बगर खेति - रिपोर्ट

au/v]tL Ps cWoog
au/v]tL Ps cWoog
/fli6«o cfn', t/sf/L tyf d;nf afnL ljsf; s]Gb|, sLlt{k'/
g]kfn ;/sf/
s[lif tyf kz'kGIfL ljsf; dGqfno
s[lif laefu
/fli6«o cfn', t/sf/L tyf d;nf afnL ljsf; s]Gb|
sLlt{k'/, sf7df8f}+
बगरखेती एक अध्ययन
प्रकाशक
नेपाल सरकार
कृषि तथा पशुपन्छी षिकास मन्रालय
कृषि षिभाग
राषिय आलु तरकारी तथा मसलाबाली षिकास केन्र
कीर्तिपरु
i
लेखन तथा प्राषिर्िक जानकारी
माटो षिज्ञ राजन पररयार र कृ.प्र.अ. आस्था दहाल
राषिय आलु तरकारी तथा मसलाबाली षिकास केन्र, कीर्तिपरु
सं रक्षक
सह-सचिि डा. हरर िहादुर के.सी. कृषि तथा पशुपन्छी षिकास मन्रालय
सह-सचिि कृष्ण प्रसाद पौडेल रा.आ.त.म.षि., केन्र कीर्तिपरु .
तथ्याङ्क सङ्कलन
ि.बा.षि.अ. श्री राजेन्र अर्िकारी, ब.बा.षि.अ. श्री सन्दे श र्िताल
बा.षि.अ. श्री षिष्णु बोगटी, श्री अरुण खनाल, श्री गगन र्सं ह के.सी.
माटो षिज्ञ राजन पररयार कृ.प्र.अ. आस्था दहाल
राषिय आलु तरकारी तथा मसलाबाली षिकास केन्र, कीर्तिपरु
सम्पादन सहयोगी
सूय ि प्रसाद बराल र ब.िा.षि.अ. श्री भरत िहादुर आिायि
राषिय आलु तरकारी तथा मसलाबाली षिकास केन्र कीर्तिपरु
प्रकाशक
राषिय आलु तरकारी तथा मसला बाली षिकास केन्र कीर्तिपरु
फो नं ०१५९०७०१४
Email: npvsckhumaltar@gmail.com
Website: www.vdd.gov.np
प्रकाशन ििि : २०७६ ०७७
ii
दुई शब्द
नेपालमा बगरखेतीको ईर्तहास िेरै लामो छै न।तर पर्न

बगरमा खेती गने कृिकको सं ख्या उल्लेख्य मारामा रहे को
छ। नदीनालाहरुले बनाएको बगर र त्यसको आसपासमा
बगरखेतीको सम्भािना हरु प्रि ुर मारामा रहेको छ।
नेपालको तराइका सम्पूणि चजल्लाहरुमा बगरखेतीको
सम्भािनाहरु रहे का छन्। सुरुिातमा नेपालमा भारतबाट त्यहााँका कृिकहरु
आएर बगरखेतीको सुरुिात गरे का र्थए । उर्नहरुबाट र्सकेर नेपालका केषह
कृिकहरुले बगरमा खेती गनि सुरु गरे का हुन ् । हाल सरकारी तथा केषह
गैह्रसरकारी सं घ सं स्थाहरु बगरखेतीको क्षेरमा कायिरत रहे का छन् तर सो कायि
पयािप्त मारामा नरहे को हुनसक्छ । यसै र्बियलाई मध्यनजर गदै राषिय आलु,
तरकारी तथा मसलाबाली षिकास केन्र, कीर्तिपरु ले दे शका ८ िटा चजल्लाका
कृिकहरुमा बगरखेती सम्बचन्ि एउटा सभे क्षण गरर प्रर्तिेदन तयार गरे को छ।
यस सभे क्षणबाट बगरखेती गने कृिकहरुले बगरमा कसरर खेती गदै आएका
छन्, बगरखेतीमा के कस्ता समस्याहरु छन्, बगर खेतीमा कस्ता प्रर्बर्िहरु
अिलम्िन भएका छन् र कस्ता प्रषिर्िहरुको आिस्यकता रहेको छ आदद
र्बियहरुमा अध्ययन गरे को छ । यो अध्ययन सरकारी क्षेरबाट गररएको
सम्भित पषहलो अध्ययन हो । यो प्रर्तिेदन बगरखेतीमा काम गने सरकारी
तथा गैह्र सरकारी क्षेरका र्नकायहरुको लार्ग एउटा कोसेढं ु गा साषित हुनेछ भन्ने
षिश्वास र्लईएको छ ।
बगर खेती अध्ययनको आिश्यकतालाई महशुस गरी आिश्यक स्रोत

सािनहरुको समुचित ब्यिस्थापन सषहत अध्ययन गनि उत्प्रेरणा प्रदान गनुह
ि न
ु े
तात्कार्लन प्रमुख तथा हाल कृषि तथा पशुपन्छी षिकास मन्रालयका सहसचिि
iii
ु न्ु छ । अध्ययनको क्रममा
डा. हरर िहादुर के.सी. षिशेि िन्यिादका पार हुनह
सरोकारबालाहरु सं ग र्लने जानकारीहरुको प्रश्ननोत्तरको तयारी र थलोमा पुगी
तथ्याङ्क सं कलन कायिमा प्रत्यक्ष रुपमा सं लग्न यस केन्रका अर्िकृत
कमििारीहरु राजेन्र अर्िकारी, सन्दे श र्िताल, अरुण खनाल, आस्था दाहाल र
लक्ष्मी आिायिहरु प्रर्त आभार ब्यक्त गनि िाहन्छु । तथ्याङ्क सं कलनको साथै
सं कर्लत तथ्याङ्कलाई र्लपीिद्ध गरी अचन्तम प्रर्तिेदनको रुपमा तयार गनुह
ि न
ु े
माटो षिज्ञ श्री राजन पररयारलाई हाददिक िन्यिाद ददन िाहन्् । अन्त्यमा
प्रर्तिेदन तयारीको क्रममा प्रत्यक्ष परोक्ष रुपमा योगदान ददनुहन
ु े केन्रका सबै
कमििारीहरुलाई िन्यिाद ददन िाहन्् ।
कृष्ण प्रसाद पौडेल

प्रमुख
iv
बगरखेती एक अध्ययन
१. पररिय
नेपालमा िरै नदीनालाहरु छन् । ती नदीहरु उच्ि पहाडी क्षेर बाट तल्लो
पहाड, खोंि, बेशी हुदै नेपालका तराइ क्षेरमा आउाँदछन् । यस्ता नदीहरु पूि ि
दे चख पचिम सम्म प्रशस्त पाइन्छन । नेपालका यस्ता नदीहरु ठू ला दे चख साना
र ििाि याममा मारै बग्ने खोला दे चख बाह्रै मषहना बहने नदीहरु छन् । बिाि
याममा नदी र खोलामा आउने बाढीले षकनारको जर्मन कटान गरे र बगरमा
पररणत गरररहेका हुन्छन । यस्ता बगरहरुमा बालुिा, माटो र ढुं गा थुपारे का
हुन्छन । यस्तो बाढी एक सालमा एक पटक मार आउने र यसको अबर्ि
३/४ मषहना र कषहाँ कषहाँ सो भन्दा पर्न थोरै अिर्िको हुन्छन् । बााँकी रहेको
समय अको बिाि सुरुिात नहुदा सम्म उक्त बगर खालीनै रहन्छन । यसरी बिाि
याम पर्छ खाली रहने बगरमा उपयुक्त तरकारी बाली र प्रषिर्िको प्रयोग गरी
गररने खेतीलाई बगरखेती भर्नन्छ ।
बढ्दो जनसं ख्या र शहरीकरणको लार्ग बगरखेतीको महत्ि बढ्दै गएको छ ।

बगरमा तरकारी खेती (मुख्यत लहरे तरकारी खेती) गरे र र्नम्न आय भएका
षकसानहरुले आफ्नो आम्दानी बढाउन सक्दछन । बगरखेतीको महत्ि र्नम्न
रहेको छ :-
क) उपयोगमा नआएका र त्यसै फार्लएका जग्गाहरुमा लहरे तरकारी

लगाई तरकारीको आिश्यकता पूर्ति गनि सषकन्छ।
ख) र्छमेकी दे शबाट आयात हुने तरकारीको मारालाई कम गराउन मद्दत

गदिछ।
1
ग) सुकुम्बासी, मुक्त कमैया र न्यून आर्थिक अिस्था भएका जग्गा र्बषहन
र न्यून जग्गा भएका मार्नसहरुको पहुाँि बगरमा गराई उनीहरुको
आम्दानीमा िृषद्ध गनि सषकन्छ।
घ) बगरखेतीले बनजंगल र साबिजर्नक जर्मन अर्तक्रमणको िापलाई

घटाउन मद्दत गदिछ।
ङ) बगरखेतीमा कम आर्थिक लगानीबाट िेरै फाइदा र्लन सषकन्छ।
नेपालमा तराइका २१ चजल्लाहरुमा कूल ७८,००८ हेक्टर क्षेरफलमा

बगरखेती गनि सषकन्छ । यी २१ चजल्लाहरु मध्ये सप्तरीमा सबैभन्दा िेरै
८,४२६.९ हेक्टर र बारा चजल्लामा सबैभन्दा थोरै १,४०६.४ हेक्टर
क्षेरफलमा खेती गनि सषकने बगर रहेको छ। तराइका २१ िटा चजल्लाहरुमा
बगरखेतीको लार्ग उपयुक्त क्षेरफल यस प्रकार रहे को छ।
क्र.स. चजल्ला क्षेरफल (हेक्टर मा)

१ कन्िनपुर ४७९८.६०
२ कैलाली २७२४.००
३ बददिया ४१७६.४०
४ बााँके १९५६.५०
५ दाङ्ग ३७११.३०
६ कषपलबस्तु २
७ रुपन्दे ही १८७६.८०
८ निलपरासी ४२८३.२०
९ मकिानपुर ५९१३.६४
१० पसाि २७५२.३६
११ बारा १४०६.३६
2
क्र.स. चजल्ला क्षेरफल (हेक्टर मा)
१२ रौतहट २९७०.८०
१३ सलािही ३५४१.७०
१४ महोत्तरी ४८५१.३२
१५ िनुिा २४१९.१०
१६ र्सराहा २२३४.७०
१७ उदयपुर २३०३.८०
१८ सप्तरी ८४२६.८८
१९ सुनसरी ६९९३.९६
२० मोरङ्ग ३५२७.७०
२१ झापा ४९९७.३०
जम्मा ७८००८.०२
तार्लका १: सम्बचन्ित चजल्लाहरुमा बगरखेतीको लार्ग क्षेरफल।

स्रोत: हेल्भेटास, नेपाल
क्षेत्रफल (हे क्टर मा)

९०००.
८०००.
७०००.
६०००.
५०००.
४०००.
३०००.
२०००.
१ ०००.
०.
सलािही
कपपलबस्तु
महोत्तरी
ु सरी
रुपन्दे ही
ु ा
सप्तरी
बारा
रौतहट
कैलाली
ससराहा
नवलपरासी
पसाि
दाङ्ग
मोरङ्ग
बााँके
धनष
मकवानपरु
उदयपरु
बर्दिया
झापा
कन्चनपरु
सन
3
२. अध्ययनको उद्देश्य
क. चजल्लाहरुमा बगरखेतीको अिस्था र सम्भाव्यता अध्ययन गने ,
ख. बगरखेतीमा सं लग्न कृिकहरुको समस्या पषहिान गने,
ग. बगरखेतीमा सं लग्न कृिकहरुको आर्थिक सामाचजक अिस्था, प्रर्बर्ि

प्रयोग आददको बारे मा तथ्यांकगत षिश्लेिण गने,
घ. बगरखेती सम्बन्िी नीर्त, कायिक्रमहरु र्नमािण र लागु गनि सहयोग

गने,
ङ. क्षेरगत रुपमा षिचशष्ट कायिक्रम (Niche Specific Program) र्नमािण

गने,
4
३. प्रकृया (Methodology)
यस अध्ययनको लार्ग Randomly ८ िटा चजल्लाहरु छनौट गररयो। यी

चजल्लाहरु यस प्रकारका रहे का र्थए :- मोरं ग, सुनसरी, कषपलबस्तु, दाङ, बााँके,
बददिया, कैलाली र कंिनपुर। यी चजल्लाहरुमा बगरखेतीमा सं लग्न
कृिकहरुलाई सम्बचन्ित स्थानका कृषि ज्ञान केन्र, नगरपार्लका, गाउाँपार्लकाको
माध्यमबाट सम्पकि गररयो। बगरखेतीमा सं लग्न कृिकहरुलाई तयार पाररएको
प्रश्नािली अनुसूिी-१ बमोचजम सोर्ियो। प्रश्नािली तयार गदाि सरल भािामा,
कृिकहरुले बुझ्ने गरर तयार गररयो। उक्त प्रश्नािर्ललाई कृिक र कमििारी
र्बि दठक छ िा छै न भर्न क्रसिेक गररयो। प्रश्न कृिकहरुले बुझ्न सक्ने र
प्रश्नले खोजेको उत्तर पाउने सुर्नचित भइसकेपर्छ मार कृिकहरुलाई प्रश्न
सोर्ियो। कृिकहरुलाई केषह ठाउाँमा दोभाशेको आिश्यक परे को हुाँदा त्यस्तो
ठाउाँमा स्थानीय व्यचक्त, कृषि ज्ञान केन्र र पार्लकाका कमििारी जसले
दोभाशेको काम गनि सक्नुहन्ु थ्यो, उहााँहरुको सहयोग र्लइयो। यसरी प्रत्येक
चजल्लामा सोर्िएका प्रश्नािलीहरुलाई प्रत्येक चजल्लाको छु ट्टाछु ट्टै र सबै चजल्लाको
एकै ठाउाँ एक्सेल चशट (Excel sheet) मा राखी षिश्लेिण गररयो। त्यस्तैगरी
तराइको २१ िटा चजल्लाहरुमा भएको बगरखेतीको लार्ग उपलब्ि क्षेरफलको
डाटा हेल्भेटास नेपालबाट र्लइयो।
४. नर्तजा (Results):
८ िटा चजल्लामा १३३ उत्तरदाताहरुमा गरे को अध्ययन सभे क्षणमा आफ्नो

