EXOFYLLO_AE_2016_GRACIMO:Layout 1 4/4/17 12:58 PM Page 1

155
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ
ΕΦΗΜΕΡΙΣ

AΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΦΗΜΕΡΙΣ 2016

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΝ
ΤΗΣ ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ

155
2016
ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΠΕΜΠΤΗ

ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ
ISSN 1105-0950 2016
012_KOLOF_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 2:20 PM Page 272
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:46 PM Page 43

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΤΟΥ ΠΟΣΕΙΔΩΝΟΣ

ΣΤΗΝ ΤΡΟΙΖΗΝΙΑ*

ἐπικράτεια τῆς ἀρχαίας Τροιζῆνος ἐκτεινόταν στὸ ΝΑ. τμῆμα τῆς ἀργολικῆς χερ-
Ἡ σονήσου, συμπεριλαμβάνοντας ἀρχικὰ τὴ χερσόνησο τῶν Μεθάνων καὶ τὴ νῆσο
Καλαύρεια1. Σύμφωνα μὲ τὶς νομισματικὲς καὶ ἐπιγραφικὲς μαρτυρίες, τὰ Μέθανα καὶ ἡ
Καλαύρεια ἀποσπάσθηκαν ἀπὸ τὴν Τροιζήνα καὶ ἔγιναν ἀνεξάρτητες πόλεις στὸν ὕστερο
4ο αἰ. π.Χ., ἀλλὰ γιὰ τὴν Καλαύρεια πιθανολογεῖται ὅτι διατήρησε μιὰ σχέση συμπολι-
τείας μὲ αὐτὴν ἕως τὰ μέσα περίπου τοῦ 3ου αἰ. π.Χ. Στὴν ἐποχὴ τῆς Ρωμαιοκρατίας ἡ
Καλαύρεια ἐπανῆλθε στὴν κυριαρχία τῆς Τροιζῆνος, ὅπως μαρτυρεῖ ὁ Παυσανίας (10, 9,
8). Τὰ ἴδια γεωγραφικὰ ὅρια εἶχε στὰ νεότερα χρόνια καὶ ἡ Ἐπαρχία Τροιζηνίας, διοι-
κητικὴ ὑποδιαίρεση τοῦ νομοῦ Ἀττικῆς ποὺ ἴσχυε ἕως τὸν περασμένο αἰώνα.
Ἡ ἀρχὴ τῆς λατρείας τοῦ Ποσειδῶνος στὴν Τροιζηνία μπορεῖ νὰ ἀναχθεῖ στὴ μυκη-
ναϊκὴ περίοδο μὲ βάση τὰ εὑρήματα τοῦ ΥΕ ΙΙΙ ἱεροῦ ποὺ ἀνασκάφηκε στὸν λόφο τοῦ
Ἁγίου Κωνσταντίνου, στὴν ἀνατολικὴ ἀκτὴ τῆς χερσονήσου τῶν Μεθάνων (εἰκ. 1). Στὴν
κορυφὴ ἐκείνου τοῦ λόφου ἦλθε στὸ φῶς ἕνα μεγάλο κτιριακὸ συγκρότημα τῶν μυκηναϊ-
κῶν χρόνων, τὸ ὁποῖο ἐκτεινόταν στὸν χῶρο γύρω ἀπὸ τὴ σύγχρονη ἐκκλησία (εἰκ. 2-3).
Ἕνα μικρὸ δωμάτιο ἐκείνου τοῦ συγκροτήματος, τὸ Δωμάτιο Α, ποὺ βρισκόταν μπροστὰ
ἀπὸ τὴ ΝΔ. γωνία τῆς ἐκκλησίας, φαίνεται ὅτι εἶχε ἀμιγῶς θρησκευτικὴ χρήση. Οἱ ὑπό-
λοιποι χῶροι τοῦ συγκροτήματος ἐξυπηρετοῦσαν ἄλλες δραστηριότητες ποὺ ὑποστήριζαν
τὴ λειτουργία τοῦ ἱεροῦ ἢ σχετίζονταν ἄμεσα μὲ αὐτήν2.

* Εὐχαριστῶ θερμὰ τὸν Ἀκαδημαϊκὸ καὶ Γενικὸ
Γραμματέα τῆς ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας
Βασίλειο Χ. Πετράκο, ὁ ὁποῖος ὡς Ἔφορος τῶν
Ἀρχαιοτήτων Ἀττικῆς μοῦ ἐμπιστεύθηκε τὴν ἀρχαι-
ολογικὴ ἐποπτεία τῆς Τροιζηνίας καὶ μὲ διευκόλυνε
μὲ κάθε δυνατὸ τρόπο στὴ διενέργεια τῆς ἀνασκαφῆς
τοῦ μυκηναϊκοῦ ἱεροῦ τῶν Μεθάνων ἀλλὰ καὶ στὴ
μελέτη τῶν εὑρημάτων του.
1. Γιὰ τὰ γεωγραφικὰ ὅρια τῆς Τροιζηνίας, βλ. RE
VII A 1 (1939), λ. Troizen (E. Meyer) 620-624. G. Wel-
ter, Troizen und Kalaureia (Berlin 1941) 5-9. Ν. Φαρά-
κλας, Τροιζηνία, Καλαύρεια, Μέθανα, Ἀρχαῖες Ἑλλη-
νικὲς Πόλεις 10 (Ἀθήνα 1972) 2-3.
2. Γιὰ τὴν ἀνασκαφὴ στὸν Ἅγ. Κωνσταντῖνο βλ.
Ἑ. Κονσολάκη, ΑΔ 46, 1991, Β1, 71-74, πίν. 40-42.
Γιὰ πλήρη περιγραφὴ καὶ περισσότερες εἰκόνες τοῦ
Δωματίου Α, βλ. Ε. Κonsolaki, A Mycenaean sanc-
tuary on Methana, στὸ R. Hägg (ἐπιμ.), Peloponnesian
Sanctuaries and Cults, ActaAth-4o, 48 (Stockholm 2002)
27-29, εἰκ. 1, 2, 6. Ε. Konsolaki-Yannopoulou, Myce-
naean religious architecture: The archaeological evi-
dence from Ayios Konstantinos, Methana, στὸ M.
Wedde (ἐπιμ.), Celebrations. Sanctuaries and the Ves-
tiges of Cult Activity (Bergen 2004) 62-68, εἰκ. 2-6. Γιὰ
τοὺς ἄλλους χώρους τοῦ συγκροτήματος, βλ. Ἑ. Δή-
μου, Β. Περδικάτσης, Γ. Οἰκονόμου, Ἑ. Κονσολάκη-
 44
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 44

Ἑ λ έ ν η ς Κ ο ν σ ο λ ά κ η - Γ ι α ν ν ο π ο ύλ ο υ

Εἰκ. 1. Χάρτης τῆς Τροιζηνίας μὲ τὶς σχολιαζόμενες θέσεις: 1. Λόφος Ἁγ. Κωνσταντίνου. 2. Περιοχὴ Ὀγᾶ. 3. Παλαιόκαστρο.
AE 2016

4. Λιμνοθάλασσα Ψήφτας. 5. Ἀρχαία Τροιζήν. 6. Μεγάλη Μαγούλα. 7. Ἱερὸ Ποσειδῶνος στὴν Καλαύρεια. 8. Ὅρμος Βαγιο-
νιᾶς (χάρτης Γ.Υ.Σ.).
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 45

AE 2016 Ἐπισκόπηση τῆς λατρείας τοῦ Ποσειδῶνος στὴν Τροιζηνία 45

Εἰκ. 2. Γενικὴ ἄποψη τοῦ μυκηναϊκοῦ κτιριακοῦ συγκροτήματος στὸν λόφο τοῦ Ἁγίου Κωνσταν-
τίνου στὴ χερσόνησο τῶν Μεθάνων.

Τὸ Δωμάτιο Α ἦταν ἐφοδιασμένο μὲ μόνιμες λατρευτικὲς ἐγκαταστάσεις, στὶς ὁποῖες

περιλαμβάνονταν ἕνα λιθόκτιστο βαθμιδωτὸ θρανίο στὴ ΒΔ. γωνία του, ἕνας χῶρος στρω-
μένος μὲ λίθινες πλάκες στὸ μέσο περίπου τοῦ δωματίου, καὶ μιὰ χαμηλὴ ἐξέδρα ἐκτεινό-
μενη κατὰ μῆκος τοῦ νότιου τοίχου (εἰκ. 4). Στὴ ΝΑ. γωνία ὑπῆρχε μιὰ μικρὴ ἑστία, κατα-
σκευασμένη μὲ μερικὲς ἀκατέργαστες πέτρες. Στὸν χῶρο τῆς ἑστίας βρέθηκε ἕνα παχὺ
στρῶμα τέφρας ποὺ περιεῖχε ὑπολείμματα ἀπὸ καμένα ὀστὰ ζώων.

Γιαννοπούλου, Ὀρυκτολογικὴ μελέτη μεταλλικῶν
καὶ ἄλλων ὑλικῶν τῆς Ὕστερης Ἐποχῆς τοῦ Χαλκοῦ
ἀπὸ τὴν ἀνασκαφὴ τοῦ Ἁγ. Κωνσταντίνου Μεθάνων,
στὸ Ἑ. Κονσολάκη-Γιαννοπούλου (ἐπιμ.), Ἀργοσα-
ρωνικός. Πρακτικὰ 1ου Διεθνοῦς Συνεδρίου Ἱστο-
ρίας καὶ Ἀρχαιολογίας τοῦ Ἀργοσαρωνικοῦ (Ἀθήνα
2003) Α 229-248. Ἑ. Κονσολάκη-Γιαννοπούλου, Ταφὲς
νηπίων στὸ μυκηναϊκὸ ἱερὸ τοῦ Ἁγίου Κωνσταντίνου
στὰ Μέθανα, στὸ Ἀργοσαρωνικὸς Α 257-284. Konso-
laki-Yannopoulou ὅ.π. 62-75, εἰκ. 1, 9-13, 15-18, 20.
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 46

46 Ἑ λ έ ν η ς Κ ο ν σ ο λ ά κ η - Γ ι α ν ν ο π ο ύλ ο υ AE 2016

Εἰκ. 3. Μέθανα. Σχέδιο κάτοψης τῶν μυκηναϊκῶν κτιρίων γύρω ἀπὸ τὴν ἐκκλησία τῶν Ἁγίων
Κωνσταντίνου καὶ Ἑλένης (ἀποτύπωση Ν. Καλλιοντζῆ).
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 47

AE 2016 Ἐπισκόπηση τῆς λατρείας τοῦ Ποσειδῶνος στὴν Τροιζηνία 47

Εἰκ. 4. Τὸ Δωμάτιο Α τοῦ μυκηναϊκοῦ συγκροτήματος, ἀπὸ Α.

Εἰκ. 5. Εἰδώλια, ἀγγεῖα καὶ ὄστρεο τρίτωνα πάνω στὸ θρανίο τοῦ Δωματίου Α.
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 48

48 Ἑ λ έ ν η ς Κ ο ν σ ο λ ά κ η - Γ ι α ν ν ο π ο ύλ ο υ AE 2016

Πάνω καὶ δίπλα στὸ θρανίο βρέθηκαν περίπου 150 πήλινα εἰδώλια3, μαζὶ μὲ λίγα ἀγ-
γεῖα (κυρίως ἄβαφες κύλικες) καὶ ἕνα μεγάλο ὄστρεο τρίτωνα (εἰκ. 5). Τὰ περισσότερα
ἀπὸ τὰ εἰδώλια ἦταν ἁπλὰ ζώδια, στὰ ὁποῖα κυριαρχοῦσαν τὰ βοοειδῆ. Τὰ εἰδώλια βοοει-
δῶν συμπεριλάμβαναν λίγα φυσιοκρατικὰ παραδείγματα ποὺ μποροῦν νὰ χρονολογη-
θοῦν στὴν ΥΕ ΙΙΙΑ, ἀλλὰ τὰ περισσότερα ἀνῆκαν σὲ κοινοὺς σχηματοποιημένους τύπους
τῶν ΥΕ ΙΙΙΒ-Γ περιόδων. Τὰ φυσιοκρατικὰ εἰδώλια βοοειδῶν εἶχαν μεγάλα κέρατα ποὺ
σχημάτιζαν διπλὴ καμπύλη καὶ προβάλλονταν πρὸς τὰ ἐμπρός, ὅπως προσιδιάζει σὲ ταύ-
ρους (εἰκ. 6). Τὸ φύλο τοῦ ζώου, ὅμως, δὲν δηλωνόταν σαφῶς μὲ ἀπόδοση τῶν γεννητικῶν
ὀργάνων, ὅπως στὰ μινωικὰ εἰδώλια ταύρων. Ἰδιαίτερα σημαντικὴ ἦταν ἡ παρουσία δύο
ἵππων ἀνάμεσα στὰ ζωόμορφα εἰδώλια (εἰκ. 7), καθὼς ἀντίστοιχα παραδείγματα σπανί-
ζουν στὴ μυκηναϊκὴ κοροπλαστική. Ἡ ἀνθρώπινη μορφὴ ἐμφανιζόταν σχεδὸν ἀποκλει-
στικὰ σὲ συμπλέγματα μὲ ἵππους ἢ βοοειδῆ. Τέσσερεις, λίγο ἢ πολὺ σπάνιες κατηγορίες
τῶν σύνθετων μυκηναϊκῶν εἰδωλίων περιέχονταν στὸ ἀναθηματικὸ σύνολο: τρεῖς «ταυ-
ροκαθάπτες», πέντε ἔφιπποι ἄνδρες, δέκα ἅρματα μὲ ἕναν ἢ δύο ἐπιβάτες καὶ δεκαεπτὰ
βοϊδάμαξες μὲ ὁδηγό.
Τὰ σπάνια μυκηναϊκὰ εἰδώλια ποὺ ἑρμηνεύονται ὡς «ταυροκαθάπτες»4 συνήθως ἀπει-
κονίζουν ἕναν ἄνδρα ποὺ κάθεται στοὺς ὤμους ἑνὸς βοοειδοῦς καὶ πιάνει τὰ κέρατα τοῦ
ζώου ἢ τυλίγει τὰ χέρια του γύρω ἀπὸ αὐτά. Δύο ἀπὸ τὰ εἰδώλια ποὺ βρέθηκαν στὰ Μέ-
θανα εἶναι παρόμοια μὲ τὰ γνωστὰ παραδείγματα τοῦ τύπου. Τὸ τρίτο ὅμως διαφέρει
ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα λόγῳ τοῦ μεγαλύτερου μεγέθους του, τοῦ εἰδικοῦ τρόπου κατασκευῆς
του (κοῖλο χειροποίητο) καὶ τῆς ἰδιάζουσας σύνθεσης τῆς παράστασης. Ὁ ἄνδρας στέκε-
ται στὴν κορυφὴ τῆς κεφαλῆς τοῦ ζώου καὶ ὑψώνεται ἐπιβλητικὰ στὸ μέσο τῶν κεράτων
του, τὰ ὁποῖα κρατοῦσε σφικτὰ μὲ τὰ τεντωμένα χέρια του (εἰκ. 8). Οἱ χειρονομίες ποὺ
ἐκφράζουν δύναμη θεωρεῖται ὅτι συμβολίζουν τὴ θεϊκὴ φύση μιᾶς μορφῆς, ἔστω καὶ ἐὰν
αὐτὴ ἔχει μικρὸ μέγεθος5. Τὸ συγκεκριμένο εἰδώλιο θὰ μποροῦσε νὰ ἀναγνωρισθεῖ ὡς
ἀπεικόνιση μιᾶς θεότητας, καθὼς ἡ στάση τοῦ ἄνδρα φαίνεται νὰ ἐπιδεικνύει τὴν ἰσχὺ

3. Γιὰ τὰ εἰδώλια ἀπὸ τὸ μυκηναϊκὸ ἱερό, βλ. εἰδι-
κότερα: Konsolaki ὅ.π. (σημ. 2) 33-35. Ἑ. Κονσολάκη-
Γιαννοπούλου, Τὰ μυκηναϊκὰ εἰδώλια ἀπὸ τὸν Ἅγιο
Κωνσταντῖνο Μεθάνων, στὸ Ἀργοσαρωνικὸς Α 375-
406. E. Konsolaki-Yannopoulou, The symbolic signifi-
cance of the terracottas from the Mycenaean sanctuary
at Ayios Konstantinos, Methana, στὸ E. Alram-Stern, F.
Blakolmer, S. Deger-Jalkotzy, R. Laffineur, J. Weilhartner
(ἐπιμ.), Metaphysis. Ritual, Myth and Symbolism in the
Aegean Bronze Age, Aegaeum 39 (Leuven/Liège 2016)
49-57, πίν. XVIII-XXII.
4. Γιὰ τὴν ἄποψη αὐτὴ βλ. F. F. Jones, Three Myce-
naean figurines, στὸ S. S. Weinberg (ἐπιμ.), The Aegean
and the Near East. Studies presented to H. Goldman
(New York 1956) 124-125. Κ. Nicolaou, Mycenaean ter-
racotta figurines in the Cyprus Museum, OpAth 5,
1964, 51. Α. Tamvaki, Some unusual Mycenaean terra-
cottas from the Citadel House area, 1954-69, BSA 68,
1973, 242. J. H. Crouwel, Chariots and Other Means of
Land Transport in Bronze Age Greece (Amsterdam
1981) 53. H. G. Buchholz, Ägäische Bronzezeit (Darm-
stadt 1987) 522. Konsolaki ὅ.π. (σημ. 2) 34. Κονσο-
λάκη-Γιαννοπούλου ὅ.π. (σημ. 3) 377-378. Βλ. ὅμως
καὶ E. French, The development of Mycenaean terra-
cotta figurines, BSA 66, 1971, 166-167 (Ridden oxen),
ὅπου τὰ εἰδώλια αὐτοῦ τοῦ τύπου ἑρμηνεύονται ὡς
ἄνδρες ποὺ ἱππεύουν βόδια στὴν καθημερινὴ ζωή.
5. Βλ. C. Renfrew, The Archaeology of Cult. The
Sanctuary at Phylakopi (Oxford 1985) 22-24, ὅπου προσ-
διορίζονται τὰ κριτήρια γιὰ τὴν ἀναγνώριση μιᾶς
λατρευτικῆς εἰκόνας.
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 49

AE 2016 Ἐπισκόπηση τῆς λατρείας τοῦ Ποσειδῶνος στὴν Τροιζηνία 49

Εἰκ. 6-7. Εἰδώλια ταύρου καὶ ἵππου ἀπὸ τὸ Δωμάτιο Α.

Εἰκ. 8-9. Εἰδώλια «ταυροκαθάπτη» καὶ κρανοφόρου ἱππέα ἀπὸ τὸ Δωμάτιο Α.

