SADRŽAJ

Sadržaj
SADRŽAJ...................................................................................................................................................2
UVOD.........................................................................................................................................................3
PROBAVNI (DIGESTIVNI) SISTEM........................................................................................................4
Simptomatologija oboljenja organa digestivnog sistema.........................................................................5
TUMORI.....................................................................................................................................................6
Tumori usne šupljine...............................................................................................................................6
Tumori jednjaka......................................................................................................................................7
Tumori želuca........................................................................................................................................10
Tumori tankog crijeva...........................................................................................................................15
Tumori debelog crijeva..........................................................................................................................16
Tumori jetre...........................................................................................................................................20
Tumori žučnog mjehura.........................................................................................................................21
Tumori slezane......................................................................................................................................22
ZAKLJUČAK...........................................................................................................................................23
LITERATURA..........................................................................................................................................24

1
 UVOD

Varenje hrane predstavlja složen fiziološki proces, gdje se unešene supstance kroz sistem
organa za varenje, podvrgavaju raznim hemijskim i fizičkim promenama. Kao takve, hranjive
materije se apsorbuju i prenose putem krvi ili limfe kroz čitavo telo.

Sistem organa za varenje je dosta kompleksan jer se unose strana tijela koja se trebaju
prvenstveno dobro mehanički obraditi, dejstvom želučanog soka i mnogih fermenata
dezinfikovati i razložiti na prostije materije, zatim u crijevima apsorbovati. Kasnije dolazi do
procesa defekacije tj. do izbacivanja neupotrebljivih materija. Bitno je naglasiti da je probavni
sistem jako osjetljiv i da zahtjeva veliku pažnju počevši od same ishrane čovjeka do njegovih
običaja i načina konzumiranja hrane.

Smatram da je digestivni sistem jedan od najznačajnih sistema organa ljudskog tijela jer
predstavlja glavni izvor energije koji je potreban za rad i razvoj čitavog čovjekovog organizma.
Iz tog razloga sam se odlučila da pišem maturski rad na ovu temu.

2
 PROBAVNI (DIGESTIVNI) SISTEM

Digestivni sistem (apparatus digestorius) čini skup organa koji su zaduženi za obradu
unijete hrane, njeno sprovođenje, odabiranje hranjivih sastojaka koji su potrebni organizmu, te
izbacivanje nesvarenih ostataka hrane. Ovaj sistem je u većinskom dijelu izgrađen od organa
cjevastog oblika, a njegova ukupna dužina je 8 – 10 m. U sastav ovog organskog sistema ulaze :
usna duplja (cavitas oris), ždrijelo - tačnije njegov srednji i donji dio (pharynx), jednjak
(oesophagus), tanko crijevo (intestinum tenue) – sastoji se od dvanaestopalačnog crijeva
(duodenum), taštog i usukanog crijeva (jejunum et ileum); debelo crijevo (intestinum crassum) –
sastoji se od slijepog crijeva (caecum) kojemu je pridodat crvuljak (appendix vermiformis), sitog
crijeva (colon) koji se dijeli na ushodni dio (colon ascedens), poprečni dio (colon transversum),
nishodni dio (colon descendens) i sigmoidni dio (colon sigmoideum); čmarno crijevo (rectum) –
sastoji se od proširenog dijela (ampulla recti) i čmarnog kanala (canalis recti) koji se završava
čmarnim otvorom (anus). Organi koji su pridodani ovom sistemu su : jetra (iecur; hepar), žučna
kesa (vesica fellea), gušterača (pancreas) i slezana (lien).

3
 Osnovna uloga digestivnog sistema je priprema hrane za staničnu upotrebu. Sistem
razgrađuje velike molekule iz unešene hrane, koje zbog svoje veličine ne bi mogle ući u krvotok
na manje i jednostavnije molekule. Nakon razgradnje mogu proći kroz probavne cijevi i ući u
krvotok uz pomoć kojeg dospijevaju do svake stanice u tijelu. Probavni sistem nas štiti od štetnih
i nepotrebnih stvari koje unesemo u usta, izbacujući te stvari kroz analni otvor.

Pravilna ishrana osnovana na naučnim dostignućima ima veliko značenje za zdravlje

čovjeka, a pogotovo za zdravlje bolesnika. Neodgovarajućom ishranom nastaju razni poremećaji.
Pre nego što se započne liječenje i upotreba raznih lijekova da bi se bolest zaustavila ili
otklonila, preko je potrebno utvrditi, otkriti stanje i promjene u organima za varenje, dakle
postaviti tačnu dijagnozu. Zatim je potrebno upoznati i otkloniti uzroke koji su izazvali ili
pridonijeli da se bolest pojavi. Tek na osnovu detaljnih ispitivanja liječnik može preporučiti
lijekove i liječenje.

Neosporno je da su uzroci oboljenja organa za varenje raznovrsni, ali je ipak najčešći:

neracionalna ishrana. Ljudi kao što je već spomenuto ili gladuju ili, što je mnogo opasnije,
previše konzumiraju hranu i nezdrava pića. Naročito su opasna slana, ljuta i masna jela, razne
konzerve i slično. Prema tome, u mnogim je slučajevima dovoljno urediti pravilnu ishranu, pa da
bolest prođe najčešće i bez uzimanja raznih lijekova.

Simptomatologija oboljenja organa digestivnog sistema

Bol kao koristan mehanizam ima veliko značenje, ali nažalost u mnogim slučajevima ona
nije prvi nego posljednji simptom bolesti.
Svaki organ u abdomenu daje bol u određenom području abdomena, međutim lokalizacija
bola katkada ne odgovara mjestu lokalizacije organa koji tu bol projekcira. Kod malignih procesa
bol se javlja odmah nakon uzimanja hrane, dok se kod nekih oboljenja može javiti i do nekoliko
sati nakon konzumiranja hrane, kao što je slučaj kod ulkusne bolesti.
Gubitak želje za hranom, mučnina (nausea), povraćanje (vomitus; emessis), regurgitacija,
štucanje (singultus), otežano gutanje (dysphagia), povećano žeđanje (polydpsia), proliv,
opstipacija, konstipacija, krvarenja iz gastrointestinalnog sistema (hematemeza, melena),
malaksalost, mršavljenje su također simptomi oboljenja organa digestivnog sistema.