जग्गा प्रर्त पररिार ४०.७ कठ्ठा रहेको र बगर १९.७ कठ्ठा रहेको पाइयो ।
उक्त सभे क्षणमा बगरखेती नीचज, सामुदाषयक र दुिै बगरमा गने गरे को पाइयो
। ८ िटै चजल्लामा बगरखेती गने कृिकहरुको जग्गाको षििरण, बगरको
षििरण आदद अर्नसुिी २ मा राचखएको छ भने पाररिाररक तथा आर्थिक
चस्तर्थको षििरण अनुसूिी ३ मा राचखएको छ ।
5
उक्त सभे क्षणमा बगरखेती सम्बन्िी प्रश्नमा ९५.६% उत्तरदाताले बगरखेती
गरे को, १.४% ले बगरखेती नगरे को र ३% ले बगरखेती गने सोिमा रहेको
बताउनुभयो (अनुसूिी ४)।उक्त सभे क्षणमा बगरखेती गरे र छोडेको उत्तरदाता
कोही पर्न भेषटएन। बगरखेती कषहले दे चख गनुि भएको छ भन्ने प्रश्नमा ३४.१%
उत्तरदाताले र्बगत ५ ििि दे चख बगरखेती गदै आएको, ३२.५% ले ५ दे चख
१० बिि पषहले दे चख बगरखेती गदै आएको र ३३.३% ले १० बिि भन्दा पषहले
दे चख बगरखेती गदै आएको भन्ने भनाई पाइयो (अनुसूिी ५) । त्यस्तै गरर
बगरखेतीको स्िार्मत्ि कसको हो भन्ने सिालमा ४७.७% ले आफ्नै बगरमा
मार खेती गदै आएको, ४५.५% ले साबिजर्नक बगरमा मारै खेती गदै आएको
र ६.९% ले र्नजी र साबिजर्नक दुिै बगरमा खेती गदै आएको बताउनुभयो
(अनुसूिी ४)। साबिजर्नक बगरमा खेती गने कृिकहरुले साबिजर्नक बगर
कसरी प्राप्त गनुभ
ि यो भर्न सोर्िएको सिालमा ४.८% ले सम्बचन्ित सरकारी
र्नकायसं ग सम्झौता गरे र र्लने, ८५.७% ले स्िइच्छाले र ९.५% ले गाउ
र्छमेकसं गको समझदारीमा बगर प्राप्त गरे को जानकारी ददनुभयो। साबिजर्नक

बगरमा खेती गदाि शुल्क बुझाउनेहरु १४.१% पाइयो भने बााँकी ८५.९% ले
शुल्क नबुझाउने बताउनुभयो । शुल्क बुझाउनेहरु मध्ये कन्िनपुरमा बाषििक
एक मुष्ट सबै जग्गाको रु १५००/, बााँकेमा रु १०,०००/, सुनसरीमा रु
९,०००/ र मोरं गमा रु ८४००/ बुझाउने बताउनुभयो ।
6
%
3.0
1.5
बगरखेती गर्ने
बगरखेती र्नगर्ने
95.6 बगरखेती गर्ने सोचमा भएको
चिर १: बगरखेती गने/ नगने कृिकहरु
त्यस्तै गरर कृिकहरुले परिर खेती २२.७ कठ्ठामा लगाउने गरे को पाइयो भने
यसको सरदर उत्पादन ५८० के.जी. प्रर्त कठ्ठा पाइयो (अनुसूिी ६)। त्यस्तै
गरी कााँक्रा प्रर्त कृिक ४ कठ्ठामा लगाएको र सरदर उत्पादन ७८४.९ के.जी.
प्रर्त कठ्ठा पाइयो । स्क्िास फसी प्रर्त कृिक २.३ कठ्ठामा लगाउने र
८१३.३ के.जी. प्रर्त कठ्ठा उत्पादन हुने पाइयो । ठू लो फसी २ कठ्ठामा
लगाउने र प्रर्त कठ्ठा ५८५ के.जी. फल्ने गरे को पाइयो । लौका प्रर्त कृिक
२.५ कठ्ठामा लगाइएको र प्रर्त कठ्ठा ७७०.६ के.जी. फल्ने पाइयो । त्यस्तैगरी
चघरौला २.७ कठ्ठामा लगाउने र यसको उत्पादन ७४८.२ षक.ग्रा. फलेको
पाइयो । बगरमा कृिकहरुले २.७ कठ्ठामा करे ला लगाउने र प्रर्त कठ्ठा
५१३.५ षक.ग्रा. उत्पादन भएको पाइयो । तरबुजा प्रर्त कृिक ५.४ कठ्ठामा
लगाउने र यसको उत्पादन ९७८.७ षक.ग्रा. प्रर्त कठ्ठा पाइयो । बगरमा गररने
अन्य तरकारीहरु १०.९ कठ्ठामा लगाउने र यसको उत्पादन ४०९ षक.ग्रा. प्रर्त
कठ्ठा हुने पाइयो ।
7
सरदर उत्पादन (के जी/ कठ्ठा)
९००
८००
७००
६००
५००
४००
३००
२०० सरदर उत्पादन
१०० (केजी/ कठ्ठा)
०
काक्रा
चघरौला
करे ला
लौका
स्क्िास फसी
ठु लो फसी
परिर
अन्य तरकारी
सभे क्षणमा सहभागी कृिकहरुलाई बाषििक खिि प्रर्त कठ्ठा कर्त लाग्छ र प्रर्त
षक.ग्रा. उत्पादनलाई कर्त मूल्यमा र्बषक्र गनुह
ि न्ु छ भर्न सोर्िएको प्रश्नमा र्नम्न
उत्तरहरु प्राप्त गररयो (अनुसूिी ७) । उक्त सभे क्षणमा कृिकहरुले परिर खेती
गनि प्रर्त कठ्ठा बाषििक रु. ८१७४.७ लाग्ने र १ षक.ग्रा. को सरदर र्बक्रीदर
५७ रुपैया पाउने बताउनुभयो । त्यस्तै गरर कााँक्रो, स्क्िास फसी, ठू लो फसी,
लौका, चघरौला, करे ला र तरबुजाको बाषििक खिि प्रर्त कठ्ठा रु ५२३८.५,
३०००, २८४३.३, ३९७३, ३९२७.८, ५४९०.३ र ६५६१.९ लाग्ने र
सरदर र्बषक्र दर प्रर्त षक.ग्रा. रु ३३.२, २८, २४.७, २९.५, ३६.४५३.९ र
३५.३ पाउने बताउनु भयो। अन्य तरकारीहरु उत्पादन गनि प्रर्त कठ्ठा
४०५५.५ रुपैया लाग्ने र त्यहााँबाट उत्पादन हुने तरकारी प्रर्त षक.ग्रा. ४३.८
रुपैयामा र्बक्री हुने पाइयो ।
8
बाषििक खिि (रु प्रर्त कठ्ठा)
९०००. ८१७४.४
८०००.
६५६१.९
७०००.
५२३८.६ ५४९०.३
६०००.
५०००. ३९७३.१
३९२७.८ ४०५५.५
४०००. ३०००
२८४३.३
३०००.
बाषििक खिि
२०००.
(रु प्रर्त कठ्ठा)
१०००.
०.
बगरखेती गने बालीको छनौटका आिारहरु कसरी प्राथर्मकता ददनुहन्ु छ भन्ने

सिालमा सहभागीहरुले हािापानीलाई सबैभन्दा िेरैले पषहलो प्राथर्मकतामा
(४४.२%) राख्नु भएको छ भने त्यसपर्छ बजारको मागलाई पषहलो
ु न्ु छ (अनुसूिी ८) । हािापानीलाई आिार
प्राथर्मकतामा राख्नेहरु २९.२% हुनह
मानी प्राथर्मकीकरण गनेहरु मध्ये पषहलो, दोस्रो र तेस्रो स्थानमा हािापानीलाई
ु न्ु छ । बजारको मागलाई
राख्नेहरु क्रमश: ४४.२%, ३३.६% र ११.५% हुनह
आिार मानी प्राथर्मकीकरण गनेहरु मध्ये बजारको मागलाई पषहलो, दोस्रो र
ु न्ु थ्यो ।
तेस्रो स्थानमा राख्नेहरु क्रमश: २९.२%, ३२.७% र २०.३% हुनह
त्यस्तैगरी बगरखेती गदाि कम खिि लाग्ने भर्न पषहलो, दोस्रो र तेस्रो स्थानमा
ु न्ु थ्यो । बगरखेती गदाि
राख्नेहरु क्रमश: २२%, २१.२% र १६.२% हुनह
त्यहााँको उत्पादनलाई लामो समयसम्म राख्न सषकन्छ भर्न सहमर्त जनाउनेहरु
मध्ये पषहलो, दोस्रो र तेस्रो स्थानमा राख्नेहरु क्रमश: १०.९%, १६.४% र
ु न्ु थ्यो । बगरखेती गनि सचजलो हुन्छ भर्न पषहलो, दोस्रो र तेस्रो
१६.४% हुनह
9
ु न्ु थ्यो (अनुसूिी
स्थानमा राख्नेहरु क्रमश: ९.२%, १७.५% र १८.६% हुनह
८)।
परम्परागत ज्ञानलाइ पषहलो, दोस्रो र तेस्रो स्थानमा राख्नेहरु क्रमश:

१९.५%, १०.३% र ५.७% हुनह्ु हुन्थ्यो । कृषि प्रार्बर्िकहरुको सुझाबलाई
ु न्ु थ्यो भने २०.२% यसलाई सातौ
पषहलो स्थानमा राख्नेहरु जम्मा ८.७% हुनह
स्थानमा राख्नुभयो (अनुसूिी ९) । अगुिा कृिकहरुको सल्लाहले बगरखेतीमा
ु न्ु थ्यो भने
बाली छनौट गछौ भर्न पषहलो प्राथर्मकतामा राख्नेहरु १०.१% हुनह
दोस्रो र तेस्रो स्थानमा राख्नेहरु क्रमश: १०.१% र २४.६% हुनह
त्यस्तै गरर परपर्रकालाई आिार मानी पषहलो, दोस्रो र तेस्रो स्थानमा राख्नेहरु
क्रमश: ८.९%, ७.१ % ु न्ु थ्यो (अनुसूिी ९) ।
र ७.१% हुनह
बगरखेती सम्बन्िी उत्पादन प्रर्बर्ि कसरी हााँर्सल गनुभ

ि यो भर्न
सोर्िएको प्रश्नमा ४०% कृिकहरुले कृषि प्रार्बर्िक माफित भर्न उत्तर ददनु भयो
भने ४४.८% कृिकले आफ्नै अनुभि, २१.६% ले अगुिा कृिक माफित,
१६% ले पाररिाररक अनुभिबाट, १७.६% ले तार्लमबाट, १२.८% ले
छरर्छमेक बाट र २.४% ले परपर्रका/रे र्डयो/षटभी माफित उत्पादन प्रर्बर्ि
ु ी १०) । एक जना षकसानले एक िा

हााँर्सल गछौ भर्न उत्तर ददनुभयो (अनुसि
एक भन्दा बढी तररकाबाट उत्पादन प्रषिर्िहरु हााँर्सल गरे को जानकारी ददनुभयो

। त्यस्तैगरी उत्पाददत कृषि उपज कहााँ र्बषक्र गनुह
ि न्ु छ भर्न सोर्िएको प्रश्नमा
४३.३% ले व्यापारीहरु आफै र्लएर जान्छन भन्नुभयो । त्यस्तै गरर ८.३% ले
सं कलनकताि ले सं कलन गरे र लाने, ६.७% ले समूह िा सहकारीले सं कलन
गरर बजारमा र्लएर जाने, ७०.८% ले नचजकैको हाट बजारमा लै जाने, ४०.८%
ले खुरा ब्यापारीहरुलाई र्बषक्र गने, र ०.८% ले घरमै खपत गने जनाकारी
10
ु ी ११)। एक जना कृिकले
ददनुभयो (अनुसि एक िा एक भन्दा िेरै
स्थान/तररकाबाट आफ्नो उत्पाददत उपज र्बक्री गने कुरा थाहा भयो ।
सबै चजल्लाहरु उत्पादन प्रर्बर्ि हार्सल गररएको माध्यम

५० ४४.८
४५ ४०
४०
३५
३० २१.६ सबै चजल्लाहरु (%)
२५ १६ १७.६
२० १२.८
१५
१० २.४
५
०
कृषि उपजको र्बषक्र/उपभोग
८०. ७०.८
७०.
६०.
४३.३ ४०.८
५०.
सबै चजल्लाहरु (%)
४०.
३०.
२०. ८.३ ६.७
१०. ०.८ ०.८
०.
बगरखेतीमा कस्तो प्रर्बर्िहरु प्रयोग गनुभ

ि एको छ भर्न सोर्िएको
प्रश्नमा २३.१ % कृिकले बेनाि उत्पादनको लार्ग नसिरी राख्ने गरे को बताउनुभयो
भने ७६.९ % ले नसिरी नराख्ने गरे को बताउनुभयो (अनुसूिी १२) । त्यस्तै
11
ु न्ु थ्यो भने
गरर नसिरी राख्ने हरु मध्ये प्लाचस्टक गुमोज प्रयोग गने २० % हुनह
बााँकीले प्रयोग नगने बताउनुभयो । त्यस्तै गरर नसिरीमा हट बेड प्रयोग गने
ु न्ु थ्यो भने बााँकीले हट बेड प्रयोग नगरे को जानकारी प्राप्त भयो
२१.५ % हुनह
। बेनाि रोप्न खाल्टोको प्रयोग गने ७१.७ % कृिक हुनह
ु न्ु थ्यो भने बााँकीले
खाल्टो प्रयोग नगरे को जानकारी भयो । नाली/ट्रेन्िमा बेनाि रोप्ने कृिकहरु
ु न्ु थ्यो भने बााँकीले नाली प्रयोग गदै नथे । मचल्िं ग/छापोको
३०.७ % हुनह
प्रयोग गने कृिक ६५ % र्थए भने ३५ % ले छापोको प्रयोग गदै नथे ।
बालीलाई चिसोबाट जोगाउन हट क्याप प्रयोग गने १३.३ % मार र्थए भने
बाकीले हट क्याप प्रयोग गदै नथे । बालीलाई चिसोबाट जोगाउन छाप्रो प्रयोग
ु न्ु थ्यो भने ६२.८ % ले छाप्रो प्रयोग नगने थाहा भयो
गने ३७.२ % हुनह
(अनुसूिी १२) । बालीमा कस्तो मलखाद प्रयोग गनुह
ि न्ु छ भर्न सोर्िएको
प्रश्नमा प्रांगाररक मल मार प्रयोग गने ५.८ %, रासायर्नक मलमार प्रयोग गने
ु न्ु थ्यो (अनुसूिी १३)।
०.८ % र दुिै खाले मलखाद प्रयोग गने ९३.४ % हुनह
मलखाद प्रयोग
९३.४
१००.
८०.
६०.
४०. मलखाद/स्थान सबै
२०. ५.८ चजल्लाहरु (% )
०.८
०.
रासायर्नक प्रांगाररक/ दुिै
मलखाद कम्पोस्ट
त्यसै गरी बगरखेतीमा र्सं िाइको सुर्बिा कस्तो छ भर्न सोर्िएको प्रश्नमा ८ %
कृिकले थोपा र्सं िाइ प्रयोग गने, ५३% ले सतह र्सं िाइ गने, ४ % ले चस्प्रंकल
प्रयोग गने, र ३५ % ले अन्य सािान प्रयोग गने बताउनुभयो । सतह र्सं िाइ
12
गने कृिकहरुले बोकेर र्सं िाइ गने, कूलोबाट र्सं िाइ गने बताउनुभयो भने अन्य
तररका प्रयोग गनेहरुमा मोटर/जेनेरेटर प्रयोग गरर र्सं िाइ गने गरे को पाइयो
(अनुसूिी १४) । त्यसै गरी र्बिादी प्रयोग के के गनुह
ि न्ु छ भर्न सोर्िएको प्रश्नमा
५२.७ % ले रासायर्नक र्बिादी मार प्रयोग गने, ११.६ % ले जैषिक र्बिादी
मार प्रयोग गने र ३५.७ % कृिकले दुबै खाले र्बिादी प्रयोग गने गरे को
पाइयो (अनुसूिी १५) । त्यसै गरी ४४.१ % षकसानले बालीलाई कााँटछाट गने
गरे को पाइयो भने ५५.९ % ले नगने गरे को पाइयो । खनजोत तथा गोडमेल
गने ८६.२ % पाइयो भने १३.८ % ले केषह पर्न नगने भन्ने जिाफ पाइयो
। त्यसै गरर कृषि कमिको लार्ग मेचशन प्रयोग गने ४२.२ % पाइयो भने प्रयोग
नगने ५७.८ % पाइयो (अनुसूिी १६) ।
सबै चजल्लाहरु (%)
६०
५०
४०
३०
२०
१० सबै चजल्लाहरु
(%)
०
थोपा र्सं िाई सतह र्सं िाई चस्प्रंकल र्सं िाई अन्य (बाल्टी,
हजारी र
मोटर)
13
सबै चजल्लाहरु (% )
६०.
५०.
४०.
३०.
सबै चजल्लाहरु (% )
२०.
१०.
०.
रासायर्नक र्बिादी जैषिक र्बिादी दुिै
ि न्ु छ भन्ने सिालमा कृिकहरुले िीउ आफै