04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 50

50 Ἑ λ έ ν η ς Κ ο ν σ ο λ ά κ η - Γ ι α ν ν ο π ο ύλ ο υ AE 2016

ἑνὸς ὑπερβατικοῦ ὄντος. Τὸ εἰδώλιο αὐτὸ βρέθηκε πεσμένο πάνω στὸ ψηλότερο σκαλο-
πάτι τοῦ βαθμιδωτοῦ θρανίου καὶ μᾶλλον θὰ ἦταν στημένο στὴν κορυφή του, ὅπου θὰ
ἀποτελοῦσε τὸ κέντρο ἑστίασης τῆς λατρείας.
Οἱ ἔφιπποι ἄνδρες, μιὰ ἄλλη πολὺ σπάνια κατηγορία μυκηναϊκῶν εἰδωλίων, εἶχαν ἐδῶ
ἔντονη παρουσία6. Ὅλοι οἱ ἱππεῖς εἶχαν στὸ κεφάλι ἕνα κωνικὸ κάλυμμα, ποὺ πιθανό-
τατα δήλωνε κράνος (εἰκ. 9). Ἡ παρουσία μέσα σὲ αὐτὸ τὸ δωμάτιο πέντε εἰδωλίων ἑνὸς
τύπου τοῦ ὁποίου δὲν ἔχουμε ἀπὸ ἄλλες θέσεις κανένα πλῆρες παράδειγμα εἶναι ὁπωσ-
δήποτε ἕνα ἐξαιρετικὸ φαινόμενο καὶ πρέπει νὰ συνδέεται μὲ τὴν ἰδιαίτερη φύση τῆς θεό-
τητας τοῦ ἱεροῦ. Ἂν καὶ ἡ ἱππικὴ τέχνη φαίνεται ὅτι ἦταν γνωστὴ στὴν Ἑλλάδα αὐτὴν
τὴν περίοδο, ἡ συμμετοχὴ ἐφίππων στρατιωτῶν σὲ μάχη δὲν τεκμηριώνεται στὸν ἑλληνικὸ
χῶρο πρὶν ἀπὸ τὸν 6ο αἰ. π.Χ. Στὴ μυκηναϊκὴ ἐποχὴ τὸ ἄλογο ἦταν κτῆμα καὶ σύμβολο
κύρους τῆς ἀνώτερης τάξης καὶ κατὰ κανόνα ἐχρησιμοποιεῖτο ζευγμένο σὲ ἅρμα. Κατὰ
συνέπεια πρέπει νὰ ὑποθέσουμε ὅτι οἱ κρανοφόροι ἱππεῖς ἀπὸ τὰ Μέθανα παριστάνουν
εἴτε εὐγενεῖς ποὺ ἐπιδεικνύουν τὴν ἱππευτικὴ ἱκανότητά τους σὲ εἰρηνικὲς ἐκδηλώσεις (π.χ.
ἱππικοὺς ἀγῶνες), εἴτε μιὰ ἀνδρικὴ θεότητα ποὺ θεωρεῖτο ὡς ὁ δαμαστὴς καὶ ὁ προστάτης
τῶν ἀλόγων, ἰδιότητα ποὺ ἀποδιδόταν στὸν Ποσειδῶνα κατὰ τοὺς ἱστορικοὺς χρόνους.
Τὰ περισσότερα ἀπὸ τὰ ὁμοιώματα ἁρμάτων ποὺ βρέθηκαν ἐδῶ εἶχαν δύο ἐπιβάτες
στὸν δίφρο. Σὲ ὅσες περιπτώσεις ἡ ἀπόδοση τῶν χεριῶν ἦταν λεπτομερής, ἡ πίσω μορφὴ
φαινόταν νὰ ἀγκαλιάζει ἐκείνη ποὺ στεκόταν μπροστά της (εἰκ. 10), χειρονομία ποὺ ὑπο-
δηλώνει μιὰ στενὴ σχέση μεταξύ τους7. Σὲ τέσσερεις περιπτώσεις οἱ ἐπιβάτες τῶν ἁρμάτων
καλύπτονταν ἀπὸ ἕνα μανιταρόσχημο σκιάδιο (εἰκ. 12α-β). Παρόμοια σκιάδια ποὺ προ-
στατεύουν μορφὲς μέσα σὲ ἅρμα σὲ παραστάσεις τῆς μυκηναϊκῆς εἰκονογραφίας θεω-
ρεῖται ὅτι συμβολίζουν τὸν ἀνώτερο βαθμὸ αὐτῶν τῶν προσώπων στὴν κοινωνικὴ ἢ θρη-
σκευτικὴ ἱεραρχία8. Προφανῶς τὰ ὁμοιώματα ἁρμάτων ἀπὸ τὸ ἱερό, ὅπως καὶ τὰ εἰδώλια
ἱππέων, δὲν ἀπεικονίζουν σκηνὲς τῆς καθημερινῆς ζωῆς ἀλλὰ ἕναν κόσμο πάνω ἀπὸ τὴν
τάξη τῶν κοινῶν ἀνθρώπων.
Ὁ ἀσυνήθιστος τύπος τῶν μυκηναϊκῶν εἰδωλίων ποὺ παριστάνει βοοειδὲς μὲ μιὰ
ἀνθρώπινη μορφὴ στὰ νῶτα του εἶχε ἑρμηνευθεῖ ἀπὸ τὸν Nicholls ὡς συμπτυγμένη βοϊ-
δάμαξα9, ἀλλὰ κατόπιν ἐπικράτησε ἡ ἄποψη τῆς French, ἡ ὁποία ἀναγνώρισε σὲ αὐτὰ

6. Γιὰ λεπτομερῆ παρουσίαση αὐτῶν τῶν εἰδω-
λίων, βλ. Ε. Konsolaki-Yannopoulou, A group of new
Mycenaean horsemen from Methana, στὸ P. Betancourt,
V. Karageorghis, R. Laffineur, W. D. Niemeier (ἐπιμ.),
Meletemata. Studies in Aegean Archaeology presented
to Malcolm H. Wiener, Aegaeum 20 (Liège/Austin 1999)
II 427-433.
7. Γιὰ τὰ ὁμοιώματα ἁρμάτων ἀπὸ ἱερό, βλ. Κον-
σολάκη-Γιαννοπούλου ὅ.π. (σημ. 3) 378-380, εἰκ. 13-19.
Γιὰ ἀναλυτικότερη συζήτηση τῆς στάσης τῶν μορφῶν
ποὺ ἐπιβαίνουν στὰ ἅρματα βλ. Konsolaki-Yanno-
poulou ὅ.π. (σημ. 3) 51-52.
8. Βλ. π.χ. H. W. Catling καὶ A. Millet, A study in
the composition patterns of Mycenaean pictorial pot-
tery from Cyprus, BSA 60, 1965, 221. J. H. Crouwel,
The Parasol Krater, BSA 68, 1973, 345. Buchholz ὅ.π.
(σημ. 4) 521, σημ. 128-129.
9. R. V. Nicholls, Greek Gods and Goddesses in
Miniature. An Exhibition of the Chesterman Terracotta
Collection (Cambridge 1978) 9, ἀρ. 15. Γιὰ τὴν ἴδια
ἑρμηνεία βλ. ἐπίσης Κ. Pilafidis-Williams, The Sanc-
tuary of Aphaia on Aigina in the Bronze Age (München
1998) 69-70. Konsolaki ὅ.π. (σημ. 2) 34. Κονσολάκη-
Γιαννοπούλου ὅ.π. (σημ. 3) 380-381.
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 51

AE 2016 Ἐπισκόπηση τῆς λατρείας τοῦ Ποσειδῶνος στὴν Τροιζηνία 51

Εἰκ. 10. Ὁμοίωμα ἅρματος μὲ δύο Εἰκ. 11. Εἰδώλιο κρανοφόρου ἄνδρα ποὺ ὁδηγεῖ ἅμαξα
ἀγκαλιασμένες μορφὲς στὸν δίφρο, συρόμενη ἀπὸ βοοειδές, ἀπὸ τὸ Δωμάτιο Α.
ἀπὸ τὸ Δωμάτιο Α.

Εἰκ. 12α-β. Ὁμοίωμα ἅρματος μὲ δύο ἀγκαλιασμένες μορφὲς κάτω ἀπὸ σκιάδιο, ἀπὸ τὸ Δωμά-
τιο Α.
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 52

52 Ἑ λ έ ν η ς Κ ο ν σ ο λ ά κ η - Γ ι α ν ν ο π ο ύλ ο υ AE 2016

τὰ εἰδώλια ἀνθρώπους ποὺ ὀργώνουν10. Δύο ἀπὸ τὰ πολλὰ παραδείγματα ποὺ βρέθηκαν
στὸ Δωμάτιο Α μᾶς ἔδωσαν νέα στοιχεῖα γιὰ τὴν ἑρμηνεία αὐτοῦ τοῦ αἰνιγματικοῦ τύπου
τῆς μυκηναϊκῆς κοροπλαστικῆς. Σὲ ἕνα εἰδώλιο, ποὺ εἶναι μεγαλύτερο καὶ λιγότερο σχη-
ματοποιημένο ἀπὸ τὰ ἄλλα, ἡ ἀνθρώπινη μορφὴ φορᾶ κράνος, ὅπως οἱ ἱππεῖς, καὶ εἶναι
προσαρτημένη σὲ ἕνα πλατὺ στέλεχος μὲ σαφὲς περίγραμμα, τὸ ὁποῖο ὑψώνεται κάθετα
πάνω ἀπὸ τὰ νῶτα τοῦ ζώου καὶ φαίνεται νὰ δηλώνει τὸ στηθαῖο μιᾶς συμπτυγμένης
ἅμαξας (εἰκ. 11). Σὲ ἕνα ἄλλο, πολὺ μικρὸ εἰδώλιο, παρὰ τὴ μεγάλη ἁπλοποίηση τῆς σύν-
θεσης, ἡ μικροσκοπικὴ μορφὴ στὰ νῶτα τοῦ ζώου κρατᾶ ἕνα σκιάδιο (εἰκ. 13α), παρόμοιο
μὲ ἐκεῖνα ποὺ προστατεύουν ὑψηλόβαθμα πρόσωπα μέσα σὲ ἅρματα. Πιθανότατα, λοι-
πόν, δὲν πρόκειται γιὰ παραστάσεις γεωργῶν ποὺ ὀργώνουν, ἀλλὰ γιὰ συμπτυγμένες βοϊ-
δάμαξες ποὺ ὁδηγεῖ μιὰ ἀνδρικὴ μορφὴ ἀνώτερου βαθμοῦ11. Ἄλλωστε, σὲ ἀρκετὰ εἰδώλια
αὐτοῦ τοῦ τύπου τὰ χέρια τοῦ ἄνδρα φαίνονται νὰ κρατοῦν τὴν πλαστικὴ ταινία ποὺ
δήλωνε τὰ ἡνία (εἰκ. 13β).
Στὸν μεγάλο ἀριθμὸ ἀναθηματικῶν εἰδωλίων ἀπὸ τὸ Δωμάτιο Α ἡ γυναικεία μορφὴ
δὲν ἐμφανιζόταν μὲ σαφῆ χαρακτηριστικὰ παρὰ μόνο μία φορὰ κατ’ ἐξαίρεση, σὲ ἕνα
ἀκέραιο εἰδώλιο τοῦ εἰδικοῦ τύπου Ψ μὲ κοῖλο στέλεχος12 (εἰκ. 14). Εἰδώλια τέτοιου τύ-
που βρέθηκαν σὲ χώρους μὲ θρησκευτικὴ σημασία στὶς Μυκῆνες, στὴ Μιδέα καὶ στὸ ἱερὸ
τῆς Ἀφαίας13, ἀλλὰ ὑπάρχουν καὶ παραδείγματα ἀπὸ ταφικὰ ἢ οἰκιστικὰ σύνολα, ἑπο-
μένως τὰ εἰδώλια αὐτῆς τῆς κατηγορίας δὲν εἶχαν ἀποκλειστικὰ λατρευτικὴ χρήση. Ἐδῶ,
πάντως, τὸ συγκεκριμένο εἰδώλιο κατέχει μιὰ ἰδιαίτερη θέση στὸ σύνολο τῶν ἀναθημάτων,
καθὼς ξεχωρίζει μὲ τὴ μοναδικότητά του ἀνάμεσα στὶς ἀνθρωπομορφικὲς παραστάσεις.
Ἡ κυριαρχία τῶν βοοειδῶν καὶ τῶν ἵππων στὸ θεματολόγιο τῶν ἀναθημάτων καὶ ἡ
ἐμφατικὴ παρουσία ἀνδρικῶν μορφῶν στὰ σύνθετα εἰδώλια ὁδηγοῦν στὴν ὑπόθεση ὅτι
ἡ λατρεία σὲ ἐκεῖνο τὸ ἱερὸ ἐπικεντρωνόταν σὲ μιὰ ἀνδρικὴ θεότητα, ἡ ὁποία στὴ θρη-
σκευτικὴ ἀντίληψη τῆς ἐποχῆς συνδεόταν στενὰ μὲ τὸν ταῦρο καὶ τὸν ἵππο, ὅπως ὁ Πο-
σειδῶν στὴ θρησκεία τῶν ἱστορικῶν χρόνων14. Ἐπειδὴ αὐτὰ τὰ δύο ζῶα θεωρεῖται ὅτι

10. French ὅ.π. (σημ. 4) 165-166 (Driven oxen). Γιὰ
τὴν ἄποψη αὐτὴ βλ. ἐπίσης Tamvaki ὅ.π. (σημ. 4) 236-
242. Crouwel ὅ.π. (σημ. 4) 56-57.
11. Πρβ. μιὰ παράσταση τοῦ Ποσειδῶνος σὲ ἀρχαϊ-
κὸ πήλινο πίνακα ἀπὸ τὰ Πεντεσκούφια τῆς Κοριν-
θίας, ὅπου ὁ θεὸς ἀπεικονίζεται νὰ ὁδηγεῖ ἅμαξα συ-
ρόμενη ἀπὸ ταύρους: Η. Α. Geagan, Mythological the-
mes on the plaques from Penteskouphia, AA 1970, 35,
εἰκ. 5.
12. Γιὰ τὸν τύπο βλ. French ὅ.π. (σημ. 4) 126-128.
13. Αὐτόθι 128. Pilafidis-Williams ὅ.π. (σημ. 9)
14-16, 129, πίν. 33, ἀρ. 51-57. Κ. Demakopoulou,
N. Divari-Valakou, Mycenaean figures and figurines
from Midea, στὸ A. L. Schallin καὶ P. Pakkanen (ἐπιμ.),
Encounters with Mycenaean figures and figurines
(Stockholm 2009) 46-47, εἰκ. 21.
14. Γιὰ τὴ σχέση τοῦ Ποσειδῶνος μὲ τὸν ταῦρο καὶ
τὸν ἵππο καὶ γιὰ τὰ ἀντίστοιχα ἐπίθετα (Ταύρειος,
Ἴππιος, Ἰπποκούρειος κ.ἄ.), βλ. ἐνδεικτικά: L. R. Far-
nell, The Cults of the Greek States IV (Oxford 1907) 14-
26, 73-74, 95-96. W. Burkert, Greek Religion: Archaic
and Classical (Oxford 1985, μτφρ. J. Raffan) 138. Ντ.
Κατσωνοπούλου, Παρατηρήσεις στὴ λατρεία τοῦ Πο-
σειδῶνος στὴν Τροιζηνία, στὸ Ἀργοσαρωνικὸς Β 120-
121. J. Mylonopoulos, Πελοπόννησος, οἰκητήριον Πο-
σειδῶνος, Heiligtümer und Kulte des Poseidon auf der
Peloponnes (Liège 2003) 381-382. C. Doyen, Poséidon
souvérain. Contribution à l’histoire religieuse de la
Grèce mycénienne et archaïque (Bruxelles 2011) 36-43,
296-299, 324-325.
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 53

AE 2016 Ἐπισκόπηση τῆς λατρείας τοῦ Ποσειδῶνος στὴν Τροιζηνία 53

Εἰκ. 13α-β. Σχηματοποιημένα ὁμοιώματα βοϊδάμαξας μὲ ὁδηγό, ἀπὸ τὸ Δωμάτιο Α.

συμβόλιζαν τὸ ὑγρὸ στοιχεῖο ποὺ γονιμοποιεῖ τὴ γῆ, ἡ κύρια θεότητα τοῦ μυκηναϊκοῦ ἱε-
ροῦ μπορεῖ νὰ ἦταν μιὰ προδρομικὴ μορφὴ τοῦ Ποσειδῶνος Φυταλμίου, ὁ ὁποῖος λα-
τρευόταν στοὺς ἱστορικοὺς χρόνους τόσο στὰ Μέθανα ὅσο καὶ στὴν Τροιζήνα. Ὁ Burkert
θεωρεῖ τὸν Ποσειδῶνα ὡς τὸν σημαντικότερο θεὸ ὅλης τῆς Ἀργολίδας στὴ μυκηναϊκὴ
ἐποχή15. Ὡς πρόδρομος τοῦ Ποσειδῶνος Φυταλμίου ἀναγνωρίζεται καὶ ὁ Ποσειδῶν τῆς
μυκηναϊκῆς Πύλου16, ὁ ὁποῖος ἦταν ὁ προστάτης καὶ ὁ ἐπόπτης τῆς κτηνοτροφικῆς καὶ
τῆς ἀγροτικῆς παραγωγῆς τῆς Πυλίας, ὅπως προκύπτει ἀπὸ τὰ ἀρχεῖα τοῦ ἀνακτόρου.
Τὸ γεγονὸς ὅτι τὰ ὁμοιώματα ἁρμάτων εἶχαν συνήθως δύο ἀγκαλιασμένες μορφὲς μέσα
στὸν δίφρο, ἀλλὰ καὶ ἡ ἀξιοσημείωτη παρουσία ἑνὸς γυναικείου εἰδωλίου εἰδικοῦ τύπου
ἀνάμεσα στὰ ἀναθήματα, ὑποδηλώνουν ὅτι μιὰ θηλυκὴ σύντροφος ἴσως συνόδευε ἐδῶ τὸν
κύριο θεό, ἔχοντας ἕνα συμπληρωματικὸ ρόλο. Ἡ λατρεία τοῦ Ποσειδῶνος (po-se-da-o) καὶ
μιᾶς ἀντίστοιχης θηλυκῆς θεότητας (po-si-da-e-ja) κατώτερου βαθμοῦ μαρτυρεῖται στὰ
μυκηναϊκὰ χρόνια σὲ κείμενα τῆς Γραμμικῆς Β ἀπὸ τὴν Πύλο17.

15. W. Burkert, La cité d’Argos entre la tradition
mycénienne, dorienne et homérique, στὸ V. Pirenne-
Delforge (ἐπιμ.), Les Panthéons des cités des origines à
la Periégèse de Pausanias (Liège 1988) 50-51.
16. P. de Fidio, I dosmoi pilii a Poseidon. Una terra
sacra di età micenea (Roma 1977) 185-187. Doyen ὅ.π.
(σημ. 14) 282-283.
17. Βλ. ἐνδεικτικὰ E. Townsend Vermeule, Götterkult,
Archaeologia Homerica III, κεφ. V (Göttingen 1974)
62-64. Doyen ὅ.π. (σημ. 14) 203-211, 224-228, 235-237,
239-242, 251-252, 256, 267-286. Βλ. ἐπίσης αὐτόθι 285-
286, ὅπου συζητεῖται καὶ τὸ ἐνδεχόμενο ἡ Πότνια τῆς
Πύλου νὰ ἦταν ἰσότιμη πάρεδρος τοῦ Ποσειδῶνος.
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 54

54 Ἑ λ έ ν η ς Κ ο ν σ ο λ ά κ η - Γ ι α ν ν ο π ο ύλ ο υ AE 2016

Εἰκ. 14-15. Εἰδώλιο τύπου Ψ μὲ κοῖλο στέλεχος καὶ ρυτὸ σὲ σχῆμα κεφαλῆς χοιριδίου, ἀπὸ τὸ
Δωμάτιο Α.