4
 TUMORI

Tumori ili neoplazme označavaju masu izmijenjenih ćelija koje pokazuju nepravilan i
progresivan rast. Iako uzrok ovih novotvorina nije potpuno jasan, smatra se da one nastaju kao
posljedica djelovanja različitih unutrašnjih i spoljašnjih fakrora. Svi tumori se dijele na
dobroćudne (benigne) i zloćudne (maligne). Osnovna razlika između ove dvije grupe je u tome
što se maligni tumori brže šire i daju metastaze, kako u okolne limfne žlijezde, tako i u udaljena
tkiva i organe, te se na osnovu ovoga određuje malignost nekog tumora. Benigni tumori su jasno
ograničeni od okolnog zdravog tkiva. Naravno, dijagnoza zloćudnog tumora ne podrazumijeva
nužno smrt. Pravodobnom dijagnozom, i dobrim odabirom terapije izlječenje je kod nekih
malignih tumora moguće. Posljednji stadij tumora je harestija koja predstavlja potpunu
izmorenost organizma i sigurnu smrt.

Metastaze su posljedica oslobađanja tumorskih ćelija ili dijelova tumorskog tkiva, te

njihovog limfogeng i hematogenog širenja uz ugradnju u udaljenim tkivima i njihovog rasta u
sekundarni tumor. TNM klasifikacija tumora ocjenjuje rasprostranjenost tumora (T), stanje
regionalnih limfnih čvorova (N) i prisustvo ili odsustvo metastaza (M). Značenje ove
klasifikacije je prognostičko i analitičko.

Tumori usne šupljine

Zbog svoje lokalizacije tumori sluznice usne šupljine, jezika i čeljusti obično se rano
dijagnosticiraju, jer su lako vidljivi. Inspekcija usne šupljine spada u rutinski dio
gastroenerološkog pregleda.

Benigni tumori usne šupljine

Benigni tumori usne šupljine su relativno rijetki i mogu poticati iz svih tkivnih struktura
usta. Najčešće su angiomi (hemangiomi i limfangiomi). Različite su veličine, a svojim rastom
mogu uzrokovati makroglosiju i makroheliju. Mali hemangiomi mogu biti dio hereditarne
teleagiektazije. Ovi tumori zahtijevaju liječenje dok ne krvare ili ne vrše kompresiju na okolno
tkivo. Terapija se sastoji u eksciziji dijatermijom ovisno o veličini i prirodi tumora.

5
 Većina tumora žlijezda slinavica je benigna. Benigni miješani tumor ovih žlijezdi je još
poznat i kao pleomorfni adenom. Najčešće su lokalizovani u parotidnoj žlijezdi, a puno rjeđe u
submandibularnoj žlijezdi. Obično se javljaju između 20 i 30 godina života. Rastom izrasline
dolazi do otežanog ili onemogućenog pokretanja vilice, a zbog pritiska na slušni kanal može se
javiti gluhoća. Čak i ako se potpuno otklone može doći do pojave recidiva.

Maligni tumori usne šupljine

Čest maligni tumor usta je karcinom. Na usnama karcinom počinje kao mikronodularna
promjena sluznice ili kao bjeličasta ploča koja lići na leukoplakiju. Kasnije lezija ulcerira,
relativno kasno metastazira, ali se lokalno širi i vrlo brzo prodire u kosti koje izgrađuju čeljust.
Muškarci obolijevaju češće od žena, kao i pušači lule i osobe izložene suncu.

Karcinom jezika se najčešće javlja u starijih muškaraca i lokaliziran je na prednje dvije

trećine jezika. Predisponirajući faktor je hronična iritacija prekomjernim pušenjem ili žvakanjem
duhana. Promjena najčešće ima izgled ulceracije. Karcinom se širi na okolne strukture usta. Vrlo
brzo i često metastaze daje u vratne limfne čvorove, dok su hematogene metastaze rijetke.
Terapija je radikalna ekstirpacija tumora s limfnim čvorovima u bloku, a nakon toga primjena
radioterapije.

Maligni tumori žlijezda slinavica nastaju od neliječenih malignih novotvorevina. Najčešći

su karcinomi, a zatim adenokarcinomi i sakromi. Karcinomi su čvrste građe, brzo prodiru u
okolno tkivo uzrokujući kompesiju koja dovodi do deformacije lica što olakšava postavljanje
dijagnoze. Do recidiva može doći i nekoliko godina nakon odstranjenja maligne neoplazme.

Tumori jednjaka

U oboljenja jednjaka s povećanim rizikom od nastanka karcinoma ubrajaju se ahalazija,

Barrettov ezofagus, dugotrajne strikture poslije korozivnih oštećenja jednjaka i ezofagealni
„veb“. Nema specifičnog liječenja koje bi spriječilo pojavu karcinoma. Periodična kontrola
ovakvih bolesnika treba biti endoskopska, biopsička i citološka, s nadom da će rano otkriće
pojave karcinoma omogućiti bolji učinak odgovarajuće terapije.

6
Benigne neoplazme jednjaka

Benigni tumori jednjaka su prema lokalizaciji u ezofagealnoj stijenci i po histo-genetsko-

etiološkoj klasifikaciji dijele na epitelne – koji proizilaze iz struktura sluznice i obično rastu
intraluminalno, i neepitelne (mezenhimalne) – s izlaskom iz dubljih mezanhimalnih struktura
stijenke jednjaka, koji se šire prvenstveno intramularno, a kasnije egzofično. Veličina benignih
tumora se kreće od zrna prosa, leće, graška, pa sve do veličine jajeta. Dok je tumor malen ne
uzrokuje gotovo nikakve poteškoće, no s rastom i ovisno o mjestu lokalizacije može uzrokovati
veći broj tegoba. Čest je osjećaj stranog tijela, može se javiti mučnina, povraćanje, regurgitacija,
te disfagija. Bol se zavisno od lokalizacije može javiti retrosternalno, dorzalno-torakalno i
epigastrično. U slučaju dodira ili kompresije tumora na larinks ili traheju može nastati kašalj,
gušenje i devijacija disajnih puteva.

Dijagnoza se postavlja ezofagoskopski, biopsijom, te rendgenološki (mada se kadkada

endokopski i rendgenološki tumor može previdjeti). Kod većih tumora treba nastojati ekscizijom
pomoću dijatermije dobiti za histološki pregled veći isječak ili čitav tumor. To je ujedno i
terapijski zahvat, koji se, ako treba može ponavljati kod svake endoskopske kontrole. Hirurška
terapija je potrebna kod mezenhimalnih tumora s funkcionalnim poteškoćama.

