Pαββίνος ηγείται της λει-
τουργίας και διαβάζονται τα Σεφα-
ρίμ. H Tεβά βρίσκεται πάντα απένα-
ντι απ το Eχάλ. Kατά την Pωμανιώ-
τικη παράδοση16 η Tεβά βρίσκεται
στον τοίχο απέναντι απ το Eχάλ.
Aντίθετα κατά την Σεφαραδίτικη πα-
ράδοση17 η Tεβά βρίσκεται στην μέ-
ση της αίθουσας. Kατά την αρχαι-
τητα η Tεβά ήταν τοποθετημένη
μπροστά στο Eχάλ18. H παράδοση αυ-
τή επανήλθε κατά το τέλος του 19ου
αιώνα, παρά την σοβαρή αντίδραση
των Pαββίνων της εποχής19. H διάτα-
ξη αυτή υπάρχει σήμερα στην συνα-
γωγή Bεθ Σαλώμ στην Aθήνα και Mο-
ναστηριωτών στη Θεσσαλονίκη.
Mεταξύ του Eχάλ και της Tεβά, σε
σταθερά ή κινητά καθίσματα, παίρ-
νουν τις θέσεις τους οι προσευχμε-
νοι. H Aλαχά ορίζει τις θέσεις δίπλα
στο Eχάλ, ως τιμητικές, για τους γε-
ρονττερους της κοιντητας. H πα-
ράδοση αυτή συνεχίζεται μέχρι τις
μέρες μας.
Tέλος, κατά την Aλαχά στη συνα-
γωγή πρέπει να υπάρχει άφθονο φυ-
σικ φως και ο αριθμς των παραθύ-
ρων ορίζεται σε δώδεκα20 (πιθανν
συμβολίζοντας τις δώδεκα φυλές
του Iσραήλ).
H συναγωγή, πέρα απ χώρος λα-
τρείας, αποτελεί και κοινωνικ κέ-
ντρο για τις εβραϊκές κοιντητες.
Πέρα μως απ την σημασία της για
την εκάστοτε κοιντητα, η συναγω-
γή αποτελεί αξιλογο μνημείο και
σημείο αναφοράς για την πλη γενι-
κτερα.
Σήμεα, πενήντα χρνια μετά την
σχεδν ολοκληρωτική εξαφάνιση
του ελληνικού εβραϊσμού, αυξάνεται
το ενδιαφέρον για την ιστορία του.
Oι εκδσεις και μελέτες για τις ε-
βραϊκές συνοικίες και συναγωγές
της Eλλάδος πληθαίνουν, ενώ βήμα-
τα γίνονται για την διατήρηση και
προβολή τους.
Πρσφατα ξεκίνησε μια σημαντική
προσπάθεια απ το Kεντρικ Iσραη-
λιτικ Συμβούλιο Eλλάδος, σε συ-
νεργασία με τον δήμο Xανίων για την
διατήρηση και ανάδειξη της συναγω-
γής Xανίων. Παρμοια προσπάθεια
γίνεται και στη Bέροια, που ο Δή-
μος σε συνεργασία με το Iνστιτούτο
Getty (HΠA) και τον υποφαινμενο,
ξεκίνησε την διαδικασία για την δια-
τήρηση και ανάδειξη της συναγω-
γής. Παράλληλα, με αξιέπαινη πρω-
τοβουλία του Δήμου, έχει ξεκινήσει
προσπάθεια για την αποκατάσταση
και ανάδειξη της εβραϊκής συνοικίας
της Bέροιας.
Tο μέλλον δείχνει να ευνοεί την
διατήρηση του μικρού αυτού δείγμα-
τος θρησκευτικής αρχιτεκτονικής
στον τπο μας. Aργά αλλά σταθερά,
το ελληνικ εβραϊκ στοιχείο αρχίζει
να παίρνει τη θέση του, τσο στην
αρχιτεκτονική, σο και στην πολιτι-
σμική ιστορία της Eλλάδος.
Σημειώσεις:
1. Acts «The New Testament» University
Press, Cambridge, 1966
2. Franz, A. «The Athenian Agora» Vol.
XXIV, The American School of Classical
Studies Princeton, 1988.
3. Γραπτές αποφάσεις του Pαββινικού N-
μου.
4. Encyclopedia «Judaica»,τμος, Keter
Publishing House, Iερουσαλήμ, 1972, σ.
592.
5. Josephus, F., «The complete works of
Josephus» Kregel Publications, Grand
Rapids 1993 Antiq., XiV, X, 23, σ. 302.
6. Nαρ., A. «Oι Συναγωγές της Θεσσαλονί-
κης - τα τραγούδια μας», Iσραηλιτική Kοι-
ντητα Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη,
1985, σ. 20 και Δημητριάδη, B. «Tοπογρα-
KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
φία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της
Tουρκοκρατίας 1430-1921., Eταιρεία Mα-
κεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη, 1983,
σ. 367.
7. Kουλικούρδη, Γεωργία, Aίγινα I, Πιτσι-
λς, Aθήνα 1990, σε. 51.
8 Σουλτανιν φιρμάνι του 1559, περιορίζει το
ύψος των χριστιανικών και εβραϊκών σπι-
τιών και χώρων λατρείας έναντι των αντί-
στοιχων μουσουλμανικών και απαγορεύει
στους χώρους λατρείας τους να έχουν
πρσοψη προς το δρμο.
9. Kολώνας, B., Παπαματθαιάκη, Λ. «O αρ-
χιτέκτων Vitaliano Poselli», Παρατηρητής,
Θεσσαλονίκη, 1980, σ. 78.
10. Mαντοπούλου - Παναγιωτοπούλου, Θ.,
«Θρησκευτική Aρχιτεκτονική στη Θεσσα-
λονίκη κατά τη Φάση της Tουρκοκρατίας
(1839-1912)», Διδακτορική διατριβή
AΠΘ, Θεσσαλονίκη, 1989, σ. 594.
11. Γιορτή της Σκηνοπηγίας.
12. Παραδοσιακή κατασκευή σε σχήμα πέρ-
γκολας.
13. Iερά Kιβωτς.
14. Bήμα.
15. Πάπυροι του Mωσαϊκού Nμου.
16. Pωμανιώτες ονομάζονται οι Eλληνφω-
νοι Eβραίοι που ζουν στην Eλλάδα απ
την αρχαιτητα.
17. Σεφαραδίτες ονομάζονται οι Iσπανφω-
νοι Eβραίοι που ήρθαν στην Eλλάδα μετά
τον διωγμ τους απ την Iσπανία το 1492.
18. Mazur, B.D., «Studies on Jewry in
Greece», I. Eστία, Aθήνα, 1935, σ. 27.
19. H διάταξη αυτή αφορίστηκε (χέρεμ) με
Pαββινική απφαση το 1886.
20. Encyclopedia «Judaica», τμος Keter
Publishing House, Iερουσαλήμ, 1972, σ.
592.
5
 Oι εβραϊκές κοιν
τητες
H μακραίωνη παρουσία τους στην Eλλάδα σχεδν έσβησε μετά τους διωγμούς της Kατοχής
Tου Nίκου Σταυρουλάκη
Iστορικού Bυζαντινής και Oθωμανικής Iστορίας.
Eπιτίμου Διευθυντού του Eβραϊκού Mουσείου Eλλάδος.

OI EBPAΪKEΣ κοιν τητες στην Eλλά-

δα σήμερα, ελάχιστα μοιάζουν με ε-
κείνες που υπήρχαν πριν απο τον B΄
Παγκ σμιο Π λεμο, τ σο σον αφο-
ρά την κατανομή τους σο και την
πυκν τητά τους. Mεταξύ 1943 και
1945, την περίοδο κατά την οποία έ-
γιναν οι εκτοπίσεις στα στατ πεδα
συγκέντρωσης στην Πολωνία, που ο-
δήγησαν στο θάνατο την πλειον τη-
τα των Eλλήνων Eβραίων (94%), η
μακραίωνη εβραϊκή παρουσία στην
Eλλάδα σχεδ ν έσβησε. Oταν τελεί-
ωσε ο π λεμος, τον οποίο ακολού-
θησε ο Eμφύλιος, οι κοιν τητες που
είχαν καταφέρει να επιβιώσουν υπέ-
στησαν την αφαίμαξη της μετανά-
στευσης ή και της αφομοίωσης. M -
νο μετά το 1950 άρχισαν οι κοιν τη-
τες να αντιμετωπίζουν τη φοβερή
καταστροφή που είχε πλήξει την ε-
βραϊκή θρησκευτική, κοινωνική και
πνευματική ζωή στην Eλλάδα. Σχε-
δ ν λα τα ιδρύματα που διατηρού-
σαν εβραϊκή ταυτ τητα –συναγωγές,
σχολεία, ορφανοτροφεία, φιλανθρω-
πικά ιδρύματα, γηροκομεία και νοσο-
κομεία– είχαν καταστραφεί, και σε
πολλές περιπτώσεις η οικονομική
δυσπραγία, η έλλειψη ικανού αριθ-
μού ανθρώπων ή ακ μα και η έλλει-
ψη ενεργητικ τητας, εμπ δισαν την
επανίδρυσή τους, αφήνοντας έτσι
τους Eβραίους χωρίς το απαραίτητο
για τη διατήρηση της ταυτ τητάς
τους σύστημα υποστήριξης.

Πεντάτευχος
H εβραϊκή ταυτ τητα διατηρήθηκε
για αιώνες (πάνω απ 2.000 χρ νια)
χάρη σε ένα πολύπλοκο σύστημα ν -
μων, παραδ σεων και θρησκευτικών
υποχρεώσεων που έχουν την πηγή
τους στην Tορά ή Πεντάτευχο.
Πραγματικά, η καρδιά μιας εβραϊκής
κοιν τητας βρίσκεται στην ίδια την
φυσική παρουσία της Πεντατεύχου,
που είναι γραμμένη σε περγαμηνή.
Xωρίς αυτή την υλική υπενθύμιση
της σπουδαι τητας του ν μου, η ε-
βραϊκή κοιν τητα ουσιαστικώς παύει
να υφίσταται. Eίναι το πρώτο αντι-
κείμενο που θεμελιώνει μια νεοϊ-
δρυ μενη κοιν τητα, και ταν η Tο-
ρά αφαιρείται απο μια κοιν τητα, αυ-
τή κατά βάση παύει να υπάρχει.
Σε αναφορά προς το ν μο, που
πολλές φορές ερμηνεύεται μέσω
του Tαλμούδ, του προφορικού ν -
μου, αντιμετωπίζονται λα τα ζητή-
ματα που αφορούν τη ζωή των
Eβραίων. Δεν γίνεται διάκριση μετα-
ξύ της θρησκευτικής και της κοσμι-
κής ζωής, καθώς είναι αναπ σπαστα
δεμένες η μια με την άλλη. Mε παρ -
μοιο τρ πο, ψυχή και σώμα συγκρο-
τούν μια εν τητα –χωρίς σώμα δεν
μπορεί να υπάρξει ψυχή, χωρίς ψυχή
δεν υπάρχει σώμα– τα δύο μαζί συνι-
Xάρτης της Eλλάδος, που σημειώνονται οι εβραϊκές κοιντητες απ την αρχαιτητα ώς σήμερα. Kοιντητες Pωμανιωτών:
Oι κοιντητες σε αυτές τις περιοχές χρονολογούνται απ τον 2ο αι. π.X. Tα μέλη τους είναι ελληνφωνοι και ονομάζονται
Pωμανιώτες. Σεφαραδίτικες Kοιντητες: Iδρύθηκαν μετά τον εκδιωγμ τους απ την Iσπανία το 1492. Eγκαταστάθηκαν έ-
πειτα απ πρσκληση του Σουλτάνου Bαγιαζίτ II. Tα μέλη τους μιλούσαν την ισπανοεβραϊκή διάλεκτο μέχρι τον B΄ Παγκ-
σμιο Πλεμο και καλούνται Σεφαραδίτες.
στούν τη ζωή. Kατά μια έννοια, η Tο- χουν πράγματι επιβιώσει και να δώ- ήταν η ίδια μια μικρή π λη καλά οχυ-
ρά είναι η ψυχή της εβραϊκής κοιν - σουμε μια ιδέα για τη σημασία αυτής ρωμένη. Tίποτα δεν είναι γνωστ για
τητας και τα μέλη της το σώμα –το έ- της επιβίωσης. εκείνους τους Eβραίους και τους α-
να δεν έχει ν ημα χωρίς την έκφρα- πογ νους τους, εκτ ς απ το τι δεν
ση του άλλου. Tο αναφέρω αυτ για Aθήνα εμφανίζονται να υπάρχουν ταν συ-
να τονίσω την αρκετά ευάλωτη κατά- γκροτείται τυπικά το ελληνικ κρά-
σταση του εβραϊκού στοιχείου στη Στην Aθήνα σίγουρα υπήρχε ε- τος, το 1831. Kατα περίεργο τρ πο,
σημερινή Eλλάδα. βραϊκή κοιν τητα κατά την αρχαι - ήταν στον περίγυρο του βασιλιά
Oι εβραϊκές κοιν τητες που επι- τητα. Aναφέρεται σ’ αυτήν ο Aπ - Oθωνα που οι πρώτοι Eβραίοι της
βιώνουν στην Eλλάδα, καθώς φτάνει στολος Παύλος, ενώ έχουν βρεθεί ε- Aθήνας κάνουν την εμφάνισή τους
στο τέλος του ο 20 ς αιώνας, δεν εί- ρείπια συναγωγής στην αρχαία αγο- και παίρνουν ενεργ μέρος στην κοι-
ναι παρά θλιβερ απομεινάρι μιας ρά καθώς και υπολείμματα μιας συ- νωνική ζωή. Tον πρώτο απ αυτούς,
παρουσίας η οποία επί αιώνες ήταν ναγωγής στην Aίγινα, που είχαν κα- τον Mαξ P τσιλντ, τον ακολούθησαν
σχετικώς ομαλά κατανεμημένη σε - ταφύγει Eλληνες και Eβραίοι κατά τη και άλλοι, κυρίως Eσκενάζι (Eβραίοι
λη τη χώρα. Oσον αφορά τις κοιν - διάρκεια των σλαβικών επιδρομών απο την Eυρώπη) στους οποίους
τητες αυτές, που έχουν επιβιώσει, η στην Eλλάδα. Φαίνεται, ωστ σο, τι προστέθηκαν και πρ σωπα πως ο
θεμελίωσή τους στην Tορά και στην κατά τον Mεσαίωνα η κοιν τητα έ- περιβ ητος Δον Πασίφικο, ένας
διατήρησή της μέσα σε μια συναγω- σβησε. Tα χρ νια της Tουρκοκρα- Eβραίος απ τη Mάλτα, πορτογαλι-
γή αποτελεί καθοριστικ κριτήριο τίας, υπήρχε σημαντικ ς αριθμ ς κής καταγωγής και Bρεταν ς υπήκο-
για τον χαρακτηρισμ τους ως πραγ- Eβραίων στην περιοχή. Tους είχαν ος. Yπήρχαν επίσης και ορισμένοι
ματικών «εβραϊκών κοινοτήτων». προσέξει ξένοι περιηγητές και φαί- ενδιαφέροντες συμπαθούντες των
Στ χος αυτού του άρθρου είναι να α- νεται τι πολλοί απ αυτούς ζούσαν Eβραίων της Aθήνας, πως η Σοφία
νιχνεύσουμε ποιες κοιν τητες έ- πάνω στην Aκρ πολη, η οποία τ τε ντε Mαρμπουά, η Δούκισσα της Πλα-

6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996

Aριστερά: Παρχετ, κουρτίνα που σκεπάζει το άνοιγμα του Eχάλ (το μέρος στο οποίο φυλάγονται οι Kύλινδροι του Nμου). Mπλε βελούδο με χρυσ κέντημα. Aφιε-
ρωμένο στο νομα του Iακώβ Aλκαλάι, 1857. Aπ τη Συναγωγή στα Iωάννινα. Δεξιά: Tοιχογραφία απ τη Συναγωγή της Pδου.

κεντίας. Eγιναν αρκετές απ πειρες
μέχρι το 1840 για να συγκροτηθεί μια
κοιν τητα, λες μως απέτυχαν. Tο
κύριο πρ βλημα ήταν τι οι Eβραίοι
της Aθήνας ήσαν πολύ ανομοιογε-
νείς λ γω διαφορετικής προέλευ-
σης. Mερικοί ήσαν Eσκενάζι, μερικοί
Pωμανιώτες –ελλην φωνοι «ρωμιοί»
Eβραίοι που η καταγωγή τους ανα-
γ ταν την αρχαι τητα, διά μέσου της
βυζαντινής εποχής– και άλλοι, τέ-
λος, Σεφαραδίτες –Eβραίοι που οι
πρ γονοί τους είχαν εκδιωχθεί απ Δράμα, Zάκυνθος, Hράκλειο, Θεσσαλονίκη, Iωάννινα, Kαβάλα, Kαρδίτσα,
την Iσπανία κατά τον 15ο αιώνα και
που διατηρούσαν ιβηρικά έθιμα, κα-
θώς και μια μορφή ισπανικών του
16ου αιώνα, τα «λαντίνο».
Tο 1887 κατοικούσαν ήδη στην
Aθήνα περίπου 300 Eβραίοι και πριν
περάσει πολύς καιρ ς συγκροτήθη-
κε τυπικά, σύμφωνα με τον ελληνικ Πλεις με εβραϊκ πληθυσμ μετά τον πλεμο
ν μο, η εβραϊκή κοιν τητα, με δικ ματικές ανάγκες της κοιν τητας,
της νεκροταφείο και τα απαραίτητα
χρήματα για την οικοδ μηση μιας
συναγωγής. Tο 1903 η κοιν τητα ε-
ξασφάλισε ένα χώρο, στην οδ Mελι-
δώνη 8, και σε λίγο κτίστηκε μια συ-
ναγωγή και ένα σχολείο.
Aπο τ τε αρχίζει τυπικά να υπάρ-
χει η κοιν τητα. Aλλά πριν περάσει
πολύς καιρ ς οι εθιμικές διαφορές
ανάμεσα στους Σεφαραδίτες και
τους Pωμανιώτες Eβραίους, καθώς
και η αύξηση του μεγέθους της κοι-
ν τητας δημιούργησαν την ανάγκη του Tρίτου Nεκροταφείου, στη Nί- τρώα της κοιν τητας δεν ήταν σε
να χτιστεί μια δεύτερη συναγωγή. Tο καια. θέση να καταγράψουν την παρουσία
Πρώτο Nεκροταφείο της Aθήνας ή- Kατά τη διάρκεια του B΄ Παγκοσμί- τους. Σ’ αυτ το γεγον ς οφείλεται,
ταν ο χώρος που φιλοξενήθηκε το ου Πολέμου, λίγο μετά την ιταλική ε- κατά ειρωνικ τρ πο, το τι μεγάλω-
πρώτο εβραϊκ κοιμητήριο, και πα- πίθεση, μεγάλος αριθμ ς Eβραίων σε η αθηναϊκή εβραϊκή κοιν τητα και
ρέμεινε έτσι μέχρι την δημιουργία ε- μετανάστευσε στην Aθήνα, και μάλι- ταυτ χρονα κατάφερε να σωθεί λ -
ν ς δεύτερου κοιμητηρίου σε τμήμα στα ήταν τ σο μεγάλος που τα μη- γω της έλλειψης οργανωμένων αρ-
χείων που θα μπορούσαν να χρησι-
μοποιηθούν απ τους ναζί για συλ-
λήψεις και εκτοπισμούς.
Πλεις με εβραϊκ πληθυσμ προπολεμικά Λίγο μετά τη λήξη του πολέμου, η
Aγρίνιο, Aθήνα, Aλεξανδρούπολη, Aρτα, Bέροια, B λος, Διδυμ τειχο, κοιν τητα άρχισε να ανοικοδομείται
με τη βοήθεια του American Joint
Kαστοριά, Kέρκυρα, Kομοτηνή, Kως, Λαγκαδάς, Λάρισα, Nέα Oρεστιάδα, Distribution Committee και ενεργών
Ξάνθη, Πάτρα, Πρέβεζα, Pέθυμνο, P δος, Σέρρες, Tρίκαλα, Φλώρινα, μελών της κοιν τητας που είχαν επι-
Xαλκίδα, Xανιά. βιώσει. H συναγωγή Mπεθ Σαλ μ της
Σύμφωνα με την ελληνική νομοθεσία Iσραηλιτικές Kοιν τητες υπάρ-
χουν σε π λεις που κατοικούν πάνω απ 20 εβραϊκές οικογένειες. Στην οδού Mελιδώνη ολοκληρώθηκε οι-
απαρίθμηση των παραπάνω π λεων περιλαμβάνουμε μως και τις π λεις κοδομικά και διακοσμήθηκε, ένα ε-
που βάσει της νομοθεσίας οι Eβραίοι δεν συνιστούν Kοιν τητα. βραϊκ δημοτικ σχολείο ιδρύθηκε
στο Παλαι Ψυχικ , καθώς και μια
Eβραϊκή Kοινωνική Λέσχη. Oι πνευ-
Aγρίνιο (δεν ήταν Kοιν τητα δι τι απαρτιζ ταν μ νο απ 32 μέλη),
Aθήνα, Aρτα, Bέροια, B λος, Διδυμ τειχο, Δράμα, Zάκυνθος, Θεσσαλο-
που αριθμεί σήμερα πάνω απο 3.000
νίκη, Iωάννινα, Kαβάλα, Kαρδίτσα, Kαστοριά, Kατερίνη, Kέρκυρα, Kομο- μέλη, υπηρετούνται απ δύο ραββί-
τηνή, Λάρισα, Nέα Oρεστιάδα, Ξάνθη, Πάτρα, Πρέβεζα, Tρίκαλα, Φλώρι- νους που τα καθήκοντά τους είναι
να, Xανιά (ελάχιστα μέλη), Xαλκίδα. πολλαπλά, καθώς σ’ αυτά περιλαμ-
βάνονται περιτομές, γάμοι, διαζύγια
Kοιντητες που υπάρχουν σήμερα (1996) και πολλά άλλα.
Eν ενεργεία: Aθήνα, B λος, Θεσσαλονίκη, Iωάννινα, Kέρκυρα, Λάρισα,
Tρίκαλα, Xαλκίδα. Xαλκίδα
Eν αδρανεία (αριθμούν λιγ τερο απ 20 οικογένειες): Bέροια, Kαβάλα,
Kαρδίτσα, P δος. H κοιν τητα της Xαλκίδας, παρ’ -
Oι υπ λοιπες Kοιν τητες έχουν διαλυθεί. λο το μικρ της μέγεθος σήμερα, εί-
Συνέχεια στην 9η σελίδα

KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 7

Mαθητές του εβραϊκού σχολείου της Xαλκίδας, ντυμένοι για θεατρική παράσταση
το 1928.

H συναγωγή της Πάτρας, κτίσμα του 1926. H φωτογραφία είναι τον Nοέμβρη του
1978, δύο χρνια πριν απ την κατεδάφιση. Kύρια είσοδος ήταν η δεξιά, ενώ η άλ-
Eβραϊκς γάμος στη Xαλκίδα το 1929. Nενυμφοι η Mαίρη και ο Aλμπέρτος Kοέν. λη, η αριστερή της φωτογραφίας, οδηγούσε στο γραφείο και το σπίτι του ραββίνου.

Eσωτερικ της συναγωγής του Διδυμτειχου, το 1984. H συναγω-

γή σεφαραδίτικη, βομβαρδίστηκε στον πλεμο και για λγους α-
σφάλειας κατεδαφίστηκε πρσφατα. H Kοιντητα του Διδυμτει-
χου διατηρούσε πάντα στενούς δεσμούς με τις Kοιντητες
Aνδριανούπολης, Kωνσταντινούπολης και Σφιας. Στη δεκαετία
του ’30 γνώρισε περίοδο ακμής και χτίστηκαν Συναγωγή και Σχο- Παλαι εβραϊκ σπίτι στη Zάκυνθο πριν απ τους σεισμούς. H Kοιντητα του νησιού αποτελεί πα-
λή. Στις 8 Aπριλίου 1943 ολκληρη η Kοιντητα με 970 μέλη, οδη- ράδειγμα έμπρακτης κοινωνικής αλληλεγγύης. H κοιντητα αριθμούσε 275 μέλη. Στη διάρκεια
γήθηκε απ τους Γερμανούς στο Aουσβιτς. της Kατοχής, με τη βοήθεια των χριστιανών κατοίκων σώθηκε ακέραια.

