ORTOGRAPIA TI ILOKANO

PANNAKAILAWLAWAG DAGITI PAGALAGADAN TI ORTOGRAPIA TI ILOKANO

PARA ITI NASAMAY A PANNAKAISURO DAYTOY KADAGITI PAGADALAN

Insagana da EUGENE CARMELO CABANILLA-PEDRO, JOEL B. MANUEL, NEYO MARIO E.

VALDEZ, ken ARIEL S. TABAG/ Inedit da JUAN AL. ASUNCION ken CLES B. RAMBAUD
Naaramid daytoy a pagbasaan maipanggep kadagiti pagalagadan ti ortograpia ti Ilokano tapno
nalawlawag pay a maawatan dagiti maseknan iti pannakaisagana dagiti pagisuro a materiales nga
Ilokano.

Mayannatup ti langa daytoy a pagbasaan iti Ortograpiyang Pambansa nga inruar ti Komisyon sa Wikang
Filipino idi 2013.
PAKAUNA

Ti Ortograpia ti Ilokano ti pakabuklan dagiti pagalagadan iti panagsurat iti pagsasao nga Ilokano.
Gapu ta napauten nga adda nakasurat a tradision ti lengguahe nga Ilokano, nabukel dagiti
pagalagadan babaen ti agtultuloy a panangaramat dagiti agsursurat iti daytoy a pagsasao, nangruna
dagiti mannurat iti literatura, no ania ti umisu a pannakaisurat dagiti balikas iti pormal a wagas.
Dimmalan ti ortograpia kadagiti panagbaliw iti panaglabas ti panawen, wenno kadagiti panawen a
kasapulan a mayannatup daytoy iti agdama nga ebolusion ti pagsasao.

Kas iti Tarabay iti Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano (KWF, 2012), saan a naparnuay lattan dagiti
ortograpiko a pagalagadan iti daytoy a pagbasaan no di ket naadaw dagitoy manipud kadagiti maar-
aramaten kadagiti publikasion a kas kadagiti magasin, libro, relihioso a pablaak, ken dadduma pay a
babasaen a naisurat iti Ilokano. Mailawlawag no kasano nga ikur-it ken aramaten dagiti letra,
karamanen ti panangilawlawag kadagiti narikut nga aspekto ti ortograpia.

Maipaganetget met ditoy a naglasat daytoy nga ortograpia kadagiti konsultasion babaen dagiti
taripnong dagiti mannurat, dagiti akademiko, ken dadduma pay a maseknan iti pannakaital-o ti
pagsasao nga Ilokano. Naglasat pay dagitoy naurnong a pagalagadan iti panangamiris ti grupo a
buklen dagiti mannurat ken akademiko, wenno grupo a naammo iti pormal nga Ilokano ken iti
pannakaipakat ti umisu nga ebkas ken usar.

Iti daytoy nga ortograpia, naipaayan met iti pateg ti panggep ti Komisyon sa Wikang Filipino (KWF)
a harmonisasion dagiti ortograpia dagiti amin a pagsasao iti Filipinas, kas sagudayen ti Ortograpiyang
Pambansa (OP) a pagrubuatan ti panggepda. Naidasig dagiti ortograpiko a pagalagadan ken dagiti
prinsipio ti OP iti ortograpia ti Ilokano. Kalpasanna, nailasin dagiti pagalagadan ken dagiti prinsipio
ti OP a mabalin a maiserrek iti ortograpia ti Ilokano. Kas pagarigan, maiserrek ti panangrespeto iti
yan ti <e> ken ti <o> ken kadagiti panangyebkas kadagitoy a balikas nga aggapu iti Español.
Mairaman pay ti panangaramat iti <ë> a para iti natangken nga <e>, nupay maibalakad a maaramat
laeng daytoy kadagiti dialogo kadagiti piksion. Saanen a nairaman dagiti pagalagadan ken dagiti
prinsipio a naipadasen iti lengguahe nga ipakat iti napalabas ngem naibabawi met laeng gapu ta di
maitutop dagitoy iti estruktura ti Ilokano.

Kamaudiananna, mataming ditoy dagiti baro a pakaseknan nga ipaay dagiti addang iti pannakaaramat
ti pagsasao kadagiti tay-ak nga agkasapulan iti teknikal a bokabulario. Kangrunaan kadagitoy ti
pannakaiserrek dagiti balikas manipud iti International Scientific Vocabulary (ISV). Adu kadagitoy a
balikas ti maar-aramaten iti Ilokano manipud iti orihinal a pormana iti Ingles, kas iti agenda, alumni,
bicep, cranium, radium, ken stadium.
SEKSION 1. GRAPEMA

1.1. Introduksion. Ti ortograpia ti ummong dagiti pagalagadan iti panagisurat iti pagsasao. Panggep
daytoy ti bisual ken grapiko a mangibagi iti mayebkas a pagsasao. Tapno matungpal daytoy a
panggep, mausar dagiti simbolo a mangibagi kadagiti balikas. Mabalin a buklen ti tunggal balikas ti
dua a kita ti elemento: dagiti ponema ken dagiti suprasegmental. Ponema ti awag kadagiti uni iti
panagsarita wenno panagsao, ket suprasegmental ti awag iti karakteristiko ti panagsarita, kas iti radies
ken iti entonasion.

1.2. Sistema ti panagsurat. Grapema ti awag kadagiti simbolo a mausar iti panangisurat iti
pagsasao. Alpabetiko ti sistema ti panagsurat iti Ilokano. Iti daytoy a sistema, kangrunaan a mausar
dagiti simbolo a maawagan iti letra tapno mabukel kadagiti grapema. Ibagian ti tunggal grapema, a
buklen ti letra, ti uni a paaweng (patinig) wenno pauni (katinig).1 Mausar pay dagiti diakritiko wenno
kurtalikas ken dagiti marka ti puntuasion wenno kurtasurat.

1.3. Alpabeto nga Ilokano. Alpabeto ti awag iti ummong dagiti letra. Tinawid ti Ilokano ti alpabeto
a Romano babaen ti pannakaaramat ti alpabeto nga Español. Duapulo ket siam a letra ti mangbukel
iti agdama nga alpabeto nga Ilokano. Addaan ti tunggal letra iti dua a porma: ti dakkel a letra ken ti
bassit a letra. Suroten dagiti letra ti nagan dagitoy iti Ingles, malaksid iti ñ a sumurot iti nagan daytoy
iti Español. Ti sumaganad ti alpabeto nga Ilokano:

Aa Bb Cc Dd Ee Ff Gg Hh
ey bi si di i ef ji eyts
Ii Jj Kk Ll LL ll Mm Nn Ññ
ay jey key el dobol el em en eñe

Ng ng Oo Pp Qq Rr Ss Tt Uu
en ji ow pi kiu ar es ti yu

Vv Ww Xx Yy Zz
vi dobol yu eks way zi

1.4. Dagiti diakritiko. Iti agdama, mausar ti maymaysa a diakritiko (kurtalikas), ti agudo < ´ > a
mangipakita iti panangidagsen iti pannakayebkas ti maysa a silaba kadagiti balikas. Iti ababa a pannao,
markaan daytoy ti mairadies a silaba. Ngem kas iti panangsurot iti proyekto ti KWF iti
harmonisasion dagiti ortograpia dagiti nadumaduma a pagsasao iti Filipinas, maipalubos a mausar ti
patuldek < ¨ >, grabe < ` >, ken sirkumpleho < ˆ > iti ortograpia iti daytoy a kodipikasion. Saan nga
inkapilitan ti panangusar kadagiti diakritiko. Mataming iti Seksion 10 dagiti kaso no kaano a
maaramat dagiti diakritiko.

1Nabukel dagiti balikas a paaweng ken pauni manipud iti pasakbay a pa- ken kadagiti ramut nga aweng ken uni. Iti
daytoy a pagbasaan maaramat kas abrebiasion ti A para iti paaweng ken ti U para iti pauni.
1.5. Dagiti kurtasurat. Dagiti kurtasurat (marka ti puntuasion) ti tarabay iti panangawat ken umno a
panangbasa kadagiti teksto. Dagiti sumaganad ti gagangay a kurtasurat:

tuldek < . > dua-tuldek < : >

marka-ti-saludsód < ? > tuldek-kaw-it < ; >
marka-ti-rikna < ! > pangsandi < ’ >
kaw-it < , > marka-ti-adaw < “ ” >
sikaw < ( ) > parangtay < - >
SEKSION 2. PANANGYEBKAS ITI ISPELING DAGITI BALIKAS

Iti pannakayebkas ti ispeling dagiti balikas, maibasa a saggaysa dagiti letra iti panagsasaruno dagitoy
iti maysa a balikas, silaba, pangyababaan, akronim, inisial, simbolo iti siensia, kdp.