Ἡ κύρια θεότητα τοῦ ἱεροῦ πρέπει νὰ εἶχε σχέση καὶ μὲ τὴ θάλασσα, ὅπως δείχνουν
ἕνα τμῆμα ἀπὸ ὁμοίωμα πλοίου18, πιθανότατα ἀνάθημα ναυτικῶν, καὶ τὸ μεγάλο ὄστρεο
τρίτωνα ποὺ βρέθηκε πάνω στὸ θρανίο (εἰκ. 5). Τὸ ὄστρεο ἐκεῖνο εἶχε τεχνητὰ ἀποκομμένο
τὸ κάτω ἄκρο του, πιθανῶς γιὰ νὰ χρησιμοποιηθεῖ ὡς ρυτὸ γιὰ τὴν τέλεση χοῶν μὲ θα-
λασσινὸ νερό, ἐπειδὴ ἡ θάλασσα, ὡς πηγὴ ζωῆς, συνδεόταν μὲ τὴν ἔννοια τῆς γονιμότητας
καὶ τῆς ἀναγέννησης τῆς φύσης19. Μιὰ τέτοια χρήση θεωρεῖται ὅτι εἶχαν στὶς ταφικὲς καὶ
θρησκευτικὲς τελετουργίες τὰ μινωικὰ σκευομορφικὰ ἀγγεῖα σὲ σχῆμα τρίτωνα20.
Τὴν τέλεση χοῶν στὸ Δωμάτιο Α μαρτυροῦν καὶ δύο πήλινα ρυτὰ ποὺ βρέθηκαν ἐκεῖ21.
Τὸ ἕνα ἦταν μιὰ μικρογραφία τοῦ γνωστοῦ κωνικοῦ τύπου (FS 199), ἐνῶ τὸ ἄλλο ἀνῆκε
στὴν εἰδικὴ κατηγορία τῶν ζωομορφικῶν ἀγγείων, καθὼς εἶχε σχῆμα κεφαλῆς χοιριδίου
(εἰκ. 15). Τὰ ρυτὰ σὲ σχῆμα κεφαλῆς ζώου εἰκάζεται ὅτι προορίζονταν γιὰ χοὲς μὲ αἷμα

18. Μ. Wedde, The boat model from the Late Hella-
dic IIIA-B sanctuary at Agios Konstantinos (Methana)
and its typological context, στὸ Ἀργοσαρωνικὸς Α
285-300. Πρβ. Τὰ μυκηναϊκὰ ὁμοιώματα πλοίων ποὺ
βρέθηκαν στὰ ἱερὰ τοῦ Ἀπόλλωνος Μαλεάτα καὶ τῆς
Ἀφαίας: Ε. Πέππα-Παπαϊωάννου, Πήλινα εἰδώλια ἀπὸ
τὸ ἱερὸ τοῦ Ἀπόλλωνα Μαλεάτα Ἐπιδαυρίας (Ἀθήνα
1985) 40, 161-162, πίν. 22, ἀρ. A90. Pilafidis-Williams
ὅ.π. (σημ. 9) 76-77, 139, 145, πίν. 56, ἀρ. 534-535.
19. Εἰδικότερα γιὰ τὴν ἄποψη αὐτή, βλ. Ε. Konso-
laki-Yannopoulou, New evidence for the practice of
libations in the Aegean Bronze Age, στὸ R. Laffineur,
R. Hägg (ἐπιμ.), Potnia. Deities and Religion in the
Aegean Bronze Age, Aegaeum 22 (Liège/Austin 2001)
213-214.
20. C. Baurain, P. Darcque, Un triton en pierre à
Malia, BCH 107, 1983, 54-58. C. Baurain, Pour une
autre interprétation des génies minoens, στὸ P. Darc-
que, J. C. Poursat (ἐπιμ.), L’iconographie minoenne
(Paris 1985) 115. R. Laffineur, La mer et l’au-delà dans
l’Égée préhistorique, στὸ R. Laffineur, L. Basch (ἐπιμ.),
Thalassa. L’Égée préhistorique et la mer, Aegaeum 7
(Liège 1991) 236.
21. Konsolaki-Yannopoulou ὅ.π. (σημ. 19) 213-215,
πίν. LXVIId καὶ LXVIIIa-d.
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 55

AE 2016 Ἐπισκόπηση τῆς λατρείας τοῦ Ποσειδῶνος στὴν Τροιζηνία 55

στὶς μινωικὲς καὶ τὶς μυκηναϊκὲς τελετουργίες22. Εἶναι λοιπὸν πολὺ πιθανὸ αὐτὸ τὸ ρυτὸ
νὰ χρησίμευε γιὰ χοὲς μὲ τὸ αἷμα θυσιασμένων ζώων, τελούμενες στὸ πλαίσιο τῆς θρη-
σκευτικῆς λατρείας προκειμένου νὰ ἐπιτευχθεῖ ἡ εὐφορία τῆς γῆς. Ἡ ἀντίληψη ὅτι τὸ ράν-
τισμα τοῦ χώματος μὲ αἷμα συντελεῖ στὴν ἀνάπτυξη τῆς βλάστησης ὑπῆρχε στὶς περισσό-
τερες ἀρχαῖες θρησκεῖες καὶ εἰδικότερα στὰ Μέθανα ἀπηχεῖται σὲ μιὰ μαγικὴ τελετὴ ποὺ
περιγράφει ὁ Παυσανίας (2, 34, 2), χωρὶς νὰ τὴ συνδέει μὲ κάποια συγκεκριμένη θεότητα.
Γιὰ νὰ προστατέψουν τὰ βλαστάρια τῶν ἀμπελιῶν ἀπὸ τὸν λίβα ποὺ φυσοῦσε ἀπὸ τὸν
Σαρωνικὸ καὶ τὰ ξέραινε, ἔσχιζαν ἕναν ἄσπρο πετεινὸ στὴ μέση, μετὰ δύο ἄνδρες ἔπαιρ-
ναν ὁ καθένας τὸ μισό του καὶ διέγραφαν ἕναν κύκλο γύρω ἀπὸ τὸ ἀμπέλι τρέχοντας
πρὸς ἀντίθετη κατεύθυνση. Ὅταν ἔφθαναν στὸ σημεῖο ἀπὸ ὅπου εἶχαν ξεκινήσει, ἔθαβαν
ἐκεῖ τα δύο κομμάτια τοῦ πετεινοῦ. Αὐτὴ ἡ τελετουργία ἴσως ἦταν κατάλοιπο τῆς προ-
ιστορικῆς λατρείας τοῦ θεοῦ τῶν βασικῶν δυνάμεων τῆς φύσης στὸ μυκηναϊκὸ ἱερὸ τῶν
Μεθάνων, καθὼς οἱ μαγικὲς πρακτικὲς μιᾶς τέτοιας λατρείας δὲν ἀπαλείφονται εὔκολα
ἀπὸ τὴ λαϊκὴ συνείδηση.
Τὴ θυσία χοίρων στὴ θεότητα τοῦ μυκηναϊκοῦ ἱεροῦ τῶν Μεθάνων ἐπιβεβαιώνουν τὰ
ὀστὰ ζώων ποὺ συλλέχθηκαν στὸ Δωμάτιο Α. Τὰ ὀστὰ ἐκεῖνα προέρχονταν κυρίως ἀπὸ
νεαρὰ ἢ νεογέννητα ζῶα καὶ ἀνῆκαν κατὰ τὸ πλεῖστον σὲ χοιρίδια (53,7 %), ἐνῶ ἀκο-
λουθοῦσαν μὲ πολὺ χαμηλότερο ποσοστό (34,1 %) τὰ αἰγοπρόβατα. Ἕνας μικρὸς ἀριθμὸς
ἀνῆκε σὲ ἄλλα ζῶα καὶ σὲ πτηνά. Στὰ ὀστὰ ἀπὸ κατάλοιπα γευμάτων ποὺ βρέθηκαν στὰ
γειτονικὰ δωμάτια πλεόναζαν τὰ αἰγοπρόβατα μεγάλης ἡλικίας (74,7 %), ἐνῶ οἱ χοῖροι
ἀποτελοῦσαν ἕνα μικρὸ ποσοστό (7,2 %)23. Τὰ πολυάριθμα εἰδώλια βοοειδῶν ποὺ βρέθη-
καν στὸ Δωμάτιο Α ἴσως ὑποκαθιστοῦσαν θυσίες ζώων αὐτοῦ τοῦ εἴδους, ἐπειδὴ τὰ βόδια
ἦταν πολύτιμα γιὰ τὴ γεωργία καὶ δὲν θὰ ἦταν εὔκολο νὰ διατεθοῦν γιὰ σφαγιασμό.
Στὰ ἀρχεῖα τοῦ ἀνακτόρου τῆς Πύλου καταγράφονται προσφορὲς στὸν Ποσειδώνα
βοοειδῶν, αἰγοπροβάτων, χοίρων καὶ κάπρων24. Θυσία στὸν Ποσειδῶνα ποὺ περιλάμβανε
κριό, ταῦρο καὶ κάπρο ἀναφέρει καὶ ὁ Ὅμηρος (λ 130-131). Στοὺς ἱστορικοὺς χρόνους
θυσίες χοίρων προσφέρονταν συνήθως στὴ Δήμητρα καὶ στὸν Ἀσκληπιό, ἀλλὰ μερικὲς

22. R. Laffineur, Fecondité et pratiques funéraires
en Égée à l’âge du Bronze, στὸ A. Bonanno (ἐπιμ.),
Archaeology and Fertility Cult in the Ancient Mediter-
ranean (Malta 1986) 83-88. Ὁ ἴδιος ὅ.π. (σημ. 20) 236-
2237. R. Hägg, The role of libations in Mycenaean cere-
mony and cult, στὸ R. Hägg, G. Nordquist (ἐπιμ.), Cele-
brations of Death and Divinity in the Bronze Age Argo-
lid, ActaAth-4o, 40 (Stockholm 1990) 183-184.
23. Y. Hamilakis, E. Konsolaki, Pigs for the gods:
Burnt animal sacrifices as embodied rituals at a Myce-
naean sanctuary, OJA 23/2, 2004, 138-143. Καμένα
ὀστὰ χοίρων βρέθηκαν ἐπίσης στὴν ἀνασκαφὴ τοῦ
Μεγάρου Β στὴν Ἐλευσίνα, σὲ ὀχετὸ τῶν μυκηναϊκῶν
χρόνων ποὺ συγκέντρωνε νερὰ καὶ ἀπορρίμματα ἀπὸ
τὸν χῶρο τοῦ "ἐξώστη", ὁ ὁποῖος πρόσφατα ἑρμηνεύ-
θηκε ὡς χῶρος μυκηναϊκῆς λατρείας, βλ. Μ. Β. Cosmo-
poulos, Mycenaean religion at Eleusis: The architecture
and stratigraphy of Megaron B, στὸ M. B. Cosmopoulos
(ἐπιμ.), Greek Mysteries. The Archaeology and Ritual of
Ancient Greek Secret Cults (London/New York 2003) 1-24.
Μ. Β. Cosmopoulos, D. Ruscillo, Mycenaean burnt ani-
mal sacrifice at Eleusis, OJA 33/3, 2014, 257-273.
24. Doyen ὅ.π. (σημ. 14) 172-178, 184-192, 197-201,
283-285.
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 56

56 Ἑ λ έ ν η ς Κ ο ν σ ο λ ά κ η - Γ ι α ν ν ο π ο ύλ ο υ AE 2016

φορὲς καὶ στὸν Ποσειδῶνα, ὅπως μαρτυροῦν μιὰ ἐπιγραφὴ ἀπὸ τὴ Ρόδο καὶ ἕνα ἐνεπί-
γραφο ἀναθηματικὸ ἀνάγλυφο τῶν ὕστερων ἑλληνιστικῶν χρόνων ἀπὸ τὴ Λακωνία25.
Τὸ εἶδος καὶ ἡ ἐξαιρετικὴ ποιότητα τῶν εὑρημάτων ποὺ ἀπέδωσε τὸ Δωμάτιο Α τοπο-
θετοῦν τὴ λατρεία ποὺ ἀσκεῖτο σὲ αὐτὸ τὸ ἱερὸ σὲ ἐπίσημο ἐπίπεδο26. Τὸ ἴδιο συμπέρασμα
προκύπτει, ἄλλωστε, ἀπὸ τὰ κτιριακὰ κατάλοιπα ποὺ ἀποκαλύφθηκαν ἐδῶ. Δύο τουλά-
χιστον ἄλλοι χῶροι τοῦ μεγάλου συγκροτήματος, τὸ Δωμάτιο G καὶ τὸ Κτίριο Ζ, πρέπει
νὰ εἶχαν ἐπίσημο χαρακτήρα27.
Τὸ Δωμάτιο G, τὸ ὁποῖο βρισκόταν στὰ βόρεια τῆς ἐκκλησίας καὶ εἶχε ἐν μέρει κατα-
στραφεῖ ἀπὸ τὴν οἰκοδόμησή της, ἦταν μιὰ μεγάλη ὑπόστυλη αἴθουσα ποὺ εἶχε ἐμβαδὸν
περίπου 35 τ.μ., ὅπως δείχνουν οἱ σωζόμενοι τοῖχοι. Ἡ κύρια εἴσοδος βρισκόταν στὸ κέν-
τρο τῆς δυτικῆς πλευρᾶς καὶ ἦταν προσιτὴ ἀπὸ μιὰ μικρὴ αὐλή. Στὴν πρόσοψη πρέπει νὰ
εἶχε δύο ξύλινους κίονες, στερεωμένους σὲ δύο κυκλικοὺς λάκκους ποὺ βρέθηκαν στὸ δά-
πεδο τῆς αὐλῆς. Τὴ στέγη στήριζαν δύο κίονες τοποθετημένοι στὸν κεντρικὸ ἄξονά της,
ὅπως δείχνουν οἱ λίθινες βάσεις ποὺ σώθηκαν. Ἡ αἴθουσα αὐτὴ δὲν φαίνεται νὰ εἶχε κα-
θημερινὴ χρήση, καθὼς στὸ στρῶμα τοῦ δαπέδου δὲν βρέθηκαν ἀγγεῖα ἢ ἄλλα ἀντικεί-
μενα σπασμένα ἐπὶ τόπου, καὶ εἶναι πολὺ πιθανὸ νὰ προοριζόταν γιὰ συναθροίσεις ἐπι-
σήμων προσώπων στὸ πλαίσιο πανηγυρικῶν ἑορτῶν περιοδικοῦ χαρακτήρα.
Τὸ Κτίριο Ζ, τὸ ὁποῖο βρισκόταν λίγο βορειοτέρα, στὸ μέσο ἑνὸς ἐλεύθερου χώρου
(εἰκ. 2-3), ἦταν ἕνα τυπικὸ μυκηναϊκὸ μέγαρο ποὺ εἶχε σωζόμενο μῆκος 18 μ. Στὴν πρό-
σοψή του, ποὺ ἦταν στραμμένη πρὸς τὰ δυτικά, εἶχε ἕνα βαθὺ πρόπυλο ποὺ ὁδηγοῦσε σὲ
ἕναν προθάλαμο, ἀπὸ τὸν ὁποῖο εἰσερχόταν κανεὶς σὲ μιὰ μεγάλη κύρια αἴθουσα μὲ κεν-
τρικὴ ἑστία. Πίσω ἀπὸ τὴν κύρια αἴθουσα ὑπῆρχε ἕνα ἀκόμη δωμάτιο, ποὺ δὲν ἐπικοι-
νωνοῦσε μὲ τὸ ὑπόλοιπο κτίριο. Τὸ ἀνατολικὸ τμῆμα τοῦ τελευταίου δωματίου, ὅπως καὶ
ὁ βόρειος τοῖχος τοῦ προπύλου, εἶχαν καταστραφεῖ ἀπὸ τὴν καλλιέργεια τοῦ ἀγροῦ. Τὸ
μέγαρο ἐκεῖνο εἶναι πολὺ πιθανὸ νὰ στέγαζε ἕναν ἀξιωματοῦχο ποὺ διοικοῦσε τὸ ἱερὸ
καὶ ἐνδεχομένως ἐπόπτευε τὴν περιοχὴ τῶν Μεθάνων, λειτουργώντας ὡς τοποτηρητὴς
ἑνὸς κέντρου ἐξουσίας ποὺ βρισκόταν πέραν τῆς χερσονήσου28.

25. IG XII,1, 905 (Ρόδος). IG V,1, 1218 (Λακωνία). 1992) 13-21.

Γιὰ τὸ ἀνάγλυφο αὐτὸ βλ. ἐπίσης Mylonopoulos ὅ.π.
(σημ. 14) 240-241, 370.
26. Γιὰ τὰ κριτήρια διάκρισης τῆς ἐπίσημης ἀπὸ τὴ
λαϊκὴ λατρεία βλ. R. Hägg, Official and popular cults
in Mycenaean Greece, στὸ R. Hägg, N. Marinatos
(ἐπιμ.), Sanctuaries and Cults in the Aegean Bronze Age,
ActaAth-4o, 28 (Stockholm 1981) 35-39. Ὁ ἴδιος, State
and religion in Mycenaean Greece, στὸ R. Laffineur
καὶ W. D. Niemeier (ἐπιμ.), Politeia. Society and State
in the Aegean Bronze Age, Aegaeum 12 (Liège 1995)
387-390. Κ. Kilian, Mykenische Heiligtümer der Pelo-
ponnes, στὸ H. Froning, T. Hölscher, H. Mielsch (ἐπιμ.),
Kotinos. Festschrift für Erika Simon (Mainz am Rhein
27. Γιὰ πλήρη περιγραφὴ τοῦ Δωματίου G καὶ τοῦ
Κτιρίου Ζ, βλ. Konsolaki-Yannopoulou ὅ.π. (σημ. 2) 70-
72, 74-75, εἰκ. 1, 10-13, 17-18, 20. Βλ. ἐπίσης Ε. Κον-
σολάκη-Γιαννοπούλου, Νέα προϊστορικὰ εὑρήματα
ἀπὸ τὴν Τροιζηνία, στὸ Β. Βασιλοπούλου, Σ. Κατσα-
ροῦ-Τζεβελέκη (ἐπιμ.), Ἀπὸ τὰ Μεσόγεια στὸν Ἀργο-
σαρωνικό (Μαρκόπουλο Μεσογαίας 2009) 511-513,
εἰκ. 16-17.
28. Πρβ. H. Whittaker, Mycenaean Cult Buildings
(Bergen 1997) 29-31, ὅπου ὑποστηρίζεται μιὰ ἀνάλο-
γη λειτουργία τοῦ μυκηναϊκοῦ μεγάρου τῆς Φυλακω-
πῆς ποὺ γειτνίαζε μὲ τὸ ἱερό.
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 57

AE 2016 Ἐπισκόπηση τῆς λατρείας τοῦ Ποσειδῶνος στὴν Τροιζηνία 57

Ἡ ἀπουσία ὑστεροελλαδικῶν οἰκισμῶν ἀντίστοιχης σπουδαιότητας στὴ χερσόνησο

τῶν Μεθάνων ὁδηγεῖ στὴν ὑπόθεση ὅτι αὐτὸ τὸ σημαντικὸ ἱερὸ ὑπαγόταν στὸν ἔλεγχο
τῆς μυκηναϊκῆς Τροιζῆνος29, ἡ θέση τῆς ὁποίας ἔχει ἐντοπισθεῖ στὴν παραλία τοῦ ὅρμου
τοῦ Πώγωνος (λιμένας ἀρχαίας Τροιζῆνος), στὴν περιοχὴ τῆς Μεγάλης Μαγούλας τοῦ
Γαλατᾶ (εἰκ. 1). Οἱ ἀνασκαφικὲς ἔρευνες ποὺ διενεργήθηκαν ἐκεῖ στὸ διάστημα 1995-2000
ἔφεραν στὸ φῶς μιὰ μεσοελλαδικὴ ἀκρόπολη, κάποια οἰκιστικὰ κατάλοιπα τῶν ὑστερο-
ελλαδικῶν χρόνων καὶ τρεῖς θολωτοὺς τάφους, στοὺς ὁποίους περιλαμβανόταν καὶ ἕνας
ἐξαιρετικὰ μεγάλου μεγέθους30. Προφανῶς ἡ Τροιζὴν ἦταν ἕνα μυκηναϊκὸ κέντρο μείζο-
νος σημασίας, ποὺ θὰ μποροῦσε νὰ ἔχει δημιουργήσει καὶ νὰ συντηρεῖ ἕνα τέτοιο ἱερό.
Ὅπως προκύπτει ἀπὸ τὰ κεραμικὰ εὑρήματα, ἡ χρήση τοῦ κτιριακοῦ συγκροτήματος
στὸν Ἅγιο Κωνσταντῖνο ἄρχισε στὴ διάρκεια τῆς ΥΕ ΙΙΙΑ καὶ συνεχίσθηκε ἕως καὶ τὴν
πρώιμη ΥΕ ΙΙΙΓ. Ἡ μονοτονικὴ κλίση ποὺ παρουσίαζαν ὅσοι τοῖχοι σώθηκαν σὲ ἱκανὸ
ὕψος ὑποδηλώνει καταστροφὴ ἀπὸ σεισμό. Τὰ Μέθανα βρίσκονται σὲ σεισμογενῆ περιοχὴ
καὶ ἐπὶ πλέον ἔχουν ἕνα μεγάλο ἡφαίστειο, ποὺ ἦταν ἀκόμη ἐνεργὸ στὸν 3ο αἰ. π.Χ., ὅπως
μαρτυροῦν οἱ ἀρχαῖες πηγές31. Τὰ γεωλογικὰ χαρακτηριστικὰ τῆς χερσονήσου πιθανό-
τατα εὐνόησαν τὴν πρώιμη ἀνάπτυξη ἐδῶ τῆς λατρείας τοῦ θεοῦ ποὺ θεωρεῖτο ὅτι ἐξου-
σίαζε τὰ ἔγκατα τῆς γῆς.
Ὁ συνδυασμὸς τῆς λατρείας τοῦ Ποσειδῶνος μὲ αὐτὴ μιᾶς θηλυκῆς θεότητας παρατη-
ρεῖται στὰ Μέθανα καὶ κατὰ τοὺς ἱστορικοὺς χρόνους. Δύο ὁρόσημα ἱερῶν ποὺ βρέθηκαν
στὴν περιοχὴ Ὀγᾶ μαρτυροῦν τὴ λατρεία ἐδῶ τοῦ Ποσειδῶνος Φυταλμίου καὶ τῆς Ἀφρο-
δίτης32. Ἡ θέση Ὀγᾶ βρίσκεται ἐπίσης στὴν ἀνατολικὴ ἀκτὴ τῶν Μεθάνων, περίπου 3
χλμ. βορειότερα ἀπὸ τὸν Ἅγιο Κωνσταντῖνο, ἐνῶ τὸ κύριο οἰκιστικὸ κέντρο τῆς χερσονή-
σου, ἡ πολίχνη Μέθανα (ἢ Μεθάνα, ἢ Ἀρσινόη, ὅπως μετονομάσθηκε στοὺς ἑλληνιστικοὺς
χρόνους), ἦταν στὴ δυτικὴ πλευρά της, στὴ θέση Παλαιόκαστρο (εἰκ. 1), ὅπου ἡ κατοί-
κηση ἦταν συνεχὴς ἀπὸ τὴ νεολιθικὴ ἐποχὴ ἕως καὶ τὴν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας33.

