3.

ZAVARIVANJE

Zavarivanje je proces izrade nerazdvojivog spoja uspostavljanjem međuatomskih

veza između delova koji se zavaruju, pri kome se pojedinačno ili kombinovano koristi
toplotna i mehanička energija, a po potrebi i dodatni materijal. Postupci zavarivanja, koji
se najčešće koriste u praksi, zasnovani su na lokalnom zagrevanju materijala iznad
temperature topljenja, kada zavareni spoj nastaje očvršćavanjem (npr. elektrolučno
zavarivanje), ili na lokalnom zagrevanju materijala do temperature topljenja, kada
zavareni spoj nastaje uz dodatno delovanje pritiska (npr. elektrootporno zavarivanje).
Zavarivanjem je moguće spajanje metala sa metalom, nemetala sa nemetalom i
metala sa nemetalom, ali se u praktičnom smislu podrazumijeva spajanje metala sa
metalom.
Zavarivanje je jedan od najvažnijih tehnoloških procesa u savremenoj industriji.

a) b)
Sl. 3.1. Šematski prikaz izgleda zavarenog spoja posle zavarivanja topljenjem a)
elektrolučno, b) pritiskom

3.1. Klasifikacija postupaka zavarivanja

Postupci zavarivanja dele se na postupke zavarivanja topljenjem i pritiskom.

Postupci zavarivanja pritiskom dele se na postupke kod kojih može doći do topljenja
osnovnog materijala i postupke kod kojih u toku zavarivanja ne dolazi do topljenja
osnovnog materijala.
Prema izvoru energije dele se na:
- elektrolučno (luk, otpor, snop,)
- hemijska (plamen, eksploziv, termit),
- mehanička (pritisak, trenje, ultrazvuk) i
- ostala ( svetlost, ... ).
Prema standardu SRPS C.T3.001postupci zavarivanja i spajanja dele se u 6 grupa i to:
1 elektrolučno zavarivanje,
2 elektrootporno zavarivanje,
3 gasno zavarivanje,
4 zavarivanje u čvrstom stanju,

81
 Zavarivanje

7 drugi postupci zavarivanja i

9 lemljenje

Tab. 3.1. Klasifikacija postupaka zavarivanja

1 Elektrolučno zavarivanje 4 Zavarivanje u čvrstom stanju

111 obloženom elektrodom - E 41 ultrazvukom
114 punjenom žicom 42 trenjem
12 pod praškom - EPP 43 kovačko
13 topljivom elektrodnom žicom u 44 eksplozijom
zaštiti gasa 45 difuzijom
131 zaštita u inertnom gasu MIG 48 na hladno
135 zaštita u aktivnom gasu MAG 7 Drugi postupci zavarivanja
14 netopivom elektrodom u zaštiti 71 aluminotermisko
gasa 72 električno pod troskom - EPT
141 inertni gas - TIG 74 indukcijono
15 plazmom 751 laserom
185 magnetno elektrolučno rotirajućim 76 elektronskim snopom
lukom 9 Tvrdo lemljenje
2 Elektrootporno zavarivanje 913 u peći
21 tačkasto 914 uranjanjem u soli
22 šavno 916 indukcijono
23 bradavičasto 94 Meko lemljenje
24 sučeono varničenjem 97 Zavarivačko lemljenje
25 sučeono zbijanjem
3 Gasno zavarivanje
311 Oksi - acetilenskim plamenom

3.2. Osnovni pojmovi u zavarivanju

Pod zavarenim spojem se podrazumeva konstruktivna celina, sl. 3.2, koju čine
osnovni metal (1) i metal šava, ili skraćeno šav, kod koga se razlikuju lice šava (2),
naličje šava (3), koren šava (4) i ivica šava (8), sl. 3.2.a. Kod postupaka zavarivanja
topljenjem šav nastaje očvršćavanjem istopljenog osnovnog i dodatnog metala ili samo
osnovnog metala.

