Logic Hoc

1
LÔØI NOÙI ÑAÀU

(Baûn in löu haønh noäi boä naêm 2004)
Giaùo trình naøy ñöôïc bieân soaïn cho sinh vieân baäc ñaïi hoïc thuoäc caùc ngaønh khoa hoïc xaõ hoäi
vaø nhaân vaên − laø ñoái töôïng giaûng daïy cuûa taùc giaû taïi Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm TP Hoà Chí
Minh. Noäi dung kieán thöùc ñöôïc trình baøy ôû ñaây laø logic hoïc hình thöùc (logic löôõng trò), nhaèm
cung caáp cho sinh vieân nhöõng kieán thöùc cô baûn ban ñaàu veà logic hoïc, laøm cô sôû ñeå töø ñoù sinh
vieân, neáu quan taâm, coù theå ñi saâu nghieân cöùu caùc khuynh höôùng khaùc nhau cuûa logic hoïc hieän
ñaïi.
Bieân soaïn giaùo trình naøy, chuùng toâi coá gaéng baùm saùt Chöông trình giaùo duïc ñaïi hoïc ñaïi
cöông do Boä Giaùo duïc vaø Ñaøo taïo ban haønh naêm 1995, hoïc phaàn Nhaäp moân Logic hoïc, maõ soá
051 (TR) 201 vaø Chöông trình thi tuyeån nghieân cöùu sinh vaø cao hoïc, moân thi Logic hoïc
(moân cô baûn cho caùc ngaønh Quaûn lí coâng taùc vaên hoùa, giaùo duïc) cuûa Tieåu ban xaây döïng vaø
bieân soaïn ñeà cöông moân thi tuyeån sau ñaïi hoïc – Boä Giaùo duïc vaø Ñaøo taïo ban haønh naêm 1998.
Nhö vaäy, nhöõng kieán thöùc logic hoïc ñöôïc trình baøy trong giaùo trình nhaäp moân naøy chuû yeáu
laø cuûa logic hoïc truyeàn thoáng.
Ñeå vieäc trình baøy vaø lónh hoäi ñöôïc roõ raøng, chaët cheõ, giaùo trình naøy cuõng vaän duïng moät ít
kí hieäu cuûa logic toaùn hoïc. Tuy nhieân, nhö ñaõ noùi, do ñoái töôïng laø sinh vieân thuoäc caùc ngaønh
khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên neân nhöõng kí hieäu toaùn hoïc ñöôïc duøng ôû ñaây chæ laø nhöõng kí
hieäu töông ñoái quen thuoäc maø baát cöù sinh vieân naøo cuõng ñaõ töøng ñöôïc laøm quen ôû chöông
trình toaùn hoïc baäc phoå thoâng. Vaø vôùi muïc ñích giuùp sinh vieân thuaän lôïi khi tham khaûo caùc taøi
lieäu khaùc nhau, trong giaùo trình, beân caïnh thuaät ngöõ ñöôïc choïn duøng, khi caàn thieát, chuùng toâi seõ
chuù thích theâm nhöõng thuaät ngöõ khaùc töông öùng.
Trong laàn taùi baûn naøy, giaùo trình ñaõ coù moät soá chænh lí so vôùi laàn in ñaàu tieân (löu haønh noäi
boä) naêm 2002 vaø caùc laàn taùi baûn sau ñoù. Maëc duø vaäy, giaùo trình chaéc haún khoâng theå traùnh
khoûi sai soùt. Chuùng toâi raát mong nhaän ñöôïc nhöõng yù kieán ñoùng goùp töø baïn ñoïc ñeå tieáp tuïc söûa
chöõa cho giaùo trình ñöôïc hoaøn thieän.
Xin chaân thaønh caûm ôn.
TP Hoà Chí Minh, thaùng gieâng naêm 2004

Taùc giaû
2
MUÏC LUÏC
Trang
LÔØI NOÙI ÑAÀU....................................................................................................................................1
MUÏC LUÏC .........................................................................................................................................2
Chöông I. Daãn nhaäp veà logic hoïc ................................................................................................4
1. Ñoái töôïng cuûa logic hoïc ...................................................................................................4
2. Löôïc söû hình thaønh vaø phaùt trieån logic hoïc ...................................................................4
3. YÙ nghóa cuûa vieäc nghieân cöùu logic hoïc ...........................................................................7
4. Moät soá kí hieäu thöôøng duøng ...........................................................................................8
* Caâu hoûi .............................................................................................................................8
Chöông II. Caùc quy luaät cô baûn cuûa tö duy ...............................................................................9
1.Theá naøo laø quy luaät vaø quy luaät cô baûn .............................................................................9
2. Caùc quy luaät cô baûn cuûa tö duy .......................................................................................9
2.1. Quy luaät ñoàng nhaát ......................................................................................................9
2.2. Quy luaät (caám) maâu thuaãn .........................................................................................12
2.3. Quy luaät baøi trung ......................................................................................................13
2.4. Quy luaät tuùc lí ............................................................................................................14
* Caâu hoûi vaø baøi taäp ..........................................................................................................16
Chöông III. Khaùi nieäm ................................................................................................................18
1. Khaùi nieäm laø gì?.............................................................................................................18
2. Söï hình thaønh khaùi nieäm .............................................................................................18
3. Quan heä giöõa khaùi nieäm vaø töø ngöõ ..............................................................................19
4. Phaân loaïi khaùi nieäm ......................................................................................................20
5. Caáu truùc logic cuûa khaùi nieäm ........................................................................................20
6. Thu heïp vaø môû roäng khaùi nieäm ....................................................................................21
7. Quan heä giöõa caùc khaùi nieäm ........................................................................................23
8. Ñònh nghóa khaùi nieäm ..................................................................................................25
9. Phaân chia khaùi nieäm ....................................................................................................29
Chöông IV. Phaùn ñoaùn ............................................................................................................. 33
1. Phaùn ñoaùn laø gì? ............................................................................................................33
2. Caáu truùc cuûa phaùn ñoaùn ñôn ........................................................................................33
3. Quan heä giöõa phaùn ñoaùn vaø caâu ...................................................................................34
4. Phaân loaïi phaùn ñoaùn .....................................................................................................34
5. Tính chu dieân cuûa caùc haïn töø trong phaùn ñoaùn ...........................................................38
6. Quan heä giöõa caùc phaùn ñoaùn cô baûn (A, I, E, O) - Hình vuoâng logic ...........................38
7. Caùc pheùp lieân keát logic treân phaùn ñoaùn ......................................................................42
3
8. Caùch laäp baûng tính giaù trò logic cuûa phaùn ñoaùn phöùc (chöùng minh coâng thöùc) .........47
9. Tính ñaúng trò cuûa caùc phaùn ñoaùn – Moät soá heä thöùc töông ñöông ...............................48
Chöông V. Suy luaän ................................................................................................................... 52
1. Suy luaän laø gì? ...............................................................................................................52
2. Phaân loaïi suy luaän ........................................................................................................52
3. Suy luaän dieãn dòch (suy dieãn) .......................................................................................53
3.1. Suy luaän dieãn dòch tröïc tieáp ......................................................................................53
3.2. Suy luaän dieãn giaùn tieáp: tam ñoaïn luaän ....................................................................55
3.2.1. Tam ñoaïn luaän xaùc quyeát .......................................................................................55
3.2.2. Tam ñoaïn luaän tænh löôïc ........................................................................................63
3.2.3. Tam ñoaïn luaän coù ñieàu kieän ...................................................................................63
3.2.4. Tam ñoaïn luaän löïa choïn .........................................................................................65
3.2.5. Tam ñoaïn luaän phöùc ...............................................................................................66
3.2.6. Tam ñoaïn luaän hôïp hai ...........................................................................................68
3.2.7. Tam ñoaïn luaän löïa choïn – coù ñieàu kieän (song quan luaän) .....................................68
3.2.8. Caùch phaân tích tính hôïp logic cuûa moät suy luaän ...................................................71
4. Suy luaän quy naïp ..........................................................................................................75
5. Suy luaän loaïi tæ ..............................................................................................................78
Chöông VI. Giaû thuyeát, chöùng minh, baùc boû vaø nguïy bieän ....................................... 83
1. Giaû thuyeát .....................................................................................................................83
2. Chöùng minh .................................................................................................................84
3. Baùc boû ............................................................................................................................87
4. Nguïy bieän ......................................................................................................................89
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO ....................................................................................................94
4
Chöông I
DAÃN NHAÄP VEÀ LOGIC HOÏC
1. Ñoái töôïng cuûa logic hoïc

1.1. Thuaät ngöõ logic hoïc trong tieáng Vieät cuøng nghóa vôùi caùc thuaät ngöõ logique trong tieáng
Phaùp, logic trong tieáng Anh, логика trong tieáng Nga, Logik trong tieáng Ñöùc… vaø ñeàu coù
nguoàn goác töø thuaät ngöõ loùgos cuûa tieáng Hi Laïp coù nghóa laø lôøi noùi, tö töôûng, lí tính, quy luaät,
chaân lí, höõu theå…
Theo quan ñieåm truyeàn thoáng thì: Logic hoïc laø khoa hoïc nghieân cöùu veà nhöõng quy luaät vaø
hình thöùc (khaùi nieäm, phaùn ñoaùn, suy luaän...) cuûa tö duy chính xaùc.
Nhöõng quy luaät tö duy maø logic hoïc nghieân cöùu laø nhöõng quy luaät toàn taïi trong yù thöùc, tö
töôûng con ngöôøi. Vaø caùc hình thöùc cuûa tö duy maø logic hoïc nghieân cöùu laø nhöõng phöông thöùc
phaûn aùnh moät caùch chung nhaát caùc tính chaát, quan heä cuûa söï vaät, hieän töôïng trong hieän thöïc
khaùch quan.
Trong quaù trình phaùt trieån, ñoái töôïng cuûa logic hoïc cuõng daàn daàn coù söï thay ñoåi. “Khaùi
nieäm, ñònh nghóa vaø phaân chia khaùi nieäm” ñöôïc xem laø nhöõng vaán ñeà cuûa trieát hoïc, phöông
phaùp luaän khoa hoïc vaø caùc khoa hoïc cuï theå, neân logic hoïc ñöôïc xem laø “khoa hoïc veà söï suy
luaän” (bao goàm logic dieãn dòch vaø logic quy naïp). Roài logic quy naïp hieän ñaïi trôû thaønh logic
xaùc suaát; neân ñoái töôïng cuûa logic hoïc chæ coøn laø “suy luaän dieãn dòch (suy dieãn)”1.
1.2. Trong giaùo trình naøy, chuùng ta tìm hieåu veà logic hoïc coù tính chaát nhaäp moân, neân ñoái
töôïng nghieân cöùu seõ bao goàm toaøn boä nhöõng quy luaät vaø hình thöùc tö duy ñaõ ñöôïc xaùc ñònh
cuûa logic hoïc truyeàn thoáng, vaø chæ xeùt moãi phaùn ñoaùn vôùi hai giaù trò chaân lí (löôõng trò hay
löôõng giaù): hoaëc ñuùng hoaëc sai .
2. Löôïc söû hình thaønh vaø phaùt trieån logic hoïc
ÔÛ phöông Ñoâng, baét nguoàn töø AÁn Ñoä, ngay töø thôøi Coå ñaïi, tröôùc Taây lòch khoaûng naêm ngaøn
naêm, töùc tröôùc raát xa logic hoïc cuûa Aristote, ñaõ xuaát hieän Nhaân minh luaän laø moät moân hoïc veà
phöông phaùp suy luaän quy naïp2.
ÔÛ phöông Taây, cuõng töø thôøi Coå ñaïi, Heùraclite (khoaûng chöøng 520 – 460 tr. CN), Tröôøng
phaùi EÙleù (Ecole eùleùate) (cuoái TK VI – ñaàu TK V tr. CN), Deùmocrite (khoaûng 460 – 370 tr.
CN), Platon (427 – 347 tr. CN)... ñaõ nghieân cöùu veà moät soá khía caïnh cuûa logic. Taùc phaåm “Baøn
veà logic hoïc” (hay Canon – taùc phaåm naøy ñaõ bò thaát truyeàn töø laâu) cuûa Deùmocrite laø taùc phaåm
logic ñaàu tieân trong lòch söû logic hoïc. Tuy nhieân, ñeán Aristote thì logic hoïc môùi ñöôïc nghieân
cöùu coù heä thoáng, tö duy môùi laàn ñaàu tieân trôû thaønh ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa moät khoa hoïc
chuyeân ngaønh. Phaàn löôïc söû sau ñaây chæ trình baøy quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa logic
hoïc phöông Taây.
2.1. Logic hoïc truyeàn thoáng (Logique traditionnelle)
1
Xem: Nouveau Larousse Universel (1969); Oxford Advanced Learner’s Dictionary (1992); Le petit Larousse illustreù (1982
& 1993); Hoaøng Chuùng (1994), Logic hoïc phoå thoâng, NXB Giaùo duïc, tr. 8 – 9.
2
Xem: Nhaát Haïnh (khoâng ñeà naêm), Nhaân - minh hay laø Ñoâng - phöông luaän - lyù- hoïc, Höông queâ xuaát baûn, Saøi Goøn; Hoøa
thöôïng Thích Ñoång Quaùn (1996), Nhaân minh luaän, Thaønh Hoäi Phaät giaùo TP. Hoà Chí Minh, tr. 12.
5
Nhö ñaõ noùi, ngöôøi ñaët neàn moùng vaø hình thaønh veà cô baûn logic hoïc phöông Taây laø nhaø trieát
hoïc Hi Laïp coå ñaïi Aristoteleâs (384 – 322 tr. CN) (thöôøng goïi theo tieáng Phaùp: Aristote; tieáng
Anh: Aristotle), vôùi boä saùch goàm 6 taäp Organon (Coâng cuï)1. Trong boä saùch naøy, oâng trình baøy
nhöõng vaán ñeà sau ñaây cuûa logic hoïc hình thöùc truyeàn thoáng: caùc phaïm truø, phaân loaïi meänh ñeà,
tam ñoaïn luaän, chöùng minh, tranh luaän, phaûn baùc nguïy bieän.
Sau Aristote, caùc nhaø logic hoïc khaéc kæ2 ñaõ boå sung cho logic hoïc 5 meänh ñeà:
1. Neáu coù P thì coù Q, maø coù P vaäy coù Q
2. Neáu coù P thì coù Q, maø khoâng coù Q vaäy khoâng coù P
3. Khoâng coù ñoàng thôøi P vaø Q, maø coù P vaäy khoâng coù Q
4. Hoaëc P hoaëc Q, maø coù P vaäy khoâng coù Q
5. Hoaëc P hoaëc Q, maø khoâng coù Q vaäy coù P.
Cuoái thôøi Coå ñaïi, Apuleùe ñöa ra hình vuoâng logic trình baøy quan heä giöõa caùc phaùn ñoaùn cô
baûn A, I, E, O; Galien (131 – 200) boå sung theâm loaïi hình tam ñoaïn luaän thöù tö vaø Boeøce heä
thoáng hoaù logic hoïc hình thöùc, ñöa ra moät soá quy taéc cuûa logic meänh ñeà.
Gaàn suoát thôøi Trung coå, do quaù ñöôïc suøng baùi neân gaàn nhö logic hoïc khoâng coù ñöôïc söï phaùt
trieån naøo ñaùng keå, ngoaøi moät soá ñoùng goùp nhoû nhö: Abeùlard ñaøo saâu khía caïnh ngöõ nghóa vaø
trieát hoïc cuûa logic hoïc, Pierre d’Espagne toùm taét 19 kieåu ñuùng cuûa 4 hình tam ñoaïn luaän thaønh
moät baøi veø öùc thuaät baèng tieáng Taây Ban Nha, Guillaume d’Occam ñöa ra nguyeân taéc löôõi dao
Occam, hay Buridan ñaøo saâu pheùp suy luaän coù ñieàu kieän…
2.2. Logic hoïc öùng duïng (Logique appliqueùe)
Trong thôøi Phuïc höng, tröôùc söï phaùt trieån cuûa khoa hoïc thöïc nghieäm, taïi Anh, F. Bacon
(1561 – 1626) ñaõ xuaát baûn taùc phaåm Novum Organum (Coâng cuï môùi) ñeå pheâ phaùn phöông
phaùp suy dieãn vaø logic hoïc hình thöùc cuûa Aristote, vaø ñeà cao phöông phaùp suy luaän quy naïp
cuõng nhö logic hoïc öùng duïng duøng trong khoa hoïc thöïc nghieäm. OÂng ñöa ra ba baûng (coù maët /
vaéng maët / trình ñoä) ñeå tìm moái lieân heä nhaân quaû giöõa caùc söï kieän. Sau ñoù, R. Descartes (1596
– 1650) ñaõ phaùt trieån tö töôûng cuûa Bacon vôùi taùc phaåm Discours de la meùthode (Phöông phaùp
luaän).
Veà sau, nhaø logic hoïc Anh J. Stuart Mill (1806 – 1873) ñaõ hoaøn thieän phöông phaùp cuûa F.
Bacon, ñöa ra boán phöông phaùp quy naïp döïa treân cô sôû moái lieân heä nhaân quaû: phöông phaùp
töông hôïp (meùthode de concordance), phöông phaùp sai bieät (meùthode de diffeùrence), phöông
phaùp ñoàng bieán (meùthode des variations concomitantes) vaø phöông phaùp tröø dö (meùthode des
reùsidus).
2.3. Logic hoïc kí hieäu1 (Logic toaùn hoïc – Logique matheùmatique)
1
Boä saùch naøy do hoïc troø oâng taäp hôïp laïi töø nhöõng taùc phaåm cuûa oâng. Ngay teân goïi Logic hoïc hình thöùc (Logique formelle)
cuõng laø cuûa ngöôøi ñôøi sau.
2
Chuû nghóa khaéc kæ Stoa (Stoïcisme) laø tröôøng phaùi trieát hoïc do Zenon saùng laäp cuoái theá kæ thöù IV tr. CN. Do tröôøng phaùi
naøy thöôøng toå chöùc hoäi hoïp taïi nôi maø tieáng Hi Laïp goïi laø Stoa neân ñöôïc goïi laø chuû nghóa Stoïcus.
Thôøi kì ñaàu, chuû nghóa khaéc kæ Stoa laø moät hoïc thuyeát veà vuõ truï vaø logic: con ngöôøi vaø töï nhieân ñöôïc quan nieäm laø moät
toång theå, maø muoán naém ñöôïc quy luaät cuûa toång theå thì phaûi laøm chuû duïc voïng. Ñeán thôøi kì Ñeá cheá La Maõ, chuû nghóa khaéc
kæ Stoa nhaán maïnh veà ñaïo ñöùc: con ngöôøi chuû yeáu laø tìm ñöùc haïnh (chöù khoâng phaûi vui thuù), phuïc tuøng soá meänh, soáng
thanh ñaïm, ít duïc voïng, can tröôøng chòu ñau khoå.
1
Teân goïi Logic hoïc kí hieäu do J.Venn ñeà xuaát. Thöïc chaát ñaây laø logic toaùn hoïc. Logic hoïc truyeàn thoáng cuõng söû duïng kí
hieäu töôïng tröng ñeå bieåu hieän caùc hình thöùc tö duy, nhöng noùi chung, vieäc kí hieäu hoùa ñoù coù möùc ñoä vaø quy moâ khaùc vôùi
logic toaùn hoïc.
6
Nhaø baùc hoïc Ñöùc G. W. Leibnitz (1646 – 1716) laø ngöôøi ñaàu tieân ñeà xöôùng vieäc aùp duïng
nhöõng phöông phaùp hình thöùc cuûa toaùn hoïc (kí hieäu, coâng thöùc) vaøo lónh vöïc logic hoïc (oâng
cuõng laø ngöôøi ñaõ coù nhöõng tö töôûng quan troïng ñaàu tieân veà logic xaùc suaát). YÙ töôûng naøy ñeán
giöõa theá kæ XIX ñaõ ñöôïc hieän thöïc hoaù bôûi nhaø toaùn hoïc Ireland G. Boole (1815 – 1864), vôùi
caùc coâng trình: “Toaùn giaûi tích logic” (The Mathematical Analysis of Logic, 1847), “Tìm hieåu
nhöõng quy luaät cuûa tö töôûng ñaët neàn taûng cho lí thuyeát toaùn hoïc veà logic vaø xaùc suaát” (An
Investigation of the Laws of Thought on which are founded the Mathematical Theories of
Logic and Probability, 1854). Tieáp ñoù, laø coâng trình cuûa nhaø toaùn hoïc Anh De Morgan: “Logic
hoïc hình thöùc” (Formal Logic, 1926)… Trong caùc coâng trình naøy, logic toaùn hoïc ñöôïc trình baøy
nhö moät boä phaän cuûa ñaïi soá: ñaïi soá logic (ñaïi soá Boole).
Ñaây laø giai ñoaïn môùi trong söï phaùt trieån cuûa logic hoïc hình thöùc. Logic toaùn hoïc, veà ñoái
töôïng, laø logic hoïc, coøn veà phöông phaùp, laø toaùn hoïc.
Töø cuoái theá kæ XIX, moät höôùng nghieân cöùu khaùc cuûa logic toaùn hoïc coù lieân quan ñeán nhöõng
nhu caàu cuûa toaùn hoïc cho vieäc luaän chöùng cho nhöõng khaùi nieäm vaø nhöõng phöông thöùc chöùng
minh cuûa noù ñaõ ñöôïc phaùt trieån trong nhöõng coâng trình cuûa J. Venn (ngöôøi Anh, 1834 – 1923),
G. Frege (ngöôøi Ñöùc, 1848 – 1925), cuûa B. Russell (ngöôøi Anh, 1872 – 1970) cuøng A. N.
Whitehead (ñoàng taùc giaû boä saùch “Principia Mathematica”)...
Logic toaùn hoïc coù aûnh höôûng raát lôùn ñeán toaùn hoïc hieän ñaïi. Lí thuyeát angorit, lí thuyeát haøm
ñeä quy ñaõ ñöôïc phaùt trieån töø logic toaùn hoïc. Ñaõ coù raát nhieàu khuynh höôùng, boä phaän khaùc
nhau trong logic toaùn hoïc: logic kieán thieát, logic quan heä, logic toå hôïp, logic meänh ñeà, logic vò
töø… Trong kó thuaät ñieän, kó thuaät tính toaùn, ñieàu khieån hoïc, sinh lí hoïc thaàn kinh, ngoân ngöõ
hoïc… ñeàu coù aùp duïng logic toaùn hoïc.
2.4. Logic hoïc bieän chöùng (Logique dialectique)
Logic hoïc bieän chöùng laø “khoa hoïc veà nhöõng quy luaät vaø hình thöùc phaûn aùnh trong tö duy
söï phaùt trieån vaø bieán ñoåi cuûa theá giôùi khaùch quan, veà nhöõng quy luaät nhaän thöùc chaân lí”1.
Nhöõng yeáu toá cuûa logic hoïc bieän chöùng ñaõ coù trong trieát hoïc Coå ñaïi, nhöng G. V. Hegel
(nhaø trieát hoïc duy taâm khaùch quan Ñöùc, 1770 – 1831) laø ngöôøi ñaàu tieân nghieân cöùu veà noù moät
caùch toaøn dieän vaø coù heä thoáng (ñaëc bieät, trong taùc phaåm “Khoa hoïc logic”). Giöõa theá kæ XIX,
caùc nhaø duy vaät Nga laø Bieùlinski (1811 – 1848), Herzen (1812 – 1870), Tchernychevski (1828
– 1889) ñaõ caûi taïo noù thaønh bieän chöùng duy vaät. Cuoái theá kæ XIX – ñaàu theá kæ XX, K. Marx
(1818 – 1883), F. Engels (1820 – 1895) vaø V. I. Leùnine (1870 – 1924) ñaõø phaùt trieån logic bieän
chöùng thaønh moät khoa hoïc chaët cheõ veà nhaän thöùc.
“Logic hoïc bieän chöùng khoâng baùc boû logic hình thöùc, maø chæ vaïch roõ ranh giôùi cuûa noù, coi
noù nhö moät hình thöùc caàn thieát, nhöng khoâng ñaày ñuû cuûa tö duy logic. Trong logic bieän chöùng,
hoïc thuyeát veà toàn taïi vaø hoïc thuyeát veà söï phaûn aùnh toàn taïi trong yù thöùc lieân quan chaët cheõ vôùi
nhau; logic bieän chöùng laø logic coù tính chaát noäi dung...”1.
2.5. Ngaøy nay logic hoïc ñaõ phaùt trieån thaønh nhieàu heä thoáng. Beân caïnh nhöõng heä thoáng logic
hoïc treân ñaây, coøn coù nhöõng heä thoáng logic khaùc nhö logic ña trò, logic môø, logic tình thaùi,
logic tam trò xaùc suaát, logic tröïc giaùc, logic ngoân ngöõ, logic thôøi gian, v.v... Vaø söï phaùt trieån ñoù
coù leõ seõ vaãn coøn tieáp tuïc.
1
Töø ñieån trieát hoïc, NXB Tieán boä, Matxcôva, baûn dòch tieáng Vieät 1986, tr.322.
1
Töø ñieån trieát hoïc, sñd, tr.322.
7
Löu yù: Teân goïi Logic hoïc hình thöùc laø ñeå chæ caû logic hoïc truyeàn thoáng do Aristote khai
saùng coäng vôùi logic hoïc kí hieäu. Logic hoïc hình thöùc chæ nghieân cöùu nhöõng hình thöùc tö duy nhö
khaùi nieäm, phaùn ñoaùn, suy luaän, chöùng minh töø khía caïnh hình thöùc cuûa chuùng, taùch ra phöông
thöùc lieân heä chung giöõa caùc boä phaän cuûa keát caáu logic maø boû qua noäi dung cuï theå cuûa caùc tö
töôûng.
Ngoaøi caùch phaân loaïi logic hoïc theo trình töï xuaát hieän ôû treân, ngöôøi ta coøn phaân loaïi logic
hoïc thaønh: logic hoïc truyeàn thoáng vaø logic hoïc hieän ñaïi (bao goàm: logic hoïc coå ñieån vaø logic
hoïc phi coå ñieån), logic hoïc hình thöùc vaø logic hoïc bieän chöùng...
3. YÙnghóa cuûa vieäc nghieân cöùu logic hoïc
Coù tö duy, aét coù sai laàm, nhö Brochad ñaõ töøng phaùt bieåu: “Ñoái vôùi con ngöôøi, sai laàm laø
quy luaät maø chaân lí laø ngoaïi leä”1.
Coù loaïi sai laàm do tö duy khoâng phuø hôïp vôùi thöïc teá khaùch quan (ngoä nhaän veà theá giôùi töï
nhieân, veà ngöôøi khaùc vaø caû veà baûn thaân); loaïi naøy daãn ñeán nhöõng phaùn ñoaùn giaû doái. Coù loaïi
sai laàm do tö duy khoâng phuø hôïp vôùi caùc quy luaät cuûa tö duy; loaïi naøy daãn ñeán nhöõng suy luaän
phi logic.
Vì vaäy, logic hoïc luoân luoân coù ích vaø caàn thieát cho moïi ngöôøi.
Khoâng phaûi khoâng hoïc logic hoïc thì ngöôøi ta ñeàu tö duy thieáu chính xaùc, vì tö duy ñuùng ñaén
coù theå ñöôïc hình thaønh baèng kinh nghieäm, qua quaù trình hoïc taäp, giao tieáp, öùng xöû… Nhöng ñoù
chöa phaûi laø thöù tö duy logic mang tính töï giaùc. Vaø nhö vaäy, ta cuõng raát deã tö duy sai laàm do
ngoä bieän. Chaúng haïn: Coù ngöôøi laäp luaän raèng: “Ngöôøi toát thì hay giuùp ngöôøi ngheøo. OÂng Ba
hay giuùp ngöôøi ngheøo. Vaäy oâng Ba laø ngöôøi toát” maø khoâng hieåu laø mình ñaõ laäp luaän sai.
Logic hoïc seõ giuùp ta naâng cao trình ñoä tö duy ñeå coù ñöôïc tö duy khoa hoïc moät caùch töï
giaùc. Nhôø ñoù, ta coù theå chuû ñoäng traùnh ñöôïc nhöõng sai laàm trong tö duy cuûa baûn thaân, nhö ôû ví
duï treân ñaây.
Logic hoïc cuõng laø coâng cuï höõu hieäu ñeå, khi caàn thieát, ta coù theå tranh luaän, phaûn baùc moät
caùch thuyeát phuïc tröôùc nhöõng laäp luaän maâu thuaãn, nguïy bieän, thieáu caên cöù cuûa ngöôøi khaùc.
Chaúng haïn, Cratylos – hoïc giaû coå Hi Laïp – töøng tuyeân boá: “Söï khaúng ñònh hay phuû ñònh cuûa toâi
ñoái vôùi baát kì söï vaät naøo cuõng ñeàu laø giaû doái caû”. Aristote phaûn baùc raèng: “Lôøi Cratylos noùi coù
nghóa laø: Moïi meänh ñeà ñeàu laø giaû doái heát. Vaø neáu nhö vaäy thì chính ngay caùi meänh ñeà: Moïi
meänh ñeà ñeàu laø giaû doái heát naøy cuõng laø giaû doái”.
Logic hoïc coøn trang bò cho ta phöông phaùp tö duy khoa hoïc, nhôø ñoù ta coù theå tham gia
nghieân cöùu khoa hoïc, lónh hoäi vaø trình baøy tri thöùc, tham gia caùc hoaït ñoäng thöïc tieãn khaùc moät
caùch hieäu quaû.
Logic hoïc cuõng giuùp ta coù ñöôïc moät theá giôùi quan, nhaân sinh quan toaøn dieän, bieän chöùng.
Ñaëc bieät, logic hoïc laø caùi cô sôû khoâng theå thieáu ñöôïc trong moät soá lónh vöïc nhö toaùn hoïc,
ñieàu khieån hoïc, phaùp lí, quaûn lí, ngoaïi giao, ñieàu tra, daïy hoïc…
Ñoái vôùi ngöôøi daïy hoïc, ñeå soaïn giaùo trình, giaùo aùn coù chaát löôïng, truyeàn ñaït kieán thöùc khoa
hoïc coù hieäu quaû, caàn phaûi tuaân theo caùc quy luaät, quy taéc logic. Veà phía ngöôøi hoïc, tö duy
1
Daãn theo Vónh Ñeã... (1973), Luaän lyù hoïc 12 abcd, tr.4.
8
logic giuùp lónh hoäi baøi hoïc deã daøng; dieãn ñaït yù nghó ñöôïc roõ raøng, maïch laïc, khoâng maâu thuaãn;
traùnh ñöôïc nhöõng sai laàm veà tö duy khi tham gia tranh luaän, nghieân cöùu khoa hoïc.
4. Moät soá kí hieäu thöôøng duøng
Chuû töø cuûa phaùn ñoaùn: S Thuoäc töø cuûa phaùn ñoaùn: P
Caùc bieán meänh ñeà (meänh ñeà sô caáp = phaùn ñoaùn ñôn): a, b, c, d … hay p, q, r, s, u, v…
Pheùp phuû ñònh: ⎤ , hoaëc: ∼ , hoaëc: _ (ví duï: ⎤ a, ∼a, ā)
Pheùp hoäi: ∧ Pheùp tuyeån loûng: ∨
Pheùp tuyeån chaët: ∨, hay: ⊕ Pheùp keùo theo: ⇒
Pheùp töông ñöông: ⇔ Khaùc: ≠
Baèng: = Ñoàng nhaát (truøng) : ≡
(Taäp hôïp / giaù trò) roãng: ∅ Tröø: \
Hôïp: ∪ Giao: ∩
Phaàn buø: (ví duï: A ⊂ B
E
, ñoïc laø: A laø taäp con cuûa phaàn buø cuûa B trong E)
Bao haøm: A ⊂ B (A chöùa trong B, hoaëc B chöùa A)
hay B ⊃ A (B chöùa A)
x thuoäc X: x ∈ X x khoâng thuoäc X: x ∉ X
Löôïng töø phoå duïng (toaøn theå): ∀
Löôïng töø toàn taïi (boä phaän): ∃
Daáu ngoaëc kó thuaät: ( ), [ ]
Chu dieân: + Khoâng chu dieân: − (ví duï: S+ P - )
Phaùn ñoaùn chaân thaät: ñ (hay 1, hay c)
Phaùn ñoaùn giaû doái: s (hay 0, hay g)
“Hay”: / (ví duï: Moïi / Moät soá…; ñoïc laø: Moïi hay moät soá…)
CAÂU HOÛI
1. Ñoái töôïng cuûa logic hoïc truyeàn thoáng laø gì? Ñoái töôïng ñoù veà sau coù söï thay ñoåi nhö theá naøo, vì sao?
2. Nhöõng nhaø logic hoïc tieâu bieåu cuûa logic hoïc truyeàn thoáng, logic hoïc öùng duïng, logic hoïc kí hieäu vaø
logic hoïc bieän chöùng laø nhöõng ai? Nhöõng ñoùng goùp chính cuûa hoï cho logic hoïc laø gì?
3. Vì sao caàn phaûi nghieân cöùu vaø naém vöõng logic hoïc? Ñoái vôùi baûn thaân anh (chò), vieäc hoïc taäp logic
hoïc coù yù nghóa gì?
9
Chöông II
CAÙC QUY LUAÄT CÔ BAÛN CUÛA TÖ DUY
1. Theá naøo laø quy luaät vaø quy luaät cô baûn?

