Univerzitet u Novom Sadu

Filozfski fakultet
Odsek za sociologiju

Esej iz sociologije znanja

KRTIKA POZITIVIZMA KAO
EPISTEMOLOŠKE POZICIJE U SOCIOLOGIJI

Student: Mentor:
Marko Kordić Dr Dušan Ristić
131003/2020

Zrenjanin, 2022.
 SADRŽAJ

1. Uvod.......................................................................................................................................3

2. Mogućnosti pozitivističke sociologije....................................................................................4

2. 1. Ka opštoj sociološkoj teoriji ekonomije - Džonatan Tarner...................................4
2. 2. Opšta teorija kapitalističkog razvoja - Stiven Sanderson.......................................5

3. Ograničenja pozitivističke sociologije...............................................................................….6

4. Zaključak...........................................................................................................................….8

5. Literatura...........................................................................................................................….9

2
 UVOD

Termin pozitivizam je u početku označavao naučno proučavanje društvenih fenomena,

ali danas je postao prilično nejasan. Obično se koristi kao pežorativni termin za određene
vrste intelektualne aktivnosti u društvenim naukama, naročito u sociologiji, gde se povezuje
sa sirovim empirizmom, besmislenom kvantifikacijom, antihumanizmom, legitimisanjem
status quo-a i naučnom pretencioznošću. Retko koji sociolog je danas spreman da sebe nazove
pozitivistom. Kont je ovaj termin upotrebio kako bi označio razvoj formalne i apstraktne
teorije koja bi mogla da se koristi za poboljšanje društva, tako da današnje upotrebe ne
odgovaraju tom originalnom značenju. Danas termin označava gotovo opozit onome što je
Kont govorio (Turner 1985).
U ovom radu ćemo pokušati da demonstriramo da je pozitivistička sociologija moguća i da
ima naučnu vrednost. Pokušaćemo da razjasnimo terminološko značenje pojma, a zatim
izložiti nekoliko teorijskih principa koji su razvijeni u pozitivističkom ključu. Na kraju rada
ćemo prezentovati stanovništa koja ukazuju da pozitivizam(kao i svaka druga epistemologija)
ima određena ograničenja.

3
 MOGUĆNOSTI POZITIVISTIČKE SOCIOLOGIJE

Jedna od osnovnih postavki pozitivizma(u originalnom, Kontovom značenju) je ta da

se društveni univerzum(poput prirodnog) sastoji od osnovnih, bezvremenih i nepromenljivih
karakteristika koji se mogu objasniti putem određenog broja apstraktnih zakona koje je
potrebno izraziti na takav način da se oni mogu proveriti empirijskim putem (Turner 1992).

Pozitivistički orijentisani sociolozi smatraju da univerzalne sile koje upravljaju operativnom

dinamikom socijalnog sveta deluju u svakom društvu, na svakom mestu i u svim vremenima.
U pozitivističkom ključu određeni istorijski događaj( npr. revolucija) predstavlja empirijsku
manifestaciju konflikta uopšte, kao univerzalne i generičke sile koja deluje aistorijski u
prostoru i vremenu. Na isti način, društvene sile koje rukovode operativnom dinamikom
feudalizma i kapitalizma su istovetne, samo se razlikuje način i stepen interakcije između
ovih sila. Dakle, zakoni su ti koji su atemporalni, dok su varijable u ovim zakonima te koje su
istorijski kontigentne (Turner 2006).

Navešćemo primer zakona koji deluje na makronivou: Politička kriza nastaje kada se državni
aparat vojne kontrole raspadne usled internih konflikata među elitama. Slom je najizvesniji u slučaju
vojnog poraza i/ili ekonomskog opterećenja usled dugoročnih vojnih troškova koji prevazilaze
organizacione kapacitete države da prikupi poreze. Ovaj princip je ograničen, u smislu što nam govori
kada će doći do pobuna, nemira ili sličnih epizoda, ali ne govori nam ko će pobediti, niti kakva će se
socijalna transformacija (i da li će se) dogoditi [Collins 1989: 126].

KA OPŠTOJ SOCIOLOŠKOJ TEORIJI EKONOMIJE - DŽONATAN TARNER

Opšta sociološka teorija ekonomije Džonatana Tarnera predstavlja pokušaj elaboracije

ekonomskih procesa na apstraktnom i opštem nivou gde pokušava da identifikuje nekoliko
univerzalnih ekonomskih sila pomoću kojih je moguće objasniti sve ekonomije, u svim
vremenima i u svim društvima (Turner 2004).
Prilikom konceptualizacije društvenog univerzuma koji je determinisam ovim distinktivnim silama,
napustio sam tradicionalna shvatanja statičkog i dinamičkog, odnosno strukture i promene. Sve u
univerzumu, uključujući i društveni svet, je proces kojim upravljaju fundamentalne sile. 'Struktura' je
jednostavno samo ime za proces koji postaje evidentan kroz vremenski presek. Stoga, ne trebaju nam
odvojene teorije strukture i promene kad shvatamo društveni univerzum kao svet kojim upravljaju
fundamentalne sile. [Turner 2004: 230]

