$FXSUHVVXUHDQG'HFUHDVH3DLQ0HQVWUXDWLRQ'\VPHQRUUKHD3ULPDU\

$NXSUHVXU'DQ3HQJXUDQJDQ1\HUL+DLG'LVPHQRUH3ULPHU

7XWL6XNLQL
7UL:LML/HVWDUL
0XQGDUWL

'RVHQ-XUXVDQ.HELGDQDQ3ROWHNNHV.HPHQNHV6HPDUDQJ
-O'U6XWRPR6HPDUDQJ
(PDLOWXWLVXNLQL#\DKRRFRP

$EVWUDFN
7KHSXUSRVHRIWKLVVWXG\ZDVWRGHWHUPLQHWKHHIIHFWLYHQHVVRIWKHUDS\DNXSUHVVXUWRWKHUHGXFWLRQRI
PHQVWUXDOSDLQG\VPHQRUUKHDSULPDU\5HVHDUFKGHVLJQLVDTXDVLH[SHULPHQWDOVWXG\7KHVDPSOHFRQVLVWHG
RIUHVSRQGHQWVZKRH[SHULHQFHGSULPDU\G\VPHQRUUKHD7KHGDWDREWDLQHGZHUHDQDO\]HGXVLQJ:LOFR[RQ
VWDWLVWLFDOWHVWWHVW7HVW0DWFK3DLUV7KHGDWDVKRZHGVLJQLILFDQWYDOXHLVSLWFDQEHFRQFOXGHGWKDW
WKHUHLVDGLIIHUHQFHEHWZHHQSDLQEHIRUHWKHUDS\DNXSUHVVXUZLWKDFWLRQDIWHUDFXSUHVVXUH

.DWD.XQFLDNXSUHVXUQ\HULKDLG

 3HQGDKXOXDQ SHUQDK PHQJDODPL GLVPHQRUH VHEDQ\DN

'DODP 8QGDQJ 8QGDQJ 5, 1R 
WDKXQSDVDOPHQ\HEXWNDQ EDKZD
SHOD\DQDQ NHVHKDWDQ WUDGLVLRQDO
PHUXSDNDQ VDODK VDWX XSD\D NHVHKDWDQ
GLVHOHQJJDUDNDQ GDODP EHQWXN NHJLDWDQ
GHQJDQ SHQGHNDWDQ SURPRWLI SUHYHQWLI
NXUDWLIGDQUHKDELOLWDWLI\DQJGLODNVDQDNDQ
VHFDUD WHUSDGX PHQ\HOXUXK GDQ
EHUNHVLQDPEXQJDQ
6DODK VDWX SHQJREDWDQ WUDGLVLRQDO
\DQJ PXUDK PXGDK GDQ GDSDW GLODNXNDQ
 0DVDODK LQL VHWLGDNQ\D PHQJJDQJJX
 ZDQLWD PDVD UHSURGXNVL GDQ 
SDGD XVLD UHPDMD \DQJ PHQJDNLEDWNDQ
EDQ\DNQ\D DEVHQVL SDGD VHNRODK PDXSXQ
NDQWRU  3DGD Q\HUL KDLG \DQJ EHUDW
SHQGHULWDKDUXVNHKLODQJDQKDULSHUEXODQ
SDGD VDDW KDLG XQWXN EHULVWLUDKDW GHQJDQ
PHQLQJJDONDQ VHNRODK DWDX WHPSDW NHUMD
3DGDXPXPQ\DZDQLWDGLDQWDUDQ\D
PHPHUOXNDQ REDWREDWDQ DQDOJHVLN XQWXN
PHQJDWDVL PDVDODK GLVPHQRUH LQL
XQWXN SHQJREDWDQ VHQGLUL GL UXPDK \DLWX $QQDWKD\DNKHLVKD
$NXSUHVVXU \DQJ EHUPDQIDDW XQWXN 'L ,QGRQHVLD DQJND NHMDGLDQ
PHQFHJDKVHUWDPHQJDWDVLEHUEDJDLPDFDP GLVPHQRUHVHEHVDU\DQJWHUGLULGDUL
NHOXKDQ SHQ\DNLW ULQJDQ 6DODK VDWX  GLVPHQRUH SULPHU GDQ  
NHOXKDQ \DQJ GDSDW GLDWDVL GHQJDQ GLVPHQRUHVHNXQGHU7XUDQD
DNXSUHVVXUDGDODKNHOXKDQSDGDQ\HULKDLG %HEHUDSDFDUDSHQJREDWDQPXQJNLQ
GLVPHQRUH GDSDW PHQJKLODQJNDQ DWDX PLQLPDO
'\VPHQRUUKHD GLVPHQRUH  Q\HUL PHPEDQWX PHQJXUDQJL Q\HUL KDLG
KDLGPHUXSDNDQNHOXKDQ\DQJSDOLQJVHULQJ GLVPHQRUH \DQJ PHQJJDQJJX &DUD
GLWHPXNDQ ROHK DKOL JLQHNRORJL WHUVHEXW DQWDUD ODLQ REDWREDWDQ ULOHNVDVL
0RUJDQ GDQ SHQ\HEDE GLVPHQRUH KLSQRWHUDSL GDQ EHUEDJDL DOWHUQDWLI
SULPHU DGDODK NDUHQD DGDQ\D MXPODK SHQJREDWDQ VHSHUWL  NRPSUHV DLU KDQJDW
SURVWDJODQGLQ ) DOSKD \DQJ EHUOHELKDQ RODK UDJD WHUDWXU WHUDSL YLVXDOLVDVL DURPD
SDGD GDUDK KDLG \DQJ PHUDQJVDQJ WHUDSLSHPLMDWDQDNXSUHVXUHGDQODLQODLQ
KLSHUDNWLYLWDV XWHUXV 3ULFH  IDNWRU 7XUDQD1DPXQPHQXUXW,JQDWLYLXV
SVLNRORJLV MXJD LNXW EHUSHUDQ WHUMDGLQ\D  VHNDUDQJ GLPXQJNLQNDQ XQWXN
GLVPHQRUH SDGD EHEHUDSD ZDQLWD :DQLWD PHODNXNDQ WHUDSL ODQJVXQJ NHSDGD