29. Γιὰ τὶς λίγες μυκηναϊκὲς θέσεις ποὺ ἔχουν ἐντο-
πισθεῖ στὰ Μέθανα, βλ. C. Mee, G. Taylor, Prehistoric
Methana, στὸ C. Mee, H. Forbes (ἐπιμ.), A Rough and
Rocky Place: The Landscape and Settlement History of
the Methana Peninsula, Greece (Liverpool 1997) 52-54,
εἰκ. 4.5. Οἱ Βρετανοὶ ἀρχαιολόγοι δὲν θεωροῦν τὴ
χερσόνησο τῶν Μεθάνων ὡς αὐτόνομη περιοχὴ κατὰ
τὴν ΥΕ περίοδο καὶ πιθανολογοῦν ὅτι θὰ ἦταν ἐνσω-
ματωμένη σὲ κάποιο μυκηναϊκὸ κράτος.
30. Ἑ. Κονσολάκη-Γιαννοπούλου, Ἡ Μαγούλα
στὸν Γαλατὰ τῆς Τροιζηνίας: Ἕνα νέο ΜΕ-ΥΕ κέν-
τρο στὸν Σαρωνικό, στὸ Ἀργοσαρωνικὸς Α 159-228.
Ἡ ἴδια, ὅ.π. (σημ. 27) 504-511. Ε. Konsolaki-Yannopou-
lou, The Middle Helladic establishment at Megali Ma-
goula, Galatas (Troizenia), στὸ A. Philippa-Touchais, G.
Touchais, S. Voutsaki, J. Wright (ἐπιμ.), Mesohelladika.
La Grèce continentale au Bronze Moyen (Athènes 2010)
67-76. Ἡ ἴδια, Structural analysis of the tholos tombs at
Megali Magoula, Galatas (Troezenia), στὸ A. L. Schal-
lin, I. Tournavitou (ἐπιμ.), Mycenaeans Up to Date. The
Archaeology of the North-Eastern Peloponnese – Cur-
rent Concepts and New Directions, ActaAth-4o, 56
(Stockholm 2015) 483-502.
31. Στράβ. 1, 3, 18. Παυσ. 2, 34, 1.
32. Μ. Deffner, Altertümer von Methana, AM 34,
1909, 355. L. Foxhall, D. Gill, H. Forbes, Inscriptions of
Methana, στὸ A Rough and Rocky Place ὅ.π. (σημ. 29)
270, ἀρ. 5-6.
33. Γιὰ τὴ θέση Ὀγᾶ, βλ. C. Mee κ.ἄ., Catalogue of
sites, στὸ A Rough and Rocky Place ὅ.π. (σημ. 29) 146-
148, MS67. Γιὰ τὴ θέση Παλαιόκαστρο βλ. αὐτόθι
122-127, MS10.
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 58

58 Ἑ λ έ ν η ς Κ ο ν σ ο λ ά κ η - Γ ι α ν ν ο π ο ύλ ο υ AE 2016

Εἰκ. 16. Μέθανα. Τὸ ὁρόσημο τοῦ ἱεροῦ τοῦ Ποσει- Εἰκ. 17. Μέθανα. Λίθινος βωμὸς τῶν κλασι-
δῶνος Φυταλμίου στὴν περιοχὴ Ὀγᾶ. κῶν χρόνων σὲ ἀγρὸ στὴν περιοχὴ Ὀγᾶ.

Τὸ ὁρόσημο τοῦ ἱεροῦ τοῦ Ποσειδῶνος (εἰκ. 16), ἡ ἀκριβὴς θέση τοῦ ὁποίου δὲν εἶναι
γνωστή, βρέθηκε σὲ σύγχρονο ἀνάλημμα ἀπὸ ξερολιθιὰ στὴ νοτιοανατολικὴ πλευρὰ τοῦ
λόφου Μικρὸς Καβαλάρης. Ἡ ἐπιγραφὴ Ποσειδᾶνος Φυταλμίου εἶναι χαραγμένη μὲ ἄτε-
χνα γράμματα στὴν ἁδρὴ ἐπιφάνεια τῆς πέτρας, γεγονὸς ποὺ δὲν ἐπιτρέπει παρὰ μιὰ
εὐρεία χρονολόγηση ἀπὸ τὸν 4ο αἰ. π.Χ. ἕως καὶ τὸν 2ο αἰ. π.Χ. Σὲ ἕναν ἀγρὸ κάτω ἀπὸ
ἐκεῖνον τὸν λόφο σώζεται ἕνας λίθινος βωμὸς τῶν κλασικῶν χρόνων (εἰκ. 17), ὁ ὁποῖος
πιθανότατα προέρχεται ἀπὸ τὸ ἱερὸ τοῦ Ποσειδῶνος. Τὰ δείγματα κεραμικῆς ποὺ συλ-
λέχθηκαν σὲ αὐτὴ τὴ θέση κατὰ τὴν ἐπιφανειακὴ ἔρευνα τῆς Βρετανικῆς Ἀρχαιολογικῆς
Σχολῆς κάλυπταν σχεδὸν ὅλο τὸ διάστημα ἀπὸ τοὺς πρωτοελλαδικοὺς ἕως καὶ τοὺς μεσαι-
ωνικοὺς χρόνους, ἀλλὰ ἔδειχναν μιὰ ἐντατικότερη χρήση τοῦ χώρου στὴν ἀρχαϊκὴ καὶ
τὴν κλασικὴ περίοδο. Ἡ ἀρχαϊκὴ κεραμικὴ συμπεριλάμβανε ἀρκετὰ μικρογραφικὰ ἀγγεῖα,
τὰ ὁποῖα μαρτυροῦν λατρευτικὴ δραστηριότητα σὲ ἐκείνη τὴν ἐποχή. Τὸ ἱερὸ θὰ συνέχισε
τὴ λειτουργία του στοὺς κλασικοὺς καὶ τοὺς ἑλληνιστικοὺς χρόνους ἀλλὰ μᾶλλον θὰ ἐγκα-
ταλείφθηκε στοὺς ρωμαϊκούς, καθὼς ἡ κατοίκηση φαίνεται νὰ διακόπτεται στὴ θέση αὐτὴ
ἀπὸ τὸν 1ο αἰ. π.Χ. ἕως τὶς ἀρχὲς τοῦ 4ου αἰ. μ.Χ. Ἡ λατρεία τοῦ θεοῦ ἴσως συνεχίσθηκε
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 59

AE 2016 Ἐπισκόπηση τῆς λατρείας τοῦ Ποσειδῶνος στὴν Τροιζηνία 59

κάπου ἀλλοῦ, ἀφοῦ ὁ Ποσειδῶν ἀπεικονίζεται (ὄρθιος, μὲ τρίαινα στὸ ἀριστερὸ χέρι καὶ
δελφίνι στὸ δεξὶ) σὲ νόμισμα τῶν Μεθαναίων τῆς ἐποχῆς τοῦ Σεπτιμίου Σεβήρου34.
Τὸ ὁρόσημο μὲ τὴν ἐπιγραφὴ Ἀφροδίτας ποὺ εἶδε ὁ Deffner στὴν περιοχὴ Ὀγᾶ τὸ 1908
τώρα ἔχει χαθεῖ. Μὲ αὐτὸ τὸ ἱερὸ μπορεῖ νὰ συσχετισθεῖ ἕνας ἄλλος χῶρος λατρείας ποὺ
ἐντοπίσθηκε κατὰ τὴν ἐπιφανειακὴ ἔρευνα τῆς Βρετανικῆς Σχολῆς σὲ μικρὴ ἀπόσταση
πρὸς τὰ δυτικὰ τοῦ λόφου Μικρὸς Καβαλάρης35. Στὴ θέση ἐκείνη βρέθηκαν 188 ἀρχαϊκοὶ
μικρογραφικοὶ σκύφοι, οἱ ὁποῖοι προφανῶς ἀποτελοῦσαν ἀναθηματικὸ σύνολο. Ἡ συνέ-
χιση τῆς λατρείας στοὺς κλασικοὺς χρόνους εἶναι ἀβέβαιη. Τὴν ἀρχή της τοποθετοῦν οἱ
Βρετανοὶ ἐρευνητὲς στὴν πρωτογεωμετρικὴ περίοδο, ἀλλὰ δὲν παρουσιάζουν ἀντίστοιχα
εὑρήματα ἀπὸ αὐτὴ τὴ θέση. Ἀντίθετα, ἡ προηγούμενη θέση (Μικρὸς Καβαλάρης) ἀπέ-
δωσε ἀρκετὰ δείγματα κεραμικῆς τῶν γεωμετρικῶν χρόνων, κυρίως σκύφους καὶ κύπελλα,
ποὺ θὰ μποροῦσαν νὰ στηρίξουν μιὰ τέτοια ἄποψη γιὰ τὸ ἐκεῖ ἱερὸ τοῦ Ποσειδῶνος
Φυταλμίου.
Στὴν Τροιζήνα ὁ Ποσειδῶν κατεῖχε μαζὶ μὲ τὴν Ἀθηνᾶ τὴν πρώτη θέση στὶς λατρεῖες
τῆς πόλης, ἡ ὁποία μάλιστα ὀνομαζόταν παλαιότερα ἀπὸ τὸν θεὸ Ποσειδωνία ἢ Ποσει-
δωνιάς36. Ὅπως μαρτυρεῖ ὁ Παυσανίας (2, 30, 6), τὸν Ποσειδῶνα τιμοῦσαν οἱ Τροιζήνιοι
μὲ τὴν ἐπίκληση Βασιλεὺς καὶ τὴν Ἀθηνᾶ ὡς Πολιάδα καὶ Σθενιάδα. Ὁ ναὸς τῆς Ἀθηνᾶς
Σθενιάδος βρισκόταν στὴν ἀκρόπολη τῆς Τροιζῆνος καὶ εἶχε ὡς λατρευτικὸ ἄγαλμα ἕνα
ξόανο κατασκευασμένο ἀπὸ τὸν Αἰγινήτη γλύπτη Κάλ(λ)ωνα, ἡ δράση τοῦ ὁποίου τοπο-
θετεῖται στὴν ὑστεροαρχαϊκὴ περίοδο37. Ὁ ναὸς καὶ τὸ ἄγαλμα τῆς θεᾶς ἀπεικονίζονται
σὲ νομίσματα τῆς Τροιζῆνος τῆς ἐποχῆς τοῦ Κομμόδου καὶ τοῦ Σεπτιμίου Σεβήρου38. Ὁ
ναός της πρέπει νὰ βρισκόταν στὴν κορυφὴ τοῦ λόφου τῆς ἀκρόπολης (εἰκ. 18)39, ὅπως
δείχνει ἡ νομισματικὴ ἀπεικόνισή του πάνω σὲ ψηλὸ βράχο. Κατάλοιπά του δὲν σώθηκαν,
καθὼς στὸν χῶρο ἐκεῖνο οἰκοδομήθηκε ἀργότερα τὸ μεσαιωνικὸ κάστρο τῆς βαρονίας τοῦ
Δαμαλᾶ.
Σύμφωνα μὲ τὴ μυθικὴ παράδοση ποὺ κατέγραψε ὁ Παυσανίας (2, 30, 6), ὁ Ποσειδῶν
καὶ ἡ Ἀθηνᾶ φιλονικοῦσαν γιὰ τὴν κατοχὴ τῆς πόλης, ἀλλὰ τελικὰ συμμορφώθηκαν μὲ
τὴν ἐντολὴ τοῦ Διὸς νὰ ἔχουν ἀπὸ κοινοῦ τὴν προστασία της. Γιὰ τὸν λόγο αὐτὸν τὰ
πρῶτα νομίσματα τῆς Τροιζῆνος ἀπεικόνιζαν στὴ μία ὄψη τὸ πρόσωπο τῆς Ἀθηνᾶς καὶ
στὴν ἄλλη τὴν τρίαινα. Ἡ κοπὴ ἀργυρῶν νομισμάτων αὐτοῦ τοῦ τύπου ἄρχισε γύρω στὰ
μέσα τοῦ 5ου αἰ. π.Χ. καὶ συνεχίσθηκε στὸν 4ο αἰ. π.Χ., στὴ διάρκεια τοῦ ὁποίου κόπηκαν

34. D. Gill, Coinage of Methana, στὸ A Rough and
Rocky Place ὅ.π. (σημ. 29) 280, εἰκ. Α3.14.
35. Mee κ.ἄ. ὅ.π. (σημ. 33) 148, MS68.
36. Στράβ. 8, 6, 14. Παυσ. 2, 30, 8. Στέφ. Βυζ. λ.
Τροιζήν.
37. Παυσ. 2, 32, 5. Γιὰ τὸν γλύπτη Κά(λ)λωνα βλ.
Alt-Ägina II.2, 13-18. A. Stewart, Greek Sculpture, Ι.
An Exploration (New Haven/London 1990) 137, 238.
R. Vollkommer, Künstlerlexikon der Antike (München/
Leipzig 2001-2004) 397-399.
38. F. Imhoof-Blumer, P. Gardner, A Numismatic
Commentary on Pausanias (London/Bungay 1887) 47,
πίν. Μ ΙΙΙ-V. M. Οἰκονομίδου, Νομίσματα καὶ θρη-
σκευτικὴ παράδοση τῆς Τροιζήνας, στὸ Ἀργοσαρω-
νικὸς Β 108, εἰκ. 3-4.
39. Welter ὅ.π. (σημ. 1) πίν. 2. Ν. Παπαχατζῆς, Παυ-
σανίου Ἑλλάδος Περιήγησις. Κορινθιακὰ–Λακωνικά
(Ἀθήνα 1976) εἰκ. 277.
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 60

60 Ἑ λ έ ν η ς Κ ο ν σ ο λ ά κ η - Γ ι α ν ν ο π ο ύλ ο υ AE 2016

Εἰκ. 18. Χάρτης τῆς Τροιζῆνος, βασισμένος στοὺς χάρτες τῶν G. Welter καὶ Ν. Παπαχατζῆ, μὲ
τὶς πιθανὲς θέσεις τῶν ναῶν τῆς Ἀθηνᾶς Πολιάδος-Σθενιάδος (1), τῆς Δήμητρος Θεσμοφόρου (2)
καὶ τοῦ Ποσειδῶνος Φυταλμίου (3).
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 61

AE 2016 Ἐπισκόπηση τῆς λατρείας τοῦ Ποσειδῶνος στὴν Τροιζηνία 61

Εἰκ. 19α-β. Χάλκινο νόμισμα τῆς Τροιζῆνος, ἑλληνιστικῶν χρόνων. Στὸν ἐμπροσθότυπο κεφαλὴ
τοῦ Ποσειδῶνος μὲ ταινία καὶ στὸν ὀπισθότυπο τρίαινα.

καὶ χάλκινα νομίσματα τοῦ ἴδιου τύπου40. Σὲ ἄλλες χάλκινες κοπές, ποὺ χρονολογοῦνται
μετὰ τὸ 322 π.Χ. ἢ ἀπὸ τὸ 300 π.Χ. ἕως τὸ 240 π.Χ., στὸν ἐμπροσθότυπο ἀπεικονίζεται
ἡ κεφαλὴ τοῦ Ποσειδῶνος ἀντὶ τῆς Ἀθηνᾶς, ἐνῶ στὸν ὀπισθότυπο παραμένει ἡ τρίαινα
(εἰκ. 19α-β), ἡ ὁποία μερικὲς φορὲς συνοδεύεται ἀπὸ δελφίνι41.
Ὁ Ποσειδῶν παριστάνεται ἐπίσης μαζὶ μὲ τὴν Ἀθηνᾶ (ἢ κατ’ ἄλλους τὴν Ἀφροδίτη)
σὲ ψηφισματικὸ ἀνάγλυφο τοῦ 4ου αἰ. π.Χ. ποὺ βρέθηκε στὴν Τροιζήνα42 (εἰκ. 20). Ἐδῶ
οἱ δύο προστάτες τῆς πόλης πλαισιώνουν τὸν τιμώμενο Ἐχίλαο Φιλωνίδου, ὁ ὁποῖος ἀπει-
κονίζεται σὲ μικρότερο μέγεθος στὸ κέντρο τοῦ ἀναγλύφου. Τὸ γεγονὸς ὅτι τὸν Ἐχίλαο
στεφανώνει ὁ Ποσειδῶν μᾶλλον ὑποδηλώνει ὅτι αὐτὸς εἶχε ἀποκτήσει ἤδη κάποιο προ-
βάδισμα ἔναντι τῆς Ἀθηνᾶς43. Τὴ σταδιακὴ ἐπικράτηση τοῦ Ποσειδῶνος δείχνει, ἄλλωστε,
ἡ ἀντικατάσταση τῆς κεφαλῆς τῆς Ἀθηνᾶς μὲ τὴ δική του κεφαλὴ στὰ νομίσματα τῆς
Τροιζῆνος ποὺ χρονολογοῦνται πρὸς τὸ τέλος τοῦ 4ου καὶ στὴ διάρκεια τοῦ 3ου αἰ. π.Χ.
Ἡ ἐπίκληση Βασιλεὺς δὲν μαρτυρεῖται γιὰ τὸν Ποσειδῶνα σὲ ἄλλη περιοχὴ ἐκτὸς τῆς
Τροιζῆνος, ἀλλὰ μπορεῖ νὰ παραλληλισθεῖ μὲ τὴν προσωνυμία Ἄναξ ποὺ ἀναγράφεται

40. F. Imhoof-Blumer, Monnaies grecques (Amster-
dam 1883) 181-182, ἀρ. 132-146, 148. P. Gardner, Cata-
logue of Greek Coins in the British Museum: Pelopon-
nesus (excluding Corinth) (London 1887) 165-166, ἀρ.
1-14, πίν. ΧΧΧ:17-24. Imhoof-Blumer, Gardner ὅ.π.
(σημ. 38) 47, πίν. Μ Ι-ΙΙ. Οἰκονομίδου ὅ.π. (σημ. 38)
107-108, εἰκ. 1-2. Στὶς ἀρχαιότερες κοπὲς ἡ κεφαλὴ τῆς
Ἀθηνᾶς ἀπεικονίζεται κατ᾽ ἐνώπιον (χωρὶς κράνος),
γι’ αὐτὸ ὁ Παυσανίας χρησιμοποιεῖ τὴ λέξη «πρόσω-
πον» στὴ σχετικὴ ἀναφορά του.
41. Imhoof-Blumer ὅ.π. (σημ. 40) 182, ἀρ. 147.
Gardner ὅ.π. (σημ. 40) 166, ἀρ. 17-18, πίν. ΧΧΧΙ:2-3.
Β. Wells, A. Penttinen, J. Hjohlman κ.ἄ., The Kalaureia
excavation project: The 2004 and 2005 seasons, OpAth
31-32, 2006-2007, 125, 127, ἀρ. 336, εἰκ. 87.
42. P. E. Legrand, Inscriptions de Trézène, BCH 17,
1893, 102-104, ἀρ. 24. IG IV 748. M. Meyer, Die griechi-
schen Urkundenreliefs, AM Beih. 13 (1989) 184-185,
318, ἀρ. Ν 10. Mylonopoulos ὅ.π. (σημ. 14) 89-90. Γιὰ
τὴν ἑρμηνεία τῆς γυναικείας μορφῆς ὡς Ἀφροδίτης:
A. Frickenhaus, W. Müller, Aus der Argolis: Berichte
über eine Reise vom Herbst 1909, AM 36, 1911, 33-35.
LIMC II 1 (1984) λ. Aphrodite (A. Delivorrias) 35, ἀρ.
238. V. Pirenne-Delforge, L’Aphrodite grecque (Liège
1994) 184-185.
43. Γιὰ τὴ σταδιακὴ ὑπερίσχυση τοῦ Ποσειδῶνος
ἔναντι τῆς Ἀθηνᾶς στὴν Τροιζήνα βλ. N. Robertson,
The Decree of Themistocles in its contemporary setting,
Phoenix 36, 1982, 9. Mylonopoulos ὅ.π. (σημ. 14) 87.
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 62

62 Ἑ λ έ ν η ς Κ ο ν σ ο λ ά κ η - Γ ι α ν ν ο π ο ύλ ο υ AE 2016

Εἰκ. 20. Ψηφισματικὸ ἀνάγλυφο ἀπὸ τὴν Τροιζήνα ὅπου ἀπεικονίζεται ὁ Ποσειδῶν νὰ στεφανώ-
νει τὸν Ἐχίλαο Φιλωνίδου, συνοδευόμενος ἀπὸ τὴν Ἀθηνᾶ (ἢ τὴν Ἀφροδίτη).