उत्पादन सामाग्री कसरी प्राप्त गनुह
जोहो गने १६.४ %, एग्रोभेटबाट ल्याउने ७६.२ %, गैह्र सरकारी सं स्थाबाट
ु न्ु थ्यो (अनुसूिी १७) ।
ल्याउने ०.८ % र भारतबाट ल्याउने ६.५ % हुनह
ु न्ु थ्यो । प्रांगाररक मल आफैले जोहो गने
बेनाि आफैले जोहो गने ९०.१ % हुनह
७६.१ % र एग्रोभेटबाट ल्याउने २१.१ % र्थए भने रासायर्नक मल
एग्रोभेटबाट ल्याउने ९२.५ % र्थए । त्यसै गरर जैषिक र्बिादी र र्सं िाइको
ु न्ु थ्यो (अनुसूिी १७)।
ब्यबस्था आफै गने क्रमश: ७१.४ % र ९८.१ % हुनह
१ २०. ९८.२
९०.१
१ ००. ७६.१ ७१ .४
८०.
आफै जोहो गने
६०.
४०. १ ६.४ एग्रोभेटबाट
२०. ५ ५.६
कृपष कायािलयबाट
०.
गैह्र सरकारी संस्थाहरुबाट
समुह वा सहकारीबाट
अन्य (भारतबाट)
14
ि न्दा पषहले कुनकुन कुराहरुमा पूि ि जानकारी राख्नुहन्ु छ भर्न
बगरखेती गनुभ
सोर्िएकोमा हािापानी र सुहाउदो बालीको पूि ि जानकारी र्लने गरे का छौ भर्न
जिाफ ददने कृिकहरु ७७.७ % हुनह
ु न्ु थ्यो भने २२.३ % ले यसको बारे मा पूि ि
जानकारी नर्लने रहेछन (अनुसूिी १८)। त्यसै गरी बजारको माग र मूल्यको
बारे मा पूिज ु न्ु थ्यो भने २५.८ % ले पूि ि जानकारी
ि ानकारी राख्ने ७४.२ % हुनह
नराख्ने पाइयो । िीउ र बेनािको उपलब्िताको बारे मा पूि ि जानकारी र्लने
कृिकहरु ६५.९ % हुनह
ु न्ु थ्यो भने ३४.१ % ले पूि ि जानकारी नराख्ने पाइयो
। आिश्यक खाद्य तत्िको उपलब्िता र ब्यबस्थापनको बारे मा पूि ि जानकारी
राख्ने ५९.३ % र्थए भने ४०.७ % यसको बारे मा पूि ि जानकारी नराख्ने पाइयो
। यसै गरी आिश्यक प्रर्बर्ि र उपलब्िताको बारे मा पूि ि जानकारी राख्ने ४८.८
% र ५१.२ % ले पूि ि जानकारी नराख्ने पाइयो। रोग कीरा र र्तनको
ब्यबस्थापनको बारे मा जानकारी राख्ने ५१.७ % पाइयो भने ४८.३ % ले पूि ि
जानकारी नराख्ने पाइयो (अनुसूिी १८)।
९०.
८०.
७०.
६०.
५०.
४०.
३०.
२०. छ
१ ०.
छै न
०.
हावापानी बजारको बीउ र खाद्यतत्व प्रपवधध र रोगककरा र
(%) माग मल्
ु य बेनािको उपलब्धता उपलब्धता व्यवस्थापन
(%) उपलब्धता (%) (%) (%)
(%)
बगरखेतीमा भोग्नु भएका समस्याहरुलाई िेरै, मध्यम र न्यून प्राथर्मकता क्रममा

उल्लेख गनुह
ि ोस भर्न आग्रह गररएको प्रश्नमा सहभागीहरुले यस्तो जानकारी
15
उपलब्ि गराउनुभयो । बजारको समस्या िेरै छ भन्ने कृिकहरु ६८.३ %,
ु न्ु थ्यो (अनुसूिी १९)
मध्यम छ भन्ने २०.२ % र न्यून छ भन्ने ११.५ % हुनह
। त्यसै गरी बेनािको अभाब िेरै छ भन्ने ४६.२ %, मध्यम छ भन्ने ३८.७ % र
ु न्ु थ्यो । र्सं िाइको अभाब िेरै छ भन्ने कृिकहरु
न्यून छ भन्ने १५.१ % हुनह
७५.६ %, मध्यम छ भन्नेहरु १६ % र ८.४ % न्यून छ भन्नेहरु हुनह
रोगकीराको समस्या िेरै छ भन्ने ५१ %, मध्यम छ भन्नेहरु ४४.४ % र न्यून
ु न्ु थ्यो । प्रार्बर्िक ज्ञानको कर्म िेरै छ भन्नेहरु ३८.७
छ भन्नेहरु ४.६ % हुनह
%, मध्यम छ भन्नेहरु ३९.८ % र न्यून छ भन्नेहरु २१.५ % र्थए ।
त्यसै गरी यातायात ढु िानीमा असहजता िेरै छ भन्ने ४३.७ %, मध्यम छ
ु न्ु थ्यो । मूल्यमा अचस्थरता
भन्नेहरु ३९.८ % र न्यून छ भन्नेहरु १६.५ % हुनह
भएर िेरै समस्या भयो भन्नेहरु ४२.६ %, मध्यम समस्या छ भन्नेहरु ४३.६ %
ु न्ु थ्यो । भण्डारणमा िेरै समस्या छ
र न्यून समस्या छ भन्नेहरु १३.८ % हुनह
भन्ने २९.५ %, मध्यम समस्या छ भन्ने ३४.६ % र न्यून समस्या छ भन्नेहरु
३५.९ % र्थयो । त्यसै गरी श्रम अभाबको िेरै समस्या छ भन्नेहरु २१.१ %,
मध्यम समस्या छ भन्नेहरु ३२.९ % र न्यून समस्या छ भन्नेहरु ४६.१ %
ु न्ु थ्यो । बगरखेती गदाि बढी उत्पादन लागत लाग्छ भर्न यसलाई ठू लो
हुनह
समस्या हो भन्नेहरु १९.२ %, मध्यम समस्या हो भन्नेहरु ४१.१ % र न्यून
समस्या हो भन्नेहरु ३९.७ % र्थए (अनुसूिी १९) ।
16
८०.
७०.
६०.
५०.
४०.
३०.
२०. धेरै
१ ०.
मध्यम
०.
न्यन
ू
अनुदानमा िेरै सहयोग िाषहन्छ भन्नेहरु ६६.७ %, मध्यम सहयोग िाषहन्छ भन्ने
२१.२ % र न्यून सहयोग िाहन्छ भने १२.१% र्थए । षिचत्तय सहयोग िेरै
आिश्यक पछि भन्ने ३४.२ %, मध्यम आिश्यक छ भन्ने ३२.९ % र न्यून
आिश्यक छ भन्ने ३२.९ % र्थयो । गुणस्तरीय बीउ बेनाि िेरै आिश्यकता छ
भन्ने ५७.७ %, मध्यम आिश्यकता छ भन्ने ३१.७ % र न्यून आिश्यकता छ
भन्ने १०.६ % र्थयो । त्यसै गरी मलको ब्यबस्था िेरै आिश्यकता छ भन्ने
५३.३ %, मध्यम आिश्यकता ३९.१ % र न्यून आिश्यकता छ भन्ने ७.६ %
र्थयो । र्सं िाइको आिश्यकता िेरै छ भन्ने ७९ %, मध्यम आिश्यकता छ
भन्ने १६.८ % र न्यून आिश्यकता छ भन्ने ४.२ % र्थयो (अनुसूिी २०)।
यसै गरी उक्त अध्ययनमा रोग कीरा र्नयन्रणको आिश्यकता िेरै भएको ४४.४
%, मध्यम भएको ४०.४ % र न्यून भएको १५.२ % पाइयो । मूल्यको
सुर्नचिता मा सहयोग िे रै िाषहन्छ भन्ने ४९ %, मध्यम सहयोग िाषहन्छ भन्ने
४०.४ % र न्यून सहयोग िाषहन्छ भन्ने १०.६ % र्थयो । त्यसै गरी
बजारीकरणमा सहयोग िेरै िाषहन्छ भन्ने ५३.१ %, मध्यम सहयोग िाषहन्छ
17
भन्ने २७.५ % र न्यून सहयोग िाषहन्छ भन्ने १९.४ % कृिकहरु हुनह
प्रार्बर्िक ज्ञानमा िेरै सहयोग िाषहन्छ भन्ने ३७.१ %, मध्यम सहयोग िाषहन्छ
ु न्ु थ्यो । त्यसै गरी
भन्ने ३२.६ % र न्यून सहयोग िाषहन्छ भन्ने ३०.३ % हुनह
प्रार्बर्िक सेिा िेरै िाषहन्छ भन्नेहरु २३.२ %, मध्यम िाषहन्छ भन्नेहरु ४२%
ु न्ु थ्यो (अनुसूिी २१)।
र न्यून िाषहन्छ ३४.८ % हुनह
९०.
८०.
७०.
६०.
५०.
िे रै
४०.
मध्यम
३०.
न्यू न
२०.
१०.
०.
अनुदान (%) षिचत्तया सहयोग गुणस्तररय र्बउ मलको व्यिस्था र्सिाइ सुषििा
\ ऋण (%) बेनाि (%) (%) (%)
६०.
५०.
४०.
३०.
िेरै
२०.
मध्यम
१०. न्यून
०.
रोग षकरा मुल्यको बजाररकरणमा प्राषिर्िक प्राषिर्िक सेिा
र्नयान्रण सुर्नचितता सहयोग (%) ज्ञान\ तार्लम (%)
(%) (%) (%)
18
जर्मनमा गने खेतीको तुलनामा बगरमा गररने खेतीमा कस्तो र्भन्नता छ भर्न
ु न्ु थ्यो भने सचजलो
सोर्िएको प्रश्नमा उत्पादन गनि कदठन छ भन्ने ४३.१ % हुनह
ु न्ु थ्यो (अनुसूिी २२) । त्यसै गरी रोगकीराको प्रकोप
छ भन्ने ५६.१ % हुनह
कम छ भन्ने ३३.६ % र बढी छ भन्ने ५९ % हुनहुन्थ्यो भने उस्ताउस्तै हो
ु न्ु थ्यो । त्यसै गरी उत्पादन सामाग्रीको आिश्यकता कम छ
भन्ने ७.४ % हुनह
भन्ने ४३.४ % र बढी छ भन्नेहरु ५०.८ % र्थए। बेमौसममा उत्पादन गनि
कदठन हुने कुरा ७४.२ % कृिकहरुले बताउनुभयो । बगर खेतीमा बाली
ब्यबस्थापन गनि कदठन हुने कुरा ७१.२ % ले बताउनुभयो । बगरमा श्रमको
आिश्यकता बढी पछि भर्न ५७.९ % ले बताउनुभयो । त्यसै गरी बगरखेतीको
उपजको मूल्य कम पछि भर्न ४१.७ % ले र बढी पछि भर्न भर्न ४६.१ % ले
बताउनुभयो। उपजको ढु िानी कदठन हुन्छ भर्न ७३.६ % ले बताउनुभयो भने
सचजलो हुन्छ भर्न २४ % ले बताउनुभयो र अन्त्यमा बगरखेतीबाट कम
मुनाफा हुने कुरा ४०.३ % र बढी मुनाफा हुने कुरा ४७.१ % ले
बताउनुभयो (अनुसूिी २२)।
५. षिश्लेिण
बगर खेती गने प्रर्त पररिार सरदरमा कररब एक र्बघा क्षेरफल बराबरमा बगर
खेती गने रहेछन जुन ब्यबसाषयक रुपमा खेती गनिलाई सहज दे चखन्छ।
सामूषहक रुपमा बगरखेती गने हो भने बगरखेतीमा याचन्रकरण गनि सहज
दे चखन्छ। तर अर्िकांश कृिकहरुको जग्गा र्नजी हुनाले सामूषहक बगरखेती गनि
निाहेको पाइयो। बगरखेती गने कृिकहरुमा बगरखेतीको अनुभि पयािप्त रहे को
पाइयो।कृिकहरुको बगरखेतीको अनुभि एकआपसमा साटासाट गराउन
ु ो साथै बगरमा हुने उत्पादन
सषकएको अिस्थामा प्रर्बर्ि र ज्ञान साटासाट हुनक
पर्न िृषद्ध हुन्छ। बगरखेती गनि िाहने कृिकहरुलाई आिश्यक ज्ञान र शीप
अनुभिी कृिक माफित बााँडेर बगरखेती गने कृिकहरुको सं ख्या र बगरखेतीको
19
क्षेरफल िृषद्ध गनि सषकने दे चखन्छ । यसो हुाँदा थोरै सरकारी जनशचक्तले पर्न
िेरै क्षेरमा सेिा पुयािउन सषकने, प्रर्बर्ि कृिक सामु पुयािउन सहज हुने हुन्छ।
बगरखेतीमा तरकारीको उत्पादकत्ि प्रर्त कठ्ठा एक टन भन्दा कम पाइयो जुन

अन्य क्षेरको भन्दा िेरै कम हो। उत्पादकत्ि िृषद्ध गनि बगरखेतीमा खाध्यतत्ि,
र्सं िाइ, षििादीको सामषयक र उपयुक्त माराको प्रयोग गनुि आिश्यक दे चखन्छ
। बगरखेतीमा बाषििक खिि ३००० दे चख ८००० प्रर्त कठ्ठा सम्म दे चखयो
जसलाई घटाउन बगरखेतीमा याचन्रकरण गनुप
ि ने हुन्छ। बगरखेतीमा
याचन्रकरण अत्यन्त न्यून छ । सबै जसो कायिहरु मार्नसले नै गदाि
बगरखेतीमा खिि िृषद्ध भएको छ। कृिकहरुले बगरखेती गनुक
ि ो कारण
बगरखेतीमा लहरे बाली फलाउन उपयुक्त हािापानी हुने भएकोले हो । बगरमा
लहरे बाली सचजलै उब्जाउन सषकने हुाँदा कृिकहरु बगरखेतीमा आकषिित भएको
दे चखयो। साथै उत्पाददत उपजले बजार सचजलै पाउने भएकोले पर्न कृिकहरु
बगरखेतीमा आकषिित भएको पाइयो।
बगरखेती गने कृिकहरुले कृषि प्राषिर्िकको सुझाि भन्दा पर्न परम्परागत ज्ञान,
शीप र अगुिा कृिकहरुको सुझािलाई िेरै प्राथर्मकतामा राख्ने गरे को पाइयो।
यसबाट के दे चखन्छ भने कृिकहरुलाई बगरखेतीको नयााँ प्रर्बर्ि, ज्ञान र शीप
उपलब्ि गराउनुपने दे चखयो । उन्नत िीउ र उत्पादन प्रर्बर्िहरु कृिकहरु माझ
पुयािउनु पने दे चखन्छ। अर्िकांश कृिकहरुमा नसिरी बेनाि उमाने, प्लाचस्टक
गुमोजमा बेनाि उमाने लगायतका उत्पादन प्रषिर्िहरु प्रयोग गने गरे को पाइएन।
यसबाट के दे चखन्छ भने कृिकहरु परम्परागत तररका अपनाईरहेका छन्,
यसबाट उत्पादन पयािप्त नभएको हुनसक्छ। बगरखेतीमा अर्िकांश कृिकहरुले
प्रांगाररक र रासायर्नक मलको प्रयोग गने गरे को पाइयो। प्रांगाररक र
रासायर्नक मलको सन्तुर्लत प्रयोगबाट उत्पादन िृषद्ध गनि सषकन्छ। अर्िकांश
उत्तरदाताले बगरमा बाली उत्पादन गनि सचजलो हुने बताए । यसबाट िेरै भन्दा
20
िेरै कृिकहरुलाई बगरखेतीमा आकषिित गनि सषकने दे चखयो। बगरखेतीको
उत्पादनले राम्रो मूल्य पाउने हुाँदा कृिकहरुको जीिनस्तर उकास्न सषकन्छ।
६. समस्या, आिश्यकता र प्रमुख बालीहरु
आठ चजल्लाहरुमा गररएको अध्ययनबाट बगरखेती गनि िेरै समस्या रहेको