7XWL6XNLQL7UL:LML/HVWDUL0XQGDUWL 
 SHQ\HEDE GLVPHQRUH WHUXWDPD
GLVPHQRUHSULPHUGDULSDGDPHQJXVDKDNDQ
P H P E H U L N D Q  R E D W  \ D Q J  S R W H Q  G D Q
QRQVSHVLILN
0HQJLQJDW NHMDGLDQ GLVPHQRUH
PD\RULWDV GLDODPL ROHK VHWLDS ZDQLWD GDQ
PD\RULWDV FDUD XQWXN PHQJDWDVL EHUHIHN
NXUDQJEDLNVHKLQJJDNXUDQJHIHNWLIPDND
SHQHOLWLWHUWDULNXQWXNPHQHOLWLDSDNDKDGD
SHQJDUXK WLQGDNDQ DNXSUHVVXU WHUKDGDS
3HQHOLWLDQ LQL GLKDUDSNDQ GDSDW
PHQJHPEDQJNDQ LOPX SHQJHWDKXDQ
WHQWDQJ DVXKDQ SHQJXUDQJDQ Q\HUL KDLG
 G L V P H Q R U H  S U L P H U  G H Q J D Q  W H U D S L
DNXSUHVVXU GDQ GDSDW GLMDGLNDQ ZDFDQD
SDGDDVXKDQNHVHKDWDQUHSURGXNVLZDQLWD
 0HWRGH3HQHOLWLDQ
3HQHOLWLDQLQLPHQJJXQDNDQPHWRGH
S H Q H O L W L D Q  H N V S H U L P H Q  V H P X   T X D V L
SHQJXUDQJDQGLVPHQRUHSULPHU H [ S H U L P H Q W     G H Q J D Q  G H V D L Q  \ D Q J
3HQHOLWLDQ LQL EHUWXMXDQ XQWXN  GLJXQDNDQ\DLWX2QH*URXS3UHWHVW3RVWHVW
0HQJNDML WLQJNDWDQ Q\HUL KDLG SDGD 3HQHOLWLDQ GLODNVDQDNDQ GL 3URJUDP 6WXGL
PDKDVLVZL GL 3URGL .HELGDQDQ 0DJHODQJ ',,, .HELGDQDQ 0DJHODQJ 3ROWHNNHV
VHEHOXPGLODNXNDQWLQGDNDQDNXSUHVVXU . H P H Q N H V  6 H P D U D Q J   S D G D  E X O D Q
0HQJNDML WLQJNDWDQ Q\HUL KDLG SDGD 6HSWHPEHU ² 1RYHPEHU  7HNQLN
PDKDVLVZL GL 3URGL .HELGDQDQ 0DJHODQJ S H Q J D P E L O D Q  V D P S H O Q \ D  D G D O D K
VHWHODK GLODNXNDQ WLQGDNDQ DNXSUHVVXU  PHQJJXQDNDQVDPSHOMHQXKGDQGLSHUROHK
0HQJDQDOLVD HIHNWLILWDV WHUDSL DNXSUHVVXU UHVSRQGHQVHEDQ\DN
GHQJDQ SHQJXUDQJDQ Q\HUL KDLG SDGD 8ML VWDWLVWLN \DQJ GLJXQDNDQ :LOFR[RQ
PDKDVLVZLGL3URGL.HELGDQDQ0DJHODQJ 0DWFK3DLUV7HVW