a) b) c) d)
Sl. 3.2. Osnovni elementi zavarenog spoja po SRPS C.T3.001
82
Deo osnovnog metala, koji se topi u procesu zavarivanja i ulazi u sastav metala šava,
zove se uvar (5), čija je granica obeležena sa (6), sl. 3.2.a, a dubina sa (9), sl. 3.2.b.
Zona uticaja toplote (ZUT), označena sa (7) na sl.3.2.a, je onaj deo osnovnog
metala, koji je pod uticajem zagrevanja i hlađenja pretrpeo izvesne strukturne promene,
ali ispod temperature topljenja. Na sl. 3.2. prikazane su i osnovne dimenzije šava: širina
(11), debljina (12) i nadvišenje (10), i to za slučaj sučeonog, sl. 3.2.b, i ugaonog spoja, sl.
3.2.c, kao i za navareni sloj, sl. 3.2.d, kod koga je bitna i njegova debljina (13).
Pre zavarivanja potrebno je pripremiti ivice osnovnog metala, čime se dobija žleb
za zavarivanje, čiji su osnovni pojmovi definisani standardom SRPS C.T3.001, sl. 3.3.
Najčešće korišćeni žlebovi i izgledi odgovarajućih šavova su dati u tab. 1.2.

1. stranica žleba
2. koren žleba
3. oštri koren žleba
4. tupi koren žleba
5. razmak u korenu žleba
6. zatupljenje korena žleba
7. otvor žleba
8. širina otvora žleba
9. ugao otvora žleba
10. ugao zakošenja žleba

Sl. 3.3. Osnovni elementi žleba

Tab. 3.2. Oblici najčešće korišćenih žlebova i odgovarajućih šavova

naziv izgled žleba izgled šava naziv izged žleba izgled šava

Pripremljeni žleb u procesu zavarivanja topljenjem može da se ispuni u jednom

ili u više prolaza, ili u više slojeva, sl. 3.4, što prvenstveno zavisi od debljine osnovnog
materijala.
Zavar predstavlja dio metala šava, nastao u jednom prolazu ili sloju, sl. 3.4.

83
 Zavarivanje

a) jednoprolazni b) višeprolazni c) višeslojni

Sl. 3.4. Vrste šavova

Prema obliku lica šava razlikuju se ravni, udubljeni i ispupčeni šavovi, sl. 3.5, a
prema kontinuitetu šavovi se dele na neprekidne, sl. 3.6a i isprekidane, sl. 3.6b, koji mogu
da budu simetrični, sl. 3.6c, ili nesimetrični, sl. 3.6d.

a) ispupčeni b) udubljeni c) ravni

Sl. 3.5. Oblici lica šava

a) b) c) d)
Sl. 3.6. Podela šavova po kontinuitetu: a) neprekidni, b) isprekidani, c) simetrični,
d) nesimetrični

Zavisno od međusobnog položaja delova koji se zavaruju, osnovne vrste

zavarenih spojeva su sučeoni, preklopni, ivični, T spoj, sl. 3.7, a u zavisnosti od položaja,
zavarivanje može da bude u horizontalnom, horizontalno - vertikalnom, vertikalnom i
nadglavnom položaju, sl. 3.8. Položaji zavarivanja koji nisu horizontalni, zovu se
prinudni.

a) b) c) d)
Sl. 3.7. Osnovne vrste zavarenih spojeva: a) sučeoni, b) preklopni, c) ivični, d) T spoj

84
 a) b) c) d)
Sl. 3.8. Položaj zavarivanja: a) horizontalni, b) horizontalno vertikalni, c) vertikalni,
d) nadglavni

Pod tehnologijom zavarivanja podrazumjeva se skup operacija koje je potrebno

izvesti da bi se napravio zavareni spoj (izbor osnovnog i dodatnog materijala, priprema
osnovnog materijala, izbor postupka i parametara zavarivanja).
Pod tehnikom zavarivanja podrazumevaju se načini izvođenja pojedinih
operacija (npr. tehnika zavarivanja unapred ili unazad).