पाइयो। कृिकहरुका अनुसार बगरखेती गदाि समयमै मलखाद र िीउ र्बजन
उपलब्ि हुन नसक्ने, र्सं िाइको ब्यबस्थापनमा कदठनाइ, हािापानीले क्षती
पुयािउने दे चखयो। बगरखेतीमा झारपातको समस्या र ढु िानीको समस्या रहेको
पाइयो भने केषह स्थानहरुमा उत्पाददत बस्तुको सहज रुपमा र्बषक्र हुन नसक्ने
पाइयो। त्यस्तैगरी बगरखेती गने कृिकहरुलाई राज्यले केषह सुषििाहरु
ददइएको भएपर्न र्त सेिा सुषििाहरु पयािप्त नरहे को पाइयो। राज्यले बगरखेती
सम्बचन्ि स्पष्ट नीर्तहरु नबनाएको, बगरखेती गने र नगने कृिकहरुलाई उही
व्यिहार गने गरे को, अनुदानहरु पयािप्त मारामा उपलब्ि नगराएको भनेर
कृिकहरुले गुनासो गरे ।
यसै गरी बगर खेतीमा सं लग्न षकसानहरुलाई कस्ता कुराहरुको आिस्यकता

परे को छ भर्न सोर्िएको सिालमा कृिकहरुले बगरखेती अनुदान ददनुपने,
बगरखेतीको ज्ञान, शीप र प्रर्बर्ि कृिकहरुलाई उपलब्ि गराउनुपने, बगरखेती
सम्बचन्ि तार्लम ददनुपने र कृिकहरुको षहत हुनेगरी बगरखेती सम्बचन्ि नीर्तहरु
र्नमािण हुनपु ने र र्बना र्ितो ऋण उपलब्ि हुनपु ने बताए। त्यस्तैगरी बजारको
ब्यबस्था गररनु पने, उत्पाददत उपजको ढु िानीको ब्यबस्था गनुप
ि ने, समयमा
मलखाद र िीउ उपलब्ि गराउनुपने बताए । बगरखेतीमा नसिरीको ठू लो महत्ि
हुने हुाँदा परबर लगायतका लहरे बालीको नसिरी स्थापना िेरै महत्िपूणि हुने र सो
स्थापनाको लार्ग राज्यबाट अनुदान उपलब्ि भएमा बगर खेतीमा पयािप्त मारामा
उत्पादन र्लन सषकने बताए। र्सं िाइको ब्यबस्थापनको लार्ग स्थान र्बशेि
21
अनुसार बोररं ग, पम्प सेट, सोलार मोटर, जेनेरेटर आददमा अनुदान सहयोग र
र्बिादी छनिको लार्ग स्प्रे ट्ांकी लगायत सामाग्रीहरुको आिश्यकता रहे को
बताए ।
यसै गरी आठ चजल्लाहरुमा बगरखेती गने कृिकहरु र्बि बगरखेतीमा प्रमुख

बालीहरु के के हुन भर्न सोर्िएको र्थयो । यस क्रममा कृिकहरुले
बगरखेतीमा कााँक्रो, करे ला, लौका, तरबुजा, र्भं डी, फसी, खरबुजा, गोलभेडा,
आदद प्रमुख रहे को बताएका छन्। यी बालीहरुको उत्पादनले बजार भाउ राम्रो
पाउने, बगरमा खेती गनि सचजलो हुने, लामो समयसम्म फल्ने, िेरै आम्दानी हुने,
िेरै फल्ने, खनजोत कम गदाि हुने हुनाले यी बार्लहरु बगर खेतीको प्रमुख
बालीको रुपमा रहे का छन्।
७. र्नष्किि:
बगर खेतीले कृिकहरुको आम्दानी िृषद्ध गनुक

ि ा साथै अन्य उपयोगमा
आउन नसक्ने जग्गाहरुको सदुपयोग गरर लहरे तरकारी उत्पादन भै रहेको
पाइयो। यसबाट दे शलाई िाषहने तरकारी आफ्नै माटोमा उत्पादन गरी र्छमेकी
दे शबाट आयात हुने तरकारीको मारालाई घटाउन सषकने दे चखयो । यस
अध्ययनमा बगर खेतीमा सं लग्न भएका कृिकहरुको समस्याहरु र
आिश्यकताहरु पषहिान भएको छ । बगरखेतीमा सं लग्न कृिकहरुको आर्थिक
अिस्था कस्तो छ, बालीहरुको उत्पादन लागत आददको कर्त पछि भन्ने कुराहरु
जानकारी भयो । साथै बगरखेती गने कृिकहरुलाई क्षेरगत रुपमा षिचशष्ट
कायिक्रम (Niche Specific Program) र्नमािण गनुप
ि ने आिश्यकता समेत दे चखयो
।
22
अनुसूिी १: (क)
बगर खेती सम्बन्िी घरिूरी सभे क्षण फाराम

र्मर्तिः
फाराम भनेको नामिः
सम्पकि निः
क. पररियात्मक षििरण
उत्तरदाताको नामिः उमेरिः ििि
ठे गानािः गाउिः टोलिः िडा नं
स्थानीय तहिः चजल्लािः
सं म्पकि नम्िरिः पररिार सदस्य सं ख्यािः मषहलािः
पुरुििः शैचक्षक योग्यतािः मुख्य पेशािः
बाषििक अनुमार्नत आम्दानी रुिः
ु ोस्
थप भए पछार्ड लेख्नह
१. पाररिाररक षििरण
ु
पररिारको षकर्समिः क) सं यक्त ख) एकल
2. पररिारका सदस्यहरुको षििरण
क्र.सं. षििरण उमेर (ििि) चशक्षा पेशा अनुमार्नत आय बाषििक रु.
१
२
३
४
23
3. तपाईको आम्दानीका श्रोतहरु के के हुन ् र िाषििक अनुमार्नत आय कर्त
छ ?
क्र.सं. षििरण अनुमार्नत बाषििक आय रु. कैषफयत
१ कृषि
२ नोकरी
३ बैदेचशक रोजगार
४ ज्यालादारी
५ व्यापार
६ अन्य
जम्मा
4. जमीन सम्बन्िी षिबरण

आफ्नोिः कठ्ठा भाडामा र्लएकोिः कठ्ठा ददएकोिः
कठ्ठा
क्र.सं. जमीनको षििरण क्षेरफल िििभरी कुन कुन कैषफयत
(कठ्ठा) िाली लगाउनुहन्ु छ?
१ बारी र्सं चित
२ खेत र्सं चित
३ बारी अर्सं चित
४ खेत अर्सं चित
५ बगर
क. नदीको षकनार
(बालुिा मार भएको
जग्गा)
ख. नदी िा खोलाको
षकनार
६ अन्य (जं गल, पोखरी)
िगर खेती मार िाट आम्दानी :
24
ख. बगर खेती षििरण
5. तपाईले खोला िा नदीको षकनारमा बगर खेती गनुभ
ि एको छ ?
क. छ ख. छै न ग. गने सोिमा हुनहु न्ु छ
घ. गरे र छोड्नुभएको
छ, भने कृपया तलका प्रश्नहरुको उत्तर ददनुहोस् ।
6. तपाईले कर्त ििि दे चख िगर खेती गदै आउनुभएको छ ? .......... ििि
7. तपाईले िगर खेती गरे को जमीनको स्िार्मत्ि कस्तो हो र क्षेरफल कर्त छ ?
जमीनको स्िार्मत्ि क्षेरफल (कठ्ठा) कैषफयत

क. र्नजी
ख. साििजर्नक
ग. दुिै
8. यदद साििजर्नक िगरमा खेती गनुभ

ि एको छ भने, उक्त िगर कसरी प्राप्त गनुभ
ि एको हो
?
क. सम्बचन्ित सरकारी र्नकायसं ग सम्झौता गरे र
ख. स्ि-इच्छाले
ग. गाउाँ र्छमेकसं गको समझदारीमा
घ. अन्य
9. के तपाईले साििजर्नक बगरमा खेती गरे िापत कुनै शुल्क बुझाउनुहन्ु छ, हुन्छ भने
कर्त ?
क. छ (िाषििक रु. ) ख. छै न
25
10. बगरमा खेती गररने बालीहरुको उत्पादन सम्बन्िी षििरण
खेती गररने सं भब भएसम्म लगाउने उत्पादन अनुमार्नत सरदर उत्पादन
क्र. बाली जात र षकर्सम मषहना र्लने मषहना क्षेरफल (षकलो प्रर्त
सं. (िणिशंकर-H िा (कठ्ठा) कठ्ठा)
खुलासेंचित-OP)
क. तरकारी िाली
1 परिल
2 कााँक्रा
3 स्क्िास फसी
4 ठू लो फसी
5 लौका
6 चघरौला
7 करे ला
8 तरबुजा
9 र्समी
10 िोडी
11 साग
12 गोलभेंडा
13 खुसािनी
14 भेडे खुसािनी
15 भण्टा
16 आलु
17 प्याज
18 लसुन
19 अन्य
ख. अन्य
(तरकारीिाली
िाहेक)
26
11. एक मौसमको बगरखेतीमा कर्त पटक सम्म िाली उत्पादन गनुह
ि न्ु छ ?
क. 1 ख. २ ग. ३ घ. ३ भन्दा बढी
1२. तपाईले िगरमा खेती गने बालीको प्रर्त कठ्ठा सरदर बाषििक खिि र आम्दानी कर्त
हुन्छ ?
क्र.सं. बाली बाषििक खिि (रु. सरदर षिक्री दर (रु. कैषफयत
प्रर्त कठ्ठा) प्रर्त के.जी.)
1 परिल
5 लौका
7 करे ला
9 र्समी
10 िोडी
11 साग
15 भण्टा
16 आलु
17 प्याज
18 लसुन
19 अन्य
ख. अन्य (तरकारीिाली
िाहेक)
27
1३. तपाईले बगरखेती गने बालीको छनौट तलका मध्ये केका आिारमा गनुह
ि न्ु छ,
क्रमशिः प्राथर्मकताका आिारमा बगीकरण गनुह
ि ोस् (प्रमुख आिारलाई १ ददई
अरुमा क्रमशिः २,३,४ दददै जानुहोस्) ।
क्र. आिार प्राथर्मकता क्र.सं. आिार प्राथर्मकता
सं. क्रम क्रम
१ हािापानी ६ परम्परागत ज्ञान, शीप
२ बजारको माग 7 कृषि प्राषिर्िकको

(बजार मूल्य) सुझाि
३ कम खिि ८ अगुिा कृिकहरुको
सल्लाह
४ लामो समय राख्न ९ पर पर्रकामा
सषकने उल्लेचखत कृिकका
अन्तरिाताि
५ खेती गनि सचजलो १० अन्य भए खुलाउने
1४. तपाईले िगर खेती सम्बन्िी उत्पादन प्रषििी कसरी हार्सल गनुि भयो ?
क. कृषि प्राषिर्िक माफित ख. आफ्नै अनुभि
ग. अगुिा कृिक घ. पाररिाररक अनुभि
ङ. तार्लम ि. छरर्छमेकी
छ. परपर्रका/रे र्डयो/टे र्लर्भजन ज. अन्य भए खुलाउने
28
1५. तपाईले बगर खेतीमा कस्तो प्रषिर्िहरु प्रयोग गनुि भएको छ ?
क्र. बाली छ छै न कुन कुन िालीमा कैषफयत
सं. प्रयोग गनुह
ि न्ु छ ?
१ बेनाि उत्पादन (नसिरी)
1.1 बेनाि उमानि प्लाषष्टक गुमोजको प्रयोग
1.2 बेनाि उमानि हट बेडको प्रयोग
२ बेनाि रोप्न खाल्टोको प्रयोग
३ बेनाि रोप्न नाली (ट्रेन्िको प्रयोग)
४ मचल्िङ्ग (छापोको प्रयोग)
५ िीसोबाट जोगाउन हट क्यापको प्रयोग
६ िीसोबाट जोगाउन छाप्रोको प्रयोग
७ मलखादको प्रयोग
7.1 रासायर्नक मलखाद
7.2 प्राङ्गाररक/कम्पोष्ट िा जैषिक मल
7.3 दुिै
7.4 अन्य भए उल्लेख गने
८ र्सं िाइको प्रयोग
8.1 थोपा र्सं िाइ
8.2 सतह र्सं िाइ
8.3 चस्प्रङ्कलर र्सं िाइ
९ षििाददको प्रयोग
9.1 रासायर्नक षििादद
9.2 जैषिक षििादद
9.3 दुिै
10 कााँटछााँट
11 खनजोत तथा गोडमेल
12 कृषि कमिमा मेशीनको प्रयोग
13 अन्य भए उल्लेख गने
29
ि न्ु छ (कृपया चिन्ह लगाउनुहोस्)?
1६. तपाईले खेतीका लार्ग आिश्यक उत्पादन सामग्रीहरु कसरी प्राप्त गनुह
उत्पादन सामाग्रीको श्रोत
क्र.सं . उत्पादन सामाग्री
आफै एग्रोभेटबाट कृषि गैर सरकारी समूह िा अन्य भए
जोहो गने कायािलयबाट सं स्थाहरुबाट सहकारीबाट खुलाउने
१ िीउ
२ िेनाि
३ रासायर्नक मलखाद
4 प्राङ्गाररक/जैषिक मलखाद
5 रासायर्नक षििादी
6 जैषिक षििादी
7 र्सं िाइ
8 अन्य भए खुलाउने
30
1७. तपाईले खेती पूि ि र्नम्न कुराहरुबारे जानकारी र्लने गनुि भएको छ? यदद छै न भने
कारण खुलाउने ।
क्र.सं. षििरण छ छै न छै न भने कारण
1 हािापानी र सुहाउाँ दो बाली
2 बजारको माग र मूल्य
3 िीउ र बेनािको उपलब्िता
4 आिश्यक खाद्यतत्िको उपलब्िता

र ब्यिस्थापन
5 आिश्यक प्रषिर्ि र उपलब्िता
6 रोग कीरा र तीनको ब्यिस्थापन
18. तपाई उत्पाददत कृषि उपजहरु कहााँ र्बक्री गनुह