 +DVLO
7DEHO'LVWULEXVL)UHNXHQVL3HUEHGDDQ,QWHQVLWDV1\HUL+DLGSDGD5HVSRQGHQ
6HEHOXPGDQ6HVXGDK'LEHULNDQ7HUDSL$NXSUHVXU3DGD%XODQ3HUWDPD
 7LQJNDW1\HUL6HEHOXP  7LQJNDW 1\HUL 6HVXGDK 
1R $NXSUHVXU )UHNXHQVL $NXSUHVXU )UHNXHQVL
1LODL .DWHJRUL 1LODL .DWHJRUL

  1\HUL    7LGDNQ\HUL  

5LQJDQ 
  1\HUL    1\HUL5LQJDQ  
6HGDQJ
  1\HUL%HUDW    1\HUL6HGDQJ  
 -XPODK      

'DULKDVLOWDEXODVLGDWDWDEHOGDSDW PHQJDODPLQ\HULULQJDQGDQ
GLNHWDKXL EDKZD VHWHODK GLODNXNDQ PHQJDODPLQ\HULVHGDQJ'DULGDWDWHUVHEXW
DNXSUHVXU SDGD EXODQ SHUWDPD  WHUGDSDW VHPXD UHVSRQGHQ PHQJDODPL SHUXEDKDQ
  UHVSRQGHQ PHQJDODPL GLVPHQRUH WLQJNDWQ\HUL1\HULULQJDQ\DQJGLDODPL
GHQJDQ WLQJNDW Q\HUL VHGDQJ    UHVSRQGHQEHUXEDKDWDXPHQXUXQPHQMDGL
PHQJDODPL GLVPHQRUH  GHQJDQ WLQJNDW WLGDNQ\HULSDGDUHVSRQGHQUHVSRQGHQ
Q \ H U L  U L Q J D Q   G D Q       P H Q J D O D P L \DQJ ODLQ PHQJDODPL SHQXUXQDQ Q\HUL
GLVPHQRUH  GHQJDQ WLQJNDW Q\HUL EHUDW ZDODX NDWHJRUL Q\HULQ\D PHQHWDS \DLWX
6HVXGDK GLEHULNDQ WHUDSL DNXSUHVXU SDGD Q\HUL ULQJDQ 5HVSRQGHQ \DQJ PHQJDODPL
WLWLN DNXSRLQ \DQJ WHUOHWDN SDGD PHULGLDQ Q\HUL VHGDQJ VHMXPODK   VHOXUXKQ\D
KDWL UHQ XVXV EHVDU GDQ OLPSD VHODPD  PHQJDODPL SHQXUXQDQ WLQJNDW Q\HUL
VDPSDL  NDOL SLMDWDQ PDND   PHQMDGL ULQJDQ GDQ  UHVSRQGHQ  \DQJ
UHVSRQGHQPHUDVDNDQWLGDNQ\HUL PHQJDODPDLQ\HULEHUDWEHUXEDKPHQMDGL