Theo Töø ñieån trieát hoïc, quy luaät laø “moái lieân heä beân trong cô baûn cuûa caùc hieän töôïng, chi
phoái söï phaùt trieån taát yeáu cuûa nhöõng hieän töôïng aáy. Quy luaät bieåu hieän moät trình töï nhaát ñònh
cuûa moái lieân heä nhaân quaû, taát yeáu vaø oån ñònh giöõa caùc söï vaät hoaëc caùc ñaëc tính cuûa ñoái töôïng
vaät chaát, bieåu hieän nhöõng quan heä cô baûn ñöôïc laëp ñi laëp laïi, trong ñoù söï bieán ñoåi nhöõng hieän
töôïng naøy gaây neân söï bieán ñoåi nhöõng hieän töôïng khaùc moät caùch hoaøn toaøn xaùc ñònh…”1 .
Nhö vaäy, quy luaät phaûn aùnh moái lieân heä cô baûn beân trong ñöôïc laëp ñi laëp laïi cuûa söï vaät,
hieän töôïng, noù mang tính baûn chaát, taát yeáu vaø oån ñònh. Ví duï: ñònh luaät choïn loïc töï nhieân trong
sinh vaät hoïc, quy luaät cung caàu trong kinh teá thò tröôøng,…
Tö duy laø “saûn phaåm cao nhaát cuûa caùi vaät chaát ñöôïc toå chöùc moät caùch ñaëc bieät laø boä
naõo…”2 cho neân taát yeáu noù cuõng coù nhöõng quy luaät cuûa mình. Vaø, con ngöôøi, muoán tö duy
ñöôïc chính xaùc, nhaát thieát khoâng ñöôïc vi phaïm caùc quy luaät ñoù, gioáng nhö ngöôøi di chuyeån
treân ñöôøng, neáu khoâng muoán gaây ra hay bò tai naïn thì phaûi chaáp haønh luaät giao thoâng vaäy.
Nhöng nhö moïi heä thoáng, heä thoáng quy luaät tö duy cuõng coù nhieàu taàng baäc khaùc nhau; vì vaäy,
tröôùc tieân, ta caàn tuaân thuû caùc quy luaät cô baûn laø nhöõng quy luaät phoå bieán, coù taùc duïng laøm cô
sôû, laøm neàn taûng chi phoái caùc quy luaät khaùc trong heä thoáng caùc quy luaät cuûa tö duy. Ñoù laø: quy
luaät ñoàng nhaát (principe d’ identiteù), quy luaät caám maâu thuaãn (principe de non-contradiction),
quy luaät baøi trung (principe du tiers exclu) vaø quy luaät tuùc lí (principe de raison suffisante). 3
Trong logic hoïc hieän ñaïi, moãi coâng thöùc haèng ñuùng ñöôïc coi laø moät quy luaät logic.
2. Caùc quy luaät cô baûn cuûa tö duy
2.1. Quy luaät ñoàng nhaát
“Chuû nghóa duy vaät bieän chöùng cho raèng söï vaät khaùch quan haøm chöùa maâu thuaãn noäi taïi
khoâng ngöøng hoaït ñoäng, phaùt trieån vaø bieán hoùa. Theá nhöng trong moät giai ñoaïn phaùt trieån nhaát
ñònh, söï vaät khaùch quan laïi coù tính quy luaät veà chaát ñaëc thuø. Chính do tính quy luaät veà chaát
naøy cuûa söï vaät maø caùc söï vaät ñöôïc phaân bieät. Luaät ñoàng nhaát trong logic hoïc chính laø quy luaät
cô baûn cuûa tö duy logic ñöôïc hình thaønh töø tính quy ñònh veà chaát cuûa söï vaät khaùch quan haøng
traêm vaïn laàn phaûn aùnh trong yù thöùc con ngöôøi”1.
Theo ñoù, trong quaù trình laäp luaän, moät khaùi nieäm, moät phaùn ñoaùn, moät suy luaän naøo ñoù
phaûi ñöôïc duøng theo cuøng moät nghóa, luaän ñeà phaûi ñöôïc giöõ nguyeân; noùi caùch khaùc, töø ñaàu ñeán
cuoái tö töôûng phaûi ñaûm baûo tính xaùc ñònh vaø tính nhaát quaùn, khoâng ñöôïc laãn loän, thay ñoåi,
ñaùnh traùo ñoái töôïng tö töôûng. Quy luaät naøy xuaát phaùt töø tính chaát töông ñoái oån ñònh cuûa caùc söï
vaät, hieän töôïng trong theá giôùi khaùch quan, vaø ñöôïc phaùt bieåu nhö sau: “Moïi tö töôûng phaûn aùnh
1
Töø ñieån trieát hoïc, sñd, tr. 481.
2
3
Coù taøi lieäu goïi caùc quy luaät noùi ôû ñaây laø luaät (loi), coù taøi lieäu goïi ñoù laø nguyeân lí, nguyeân taéc (principe).
1
Trieäu Truyeàn Ñoáng, Phöông phaùp bieän luaän – Thuaät huøng bieän, baûn dòch: Nguyeãn Quoác Sieâu, NXB Giaùo duïc, 1999, tr.
16.
10
cuøng moät ñoái töôïng, trong cuøng moät quan heä thì phaûi ñoàng nhaát vôùi chính noù”, hay: “Caùi gì coù
laø coù”. Kí hieäu: A ≡ A (ñoái vôùi khaùi nieäm), hay: a ≡ a (ñoái vôùi phaùn ñoaùn), vaø ñoïc laø: a laø a.
Quy luaät naøy coøn ñöôïc goïi laø luaät maïch laïc logic (principe de coheùrence logique), vì noù
ñaûm baûo cho tö duy ñöôïc xaùc ñònh, chính xaùc, raønh maïch.
Haõy phaân tích maåu chuyeän sau ñaây:
Anh L.V.H. laø coâng nhaân phuï traùch söûa chöõa vaø baûo trì maùy taïi Coâng ti I., tröôùc ñaây chöa
heà vi phaïm noäi quy. Moät hoâm, anh nhaän ñöôïc quyeát ñònh sa thaûi vôùi lí do “töï yù mang vaät tö ra
coång”. Söï vieäc laø vì, chieàu hoâm tröôùùc, sau khi baûo trì cho coã maùy quay li taâm, anh H. doïn deïp
veä sinh nôi laøm vieäc, thaáy chæ coù maáy con taùn hö, anh tieän tay boû luoân vaøo tuùi quaàn baûo hoä lao
ñoäng thay vì cho vaøo ñoáng pheá lieäu. Khi ra coång, loän tuùi quaàn ñeå kieåm tra thì maáy con ñinh taùn
rôi ra…
Anh H. khôûi kieän. ÔÛ toøa sô thaåm, ñaïi dieän Coâng ti I. ñònh giaù trò maáy con taùn “vaøo khoaûng
50.000 ñoàng”. Toøa aùn nhaän ñònh “vi phaïm ñoù cuõng chöa ñeán möùc bò kæ luaät sa thaûi” vaø tuyeân
buoäc Coâng ti I. huûy boû quyeát ñònh sa thaûi, phuïc hoài moïi quyeàn lôïi vaät chaát cho anh H. Coâng ti
naøy khaùng aùn. Trong phieân phuùc thaåm, Coâng ti ñöa ra laäp luaän: “Nhöõng con taùn ñoù naèm trong
linh kieän maùy quay li taâm thuoäc daây chuyeàn cuûa nhaø maùy nhaäp töø nöôùc ngoaøi, trò giaù hôn 4
trieäu USD. Neáu maát phaûi mua töø nöôùc ngoaøi toán keùm raát nhieàu chöù khoâng phaûi chæ 50.000
ñoàng”. Toøa phuùc thaåm tuyeân huyû aùn sô thaåm vaø ñeà nghò Coâng ti I. “caàn tham khaûo yù kieán cô
quan chuyeân moân ñeå xaùc ñònh roõ giaù trò, tính naêng, taùc duïng cuûa nhöõng con taùn”. (Theo Tuoåi
treû 10 – 11 – 2001, tr. 12).
Maåu truyeän treân cho thaáy, ôû phieân toøa phuùc thaåm naøy, nhöõng ngöôøi xöû aùn ñaõ vi phaïm quy
luaät ñoàng nhaát cuûa tö duy: maáy con taùn pheá lieäu khoâng theå coù giaù trò vaät chaát nhö nhöõng con
taùn ñang naèm trong coã maùy quay li taâm; söï sô yù boû queân maáy con taùn pheá lieäu trong tuùi quaàn
khoâng theå ñaùnh ñoàng vôùi haønh vi “töï yù mang vaät tö ra coång”!
Nhöõng nhaø nguïy bieän coå Hi Laïp (Sophistes) thöôøng hay “ñaùnh traùo khaùi nieäm” baèng caùch
döïa vaøo hieän töôïng ñoàng aâm nhöng dò nghóa cuûa töø ngöõ.
Ví duï:
Vaät chaát (1) thì toàn taïi vónh vieãn,
Baùnh mì laø vaät chaát (2),
Vaäy baùnh mì toàn taïi vónh vieãn.
ÔÛ ví duï naøy, hai khaùi nieäm vaät chaát coù noäi haøm khaùc nhau: vaät chaát (1) laø moät phaïm truø
trieát hoïc, chæ hieän thöïc khaùch quan toàn taïi ôû beân ngoaøi yù thöùc cuûa con ngöôøi vaø ñoäc laäp ñoái vôùi
yù thöùc, coøn vaät chaát (2) laïi coù nghóa khaùi quaùt laø nhöõng gì thuoäc veà nhu caàu theå xaùc cuûa con
ngöôøi; chuùng khoâng heà ñoàng nhaát vôùi nhau.
Nhieàu maåu chuyeän cöôøi cuõng ñaõ ñöôïc xaây döïng döïa treân söï ñaùnh traùo khaùi nieäm nhö vaäy.
Ví duï:
LAÏI COØN TRAÙCH TOÂI

Moät ñöùa treû soát döõ laém. Thaày lang cho uoáng thuoác, noù laên ra cheát. Boá noù ñeán taän nhaø baét
ñeàn. Thaày khoâng tin, ñeán xem laïi, sôø thaèng beù roài baûo:
− Theá naøy maø coøn traùch toâi ö? OÂng baûo toâi chöõa cho noù khoûi noùng, baây giôø ngöôøi noù laïnh
nhö theá naøy roài coøn keâu gì nöõa!
11
(Truyeän tieáu laâm Vieät Nam)
Ñoaïn ñoái thoaïi giöõa A vaø B vôùi chuû ñeà: “Theá naøo laø veû vang” sau ñaây minh hoïa cho söï vi
phaïm quy luaät ñoàng nhaát do luaän ñeà trong quaù trình tranh luaän khoâng ñöôïc giöõ nguyeân (töø “theá
naøo laø veû vang” trôû thaønh “coù hay khoâng coù ma”):
A: − OÂi daøo, veû vôùi chaúng vang. Toâi cho raèng coù tieàn thì veû vang, khoâng tieàn thì ñöøng noùi
ñeán veû vang, thaät ñôn giaûn. Coù tieàn môùi laøm ñöôïc vieäc, khoâng tieàn thì chaúng laøm ñöôïc gì caû.
Caäu cöù vaøo quaøy haøng maø mua ñi, thieáu moät xu thì ñöøng coù maø mua. Maø vaøo raïp xem phim,
thieáu moät haøo cuõng ñöøng nghó ñeán chuyeän vaøo laøm gì.
B: − Lí do caäu neâu ra khoâng noùi leân ñöôïc coù tieàn thì veû vang, chæ noùi leân caùi taùc duïng cuûa
ñoàng tieàn…
A: − Tieàn ñöông nhieân laø coù taùc duïng roài! Coù tieàn thì sai khieán ñöôïc caû ma quyû keùo coái xay!
B: − Caùi ñoù tôù khoâng ñoàng yù! Treân theá giôùi laøm gì coù ma quyû, vaäy thì laøm sao coù theå noùi tôùi
vieäc sai ma quyû keùo coái xay?
A: − Ai baûo khoâng coù ma? Neáu khoâng coù ma thì sao xöa nay trong nöôùc ngoaøi nöôùc bao
ngöôøi noùi veà ma?
(Theo Trieäu Truyeàn Ñoáng, sñd, tr. 17)
Caàn löu yù:
- Tính ñoàng nhaát luoân luoân gaén lieàn vôùi söï khaùc bieät vaø laø töông ñoái. Nhö ta bieát, vaät chaát
luoân luoân vaän ñoäng vaø phaùt trieån, cho neân beân trong söï vaät luoân chöùa ñöïng söï khaùc nhau. Tuy
nhieân, trong quaù trình nhaän thöùc, trong nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh, nhaát laø trong caùc khoa hoïc
chính xaùc, ngöôøi ta coù theå vaø caàn phaûi lí töôûng hoùa vaø ñôn giaûn hoùa phaàn naøo tính chaát hieän
thöïc cuûa ñoái töôïng. Bôûi vaäy, tính ñoàng nhaát cuûa caùc söï vaät chæ laø taïm thôøi, töông ñoái.
− Caùc söï vaät, hieän töôïng trong hieän thöïc khaùch quan ñeàu coù nhöõng quan heä nhaát ñònh,
nhöng neáu chuùng khoâng coù cuøng taát caû caùc ñaëc tính tieâu bieåu thì chuùng khoâng ñoàng nhaát vôùi
nhau. Chaúng haïn, anh vaø em laø coù quan heä huyeát thoáng, nöôùc vaø li laø coù quan heä chaát ñöôïc
chöùa ñöïng vaø vaät ñeå chöùa ñöïng, nhöng anh laø anh maø em laø em, nöôùc khoâng phaûi laø li maø li
khoâng phaûi laø nöôùc.
− Maëc duø caùc söï vaät, hieän töôïng trong hieän thöïc khaùch quan luoân luoân vaän ñoäng, phaùt trieån
vaø bieán ñoåi, nhöng khi chöa bieán ñoåi haún veà chaát thì noù vaãn phaûi laø noù. Chaúng haïn, con böôùm
voán do con saâu hoùa thaønh, nhöng khi con saâu chöa hoaù thaønh con böôùm thì con saâu vaãn chæ laø
con saâu.
− Nhö ñaõ noùi, trong loøng moãi söï vaät bao giôø cuõng haøm chöùa nhöõng maâu thuaãn noäi taïi,
nhöng ñoù laø hai maët ñoái laäp trong moät theå thoáng nhaát, töùc vaãn chæ laø moät söï vaät chöù khoâng
phaûi laø hai söï vaät khaùc nhau. Chaúng haïn, moät ngöôøi naøo ñoù coù luùc khoûe maïnh, luùc oám ñau,
nhöng khoâng phaûi vì vaäy maø coù ñeán hai con ngöôøi khaùc nhau trong moät con ngöôøi.
Ñeå traùnh vi phaïm quy luaät ñoàng nhaát, chuùng ta caàn hieåu ñuùng nghóa cuûa töø ngöõ söû duïng,
nhaát laø caùc thuaät ngöõ khoa hoïc; caàn dieãn ñaït chính xaùc tö töôûng cuûa mình cuõng nhö hieåu chính
xaùc noäi dung dieãn ñaït cuûa ngöôøi khaùc; khoâng ñöôïc thay ñoåi ñoái töôïng vaø luaän ñeà trong laäp
luaän, tranh luaän; trung thaønh vôùi nguyeân taùc khi trích daãn, chuyeån ngöõ…
12
2.2. Quy luaät (caám) maâu thuaãn1
Quy luaät caám maâu thuaãn coøn ñöôïc quen goïi laø quy luaät maâu thuaãn (principe de
contradiction). Noù ñoøi hoûi tö duy, trong cuøng moät hoaøn caûnh, cuøng moät quan heä, khoâng theå
ñoàng thôøi neâu ra nhöõng phaùn ñoaùn, nhaän ñònh baøi tröø laãn nhau cho cuøng moät ñoái töôïng tö
töôûng, neáu trong ñoù khoâng coù moät phaùn ñoaùn laø giaû doái. Aristote ñaõ trình baøy veà quy luaät
(caám) maâu thuaãn nhö sau: “Moät vaät khoâng theå ñoàng thôøi vöøa laø noù vöøa laø caùi traùi vôùi noù. Cuõng
moät thuoäc tính khoâng theå vöøa coù vöøa khoâng trong moät chuû theå, ñoàng thôøi trong cuøng moät töông
quan”2.
Quy luaät (caám) maâu thuaãn ñöôïc phaùt bieåu: “Moät phaùn ñoaùn khoâng theå vöøa laø chaân lí, vöøa laø
sai laàm”, hay: “Hai phaùn ñoaùn traùi ngöôïc nhau thì khoâng theå ñoàng thôøi cuøng chaân thöïc”. Kí
hieäu: ~(A ∧ ~A); ñoïc laø: khoâng theå vöøa laø A vöøa khoâng phaûi laø A.
Töø maâu thuaãn baét nguoàn töø ñieån tích sau ñaây:
Coù ngöôøi nöôùc Sôû laøm ngheà vöøa baùn maâu (thöù binh khí coù caùn, muõi nhoïn), vöøa baùn thuaãn
(caùi khieân, caùi moäc). Ai hoûi mua maâu thì y khoe raèng: “Maâu cuûa toâi raát nhoïn, baát cöù vaät gì
cuõng coù theå ñaâm thuûng”. Ai hoûi mua thuaãn thì y noùi: “Thuaãn cuûa toâi coù theå ngaên caûn moïi thöù
binh khí”. Coù ngöôøi hoûi: “Neáu laáy maâu cuûa anh maø ñaâm caùi thuaãn cuûa anh thì sao?”. Y khoâng
theå naøo ñaùp ñöôïc.
(Haøn Phi Töû)
Kieåu tö duy nhö treân ñaây laø tö duy chöùa maâu thuaãn tröïc tieáp.
Maåu chuyeän cöôøi sau ñaây laïi cho thaáy kieåu tö duy chöùa maâu thuaãn giaùn tieáp.
KHOÂNG LAÁY TIEÀN