σὲ μερικοὺς ἀπὸ τοὺς ἀρχαϊκοὺς πήλινους πίνακες ποὺ βρέθηκαν στὸ ἱερὸ ἄλσος τοῦ θεοῦ
στὰ Πεντεσκούφια τῆς Κορινθίας44. Παραδόξως, ὁ Παυσανίας δὲν μνημονεύει ναὸ τοῦ
Ποσειδῶνος Βασιλέως στὴν Τροιζήνα, γεγονὸς ποὺ ἔχει προβληματίσει τοὺς μελετητές. Ὁ
Wide ὑποθέτει ὅτι θὰ ὑπῆρχε κάποιος χῶρος λατρείας του πάνω στὴν ἀκρόπολη45, ἀφοῦ
κατὰ τὴ μαρτυρία τοῦ Πλουτάρχου (Θησ. 6, 1) ὁ Ποσειδῶν ἦταν ὁ «πολιοῦχος» θεὸς τῶν
Τροιζηνίων. Ἡ Brackertz, γιὰ τὸν ἴδιο λόγο, θεωρεῖ ὅτι ὁ Ποσειδῶν Βασιλεὺς λατρευόταν
μαζὶ μὲ τὴν Ἀθηνᾶ Σθενιάδα-Πολιάδα στὸν ναὸ τῆς δεύτερης46. Ὁ Meyer ὑποστηρίζει ὅτι
ὁ χῶρος λατρείας τοῦ Ποσειδῶνος Βασιλέως ἦταν τὸ γνωστὸ ἱερὸ στὴ νῆσο Καλαύρεια47,
ἡ ὁποία ἀνῆκε στοὺς Τροιζηνίους ὅταν ἱδρύθηκε ὁ ναὸς τοῦ θεοῦ. Μὲ τὴν ἄποψη αὐτὴ

44. Βλ. IG IV 210-211, 215-220, 222-224, 236, 238. 46. U. Brackertz, Zum Problem der Schutzgotthei-
45. S. Wide, De Sacris Troezeniorum, Hermione- ten griechischer Städte (Berlin 1976) 57 κἑ.
sium, Epidauriorum (Uppsala 1888) 11. 47. Meyer ὅ.π. (σημ. 1) 650.
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 63

AE 2016 Ἐπισκόπηση τῆς λατρείας τοῦ Ποσειδῶνος στὴν Τροιζηνία 63

συντάχθηκαν ὁ Robertson καὶ ὁ Μυλωνόπουλος48, ἀλλὰ ἡ ἐπίκληση Βασιλεὺς δὲν μαρτυ-

ρεῖται στὴν Καλαύρεια ἀπὸ καμιὰ πηγή. Ἄλλωστε, τὸ Ποσείδιο τῆς Καλαυρείας ἦταν τὸ
θρησκευτικὸ κέντρο ἑνὸς συνασπισμοῦ (ἀμφικτυονίας) διαφόρων πόλεων ποὺ τιμοῦσαν
τὸν Ποσειδῶνα ὡς κοινὸ θεό τους καὶ ὄχι ὡς προστάτη-πολιοῦχο τῆς Τροιζήνας.
Στὴν Τροιζήνα ὁ Παυσανίας (2, 32, 8) μνημονεύει ἕνα ἱερὸ τοῦ Ποσειδῶνος Φυταλμίου
ποὺ βρισκόταν ἔξω ἀπὸ τὰ τείχη τῆς πόλης, λίγο χαμηλότερα ἀπὸ τὸν ναὸ τῆς Δήμητρος
Θεσμοφόρου. Σύμφωνα μὲ ἕνα μύθο ποὺ διηγεῖται ὁ περιηγητὴς ἀναφερόμενος στὴ λα-
τρεία τοῦ Ποσειδῶνος Φυταλμίου, ὁ θεὸς εἶχε θυμώσει μὲ τοὺς Τροιζηνίους καὶ ἔκανε τὴ
χώρα τους ἄγονη, στέλνοντας ἅλμη στὶς ρίζες καὶ τοὺς σπόρους τῶν φυτῶν, ἕως ὅτου κα-
τάφεραν νὰ τὸν ἐξευμενίσουν μὲ θυσίες καὶ προσευχές. Ἀφορμὴ ἐκείνου τοῦ μύθου πρέπει
νὰ ἦταν ἕνα πραγματικὸ φαινόμενο ποὺ παρατηρεῖται ἀκόμη καὶ σήμερα στὴν περιοχὴ
αὐτή. Ἡ λιμνοθάλασσα τῆς Ψήφτας (ἀρχαία Φοιβαία λίμνη), στὶς βορειοδυτικὲς παρυφὲς
τῆς πεδιάδας τῆς Τροιζῆνος (εἰκ. 1), διοχετεύει στὸν ὑδροφόρο ὁρίζοντα τὴν ἅλμη τοῦ
θαλασσινοῦ νεροῦ, ποὺ δὲν ἀφήνει τὰ φυτὰ νὰ ἀναπτυχθοῦν στοὺς γύρω ἀγρούς.
Ὁ Welter τοποθέτησε εὔστοχα τὸν χῶρο λατρείας τῆς Δήμητρος σὲ ἕνα τεχνητὰ ἰσοπε-
δωμένο πλάτωμα πρὸς τὰ ἀνατολικὰ τῆς ἀκρόπολης (εἰκ. 18), ὅπου εἶχαν βρεθεῖ ἀπὸ τὸν
Legrand ἀναθηματικὰ σκυφίδια, μικρογραφικοὶ λύχνοι καὶ πήλινα γυναικεῖα εἰδώλια,
χρονολογούμενα ἀπὸ τὸν 7ο ἕως καὶ τὸν 4ο αἰ. π.Χ.49 Τὸ ἱερὸ τοῦ Ποσειδῶνος Φυταλμίου
τοποθετήθηκε ἀπὸ τὸν Welter κάτω ἀπὸ ἐκεῖνο τὸ πλάτωμα, ἀλλὰ ἡ συγκεκριμένη θέση
του δὲν εἶναι γνωστή. Κατὰ τὸν Πλούταρχο (Συμπ. 668f), ὁ Ποσειδῶν ἦταν σύνναος τῆς
Δήμητρος, ἐπειδὴ ἐκεῖνος παρεῖχε τὸ ἁλάτι ποὺ ἔκανε τὸ ψωμὶ νόστιμο. Ἡ Δημήτηρ θὰ
εἶχε ἐδῶ δευτερεύοντα ρόλο ὡς θεότητα τῆς εὐφορίας, ἀφοῦ ἀπαρχὲς προσφέρονταν στὸν
Ποσειδῶνα, ὅπως μᾶς πληροφορεῖ ἐπίσης ὁ Πλούταρχος (Θησ. 6, 1). Ἄλλωστε, ὁ Παυσα-
νίας ἀναφέρεται σὲ ἕνα ναὸ τῆς Δήμητρος, ἐνῶ γιὰ τὸν χῶρο λατρείας τοῦ Ποσειδῶνος
χρησιμοποιεῖ τὴ λέξη «ἱερόν». Ὁ χαρακτηρισμὸς αὐτὸς μᾶλλον ὑποδηλώνει τὴν ὕπαρξη
ἑνὸς εὐρύτερου κτιριακοῦ συγκροτήματος ποὺ ἐξυπηρετοῦσε τὴ λατρεία τοῦ θεοῦ, ἂν καὶ
ἡ ἔννοια ποὺ προσδίνει ὁ περιηγητὴς στὴ λέξη δὲν εἶναι πάντοτε σαφής.
Στοὺς ρωμαϊκοὺς χρόνους ἕνας ἱερέας τοῦ Ποσειδῶνος Φυταλμίου, ὁ Εἰνάλιος Ἡρα-
κλέωνος, ἀπόγονος μιᾶς οἰκογένειας εὐπατριδῶν, ἀφηρωίσθηκε ἀπὸ τοὺς Τροιζηνίους γιὰ
τὴν ἀρετή του καὶ τὶς εὐεργεσίες του πρὸς τὴν πόλη, ὅπως ἀναγράφεται στὴ βάση τοῦ
ἀγάλματός του, ἡ ὁποία βρέθηκε στὴν περιοχὴ τῆς ἀγορᾶς50. Τὸ γεγονὸς αὐτὸ δείχνει ὅτι
ἡ ἱερουργία στὴ λατρεία τοῦ θεοῦ ἦταν ἕνα σημαντικὸ ἀξίωμα, τὸ ὁποῖο κατεῖχαν δια-
κεκριμένα πρόσωπα τῆς τοπικῆς κοινωνίας.
Σὲ μερικὰ ἀπὸ τὰ ἀργυρὰ νομίσματα τῆς Τροιζῆνος ποὺ ἔχουν τὴν κεφαλὴ τῆς Ἀθηνᾶς
στὸν ἐμπροσθότυπο καὶ τὴν τρίαινα στὸν ὀπισθότυπο (5ου-4ου αἰ. π.Χ.), δίπλα στὸ κατ’
ἐξοχὴν σύμβολο τοῦ Ποσειδῶνος ἀπεικονίζεται σταφυλὴ ἢ κλαδὶ ἀμπέλου51. Σὲ κάποια

48. Robertson ὅ.π. (σημ. 43) 10-11. Mylonopoulos 50. Legrand ὅ.π. (σημ. 42) 98-99, ἀρ. 18. IG IV 797.
ὅ.π. (σημ. 14) 90, 272-273, 422. Mylonopoulos ὅ.π. (σημ. 14) 294-295, 302.
49. P. E. Legrand, Antiquités de Trézène, BCH 29, 51. Imhoof-Blumer ὅ.π. (σημ. 40) 182, 184, ἀρ. 140
1905, 302-314. Welter ὅ.π. (σημ. 1) 20-25, πίν. 2, 9-10. (β΄ μισὸ 5ου αἰ. π.Χ.). Gardner ὅ.π. (σημ. 40) 166, ἀρ. 8-9,
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 64

64 Ἑ λ έ ν η ς Κ ο ν σ ο λ ά κ η - Γ ι α ν ν ο π ο ύλ ο υ AE 2016

ἄλλα δίπλα στὴν τρίαινα ὑπάρχει κλαδὶ μὲ φύλλα, πιθανῶς κισσός52. Σύμφωνα μὲ τὴ μαρ-
τυρία τοῦ Παυσανία (2, 30, 6), ἡ θεματογραφία τῶν πρώιμων νομισμάτων τῆς Τροιζῆνος
σχετιζόταν μὲ τοὺς δύο προστάτες τῆς πόλης, τὴν Ἀθηνᾶ Πολιάδα-Σθενιάδα καὶ τὸν Πο-
σειδῶνα Βασιλέα. Τὰ φυτικὰ θέματα, ὅμως, ποὺ ἐμφανίζονται δίπλα στὴν τρίαινα παρα-
πέμπουν στὸν Ποσειδῶνα Φυτάλμιο, ἑπομένως ἐκεῖνος πρέπει νὰ ἦταν ὁ πολιοῦχος θεός.
Αὐτό, ἄλλωστε, ὑπονοεῖ καὶ ὁ Πλούταρχος στὸ χωρίο ὅπου ἀναφέρεται στὸν Ποσειδῶνα
ὡς «πολιοῦχον» τῶν Τροιζηνίων (Θησ. 6, 1): Ποσειδῶνα γὰρ Τροιζήνιοι σέβονται δια-
φερόντως, καὶ θεὸς οὗτός ἐστιν αὐτοῖς πολιοῦχος, ᾧ καὶ καρπῶν ἀπάρχονται καὶ
τρίαιναν ἐπίσημον ἔχουσι τοῦ νομίσματος. Ὁ Burkert θεωρεῖ σωστὰ ὅτι σὲ αὐτὸ τὸ χω-
ρίο ὁ πολιοῦχος θεὸς ταυτίζεται μὲ τὸν ἀποδέκτη τῶν ἀπαρχῶν53, δηλαδὴ τὸν Ποσειδῶνα
Φυτάλμιο. Ἑπομένως ἐκεῖνος θὰ εἶχε καὶ τὴν προσωνυμία Βασιλεύς, ὅπως ἄλλωστε καὶ ἡ
Ἀθηνᾶ εἶχε δύο ἐπίθετα (Πολιὰς καὶ Σθενιὰς) ὡς προστάτις τῆς πόλης.
Ἡ ἐκμετάλλευση τῆς γεωργικῆς γῆς καὶ ἰδιαίτερα ἡ ἀμπελοκαλλιέργεια εἶχε μεγάλη
σημασία γιὰ τὴν οἰκονομία τῆς Τροιζῆνος. Ὅπως μαρτυρεῖ ὁ Ἀθήναιος (31c), ἡ περιοχὴ
παρῆγε τρία εἴδη κρασιοῦ ἀπὸ τρεῖς διαφορετικὲς ποικιλίες ἀμπέλου, ποὺ ὀνομάζονταν
Ἀνθηδονιάς, Ὑπερειὰς καὶ Ἀλθηφιάς. Οἱ ὀνομασίες αὐτὲς ἀντιστοιχοῦν στοὺς τρεῖς παλαι-
ότερους οἰκισμούς (Ἄνθεια, Ὑπέρεια καὶ Ἀλθηπία) ἀπὸ τὴ συνένωση τῶν ὁποίων, κατὰ
τὴ μυθικὴ παράδοση, δημιουργήθηκε ἡ Τροιζήν (Παυσ. 2, 30, 5 καὶ 2, 30, 8-9). Τοὺς οἰκι-
σμοὺς ἐκείνους εἶχαν ἱδρύσει ὁ Ἄλθηπος, ὁ Ὑπέρης καὶ ὁ Ἄνθας, γιοὶ καὶ οἱ τρεῖς τοῦ
Ποσειδῶνος. Ἐνδεικτικὸ τῆς σχέσης τοῦ Ποσειδῶνος μὲ τὴν ἀμπελουργία εἶναι καὶ τὸ
γεγονὸς ὅτι σὲ κάποιες περιοχὲς τὸν τιμοῦσαν μαζὶ μὲ τὸν Διόνυσο σὲ μιὰ ἑορτὴ ποὺ ὀνο-
μαζόταν Προτρύγαια54.
Πιθανότατα, λοιπόν, οἱ Τροιζήνιοι χρησιμοποιοῦσαν καὶ τὶς δύο ἐπικλήσεις, Βασιλεὺς
καὶ Φυτάλμιος, γιὰ τὸν πολιοῦχο θεό τους55. Ἡ πρότασή μας θεωροῦμε ὅτι προσφέρει μιὰ
καλὴ ἐξήγηση γιὰ τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ Παυσανίας δὲν ἀναφέρει στὴν Τροιζήνα ἄλλο ἱερὸ
τοῦ θεοῦ ἐκτὸς ἀπὸ ἐκεῖνο τοῦ Ποσειδῶνος Φυταλμίου, ἐνῶ ἡ πρόταση τῶν μελετητῶν
ποὺ τοποθετοῦν τὴ λατρεία τοῦ πολιούχου τῆς Τροιζῆνος στὴν Καλαύρεια στερεῖται οὐ-
σιαστικῶν ἐπιχειρημάτων. Ὁ Robertson, μεταξὺ αὐτῶν τῶν μελετητῶν, θεωρεῖ ὅτι ὁ Πο-
σειδῶν εἶναι ὁ ἀναφερόμενος ὡς ἀρχηγέτης τῆς χώρας στὴ γνωστὴ ἐπιγραφὴ μὲ τό «ψήφι-
σμα τοῦ Θεμιστοκλέους» καὶ ὅτι ἐκεῖνος ἐγγυᾶται, ὡς προστάτης τῆς εὐφορίας τῆς γῆς,

πίν. ΧΧΧ:21-22 (370-300 π.Χ.). Τὴν τρίαινα ἀλλὰ καὶ
τὴν ἴδια τὴ μορφὴ τοῦ θεοῦ συνοδεύει τσαμπὶ μὲ στα-
φύλια καὶ σὲ νομίσματα τῆς Τήνου, ὅπου ὁ Farnell
ἀναγνωρίζει παράσταση τοῦ Ποσειδῶνος Φυταλμίου:
BMC, Crete and Aegean islands (London 1886) 128,
ἀρ. 7, 9-13, πίν. XXVIII 17-20. Farnell ὅ.π. (σημ. 14) 57.
52. W. M. Leake, Numismata Hellenica: Catalogue
of Greek Coins (London 1856) Eur. Gr. 109. P. Marga-
ritis, Catalogue de la collection de médailles grecques,
romaines et byzantines de P. Margaritis (Paris 1874) ἀρ.
73. Imhoof-Blumer ὅ.π. (σημ. 40) 182, 184, ἀρ. 138
(β΄ μισὸ 5ου αἰ. π.Χ.).
53. Burkert ὅ.π. (σημ. 14) 67.
54. Ἡσύχ. λ. Προτρύγαια· ἑορτὴ Διονύσου καὶ
Ποσειδῶνος.
55. Πρβ. τὰ τρία ἐπίθετα ποὺ παραδίνονται γιὰ
τὸν Ποσειδῶνα στὴ λατρεία του στὴν Ἰσθμία: Ἴσθμιος
(Πίνδ. Ὀλ. 13.4. Στράβ. 8, 6, 4 καὶ 8, 6, 22. Παυσ. 2, 9,
6. Στέφ. Βυζ. λ. Ἰσθμός), Σεισίχθων (Πίνδ. Ἰσθμ. 1, 53)
καὶ Ἵππιος (Ἰμέρ. Λόγ. 47, 82).
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 65