Maligne neoplazme jednjaka

Od malignih neoplazmi jednjaka na prvom mjestu dolazi karcinom, dok su ostale rjeđe;
npr. sakromi. Karcinom je epitelna neoplazma, a ostale noplazme su mezenhimalne.

Karcinom jednjaka (carcinoma oesophagi) je u prosjeku je pet puta češći kod muškaraca
nego kod žena i većinom se pojavljuje u petoj i šestoj deceniji života. Etiologija karcinoma
jednjaka nije poznata, ali se smatra da iritacijski faktor značajno doprinosi njegovom nastanku.
Jako uživanje akloholnih pića, nikotina, neuredan način prehrane s nedovoljno sažvakanom
hranom, brzo gurtanje vruće i jako začinjene hrane ili pića (čaj) dovode do lokalne iritacije na
sluznici i do smanjenja rezistencije organizma.

Karcinom jednjaka se primarno najčešće lokalizira na fiziološkim suženjima jednjaka.

Kod žena je češće lokalizovan u gornjem dijelu, a kod muškaraca u donjem dijelu jednjaka.
Zahvata čitavu debljinu stijenke jednjaka, te se lako širi u medijastinum. Karcinom gornje trećine
jednjaka se limfogeno širi u duboke vratne limfne čvorove, karcinom srednje trećine u
medijastinalne, a donje tećine u abdominalne limfne čvorove. Udaljene metastaze se nalaze u
plućima, jetri, kostima, mozgu. U trenutku otkrivanja obično je uznapredovao.

7
 Po obliku može biti egzofitični polipoidni tip, koji raste u lumen jednjaka i daje
simptome opstrukcije; ulcerativni tip – ulceracije uzrokuju krvarenje i metastaze, a kasnije
dovode do opstrukcije jednjaka; infiltrirani tip. Glandularni tip adenokarcinoma lokaliziran u
donjoj tećini jednjaka je rijetko primarni karcinom jednjaka, a češće primarni karcinom želuca
koji raste u jednjak. Anaplastični karcinom je najrjeđi, ali najmaligniji prema svom kliničkom
toku. Jednjak je mjesto i sekundarnih karcinoma, odnosno metastaza iz primarnih karcinoma
hipofarinksa, larinksa, bronha, medijastinuma, dojke, želuca, gušterače, prostate i testisa.

Rani oblik karcinoma jednjaka može biti asimptomatski ili imati jedva primjetne
simptome: lagana prolazna disfagija koja je posljedica tumorskog suženja jednjaka, osjećaj
postojanja stranog tijela, prolazna promuklost, lagana bol pri gutanju, retrosternalno pečenje. U
području stenoze dolazi do zadržavanja hrane koja se raspada uzrokujući upalne promjene
stijenke, te neugodan zadah iz usta. Bolesnik u početku ne može progutati samo čvrstu hranu, a
kasnije je otežano i gutanje tekuće hrane, a u krajnjem stadijumu je onemogućeno gutanje i sline.
Kompresija tumora na nervus recurens brzo izaziva promuklost. Bolesnici su blijedi, anemični ili
imaju melene i hematemeze. Zbog infiltracije velikih žila mediastinuma moguće su u njima
pojave tromboze. Od ostalih kompikacija javlja se još i: pareza dijafragme (zbog pareze n.
phrenicusa), bol, parestezija i pareza ruke (zbog pritiska na brahijalni splet). Dolazi do povećanja
limfnih čvorova, hepatomegalije zbog udaljenih metastaza. Od laboratorijskih nalaza je ubrzana
sedimentacija eritrocita, javlja se leukocitoza, anemija, povećana laktatdehidrogenaza, alkalna i
kisela fosfataza (kod metastaza), lagano povećanje alfa1 – fetoprotein.

Rano otkrivanje bolesti je moguće ezofagoskopijom s biopsijom u 80% slučajeva i

citologijom u 95% sličajeva. Ezofagoskopija otkriva i ocjenjuje oblik tumora, lokaliuzaciju i
operabilnost. Rendgenološki polipoidni karcinom se vidi kao nepravilno suženje jednjaka.
Ulcerozni tip se može vidjeti kao neošta i izrezuckana granica prečnika. Infiltrirani sciozni tip se
vidi kao koncentrično suženje jednjaka, s nepravilnom rubovima, dilatacijom gornjeg dijela i
zastojem hrane.

Prognoza bolesti je vrlo teška. Ona ovisi o uznapredovalosti tumora u trenutku

dijagnostike, njegovoj lokalizaciji, proširenosti, metastazama, te o postojećim komplikacijama.
Hirurški zahvat je moguć kod lokalizacije karcinoma u donjoj i gornjoj trećini jednjaka ali samo
ako je promjena manja, dok je operacija karcinoma srednjeg dijela jednjaka gotovo nemoguća ili
završava sa teškim komplikacijam.

Liječenje karcinoma jednjaka je operativno, radiološko i kemoterapijsko. Prije nego se

pristupi bilo kojoj vrsti terapije potrebno je utvrditi da li je oboljeli sposoban da je podnese. Za
održavanje oralne prehrane postavlja se Atkinsonova, odnosno Celestinova tuba. Treba naglasiti
da postavljanje ove tube ne produžava život inoperabilnog bolesnika nego ga čini podnošljivim.

8
Postoje tri radikalne operativne metode :

- prvom se recesira jednjak i neposredno uspostavlja kontinuitet digestivnog trakta;

- drugom se jednjak recesira i sekundarno uspostavlja kontinuitet digestivnog trakta;
- trećom se recesira čitav jednjak i izvodi pretorakalna plastika.
-
Radiološka terapija se provodi kod inoperabilnih slučajeva, dok kemoterapija citostaticima ima
učinka samo kod ranih oblika karcinoma.

Maligni melanom (melanoma malignum oesophagi) je rijedak primarni malignom

jednjaka. Javlja se kao veliki polipoidni pedunkularni tumor. Može postojati i kao
melanosakrom.

Karcinosakrom jednjaka (carcinosacroma oesophagi) je manje maligan i rijetko daje

metastaze.

Tumori želuca

Benigne neoplazme želuca

Pravi polipi u želucu su neoplazme s visokim potencijalom maligne alteracije, ali su jako
rijetki.

Hamartomi se javljaju u želucu najčešće kao pedunkularni polipi u sklopu Peuz –

Jeghersova sindroma. Mogu biti i multipli i postići jako veliku veličinu. Ovdje spadaju i
mioepitelni polipoidni tumori, juvenilni polipi i hemangiomi koji su u želucu jako rijetki.