2.1. Silaba.
Maisurat Mayebkas
it /ay-ti/
kon /key-o-en/
trans /ti-ar-ey-en-es/
pa /pi-ey/
tsart /ti-es-ey-ar-ti/

2.2. Balikas.
Maisurat Mayebkas
bado /bi-ey-di-o/
panggep /pi-ey-en ji-ji-i-pi/
Ramos /kapital ar-ey-em-o-es/
vinta /vi-ay-en-ti-ey/
jihad /jey-ay-eyts-ey-di/

2.3. Akronim.
Maisurat Mayebkas
NAPOCOR (National Power Corporation) /en-ey-pi-o-si-o-ar/
CAR (Cordillera Administrative Region) /si-ey-ar/
ASEAN (Association of Southeast Asian /ey-es-i-ey-en/
Nations)

2.4. Pangyababaan.
Maisurat Mayebkas
Blsng. (Balasang) /kapital bi-el-es-en ji/
Mr. (Mister) /kapital em-ar/
Mrs. (Misis) /kapital em-ar-es/
Hon. (Honorable) /kapital eyts-o-en/
Dr. (Doktor) /kapital di-ar/

Saanen a nasken a mairaman a mayebkas ti tuldek a kas koma “Dr.” /kapital di-ar-tuldek/.

2.5. Inisial.

2.5.1. Inisial ti Tao wenno Banag.

Maisurat Mayebkas
CPR (Carlos P. Romulo) /si-pi-ar/
 GSR (Godofredo S. Reyes) /ji-es-ar/
FM (Ferdinand Marcos) /ef-em/
TKO (Technical Knockout) /ti-key-o/
CPU (Central Processing Unit) /si-pi-yu/
DOA (Dead on Arrival) /di-o-ey/

2.5.2. Inisial ti Gunglo, Institusion, wenno Lugar.

Maisurat Mayebkas
GUMIL (Gunglo dagiti Mannurat nga Ilokano) /ji-yu-em-ay-el/
UP (University of the Philippines) /yu-pi/
NGO (Non-Government Organization) /en-ji-o/
IN (Ilocos Norte) /ay-en/
IS (Ilocos Sur) /ay-is/

2.6. Simbolo iti Siensia wenno Matematika.

Maisurat Mayebkas
Fe (iron/yero) /ef-i/
H2O (water/danum) /eyts-tu-o/
NaCl (sodium) /en-ey-si-el/
lb (pound/libra) /el-bi/
kg (kilogram/kilogramo) /key-ji/
v (velocity/belosidad) /vi/
SEKSION 3. NAKASURAT NGA ISPELING

3.1. Pakauna. Ti ispeling ti nakasurat a pannakabagi ti balikas. Iti ideal nga ortograpia, adda
maymaysa a letra a para iti maymaysa a ponema, ken vice versa. Awan sibibiag a pagsasao a
makasurot iti ideal. Uray ti alpabeto a Romano, a nadisenio nangruna a para iti Latin, saan a
makasurot iti ideal a panangisurat iti daytoy. Nupay kasta, ti ortograpia ti Ilokano ti maysa kadagiti
asideg iti ideal.

3.2. Paaweng. Mausar ti paaweng a kas pangawag iti ponema ken iti letra. Paaweng ti ponema no
mabukel daytoy babaen ti panagruar ti angin iti ngiwat nga awanan sawir. Paaweng ti letra no ibagian
daytoy ti ponema a paaweng. Mausar ti lima a letra a paaweng: a, e, i, o, u.

3.2.1. e kadagiti nagkauna a balikas. Idi damo a mausar ti alpabeto a Romano iti Ilokano,
nausaren ti e a mangibagi ti natangken nga e kadagiti nagkauna (wenno sakbay a dimteng dagiti
Español) a balikas. Ti natangken nga e ti wagas ti ebkas ti e, kadagiti balikas a kas iti pinakbet, met, ken
wen, iti dadduma a dialekto, kas iti dialekto ti La Union ken iti dialekto ti Pangasinan. Ibagian pay ti e
ti nalukneng nga e kadagiti bulod a balikas, kas iti eksamen, ekis, ken elemento.

Iti panaglabas ti panawen, nagdalan ti natangken nga e iti panagbaliw kadagiti dadduma a dialekto.
Adda dagiti dialekto, kas iti dialekto ti Laoag ken iti dialekto ti Vigan, a nangitipon iti daytoy iti
nalukneng nga e. Kadagitoy a dialekto, agpada ti pannakaibalikas ti e iti pinakbet ken iti eksamen.
Adda met dagiti dialekto iti Tanap ti Cagayan a nangitipon iti daytoy iti ebkas ti i. Daytoy ti rason a
makita, kas pagarigan, ti mit ken ti win kadagiti dadduma a sinurat (impormal).

Iti laksid dagiti panagduduma ti ebkas, mairekomendar ti kanayon a panangusar iti e kadagiti balikas a
kas iti pinakbet, met, ken wen. Ayonan ti tradision ken etimolohia daytoy a rekomendasion.

3.2.2. e ti Español. Iti kaaduan a balikas nga aggapu iti Español, agtalinaed ti e iti yan daytoy a
balikas. Kadagiti balikas a di napagtalinaed ti e, maibalakad a maisubli daytoy. Kas pagarigan, isurat ti
desnudo, saan a disnudo, ken mantener, saan a mantenir.

Nupay kasta, saan a maisubli ti e no mangibunga ti orihinal a balikas nga Español iti dua a balikas nga
addaan iti agsabali nga ebkas ken kaipapanan. Kas pagarigan, ti seguro ket nagbalin a siguro (nalabit)
ken seguro (insurance).

3.2.3. o ken u iti nagkauna a balikas. Iti Ilokano, kas iti kaaduan a pagsasao iti Filipinas, di unay
madlaw ti pagdumaan ti pannakayebkas ti o ken u. Daytoy ti rason a makita, kas pagarigan, ti ammu,
kasanu, ken asu kadagiti impormal a sinurat. Nupay kasta, addan timmaud a tradision iti Ilokano no
kaano a mausar ti o ken ti u. Mairekomendar ti panangusar iti o iti maudi a silaba ti puon a balikas
wenno ti morpema ken ti u iti dadduma a lugar, kas iti puot, buok, ken guyugoy. Makita met ti
eksepsion iti sumagmamano a balikas, kas iti danum, kapsut, koma, etc. Kasapulan ti tulong ti
diksionario tapno maammuan dagitoy.

3.2.4. o ti Español. Iti kaaduan a balikas nga aggapu iti Español, napagtalinaed ti o iti yan daytoy.
Ngem adda dagiti balikas a naipan ti u iti lugar ti o. Masansan a bunga daytoy ti pannakatikaw no
adda dagiti dandani agkalanga a balikas iti Español ken iti Ingles. Kas pagarigan, no dadduma, makita
ti surpresa, idinto nga aggapu daytoy iti sorpresa, ta dandani kalanglanga daytoy ti surprise. Kas iti
Tarabay (2012) ken iti OP (2014), mairekomendar ti panangmantener iti o iti umisu a lugar daytoy
kadagiti balikas nga aggapu iti Español. Iti ispeling, maisurat ngarud, kas iti sorpresa, kortina, ken
kosina, saan a surpresa, kurtina, ken kusina.

3.3. Pauni. Mausar ti pauni a kas pangawag iti ponema ken iti letra. Pauni ti ponema no mabukel
daytoy babaen ti pananglapped iti panagruar ti angin iti ngiwat. Pauni ti letra no ibagian daytoy ti
ponema a pauni. Mausar ti duapulo ket tallo a letra a pauni: b, c, d, f, g, h, j, k, l, m, n, ñ, ng, p, q, r, s, t, v,
w, x, y, z.