Taïi baõi giöõ xe cho khaùch haøng cuûa coâng ty:
− Tieàn giöõ xe bao nhieâu vaäy anh?
− Daï, coâng ty giöõ xe khoâng laáy tieàn. Anh muoán cho bao nhieâu thì cho.
Ngaùo OÄp
(Theo Tuoåi treû cöôøi, soá 167, thaùng 12 / 1997, tr. 18)
Moät ngöôøi noùi: “Toâi khoâng bieát roõ veà chò A, neân khoâng daùm phaùt bieåu gì caû. Tuy nhieân, theo
toâi chò A laø moät ngöôøi raát taän tuïy vôùi coâng vieäc…”; hay nhaän ñònh veà moät hieän töôïng naøo ñoù,
coù ngöôøi cho raèng: “Noù luoân luoân (thay vì thöôøng) laø nhö theá naøy. Tuy nhieân, cuõng coù moät soá
tröôøng hôïp khoâng nhö vaäy…” thì roõ raøng, nhöõng ngöôøi aáy ñaõ töï maâu thuaãn.
Leùnine ñaõ töøng phaân bieät hai loaïi maâu thuaãn: “maâu thuaãn cuûa ñôøi soáng thöïc teá” vaø “maâu
thuaãn cuûa laäp luaän khoâng ñuùng ñaén”1. Maâu thuaãn logic laø loaïi maâu thuaãn thöù hai, noù mang tính
chuû quan, theå hieän söï suy nghó, noùi naêng “tieàn haäu baát nhaát”; coøn maâu thuaãn cuûa ñôøi soáng thöïc
1
Coøn goïi: luaät khoâng maâu thuaãn, luaät phi maâu thuaãn.
2
Daãn theo Leâ Töû Thaønh (1991), Tìm hieåu loâgích hoïc, NXB Treû, TP HCM, tr.28.
1
V. I. Leânin, Toaøn taäp, taäp 17, NXB Tieán boä, M., 1981, tr. 450.
13
teá laø maâu thuaãn bieän chöùng, noù mang tính khaùch quan, toàn taïi trong baûn thaân söï vaät, laø ñoäng
löïc ñeå söï vaät vaän ñoäng vaø phaùt trieån. Kieåu noùi “giaän thì giaän, maø thöông thì thöông” chæ laø
maâu thuaãn trong taâm lí con ngöôøi, chöù khoâng phaûi laø maâu thuaãn logic. Neáu cuøng moät ñoái
töôïng xuaát hieän trong nhöõng thôøi ñieåm khaùc nhau, hay trong nhöõng quan heä khaùc nhau maø coù
nhöõng thuoäc tính khaùc nhau thì cuõng khoâng coù maâu thuaãn logic.
Quy luaät (caám) maâu thuaãn coù taùc duïng ñoái vôùi caùc caëp phaùn ñoaùn sau:
− “S naøy laø P” vaø “S naøy khoâng phaûi laø P”
− “Moïi S laø P” vaø” Moïi S khoâng phaûi laø P”
− “Moïi S laø P” vaø “Moät soá S khoâng phaûi laø P”
− “Moïi S khoâng phaûi laø P” vaø “Moät soá S laø P”
- “ Neáu S1 laø P1 thì S2 laø P2” vaø “S1 laø P1 nhöng S2 khoâng phaûi laø P2”.
Trong nhöõng caëp phaùn ñoaùn treân, nhaát ñònh coù moät trong hai phaùn ñoaùn laø giaû doái, chöù
khoâng theå cuøng chaân thöïc.
Tuy nhieân, quy luaät naøy khoâng chæ roõ phaùn ñoaùn coøn laïi laø chaân thöïc hay giaû doái (coù theå caû
hai phaùn ñoaùn cuøng giaû doái).
2.3. Quy luaät baøi trung1
Quy luaät baøi trung laø ñaëc tröng cuûa logic löôõng trò (logic hai giaù trò).
Ta haõy xeùt ví duï: “Nam laø sinh vieân”.
Phaùn ñoaùn naøy coù theå phuø hôïp vôùi hieän thöïc, khi ñoù noù chaân thöïc (ñuùng); hoaëc noù khoâng
phuø hôïp vôùi hieän thöïc, khi ñoù noù giaû doái (sai).
Khi thöøa nhaän moïi phaùn ñoaùn ñeàu coù tính chaát töông töï, ta coù logic löôõng trò vôùi quy luaät
baøi trung töông öùng.
Quy luaät naøy khaùc quy luaät (caám) maâu thuaãn ôû choã: ÔÛ quy luaät (caám) maâu thuaãn, hai phaùn
ñoaùn traùi ngöôïc nhau thì khoâng theå cuøng chaân thöïc; coøn trong quy luaät naøy, hai phaùn ñoaùn phuû
ñònh laãn nhau thì khoâng theå cuøng giaû doái. Trong hai phaùn ñoaùn: “A laø B” vaø “A khoâng phaûi laø
B”, nhaát ñònh phaûi coù moät phaùn ñoaùn laø chaân thöïc.
Quy luaät baøi trung ñöôïc phaùt bieåu: “Moät phaùn ñoaùn chæ coù theå laø chaân thöïc hoaëc giaû doái,
chöù khoâng theå coù giaù trò thöù ba naøo khaùc”.
Cuõng coù theå phaùt bieåu quy luaät naøy baèng caùch khaùc, cuï theå laø: “Hai phaùn ñoaùn phuû ñònh
laãn nhau thì khoâng theå cuøng giaû doái - nhaát ñònh coù moät trong hai phaùn ñoaùn laø chaân thöïc”. Kyù
hieäu: A ∨ ~A, vaø ñoïc laø: A hoaëc khoâng A.
Ví duï:
(1) Moät soá nguyeân thì hoaëc laø soá chaün hoaëc laø soá leû, chöù khoâng theå vöøa laø soá chaün vöøa laø
soá leû.
(2) Trong hai phaùn ñoaùn: “Moïi loaøi caù ñeàu soáng döôùi nöôùc” vaø “Coù loaøi caù khoâng soáng
döôùi nöôùc” phaûi coù moät phaùn ñoaùn chaân thöïc, chöù chuùng khoâng theå cuøng giaû doái.
1
Coøn goïi: luaät trieät tam, luaät khöû tam, luaät gaït boû (loaïi tröø) caùi thöù ba.
14
Ca dao ta coù caâu: “Coù thöông thì noùi laø thöông. Khoâng thöông thì noùi moät ñöôøng cho xong”
laø bò chi phoái bôûi quy luaät naøy. Kieåu phaùn laáp löûng cuûa maáy gaõ thaày boùi: “Soá coâ chaúng giaøu thì
ngheøo. Sinh con ñaàu loøng chaúng gaùi thì trai” chính laø söï vaän duïng quy luaät baøi trung ñeå truïc
lôïi! Trong ñôøi soáng thöôøng ngaøy, ngöôøi ta thöôøng goïi nhöõng keû vi phaïm quy luaät baøi trung laø
“ba phaûi”, “thieáu laäp tröôøng”.
Trong toaùn hoïc, ngöôøi ta vaän duïng quy luaät baøi trung ñeå chöùng minh phaûn chöùng. Ví duï: Töø
ñònh nghóa “hai ñöôøng thaúng song song laø hai ñöôøng thaúng cuøng naèm trong moät maët phaúng vaø
khoâng coù ñieåm chung”, ta coù theå chöùng minh hai ñöôøng thaúng a vaø b song song vôùi nhau baèng
caùch xeùt quan heä cuûa chuùng trong cuøng moät maët phaúng:
P = a caét b
⎤ P = a khoâng caét b
Ta chöùng minh a caét b laø sai (P sai).
Maø P sai thì theo quy luaät baøi trung: ⎤ P ñuùng.
Vaäy, a song song vôùi b.
2.4. Quy luaät tuùc lí1
2.4.1. Trong töï nhieân vaø xaõ hoäi, moïi hieän töôïng sinh ra vaø toàn taïi ñeàu coù lí do ñaày ñuû ñeå noù
sinh ra vaø toàn taïi. Logic hình thöùc phaân bieät hai loaïi lí do: lí do chaân thöïc vaø lí do logic. Lí do
chaân thöïc laø nguyeân nhaân tröïc tieáp cuûa hieän töôïng. Ví duï: Söï ma saùt sinh ra nhieät. Lí do logic
laø lí do coù tính chaát thuaàn lí, baèng moät hay nhieàu phaùn ñoaùn ñeå chöùng minh cho phaùn ñoaùn. Ví
duï: Nam saép coù vieäc laøm, vì Nam ñaõ vöôït qua cuoäc phoûng vaán tuyeån duïng.
Ñeå moät tö töôûng ñöôïc coi laø chaân thöïc, ñaùng tin caäy thì noù caàn phaûi ñöôïc chöùng minh, noù
caàn coù ñaày ñuû caên cöù khaùch quan. Vì vaäy, quy luaät naøy mang tính phöông phaùp luaän. Quy luaät
tuùc lí ñöôïc phaùt bieåu nhö sau: “Taát caû nhöõng gì toàn taïi ñeàu coù lí do ñeå toàn taïi. Moät tö töôûng chæ
ñöôïc coi laø chaân thöïc khi noù coù lí do ñaày ñuû laøm caên cöù”.
Ñeå tuaân thuû quy luaät tuùc lí, tröôùc heát trong bieän luaän, luaän cöù phaûi chaân thöïc, chính xaùc.
Phieân toaø sô thaåm trong maåu chuyeän sau ñaây ñaõ xeùt xöû sai do döïa treân luaän cöù giaû doái:
“...Trong moät vuï aùn hình söï, do caõi nhau veà soá tieàn phaûi traû, moät ngöôøi ñaïp xích loâ ñaõ ñaùnh
cheát khaùch ñi xe. Taïi toøa, ngöôøi ñaïp xích loâ khai ñaõ thoûa thuaän giaù cuoác xe laø 5.000 ñoàng,
nhöng khi ñeán nôi ngöôøi khaùch noùi ngöôïc, chæ chòu traû 3.000 ñoàng. Ngöôøi ñaïp xích loâ khai
khaùch traû tieàn baèng moät tôø 2.000 vaø moät tôø 1.000 ñoàng. Khi anh ta khoâng chòu laáy, khaùch ñuùt
tieàn trôû laïi tuùi roài boû ñi, vì theá anh ta môùi töùc giaän röôït theo ñaùnh khaùch. Toøa sô thaåm ñaõ tin
vaøo lôøi khai naøy, cho raèng söï vieäc xaûy ra coù phaàn do loãi cuûa naïn nhaân neân chæ tuyeân phaït bò
caùo 3 naêm tuø. Nhöng ñeán phieân phuùc thaåm, söï vieäc ñaõ ñöôïc nhìn nhaän laïi khaùc haún, nhôø vaøo
moät taøi lieäu do ngöôøi nhaø cuûa naïn nhaân cung caáp cho luaät sö: Theo nhö bieân baûn cuûa coâng an
thì trong tuùi naïn nhaân chæ coù maáy tôø giaáy baïc 5.000, 20.000, chöù khoâng coù giaáy 2.000 vaø 1.000
nhö bò caùo ñaõ khai. Luaät sö ñaõ xuaát trình chöùng cöù naøy taïi phieân toøa, keát quaû toøa ñaõ taêng möùc
1
Coøn goïi: luaät lí do ñaày ñuû, luaät cô sôû ñaày ñuû. Coù taùc giaû ñaõ khaùi quaùt caùc quy luaät tö duy thaønh hai nhoùm :
nhoùm caùc quy luaät suy luaän hay nguyeân lí ñoàng nhaát bao goàm caùc quy luaät: ñoàng nhaát, caám maâu thuaãn vaø baøi
trung; nhoùm caùc quy luaät nhaän thöùc hay nguyeân lí tuùc lí bao goàm caùc quy luaät: tuùc lí, nhaân quaû, taát ñònh vaø cöùu
caùnh. (Theo Traàn Xuaân Tieân (1971), Luaän lyù hoïc tuù taøi II ABCD, NXB Vaên haøo, Saøi goøn, tr. 31 – 35; Leâ Töû
Thaønh, sñd, tr .138).
15
aùn phaït bò caùo leân ñeán 10 naêm tuø”. (Theo Tuoåi treû, 03 – 4 – 2002, chuyeân muïc Caâu chuyeän phaùp
luaät).
Quy luaät naøy cuõng coøn ñoøi hoûi giöõa luaän cöù vôùi luaän ñeà phaûi coù moái lieân heä taát yeáu, töø luaän
cöù taát yeáu suy ra luaän ñeà. Caâu chuyeän sau ñaây cho thaáy caùi keát luaän cuûa “nhaø sinh vaät hoïc” noï
thaät laø vôù vaån, vì giöõa luaän cöù vôùi luaän ñeà khoâng coù moái lieân heä logic naøo caû.
EÁCH MAÁT CHAÂN KHOÂNG BIEÁT NGHE
Ñeå nghieân cöùu khaû naêng nhaûy xa cuûa eách, moät nhaø sinh vaät ñem eách vaøo trong phoøng thí
nghieäm vaø ra leänh: “Naøo, eách con nhaûy ñi! Nhaûy ñi!”.
Con eách nhaûy veà phía tröôùc. Nhaø sinh vaät hoïc ño khoaûng caùch vaø ghi keát quaû: con eách boán
chaân nhaûy ñöôïc 2m. Keá tieáp oâng caét hai chaân tröôùc vaø ra leänh: “EÁch con ôi, nhaûy nöõa ñi”, con
eách vuøng vaãy moät luùc roài nhaûy ñi moät ñoaïn. Nhaø sinh vaät hoïc laïi ño khoaûng caùch vaø ghi: con
eách coøn hai chaân nhaûy ñöôïc 1 m.
Sau cuøng oâng caét noát hai chaân coøn laïi vaø tieáp tuïc ra leänh: “EÁch con, maøy nhaûy ñi ñöôïc
chaêng? Nhaûy ñi naøo!”.
Laàn naøy con eách ñöùng yeân. Vaø nhaø sinh vaät hoïc cuûa chuùng ta ñaõ ghi keát quaû nhö sau: eách
maát chaân khoâng bieát nghe!?
M.B. st
(Theo Tuoåi treû, ngaøy 9/ 9 / 1999, tr. 7, muïc Thö giaõn)
2.4.2. Trong theá giôùi khaùch quan, quy luaät tuùc lí theå hieän ôû moái lieân heä nhaân – quaû giöõa caùc
söï vaät, hieän töôïng. Moïi söï vaät toàn taïi ñeàu coù nguyeân nhaân toàn taïi. Trong cuøng ñieàu kieän, cuøng
nguyeân nhaân, aét seõ coù cuøng moät keát quaû.
Ví duï: Toång hôïp hydro vôùi oxy [nguyeân nhaân] thì coù nöôùc [keát quaû]; bò nung noùng [nguyeân
nhaân] thì theùp giaõn nôû [keát quaû].
Trong khoa hoïc töï nhieân, moái lieân heä nhaân – quaû ñöôïc goïi laø nguyeân lí taát ñònh (principe de
neùcessitarisme). Nhôø ñoù, nhaø khoa hoïc coù theå taùi laäp caùc hieän töôïng töï nhieân trong phoøng thí
nghieäm, coù theå döï baùo veà khí töôïng – thuûy vaên v.v. Nguyeân lí taát ñònh ñöôïc Edmond Gobblot
(1858-1935) phaùt bieåu:
− Trong thieân nhieân coù moät traät töï baát bieán bao goàm nhöõng ñònh luaät;
− Caùc hieän töôïng ñeàu tuaân theo ñònh luaät, nghóa laø nhöõng ñieàu kieän quyeát ñònh chuùng laø
theá naøy chöù khoâng laø theá khaùc1.
Nhö vaäy, nguyeân lí taát ñònh trong khoa hoïc töï nhieân khaùc vôùi thuyeát duy yù chí vaø thuyeát
ñònh meänh. Thuyeát duy yù chí (volontarisme) cho raèng “yù chí” laø cô sôû ban ñaàu cuûa moïi caùi toàn
taïi2. Thuyeát ñònh meänh (fatalisme) thì quan nieäm raèng quaù trình theá giôùi, keå caû ñôøi soáng con
ngöôøi, ñeàu ñöôïc saép ñaët tröôùc bôûi moät löïc löôïng sieâu nhieân (soá meänh, Thöôïng ñeá).
1
Daãn theo Leâ Töû Thaønh, sñd, tr. 32.
2
Caàn phaân bieät hai loaïi thuyeát duy yù chí: loaïi mang hình thöùc cuûa chuû nghóa duy taâm khaùch quan vaø loaïi mang hình thöùc
cuûa chuû nghóa duy taâm chuû quan.
16
CAÂU HOÛI VAØ BAØI TAÄP
1. Phaân tích noäi dung töøng quy luaät cô baûn cuûa tö duy, coù keøm theo ví duï minh hoïa.
2. Phaân bieät maâu thuaãn logic vaø maâu thuaãn bieän chöùng khaùch quan.
3. Phaân tích ñeå chæ ra söï gioáng nhau vaø khaùc nhau giöõa quy luaät (caám) maâu thuaãn vôùi quy luaät baøi
trung.
4. Phaân tích caùc maåu chuyeän sau ñeå chæ ra quy luaät tö duy ñaõ bò vi phaïm:
a. KHOÂNG CAÀN HOÏC NÖÕA
Moät laõo nhaø giaøu ñaõ doát laïi haø tieän. Con ñaõ lôùn maø khoâng cho ñi hoïc, sôï toán tieàn. Moät oâng khaùch
thaáy vaäy, hoûi:
− Sao khoâng cho thaèng nhoû ñi hoïc tröôøng?
− Cho chaùu ñeán tröôøng, sôï hoïc troø lôùn baét naït.
− Thì röôùc thaày veà nhaø cho chaùu hoïc vaäy!
− Noù chöa coù trí, bieát noù coù hoïc ñöôïc hay khoâng?
− Coù khoù gì, thaày seõ tuøy theo söùc noù maø daïy. Nay daïy chöõ nhaát laø moät, moät gaïch, chaùu thuoäc; qua
ngaøy mai, daïy noù chöõ nhò laø hai, hai gaïch; qua böõa moát, daïy noù chöõ tam laø ba, ba gaïch, laàn laàn nhö
vaäy thì chaùu phaûi bieát chöõ.
Khaùch ra veà, thaèng con môùi baûo cha:
− Thoâi, cha ñöøng röôùc thaày veà toán keùm. Maáy chöõ aáy con khoâng hoïc cuõng bieát roài… Con nghe qua laø
con thuoäc!
Ngöôøi cha baûo noù vieát chöõ nhaát, chöõ nhò, chöõ tam, noù vieát ñöôïc caû, oâng ta khen con saùng daï, khoâng
môøi thaày veà nöõa. Moät hoâm, ngöôøi cha baûo noù vieát chöõ vaïn. Noù thuûng thaúng ngoài vieát, vieát maõi ñeán
chieàu toái cuõng chöa xong. Ngöôøi cha maéng:
− Vieát gì maø laâu theá?
Noù thöa:
− Chöõ vaïn daøi laém boá aï! Con vieát hôn nöûa ngaøy môùi ñöôïc nöûa chöõ thoâi!
(Theo Truyeän cöôøi daân gian Vieät Nam, NXB Giaùo duïc, 1985, tr. 14)
b. LÖÔÕI KHOÂNG XÖÔNG
Moät ngöôøi vaøo cöûa haøng baùn giaøy, thöû roài noùi:
− Ñoâi naøy, toâi ñi khí chaät.
Nhaø haøng baûo:
− Khoâng heà gì. OÂng cöù ñi, ít laâu noù giaõn ra thì vöøa.
Moät laùt, coù ngöôøi vaøo mua, thöû roài noùi:
− Ñoâi naøy, toâi ñi hôi roäng.
Nhaø haøng baûo:
− Khoâng heà gì! OÂng cöù ñi, heã giôøi hanh, noù co laïi thì vöøa.
Ngöôøi thöù ba vaøo mua, thöû giaøy roài noùi:
− Ñoâi naøy, toâi ñi vöøa chaân laém.
Nhaø haøng baûo:
− Thì giaøy toâi ñoùng, bao giôø ñi cuõng vöøa caû, khoâng bao giôø co maø cuõng khoâng bao giôø giaõn!
17
(Theo sñd treân, tr. 35 – 36)
c. ÑUÙNG NHÖ LÔØI
Meï choàng vaø con daâu nhaø noï chaúng may ñeàu goùa buïa. Meï choàng daën con daâu:
− Soá meï con ta ruûi ro, thoâi thì caén raêng maø chòu vaäy!
Khoâng bao laâu, meï choàng coù tö tình, ngöôøi con daâu nhaéc laïi lôøi daën aáy, thì meï choàng traû lôøi:
− Meï daën laø daën con, chöù meï thì coøn raêng ñaâu nöõa maø caén.
(Theo Sñd treân, tr. 47)
d. CON RAÉN VUOÂNG
Anh chaøng kia coù tính hay noùi phoùng ñaïi. Moät hoâm, ñi röøng veà, baûo vôï:
− Hoâm nay, toâi vaøo röøng haùi cuûi, troâng thaáy moät con raén to ôi laø to!… Beà ngang hai möôi thöôùc, beà
daøi moät traêm hai möôi thöôùc!
Chò vôï bóu moâi noùi:
− Laøm gì coù con raén daøi nhö theá bao giôø.
− Khoâng tin aø? Chaúng moät traêm hai möôi thöôùc, thì cuõng moät traêm thöôùc!
− Cuõng khoâng coù raén daøi moät traêm thöôùc.
− Thaät maø! Khoâng ñuùng moät traêm thöôùc cuõng ñeán taùm möôi thöôùc.
Chò vôï vaãn laéc ñaàu. Anh choàng thì gaân coå caõi, vaø muoán cho vôï tin, cöù ruùt daàn xuoáng. Cuoái cuøng
noùi:
− Toâi noùi thaät ñaáy nheù! Quaû toâi troâng thaáy con raén daøi ñuùng hai möôi thöôùc, khoâng keùm moät taác,
moät phaân naøo!
Luùc aáy, baø vôï boø laên ra cöôøi:
− Beà ngang hai möôi thöôùc, beà daøi hai möôi thöôùc, theá thì con raén aáy vuoâng roài!
(Theo sñd treân, tr. 62 – 63)
18
Chöông III
KHAÙI NIEÄM
1. Khaùi nieäm laø gì ?