 $FXSUHVVXUHDQG'HFUHDVH3DLQ0HQVWUXDWLRQ
 Q\HUL ULQJDQ -XPODK UHVSRQGHQ DNXSUHVVXUPHQMDGLUHVSRQGHQ
\DQJPHQJDODPLQ\HULULQJDQVHWHODKWHUDSL
7DEHO8ML6WDWLVWLN7HQWDQJ(IHNWLILWDV$NXSUHVXU7HUKDGDS
3HQJXUDQJDQ'LVPHQRUH3DGD%XODQ3HUWDPD

$V\PS6LJ
  1 0HDQ5DQN 6XPRI5DQNV =
WDLOHG

SRVWSUH 1HJDWLYH5DQNV  D    

3RVLWLYH5DQNV  E    

7LHV F     
7RWDO     D 
 %HUGDVDUNDQ KDVLO XML VWDWLVWLN SHQXUXQDQ QLODL Q\HUL ZDODXSXQ
:LOFR[RQ  VHSHUWL WHUOLKDW SDGD WDEHO  NULWHULDQ\HULWHWDSVDPD
PHQXQMXNNDQ SHUEDQGLQJDQ WLQJNDW Q\HUL 7HV VWDWLVWLN GHQJDQ PHQJJXQDNDQ
VHEHOXP GLODNXNDQ WHUDSL DNXSUHVVXU GDQ XML VWDWLVWLN :LOFR[RQ  PHQXQMXNNDQ QLODL
VHVXGDK GLODNXNDQ WHUDSL DNXSUHVVXU \DQJVLJQLILNDQ\DLWXS PDND
7HUGDSDW  UHVSRQGHQ \DQJ PHQJDODPL GDSDW GLVLPSXONDQ EDKZD WHUGDSDW
Q\HUL KDLG OHELK WLQJJL VHEHOXP GLODNXNDQ SHUEHGDDQ Q\HUL DQWDUD VHEHOXP WHUDSL
WHUDSLDNXSUHVVXUPDNDGDSDWGLVLPSXONDQ DNXSUHVVXU  GHQJDQ WLQGDNDQ VHVXGDK
EDKZD WHUGDSDW  SHQXUXQDQ WLQJNDW Q\HUL DNXSUHVXU +DOLQLEHUDUWL +GLWRODNGDQ
KDLGGLVPHQRUHVHVXGDKGLODNXNDQWHUDSL + GLWHULPD  GHQJDQ GHPLNLDQ GDSDW
DNXSUHVVXU 1\HUL \DQJ PHQHWDS GLDODPL GLVLPSXONDQ WLQGDNDQ  DNXSUHVXU HIHNWLI
ROHKUHVSRQGHQWHWDSLPHQJDODPL GDODPPHPLQLPDOLVDVLGLVPHQRUHSULPHU
7DEHO'LVWULEXVL)UHNXHQVL3HUEHGDDQ,QWHQVLWDV1\HUL+DLGSDGD5HVSRQGHQ
6HEHOXPGDQ6HVXGDK'LEHULNDQ7HUDSL$NXSUHVXU3DGD%XODQ.HGXD
 7LQJNDW 1\HUL 6HEHOXP  7LQJNDW 1\HUL 6HVXGDK 
1R $NXSUHVXU )UHNXHQVL $NXSUHVXU )UHNXHQVL
1LODL .DWHJRUL 1LODL .DWHJRUL