Heterotopije u želucu rijetko izazivaju karcinom.

Mezenhimalne neoplazme se mogu javiti kao polipozne eflorescence.

Benigne epitelne neoplazme su često polimorfne građe, tako da samo potpuni histološki
pregled cijelog polipa, dobijenog resekcijom dijatermijskom omčom osigurava sigurnu
dijagnostiku. Elektroresekcija polipa i drugih malih tumora u želucu je ujedno i terapija.

Pod slikom polipa mogu se kriti i maligni karcinomi.

9
Maligne neoplazme želuca

Karcinom želuca je najčešća maligna neoplazma gastrointestinalnog sistema. Javlja se u

svim životnim dobima, ali ipak rijetko u osoba mlađe životne dobi. Češće oboljevaju muškarci.

Na pojavu ovog karcinoma utječu prehrana, zemljište, genetski i socio – ekonomski

faktori. Istraživanja pokazuju da u populaciji koja u prehrani ima pretežno krompir, sušenu i
soljenu ribu, glaziranu rižu, češće javlja karcinom želuca (Japan, Island). Nadalje, istraživanja
pokazuju da češće oboljevaju nosioci krvne grupe „A“ osim u Japanu, gdje je to slučaj sa
krvnom grupom „B“.

Adenomi u želucu su rijetki, a samo oni predstavljaju pravo prekancerozno stanje. Smatra
se da manje od 1% želučanih ulkusa maligno uznapreduje. U bolesnika s permicidnom
anemijom primjećena je pojava adenomatoznih, neoplastičnih polipa i želučanog karcinoma 3 –
4 puta češće nego u ostaloj populaciji.

Nodularni tip karcinoma se makroskopski – endoskopski predstavlja kao veća ili manja
promjena sastavljena od pojedinačnih ili grupnih nodusa (čvorića) koji sekundarno ulceriraju i
dovode do značajnog oštećenja želučane sluznice.

Ulcerativni tip karcinoma ima najčešće izgled plitke ulceracije. Rubovi su izbočeni nad
dnom ulceracije, dok je periferija ulceracije i okolno tkivo zadebljano, infiltrirano i nodularno.

Karcinomi želuca površnog, superficijalnog tipa se šire kroz mukozu i submukozu, u

početku nezahvaćajući dublje slojeve. Nabori promjenjene sluznice su rigidni i to je jedini znak
po kojem se razlikuju od okolne sluznice.

Karcinom gljivastog (fungiformnog) izgleda se izbočuje u šupljinu kao samostalna, često

dijelom ulcerirana promjena koja urasta u okolnu sluznicu i dublje slojeve tkiva.

Karcinom koji se širi fokalno ili difuzno kroz slojeve želuca naziva se plastični linitis
(linitis plastica). Dovodi do pretvaranja želuca u zadebljani uski tubus u kojem se ne vidi
lokacija tumora.

Mnogi karcinomi želuca izlučuju sluz koja liči na želatinu, pa se takvi karcinomi još
nazivaju i koloidni karcinomi ili želatinozni karcinomi.

Lauren karcinome želuca dijeli na intestinalni tip i difuzni tip. Kod interstinanog tipa se
mogu uočiti žlijezde. Interstinalni karcinom želuca je dobro ograničen, i pokazuje varijaciju u
strukturi. Češći je u osoba iznad 55 godina. Difuzni tip karcinoma ima jednoličnu strukturu, nije
jasno ograničen, te široko zahvata sluznicu. Može biti građen od rasutih, solidarnih ili malih

10
grozdova ćelija. Žlijezde nisu prisutne, ali većina ovih tumora izlučuje sluz. Izražena je
proliferacija (razaranje) vezivnog tkiva. Češći je kod osoba u dobi od 47 godina.

Oko 75% karcinoma želuca lokalizirano je u antropiloričnoj regiji i na maloj krivini, a po

statistici ga slijede karcinom na kardiji, zadnjoj stijenci želuca, forniksu, velikoj krivini i prednjoj
stijenci želuca.

Infiltracija pilorusa i kardije svojim rastom izaziva brz razvoj simptoma, te je

dijagnostika karcinoma ove lokacije olakšana. Širenje karcinoma želuca se odvija na nekoliko
načina : direktno širenje u okolna tkiva i organe (gušteraču, jetru, slezenu, donji dio jednjaka,
dvanaestopalčno crijevo i žučni mjehur), limfogenim putem i hematogenim metastaziranjem.

Često se simptomi neoplazme javljaju kao epigastrične tergobe kao što su mučnina,
gadljivost, gubitak apetita i tjelesne težine. Ovi simptomi se javljaju dosta kasno, kada je maligni
proces u uznapredovaloj fazi. Ponekad se smetnje javljaju samo nakon pretjerivanja u
konzumiranju hrane. Može se javiti i krv u stolici i ispljuvku, te dijareja. Karcinom kardije može
dovesti do disfagije sa regurgitacijom i substernalnom boli. Metastaze u jetri dovode do razvoja
žutila kože, ascitesa uz uvećanje jetre. Metastaze u koštanom sistemu dovode do pojave
lumbarga (bol u lumbalnom dijelu kičme). Akutni abdomen je posljedica perforacije ulceriranog
želučanog karcinoma. Obično maligni ulcerirani karcinom želuca daje simprome mnogo ranije
nego što dovede do perforacije.

Ako se u epigastriju palpira rezistencija, nesinkronovana s disanjem, to je znak

uznapredovalog karcinoma želuca. Limfni čvorovi su povećani u lijevoj supraklavikularnoj
regiji, lijevoj aksili, duž ivice grudnog mišića ili duboko u aksili. Digito - rektalnim pregledom u
odmaklom stadijumu bolesti može se naći tzv. cul-desac fenomen pri kojem se iznad prostate u
muškaraca, ali i u odgovarajućoj regiji kod žena palpiraju tvrdi čvorovi koji su pokriveni
netaknutom sluznicom. Vaginalnim pregledom se mogu palpirati povećani jajnici kao posljedica
tzv. Kruckenbergovog tumora koji nastaje zbog širenja primarnog karcinoma želuca.
Temperatura može biti povišena i u ranoj fazi, a redovno prati uznapredovali oblik maligne
neoplazme.

Rengenološkim pregledom se može previdjeti 30 – 40 % razvijenih karcinoma želuca i

80 – 87% ranih karcinoma želuca. Uprkos tome ova dijagnostička metoda ima visoku primjenu.
Endoskopskim pregledom je moguće tačno određivanje lokacije tumora. Biopsijom u toku
endoskopskog pregleda je moguće uzeti uzorak tkiva za ispitivanje.