4
Opšta teorija ekonomije postulira da se sve socijalne organizacije mogu objasniti dinamikom
interakcija između sila populacije, moći, proizvodnje i distribucije. Drugi oblici društvene
organizacije poput kultura, institucionalnih sistema, diferencijacija između korporativnih i
kategorijalnih jedinica, nejednakosti i stratifikacije, obrazaca naseljavanja i teritorijalne
granice,  mogu biti shvaćene proučavanjem ove četiri sile (Turner 2004).

Sociološka analiza ekonomskih procesa bi trebalo da počne sa uvidom u to kako su

proizvodnja i distribucija dobara ukorenjene u okviru drugih dinamičkih sila koje organizuju
ljudske populacije. Sile upravljaju konstitutivnim procesima fenomena, isto kao što
gravitacija oblikuje prirodu astrofizičkih događaja, ili kao što prirodna selekcija utiče na
biotičku specijaciju(nastanak novih vrsta). Stoga, sile aktiviraju i upravljaju procesima koji
konstituišu fenomene. Obično postoji nekoliko sila koje deluju konstantno, u svakom
vremenskom trenutku, što za rezultat ima da odnosi među ovim silama postaju važni za opštu
teoriju. Ponekad interakcije između sila ubrzavaju efekat koji vrši svaka od njih. U nekim
drugim slučajevima, ove sile protivreče jedna drugoj, ali one se konstantno međusobno
ukrštaju i stupaju u interakcije i proizvode ishode koji ne bi bili mogući ukoliko bi samo jedna
sila bila operativna (Turner 2004).

OPŠTA TEORIJA KAPITALISTIČKOG RAZVOJA - STIVEN SANDERSON

Sve glavne teorije kapitalističke tranzicije(marksističke, veberijanske, svetsko-

sistemske, demografske) su deficitarne na ovaj ili onaj način, zato što su se fokusirale
isključivo, ili gotovo isključivo na Evropu, ignorišući drugi veliki slučaj pojave kapitalizma -
slučaj Japana. Uprkos tome što su mnogi teoretičari povlačili paralele između istorijskih
trajektorija Evrope i Japana, gotovo nijedan naučnik nije iskoristio japanski slučaj za
razvijanje opšte teorije o poreklu modernog kapitalizma. Oni su tranziciju ka kapitalizmu
videli kao jedinstven slučaj, neki čak i kao neverovatnu istorijsku slučajnost (Sanderson
1994).

Sanderson navodi da Volerstinovo odbijanje Marksove distinkcije između trgovačkog i

industrijskog kapitala(i Marksovog ograničavanja "pravog" kapitalizma na ovaj drugi)
predstavlja teorijski napredak jer kapitalizam uključuje sferu cirkulacije kao i sferu
proizvodnje i koristi se širokim spektrom različitih modusa rada, ne samo najamnim radom.

5
Određene analize jasno pokazuju da je robovlasništvo u SAD bilo u osnovi kapitalistički
orijentisano, i isto se može reći za sve forme robovlasništva u Novom svetu.

Sandersonova teorija nastanka kapitalizma identifikuje nekoliko faktora koji operišu i koji su
olakšali prelazak sa feudalističke na kapitalističku ekonomiju. Ti faktori nisu operisali u
vakumu, već u okviru određene istorijske konjukture, jednog istorijskog procesa dugog
trajanja - eskpanzije svetske trgovnine koji je prešao svoj prag u određenom trenutku i u
kombinaciji sa prethodnim faktorima omogućio eksploziju kapitalizma (Sanderson 1994).

Neki će možda biti skeptični prema mojoj teoriji zbog iskaza da bi se kapitalizam neminovno i
svakako razvio čak i da nisu postojala fedualna društva. Možda bi mu tada trebalo znatno više
vremena(još jedan milenijum, ili dva), ali proces ekspanzije svetske trgovine je bila sila koja je mogla
biti usporena ali ne zaustavljena. Evropa i Japan su prvi imali autentični kapitalizam jer su imali
preduslove koji su im omogućili da doprinesu procesu ekspanzije svetske trgovine. [Sanderson 1994:
49]

OGRANIČENJA POZITIVISTIČKE SOCIOLOGIJE

Čini se da pozitivistički orijentisani sociolozi ignorišu one perspektive u prirodnim

naukama koje predstavljaju ozbiljan izazov pozitivističkom pristupu u sociologiji.