ि न्ु छ ?
1. व्यापारीहरु आफैं आएर र्लएर जान्छन
2. सं कलनकतािले सं कलन गरे र र्लएर जान्छ
3. समूह िा सहकारीले सं कलन गरी बजारमा र्लएर जाने
4. नचजकैको हाट बजारमा लै जाने गरे को
5. खुरा व्यापारीहरुलाई र्बषक्र गने
6. र्बषक्र गने पररमाणमा उत्पादन हुने नगरे काले घरमै खपत हुने
7. अन्य भए खुलाउने
31
19. तपाईले बगरखेतीमा भोग्नु भएका समस्याहरु प्राथर्मकताका क्रममा उल्लेख
गनुह
ि ोस् ।
क्र. समस्याहरु प्राथर्मकता ( १ िेरै, २
सं. मध्यम र ३ न्यून)
१ बजारको अभाि
२ बीउ, बेनािको अभाि
३ र्सं िाइको अभाि
४ रोग कीराको प्रकोप
५ उपयुक्त प्राषिर्िक ज्ञानको कमी
६ यातायात/ढु िानीको असहजता
7 मूल्यमा अचस्थरता
८ भण्डारण
९ श्रम (ज्यामीको) अभाि
10 बढी उत्पादन लागत
१1 अन्य भए उल्लेख गने
20. तपाईको षििारमा यस क्षेरको बगर खेतीमा सं भाब्यता भएका प्रमुख बालीहरुको नाम
प्राथर्मकता अनुसार उल्लेख गनुह
ि ोस् (१ मा सबैभन्दा बढी प्राथर्मकता राखी
क्रमैसंग उल्लेख गनुह
ि ोस्)।
क्र.सं. बालीहरु कारण क्र.सं. बालीहरु कारण
१ ६
२ 7
३ ८
४ 9
५ १०
६
32
21. बगरखेती प्रबद्धिनमा तपाईलाई कस्तो सहयोग िाषहएको छ क्रमशिः प्राथर्मकताका
आिारमा उच्ि प्रथार्मकतालाई १ र अन्यलाई क्रमशिः २, ३ आदद ददनुहोस् ।
क्र.सं सहयोगको षकर्सम प्राथर्मकता ( १ िेरै, २
मध्यम र ३ न्यून)
१ अनुदान
२ र्बचत्तय सहयोग(ऋण)
३ गुणस्तरीय बीउ िेनाि
४ मलको ब्यिस्था
५ र्सं िाइ सुषििा
६ रोग कीरा र्नयन्रण
७ मुल्यको सुर्नचितता
८ बजारीकरणमा सहयोग
९ प्राषिर्िक ज्ञान (तार्लम)
१० प्राषिर्िक सेिा
११ ि ोस्) जस्तै कृषि सूिना,
अन्य (उल्लेख गनुह
बाली षिमा
११ ि ोस्) जस्तै कृषि सूिना,
बाली षिमा
33
22. तपाईको अनुभिमा अन्य जमीनमा गरीने खेतीको तुलनामा बगरमा गररने खेती
खेतीमा कस्तो र्भन्नता छ ?
क्र. षििरण बगर खेती कैषफयत
सं .
१ उत्पादनमा कठीनता कठीन..... सचजलो….
२ रोगकीराको प्रकोप कम….. बढी……
३ उत्पादन सामाग्रीको आिश्यकता कम……..बढी……..
(िीउ, िेनाि, षििादी, मल, र्सं िाइ
आदी)
४ बेमौसममा उत्पादन कठीन……..सचजलो………..
५ िाली व्यिस्थापन (र्सं िाइ, कठीन………सचजलो…………
मलखाद, छापो, छहारी, रोगकीरा
व्यिस्थापन आदी)
६ श्रमको आिश्यकता कम……………….बढी………….

७ उपजको मूल्य कम…………….बढी………….
८ उपजको ढु िानी कठीन…………सचजलो………..
९ खुद मुनाफा कम…………बढी……………..
10 अन्य भए उल्लेख गनुह
ि ोस्
23. अन्त्यमा तपाईको क्षेरमा बगर खेतीको षिकासका लार्ग तपाईका केही सल्लाह भए
ाँ ागत रुपमा उल्लेख गनुह
बुद ि ोस् ।
34
अनुसूिी १ (ख):
बगर खेती सम्बन्िी सरोकारिाला सं स्था (कृषि ज्ञान केन्र तथा स्थार्नय तह) सभेक्षण
फाराम
फाराम भनेको नामिः सम्पकि निः र्मर्तिः
क. पररियात्मक षििरण
उत्तरदाताको नामिः उमेरिः ििििः

ठे गानािः गाउिः टोलिः िडा नं स्थानीय तहिः
चजल्लािः
कायािलयको नाम ठे गानािः
पदिः
ु ोस्
थप भए पछार्ड लेख्नह
ख. कृषि खेतीको षििरण

१. चजल्ला/स्थार्नय तहको कुल क्षेरफलिः
२. कुल खेती योग्य जर्मनिः
३. कुल र्सं चित जर्मनिः
४. तरकारी खेती गररएको जर्मनिः
५. जम्मा िगरिः
क. नदीको षकनार (बालुिा मार भएको जग्गा)
ख. नदी िा खोलाको षकनार
६. िगर खेती गररएको जर्मन
क. नदीको षकनार (बालुिा मार भएको जग्गा)
ख. नदी िा खोलाको षकना
35
७. चजल्ला/स्थार्नय तहमा बगरमा खेती गररने प्रमुख बालीहरुको षििरण
खेती गररने सं भब भएसम्म जात र लगाउने उत्पादन र्लने अनुमार्नत सरदर उत्पादन प्राथर्मकता
क्र.सं. बाली षकर्सम (िणिशंकर-H िा मषहना मषहना क्षेरफल (हे) (षकलो प्रर्त हे) क्रम
1 परिल
5 लौका
7 करे ला
9 र्समी
10 िोडी
11 साग
36
खेती गररने सं भब भएसम्म जात र लगाउने उत्पादन र्लने अनुमार्नत सरदर उत्पादन प्राथर्मकता
क्र.सं. बाली षकर्सम (िणिशंकर-H िा मषहना मषहना क्षेरफल (हे) (षकलो प्रर्त हे) क्रम
15 भण्टा
16 आलु
17 प्याज
18 लसुन
19 अन्य
ख. अन्य (तरकारीिाली
िाहेक)
37
८. िगर खेती सम्बन्िी कायािलयिाट गररने कायिक्रम के के छन् ?
क.
ख.
ग.
९. बगर खेतीमा हाल सम्म कस्तो प्रषिर्िहरु प्रयोग हुदै आएको छ ?

क.
ख.
ग.
१०. बगरखेतीमा उत्पाददत कृषि उपजहरु र्बक्रीको व्यिस्था कस्तो छ ?

क.
ख.
ग..
११. बगरखेतीमा भएका समस्याहरु प्राथर्मकताका क्रममा उल्लेख गनुह

ि ोस् ।
क.
ख.
ग..
ाँ ागत रुपमा उल्लेख

१२. बगर खेतीको षिकासका लार्ग तपाईका केही सल्लाह भए बुद
गनुह
ि ोस् ।
38
अनुसूिी १ (ग):
बगर खेती सम्बन्िी सामुषहक सभेक्षण फाराम
र्मर्तिः
फाराम भनेको नामिः सम्पकि निः
बगर खेती षििरण
१. कुन क्षेरमा िषढ िा नदीको षकनारमा बगर खेती गनुभ

ि एको छ ?
क. खोला षकनार िगर ख. खोला षकनार िारर ग. नदी षकनार िगर घ.
नदी षकनार िारर
ु एको छ ?
२. यस चजल्लामा कर्त ििि दे चख िगर खेती भएको दे ख्नभ
.......... ििि
३. कस्तो खाले जग्गामा िषढ िगरमा खेती हुने गरे को छ, उक्त िगर कसरी प्राप्त
गनुभ
ि एको हो ?
क. साििजर्नक िगरमा सम्बचन्ित सरकारी र्नकायसं ग सम्झौता गरे र
ख. साििजर्नक िगरमा स्ि-इच्छाले
ग. र्नजी जग्गामा गाउाँ र्छमेकसं गको समझदारीमा
घ. र्नजी जग्गामा स्ि-इच्छाले गाउाँ र्छमेकसं गको समझदारीमा
४. बगरमा खेती गरे िापत कुनै शुल्क बुझाउनुहन्ु छ, हुन्छ भने कर्त ?
क. छ (िाषििक रु. ) ख. छै न
५. बगरमा खेती गररने मुख्य बालीहरुको कुन कुन हुन ् र उत्पादन कस्तो छ
प्रथम
दिर्तय
ि न्ु छ र कुन कुन हुन ?

६. एक मौसमको बगरखेतीमा कर्तिटा सम्म िाली उत्पादन गनुह
क. 1 ख. २ ग. ३ घ. ३ भन्दा बढी
39
७. िगरमा खेती गने बालीको प्रर्त कठ्ठा सरदर बाषििक खिि र आम्दानी कर्त हुन्छ ?
८. बगरखेती गने बालीको छनौटका प्रमुख आिार प्राथर्मकताका आिारमा िताउनुहोस् ।

क्र.सं. आिार प्राथर्मकता क्रम
१ हािापानी
२ बजारको माग (बजार मूल्य)
३ कम खिि
४ लामो समय राख्न सषकने
५ खेती गनि सचजलो
६ परम्परागत ज्ञान, शीप
7 कृषि प्राषिर्िकको सुझाि
10 अगुिा कृिकहरुको सल्लाह
11 पर पर्रकामा उल्लेचखत कृिकका
१2 अन्य भए खुलाउने
९. बगर खेतीमा कस्तो कस्तो प्रषिर्िहरु प्रयोग भएको छ ?
1०. िगर खेतीका लार्ग आिश्यक उत्पादन सामग्रीहरु कसरी प्राप्त हुन्छ
क्र.सं . उत्पादन सामाग्री
१ िीउ
२ िेनाि
३ रासायर्नक मलखाद
4 प्राङ्गाररक/जैषिक मलखाद
5 रासायर्नक षििादी
6 जैषिक षििादी
7 र्सं िाइ
8 अन्य भए खुलाउने
40
११. उत्पाददत कृषि उपजहरु कहााँ र्बक्री हुन्छ ?
1. व्यापारीहरु आफैं आएर र्लएर जान्छन
2. सं कलनकतािले सं कलन गरे र र्लएर जान्छ
3. समूह िा सहकारीले सं कलन गरी बजारमा र्लएर जाने
4. नचजकैको हाट बजारमा लै जाने गरे को
5. खुरा व्यापारीहरुलाई र्बषक्र गने
6. र्बषक्र गने पररमाणमा उत्पादन हुने नगरे काले घरमै खपत हुने
7. अन्य भए खुलाउने
१२. बगरखेतीका मुख्य समस्याहरु प्राथर्मकताका क्रममा िताउनु होस् ।(बजारको
अभाि, बीउ, बेनािको अभाि, र्सं िाइको अभाि, रोग कीराको प्रकोप, उपयुक्त प्राषिर्िक
ज्ञानको कमी, यातायात/ढु िानीको असहजता, मूल्यमा अचस्थरता, भण्डारण, श्रम (ज्यामीको)
अभाि, बढी उत्पादन लागत, अन्य भए उल्लेख गने)
१३. बगर खेतीमा संभाब्यता भएका प्रमुख बालीहरुको नाम प्राथर्मकता अनुसार िताउनु
होस् ।
क्र.सं. बालीहरु कारण
१
२
३
४
५
६
१४. बगरखेती प्रबद्धिनमा कस्तो सहयोग िाषहएको छ प्राथर्मकताका आिारमा िताउनु

होस् ।
क्र.सं सहयोगको षकर्सम प्राथर्मकता
१ अनुदान
२ र्बचत्तय सहयोग(ऋण)
३ गुणस्तरीय बीउ िेनाि
41
क्र.सं सहयोगको षकर्सम प्राथर्मकता
४ मलको ब्यिस्था
५ र्सं िाइ सुषििा
६ रोग कीरा र्नयन्रण
११ ि ोस्) जस्तै कृषि
सूिना, बाली षिमा
१५. अन्य जमीनमा गरीने खेतीको तुलनामा बगरमा गररने खेती खेतीमा कस्तो र्भन्नता छ
िताउनु होस्?
क्र.सं . षििरण बगर खेती कैषफयत
१ उत्पादनमा कठीनता कठीन
सचजलो
२ रोगकीराको प्रकोप कम
बढी
३ उत्पादन सामाग्रीको आिश्यकता (िीउ, कम
िेनाि, षििादी, मल, र्सं िाइ आदी) बढी
४ बेमौसममा उत्पादन कठीन
सचजलो
५ िाली व्यिस्थापन (र्सं िाइ, मलखाद, कठीन
छापो, छहारी, रोगकीरा व्यिस्थापन सचजलो
आदी)
६ श्रमको आिश्यकता कम
बढी
७ उपजको मूल्य कम
बढी
८ उपजको ढु िानी कठीन
42
क्र.सं . षििरण बगर खेती कैषफयत
सचजलो
९ खुद मुनाफा कम
बढी
10 अन्य भए उल्लेख गनुह
ि ोस्
ाँ ागत िताउनु होस् ।

१४. बगर खेतीको षिकासका लार्ग मुख्य सल्लाह भए बुद


अनुसूिी २: बगरखेतीमा सं ग्लग्न कृिक र जग्गाको षििरण
चजल्ला जम्मा सहभागी जम्मा जग्गा जम्मा बगर (कठ्ठामा)