Perforacija je vrlo rijetka komplikacija želučanog karcinoma, te najčešće nastaje u

predjelu male krivine. Daljnje komplikacije su prodiranje karcinoma u stijenku kolona stvarajući
gastrokolične fisure, te krvarenja u vidu hematemeze i melene. Upalne reakcije te srastanje
tumora sa susjednim organima je često u kasnoj fazi.

11
 Jedina uspješna metoda liječenja tumora želuca je operativni zahvat. Dokazivanjem
metastaza operativno odstranjnje primarnog tumora je doslovno nepotrebno, jer i u slučaju
potpunog odstranjenja primarne lezije dolazi do širenja metastaziranog tkiva.

Radioterapija karcinoma želuca nije uspješna. Hemoterapija se upotrebljava kod

inoperabilnoh pacijenata koji imaju jaku bol.

Prognoza karcinoma želuca je loša i ovisi o rasprostranjenosti procesa u trenutku

otkrivanja. Pogodnija je kod intestinalnog nego kod difuznog karcinoma.

Rani karcinom želuca (RŽK, ili EGC) je karcinom u ranim fazama razvoja koji je
lokaliziran na sluznici ili sluznici i podsluznici, ali ne urasta u mišićni sloj. Râni karcinom želuca
treba razlikovati od ránog koji je ograničen na mali dio želučane sluznice i koji se otkriva i
uklanja u početnoj fazi. Prognoza ovog karcinoma zavisi od faze u kojoj se dijagnosticirao.
Klinički simptomi ukazuju na prisustvo peptičkog ulkusa, pacijenti imaju dispepsiju, bol u
predjelu epigastrija, mučninu, povraćanje i krvarenje u probavnom sistemu. Simptomi se povlače
pri primjeni simptomatske terapije, što usporava postavljanje stvarne dijagnoze. Razlikuju se tri
tipa ovog karcinoma :

 Tip I ili protirdirani tip – je izbočeni ili polipoidni tip koji se pruža u lumen želuca;
 Tip II ili superficijalni tip – karakteriše se neravnim plčama i dijeli se na tri pod tipa:
Tip IIa ili elevirani tip – lezija je izdignuta iznad okoline, pločasta je i jasno ograničena,

Tip IIb ili ravni – lezija je u nivou sa okolnom sluznicom, a od nje se razlikuje samo po
izmijenjenoj boji,

Tip IIc ili deprimirani (uvučeni) – lezija je pljosnata i malo ispod nivoa okolne sluznice;

 Tip III ili ekskavirani tip – ispoljava se kao ekskavirana lezija u obliku većih ili manjih
ulceracija.

Rani karcinom želuca češće se javlja kombinovano sa više tipova. Nastaje u donjoj polovini
ili trećini želuca. U zavisnosti od dubine može se podijeliti na intramukozni i submukozni tip.
Metastaziranje u okolne limfne čvorove je češće kod submukoznog tipa.

Kod ovog karcinoma se uočava pojava „zdravih polja“, tj. zdravo tkivo je okruženo
malignom promjenom. U kliničkoj slici se mogu javiti promjene apetita, mučnina, povraćanje,
disfagija, dispepsija, opstipacija ili proliv. Dijagnoza se postavlja gastroskopskim i
rendgenološkim pregledom (s tehnikom dvostrukog kontrasta), te biopsijom same promjene.

Terapija je hirurška, odnosno djelomična ili potpuna gasteroktomija.

12
 Neepitelni tumori želuca su rijetki. Terapija je hirurška, ali ako je riječ o pojedinačnim i
manjim promjenama moguća je transendoskopska elektrokoagulacija ili laserska fotokoagulacija.
Kontraidikacija za biopsiju je sumnja na tumor vaskularnog porijekla, jer može doći do obilnog
krvarenja.

 Lipome pokriva normalna želučana sluznica koja se zbog veličine promjene i

mehaničkog opterećenja može upaliti. Mogu izazvati krvarenje.

 Lejomiomi su ograđeni od okoline, građeni su od glatkih mišićnih vlakana, nepravilno su

raspoređeni, a između njih se nalazi fibrozno tkivo.

 Neuromi sporo rastu. Mogu se javiti kao švanom (češći je u žena, i na njegovom vrhu
postoji ulceracija), neurofibrom (češće izrasta iz mienteričnog nego iz submukoznog
nervnog spleta), neuroblastom, simpatoblastom, paragangliom.

13
Tumori tankog crijeva

Većina tumora tankog crijeva su benigne prirode, dok se maligni tumori u obliku raka,
limfoma i karcinoida jako rijetki

Benigni tumori tankog crijeva

Benigni tumori tankog crijeva uključuju nenormalan rast masnih i nervnih ćelija, zatim
ćelija vezivnog i mišićnog tkiva. Kao i većina drugih dobroćudnih tvorbi, ni ove neoplazme ne
uzrokuju simptome. Simptomi koji se javljaju su uglavnom vezani za lokalizaciju i veličinu
promjene. Neoplazma može dovesti do djelomičnog ili potpunog suženja crijeva ili do
strangulacije crijeva, ako se jedan dio crijeva uvuče u drugi. Ponekada se može javiti i krvarenje
iz gastrointestinalnog sistema.

Benigni tumori su : adenomi, leiomiomi, fibromi, lipomi, haemangiomi, limfangiomi i

polipozni sindromi.

Male novotvorine se mogu ukloniti endoskopskom elektrokauterizacijom, dok je za veće

neoplazme potreban operativni zahvat

Maligni tumori tankog crijeva

Iako rak tankog crijeva nije čest, osobe sa Chronovom bolešću i celijakijom spadaju u
rizičnu skupinu. Tvrd ili izdužen odsječak crijeva uzrokuje limfom koji se javlja u jejunumu i
ileumu. Pored limfoma i karcinoma, zbog specifične građe tankog crijeva u njemu se može
pojaviti i tzv. neuroendokrini tumori od kojih je najpoznatiji karcinoid. Lučenje hormona
malignog tumora nije rijetkost. Tumori mogu dovesti do suženja crijeva, pojave jake boli u
trbuhu te povraćanje. Pored ovoga maligni tumori dovode i do pojačanog gubitka bjelančevina iz
crijeva što se ispoljava pojavom edema na ekstremitetima i nakupljanjem tekućine u trbušnoj i
pleuralnoj duplji.