Khaùi nieäm (concept) laø “moät trong nhöõng hình thöùc phaûn aùnh theá giôùi vaøo tö duy, nhôø noù
maø ngöôøi ta nhaän thöùc ñöôïc baûn chaát cuûa caùc hieän töôïng, caùc quaù trình, maø ngöôøi ta khaùi quaùt
ñöôïc nhöõng maët vaø nhöõng daáu hieäu cô baûn cuûa chuùng”1. Noùi caùch khaùc, khaùi nieäm laø moät
trong nhöõng hình thöùc cô baûn cuûa tö duy (noùi khaùi nieäm laø moät hình thöùc tö duy vì noù laø keát
quaû cuûa söï tröøu töôïng hoaù cuûa tö duy ñoái vôùi söï vaät, hieän töôïng trong hieän thöïc khaùch quan),
noù phaûn aùnh nhöõng thuoäc tính baûn chaát cuûa söï vaät, hieän töôïng trong hieän thöïc hoaëc nhöõng moái
lieân heä cuûa chuùng. Khaùi nieäm ñöôïc theå hieän baèng töø hay ngöõ2.
Chaúng haïn, khaùi nieäm maø trong tieáng Vieät goïi laø caù (trong tieáng Phaùp goïi laø poisson, trong
tieáng Anh goïi laø fish…) laø söï phaûn aùnh vaøo tö duy moät loaïi söï vaät coù cuøng nhöõng daáu hieäu cô
baûn (thuoäc tính baûn chaát) sau ñaây: loaøi ñoäng vaät coù xöông soáng, ôû nöôùc, thôû baèng mang, bôi
baèng vaây3; khaùi nieäm maø trong tieáng Vieät goïi laø haùt (trong tieáng Phaùp goïi laø chanter, trong
tieáng Anh goïi laø sing…) laø söï phaûn aùnh vaøo tö duy moät loaïi hieän töôïng coù cuøng nhöõng daáu
hieäu cô baûn sau ñaây: hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi, duøng gioïng taïo ra nhöõng aâm thanh coù tính
nhaïc; khaùi nieäm maø trong tieáng Vieät goïi laø nguyeân nhaân (trong tieáng Phaùp vaø tieáng Anh goïi laø
cause) laø söï phaûn aùnh vaøo tö duy hieän töôïng laøm naûy sinh ra hieän töôïng khaùc, trong quan heä
vôùi hieän töôïng khaùc ñoù.
2. Söï hình thaønh khaùi nieäm
Nhö ta ñaõ bieát, quaù trình nhaän thöùc cuûa con ngöôøi ñi töø caûm tính ñeán lí tính.
V. I. Leùnine ñaõ töøng noùi: “Töø tröïc quan sinh ñoäng ñeán tö duy tröøu töôïng, vaø töø tö duy tröøu
töôïng ñeán thöïc tieãn - ñoù laø con ñöôøng bieän chöùng cuûa söï nhaän thöùc chaân lí, cuûa söï nhaän thöùc
hieän thöïc khaùch quan”4.
Nhaän thöùc caûm tính toàn taïi döôùi ba daïng:
− Caûm giaùc (sentation): laø keát quaû sô ñaúng cuûa söï taùc ñoäng cuûa theá giôùi khaùch quan ñeán
nhöõng giaùc quan cuûa con ngöôøi. Ví duï: Maøu saéc, aâm thanh, muøi vò...
− Tri giaùc (perception): laø hình aûnh hoaøn chænh cuûa söï vaät naûy sinh do taùc ñoäng cuûa theá giôùi
khaùch quan vaøo caùc giaùc quan. Ví duï: Khi thaáy moät boâng hoa, ta khoâng chæ nhaän ra nhöõng
thuoäc tính rieâng leû nhö maøu saéc, muøi höông... cuûa noù, maø coøn nhaän thöùc ñöôïc moät caùch tröïc
tieáp, troïn veïn ñoù laø moät boâng hoa vôùi ñaày ñuû nhöõng thuoäc tính cuûa noù, khaùc vôùiù moâi tröôøng
xung quanh.
1
2
Caàn phaân bieät thuaät ngöõ logic hoïc khaùi nieäm vôùi caùch duøng trong sinh hoaït haøng ngaøy: khaùi nieäm laø söï hình dung ñaïi khaùi,
söï hieåu bieát coøn ñôn giaûn, sô löôïc veà moät söï vaät, hieän töôïng hay vaán ñeà naøo ñoù. Ví duï: “Ñoïc löôùt qua ñeå coù moät khaùi nieäm
veà vaán ñeà saép baøn”.
3
Moät soá ñònh nghóa trong giaùo trình naøy ñöôïc laáy töø Töø ñieån tieáng Vieät do Hoaøng Pheâ chuû bieân (1988), NXB Khoa hoïc xaõ
hoäi, HN.
4
Buùt kí trieát hoïc, NXB Söï thaät, HN, 1976, tr. 189.
19
− Bieåu töôïng (repreùsentation): laø hình aûnh tröïc quan – caûm tính veà caùc söï vaät vaø hieän töôïng
cuûa hieän thöïc, ñöôïc giöõ laïi vaø taùi taïo trong yù thöùc vaø khoâng coù söï taùc ñoäng tröïc tieáp cuûa baûn
thaân caùc söï vaät vaø caùc hieän töôïng ñeán giaùc quan. Ví duï: Ñang soáng giöõa thaønh phoá, toâi vaãn
nhôù nhö in tieáng gaø gaùy tröôùc ñaây ôû queâ toâi.
Treân cô sôû aáy, nhaän thöùc lí tính (töùc tö duy tröøu töôïng, phaûn aùnh hieän thöïc moät caùch giaùn
tieáp) – bao goàm caùc hình thöùc: khaùi nieäm, phaùn ñoaùn, suy luaän... - phaùt trieån. Böôùc quaù ñoä töø
nhöõng hình thöùc phaûn aùnh caûm tính leân khaùi nieäm laø moät quaù trình phöùc taïp, thoâng qua nhöõng
bieän phaùp nhaän thöùc nhö: so saùnh, phaân tích vaø toång hôïp, tröøu töôïng hoaù vaø khaùi quaùt hoaù.
− So saùnh: Ñaây laø phöông phaùp logic duøng ñeå ñoái chieáu caùc söï vaät, hieän töôïng nhaèm phaùt
hieän ra nhöõng neùt töông ñoàng hay dò bieät giöõa chuùng. Nhôø phöông phaùp naøy, ta phaân bieät ñöôïc
caùc lôùp ñoái töôïng.
− Phaân tích – toång hôïp: Phaân tích laø phöông phaùp logic nhaèm phaân chia moät ñoái töôïng
thaønh nhöõng boä phaän hôïp thaønh noù (vôùi tính caùch laø nhöõng yeáu toá cuûa toaøn theå phöùc taïp); vaø
toång hôïp laø phöông phaùp logic nhaèm töø caùc boä phaän, caùc ñaëc tính, caùc quan heä ñaõ phaân tích
ñöôïc ñoù hôïp nhaát laïi thaønh caùi toaøn theå thoáng nhaát. Hai phöông phaùp naøy khoâng ñöôïc taùch rôøi
nhau, vì chuùng ñeàu laø nhöõng quaù trình logic quy ñònh laãn nhau. Nhôø caùc phöông phaùp naøy maø
ñaàu oùc ta ruùt ra ñöôïc caùc thuoäc tính (daáu hieäu) khaùc nhau cuûa söï vaät, hieän töôïng.
− Tröøu töôïng hoùa – khaùi quaùt hoùa: Tröøu töôïng hoùa laø phöông phaùp logic nhaèm taùch ra caùc
thuoäc tính baûn chaát (daáu hieäu cô baûn) cuûa söï vaät, hieän töôïng vaø boû qua nhöõng thuoäc tính thöù
yeáu, nhöõng chi tieát vuïn vaët cuûa söï vaät, hieän töôïng aáy. Khaùi quaùt hoùa laø phöông phaùp logic
nhaèm keát hôïp caùc ñoái töôïng rieâng bieät coù cuøng thuoäc tính baûn chaát thaønh moät taäp hôïp, laø
chuyeån töø khaùi nieäm thuoäc taäp hôïp con ñeán khaùi nieäm thuoäc taäp hôïp chöùa noù.
3. Quan heä giöõa khaùi nieäm vaø töø ngöõ
“Ngoân ngöõ laø hieän thöïc tröïc tieáp cuûa tö töôûng”, nhôø ngoân ngöõ maø tö duy tröøu töôïng coù theå
toàn taïi. Hôn nöõa, ngoân ngöõ coøn tham gia tröïc tieáp vaøo quaù trình hình thaønh tö töôûng, nhö Marx
vaø Engels ñaõ vieát: “Söï saûn sinh ra yù töôûng, bieåu töôïng vaø yù thöùc tröôùc heát laø gaén lieàn tröïc tieáp
vaø maät thieát vôùi hoaït ñoäng vaät chaát vaø vôùi giao dòch vaät chaát cuûa con ngöôøi – ñoù laø ngoân ngöõ
cuûa cuoäc soáng thöïc teá”1. Nhöng ngoân ngöõ vaø tö duy ñeàu coù nhöõng quy luaät ñaëc thuø neân chuùng
coù tính ñoäc laäp töông ñoái.
Khoâng coù khaùi nieäm naøo khoâng toàn taïi döôùi daïng töø hoaëc ngöõ. Ngöôïc laïi, thöïc töø noùi
chung, ngoaøi maët ngöõ aâm coøn coù maët yù nghóa (nghóa töø vöïng, nghóa sôû bieåu) töông öùng vôùi caùi
ñöôïc goïi laø khaùi nieäm trong tö duy. Nhö vaäy, khaùi nieäm vôùi töø ngöõ luoân coù quan heä gaén boù maät
thieát vôùi nhau.
Tuy thoáng nhaát vôùi nhau nhöng chuùng khoâng ñoàng nhaát.
Khaùi nieäm veà cuøng moät ñoái töôïng trong ñaàu oùc con ngöôøi laø hoaøn toaøn gioáng nhau duø noù
ñöôïc bieåu thò baèng nhöõng töø khaùc nhau ôû caùc ngoân ngöõ khaùc nhau. Chaúng haïn, cuøng moät khaùi
nieäm “ñoà duøng baèng vaät lieäu cöùng, goàm coù moät maët phaúng vaø moät hay nhieàu chaân ñôõ, duøng ñeå
baøy ñoà ñaïc, thöùc aên, ñeå laøm vieäc”, nhöng ñöôïc bieåu hieän trong caùc ngoân ngöõ khaùc nhau laø
nhöõng töø khaùc nhau: baøn (tieáng Vieät), table (tieáng Phaùp, tieáng Anh), стол (tieáng Nga)… Ngay
1
Maùc, AÊngghen, Leânin baøn veà ngoân ngöõ, NXB Söï thaät, HN, 1962, tr. 8.
20
trong cuøng moät ngoân ngöõ, cuõng khoâng thieáu nhöõng töø ngöõ ñoàng nghóa kieåu nhö: cheát, maát, töø
traàn, qua ñôøi, quy tieân, hi sinh, töû naïn,v.v.
4. Phaân loaïi khaùi nieäm
Coù theå phaân loaïi khaùi nieäm theo nhöõng caùch khaùc nhau.
4.1. Döïa vaøo nguoàn goác (hay trình ñoä hieåu bieát), ta coù:
− Khaùi nieäm chaân thaät (hay khaùi nieäm “thaät”) laø khaùi nieäm phaûn aùnh söï vaät, hieän töôïng
trong thöïc teá khaùch quan. Ví duï: nhaø, möa, tình yeâu, haïnh phuùc, vui, buoàn, soáng, cheát, ñaát
nöôùc…
− Khaùi nieäm giaû doái (hay khaùi nieäm “aûo”) laø khaùi nieäm khoâng phaûn aùnh thöïc teá khaùch
quan, chæ do con ngöôøi töôûng töôïng neân moät caùch hoang ñöôøng. Ví duï: thaàn thaùnh, ma quyû,
thieân ñöôøng, ñòa nguïc, naøng tieân caù, thuoác tröôøng sinh…
4.2. Döïa vaøo ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm, ta coù:
− Khaùi nieäm ñôn nhaát laø khaùi nieäm maø ngoaïi dieân cuûa noù chæ chöùa duy nhaát moät ñoái
töôïng1. Ví duï: con soâng daøi nhaát Vieät Nam, soá töï nhieân nhoû nhaát...
− Khaùi nieäm chung laø khaùi nieäm maø ngoaïi dieân cuûa noù chöùa töø hai ñoái töôïng trôû leân. Ví
duï: tröôøng hoïc, quoác gia, saùch, xe… Neáu khaùi nieäm chung coù ngoaïi dieân ñöôïc môû roäng toái ña,
khoâng thuoäc vaøo loaïi, haïng2 naøo caû thì ñöôïc goïi laø phaïm truø (cateùgorie)3; noù nhaèm phaûn aùnh
nhöõng ñaëc tính, nhöõng maët, nhöõng quan heä caên baûn nhaát cuûa caùc hieän töôïng cuûa hieän thöïc vaø
nhaän thöùc, chaúng haïn: khoâng gian, thôøi gian, vaät chaát, yù thöùc, vaän ñoäng…
− Khaùi nieäm taäp hôïp laø khaùi nieäm maø ngoaïi dieân cuûa noù chöùa nhieàu ñoái töôïng, nhöng caùc
ñoái töôïng ñoù hôïp thaønh moät chænh theå. Ví duï: Ban giaùm hieäu, toå Tieáng Vieät, Ñoäi Olympic Vieät
Nam, choøm Ñaïi Huøng Tinh….
− Khaùi nieäm roãng laø khaùi nieäm maø ngoaïi dieân cuûa noù khoâng chöùa ñoái töôïng naøo.Ví duï: ma
caø roàng, naøng tieân caù, thuoác tröôøng sinh…
4.3. Ngoaøi ra, ngöôøi ta cuõng coøn phaân bieät: khaùi nieäm cuï theå vaø khaùi nieäm tröøu töôïng (ví duï:
nhaø cöûa vôùi haïnh phuùc), khaùi nieäm khaúng ñònh vaø khaùi nieäm phuû ñònh (ví duï: höõu ích vôùi voâ
boå), khaùi nieäm quan heä (ví duï: giaùo vieân vôùi hoïc sinh) vaø khaùi nieäm khoâng quan heä (ví duï: baùc
só vôùi caây)1…
5. Caáu truùc logic cuûa khaùi nieäm
5.1 Moãi khaùi nieäm ñeàu coù noäi haøm (compreùhension) vaø ngoaïi dieân (extension). Khi ta ñònh
nghóa moät khaùi nieäm naøo ñoù laø ta xeùt noù veà maët noäi haøm, vaø khi ta phaân chia moät khaùi nieäm laø
xeùt veà maët ngoaïi dieân.
1
Theo quan nieäm hieän nay, nhöõng töø ngöõ nhö “Nguyeãn Du”, “Haø Noäi”, “anh kia”, “noù”… khoâng bieåu ñaït khaùi nieäm.
2
Veà caùc khaùi nieäm ngoaïi dieân, loaïi vaø haïng, xin xem muïc 5 & 6 sau ñaây.
3
Theo Aristote, coù möôøi phaïm truø cô baûn: thöïc theå, soá löôïng, chaát löôïng, quan heä, vò trí, thôøi gian, tö theá, sôû höõu, hoaït
ñoäng, thuï ñoäng. Veà sau ñaõ coù söï ñieàu chænh ñoái vôùi caùc phaïm truø.
Thuaät ngöõ phaïm truø coøn ñöôïc duøng ñeå goïi teân “khaùi nieäm khoa hoïc, bieåu thò loaïi söï vaät, hieän töôïng hay nhöõng ñaëc
tröng chung nhaát cuûa chuùng. Ví duï: Caùc phaïm truø ngöõ phaùp” (Töø ñieån tieáng Vieät, sñd, tr. 792).
1
Xem theâm: Vöông Taát Ñaït (1998), Logic hoïc ñaïi cöông, NXB Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi, tr. 30 – 31.
21
− Noäi haøm cuûa khaùi nieäm laø toaøn boä nhöõng daáu hieäu (thöôøng laø nhöõng daáu hieäu cô baûn) maø
theo ñoù ngöôøi ta khaùi quaùt hoùa vaø phaân ra caùc ñoái töôïng trong khaùi nieäm aáy2. Noù cho ta bieát söï
vaät, hieän töôïng ñoù laø nhö theá naøo.Ví duï: Khaùi nieäm caù coù noäi haøm laø taäp hôïp toaøn boä caùc daáu
hieäu (thuoäc tính) cô baûn nhö: loaøi ñoäng vaät coù xöông soáng, ôû nöôùc, thôû baèng mang vaø bôi baèng
vaây. Noäi haøm ñeà caäp chaát cuûa khaùi nieäm.
− Ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm laø lôùp caùc ñoái töôïng ñöôïc khaùi quaùt trong khaùi nieäm3. Noù cho
ta bieát söï vaät, hieän töôïng aáy coù bao nhieâu ñoái töôïng cuøng loaïi. Ví duï: ngoaïi dieân cuûa khaùi
nieäm caù laø phaïm vi bao quaùt taát caû loaøi ñoäng vaät coù xöông soáng, ôû nöôùc, thôû baèng mang vaø bôi
baèng vaây ñaõ, ñang vaø seõ xuaát hieän ôû taát caû moïi nôi. Nhö vaäy, caù voi, caù saáu naèm ngoaøi ngoaïi
dieân cuûa khaùi nieäm caù. Ngoaïi dieân ñeà caäp löôïng cuûa khaùi nieäm.
5.2. Noäi haøm vaø ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm coù moái töông quan nghòch (ngöôïc chieàu) nhö
baûng 1 sau:
Baûng 1
NOÄI HAØM NGOAÏI DIEÂN

Phong phuù Heïp
Ngheøo Roäng
Chaúng haïn, noäi haøm cuûa caù nöôùc ngoït phong phuù hôn noäi haøm cuûa caù, cho neân ngoaïi dieân cuûa
caù nöôùc ngoït heïp hôn ngoaïi dieân cuûa caù, nhö sô ñoà ôû hình 1 döôùi ñaây:
NGOAÏI DIEÂN NOÄI HAØM
- (1) Ñoäng vaät coù xöông soáng
CAÙ - (2) ÔÛ nöôùc
- (3) Thôû baèng mang
- - (4) Bôi baèng vaây
CAÙ NÖÔÙC NGOÏT Goàm taát caû 4 thuoäc tính
treân ñaây cuûa caù +
- (5) Chæ soáng trong moâi
Hình 1 tröôøng nöôùc ngoït.
Nhö vaäy, noäi haøm khaùi nieäm caøng phong phuù thì ngoaïi dieân cuûa noù caøng heïp; ngöôïc laïi, noäi
haøm khaùi nieäm caøng ngheøo thì ngoaïi dieân cuûa noù caøng roäng.
6. Thu heïp vaø môû roäng khaùi nieäm
Chuyeån moät khaùi nieäm coù ngoaïi dieân roäng hôn thaønh moät khaùi nieäm coù ngoaïi dieân heïp hôn
vaø ngöôïc laïi, ñoù laø thao taùc logic thu heïp vaø môû roäng khaùi nieäm. Coù lieân quan ñeán thao taùc
naøy laø hai khaùi nieäm loaïi (genre) vaø haïng (espeøce).
6.1. “Loaïi” (hay: “lôùp”) vaø “haïng” (hay: “lôùp con”)
6.1.1. Hieän nay trong caùc saùch logic hoïc ôû nöôùc ta, thuaät ngöõ bieåu ñaït khaùi nieäm coù ngoaïi
dieân roäng hôn (A) vaø khaùi nieäm coù ngoaïi dieân heïp hôn (B) coøn thieáu söï thoáng nhaát. Cuï theå laø
coù ngöôøi goïi KN (A) laø loaïi, KN (B) laø haïng (Leâ Töû Thaønh, Nguyeãn Troïng Vaên, Nguyeãn Ñöùc
2
3
22
Daân, Nguyeãn Chöông Nhieáp), coù ngöôøi goïi KN (A) laø chuûng, KN (B) laø loaïi (Hoaøng Chuùng,
1994), coù ngöôøi goïi KN (A) laø loaïi, KN (B) laø chuûng (Leâ Ñöùc Quaûng chuû bieân), coù ngöôøi goïi
KN (A) laø loaïi, KN (B) laø gioáng (Nguyeãn Vaên Traán), coù ngöôøi goïi KN (A) laø gioáng, KN (B)
laø loaøi (Toâ Duy Hôïp - Nguyeãn Anh Tuaán; Haø Só Hoà), v.v.1
6.1.2. Trong giaùo trình naøy, chuùng ta duøng thuaät ngöõ loaïi ñeå chæ khaùi nieäm (A), vaø haïng
ñeå chæ khaùi nieäm (B). Khaùi nieäm loaïi laø khaùi nieäm coù ngoaïi dieân bao chöùa ngoaïi dieân khaùi
nieäm haïng. Coøn khaùi nieäm haïng laø khaùi nieäm coù ngoaïi dieân bò bao chöùa trong ngoaïi dieân khaùi
nieäm loaïi.
Ví duï: CAÙ Khaùi nieäm loaïi
CAÙ NÖÔÙC NGOÏT Khaùi nieäm haïng
Nhö vaäy, khaùi nieäm haïng laø khaùi nieäm loaïi + ñaëc ñieåm rieâng.
6.1.3. Moái quan heä loaïi − haïng coù tính töông ñoái. Tröø phaïm truø, caùc khaùi nieäm (KN)
khaùc, tuøy moái quan heä, ñeàu coù theå laø KN loaïi cuûa KN haïng naøy nhöng laïi laø KN haïng cuûa KN
loaïi kia. Ví duï:
CAÙ KN loaïi
CAÙ NÖÔÙC NGOÏT KN haïng KN loaïi
CAÙ ROÂ KN haïng