AE 2016 Ἐπισκόπηση τῆς λατρείας τοῦ Ποσειδῶνος στὴν Τροιζηνία 65

τὴ διατροφὴ τῶν ἀθηναϊκῶν οἰκογενειῶν κατὰ τὴν παραμονή τους στὴν Τροιζήνα56. Ἐὰν
ἡ προτεινόμενη ἀπὸ τὸν Robertson ἀποκατάσταση τοῦ στίχου 9 τῆς ἐπιγραφῆς εἶναι ὀρθή,
ὁ ἀρχηγέτης τῆς χώρας πρέπει νὰ ἦταν ὁ Ποσειδῶν Φυτάλμιος.
Τὸ γεγονὸς ὅτι τὸ ἱερὸ τοῦ Ποσειδῶνος Φυταλμίου βρισκόταν ἐκτὸς τῶν τειχῶν τῆς
Τροιζῆνος δὲν ἐμποδίζει τὴν ταύτισή του μὲ τὸν χῶρο λατρείας τοῦ προστάτη τῆς πόλης.
Τὸ ἴδιο φαινόμενο παρατηρεῖται καὶ στὴ Μαντίνεια, ὅπου τὸ ἱερὸ τοῦ Ποσειδῶνος Ἱπ-
πίου, προστάτη θεοῦ τῆς πόλης, βρισκόταν σὲ μικρὴ ἀπόσταση ἔξω ἀπὸ τὰ τείχη57. Ἄλλω-
στε, τὸ ἱερὸ τοῦ Ποσειδῶνος Φυταλμίου πρέπει νὰ ἱδρύθηκε πρὶν ἀπὸ τὴν τείχιση τῆς
Τροιζῆνος. Ἡ λατρεία τῆς Δήμητρος Θεσμοφόρου, τῆς ὁποίας ὁ ναὸς βρισκόταν κοντὰ σὲ
ἐκεῖνο, ἄρχισε τὸν 7ο αἰ. π.Χ., ὅπως ἔδειξαν τὰ ἀνασκαφικὰ εὑρήματα, καὶ ὁ ναὸς τῆς
Ἀθηνᾶς Πολιάδος-Σθενιάδος ὑπῆρχε τουλάχιστον ἀπὸ τὰ ἀρχαϊκὰ χρόνια, ἀφοῦ τὸ λα-
τρευτικὸ ἄγαλμα ποὺ εἶδε ὁ Παυσανίας ἦταν ἔργο ἑνὸς γλύπτη τῆς ὑστεροαρχαϊκῆς περιό-
δου. Τὸ ἱερὸ τοῦ πολιούχου θεοῦ δὲν μπορεῖ νὰ ἦταν μεταγενέστερο ἀπὸ ἐκεῖνα, ἑπομένως
πρέπει νὰ ἱδρύθηκε στοὺς ὕστερους γεωμετρικοὺς ἢ τοὺς πρώιμους ἀρχαϊκοὺς χρόνους.
Οἱ ἀποικισμοὶ ποὺ πραγματοποίησε ἡ Τροιζὴν στὴ διάρκεια τῶν γεωμετρικῶν χρόνων,
ἱδρύοντας τὴν Ἁλικαρνασσό, τὴ Μύνδο καὶ τὴ Θεάγγελα στὴ Μικρὰ Ἀσία, καὶ μαζὶ μὲ
τοὺς Ἀχαιοὺς τὴ Σύβαρη στὴν Κάτω Ἰταλία, καθὼς καὶ ἕνας πλούσιος γεωμετρικὸς τάφος
ποὺ ἀνέσκαψε ὁ Στάης58, μαρτυροῦν ὅτι ἤδη ἀπὸ ἐκείνη τὴν περίοδο ὑπῆρχε ἐδῶ μιὰ
εὔπορη καὶ δραστήρια κοινότητα, ἡ ὁποία ἀσφαλῶς θὰ εἶχε κάποιο χῶρο λατρείας τοῦ
προστάτη θεοῦ της. Ἡ ἀνάπτυξη τῆς πόλης τῶν κλασικῶν χρόνων στὴν πεδιάδα ἀνάμεσα
στὸ ρέμα τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου καὶ τό «Γεφυραῖο ρεῦμα» (ἀρχαῖος Χρυσορρόας) ὑπα-
γόρευσε κατόπιν τὴν κατασκευὴ τοῦ ἀνατολικοῦ σκέλους τῆς ὀχύρωσης στὴ δυτικὴ ὄχθη
τοῦ ρέματος τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου (εἰκ. 18), μὲ ἀποτέλεσμα τὸ ἱερὸ τοῦ Ποσειδῶνος νὰ
παραμείνει ἐκτὸς τῶν τειχῶν. Ἄλλωστε, ἐκεῖ ἦταν ἡ καταλληλότερη θέση του, ἀφοῦ ἡ
λατρεία τοῦ θεοῦ σχετιζόταν ἄμεσα μὲ τὴ γεωργικὴ γῆ ποὺ ἐκτεινόταν πέραν τῆς πόλης.
Ἀνατολικότερα τῆς θέσης ὅπου τοποθετεῖται τὸ ἱερὸ τοῦ Ποσειδῶνος Φυταλμίου ὑπάρ-
χει ἕνα μεγάλο ρέμα ποὺ πηγάζει ἀπὸ τὸ ὄρος Ἀδέρες καὶ περνᾶ μέσα ἀπὸ τὸν οἰκισμὸ
τῆς σημερινῆς Τροιζήνας (εἰκ. 18). Τὸ ρέμα ἐκεῖνο, ποὺ τώρα ὀνομάζεται Κρυονέρι, ταυ-
τίζεται μὲ τὸν ἀρχαῖο Ὑλλικὸ ποταμό59, τὸν ὁποῖο ἀναφέρει ὁ Παυσανίας στὸν ὀρεινὸ
δρόμο πρὸς τὴν Ἑρμιόνη, δίνοντας τὴν πληροφορία ὅτι προηγουμένως ὀνομαζόταν Ταύ-
ριος60. Ἡ ὀνομασία αὐτὴ πιθανότατα σχετιζόταν μὲ τὸν γειτονικὸ χῶρο λατρείας τοῦ
Ποσειδῶνος, ἱερὸ ζῶο τοῦ ὁποίου ἦταν ὁ ταῦρος, σύμβολο τῆς ὁρμητικότητας καὶ τῆς

56. Robertson ὅ.π. (σημ. 43) 1-12.
57. Παυσ. 8, 10, 2. Πολύβ. 9, 8, 11. Mylonopoulos
ὅ.π. (σημ. 14) 107, 279, 281.
58. Β. Στάης, Περὶ τῶν ἐν Τροιζηνίᾳ ἀνασκαφῶν,
ΑΔ 1889, 163-166, 164. Γιὰ τὴ χρονολόγηση τοῦ τάφου
βλ. S. Wide, Geometrische Vasen aus Griechenland, JdI
14, 1899, 86, ἀρ. 4-5, εἰκ. 46-47. Welter ὅ.π. (σημ. 1) 39.
59. Γιὰ τὴν ταύτιση βλ. Legrand ὅ.π. (σημ. 49) 315.
Meyer ὅ.π. (σημ. 1) 634. Φαράκλας 1972 ὅ.π. (σημ. 1)
41. D. Musti, M. Torelli, Pausania. Guida della Grecia
II. La Corinzia e l’Argolide (Milano 1986) 323.
60. Παυσ. 2, 32, 7. Βλ. ἐπίσης Ἀθήν. 122f. Ἡσύχ. λ.
ταύρειον πῶμα.
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 66

66 Ἑ λ έ ν η ς Κ ο ν σ ο λ ά κ η - Γ ι α ν ν ο π ο ύλ ο υ AE 2016

δύναμης τῶν μεγάλων ποταμῶν. Μὲ τὸ ἄλλο ἱερὸ ζῶο τοῦ θεοῦ, τὸ ἄλογο, ποὺ ἀντιπρο-
σώπευε τὰ ἀναβλύζοντα ὕδατα τῶν πηγῶν, συνδεόταν ἡ ἀποκαλούμενη Ἵππου κρήνη
στὴν πόλη τῆς Τροιζῆνος, ἡ ὁποία κατὰ τὴ μυθικὴ παράδοση δημιουργήθηκε ὅταν ὁ Πή-
γασος, γέννημα τοῦ Ποσειδῶνος, κτύπησε τὸ ἔδαφος μὲ τὴν ὁπλή του (Παυσ. 2, 31, 9).
Ἡ συσχέτιση ἀπὸ τὸν Παυσανία τῆς ἐπίκλησης Φυτάλμιος μὲ τὴν ἅλμη ποὺ καταστρέ-
φει τὰ φυτά, ἂν καὶ δικαιολογεῖται στὴν Τροιζήνα ἀπὸ τὸ συγκεκριμένο φαινόμενο ποὺ
παρατηρεῖται ἐδῶ, δὲν ἐπιβεβαιώνεται ἀπὸ ὅσα γνωρίζουμε γιὰ τὴ λατρεία τοῦ Ποσει-
δῶνος Φυταλμίου σὲ ἄλλες περιοχές. Τὸ ἐπίθετο φυτάλμιος, τὸ ὁποῖο ἐτυμολογεῖται ἀπὸ
τὴ λέξη φύτλη (παράγωγο τοῦ ρήματος φύω), ἀπαντᾶται στὴν ἀρχαία γραμματεία μὲ τὴ
σημασία τοῦ παρέχοντος γονιμότητα καὶ ζωή, τοῦ γεννήτορος61, δηλαδὴ συνδέεται μὲ τὴν
ἔννοια τῆς ἀναπαραγωγῆς ὄχι μόνο τοῦ φυτικοῦ κόσμου ἀλλὰ καὶ τοῦ ἀνθρώπινου εἴ-
δους. Μὲ τὴ σημασία αὐτή, ἄλλωστε, μαρτυρεῖται καὶ ὡς ἐπίκληση τοῦ Διός62.
Ἐὰν λάβουμε ὑπ᾽ ὄψη τὴν εὐρύτερη ἔννοια ποὺ ἐμπεριέχει ἡ λέξη φυτάλμιος, πέρα ἀπὸ
ἐκείνη ποὺ τῆς προσδίνει ἡ σύνδεσή της μὲ τὴν ἅλμη στὸν σχετικὸ μύθο, μποροῦμε νὰ
ὑποθέσουμε ὅτι ὁ Ποσειδῶν Φυτάλμιος εἶχε ἐδῶ καὶ τὴν ἰδιότητα τοῦ προστάτη τῶν γε-
νῶν τῆς Τροιζηνίας. Ὡς προστάτη τῆς οἰκογένειας καὶ τοῦ γένους τιμοῦσαν τὸν Ποσει-
δῶνα καὶ σὲ ἄλλες περιοχές, μὲ διαφορετικὲς ἀλλὰ παρόμοιας σημασίας ἐπικλήσεις (Γενέ-
θλιος καὶ Δωματίτης στὴ Λακωνία, Γενέσιος στὴν Ἀργολίδα, Φράτριος στοὺς Δελφούς).
Τὸ στοιχεῖο αὐτὸ δὲν μπορεῖ νὰ ἔλειπε ἀπὸ τὴ λατρεία τοῦ θεοῦ στὴν Τροιζήνα, ἀφοῦ
κατὰ τὴ μυθικὴ παράδοση ὁ Ποσειδῶν ἦταν ὁ γενάρχης τῶν Τροιζηνίων. Ἀπὸ τὴν ἕνωσή
του μὲ τὴ νύμφη Ληίδα γεννήθηκε ὁ Ἄλθηπος, ἱδρυτὴς τῆς πρώτης δυναστείας ποὺ βασί-
λευσε στὴ χώρα, καὶ ἀπὸ τὴν ἕνωσή του μὲ τὴν κόρη τοῦ Ἄτλαντος Ἀλκυόνη γεννήθηκαν
ὁ Ὑπέρης καὶ ὁ Ἄνθας, οἱ πρῶτοι βασιλιάδες τῆς δεύτερης δυναστείας. Δικός του γιὸς
ἦταν καὶ ὁ ἥρωας τῶν Ἰώνων Θησεύς, ὁ ὁποῖος γεννήθηκε ἀπὸ τὴ συνεύρεσή του μὲ τὴν
Αἴθρα, κόρη τοῦ Πιτθέως, τοῦ Πελοπίδη βασιλιᾶ ποὺ ἵδρυσε τὴν Τροιζήνα63. Τὴν ἰδιότητα
τοῦ προστάτη τῆς εὐγονίας καὶ τῆς συνέχειας τοῦ γένους φαίνεται νὰ εἶχε ἤδη ὁ Πρωτο-
Ποσειδῶν ποὺ λατρευόταν στὸ μυκηναϊκὸ ἱερὸ τῶν Μεθάνων. Στὸ Δωμάτιο C τοῦ θρη-
σκευτικοῦ συγκροτήματος βρέθηκε ἕνας μικρὸς κιβωτιόσχημος τάφος ποὺ περιεῖχε σκελε-
τικὰ ὑπολείμματα ἑνὸς ἐμβρύου καὶ δύο νηπίων, τὰ ὁποῖα συνοδεύονταν ἀπὸ πολύτιμα
κτερίσματα. Πιθανῶς ἐκεῖ ἔθαβαν οἱ ἀριστοκρατικὲς οἰκογένειες τοὺς νεαροὺς βλαστούς
τους ποὺ χάνονταν πρόωρα, ἐπιζητώντας τὴ μεσολάβηση τοῦ θεοῦ γιὰ τὴ μελλοντικὴ ἀπο-
τροπὴ ἑνὸς παρόμοιου κακοῦ ποὺ θὰ ἀπειλοῦσε τὴ συνέχεια τοῦ γένους τους64.

61. Λυκόφρ. 341. Αἰσχύλ. Ἀγ. 327-328. Σοφ. Οἰδ.
Κ. 149-150. Σοφ. fr. 957. Γιὰ τὴν ἐτυμολογία τοῦ ἐπι-
θέτου βλ. Σχόλ. Αἰσχύλ. Ἀγ. 327: ἐκ τῆς φύτλης δὲ γί-
νεται φυτάλιμος, ἤγουν φυτοσπόρος, καὶ μεταθέσει
διὰ καλλιφωνίαν φυτάλμιος. Βλ. ἐπίσης Σουίδ. λ. φυ-
τάλμιος· ἀπὸ φύτλης, ἀπὸ γενέσεως καὶ ἐξ ἀρχῆς.
Στὸ ἴδιο, λ. φύτλη· γενεά, φυλή. Ἡσύχ. λ. φύτλη· γέν-
να, γένεσις, γένος.
62. IG XXII 13 (ἀπὸ τὴν Ἴο, 4ος αἰ. π.Χ.). Ἡσύχ.
λ. Φυτάλμιος Ζεύς· συγγενής, ἢ ζωογόνος.
63. Πλούτ. Θησ. 3, 1-4, 1 καὶ 6, 1-3. Παυσ. 2, 30, 5
καὶ 2, 30, 8-9.
64. Βλ. Κονσολάκη-Γιαννοπούλου ὅ.π. (σημ. 2), E.
Konsolaki-Yannopoulou, Mycenaean terracottas from
funerary contexts in Troezenia, στὸ J. Driessen (ἐπιμ.),
RA-PI-NE-U. Studies on the Mycenaean World offered
to Robert Laffineur for his 70th Birthday, Aegis 10
(Louvain-la-Neuve 2016) 157-169.
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 67

AE 2016 Ἐπισκόπηση τῆς λατρείας τοῦ Ποσειδῶνος στὴν Τροιζηνία 67

Ἡ λατρεία τοῦ Ποσειδῶνος μὲ τὴν ἐπίκληση Φυτάλμιος σὲ δύο περιοχὲς τῆς Τροιζηνίας
δείχνει ὅτι ὁ θεὸς διατηροῦσε ἐδῶ τὸν χθόνιο χαρακτήρα τῆς πρωταρχικῆς ὑπόστασής
του, ἡ ὁποία συνδεόταν μὲ τὴν εὐφορία τῆς γῆς καὶ τὴ ζωογόνο δύναμη τοῦ ὑγροῦ στοι-
χείου65, ἐνῶ κατὰ τὴν εἴσοδό του στὸ ὀλυμπιακὸ πάνθεο ἡ ἐξουσία του περιορίσθηκε στὸ
βασίλειο τῆς θάλασσας66. Τὸν Ποσειδῶνα Φυτάλμιο τιμοῦσαν ἐπίσης στὴν Ἀττική, στὰ
Μέγαρα, στὶς Ἐρυθρὲς τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, στὴν Κνίδο καὶ στὴ Ρόδο67, ἀλλὰ στὴν Πελο-
πόννησο ἡ λατρεία αὐτὴ δὲν μαρτυρεῖται παρὰ μόνο στὴν Τροιζηνία, ὅπου πιθανότατα
εἶχε τὶς καταβολές της στὴ μυκηναϊκὴ ἐποχή, κατὰ τὴν ὁποία ὁ θεὸς φαίνεται νὰ λατρευό-
ταν ἤδη σὲ ἕνα σημαντικὸ ἱερὸ στὰ Μέθανα.
Ὅσον ἀφορᾶ στὴν ὑποτιθέμενη λατρεία τοῦ Ποσειδῶνος Γενεθλίου σὲ ἕναν τόπο ποὺ
οἱ Τροιζήνιοι ὀνόμαζαν Γενέθλιον, θεωροῦμε ὅτι ἡ ἄποψη αὐτὴ εἶναι μιὰ εἰκασία χωρὶς
ἰσχυρὴ βάση68. Ὁ Παυσανίας, μνημονεύοντας αὐτὸ τό «χωρίον» (2, 32, 9), ἐξηγεῖ ὅτι ἦταν
ἕνας τόπος ὅπου ἔλεγαν ὅτι γεννήθηκε ὁ Θησεὺς καὶ δὲν ἀναφέρει ἐκεῖ παρὰ μόνο ἕνα
ναὸ τοῦ Ἄρεως, τὸν ὁποῖο συσχετίζει μὲ μιὰ μυθικὴ μάχη τοῦ Θησέως μὲ τὶς Ἀμαζόνες.
Τὸ τοπωνύμιο Γενέθλιον εἶναι πιθανότερο νὰ προσδιόριζε τὸν χῶρο τῆς μυκηναϊκῆς Τροι-
ζῆνος, ποὺ θὰ ἦταν φυσικὸ νὰ εἶχε συνδεθεῖ στὴ συνείδηση τῶν Τροιζηνίων μὲ τὴ γενεα-
λογία τοῦ ἥρωα. Ὅπως προαναφέρθηκε, ἡ μυκηναϊκὴ Τροιζήν, ἡ ὁποία μνημονεύεται ἀπὸ
τὸν Ὅμηρο στόν «Κατάλογο τῶν πλοίων» (Β 561), ἔχει ἐντοπισθεῖ στὴν παραλία τοῦ
ὅρμου τοῦ Πώγωνος, σὲ ἀπόσταση περίπου 6 χλμ. ΒΑ. τῆς πόλης τῶν ἱστορικῶν χρόνων
(εἰκ. 1). Οἱ θολωτοὶ τάφοι ποὺ ἀνασκάφηκαν ἐκεῖ ἦταν περίοπτοι, καθὼς ἦταν κατὰ τὸ
μεγαλύτερο μέρος τους κατασκευασμένοι πάνω ἀπὸ τὴν ἐπιφάνεια τοῦ ἐδάφους, ἑπομένως
πρέπει νὰ ἦταν γνωστοὶ στοὺς Τροιζηνίους κατὰ τὴν ἐποχὴ διαμόρφωσης τοῦ μύθου.
Γιὰ τὴν πιθανολογούμενη λατρεία τοῦ Ποσειδῶνος Γεραιστίου στὴν Τροιζηνία ἔχουμε
μόνο κάποιες ἔμμεσες ἐνδείξεις. Στὸ τροιζηνιακὸ ἡμερολόγιο ὑπῆρχε ἕνας μήνας Γεραί-
στιος, ὅπως μαρτυροῦν ὁ Ἀθήναιος καὶ μιὰ ἐπιγραφὴ τοῦ 3ου αἰ. π.Χ. ποὺ βρέθηκε στὴν
Καλαύρεια69. Κατὰ τὴ διάρκεια ἐκείνου τοῦ μήνα γινόταν στὴν Τροιζήνα μιὰ ἑορτὴ ποὺ
διαρκοῦσε πολλὲς ἡμέρες. Μία ἀπὸ τὶς ἡμέρες τῆς ἑορτῆς οἱ δοῦλοι ἔπαιζαν ἀστραγάλους
μὲ τοὺς πολίτες καὶ ἔπαιρναν μέρος σὲ συμπόσιο ποὺ παρέθεταν οἱ κύριοί τους. Πιθανό-
τατα μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ ἐπιδιωκόταν ἡ ἄμβλυνση τῶν ἀντιθέσεων μεταξὺ τῶν δύο τάξεων
καὶ ὁ Ποσειδῶν στὴν περίπτωση ἐκείνη θὰ ἦταν ὁ προστάτης τῆς κοινωνικῆς ἰσορροπίας
καὶ τῆς ἐσωτερικῆς γαλήνης τῆς πόλης. Μιὰ ἀκόμη ἔνδειξη εἶναι ἡ ἀναφορὰ πατριᾶς τῶν
Γεραιστιαστῶν σὲ ἕναν κατάλογο εἰσφορῶν γιὰ τὴν κατασκευὴ τοῦ διατειχίσματος τῆς
Τροιζῆνος70. Ὁ Schumacher τοποθετεῖ τὴ λατρεία τοῦ Ποσειδῶνος Γεραιστίου στὸ ἱερὸ