14
 Pri dijagnostici tumora tankog crijeva koristi se endoskopija, rendgenogram s barijem,
dok je terapija hirurška.

Tumori debelog crijeva

Česte novotvorine u debelom crijevu su polipi koji su najčešći benigni. Međutim, zbog
mogućnosti maligne alteracije preporučuje se odstranjnje svih novotvorina u ovom području.
Rak debelog crijeva je jako čest.

Benigni tumori debelog crijeva

Benigni tumori se dijele na epitelne, kao što su : tubularni adenom (adenomatozni polip),
vilo-tubularni adenom, metaplastični polipi; limfoidne kao što je benigni limfoidni polip;
vezivnotkivne : lipomi, leiomiomi, neurogeni tumori; mješane (hamartoma): Peutz – Jerghers –
sindrom, juvenilna polipoza.

Polip predstavlja rast tkiva iz crijevne stijenke te zauzima šuplinju crijeva. Polipi
najčešće rastu u rektumu i donjem dijelu debelog crijeva dok su rijetki u njegovom gornjem
dijelu. Neki polipi posjeduju peteljku, a njihova veličina varira (veći polip znači i veću
mogućnost maligne alteracije). Ove neoplazme se mogu podijeliti u tri grupe :

 hiperplastični polipi koji su načešći;

 adenomatozni polip;
 polipozni sindromi.

Iako rijetko uzrokuju simptome, pilipi mogu biti uzrok krvarenju iz rektuma. Ukoliko je
polip na dužoj peteljci moguće je njegovo ispadanje kroz anus, ali se to dešava iznimno rijetko.
Proliv je posljedica izlučivanja vode i soli kod velikih polipa koji su najvjerovatnije kancerogeni
ili će to tek postati.

Polipi se mogu osjetiti manuelnim rektalnim pregledom, ali se češće otkriju prilikom
rutinske sigmoidoskopije. Nakon otkrivanja prisutnosti polipa nužna je kolonoskopija (pretraga
kojom se pretražuje cijelo debelo crijevo) kojom se može i uzeti materijal u dijagnostičke svrhe.

Prije uklanjanja polipa iz debelog crijeva nužna je upotreba klizme i laksativa, a potom
se polipi uklone za vrijeme kolonoskopije rezanjem. Ukoliko je nemoguće uklanjanje polipa
tokom kolonoskopije, onda je potreban operativni zahvat. Odstranjene novotvorbe obavezno

15
pregledava patolog, te utvrđuje njihov stupanj maligmosti. Nakon uklanjanja polipa
kolonoskopski pregled se ponavlja nakoj jedne godine, a zatim po odredbi doktora

Obiteljska polipoza je prirođeno stanje gdje se razvije 100 ili čak i više prekanceroznih,
adenomatoznih polipa koji prekrivaju debelo crijevo i rektum. Polipi se razvijaju za vrijeme
dječijeg uzrasta i doba odrastanja. Rizik od raka kolona, koji se kod neliječenih slučajeva razvija
uglavnom prije 40. godina, može se otkloniti ako se potpuno odstrani debelo crijevo (i rektum).
Kod nekih pacijenata polipi rektuma nestanu ako se ukloni dio debelog crijeva a rektum se
pripoji na tanko crijevo. U slučaju da je otklonjeno cijelo debelo crijevo tanko će se prazniti
preko otvora načinjenog na trbušnoj stijenci (ileostoma).

Gardnerov sindrom je tip nasljednje polipoze gdje se benigni tumori pojavljuju svuda po
tijelu, i u crijevima. Osobe koje boluju od ovoga sindroma spadaju u visokorizičnu skupinu za
nastanak raka debelog crijeva.

Peutz – Jeghersov sindrom je nasljedno oboljenje gdje se kod oboljelih u želucu, tankom
i debelom crijevu pojavljuju tzv. mladenački polipi. Osobe koje imaju ovaj sindrom imaju smeđu
kožu i sluznice, pogotovo usne i desni. Ovaj sindrom ne povećava rizik od nastanka raka debelog
crijeva, ali zato povećava rizik od nastanka raka drugih organa (gušterače, pluća, dojke, jajnika i
maternice).

Maligni tumori debelog crijeva

U pramaligna stanja se ubrajaju adenomi koji uzrokuju obiteljsku polipozu, te ulcerozni

kolitis. U etiologiji se mogu izdvojiti genetski faktori, te sveukupni način života koji
podrazumijeva način ishrane, tjelesne aktivnosti i dr. Pri ocjeni ozbiljnosti stanja koriste se
sljedeći pokazatelji :

 tip tumora (papilarni, tubularni, mucinozni, tip pečatnog prstena);

 opšta diferenciranost (dobra, umjerena, srednja);
 polaritet jedara (lako prepoznatljiv, jedva prepoznatljiv, neprepoznatljiv);
 konfiguracija tubula (kompleksni tubuli, prosti tubuli, nepravilni tubuli, nema tubula);
 način rasta tumora (ekspanzivni i infiltrativni);
 limfocitna infiltracija (naznačena, umjerena, slaba);
 fibrosis (slaba, umjerena, ekspanzivna).

Kod širenja karcinoma se razlikuju četiri stadijuma. Kod prvog stadijuma ( A ) promjene su
na nivou sluznice. U drugom stadijumu ( B ) dolazi do infiltracije do seroze. Promjene u limfnim
čvorovima su uočljive kod trećeg stadijuma ( C ), a u četvrtom ( D ) stadijumu je vidljivo
metastaziranje.

16
 Karcinom debelog cvrijeva je drugi najčešći tip raka i drugi po učestalosti smrtnih
slučajeva. Najveći rizik od karcinoma imaju osobe pete decenije i starije. Rak kolona i rektuma
se zasebno evidentiraju zbog različite anamneze. Rak kolona je oko 2 puta češći od raka
rektuma, te češći je kod žena nego kod muškaraca. Rak debelog crijeva ne mora zahvatiti oba
njegova dijela zajedno. Tačni uzroci ovoga oboljenja nisu poznati, ali se smatra da određeni
faktori više doprinose razvoju oboljenja. U faktore rizika spadaju : dob – češći je kod starijih
osoba, iako nije isključeno njegovo pojavljivanje i u pubertetu; prehrana – češće se javlja kod
osoba koje konzumiraju visokokalorične namjernice, hranu bogatu životinjskim mastina, a
siromašnu biljnim vlaknima, kalcijom, vitaminom D; prisustvo polipa u debelom crijevu;
prisustvo nekih drugih bolesti kao npr. rak jajnika, maternice i dr.; prisustvo raka debelog crijeva
u bliskih članova porodice; upale debelog crijeva . . .