Löu yù: Quan heä loaïi vaø haïng khaùc vôùi quan heä toaøn theå vaø boä phaän. Caàn phaân bieät moái
quan heä loaïi − haïng vôùi quan heä toaøn theå − boä phaän.
Vôùi quan heä loaïi − haïng, ta coù theå dieãn ñaït: “Moãi haïng laø moät loaïi”. Ví duï: “Moãi cuoán
saùch logic hoïc laø moät cuoán saùch”...
Coøn vôùi quan heä toaøn theå − boä phaän, ta khoâng theå dieãn ñaït kieåu nhö vaäy ñöôïc. Ví duï:
Khoâng theå noùi: * “Moãi ngoùn tay laø moät baøn tay”, * “Moãi caâu vaên laø moät ñoaïn vaên”...
6.2. Thu heïp vaø môû roäng khaùi nieäm
Thu heïp moät khaùi nieäm laø thao taùc logic chuyeån moät khaùi nieäm loaïi thaønh moät khaùi nieäm
haïng, töùc theâm thuoäc tính môùi vaøo khaùi nieäm ban ñaàu. Ví duï: Caù → Caù nöôùc ngoït → Caù roâ →
Caù roâ con → … Giôùi haïn ñeå thu heïp khaùi nieäm laø khaùi nieäm ñôn nhaát. Neáu tieáp tuïc thu heïp
khaùi nieäm ñôn nhaát thì phaûi theâm vaøo noäi haøm cuûa noù nhöõng thuoäc tính maø ñoái töôïng khoâng heà
coù, khaùi nieäm thu ñöôïc chæ laø moät khaùi nieäm roãng.
Môû roäng moät khaùi nieäm laø thao taùc logic chuyeån moät khaùi nieäm haïng thaønh moät khaùi nieäm
loaïi, töùc boû bôùt thuoäc tính laø ñaëc ñieåm rieâng cuûa lôùp söï vaät trong khaùi nieäm ban ñaàu. Ví duï:
Saùch Logic hoïc phoå thoâng → Saùch Logic hoïc → Saùch → Vaên hoaù phaåm → … Khaùi nieäm coù theå
môû roäng ñeán phaïm truø.
Sô ñoà (hình 2):
1
Xem nguoàn ôû danh muïc Taøi lieäu tham khaûo.
23
Thu heïp KN Môû roäng KN
Hình 2
7. Quan heä giöõa caùc khaùi nieäm

7.1. Xeùt theo noäi haøm cuûa khaùi nieäm thì giöõa caùc khaùi nieäm coù theå xaûy ra hai tröôøng hôïp:
quan heä so saùnh ñöôïc vaø quan heä khoâng so saùnh ñöôïc.
− Quan heä so saùnh ñöôïc laø khi giöõa caùc khaùi nieäm coù chung moät soá daáu hieäu (thuoäc tính)
naøo ñoù. Ví duï: “caây” vaø “thöïc vaät”, “ñoaøn vieân” vaø “sinh vieân”.
− Quan heä khoâng so saùnh ñöôïc laø khi giöõa caùc khaùi nieäm khoâng coù daáu hieäu (thuoäc tính)
chung naøo. Ví duï: “baøn” vaø “maët trôøi”, “traâu” vaø “ñeøn”.
7.2. Xeùt theo ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm thì coù caùc loaïi quan heä:
− Quan heä hôïp laø quan heä giöõa caùc khaùi nieäm coù ngoaïi dieân truøng nhau moät phaàn hay hoaøn
toaøn. Ñoù laø caùc quan heä ñoàng nhaát, giao nhau, phuï thuoäc (xem sau).
− Quan heä khoâng hôïp laø quan heä giöõa caùc khaùi nieäm khoâng coù phaàn ngoaïi dieân naøo truøng
nhau. Ñoù laø caùc quan heä taùch rôøi, ñoái choïi (töông phaûn), maâu thuaãn, ñoàng thuoäc (xem
sau).
Coù theå quy caùc khaùi nieäm coù quan heä hôïp vaø khoâng hôïp vaøo 7 kieåu sau ñaây:
− Quan heä ñoàng nhaát
− Quan heä giao nhau
− Quan heä phuï thuoäc
− Quan heä taùch rôøi
− Quan heä ñoái choïi
− Quan heä maâu thuaãn
− Quan heä ñoàng thuoäc.
Ñeå bieåu hieän quan heä giöõa caùc khaùi nieäm, ngöôøi ta thöôøng duøng bieåu ñoà Venn. Vôùi bieåu
ñoà naøy, moãi khaùi nieäm ñöôïc bieåu hieän baèng moät ñöôøng cong kheùp kín töôïng tröng cho taäp hôïp
caùc ñoái töôïng thuoäc ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm ñoù.
7.2.1. Quan heä ñoàng nhaát (kí hieäu: A ≡ B): laø quan heä giöõa caùc khaùi nieäm coù ngoaïi dieân
hoaøn toaøn truøng nhau. Ví duï: “soá chaün” (A) vaø “soá chia heát cho 2” (B)
Sô ñoà hoùa (hình 3):
A≡B
Hình 3
24
7.2.2. Quan heä giao nhau (cheøo nhau) (kí hieäu: A ∩ B): laø quan heä giöõa caùc khaùi nieäm coù
moät phaàn ngoaïi dieân truøng nhau. Ví duï: “ñoaøn vieân (A)” vaø “sinh vieân (B)”, “baùc só” (A) vaø
“nhaïc só” (B).
A B
Hình 4
7.2.3. Quan heä phuï thuoäc (roäng hôn, heïp hôn) (kí hieäu: B ⊂ A): laø quan heä giöõa hai khaùi
nieäm maø ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm naøy naèm heát trong ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm kia. Noùi caùch
khaùc ñaây laø quan heä giöõa moät khaùi nieäm haïng vôùi moät khaùi nieäm loaïi. Ví duï: “caây” (B) vaø
“thöïc vaät” (A); “saùch toaùn” (B) vaø “saùch” (A).

A
B
Hình 5
7.2.4. Quan heä taùch rôøi ( kí hieäu: A ∩ B = ∅ ): laø quan heä giöõa caùc khaùi nieäm maø ngoaïi
dieân cuûa chuùng khoâng coù phaàn naøo truøng nhau. Ví duï: “baøn” (A) vaø “maët trôøi” (B), “traâu” (A)
vaø “ñeøn” (B).
A B
Hình 6
7.2.5. Quan heä ñoái choïi (töông phaûn) (kí hieäu: A ⊂ , hay: A ⊂ (E \ B) vôùi (A ∪ B) ⊂ E):
B
C E
laø quan heä giöõa hai khaùi nieäm coù noäi haøm traùi ngöôïc nhau, vaø toång ngoaïi dieân cuûa chuùng nhoû
hôn ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm loaïi chung (E). Ví duï: “maøu traéng” (A) vaø “maøu ñen” (B),
“ñoâng” (A) vaø “taây” (B).
A B
E
Hình 7
7.2.6. Quan heä maâu thuaãn (kí hieäu: A = , hay: A=(E\B) vôùi (A ∪ B) = E): laø quan heä
B
C E
giöõa hai khaùi nieäm coù noäi haøm phuû ñònh laãn nhau, vaø toång ngoaïi dieân cuûa chuùng baèng ngoaïi
25
dieân cuûa khaùi nieäm loaïi chung (E). Ví duï: “ñen” (A) vaø “khoâng ñen” (B), “soá chaün” (A) vaø “soá
leû” (B).

E A B
Hình 8
7.2.7. Quan heä ñoàng thuoäc (ngang haøng): laø quan heä giöõa caùc khaùi nieäm coù ngoaïi dieân cuøng
naèm heát trong ngoaïi dieân cuûa moät khaùi nieäm khaùc. Ñaây laø moät tröôøng hôïp rieâng cuûa quan heä
khoâng hôïp.
Coù hai loaïi quan heä ñoàng thuoäc: taùch rôøi vaø khoâng taùch rôøi.
7.2.7.1. Quan heä ñoàng thuoäc taùch rôøi (kí hieäu: (A1 ∪ A2 ∪ ... ∪ An) ⊂ A vôùi (Ai ∩j = ∅ khi i ≠j).
Ñaây laø loaïi quan heä giöõa caùc khaùi nieäm coù ngoaïi dieân khoâng truøng nhau cuøng naèm heát trong
ngoaïi dieân cuûa moät khaùi nieäm khaùc. Noùi caùch khaùc, ñaây laø quan heä giöõa caùc khaùi nieäm haïng
coù ngoaïi dieân taùch rôøi vôùi moät khaùi nieäm loaïi chung. Ví duï: “saùch toaùn” (A1), “saùch ngöõ vaên”
(A2), “saùch logic hoïc” (A3) vaø “saùch” (A).
A2
A1 A
A3
Hình 9
7.2.7.2. Quan heä ñoàng thuoäc khoâng taùch rôøi (kí hieäu: (A1 ∪ A2 ∪ ... ∪ An) ⊂ A vôùi (Ai ∩ Aj ≠ ∅
khi i ≠j). Ñaây laø loaïi quan heä giöõa caùc khaùi nieäm haïng coù ngoaïi dieân giao nhau vôùi moät khaùi nieäm
loaïi chung. Ví duï: “nhaø vaên” (A1), “ca só” (A2), “giaùo vieân” (A3) vaø “ngöôøi lao ñoäng trí oùc” (A).
A1 A2
A3
A
Hình 10
8. Ñònh nghóa khaùi nieäm

8.1. Ñònh nghóa laø gì?
26
Ñònh nghóa khaùi nieäm laø moät thao taùc logic nhaèm xaùc ñònh noäi haøm cuûa khaùi nieäm hay laøm
roõ nghóa cuûa töø (thuaät ngöõ) bieåu thò khaùi nieäm.
Ví duï :
(1) Nöôùc laø theå loûng khoâng maøu, khoâng muøi vaø khoâng vò.
(2) Hình vuoâng laø hình chöõ nhaät coù boán caïnh baèng nhau.
(3) Hai khaùi nieäm ñoàng nhaát neáu (khi vaø chæ khi) chuùng coù ngoaïi dieân hoaøn toaøn truøng nhau.
Trong caùc khoa hoïc, vieäc ñònh nghóa khaùi nieäm, nhaát laø nhöõng khaùi nieäm môùi, laø moät yeâu
caàu coù tính baét buoäc.
8.2. Caáu truùc logic cuûa ñònh nghóa
Dfd = Dfn
8.2.1. Moät ñònh nghóa thöôøng coù caáu truùc: def
Dfd: Definiendum – Khaùi nieäm ñöôïc ñònh nghóa;

Dfn: Definiens – Khaùi nieäm (duøng ñeå) ñònh nghóa1;
= )2 ñoïc laø “laø” (coøn ñoïc: “baèng”,
= (hoaëc: ñn
def
“theo ñònh nghóa”, “neáu”, “khi vaø chæ khi”).
Ví duï:
Hình vuoâng laø hình chöõ nhaät coù boán caïnh baèng nhau
Khaùi nieäm ñöôïc ñònh nghóa Khaùi nieäm (duøng ñeå) ñònh nghóa
Neáu khaùi nieäm (duøng ñeå) ñònh nghóa ñöùng tröôùc khaùi nieäm ñöôïc ñònh nghóa thì trong tieáng
Vieät, ngöôøi ta thay laø baèng (ñöôïc) goïi laø. Ví duï:
Hình chöõ nhaät coù boán caïnh baèng nhau (ñöôïc) goïi laø hình vuoâng.
8.2.2. Trong caáu truùc ñònh nghóa tieâu bieåu, khaùi nieäm (duøng ñeå) ñònh nghóa phaûi:
- Nhaèm phaân bieät khaùi nieäm ñöôïc ñònh nghóa vôùi nhöõng khaùi nieäm khaùc gaàn guõi vôùi noù
baèng caùch neâu ra khaùi nieäm loaïi gaàn nhaát cuûa khaùi nieäm ñöôïc ñònh nghóa. Ví duï: Ñeå ñònh
nghóa caù, tröôùc heát ta phaân bieät: ñoù laø “ñoäng vaät coù xöông soáng”;
− Neâu ra nhöõng thuoäc tính baûn chaát (daáu hieäu cô baûn) phaân bieät khaùi nieäm ñöôïc ñònh nghóa
(khaùi nieäm haïng) vôùi caùc khaùi nieäm khaùc cuøng naèm trong ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm loaïi aáy. Ví
duï: Vôùi caù, ñoù laø: “ôû nöôùc”, “thôû baèng mang”, “bôi baèng vaây”.
8.3. Caùc kieåu ñònh nghóa
Coù nhieàu kieåu ñònh nghóa khaùc nhau, coù loaïi laø ñònh nghóa khoa hoïc, coù loaïi chæ laø ñònh
nghóa thoâng thöôøng.
8.3.1. Ñònh nghóa thoâng qua loaïi vaø haïng. Ñaây laø kieåu ñònh nghóa ñöôïc duøng trong caùc
khoa hoïc nhaèm xaùc ñònh noäi haøm cuûa moät khaùi nieäm. Ví duï: “Tam giaùc caân laø tam giaùc coù hai
caïnh baèng nhau”, “Caù laø loaøi ñoäng vaät coù xöông soáng, ôû nöôùc, thôû baèng mang, bôi baèng vaây”.
8.3.2. Ñònh nghóa kieán thieát (ñònh nghóa theo nguoàn goác). Ñaây laø kieåu ñònh nghóa thöôøng
ñöôïc duøng trong vaät lí, hình hoïc, hoaù hoïc; trong ñoù, khaùi nieäm ñònh nghóa neâu roõ nguoàn goác,
caùch thöùc hình thaønh ñoái töôïng caàn ñònh nghóa. Ví duï: “Hình troøn xoay laø hình ñöôïc taïo ra
1
Boä phaän naøy coù theå goàm moät chuøm khaùi nieäm.
2
= coøn ñöôïc kí hieäu laø ⇔; def hay ñn laø kí hieäu laáy töø chöõ deùfinition (tieáng Phaùp), definition (tieáng Anh) hay ñònh nghóa
(tieáng Vieät).
27
baèng caùch cho moät hình quay quanh moät truïc coá ñònh”, “Nöôùc javel laø dung dòch do chlor taùc
duïng vôùi xuùt loaõng sinh ra”.
8.3.3. Ñònh nghóa qua quan heä. Ñaây laø kieåu ñònh nghóa thöôøng duøng cho caùc phaïm truø trieát
hoïc; trong ñoù, khaùi nieäm ñònh nghóa chæ ra quan heä cuûa noù vôùi khaùi nieäm ñöôïc ñònh nghóa,
thöôøng laø quan heä ñoái laäp. Ví duï: “Vaät chaát laø hieän thöïc khaùch quan toàn taïi ôû beân ngoaøi yù thöùc
cuûa con ngöôøi vaø ñoäc laäp ñoái vôùi yù thöùc”, “Hieän töôïng laø söï bieåu hieän beân ngoaøi cuûa baûn
chaát”.
8.3.4. Ñònh nghóa qua mieâu taû. Ñaây laø kieåu ñònh nghóa thoâng thöôøng; trong ñoù, khaùi nieäm
ñònh nghóa neâu leân moät hay vaøi daáu hieäu ñaëc tröng cuûa ñoái töôïng nhaèm giuùp nhaän daïng chính
xaùc ñoái töôïng. Ví duï: “Caây leo laø caây coù thaân yeáu, moïc baùm vaøo caây khaùc baèng caùch töï quaán
thaân chung quanh hoaëc nhôø nhöõng tua cuoán”, “Gaø taây laø loaïi gaø thaân cao vaø to, loâng thöôøng
ñen, con troáng coù bìu da ôû coå, loâng ñuoâi coù theå xoøe roäng”.
8.3.5. Ñònh nghóa qua so saùnh. Ñaây laø kieåu ñònh nghóa thoâng thöôøng; trong ñoù, khaùi nieäm
ñònh nghóa neâu ra nhöõng ñoái töôïng töông töï vôùi khaùi nieäm ñöôïc ñònh nghóa. Ví duï: “(Maøu) xanh
laø maøu nhö maøu cuûa laù caây, cuûa nöôùc bieån”.
8.3.6. Ñònh nghóa ngoaïi dieân. Ñaây laø kieåu ñònh nghóa thoâng thöôøng; trong ñoù, khaùi nieäm
ñònh nghóa lieät keâ caùc phaàn töû (caùc haïng) naèm trong ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm ñöôïc ñònh
nghóa. Ví duï: “Ñoaøn theå quaàn chuùng laø Ñoaøn thanh nieân coäng saûn Hoà Chí Minh, Coâng ñoaøn,
Maët traän Toå quoác, Hoäi noâng daân, Hoäi lieân hieäp phuï nöõ, Hoäi cöïu chieán binh…”, “Thöïc töø goàm
ba loaïi chuû yeáu laø danh töø, ñoäng töø vaø tính töø”.
8.3.7. Ñònh nghóa ñònh danh (ñònh nghóa töø, ñònh nghóa chieát töï). Ñaây laø kieåu ñònh nghóa
thöôøng duøng ñoái vôùi nhöõng töø ngöõ coù nguoàn goác vay möôïn hay caùc thuaät ngöõ, baèng caùch duøng
nhöõng töø ngöõ thoâng duïng giaûi thích nghóa cuûa töø ngöõ caàn ñònh nghóa. Ví duï: “Ñaïi dieän laø thay
maët”, “Haûi ñaêng laø ñeøn bieån”, “Quang hoïc laø töø duøng ñeå goïi teân moät lónh vöïc vaät lí nghieân cöùu
caùc tính chaát cuûa aùnh saùng”.
8.3.8. Ñònh nghóa tröïc quan. Ñaây laø kieåu ñònh nghóa thöôøng duøng cho treû em, baèng caùch
ñöa ra ngay söï vaät, hoaëc hình aûnh, moâ hình cuï theå… cuûa moät hay nhöõng ñoái töôïng cuûa khaùi
nieäm ñöôïc ñònh nghóa. Ví duï: “Ñaây laø boâng hoàng (Ñöa boâng hoàng ra)”, “ Hình ∆ laø hình tam
giaùc”.
8.3.9. Ñònh nghóa theo chöùc naêng söû duïng. Ñaây laø kieåu ñònh nghóa thoâng thöôøng; trong ñoù
khaùi nieäm ñònh nghóa neâu roõ nhieäm vuï, taùc duïng, muïc ñích söû duïng cuûa ñoái töôïng caàn ñònh
nghóa. Ví duï:”Nhaø giam laø nôi giam giöõ nhöõng ngöôøi coù toäi”, “Beänh vieän laø cô sôû khaùm beänh
vaø nhaän ngöôøi oám ñau naèm ñieàu trò”.
V.v.
Trong thöïc tieãn, khi ñònh nghóa thoâng thöôøng, ngöôøi ta coù theå phoái hôïp vaøi kieåu ñònh nghóa
vôùi nhau. Ví duï: “Nöôùc maém laø moät loaïi dung dòch maën, coù vò ngoït, duøng ñeå chaám hoaëc neâm
thöùc aên”, “Côm laø gaïo naáu chín, raùo nöôùc, duøng laøm moùn chính trong böõa aên haøng ngaøy”,
“Baøn laø ñoà duøng thöôøng baèng goã, coù maët phaúng vaø chaân ñöùng, ñeå baøy ñoà ñaïc, thöùc aên, ñeå laøm
vieäc” v. v.
Caàn phaân bieät ñònh nghóa vôùi nhöõng caáu truùc coù hình thöùc gioáng ñònh nghóa nhö so saùnh tu
töø hoïc, thuyeát minh, boäc loä taâm traïng, kieåu: “Thì giôø laø vaøng baïc”, “Ngöôøi ta laø hoa ñaát”,
“Hoïc sinh laø ngöôøi Toå quoác mong cho mai sau”, “Yeâu laø cheát trong loøng moät ít”…
28
8.4. Caùc quy taéc ñònh nghóa
Muoán ñònh nghóa coù giaù trò phaûi tuaân thuû caùc quy taéc sau:
8.4.1. Ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm duøng ñeå ñònh nghóa phaûi töông hôïp (caân ñoái) vôùi ngoaïi
dieân cuûa khaùi nieäm ñöôïc ñònh nghóa ( Dfd ≡ Dfn)
Ñieàu naøy, theo Aristote, coù nghóa laø ñònh nghóa phaûi “khoâng heïp vaø khoâng roäng, nhöng
phaûi bao haøm heát yù nghóa cuûa töø”1.
Ví duï, ñònh nghóa sau ñaây laø quaù heïp (Dfd ⊃ Dfn):
“Thaáu kính (Dfd) laø moät duïng cuï quang hoïc ñöôïc giôùi haïn bôûi hai maët cong ñeàu ñaën
(Dfn)” (thaáu kính coøn goàm caû loaïi duïng cuï quang hoïc ñöôïc giôùi haïn bôûi moät maët cong vaø moät
maët phaúng).
Coøn ñònh nghóa sau ñaây laø quaù roäng (Dfd ⊂ Dfn):
“Nöôùc (Dfd) laø chaát khoâng maøu, khoâng muøi vaø khoâng vò (Dfn)” (pha leâ cuõng laø chaát khoâng
maøu, khoâng muøi vaø khoâng vò).
8.4.2. Ñònh nghóa phaûi ngaén goïn vaø roõ raøng
“Ñònh nghóa phaûi ngaén goïn”coù nghóa laø trong khaùi nieäm ñònh nghóa khoâng ñöôïc chöùa ñöïng
nhöõng thuoäc tính coù theå suy ra ñöôïc töø nhöõng thuoäc tính ñaõ neâu.
Ví duï, ñònh nghóa sau ñaây laø khoâng ngaén goïn: “Hình tam giaùc ñeàu laø hình tam giaùc coù ba
caïnh vaø ba goùc baèng nhau”, vì moät tam giaùc “coù ba caïnh baèng nhau” thì aét noù cuõng “coù ba goùc
baèng nhau”.
Tuy vaäy, trong nhaø tröôøng, ñoâi khi vì lí do sö phaïm (nhaèm khaéc saâu moät soá thuoäc tính baûn
chaát cuûa khaùi nieäm gaén lieàn vôùi ñònh nghóa), ngöôøi ta coù theå ñöa ra nhöõng ñònh nghóa “coù veû
daøi doøng”, chaúng haïn, moät nhaø toaùn hoïc noåi tieáng ñaõ ñöa ra ñònh nghóa sau ñaây veà ñöôøng
thaúng song song: “Hai ñöôøng thaúng song song laø hai ñöôøng thaúng cuøng naèm trong moät maët
phaúng vaø khoâng caét nhau duø keùo daøi chuùng ñeán voâ taän”2.
Ñeå “ñònh nghóa roõ raøng”, trong khaùi nieäm ñònh nghóa khoâng neân duøng nhöõng töø ngöõ coù theå
hieåu theo nhieàu caùch, cuõng nhö, trong cuøng moät heä thoáng nhaát ñònh thì chæ neân duøng moät caùch
ñònh nghóa (duø coù theå coù nhieàu caùch ñònh nghóa khaùc nhau cho cuøng moät ñoái töôïng).
8.4.3. Ñònh nghóa khoâng ñöôïc luaån quaån (voøng quanh)
Quy taéc naøy yeâu caàu: khoâng ñöôïc laáy chính khaùi nieäm ñöôïc ñònh nghóa (Dfd) laøm khaùi
nieäm ñònh nghóa (Dfn), vaø cuõng khoâng ñöôïc duøng Dfn ñeå ñònh nghóa Dfd, roài laïi laáy Dfd ñeå
ñònh nghóa Dfn. Ví duï: “Toäi phaïm laø keû phaïm toäi”, hay:“Goùc vuoâng laø goùc coù 90 ñoä”, vaø “Ñoä
laø soá ño cuûa moät goùc baèng 1/90 cuûa goùc vuoâng”.
8.4.4. Ñònh nghóa khoâng neân theo caùch phuû ñònh1
1
N. I. Kondakov (1971), Töø ñieån logic, Moscow (daãn theo: Iu. V. Rozdextvenxki, Nhöõng baøi giaûng ngoân ngöõ hoïc ñaïi cöông,
Ñoã Vieät Huøng dòch, NXB Giaùo duïc, 1997, tr. 89).
2
Xem: Hoaøng Chuùng (1994), sñd, tr. 124.
1
Thöïc ra, yeâu caàu ñònh nghóa phaûi roõ raøng thì ñaõ bao goàm trong noù khoâng neân theo caùch phuû ñònh, nhö Aristote ñaõ giaûi
thích: “roõ raøng, nghóa laø khoâng ñöôïc mieâu taû ña nghóa, vaø khoâng mang tính phuû ñònh”. (Theo: Iu. V. Rozdextvenxki, sñd,
tr. 89). Vieäc taùch rieâng thaønh moät quy taéc nhö ôû ñaây laø nhaèm muïc ñích nhaán maïnh vaøo noäi dung naøy.
29
Ñònh nghóa cuõng khoâng neân theo caùch phuû ñònh, vì moät khaùi nieäm bò phuû ñònh thì khoâng theå
xaùc ñònh ñöôïc noäi haøm. Ví duï: Khoâng theå ñònh nghóa: “Traéng khoâng phaûi laø ñen”, vì khoâng
phaûi laø ñen coù theå laø xanh, ñoû, tím, vaøng… Caùch ñònh nghóa mang tính phuû ñònh, neáu coù duøng,
chæ neân duøng khi caàn thieát, hay ñoái vôùi nhöõng caëp khaùi nieäm maâu thuaãn. Ví duï: “Hai ñöôøng
thaúng song song laø hai ñöôøng thaúng cuøng naèm trong moät maët phaúng vaø khoâng caét nhau”, “Troøn
laø khoâng meùo”2.
9. Phaân chia khaùi nieäm
9.1. Phaân chia khaùi nieäm laø gì?
Phaân chia moät khaùi nieäm laø thao taùc logic nhaèm vaïch roõ caùc khaùi nieäm heïp hôn (khaùi nieäm
haïng) cuûa khaùi nieäm ñoù (khaùi nieäm loaïi). Ví duï: Khaùi nieäm “cuïm töø” coù theå ñöôïc phaân chia
thaønh (1) “cuïm töø töï do” vaø “cuïm töø coá ñònh”, hay (2) “cuïm töø töôøng thuaät”, “cuïm töø ñaúng
laäp” vaø “cuïm töø chính phuï”.
9.2. Keát caáu cuûa phaân chia khaùi nieäm
− Khaùi nieäm maø ta ñem ra phaân chia (KN loaïi) ñöôïc goïi laø khaùi nieäm bò phaân chia. Chaúng
haïn, khaùi nieäm “cuïm töø” trong ví duï treân ñaây.
− Caùc khaùi nieäm heïp hôn maø ta vaïch ra ñoù (KN haïng) ñöôïc goïi laø caùc thaønh phaàn phaân
chia hay khaùi nieäm phaân chia. Chaúng haïn, caùc khaùi nieäm (1) “cuïm töø töï do” vaø “cuïm töø coá
ñònh”, hay (2) “cuïm töø töôøng thuaät”, “cuïm töø ñaúng laäp” vaø “cuïm töø chính phuï” trong ví duï treân
ñaây.
− Daáu hieäu (thuoäc tính) maø ta choïn laøm caên cöù phaân chia ñöôïc goïi laø cô sôû phaân chia.
Ví duï, khi phaân chia khaùi nieäm “cuïm töø” nhö treân ñaây, cô sôû phaân chia cuûa (1) laø möùc ñoä
coá ñònh, cuûa (2) laø quan heä ngöõ phaùp giöõa caùc thaønh toá caáu taïo cuïm töø.
Khi phaân chia khaùi nieäm, tuøy theo muïc ñích, ngöôøi ta coù theå döïa vaøo nhöõng cô sôû phaân
chia khaùc nhau. Hôn nöõa, trong khoa hoïc, moät ñoái töôïng nghieân cöùu raát caàn ñöôïc xem xeùt ôû
nhieàu goùc ñoä, vôùi nhieàu caùch tieáp caän khaùc nhau. Nhöng ñeå söï phaân chia coù giaù trò caàn höôùng
ñeán muïc ñích khoa hoïc vaø thöïc tieãn.
Löu yù: Phaân chia khaùi nieäm khaùc vôùi phaân chia caùi toaøn theå thaønh caùc boä phaän nhö: Caây
goàm coù: reã, thaân, caønh, laù, hoa, quaû.
9.3. Caùc hình thöùc phaân chia khaùi nieäm
9.3.1. Phaân ñoâi (löôõng phaân − dichotomie)
Phaân ñoâi khaùi nieäm laø thao taùc logic phaân chia moät khaùi nieäm thaønh hai khaùi nieäm maâu
thuaãn. Ví duï:
- HS thuoäc dieän chính saùch
Hoïc sinh (HS)
- HS khoâng thuoäc dieän chính saùch
- Bieät thöï
Nhaø
- Khoâng phaûi bieät thöï
2
Coù taùc giaû neâu: “Ñònh nghóa khoâng ñöôïc phuû ñònh”.
30
Phaân ñoâi khaùi nieäm laø thao taùc phaân chia khaùi nieäm deã daøng, nhanh choùng, laïi tuaân thuû ñaày
ñuû caùc quy taéc neân raát thöôøng ñöôïc öùng duïng trong sinh hoaït haøng ngaøy, nhaát laø khi ta chæ caàn
hieåu roõ khaùi nieäm khaúng ñònh.
9.3.2. Phaân loaïi (classification)
Phaân loaïi khaùi nieäm laø thao taùc logic nhaèm phaân chia lieân tieáp moät lôùp caùc ñoái töôïng cho
tröôùc thaønh nhöõng lôùp nhoû daàn cho ñeán ñôn vò cuoái cuøng, sao cho moãi lôùp chieám moät vò trí xaùc
ñònh.
Coù hai kieåu phaân loaïi: phaân loaïi khoâng töï nhieân vaø phaân loaïi töï nhieân.
− Phaân loaïi khoâng töï nhieân (boå trôï, nhaân taïo) laø kieåu phaân loaïi döïa treân nhöõng daáu hieäu
thuaän tieän chöù khoâng phaûi laø daáu hieäu quan troïng cuûa ñoái töôïng. Kieåu phaân loaïi naøy giuùp cho
vieäc phaùt hieän ñoái töôïng ñöôïc nhanh, ñaùp öùng yeâu caàu heä thoáng hoaù caùc ñoái töôïng trong thöïc
tieãn. Ví duï: Phaân loaïi ngöôøi theo maãu töï ñaàu cuûa teân.
− Phaân loaïi töï nhieân laø kieåu phaân loaïi döïa treân nhöõng daáu hieäu cô baûn, treân söï nhaän thöùc
caùc quy luaät veà moái lieân heä giöõa caùc loaøi, chuyeån töø loaøi naøy sang loaøi khaùc trong quaù trình
phaùt trieån cuûa ñoái töôïng. Ñaây laø caùch phaân loaïi ñöôïc duøng phoå bieán trong nhieàu ngaønh khoa
hoïc, nhö sinh hoïc, ngoân ngöõ hoïc, hoùa hoïc… Ví duï, caùch phaân loaïi caùc nguyeân toá hoaù hoïc cuûa
D.I. Menñeleev, hay heä thoáng phaân loaïi Töø (tieáng Vieät) sau ñaây trong saùch Ngöõ phaùp tieáng Vieät
(taäp moät) cuûa Dieäp Quang Ban – Hoaøng Vaên Thung (NXB Giaùo duïc, taùi baûn laàn thöù naêm, tr. 41)
(hình 11):
Töø
Töø ñôn Töø phöùc