  7LGDNQ\HUL    7LGDNQ\HUL  


  1\HUL    1\HUL5LQJDQ  
5LQJDQ
  1\HUL    1\HUL6HGDQJ  
6HGDQJ 

 -XPODK      


'DUL KDVLO WDEXODVL GDWD WDEHO  GDSDW WHUOHWDNSDGDPHULGLDQKDWLUHQXVXV
GLNHWDKXLEDKZDVHWHODKGLODNXNDQDNXSUHVXU EHVDU GDQ OLPSD VHODPD  VDPSDL  NDOL
SDGDEXODQNHGXDWHUGDSDWUHVSRQGHQ SLMDWDQPDNDUHVSRQGHQ
PHQJDODPLGLVPHQRUH GHQJDQWLQJNDWQ\HUL
VHGDQJ    PHQJDODPL GLVPHQRUH PHUDVDNDQ WLGDN Q\HUL  PHQJDODPL
GHQJDQWLQJNDWQ\HULULQJDQGDQ WLGDN Q\HUL ULQJDQ GDQ  PHQJDODPL Q\HUL
PHQJDODPL GLVPHQRUH 6HVXGDK GLEHULNDQ VHGDQJ'DULGDWDWHUVHEXWVHPXDUHVSRQGHQ
WHUDSLDNXSUHVXUSDGDWLWLNDNXSRLQ\DQJ PHQJDODPLSHUXEDKDQWLQJNDWQ\HUL1\HUL

7XWL6XNLQL7UL:LML/HVWDUL0XQGDUWL 
VHGDQJ \DQJ GLDODPL  UHVSRQGHQ 
UHVSRQGHQ PHQJDODPL Q\HUL ULQJDQ EHUXEDK
DWDX PHQXUXQ PHQMDGL WLGDN Q\HUL SDGD 
U H V S R Q G H Q       U H V S R Q G H Q  \ D Q J  O D L Q
PHQJDODPL SHQXUXQDQ Q\HUL ZDODX NDWHJRUL
Q\HULQ\DPHQHWDS\DLWXQ\HUL
ULQJDQ
 'DQ EHUGDVDUNDQ KDVLO XML VWDWLVWLN
GLVLPSXONDQ EDKZD WHUGDSDW  SHQXUXQDQ
WLQJNDW Q\HUL KDLG  GLVPHQRUH VHVXGDK
GLODNXNDQ WHUDSL DNXSUHVVXU 1\HUL \DQJ
PHQHWDS GLDODPL ROHK  UHVSRQGHQ WHWDSL
PHQJDODPL SHQXUXQDQ QLODL Q\HUL ZDODXSXQ
NULWHULDQ\HULWHWDSVDPD
7HVVWDWLVWLNGHQJDQPHQJJXQDNDQXML
VWDWLVWLN:LOFR[RQPHQXQMXNNDQQLODL\DQJ
:LOFR[RQ  VHSHUWL WHUOLKDW SDGD WDEHO 
GLEDZDK PHQXQMXNNDQ SHUEDQGLQJDQ
WLQJNDW Q\HUL VHEHOXP GLODNXNDQ WHUDSL
DNXSUHVVXU GDQ VHVXGDK GLODNXNDQ WHUDSL
DNXSUHVVXU 7HUGDSDW  UHVSRQGHQ \DQJ
PHQJDODPL Q\HUL KDLG OHELK WLQJJL VHEHOXP
GLODNXNDQWHUDSLDNXSUHVVXUPDNDGDSDW
 3HPEDKDVDQ
6 H E H O X P  G L E H U L N D Q  W L Q G D N D Q
DNXSUHVXU VHEDJLDQ EHVDU UHVSRQGHQ
PHQJDODPL Q\HUL VHGDQJ  \DLWX   
VLJQLILNDQ\DLWXSPDNDGDSDW
GLVLPSXONDQEDKZDWHUGDSDWSHUEHGDDQ
Q\HULDQWDUDVHEHOXPWHUDSLDNXSUHVVXU
GHQJDQWLQGDNDQVHVXGDKDNXSUHVXU+DOLQL
EHUDUWL+GLWRODNGDQ+GLWHULPDGHQJDQ
GHPLNLDQ
.RPELQDVL DQWDUD SHQLQJNDWDQ NDGDU
3URVWDJODQGLQ GDQ SHQLQJNDWDQ NHSHNDDQ
PLRPHWULXP PHQLPEXONDQ WHNDQDQ LQWUD
XWHUXVVDPSDLPP+JGDQPHQ\HEDENDQ
NRQWUDNVLPLRPHWULXP\DQJKHEDW$WDVGDVDU
UHVSRQGHQ  VHGDQJNDQ \DQJ PHQJDODPL
LWX GLVLPSXONDQ EDKZD SURVWDJODQGLQ \DQJ
Q\HULULQJDQKDQ\D UHVSRQGHQGDQ
G L K D V L O N D Q  X W H U X V  E H U S H U D Q  G D O D P
Q\HUL EHUDW KDQ\D   UHVSRQGHQ
PHQLPEXONDQ KLSHUDNWLYLWDV PLRPHWULXP
0HQXUXW -HIIFRDWH  FLW  -XQL]DU 
6HODQMXWQ\D NRQWUDNVL PLRPHWULXP \DQJ
EHUSHQGDSDW EDKZD WHUMDGLQ\D VSDVPH PLR
G L V H E D E N D Q  R O H K  S U R V W D J O D Q G L Q  D N D Q
PHWULXP GLSDFX ROHK ]DW GDODP GDUDK KDLG
PHQJXUDQJL DOLUDQ GDUDK VHKLQJJD WHUMDGL
PLULS OHPDN DODPLDK \DQJ NHPXGLDQ
LVNHPLDVHOVHOPLRPHWULXP\DQJPHQJDNLEDW
GLNHWDKXLVHEDJDLSURVWDJODQGLQNDGDU]DWLQL
NDQ WLPEXOQ\D Q\HUL VSDVPRGLN -LND
PHQLQJNDW SDGD NHDGDDQ GLVPHQRUH GDQ
SURVWDJODQGLQ GLOHSDVNDQ GDODP MXPODK
GLWHPXNDQGLGDODPRWRWXWHUXV3LFNOHVGNN
EHUOHELKDQ NH GDODP SHUHGDUDQ GDUDK PDND
FLW-XQL]DUPHQGDSDWNDQEDKZD
VHODLQ GLVPHQRUH WLPEXO SXOD SHQJDUXK
NDGDU 3*( GDQ 3*)DOID VDQJDW WLQJJL
XPXPODLQQ\DVHSHUWLGLDUHPXDOPXQWDK
GDODPHQGRPHWULXPPLRPHWULXPGDQGDUDK
6HWHODK GLEHULNDQ WHUDSL DNXSUHVVXU SDGD
KDLG ZDQLWD \DQJ PHQGHULWD GLVPHQRUH
EXODQ SHUWDPD WHUMDGL SHQXUXQDQ LQWHQVLWDV
S U L P H U   3 U R V W D J O D Q G L Q  P H Q \ H E D E N D Q
Q\HUL KDLG SDGD UHVSRQGHQ \DLWX    
SHQLQJNDWDQ DNWLYLWDV XWHUXV GDQ VHUDEXW
UHVSRQGHQPHUDVDNDQWLGDNQ\HULKDLG\DQJ
VHUDEXWV\DUDIWHUPLQDOUDQJVDQJQ\HUL
VHEHOXPQ\DPHPLOLNLWLQJNDWDQQ\HULULQJDQ