Simptomi zavise od lokacije, proširenosti i tipa raka. Simptomi koji su uglavnom prisutni
od pojave neoplazme su umor i slabost zbog izražene anemije. Desni, uzlazni dio debelog crijeva
ima veći promjer i tanju stijenku, te zbog tekućeg sadržaja do začepljenja dolazi tek u kasnom
stadijumu raka. Kod iznimno velikog tumora, promjena se može palpirati preko trbušnog zida.
Tumor ove lokacije može izazvati povećanje tjelesne temperature, znojenje, malokrvnost,
gubitak tjelesne težine. Lijevi, silazni dio debelog crijeva ima manji promjer i deblju stijenku,
dok je sadržaj u njemu polučvrst, te se ranije pojavljuje žačepljenje. Maligna neoplazma u ovom
području uzrokuje naizmjenično opstipaciju i dijareju. Krv u stolici se rijetko može vidjeti
makroskopski, pa je potrebno mikroskopsko ispitivanje stolice na skriveno krvarenje. U trbuhu
može biti prisutna grčevita bol. Kod raka rektuma krvarenje se javlja za vrijeme pražnjenja
crijeva, ali se može javiti i osjećaj da crijevo nije potpuno ispražnjeno. Bol se najčešće javlja
kada se rak proširi na drugo tkivo izvan rektuma. Za rano postavljanje dijagnoze je važan redovit
pregled, posebno kod rizičnih skupina. Pored ispitivanja stolice na prisustvo krvi u dijagnostici
se upotrebljavaju i druge metode kao što su kolonoskopija, sigmoidoskopija, zatim serije
rendgenskih snimki debelog crijeva (pacijentu se daje nekoliko klizmi sa otopinom barija), te
digitorektralni pregled. Krvnim pretragama se može uočiti povećana koncentracija tumorskih
markera npr. karcinoembrionalni antigen, CA 19 – 9 i CA 128. U dijagnostici se mogu korostiti i
druge metode kao npr. NMR (nuklearna magnetna rezonanca), PET (pozitronska emisijska
tomografija) – koristi se za otkrivanje proširenosti raka te aktivnosti uočenih promjena.

Liječenje karcinoma zavisi od stepena uznapredovalosti u trenutku otkrivanja. Ako se rak

debelog crijeva otkrije u ranom stadijumu razvoja i ako se odmah počne sa odgovarajućom
terapijom, šanse za potpuno izlječenje su i do 95%. Čak i ako ne dođe do potpunog izlječenja
moguće je bolest držati pod kontrolom.

Lokalno liječenje podrazumijeva zračenje ili operativno odstranjivanje tumorskog tkiva u

crijevu, pa čak i udaljenih metastaza. Sistemsko liječenje obuhvata primjenu kemoterapije i
bioloških lijekova koji se raspoređuju po cijelom tijelu.

17
 Prilikom hirurškog liječenja uklanja se veliki dio zahvaćenog dijela crijeva i okolnih
limfnih čvorova, te se spajaju preostali dijelovi. Kod rektalnog karcinoma način operacije ovisi o
udaljenosti neoplazme od anusa te zahvaćenosti crijevne stijenke. Ukoliko je karcinom znatno
uznapredovao u potpunosti se odstranjuje rektum i anus, te se na trbušnom zidu načini kolostoma
(hirurški napravljen otvor koji povezuje preostali dio debelog crijeva sa trbušnim zidom). Ona
može biti privremena i trajna, izaziva iritaciju okolnog tkiva. Nakon operacije kod bolesnika se
može pojaviti krvarenje i / ili druge komplikacije, proliv ili opstipacija.

Radioterapija je postupak pri kojem se koriste zrake velike energije za uništavanje

stanica maligne neoplazme. Ova vrsta terapije se često izvodi ambulantno, iznimka su bolesnici
koji zajedno sa radioterapijom primaju i kemotrapiju te je njihovo liječenje bolničko.
Radioterapija može biti :

 neoadjuvantna – može se primjeniti prije operacije s ciljem da se tumor smanji

omogućavajući poštedni operativni zahvat;
 adjuvantna – primjenjuje se nakon operacije;
 palijativna – primjenjuje se za liječejnje metstaza

Kao nuspojave mogu se pojaviti : umor, iscrpljuenost, mučnina, povraćanje, proliv, krv u
stolici, grčevi u crijevima, nemogućnost mokrenja. Na mjestu zračenja koža može biti crvena,
osjetljiva, napeta i suha. Nuspojave se uglavnom povlače nakon prestanka terapije.

Kemoterapija ima sistemski učinak na organizam, odnosno djeluje i na zdrave ćelije u

organizmu. Ona podrazumijeva upotrebu određenih lijekova kako bi se zaustavio rast i
razmnožavanje malignih ćelija. Nuspojave ovoga načina liječenja su : umor, mučnina i
povraćanje, manjak leukocita, povećana sklonost ka nastanku infekcija, manjak eritrocita i
trombocita, stomatitis, alopecija i dr.

U biološke lijekove (imunoterapija) se ubrajaju monoklonska protutijela koji se vežu na

tumorske stanice. Oni ne uzrokuju opadanje kose te se kao nuspojave javljau : povišen krvni
pritisak, osip, glavobolja, slabost, suha koža, povišena temperatura i dr. Ova terapija se
primjenjuje u kombinaciji s kemoterapijom.

Potrebno je provoditi periodične kontrole kako bi se na vrijeme otkrila pojava recidiva ili
novog karcinoma. Kontrola uključuje fizikalni pregled, pregled stolice na krv, kolonoskopiju,
rengensku snimku pluća i laboratorijske testove.

18
Tumori jetre

Benigni tumori jetre

U benigne tumore se ubrajaju hemangiom, adenomi i hemartromi.

Hemangiom je češći u žena nego u muškaraca. Najčešće se susreće kavernozni tip. U

dijagnostici se primjenjuje arteriografija jetrene arterije, dok odstranjivanje može biti
segmentelnom ili lobarnom resekcijom jetre.

Hepatoangiomi su tumori hepatičnih ćelija i često su multipli. Ponekad ih je nemoguće

ukloniti. Holangiohepato angiomi su tumori izvodnih kanala jetre, najčešće su solidarni.