8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996

Συνέχεια απ την 7η σελίδα
ναι μια κοιν τητα πολύ ενεργή, έχο-
ντας επικεφαλής έναν δραστήριο
πρ εδρο. Eχει σημαντική ιστορία και
μάλιστα κάποιοι έχουν υποστηρίξει
τι ιδρύθηκε αρχικά απ Eβραίους
που έφερε στην Eλλάδα ο Mέγας
Aλέξανδρος – αν και αυτ φαίνεται
να είναι μάλλον θρύλος. Hταν μια α-
π τις ελάχιστες εβραϊκές κοιν τη-
τες στην Eλλάδα που επέζησε του B΄
Παγκοσμίου Πολέμου σχεδ ν άθι-
κτη, καθώς τα μέλη της προστατεύ-
τηκαν με τη βοήθεια των χριστιανών
γειτ νων τους, που τους έκρυψαν α-
πο τους Γερμανούς, ή με τη φυγή.
Σήμερα, η κοιν τητα έχει μια καλο-
φροντισμένη συναγωγή, νεκροτα-
φείο, κοινωνικ κέντρο και πραγμα-
τοποιεί κοινωνικές εκδηλώσεις για
τους νέους.

Kέρκυρα
Tο αν υπήρχε εβραϊκή κοιν τητα
στην Kέρκυρα πριν απ τον 12ο αιώ-
να αποτελεί αντικείμενο εικασιών.
Σίγουρα μως μετά τον 12ο αιώνα υ-
πήρχε κοιν τητα, ελλην φωνη και
στενά συνδεδεμένη με την Aρτα μέ-
σω γάμων και εμπορικών συναλλα-
γών. Eπειτα απ την κατάληψη της
νήσου απ τους Bενετούς, το 1386,
η κοιν τητα συνδέθηκε εμπορικά και
οικονομικά με τη Bενετία και με ε-
βραϊκές κοιν τητες σε περιοχές ε-
ντ ς των ορίων της βενετσιάνικης
θαλασσοκρατορίας, πως η Kρήτη, η
Zάκυνθος, τα νησιά του κεντρικού Oικογένεια Eβραίων στα Xανιά της Kρήτης το 1900. H Kρήτη είχε απ πολύ παλιά εβραϊκές κοιντητες. Oι πρώτοι Eβραί-
Aιγαίου και πολλές παράκτιες π λεις οι φτάνουν εδώ τον 12ο αι. Στις αρχές του αιώνα οι περισστεροι βρίσκονται συγκεντρωμένοι στα Xανιά, σε συνοικία που
της Πελοποννήσου. Προσήλκυσε αρ- ονομαζταν Oβραϊκή και είχε δύο συναγωγές. Tο νομα Oβραϊκή το συναντάμε και σε άλλες πλεις, σες είχαν Kοιντη-
κετά μεγάλο αριθμ Eβραίων απ τα Eβραίων.
την Aπουλία, ίσως και απ την Σικε-
λία, και με τον καιρ μια ιταλική διά-
λεκτος αντικατέστησε τα ελληνικά
ως γλώσσα της κοιν τητας. Λίγοι
Eβραίοι Σεφαραδίτες εγκαταστάθη-
καν στο νησί μετά το διωγμ τους α-
π την Iσπανία, και μέχρι την προ-
σάρτηση της Kέρκυρας στην Eλλά-
δα, τον 19ο αιώνα, η κοιν τητα μεγά-
λωνε και ευημερούσε.
Kατά τον B΄ Παγκ σμιο Π λεμο,
την Kέρκυρα κατέλαβαν πρώτα οι
Iταλοί και κατ πιν οι ναζί, και λη
σχεδ ν η κοιν τητα, 2.000 άνθρωποι,
εκτοπίστηκαν στα στρατ πεδα εξ -
ντωσης της Πολωνίας. Λίγοι επέζη-
σαν, και αυτοί είτε μετανάστευσαν
στο Iσραήλ είτε επέστρεψαν στην
Kέρκυρα για να επανιδρύσουν την
κοιν τητα.
Oι Eβραίοι της Kέρκυρας είναι τώ-
ρα γύρω στους 75. Ως επί το πλεί-
στον εξακολουθούν να μένουν στη
«ζουντέκα», το παλι γκέτο. Mια πο-
λύ ωραία συναγωγή, βενετικού τύ-
που, έχει διασωθεί απ τις πέντε που
υπήρχαν πριν απ τη ναζιστική κατο-
χή. Δεν υπάρχει ραββίνος μ νιμος
κάτοικος στην Kέρκυρα και σπανίως
γίνονται λειτουργίες.

Iωάννινα
Tα Iωάννινα, πως η Xαλκίδα, έχει
παραδ σεις σον αφορά την κατα-
γωγή της εβραϊκής κοιν τητας. Σύμ-
φωνα με μια απ αυτές, ο Mέγας
Aλέξανδρος έφερε Eβραίους απ ρονταν στη Pώμη. Στη διαδρομή, τα
την Παλαιστίνη για να εγκαταστα-
θούν στην π λη. Mια αλλη παράδοση
υποστηρίζει τι η κοιν τητα ιδρύθη-
κε απ Eβραίους που είχαν συλλη-
Σχολικές επιδείξεις στο παλαι Eβραϊκ Σχολείο της Iσραηλητικής Kοιντητας Aθηνών (1955-1960). Διακρίνονται στη φωτο-
γραφία (απ αριστερά): O Pαββίνος Aθηνών Hλίας Mπαρτζιλάι, ο αντιπρεδρος της Iσραηλιτικής Kοιντητας Kανάρης Kων-
σταντίνης, ο κ. Δανιήλ Aλχανάτης, ττε μέλος της Σχολικής Eπιτροπής και σημερινς πρεδρος της Kοιντητας κ.ά.
φθεί μετά την καταστροφή του Δεύ- Kατά τη Bυζαντινή περίοδο δεν α- διάλεκτο. Στις αρχές του 19ου αιώνα
τερου Nαού, το 71 μ.X., και μεταφέ- κούστηκαν πολλά γι’ αυτούς και ακ - η κοιν τητα ήταν πολύ ενεργή και εί-
μα και κατά τους χρ νους της Tουρ- χε στενούς εμπορικούς δεσμούς με
πλοία που τους μετέφεραν προσά- κοκρατίας σπανίως αναφέρονται, αν την Kαστοριά, την Kωνσταντινούπο-
ραξαν κοντά στην Πάργα και οι και γνωρίζουμε τι η κοιν τητα ήταν λη, την Aρτα και την Kέρκυρα. Προς
Eβραίοι προχώρησαν προς τα Iωάν- αρκετά μεγάλη, ήταν romaniot και τα τέλη του περασμένου αιώνα η
νινα που δημιούργησαν κοιν τητα. μιλούσε μια πολύ παλαιά ελληνική Συνέχεια στην 10η σελίδα

KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 9

Συνέχεια απ την 9η σελίδα
κοιν τητα άρχισε να φθίνει και το
1945 είχαν μείνει γύρω στους 2.000.
Oλοι σχεδ ν συνελήφθησαν και πέ-
θαναν στα στρατ πεδα εξ ντωσης
στην Πολωνία. Ωστ σο ένας αρκετά
μεγάλος αριθμ ς Eβραίων απ τα Iω-
άννινα επέζησαν στην Aθήνα, που
μως, η ισχυρή ελληνική τους ταυ-
τ τητα, η άνεσή τους με τη γλώσσα,
και ο ζήλος τους να συμμετάσχουν
στην ελληνική κοινωνική ζωή, τους
έκανε λιγ τερο διακριτούς απ τους
χριστιανούς Eλληνες.
Σήμερα η κοιν τητα των Iωαννί-
νων αριθμεί μ νο 60 μέλη. Yπάρχει
μια εντυπωσιακή συναγωγή αλλά
δεν υπάρχει ραββίνος μ νιμος κά-
τοικος Iωαννίνων και έτσι σπανίως
γίνονται θρησκευτικές τελετές.
Λάρισα
Πολλοί απ τους πρώτους χρι-
στιανούς της Λάρισας ισχυρίζονταν
τι ήταν απ γονοι Eβραίων που
προσηλυτίστηκαν στον χριστιανι-
σμ απ τον απ στολο Παύλο, και
αυτ αποτελεί ίσως ένδειξη για την
ύπαρξη μιας αρχαϊκής εβραϊκής κοι-
ν τητας στην π λη. Σύμφωνα με ο-
ρισμένα στοιχεία, κατά τον 13ο αιώ-
να οι Eβραίοι της Λάρισας ήταν ρω-
μανιώτες και είχαν στενούς δε-
σμούς με τις κοιν τητες των Iωαννί-
νων και της Θεσσαλονίκης. Στις αρ-
χές του 16ου αιώνα εγκαταστάθη-
καν στην π λη τ σο πολλοί Σεφαρα-
δίτες απ την Iσπανία, ώστε τα ι-
σπανικά αντικατέστησαν τα ελληνι-
κά ως κοινή γλώσσα των Eβραίων
παρ’ λο που διατηρήθηκε μια ρω-
μανιωτική συναγωγή δίπλα σε πολ-
λές σεφαρδικές. H π λη έχαιρε με-
γάλης εκτίμησης μεταξύ των Eβραί-
ων, που τη χαρακτήριζαν «Madre di
Israel», «Mητέρα του Iσραήλ». Oι
Eβραίοι ήσαν ιδιαίτερα δραστήριοι
στο εμπ ριο και είχαν στενές σχέ-
σεις με το Mοναστήρι, τη Θεσσαλο-
νίκη και ακ μα βορει τερα, μέχρι το
Σεράγεβο.
Kατά τον 19ο αιώνα οι Eβραίοι της
Λάρισας ξεχώριζαν για την ενεργή
πνευματική ζωή τους, ιδιαίτερα με-
τά την ίδρυση του Iσραηλιτικού
Σχολείου της Alliance (Alliance
Israelite Universelle - Παγκ σμιος
Iσραηλιτικ ς Σύνδεσμος). Mέσω
του εκπαιδευτικού αυτού ιδρύμα-
Tικ (θήκη) με το βιβλίο της Πεντα-
τεύχου.
10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996
Tο Mνημείο Oλοκαυτώματος του Eλληνικού Eβραϊσμού. Eπιτύμβιος στήλη στο ε-
βραϊκ τμήμα του Γ΄ Nεκροταφείου Aθηνών. Aναγράφονται, αλφαβητικά, κατά π-
λη οι απώλειες του εβραϊκού πληθυσμού της Eλλάδος κατά τον γερμανικ διωγ-
μ των ετών 1943-44.
τος οι Eβραίοι της Λάρισας έμαθαν
τη γαλλική γλώσσα και ήλθαν σε
στενή επαφή με την Eυρώπη και τα
σα συνέβαιναν εκεί. H Λάρισα ήταν
μια απ τις πρώτες ελληνικές ε-
βραϊκές κοιν τητες που εκδήλωσε
ενεργ ενδιαφέρον τ σο για τον
Σιωνισμ σο και για τα αριστερά κι-
νήματα του 20ού αιώνα.
H κοιν τητα ακολούθησε φθίνου-
σα πορεία, και μέχρι το 1945 είχαν
Tμήμα της εβραϊκής συνοικίας της Bέροιας, χτισμένη τον 18ο αιώνα. Στο κέντρο
της φωτογραφίας η συναγωγή.
μεινει γύρω στα 2.000 μέλη. Yπήρ-
χαν επτά συναγωγές, άλλες σεφα-
ραδίτικες, άλλες ρωμανιώτικες, και
μία για τους Eβραίους Eσκενάζι –πι-
θαν τατα απογ νους Πολωνών και
Oύγγρων Eβραίων που είχαν αναζη-
τήσει καταφύγιο στην Oθωμανική
Aυτοκρατορία. Oταν οι ναζί εξαπέ-
λυσαν επιχείρηση σύλληψης των
Eβραίων της Λάρισας, μ νο 250 πιά-
στηκαν για να σταλούν στα στρατ -
πεδα εξ ντωσης, καθώς οι υπ λοι-
ποι είχαν καταφύγει στα βουνά και
πήραν ενεργ μέρος στο αντάρτικο
κίνημα.
Σήμερα η κοιν τητα αριθμεί περί
τα 350 μέλη. Eχει μια πρ σφατα α-
νακαινισμένη συναγωγή και ραββί-
νο που ζει στην π λη. H νεολαία της
κοιν τητας είναι ιδιαίτερα δραστή-
ρια και υπάρχει η δυνατ τητα εκμά-
θησης της εβραϊκής γλώσσας.
Tρίκαλα
H εβραϊκή παρουσία στα Tρίκαλα
δεν μπορεί να ανιχνευθεί αποδε-
δειγμένα πριν απ τον 13ο αιώνα.
Φαίνεται τι ήταν πάντα υπ την κυ-
ριαρχία της γειτονικής Λάρισας και
οι παλαι τερες αναφορές υποδει-
κνύουν τι η κοιν τητα ήταν
romaniot.
Mετά τον 16ο αιώνα ήλθαν πολλοί
Σεφαρδίτες Eβραίοι αλλά χι τ σο
πολλοί ώστε να επιβάλουν την υιο-
θέτηση της ισπανικής τους διαλέ-
κτου στους ρωμανιώτες. Yπήρχαν
πάντα στενοί δεσμοί με τα Iωάννινα
και τη Θεσσαλονίκη, ιδιαίτερα μέσω
γάμων.
Oπως στην περίπτωση των Eβραί-
ων της Λάρισας και του B λου, οι
Eβραίοι των Tρικάλων ήσαν προε-
τοιμασμένοι για την εναντίον τους
επίθεση των ναζί στα 1943. Eλάχι-
στοι μ νο συνελήφθησαν και οι άλ-
λοι βρήκαν καταφύγιο κοντά στους
αντάρτες, στα βουνά της περιοχής.
Σήμερα η κοιν τητα είναι μικρή,
γύρω στα 70 άτομα συνολικά, ωστ -
σο είναι πολύ δραστήρια. Eχει μια
συναγωγή, που υπηρετείται απ τον
ραββίνο της Λάρισας. Eιναι αρμονι-
κά ενσωματωμένη στην τοπική χρι-
στιανική κοιν τητα.
Bλος
Eίναι γνωστ τι οι Eβραίοι αντι-
προσωπεύονταν ως κοιν τητα στο
B λο κατά την ύστερη μεσαιωνική
εποχή. Kατά τον 16ο αιώνα, στους
κ λπους της κοιν τητας υπήρχαν
τ σο σεφαρδίτες σο και ρωμανιώ-
τες Eβραίοι και αργ τερα η κοιν τη-
τα έγινε καταφύγιο για Eβραίους
που έφευγαν απ την Πελοπ ννησο
μετά το ξέσπασμα της επανάστασης
του 1821. Πάντα ήταν μια προοδευ-
τική κοιν τητα.
Tο πρώτο σχολείο Alliance στα
Bαλκάνια ιδρύθηκε εδώ, το 1865,
κάνοντας δυνατή την προσέγγιση
με την εβραϊκή σκέψη της Δύσης.
Kατά τον μεσοπ λεμο, η κοιν τητα
ήταν επίσης αρκετά δραστήρια στην
προώθηση των σιωνιστικών προσδο-
κιών.
Oι περισσ τεροι απ τους 900 Bο-
λιώτες Eβραίους σώθηκαν κατά τη
ναζιστική κατοχή, χάρις στην προ-
νοητικ τητα του εξαίρετου ραββί-
νου Mοσέ Πεσάχ, ο οποίος διατήρη-
σε στενούς δεσμούς με τους αντάρ-
τες του Πηλίου, κοντά στους οποί-
ους κατέφυγαν οι Eβραίοι του B -
λου το 1943.
H κοιν τητα σήμερα αποτελείται
μ νο απ 150 άτομα περίπου. Eίναι
ενεργή, διατηρεί μια συναγωγή και
ένα κοινωνικ κέντρο και είναι αρ-
μονικά ενσωματωμένη στην κοινω-
νική και οικονομική ζωή της π λης.
 Πλήθος Eβραίων μέγα...
Mια εικνα απ τη ζωή τους στη Θεσσαλονίκη λίγο πριν απ την Aπελευθέρωση
Tου Π. M. Kοντογιάννη *
(...) ΠPIN ακμη αποβιβασθή ο τα-
ξιδιώτης εις την αποβάθραν του
λιμένος της Θεσσαλονίκης, αρχί-
ζει να κατανοή τι εις την πλιν
ταύτην το πλήθος των Eβραίων εί-
ναι μέγα. Oι βαρκάρηδες, οι οποί-
οι περικυκλώνουν το ατμπλοιον,
είναι Eβραίοι. Tο καταλαμβάνει
κανείς και απ τας φυσιογνωμίας
των και απ την ιδιάζουσαν εις
αυτούς προφοράν, με την οποίαν
χρωματίζουν και τας ξένας γλώσ-
σας, ταν τας ομιλούν. Mε την ι-
δίαν προφοράν, την συρμένην και
την έρρινον, χρωματίζουν και την
ελληνικήν, την οποίαν λοι οι
Eβραίοι, οι εργαζμενοι εις την α-
γοράν, ομιλούν, διτι επικοινω-
νούν με τους Eλληνας της πλε-
ως και με τους Eλληνας του εσω-
τερικού, με τους οποίους έχουν
πολλάς συναλλαγάς.
Kαι οι αχθοφροι και οι αμαξη-
λάται και οι καρραγωγείς και οι
λούστροι είναι ως επί το πλείστον
Eβραίοι. Eπίσης οι περισστεροι
απ τους καταστηματάρχας και α-
π σους συναντά κανείς εις
τους δρμους είναι Eβραίοι. H
φυσιογνωμία των το διαλαλεί. Aι
φωναί των, τα ξανθά των γένεια,
η ενδυμασία των, λα αυτά κατα-
δεικνύουν, τι ολίγοι δεν είναι οι
απγονοι του Aβραάμ εις την π-
λιν ταύτην.
Oι ίδιοι Eβραίοι αναβιβάζουν
τους ομοφύλους των εις 100 ή 110
χιλιάδας. Bέβαιον μως σχεδν
είναι τι περισστεροι απ τας 90
χιλιάδας δεν είναι. Aποτελούν
λοιπν πλειοντητα, αρκετά ο-
γκώδη και είναι εγκατεστημένοι
εις την πλιν ταύτην απ τεσσά-
ρων περίπου αιώνων. Oταν ο απ-
στολος Παύλος επέρασεν απ την
Θεσσαλονίκην κατά τας αποστολι-
κάς περιοδείας του, εκήρυξε το
Eίσοδος του
Eλληνικού Στρα-
Eυαγγέλιον κατά πρώτον εις τους
Eβραίους. Aλλ’ οι σημερινοί
Eβραίοι της Θεσσαλονίκης είναι
απγονοι των εκδιωχθέντων απ
την Iσπανίαν Eβραίων επί Φερδι-
νάνδου και Iσαβέλλας. Tτε ούτοι,
φεύγοντες τους διωγμούς των
Iσπανών, έπλευσαν εις τας χώρας
της Tουρκίας, που ήλπιζον τι θα
μείνουν ανενχλητοι, απεβιβά-
σθησαν δε και πολλοί εις την Θεσ-
σαλονίκην. Mε την πάροδον των
αιώνων προσετέθησαν και άλλοι,
απ την ελευθερωθείσαν Eλλάδα,
απ τας πλεις της προσαρτηθεί-
σης Θεσσαλίας, απ τη Pωσσίαν,
απ τη Pουμανίαν κατά τους
διωγμούς των τελευταίων ετών.
Oι πρσφυγες δε ούτοι εξώγκω-
σαν οπωσδήποτε τον εβραϊκν
της Θεσσαλονίκης συνοικισμν.
Oι Eβραίοι έχουν πλήθος συναγω-
γών εις λας σχεδν τας συνοι-
κίας της πλεως και διατηρούν ά-
πειρα σχολεία, σχολεία δημοτικά,
εμπορικά και ξένων γλωσσών,
παρθεναγωγεία, σχολεία ιερατικά,
επαγγελματικά, ιδιωτικά, κοινοτι-
κά, σχολεία της ισραηλιτικής αλ-
ληλοβοηθείας –η αλληλοβοήθεια
είναι μεγάλη εβραϊκή εταιρεία, έ-
χουσα την έδραν της εις τους Πα-
ρισίους. Eις τα σχολεία ταύτα δι-
δάσκονται μεν οι εβραιπαιδες το
ισπανοεβραϊκν ιδίωμα, το οποίον
ομιλούν, διδάσκονται μως και
την γαλλικήν και την τουρκικήν. H
ανωτέρα μάλιστα τάξις πολύ ολί-
γον εκμανθάνει το ισπανικν ιδίω-
μα. Tο αντικατέστησε με την γαλ-
λικήν, την οποίαν πολύ καλά γνω-
ρίζουν αι μητέρες και μεταδίδουν
H ψηλή καμινά-
δα και οι σε ώ-
χρα προσψεις
στην προκυμαία
είναι το νημα-
τουργείο των
αδελφών Σαΐας.
Aπ τα πλέον
σύγχρονα στην
εποχή τους, ι-
δρύθηκε το
1873, απασχο-
λούσε γύρω
στους 470 ερ-
γάτες. Kατα-
στράφηκε στην
πυρκαγιά του
1917.
ως μητρικήν εις τα τέκνα των. Συ-
χνάζουν δε οι εβραιπαιδες και
εις τα ευρωπαϊκά σχολεία της π-
λεως, τα οποία δεν είναι ολίγα.
Διτι και γερμανικά σχολεία –δύο–
έχει η Θεσσαλονίκη και γαλλικά
πολλά των γαλλικών προπαγαν-
δών και της λαϊκής αποστολής
(mission laique) και ιταλικά –εκ
των ξένων σχολείων της Θεσσα-
λονίκης τα αρχαιτατα είναι τα ι-
ταλικά –και αγγλικν παρθεναγω-
γείον. Eν γένει οι Eβραίοι της
Θεσσαλονίκης επιδίδονται πολύ
εις τας ξένας γλώσσας, αι οποίαι
είναι σήμερον απαραίτητοι εις το
εμπριον. Eπιδίδονται λοιπν οι
Eβραίοι της Θεσσαλονίκης εις το
εμπριον. Δεν είναι μως ολίγοι
και οι βιομήχανοι. Aπ τούτους ας
γίνη μνεία ενταύθα των αδελφών
Aλλατίνη. Eίναι ιδιοκτήται μεγά-
λου αλευρομύλου, που εργάζο-
νται και τετρακσιοι ομογενείς
εργάται και ανώτεροι ακμη υ-
πάλληλοι.
Oλίγοι δεν είναι και οι διακεκρι-
μένοι επιστήμονες, ιατροί και δικη-
γροι, και οι κτηματίαι και οι τρα-
πεζίται. Aλλά απ λα τα τραπεζιτι-
κά καταστήματα των Eβραίων
σπουδαιτατον είναι η Tράπεζα
της Θεσσαλονίκης. Iδρύθη προ εί-
κοσι οκτώ ετών, προήχθη με τον
καιρν σημαντικώτατα, προήγαγε
πολύ τας μεταξύ της Eυρώπης
–της Aυστρίας κυρίως– και της Mα-
κεδονίας συναλλαγάς και έδωκεν
ώθησιν μεγάλην εις το εβραϊκν ε-
μπριον της Θεσσαλονίκης (...).
Σημείωση: Aναδημοσίευση απ το περιοδι-
τού στη Θεσαλο- κ ΠANAΘHNAIA, Aθήνα, Oκτώβριος
νίκη: 26 Oκτωβρί- 1912, απσπασμα. Στο τέλος του κειμένου
ου 1912, εορτή διαβάζουμε την εξής σημειωση: «εξ ανεκ-
του πολιούχου δτων περί Θεσσαλονίκης σημειώσεων.
της πλης. Mάιος 1912».

KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 11

Oι Eβραίοι της Θεσσαλονίκης
«Mητρπολη του Iσραήλ» απεκαλείτο για αιώνες η πλη, καθώς συγκέντρωνε καταδιωκμενους Eβραίους

O εικονιζμενος ραββίνος φοράει σαρίκι που επιτρεπταν να το φορούν μνο οι Eβραίος γέροντας, με χαρακτηριστική γενειάδα και τουρμπάνι που συχνά το χρη-
ραββίνοι και βέβαια οι ιμάμηδες. Στα ισπανοεβραϊκά ήταν γνωστ ως μπονέτα. σιμοποιούσε για τορβά ή για να δένει δέματα στην πλάτη.

Tης Pένας Mλχο

Iστορικού

EBPAIOI εγκαταστάθηκαν για πρώτη

φορά στη Mακεδονία το 513 π.X. -
ταν, υπδουλοι στη Mεσοποταμία, ε-
ξαναγκάστηκαν απ τον Δαρείο να
πολεμήσουν κατά των Σκυθών. Aντί-
στοιχη μετανάστευση έγινε το 480
π.X. στο Kύτιο της N. Mακεδονίας.
Tο 332 π.X. που ο Aλέξανδρος κα-
τέλαβε τη Mεσοποταμία, οι Eβραίοι
τον θεώρησαν ελευθερωτή. Στη συ-
νέχεια τον ακολούθησαν στην εκ-
στρατεία του κατά της Aιγύπτου. O
Aλέξανδρος έδωσε στους μέχρι ττε
υποδουλωμένους Eβραίους (589-331
π.X.) ισονομία και ισοπολιτεία. Πολ-
λοί Eβραίοι εγκαταστάθηκαν ττε
στη νεοσύστατη Aλεξάνδρεια. Aργ-
τερα, ο Kάσσανδρος χρησιμοποίησε
και Eβραίους για τον εποικισμ της
Θεσσαλονίκης.
Σύντομα οι Eβραίοι εξελληνίστη-
καν και συμμετείχαν στην πολιτική
ζωή, ιδιαίτερα στην Aλεξάνδρεια.
Συχνά μετοικούσαν σε άλλες περιο-
Mικρά παιδιά, πωλητές της γαλλφωνης εβραϊκής εφημερίδας L’ Independant ποζάρουν για φωτογράφηση. χές της αυτοκρατορίας για πολιτι-

12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996

κούς λγους. Mεταναστεύσεις Eβ-
ραίων στη Θεσσαλονίκη έγιναν το
168 π.X. μετά την επανάσταση των
Mακκαβαίων στην Παλαιστίνη και ξα-
νά το 140 και το 103 π.X. μετά την ε-
πικράτηση των Πτολεμαίων. Aρχαία
κείμενα και ευρήματα πιστοποιούν
την ύπαρξη εβραϊκής κοιντητας
στη Mακεδονία τον 1ο π.X. αιώνα.
Tο 52 μ.X., ο εκχριστιανισθείς Saul
απ την Tαρσ ή Aπστολος Παύλος
κήρυξε στη συναγωγή της Θεσσαλο-
νίκης. Oι Θεσσαλονικείς εκχριστιανί-
στηκαν εύκολα επειδή γνώρισαν το
μονοθεϊσμ απ τους Eβραίους συ-
μπολίτες τους. Mεταναστεύσεις
Eβραίων στη Mακεδονία έγιναν ακ-
μη το ’70 και το 132-135 μ.X., που η
Παλαιστίνη κατελήφθη απ τους Pω-
μαίους. Στην ελληνορωμαϊκή Mακε-
δονία οι Eβραίοι απολάμβαναν διοι-
κητικής και δικαστικής αυτονομίας.
Γνωστοί ως Romaniotes (Pωμιοί), δι-
οικούνταν, απ τον αρχισυναγωγ
και τους πρεσβύτερους.
Στο Bυζάντιο
Oταν ο Xριστιανισμς θεσμοθετή-
θηκε ως επίσημη θρησκεία της αυτο-
κρατορίας, η ανεξιθρησκεία καταρ-
γήθηκε. Nμοι μως που καταπίεζαν
κοινωνικά του Eβραίους δύσκολα ε-
φαρμζονταν, καθώς είχαν πλέον ε-
ξελληνισθεί.
Aντίθετα, απ ,τι στο Bυζάντιο,
στη Δύση οι Eβραίοι καταπιέζονταν
συστηματικά. H διαφορά φάνηκε με-
τά την 1η σταυροφορία ταν ο Aλέ-
ξιος Kομνηνς απάλλαξε τους
Eβραίους απ’ τη φορολογία, για να α-
νακάμψουν απ τις ταλαιπωρίες που
υπέστησαν απ τους σταυροφ-
ρους. Oι ευνοϊκές συνθήκες διαβίω-
σης ώθησαν πολλούς Eβραίους να ε-
γκατασταθούν στη Bυζαντινή επι-
κράτεια. O Bενιαμίν της Tudela, που
επισκέφθηκε το 1160 τη Θεσσαλονί-
κη, αναφέρει τι υπήρχε μεγάλη ελ-
ληνοεβραϊκή κοιντητα, αλλά κι άλ-
Δρμος στην περιοχή του Bαρδάρη. Eβραίες κάθονται σε ψάθινες καρέκλες μπρος στην είσοδο του σπιτιού τους. Στην πε-
ριοχή αυτή υπήρχε εβραϊκή γειτονιά με φτωχικά σπίτια και τρεις συναγωγές!
Συνοικία Σεμπί λεγταν ένα μέρος απ τα γνωστά Λαδάδικα. Hταν συγκεντρωμένο εκεί το εμπριο αποικιακών προϊντων
και οι περισστεροι έμποροι ήταν Eβραίοι.
λες μικρτερες που συγκροτήθηκαν
απ Iταλούς και Σικελούς Eβραίους.
Oι Romaniotes ασκούσαν το εμπ-
ριο, τη ναυσιπλοΐα και την επεξεργα-
σία δερμάτων. Oι Iταλοεβραίοι εισή-
γαγαν στη Θεσσαλονίκη τη μετα-
ξουργία. Στην κοινοτική διοίκηση
γραμματείς επικύρωναν εμπορικά
συμβλαια, πράξεις διαζυγίου και
συμβλαια γάμου εφ’ σον συντάσ-
σονταν στα εβραϊκά ή στα ελληνικά.
Tουρκοκρατία
H Oθωμανική διείσδυση στη Mακε-
δονία συνέπεσε με μια ευρείας κλί-
μακας μετανάστευση Eβραίων απ
τη Δυτική Eυρώπη. H ανάκαμψη της
Θεσσαλονίκης τον 16ο αιώνα αποδί-
δεται στη δημογραφική ανανέωση
και στις τέχνες που εισήγαγαν οι
Eβραίοι έποικοι: Tο 1430 η Θεσσαλο-
νίκη είχε 2.000 κατοίκους ενώ στο
τέλος του 15ου αιώνα 29.000, απ
τους οποίους μισοί τουλάχιστον ή-
ταν Eβραίοι. H ίδια πληθυσμιακή α-
ναλογία διατηρήθηκε ώς το 1912.
Aπ τον 14ο-17ο αιώνα ιδρύθηκαν
31 συναγωγές με ονομασίες χαρα-
κτηριστικές της προέλευσης των νε-
οαφιχθέντων Eβραίων, π.χ. «Mα-
γιρκα», «Aπούλια», «Προβηγκία»,
KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
κ.λπ. Oι περισστεροι απ’ αυτούς
διώχθηκαν απ την Iσπανία το 1492
με το διάταγμα της Γρανάδας.
Στην Oθωμανική αυτοκρατορία η
ζωή των Eβραίων βελτιώθηκε καθώς
ήταν πλέον ελεύθεροι να ασκούν τα
θρησκευτικά τους καθήκοντα και να
αυτοδιοικούνται. Διάσημοι Iσπανοε-
βραίοι υπηρέτησαν τον Σουλτάνο ως
οικονομολγοι, διερμηνείς, γιατροί
και διπλωμάτες. Tο 1481 ο Bαγιαζήτ
II επέτρεψε την εγκατάστασή τους
προσβλέποντας στις γνώσεις τους
στην φαρμακευτική, στην υφαντουρ-
γία, στην τυπογραφία και στην κατα-
σκευή πυρίτιδας και πλων.
Oι Eλληνοεβραίοι αφομοιώθηκαν
απ τους Iσπανοεβραίους, γιατί αυ-
τοί ήταν περισστεροι αλλά και υ-
ψηλτερου πολιτιστικού επιπέδου.
Mετά την εγκατάστασή τους τον
16ο αι. η Θεσσαλονίκη εξελίχθηκε
σε διεθνές εμπορικ κέντρο, ενώ οι
περισστερες ελληνικές πλεις πα-
ρήκμαζαν.
Oργάνωση
Στην εσωτερική οργάνωση αυτής
της πολυκοινοτικής εβραϊκής κοινω-
νίας συνέβαλε σημαντικά ο οθωμανι-
κς τρπος συλλογής των φρων για
την οποία ευθυνταν ο θρησκευτι-
κς ηγέτης της κάθε μειοντητας.
Kαθώς μως η εβραϊκή παροικία α-
ποτελούνταν απ 32 διοικητικά ανε-
ξάρτητες κοιντητες, οι ηγέτες τους
επινησαν ένα σύστημα κατανομής
του ποσού σύμφωνα με τον αριθμ
των μελών και τις οικονομικές δυνα-
ττητες της κάθε κοιντητας.
H αυτοδιοίκηση των κοινοτήτων
βασιζταν στην κοινοτική εισφορά
αλλά και σε άλλα έσοδα που προέρ-
χονταν απ τις περιτομές, τους γά-
μους, τις κηδείες ή απ τους φρους
ειδών κατανάλωσης ή gabelles. Oι
κοινοτικοί φροι αναδιανέμονταν
στα φτωχτερα μέλη της κοιντη-
Συνέχεια στην 14η σελίδα
13
Aριστερά: Tο «Mέγα Kαφεζυθοπωλείο Kρυστάλ» στο ισγειο του Mεγάλου Ξενοδοχείου της Aγγλίας στην πλατεία Eλευθερίας. Φημιζταν για τη γερμανική του μπίρα.
Aνήκε στον M. Πεσάχ και στη διάρκεια του A΄ Παγκοσμίου Πολέμου μαζί με τα άλλα καφενεία της πλατείας αποτελούσαν πολυεθνικ στέκι. Δεξιά: Nεαροί Eβραίοι με
παραδοσιακές ενδυμασίες.
Συνέχεια απ την 13η σελίδα
τας. H συγκέντρωση εβραϊκού πλη-
θυσμού στη Θεσσαλονίκη και το υ-
ψηλ επίπεδο των Eβραίων διανοού-
μενων και νομοδιδασκάλων εμπλού-
τισαν την εβραϊκή νομοθεσία που
συχνά εξυπηρετούσε και τις μικρ-
τερες εβραϊκές κοιντητες της δια-
σποράς.
Oι Iσπανοεβραίοι, μετέτρεψαν τη
Θεσσαλονίκη σε πνευματικ κέντρο,
καθώς γνώριζαν ξένες γλώσσες και
κατείχαν την Iουδαϊκή παράδοση.
Aπ το 1520, ιδρύθηκαν κοινοτικά
σχολεία, ακαδημαϊκά ιδρύματα,
Mουσική Aκαδημία και Aνώτατη Θε-
ολογική σχολή. Δημιουργήθηκαν βι-
βλιοθήκες και τυπογραφεία εφάμιλ-
λα των ευρωπαϊκών.
Aπ τον 16ο και ώς τα μέσα του
20ου αιώνα η Θεσσαλονίκη ήταν το
κέντρο του σεφαραδισμού στην Eυ-
ρώπη και παράλληλα ο εμπορικς
ομφαλς της Aνατολικής Mεσογεί-
ου. Aντίθετα απ τους Bενετούς, ως
μνιμοι κάτοικοι οι Eβραίοι ανέπτυ-
ξαν το εξαγωγικ εμπριο. Aπ το
1535 οι Marranos (Iσπανοεβραίοι εκ-
χριστιανισθέντες δια της βίας) εισή-
γαγαν τις συναλλαγματικές και τις ε-
πιταγές.
Tον 17ο αι. το εμπριο της Θεσσα-
λονίκης περιορίστηκε, ενώ ο πληθυ-
14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996
σμς ασχολούνταν κυρίως με την υ-
φαντουργία. Tην οικονομική ακο-
λούθησε η πνευματική παρακμή. Tο
1655 ο ψευτομεσίας Shabtai Zvi προ-
κάλεσε με το κήρυγμά του αντιδρά-
σεις που τον οδήγησαν να εξισλαμι-
στεί. Oι Θεσσαλονικείς οπαδοί του
δημιούργησαν την εβραιομουσουλ-
μανική αίρεση των Nτονμέδων. H α-
ποστασία αποδθηκε στη διαίρεση
των κοινοτήτων που το 1680 ενώθη-
καν κάτω απ κεντρική διοίκηση. Aυ-
τ, μως, δεν αρκούσε καθώς το ε-
μπριο ελεγχταν πλέον απ Γάλ-
λους, Eλληνες και Bλάχους.
Tον 19ο αιώνα
Στα μέσα του 19ου αιώνα ιδρύθη-
καν απ Eβραίους στη Θεσσαλονίκη
βιομηχανίες πλινθοποιίας και αλευ-
ρμυλων, σαπουνοποιίες, βαμβακο-
βιομηχανίες, μεταξουργεία και με-
ταλλοβιομηχανίες. Ωστσο, οι περισ-
στεροι Eβραίοι της Θεσσαλονίκης
ήταν φτωχοί, άνεργοι, αχθοφροι
O Iακώβ Mέιρ (1858-1935) ο πρώτος ξένος αρχιραββίνος της Θεσσαλονίκης. Γεν-
νημένος στα Iεροσλυμα, σπούδασε στη Γαλλία και το 1906 προτάθηκε για τη θέ- και μικροπωλητές. H κατάσταση των
Eβραίων βελτιώθηκε μνο μετά το
ση του αρχιραββίνου της Παλαιστίνης. Kατηγορήθηκε ως σιωνιστής και απεκλεί-
1873, ταν ιδρύθηκαν τα σχολεία της
σθη. Oι Eβραίοι της Θεσσαλονίκης τον επέλεξαν για τη θέση αυτή και ανέλαβε
στις 14 Iανουαρίου 1908. H περίοδος της ραββινίας του Mέιρ ήταν αρκετά ταραγ- Alliance Israélite Universelle. H φι-
μένη για την εβραϊκή κοιντητα της Θεσσαλονίκης: Eπανάσταση των Nεοτούρ- λανθρωπική αυτή οργάνωση ανανέ-
κων, ιταλο-τουρκικς πλεμος, Bαλκανικοί Πλεμοι, απελευθέρωση της πλης, A΄ ωσε την εκπαίδευση συνδυάζοντας
Παγκσμιος Πλεμος, πυρκαγιά του 1917. Oι ηγετικές του ικαντητες του επέ- τη θρησκευτική με την κοσμική παι-
τρεψαν να αντεπεξέλθει με επιτυχία στις μεταβατικές φάσεις και τις δυσκολίες. δεία, και την εκμάθηση τέχνης στους
φτωχούς Eβραίους. Eτσι, η Θεσσα-
λονίκη απέκτησε ειδικευμένους τε-
χνίτες και εργάτες που επάνδρωσαν
τη βιομηχανία της. Παράλληλα, ο εκ-
συγχρονισμς της πλης, η σιδηρο-
δρομική της σύνδεση με την Eυρώπη
και το νέο λιμάνι συνέβαλαν στην α-
νάπτυξη του εμπορίου και της βιομη-
χανίας. H ίδρυση τραπεζών, εβραϊ-
κών κυρίως, αλλά και ελληνικών, δι-
ευκλυνε τις συναλλαγές. Tο φιλε-
λεύθερο πνεύμα των Mεταρρυθμί-
σεων οδήγησε τους Θεσσαλονικείς
Eβραίους να δημιουργήσουν τη ση-
μαντικτερη οθωμανική Σοσιαλιστι-
κή Oμοσπονδία. Mε πολιτιστικούς
συλλγους και 50 εφημερίδες (1865-
1940), ο εβραϊκς πληθυσμς αποτε-
λούσε μια πλουραλιστική κοινωνία
που συνέβαλε στην πνευματική ανά-
πτυξη της πλης.

Mετά
την απελευθέρωση
Tο 1912, οι 75.000 Eβραίοι, μεγα-
λύτερο και διπλάσιο απ κάθε άλλο
τμήμα του πληθυσμού, καθριζαν
τη φυσιογνωμία της πλης επειδή
ασκούσαν λα τα επαγγέλματα και
αντιπροσώπευαν λες τις κοινωνι-
κές τάξεις. Eπηρέαζαν την οικονο- Oμάδα παιδιών σε ώρα συσσιτίου μπροστά σε ένα απ τα σχολεία της AIU. O ραββίνος Aβραάμ Γκατένιο και ο γιατρς Mω-
μική λειτουργία και συμμετείχαν ύς Aλλατίνι πρωτοστάτησαν το 1873 στην ίδρυση του πρώτου σχολείου της AIU στη Θεσσαλονίκη. Tα σχολεία αυτά, εκτς α-
στις κοινωνικές και πολιτικές αλλα- π ακαδημαϊκή και τεχνική μρφωση, πρσφεραν και κοινωνικ έργο.
γές. Eίναι χαρακτηριστικ τι το λι-
μάνι παρέμενε κλειστ το Σάββατο
μέχρι το 1923.
Mε την απελευθέρωση ο βασιλιάς
Γεώργιος αναγνώρισε τους Eβραί-
ους ως ιστιμους Eλληνες πολίτες.
Oρισμένα αντισημιτικά επεισδια, ω-
στσο, τους αποθάρρυναν. Φοβού-
νταν ακμη τι η μεταβολή της Θεσ-
σαλονίκης σε συνοριακή πλη θα πε-
ριριζε το εμπριο. Tο γεγονς μως
τι μετά το 1912, οι ξένες προπαγάν-
δες προσπάθησαν να προσεταιρι-
σθούν τις ανησυχίες των Eβραίων,
ώθησε την κυβέρνηση να εφαρμσει
μια φιλοεβραϊκή πολιτική που καθη-
σύχασε τους Eβραίους ενώ συγχρ-
νως αποκάλυπτε τις επεκτατικές
βλέψεις των ενδιαφερομένων χω-
ρών. Tο 1915, η άφιξη του συμμαχι-
κού στρατού στην πλη επαναδρα-
στηριοποίησε την εμπορική της κίνη-
ση. H υποστήριξη της Eλλάδος για
την ίδρυση εβραϊκού κράτους στην
Παλαιστίνη αλλά και η φροντίδα της
τοπικής διοίκησης για τα θύματα της
πυρκαγιάς του 1917, ενίσχυσαν τη
συμφιλίωση του εβραϊκού στοιχείου
με τη νέα του πατρίδα. Oι εθνικοί
στχοι των Eλλήνων πως και των
Eβραίων άλλωστε εστιάζονταν στον
διαμελισμ της οθωμανικής αυτο- Eσωτερικ ιταλιώτικης συναγωγής. Στη Θεσσαλονίκη υπήρχαν τουλάχιστον τρεις ιταλικές συναγωγές και μάλιστα παλαιές.
κρατορίας.
H Mικρασιατική καταστροφή και η ση του 1927 πολλές βιομηχανίες έ- ρέμεινε επικεφαλής του Eβραϊσμού Σημείωση: Περισστερες λεπτομέρειες και
μαζική εγκατάσταση 100.000 Eλλή- κλεισαν, επιτείνοντας την ανεργία. της Aνατολής. Tο εβραϊκ στοιχείο βιβλιογραφία στα αφιερώματα:
νων προσφύγων στη Θεσσαλονίκη Oι ελληνικές εφημερίδες αντιπα- με 52.000 μέλη αντιπροσώπευε τώρα H πνευματική προσφορά των Eβραίων της
Θεσσαλονίκης, O ΠAPATHPHTHΣ,
άλλαξε τη δημογραφική της σύνθε- ρέβαλλαν συστηματικά τους Eβραί- το 1/6 του πληθυσμού και το 20% της τεύχος 24-25, Θεσσαλονίκη, Xειμώνας
ση και ανέτρεψε τις πολιτικές προτε- ους με τους Eλληνες πρσφυγες οικονομίας της πλης. Mέχρι τη γερ- 1994.
ραιτητες. Oι Eβραίοι παραγκωνί- και υποστήριζαν την μαζική απέλα- μανική κατάληψη διατηρούνταν ακ- Eβραίοι στην Eλλάδα, ΣYΓXPONA
σθηκαν ενώ νμος του 1924 κατέ- ση των «αλλογενών». Tο 1931 τα μέ- μη 16 συναγωγές και 20 δημοτικά ΘEMATA, τεύχος 54-53, Aθήνα, Iούλιος
στησε υποχρεωτική την αργία της λη της φασιστικής «Eθνικής Eνω- σχολεία. - Δεκέμβριος 1994.
Kυριακής. Eπιπλέον πιέζονταν και σης Eλλάδος», έκαψαν την εβραϊκή Σήμερα, παρά τη δραματική κατα-
φορολογικά, καθώς οι νέοι πρσφυ- συνοικία Kάμπελ. Ως εκ τούτου στροφή της κοιντητας απ τους Για τον εβραϊκ Tύπο, που ανθεί ιδιαί-
γες απαλλάσσονταν της φορολο- 10.000 Eβραίοι μετανάστευσαν στην Nαζί, οι 1.200 εναπομείναντες Θεσ- τερα στη Θεσσαλονίκη, υπάρχει εκτε-
γίας. Eφυγαν ττε πολλοί απ τους Παλαιστίνη. σαλονικιοί Eβραίοι διατηρούν δύο ταμένο άθρο του Aλμπέρτου Nαρ, στο
αφιέρωμα των «Eπτά Hμερών»: O Tύ-
σημαντικτερους Eβραίους με απο- Eπί Mεταξά (1936-1941) βέβαια οι συναγωγές, ένα δημοτικ σχολείο, πος της Θεσσαλονίκης, 26 Φεβρουαρί-
τέλεσμα να χάσει η κοιντητα τους εφημερίδες λογοκρίνονταν και η ένα γηροκομείο και συμμετέχουν ε- ου 1995. H επανάληψή του εδώ θα ή-
ηγέτες της, αλλά και να υποβαθμι- EEE τέθηκε εκτς νμου. H κοιντη- νεργά στην πολιτιστική ζωή της π- ταν μάλλον ταυτολογία.
στεί η πλη οικονομικά. Mε την κρί- τα μως παρήκμαζε παρλον τι πα- λης τους.

KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 15

 Aρχιτεκτονικ
ς
εκσυγχρονισμ
ς
H συμβολή της εβραϊκής κοιντητας στην ανανέωση
και την εξέλιξη της Θεσσαλονίκης στο τέλος του 19ου αιώνα

O μύλος Aλλατίνι. Kτίστηκε στα 1898-1900 σε σχέδια τ

Bίλα Aλλατίνι κτίστηκε το 1898 απ τον Kάρολο Aλλατίνι σε σχέδια του Iταλού αρχιτέκτονα Bιταλιάνο Ποζέλλι. Στα 1909-
1912 χρησιμοποιήθηκε ως κατοικία του έκπτωτου σουλτάνου Aβδούλ Xαμίτ του B΄. Tην περίοδο 1926-1927 στέγασε το νεοϊ-
δρυθέν πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης και απ το 1979 στεγάζει τη Nομαρχία Θεσσαλονίκης (φωτ.: Aρχείο Γ. Mέγα).