(कठ्ठामा)
मोरङ्ग 12 1314 186
सुनसरी 19 1139 1089
कषपलबस्तु 19 1310 527
दाङ्ग 18 449 175
बाके 10 208 78
बददिया 25 297 141
कैलाली 15 243 223
कञ्चनपुर 15 454 203
जम्मा 133 5414 2622
सबै चजल्लाको औित 40.7 19.7
43
अनुसूिी ३: बगरखेतीमा सं ग्लग्न कृिकको पररिार सं ख्या र उनीहरुको आम्दानीका स्रोतहरु
आम्दानीका स्रोतहरु (औसत)
पररिार
चजल्ला हरु बाषििक अनुमार्नत बैदेचशक
सं ख्या कृषि नोकरी ज्यालादारी व्यापार अन्य
आम्दानी रोजगार
मोरं ग 5.3 309583.3 177500 107500 29166७ 80000 200000
सुनसरी 5.9 345095.2 212190 274666 196000 37500 138400 48333
कषपलिस्तु 8.6 448157.9 352105 500000 2666७ 120000 143333
दांग 6.4 212777.8 140588 140000 22666७ 60000
बााँके 7 191500 130000 90000 300000 12500 100000
बददिया ६.५६ १३८८०० ८२००० १०००० १७०००० ८४००० ३००००
कैलाली 6.688 368781 260938 375167 600000
कंिनपुर 6.9 288333 206667 182500 65000
44
अनुसूिी ४: बगरखेतीको स्िार्मत्ि
चजल्ला बगर खेती गनृभएको छ बगरको स्िार्मत्ि बगर कसरी प्राप्त भयो बगर खेतीको लार्ग शुल्क
(%) (%) (%) बुझाउनुहन्ु छ (%)
1 95.6 47.3 4.7 14.3
सबै चजल्लाको
2 1.5 45.8 75.0 85.7
औित
3 3.0 6.9 20.3
1 100.0 41.7 0.0 83.3
मोरङ्ग 2 0.0 58.3 16.7 16.7
3 0.0 0.0 83.3
1 100.0 90.5 0.0 100.0
सुनसरी 2 0.0 0.0 0.0 0.0
3 0.0 9.5 100.0
1 100.0 89.5 NA NA
कषपलबस्तु 2 0.0 0.0 NA NA
3 0.0 10.5 NA NA
दाङ्ग 1 66.7 64.3 0.0 0.0
45
चजल्ला बगर खेती गनृभएको छ बगरको स्िार्मत्ि बगर कसरी प्राप्त भयो बगर खेतीको लार्ग शुल्क
(%) (%) (%) बुझाउनुहन्ु छ (%)
2 11.1 35.7 75.0 100.0
3 22.2 0.0 25.0
1 100.0 77.8 0.0 100.0
बाके 2 0.0 0.0 100.0 0.0
3 0.0 22.2 0.0
1 100.0 0.0 0.0 0.0
बददिया 2 0.0 100.0 100.0 100.0
3 0.0 0.0 0.0
1 100.0 0.0 12.5 0.0
कैलाली 2 0.0 100.0 75.0 100.0
3 0.0 0.0 12.5
1 100.0 33.3 10.0 9.1
कञ्चनपुर 2 0.0 46.7 50.0 90.9
3 0.0 20.0 40.0
* NA = NOT AVAILABLE, जानकारी प्राप्त भएन
46
ु न्ु छ ।
बगर खेती गनृभएको छ ; १= छ, २= छै न, ३= गने सोिमा हुनह
बगरको स्िार्मत्ि ; १= र्नजी, २= साबिजर्नक, ३= र्नजी र साबिजर्नक दुिै ।
बगर कसरी प्राप्त भयो ; १= सरकारी र्नकायसं ग सम्झौता गरे र, २= स्ि-इच्छाले, ३= गाउाँ र्छमेकसं ग समझदारीमा ।
बगर खेतीको लार्ग शुल्क बुझाउनुहन्ु छ ; १= छ, २= छै न ।
अनुसूिी ५: बगरखेती गदै आएको समय
बगर खेती गदै आएको सबै चजल्लाको मोरङ्ग सुनसरी कषपलबस्तु दाङ्ग बाके बददिया कैलाली कञ्चनपुर
बिि औित (%) (%) (%) (%) (%) (%) (%) (%) (%)
0-5 35.8 72.7 38.9 56.3 41.7 75 24 40 13.3
5-10 33.3 9.1 61.1 18.8 50.0 0 28 60 40.0
>10 30.8 18.2 0.0 25.0 8.3 25 48 0 46.7
47
अनुसूिी ६: चजल्लाको सरदर क्षेरफल र सरदर उत्पादन
तरकारी बाली उत्पादन र क्षेरफल सबै चजल्लाको मोरं ग सुनसरी कषपलिस्तु दांग बांके बददिया कैलाली कञ्चनपुर
औित मान
अनुमार्नत क्षेरफल
22.7 6.8 32.3 6.5 NA 64.3 3.8 NA NA
कठ्ठामा
परिर
सरदर उत्पादन
580.0 125.0 381.3 1138.9 NA 780.0 475.0 NA NA
(षक.ग्रा./ कठ्ठा)
4.1 5.9 5.0 3.5 1.3 0.7 1.1 11.2 4.0
काक्रा
सरदर उत्पादन 50
784.9 1236.1 NA 521.4 700.0 677.8 1154.5 704.5
(षक.ग्रा./ कठ्ठा) 0.0
2.4 1.7 NA 3.0 NA NA 1.0 1.9 4.3
स्क्िास फसी
सरदर उत्पादन
813.3 250.0 NA 1366.7 NA NA 350.0 900.0 1200.0
(षक.ग्रा./ कठ्ठा)
48
2.0 1.8 1.5 6.8 1.0 0.9 1.2 2.1 0.9
585.1 285.0 NA 571.4 680.0 470.0 1275.0 664.4
(षक.ग्रा./ कठ्ठा) .0
2.6 4.0 2.5 4.5 1.9 0.8 1.2 2.0 3.7
लौका
770.7 351.3 250.0 1780.0 675.0 617.6 1411.1 755.6
2.7 4.3 7.0 2.9 4.0 0.8 1.2 0.5 1.0
चघरौला
सरदर उत्पादन 100 2600.
748.2 314.3 NA 375.0 500.0 NA 600.0
(षक.ग्रा./ कठ्ठा) .0 0
2.8 4.7 4.5 5.1 2.4 0.9 0.8 1.1 2.6
करे ला
513.6 270.0 275.0 812.5 662.5 NA 700.0 520.0
49
5.4 9.9 7.9 6.2 2.8 3.1 2.8 5.6 5.0
तरबुजा
सरदर उत्पादन 275 1500.
978.7 490.0 1000.0 688.9 807.9 1250.0 1818.2
(षक.ग्रा./ कठ्ठा) .0 0
क्षेरफल कठ्ठा 11.0 40.3 4.0 3.2 9.9 2.0 1.8 1.4 25.4
अन्य तरकारी सरदर उत्पादन (षक.ग्रा. 261
409.1 401.8 125.0 1103.8 568.1 391.7 303.3 117.5
/ कठ्ठा) .8
अन्य तरकारी = र्समी, बोडी, साग, गोलभेडा, खुसािनी, भेडे खुसािनी, भन्टा, आलु, प्याज र लसुन ।
50
अनुसूिी ७ : बाषििक खिि (रु प्रर्त कठ्ठा) र सरदर षिक्री दर (रु प्रर्त के. जी.)
तरकारी सबै
बाषििक खिि/षिक्री दर मोरं ग सुनसारी कषपलिस्तु दांग बांके बददिया कैलाली कञ्चनपुर
बाली चजल्लाको
औित मान
बाषििक खिि (रु प्रर्त कठ्ठा) 8174.7 10000 11970.6 6142.9 NA 7760 5000 NA
परिर
सरदर षिक्री दर (रु प्रर्त के. जी.) 57 NA 43.7 78.3 NA 38.0 100. NA 25
बाषििक खिि (रु प्रर्त कठ्ठा) 5238.6 3833.3 2000 4388.9 10000 7500 5336.4 5500 3350
काक्रो
सरदर षिक्री दर (रु प्रर्त के. जी.) 33.2 55.7 NA 30.9 30.0 23.8 35.6 27.3 29.2
स्क्िास बाषििक खिि (रु प्रर्त कठ्ठा) 3000 1000 NA 3000 NA 4000 NA 2000 5000
फसी सरदर षिक्री दर (रु प्रर्त के. जी.) 28 45 NA 17.5 NA 20 NA 30.8 26.7
बाषििक खिि (रु प्रर्त कठ्ठा) 2843.3 500 NA 2516.7 2600 3666.7 3370 4000 3250
सरदर षिक्री दर (रु प्रर्त के. जी.) 24.7 NA NA 16.3 11.7 24.2 25 35.8 35
बाषििक खिि (रु प्रर्त कठ्ठा) 3973.1 5500 2333.3 3750 4640 4333.3 3931.3 2666.7 4630
लौका
सरदर षिक्री दर (रु प्रर्त के. जी.) 29.5 48.6 40.0 22.8 21 20.7 31.7 29.1 22.3
बाषििक खिि (रु प्रर्त कठ्ठा) 3927.8 5500 1000.0 3888.9 NA 3250 NA NA 6000
चघरौला
सरदर षिक्री दर (रु प्रर्त के. जी.) 36.4 46 NA 37.2 25 30 NA 30 50
करे ला बाषििक खिि (रु प्रर्त कठ्ठा) 5490.3 3900 7416.7 5777.8 8000 5333.3 6425.0 1770 5300
51
तरकारी सबै
बाषििक खिि/षिक्री दर मोरं ग सुनसारी कषपलिस्तु दांग बांके बददिया कैलाली कञ्चनपुर
बाली चजल्लाको
सरदर षिक्री दर (रु प्रर्त के. जी.) 53.9 61.7 45.0 41.5 54.5 37.9 50.0 82.2 58.6
बाषििक खिि (रु प्रर्त कठ्ठा) 6561.9 6750 5166.7 7000.0 5000 2500 6058.8 14750 5270
तरबुजा
सरदर षिक्री दर (रु प्रर्त के. जी.) 35.3 40.4 50.0 22.3 44 23.8 37.7 35.5 28.6
बाषििक खिि (रु प्रर्त कठ्ठा) 4055.5 3014.8 NA 6622.2 6046.7 2741.7 4713.3 1500 3750
अन्य
सरदर षिक्री दर (रु प्रर्त के. जी.) 43.8 40.5 NA 40.3 34.5 35.7 42.7 55.8 56.9
अन्य तरकारी = र्समी, बोडी, साग, गोलभेडा, खुसािनी, भेडे खुसािनी, भन्टा, आलु, प्याज र लसुन ।
52
अनुसूिी ८ : बगरखेती छनौटका आिारहरु १
हािा बजारको माग / कम लामो समय राख्न खेती गनि

स्थान RANK
पानी मुल्य खिि सषकने सचजलो
सबै चजलाहरु पषहलो 44.2 29.2 22.2 11.0 9.3
दोस्रो 33.6 32.7 21.2 16.4 17.5
तेस्रो 12.4 17.7 16.2 17.8 19.6
िौथो 5.3 15.9 21.2 9.6 16.5
पािौ 2.7 2.7 6.1 16.4 18.6
छै ठौ 1.8 0.9 2.0 8.2 11.3
सातौ 8.1 4.1 2.1
आठौ 0.9 3.0 9.6 4.1
निौ 6.8 1.0
दशौ
मोरं ग पषहलो 16.7 8.3 8.3 16.7
दोस्रो 83.3 16.7 33.3 16.7 8.3
तेस्रो 41.7 16.7 16.7 33.3
िौथो 33.3 8.3 33.3
पािौ 8.3
छै ठौ 33.3
सातौ 33.3
आठौ 33.3
निौ
दशौ
सुनसरी पषहलो 55.6 26.3 15.8 35.3 7.1
दोस्रो 27.8 31.6 21.1 29.4 14.3
तेस्रो 11.1 42.1 10.5 5.9
53
िौथो 47.4 5.9 35.7
पािौ 5.6 11.8 28.6
छै ठौ 5.9 14.3
सातौ 5.3 5.9
आठौ
निौ
दशौ
कषपलिस्तु पषहलो 82.4 22.2
दोस्रो 5.9 44.4 40.0 17.6
तेस्रो 11.8 16.7 26.7 40.0 17.6
िौथो 16.7 33.3 13.3 29.4
पािौ 20.0 23.5
छै ठौ 11.8
सातौ
आठौ 13.3
निौ 13.3
दशौ
दांग पषहलो 70.0 28.6
दोस्रो 20.0 57.1
तेस्रो 33.3 100.0 60.0
िौथो 66.7
पािौ 10.0 20.0
छै ठौ 14.3
सातौ
54
आठौ
निौ
दशौ
बांके पषहलो 75.0 16.7
दोस्रो 25.0 62.5 14.3
तेस्रो 0.0 42.9 20.0
िौथो 37.5 16.7
पािौ 20.0 50.0
छै ठौ 60.0
सातौ 16.7
आठौ 42.9
निौ
दशौ
17.4 55.0
बददिया पषहलो 28 13.0
दोस्रो 36.0 34.8 10.0 33.3 34.8
तेस्रो 32.0 4.3 10.0 16.7 17.4
िौथो 4.0 34.8 10.0 17.4
पािौ 8.7 15.0 33.3 13.0
छै ठौ 16.7
सातौ 4.3
आठौ
निौ
दशौ
कैलाली पषहलो 20.0 100.0 30.0
55
दोस्रो 70.0 20.0 40.0 28.6
तेस्रो 10.0 20.0 14.3
िौथो 14.3
पािौ 10.0 40.0
छै ठौ 10.0 28.6
सातौ 10.0 20.0
आठौ 14.3
निौ
दशौ
कञ्चनपुर पषहलो 15.4 30.8 30.8 16.7 15.4
दोस्रो 15.4 30.8 15.4 8.3
तेस्रो 7.7 23.1 8.3 30.8
िौथो 38.5 15.4
पािौ 7.7 7.7 15.4 16.7 15.4
छै ठौ 15.4 7.7 8.3 7.7
सातौ 15.4 8.3
आठौ 7.7 8.3 23.1
निौ 25.0 7.7
दशौ
56
अनुसूिी ९: बगरखेती छनौटका आिारहरु
पर पर्रकामा
कृषि अगुिा
परम्परात्मक उल्लेचखत
स्थान RANK प्राषिर्िकको कृिकहरुको
ज्ञान शीप कृिकका
सुझाब सुझाब
सबै चजलाहरु पषहलो 19.5 8.7 10.1 8.9
दोस्रो 10.3 15.9 10.1 7.1
तेस्रो 8.0 8.7 26.1 7.1
िौथो 26.4 13.0 4.3 3.6
पािौ 11.5 18.8 4.3 1.8
छै ठौ 13.8 11.6 7.2 7.1
सातौ 5.7 20.3 11.6 8.9
आठौ 4.6 1.4 20.3 12.5
निौ 1.4 5.8 41.1
दशौ 1.8
मोरं ग पषहलो 54.5 18.2 36.4 18.2
दोस्रो 36.4 36.4 18.2 9.1
तेस्रो 9.1 45.5 27.3
िौथो 9.1 9.1
पािौ 36.4
छै ठौ
सातौ
आठौ
निौ 36.4
दशौ
सुनसरी पषहलो 14.3 7.7 7.7 30.0
दोस्रो 7.1 15.4
तेस्रो 7.1 7.7 23.1
िौथो 7.1 15.4 7.7 10.0
पािौ 28.6
57
छै ठौ 21.4 15.4 20.0
सातौ 38.5 23.1
आठौ 14.3 23.1 30.0
निौ 15.4 10.0
दशौ
कषपलिस्तु पषहलो
दोस्रो
तेस्रो 7.7 8.3
िौथो 15.4 8.3
पािौ 15.4 25.0 7.7
छै ठौ 38.5 16.7 23.1
सातौ 23.1 33.3 23.1
आठौ 8.3 46.2 16.7
निौ 75.0
दशौ 8.3
दांग पषहलो 16.7 50.0
दोस्रो 16.7 NA NA
तेस्रो 50.0
िौथो 66.7
पािौ
छै ठौ
सातौ
आठौ
निौ
दशौ
बांके पषहलो 14.3
58
दोस्रो
तेस्रो 42.9
िौथो 57.1 14.3
पािौ 25 28.6
छै ठौ 25 14.3 14.3
सातौ 25 60
आठौ 25 14.3
निौ 40
दशौ
बददिया पषहलो 8.3
दोस्रो
तेस्रो 25 20 33.3
िौथो 50
पािौ 8.3
छै ठौ 8.3 40
सातौ 40
आठौ 66.7
निौ 100
दशौ
कैलाली पषहलो 28.6 10
दोस्रो 21.4 28.6 40 50
तेस्रो 7.1 40
िौथो 35.7
पािौ 57.1
छै ठौ 7.1
सातौ 14.3
59
आठौ 10
निौ 50
दशौ
कञ्चनपुर पषहलो 23.1 16.7
दोस्रो 25 8.3 8.3
तेस्रो 16.7 16.7 8.3
िौथो 38.5 8.3 8.3
पािौ 15.4 16.7 8.3
छै ठौ 7.7 8.3 8.3 16.7
सातौ 7.7 16.7 16.7 16.7
आठौ 7.7 8.3 16.7
निौ 8.3 16.7 25
60
अनुसूिी :१० उत्पादन प्रर्बर्ि हार्सल गने माध्यम
उत्पादन प्रषिर्ि कसरी हार्सल सबै चजल्लाहरु सुनसरी दांग बांके कैलाली
कषपलिस्तु बददिया कञ्चनपुर
गनुि भयो (%) मोरं ग (%) (%) (%) (%) (%) (%) (%) (%)
कृषि प्रार्बर्िक माफित 40.0 9.1 20.0 60.0 25.0 88.9 47.8 33.3 40.0
आफ्नै अनुभब 44.8 81.8 25.0 20.0 50.0 44.4 56.5 40.0 60.0
अगुिा कृिक 21.6 0.0 35.0 25.0 0.0 44.4 8.7 53.3 6.7
पाररिाररक अनुभब 16.0 0.0 15.0 60.0 16.7 22.2 0.0 0.0 6.7
तार्लम 17.6 0.0 35.0 35.0 41.7 22.2 0.0 0.0 6.7
छरर्छमेक 12.8 9.1 45.0 15.0 0.0 0.0 0.0 6.7 13.3
परपर्रका/रे र्डयो/टे र्लर्भजन 2.4 5.0 0.0 0.0 65.2 0.0 13.3
61
अनुसूिी ११: बगरखेतीको बजार
कृषि उपज कहा र्बक्री गनुह
ि न्ु छ सबै चजल्लाहरु मोरं ग सुनसरी कषपलिस्तु दांग बांके बददिया कैलाली कञ्चनपुर
(%) (%) (%) (%) (%) (%) (%) (%) (%)
व्यापारीहरु आफै आएर र्लएर जान्छन 43.3 60.0 27.8 60.0 27.3 42.9 66.7 6.7 40.0
सं कलनकतािले सं कलन गरे र र्लएर 8.3 15.0 8.3 13.3 20.0
जान्छन
समुह िा सहकारीले सं कलन गरर 6.7 10.0 16.7 10.0 14.3 6.7
बजारमा र्लएर जान्छन