 $FXSUHVVXUHDQG'HFUHDVH3DLQ0HQVWUXDWLRQ
UHVSRQGHQPHUDVDNDQQ\HULULQJDQ VHVXDL GHQJDQ WHRUL *DWH &RQWURO \DQJ
\DQJ VHEHOXPQ\D PHPLOLNL WLQJNDWDQ Q\HUL PHQ\DWDNDQ UDQJVDQJDQ ² UDQJVDQJDQ Q\HUL
VHGDQJGDQWLQJNDWDQQ\HULEHUDW3DGDEXODQ GDSDWGLDWXUDWDXEDKNDQGLKDODQJLROHKSLQWX
NHGXDUHVSRQGHQ\DQJWLGDNPHQJDODPLQ\HUL PHNDQLVPH VHSDQMDQJ VLVWHP SXVDW QHXURQV
KDLG VHEDQ\DN   GDQ   *DWH GDSDW GLWHPXNDQ GLGDODP VHOVHO
UHVSRQGHQPHQJDODPLQ\HULULQJDQVHUWD JHODWLQRVD GHQJDQ WDQGXN WXODQJ EHODNDQJ
 UHVSRQGHQ PHQJDODPL Q\HUL VHGDQJ SDGD XMXQJ V\DUDI WXODQJ EHODNDQJ WDODPXV
8WHUXV GLSHUVDUDIL ROHK VLVWLP VDUDI RWRQRP GDQ VLVWHP OLPELF 7MDKMDWL  ,VPDLO 
662 \DQJ WHUGLUL GDUL VLVWLP VDUDI VLPSDWLV 7HRULLQLPHQ\DWDNDQEDKZDUDQJVDQJDQDNDQ
GDQSDUDVLPSDWLV-HIIFRDWH FLW-XQL]DU GLULQWDQJL NHWLND VHEXDK SLQWX WHUWXWXS
PHQJHPXNDNDQ EDKZD GLVPHQRUH  3HQXWXSDQ SLQWX DGDODK GDVDU XQWXN WHUDSL
GLWLPEXONDQ ROHK NHWLGDNVHLPEDQJDQ
SHQJHQGDOLDQ 662 WHUKDGDS PLRPHWULXP 
3DGDNHDGDDQLQLWHUMDGLSHUDQJVDQJDQ\DQJ
EHUOHELKDQ ROHK VDUDI VLPSDWLN VHKLQJJD
VHUDEXWVHUDEXW VLUNXOHU SDGD LVWPXV GDQ
RVWLXP XWHUL LQWHUQXP PHQMDGL KLSHUWRQLN
3HQXUXQDQLQWHQVLWDVQ\HULKDLG\DQJGLDODPL
ROHK UHVSRQGHQ VHWHODK GLEHULNDQ WHUDSL
DNXSUHVVXU \DQJ  PHPLOLNL HIHN DQDOJHVLN
GHQJDQFDUDPHUDQJVDQJVHUDEXWV\DUDIEHVDU
VHKLQJJD JHUEDQJ PHQ\HPSLW GDQ
UDQJVDQJDQ SDGD VHO 7 EHUNXUDQJ GDQ
DNKLUQ\DQ\HULPHQVWUXDVLWLGDNGLWHUXVNDQNH
SXVDWQ\HULVHKLQJJDQ\HULEHUNXUDQJ6HODLQ
LWX PHQXUXW WHRUL HQGRUSKLQ WLQGDNDQ 
DNXSUHVXU LQL GDSDW PHQLQJNDWNDQ NDGDU
SHUWRORQJDQUDVDVDNLW3RWWHUQ+DOLQL
EHUDUWL+GLWRODNGDQ+GLWHULPD GHQJDQ
GHPLNLDQ GDSDW GLVLPSXONDQ WLQGDNDQ 
DNXSUHVXU HIHNWLI GDODP PHPLQLPDOLVDVL
GLVPHQRUHSULPHU
 'HQJDQ GHPLNLDQ WHUDSL DNXSUHVVXU
LQL GDSDW GLPDQIDDWNDQ VHEDJDL WHUDSL