3.3.1. Daan a bulod a balikas. Kadagiti daan a bulod a balikas, nasuktan ti sumagmamano a pauni
kadagiti analogo a letra. Ti sumaganad dagiti naaramid a panagibatog:
a) Nasuktan ti c iti k no sarunuen daytoy ti a, o, u wenno pauni. Kas pagarigan,
maisurat ti kabalio (caballo), kortar (cortar), kura (cura), klima (clima), aksion (acción), ken
sektor (sector).

b) Nasuktan ti c iti s no daytoy ket sarunuen ti e wenno i. Kas pagarigan, maisurat ti

sebo (cebo), sentro (centro), siklo (ciclo), ken singko (cinco).

c) Nasuktan ti ch iti ts. Kas pagarigan, maisurat ti tsokolate (chocolate), tseke (cheque),
ken titser (teacher).

d) Nasuktan ti f iti p. Kas pagarigan, maisurat ti pamilia (familia), telepono (teléfono),

petsa (fecha), ken elepante (elefante).

e) Nasuktan ti g iti h no sumaruno ti e wenno i. Kas pagarigan, maisurat ti heneral

(general), helatina (gelatina), higante (gigante), ken hinebra (ginebra).

f) Nasuktan ti gue ken gui iti ge ken gi. Kas pagarigan, maisurat ti gerra (guerra), gitarra
(guitarra), ken gilotina (guilotina).

g) Napukaw ti h kadagiti balikas nga aggapu iti Español. Kas pagarigan, maisurat ti
abilidad (habilidad), igado (hígado), oras (horas), ken ospital (hospital).
 h) Nasuktan ti j ti Español iti h. Kas pagarigan, maisurat ti hamon (jamón), hasmin
(jasmín), ken hues (juez).

i) Nasuktan ti j ti Ingles iti di wenno dy. Kas pagarigan, maisurat ti dianitor (janitor)
ken dyip (jeep).

j) Nasuktan ti ll iti li. Kas pagarigan, maisurat ti kalio (callo), pilio (pillo), ken selio (sello).

k) Nasuktan ti ñ iti ni. Kas pagarigan, maisurat ti panio (paño), banio (baño), ken
engganio (engaño).

l) Nasuktan ti v iti b. Kas pagarigan, maisurat ti baka (vaca), baso (vaso), barnis
(varnish), ken drayber (driver).

m) Nasuktan ti sh ti Ingles iti si wenno s. Kas pagarigan, maisurat ti siampo (shampoo),

siuting (shooting), plaslayt (flashlight), ken barnis (varnish).

n) Nasuktan ti z iti s. Kas pagarigan, maisurat ti kalis (cáliz), rason (razón), sona (zona),
ken sero (zero).

o) Kadagiti balikas nga aggapu iti Español, masuktan ti n iti m no ti sumaruno a letra
ket f wenno v a masuktan met iti p wenno b. Kas pagarigan, maisurat ti komperensia
(conferencia), kompesar (confezar), kompiansa (confianza), kombension (convención),
kombento (convento), ken kombulsion (convulsión).

p) Kadagiti balikas nga aggapu iti Español, masuktan ti n iti ng sakbay ti q ken c a
masuktan met iti k ken sakbay ti g. Kas pagarigan, maisurat ti engkanto (encanto),
kongkistador (conquistador), anggulo (ángulo), engganio (engaño), ken anghel (ángel).
Ngem no di mapagriruan ti ebkas, saan a masuktan ti n, kangrunaan no ti n ket
sakbay ti kl, kr, gl, ken gr. Kas pagarigan, maisurat ti enklitiko (enclítico), ken kongreso
(congreso).

Mapagduma met ti banko (pinansial nga institusion) ken ti bangko (tabla a pagtugawan
wenno bench iti Ingles). Mapagduma pay ti Domingo (nagan ti aldaw) ken ti dominggo
(lawas).

Maawat ti ispeling dagiti daan a bulod a balikas. Saan a maisubli ti dati a porma dagitoy. Kas
pagarigan, saan a nasken a maisubli ti f iti piesta (fiesta), plete (flete), ken prito (frito). Nupay kasta,
mabalin a maipakat kadagitoy dagiti baro a panagibatog, kas makita iti sumaruno a subseksion.
3.3.3. Baro a bulod a balikas. Kadagiti baro a bulod a balikas, mabigbig a napalawan ti listaan
dagiti ponema ti agdama nga Ilokano, gapu iti impluensia ti Español, ti Ingles, ken dagiti pagsasao iti
Tanap ti Cagayan, iti Cordillera, ken kadagiti dadduma pay a lugar. Iti kasta, mairekomendar ti
sumagmamano a panagbaliw iti ispeling dagiti baro a bulod a balikas.

Kas pagalagadan, maipakat ti kaaduan kadagiti panagibatog a makita iti subseksion iti ngato.
Mairekomendar laeng dagiti sumaganad a panagbaliw:
a) Mamantener ti f. Kas pagarigan, maisurat ti futbol (fútbol/football), fosil (fósil/fossil),
ken folder (folder).

b) Mamantener ti v kadagiti balikas nga aggapu iti Ingles. Kas pagarigan, maisurat ti
visa (visa), vertebra (vertebra), ken video (video).

Saan a maibalakad ti panamagtalinaed iti v kadagiti balikas nga aggapu iti Español;
mairekomendar a masuktan latta daytoy iti b. Ngamin, iti Español, maymaysa ti
pannakaibalikas ti b ken ti v. Iti Ortografia de la Lengua Española (2010), sagudayen ti
kapitulo 2.1 a “dagiti letra b, v... ibagian ita dagitoy ti maymaysa a ponema... a
pakaigapuan ti adu a pakatikawan iti panagisurat.”2

c) Maisurat ken mayebkas ti h kadagiti balikas nga aggapu iti Español. Kas pagarigan,
maisurat ti humanidades (humanidades), hiato (hiato), ken prohibision (prohibición).

Gapu ta limitado ti bilang dagiti daan a bulod a balikas nga addaan iti h iti orihinal a
porma, nalaka a mailista dagitoy. Maisurat ti abilidad, alahas, arina, abito, ektaria,
ehemonia, elise, yelo, yerba, yero, igado, iha, iho, olandes, oras, orno, ospital, ostia, ken welga para
iti habilidad, alhajas, harina, hábito, hectárea, hegemonía, hélice, hielo, hierba, hierro, hígado,
hijo, hija, holandés, horas, horno, hospital, hostia, ken huelga.

d) Pagtalinaden ti j kadagiti balikas nga aggapu iti Ingles. Kas pagarigan, maisurat ti
jam (jam), jet (jet), ken junior (junior).

e) Pagtalinaeden ti sh kadagiti balikas nga aggapu iti Ingles. Kas pagarigan, maisurat ti
fetish (fetish), ken posh (posh).

f) Mamantener ti z kadagiti balikas nga aggapu iti Ingles. Kas pagarigan, maisurat ti
zip (zip), zigzag (zigzag), ken zebra (zebra).

Saan a mairekomendar ti panangmantener ti z kadagiti balikas nga aggapu iti

Español, mairekomendar a masuktan latta daytoy iti s. Ngamin, iti Español, ti
pannakaibalikas ti z ket kapada ti pannakaibalikas ti c no sumaruno ti e wenno i.

2 Iti orihinal, “las letras b, v… representan hoy el mismo fonema… lo que origina numerosas dudas sobre su escritura.”
 g) Mausar pay ti f, v, j, ken z kadagiti balikas nga aggapu kadagiti dadduma a pagsasao
ti Filipinas. Kas pagarigan, makita ti innafi (innapuy) ti Ibanag, ti kuvat (gubat) ti
Ibaloi, ti jambangan (mula) ti Tausug, ken ti kazzing (kalding) ti Ibanag.

3.3.4. Problema iti c, ñ, q, ken x. Narigat ti agbirok kadagiti bulod a balikas nga aglaon kadagitoy a
letra. Nalaka ngamin a maisarakan dagitoy kadagiti kaibatogan a letra a mangibagi iti uni dagitoy.
Nupay kasta, mabalin a mausar dagitoy kadagiti balikas a mabulod manipud iti dadduma a pagsasao,
nangruna no adda kultural a kaipapanan dagitoy. Kas pagarigan, ice kacang (makan a kasla halohalo
idiay Malaysia) ti Bahasa Malaysia, pañña (sirib iti Budismo) ti Pali, talaq (kita ti diborsio iti Islam) ti
Arabe, Xunta (gobierno ti Galicia, España) ti Gallego.

3.4. Bulod manipud iti Ingles. Dakkel a karit ti panangbaliw iti ispeling dagiti balikas nga aggapu
iti Ingles tapno sumurot dagitoy iti regular a sistema ti ortograpia ti Ilokano. Irregular ngamin unay,
no di man awan, dagiti pagalagadan iti panagisurat iti Ingles. Nupay kasta, maipalubos ken
mairekomendar ti ad-adu pay nga eksperimento iti panangbaliw iti ispeling dagiti balikas nga aggapu
iti Ingles. Mairaman kadagiti balikas iti Ingles a nagbalinen nga Ilokano dagiti sumaganad: iskediul
(schedule), iskolar (scholar), boksing (boxing), trapik (traffic), ken ispeling (spelling).