65. Πλούτ. Συμπ. 730e καὶ 675f.
66. Ὅμ. Ο 187-192.
67. RE XX (1941), λ. Phytalmios (J. Schmidt) 1175.
68. Γιὰ τὴν ἄποψη αὐτὴ βλ. Wide ὅ.π. (σημ. 45) 12-
13. Farnell ὅ.π. (σημ. 14) 9. Φαράκλας ὅ.π. (σημ. 1),
Ἐπίμετρο 2, παρ. 21. Κατσωνοπούλου ὅ.π. (σημ. 14)
119, 124. Βλ. ὅμως καὶ Mylonopoulos ὅ.π. (σημ. 14) 63-
64, ὅπου αὐτὴ ἡ ὑπόθεση ἀπορρίπτεται.
69. Ἀθήν. 639c. IG IV 841, στ. 12.
70. IG IV 757 B, στ. 12.
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 68

68 Ἑ λ έ ν η ς Κ ο ν σ ο λ ά κ η - Γ ι α ν ν ο π ο ύλ ο υ AE 2016

τῆς Καλαυρείας (εἰκ. 1), τὸ ὁποῖο θεωρεῖ ὅτι συνδεόταν στενὰ μὲ τὰ Ποσείδια τῆς Γεραι-
στοῦ καὶ τοῦ Ταινάρου, ὁρμώμενος ἀπὸ τὴ σχετικὴ μυθικὴ παράδοση71. Τὴν ἄποψη αὐτὴ
ἀπορρίπτει ὁ Μυλωνόπουλος, ἂν καὶ δέχεται ὅτι ἡ λατρεία τοῦ Ποσειδῶνος Γεραιστίου
πρέπει νὰ μεταφυτεύθηκε στὴν Τροιζήνα ἀπὸ τὴ Γεραιστό, μέσῳ τῶν ἐμπορικῶν ἐπαφῶν
ποὺ εἶχαν στὴ διάρκεια τοῦ 8ου αἰ. π.Χ. οἱ Εὐβοεῖς μὲ ἄλλες περιοχὲς τοῦ ἑλληνικοῦ
κόσμου72.
Οἱ Τροιζήνιοι συνήθιζαν νὰ ἔχουν δύο ἢ καὶ τρεῖς χώρους λατρείας γιὰ τὸν ἴδιο θεό,
μὲ διαφορετικὲς ἐπικλήσεις73, ἑπομένως δὲν ἦταν παράδοξο νὰ ἔχουν καὶ ἕνα δεύτερο
ἱερὸ τοῦ Ποσειδῶνος στὴν Καλαύρεια. Ἡ ἐπιλογὴ αὐτῆς τῆς νήσου, ποὺ δὲν γειτνιάζει
ἄμεσα μὲ τὴν πόλη τῆς Τροιζῆνος ἀλλὰ βρίσκεται στὸ κέντρο τοῦ Σαρωνικοῦ κόλπου,
γιὰ τὴν ἐγκατάσταση ἑνὸς τόσο σημαντικοῦ ἱεροῦ πιθανῶς ὀφείλεται στὸ γεγονὸς ὅτι ἡ
λατρεία τοῦ θεοῦ ἐκεῖ δὲν εἶχε τοπικὸ χαρακτήρα, ἀλλὰ συνδεόταν μὲ ἕναν εὐρύτερο
κύκλο προσκυνητῶν. Γιὰ τὴ λατρεία του στὴν Καλαύρεια δὲν παραδίνεται κάποια ἐπί-
κληση, ἀλλὰ σὲ ἐπιγραφὴ τοῦ 5ου αἰ. π.Χ. ἀπὸ τὴν Ἀθήνα μαρτυρεῖται τὸ ἐπίθετο Καλαυ-
ρεάτης σὲ κάποιο ἱερό του στὴν Ἀττικὴ74 καὶ εἶναι πολὺ πιθανὸ τὸ ἴδιο νὰ εἶχε αὐτὸς
καὶ στὴν Καλαύρεια, ἀπὸ τὴν ὁποία πρέπει νὰ εἶχε εἰσαχθεῖ ἡ λατρεία.
Στὸ γνωστὸ ἱερό του στὴν Καλαύρεια ὁ Ποσειδῶν μᾶλλον θὰ λατρευόταν ὡς κυρίαρ-
χος τῆς θάλασσας, ἀφοῦ ἐκεῖ εἶχε τὴν ἕδρα της ἡ ἀμφικτυονία ποὺ ἀναφέρει ὁ Στράβων
(8, 6, 14), μιὰ ἕνωση ἑπτὰ ναυτικῶν πόλεων (Ἑρμιόνη, Ἐπίδαυρος, Αἴγινα, Ἀθήνα, Πρα-
σιές, Ναυπλία, Μινύειος Ὀρχομενός), οἱ ὁποῖες συνδέονταν μὲ κοινὲς θυσίες στὸν θεό. Ἡ
μὴ ἀναφορὰ τῆς Τροιζῆνος ἀνάμεσα στὰ μέλη της ἐξηγεῖται μὲ τὸ σκεπτικὸ ὅτι κατὰ τὸν
χρόνο ἵδρυσης τῆς ἀμφικτυονίας ἡ Καλαύρεια ἀνῆκε στὴν Τροιζήνα, ἑπομένως θεωρεῖτο
αὐτονόητο ὅτι ἐκείνη ἦταν ἡ ἡγέτιδα δύναμη75. Οἱ πόλεις αὐτὲς πιθανότατα θὰ εἶχαν καὶ
κοινὰ ἐμπορικὰ συμφέροντα, ἰδιαίτερα στὸν θαλάσσιο χῶρο, ποὺ ὑπαγόταν στὴν ἐξουσία
τοῦ θεοῦ76. Ὡς σκοπὸς τῆς ἀμφικτυονίας ἔχει προταθεῖ, μεταξὺ ἄλλων, ἡ προβολὴ καὶ ἡ

71. R. W. M. Schumacher, Three related sanctuaries
of Poseidon: Geraistos, Kalaureia and Tainaron, στὸ N.
Marinatos, R. Hägg (ἐπιμ.), Greek Sanctuaries. New
Approaches (London/New York 1993) 51-69. Γιὰ τὴ
μυθικὴ παράδοση ποὺ συνέδεε αὐτὰ τὰ τρία ἱερὰ βλ.
Στέφ. Βυζ. λ. Ταίναρος: πόλις, ἀπὸ Ταινάρου τοῦ Γε-
ραίστου μὲν ἀδελφοῦ, Διὸς δὲ παιδός. ὃς πλέων
σὺν Καλάβρῳ τῷ ἀδελφῷ καὶ τόπον τῆς Πελοπον-
νήσου καταλαβὼν τινὰ Ποσειδῶνος ἱερὸν ἱδρύσατο,
ὃ καλεῖται Ταίναρον.
72. Mylonopoulos ὅ.π. (σημ. 14) 91-92.
73. Βλ. Παυσ. 2, 30, 6-2, 33, 1: Ἀθηνᾶ Πολιὰς-
Σθενιὰς στὴν ἀκρόπολη καὶ Ἀπατουρία στὴ νησίδα
Σφαιρία. Ζεὺς Σωτὴρ στὴν πόλη καὶ Σθένιος στὸν
δρόμο πρὸς Ἑρμιόνη. Ἀφροδίτη Ἀκραία στὴν ἀκρό-
πολη, Κατασκοπία δίπλα στὸ τέμενος τοῦ Ἱππολύτου
καὶ Νυμφία στὸν δρόμο πρὸς Ἑρμιόνη. Ἀπόλλων
Θεάριος στὴν ἀγορὰ καὶ Ἐπιβατήριος στὸ τέμενος
τοῦ Ἱππολύτου. Ἄρτεμις Λυκεία καὶ Σωτείρα στὴν
ἀγορά, Σαρωνία κοντὰ στὴ Φοιβαία λίμνη.
74. IG I3 369 (426/5-423/2 π.Χ). Mylonopoulos ὅ.π.
(σημ. 14) 382.
75. Βλ. Meyer ὅ.π. (σημ. 1) 639. Φαράκλας ὅ.π.
(σημ. 1), 20. Robertson ὅ.π. (σημ. 43) 11. Μ. Η. Jame-
son, C. N. Runnels, T. H. van Andel, A Greek Country-
side. The Southern Argolid from Prehistory to the Pre-
sent Day (Stanford 1994) 68, σημ. 15.
76. Γιὰ τὴν ἐμπορικὴ διάσταση τῆς ἀμφικτυονίας,
βλ. Jameson, Runnels, van Andel ὅ.π. (σημ. 75) 68.
Mylonopoulos ὅ.π. (σημ. 14) 430-431.
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 69

AE 2016 Ἐπισκόπηση τῆς λατρείας τοῦ Ποσειδῶνος στὴν Τροιζηνία 69

διατήρηση τῆς ἰωνικῆς παράδοσης ἔναντι τῆς ἐπικράτησης τοῦ δωρικοῦ στοιχείου77, ἀλλὰ
ὁ ἰωνικὸς χαρακτήρας ποὺ φαίνεται νὰ εἶχε ἀρχικὰ ἀλλοιώθηκε ἀργότερα, ὅταν τὴ Ναυ-
πλία ἀντικατέστησε τὸ Ἄργος καὶ τὶς Πρασιὲς ἡ Σπάρτη. Παρ’ ὅλα αὐτὰ ἡ λειτουργία
της συνεχίσθηκε ἕως καὶ τοὺς ἑλληνιστικοὺς χρόνους, ὅπως μαρτυρεῖ μιὰ ἐπιγραφὴ ἀπὸ
τὴν Καλαύρεια, ἴσως ἐπειδὴ ὑπερίσχυαν ἄλλα συμφέροντα, πολιτικὰ ἢ οἰκονομικά78.
Τὸ Ποσείδιο τῆς Καλαυρείας ἦταν ἕνα ἀπὸ τὰ πιὸ φημισμένα ἄσυλα τῆς ἀρχαιότη-
τας79. Σὲ αὐτὸ προσέφυγε ὡς ἱκέτης ὁ Δημοσθένης ὅταν τὸν καταδίωκαν οἱ Μακεδόνες
καὶ ἐκεῖ βρῆκε τραγικὸ θάνατο, αὐτοκτονώντας γιὰ νὰ μὴ συλληφθεῖ ζωντανός. Ἐκτὸς
ἀπὸ τὸν ναὸ τοῦ θεοῦ, τὸ ἱερὸ συμπεριλάμβανε καὶ ἕνα σύμπλεγμα ἄλλων κτιρίων ποὺ
θὰ ἐξυπηρετοῦσαν διάφορες λειτουργίες του, γιὰ τὶς ὁποῖες δὲν ἔχουμε ἀκόμη πλήρη
εἰκόνα, καθὼς οἱ νέες σουηδικὲς ἀνασκαφὲς βρίσκονται σὲ ἐξέλιξη. Ἀπὸ τὸν ναὸ τοῦ Πο-
σειδῶνος σώθηκε μόνο ἡ τάφρος τῆς θεμελίωσης τῆς περίστασης, καθὼς καὶ ὁ περίβολός
του, ὁ ὁποῖος εἶχε ἕνα πρόπυλο στὴ νότια πλευρά80. Τὴ θέση τοῦ ναοῦ ἔχει καταλάβει
τώρα ἕνας μικρὸς πευκώνας, ἔργο θαυμαστὸ ποὺ ἔκανε ἡ φύση γιὰ νὰ μᾶς θυμίζει ὅτι ὁ
χῶρος αὐτὸς ἦταν καθοσιωμένος στὸν Ποσειδῶνα, ἱερὸ δένδρο τοῦ ὁποίου ἦταν ἡ πεύ-
κη81. Ἀπὸ ἐκεῖνο τὸν ναὸ προέρχεται ἕνα δωρικὸ κιονόκρανο ἀπὸ τραχείτη82, ποὺ χρο-
νολογεῖται στὸ β´ μισὸ τοῦ 6ου αἰ. π.Χ. καὶ ἑπομένως τοποθετεῖ τὴν κατασκευή του στοὺς
ἀρχαϊκοὺς χρόνους.
Οἱ πρῶτες ἐνδείξεις, ὅμως, κάποιας λατρευτικῆς δραστηριότητας στὸν χῶρο τοῦ ἱεροῦ
ἐμφανίζονται νωρίτερα, στὴν ΥΕ ΙΙΙΓ περίοδο83. Ἰδιαίτερη σημασία ἔχει ἕνα χάλκινο
ἀνδρικὸ εἰδώλιο τοῦ τύπου Reshef, εἰσαγμένο πιθανότατα ἀπὸ τὴ Συρο-Παλαιστίνη, τὸ
ὁποῖο βρέθηκε τὸ 2007 στὴν περιοχὴ πρὸς τὰ νοτιοανατολικὰ τοῦ ναοῦ84. Τὸ εἰδώλιο
αὐτὸ εἶναι παρόμοιο μὲ δύο ἄλλα ποὺ βρέθηκαν στὸ ἱερὸ τῆς Φυλακωπῆς σὲ θρησκευτικὰ
σύνολα τῆς ὑστερομυκηναϊκῆς περιόδου (ΥΕ ΙΙΙΒ ἢ ΙΙΓ)85. Ἑπομένως πρέπει νὰ εἶναι σύγ-
χρονο μὲ ἐκεῖνα, ἂν καὶ βρέθηκε σὲ ἐπίχωση τῶν ἑλληνιστικῶν χρόνων, προερχόμενη πιθα-
νότατα ἀπὸ παλαιότερα στρώματα ποὺ ἀφαιρέθηκαν ἀπὸ τὴν περιοχὴ τοῦ ναοῦ. Ὁ πολε-

77. Κ. Tausend, Amphiktyonie und Symmachie.
Formen zwischenstaatlicher Beziehungen im archai-
schen Griechenland (Stuttgart 1992) 18-19.
78. IG IV 842. Γιὰ τοὺς διάφορους πολιτικοὺς ἢ
οἰκονομικοὺς στόχους ποὺ ἔχουν ἀποδοθεῖ στὴν
ἀμφικτυονία τῆς Καλαυρείας, βλ. Mylonopoulos ὅ.π.
(σημ. 14) 430-431, σημ. 93-102.
79. Στράβ. 8, 6, 14. Πλούτ. Δημ. 29. Πλούτ. Πομπ.
24.5. Παυσ. 2, 33, 3. Βλ. ἐπίσης Schumacher ὅ.π. (σημ.
71) 60-61. U. Sinn, Das Poseidonheiligtum auf Kalau-
reia: ein archäologischer Befund zum antiken Asylwe-
sen, στὸ M. Dreher (ἐπιμ.), Das antike Asyl. Kultische
Grundlagen, rechtliche Ausgestaltung und politische
Funktion (Köln/Weimar/Wien 2003) 107-126.
80. Welter ὅ.π. (σημ. 1) 43-45, πίν. 31a. Στὸ κενὸ
τοῦ ἀνατολικοῦ τοίχου τοῦ περιβόλου, ποὺ θεωρεῖτο
ὡς κεντρικὸ πρόπυλο, τοποθετεῖται ἀπὸ νεότερους
μελετητὲς ὁ βωμὸς τοῦ ναοῦ: B. Bergquist, The Archaic
Greek Temenos: A Study of Structure and Function
(Lund 1967), 35. Mylonopoulos ὅ.π. (σημ. 14) 72.
81. Βλ. Πλούτ. Συμπ. 675e-f.
82. Welter ὅ.π. (σημ. 1) 43-44, πίν. 32a, 34a.
83. R. Hägg, Some reflections on the sanctuary of
Poseidon at Kalaureia in the Bronze Age, στὸ Ἀργοσα-
ρωνικὸς Α 333-336. Β. Wells, The sanctuary of Posei-
don at Kalaureia. The new investigations of 1997,
αὐτόθι Α 339-340. Β. Wells, A. Penttinen, M. F. Billot,
Investigations in the sanctuary of Poseidon on Kalau-
reia, 1997-2001, OpAth 28, 2003, 49, 79.
84. Β. Wells, A smiting-god-figurine found in the
sanctuary of Poseidon at Kalaureia, Opuscula 2, 2009,
143-149.
85. Renfrew ὅ.π. (σημ. 5) 303-310, εἰκ. 8.3 καὶ 8.4,
πίν. 67-70.
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 70

70 Ἑ λ έ ν η ς Κ ο ν σ ο λ ά κ η - Γ ι α ν ν ο π ο ύλ ο υ AE 2016

μικὸς θεὸς Reshef θεωρεῖται ὡς ἀντίστοιχος πρὸς τὸν Ἀπόλλωνα τῆς ἑλληνικῆς θρησκείας
καὶ μάλιστα ταυτίζεται μὲ αὐτὸν σὲ ἐπιγραφὴ τοῦ 4ου αἰ. π.Χ. ἀπὸ τὴν Κύπρο86. Ἡ ὑπό-
θεση ποὺ διατυπώνει ἡ Wells γιὰ μιὰ παλαιότερη λατρεία τοῦ Ἀπόλλωνος στὸν χῶρο τοῦ
ἱεροῦ τοῦ Ποσειδῶνος εἶναι ὁπωσδήποτε εὔστοχη, ἀφοῦ κατὰ τὴ μυθικὴ παράδοση ἡ
Καλαύρεια ἦταν ἀρχικὰ ἱερὸς τόπος τοῦ Ἀπόλλωνος, ἀλλὰ ἐκεῖνος τὴν παραχώρησε στὸν
Ποσειδῶνα παίρνοντας ὡς ἀντάλλαγμα τοὺς Δελφούς, ποὺ ἀνῆκαν προηγουμένως στὸν
Ποσειδῶνα, ἢ τὴ Δῆλο, κατὰ μιὰ ἄλλη ἐκδοχὴ τοῦ μύθου87.
Ἀνασκαφικὲς ἐνδείξεις γιὰ τὴν ἄσκηση κάποιας λατρείας στὸν χῶρο τοῦ ἱεροῦ τῆς Κα-
λαυρείας παρουσιάζονται καὶ στοὺς ὕστερους γεωμετρικοὺς χρόνους. Δύο χάλκινα εἰδώ-
λια αὐτῆς τῆς ἐποχῆς, γυμνὸς ἄνδρας καὶ ἵππος, ἕνα χάλκινο ψέλιο καὶ μία πόρπη, τὰ
ὁποῖα βρέθηκαν στὴν παλαιὰ ἀνασκαφὴ τοῦ 189488, πρέπει νὰ ἦταν ἀναθήματα. Πρό-
σθετα στοιχεῖα ποὺ ἔφεραν στὸ φῶς οἱ νέες ἀνασκαφὲς τοῦ Σουηδικοῦ Ἰνστιτούτου ἐπι-
βεβαίωσαν τὴν ὕπαρξη λατρείας σὲ ἐκείνη τὴν περίοδο. Γύρω στὰ μέσα τοῦ 8ου αἰ. π.Χ.
παρατηρεῖται οἰκοδομικὴ δραστηριότητα στὴν περιοχὴ τοῦ ἱεροῦ καὶ τεκμηριώνεται μὲ
ἀνασκαφικὰ εὑρήματα ἡ ὕπαρξη ἑνὸς λατρευτικοῦ χώρου, ὁ ὁποῖος φαίνεται νὰ δεχόταν
ἐπισκέπτες ἀπὸ τὴν εὐρύτερη περιοχὴ τοῦ Ἀργοσαρωνικοῦ89.
Γιὰ τὸν χρόνο ἵδρυσης τῆς ἀμφικτυονίας ὑπάρχει μεγάλη διάσταση ἀπόψεων, ἀφοῦ
ἄλλοι τὴν τοποθετοῦν στὴ μυκηναϊκὴ περίοδο, ἄλλοι στοὺς γεωμετρικοὺς χρόνους καὶ
ἄλλοι στοὺς ἀρχαϊκούς90. Σὲ κάθε περίπτωση, ἡ ἵδρυση τῆς ἀμφικτυονίας καὶ ἡ ἀρχὴ τῆς
λατρείας τοῦ Ποσειδῶνος στὴν Καλαύρεια θεωρεῖται ὅτι συμπίπτουν χρονικά. Ὕστερα
ἀπὸ τὰ νέα στοιχεῖα ποὺ προέκυψαν ἀπὸ τὶς πρόσφατες σουηδικὲς ἀνασκαφές, αὐτὰ τὰ
δύο γεγονότα μᾶλλον πρέπει νὰ τοποθετηθοῦν στοὺς ὕστερους γεωμετρικοὺς χρόνους.
Σὲ χάλκινα νομίσματα ποὺ ἔκοψε ἡ Καλαύρεια στὴν τελευταία εἰκοσαετία τοῦ 4ου αἰ.
π.Χ. καὶ στὸ α´ μισὸ τοῦ 3ου αἰ. π.Χ. στὸν ἐμπροσθότυπο ἀπεικονίζεται κεφαλὴ τοῦ Πο-
σειδῶνος, ὅπως καὶ σὲ κοπὲς τῆς Τροιζῆνος ποὺ χρονολογοῦνται στὴν ἴδια περίοδο, καὶ
στὸν ὀπισθότυπο τρίτωνας ἢ τρίαινα91, ἐνίοτε συνοδευόμενη ἀπὸ ἕνα ἢ δύο δελφίνια (εἰκ.
21α-β). Σὲ μερικὰ νομίσματα αὐτῆς τῆς ἐποχῆς στὸν ὀπισθότυπο ἐμφανίζεται ἡ διπλὴ ἐπι-
γραφὴ ΤΡΟ καὶ ΚΑΛ92, γεγονὸς ποὺ ὁ Welter θεωρεῖ ὡς ἔνδειξη ὅτι ἡ Τροιζὴν καὶ ἡ Κα-
λαύρεια εἶχαν τότε μιὰ σχέση συμπολιτείας93. Ἡ ἄποψη αὐτὴ μᾶλλον εἶναι ὀρθή, ἐπειδὴ