DOWHUQDWLI QRQ IDUPDNRORJLV GDODP
PHQXUXQNDQLQWHQVLWDVQ\HULKDLG
 6LPSXODQGDQ6DUDQ
6LPSXODQ
 +DVLOGDULXMLVWDWLVWLN:LOFR[RQ0DWFK
3DLUV 7HVW  GLSHUROHK KDVLO EDKZD WHUDSL
DNXSUHVXU HIHNWLI GDODP PHPLQLPDOLVDVL
HQGRUSKLQGDODPWXEXKVHKLQJJDQ\HUL\DQJ GLVPHQRUHSULPHUSDGDUHPDMDS 
GLUDVDNDQ EHUNXUDQJ ,JQDWLYLFXV 
(QGRUSKLQ DGDODK QHXURSHSWLGH \DQJ
GLKDVLONDQ WXEXK SDGD VDDW UHODNVWHQDQJ
(QGRUSKLQ GLKDVLONDQ GL RWDN GDQ VXVXQDQ
V\DUDI WXODQJ EHODNDQJ +RUPRQ LQL GDSDW
EHUIXQJVLVHEDJDLREDWSHQHQDQJDODPL\DQJ
GLSURGXNVL RWDN \DQJ PHODKLUNDQ UDVD
Q\DPDQGDQPHQLQJNDWNDQNDGDUHQGRUSKLQ
GDODP WXEXK XQWXN PHQJXUDQJL UDVD Q\HUL
6DUDQ
 5HPDMD  GDSDW PHPDQIDDWNDQ WHUDSL
DNXSUHVXU LQL VHEDJDL SHQJREDWDQ DOWHUQDWLI
XQWXNPHQJDWDVLQ\HULPHQVWUXDVLQ\DNDUHQD
PHWRGHLQLPXUDKDPDQWLGDNPHQLPEXONDQ
HIHN VDPSLQJ VHUWD PXGDK GLODNXNDQ
'HQJDQWHUDSLDNXSUHVXULQLGDSDWPHQJDWDVL
NHKLODQJDQ ZDNWX NDUHQD Q\HUL \DQJ
SDGDVDDWNRQWUDNVL+DUU\
 +DVLO DQDOLVD GDWD \DQJ GLODNXNDQ
GHQJDQXMLVWDWLVWLN:LOFR[RQ VHSHUWLWHUOLKDW
SDGD WDEHO  GDQ  PHQXQMXNNDQ
SHUEDQGLQJDQ WLQJNDW Q\HUL VHEHOXP
GLODNXNDQ WHUDSL DNXSUHVVXU GDQ VHVXGDK
GLODNXNDQ WHUDSL DNXSUHVVXU 7HV VWDWLVWLN
GHQJDQ PHQJJXQDNDQ XML VWDWLVWLN :LOFR[RQ 
PHQXQMXNNDQQLODL\DQJVLJQLILNDQ\DLWX
GLUDVDNDQ
 8FDSDQ7HULPDNDVLK
8FDSDQ EDQ\DN WHULPDNDVLK
GLVDPSDLNDQDWDVNHVHPSDWDQ\DQJGLEHULNDQ
XQWXN PHQGDSDWNDQ 'DQD 5LVELQDNHV ',3$
3ROLWHNQLN .HVHKDWDQ .HPHQNHV 6HPDUDQJ
VHKLQJJDSHQHOLWLDQLQLGDSDWWHUVHOHVDLNDQ
S  PDND GDSDW GLVLPSXONDQ EDKZD
WHUGDSDW  SHUEHGDDQ Q\HUL DQWDUD VHEHOXP  'DIWDU3XVWDND
WHUDSL DNXSUHVVXU  GHQJDQ VHVXGDK WHUDSL $QQDWKD\DNHLVKND1\HULKDLG$YDLODEOH
DNXSUHVVXU  6HFDUD ILVLRORJLV WHNQLN D W  K W W S    
DNXSUHVVXUGDSDWPHQXUXQNDQQ\HULKDOLQL IRUXPGXGXQJQHWLQGH[SKS"DFWLRQ
SULQWSDJHWRSLF  'LSRVNDQ