3.5. Nagan ti tao ken teknikal a balikas. Iti panangisurat iti nagan dagiti tao ken kadagiti teknikal
a balikas, mapagtalinaed ti orihinal nga ispeling dagitoy. Kas pagarigan, José, Jean Paul, Sarkozy, Østen,
Chirac, x-ray, zygote, ken enzyme
SEKSION 4. DIPTONGGO

4.1. Pakauna. Ti diptónggo ti panangyebkas iti dua a paaweng iti maymaysa a silaba, kas iti ia iti pia
ken iti ua iti dua. Iti tunggal diptonggo, nakapsut ti maysa kadagiti paaweng. Ti pannakaibalikas ti
nakapsut a paaweng ket kas iti y wenno iti w. Napigsa met ti maysa a paaweng. Maibatay iti lugar ti
nakapsut a paaweng, dua ti kita ti diptonggo: ti aglukat ken ti agrikep. Iti aglukát a diptónggo,
umun-una ti nakapsut a paaweng, kas kadagiti pagarigan. Iti agrikép a diptónggo, maud-udi ti
nakapsut a paaweng, kas iti ai iti bailarina ken iti au iti autor.

Adda bukod a tradision ti Ilokano iti panagisurat iti diptonggo. Naipakat metten ti panagusar iti
sabali a tradision manipud iti dadduma a pagsasao ti Filipinas, ngem naibabawi met laeng, gapu ta
saan a maibagay iti estruktura ti Ilokano. Mairekomendar ngarud ti bukod a tradision a sinuboken ti
panawen ken ti pannakausarna.

4.2. Aglukat a diptonggo. Iti panangisurat iti aglukat a diptonggo, mapagtalinaed ti dua a paaweng
no masarakan ti diptonggo kalpasan ti pauni a saan a y wenno w. Kas pagarigan, maisurat ti biag ken
ti lualo. Dagitoy ti dadduma pay a pagarigan: pia, ania, takiag, pie, tiendaan, ariek, patien, dios,
kabalio, panio, siudad, siuman, ardiod, ruar, nuang, aluad, bannuar, kuerdas, puersa, atsuete, suitik,
kuitis, ken biskuit.

Adda mapaliiw a rason a mairekomendar ti kastoy a panangisurat iti aglukat a diptonggo. Adda dua a
kita ti reduplikasion (awag iti panangulit iti paset ti balikas) iti Ilokano a maibatay iti padron (pattern)
ti umuna a tallo a letra ti puon a balikas. No <(K)BK> ti padron, makita ti <(K)BK> iti reduplikado
a silaba. Kas pagarigan, makita ti agtartaray (puon: taray), agsursurat (puon: surat), ken taltalon (puon:
talon).

No <(K)BB> ti padron, makita ti <(K)B> iti reduplikado a silaba. Kas pagarigan, makita ti agsasao
(puon: sao), agtutuok (puon: tuok), ken babauten (puon: baut). Iti pormal nga Ilokano, sumurot
dagiti balikas a mangrugi iti pauni a sarunuen ti aglukat a diptonggo iti daytoy a padron a kas iti
aglulualo (puon: lualo), agbibiag (puon: biag), ken kukuartaan (puon: kuarta).

4.2.1. Adda met dagiti konteksto a masuktan ti i iti y ken ti u iti w. Mapasamak daytoy kadagitoy a
situasion:
a) Iti rugi ti puon a balikas wenno morpema. Kas pagarigan, maisurat ti yaman, yema,
yoyo, yunit, waig, wen, ken wingiwing.
 b) Kalpasan ti paaweng iti uneg ti puon a balikas wenno morpema. Kas pagarigan,
maisurat ti laya, ayeng-eng, adayo, kayumanggi, lawa, rawet, ken awir.

c) Kalpasan ti y wenno w iti uneg ti balikas. Kas pagarigan, maisurat ti babawyen,

wagayway, ken ay-aywen.

d) No ti silaba ket buklen ti aglukat a diptonggo a sarunuen ti pauni, sa maulit daytoy

a silaba. Kas pagarigan, maisurat ti yagyag, yepyep, yugyog, wagwag, ken tarawidwid.

e) No ti napigsa a paaweng ti aglukat a diptonggo ket i, o, wenno u. Kas pagarigan,

maisurat ti yikkis, yimut, wok, ken wushu. Manmano a makita daytoy a konteksto.
Kinapudnona, makita laeng ti wo ken ti wu kadagiti bulod a balikas. Ti yi ket makita
laeng met kangrunaanna no maikapet ti pasakbay (unlapi) i- (ken dagiti deribatibo
daytoy) iti balikas a mangrugi iti <i>.

4.3. Agrikep a diptonggo. Kas pagalagadan, iti panangisurat iti agrikep a diptonggo, masuktan ti i
iti y ken ti u iti w. Kas pagarigan, maisurat ti ayna, balay, uray, ladaw, ulaw, iliw, báliw, baboy, boykot,
apuy, ken kapuy. Ngem kadagiti balikas nga aggapu iti Español, di masurot ti pagalagadan. Kas
pagarigan, maisurat ti autor, autonomia, ken bailarina.

4.4. eu ti Español. Makita daytoy kadagiti balikas a kas iti Europeo, parmaseutiko, neutral, ken
neurologo. Ti panangibalikas dagiti Español iti daytoy ket kas iti ew. Ngem iti Ilokano, nagbaliw daytoy
ket nagbalin a kas iti yu. Maipalagip a no ti pasakbay re- ket maikapet iti balikas a mangrugi iti u,
agsina ti ebkas ti e ken ti u, kas iti reunion, reunifikasion, ken reutilisasion.

4.5. uo ti Español. Masarakan daytoy a diptonggo iti Español, ngem ti kinapudnona, manmano
laeng a masarakan daytoy. Ti ebkas dagiti Español iti daytoy ket kas iti wo. Ngem iti Ilokano,
nagbaliw daytoy ket nagbalin a kas iti o. Napasimple pay ti ispeling daytoy a kas o. Kas pagarigan,
maisurat ti antigo (antiguo).

4.6. Saan a diptonggo. Amin a panagdekket ti dua a paaweng a di nataming iti ngato ket saan a
diptonggo, kas pagarigan, mayebkas dagitoy a kas agsina a silaba kas iti saan, pakdaar, reeleksion,
preeksistensia, siit, paltiing, kooperasion, panaguukom, baeng, maesstro, bain, nalaing, baón, aorta, baut,
kaunggan, realidad, teatro, ateismo, reintegrasion, teolohia, leon, reunion, koalision, koagulasion,
koeksistensia, ken egoismo.
SEKSION 5. KOMBINASION DAGITI PAUNI

5.1. Pakauna iti ragup ti pauni. Ti ragúp ti paúni ti grupo dagiti pauni nga awanan iti paaweng iti
baet dagitoy, kas makita iti plato, ken trak. Iti nagkauna nga Ilokano, saan nga ipalubos ti ponolohia
ti ragup ti pauni iti sungad ken iti ipus ti silaba. Idi damo a sumrek dagiti balikas nga aggapu iti
Español, maar-aramat ti panangisingit iti paaweng kadagiti pauni a mangbukel iti ragup iti sungad ti
silaba, kas makita iti kurus ken iti pirito a daan a porma ti krus ken ti prito.

5.1.1. Iti sungad ti silaba. Gagangay a porma ti ragup ti pauni iti sungad ti silaba ti grupo a
mangrugi iti k, g, t, d, f, v, p, wenno b sa sarunuen ti r wenno ti l. Iti panagsurat, awan ti maisingit a
paaweng iti baet dagiti pauni, kas iti klima, kronolohia, globo, gripo, troso, dram, presion, plasa, bloke,
ken braket. Manmano a masarakan ti vl ken ti vr iti Español ken iti Ingles.

5.1.2. s+pauni. Simrek ti ragup ti pauni a mangrugi iti s sa sarunuen ti sabali a pauni gapu iti
impluensia ti Ingles. Iti panamagbalin kadagitoy nga Ilokano a balikas, maisingit ti i sakbay ti s, kas
makita iti iskediul (schedule), isports (sports), ken iskan (scan).

5.1.3. Iti ipus ti silaba. Dua ti kita ti ragup ti pauni a gagangay a masarakan iti ipus ti silaba. Umuna,
ti mangrugi iti y wenno iti w sa sarunuen ti pauni, kas iti hayskul ken iti iskawt.