Tου Bασίλη Kολώνα
Aρχιτέκτονα, Iστορικού της Aρχιτεκτονικής,
Διδάκτορα του Tμήμ. Aρχιτεκτνων AΠΘ
H ΘEΣΣAΛONIKH, στο τελευταίο τέ-
ταρτο του 19ου αιώνα, σημαντικ ε-
μπορικ λιμάνι στην ανατολική Mε-
σγειο και το μεγαλύτερο αστικ κέ-
ντρο στο χώρο δυτικά της Kωνστα-
ντινούπολης, βρίσκεται σε ιδιαίτερα
πλεονεκτική θέση για να εκμεταλ-
λευθεί τα αποτελέσματα των μεταρ-
ρυθμίσεων που επιχειρούνται απ το
1839 και μετά στην οθωμανική αυτο-
κρατορία.
Bασικς άξονας των μεταρρυθμί-
σεων είναι η χορήγηση ίσων δικαιω-
μάτων σε λους τους κατοίκους της
αυτοκρατορίας, ανεξάρτητα απ το
θρήσκευμα και την εθνικτητά τους,
συγκεκριμένα, παραχώρηση σ’ αυ-
τούς του δικαιώματος κυριτητας
και διάθεσης ακίνητης περιουσίας ε-
ντς των ορίων της αυτοκρατορίας.
H εξίσωση των εθνικών - θρησκευ-
τικών μειονοτήτων με το μουσουλ-
μανικ στοιχείο, η προστασία της τι-
μής και της περιουσίας των μελών
τους, καθώς και η μεγαλύτερη ετοι-
μτητα αποδοχής εκ μέρους τους
της δυτικοποίησης που επιχειρείται
στο πλαίσιο των μεταρρυθμίσεων,
τις τοποθετεί σε πλεονεκτική θέση.
Ως φορείς ευρωπαϊκών ιδεών και
εξαιτίας των στενών σχέσεων με ο-
μοεθνείς κοιντητες στις δυτικές
χώρες, γνωρίζουν τον τρπο εκμε-
τάλλευσης των νέων οικονομικών
συνθηκών και πρωτοστατούν στην
εισαγωγή νέων προτύπων στους το-
μείς της εκπαίδευσης, της παροχής
κοινωνικών υπηρεσιών και της κοι-
νοτικής οργάνωσης και προγραμμα-
τισμού.
Kύρια φροντίδα τους εκτς απ
την ανέγερση ναών, είναι η ανέγερ-
ση σχολείων, νοσοκομείων, ορφανο-
τροφείων και διοικητικών κτιρίων.
Aπελευθερωμένα απ τους οικοδο-
μικούς περιορισμούς που επέβαλαν
οι παλαιοί οθωμανικοί κώδικες, τα
κτίρια αυτά υψώνονται σε λη την
πλη ακμη και πέρα απ τα θρη-
σκευτικά ή πνευματικά κέντρα κάθε
κοιντητας.
Tο 1917 υπήρχαν στη Θεσσαλονί-
κη 33 περίπου συναγωγές. Ως ση-
μαντικτερες ανάμεσά τους, τσο
για τις διαστάσεις τους σο και για
την αρχιτεκτονική τους, αναφέρου-
με τη συναγωγή Tαλμούδ Tορά
Aγκαδλ, την Iτάλια Γιασάν και την
Mπεθ Σαούλ.
H κεντρική συναγωγή του Tαλ-
μούδ Tορά, που είχε ιδρυθεί με τη
συνδρομή λων των Eβραίων της
πλης αμέσως μετά την έξοδ τους
απ την Iβηρική χερσνησο, βρισκ-
ταν στη θέση της σημερινής αγοράς
Bλάλη και είχε καταστραφεί πολλές
φορές στο παρελθν.
H συναγωγή Mπεθ Σαούλ ήταν η
μοναδική συναγωγή της Xαμηδιέ,
της πρώτης εκτς των τειχών περιο-
χής επέκτασης της Θεσσαλονίκης,
και είχε κτισθεί σε σχέδια του Iταλού
αρχιτέκτονα Bιταλιάνο Ποζέλι. Aνα-
τινάχθηκε απ τους Γερμανούς το
1943.
Iδιαίτερος ζήλος καταβάλλεται ε-
πίσης για την ανέγερση σχολείων, -
που ανάμεσά τους σημαντική θέση
κατέχει το λύκειο αρρένων Moise
Allatini, ένα απ τα 7 σχολεία που εί-
χε ιδρύσει η Alliance Israelite
Universelle στη Θεσσαλονίκη. Kτί- Bίλα Iντα. Kτίστηκε πριν απ το 1890 σε σχέδια του B
στηκε το 1910 σε σχέδια του μηχανι- Kατεδαφίστηκε στα 1959-1960 (φωτ.: Aρχείο BDIC).

16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996

του Bιταλιάνο Ποζέλλι (φωτ.: Aρχείο Γ. Mέγα).
Bιταλιάνο Ποζέλλι και οφείλει την ονομασία της στην Iντα, σύζυγο του τραπεζίτη Λεβή Mοδιάνο.
Tο νοσοκομείο Hirsch (φωτ.: Aρχείο Γ. Mέγα)
κού Eλί Mοδιάνο και σύμφωνα με την
έκθεση του Eμ. Λαμπαδάριου αποτε-
λούσε ένα «υποδειγματικν σχολι-
κν κτίριον καθ’ λους τους καννες
της υγιεινής».
Στα 1907 ο αρχιτέκτων Πιέρο Aρι-
γκνι σχεδιάζει το νοσοκομείο
Hirsch, ένα εντυπωσιακ κτίριο, τ-
σο για τη λειτουργικτητα, σο και
για την επιμέλεια των ψεων.
Kαινούργιες τυπολογίες εισάγουν
επίσης οι τράπεζες, οι εμπορικές
στοές και τα μεγάλα καταστήματα
και ο εκλεκτισμς, αρχιτεκτονικ κί-
νημα και «διεθνές στιλ» της εποχής,
έρχεται να καλύψει τις ψεις των νέ-
ων κτιρίων εκφράζοντας μέσα απ
την ποικιλία των μορφολογικών εκ-
δοχών που προσφέρει, τη σημασία
του νεωτεριστικού τους ρλου.
H Tράπεζα Θεσσαλονίκης κτίστηκε
το 1906 σε σχέδια του B. Ποζέλι και
ήταν πρώτη ιδιωτική τράπεζα της π-
λης. Eίχε ιδρυθεί το 1888 απ τους
αδελφούς Aλλατίνι και τη συμμετοχή
αυστριακών και αργτερα γαλλικών
κεφαλαίων.
Σημαντικτερος απ τις εμπορικές
στοές που κτίζονται απ Eβραίους
κεφαλαιούχους είναι η Cite Saul του
οίκου Σ. Mοδιάνο, η στοά Aλατίνι, η
στοά Davidetto του οίκου Φερνάντεζ
και αποτελούν τους προδρμους
των κτιρίων γραφείων που θα κατα-
κλύσουν το εμπορικ κέντρο της π-
λης στη διάρκεια του Mεσοπολέμου.
Tο σημαντικτερο απ τα κατα-
στήματα της Θεσσαλονίκης τα ο-
ποία, με μικρές εξαιρέσεις, εκπρο-
σωπούν ευρωπαϊκούς οίκους, ήταν
το μεγάλο Stein στην πλατεία Eλευ-
θερίας. Kτίσθηκε στα 1908 απ τον
μηχανικ Eρ. Λεβή και αποτελούσε
ένα απ τα πιο δυναμικά σημεία α-
ναφοράς στην εικονογραφία της
πλης.
Στην πορεία του εξευρωπαϊσμού
της, η Θεσσαλονίκη παρουσιάζει επί-
KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
σης μια πλειάδα βιομηχανικών μονά-
δων και εγκαταστάσεων υποδομής,
χαρακτηριστική για τη σημαντική θέ-
ση που κατείχε στην εμπορική και οι-
κονομική ζωή της ανατολικής Mεσο-
γείου.
Aπ τα πρώτα και σημαντικτερα
εργοστάσια της Θεσσαλονίκης, είναι
αυτά που οφείλονται στην πρωτο-
βουλία Eβραίων κεφαλαιούχων: ο
μύλος και το κεραμοποιείο Aλατίνι,
τα νηματουργεία Σαΐας και Tρρες,
το ζυθοποιείο Oλυμπος των Mισρα-
χή-Φερνάντεζ.
Στο μεταξύ η πλη μετασχηματί-
ζεται και μαζί μ’ αυτήν η ζωή των κα-
τοίκων της. Για τη συνοικία των
Eξοχών, πως ονομάσθηκε η περιο-
χή επέκτασης εκτς των NA τειχών,
κύριος στχος ήταν η ανάπτυξη
μιας κατ’ εξοχήν περιοχής κατοι-
κίας, βασισμένης σε νέες προδια-
γραφές, που η εγκατάσταση των
κατοίκων δεν ακολουθούσε το χω-
ρικ διαχωρισμ της εντς των τει-
χών πλης, ανά εθνική-θρησκευτι-
κή εντητα, αλλά υπάκουε σε κριτή-
ρια καθαρά οικονομικού ή κοινωνι-
κού χαρακτήρα.
Aπ της σημαντικτερες της συ-
νοικίας των Eξοχών αναφέρουμε τις
επαύλεις των οικογενειών Σαλέμ,
Mισραχή, Mορπούργο, Mοδιάνο,
Aλατίνι και Φερνάντεζ, ευρύτερα
γνωστής ως Casa Bianca.
Tα μέλη της εβραϊκής κοιντητας
της Θεσσαλονίκης, ως φορείς παρα-
γωγής αρχιτεκτονικού έργου, εισά-
γουν νέες τυπολογίες, πως αυτή
του σχολείου και του νοσοκομείου,
απευθύνονται σ’ επώνυμους αρχιτέ-
κτονες για τον σχεδιασμ των κτι-
ρίων τους, επενδύουν στον τομέα
της κατασκευής και συμμετέχουν
δυναμικά στον κτιριολογικ εκσυγ-
χρονισμ και την αλλαγή της εικνας
της πλης στο πέρασμά της απ τον
19ο στον 20 αιώνα.
17
O Aβραάμ Mπεναρ για (1887 Λουντ - Xολ ν 1979), ίδρυσε μαζί με άλλους την
«Σοσιαλιστική Eργατική Oμοσπονδία», γνωστή ως «Φεντερασι ν». Eξέχουσα
φυσιογνωμία της πρώτης γενιάς του σοσιαλιστικού κινήματος στην Eλλάδα. Tο
1978 οι εκδ σεις «Oλκ ς» κυκλοφ ρησαν τα απομνημονεύματά του με τίτλο «H
πρώτη σταδιοδρομία του ελληνικού προλεταριάτου».
O Nτάριο Aλλατίνι. H δυναστεία της οικογένειας ξεκίνησε με τον γιατρ Eλιέζερ
που εγκατέλειψε το Λιβ ρνο και το 1802 εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη. Eίχε
τρεις γιους, ανάμεσά τους ο Nτάριο, και τέσσερις κ ρες. H οικογένεια δημιούρ-
γησε πρωτοφανή για την εποχή επιχειρηματικ κολοσσ . (Bιομηχανίες, δασικές
και αγροτικές εκτάσεις, ορυχεία και εμπ ριο).

Συμβολή στην ελληνική ζωή

H παρουσία των Eβραίων στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας
Tου καθ. κ. Διονύση K. Mαγκλιβέρα
Kοινωνιολγου - Συγγραφέα
H ΠAPOYΣIAΣH των Eβραίων της
Eλλάδος, οι οποίοι με τη δραστη-
ριτητά τους συνέβαλαν στην κοι-
νωνική, πολιτική και οικονομική
ζωή της χώρας είναι δύσκολη, α-
φού η συμβολή αυτή είναι πολυσή-
μαντη και πολυπρσωπη. Γι’ αυτ
το λγο στο σύντομο αυτ σημείω-
μα δεν γίνεται καταγραφή αλλά ε-
πιλεκτική, χωρίς να είναι αξιολογι-
κή, παρουσίαση μερικών χαρακτη-
ριστικών προσωπικοτήτων κυρίως
του 20ού αιώνα, που δεν βρίσκο-
νται πια στη ζωή.
Kατά του απολυτρωτικούς αγώ-
νες, το 1878, ο ττε πρεδρος της
Iσραηλιτικής Kοιντητος Iωαννί-
νων Δαυίδ Mαταθία Λεβή, γνωστς
και ως Διαβισιών Eφέντης, πρσω-
πο με κύρος και μεγάλη πολιτική
και κοινωνική επιρροή στην ττε
τουρκική διοίκηση, έσωσε απ τον
θάνατο με παρεμβάσεις του πολ-
λούς Eλληνες χριστιανούς, παρα-
σημοφορήθηκε δε σχετικά απ τον
Bασιλέα Γεώργιο A΄.
O Aρχιραββίνος Bλου Mωυσής
Πέσσαχ (1865-1955) ανέπτυξε με-
γάλη κοινωνική, θρησκευτική και
πατριωτική δράση κατά τους πολέ-
μους του 1897, 1914-1918, τη Mι-
κρασιατική Kαταστροφή, καθώς και
για τη φυγάδευση στη Mέση Aνα-
τολή, μετά το 1941, Eλλήνων και
συμμάχων στρατιωτικών. Για τη
δράση του αυτή παρασημοφορή-
θηκε κατ’ επανάληψιν απ το ελλη-
νικ κράτος και το αγγλικ συμμα-
χικ στρατηγείο.
O Iωσήφ Nεχαμά (1880-1971) απ
νεαρής ηλικίας ασχολήθηκε με τη
μελέτη της ιστορίας της Θεσσαλο-
νίκης. Tο βιβλίο του «La ville
Convoitee, Salonique», που εξέδω-
σε το 1913 στο Παρίσι, γνώρισε συ-
νολικά οκτώ εκδσεις. Kατά το πε-
ριοδικ «Mακεδονικά» (τμος IΓ΄):
«O Iωσήφ Nεχαμά διά των μελετών
του μεγάλως προήγαγε τας περί
Θεσσαλονίκης ερεύνας και δικαίως
θεωρείται διαπρεπέστατος σκαπα-
νεύς της μακραίωνος ιστορίας
της».
O Aβραάμ Mπεναργια (1887-
1979) υπήρξε ένας απ τους θεμε-
λιωτές του σοσιαλισμού στην
Eλλάδα και στη Bαλκανική. Σε συ-
νεργασία με Bούλγαρους και
Iσραηλίτες σοσιαλιστές δημιούρ-
γησε, το 1901, στη Θεσσαλονίκη
την «Eργατική Λέσχη» και εξέδωσε
την αρχικά τετράγλωσση (στα ισπα-
νοεβραϊκά, ελληνικά, βουλγαρικά
και τουρκικά) «Eφημερίδα του
Eργάτου». «H Eργατική Λέσχη» ε-
ξελίχθηκε στην «Eργατική Σοσιαλι-
στική Oμοσπονδία» (η οποία έμεινε
γνωστή ως Φεντερασιν).
Tο 1918 ο Mπεναργια έλαβε μέ-
ρος στην ίδρυση του Σοσιαλιστικού
Eργατικού Kμματος (ΣEE) και της
Σοσιαλιστικής Eνωσης Eλλάδος
(ΣEKE) της Θεσσαλονίκης, ενώ με-
ταπολεμικά εξελέγη στην Kεντρική
Eπιτροπή του Σοσιαλιστικού Kμ-
ματος EΛΔ.
O Σαμ Mοντιάνο (1895-1979), ι-
δρυτής και διευθυντής της γαλλ-
φωνης ημερήσιας εφημερίδας «Le
Progres», διορίστηκε το 1948 διευ-
θυντής του Πρακτορείου Pιτερ
στην Eλλάδα. Διετέλεσε επίσης α-
νταποκριτής της «Daily Tele-
graph». Σε κρίσιμες εποχές επέδει-
ξε ακρίβεια κι αντικειμενικτητα
στην πληροφρηση ώστε κατέκτη-
σε την εμπιστοσύνη του πολιτικού
κσμου. Oταν ο Στρατάρχης Παπά-
γος αιφνιδίασε τους πάντες με την
αναγγελία της καθδου του στην
πολιτική, ο Mοντιάνο ήταν ο πρώ-
τος που το πληροφορήθηκε απ
τον Παπάγο.
O Kανάρης Kωνσταντινίδης
(1889-1977) υπήρξε γενικς επιθε-
ωρητής του υπουργείου T.T.T.
(Tαχυδρομεία, Tηλέγραφοι, Tηλέ-
φωνα), ευθύς δε μετά τον Πλεμο
και την Kατοχή εργάστηκε δρα-
στήρια για την ανασυγκρτηση
του τομέως των τηλεπικοινωνιών,
γι’ αυτ μετά την ίδρυση του OTE
τοποθετήθηκε ως γενικς επιθεω-
ρητής των υπηρεσιών του. Για τις
υπηρεσίες του αυτές παρασημο-
φορήθηκε.
O Aσερ Mωυσής (1899-1975), δι-
κηγρος, υπήρξε ιστορικς ερευ-
νητής και συγγραφέας πολλών βι-
βλίων, στα οποία κυρίως εξέτασε
τις σχέσεις μεταξύ Eλληνισμού και
Eβραϊσμού. Mερικοί τίτλοι είναι εν-
δεικτικοί: «Eλληνοϊουδαϊκαί Mελέ-
ται» (1958), «H φιλία Eλλήνων και
Iσραηλιτών διά μέσου των αιώνων»
(1953), «H ονοματολογία των
Eβραίων της Eλλάδος» (1973),

18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996

«Eλληνικαί λέξεις εις την εβραϊκήν
γλώσσα και εβραϊκαί λέξεις εις την
καθομιλουμένην ελληνικήν».
Yπήρξε ο πρώτος (1964), ο οποίος
παρουσίασε τα εδάφια της Παλαιάς
Διαθήκης στα οποία καταφαίνεται
η ελληνικτητα της Mακεδονίας.
Tα εδάφια αυτά χρησιμοποιήθηκαν
τσο απ ειδικούς μελετητές, σο
και απ τις αρμδιες κρατικές υπη-
ρεσίες για την ισχυροποίηση των
ελληνικών θέσεων στο εξωτερικ.
O Mίνως Λεβής (1902-1986) διε-
τέλεσε διευθυντής της Tραπέζης
της Eλλάδος και γενικς διευθυ-
ντής της Iονικής-Λαϊκής Tραπέζης.
Mε την επίθεση κατά της Eλλάδος,
το 1941, ο Λεβής, κατπιν εντολής
της Διοίκησης της Tραπέζης της
Eλλάδος, μετέφερε στην Aίγυπτο
μέσω Ωρωπού και Kρήτης, τον σε
χρυσ θησαυρ της Eλλάδος. O
θησαυρς αυτς είχε τοποθετηθεί
σε 314 συσκευασμένα κιβώτια και
παρά τους κινδύνους και τους
βομβαρδισμούς απ τους Γερμα-
νούς του καταδρομικού «Διδώ»
που τον μετέφερε, έφτασε σώος
στην Aίγυπτο.
Πολιτική ζωή
H συμμετοχή των Eβραίων στην
πολιτική ζωή της Eλλάδος άρχισε
ουσιαστικά με τους Bαλκανικούς
Πολέμους, κατά τους οποίους απε-
λευθερώθηκε η Mακεδονία.
Στον ευρύ Nομ Θεσσαλονίκης
(ο οποίος κατά περιδους περιε-
λάμβανε επίσης τους σημερινούς
Nομούς Kιλκίς, Xαλκιδικής και
Hμαθείας) με τον πολυπληθή ττε
εβραϊκ πληθυσμ, κατά τις βου-
λευτικές εκλογές της περιδου
1915-1936 υπήρξαν συνολικά 47
Eβραίοι υποψήφιοι. Oι υποψήφιοι
Θεσσαλονίκη, 1904. Oικογενειακή φωτογραφία. Λίγο πριν απ το τέλος του 19ου αι., η π λη γνώρισε υψηλή ανάπτυξη. Aυ-
τή την άνθηση ευνοούσαν οι ίδιοι οι Oθωμανοί. Oι Eβραίοι της π λης βρίσκονται στο κέντρο της οικονομικής δραστηρι τη-
τας, ισχυροί παράγοντες. Στην κοινωνική ζωή υιοθέτησαν τα ευρωπαϊκά πρ τυπα που συχνά έρχονταν σε αντίθεση με τη
θρησκευτικ τητα. Στη φωτογραφία, η οικογένεια Mπενβενίστε. M νο η μητέρα φέρει το παραδοσιακ φ ρεμα. Oι υπ λοιποι
είναι ντυμένοι σύμφωνα με τη μ δα της εποχής.
αυτοί ανήκαν σ’ λες τις πολιτικές
παρατάξεις απ τους Aρχειομαρξι-
στές μέχρι τους Eλευθερφρονες
(του I. Mεταξά) αλλά κυρίως «στις
διάφορες εκφράσεις του Λαϊκού
και του Kομμουνιστικού Kμματος.
Aναφέρω μερικά απ τα ονματα
των κατά καιρούς εκλεγέντων στη
συγκεκριμένη περίοδο βουλευτών:
M. Kοφινάς, X. Kοέν, Iω. Mαλλάχ,
Δ. Mαταλών (στον οποίο λέγεται -
τι ο Δ. Γούναρης, είχε προσφέρει
το υπουργείο Oικονομικών), Δ.
Aλλαλούφ, M. Mπενσαντσή, M. Kα-
ζές, I. Σιακκής, Aλμπ. Tσενίο.
Kατά τα μέσα του 19ου αιώνα οι
Eβραίοι ήταν επικεφαλής της βιο-
μηχανικής ανάπτυξης της Θεσσα-
λονίκης. Oι βιομηχανίες που ίδρυ-
σαν εκεί έγιναν ονομαστές στην
Eυρώπη πως τα εργοστάσια πλιν-
θοποιίας και οι αλευρμυλοι Aλλα-
τίνι και τα εργοστάσια που παρή-
γαγαν νήματα, μεταξωτά, σαπούνι,
μεταλλικά αντικείμενα και έπιπλα
των Φερναντέζ, Mοδιάνο, Mισραχή
κ.ά. H συμμετοχή στην οικονομική
ζωή της Θεσσαλονίκης συνεχίστη-
κε και στον 20 αιώνα με αποτέλε-
σμα το 1940 οι 75.000 Eβραίοι της
συμπρωτεύουσας να κατέχουν τις
2.300 επιχειρήσεις απ τις 9.800
που ήταν εγγεγραμμένες στα ε-
παγγελματικά σωματεία της. Ση-
μειώνεται επίσης ο Γιουδά Pεκα-
νάτη (1890-1945) ο οποίος ίδρυσε
στη Θεσσαλονίκη την Tράπεζα
Discount Bank, η οποία στην συνέ-
χεια εξελίχθηκε σε μεγάλη εμπορι-
κή τράπεζα στην Eλβετία, στο
Iσραήλ κ.α.
O Mίνως Kωνσταντίνης (1886-
1955) ίδρυσε το 1923 τη βιομηχανία
O ηρωϊκ ς αξιωματικ ς Mορντεχά Φριζής. Γεννημένος στη Xαλκίδα, ήταν ο πρώ-
τος αξιωματικ ς του ελληνικού στρατού που έπεσε στον ελληνοϊταλικ π λεμο ζυμαρικών MISCO, θεωρήθηκε δε
στις 5.12.1940. πατέρας της προηγμένης ελληνι-
κής βιομηχανίας ζυμαρικών στην
Eλλάδα. Σημαντικς παράγοντας
της εθνικής ζωής ανάλαβε κατ’ ε-
πανάληψιν εμπιστευτικές εθνικές
αποστολές για τις οποίες παραση-
μοφορήθηκε.
O Aνσέλμος Mουρτζούκος (1899-
1970) ίδρυσε στο Bλο μια απ τις
μεγαλύτερες βιομηχανίες ανδρι-
κών και γυναικείων υφασμάτων.
Στην περίοδο της ακμής της η βιο-
μηχανία αυτή απασχολούσε 900
περίπου εργάτες. Tο 1938 η παρα-
γωγή της έφτασε τα 900.000 μέτρα
υφασμάτων.
Tο σημείωμα αυτ, με τις πολλές
παραλήψεις, πιστέυω τι είναι του-
λάχιστον αντιπροσωπευτικ της
δημιουργικής εβραϊκής παρουσίας
στην Eλλάδα. H παρουσία αυτή συ-
νεχίζεται μέχρι τις μέρες μας με ε-
νεργ συμμετοχή στα προβλήματα
και τα επιτεύγματα του Eλληνι-
σμού.
Bιβλιογραφία:
Aβρ. Mπεναργια «Eλπίδες και Πλάνες»
(«Στοχαστής», 1989).
Σαμ. Xασσίδ., «Eβραίοι στη Bουλή των
Eλλήνων 1915-1936», «Xρονικά, τ.
140/Δεκ. 1995.
Σπ. Mαρκεζίνη, «Σύγχρονη πολιτική ιστορία
της Eλλάδος (1936-1975), τ. β΄, 1994.
Bοβολίνη, «Mέγα Eλληνικν Bιογραφικν
Λεξικν» τμος Γ΄.
«Eνθύμιον απ την ζωή της εβραϊκής κοιν-
τητας Θεσσαλονίκης 1897, 1917 (έκδοση
Kαπν, 1993).
Pένα Mλχο, «H εβραϊκή παρουσία στην
Θεσσαλονίκη». O παρατηρητής, τ.
25/26/1994.
KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 19
Συμβίωση Eβραίων και Eλλήνων
H θρησκευτική διαφορά και ο οικονομικς ανταγωνισμς καλλιέργησαν τη δυσπιστία αλλά ποτέ το φυλετισμ
Tης Φραγκίσκης Aμπατζοπούλου
Aν. Kαθηγήτριας Nεοελληνικής Φιλολογίας στο AΠΘ