86. M. Byrne, The Greek Geometric warrior figurine.
Interpretation and origin (Louvain-la-Neuve 1991) 185.
87. Παυσ. 2, 33, 2. Στράβ. 8, 6, 14.
88. S. Wide, L. Kjellberg, Ausgrabungen auf Kalau-
reia, AM 20, 1895, 306-309, 311-312, εἰκ. 24-25, 29.
89. Β. Wells, Α. Penttinen, J. Hjohlman κ.ἄ., The Ka-
laureia Excavation Project: The 2003 Season, OpAth 30,
2005, 150-159, 181-182. Οἱ ἵδιοι ὅ.π. (σημ. 41) 48-71. B.
Wells, Kalaureia in the Early Iron Age: Evidence of early
cult, στὸ A. Mazarakis-Ainian (ἐπιμ.), The Dark Ages
Revisited. An International Conference in Memory of
William D. E. Coulson (Βόλος 2011) 211-220.
90. Γιὰ τὶς διάφορες ἀπόψεις ποὺ ἔχουν διατυπω-
θεῖ ὡς πρὸς τὸν χρόνο ἵδρυσης τῆς ἀμφικτυονίας, βλ.
συνοπτικά: Τ. Kelly, The Calaurian Amphictiony, AJA
70, 1966, 113-121. Mylonopoulos ὅ.π. (σημ. 14) 427-429.
91. Wells, Penttinen, Hjohlman κ.ἄ. ὅ.π. (σημ. 41)
124-127, ἀρ. 330-331, 337, εἰκ. 87.
92. Imhoof-Blumer ὅ.π. (σημ. 40) 182, 183, ἀρ. 149.
Gardner ὅ.π. (σημ. 40) 166, ἀρ. 15, πίν. ΧΧΧΙ:1. Wide,
Kjellberg ὅ.π. (σημ. 88) 325, ἀρ. 5. SNG Cop., Argolis –
Aegean islands 160-161. Wells, Penttinen, Hjohlman
κ.ἄ. ὅ.π. (σημ. 41) 125, 127, ἀρ. 338.
93. Welter ὅ.π. (σημ. 1) 66. Πρβ. τὶς ἀπόψεις καὶ
ἄλλων μελετητῶν ποὺ ἀμφισβητοῦν τὴν ἀνεξαρτησία
τῆς Καλαυρείας σὲ ἐκείνη τὴν περίοδο: P. E. Legrand,
Inscriptions de Trézène, BCH 24, 1900, 199, σημ. 1.
Robertson ὅ.π. (σημ. 43) 11.
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 71

AE 2016 Ἐπισκόπηση τῆς λατρείας τοῦ Ποσειδῶνος στὴν Τροιζηνία 71

Εἰκ. 21α-β. Χάλκινο νόμισμα τῆς Καλαυρείας, ἑλληνιστικῶν χρόνων. Στὸν ἐμπροσθότυπο κεφαλὴ
τοῦ Ποσειδῶνος μὲ στεφάνι δάφνης, στὸν ὀπισθότυπο τρίαινα καὶ δελφίνια.

μιὰ τέτοια σχέση εἶναι πολὺ πιθανὸ νὰ δημιουργήθηκε μετὰ τὴν ἀνεξαρτητοποίηση τῆς
Καλαυρείας προκειμένου οἱ δύο πόλεις νὰ ἔχουν ἀπὸ κοινοῦ στὸ ἑξῆς τὴν ἡγετικὴ θέση
στὴν ἀμφικτυονία.
Δύο ἐπιγραφὲς τῶν ἑλληνιστικῶν χρόνων ποὺ βρέθηκαν παλαιότερα στὴν Καλαύρεια
ἀναφέρουν κοινὴ θυσία στὸν Ποσειδῶνα καὶ στὸν Δία Σωτήρα94. Ἡ παρουσία τοῦ Διὸς
σὲ χῶρο λατρείας τοῦ Ποσειδῶνος εἶναι φαινόμενο πολὺ σπάνιο λόγῳ τῆς ἀνταγωνιστικῆς
σχέσης ποὺ εἶχαν παραδοσιακὰ οἱ δύο θεοί95. Στὴν Καλαύρεια παρατηρεῖται ἐπίσης συν-
δυασμὸς τῶν λατρειῶν τοῦ Ποσειδῶνος καὶ τῆς Ἀφροδίτης, ὅπως καὶ στὰ Μέθανα. Ὁ
ναὸς τῆς Ἀφροδίτης πρέπει νὰ βρισκόταν στὸ λιμάνι τῆς πόλης, τὸ ὁποῖο τοποθετεῖται
στὸν ὅρμο τῆς Βαγιονιᾶς (εἰκ. 1), κάτω ἀπὸ τὸ ἱερὸ τοῦ Ποσειδῶνος. Τὴ λατρεία της ἐδῶ
μαρτυρεῖ μιὰ ἐπιγραφὴ τοῦ 3ου αἰ. π.Χ. (εἰκ. 22) ποὺ βρέθηκε σὲ αὐτὴν τὴν περιοχή, ἐντοι-
χισμένη σὲ νεότερη δεξαμενή96. Στὴν παραλία τῆς Βαγιονιᾶς διακρίνονται στὴν ἐπιφάνεια
τοῦ ἐδάφους τὰ ἀρχιτεκτονικὰ κατάλοιπα ἑνὸς μεγάλου κτιρίου μὲ προσανατολισμὸ Α.-
Δ., τὸ ὁποῖο μπορεῖ νὰ εἶναι ὁ ναὸς τῆς θεᾶς (εἰκ. 23). Ἡ Ἀφροδίτη θὰ λατρευόταν ἐδῶ
ὡς ναυτικὴ θεότητα, ὅπως καὶ σὲ ἄλλα λιμάνια97, συμπληρώνοντας τὸν Ποσειδῶνα στὴν
προστασία τῆς ναυσιπλοΐας.

94. Wide, Kjellberg ὅ.π. (σημ. 88) 287-293. IG IV
840 καὶ 841.
95. Πρβ. τὸν κοινὸ βωμὸ τοῦ Διὸς Λαοίτα καὶ τοῦ
Ποσειδῶνος Λαοίτα στὴν Ὀλυμπία: Παυσ. 5, 14, 4 καὶ
5, 24, 1. Mylonopoulos ὅ.π. (σημ. 14) 136-138. Γιὰ τὴν
ἀνταγωνιστικὴ σχέση τῶν δύο θεῶν βλ. Doyen ὅ.π.
(σημ. 14) 105-113.
96. Wide, Kjellberg ὅ.π. (σημ. 88) 293-294, ἀρ. 3.
IG IV 844. ΑΔ 39, 1984, Β1, 58. Γιὰ τὸν συνδυασμὸ
τῆς λατρείας τοῦ Ποσειδῶνος μὲ αὐτὴ τῆς Ἀφροδίτης
σὲ ἄλλες περιοχές, βλ. Mylonopoulos ὅ.π. (σημ. 14)
403-404.
97. Βλ. Pirenne-Delforge ὅ.π. (σημ. 42) 433-437.
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 72

72 Ἑ λ έ ν η ς Κ ο ν σ ο λ ά κ η - Γ ι α ν ν ο π ο ύλ ο υ AE 2016

Εἰκ. 22. Ἐνεπίγραφη βάση ἀναθήματος στὴν Ἀφροδίτη, ἀπὸ τὴν περιοχὴ τῆς Βαγιονιᾶς.

Ὅπως ἀναφέρει ὁ Παυσανίας (2, 33, 2), στὸ Ποσείδιο τῆς Καλαυρείας ἱερουργοῦσε
μιὰ παρθένος ἕως τὴν ὥρα τοῦ γάμου της, ἐνῶ κατὰ κανόνα τοὺς ἀρσενικοὺς θεοὺς ὑπη-
ρετοῦσαν ἄνδρες ἱερεῖς. Τὸ γεγονὸς αὐτὸ μᾶλλον ὑποδηλώνει ὅτι ἡ λατρεία τοῦ Ποσει-
δῶνος εἶχε ἐδῶ ἕνα παλαιότερο θρησκευτικὸ ὑπόβαθρο, διαμορφωμένο πρὶν ἀπὸ τὴν πα-
γίωση τῶν κανόνων τῆς ἱερουργίας. Ὁρισμένοι μελετητὲς ἀποδίδουν αὐτὴν τήν «ἀνωμα-
λία» σὲ συγχώνευση τῶν λατρειῶν τοῦ Ποσειδῶνος καὶ τῆς Ἀθηνᾶς ἢ σὲ ἐκφυλισμὸ τῶν
θρησκευτικῶν κανόνων στοὺς χρόνους τοῦ Παυσανία καὶ ἄλλοι τὴν θεωροῦν ὡς ἕνα εἶδος
«ἱεροῦ γάμου» σὲ ἀνάμνηση τῆς ἕνωσης τοῦ Ποσειδῶνος μὲ τὴν Αἴθρα98. Ἕνα ἀντίστοιχο
φαινόμενο παρατηρεῖται στὴ λατρεία τοῦ Ποσειδῶνος Ἐμπυλή(αί)ου στὴ Βοιωτία, καθὼς
σὲ ἀναθηματικὴ ἐπιγραφὴ ἀπὸ τὴ Θήβα μαρτυρεῖται ὡς ἱέρεια ἡ Θεοκκώ99. Ἡ ἱερουργία
ἀπὸ γυναίκα σὲ ἐκείνη τὴν περίπτωση ἑρμηνεύθηκε ἀπὸ τὸν Schachter ὡς κατάλοιπο τῆς
μυκηναϊκῆς παράδοσης100. Ἡ ἴδια ἑρμηνεία προτείνεται ἀπὸ νεότερους μελετητὲς τόσο γιὰ
ἐκείνη τὴν περίπτωση ὅσο καὶ γιὰ τὴν περίπτωση τῆς Καλαυρείας101. Ἡ νεαρὴ ἱέρεια τοῦ
Ποσειδῶνος στὴν Καλαύρεια ἴσως ἀντικατέστησε στοὺς ἱστορικοὺς χρόνους τὴ θηλυκὴ
σύντροφο ποὺ φαίνεται νὰ συνόδευε τὸν θεὸ στὸ μυκηναϊκὸ ἱερὸ τῶν Μεθάνων.

98. Farnell ὅ.π. (σημ. 14) 33-34. Ε. Fehrle, Die kulti-
sche Keuschheit im Altertum (Berlin 21966) 93-94.
Κατσωνοπούλου ὅ.π. (σημ. 14) 119.
99. IG VII 2465. Γιὰ τὴ χρονολόγηση τῆς ἐπι-
γραφῆς βλ. Mylonopoulos ὅ.π. (σημ. 14) 295, σημ. 17
(4ος-3ος αἰ. π.Χ.).
100. Α. Schachter, Cults of Boiotia 2. Herakles to
Poseidon (London 1986) 218-219.
101. Mylonopoulos ὅ.π. (σημ. 14) 295-296, 301-302.
Doyen ὅ.π. (σημ. 14) 195, σημ. 622.
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 73

AE 2016 Ἐπισκόπηση τῆς λατρείας τοῦ Ποσειδῶνος στὴν Τροιζηνία 73

Εἰκ. 23. Ἐπιφανειακὰ λείψανα ἀρχαίου κτιρίου, πιθανῶς τοῦ ναοῦ τῆς Ἀφροδίτης, στὴν παραλία
τῆς Βαγιονιᾶς.

Ἡ λατρεία τοῦ Ποσειδῶνος στὴν Καλαύρεια καὶ ἡ ἀμφικτυονία ποὺ συγκροτήθηκε

γύρω ἀπὸ αὐτὴν δὲν ἀποκλείεται νὰ εἶχαν τὶς βαθύτερες τὶς ρίζες τους στὴν προϊστορικὴ
λατρεία τοῦ Ποσειδῶνος στὸ μυκηναϊκὸ ἱερὸ τῶν Μεθάνων. Τὰ ἐντυπωσιακὰ ἀρχιτεκτο-
νικὰ κατάλοιπα καὶ τὰ σπουδαῖα εὑρήματα ποὺ ἦλθαν στὸ φῶς στὸν Ἅγιο Κωνσταντῖνο
μαρτυροῦν ὅτι αὐτὸς ὁ λατρευτικὸς χῶρος δὲν εἶχε τοπικὸ χαρακτήρα ἀλλὰ ἦταν ἕνα
θρησκευτικὸ κέντρο μείζονος σημασίας, ἀνάλογο πρὸς ἐκεῖνο ποὺ δημιουργήθηκε κατόπιν
στὸ γειτονικὸ νησὶ τῆς Καλαυρείας. Ἡ ἐγκατάσταση ἑνὸς τόσο σημαντικοῦ ἱεροῦ στὴν
ἀνατολικὴ ἀκτὴ τῶν Μεθάνων, μακριὰ ἀπὸ τὸ κύριο οἰκιστικὸ κέντρο τῆς χερσονήσου
ἀλλὰ σὲ μιὰ θέση-κλειδὶ πάνω στοὺς θαλάσσιους δρόμους τοῦ Ἀργοσαρωνικοῦ, ὑποδη-
λώνει διασυνδέσεις καὶ τακτικὲς ἐπαφὲς μὲ ἄλλες μυκηναϊκὲς ἐγκαταστάσεις στὴν εὐρύτε-
ρη περιοχὴ τοῦ Σαρωνικοῦ καὶ τοῦ Ἀργολικοῦ κόλπου, ἢ ἴσως καὶ μακρύτερα. Ἡ ἡγετικὴ
θέση ποὺ κατεῖχε ἡ Τροιζὴν στὴν ἀμφικτυονία τῶν ἱστορικῶν χρόνων, ἐνῶ συμμετεῖχαν
σὲ αὐτὴν σπουδαιότερες πόλεις, μπορεῖ νὰ ἐξηγηθεῖ ἐὰν θεωρήσουμε ὅτι αὐτὸ ἦταν ἕνα
προγονικό της δικαίωμα, δηλαδὴ ἐὰν ὑποθέσουμε ὅτι ἤδη ἀπὸ τὴ μυκηναϊκὴ περίοδο οἱ
ἡγεμόνες τῆς Τροιζῆνος, ἡ ὁποία φαίνεται νὰ ἦταν ἕνα σημαντικὸ κέντρο ἐξουσίας ἐκείνη
τὴν ἐποχή, εἶχαν ὑπὸ τὴν ἐποπτεία τους ἕναν παρόμοιο θρησκευτικὸ-ἐμπορικὸ συνα-
σπισμὸ ποὺ εἶχε τὴν ἕδρα του στὸ μεγάλο κτιριακὸ συγκρότημα τοῦ ΥΕ ΙΙΙ ἱεροῦ στὴ
χερσόνησο τῶν Μεθάνων.
ΕΛΕΝΗ ΚΟΝΣΟΛΑΚΗ - ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ
04_KONSOLAKH_FILM:προτυπη-εφημεριδας 3/31/17 1:47 PM Page 74

74 Ἑ λ έ ν η ς Κ ο ν σ ο λ ά κ η - Γ ι α ν ν ο π ο ύλ ο υ AE 2016

SUMMARY

AN OVERVIEW OF POSEIDON’S CULT IN TROEZENIA

In the region of Troezenia the beginning of Poseidon’s cult may be traced back in the
Mycenaean period on the basis of the finds from the LH III sanctuary excavated on the hill
of Ayios Konstantinos on the eastern coast of Methana. The repertoire of the terracottas
included in the votive deposit indicates that the cult was focused on a male divinity who
was closely associated with bulls and horses. The exceptional presence of one female figurine
of special type (Hollow Psi) and the fact that the chariot models found there usually had
two embracing figures in the box suggest that a female deity holding a subordinate role may
have accompanied the principal god. po-se-da-o (Poseidon) and his female escort po-si-da-e-ja
are recorded as Mycenaean divinities in Linear B texts from Pylos.
Poseidon was constantly partnered with a female deity in Troezenia during the Historical
period. Two boundary stones from shrines found at the site of Oga, 3 km north of Ayios
Konstantinos, attest to the cults of Poseidon Phytalmios and Aphrodite. At Troezen Poseidon
Basileus shared the protection of the city with Athena Polias or Sthenias. Outside the city
wall there was a sanctuary of Poseidon Phytalmios located close to the temple of Demeter
Thesmophoros. Demeter would have held a secondary role here as a goddess of fertility, given
that Troezenians offered the first-fruits to Poseidon. Taking into account the fact that Pau-
sanias mentions no temple of Poseidon Basileus at Troezen, we assume that Basileus was
another epithet for Poseidon Phytalmios, as Polias was another epithet for Athena Sthenias.
Poseidon’s connection with the sea would have been the main element of his cult at Kalau-
reia, as a league comprising seven maritime cities was based at his sanctuary there. The
members of that league (amphiktyony) were bound together by common sacrifice to Poseidon
and probably by common commercial interests. At Kalaureia Poseidon was supplemented in
his role as a protector of sea-faring by Aphrodite, whose cult is testified by an inscription
found near the ancient harbor in the bay of Vajonia (below Poseidon's sanctuary). The sur-
face remains of a large ancient structure oriented E-W, which were observed on the coast of
Vajonia, may belong to Aphrodite’s temple.
The Kalaureian amphictyony is proposed to have originated from a broad circle of cele-
brants coming from different areas in the Argo-Saronic region to venerate Poseidon at the
Mycenaean sanctuary on Methana. The spectacular finds and the impressive architectural
remains uncovered at Ayios Konstantinos demonstrate that this site was a religious center
of major importance long before the establishment of Poseidon’s cult on the neighboring
island of Kalaureia.