Maikadua, ti mangrugi iti r wenno iti l sa sarunuen ti maysa wenno dua a pauni. No dua a pauni ti
sumaruno, ti ts ti gagangay a makita, kas makita iti isports.

5.1.4. st, kt, ken pt. No masarakan dagitoy a ragup ti pauni iti ipus ti maudi a silaba ti balikas,
mapukaw ti t. Kas pagarigan, makita ti brodkas (broadcast), korek (correct), ken iskrip (script).

5.2. Pakauna iti digrapo. Ti dígrapo ti grupo ti dua a letra a mangbukel iti maymaysa a ponema.

5.2.1. ts. Ti ts ti masansan a digrapo iti Ilokano. Daytoy ti Ilokanisasion ti digrapo a ch ti Español ken
ti Ingles. Masarakan pay laeng ti ch kadagiti nagan ti tao a kas iti Chua ken Chavez ken kadagiti nagan
ti lugar kas iti China ken Chile. Nagbalin a ts ti masansan a maar-aramat iti Ilokano, ta iti nabayag a
panawen, ti Español ti kangrunaan a pagbulodan ti Ilokano kadagiti balikas, kas iti tsokolate, tsinelas,
tsapa, tseke, letsugas, atsara, ken rantso.
Maipalagip nga aggidiat ti digrapo a ts ken ti ragup ti pauni a ts. Buklen ti digrapo ti maymaysa a
ponema. Mangngeg met a nalawag dagiti ponema nga ibagian ti t ken ti s iti ragup ti pauni. Madlaw a
sabali ti ebkas ti digrapo a ts iti tsokolate ken ti ragup ti pauni a ts iti isports.

5.2.2. sh. Masarakan ti sh kadagiti nagan a Shah ken Shanghai. Kas nadakamat iti Seksion 3.3.2,
katukad ti sh ti <si> kadagiti daan a bulod a balikas. Ngem kadagiti baro a bulod a balikas,
mairekomendar ti panangusar iti sh, kas iti fetish ken posh.

5.3. Pakauna iti sinningin. Ti sinníngin ti panangdoble iti maysa a pauni iti uneg ti balikas, kas iti
ammo, dakkel, ken bassit. Kadagiti pagsasao iti Filipinas, naisangsangayan ti sinningin iti Ilokano ken
kadagiti adu a pagsasao iti Amianan.

5.3.1. Panangisurat iti sinningin. Iti sinningin, maisurat ti pauni iti mamindua. Napateg daytoy ta
pagdumaen ti sinningin ti kaipapanan dagiti adu a balikas. Kas pagarigan, agsabali ti kaipapanan ti
amo (tagiapuen, akimbagi, agpatpatrabaho) ken ti ammo (kaadda ti kognision iti maysa a banag
wenno pakaseknan); ti pata (luppo) ken ti patta (ramut ti patta-patta nga addaan kaipapanan nga
estimar); ken ti lata (ti nombre a can iti Ingles) ken ti latta (partikulo a mangipakita iti limitasion).

Malaksid iti h, mabalin nga agsinningin dagiti amin a pauni iti immun-una nga alpabeto nga Ilokano.
Dagitoy ti sumagmamano a pagarigan: ubbog, dakkel, adda, beggang, balligi, lamma, denna, tengnga,
keppet, derraas, bassit, pattapatta, lawwalawwa, ken bayyek.

5.3.2. Sinningin iti dadduma a letra. Kadagiti nainayon a letra iti moderno nga alpabeto nga
Ilokano, a kas iti c, makita ti agsinningin kadagiti apeliedo, kas iti Baccay ken iti Buccat. Madlaw met
a mabalin nga agsinningin dagiti dadduma a letra iti dadduma a pagsasao iti Amianan, kas iti Ibanag,
ken kadagiti dadduma pay a pagsasao a mabalin a pagbulodan ti Ilokano, nangruna kadagiti balikas
nga addaan iti kultural a signipikasion.

Adtoy dagiti sumagmamano a pagarigan: alifuffug (alipugpog) ti Itawes, davvun (daga) ti Ibanag,
kazzing (kalding) ti Ibanag, palazzo (estilo ti arkitektura) ti Italiano, avijja (ignoransia iti Budismo) ti
Pali, pañña (sirib iti Budismo), baqqal (Irani nga aglaklako iti groseri) ti Farsi, ken ambaxxata
(embahada ti Malta) ti Maltés.

5.3.3. rr ti Español. Kadagiti daan a bulod a balikas, adda dua a timmaud a pannakaisurat ti rr. Adda
dagiti dialekto, kas iti Cagayan, a mangusar iti r. Adda met dagiti dialekto, kas iti Ilocos Norte, a
mangusar iti rr. Daytoy ti rason nga adda dagiti parehas a kas iti torre ken tore ken iti gitarra ken gitara.

Mabigbig dagiti nasao a parehas kadagiti daan a bulod a balikas. Kadagiti met baro a bulod a balikas,
mairekomendar ti panagtalinaed ti rr, ta naisangsangayan ti sinningin a karakteristiko ti pagsasao nga
Ilokano.
SEKSION 6. PANAGSILPO KEN REDUPLIKASION

6.1. Pakauna. Ti panagsilpo ti proseso ti panangikapet iti pasakbay (prefix iti Ingles, unlapi iti
Filipino), pasengseng wenno patengnga (infix iti Ingles, gitlapi iti Filipino), paipus (suffix iti Ingles, hulapi iti
Filipino), ken palikmut wenno palawlaw (circumfix iti Ingles) kadagiti puon a balikas. Masapul daytoy iti
panagbukel kadagiti baro a balikas. Kas pagarigan, manipud iti bása, maparnuay ti agbása, pagbasaan,
maibása, basaen, kdp. Ti reduplikasión met ti panangulit iti maysa a paset ti puon a balikas. Nasken
daytoy kangrunaanna iti panangipakita iti aspekto ti tignay (pandiwa iti Filipino). Kas pagarigan, addaan
ti agbása iti porma nga agbasbása (narugian ngem di pay nalpas nga aksion) ken nagbasbása (narugian
ngem di pay nalpas nga aksion iti napalabas). Iti panagsurat, adda dagiti panagbaliw iti letra a
mapasamak gapu iti panagsilpo ken iti reduplikasion.

6.2. Pasakbay i-. No maikapet ti pasakbay i- iti balikas a mangrugi iti paaweng, agbalin a y- daytoy.
Madlaw a sumurot daytoy a panagbaliw iti pagalagadan iti panagisurat iti aglukat a diptonggo, kas iti
yebkas (i- + ebkas), yikkis (i- + ikkis), yallatiw (i + allatiw), ken yuper (i- + uper).

Makita pay daytoy a panagbaliw kadagiti pasakbay a deribatibo manipud iti i-, kas iti mangi-. Dagiti
pagarigan iti ngato, no mangi- ti mausar a pasakbay, ket agbalin a mangyebkas, mangyikkis, mangyallatiw,
ken mangyuper.

Mabigbig ditoy a ti iy- ket bariante ti y-.

6.3. Panagbalin ti n nga m. Masarakan daytoy a panagbaliw iti dua a konteksto a mataming iti
baba.

6.3.1. No ti umuna a tallo a letra ti puon a balikas ket mangrugi iti p wenno b, sa sarunuen ti
paaweng, sa sarunuen ti n, masuktan ti n iti m iti reduplikasion. Kas pagarigan, maisurat ti bambantay
(puon: bantay), agpampanunot (puon: panunot), ken bambannikesan (puon: bannikes).

Kadagiti balikas a mangrugi iti pl, pr>, bl, ken br, sa sarunuen ti paaweng, sa sarunuen ti <n>,
maipakat pay ti nadakamat a pagalagadan. Kas pagarigan, maisurat ti agplamplano (puon: plano), ken
iprimprinta (puon: printa).
6.3.2. No ti pasakbay nga agungto iti n ket maikapet iti puon a balikas a mangrugi iti p wenno iti b,
masuktan ti n iti m. Kas pagarigan, maisurat ti imbaon (in- + baon), impan (in- + impan), imbaga (in- +
baga), mamimpito (mamin- + pito), ken mamimpat (mamin- + pat).

6.4. Panagbalin ti n nga ng. Masarakan daytoy a panagbaliw iti dua a konteksto a mataming iti
baba.

6.4.1. No ti umuna a tallo a letra ti puon a balikas ket mangrugi iti <g>, sa sarunuen ti paaweng, sa
sarunuen ti n, masuktan ti n iti ng iti reduplikasion. Kas pagarigan, maisurat ti aggangganat (puon:
ganat), aggangganansia (puon: ganansia), iganggannuat (puon: gannuat), ken igunggunamgunam
(puon: gunamgunam).