H IΣTOPIA των εβραϊκών κοινοτήτων

της Eυρώπης είναι μια ιστορία διωγ-
μών. Oι Eβραίοι θεωρήθηκαν απγο-
νοι του Iούδα και πρωταίτιοι για το
θάνατο του Iησού. O χριστιανικς
κσμος, με αφορμή την κατηγορία
της θεοκτονίας, συνεχώς ανατροφο-
δοτούμενη απ τα λατρευτικά του έ-
θιμα, κατασκεύασε στο πρσωπο του
Eβραίου έναν ένοχο για ποικίλες ε-
γκληματικές κατ’ επέκταση ενέργει-
ες, θέτοντάς τον μονίμως στο στ-
χαστρο και καθιστώντας τον αποδιο-
πομπαίο τράγο σε εποχές κρίσης. O
εγκλεισμς των Eβραίων σε γκέτο α-
π τον 14ο αιώνα, ο αποκλεισμς
τους απ τα περισστερα επαγγέλ-
ματα, η επιβολή χαρακτηριστικής εν-
δυμασίας και η συνεχής δυσφήμισή
τους για εγκληματικές πράξεις, κυ-
ριολεκτικά και μεταφορικά, είναι
φαινμενα που καθιστούν ανάγλυφη
τη βαθιά εχθρτητα του χριστιανι-
κού κσμου για τους Eβραίους, κο-
ρυφαία εκδήλωση της οποίας υπήρ-
ξε η ναζιστική γενοκτονία.
O αντιιουδαϊσμς ή αντιεβραϊσμς
του Mεσαίωνα και της Aναγέννησης
στηριζταν σε θρησκευτικά αίτια.
Aπ τον 19ο αιώνα, η ανάπτυξη της
ιατρικής επιστήμης και του κλάδου
της ευγονικής συνέτεινε στη δημι-
ουργία του φυλετικού λγου, ο οποί-
ος υποστήριζε την ανωτερτητα της
Aρειας φυλής και έδινε «επιστημονι-
κή» υπσταση στη διαφορά του
Eβραίου, αποδίδοντάς του εγγενή
φυλετικά ελαττώματα και θεωρώ-
ντας τον εκ γενετής αλλά και κληρο-
νομικά κατώτερο. Tην εποχή αυτή ο
θρησκευτικς αντιεβραϊσμς προ-
σλαμβάνει νέες διαστάσεις φυλετι-
κής, συνεπώς ριζικής και αθεράπευ-
της διαφοράς: πρκειται για την πιο
ακραία μορφή αντιεβραϊσμού, τον α-
ντισημιτισμ (ο ρος ανήκει στον
Γερμαν φιλσοφο Carl Gustav
Carus).
Δυσπιστία
H πλειοψηφία του ελληνικού λαού
αντιμετώπισε πάντα τους Eβραίους
με δυσπιστία, πως τουλάχιστον α-
ποδεικνύουν τα αρνητικά τους στε-
ρετυπα, διαδεδομένα ευρύτατα σε
λη την Eλλάδα. Mικρ δείγμα του
λαϊκού αντισημιτισμού είναι η εξαι-
ρετικά αρνητική μορφή του Eβραίου
στον Kαραγκιζη. Tην ίδια αντιπά-
θεια δείχνει ένα πλήθος δημοτικών
τραγουδιών, οι λαϊκές παραδσεις
και δοξασίες, που κορυφώνονται με
την πεποίθηση τι οι Eβραίοι είναι α-
πγονοι του Iούδα και ευθύνονται
για τη σταύρωση του Xριστού. Mια
άλλη κατηγορία κατά των Eβραίων, ι-
διαίτερα διαδεδομένη στην Eλλάδα,
πως και στην υπλοιπη Eυρώπη, υ-
πήρξε η «συκοφαντία αίματος», δη-
λαδή η συκοφαντία τι οι Eβραίοι θυ-
σίαζαν χριστιανπουλα για να χρησι-
Eβραίος τενεκετζής. Oι Eβραίοι της Θεσσαλονίκης επιδίδονταν σε κάθε είδους εργασία. Στην καταστροφική πυρκαγιά του
’17, μέσα στα χρηματοκιβώτια έγιναν στάχτη τα χαρτονομίσματα, ενώ το χρυσάφι, λιωμένο, πήρε παράξενα σχήματα. H α-
νάγκη για ξεκαθάρισμα των ερειπίων δημιούργησε απίθανα επαγγέλματα. Eνας Eβραίος σιδεράς, είχε ειδικευτεί στο ά-
νοιγμα παραμορφωμένων χρηματοκιβωτίων. Tα ελληνικά του #μως ήταν φτωχά. Δεν ήξερε πώς να βαφτίσει την καινούργια
αυτή ειδικ#τητα και ζήτησε βοήθεια απ# κάποιον γείτονα, που έτυχε να ’ναι ένας γνωστ#ς φαρσέρ δημοσιογράφος. Tην άλ-
λη μέρα, #σοι περνούσαν έξω απ# το σιδεράδικο του Eβραίου, διάβαζαν με κατάπληξη την επιγραφή: «Σολομών Γιουδά,
διαρρήκτης»! (Γ. Θ. Bαφ#πουλος, «Tο παραμύθι της Θεσσαλονίκης»).
μοποιήσουν το αίμα τους για τα άζυ-
μα του Πάσχα.
Στην Eυρώπη του τέλους του 19ου
και των αρχών του 20ού αιώνα, η έκ-
φραση του λαϊκού μίσους κατά των
Eβραίων με τη μορφή πογκρμ γνώ-
ρισε ιδιαίτερη έξαρση, κυρίως στη
Pωσία και την Πολωνία, ενώ σε πιο
φιλελεύθερα πολιτεύματα πως αυ-
τ της Γερμανίας, η κατάργηση των
γκέτο και η άρση των πολλαπλών α-
παγορεύσεων που απέκλειαν τους
Eβραίους απ διάφορα επαγγέλμα-
τα, δεν σήμαινε και την πλήρη εξίσω-
σή τους με τους άλλους πολίτες, α-
φού ο αριθμς των Eβραίων στα πα-
νεπιστήμια συνέχιζε να είναι περιο-
ρισμένος (numerus clausus). Aντίθε-
τα, το ελληνικ σύνταγμα υπήρξε
ευθύς εξ αρχής πολύ πιο φιλελεύθε-
ρο. Στηριγμένο στο πνεύμα της ανε-
ξιθρησκείας, αποδείχθηκε ευνοϊκ-
τερο για τους Eβραίους απ ,τι άλ-
λα έθνη - κράτη της Eυρώπης, αφού
τους αναγνώρισε πλήρη δικαιώματα
του πολίτη. Oμως σε ποιους Eβραί-
ους; Mετά την επανάσταση του 1821,
οι εβραϊκές κοιντητες του νεοσύ-
στατου ελληνικού κράτους είχαν α-
ποδεκατιστεί απ τα ελληνικά στρα-
τεύματα. H σφαγή των Eβραίων που
είχαν συγκεντρωθεί στην Tρίπολη α-
ποτελεί ένα μνο απ πολυάριθμα
αιματηρά επεισδια στη διάρκεια
του αγώνα. Oι Eβραίοι θεωρούνταν
φίλοι και σύμμαχοι των Tούρκων και
Tο κάψιμο του Iούδα. Παμπάλαιο έθιμο του Πάσχα. Δεν πήρε ποτέ φυλετικ# χα- το λαϊκ μίσος ξέσπασε ασυγκράτη-
ρακτήρα. Στ#χος πάντα το πρ#σωπο του προδ#τη, αλλά οπωσδήποτε θίγει. το. Σ’ αυτ συνέτεινε και η φήμη τι

20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996

Kοινωνική συγκέντρωση Eβραίων και χριστιανών στην εβραϊκή λέσχη της Ξάνθης γύρω στα 1925.
τρεις Eβραίοι αγρασαν το πτώμα
του Πατριάρχη Γρηγορίου του E΄ και
αφού το κακοποίησαν, το πέταξαν
στη θάλασσα. Mια άλλη εκδοχή είναι
τι οι Eβραίοι αγρασαν το πτώμα
για λογαριασμ των Eλλήνων και το
παρέδωσαν κρυφά για να ταφεί.
Oμως η λαϊκή φαντασία προτίμησε
να καλλιεργήσει και να διαδώσει ένα
θρύλο ο οποίος αποτελούσε συμβο-
λικά μια παραλλαγή του θέματος της
σταύρωσης του Xριστού. Oσοι
Eβραίοι διέφυγαν ττε απ την οργή
των επαναστατημένων κατέφυγαν
στη Θεσσαλία ή στη Θεσσαλονίκη.
Για ένα μεγάλο διάστημα ο εβραϊκς
πληθυσμς ακμη και σε μια μεγάλη
πλη πως η Aθήνα πρέπει να ήταν
μηδενικς. Tο γνωστ επεισδιο του
1847 κατά του Eβραίου ντον Δαβίδ
Πατσίφικο, που έγινε αφορμή για τα
γνωστά Πατσιφικά και τον αποκλει-
σμ του Πειραιά το 1850 απ τις
Προστάτιδες Δυνάμεις, δεν αφορού-
σε έναν Eλληνα Eβραίο αλλά έναν
Πορτογάλο, με αγγλική υπηκοτητα.
Tα «εβραϊκά»
Iδιαίτερα φιλοεβραϊκή υπήρξε η
πολιτική του Γεωργίου του A΄. Θα
πρέπει να διευκρινίσουμε τι η πολι-
τική αυτή είχε σκοπ να προστατέ-
ψει ειδικά τους Eβραίους των Eπτα-
νήσων, την περίοδο της ένωσής
τους με την Eλλάδα. Tα ευνοϊκά υ-
πέρ των Eβραίων άρθρα του συντάγ-
ματος του 1864 ξεσήκωσαν ωστσο
την οργή των Eπτανήσιων και η κα-
τάληξή της ήταν τα «εβραϊκά» του
1891-92 στην Kέρκυρα και τη Zάκυν-
θο, δηλαδή το πογκρμ που ξέσπασε
κατά του εβραϊκού πληθυσμού με τη
δικαιολογία τι Eβραίοι είχαν δολο-
φονήσει μια μικρή χριστιανή για να
χρησιμοποιήσουν το αίμα της για τε-
λετουργικούς λγους, φήμη που α-
ποδείχθηκε απολύτως ψευδής, αφού
η δολοφονημένη κρη ήταν η Eβ-
ραία Pουμπίνα Σάρδα.
Στον ημερήσιο Tύπο της εποχής
παρατηρείται ττε ένα ξέσπασμα α-
ντιεβραϊκής αρθρογραφίας, και ανά-
μεσα στους αρθρογράφους ξεχωρί-
ζουμε σημαντικά πρσωπα της
πνευματικής ζωής πως ο Iάκωβος
Πολυλάς.
Tο νομικ πλαίσιο του Συντάγμα-
τος, το οποίο προσέφερε στους
Eβραίους ιστητα, δεν κατάφερε πά-
ντα να αναχαιτίσει τις εκδηλώσεις
του λαϊκού αντιεβραϊσμού, τις αιτίες
και τις μορφές του οποίου θα εξετά-
σουμε στη συνέχεια.
Στη διάρκεια της μακραίωνης πα-
ρουσίας των Eβραίων στην Eλλάδα,
ιδιαίτερο χαρακτηριστικ της σχέ-
σης των δύο λαών είναι ο οικονομι-
κς ανταγωνισμς. H θρησκευτική
διαφορά μπορεί να θεωρηθεί δεύτε-
ρη αιτία εχθρτητας, ενώ κατά τη
διάρκεια της Tουρκοκρατίας, προ-
στίθεται ένας τρίτος λγος, πολιτι-
κς, που οφείλεται στις καλές σχέ-
σεις των Eβραίων με την οθωμανική
εξουσία. Στην τουρκοκρατούμενη
Eλλάδα οι Eβραίοι δεν υποχρεώθη-
καν ποτέ να ζήσουν σε γκέτο, πως
συνέβη σε άλλες χώρες της Eυρώ-
πης, με εξαίρεση τα Eπτάνησα την ε-
ποχή της Eνετοκρατίας. H διαφορά
αυτή είναι βασική, γιατί η αναγκαστι-
κή περιθωριοποίηση δεν είναι άσχε-
τη με την ιδιαίτερη ψυχολογία των
εκδηλώσεων μαζικής βίας, για τις ο-
ποίες χρησιμοποιείται η ρωσική λέξη
«πογκρμ». Θα πρέπει επίσης να επι-
σημάνουμε την ιδιαιτερτητα της ε-
βραϊκής παρουσίας στη Θεσσαλονί-
κη μετά το 1942 και την ένταση του
ανταγωνισμού, ταν με την εγκατά-
σταση των Eβραίων Σεφαραδιτών
της Iσπανίας η εβραϊκή κοιντητα υ-
περείχε για μακρ διάστημα αριθμη-
τικά και οικονομικά στην πλη, ακ-
μη και μέχρι το 1912.
Θρησκευτικά έθιμα
Oλα τα αιματηρά επεισδια κατά
των Eβραίων στην Eλλάδα επικε-
ντρώνονται γύρω απ δύο περιστά-
σεις: τη «συκοφαντία αίματος» και
την έξαρση του φανατισμού κατά τη
Mεγάλη Eβδομάδα, ταν τελείται το
«κάψιμο του Iούδα», ένα έθιμο το ο-
ποίο δυστυχώς, παρά την επίσημη α-
παγρευση της Eκκλησίας, συνεχίζε-
ται σε πολλά μέρη της Eλλάδας. O
Bernard Pierron, στην εξαιρετικά ε-
μπεριστατωμένη διδακτορική διατρι-
βή του για τις σχέσεις Eλλήνων και
Eβραίων απ το 1821 μέχρι το 1945,
ένα έργο πολύτιμο που ελπίζουμε -
τι σύντομα θα δημοσιευτεί στα ελλη-
νικά, έχει καταγράψει 34 ανάλογα ε-
KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
πεισδια για το διάστημα απ το
1840 έως το 1932. Tο πιο σημαντικ
ήταν αυτ του 1891-92 στην Kέρκυ-
ρα και τη Zάκυνθο.
Tα αίτια της εχθρικής αντιμετώπι-
σης των Eβραίων στην Eλλάδα, μπο-
ρούν να αναζητηθούν, πως αναφέ-
ραμε, στον θρησκευτικ φανατισμ,
στον οικονομικ ανταγωνισμ και σε
ζητήματα πολιτικού χαρακτήρα, αλ-
λά χι στη φυλετική διαφορά. H θεω-
ρία του αντισημιτισμού δεν ρίζωσε
στην Eλλάδα. Eίναι χαρακτηριστικ
τι πολλοί λγιοι του 19ου αιώνα εμ-
φανίζονται θερμοί υποστηρικτές του
εβραϊκού λαού, θεωρώντας τον απ-
γονο του λαού της Bίβλου και κλη-
ρονμο το δεύτερου σημαντικού αρ-
χαίου πολιτισμού της Mεσογείου. H
στάση αυτή εκφράζει γενικτερα τον
ελληνικ πνευματικ κσμο. Oι σχέ-
σεις Eλλήνων και Eβραίων πάντα συ-
νοδεύονταν και απ αισθήματα φι-
λίας, λγω της βαθιάς συγγένειας
των δυο αυτών πανάρχαιων μεσογει-
ακών λαών. H βοήθεια που προσέφε-
ραν οι Eλληνες στους Eβραίους συ-
μπατριώτες τους στη διάρκεια της
ναζιστικής γενοκτονίας, κυρίως στη
ντια Eλλάδα, φανερώνει τα αισθή-
ματα αλληλεγγύης που συνδέουν
τους δυο λαούς.
Σημείωση των «Eπτά Hμερών»: H Φραγκί-
σκη Aμπατζοπούλου έχει μελετήσει την εικ-
να του Eβραίου στο έργο της O Aλλος εν
διωγμώ (υπ έκδοση) και έχει επιμεληθεί
την έκδοση μαρτυριών Eλλήνων Eβραίων
για το Oλοκαύτωμα.
21
Xειργραφη προκήρυξη του Δγη της Bενετίας Φραγκίσκου Eρίτσο, προς την κοιντητα Kερκύρας που είχε υποστεί βανδαλισμούς και επιθέσεις. 1642, με πρσθετα
εδάφια ώς το 1724, σε περγαμηνή με τρεις ολοσέλιδες εικονογραφίες.

Tο Eβραϊκ Mουσείο
Συλλέγει, συντηρεί και παρουσιάζει τον πολιτισμ και την ιστορία των Eλληνοεβραίων
Tης Zανέτ Mπαττίνου
Eπιμελήτριας του Mουσείου

TO EBPAΪKO Mουσείο ιδρύθηκε το

1977 και ανήκει στην κατηγορία
των ιστορικών και λαογραφικών
Mουσείων. Eίναι καταχωρημένο ως
το τέταρτο σε πλούτο εκθεμάτων
μεταξύ των Eυρωπαϊκών Eβραϊκών
Mουσείων, οι δε Tάιμς της Nέας
Y!ρκης σε σχετική τους έρευνα το
κατέταξαν μεταξύ των δώδεκα κα-
λύτερων Mουσείων της χώρας μας.
Oι συλλογές του αντιπροσωπεύ-
ουν την ελάχιστα γνωστή και ανε-
παρκώς τεκμηριωμένη ιστορία των
Eλλήνων Eβραίων, καθώς και την
θρησκευτική και καθημερινή ζωή
τους.
Tα περισσ!τερα απ! τα 5.000 α-
ντικείμενα που κατέχει το Mου-
σείο, έχουν επιλεγεί με γνώμονα
την αυθεντική και άμεση σχέση
τους με κάποια απ! τις 26 εβραϊκές
κοιν!τητες της Eλλάδας, που υ-
πήρχαν πριν απ! τον B΄ Παγκ!σμιο
Π!λεμο.
Παρ!λο που η πλειοψηφία των α-
Ξενάγηση του Γερμανικού Σχολείου στην αίθουσα θρησκευτικών αντικειμένων. Tο Eβραϊκ Mουσείο είναι ανοικτ καθημε- ντικειμένων, σε αντίθεση με τους
ρινά εκτς Σαββάτου. αρχικούς κατ!χους τους, έχουν

22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996

διασωθεί απ! τον π!λεμο, το Mου-
σείο δεν αποτελεί ένα μνημείο
στην σχεδ!ν τέλεια επιτυχία της
ναζιστικής προσπάθειας για την ε-
ξ!ντωση των Eβραίων, αλλά ένα
χώρο παρουσίασης της πλούσιας
και πολιτιστικά σύνθετης εβραϊκής
ιστορίας και εμπειρίας 2.300 ετών
στον ελλαδικ! χώρο.
Σχεδ!ν το ένα τρίτο του συν!λου
της συλλογής, εκτίθεται στα 300
τ.μ. του Eβραϊκού Mουσείου, με
τρ!πο τέτοιο, ώστε να πληροφορεί
και να διδάσκει τον επισκέπτη.
H έκθεση χωρίζεται σε 9 θεματι-
κές εν!τητες που καλύπτουν ζητή-
ματα !πως η πρώιμη ιστορία των
ελλην!φωνων Eβραίων στον ελλα-
δικ! χώρο, που αρχίζει περίπου α-
π! τον 2ο π.X. αιώνα, η άφιξη των ι-
σπαν!φωνων τον 15ο αιώνα μ.X.,
το εβραϊκ! ημερολ!γιο και εορτο-
λ!γιο, τα θρησκευτικά αντικείμενα
συναγωγικής και οικιακής χρήσης,
οι βασικές αρχές του Iουδαϊσμού.
H καθημερινή ζωή των Eλλήνων
Eβραίων εικονογραφείται μέσα α-
π! φορεσιές, κοσμήματα, κεντήμα-
τα, στρατιωτικά ενθύμια, βιβλία,
φωτογραφίες και έγγραφα. Aυτή η
σπάνια συλλογή καλύπτει τέσσερις
αιώνες εβραϊκής ζωής, αφού τα πα-
λαι!τερα υφάσματα και γαμήλια
συμβ!λαια χρονολογούνται στον
16ο μ.X. αιώνα. Iδιαίτεροι χώροι εί-
ναι αφιερωμένοι στο Oλοκαύτωμα
και στη Συναγωγή της Πάτρας.
H οργάνωση της έκθεσης ενι-
σχύεται απ! ένα φυλλάδιο – οδηγ!
με περισσ!τερες πληροφορίες και
!ποτε είναι δυνατ!ν, απ! εθελο-
ντές που είναι πρ!θυμοι να ξενα-
γήσουν τον επισκέπτη και να απα-
ντήσουν σε ερωτήσεις.

Σκοπς του Mουσείου

Tο μουσείο δέχεται κάθε χρ!νο
περίπου 6.000-7.000 επισκέπτες.
Tο κοιν! του είναι διακοινοτικ!, ελ-
ληνικ!, ευρωπαϊκ!, παγκ!σμιο γι’
αυτ! και το μήνυμά του οφείλει να
έχει πολλαπλή απήχηση. Ωστ!σο,
κύριος στ!χος και προτεραι!τητα
του μουσείου, είναι να απευθυνθεί
στο ελληνικ! κοιν!, ανεξάρτητα α-
π! τη θρησκεία και να κάνει γνω-
στή μια ενδιαφέρουσα πλευρά της
ελληνικής ιστορίας των τελευταί-
ων δύο χιλιετιών τουλάχιστον.
Nα τονίσει σε Eβραίους και Xρι-
στιανούς επισκέπτες τις κοινές
θρησκευτικές τους ρίζες και να ει-
κονογραφήσει τους κοινούς πολι-
τιστικούς δεσμούς τους σε !,τι α-
φορά στον ελλαδικ! χώρο, δε-
σμούς που επιζούν απ! την ελληνι-
στική εποχή.
H ελλην!φωνη διασπορά αποτέ-
λεσε σημαντικ! έδαφος ωρίμαν-
σης και εξάπλωσης του Xριστιανι-
σμού μέσα απ! τη διδασκαλία του
Aπ!στολου Παύλου στην K!ρινθο,
Θεσσαλονίκη, Kρήτη, την ίδια επο-
χή που γεννήθηκε και ο Pαββινι-
κ!ς Iουδαϊσμ!ς.
H ελληνική εβραϊκή κληρονομιά
είναι μια ευρωπαϊκή κληρονομιά
που κατέχει ιδιαίτερη θέση στην ι-
στορία του παγκ!σμιου εβραϊ-
σμού, ο οποίος οφείλει πολλά
στους Pαββίνους, μελετητές και
μυστικιστές που έζησαν και έγρα-
ψαν εδώ. Eνας απ! τους πιο σημα-
Iερατικά σκεύη απ διάφορες Συναγωγές της Eλλάδας, 18ου-20ού αι.
ντικούς στ!χους του μουσείου εί- σχύοντας αισθήματα καταγωγής αν οι λύσεις και οι προσεγγίσεις εί-
ναι να επιδείξει στους Eλληνες και συνέχειας. ναι διαφορετικές, τα προβλήματα
Eβραίους την πλούσια και υπερή- H μελέτη της ιστορίας και θρη- είναι πάντοτε παρ!μοια. Σκοπ!ς
φανη κληρονομιά τους, τ!σο την σκείας αυτού του τμήματος του ελ- του μουσείου είναι φέρνοντας τον
πνευματική !σο και την υλική, ενι- ληνικού λαού, μπορεί να δείξει !τι επισκέπτη σε επαφή με τη σημασία
και την εγκυρ!τητα αυτού του πα-
ράλληλου ελληνικού προσώπου, να
τον προκαλέσει να επανεξετάσει
την προσωπική και κοινωνική του
εμπειρία πάνω σε νέα βάση.
Aυτή η κοινωνική αποστολή του
Eβραϊκού Mουσείου της Eλλάδος
ενισχύει την παραδοσιακή αποστο-
λή του να συλλάβει, να συντηρήσει
και να παρουσιάσει τον υλικ! πολι-
τισμ! και την ιστορία των Eλλήνων
Eβραίων μέσα απ! τις πολύτιμες
συλλογές του.
H γνώση είναι η πιο αποτελεσμα-
τική ασπίδα ενάντια στην προκατά-
ληψη, την παραπληροφ!ρηση, και
το φανατισμ!. Στη χώρα μας η ο-
ποία σταδιακά αποκτά επίγνωση
της πλουραλιστικής κοινωνικής δο-
μής της, μουσεία !πως το Eβραϊκ!,
συντελούν στην απ!κτηση ευρύτε-
ρης κοινωνικής αντίληψης, πολύτι-
μο εφ!διο για το μέλλον.
Mια επίσκεψη στο Eβραϊκ! Mου-
σείο Eλλάδος αποκαλύπτει το
στίγμα του: Πέρα απ! χώρος γνώ-
Tον Nοέμβριο 1995 το Eβραϊκ Mουσείο διοργάνωσε Eυρωπαϊκ Συμπσιο με θέ- σης και μνήμης είναι χώρος θρη-
μα: «H ιστορική και εκπαιδευτική αποστολή ενς σύγχρονου μουσείου». H πρώτη σκευτικής γνωριμίας, πνευματικής
ομάδα συνέδρων, απ αριστερά: Δρ Γ. Θανασέκος, καθ. B. Σάφραν, λρδος Mπάλ- και πολιτισμικής επαφής, αμφισβή-
φουρ, καθ. Σ. Pοζάνης. τησης, σύγκρισης και καταν!ησης.

KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 23

Shoah - H γενοκτονία των Eλληνοεβραίων
Aπ τις εβδομήντα πέντε χιλιάδες, ελάχιστοι διέφυγαν απ τον μηχανισμ εξντωσης των Nαζί
Tου Xάγκεν Φλάισερ
Aναπλ. Kαθηγητή Πανεπιστημίου Aθηνών

META τη γερμανική κατάληψη και το

διαμελισμ της Eλλάδας σε τρεις ζώ-
νες κατοχής, η Bέρμαχτ διατηρεί υ-
π τον έλεγχ της μνον τις, απ
στρατηγική άποψη, πιο σημαντικές
περιοχές. Σε αυτές συμπεριλαμβά-
νεται και η Θεσσαλονίκη, που κα-
τοικούν τα δύο τρίτα των περίπου
73.000 Eβραίων της χώρας.
Eν τούτοις, οι Γερμανοί αργούν να
εφαρμσουν τους γνώριμους φυλε-
τικούς διωγμούς, για να πετύχουν
πρώτα ένα συντονισμ με τους
Bούλγαρους και κυρίως τους «δύ-
στροπους» Iταλούς εταίρους τους.
Ως ττε αρκούνται σε μέτρα που
σπανίως υπερβαίνουν το πλαίσιο α-
τομικών ενοχλήσεων: Kατασχέσεις ή
επιτάξεις ακινήτων, και μεμονωμέ-
νες συλλήψεις - με προτίμηση αν-
θρώπους της δημοσίας ζωής, οι ο-
ποίοι είχαν εκφρασθεί παλιτερα κα-
τά του ναζισμού. Tο «Sonder-
Kommando Pζενμπερκ» κατάσχει
πολιτιστικούς και θρησκευτικούς θη-
σαυρούς πολλών αιώνων, προβαίνει
σε έρευνες και ανακρίσεις.
Tαυτχρονα συλλέγονται στατι-
στικά στοιχεία που θα διευκολύνουν
την «τελική λύση του εβραϊκού προ-
βλήματος» πως είναι η κατ’ ευφημι- Διαταγή επιβάλλει την απογραφή λων των αρρένων Eβραίων «ικανών για εργασία». Eτσι, στις 11-7-42 γίνεται συγκέντρω-
σμ περίφραση για τη σχεδιαζμενη ση στην Πλατεία Eλευθερίας. Mε εξευτελιστικά «γυμνάσια» ολοκληρώνεται η καταγραφή 9.000 ανδρών.
εξντωση των Eβραίων. Για τον ίδιο
λγο γίνονται συνειδητά προσπάθει- σιμεύσει και πάλι ως αντισημιτική ο- νται, οι περισστεροι μεταφέρονται ρος είναι η μεταγραφή του ιστορικού
ες να δημιουργηθεί στους Eλληνες μάδα κρούσης. για αγγαρεία σε λατομεία και σε ερ- εβραϊκού νεκροταφείου με έκταση
αντισημιτική διάθεση, αφού ο μέσος Yστερα απ προτροπή τοπικής δο- γοτάξια. Tον Oκτώβριο ταν ήδη έ- 550 στρεμμάτων στο ελληνικ Δημ-
Eλληνας δεν έχει συνειδητοποιήσει σίλογης αρχής διατάσσεται η απο- χουν πεθάνει εκατοντάδες απ κα- σιο για κατεδάφιση.
τον κίνδυνο απ τον «παγκσμιο ιου- γραφή των αρρένων Eβραίων «ικα- κουχίες, ελονοσία κ.λπ. οι Γερμανοί H σύντομη ανάπαυση που εξαγο-
δαϊσμ», πως επισημαίνουν οι κα- νών για εργασία». Eτσι, στις 11.7.42, δείχνουν υποχωρητικοί. Mετά απ ράζεται τσο ακριβά απ την κατα-
τακτητές. Για το σκοπ αυτ ιδρύε- γίνεται «επιθεώρηση» στην ιστορική «σκληρ παζάρι» ο γνωστς δρ Mέρ- τρεγμένη κοιντητα της Θεσσαλονί-
ται η «Nέα Eυρώπη» ως δημοσιογρα- Πλατεία Eλευθερίας 9.000 ανδρών τεν, αξιωματούχος της στρατιωτικής κης οφείλεται μως λιγτερο στα
φικ φερέφωνο και ανασταίνεται η κάτω απ εξευτελιστικές και εξα- διοίκησης συναινεί στην εξαγορά «λύτρα» παρά στον ιταλικ παράγο-
αλήστου μνήμης «Eθνική Eνωση ντλητικές συνθήκες. Oι μή έχοντες των επιζώντων με αντίτιμο που αντι- ντα. Πράγματι, οι Iταλοί αφήνουν ε-
Eλλάδος» (Tρία Eψιλον) για να χρη- μνιμη εργασία (3.500) επιστρατεύο- στοιχεί σε 8.000 λίρες. Δεύτερος - δώ άριστες εντυπώσεις: Σταθερά α-
πορρίπτουν τις γερμανικές πιέσεις
για «συγχρονισμένα μέτρα» κατά
των Eβραίων.

Oι απαγορεύσεις
Στα τέλη του 1942, ο Xίμλερ χάνει
την υπομονή του και στέλνει Eιδικ
Aπσπασμα της «Yπηρεσίας Aσφα-
λείας» (SD) στη Θεσσαλονίκη, το ο-
ποίο έχει ευρύτατες εξουσιοδοτή-
σεις για τη μεταφορά των Eβραίων
«σ’ έναν κλειστ χώρο εποικισμού»
στην Πολωνία.
Tην 6-2-43 αρχίζει η αντίστροφη
μέτρηση. O Mέρτεν παίζει, πως λη
η στρατιωτική διοίκηση, επικουρικ
ρλο για την SD: μεταβιβάζει τη δια-
ταγή τι λοι οι Eβραίοι της Θεσσα-
λονίκης με εξαίρεση εκείνους με ξέ-
νη υπηκοτητα, πρέπει «αμέσως να
φέρουν διακριτικν σήμα» (κίτρινον
αστέρα) και να μετοικήσουν «άνευ α-
ναβολής, εις μίαν ειδικήν συνοι-
κίαν», δηλαδή σε γκέτο.
Eπιχειρήσεις (ακίνητα κ.λπ.) πρέ-
Στις βουλγαροκρατούμενες περιοχές της Mακεδονίας και της Θράκης, οι Bούλγαροι συγκέντρωσαν τους Eβραίους στην π- πει να χαρακτηρισθούν «κατά τρ-
λη της Kαβάλας. Tον Mάρτιο του 1943 τους οδήγησαν στο Λομ του Δούναβη, που πέρασαν στα χέρια των Γερμανών. Στη πον ορατν» ως εβραϊκές. Aπαγο-
φωτογραφία, εκκένωση της Kαβάλας, Mάρτιος του 1943. ρεύεται στους Eβραίους η χρησιμο-

24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996

ποίηση του τηλεφώνου και των δη-
μοσίων μέσων συγκοινωνίας. Mε την
έναρξη της νύχτας τους απαγορεύε-
ται η κυκλοφορία και απειλούνται με
επιτπου εκτέλεση αν εγκαταλεί-
ψουν την κατοικία τους. Aπαγορεύε-
ται η συμμετοχή Eβραίων σε οργα-
νώσεις, σωματεία, κ.λπ. Tην 1 Mαρτί-
ου, οι Eβραίοι διατάσσονται να προ-
βούν σε δήλωση περιουσιακών στοι-
χείων: Πρέπει να δηλωθούν τα πά-
ντα, απ «τα ζώντα ζώα» ως τα μα-
γειρικά σκεύη! Tο Kοινοτικ Συμβού-
λιο συνιστά συμμρφωση «με ακρί-
βεια και επιμέλεια» για να αποφευ-
χθούν «χείριστες τιμωρίες της γερ-
μανικής εξουσίας».
Σαφώς διαγράφεται η ελπίδα του
αρχιραββίνου Kρετς και των κοινο-
τικών αρχών να εξευμενίσουν τους
διώκτες τους με μια στάση «νομιμο-
φροσύνης». Eκ των υστέρων, αυτή η
υπακοή και η παθητικτητα έχει συ-
χνά θεωρηθεί ύποπτη. Tο γεγονς
της πνευματικής προέλευσης του
Kρετς απ τον γερμανφωνο χώρο
ενέτεινε τις φήμες περί συνειδητής
προδοσίας. H αλήθεια ωστσο είναι
τι λοι σχεδν οι Eβραίοι αξιωμα-
τούχοι (εδώ και αλλού) ενεργούν κα-
λή τη πίστει. Συνήθως μως, είναι
προικισμένοι με ικαντητες επαρκείς
για τις καθημερινές ανάγκες, αλλά
δεν έχουν το ανάστημα να αντεπε-
ξέλθουν σε μια πρωτγνωρη απειλή.
Παραπλανητική
τακτική
H εβραϊκή διασπορά είχε γνωρίσει
αμέτρητους διωγμούς και αιματηρά
πογκρμ, αλλά έλειπε ένα ιστορικ
προηγούμενο για το απύθμενο φυ-
λετικ μίσος της ναζιστικής ηγεσίας,
καθώς και για τη ψυχρή γραφειοκρα-
τική τελειτητα με την οποία μεθο-
δεύεται ο διωγμς - που μετατρέπε-
ται σε γενοκτονία. Oι πρώτες φήμες
ως προς ένα τέτοιο ενδεχμενο θε-
ωρούνται παράλογες. Kαθησυχαστι-
κά επιδρούν, κατά περίεργο τρπο,
και οι προθέσεις άγριας οικονομικής
εκμετάλλευσης που εμφανώς χαρα-
κτηρίζουν τη «φιλοσοφία» των γερ-
μανικών μέτρων. Tο ίδιο συμβαίνει,
στην τελευταία φάση, με την επίση-
μη εκδοχή για «μετοικεσία» σε απ-
μακρη περιοχή (Πολωνία). Kαι τα δύο
μέτρα παραπέμπουν έναν πληθυσμ
με έντονες ιστορικές μνήμες σε
γνώριμες διωκτικές τακτικές παλι-
τερων δυναστών, τις οποίες ο εβραϊ-
σμς πολλές φορές είχε υποστεί και,
τελικά, ξεπεράσει.
Πρσθετα περιθώρια για αυταπά-
τες αφήνει η παραπλανητική γερμα-
νική τακτική με τη σταδιακή κλιμά-
κωση των φυλετικών μέτρων: Στην
τελευταία τους φάση, μάλιστα, ο ξέ-
φρενος ρυθμς των αλλεπάλληλων
διαταγών, (ακμη και λογικά άσχε-
των προς την «τελική λύση», πως η
καταγραφή των σκύλων!) και η αυ-
στηρή αξίωση για άμεση και πλήρη ε-
κτέλεση των διαταγών αυτών, σκοπ
έχει να κρατήσει τους υπεύθυνους
της Kοιντητας σε διαρκή αναστά-
τωση και σύγχυση.
Eτσι, η υπεραπασχληση της ηγε-
σίας με περίπλοκα γραφειοκρατικά
καθήκοντα, κρατά ακέφαλη την κοι-
ντητα που συμμορφώνεται μοιρο-
λατρικά με κάθε νέα διαταγή. Δεν υ-
Tέσσερις νεαροί Eβραίοι φωτογραφίζονται στις αρχές Mαρτίου 1943 στο «Συνοικι-
σμ 151» στη Θεσσαλονίκη. Aπ αριστερά: Aλμπέρ Nαχμίας, Δαυίδ Σιών, Iσαάκ
Aλγκάβα ρθιοι και καθιστς ο Zακ Mαράς. Oι Eβραίοι ήταν υποχρεωμένοι να φο-
ρούν το Aστρο του Δαυίδ, πως διακρίνοται και στη φωτογραφία. Oι τέσσερις νέοι
μεταφέρθηκαν σε στρατπεδο εργασίας στη Θήβα. O μνος επιζών, ο Δαυίδ Σιών,
δραπέτευσε και κατέφυγε στα αντάρτικα σώματα. Στη διάρκεια της Kατοχής υπη-
ρέτησε στη 2η Mεραρχία του EΛAΣ και στο 7ο Σύνταγμα Eυβοίας με το νομα «Λά-
μπρος». Oι άλλοι τρεις μεταφέρθηκαν στο Aουσβιτς και κανείς δεν επέζησε.
πάρχουν μως, άλλες εφικτές επιλο-
γές. 50.000 άνθρωποι λων των ηλι-
κιών δεν θα μπορούσαν να κρυ-
φτούν σε ένα κοινωνικ περίγυρο,
διαφορετικ (και χι μνον) ως προς
τη μητρική γλώσσα και μάλιστα σε
μία περίοδο που δεν υπάρχει ακμα
η «Eλεύθερη Eλλάδα» των ανταρ-
τών.
Σημαντικ ρλο παίζει και η στενή
συνοχή της εβραϊκής οικογένειας,
που αποκλείει το ενδεχμενο να φύ-
γουν οι νέοι, εκθέτοντας τους συγ-
γενείς τους στα σκληρά αντίποινα
που οι Γερμανοί εφαρμζουν σε τέ-
τοιες περιπτώσεις.
Oι μεταγωγές
Oταν, στις 4 Mαρτίου, καταφθά-
νουν οι πρώτες φήμες τι οι Bούλγα-
ροι στις de facto προσαρτημένες
«νέες επαρχίες» ανατολικά του
Στρυμνα, συλλαμβάνουν λους
τους Eβραίους και τους παραδίδουν
στους δημίους τους (που τους μετα-
φέρουν στην Tρεμπλίνκα), είναι ήδη
αργά. Tην ίδια μέρα έχει ολοκληρω-
θεί η περίφραξη του «διαμετακομι-
στικού στρατοπέδου» που συνορεύ-
ει με τον σταθμ.
Στις 15 Mαρτίου αρχίζει το τελευ-
ταίο κεφάλαιο στην κλιμάκωση του
τρμου με μια φάρσα: απ τα τελευ-
ταία χρήματα που έχουν απομείνει
στους έγκλειστους, κάθε οικογενει-
άρχης δικαιούται μια «επιταγή» 600
ζλτι προς εξαργύρωση στην «και-
νούργια πατρίδα»... Mετά στοιβάζε-
ται το πρώτο «φορτίο» σε μεταγωγι-
κ τραίνο. Oταν φθάνουν οι 2.400 ε-
κτοπισμένοι στο Aουσβιτς, εισάγο-
νται μνον οι πιο ρωμαλέοι (για αγ-
KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
γαρεία) στο στρατπεδο: 417 άνδρες
και 192 γυναίκες, οι υπλοιποι πηγαί-
νουν μετά την επιλογή (Selektion)
κατευθείαν στους θαλάμους αερίων.
Θα ακολουθήσουν άλλες 18 αποστο-
λές απ τη μακεδονική πρωτεύουσα,
και η Selektion θα γίνει περίπου με
την ίδια αναλογία - αν εξαιρέσουμε
μερικές εκατοντάδες «προνομιού-
χους» (αξιωματούχους της κοιντη-
τας, καθώς και Eβραίους ισπανικής
υπηκοτητας), που αποστέλλονται
στο Mπέργκεν - Mπέλζεν, στρατπε-
δο με συγκριτικά «προνομιακή μετα-
χείριση»...
Mετά την ιταλική συνθηκολγηση
(Σεπτ. ’43), η SD μπορεί να προβεί
στην «εκκαθάριση» και της υπλοι-
πης χώρας, αν και για «τεχνικούς λ-
γους» η επιχείρηση εναντίον των
κοινοτήτων της ηπειρωτικής Eλλά-
δας δεν γίνεται παρά στις 24/25
Mαρτίου 1944.Tελευταία θύματα του
ναζιστικού φυλετικού μίσους είναι οι
νησιωτικές κοιντητες της Kρήτης,
Kέρκυρας καθώς και, παραμονές της
γερμανικής αποχώρησης, της Pδου
και της Kω.
Oσοι επιζώντες
Mνο στη Zάκυνθο δεν θα χαθεί
κανείς απ τους (275) Eβραίους· το
νησί θα αποτελέσει μοναδικ παρά-
δειγμα για το τι μπορούν να πετύ-
χουν η έμπρακτη κοινωνική αλληλ-
λεγύη (των Xριστιανών κατοίκων),
και η ανθρωπιά και το θάρρος (του α-
ντικαθεστωτικού Γερμανοαυστρια-
κού διοικητή Λιτ) σε συνδυασμ με
ευνοϊκές συνθήκες (έλλειψη διαθέ-
σιμων πλοίων που διευκλυνε την
παρελκυστική τακτική του Λιτ).
Γενικώς, στους παράγοντες που ε-
πηρέασαν αποφασιστικά την τελική
αναλογία επιζώντων και θυμάτων
στις διάφορες κοιντητες, συγκατα-
λέγονται η στάση, η ικαντητα και η
διορατικτητα των εκάστοτε ηγε-
Συνέχεια στην 26η σελίδα
O Oυζιέλ,
προπονητής
του μποξ απ
τη Θεσσαλονίκη,
με τη στολή
του Aουσβιτς
μετά την απελευ-
θέρωση.
25
Aναδημοσίευση απ το λεύκωμα: «AI ΘYΣIAI THΣ EΛΛAΔOΣ ΣTON ΔEYTEPO ΠAΓKOΣMIO ΠOΛEMO», τετράγλωσση έκδοση, Iούλιος 1946. Tη γενική εποπεία και τα κείμενα
έγραψε ο αρχιτέκτονας - πολεοδμος K. A. Δοξιάδης. Tα στοιχεία του λευκώματος χρησιμοποιήθηκαν μεταπολεμικά και για εκθέσεις σε διεθνείς οργανισμούς της εποχής.

Συνέχεια απ την 25η σελίδα
σιών, η απσταση απ τις πλησιέστε-
ρες ελεύθερες περιοχές (ως επί το
πλείστον υπ τον έλεγχο του EAM-
EΛAΣ), καθώς και ο βαθμς της έ-
νταξης και αφομοίωσης του εβραϊ-
κού στοιχείου στον γενικ πληθυ-
σμ. Tο σημείο αυτ χι μνο διευ-
κλυνε ή δυσκλευε το έργο της
«αρμδιας» ναζιστικής υπηρεσίας
SD, αλλά είχε και κάποια επίδραση
στο ζήλο των χριστιανών Eλλήνων
να βοηθήσουν έμπρακτα και με κίν-
δυνο ζωής, τους κατατρεγμένους
Eβραίους.
Xωρίς τη συνδρομή αυτή –απ την
Aντίσταση και την εκκλησία έως και
φαινομενικά «δοσίλογες» αρχές, -
πως η Aστυνομία– σχεδν κανείς δεν
θα είχε επιβιώσει. Aλλά και έτσι, απ
τους 73.000 Eβραίους που ζούσαν
στην Eλλάδα το 1941, μνο ένα 17%
μπρεσε να ξεφύγει απ τον τρομε-
ρ ναζιστικ μηχανισμ εξντωσης.
περίπου 8.500 κρύφτηκαν στην εν-
δοχώρα, τουλάχιστον 2.000 κατάφε-
ραν να φύγουν προς τη Mέση Aνατο-
λή, ενώ ο ίδιος περίπου αριθμς γύ-
ρισε απ την κλαση του Aουσβιτς
και άλλων γερμανικών στρατοπέ-
δων. Oι υπλοιποι δολοφονήθηκαν
βάναυσα και προμελετημένα.

26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996

Eβραίες του 1574. H γυναίκα αριστερά φέρει κίτρινο κάλυμμα της κεφαλής και Xιουμοριστικ σκίτσο Eβραίου πλανδιου πραματευτή. Σκιτσογράφος, ο Γάλλος
γκρίζα ρμπα που φορούσαν έξω απ το σπίτι. H γυναίκα δεξιά είναι ντυμένη ευ- Goyet. Kυκλοφρησε σε καρτ ποστάλ στη διάρκεια του A΄ Παγκοσμίου Πολέμου -
ρωπαϊκά. Yδατογραφία απ λεύκωμα της Γενναδείου Bιβλιοθήκης. ταν οι δυνάμεις των Γάλλων κατέλαβαν και είχαν βάση εξρμησης τη Θεσσαλονίκη.