3.2.1. Označavanje i predstavljanje zavarenih spojeva na crtežu

Crtež zavarene konstrukcije mora da sadrži podatke potrebne za njenu izradu, kao
što je način pripreme žleba, geometrijske mere šava i tehnika zavarivanja. Da bi se ovi
podaci prikazali što jednostavnije definisani su način predstavljanja i oznake zavarenih
spojeva, koje se sastoje od grafičke i brojne oznake. Grafička oznaka definiše pripremu
žleba i oblika šava, tab. 3.3, oblik spoljne površine, tab. 3.4, vrste spojeva pri zavarivanju
pritiskom, tab. 3.5, dopunske radove na korenom zavaru (žlebljenje se označava
udvojenim simbolom oblika spoljne površine kod asimetričnih žlebova ili sa dvije
vertikalne crtice u sredini simetričnih žlebova) i kontinualnost šava pri zavarivanju
topljenjem (neprekidni šavovi se označavaju horizontalnom crticom preko osnovnog
simbola).

Tab. 3.3. Oznaka najčešće korišćenih žlebova i naziv odgovarajućih šavova

Tab. 3.4. Oznaka spoljne površine šava

85
 Zavarivanje

Tab. 3.5. Oznaka pri zavarivanju pritiskom

Grafička oznaka za uprošćeno prikazivanje zavarenih spojeva se ispisuje u blizini

šava, na prelomljenoj pokaznoj liniji ili ispod nje, sl. 3.9. Tako npr. oznaka na sl. 3.9a
definiše "V" šav bez obrade lica, oznaka na sl. 3.9b neprekidni dvostrani ugaoni šav sa
ravnim temenom, gde je a debljina šava, a oznaka na sl. 3.9c isprekidani dvostrani
nesimetrični ugaoni šav sa ravnim temenom, gde je l dužina pojedinih šavova, e razmak
između dva šava, n broj šavova i a debljina šava.

a)

b)

c)

Sl. 3.9. Primeri uprošćenog prikazivanja zavarenih spojeva: a) sučeoni, b) ugaoni ravni
dvostrani, c) isprekidani nesimetrični ugaoni ravni

Brojčana oznaka sadrži najbitnije podatke u zavisnosti od vrste spoja, oblika i

kontinualnosti šava, i po pravilu se sastoji od dva broja, odvojena crticom, prvi za kote
preseka šava, a drugi za dužinu šava. Primeri označavanja neprekidnih spojeva su dati u
tab. 3.6 (sučeoni), gde su prikazani jednostrani "I" spoj, dvostrani "X'' spojevi (simetrični
i nesimetrični),u tab. 3.7 jednostrani udubljeni i dvostrani simetrični ravni spoj, a
isprekidani spojevu tab. 3.8 su prikazani sučeoni "I" i ugaoni "T" spoj. Kompletna oznaka
zavarenog spoja još sadrži i brojčanu oznaku postupka zavarivanja, u skladu sa podacima
iz tab. 3.1.

86
Tab. 3.6. Primeri označavanja neprekidnih sučeonih spojeva
slika Opis oznaka
jednostrani ''I'' spoj,
debljine
3 mm, dužine šava
100 mm
simetrični ''X'' spoj,
debljine
15 mm, dužine šava
100 mm

nesimetrični ''X'' spoj,

debljine 17 mm (jedan
zavar 10 mm, drugi 7
mm), dužine šava 100
mm
Tabela 3.7 Primeri označavanja neprekidnih ugaonih spojeva
slika Opis oznaka

udubljeni spoj, preseka

4 mm, dužine šava 100
mm

simetrični ravni ''T''

spoj, dužinekrakova 6
mm, dužine šava 100
mm

Tab. 3.8. Primeri označavanja isprekidanih spojeva

slika Opis oznaka
sučeoni ''I'' spoj,
debljine 5 mm, 3
zavara dužine 10 mm,
korak 100 mm

ugaoni ravni ''T''