6.4.2. No ti pasakbay nga agungto iti n ket maikapet iti puon a balikas a mangrugi iti g, masuktan ti n
iti ng. Kas pagarigan, maisurat ti inggaraw (in- + garaw), inggakat (in- + gakat), inggisigis (in- + gisigis),
ken maminggasut (mamin- + gasut).

6.4.3. Saan a masuktan ti n iti ng no k ti umuna a pauni ti puon a balikas. Kas pagarigan, inkali (in- +
kali), saan nga ingkali; ken agkankanta (puon: kanta), saan nga agkangkanta. Ngamin, saan met nga
agresulta iti pannakatikaw ti di pannakabaliw ti n iti ng. Kas pagarigan, nalawag nga inkali ti
silabikasion ti inkali. Ngem ti inggaraw, no maisurat a kas ingaraw, mabalin a mapagriruan a masilabikar
a kas ingaraw.

6.5. Pasakbay mang- ken pang-. No maikapet ti pasakbay mang- iti puon a balikas a mangrugi iti k,
g, t, d, s, p, b, wenno paaweng tapno mabukel ti balikas a mangipakita iti tao a mangaramid iti maysa a
trabaho wenno iti propesion, mapasamak ti asimilasion ti ng iti pasakbay ken ti umuna a pauni ti
puon a balikas. Mabalin nga agresulta ti asimiliasion iti sinningin.

6.5.1. No maikapet ti mang- iti puon a balikas a mangrugi iti k, g, wenno paaweng, mapukaw ti k
wenno g ken agtalinaed ti ng. Mabalin pay nga agsinningin ti ng. Kas pagarigan, maisurat ti
mangngalap (mang- + kalap), mangnganup (mang- + anup), mangngagas (mang- + agas).

6.5.2. No maikapet ti mang- iti puon a balikas a mangrugi iti t, d, wenno s, mapukaw ti t, d, wenno s
ken masuktan ti ng iti n. Mabalin pay nga agsinningin ti n. Kas pagarigan, maisurat ti mannalon (mang-
+ talon), mannait (mang- + dait), ken mannala (mang- + sala).

6.5.3. No maikapet ti mang- iti puon a balikas a mangrugi iti p wenno b, mapukaw ti p wenno b ken
masuktan ti ng iti m. Kas pagarigan, maisurat ti mammadto (mang- + padto), mammalad (mang- + palad),
ken mammalbalakad (mang- + balbalakad).

6.5.4. Ti pasakbay pang- ken ti dadduma pay a panilpo (panlapi) nga addaan iti elemento a pang-, kas iti
pang--an ken ti pang--en, ket mabalin met a dumalan iti asimilasion. No dumalan daytoy iti asimilasion,
masurot dagiti pagalagadán iti ngato. Kas pagarigan, maisurat ti panait (pang- + dait), pamintasen (pang-
-en + pintas), ken pammadayaw (pang- + pa- + dayaw).

6.6. Balikas nga agungto iti e wenno iti i. No maikapet dagiti paungto nga -an ken ti palawlaw
(circumfix) nga addaan iti elemento nga -an, kas iti pag--an, iti puon a balikas nga agungto iti e wenno iti
i, awan panagbaliw iti ispeling dagiti puon a balikas, nupay agbalin a kas iti y ti ebkas ti e wenno ti i.
Kas pagarigan, maisurat ti pagarian (pag--an + ari), kaasian (kaasi + -an), pagsinean (pag--an + sine),
pagpamasahean (pag--an + pa- + masahe), ken pagkapean (pag--an + kape).

6.6.1. Adda tallo nga eksepsion ti pagalagadan. Umuna, no sarunuen ti i ti maysa a paaweng,
masuktan ti i iti y. Kas pagarigan, maisurat ti babayen (babai + -en) ken ti marabiyan (ma--an + rabii).

Maikadua, no sarunuen ti i ti marapaaweng a y wenno w, masuktan ti i iti y. Kas pagarigan, maisurat ti

kadawyan (ka--an + dawi) ken ti babawyen (babawi + -en).

Maikatlo, no ti paipusan ket ti puon a balikas nga agungto iti e, masuktan ti e iti i no ti paipus ket
agrugi iti e. Kas pagarigan, mabalin a maisurat ti masahien (masahe + -en).

6.6.2. Maipalagip a no (K)BK ti padron ti maudi a silaba, ket e ti paaweng, di mabaliwan daytoy,
nupay adda maikapet a a paipus wenno palawlaw. Kas pagarigan, maisurat ti iseman (isem + -an), saan
nga isiman; dimmakkelan (dakkel + -imm--an), saan a dimmakkilan; pangitedan (ited + pangi--an), saan a
pangitidan; ken petpetan (petpet + -an), saan a petpitan.

6.7. Balikas nga agungto iti o wenno iti u. No maikapet dagiti panilpo a nadakamat iti subseksion
iti ngato kadagiti puon a balikas nga agungto iti o wenno iti u, agbalin a kas iti w ti uni dagitoy, ken
kas pagalagadan, masuktan ti o iti u. Kas pagarigan, maisurat ti paaduen <pa--en + adu>, naespirituan
(na--an + espiritu), baduan (bado + -an), ammuen (ammo + -en), pagriruan (pag--an + riro), isisuan (isiso + -
an), araduen (arado + -en), ken planuen (plano + -en).

6.7.1. Adda dua nga eksepsion ti pagalagadan. Umuna, no sarunuen ti o ti maysa a paaweng,
masuktan ti o iti w. Kas pagarigan, maisurat ti sawen <sao + -en>, gawen (gao + -en), ken sangkatawan
(sangka--an + tao).

Maikadua, no sarunuen ti o ti marapaaweng a y wenno w, masuktan ti o iti w. Kas pagarigan, maisurat

ti ay-aywen (ay-ayo + -en), karaywan (karayo + -an), ken kakaykaywan (ka--an + kaykayo).

Madlaw a di agbaliw ti ebkas ti o ken ti u no paset daytoy iti aglukat a diptonggo. Kas pagarigan, iti
kabalioen (kabalio + -en) ken iti pagpanioen (pag--en + panio), agtalinaed ti ebkas ti <o>.

6.7.2. Maipalagip a no (K)BK ti padron ti maudi a silaba, ket o ti paaweng, saan a mabaliwan daytoy,
nupay adda maikapet a paipus wenno palawlaw. Kas pagarigan, maisurat ti suroten (surot + -en), saan
a suruten; pagpanunotan (pag--an + panunot); saan a pagpanunutan; ken karuotan (ka--an + ruot), saan a
karuutan.

SEKSION 7. ENKLITIKO

7.1. Pakauna. Ti enklítiko ket balikas a di makatakder nga agmaymaysa ken addaan relasion unay iti
pannakayebkas ti sarunuen daytoy a balikas. Iti panangisurat iti enklitiko, kanayon a maikapet daytoy
iti umun-una a balikas. Adu a sandinagan (pronoun iti Ingles, panghalip iti Filipino) iti Ilokano ti enklitiko.

7.1. Sandinagan. Iti Ilokano, adda tallo a klasipikasion ti sandinagan: ti ragup ti siak, ragup ti -ko,
ken ragup ti kaniak.

7.1.1. Ragup ti siak. Adda dua a porma dagiti sandinagan iti siak: nawayá ken di nawayá. Amin a
nawayá a porma ket saan a maikapet iti balikas. Amin a di nawayá a porma ket maikapet iti balikas.
Singular Dual Plural
Nawayá Di Nawayá Di Nawayá Di
nawayá nawayá nawayá
Umuna a siak -ak data -ta dakami -kami
persona datayo -tayo
Maikadua sika -ka dakayo -kayo dakayo -kayo
a persona
Maikatlo isuna - isuda -da isuda -da
a persona
Adda pekuliaridad ti -ak. No maikapet daytoy iti enklitiko nga -en, agbalin nga -akó ti porma daytoy.
Kas pagarigan, maisurat ti mapanakon (ma- + pan + -ak + -en) ken ti manganakon (mang- + kan + -ak
+ -en).

Masarakan pay kadagiti dadduma a dialekto dagiti nawayá a porma a sita, sikami, sitayo, ken sikayo. Iti
agdama, gagangay a saan a masarakan dagitoy iti pormal a panagsurat.

7.1.2. Ragup ti -ko. Maymaysa laeng ti porma dagiti sandinagan iti -ko, ti di nawayá a porma.
Maikapet dagitoy iti balikas.