(moät tieáng) (nhieàu tieáng)
Töø laùy Töø ngaãu keát Töø gheùp
Töø ñôn toá Töø ña toá
Hình 11
9.4. Caùc quy taéc phaân chia khaùi nieäm

9.4.1. Phaân chia phaûi trieät ñeå, nghóa laø khoâng ñöôïc soùt, toång ngoaïi dieân cuûa caùc khaùi nieäm
phaân chia phaûi baèng (caân ñoái vôùi) ngoaïi dieân khaùi nieäm bò phaân chia.
Ví duï: Phaân chia “töø phöùc (tieáng Vieät)” thaønh “töø laùy”, “töø gheùp” laø khoâng trieät ñeå, vì
nhöõng töø coù caùc tieáng keát hôïp moät caùch ngaãu nhieân nhö buø nhìn, radio, nitôrat… seõ khoâng naèm
trong caû hai taäp hôïp naøy.
9.4.2. Phaân chia khoâng ñöôïc truøng laép, nghóa laø caùc khaùi nieäm phaân chia ñoù phaûi laø nhöõng
khaùi nieäm taùch rôøi, loaïi tröø nhau.
Ví duï: Khoâng ñöôïc phaân chia khaùi nieäm “ngöôøi” thaønh “ngöôøi chaâu AÂu”, “ngöôøi chaâu AÙ”,
“ngöôøi chaâu Mó”, “ngöôøi chaâu Phi”, “ngöôøi chaâu UÙc” vaø “ngöôøi chaâu Ñaïi Döông”, vì “ngöôøi
chaâu UÙc” vaø “ngöôøi chaâu Ñaïi Döông” chæ laø moät; hay khoâng ñöôïc phaân chia “ngöôøi” thaønh
31
“ngöôøi chaâu AÂu”, “ngöôøi chaâu AÙ”, “ngöôøi chaâu Mó”, “ngöôøi chaâu Phi”, “ngöôøi chaâu Ñaïi
Döông” vaø “ngöôøi Ñoâng AÂu”, vì “ngöôøi Ñoâng AÂu” bò bao chöùa trong “ngöôøi chaâu AÂu”.
9.4.3. Phaân chia phaûi döïa treân cuøng moät cô sôû, nghóa laø trong suoát quaù trình phaân chia,
khoâng ñöôïc döïa vaøo nhieàu cô sôû phaân chia khaùc nhau.
Ví duï: Phaân chia khaùi nieäm “töø phöùc (tieáng Vieät)” thaønh “töø phöùc laùy nghóa”, “töø phöùc
nghòch cuù phaùp”, “töø phöùc phuï nghóa” laø thieáu nhaát quaùn veà cô sôû phaân chia, vì ngöõ nghóa vaø
cuù phaùp laø hai thuoäc tính khaùc nhau.
9.4.4. Phaân chia phaûi lieân tuïc, nghóa laø phaûi theo trình töï töø khaùi nieäm loaïi ñeán khaùi nieäm
haïng gaàn nhaát cuûa noù, khoâng ñöôïc phaân chia vöôït caáp (nhaûy voït).
Ví duï: Phaân chia khaùi nieäm “töø (tieáng Vieät)” nhö cuûa saùch Ngöõ phaùp tieáng Vieät (ñaõ daãn treân
ñaây) laø hôïp quy taéc. Neáu phaân chia nhö sau laø vi phaïm quy taéc phaân chia phaûi lieân tuïc:
“ngöôøi” bao goàm: “ngöôøi Vieät Nam, “ngöôøi AÁn Ñoä”, “ngöôøi Trung Quoác”, “ngöôøi Nga”,
“ngöôøi Myõ”, “ngöôøi Phaùp”, v.v...
Noùi chung, phaân loaïi trong khoa hoïc, nhaát laø trong khoa hoïc töï nhieân, laø moät yeâu caàu coù
tính baét buoäc nhöng cuõng laïi khaù phöùc taïp. Do vaäy, ngaøy nay coøn coù caû moät chuyeân ngaønh laø
Phaân loaïi hoïc (taxologie).
1. Khaùi nieäm laø gì? Khaùi nieäm ñöôïc hình thaønh nhö theá naøo?
2. Trình baøy quan heä giöõa khaùi nieäm vaø töø ngöõ.
3. Theá naøo laø noäi haøm vaø ngoaïi dieân khaùi nieäm? Töông quan cuûa chuùng ra sao?
4. Theá naøo laø khaùi nieäm loaïi vaø khaùi nieäm haïng? Quan heä giöõa chuùng coù ñaëc ñieåm naøo caàn löu yù?
Neâu vaøi ví duï veà thu heïp vaø môû roäng khaùi nieäm.
5. Xeùt theo ngoaïi dieân, giöõa caùc khaùi nieäm coù nhöõng kieåu quan heä logic naøo (coù neâu ví duï vaø bieåu
dieãn baèng bieåu ñoà Venn)?
6. Ñònh nghóa khaùi nieäm laø gì? Caáu truùc cuûa moät ñònh nghóa ra sao?
7. Theá naøo laø moät ñònh nghóa khoa hoïc? Coù caùc kieåu ñònh nghóa khaùc nhau naøo?
8. Trình baøy caùc quy taéc ñònh nghóa khaùi nieäm. Neâu ví duï minh hoïa cho nhöõng tröôøng hôïp vi phaïm quy
taéc ñònh nghóa khaùi nieäm.
9. Phaân chia khaùi nieäm laø gì? Phaân chia khaùi nieäm coù keát caáu nhö theá naøo?
10. Theá naøo laø phaân ñoâi vaø phaân loaïi khaùi nieäm?
11. Trình baøy caùc quy taéc phaân chia khaùi nieäm. Neâu ví duï minh hoïa cho nhöõng tröôøng hôïp vi phaïm quy
taéc phaân chia khaùi nieäm.
12. Xaùc ñònh noäi haøm vaø ngoaïi dieân cuûa caùc khaùi nieäm: caùi quaït, hoïc taäp, sinh vieân, giaùo duïc, ñaøo taïo,
giaùo vieân, tröôøng hoïc, ñoäng vaät, lí luaän, trieát hoïc.
32
13. Môû roäng vaø thu heïp caùc khaùi nieäm ñaõ cho ôû baøi taäp 12.
14. Duøng bieåu ñoà Venn theå hieän quan heä giöõa caùc khaùi nieäm sau: a.“Baûng” vaø “Phaán”; b.“Tröôøng ñaïi
hoïc”, “Tröôøng ñaïi hoïc sö phaïm”, vaø “Tröôøng ñaïi hoïc kieán truùc”; c. “Thanh nieân”, “Sinh vieân” vaø
“Ñoaøn vieân”; d. “Nhaø” vaø “Cöûa”; e. “Noùng” vaø “Laïnh”; f. “Ñöôøng”,“Ñöôøng nhöïa” vaø “Ñöôøng
ñaát”; g. “Ngaøy” vaø “Ñeâm”; h. “Nam” vaø “Nöõ”; i. “Naéng” vaø “Möa”; j. “Gioù” vaø “Maây”; k.
“Nhaân” vaø “Phi nhaân”.
15. Caùc ñònh nghóa sau ñaây hôïp hay khoâng hôïp quy taéc? Neáu laø ñònh nghóa khoâng hôïp quy taéc thì haõy
chæ ra noù ñaõ vi phaïm quy taéc naøo?:
a. Chaân lí laø söï phaûn aùnh söï vaät, hieän töôïng cuûa hieän thöïc vaøo nhaän thöùc con ngöôøi ñuùng nhö
chuùng toàn taïi trong thöïc teá khaùch quan.
b. Chim laø loaïi ñoäng vaät coù xöông soáng vaø coù caùnh.
c. Ngöôøi laø ñoäng vaät tieán hoùa nhaát, coù tö duy, coù ngoân ngöõ, coù khaû naêng noùi, vieát, bieát saùng taïo
coâng cuï trong quaù trình lao ñoäng xaõ hoäi.
d. Thöùc laø traïng thaùi khoâng nguû, chöa nguû, trong thôøi gian thoâng thöôøng duøng ñeå nguû.
16. Phaân loaïi caùc khaùi nieäm sau ñaây:
Khoa hoïc, phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng, hình thaùi kinh teá – xaõ hoäi, aâm nhaïc, (caùi) nhaø,
(caùi) baøn, soâng.
33
Chöông IV
PHAÙN ÑOAÙN
1. Phaùn ñoaùn laø gì?
Phaùn ñoaùn (PÑ) (jugement) laø moät hình thöùc cô baûn cuûa tö duy tröøu töôïng, trong ñoù caùc
haïn töø1 ñöôïc keát hôïp vôùi nhau theo nhöõng nguyeân taéc, traät töï nhaát ñònh nhaèm khaúng ñònh hoaëc
phuû ñònh veà moät ñieàu gì ñoù (veà söï toàn taïi thuoäc tính naøo ñoù cuûa ñoái töôïng, veà söï toàn taïi cuûa
chính ñoái töôïng trong hieän thöïc, hay veà quan heä giöõa caùc ñoái töôïng). Phaùn ñoaùn coù theå chaân
thaät hoaëc giaû doái tuyø theo söï phaûn aùnh chính xaùc hay khoâng chính xaùc hieän thöïc khaùch quan
cuûa noù2. Ví duï:
(1) “Traùi Ñaát quay chung quanh Maët Trôøi” (PÑ chính xaùc, chaân thaät).
(2) “Traùi Ñaát khoâng quay chung quanh Maët Trôøi” (PÑ sai laàm, giaû doái).
Trong ngoân ngöõ hoïc vaø toaùn hoïc, öùng vôùi phaùn ñoaùn laø meänh ñeà. Meänh ñeà (sô caáp) laø
nhöõng caâu theo tieâu chuaån khaùch quan veà yù nghóa noäi dung phaûn aùnh cuûa chuùng, laø ñuùng
(chaân) hay sai (nguïy). Nhö vaäy, nhöõng caâu maø ñoái töôïng khoâng xaùc ñònh (caâu 3), caâu khoâng coù
tieâu chuaån khaùch quan ñeå khaúng ñònh ñuùng/sai (caâu 4), hay caâu khoâng neâu leân ñöôïc moät
khaúng ñònh ñuùng/sai naøo caû (caâu 5 vaø 6) nhö trong caùc ví duï sau ñaây khoâng phaûi laø meänh ñeà:
(3) “Soá x lôùn hôn 5.”
(4) “Thôøi tieát hoâm nay ñeïp laøm sao!”
(5) “Hoâm nay laø ngaøy thöù maáy nhæ?”
(6) “Ta goïi laø soá chaün moät soá chia heát cho 2.”3
2. Caáu truùc cuûa phaùn ñoaùn ñôn
Caáu truùc ñieån hình (daïng chính taéc) cuûa moät phaùn ñoaùn ñôn, ví duï: “Moät soá saùch laø saùch
logic hoïc”, goàm coù caùc boä phaän sau:
− Chuû töø (coøn goïi: chuû ngöõ), laø boä phaän neâu leân caùi ñoái töôïng maø tö töôûng ñeà caäp (ñoái
töôïng tö töôûng). Kíù hieäu: S (laáy maãu töï S trong chöõ Subjectum cuûa tieáng Latin). Trong ví duï ñaõ
cho, ñoù laø saùch.
− Thuoäc töø (coøn goïi: taân töø, vò töø, vò ngöõ), laø boä phaän neâu leân khaùi nieäm laø daáu hieäu coù lieân
heä vôùi ñoái töôïng tö töôûng. Kyù hieäu: P (laáy maãu töï P trong chöõ Praedicatum cuûa tieáng Latin).
Trong ví duï ñaõ cho, ñoù laø saùch logic hoïc.
− Heä töø (coøn goïi: töø noái, lieân töø), laø boä phaän thieát laäp moái quan heä giöõa chuû töø vôùi thuoäc töø,
noùi leân söï khaúng ñònh hay phuû ñònh daáu hieäu thuoäc veà hay khoâng thuoäc veà ñoái töôïng tö töôûng.
1
Haïn töø (hay thuaät ngöõ): “Moät thaønh toá caàn thieát cuûa phaùn ñoaùn hay cuûa tam ñoaïn luaän” (Töø ñieån trieát hoïc, sñd, tr. 553).
Haïn töø chæ moät taäp hôïp ñoái töôïng; taäp hôïp ñoù coù theå goàm nhieàu hay moät ñoái töôïng, hoaëc khoâng chöùa ñoái töôïng naøo (roãng).
Nhö vaäy, haïn töø khoâng nhaát thieát phaûi bieåu ñaït khaùi nieäm.
ÔÛ ñaây, chuùng toâi traùnh duøng teân goïi thuaät ngöõ vì trong tieáng Vieät hieän ñaïi, teân goïi naøy thöôøng ñöôïc duøng ñeå chæ “töø,
ngöõ bieåu ñaït caùc khaùi nieäm chuyeân moân khoa hoïc, kó thuaät”.
2
Ñaây laø theo logic löôõng trò. Coøn trong logic ña trò, nhö vôùi logic tam trò thì phaùn ñoaùn, ngoaøi hai giaù trò chaân thaät vaø giaû
doái, coøn coù moät giaù trò thöù ba laø khoâng xaùc ñònh (giaù trò trung gian hay giaù trò roãng (∅) ), ví duï: “Treân Sao Hoûa coù söï
soáng”...
3
Theo: Hoaøng Xuaân Sính (chuû bieân) (1998), Taäp hôïp vaø logic, NXB Giaùo duïc, tr. 46 – 47.
34
Heä töø trong tieáng Vieät thöôøng ñöôïc bieåu thò baèng laø (phaùn ñoaùn khaúng ñònh), khoâng laø, khoâng
phaûi laø… (phaùn ñoaùn phuû ñònh). Coù khi trong phaùn ñoaùn khoâng coù maët heä töø nhö ôû caùc ví duï (1)
vaø (2) treân ñaây, hoaëc ñöôïc bieåu hieän baèng daáu gaïch ngang (– ), daáu phaåy (,) nhö: “Ñaø Laït –
thaønh phoá du lòch noåi tieáng cuûa Vieät Nam”, “OÂng Ba, giaùo vieân” khi vieát, hoaëc moät choã ngaét
gioïng töông öùng khi noùi.
− Löôïng töø laø boä phaän cho bieát phaùn ñoaùn ñeà caäp toaøn theå hay chæ moät boä phaän ñoái töôïng.
Trong tieáng Vieät, löôïng töø chæ toaøn theå ñoái töôïng thöôøng laø taát caû, moïi (kí hieäu: ∀), löôïng töø
chæ boä phaän ñoái töôïng thöôøng laø moät soá, ña soá, phaàn lôùn, coù nhöõng, nhieàu… (kí hieäu: ∃). Löôïng
töø cuõng coù theå ñöôïc tænh löôïc, ví duï: Caù (toaøn theå caù) soáng döôùi nöôùc.
Chuû töø vaø thuoäc töø cuûa phaùn ñoaùn ñöôïc goïi chung laø haïn töø (terme − coøn ñöôïc goïi laø danh
töø, hay thuaät ngöõ).
Löu yù: Thuaät ngöõ coù yeáu toá - töø (duøng bieåu ñaït moät haïn töø cuûa phaùn ñoaùn) trong logic hoïc
ñöôïc duøng ñeå goïi teân caû töø hay cuïm töø trong ngoân ngöõ hoïc, .
3. Quan heä giöõa phaùn ñoaùn vaø caâu
Cuõng nhö quan heä giöõa khaùi nieäm vaø töø ngöõ, giöõa phaùn ñoaùn vaø caâu cuõng coù moái quan heä
thoáng nhaát nhöng khoâng ñoàng nhaát.
Phaùn ñoaùn naøo cuõng ñöôïc hieän thöïc hoùa thaønh caâu, noùi caùch khaùc, caâu laø daïng thöùc toàn taïi
cuûa phaùn ñoaùn. Cho neân chuùng luoân luoân coù quan heä thoáng nhaát.
Tuy nhieân, xeùt veà maët quan heä giöõa caùi ñöôïc bieåu ñaït vaø caùi bieåu ñaït, cuøng moät phaùn ñoaùn
coù theå ñöôïc bieåu ñaït thaønh nhöõng caâu – phaùt ngoân khaùc nhau trong nhöõng ngoân ngöõ khaùc nhau.
Chaúng haïn, cuøng moät noäi dung phaùn ñoaùn ñöôïc dieãn ñaït trong caâu tieáng Vieät “Toâi hoïc logic
hoïc”, thì trong tieáng Phaùp laø caâu “J’ eùtudies la logique”, trong tieáng Anh laø “I’m studying
logic”, trong tieáng Nga laø “   ”…
Xeùt veà caáu truùc, phaùn ñoaùn ñôn coù caáu truùc Moïi/Moät soá S laø P hay Moïi/Moät soá S khoâng
phaûi laø P, vaø caáu truùc naøy chæ töông öùng vôùi loaïi caâu ñôn coù ñuû hai thaønh phaàn chuû ngöõ – vò
ngöõ (caâu bình thöôøng). Nhö vaäy, nhöõng caâu coù caáu taïo goàm moät thaønh phaàn (caâu ñaëc bieät) nhö
“Möa!”, “Maùy bay!”… khoâng phaûi laø phaùn ñoaùn.
Xeùt veà muïc ñích bieåu ñaït, phaùn ñoaùn nhaèm khaúng ñònh hay phuû ñònh veà moät ñieàu gì ñoù,
nhö vaäy noù chæ töông öùng vôùi moãi moät loaïi caâu töôøng thuaät. Maø caâu thì, ngoaøi loaïi caâu töôøng
thuaät, coøn coù caâu nghi vaán (ví duï: “Anh ñi ñaâu ñoù?”), caâu caàu khieán (ví duï: “Anh ñi veà ñi!”),
caâu caûm thaùn (ví duï: “Caäu naøy gioûi gheâ!”), laø nhöõng caâu coù muïc ñích phaùt ngoân khoâng phaûi ñeå
töôøng thuaät.
Vaø cuõng do tính ña daïng cuûa caâu trong ngoân ngöõ töï nhieân maø muoán bieåu thò moät phaùn ñoaùn
trong tröôøng hôïp caáu truùc ñaày ñuû cuûa phaùn ñoaùn ñoù khoâng ñöôïc theå hieän töôøng minh trong caâu
(daïng phaùn ñoaùn phi chính taéc), ta phaûi “chuaån hoùa phaùn ñoaùn”, töùc ñöa phaùn ñoaùn veà daïng
chính taéc. Chaúng haïn, “Caù soáng döôùi nöôùc” (daïng phaùn ñoaùn phi chính taéc) ñöôïc chuaån hoaù
thaønh “Taát caû caù ñeàu laø loaøi soáng döôùi nöôùc” (daïng phaùn ñoaùn chính taéc), hay “Ai maø chaúng
cheát” ñöôïc chuaån hoùa thaønh “Moïi ngöôøi ñeàu laø loaøi phaûi cheát”, v.v.
4. Phaân loaïi phaùn ñoaùn
4.1. Caên cöù theo caáu truùc, phaùn ñoaùn ñöôïc phaân thaønh: phaùn ñoaùn ñôn vaø phaùn ñoaùn phöùc.
35
4.1.1. Phaùn ñoaùn ñôn laø phaùn ñoaùn ñöôïc taïo thaønh bôûi söï keát hôïp cuûa hai haïn töø. Ví duï:
“Traùi Ñaát troøn”, “Traùi Ñaát khoâng vuoâng”.
4.1.2. Phaùn ñoaùn phöùc laø phaùn ñoaùn ñöôïc taïo thaønh bôûi söï lieân keát cuûa nhieàu phaùn ñoaùn
ñôn. Söï lieân keát ñoù thöôøng laø thoâng qua caùc keát töû logic (coøn goïi: caùc taùc töû logic1, caùc lieân töø