नचजकैको हाट बजारमा लै जाने 70.8 30.0 88.9 90.0 54.5 14.3 87.5 100.0 33.3
खुरा व्यापारीलाई र्बषक्र गने 40.8 22.2 35.0 45.5 14.3 75.0 26.7 66.7
घरमै खपत हुने 0.8 4.2
अन्य 0.8 14.3
62
अनुसूिी १२ : बगरखेतीमा प्रयोग हुदै आएका प्रषिर्िहरु
स्थान बेनाि उत्पादन बेनाि उमानि हट बेड खाल्टोको नाली मचल्िङ्ग हट क्याप छाप्रो
नसिरर प्लाचस्टकको गुमोज प्रयोग
छ 23.1 20.0 21.5 71.7 30.6 65.0 13.3 37.2
सबै चजल्लाहरु
छै न 76.9 80.0 78.5 28.3 69.4 35.0 86.7 62.8
छ 9.1 20.0 36.4 63.6 27.3 100.0 27.3 63.6
मोरं ग
छै न 90.9 80.0 63.6 36.4 72.7 0.0 72.7 36.4
छ 5.6 5.6 11.1 55.6 11.1 27.8 16.7 33.3
सुनसरी
छै न 94.4 94.4 88.9 44.4 88.9 72.2 83.3 66.7
छ 63.2 47.4 10.5 73.7 42.1 47.4 5.3 15.8
कषपलिस्तु
छै न 36.8 52.6 89.5 26.3 57.9 52.6 94.7 84.2
छ 40.0 30.0 30.0 80.0 10.0 40.0 0.0 10.0
दांग
छै न 60.0 70.0 70.0 20.0 90.0 60.0 100.0 90.0
छ 11.1 22.2 11.1 77.8 11.1 62.5 0.0 33.3
बांके
छै न 88.9 77.8 88.9 22.2 88.9 37.5 100.0 66.7
छ 16.0 4.0 44.0 84.0 16.0 80.0 8.3 40.0
बददिया
छै न 84.0 96.0 56.0 16.0 84.0 20.0 91.7 60.0
63
स्थान बेनाि उत्पादन बेनाि उमानि हट बेड खाल्टोको नाली मचल्िङ्ग हट क्याप छाप्रो
नसिरर प्लाचस्टकको गुमोज प्रयोग
छ 7.1 14.3 0.0 64.3 42.9 85.7 21.4 35.7
कैलाली
छै न 92.9 85.7 100.0 35.7 57.1 14.3 78.6 64.3
छ 26.7 26.7 20.0 66.7 80.0 80.0 26.7 66.7
कञ्चनपुर
छै न 73.3 73.3 80.0 26.7 20.0 20.0 73.3 33.3
अनुसूिी १३: बगरखेतीमा प्रयोग हुने मलखादहरु

सबै चजल्लाहरु मोरं ग सुनसरी कषपलिस्तु दांग बांके बददिया कैलाली कञ्चनपुर
मलखाद/स्थान (% ) (% ) (% ) (% ) (% ) (% ) (% ) (% ) (% )
रासायर्नक मलखाद 5.8 0.0 16.7 5.3 10.0 0.0 8.0 0.0 0.0
प्रांगाररक/ कम्पोस्ट 0.8 0.0 0.0 5.3 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
दुिै 93.4 100.0 83.3 89.5 90.0 100.0 92.0 100.0 100.0
64
अनुसूिी १४: बगरखेतीमा प्रयोग हुने र्संिाइका प्रषिर्िहरु
र्सिाई/स्थान सबै चजल्लाहरु मोरं ग सुनसरी कषपलिस्तु दांग बांके बददिया कैलाली कञ्चनपुर
(% ) (% ) (% ) (% ) (% ) (% ) (% ) (% ) (% )
थोपा र्सं िाइ 8.0 18.2 25.0 0.0 0.0 0.0 0.0 21.4 7.7
सतह र्सं िाइ 53.0 72.7 62.5 84.2 20.0 62.5 12.0 71.4 30.8
चस्प्रंकल र्सं िाइ 4.0 0.0 0.0 0.0 10.0 0.0 0.0 7.1 15.4
अन्य (बाल्टी, हजारी र मोटर) 35.0 9.1 15.8 70.0 88.0 0.0 15.4
अनुसूिी १५: बगरखेतीमा प्रयोग हुने र्बिादीका प्रकारहरु

षििादद/स्थान सबै चजल्लाहरु मोरं ग सुनसरी कषपलिस्तु दांग बांके बददिया कैलाली कञ्चनपुर
(% ) (% ) (% ) (% ) (% ) (% ) (% ) (% ) (% )
रासायर्नक र्बिादी 52.7 18.2 75.0 36.8 60.0 85.7 69.6 42.9 28.6
जैषिक र्बिादी 11.6 0.0 6.3 5.3 10.0 0.0 17.4 28.6 14.3
दुिै 35.7 81.8 18.8 52.6 30.0 14.3 13.0 28.6 50.0
65
अनुसूिी १६ : बगरखेतीमा हुने कृषि कमिहरु
स्थान कााँटछाट खनजोत तथा गोडमेल कृषि कमिमा मेर्सनको
प्रयोग
छ 44.1 86.2 42.2
सबै छै न 55.9 13.8 57.8
छ 90.9 90.9 90.9
मोरं ग छै न 9.1 9.1 9.1
छ 31.3 87.5 43.8
सुनसरी छै न 68.8 12.5 56.3
छ 26.3 73.7 47.4
कषपलिस्तु छै न 73.7 26.3 52.6
छ 50.0 90.0 60.0
दांग छै न 50.0 10.0 40.0
छ 55.6 100.0 33.3
बांके छै न 44.4 0.0 66.7
छ 20.0 76.0 12.0
बददिया छै न 80.0 24.0 88.0
छ 0.6 1.0 0.5
कैलाली छै न 0.4 0.0 0.5
छ 64.3 78.6 28.6
कञ्चनपुर छै न 35.7 7.1 57.1
66
अनुसूिी १७ : उत्पादन सामाग्रीहरुको ब्यबस्थापन
रासायर्नक मल प्राङ्गाररक रासायर्नक जैषिक

चजल्ला षििरण बीउ (%) बेनाि (%) र्सिाई (%)
(%) मलखाद (%) षििादी (%) षििादी (%)
आफै जोहो गने 16.4 90.1 5.0 76.1 5.6 71.4 98.2
एग्रोभेटबाट 76.2 7.4 56.2 21.1 92.5 28.6 0.9
सबै
कृषि कायािलयबाट 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.9
गैह्र सरकारी सं स्थाहरुबाट 0.8 0.0 0.8 0.0 0.0 0.0 0.0
समुह िा सहकारीबाट 0.0 1.2 38.0 2.8 0.9 0.0 0.0
अन्य (भारतबाट) 6.6 1.2 0.0 0.0 0.9 0.0 0.0
आफै जोहो गने 81.8 83.3 0.0 72.7 0.0 72.7 100.0
एग्रोभेटबाट 18.2 16.7 100.0 27.3 100.0 27.3 0.0
मोरं ग
कृषि कायािलयबाट 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
अन्य (भारतबाट) 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
67
आफै जोहो गने 5.3 85.7 0.0 58.3 0.0 25.0 100.0
एग्रोभेटबाट 94.7 7.1 94.4 41.7 94.4 75.0 0.0
सुनसरी
कृषि कायािलयबाट 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
अन्य (भारतबाट) 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
आफै जोहो गने 21.1 93.3 16.7 76.5 11.8 40.0 94.7
एग्रोभेटबाट 78.9 6.7 50.0 23.5 88.2 60.0 5.3
कषपलिस्तु
कृषि कायािलयबाट 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
अन्य (भारतबाट) 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
दांग आफै जोहो गने 36.4 100.0 18.2 81.8 30.0 66.7 100.0
68
एग्रोभेटबाट 54.5 0.0 36.4 0.0 70.0 33.3 0.0
कृषि कायािलयबाट 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
अन्य (भारतबाट) 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
आफै जोहो गने 11.1 75.0 0.0 88.9 0.0 50.0 83.3
एग्रोभेटबाट 88.9 12.5 37.5 0.0 87.5 50.0 0.0
बांके
कृषि कायािलयबाट 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 16.7
अन्य (भारतबाट) 0.0 12.5 0.0 0.0 12.5 0.0 0.0
आफै जोहो गने 4.0 90.0 4.0 96.0 4.3 100.0 100.0
बददिया
एग्रोभेटबाट 96.0 10.0 96.0 4.0 95.7 0.0 0.0
69
कृषि कायािलयबाट 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
अन्य (भारतबाट) 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
आफै जोहो गने 0.0 100.0 0.0 58.3 0.0 100.0 100.0
एग्रोभेटबाट 71.4 0.0 0.0 41.7 100.0 0.0 0.0
कैलाली
कृषि कायािलयबाट 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
अन्य (भारतबाट) 28.6 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
आफै जोहो गने 0.0 100.0 0.0 58.3 0.0 100.0 100.0
कञ्चनपुर
एग्रोभेटबाट 71.4 0.0 0.0 41.7 100.0 0.0 0.0
कृषि कायािलयबाट 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
70
अन्य (भारतबाट) 28.6 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
अनुसूिी १८: बगरखेती गनुभ

ि न्दा पूिक
ि ो जानकारी
स्थानहरु हािापानी (%) बजारको माग बीउ र बेनािको खाद्यतत्ि प्रषिर्ि र रोगकीरा र
मुल्य (%) उपलब्िता (%) उपलब्िता (%) उपलब्िता (%) व्यिस्थापन(%)
छ 77.7 74.2 65.9 59.3 48.8 51.7
सबै चजल्लाहरू छै न 22.3 25.8 34.1 40.7 51.2 48.3
छ 100.0 90.9 50.0 54.5 36.4 90.9
मोरं ग छै न 0.0 9.1 50.0 45.5 63.6 9.1
छ 63.2 63.2 25.0 44.4 36.8 55.6
सुनसरी छै न 36.8 36.8 75.0 55.6 63.2 44.4
71
स्थानहरु हािापानी (%) बजारको माग बीउ र बेनािको खाद्यतत्ि प्रषिर्ि र रोगकीरा र
मुल्य (%) उपलब्िता (%) उपलब्िता (%) उपलब्िता (%) व्यिस्थापन(%)
छ 100.0 89.5 89.5 68.4 63.2 72.2
कषपलिचस्त छै न 0.0 10.5 10.5 31.6 36.8 27.8
छ 100.0 72.7 100.0 90.9 63.6 63.6
दांग छै न 0.0 27.3 0.0 9.1 36.4 36.4
छ 88.9 22.2 87.5 77.8 33.3 33.3
बांके छै न 11.1 77.8 12.5 22.2 66.7 66.7
छ 72.0 84.0 80.0 56.0 58.3 16.7
बददिया छै न 28.0 16.0 20.0 44.0 41.7 83.3
छ 20.0 46.7 26.7 20.0 13.3 13.3
कैलाली छै न 80.0 53.3 73.3 80.0 86.7 86.7
छ 100.0 100.0 80.0 80.0 73.3 92.9
कञ्चनपुर छै न 0.0 0.0 20.0 20.0 26.7 7.1
72
अनुसूिी १९: बगरखेतीमा भोर्गने समस्याहरुको प्राथर्मकता
र्बऊ प्राषिर्िक यातायात
बजारको र्सन्िाइको रोग मुल्यमा श्रम बषढ उत्पादन
स्थान बेनािको ज्ञानको ढु िानी भण्डारण
अभाि अभाि कीरा अचस्थरता अभाि लागत
अभाि कर्म असहजता
िेरै 68.3 46.2 75.6 50.9 38.7 43.7 42.6 29.5 21.1 19.2
मध्यम 20.2 38.7 16.0 44.4 39.8 39.8 43.6 34.6 32.9 41.1
सबै न्यून 11.5 15.1 8.4 4.6 21.5 16.5 13.8 35.9 46.1 39.7
िेरै 18.2 45.5 9.1 36.4 45.5 18.2 9.1 18.2 36.4 27.3
मध्यम 27.3 36.4 81.8 54.5 36.4 27.3 81.8 27.3 36.4 63.6
मोरं ग न्यून 54.5 18.2 9.1 9.1 18.2 54.5 9.1 54.5 27.3 9.1
िेरै 56.3 50.0 84.2 47.1 40.0 31.3 53.8 46.2 37.5 23.1
मध्यम 31.3 28.6 5.3 47.1 33.3 62.5 23.1 38.5 31.3 23.1
सुनसरी न्यून 12.5 21.4 10.5 5.9 26.7 6.3 23.1 15.4 31.3 53.8
िेरै 70.6 46.7 68.4 44.4 22.2 63.2 58.8 33.3 6.3 26.7
कषपलिस्तु मध्यम 17.6 46.7 10.5 50.0 50.0 21.1 23.5 26.7 31.3 40.0
73
न्यून 11.8 6.7 21.1 5.6 27.8 15.8 17.6 40.0 62.5 33.3
िेरै 100.0 71.4 77.8 71.4 0.0 25.0 100.0 0.0 0.0 0.0
मध्यम 0.0 14.3 11.1 28.6 66.7 50.0 0.0 100.0 0.0 50.0
दांग न्यून 0.0 14.3 11.1 0.0 33.3 25.0 0.0 0.0 100.0 50.0
िेरै 100.0 55.6 66.7 28.6 42.9 62.5 25.0 14.3 0.0 0.0
मध्यम 0.0 33.3 22.2 57.1 28.6 0.0 62.5 42.9 80.0 60.0
बांके न्यून 0.0 11.1 11.1 14.3 28.6 37.5 12.5 42.9 20.0 40.0
िेरै 90.9 50.0 92.0 72.0 70.0 22.7 16.7 10.0 0.0 0.0
मध्यम 0.0 27.8 8.0 28.0 15.0 68.2 66.7 10.0 0.0 0.0
बददिया न्यून 9.1 22.2 0.0 0.0 15.0 9.1 16.7 80.0 100.0 100.0
िेरै 41.7 0.0 86.7 27.3 12.5 90.9 72.7 50.0 12.5 0.0
कैलाली मध्यम 58.3 87.5 13.3 63.6 87.5 9.1 27.3 40.0 62.5 62.5
74
न्यून 0.0 12.5 0.0 9.1 0.0 0.0 0.0 10.0 25.0 37.5
िेरै 75.0 45.5 91.7 58.3 27.3 41.7 46.2 27.3 40.0 36.4
मध्यम 25.0 45.5 0.0 41.7 45.5 50.0 38.5 54.5 20.0 45.5
कञ्चनपुर न्यून 0.0 9.1 8.3 0.0 27.3 8.3 15.4 18.2 40.0 18.2
अनुसूिी २० : बगरखेतीमा आिश्यक पने सहयोगको मारा
स्थान अनुदान (%) षिचत्तया सहयोग \ गुणस्तररय िीउ मलको व्यिस्था र्सिाइ सुषििा
ऋण (%) बेनाि (%) (%) (%)
िेरै 66.7 34.2 57.7 53.3 79.0
सबै मध्यम 21.2 32.9 31.7 39.1 16.8
न्यून 12.1 32.9 10.6 7.6 4.2
िेरै 40.0 0.0 45.5 27.3 72.7
मोरं ग
मध्यम 10.0 60.0 36.4 72.7 27.3
75
ऋण (%) बेनाि (%) (%) (%)
न्यून 50.0 40.0 18.2 0.0 0.0
िेरै 88.9 38.5 55.6 62.5 52.6
सुनसरी मध्यम 5.6 30.8 22.2 31.3 31.6
न्यून 5.6 30.8 22.2 6.3 15.8
िेरै 50.0 27.3 76.5 60.0 94.7
कषपलिस्तु मध्यम 37.5 36.4 17.6 33.3 0.0
न्यून 12.5 36.4 5.9 6.7 5.3
िेरै 75.0 0.0 66.7 42.9 90.0
दांग मध्यम 12.5 0.0 11.1 42.9 10.0
न्यून 12.5 100.0 22.2 14.3 0.0
िेरै 50.0 25.0 71.4 25.0 62.5
बांके मध्यम 25.0 25.0 28.6 25.0 37.5
न्यून 25.0 50.0 0.0 50.0 0.0
िेरै 92.3 90.0 53.3 69.2 88.0
बददिया
मध्यम 7.7 10.0 40.0 23.1 12.0
76
ऋण (%) बेनाि (%) (%) (%)
न्यून 0.0 0.0 6.7 7.7 0.0
िेरै 64.3 25.0 50.0 76.9 100.0
कैलाली मध्यम 28.6 33.3 50.0 23.1 0.0
न्यून 7.1 41.7 0.0 0.0 0.0
िेरै 61.5 35.7 46.2 30.8 58.3
कञ्चनपुर मध्यम 38.5 35.7 46.2 61.5 33.3
न्यून 0.0 28.6 7.7 7.7 8.3
अनुसूिी २१: बगरखेतीमा आिश्यक पने सहयोगको मारा