Singular Dual Plural

Umuna a persona -ko -ta -mi, -tayo
Maikadua a -mo -yo -yo
persona
Maikatlo a persona -na -da -da
Adda pekuliaridad ti -ko ken -mo. No maikapet dagitoy kadagiti puon a balikas nga agungto iti
paaweng, mapukaw ti o kadagitoy. Kas pagarigan, maisurat ti badok (bado + -ko), inak (ina + -ko),
amak (ama + -ko), badom (bado + -mo), inam (ina + -mo), ken amam (ama + -mo).

No met maikapet dagitoy iti paipus -en wenno -an, wenno kadagiti palawlaw nga addaan kadagitoy
nga elemento, kas iti pag--an, mapukaw ti n kadagiti paipus ken mapukaw ti o kadagiti sandinagan.
Kas pagarigan, maisurat ti lutuek (luto + -en + -ko), sidaek (sida+ -en + -ko), suratak (surat + -an + -ko),
pagariak (pag--an + ari + -ko), lutuem (luto + -en + -mo), paglutuam (pag--an + luto + -mo), suratam (surat
+ -an + -mo), ken pagariam (pag--an + ari + -mo).

No maikapet ti enklitiko nga -en kadagiti nadakamat ditoy, mapukaw ti e ti enklitiko nga -en sa
agparang manen ti o iti sandinagan. Kas pagarigan, maisurat ti ibadokon (i- + bado + -ko + -en) ken ti
ibadomon (i- + bado + -mo + -en).

7.1.3. Ragup ti kaniak. Maymaysa laeng ti porma dagiti sandinagan iti kaniak, ti nawayá a porma.
Saan a maikapet dagitoy iti balikas.

Singular Dual Plural

Umuna a persona kaniak kadata kadakami
kadatayo
Maikadua a kenka kadakayo kadakayo
persona
Maikatlo a persona kenkuana kadakuada kadakuada

Adda pekuliaridad ti kaniak. No maikapet iti daytoy ti enklitiko nga –en, agbalin a kaniakon ti porma
daytoy.

Masarakan pay iti dadduma a dialekto ti kaniam, kaniana, kaniata, kaniami, kaniatayo, kaniayo, ken
kaniada. Gagangay a saan a masarakan dagitoy iti pormal a panagsurat.

7.2. Panagsaganad ti Sandinagan. Ti panagsaganad ti sandinagan ket isu ti panagsaruno ti dua a

sandinagan iti di nawayá a porma: umuna, sandinagan manipud iti -ko; maikadua, ti sandinagan
manipud iti siak.
POKUS
AHENTE -ak -ka isu/ -ta -kami -tayo -kayo isu/isuda
(siak) (sika) isuna (data) (dakami) (datayo) (dakayo)
-ko - -ka -ko isuna - - - -kayo -ko ida
-mo -nak -mo - -nakami - - -mo ida
isuna
-na -nak -naka -na isuna -nata -nakami -natayo -nakayo -na ida
-ta - - -ta isuna - - - - -ta ida
-mi - -daka -mi isuna - - - -dakayo -mi ida
-tayo - - -tayo - - - - -tayo ida
isuna
-yo -dak - -yo isuna - -dakami - - -yo ida
-da -dak -daka -da isuna -data -dakami -datayo -dakayo -da ida

7.3. Enklitiko -(n)to. Ipakita daytoy nga enklitiko a ti tignay (pandiwa) wenno ti maysa a banag ket
maaramid iti masakbayan. No maikapet daytoy iti balikas nga agungto iti pauni, -to ti porma daytoy.
Kas pagarigan, maisurat ti agkalapto (ag- + kalap + -to), alaekto (ala + -en + -ko + to), ken mapanakto
(ma- + pan + -ak + -to). No met maikapet daytoy iti balikas nga agungto iti paaweng, -nto ti porma
daytoy. Kas pagarigan, maisurat ti agsalanto (ag- + sala + -nto), alaennanto (ala + -en + -na + -nto), ken
isuratmonto (i- + surat + -mo + -nto).

Maipalagip a di agpada ti -(n)to ken ti intono (dagiti bariante: inton, ‘tono, ken ‘ton), nupay addaan dagitoy
iti elemento nga agkalanga ken agpada nga ipakita dagitoy ti masakbayan. Elemento ti fleksion
(inflection) ti umuna; preposision met ti maikadua. Tapno nalawag a maipakita ti pagdumaan, adalen
daytoy a patang: Agawidto isuna intono Martes. Iti agawidto, ipan ti -to ti tignay iti masakbayan. Markaan
met ti intono ti Martes ken ipakita daytoy a ti aldaw ket adda iti masakbayan.

7.4. Enklitiko -(e)n. Gagangay nga ipakita ti -(e)n ti pannakalpas ti maysa nga aksion. No maikapet
daytoy iti balikas nga agungto iti pauni, -en ti porma daytoy. Kas pagarigan, maisurat ti alaenen (ala +
-en + -(e)n) ken ti manganen (mang- + kaan + -(e)n). No maikapet daytoy iti balikas nga agungto iti
paaweng, -n ti porma daytoy. Kas pagarigan, maisurat ti nagsaon (nag- + sao + -(e)n).
SEKSION 8. -AK KEN –NAK

8.1. Pakauna. Iti panagsarita, masansan a maliwayan ti umno nga usar ti -ak ken -nak. Mapakawan
daytoy. Ngem iti panagsurat, nasken nga ammuen ti pagdumaan dagitoy ta aggidiat ti gramatikal a
kaipapanan dagitoy. Mailawlawag dagitoy iti baba.

8.3. -ak ken -nak. Iti gagangay a panagusar iti Ilokano, adda dagiti saan a mangikankano iti umisu a
panangaramat iti -ak ken -nak. Kas pagarigan, ti mapanak ket mabalin a maibaga a kas mapannak, ti
mangalaak ket mangalanak. Kas nakuna iti ngato, nasken a mapagduma ti -ak ken -nak ta aggidiat ti
gramatikal a kaipapanan dagitoy.

Ti -ak ti di nawayá a porma ti siak. Maaramat ti -ak a mangibagi iti maysa a tao a mangibagbaga nga
isuna ti kakaisuna a maseknan iti maysa nga aramid. Maaramat met ditoy ti ania man kadagiti panilpo
ag-, mang-, -um-, ken ma-. Kas pagarigan, agtarayak, agtuntunoak, nagtakderak, nagtaktakderak,
mangbilinak, mangkarkaritak, nangisaangak, nangad-adalak, dumakkelak, pumimpintasak, timmabunoak,
bimmakbaknangak, maturogak, matmaturogak, nagnáak, ken nagnagnáak. Mausar pay daytoy tapno
maipakita ti karakteristiko ti maysa a tao nga agsasao para iti bukodna a bagi. Kas pagarigan,
nalaingak, guapoak, napudnóak, ken propesorak.

Ti -nak ket agsaruno a dua a di nawayá a porma ti sandinagan; resulta daytoy ti panagbaliw ti
*ponolohia ti Ilokano. Dua a panagsaruno ti sandinagan ti pakausaran ti -nak.
Umuna, ti panagsaruno ti -m(o) ken ti -ak kadagiti berbo iti -en, -an, (agraman ti
dadduma a palawlaw (circumfix) nga agungto iti -en ken -an, i-, ka-, i—an, ken pag-. Iti
daytoy a panagsaruno, adda maysa a tao (iti maikadua a persona) a mangaramid iti
tignay iti sabali a tao (iti umuna a persona) a mangipakaammo met nga isu ti
nakaiturongan ti nasao nga aramid. Kas pagarigan, ayatennak, dinagasnak,
sursuruannak, binalakadannak, ilagipnak, intúgotnak, kasaritanak, kinasalanak,
igatangannak, inteddaannak, pagragsakannak, pagkamangannak, tagianakennak, ken
pagustuannak. No di pagsarunuen ti -m(o) ken -ak, kastoy ti pagbalinan dagiti
pagarigan, siak ti ayatem, siak ti dagasem, kdp.