Πρσωπα Eβραίων στη λογοτεχνία

Παρουσιάζεται στα έργα κυρίως ο αρνητικς τύπος του Eβραίου
Tης Φραγκίσκης Aμπατζοπούλου
Aν. Kαθηγήτριας Nεοελληνικής
Φιλολογίας στο A.Π.Θ.
TA ΛOΓOTEXNIKA πρσωπα είναι κα-
τασκευές και η επιτυχία τους εξαρ-
τάται κυρίως απ τη λειτουργικτη-
τά τους. Σ’ αυτήν δεν συντελεί μνο
το ταλέντο του συγγραφέα, αλλά και
η πρσληψη του αναγνώστη. Kάθε
συγγραφέας που γράφει για έναν
«Eβραίο», γράφει για ένα λογοτεχνι-
κ τύπο φορτισμένο ιδεολογικά.
«Eβραίος κάθε φορά που λέμε, πσα
δεν μπορεί, κατά περίσταση, να εν-
νοούμε! Aπ τον αισχρτατο τοκο-
γλύφο, ώς τον υψηλτατο προφή-
τη», παρατηρούσε ο Kωστής Παλα-
μάς, δίνοντας το στίγμα μιας διπολι-
κτητας που δεν ισχύει βεβαίως στη
ζωής αλλά φαίνεται να έχει καθορί-
σει τα πρσωπα των Eβραίων στη λο-
γοτεχνία. Aρκεί να θυμηθούμε τον
Σάιλοκ στον «Eμπορο της Bενετίας»
του Σαίξπηρ, τον Tορκεμάδα του Bί-
κτωρος Oυγκώ, την «Hρωδιάδα» του
Φλομπέρ, τον Γκμπσεκ του Mπαλ-
ζάκ ή την Eσθήρ του Pακίνα.
Oι Eβραίοι της διασποράς, διαφο-
ρετικοί στο θρήσκευμα και την κατα-
γωγή απ τους κατοίκους των χω-
ρών υποδοχής τους, ήσαν γι’ αυτούς
εντπιοι ξένοι, και ανάλογα υπηρε-
τούν ποικίλες ανάγκες του λογοτε-
χνικού έργου: ως διαφορετικοί, δη-
λαδή ως «άλλοι», μπορούν να προ-
καλέσουν εντάσεις και αντιπαλτη-
τες, και ταυτχρονα να προσδώσουν
το στοιχείο του εξωτισμού, που γοη-
τεύει πάντα λογοτέχνες και κοιν.
Oμως ένα πρσωπο ξένου στην
λογοτεχνία δεν στηρίζεται μονάχα
στις προσωπικές εμπειρίες του λο-
γοτέχνη και στη φαντασία του, αλλά
και στην τρέχουσα γενική αντίληψη,
φήμη ή προκατάληψη, δηλαδή την
πολιτισμική εικνα του ξένου. Στην
περίπτωση των Eβραίων, η κοινή
γνώμη ήταν διαποτισμένη με δυσπι-
στία και εχθρτητα, συνεπώς απ
τον Mεσαίωνα και μετά δημιουργή-
θηκε και επικράτησε ένας πολύ αρ-
νητικς λογοτεχνικς τύπος Eβραί-
ου που επαναλαμβάνεται σταθερά
σε ποικίλες παραλλαγές κυρίως στην
πεζογραφία.
Oι Eυρωπαίοι συγγραφείς παρου-
σιάζουν τον Eβραίο στα έργα τους
ως φιλάργυρο, μάγο, άπατρι και προ-
δτη - και αντίστοιχα την Eβραία ως
μάγισσα, εταίρα και γενικά επιρρεπή
στις ηδονές. O τύπος αυτς αντι-
στοιχεί στην κοινωνική προκατάλη-
ψη που θεωρεί τον Eβραίο απαντα-
χού της γης και σε λες τις εποχές
ένοχο για τη σταύρωση του Xριστού,
δηλαδή μια συγκεκριμένη πράξη σε
συγκεκριμένη χρονική περίοδο.
Σύμφωνα με την ίδια λογική, ο
Eβραίος είναι δυνάμει δράστης ε-
γκληματικών πράξεων πως η δολο-
φονία παιδιών τη Mεγάλη Eβδομά-
δα στο «βαρέλι με τα καρφιά», για
να χρησιμοποιηθεί το αίμα τους για
τελετουργικούς σκοπούς. Eξαίρεση
στο αρνητικ αυτ οπλοστάσιο απο-
τελούν οι Eβραίοι των ποιητών,
πρσωπα εμπνευσμένα απ τη Bί-
βλο. Oι παραπάνω ιδιτητες εμφα-
νίζονται ως πάγια χαρακτηριστικά
της εβραϊκής φυλής και δεν αφο-
ρούν χαρακτήρες εξελισσμενους,
αλλά ντα σφραγισμένα απ τη μοί-
ρα, με κάποια εγγενή ελαττώματα ή
καλύτερα με ένα και μνο ελάττω-
μα: να είσαι Eβραίος. Mέχρι τον 19ο
αιώνα το ελάττωμα εθεωρείτο τι
μπορεί να θεραπευθεί με το βάπτι-
σμα, μως απ τον 19ο αιώνα, σύμ-
φωνα με τη φυλετική ψευδο-επι-
στήμη, που ττε εμφανίζεται, το ε-
λάττωμα αυτ θεωρήθηκε ανίατο. H
μνιμη ύπαρξη ενς αρνητικού στε-
ρετυπου για τον Eβραίο στη χρι-
στιανική Eυρώπη δείχνει τι το σχέ-
διο του Xίτλερ για τη ριζική κάθαρ-
ση της Eυρώπης απ τους Eβραίους
δεν γεννήθηκε σε κάποιο ιστορικ-
κοινωνικ κεν. Eννοείται τι η δια-
φορά του Eβραίου σε ένα λογοτε-
χνικ έργο βοηθάει πάντα να φανεί
η διαφορετική ταυττητα του χρι-
στιανού, συνεπώς και η ανωτερτη-
τα της χριστιανικής θρησκείας και
της εθνικής καταγωγής του.
19ος αιώνας
H προκατάληψη κατά των Eβραίων
έχει βαθιές ρίζες στον ελληνικ λα
και έχει αποτυπωθεί στο δημοτικ
τραγούδι και σε άλλες εκφάνσεις
Συνέχεια στην 28η σελίδα

KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 27


Oλοι οι χαρακτήρες στον Kαραγκιζη
είναι απλυτοι: συμπαθείς ή αντιπα-
θείς, ανάλογα στα καμώματα. Δεν ξέ-
φυγε απ’ τον καννα ούτε ο Eβραίος:
Σολωμς (χι Σολωμν), Mωυσής ή Xα-
χαμήκος. Mπορεί να μη βάζει τα παιδιά
σε βαρέλια με καρφιά, αλλά κουβαλάει
λα τα αρνητικά χαρακτηριστικά που
δίνουν στη φυλή του οι αντισημίτες:
Παθολογικά τσιγκούνης, δολοπλκος,
δαιμνιος στις εμπορικές του συναλ-
λαγές, καταφέρνει να ξεγελάει ακμα
και τον Kαραγκιζη.
Συνέχεια απ την 27η σελίδα
του λαϊκού βίου που έχουν σχέση με
το θρησκευτικ βίωμα, συνεπώς με
ανορθολογικές εκδηλώσεις του ψυ-
χισμού. Mια τέτοια εκδήλωση είναι
το λατρευτικ έθιμο της Mεγάλης
Eβδομάδας, το «κάψιμο του Iούδα».
Oμως και για τους λογοτέχνες του
19ου αιώνα ο Eβραίος δεν μοιάζει να
είναι συμπαθέστερος. Δεν λείπει α-
π τη μυθιστοριογραφία αυτής της
περιδου η σκηνή της θυσίας ενς
χριστιανπουλου απ τους Eβραί-
ους, στο νεανικ μυθιστρημα του
Στέφανου Ξένου «O Διάβολος εν
Tουρκία» πρωτοδημοσιευμένο στην
Aγγλία (1861). Aρνητικά εκφράζεται
για τους Eβραίους ο Pοΐδης στην
«Πάπισσα Iωάννα», ενώ ο Παπαδια-
μάντης δεν κρύβει την αντιπάθειά
του, παρά το γεγονς τι εκφράζει
τον σκεπτικισμ του για τη «συκοφα-
ντία αίματος» στο διήγημά του «O α-
ντίκτυπος του νου» (1912). Πρέπει εν
τούτοις να υπογραμμιστεί η προσπά-
θεια πολλών Eλλήνων επιστημνων
και λογίων του 19ου αιώνα, και μετα-
ξύ άλλων του Nικολάου Πολίτη, να
καταπολεμήσουν τις προκαταλήψεις
κατά των Eβραίων, καθώς και η δη-
μοσίευση άρθρων σε περιοδικά που
φανερώνουν ενδιαφέρον για τον αρ-
χαίο εβραϊκ πολιτισμ.
Aντίθετα απ τη γαλλική και αγγλι-
κή μυθιστοριογραφία του 19ου αιώ-
να (κυρίως μετά τη δίκη του Nτρέι-
28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996
φους) και των αρχών του 20ού, για
τις οποίες ο Eβραίος/Eβραία είναι
συνηθέστατοι τύποι «κακών», η ελ-
ληνική παραγωγή είναι φτωχή σε
πρσωπα Eβραίων και μάλλον τα συ-
ναντάμε σε λαϊκά ρομάντζα που α-
ντιγράφουν ξένα πρτυπα, πως η
«Mάγδα η Eβραία» (1915) του Πολύ-
βιου Δημητρακπουλου, ενώ ο Γρη-
γριος Ξενπουλος θα ασχοληθεί με
τα «εβραϊκά» της Kέρκυρας και της
Zακύνθου του 1891-2, στο θεατρικ
του έργο «Pαχήλ» (1909) και στο μυ-
θιστρημα «Mεγάλη Περιπέτεια»
(1937). Kαι στις δύο περιπτώσεις το
θέμα είναι ο έρωτας ενς χριστιανού
και μιας Eβραίας, θέμα ιδιαίτερα
προσφιλές στη λογοτεχνία: σύμφω-
να με το «στρι» του συγγραφέα η έ-
νωση των δύο νέων αποδεικνύεται
αδύνατη, και το χάσμα που χωρίζει
τους δύο λαούς αγεφύρωτο. Πολύ
διαφορετική ακούγεται η φωνή του
Kαζαντζάκη: οι Eβραίες της «Tντα
Pάμπα» (1930), πως και των μεταγε-
νέστερων έργων του, είναι σύμβολα
φλογερής ιδιοσυγκρασίας και επα-
ναστατημένης σκέψης, γεννημένες
κάτω απ το διπλ αστερισμ της
Mεσογείου αλλά και του Mαρξ. O Kα-
ζαντζάκης εμπνέεται απ τις Eβραί-
ες φίλες του, την Iτκα Xροβιτς και
τη Pαχήλ Λιπστάιν, φίλη του απ τα
χρνια του Bερολίνου, παράλληλα -
μως συνεχίζει τη λογοτεχνική παρά-
δοση των ποιητών, οι οποίοι αναγνω-
ρίζουν στα πρσωπα Eβραίων τον
λα της Bίβλου και την οποία ακο-
λουθούν οι ποιητές Kωστής Παλα-
μάς και Aγγελος Σικελιανς: η πνευ-
ματική διαδρομή απ την Aθήνα
στην Iερουσαλήμ είναι ένα θέμα που
ελκύει τους Eλληνες λογοτέχνες-
ταγούς της ελληνικής φυλής, παράλ-
ληλα και σε αντιδιαστολή με την ι-
στορία του κυριτερου μεσογειακού
τους γείτονα.
Στη μεταπολεμική περίοδο πολλοί
λογοτέχνες, κυρίως πεζογράφοι, α-
φιέρωσαν συγκινητικές σελίδες στο
θέμα της γενοκτονίας των Eβραίων
απ τους ναζί. Aνάμεσά τους είναι οι
Γιώργος Iωάννου, Bασίλης Bασιλι-
κς, Kωστούλα Mητροπούλου, Λιλή
Zωγράφου, Nίνα-Kοκκαλίδου Nαχ-
μία, Nίκος Kοκάντζης, Nίκος Mπακ-
λας. Kορυφαίο ανάμεσα στα έργα
αυτά είναι το διήγημα του Δημήτρη
Xατζή «Σαμπεθάι Kαμπιλής». Oι
διωγμοί των Eβραίων έδωσαν σε άλ-
λους συγγραφείς, πως η Διδώ Σω-
τηρίου, την ευκαιρία να σκεφτούν
την ανθρώπινη κατάσταση και τις ο-
λέθριες συνέπειες του φανατισμού,
σε έργα που αναφέρονται στην προ-
πολεμική Eλλάδα. Στην παρουσία
των Eβραίων στα Eπτάνησα τον 16ο
αιώνα αναφέρεται εκτενώς ο Διονύ-
σιος Pώμας στη μεγάλη νωπογραφία
του «Περίπλους» (1968), ενώ ο Kο-
σμάς Πολίτης τοποθετεί στη Σμύρνη
τον έρωτα του χριστιανού Παντελή
H «Σαλώμη», πίνακας ά-
γνωστου Iταλού ζωγρά-
φου, πιθανν απ τα τέ-
λη του 17ου αι. Tο μίσος
της Hρωδιάδας για τον
Iωάννη τον Bαπτιστή, η
επιθυμία της για την κε-
φαλή του, που υποβάλ-
λει η μητέρα στην κρη
της Σαλώμη, ο χορς
της Σαλώμης και ο απο-
κεφαλισμς του Προφή-
τη είναι ένα δραματικ
πλέγμα γεγοντων που
μας παραδίδει ο Eυαγγε-
λιστής Mάρκος. H τραγι-
κτητα του θέματος
στάθηκε συχνά βάση για
καλλιτεχνική έκφραση.
Στη λογοτεχνία, Oυάιλ-
ντ, Iσμάν, Σάουκαλ και
Xίλε. Στη μουσική, Mασ-
νέ και Στράους. Kυριαρ-
χεί μως η καλλιτεχνική
απεικνιση με έργα των
Mορ, Mπίρτσλεϊ, Kλιμτ,
Στουκ και Mουνκ αλλά
και Eλλήνων, Kουνελά-
κη, Λύτρα, Παρθένη,
Mπισκίνη και Φασιανού.
Mε σχετική παραλλαγή
συναντάμε το ίδιο θέμα
τακτικά, είναι μάλιστα
προσφιλές, στη βυζαντι-
κή ζωγραφική: H Aποτο-
μή του Iωάννη ή, το συ-
χντερο, ο Iωάννης Kε-
φαλοφρος. Eίναι μως
λάθος να μπλέκει κανείς
τις αισθητικές αξίες και
να τους προσδίδει στοι-
χεία φυλετισμού. Aν οι
παραπάνω καλλιτέχνες
εθεωρούντο αντισημί-
τες, αντίστοιχα θα μπο-
ρούσε να θεωρηθεί κά-
ποιος ξένος ανθέλλη-
νας, επειδή καταπιάνε-
ται, λ.χ. με τον Eφιάλτη
ή την Kλυταιμνήστρα.
για μια γυναίκα μεγαλύτερή του, τη
σιρα Φιρα, στο μυθιστρημα
«Στου Xατζηφράγκου» (1963). Πιο
στέρεα δεμένος στη σύγχρονη
πραγματικτητα είναι ο έρωτας ε-
νς Eβραίου για μια χριστιανή στα
«Ψάθινα καπέλλα» (1946) της Mαρ-
γαρίτας Λυμπεράκη, ενώ ο Στρατής
Tσίρκας δημιουργεί μια πλειάδα
Eβραίων που ανοίγουν λο το φά-
σμα της διασποράς: η Φράου Φέλ-
ντμαν της «Λέσχης» (1960) έχει έρ-
θει στην Iερουσαλήμ απ την Eυρώ-
πη, ενώ η Pαχέλ είναι ντπιο παιδί
της ερήμου, και ο ορίζοντας διευρύ-
νεται και άλλο με την Kερκυραία
Aλλέγρα της «Aριάγνης» (1962). Στα
έργα αυτά ο κσμος των Eβραίων,
παρά τις ποιες διαφορές, δεν εμ-
φανίζεται χωριστς.
Tα πρσωπα Eβραίων που πλά-
θουν τώρα οι συγγραφείς φανερώ-
νουν την ανάγκη τους να ορειρευ-
τούν τον Eβραίο, τον «Aλλο», δια-
φορετικά, μέσα σε ανοιχτές προο-
πτικές και έξω απ ιδεολογήματα
και φανατισμούς, και τις ολέθριες
συνέπειές τους.
H γενοκτονία στο σημείο αυτ δί-
δαξε πολλά, χωρίς μως να εξαλεί-
ψει τον κακ «Eβραίο», ένα γέννημα
της ξενοφοβίας και του φανατισμού,
που συνεχίζει να εμφανίζεται με μια
νέα μεταμφίεση, αυτήν του πράκτο-
ρα ξένων δυνάμεων σε έργα της πα-
ραλογοτεχνίας.
 Γιωσέφ Eλιγιά
Eνας πρωτοπ
ρος Eλληνοεβραίος ποιητής και διανοούμενος της δεκαετίας του ’20
Tης Eλένης Kουρμαντζή
Λέκτορος Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου
Iωαννίνων

Δεν είναι ο πρώτος, μήτε κι ο στερνς

Eσταυρωμένος
γλυκέ Iησού, στον κσμο αυτν της πίκρας
και του φθνου·
κι μως, η δξα σου άσπιλη μεσ’ των Θνη-
τών το γένος:
Eίσαι, δεν είσαι γυιος Θεού, μα είσαι ο Θε-
ς του πνου!...
«Iησούς», Nέα Eστία 1930

O ΓIΩΣEΦ Eλιγιά, γνος μικροαστι-

κής οικογένειας (ο πατέρας του ε-
μπορευταν ως μικρέμπορος στο
Aργυρκαστρο), γεννήθηκε στα
Γιάννινα το 1901.
Σπούδασε στη Σχολή Alliance
Israelite, που ιδρύθηκε στα Γιάννινα
το 1904 ως παράρτημα της Alliance
Israelite Universelle, παγκσμιας κί-
νησης με έδρα το Παρίσι, που είχε
ως στχο την ίδρυση ανά την Eυρώ-
πη σχολών, οι οποίες θα συνέτειναν
σε μια σύγχρονη μρφωση των απα-
νταχού Eβραίων.
O Eλιγιά, απ πολύ νέος, υπήρξε
συμπαθών του σιωνιστικού κινήμα-
τος, κίνημα το οποίο εκείνη την ε-
ποχή γνώριζε μεγάλη άνθηση: Xα-
ρακτηριστικά είναι τα ποιήματά του
«Για Σένα Σιων πατρίδα μου το αίμα
μου θα χύσω» και «Oι Tρεις Pαββί-
νοι», που δημοσιεύθηκαν το 1918 O Γιωσέφ Eλιγιά, διανοούμενος με κοινωνική δράση στη διάρκεια του Mεσοπολέμου. Πέθανε νέος, στα τριάντα του χρνια.
στην εφημερίδα «Iσραέλ» των Tρι- Aπώλεια για τα εβραϊκά αλλά και τα ελληνικά γράμματα. Δεξιά: μαθητές της Σχολής Alliance Israèlite σε εκδρομή στη λίμνη
κάλων. Πίστευε ττε τι η εβραϊκή των Iωαννίνων, το 1905. Παλαιά ρωμανιώτικη η κοιντητα της πλης. Eδώ διαδραματίζεται το συγκινητικ διήγημα «Σαμπε-
φτωχολογιά θα σωζταν με την ί- θάι Kαμπιλής» του Δημήτρη Xατζή (φωτ. των Aδελφών Mανάκια).
δρυση ενς ισραηλιτικού κράτους
στην Παλαιστίνη. Kαι κατ’ αυτ τον τρπο, ο ποιητής Kαι να τα ραγδαία γεγοντα! έδρα Eβραιολογίας που έμελλε να ι-
Eίναι η στιγμή κατά την οποία ο τείνει να καταταχθεί απ μνος του Προς τα τέλη του 1924, λίγες μέρες δρυθεί ττε στο Πανεπιστήμιο Θεσ-
Eλιγιά αναδεικνύεται ως ποιητής. στο ρεύμα των λεγμενων «καταρα- μετά τη διάλεξή του με τίτλο «Περί σαλονίκης...
Παράλληλα μως, διδάσκοντας απ μένων» ποιητών· χαρακτηριστικ εί- μεταβιβλικής (εβραϊκής) ποιήσεως» Στο Kιλκίς έγραψε και το ομώνυ-
το 1919 στην Alliance Israelite, αρχί- ναι για παράδειγμα το ποίημά του που έπαιρνε μέρος σε έναν κύκλο μο ποίημα, αφιερωμένο «Στη μακά-
ζει τη διερεύνηση αξιλογων Eβραί- «Désespoir», γραμμένο στις 16 Iου- ομιλιών οργανωμένο απ διανοού- ρια σκιά του Ποιητή της “Πρέβε-
ων ποιητών της μεσαιωνικής αλλά λίου 1922 (πως και αρκετά άλλα): μενους των Iωαννίνων, φυλακίζεται ζας”»:
και της σύγχρονής του Eυρώπης, Σέρνω δειλά τ’ ανήμπορο κορμί και απολύεται απ διδάσκαλος της Tου ρεμβασμού τα γαλάζια ίχνη
στρεφμενος ταυτχρονα στη φι- μου Alliance Israélite. Στην ένδοξη ψυχρή πολίχνη
λοσοφία του χριστιανισμού, των α- Mακρυά απ των θνητών τ’ άχα- Φεύγει για την Aθήνα, που γρή- Nα σβύνουν σα μουντς καπνς
πκρυφων φιλοσοφιών, πως ο κα- ρο αχνάρι γορα θα βρεθεί σε έναν κύκλο δια- Πουρν - βραδύ, στην πονεμένη
μπαλισμς και ο μεσσιανισμς, στο Kι ανεμοδέρνονται φριχτά οι νοουμένων που απαρτίζεται απ
Ψυχή, βραχνάς να σου βαραίνη
Tαλμούδ, αλλά και στην εμβάθυνση συλλογισμοί μου, τους M. Aυγέρη, Φ. Kντογλου, K.
των νεοελληνικών γραμμάτων και Kαι σβήνει αργά της Zήσης το λυ- Bάρναλη, Στ. Δάφνη, M. Mαλακάση O μολυβένιος ουρανς.
της γαλλικής ποίησης. χνάρι. και άλλους. Συνεργάζεται με τη Mε- Aλλά δυστυχώς, ο ποιητής και
Yπηρετώντας τον ελληνικ στρα- Aπ εδώ και πέρα τα γεγοντα α- γάλη Eλληνική Eγκυκλοπαίδεια, - διανοούμενς μας Γιωσέφ Eλιγιά,
τ, δείχνει να είναι πλέον τσο με- κολουθούν ραγδαία. Eντάσσεται που και θα γράψει διακσια τρία δεν έμελλε να ζήσει για πολύ. Πέθα-
ταλλαγμένος, ώστε μετά το 1921 - στον σοσιαλιστικ πυρήνα των Iωαν- λήμματα εβραϊκού περιεχμενου, νε απ τύφο στις 29 Iουλίου 1931.
ταν απολύεται, να γράφει ποιήματα νίνων, του οποίου το εβδομαδιαίο με το Φιλολογικ Παράρτημα της ί- O λογοτέχνης και δημοσιογράφος
πως το «Mιλιταρισμς» ή «Mπ- δημοσιογραφικ ργανο Nέος Aγών διας με τη Nέα Eστία. των Iωαννίνων Xρήστος Xρηστοβα-
τα»: παρουσιάζει στην πρώτη σελίδα του Συνεργάζεται επίσης με το περιο- σίλης, με αφορμή φιλολογικ μνη-
H μαύρη Πολιτεία βουβή και σαν κάθε φύλλου του ένα ποίημα του δικ Πρωτοπροι στο οποίο θα δη- μσυνο, στη Θεσσαλονίκη, προς τι-
συλλογισμένη, Γιωσέφ Eλιγιά. Eνα απ αυτά τα χα- μοσιεύσει ριζοσπαστικά ποιήματά μήν του Eλιγιά το 1931, έγραψε:
Tην ευτυχία που διάβηκε λες μά- ρακτηριστικά ποιήματα που αντικα- του, καθώς και με το γιαννιώτικο Eίταν Eβραίος κι Eλληνας συνά-
ταια να γυρεύει. τοπτρίζει με σαφή τρπο τη ρήξη περιοδικ Eλλοπία. μα... Πρώτος Eβραίος Ποιητής στην
Kάποια μορφή, σα φάντασμα, αυτής της προσωπικτητας με το Tο 1930, φεύγει για το Kιλκίς, - Eλληνική Γλώσσα... Eξελίσσονταν σ’
μεσ’ στο χακί διαβαίνει κατεστημένο της εποχής, είναι αυτ που στο Γυμνάσιο της πλης αυτής έναν μεγάλον ενωτικν πνευματι-
Kάποι’ αστραπή φειδογλυστρά, που φέρει τον τίτλο «Oι Φαρισαίοι»: θα διδάξει γαλλικά, ίσως με την ελ- κν κρίκον μεταξύ του Eλληνικού
μεσ’ στης καρδιάς τα ερέβη. Ω Φαρισαίοι κυρτοί, προσευχη- πίδα να μετακομίσει κάποτε στη και του Iσραηλιτικού Λαού, του
Kαι στις πλατείες τις βουβές και θείτε! Θεσσαλονίκη, στη Mεγάλη Iερουσα- Iσραηλιτικού, πώχει δεύτερή του
στα βουβά καντούνια, Kι είναι το βιος καλά σιγουρεμέ- λήμ του ττε ελληνικού εβραϊσμού. πατρίδα, την Eλλάδα... Tην στιγμή,
Nτραν ντραν, κροτούνε τα σπι- νο. Δεν είναι τυχαίο τι ο N. Bέης, ο ο- πώκλεισε για πάντα τα μάτια του ο
ρούνια... Tαπεινωμένος σήμερα είναι ο ποίος δημοσίευσε το 1922/1921 τη Eλληνοεβραίος Ποιητής Γιωσέφ
Tα ποιήματα που γράφει ο Eλιγιά σκλάβος, «Συνοπτική Iστορία του Iουδαϊσμού Eλιγιά... δύο μεγάλες μάννες του
αυτή την περίοδο, εκφράζουν έναν Kι είναι οι Θεοί σας σκιάχτρα φο- στα Γιάννενα», γνώριζε τον Γιωσέφ τον φίλησαν και τον έκλαψαν: H Iου-
έντονα ταραγμένο ψυχικ κσμο. βερά! Eλιγιά, και μάλιστα τον προριζε για δαία κι η Eλλάδα!».

KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 29

 H μουσική των Iσπανοεβραίων
H σεφαραδίτικη μουσική παράδοση που καλλιεργήθηκε στα αστικά κέντρα της Aνατολικής Mεσογείου

Aπ την περίφημη χειργραφη Aγκαδά του Σεράγεβο. Γράφτηκε στην Iσπανία προ του 1492. H Aγκαδά του Πεσσάχ (Πάσχα) είναι γραμμένη στα εβραϊκά και διαβάζε-
ται στο οικογενειακ τραπέζι την πρώτη και δεύτερη νύχτα του Πάσχα. H ουσία της γιορτής του Πάσχα διατρέχει ολκληρη την εβραϊκή θρησκευτική ζωή. Πρκειται
για αφήγηση της ιστορίας των Πατριαρχών ως τη διαπεραίωσή τους στην Aίγυπτο, την αιγυπτιακή δουλεία και την απελευθέρωση των Eβραίων. Eξηγεί και το λει-
τουργικ του Πεσσάχ και περιέχει προσευχές, ύμνους και λαϊκά τραγούδια. Δεξιά: O Rabbi Isaac Algazi με ενδυμασία ψάλτη.

Tου Nίκου Tζάννη-Γκίννερουπ γι’ αυτούς οικεία1. H παρουσία των O σημαντικ

τερος είναι ο Isaac βαλς με ανατολίτικες κλίμακες7, αλ-
Eβραίων στον τομέα της μουσικής Fresco Romano (1745-1814) απ
την λά και ευρωπαϊκές μελωδίες με ανα-
O MOYΣIKOΣ πολιτισμ
ς των Iσπα- τεκμηριώνεται ήδη στις αρχές του Kωνσταντινούπολη, του οποίου η δι- τολίτικα
ργανα8. Στις αρχές του
νοεβραίων αναπτύχθηκε στα αστικά 16ου αιώνα στο έργο του Solomon δασκαλία στο
ργανο tanbur4 απ
20ού αιώνα, ενώ η αστική τάξη συ-
κέντρα της Aνατολικής Mεσογείου ben Mazal Tov. Hταν ο πρώτος που δάσκαλο σε μαθητή συνεχίζεται ώς γκινείται με την ευρωπαϊκή μουσική
και κυρίως των Bαλκανίων, δηλαδή προσάρμοσε λαϊκές εβραϊκές και τις μέρες μας5. Mουσικ
ς στην αυλή η a la franga, οι λαϊκές τάξεις εξακο-
στη Θεσσαλονίκη, στο Σεράγεβο, τούρκικες μελωδίες σε ποιήματα, του Selim του 3ου, δίδαξε το Σουλ- λουθούν να εκφράζονται με την α-
στη Kωνσταντινούπολη, στη Σ
φια, παράδειγμα που μιμήθηκαν αργ
τε- τάνο, και έμεινε στη ιστορία σαν έ- νατολίτικη μουσική των makam (los
στη Σμύρνη, και στη P
δο,
που ε- ρα και άλλοι Eβραίοι ποιητές,
πως ο νας απ
τους μεγαλύτερους συνθέ- mekames για τους Iσπανοεβραί-
γκαταστάθηκαν απ
την εποχή της Rabbi Israel Najara (περ.1555-1625) τες της κλασικής ανατολικής μουσι- ους!). Aντί για τα αστικά πιάνα και τα
φυγής τους απ
την Iσπανία το 1492. στη Θεσσαλονίκη, στη συλλογή του κής. Για Σάββατα (Shabbatot) που α- μαντολίνα οι φτωχοί και οι λιγ
τερο
Στην αραβική Iσπανία οι Eβραίοι οποίου βρίσκουμε ον
ματα ισπανι- παγορευ
ταν η χρήση μουσικών ορ- εύποροι προτιμούν τα ούτια, τα κα-
κατείχαν σημαντικ
ρ
λο ως μουσι- κών, ελληνικών, αραβικών και τούρ- γάνων, οι οργανικές του συνθέσεις νονάκια, τα βιολιά και τα ντέφια. Tα
κοί και θεωρητικοί καθώς συνέβαλαν κικων μελωδιών στα οποία ήταν προ- προσαρμ
στηκαν σε θρησκευτικούς επαναστατικά τραγούδια του εργα-
στη διαμ
ρφωση της λ
γιας μουσι- σαρμοσμένα εβραϊκά ποιήματα. ύμνους6. τικού κινήματος της Federacion φαί-
κής στις βασιλικές αυλές. H μουσική Mετά τον Najara2, εκτ
ς απ
τις Mε τις Mεταρρυθμίσεις στα μέσα νεται να βασίζονται στην ιταλική
των Aράβων της Iσπανίας του 15ου λαϊκές μελωδίες άρχισε και η επε- του περασμένου αιώνα η μουσική σχολή. M
νο η θρησκευτική μουσι-
αιώνα δεν είχε άμεση σχέση με την ξεργασία των πιο πολύπλοκων μορ- των Iσπανοεβραίων,
πως και των κή, που στις ραββινικές σχολές δι-
πρώιμη ευρωπαϊκή μουσική. Συνδε
- φών της λ
γιας οθωμανικής3 μου- άλλων μειονοτήτων δέχεται τις δάσκεται σύμφωνα με τα makam, α-
ταν
μως με τα αντίστοιχα μουσικά σικής, κυρίως στη λειτουργική μου- πρώτες ευρωπαϊκές επιδράσεις. Kά- ποτελεί κοινή μουσική έκφραση για
συστήματα της υπ
λοιπης Mεσογεί- σική. νουν την εμφάνισή τους βαλς, τα-
λες τις κοινωνικές τάξεις.
ου,
πως το οκτάηχο της βυζαντινής Aπ
τον 17ο - 18ο αιώνα έχουμε γκ
, οπερέτες στα ισπανικά, και κα-
μουσικής, το Dastgah της περσικής Eβραίους μουσικούς που συμβάλ- τ
πιν συνδυάζονται με την ανατολί- Δισκογραφία
μουσικής και τα makam της μετέπει- λουν στη διαμ
ρφωση της μουσικής τικη μουσική απ’
που θα προκύ-
τα οθωμανικής μουσικής. Συνεπώς η σε
λη την έκταση της οθωμανικής ψουν νέες μουσικές μορφές: Eτσι Mε τη γέννηση της δισκογρα-
μουσική που συνάντησαν οι Eβραίοι επικράτειας τ
σο ως λαμπροί συνθέ- προστίθενται στο ήδη πλούσιο ρε- φίας,είναι πια γεγον
ς η μαζική πα-
στις καινούργιες τους πατρίδες ήταν τες
σο και ως βιρτου
ζοι. περτ
ριο που υπήρχε μέχρι τ
τε ραγωγή της μουσικής αναλ
γως και

30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996

η ευρεία διάδοσή της. Eυρωπαϊκές
εταιρίες
πως η Columbia και η
Odeon εγκαθίστανται στα Bαλκάνια,
στην Eγγύς και Mέση Aνατολή και ε-
μως
πενδύουν μεταξύ άλλων, στη σεφα-
την εθνικοσοσιαλιστική
ραδίτικη μουσική με κέντρα παραγω-
σμιο Π
λε-
γής τη Θεσσαλονίκη, την Kωνσταντι-
σο
νούπολη και τη Σμύρνη. O νέος τρ
- βαθιά που ούτε η φωνή της P
ζας
πος μεταφοράς της παραδοσιακής
μουσικής ερμηνευμένης απ
βιρτου-
που λέει μερικές
ζους επηρεάζει την κατά τ
πους ε-
ξέλιξή της. Hχογραφήσεις απ
μεγά-
λους τραγουδιστές
πως τη Victoria
σμου.
Hazan, τον Jak Mayesh ακουγ
ταν
σε κάθε σπίτι που είχε φωνογράφο.
Σύμφωνα με πολλές μαρτυρίες, οι
την αυθεντική πηγή
δίσκοι αυτοί είχαν απήχηση
χι μ
νο
στις εβραϊκές κοιν
τητες, αλλά και
χαρακτήρα με
στο ευρύτερο κοιν
. προσπάθειες για «αναπαραστάσεις»
Στούς δίσκους αυτούς εντοπίζεται
ένα σημαντικ
φάσμα απ
την ισπα-
νοεβραίικη μουσική:Romansas, δη-
το πλαίσιο των πηγαίων χαρακτη-
λαδή μακρ
συρτα τραγούδια σε ε-
λεύθερο ρυθμ
, και Kantigas9 που
νον άνθρωποι, ά-
άλλοτε ακολουθούν ευρωπαϊκά πρ
- γνωστοι για τον περισσ
τερο κ
-
τυπα, άλλοτε λαϊκούς βαλκανικούς
πιοι, σω-
ρυθμούς (συρτά, καρσιλαμάδες, τσι-
φτετέλια, καλαματιανά κ.ά.) και άλ-
πως διαμορφώθηκαν στη
λοτε πιο λ
γιες και περίπλοκες δο-
μές της ανατολικής μουσικής παρά-
δοσης των makam. Στίς ηχογραφή-
σεις αυτές, εντοπίζονται και πολλά
ελληνικά τραγούδια που αγαπήθη-
ς ραββίνος.
καν απ
τους Eβραίους και τραγου-
δήθηκαν στη γλώσσα τους,
πως το
«Tο γιλεκάκι που φορείς» (En vano
viertes lagrimas) το ρεμπέτικο «Πού
να βρώ γυναίκα να σου μοιάζει»
(Onde topo una ke es pasyende), και
το νησιώτικο «Kαναρίνι μου γλυκ
» Jerusalem 1989, σελ.30.
(Kanario melodiozo).
Στις προπολεμικές αυτές ηχογρα-
ούτι ή κανονάκι με στική ερμηνεία, αποσπώνται πια απ
τ υποδηλώνει τη λγια κοσμική και θρησκευτική
φήσεις ξεχωρίζει ο Rabbi Isaac
εκκλησίασμα και α- οθωμανικής αυτοκρατορίας, με τη συμμετοχή -
Algazi (1889-1950) απ
τη Σμύρνη. O χής
πως τον Daniel Leon στο κανο- ποκτούν έτσι μια πιο ανεξάρτητη υ-
ίδιος ηχογράφησε με εξαιρετική δε-
σταση στη Συναγωγή.
ξιοτεχνία σεφαραδίτικα τραγούδια
στο ούτι. Στίς Συ- Mε τη δημιουργία των εθνικών
Παρτιτούρα σύνθεσης του Isaac Fresco Romano απ τις αρχές του 20ού αιώνα.
O ψάλτης στη συναγωγή της Θεσσαλονίκης Δαυίδ Σαλτιέλ. (Φωτ.: Σ. ΦAOΣ).
και θρησκευτικούς ύμνους στη κλα-
σική εβραϊκή και ισπανοεβραίικη
γλώσσα. Στις ηχογραφήσεις αυτές
συνοδεύεται απ
τούς καλύτερους σολίστες της επο-
νάκι και τον Kωνσταντινουπολίτη
ομάδων που την αποτελούσαν· πρκειται για ένα
Aλέκο Mπατζαν
πολιτισμικ και χι εθνικ ρο.
κρατών στα Bαλκάνια και στη Mέση
Aνατολή οι Eβραίοι εξωθούνται στη
μετανάστευση ή την πολιτιστική α-
φομοίωση. H χαριστική βολή
δίνεται απ
Γερμανία στον B΄ Παγκ
μο. H λήθη που ακολουθεί είναι τ
Eσκενάζυ στο τραγούδι «Eβραιοπού-
λα μου γλυκειά»,
φράσεις στα ισπανοεβραίικα, δεν αρ-
κεί για να διατηρήσει έστω και τη
μνήμη αυτού του μουσικού κ
H μεταπολεμική δισκογραφία10
στην Eυρώπη και στην Aμερική απο-
μακρύνεται απ
της ισπανοεβραίικης μουσικής. Aπο-
κτά μουσικολογικ
της μεσαιωνικής Iβηρικής, ή παράγει
«διασκευές» και «ερμηνείες» έξω α-
π
ριστικών της. Στη σημερινή Θεσσα-
λονίκη, τρεις μ
σμο, ερμηνεύουν, ως ντ
στά τα ισπανοεβραίικα τραγούδια,
έτσι
Θεσσαλονίκη· η κυρία Bienvenida
στο γηροκομείο Σαούλ Mοδιάνο, ο
ψάλτης της Συναγωγής David
Saltiel και ο Mois Halegua, o τελευ-
ταίος Θεσσαλονικι
Σημείωση: H αναδημοσίευση της φωτογραφίας του
Algazi και των δισκογραφικών τίτλων, έγινε με
την άδεια του Edwin Seroussi συγγραφέα του βι-
βλίου Mizimrat Qedem, Rabbi Isaac Algazi,τον ο-
ποίο ευχαριστώ θερμά.
1 Edwin Seroussi Mizimrat Qedem, Rabbi Isaac
ναγωγές, με την επιρροή των ηχο- Algazi “Renanot”, Intitute for Jewish Music,
γραφήσεων του Algazi, οι ψάλτες 2 Oπως επάνω σελ. 31.
(Hazanim), με τη δεξιοτεχνική σολι- 3 Σ.τ.σ. O ρος οθωμανική μουσική στο κείμενο αυ-
μουσική που αναπτύχθηκε κατά την διάρκεια της
το παραδοσιακ
λων των θρησκευτικών και επομένως και εθνικών
π
4 Σ.τ.σ. Tο ργανο αυτ ανήκει στην οικογένεια των
λαουτοειδών με μακρύ χέρι· Mέχρι τις αρχές του
19ου αιώνα κατασκευαστικά ανήκε στην οικογέ-
νεια των ταμπουράδων, μετά μως απέκτησε ημι-
σφαιρικ ηχείο. Xρησιμοποιήθηκε αποκλειστικά
στη λγια κοσμική καί θρησκευτική μουσική, ενώ
ποτέ στη λαϊκή.
5 Yίlmaz Aktuna:Türk Musikisi Ansyklopedisi,
Kültür Bakanlίέί /1163 Kültür Eserler Dizisi,-1990
Ankara Vol1p.p 391
6 Σ.τ.σ. Στο 5ο μέρος της οργανικής του σύνθεσης
στο μακαμ Isfahan, υπάρχουν συγκεκριμένες με-
λωδικές επαναλήψεις. Oι επεναλήψεις αυτές α-
ντιστοιχούν σε συγκεκριμένες
7 Σ.τ.σ. Xαρακτηριστικ παράδειγμα αποτελεί το
τραγουδι “Un dia yo bezi” που υπάρχει ηχογρα-
φημένο με την Victoria Hazan.
8 Σ.τ.σ. Σε μία απ τις πρώτες εκτελέσεις του Σιωνι-
στικού ύμνου, ο Algazi συνοδεύεται απ πιάνο
και ούτι.
9 Σ.τ.σ.Kantiga σημαίνει τραγούδι, με την ευρεία έν-
νοια της λέξης, εξαιρουμένων των τραγουδιών σε
ελεύθερο ρυθμ τις romansas που αντιστοιχούν
στα «καθιστικά» και τα τραγούδια «της τάβλας»
της ελληνφωνης παράδοσης.
10 Στην Tουρκία υπάρχουν παραγωγές με ισπανοε-
βραίικα τραγούδια απ τους «los Pasharos
sefaradis» και τον Jak eshim. Στην Eλλάδα υπάρ-
χουν δίσκοι με την Σαββίνα Γιαννάτου και την
Aλίκη Kαγιαλγλου. Σύντομα θα κυκλοφορήσει
δίσκος με τον Δαυίδ Σαλτιέλ απ τη Θεσσαλονίκη.
Mέρος του φωτογραφικού υλικού
προέρχεται απ το αρχείο του Eβραϊ-
κού Mουσείου Eλλάδος. Eπίσης, χρη-
σιμοποιήθηκαν οι εκδσεις: «Eνθύ-
μιον - Aπ τη ζωή της Eβραϊκής Kοι-
ντητας Θεσσαλονίκης 1897 - 1917»
του Γιάννη Mέγα, εκδ. KAΠON 1993.
«Jewish Sites and Synagogues of
Greece» του Nίκου Σταυρουλάκη, και
οι «Eβραίοι της Θεσσαλονίκης, μέσα
απ τις καρτ-ποστάλ 1886-1917» του
Kωστή Kοψίδα, Θεσσαλονίκη 1992.
KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 31
Aριστερά:Eργο του Tζούλιο Kαΐμη, λάδι, 1972. (Συλλογή M. Φάις) Δεξιά: O Tζούλιο Kαΐμη σε μεταπολεμικ σχέδιο με μολύβι του Φώτη Kντογλου. O T. Kαΐμη ήταν
στο κλίμα και συναναστράφηκε τους ανανεωτές του καλλιτεχνικού μεσοπολέμου: Στέρη, Παπαλουκά, Πικιώνη, Xατζηκυριάκο-Γκίκα, Διαμαντπουλο, Tσαρούχη,
Eγγονπουλο κ.α.
Tζούλιο Kαΐμη
O αποσιωπημένος ζωγράφος και μελετητής της λαϊκής μας τέχνης
Tου Mισέλ Φάις
Πεζογράφου και κριτικού
ANAMΦIBOΛA ο ορίζοντας του Tζού-
λιο Kαΐμη –πως αυτς διαγράφεται
τσο απ τις μελέτες του σο και α-
π τη ζωγραφική του– προσβλέπει
κυρίως στα πρτυπα των μεγάλων
πολιτισμών της Aνατολής, ενώ τη
Δύση, μετά την Aναγέννηση, τη δέ-
χεται με προοδευτικ σκεπτικισμ.
Eτσι αν και συναναστράφηκε κά-
ποιους απ τους κορυφαίους ανανε-
ωτές του καλλιτεχνικού μεσοπολέ-
μου (Στέρης, Παπαλουκάς, Πικιώνης,
Xατζηκυριάκος-Γκίκας, Διαμαντ-
πουλος, Tσαρούχης, Eγγονπουλος,
γεγονς που σημαίνει τι, έστω και
έμμεσα, ήρθε σε επαφή με τα ιδεο-
λογικά και πλαστικά αιτήματα του
μοντερνισμού), ο ίδιος αναζητεί με
θαυμαστή επιμονή, ώς το τέλος της
ζωής του, τη συνέχεια της ελληνικής
τέχνης μετά το Bυζάντιο.
Kαι το «σπασμένο νήμα της παρα-
δσεως» (πως γράφει στο κατάλοι-
πο κείμενο της ωριμτητας του «O
εθνικς χαρακτήρας της τέχνης»,
1976) το βρίσκει –ακολουθώντας το
παράδειγμα αρκετών ανθρώπων της
γενιάς του– στην ανώνυμη αρχιτε-
κτονική, στο στιγματισμένο θέατρο
σκιών και στην ταπεινή λαϊκή τέχνη.
Kαι αυτ είναι εύλογο. Στο βαθμ
32 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996
που οι κραδασμοί της νεοτερικτη-
τας κλονίζουν χι μνο την πίστη
του, στη συνοχή που υποσχταν κά-
ποτε η τέχνη, αλλά και υποσκάπτουν
τον κοινωνικ ιδανισμ του.
Ωστσο αυτή η εικνα, του ανθρώ-
που του προσκολλημένου στο πα-
ρελθν, σε μεγάλο βαθμ αίρεται α-
π ένα παράδοξο που παρατηρείται
στο ίδιο το έργο του.
Eνώ δηλαδή σε ορισμένα κείμενά
του δείχνει να προσλαμβάνει τον κ-
σμο με έναν απλοϊκ τρπο, σε κά-
ποια άλλα, κυρίως αυτά που αφο-
ρούν την ευσεβιστική τέχνη ή τον
λαϊκ πολιτισμ, φανερώνει μια ιδι-
τυπη οντολογική ματιά.
Kαι ταν λέω οντολογική ματιά, υ-
παινίσσομαι κυρίως τη δεσπζουσα
εμμονή αυτού του άνισου λαογρά-
φου, αισθητικού και ζωγράφου, να
ερμηνεύει την τέχνη (και επαγωγικά
την ανθρώπινη κατάσταση) ως μετα-
μορφώσεις –ανοδικές ή καθοδικές–
του ιερού αισθήματος.
Στο σημείο αυτ λοιπν, οφείλου-
με να σκάψουμε για να εξορύξουμε
το βαθύτερο κοίτασμα της περιθω-
ριοποίησης του πρώτου συστηματι-
κού μελετητή του Kαραγκιζη στον
τπο μας. Kαι να μην αρκεστούμε
στις πρώτες επιστρώσεις της απομ-
νωσής του, δηλαδή: στη βαριά του
κώφωση, στην οικογενειακή παρακ-
μή ή στη ροπή του σε μια ρομαντική
αντίληψη του λάθε βιώσας.
Aποσιώπηση
Xωρίς περιστροφές: ο Tζ. Kαΐμης
αποσιωπήθηκε διτι ο στοχασμς
του δεν εξυπηρετούσε κανενς τις
πολιτισμικές σκοπιμτητες.
Tο άγχος του μπροστά στον καλ-
πάζοντα τεχνολογικ νεοτερισμ
της κοινωνίας και της τέχνης, τον
σκιαγραφεί στα μάτια των άκριτων
εκμοντερνιστών του καιρού του ως
παρωχημένο ηθογράφο. O οικουμε-
νικά λαϊκς τρπος που προσλαμβά-
νει την παράδοση (που κάποιες φο-
ρές τον φέρνει τσο κοντά στη σκέ-
ψη του Mιχαήλ Mπαχτίν) τον καθι-
στούν ανενεργ στις ιδεοληπτικές
βλέψεις των ελληνοκεντρικών του
μεσοπολέμου. Tέλος, ο καββαλιστι-
κς μυστικισμς και ο αυθρμητος
αναρχισμς του τον θέτουν εκτς
παιδιάς τσο απ τις επιδιώξεις μιας
δογματικής αριστεράς σο και απ
την κλειστοφοβική αγκάλη της ι-
σχνής μεταπολεμικά εβραϊκής κοι-
ντητας.
Mε δυο λγια: έχουμε έναν ολο-
σχερή και, δε θα δίσταζα να πω, τρα-
χύ αποκλεισμ.
Kι μως αυτς ο υπεράνω του ψ-
γου και του επαίνου (σύμφωνα με
την ευθύβολη διατύπωση του Tσα-
ρούχη) απευθυνταν εξακολουθητι-
κά σε έναν άνθρωπο με ανοιχτή καρ-
διά. Eπειδή ο Kαΐμης πάνω απ’ λα,
υπήρξε ένας προσηνής αφηγητής· έ-
νας αφηγητής, ο οποίος το μνο που
προσδοκούσε ήταν να γεμίσει το χώ-
ρο μιας συνάθροισης με την ανταλ-
λαγή μιας κοινής εμπειρίας – αλή-
θεια, αυτ τον τύπο αφηγητή δεν
μας υποδεικνύει ο Bάλτερ Mπένζα-
μιν ταν αναφέρεται στις χασιδικές
κοιντητες;
Aυτς ο άνθρωπος λοιπν με το
διδακτικ χιούμορ, που αγαπούσε
τους ατέλειωτους περιπάτους και
τις δαιδαλώδεις συζητήσεις περί τέ-
χνης, στον απορφανισμ του σύγ-
χρονου ανθρώπου απ τα μεγάλα ε-
ρείσματα της ζωής, προτείνει, δίκην
παραμυθίας, την οικουμενική δύνα-
μη της λαϊκής τέχνης και την ηθική
δομή του ωραίου.
Σημείωση: Bιβλία του Tζούλιο Kαΐμη που
κυκλοφορούν απ τις εκδσεις
ΓABPIHΛIΔH: «Kαραγκιζης ή η αρ-
χαία κωμωδία στην ψυχή του θεάτρου
σκιών» (1990), «Συναντήσεις με τους Φώ-
τη Kντογλου, Γιαννούλη Xαλεπά, N. Xα-
τζηκυριάκου - Γκίκα» (1992), «Eλληνικά
τοπία» (1993). Eπίσης, του Mισέλ Φάις,
«Tζούλιο Kαΐμη. Eνας αποσιωπημένος»
(1994). O συγγραφέας του άρθρου ασχο-
λείται με τη φιλολογική αποκατάσταση
του έργου του Tζούλιο Kαΐμη.