spoj, preseka 4 mm, 4
zavara dužine 10 mm,
korak 50 mm

87
 Zavarivanje

3.3. Metalurški procesi pri zavarivanju

Zavarivanje metala topljenjem prestavlja niz složenih metalurških procesa, za

koje je karakteristično sledeće:
- visoka temperatura kojom se obezbeđuje dobro i brzo topljenje osnovnog i
dodatnog materijala, ali istovremeno pogoduje isparavanju, sagorevanju i
rasprskavanju metala u zoni zavarivanja, a takođe pospešuje reakcije metalne
kupke sa kiseonikom, vodonikom i azotom iz okoline,
- mala zapremina metalne kupke reda veličine nekoliko cm3 (npr. kod E
postupka uglavnom manja od 2 cm3),
- kratko vreme procesa zavarivanja po pravilu od početka topljenja osnovnog i
dodatnog metala do očvršćavanja metala šava protekne nekoliko sekundi,
- velika brzina hlađenja zbog male zapremine metalne kupke i velike zapremine
delova koji se zavaruju, neke oblasti metala šava i ZUT se hlade brzinom i do
150 0C/s (kod nekih postupaka).

U metalurške procese pri zavarivanju se ubrajaju topljenje osnovnog i dodatnog

metala, fizičke i hemijske reakcije u rastopljenom i očvrslom metalu (isparavanje i
sagorevanje nekih elemenata iz osnovnog i dodatnog metala, apsorpcija gasova iz okoline
i njihove hemijske reakcije, prečišćavanje i legiranje metala šava), očvršćavanje metalne
kupke i strukturne promene u metalu šava u ZUT. U ovom poglavlju su metalurški
procesi opisani uopšteno za sve postupke zavarivanja topljenjem, uz navođenje pojedinih
karakterističnih primera, dok su specifičnosti metalurških procesa vezane za pojedine
postupke zavarivanja.

3.4.2. Termička obrada posle zavarivanja

Termička obrada posle zavarivanjase najčešće izvodi u cilju smanjenja zaostalih

napona (žarenje), otpuštanje zakaljenih struktura i usitnjavanje zrna (normalizacija) u
ZUT. Termičku obradu treba primenjivati samo kada je to neophodno, jer po pravilu
bitno poskupljuje izradu zavarenog spoja.

Žarenje je osnovna mera za smanjenje zaostalih napona i najčešće je neophodno

kod zavarenih spojeva velike debljine, posebno kod onih koji se nalaze u zavarenoj
konstrukciji velikog uklještenja, kao što su posude pod pritiskom, parovodi i rezervoari.
Smanjenje zaostalih napona se postiže žarenjem na temperaturi pri najmanje 550 0C, a
gornja granica temperature i vreme progrevanja su određeni zahtevom da se smanjuju
mehanička svojstva kao što su napon tečenja ili čvrstoća puzanja , što znači da je
temperatura žarenja u svakom slučaju ispod Ac1. Zagrevanje nesme da bude prebrzo da
nebi nastale prsline usled ponovnog zagrevanja i obično iznosi 80 - 100 0C/h, a hlađenje
treba da bude u peći ili na vazduhu, zavisno od vrste materijala. Vreme progrevanja je
približno 2 min/mm preseka šava, ali ne manje od 30 min sl. 3.17a. Posebnu pažnju treba
posvetiti mikrolegiranim čelicima povišene čvrstoće kod kojih ovakva termička obrada
može da bude više štetna nego korisna.