स्थान रोग कीरा मुल्यको सुर्नचितता बजाररकरणमा प्राषिर्िक ज्ञान\ प्राषिर्िक सेिा
र्नयान्रण (%) (%) सहयोग (%) तार्लम (%) (%)
िेरै 44.4 48.9 53.1 37.1 23.2
सबै मध्यम 40.4 40.4 27.6 32.6 42.0
न्यून 15.2 10.6 19.4 30.3 34.8
मोरं ग िेरै 30.0 40.0 20.0 0.0 0.0
77
मध्यम 50.0 60.0 60.0 30.0 80.0
न्यून 20.0 0.0 20.0 70.0 20.0
िेरै 58.8 41.7 50.0 66.7 40.0
सुनसरी मध्यम 41.2 41.7 8.3 16.7 20.0
न्यून 0.0 16.7 41.7 16.7 40.0
िेरै 50.0 25.0 52.9 15.4 23.1
कषपलिस्तु मध्यम 33.3 58.3 29.4 46.2 38.5
न्यून 16.7 16.7 17.6 38.5 38.5
िेरै 25.0 33.3 16.7 16.7 0.0
दांग मध्यम 25.0 16.7 33.3 33.3 40.0
न्यून 37.5 33.3 33.3 33.3 40.0
िेरै 50.0 62.5 50.0 50.0 66.7
बांके मध्यम 25.0 25.0 37.5 37.5 0.0
न्यून 25.0 12.5 12.5 12.5 33.3
बददिया िेरै 41.2 61.9 71.4 61.1 20.0
78
मध्यम 58.8 23.8 9.5 11.1 30.0
न्यून 0.0 14.3 19.0 27.8 50.0
िेरै 46.2 61.5 58.3 10.0 9.1
कैलाली मध्यम 30.8 38.5 41.7 60.0 63.6
न्यून 23.1 0.0 0.0 30.0 27.3
िेरै 38.5 46.2 61.5 46.2 46.2
कञ्चनपुर मध्यम 38.5 53.8 23.1 38.5 23.1
न्यून 23.1 0.0 15.4 15.4 30.8
79
अनुसूिी २२ : बगरखेती उत्पादन षिश्लेिण
उत्पादनमा रोगकीराको उत्पादन सामाग्री बेमौसममा बाली श्रमको उपजको उपजको खुद
चजल्ला बणिन
कदठनता प्रकोप उपलब्िता उत्पादन व्यिस्थापन आिस्यकता मुल्य ढु िानी मुनाफा
1 43.1 33.6 43.4 74.2 71.2 36.4 41.7 73.6 40.3
सबै
2 56.1 59.0 50.8 25.8 26.3 57.9 46.1 24.0 47.1
चजल्लाहरु
3 0.8 7.4 5.7 0.0 2.5 5.8 12.2 2.5 12.6
1 100.0 0.0 18.2 90.9 80.0 0.0 20.0 45.5 45.5
मोरं ग 2 0.0 100.0 81.8 9.1 20.0 100.0 80.0 54.5 54.5
3 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
1 23.8 23.8 71.4 71.4 90.0 25.0 70.0 65.0 65.0
सुनसरी 2 66.7 71.4 28.6 28.6 10.0 75.0 30.0 35.0 35.0
3 9.5 4.8 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
1 57.9 15.8 36.8 84.2 68.4 21.1 26.3 88.9 52.6
कषपलि
2 42.1 68.4 52.6 15.8 31.6 63.2 47.4 5.6 26.3
स्तु
3 0.0 15.8 10.5 0.0 0.0 15.8 26.3 5.6 21.1
1 100.0 9.1 27.3 63.6 63.6 54.5 63.6 100.0 45.5
दांग
2 0.0 81.8 45.5 36.4 9.1 45.5 0.0 0.0 27.3
80
उत्पादनमा रोगकीराको उत्पादन सामाग्री बेमौसममा बाली श्रमको उपजको उपजको खुद
चजल्ला बणिन
3 0.0 9.1 27.3 0.0 27.3 0.0 36.4 0.0 27.3
1 33.3 11.1 88.9 88.9 75.0 22.2 44.4 88.9 11.1
बांके 2 66.7 88.9 11.1 11.1 25.0 66.7 33.3 0.0 33.3
3 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 11.1 22.2 11.1 55.6
1 4.0 80.0 34.8 86.4 45.0 70.8 33.3 84.0 54.2
कैलाली 2 96.0 20.0 65.2 13.6 55.0 29.2 50.0 16.0 45.8
3 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 16.7 0.0 0.0
1 64.3 25.0 50.0 76.9 100.0 46.2 61.5 58.3 10.0
2 28.6 33.3 50.0 23.1 0.0 30.8 38.5 41.7 60.0
3 7.1 41.7 0.0 0.0 0.0 23.1 0.0 0.0 30.0
1 13.3 53.3 26.7 33.3 53.3 26.7 13.3 53.3 0.0
कञ्चनपुर 2 86.7 46.7 60.0 66.7 46.7 73.3 86.7 40.0 100.0
3 0.0 0.0 13.3 0.0 0.0 0.0 0.0 6.7 0.0
81
*नोट
बणिन उत्पादनमा रोगकीराको उत्पादन सामाग्री बेमौसममा बाली श्रमको उपजको उपजको खुद
1 कदठन कम कम कदठन कदठन कम कम कदठन कम
सबै 2 सचजलो बढी बढी सचजलो सचजलो बढी बढी सचजलो बढी
चजल्लाहरु 3 बराबर बराबर बराबर बराबर बराबर बराबर बराबर बराबर बराबर
82

बगर खेति - रिपोर्ट

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

बगर खेति - रिपोर्ट

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

au/v]tL Ps cWoog

कृषि तथा पशुपन्छी षिकास मन्रालय

राषिय आलु तरकारी तथा मसलाबाली षिकास केन्र

माटो षिज्ञ राजन पररयार र कृ.प्र.अ. आस्था दहाल

राषिय आलु तरकारी तथा मसलाबाली षिकास केन्र, कीर्तिपरु

सह-सचिि कृष्ण प्रसाद पौडेल रा.आ.त.म.षि., केन्र कीर्तिपरु .

ि.बा.षि.अ. श्री राजेन्र अर्िकारी, ब.बा.षि.अ. श्री सन्दे श र्िताल

माटो षिज्ञ राजन पररयार कृ.प्र.अ. आस्था दहाल

राषिय आलु तरकारी तथा मसलाबाली षिकास केन्र, कीर्तिपरु

सूय ि प्रसाद बराल र ब.िा.षि.अ. श्री भरत िहादुर आिायि

राषिय आलु तरकारी तथा मसलाबाली षिकास केन्र कीर्तिपरु

राषिय आलु तरकारी तथा मसला बाली षिकास केन्र कीर्तिपरु

प्रकाशन ििि : २०७६ ०७७

नेपालमा बगरखेतीको ईर्तहास िेरै लामो छै न।तर पर्न

बगर खेती अध्ययनको आिश्यकतालाई महशुस गरी आिश्यक स्रोत

कृष्ण प्रसाद पौडेल

बढ्दो जनसं ख्या र शहरीकरणको लार्ग बगरखेतीको महत्ि बढ्दै गएको छ ।

क) उपयोगमा नआएका र त्यसै फार्लएका जग्गाहरुमा लहरे तरकारी

ख) र्छमेकी दे शबाट आयात हुने तरकारीको मारालाई कम गराउन मद्दत

घ) बगरखेतीले बनजंगल र साबिजर्नक जर्मन अर्तक्रमणको िापलाई

ङ) बगरखेतीमा कम आर्थिक लगानीबाट िेरै फाइदा र्लन सषकन्छ।

नेपालमा तराइका २१ चजल्लाहरुमा कूल ७८,००८ हेक्टर क्षेरफलमा

क्र.स. चजल्ला क्षेरफल (हेक्टर मा)

तार्लका १: सम्बचन्ित चजल्लाहरुमा बगरखेतीको लार्ग क्षेरफल।

क्षेत्रफल (हे क्टर मा)

क. चजल्लाहरुमा बगरखेतीको अिस्था र सम्भाव्यता अध्ययन गने ,

ख. बगरखेतीमा सं लग्न कृिकहरुको समस्या पषहिान गने,

ग. बगरखेतीमा सं लग्न कृिकहरुको आर्थिक सामाचजक अिस्था, प्रर्बर्ि

घ. बगरखेती सम्बन्िी नीर्त, कायिक्रमहरु र्नमािण र लागु गनि सहयोग

ङ. क्षेरगत रुपमा षिचशष्ट कायिक्रम (Niche Specific Program) र्नमािण

यस अध्ययनको लार्ग Randomly ८ िटा चजल्लाहरु छनौट गररयो। यी

८ िटा चजल्लामा १३३ उत्तरदाताहरुमा गरे को अध्ययन सभे क्षणमा आफ्नो

र्छमेकसं गको समझदारीमा बगर प्राप्त गरे को जानकारी ददनुभयो। साबिजर्नक

95.6 बगरखेती गर्ने सोचमा भएको

चिर १: बगरखेती गने/ नगने कृिकहरु

बगरखेती गने बालीको छनौटका आिारहरु कसरी प्राथर्मकता ददनुहन्ु छ भन्ने

परम्परागत ज्ञानलाइ पषहलो, दोस्रो र तेस्रो स्थानमा राख्नेहरु क्रमश:

बगरखेती सम्बन्िी उत्पादन प्रर्बर्ि कसरी हााँर्सल गनुभ

भने ४४.८% कृिकले आफ्नै अनुभि, २१.६% ले अगुिा कृिक माफित,

१६% ले पाररिाररक अनुभिबाट, १७.६% ले तार्लमबाट, १२.८% ले

छरर्छमेक बाट र २.४% ले परपर्रका/रे र्डयो/षटभी माफित उत्पादन प्रर्बर्ि

ु ी १०) । एक जना षकसानले एक िा

एक भन्दा बढी तररकाबाट उत्पादन प्रषिर्िहरु हााँर्सल गरे को जानकारी ददनुभयो

४३.३% ले व्यापारीहरु आफै र्लएर जान्छन भन्नुभयो । त्यस्तै गरर ८.३% ले

सं कलनकताि ले सं कलन गरे र लाने, ६.७% ले समूह िा सहकारीले सं कलन

ले खुरा ब्यापारीहरुलाई र्बषक्र गने, र ०.८% ले घरमै खपत गने जनाकारी

स्थान/तररकाबाट आफ्नो उत्पाददत उपज र्बक्री गने कुरा थाहा भयो ।

सबै चजल्लाहरु उत्पादन प्रर्बर्ि हार्सल गररएको माध्यम

कृषि उपजको र्बषक्र/उपभोग

बगरखेतीमा कस्तो प्रर्बर्िहरु प्रयोग गनुभ

सबै चजल्लाहरु (%)

ि न्ु छ भन्ने सिालमा कृिकहरुले िीउ आफै

बगरखेतीमा भोग्नु भएका समस्याहरुलाई िेरै, मध्यम र न्यून प्राथर्मकता क्रममा

बगरखेतीमा तरकारीको उत्पादकत्ि प्रर्त कठ्ठा एक टन भन्दा कम पाइयो जुन

६. समस्या, आिश्यकता र प्रमुख बालीहरु

आठ चजल्लाहरुमा गररएको अध्ययनबाट बगरखेती गनि िेरै समस्या रहेको

यसै गरी बगर खेतीमा सं लग्न षकसानहरुलाई कस्ता कुराहरुको आिस्यकता

यसै गरी आठ चजल्लाहरुमा बगरखेती गने कृिकहरु र्बि बगरखेतीमा प्रमुख

बगर खेतीले कृिकहरुको आम्दानी िृषद्ध गनुक

बगर खेती सम्बन्िी घरिूरी सभे क्षण फाराम

4. जमीन सम्बन्िी षिबरण

छ, भने कृपया तलका प्रश्नहरुको उत्तर ददनुहोस् ।

6. तपाईले कर्त ििि दे चख िगर खेती गदै आउनुभएको छ ? .......... ििि