logic) khaùc nhau, nhöng cuõng coù khi chæ baèng ngöõ ñieäu (hoaëc daáu phaåy).
Coù caùc loaïi phaùn ñoaùn phöùc sau ñaây:
a. Phaùn ñoaùn lieân keát laø phaùn ñoaùn phöùc ñöôïc taïo thaønh bôûi keát töû logic “vaø”2. Ví duï: “Saân
naøy roäng vaø saïch”. Nhöõng keát töû nhö: vöøa… vöøa…, ñoàng thôøi, nhöng, song, maø, roài, coøn… hay
choã ngaét gioïng, daáu phaåy (,) cuõng coù yù nghóa logic nhö vaø. Phaùn ñoaùn lieân keát laø pheùp hoäi “∧”
trong caùc pheùp toaùn meänh ñeà (xem 7.2., chöông IV).
b. Phaùn ñoaùn löïa choïn (hay PÑ phaân lieät) goàm hai loaïi:
- Phaùn ñoaùn löïa choïn lieân keát laø phaùn ñoaùn phöùc ñöôïc taïo thaønh bôûi caùc keát töû logic
“hay”, “hoaëc”. Ví duï: “Gia ñình toâi seõ ñi nghæ maùt ôû Nha Trang hay Ñaø Laït trong heø naøy”.
Loaïi phaùn ñoaùn naøy laø pheùp tuyeån loûng (pheùp tuyeån yeáu / pheùp tuyeån thöoøng) “∨ ” trong caùc
pheùp toaùn meänh ñeà (xem 7.3.1., chöông IV).
− Phaùn ñoaùn löïa choïn gaït boû (hay PÑ löïa choïn tuyeät ñoái) laø phaùn ñoaùn phöùc ñöôïc taïo
thaønh bôûi keát töû logic “hoaëc… hoaëc…”. Ví duï: “Gia ñình toâi seõ ñi nghæ maùt hoaëc ôû Ñaø Laït hoaëc
ôû Nha Trang trong heø naøy”. Caùc keát töû “moät laø…, hai laø…”, “hoaëc (hay)” cuõng coù khi ñöôïc
duøng nhö “hoaëc… hoaëc…”, chaúng haïn: “Moät laø cöù pheùp gia hình. Hai laø laïi cöù laàu xanh phoù
veà” (Nguyeãn Du), “Caäu naøy laø anh hoaëc laø (hay laø) em cuûa Nam”. Phaùn ñoaùn löïa choïn gaït boû
laø pheùp tuyeån chaët (hay pheùp tuyeån maïnh / pheùp tuyeån choïn) “∨”trong caùc pheùp toaùn meänh ñeà
(xem 7.3.2., chöông IV).
c. Phaùn ñoaùn coù ñieàu kieän (hay PÑ giaû ñònh) laø phaùn ñoaùn phöùc ñöôïc taïo thaønh bôûi keát töû
logic “neáu… thì…”. Ví duï: “Neáu trôøi möa thì ñöôøng öôùt”. Nhöõng keát töû khaùc nhö: “heã… thì…”,
“giaù (maø)… thì…”,“töø… suy ra…”, “khi… thì…”, “vì / do / bôûi / taïi / nhôø… (cho) neân / maø…”, “chæ
coù… thì môùi…”, “chæ caàn… laø…”, “chöøng naøo… (thì môùi)…”, “phaûi chi… thì…”,v.v. cuõng coù yù
nghóa logic nhö neáu… thì… Phaùn ñoaùn coù ñieàu kieän laø pheùp keùo theo (hay pheùp taát suy) “⇒” trong
caùc pheùp toaùn meänh ñeà (xem 7.4., chöông IV).
d. Phaùn ñoaùn töông ñöông laø phaùn ñoaùn phöùc ñöôïc taïo thaønh bôûi keát töû logic “khi vaø chæ
khi” hay “neáu (vaø chæ neáu)”. Ví duï: “Moät soá chia heát cho ba khi vaø chæ khi toång caùc chöõ soá noù
chia heát cho ba”. Phaùn ñoaùn töông ñöông laø pheùp töông ñöông (hay pheùp ñaúng giaù) “⇔” trong
caùc pheùùp toaùn meänh ñeà (xem 7.5., chöông IV).
4.2. Caên cöù theo noäi haøm cuûa thuoäc töø, phaùn ñoaùn ñöôïc phaân thaønh ba loaïi:
4.2.1. Phaùn ñoaùn xaùc quyeát (jugement cateùgorique) (hay: PÑ nhaát quyeát, PÑ ñaëc tính, PÑ
thuoäc tính) laø loaïi phaùn ñoaùn khaúng ñònh hay phuû ñònh moái lieân heä giöõa ñoái töôïng vôùi thuoäc
1
Döïa treân lí thuyeát laäp luaän, chuùng toâi coù söï phaân bieät keát töû (connecteurs) vôùi taùc töû (opeùrateurs) (Xem theâm: Ñoã Höõu
Chaâu (2001), Ñaïi cöông ngoân ngöõ hoïc, taäp hai, Ngöõ duïng hoïc, NXB Giaùo duïc, tr.180)
2
Caàn löu yù, trong tieáng Vieät, khoâng phaûi phaùn ñoaùn naøo coù lieân töø vaø cuõng laø phaùn ñoaùn phöùc lieân keát. Ví duï: “Hoïc vaø
haønh phaûi ñi ñoâi”, “Ñôn vò naøy coù haøng traêm caùn boä vaø nhaân vieân” chæ laø phaùn ñoaùn ñôn.
36
tính naøo ñoù. Coâng thöùc: Moïi/Moät soá S laø P hoaëc Moïi/Moät soá S khoâng (laø) P1. Ví duï: “Baïn naøy
veõ ñeïp”, “Caûnh nôi ñaây khoâng ñeïp”.
Ñaây laø loaïi phaùn ñoaùn tieâu bieåu, coù taàn soá xuaát hieän cao. Vì vaäy, trong logic hoïc truyeàn
thoáng, ngöôøi ta thöôøng nghieân cöùu chuû yeáu loaïi phaùn ñoaùn naøy.
4.2.2. Phaùn ñoaùn quan heä laø loaïi phaùn ñoaùn phaûn aùnh moái quan heä giöõa caùc ñoái töôïng.
Coâng thöùc: R (a,b…), trong ñoù: R laø moái quan heä, a, b… laø caùc ñoái töôïng coù quan heä. Ví duï:
“Hoâm nay noùng hôn hoâm qua”, “Quaän 10 naèm giöõa quaän 3, quaän 5, quaän 11 vaø quaän Taân
Bình”.
4.2.3. Phaùn ñoaùn toàn taïi laø loaïi phaùn ñoaùn khaúng ñònh hay phuû ñònh söï toàn taïi cuûa ñoái
töôïng. Coâng thöùc: S laø toàn taïi hoaëc S laø khoâng toàn taïi. Ví duï: “Ngaøy nay vaãn coøn chieán tranh
laïnh”, “Khoâng coù söï soáng ôû treân Maët Traêng”.
4.3. Caên cöù theo chaát cuûa phaùn ñoaùn, phaùn ñoaùn xaùc quyeát ñöôïc phaân thaønh hai loaïi:
4.3.1. Phaùn ñoaùn khaúng ñònh laø loaïi phaùn ñoaùn phaûn aùnh raèng thuoäc tính thuoäc veà ñoái
töôïng. Coâng thöùc: Moïi/Moät soá S laø P. Ví duï : “Traùi Ñaát troøn”.
4.3.2. Phaùn ñoaùn phuû ñònh laø loaïi phaùn ñoaùn phaûn aùnh raèng thuoäc tính khoâng thuoäc veà ñoái
töôïng. Coâng thöùc: Moïi/Moät soá S khoâng (laø) P. Ví duï: “Traùi Ñaát khoâng vuoâng”. Phaùn ñoaùn phuû
ñònh coù theå coù nhieàu daïng thöùc, hoaëc phuû ñònh thuoäc töø (Moïi/Moät soá S laø khoâng P), hoaëc phuû
ñònh chuû töø (Khoâng S naøo laø P), hoaëc phuû ñònh heä töø (Moïi/Moät soá S khoâng laø P), hoaëc phuû ñònh
caû phaùn ñoaùn (Khoâng theå coù chuyeän moïi/moät soá S laø P). Trong ngoân ngöõ töï nhieân, chuùng ta
thöôøng duøng nhöõng taùc töû phuû ñònh nhö: “khoâng”, “chaúng”, “khoâng phaûi (laø)”, “ñaâu phaûi”,
“ñaâu coù”, “naøo coù”, “chôù coù”,“Baûo raèng / Noùi raèng… laø sai / laø khoâng ñuùng”,v.v.1
4.4. Caên cöù theo löôïng cuûa phaùn ñoaùn, phaùn ñoaùn xaùc quyeát ñöôïc phaân thaønh hai loaïi:
phaùn ñoaùn toaøn theå vaø phaùn ñoaùn boä phaän.
4.4.1. Phaùn ñoaùn toaøn theå (hay PÑ chung) laø phaùn ñoaùn phaûn aùnh raèng toaøn boä ñoái töôïng
ñeàu coù hoaëc khoâng coù thuoäc tính naøo ñoù.
Coâng thöùc: Moïi S laø P hoaëc Moïi S khoâng laø P.
Trong tieáng Vieät, löôïng töø toaøn theå thöôøng gaëp laø: taát caû, moïi, toaøn theå, taát thaûy, heát thaûy,
moãi moät, ai (ai) cuõng, khoâng ai, chæ coù… Ví duï: “Moïi sinh vieân ñeàu phaûi hoïc tin hoïc”.
Khi phaùn ñoaùn phaûn aùnh raèng chæ coù moät ñoái töôïng duy nhaát laø coù hoaëc khoâng coù thuoäc tính
naøo ñoù thì noù ñöôïc goïi laø phaùn ñoaùn ñôn nhaát2.
Coâng thöùc: S naøy laø P hoaëc S naøy khoâng (laø) P.
Ví duï: “Xuaân haùt hay”, “Anh naøy khoâng phaûi (laø) caàu thuû”.
4.4.2. Phaùn ñoaùn boä phaän (hay PÑ rieâng) laø phaùn ñoaùn phaûn aùnh raèng chæ coù moät boä phaän
ñoái töôïng laø coù hoaëc khoâng coù thuoäc tính naøo ñoù.
Coâng thöùc : Moät soá S laø P hoaëc Moät soá S khoâng laø P.
1
Ñeå tinh giaûn, löôïng töø trong coâng thöùc phaùn ñoaùn ñôn coù khi ñöôïc löôïc boû.
1
Caàn phaân bieät phaùn ñoaùn phuû ñònh caên cöù vaøo chaát trong phaân loaïi phaùn ñoaùn xaùc quyeát ñôn vôùi pheùp phuû ñònh trong Caùc
pheùp logic treân phaùn ñoaùn seõ trình baøy ôû sau.
2
Xeùt veà löôïng thì phaùn ñoaùn ñôn nhaát laø moät loaïi rieâng cuûa phaùn ñoaùn toaøn theå.
37
Trong tieáng Vieät, löôïng töø boä phaän thöôøng gaëp laø: moät soá, moät vaøi, phaàn lôùn, phaàn nhieàu,
phaàn ñoâng, ñaïi ña soá, tuyeät ñaïi ña soá, haàu heát, coù nhöõng, vaøi, khoâng phaûi taát caû (ñeàu)… Ví duï:
“Moät soá sinh vieân phaûi hoïc logic hoïc”.
Löu yù:
Khi trong phaùn ñoaùn maø löôïng töø ñöôïc tænh löôïc thì ñeå xaùc ñònh ñoù laø loaïi phaùn ñoaùn naøo
theo löôïng, ngöôøi ta thöôøng caên cöù vaøo hieän thöïc khaùch quan1. Ví duï: “Traùi Ñaát khoâng vuoâng”
(PÑ ñôn nhaát, vì thöïc teá chæ coù moät traùi ñaát), “Naám moïc trong röøng” (PÑ boä phaän, vì thöïc teá laø
chæ coù moät soá naám moïc trong röøng), “Caù soáng döôùi nöôùc” (PÑ toaøn theå, vì taát caû caù ñeàu soáng
döôùi nöôùc).
4.5. Caên cöù theo caû chaát vaø löôïng cuûa phaùn ñoaùn (töùc keát hôïp 2 caùch phaân loaïi theo chaát
vaø theo löôïng treân ñaây), ta coù:
4.5.1. Phaùn ñoaùn khaúng ñònh toaøn theå (kí hieäu: A)2
Coâng thöùc trong logic truyeàn thoáng: Moïi S laø P (SaP).
Coâng thöùc trong logic kí hieäu: ∀x (S(x) ⇒ P(x)), ñoïc laø “Vôùi moïi x neáu x coù thuoäc tính S thì
x coù thuoäc tính P”.
Ví duï: “Moïi kim loaïi ñeàu daãn ñieän”.
4.5.2. Phaùn ñoaùn khaúng ñònh boä phaän (kí hieäu: I)
Coâng thöùc trong logic truyeàn thoáng: Moät soá S laø P (SiP).
Coâng thöùc trong logic kí hieäu: ∃x (S(x) ∧ P(x)), ñoïc laø “Toàn taïi x coù thuoäc tính S vaø coù
thuoäc tính P”.
Ví duï: “Coù kim loaïi laø theå loûng”.
4.5.3. Phaùn ñoaùn phuû ñònh toaøn theå (kí hieäu: E)
Coâng thöùc trong logic truyeàn thoáng: Moïi S khoâng laø P (SeP).
Coâng thöùc trong logic kí hieäu: ∀x (S(x) ⇒ ∼ P(x)), ñoïc laø “Vôùi moïi x neáu x coù thuoäc tính S
thì x khoâng coù thuoäc tính P”.
Ví duï: “Taát caû caù ñeàu khoâng soáng treân caïn”.
4.5.4. Phaùn ñoaùn phuû ñònh boä phaän (kí hieäu: O)
Coâng thöùc trong logic truyeàn thoáng: Moät soá S khoâng laø P (SoP).
Coâng thöùc trong logic kí hieäu: ∃x (S(x) ∧ ∼P(x)), ñoïc laø “Toàn taïi x coù thuoäc tính S vaø khoâng
coù thuoäc tính P”.
Ví duï: “Moät soá sinh vieân khoâng hoïc logic hoïc”.
4.6. Caên cöù theo tình thaùi, töùc döïa vaøo möùc ñoä nhaän thöùc veà moái lieân heä giöõa ñoái töôïng vaø
thuoäc tính, phaùn ñoaùn ñöôïc phaân thaønh ba loaïi:
1
Tuy nhieân, cuõng coù yù kieán cho raèng, logic hoïc hình thöùc khoâng quan taâm ñeán noäi dung cuï theå cuûa phaùn ñoaùn, neân caên cöù
vaøo hieän thöïc khaùch quan ñeå xaùc ñònh löôïng cuûa phaùn ñoaùn laø khoâng hôïp lí.
2
Caùc kí hieäu A, I, E, O ôû ñaây coù nguoàn goác töø caùc chöõ Latin AffIrmo (“Toâi khaúng ñònh”) vaø nEgO (“Toâi phuû ñònh”).
38
4.6.1.Phaùn ñoaùn khaû naêng (hay PÑ xaùc suaát): phaûn aùnh möùc ñoä lieân heä hay khoâng lieân heä
giöõa ñoái töôïng vaø thuoäc tính laø chöa chaéc chaén. Ví duï: “Haïn haùn coù theå coøn keùo daøi”, “Chaéc
chieàu nay trôøi khoâng möa”.
Coâng thöùc: Moïi/Moät soá S coù leõ laø P.
Moïi/Moät soá S coù leõ khoâng phaûi laø P.
4.6.2. Phaùn ñoaùn hieän thöïc: phaûn aùnh möùc ñoä lieân heä hay khoâng lieân heä giöõa ñoái töôïng vaø
thuoäc tính ñaõ roõ raøng, chaéc chaén. Ví duï: “Caùc baïn ñang hoïc logic hoïc”, “Hoâm nay khoâng phaûi
laø ngaøy leã”.
Coâng thöùc: Moïi/Moät soá S chaéc chaén laø P.
Moïi/Moät soá S chaéc chaén khoâng phaûi laø P.
4.6.3. Phaùn ñoaùn taát yeáu (hay PÑ taát nhieân): phaûn aùnh möùc ñoä lieân heä hay khoâng lieân heä
giöõa ñoái töôïng vaø thuoäc tính laø hieån nhieân, coù tính quy luaät. Ví duï: “Nöôùc chaûy veà choã truõng”,
“Caù khoâng soáng treân caïn”.
Coâng thöùc : Moïi/Moät soá S taát yeáu laø P.
Moïi/Moät soá S taát yeáu khoâng phaûi laø P.
5. Tính chu dieân cuûa caùc haïn töø trong phaùn ñoaùn1
5.1. Theá naøo laø haïn töø chu dieân vaø haïn töø khoâng chu dieân?
Moät haïn töø cuûa phaùn ñoaùn ñöôïc xem laø chu dieân (töùc coù ngoaïi dieân ñaày ñuû, kí hieäu +) khi
ngoaïi dieân cuûa noù hoaøn toaøn naèm trong, hoaøn toaøn naèm ngoaøi hay truøng vôùi taäp hôïp ñoái töôïng
maø phaùn ñoaùn nhaém tôùi; vaø ñöôïc xem laø khoâng chu dieân (töùc coù ngoaïi dieân khoâng ñaày ñuû, kí
hieäu -) khi ngoaïi dieân cuûa noù chæ coù moät phaàn naèm trong hay moät phaàn naèm ngoaøi taäp hôïp ñoái
töôïng maø phaùn ñoaùn nhaém tôùi.
5.2. Tính chu dieân cuûa caùc haïn töø trong caùc phaùn ñoaùn cô baûn A, I, E, O.
Tính chu dieân cuûa caùc haïn töø trong caùc phaùn ñoaùn A, I, E, O ñöôïc trình baøy trong baûng 2
sau ñaây:
Baûng 2
Phaùn
S P Ví duï vaø sô ñoà hoùa
ñoaùn
- (1) Caù soáng döôùi nöôùc.
A + P- S+
(+) (2) Tam giaùc ñeàu laø tam giaùc coù 3 caïnh baèng nhau.
S+ P+
1
Coøn goïi: quy taéc phoå caäp cuûa danh töø.
39
- (3) Moät soá sinh vieân laø ñoaøn vieân.
S- P-
I -
(+) (4) Moät soá sinh vieân laø sinh vieân gioûi.
S- P+
E + + (5) Caù khoâng soáng treân caïn.
S+ P+
(6) Moät soá sinh vieân khoâng phaûi laø ñoaøn vieân.
O - + S- P+
(7) Moät soá sinh vieân khoâng phaûi laø sinh vieân gioûi.
S- P+
Löu yù :
− Trong phaùn ñoaùn toaøn theå (A, E), S luoân luoân chu dieân.
− Trong phaùn ñoaùn boä phaän (I, O), S luoân luoân khoâng chu dieân.
− Trong phaùn ñoaùn A, P thöôøng khoâng chu dieân, tröø tröôøng hôïp ngoaïi dieân S ≡ P thì P chu
dieân.
40
− Trong phaùn ñoaùn I, P thöôøng khoâng chu dieân, tröø tröôøng hôïp ngoaïi dieân cuûa P ⊂ S thì P
chu dieân.
− Trong phaùn ñoaùn phuû ñònh (E, O), P luoân luoân chu dieân.
6. Quan heä giöõa caùc phaùn ñoaùn cô baûn (A, I, E, O) – Hình vuoâng logic
Quan heä giöõa caùc phaùn ñoaùn ñôn A, I, E, O ñaõ ñöôïc Apuleùe (theá kæ II) trình baøy qua “hình
vuoâng logic” (coøn goïi: “baøn côø logic”, “ma phöông hình”) sau ñaây:
A Ñoái choïi treân E
Phuï Phuï
Maâu thuaãn
thuoäc thuoäc
I Ñoái choïi döôùi O