7XWL6XNLQL7UL:LML/HVWDUL0XQGDUWL 
 WDQJJDO-DQXDUL
,JQDWLYLXV '  0HGLFDO 6XUJLFDO 1XUVLQJ
6RXQGHUV&RPSDQ\86$
-XQL]DU *  3HQDQJJXODQJDQ 1\HUL SDGD
'LVPHQRUH 3ULPHU GHQJDQ $NXSXQNWXU
-DNDUWD
0RUJDQ*HUL2EVWHWUL *LQHNRORJLFHW
-DNDUWD(*&
3RWWHUQ 3 $QQ *ULIILQ 3HU\ 
)XQGDPHQWDO 2I 1XUVLQJ  &RQVHS
3URFHVV$QG3UHGLFWHWKHG0LVVRXU\
0RVE\\HDU%RRN,QFVW/RXLV
3ULFH6\OYLD$QGHUVRQ:LOVRQ/RUUDLQH0
3DWKRILVLRORJL.RQVHS.OLQLV3URVHV
SURVHVSHQ\DNLW(GLVL-DNDUWD(*&
7MDKMDWL -XQL ,VPDLO  $NXSXQWXU
$QDOJHWLN GL %LGDQJ $QDVWHVL 0HGLFD
-XUQDO.HGRNWHUDQ'DQ)DUPDVL1R,7K
;;9,,(GLVL-DQXDUL
7XUDQD <XGD  $NXSUHVXU )URP
KWWSZZZPHGLNDKROLVWLNFRP
'LSRVNDQSDGDWDQJJDO$SULO

 $FXSUHVVXUHDQG'HFUHDVH3DLQ0HQVWUXDWLRQ