88
 Otpuštanje zavarenih spojeva izvodi se kao i termička obrada posle kaljenja
(poboljšanja), tj. Da se martenzit dobijen kaljenjem, koji je veoma krt, prevede u neku od
struktura koje imaju zadovoljavajuću žilavost. Otpuštanje treba primenjivati kod
zavarenih spojeva koji u ZUT imaju tvrdoću veću od 350 HV. Kao i kod žarenja, pri
izboru temperature zagrevanja i vremena progrevanja treba voditi računa o njihovom
uticaju na smanjenje čvrstoće. Svi parametri ove termičke obrade su slični kao kod
žarenja.
Normalizacija se izvodi radi homogenizacije i usitnjavanja zrna u metalu šava
(popravljanje stubičasto - slojevite strukture) i usitnjavanje zrna u krupnozrnoj oblasti
ZUT. Najčešće se koristi posle zavarivanja pod troskom, jednoslojnog zavarivanja pod
troskom i kod visokofrekventnog zavarivanja u proizvodnji šavnih cevi. Sobzirom na
relativno visoku temperaturu zagrevanja kod ove termičke obrade treba voditi računa o
vremenu zagrevanja i progrevanja zbog opasnosti od razugljeničenja površinskih slojevai
daljeg rasta zrna u ZUT. Stoga je u ovakvim slučajevima bolje koristiti jake indukcijone
grejače i brzine zagrevanja oko 150 0C/h, sl. 3.17b, nego sporo zagrevanje u peći. Vreme
progrevanja ne treba da bude duže od 30 minuta. Brzina hlađenja takođe treba da bude
kontrolisana da bi se izbegao porast zrna u području faznog preobražaja (γ→α). Kod
legiranih čelika, posebno ako su skloni samozakaljivanju, često se primenjuje izotermalno
hlađenje do 600 0C prinudnim strujanjem vazduha, a zatim sledi hlađenje u peći ili na
mirnom vazduhu.
Oprema za termičku obradu posle zavarivanja može da se podeli na peći za
obradu cele konstrukcije i na opremu za lokalnu obradu, kao što su gorionici,
elektrootporni i indukcijoni grejači. Peći su pogodne za manje zavarene konstrukcije, koje
mogu da se ubace u peć, a neophodna je kod konstrukcija koje bi se lokalnom obradom
deformisale. Lokalna termička obrada je pogodna posebno u slučaju kada je zagrevanje
neophodno pre, u toku i posle zavarivanja i što je moguće uređaj premeštati od sloja do
sloja.
3.5. Elektrolučno zavarivanje

Pod pojmom elektrolučnog zavarivanja podrazumevaju se postupci zavarivanja

koji kao izvor toplote koriste električni luk uspostavljen između elektrode i osnovnog
materijala, a dodatni materijal je sama elektroda (postupci sa topivom elektrodom) ili žica
za zavarivanje (postupci sa netopivom elektrodom). Konvencionalni postupci
elektrolučnog zavarivanja su E (obložena elektroda), MAG/MIG (topljiva elektrodna
žica u zaštiti inertnog ili aktivnog gasa), TIG (netopljiva elektroda i dodatni materijal
oblika žice, u zaštiti inertnog gasa), EPP (topljiva elektrodna žica pod praškom) i
zavarivanje punjenom elektrodnom žicom u zaštiti gasa ili bez nje (samozaštitna žica).
Svaki od ovih postupaka koristi toplotu električnog luka za topljenje dodatnog i osnovnog
materijala i odgovarajuće izvore električne struje (uređaje za zavarivanje). Topljenje
dodatnog materijala i njegov prenos u metalnu kupku je praćen pojavom sila, kao što su
elektromagnetna i gravitaciona, sile od strujanja i eksplozije gasova, sila od pritiska
plazme i sila od površinskog napona, koje bitno utiču na proces zavarivanja.
Električni luk je stabilno električno pražnjenje (usmereno kretanje elektrona)
kroz jonizovani vazduh ili gas. Da bi vazduh bio jonizovan u njemu moraju da postoje
elektroni i joni, koji svojim usmerenim kretanjem obezbeđuju protok električne struje.
Elektroni i joni u vazduhu nastaju kao posledica procesa koji se odvija pri uspostavljanju
električnog luka.
89
 Zavarivanje

Temperatura električnog luka kod E postupka dostiže 6000 °C, odnosno oko 4200 °C (na
anodi) i 3600 °C (na katodi), što obezbeđuje efikasno topljenje osnovnog i dodatnog
metala.

3.5.1. Ručno elektrolučno zavarivanje obloženom elektrodom

Ručno elektrolučno zavarivanje obloženom elektrodom je postupak spajanja

metala topljenjem obložene elektrode i dela osnovnog metala u električnom luku koji se
uspostavlja i održava između radnog komada (osnovnog metala) i elektrode, sl. 3.18.
Topljenjem jezgra elektrode obezbjeđuje se dodatni materijal za popunu žljeba, a
topljenjem, sagorevanjem i isparavanjem obloge obezbjeđuje se zaštita metalne kupke od
okolnih gasova i vazduha. Istopljeni sastojci obloge se mešaju sa rastopljenim metalom,
pre nego što isplivaju na površinu jer imaju manju gustinu od metalne kupke, i očvrsnu u
obliku troske. Troska štiti metal šava od uticaja okoline i usporava njegovo hlađenje, a
nakon zavarivanja se uklanja čekićem.