Na primer, teorija haosa u prirodnim naukama se bavi fenomenima koji nisu podložni
linearnoj mehaničkoj kauzalnosti. Odnosno, u prirodi postoje haotični procesi iz koji ne
proizilazi nikakav red. Takvi procesi mogu da dovedu do nasumičnih fluktuacija, promena
faza, ili ipak da se vrate u determinističko stanje. Ovo ima važne implikacije za sociologiju
jer pozitivisti moraju ponovo da promisle načine na koje konceptualizuju socijalne sisteme jer
teorija haosa ukazuje da male inicijalne promene mogu da dovedu bitnih posledica koje ne
mogu biti predvidive unapred. Dakle, ne postoji način da se zna u kom smeru će se sistem
kretati (Baldus 1991).

Neosporna je činjenica da su ljudska društva u svakom momentu ograničena nekim prirodnim

zakonom(fizičkim, hemijskim). Sva društva moraju da proizvode hranu, a proizvodnja hranje
je uslovljenja biofizičkim okruženjem i fizičkim i hemijskim zakonima koji njime rukovode.
Ipak, postojanje određenih društvenih zakona koji se prostiru izvan fizičke i hemijske
realnosti predstavlja otvoreno naučno pitanje, a ne nešto što treba a priori usvojiti (York and
Clark 2006).

6
Logički sledi da je bilo koji zakon koji je svojstven svim ljudskim društvima istorijski emergentan( jer
nastaje kao rezultat određenih konfiguracija i sila koje su jedinstvene za ljude, ali nakon određene
vremenske tačke u istoriji, nisu važile za naše pretke). Stoga ne vidimo zašto bi emergentna svojstva
društava u određenoj istorijskoj epohi trebalo da budu posmatrana kao nešto izvan domena naučnog
istraživanja samo zato što operišu na drugom nivou opštosti( specifični socio - istorijski kontekst
ljudske vrste) za razliku od Tarnerovih atemporalnih socioloških zakona(koji su primenjivi u
specifičnom kontekstu svih ljudskih društava, ali nisu primenjivi na sva živa bića) [York and Clark
2006: 468].

7
 ZAKLJUČAK

Bez obzira što društveni život predstavlja bastion indeterminizma, pozitivistička

sociologija je ipak moguća. Univerzalne, generičke društvene sile koje upravljaju dinamikom
socijalnog univerzuma je moguće identifikovati i opisati njihova međudejstva. Ipak,
izjednačiti pozitivističku epistemološku pozicija sa naučnim pristupom, a sve druge
epistemologije u sociologiji otpisati kao nenaučne nije adekvatno. S obzirom da u
kompleksnm ljudskim društvima postoje i deterministički i indeterministički procesi,
nelinearne i linearne kauzalne sekvence, akumulacija sociološkog znanja bila znatno
osiromašena ukoliko ne bismo uvažili nepozitivistička istraživanja društvene stvarnosti.

Pozitivistička i istoristička objašnjenja u sociologiji treba posmatrati kao komplementarne

pristupe, a ne kao antagonističke pozicije. Pozitivistima su za razvoj apstraktnih zakona
neophodni empirijski podaci i istorjski detalji do kojih dolaze teoretičari koji su fokusirani na
proučavanje empirijskih reguralnosti u određenim istorijskim epohama. Na isti način,
pozitivistički uvidi o atemporalnim i fundamentalnim društvenim silama mogu da pomognu
istoristički orijentisanim sociolozima da uoče koje to univerzalne sile deluju u socio-
istorjskom kontekstu koji proučavaju.

Možemo zaključiti da razlog zbog kojeg u sociologiji možemo navesti samo mali broj
socioloških zakona je taj što je mali broj sociologa spremno da sebe nazove pozitivistima jer
je pozitivizam pojam koji se danas shvata u potpunosti suprotno od njegovog originalnog
značenja - kroz svoju istoriju prošao kroz mnoge devijacije i tako od prvobitne uske
povezanosti sa teorijom završio bivajući poistovećen sa statistikom i sirovim empirizmom.

8
 LITERATURA

Baldus, B. (1991). Reply to Lenski. The Canadian Journal of Sociology 16 (2): 195-201

Collins, R. (1989). Sociology: Proscience or Antiscience?. American Sociological Review 54

(1): 124-139

Sanderson, S. (1994). The Transition from Feudalism to Capitalism: The Theoretical

Significance of the Japanese Case. Review (Fernand Braudel Center) 17 (1): 15-55

Turner, J. (1985). In Defense of Positivism. Sociological Theory 3 (2): 24-30

Turner, J. (1992). If Not Positivism, Then Why Is Sociology Important?. The Canadian
Journal of Sociology 17 (1): 54-61

Turner, J. (2006). Toward a General Sociological Theory of the Economy. Sociological

Theory 22 (2): 229-246

Turner, J. (2006). Explaining the Social World: Historicism versus Positivism. The
Sociological Quarterly 47 (3): 451-463

York, R. and B. Clark (2006). Science and History: A Reply to Turner. The Sociological
Quarterly 47 (3): 465-470