Maligni tumori jetre

Hepatom je najčešći primarni tumor jetre. Izaziva nagli pad tjelesne težine i brzo dovodi
do nastanka anemije. Bol je posljedica veličine tumora koji raste na površini jetre. Mogu se javiti
i žutica i hipertenzija. Dijagnoza se postavlja splenoportografijom, selektivnom arteriografijom,
UZV jetre, biopsijom nekarekterističnog tkiva. Ukoliko je hepatom solidarna maligna neoplazma
koja nije dala metastaze radi se lobarna resekcija jetre.

Tumori gušterače

U pankreasu se mogu pronaći ciste koje se dijele na prave ciste i pseudociste. Prave ciste
se dijele na embrionalne, neoplastične i parazitarne. Pseudociste se dijele na : posttraumatske
ciste pankreasa koje nastaju usljed traumatske rupture kanala za izlučivanje; retencione ciste
nastaju usljed zadržavanja sadržaja koji noramalno treba da se izluči. Prave ciste se razvijaju
sporije nego pseudociste. Velike ciste uzrokuju bol zbog pritiska na okolno tkivo, mučninu i
povraćanje. Ukoliko cista sprečava oticanje sadržaja iz gušterače može se javiti žutica, a ukoliko
su jako velike mogu se palpirati preko trbušnog zida. U dijagnozi je važna anamneza, RTG
snimak, splenoportografija. Terapija cista ove lokacije je djelomična ili totalna resekcija
pankreasa.

19
Maligni tumori pankreasa

Karcinom gušterače je najčešće lokalizovan na glavi gušterače. Iako se može javiti u

svakom životnom dobu, najčešći je između 40 i 60 godina. Karcinom glave gušterače i papile
Vateri je češći kod muškaraca. Metastaze se nalaze u pankreasu i aortnim limfnim čvorovima, a
kasnije i u udaljenim organima. Karcinom papile Vateri brzo daje metastaze. U kliničkoj slici se
javljaju bolovi u epigastriju koji se šire u leđa. U početku su povremeni, a kasnije stalni. Boja
kože je tamnožutozelena, a pojavu žutice prati svrab. Moguće je uvećanje jetre i žučne kese.
Karcinom papile je praćen melenom, dok je stolica kod karcinoma glave gušterače aholična.
Dijagnoza se postavlja radiološkim pregledom, a od laboratorijskih nalaza bilirubin je povećan,
povećane su lipaza i amilaza. Anemija i leukocitoza se javljaju zbog nekroze tkiva. Rijetko se
mogu uočiti hiperglikemija i glikozurija. Terapija je hirurška uz radioterapiju.

Sakrom pankreasa je rijedak i javlja se u vidu cista.

Tumori Largenhansovih ostrvaca su rijetki. Insulinom se najčešće javlja između 30. i 60.
godina, podjednako u oba pola. Maligni oblik dovodi do proliferacije beta-ćelija. Bolesnik
natašte osjeća zamor, tremor (nevoljno grčenje i opuštanje poprečnoprugaste muskulature) i
pospanost. Javljaju se grčevi, diplopija, midrijaza, usporeno disanje i halucinacije. U težeim
slučajevima može nastupiti hipoglikemijska koma. Terapija je operativna.

Tumori žučnog mjehura

Tumori žučne kese su nekada bili iznimka, dok se danas sve češće susreću. Kamenci u
ovom organu predstavljaju znatan rizik od razvoja neoplazme. Pored njih, ulogu u nastanku
tumora imaju i starosna dob (osobe starije od 60 godina su podložnije oboljenju), spol (žene
obolijevaju dva puta češće nego muškarci), malformacije žučnih kanalića, pušenje, prekomjerna
tjelesna težina, izlaganje potencijalnim kancerogenima, upotreba lijekova na hormonalnoj bazi ...

Javljaju se simptomi prisustva kamenaca u žučnoj kesi, opstruktivna žutica, a može se

javiti i napad akutne upale žučne kese. Žutica može biti praćena svrbežom kože. Javlja se bol u
trbuhu gore desno, mučnina i povraćanje koje rezultiraju gubitkom apetita i mršavljenjem. Urin
je taman, dok je stolica često aholična. Kadkada se može javiti i povišena tjelesna temperatura.

U dijagnostici se koriste UZV, CT, MR i laboratorijske pretrage.

20
 Kod maligne neoplazme potrebno je hirurško odstranjenje žučne kese, te kemo i
radioterapija. Uravnotežena ishrana, uz dosta tjelesne aktivnosti smanjuje rizik od oboljenja, kao
i smanjenje tjelesne težine i prestanak pušenja.

Tumori slezane

Tkivo slezane je jako otporno prema svim ćelijama koje ne učestvuju uz njenoj
fiziološkoj građi i funkciji, te su bilo kakve patološke promjene slezane jako rijetke. Jako rijetko
se u ovom organu mogu pojaviti maligne neoplazme, od kojih su najčešći limfosakromi i
angiosakromi. Izlječenje se kadkada može postići splenektomijom.

21
 ZAKLJUČAK

Istražujući temu mog maturskog rada shvatila sam koliko je važno biti svjestan i
edukovan o ulozi digestivnog sistema u očuvanju i razvoju ljudskog organizma. Ovaj rad mi je
dao priliku da proširim svoja znanja i da ubuduće više obratim pažnju na svoje načine i običaje
konzumiranja hrane.

Takođe je veoma važno redovno posjećivati doktora, i tako spriječiti bilo kakav vid
oboljenja jer svi organi u digestivnom sistemu su međusobno povezani. Ako dođe do poremećaja
rada bilo kojeg organa u probavnom traktu to će se reflektovani ne samo na organe istog sistema,
nego na čitav čovjekov organizam. Zato je bitno voditi računa o pravilnoj ishrani tj. unosu
potrebnih organskih i neorganskih materija kako bi se postigao balans, i tako omogućio pravilan
rad organa.

Naš probavni sistem je čudo prirode, koje omogućava život i pretvaranje namirnica u
pogonsko gorivo za milijarde ćelija u našem organizmu. Obratimo li pažnju na ishranu, naš
organizam će nam se odužiti zdravljem i boljim funkcionisanjem!

„U zdravom tijelu, zdrav duh!“

22
 LITERATURA

1. Internet
2. Wikipedia
3. Perović, Drago. Anatomija čovjeka I dio, „Glas Medicinara“ izdavačka jedinica
PKOOSSO Medicinskog fakulteta u Sarajevu, Sarajevo
4. Jetra.org, http://jetra.org/
5. Zdrav život, http://www.zdravzivot.com.hr

23