Sl.3.18. Šematski prikaz E postupka zavarivanja

S obzirom na jednostavno rukovanje i relativno nisku cenu uređaja i dodatnog

materijala s jedne, a dobar kvalitet spoja s druge strane, ručno elektrolučno zavarivanje
obloženom elektrodom je donedavno primenjivano više od svih ostalih postupaka
zajedno. Njegovoj širokoj primeni doprinose još i činjenica da su ograničenja u vezi sa
oblikom predmeta i vrstom materijala koji se zavaruje, kao i položajima zavarivanja,
manja od svih ostalih postupaka zavarivanja. S druge strane, zbog nedostataka E postupka
u novije vreme se umesto njega sve češće koriste ostali elektrolučni postupci. Osnovni
nedostaci E postupka su mala produktivnost usled česte zamene elektroda i uklanjanja
troske (brzina topljenja dodatnog metala je 1 - 2 kg/h), komplikovana i dugotrajna obuka
zavarivača, uticaj zavarivača na kvalitet šava, blještava svetlost i štetni gasovi nastali
sagorevanjem troske.
Ručno elektrolučno zavarivanje obloženom elektrodom može da se primenjuje za
spajanje velikog broja uobičajenih materijala, kao što su ugljenični, niskolegirani i
visokolegirani čelici, livena gvožđa, bakar, nikl, aluminijum i njihove legure. Takođe je
moguće spajanje materijala različitih po hemijskom sastavu, ali metalurški kompatibilnih.
Ovaj postupak se ne primenjuje na materijale kod kojih je zaštita gasnim produktima
obloge nedovoljna, kao što su Ti, Zr, Co, Ta, Mo.

90
Jedna od glavnih prednosti E postupka je mogućnost primene u svim položajima.
Naravno, ne treba zaboraviti da je horizontalni položaj najlakši i da ga treba koristiti kad
god je moguće, jer omogućava korišćenje elektroda većeg prečnika i struja veće jačine, tj.
veću produktivnost zavarivanja. U prinudnim položajima treba posvetiti pažnju izboru
parametara zavarivanja i tehnici rada.
Konačno, značajna prednost u primjeni E postupka je i u njegovoj prilagodljivosti
mestu zavarivanja. Naime relativno je jednostavno doći do nepristupačnih mesta kao što
su velike čelične konstrukcije (mostovi, zgrade, hale, brodovi), cevovodi i rezervoari, jer
je dovoljno imati dugačke i savitljive provodne kablove i izvor struje nezavisan od
gradske mreže.

3.5.1.1. Obložena elektroda za E postupak

Elektroda za E postupak zavarivanja ima metalno jezgro, koje je obloženo sem na

slobodnom kraju, sl. 3.19. Jezgro obložene elektrode kao deo strujnog kola prenosi struju
(slobodni kraj je povezan držačem elektrode za izvor struje), a istovremeno služi kao
dodatni materijal. Osnovne uloge obloge elektrode su:
- zaštita zone zavarivanja od okolnog kiseonika, azota i vodonika,
- -stabilizacija i jonizacija električnog luka,
- usporavanje hlađenja metala šava,
- prečišćavanje i legiranje metala šava,
- omogućavanje zavarivanja u prinudnim položajima.

Sl. 3.19. Obložena elektroda (d - prečnik, l1 - slobodni kraj, L - dužina, D - prečnik obloge
1 - metalno jezgro, 2- obloga )

Prema sastavu obloga je u metalurškom smislu kisela, bazna, celulozna i

rutilna, a u novije vreme se često koriste mešovite obloge kao što su rutilno - kisela,
rutilno - bazna i rutilno - celulozna. Hemijski sastav i osobine ovih obloga su dati u tab.
3.10. Osim navedenih postoje i specijalne vrste obloge.

91