Maikadua, ti panagsaruno ti -na ken -ak kadagiti tignay a nadakamat iti umuna. Iti
daytoy a panagsaruno, maysa a tao (iti maikatlo a persona) ti mangaramid iti tignay
ket ti maysa a tao (iti umuna a persona) ti nakaiturongan ti nasao nga aramid. Kas
pagarigan, guyugoyennak, inatiwnak, balakadannak, sinuratannak, yasawanak, intaleknak,
yaramidannak, insapulannak, pinaragsaknak, ken pakomustaannak. No di mapagsaruno
ti -na ken -ak, kastoy no kua ti langa dagiti pagarigan, siak ket/ti guyugoyenna, siak ket/ti
inatiwna, kdp.
SEKSION 9. DIAKRITIKO

9.1. Agudo. Kas nadakamat iti Seksion 1, maysa laeng ti gagangay a mausar a diakritiko iti Ilokano.
Daytoy ti agudo < ´ >. Ipakita daytoy ti panangidagsen iti ebkas. Iti ababa a pannao, ilasin ti agudo ti
mairadies a silaba. Maibalakad nga ipakita pay daytoy ti atiddog a paaweng.

Opsional ti panangusar iti daytoy, ngem napateg kadagiti gundaway a kasapulan a paggidiaten ti dua a
balikas nga addaan iti agpada nga ispeling ngem agsabali ti ebkas dagitoy. Kas pagarigan ti
mangipakita iti mairadies a silaba, dáya (direksion) vs. dayá (panagrambak), dága (kita ti punial) vs.
dagá (paset ti lubong a badbaddekantayo). Kas pagarigan ti mangipakita iti atiddog a paaweng,
nalálaíng (komparatibo) vs. nalalaíng (plural).

9.2. Patuldek. Kas nadakamat iti Seksion 3.2.1, mausar ti patuldek < ¨ > no kayat nga ipakita ti
dialektal a pannakaibalikas ti <e>. Tapno maipakita ti natangken nga e, mausar ti <ë>. Kas
pagarigan, pinakbët, mët, ken wën.
SEKSION 10. PANAGUSAR ITI PARANGTAY

Mausar ti parangtay (gitling):

1) No agsina ti pannakayebkas ti agsaruno a pauni ken paaweng iti tengnga ti puon a balikas. Kas
pagarigan, ling-et, lam-ek, sam-it.

2) No maulit ti sibubukel a puon a balikas a mangrugi iti paaweng. Kas pagarigan, abong-abong, asi-asi.

3) Kadagiti ragup a balikas. Kas pagarigan, pasdek-pagadalan, siled-pagadalan, balay-ili. Saan a sakupen
daytoy a pagalagadan dagiti daan a ragup a balikas, kas iti batonlagip.

4) Iti panagisurat iti oras wenno iti petsa. Kas pagarigan, maika-8 iti bigat, alas-9 iti rabii, maika-10 ti
Hunio.

5) No maikapet ti pasakbay /de-/ iti puon a balikas a mangrugi iti paaweng. Kas pagarigan, de-adal, de-
armas.

6) No maikapet ti pasakbay ken/wenno enklitiko iti bulod a balikas manipud iti Ingles a di
mabaliwan ti ispeling. Kas pagarigan, i-charge, ag-download-ka.

7) No maikapet ti pasakbay iti bukod a nagan. Kas pagarigan, agpa-Laoag, agpa-Laoagak, ipa-Manilada.

8) No maikapet ti enklitiko iti bukod a nagan ti marka/nagan ti negosio tapno maliklikan ti

pannakatikaw. Kas pagarigan, Sun-mo, nag-Jollibee-n.
SEKSION 11. SILABA KEN SILABIKASION

11.1. Pakauna. Ti sílaba ket benneg ti panagyablat ti dila. Daytoy ti maitudo a gessat dagiti ragup ti
uni a laonen ti balikas. Awan sawsawir ti silaba, idinto a mabalin nga adda sawirna iti pagbabaetan
dagiti silaba iti maysa a balikas.

11.2. Kita ti silaba. Dagitoy ti porma wenno kita ti ebkas:

B ited KBKK dorm
BK uppat, andar KBKKK isports
BKK eksperto KBBK aksion
BB auto KBBKK fiord (termino
iti heolohia)
BBK austeridad KBBKKK quartz (maysa a
mineral)
KB bunga KKBK plantsa
KBB reuma, KKBKK transportasion
bailarina
KKB prito KKBKKK shorts
KKBB industria KKBBK kliente
KBK bolsa

11.3. Silabikasion. Ti silabikasión ti panangbingay iti balikas kadagiti silaba. Dagitoy ti

sumagmamano a pagalagadan:

1) No agsaruno ti agpada a paaweng, mapagsina dagitoy. Kas pagarigan, saan,

reeleksion, siit, kooperasion, panaguukom. Mairaman ditoy ti panagsaruno ti
<u> ken <o>. Kas pagarigan: uong, buok, puot, ruot.

2) No ti <a>, <e>, wenno <o> ket sarunuen ti di-kapada a paaweng, mapagsisina

dagitoy. Kas pagarigan, baeng, babai, baon, baut, realidad, ateismo, teologo,
reunion, oasis, koeksistensia, egoismo. Daytoy a pagalagadan ket addaan
kadagitoy nga eksepsion:
a) Dagiti diptonggo nga <au> ken <ai> kadagiti balikas a bulod iti
Español. Kas pagarigan, autor, bailarina.

b) No ti <e> ket paset ti maysa a diptonggo, kas iti <eu>, kadagiti

balikas a bulod iti Español. Kas pagarigan, Europeo, neutral,
 anteohos, pagsinean, pagkapean.

3) No ti <i> ken <u> ket sarunuen ti di-kapada a paaweng, mapagtipon dagitoy iti
maysa a silaba. Kas pagarigan, biag, piek, panio, siudad, ruar, suero, suitik. Daytoy a
pagalagadan ket addaan kadagitoy a pakaidumaanna:
a) No ti mairadies nga <i> ket sarunuen ti di-kapada a paaweng
kadagiti balikas a bulod iti Español. Kas pagarigan, enerhía,
antolohía. Madlaw a ti dominante a pronunsiasion iti Ilokano ket
daytay di mairadies ti <i>. Gapu iti daytoy, mabalin a masilabikar
dagiti pagarigan, kas iti enerhia, antolohia.

b) No ti balikas nga agungto iti <i> wenno <u> ket makapetan iti
enklitiko a sandinagan -ak. Kas pagarigan, ariak, agpaaduak,
managbasiak.

c) Malaksid iti pasakbay <i-> ken dagiti deribatibo daytoy, kas iti
<mangi->, no ti pasakbay wenno ti umuna a paset ti palawlaw ket
agungto iti <i> ket maikapet iti balikas a mangrugi iti paaweng. Kas
pagarigan, makiuman, siuulimek, tagianaken.

4) No ti maysa a pauni ket adda iti baet ti dua a paaweng, maisilpo ti pauni iti
maikadua a paaweng. Kas pagarigan, aso, pusa, lalaki, babai.

5) No ti maysa a pauni ket sarunuen ti diptonggo, maisilpo ti pauni iti diptonggo. Kas
pagarigan, paria, aruat, taliaw, planuen, pagsinean, pagkapean, mision,
transportasion.

6) No agsaruno ti dua a pauni iti tengnga ti balikas, ti umuna ket maisilpo iti sarunuen
daytoy a paaweng wenno diptonggo, ken ti maikadua iti paaweng wenno diptonggo a
sumaruno iti daytoy. Kas pagarigan, akkub, bunton, letra, aplaya, ammuen, aksion,
parsiak.

7) No tallo a pauni ti agsasaruno iti tengnga ti balikas (kangrunaan kadagiti balikas a

nabulod iti Español), masurot dagitoy a pagalagadan:
a) No ti maudi a dua a pauni ket addaan iti porma a mangrugi iti /k/,
/g/, /t/, /d/, /f/, /v/, /p/, wenno /b/ sa sarunuen ti /r/ wenno
/l/, maisilpo ti umuna a pauni iti sarunuen daytoy a paaweng wenno
diptonggo, ken ti maudi a dua iti sumaruno a paaweng wenno
diptonggo. Kas pagarigan: maestro, ministro, aktres, kongreso,
industria, impluensia, alambre, templo, balandra, kontrol.

b) No saan a kas iti umuna ti panagsasaruno dagiti pauni, maisilpo ti

umuna a dua a pauni iti sarunuen daytoy a paaweng wenno
diptonggo, ken ti maudi iti sumaruno a paaweng wenno diptonggo.
Kas pagarigan, eksperto, ekskomunikado, transportasion.
8) No uppat a pauni ti agsasaruno iti tengnga ti balikas, maisilpo ti umuna a dua a
pauni iti sarunuen dagitoy a paaweng wenno diptonggo, ken maigrupo ti maudi a
dua a pauni iti sumaruno a paaweng wenno diptonggo. Kas pagarigan: ekstra,
eksklusibo, transkripsion, instrumento.