[
Hình 12
6.1. Quan heä phuï thuoäc laø quan heä giöõa hai caëp phaùn ñoaùn A vaø I, E vaø O, trong ñoù A ⊃ I
vaø E ⊃ O.
ÔÛ hai phaùn ñoaùn phuï thuoäc, töø phaùn ñoaùn toaøn theå ñuùng coù theå suy ra phaùn ñoaùn boä phaän
cuõng ñuùng; vaø töø phaùn ñoaùn boä phaän sai coù theå suy ra phaùn ñoaùn toaøn theå cuõng sai. Neáu phaùn
ñoaùn toaøn theå sai (hay phaùn ñoaùn boä phaän ñuùng) thì phaùn ñoaùn boä phaän (hay phaùn ñoaùn toaøn
theå) töông öùng khoâng xaùc ñònh (coù theå ñuùng hoaëc sai).
Ví duï:
(1) Caù soáng döôùi nöôùc (Añ) ⇒ (2) Coù loaøi caù soáng döôùi nöôùc (Iñ).
(3) Caù khoâng soáng treân caïn (Eñ) ⇒ (4) Coù loaøi caù khoâng soáng treân caïn (Oñ).
(5) Moïi sinh vieân ñeàu laø sinh vieân gioûi (As) ⇒ (6) Moät soá sinh vieân laø sinh vieân gioûi (Iñ). (A
sai veà löôïng thì I ñuùng).
(7) Moïi loaøi caù ñeàu soáng treân caïn (As) ⇒ (8) Moät soá loaøi caù soáng treân caïn (Is). (A sai veà
chaát thì I sai).
(9) Moïi vaên hoùa phaåm ñeàu khoâng ñoài truïy (Es) ⇒ (10) Moät soá vaên hoùa phaåm khoâng ñoài truïy
(Oñ). (E sai veà löôïng thì O ñuùng).
(11) Moïi loaïi caù ñeàu khoâng soáng döôùi nöôùc (Es) ⇒ (12) Moät soá loaøi caù khoâng soáng döôùi
nöôùc (Os). (E sai veà chaát thì O sai).
Toùm taét:
Baûng 3
Añ ⇒Iñ; Eñ ⇒Oñ
As veà löôïng ⇒ I ñ ; E s veà löôïng ⇒ O ñ
veà chaát ⇒ I s ; veà chaát ⇒ O s
41
Is ⇒As; Os ⇒Es
I ñ ⇒ A khoâng xaùc ñònh (coù theå ñuùng hoaëc sai)
O ñ ⇒ E khoâng xaùc ñònh (coù theå ñuùng hoaëc sai)
6.2. Quan heä maâu thuaãn laø quan heä giöõa hai caëp phaùn ñoaùn A vaø O, E vaø I. Caùc phaùn ñoaùn
coù quan heä maâu thuaãn khoâng theå cuøng ñuùng hoaëc cuøng sai; neáu phaùn ñoaùn naøy ñuùng thì phaùn
ñoaùn kia sai, vaø ngöôïc laïi.
Ví duï:
(13) Caù soáng döôùi nöôùc (Añ) ⇔ (14) Moät soá caù khoâng soáng döôùi nöôùc (Os).
(15) Moïi sinh vieân ñeàu laø sinh vieân gioûi (As) ⇔ (16) Moät soá sinh vieân khoâng phaûi laø sinh
vieân gioûi (Oñ)
(17) Caù khoâng soáng treân caïn. (Eñ) ⇔ (18) Moät soá caù soáng treân caïn. (Is).
(19) Moïi loaøi caù ñeàu khoâng soáng döôùi nöôùc (Es) ⇔ (20) Coù loaøi caù soáng döôùi nöôùc (Iñ).
Toùm taét:
Baûng 4
Añ⇔Os As⇔Oñ
Eñ ⇔Is Es⇔ Iñ
6.3. Quan heä ñoái choïi treân (hay quan heä ñoái laäp chung) laø quan heä giöõa hai phaùn ñoaùn A
vaø E.
ÔÛ caëp phaùn ñoaùn ñoái choïi treân, töø phaùn ñoaùn A (hay E) ñuùng coù theå suy ra phaùn ñoaùn E
(hay A) sai; nhöng neáu phaùn ñoaùn A (hay E) sai thì phaùn ñoaùn E (hay A) khoâng xaùc ñònh (coù
theå ñuùng hoaëc sai). Do vaäy, hai phaùn ñoaùn ñoái choïi treân coù theå cuøng sai nhöng khoâng theå cuøng
ñuùng.
Ví duï:
(21) Caù soáng döôùi nöôùc (Añ) ⇒ (22) Caù khoâng soáng döôùi nöôùc (Es).
(23) Caù khoâng soáng treân caïn (Eñ) ⇒ (24) Caù soáng treân caïn (As).
(25) Moïi sinh vieân ñeàu laø sinh vieân gioûi (As) ⇒ (26) Moïi sinh vieân ñeàu khoâng phaûi laø sinh
vieân gioûi (Es). (A sai veà löôïng thì E sai).
(27) Moïi loaøi caù ñeàu soáng treân caïn (As) ⇒ (28) Moïi loaøi caù ñeàu khoâng soáng treân caïn (Eñ).
(A sai veà chaát thì E ñuùng).
(29) Moïi sinh vieân ñeàu khoâng phaûi laø sinh vieân gioûi (Es) ⇒ (30) Moïi sinh vieân ñeàu laø sinh
vieân gioûi (As). (E sai veà löôïng thì A sai).
(31) Caù khoâng soáng döôùi nöôùc (Es) ⇒ (32) Caù soáng döôùi nöôùc (Añ). (E sai veà chaát thì A
ñuùng).
Toùm taét:
Baûng 5
42
Añ ⇒ Es; Eñ ⇒ As
A s veà löôïng ⇒ E s ; Es veà löôïng ⇒ A s
veà chaát ⇒ E ñ; veà chaát ⇒ A ñ
6.4. Quan heä ñoái choïi döôùi (hay quan heä ñoái laäp rieâng) laø quan heä giöõa hai phaùn ñoaùn I vaø
O.
ÔÛ caëp phaùn ñoaùn ñoái choïi döôùi, töø phaùn ñoaùn I (hay O) sai coù theå suy ra phaùn ñoaùn O (hay
I) ñuùng; nhöng neáu phaùn ñoaùn I (hay O) ñuùng thì phaùn ñoaùn O (hay I) khoâng xaùc ñònh (coù theå
ñuùng hoaëc sai). Do vaäy, hai phaùn ñoaùn ñoái choïi döôùi coù theå cuøng ñuùng nhöng khoâng theå cuøng
sai.
Ví duï:
(33) Coù loaøi caù soáng treân caïn (Is) ⇒ (34) Coù loaøi caù khoâng soáng treân caïn (Oñ).
(35) Coù loaøi caù khoâng soáng döôùi nöôùc (Os) ⇒ (36) Coù loaøi caù soáng döôùi nöôùc (Iñ).
(37) Moät soá sinh vieân laø sinh vieân gioûi (Iñ) ⇒ (38) Moät soá sinh vieân khoâng phaûi laø sinh vieân
gioûi (Oñ).
(39) Coù loaøi caù soáng döôùi nöôùc (Iñ) ⇒ (40) Coù loaøi caù khoâng soáng döôùi nöôùc (Os).
(41) Coù loaøi caù khoâng soáng treân caïn (Oñ) ⇒ (42) Coù loaøi caù soáng treân caïn (Is).
(43) Moät soá sinh vieân khoâng phaûi laø sinh vieân gioûi (Oñ) ⇒ (44) Moät soá sinh vieân laø sinh
vieân gioûi (Iñ).
Toùm taét:
Baûng 6
Is⇒ Oñ; Os ⇒ Iñ
I ñ ⇒ O khoâng xaùc ñònh (coù theå ñuùng hoaëc sai)
O ñ⇒ I khoâng xaùc ñònh (coù theå ñuùng hoaëc sai)
7. Caùc pheùp lieân keát logic treân phaùn ñoaùn1

Töø nhöõng phaùn ñoaùn ñôn cho tröôùc, ta coù theå xaây döïng thaønh nhöõng phaùn ñoaùn môùi ngaøy
caøng phöùc taïp hôn thoâng qua caùc pheùp lieân keát logic (nhôø caùc keát töû, taùc töû logic, coøn goïi: caùc
haèng logic). Caùc phaùn ñoaùn ñôn ñöôïc goïi laø phaùn ñoaùn thaønh phaàn. Giaù trò logic cuûa chuùng theå
hieän qua baûng giaù trò chaân lí (coøn goïi: baûng chaân trò, baûng giaù trò). Caùc pheùp lieân keát logic cô
baûn laø: phuû ñònh, tuyeån, hoäi, keùo theo vaø töông ñöông.
7.1. Pheùp phuû ñònh – Phuû ñònh keùp
Cho phaùn ñoaùn a. Ta coù phaùn ñoaùn phuû ñònh cuûa noù baèng caùch ñaët taùc töû logic phuû ñònh
(goïi laø “khoâng”, kí hieäu: “∼”, hay “⎤ ”, hay “ _ ”) vaøo phaùn ñoaùn a. Hai phaùn ñoaùn a vaø ∼ a
luoân luoân maâu thuaãn nhau, nghóa laø neáu a ñuùng thì ∼ a sai, vaø ngöôïc laïi. Vaø neáu phuû ñònh moät
phaùn ñoaùn phuû ñònh (töùc “phuû ñònh keùp”, kí hieäu: ∼ (∼a), ñoïc laø: khoâng phaûi khoâng a), ta seõ coù
giaù trò chaân lí cuûa noù gioáng vôùi giaù trò chaân lí cuûa phaùn ñoaùn khaúng ñònh; töùc ∼(∼a) töông
ñöông logic vôùi a.
1
Coøn goïi: caùc pheùp toaùn meänh ñeà, caùc pheùp toaùn logic, caùc taùc töû meänh ñeà.
43
Giaù trò chaân lí cuûa phaùn ñoaùn ∼a vaø cuûa ∼ (∼a) ñöôïc xaùc ñònh nhö trong baûng 7 sau:
Baûng 7
a ~a ~ (~a)
ñ s ñ
s ñ s
Ví duï: a: Trôøi möa. (ñ)

~ a: Trôøi khoâng möa. (s)
~ (~a) : Khoâng phaûi trôøi khoâng möa. (ñ)
Phuû ñònh phaùn ñoaùn ñôn coù caùc tröôøng hôïp sau:
SaP – SoP
SeP – SiP
SaP – SeP (trong tröôøng hôïp ñoù laø phaùn ñoaùn ñôn nhaát).
7.2. Pheùp hoäi (öùng vôùi phaùn ñoaùn lieân keát)
Cho hai phaùn ñoaùn a vaø b. Ta lieân keát chuùng baèng keát töû logic “vaø”, töùc baèng pheùp hoäi, kí
hieäu: a ∧ b, ñoïc laø “a vaø b”, “hoäi cuûa a vaø b”. Phaùn ñoaùn lieân keát coù giaù trò laø ñuùng khi vaø chæ
khi caùc phaùn ñoaùn thaønh phaàn cuøng ñuùng, vaø sai trong moïi tröôøng hôïp khaùc.
Giaù trò chaân lí cuûa chuùng ñöôïc xaùc ñònh nhö trong baûng 8 sau:
Baûng 8
a b a∧b
ñ ñ ñ
ñ s s
s ñ s
s s s
Ví duï :
“Nam haùt hay vaø veõ ñeïp”.
Phaùn ñoaùn naøy chæ ñuùng khi Nam coù haùt hay (ñ) vaø coù veõ ñeïp (ñ), vaø sai khi Nam chæ haùt
hay (ñ) maø veõ khoâng ñeïp (s), hay Nam khoâng haùt hay (s) maø chæ veõ ñeïp (ñ), hoaëc Nam khoâng
haùt hay (s) cuõng khoâng veõ ñeïp (s).
7.3. Pheùp tuyeån (öùng vôùi phaùn ñoaùn löïa choïn)
Coù hai pheùp tuyeån: tuyeån loûng (öùng vôùi phaùn ñoaùn löïa choïn lieân keát) vaø tuyeån chaët (öùng vôùi
phaùn ñoaùn löïa choïn gaït boû).
7.3.1. Pheùp tuyeån loûng
44
Cho hai phaùn ñoaùn a vaø b. Ta lieân keát chuùng baèng keát töû logic “hay / hoaëc”, töùc baèng pheùp
tuyeån loûng, kí hieäu: a∨b, ñoïc laø “a hay b”, “tuyeån loûng cuûa a vaø b”. Phaùn ñoaùn löïa choïn lieân
keát coù giaù trò laø sai khi vaø chæ khi caû hai phaùn ñoaùn thaønh phaàn cuøng sai, vaø ñuùng trong moïi
tröôøng hôïp khaùc.
Ví duï:
“Baø aáy ñi chôï hay ñeán nhaø con trai”.
Phaùn ñoaùn naøy chæ sai khi baø aáy khoâng ñi chôï (s), cuõng khoâng ñeán nhaø con trai (s), vaø ñuùng
khi baø aáy coù ñi chôï (ñ) maø khoâng ñeán nhaø con trai (s), khi baø aáy khoâng ñi chôï (s) nhöng coù ñeán
nhaø con trai (ñ), khi baø aáy coù ñi chôï (ñ) vaø coù ñeán nhaø con trai (ñ).
Giaù trò chaân lí cuûa chuùng ñöôïc xaùc ñònh nhö trong coät (3) baûng 9 sau ñaây.
7.3.2. Pheùp tuyeån chaët
Cho hai phaùn ñoaùn a vaø b. Ta lieân keát chuùng baèng keát töû logic “hoaëc… hoaëc…”, töùc baèng
pheùp tuyeån chaët, kí hieäu: a ∨ b, ñoïc laø “hoaëc a hoaëc b”, “tuyeån chaët cuûa a vaø b”. Phaùn ñoaùn
löïa choïn gaït boû coù giaù trò laø ñuùng khi trong hai phaùn ñoaùn thaønh phaàn coù moät ñuùng moät sai,
vaø sai khi caû hai phaùn ñoaùn thaønh phaàn cuøng ñuùng hoaëc cuøng sai.
Ví duï:
“Baø aáy hoaëc ñi chôï hoaëc ñeán nhaø con trai”.
Phaùn ñoaùn naøy ñuùng khi baø aáy coù ñi chôï (ñ) maø khoâng ñeán nhaø con trai (s), khi baø aáy khoâng
ñi chôï (s) maø coù ñeán nhaø con trai (ñ), vaø sai khi baø aáy coù ñi chôï (ñ) vaø coù ñeán nhaø con trai (ñ),
khi baø aáy khoâng ñi chôï (s) maø cuõng khoâng ñeán nhaø con trai (s).
Giaù trò chaân lí cuûa chuùng ñöôïc xaùc ñònh nhö trong coät (4) baûng 9 sau ñaây:
Baûng 9
a b avb avb
(1) (2) (3) (4)
ñ ñ ñ s
ñ s ñ ñ
s ñ ñ ñ
s s s s
7.4. Pheùp keùo theo1 (öùng vôùi phaùn ñoaùn coù ñieàu kieän)
7.4.1. Cho hai phaùn ñoaùn a vaø b. Ta lieân keát chuùng baèng keát töû logic “neáu… thì…”, töùc
baèng pheùp keùo theo, kí hieäu: a ⇒ b, ñoïc laø “neáu coù a thì coù b”, “a keùo theo b”. Trong phaùn
ñoaùn naøy, a ñöôïc goïi laø ñieàu kieän / cô sôû (tieàn ñeà), coøn b ñöôïc goïi laø heä quaû (keát luaän, haäu ñeà).
Phaùn ñoaùn coù ñieàu kieän coù giaù trò laø sai khi vaø chæ khi phaùn ñoaùn thaønh phaàn ñöùng tröôùc ñuùng,
phaùn ñoaùn thaønh phaàn ñöùng sau sai, vaø ñuùng trong moïi tröôøng hôïp khaùc.
Giaù trò chaân lí cuûa chuùng ñöôïc xaùc ñònh nhö trong baûng 10 sau:
1
Coøn goïi: pheùp taát suy.
45
Baûng 10
a b a⇒ b
ñ ñ ñ
ñ s s
s ñ ñ
s s ñ
Ví duï:
“Con hoïc gioûi thì con ñöôïc thöôûng”.
Phaùn ñoaùn naøy chæ sai khi con coù hoïc gioûi (ñ) maø con khoâng ñöôïc thöôûng (s); vaø ñuùng khi
con coù hoïc gioûi (ñ) vaø con coù ñöôïc thöôûng (ñ), khi con khoâng hoïc gioûi (s) nhöng con ñöôïc
thöôûng (vì moät lí do naøo khaùc, chaúng haïn, ñöôïc thöôûng veà thaønh tích trong phong traøo vaên
ngheä) (ñ), khi con khoâng hoïc gioûi (s) vaø con khoâng ñöôïc thöôûng (s).
Löu yù: Trong ngoân ngöõ töï nhieân, coù khi caùc phaùn ñoaùn thaønh phaàn cuûa phaùn ñoaùn coù ñieàu
kieän bò ñaûo traät töï. Ví duï: “Sôû dó toâi ñeán muoän laø vì bò keït xe”, “Toâi ñeán muoän vì bò keït xe”…
Trong tröôøng hôïp naøy, ta phaûi chuaån hoaù phaùn ñoaùn theo traät töï a ⇒ b, chaúng haïn vôùi ví duï
treân: “Vì bò keït xe neân toâi ñeán muoän”.
7.4.2. Caàn phaân bieät ba loaïi ñieàu kieän: ñieàu kieän ñuû, ñieàu kieän caàn vaø ñieàu kieän caàn vaø ñuû.
a) Ñieàu kieän ñuû (condition suffisante). Kí hieäu: a ⇒ b, ñoïc laø: “neáu coù a thì coù b”.
Xeùt phaùn ñoaùn:
“Neáu em hoïc gioûi (a) thì em ñöôïc thöôûng (b)”
a ⇒ b
Phaùn ñoaùn naøy coù theå ñöôïc dieãn ñaït:
“Em coù hoïc gioûi laø ñuû (ñieàu kieän ñuû) ñeå em ñöôïc thöôûng”.
“Em muoán ñöôïc thöôûng thì chæ caàn em hoïc gioûi.
V.v.
Vaäy: a ñöôïc goïi laø ñieàu kieän ñuû ñeå coù b, vì khi coù a thì coù b.
Ñieàu kieän ñuû coù theå ñöôïc dieãn ñaït theo nhöõng coâng thöùc sau:
Coù a laø ñuû ñeå coù b.
Muoán coù b thì coù a laø ñuû.
Muoán coù b thì chæ caàn coù a.
Coù b khi coù a…
b) Ñieàu kieän caàn (condition neùcessaire). Kí hieäu: ~a⇒~b, ñoïc laø: “neáu khoâng coù a thì
khoâng theå coù b”.
Xeùt phaùn ñoaùn:
“Neáu khoâng toát nghieäp ñaïi hoïc loaïi gioûi (a) thì khoâng ñöôïc hoïc chuyeån tieáp baäc cao hoïc
(b)”. ~ a ⇒ ~ b
Phaùn ñoaùn naøy coù theå ñöôïc dieãn ñaït:
46
“Toát nghieäp ñaïi hoïc loaïi gioûi laø caàn (ñieàu kieän caàn) ñeå ñöôïc hoïc chuyeån tieáp baäc cao hoïc”.
“Muoán ñöôïc hoïc chuyeån tieáp baäc cao hoïc thì caàn (phaûi) toát nghieäp ñaïi hoïc loaïi gioûi”.
V.v.
Vaäy: a ñöôïc goïi laø ñieàu kieän caàn ñeå coù b, vì neáu khoâng coù a thì khoâng theå coù b .
Ñieàu kieän caàn coù theå ñöôïc dieãn ñaït theo nhöõng coâng thöùc sau:
Coù a laø caàn ñeå coù b.
Muoán coù b thì caàn (phaûi) coù a.
Coù b chæ khi coù a.
Chæ coù b khi coù a…
c) Ñieàu kieän caàn vaø ñuû (condition neùcessaire et suffisante). Kí hieäu: a ⇔ b, ñoïc laø: “coù b
khi vaø chæ khi coù a”.
Coù loaïi laø ñieàu kieän ñuû (a ⇒ b) maø khoâng phaûi laø ñieàu kieän caàn (~a ⇒ ~b), vì khoâng coù a
vaãn coù theå coù b. Ví duï: “Neáu em hoïc gioûi thì em ñöôïc thöôûng”, nhöng khoâng theå noùi “Neáu em
khoâng hoïc gioûi thì em khoâng ñöôïc thöôûng”, vì Em khoâng hoïc gioûi, em vaãn coù theå ñöôïc thöôûng
(~a ⇒ b) nhôø nhöõng thaønh tích khaùc, chaúng haïn thaønh tích veà phong traøo vaên theå mó.
Vaø coù loaïi laø ñieàu kieän caàn (~a ⇒ ~b) maø khoâng phaûi laø ñieàu kieän ñuû (a ⇒ b) vì coù a vaãn
coù theå khoâng coù b. Ví duï: “Neáu khoâng toát nghieäp ñaïi hoïc loaïi gioûi thì khoâng ñöôïc hoïc chuyeån
tieáp baäc cao hoïc”, nhöng toát nghieäp ñaïi hoïc loaïi gioûi thì vaãn coù theå khoâng ñöôïc hoïc chuyeån
tieáp baäc cao hoïc (a ⇒ ~b), vì coøn phuï thuoäc vaøo nhöõng ñieàu kieän khaùc, chaúng haïn, khoâng quaù
tuoåi quy ñònh hay khoâng bò töôùc quyeàn coâng daân.
Vaäy, ñieàu kieän caàn vaø ñuû laø neáu coù a thì coù b vaø ngöôïc laïi, neáu coù b thì coù a .
Ví duï:
“Moät soá chia heát cho 3 khi vaø chæ khi toång caùc chöõ soá cuûa noù chia heát cho 3”.
Ñieàu kieän caàn vaø ñuû coù theå ñöôïc dieãn ñaït theo nhöõng coâng thöùc sau:
a laø ñieàu kieän caàn vaø ñuû ñeå coù b.
Coù b khi vaø chæ khi coù a.
Neáu coù a thì coù b vaø neáu coù b thì coù a.
Chæ coù a (thì) môùi coù b…
Löu yù:
- Phaùn ñoaùn Coù a môùi coù b, noùi chung coù nghóa laø Neáu khoâng coù a thì khoâng theå coù b. Tuy
nhieân, cuõng coù khi Coù a môùi coù b laïi ñöôïc hieåu laø Neáu coù a thì coù b, hoaëc Coù b khi vaø chæ khi
coù a1.
- Neáu goïi (1) a ⇒ b laø phaùn ñoaùn thuaän, thì:
1
Xem: Hoaøng Chuùng (1994), sñd, tr. 42 – 44.
47
(2) b ⇒ a laø phaùn ñoaùn ñaûo cuûa (1),
(3) ~a ⇒ ~b laø phaùn ñoaùn phaûn cuûa (1), vaø
(4) ~b ⇒ ~a laø phaùn ñoaùn phaûn ñaûo cuûa (1).
Hai phaùn ñoaùn phaûn ñaûo cuûa nhau thì luoân luoân coù cuøng giaù trò chaân lí (cuøng ñuùng hoaëc
cuøng sai), neân chuùng töông ñöông logic: (a ⇒ b) = (~b ⇒ ~a). Vì vaäy, khi a laø ñieàu kieän ñuû
ñeå coù b (a ⇒ b) thì b laø ñieàu kieän caàn ñeå coù a (~b ⇒ ~a). Ví duï: Trong phaùn ñoaùn: “Trôøi möa
(a) thì ñöôøng öôùt (b)”, trôøi möa laø ñieàu kieän ñuû (maø khoâng caàn) ñeå coù ñöôøng öôùt, vaø ñöôøng öôùt
laø ñieàu kieän caàn (maø khoâng ñuû) ñeå coù trôøi möa.
7.5. Pheùp töông ñöông1 (öùng vôùi phaùn ñoaùn töông ñöông):
Cho hai phaùn ñoaùn a vaø b. Ta lieân keát chuùng baèng keát töû logic “khi vaø chæ khi”, “neáu vaø chæ
neáu”, “laø ñieàu kieän caàn vaø ñuû ñeå coù”, töùc baèng pheùp töông ñöông, kí hieäu: a⇔ b, ñoïc laø “coù b
khi vaø chæ khi coù a”, “coù a khi vaø chæ khi coù b”. Phaùn ñoaùn töông ñöông laø söï keát hôïp cuûa
(a⇒b) /\ (b⇒a) ñaõ noùi ôû ñieàu kieän caàn vaø ñuû treân ñaây.
Giaù trò chaân lí cuûa pheùp töông ñöông a ⇔ b cuõng chính laø giaù trò chaân lí cuûa bieåu thöùc (a ⇒
b) /\ (b ⇒ a), ñöôïc xaùc ñònh nhö trong baûng 11 sau:
Baûng 11
a b (a ⇒ b) (b ⇒ a) (a ⇒ b) /\ (b ⇒ a)
ñ ñ ñ ñ ñ
ñ s s ñ s
s ñ ñ s s
s s ñ ñ ñ
Vaäy: phaùn ñoaùn töông ñöông coù giaù trò laø ñuùng khi caùc phaùn ñoaùn thaønh phaàn cuøng ñuùng
hoaëc cuøng sai, vaø sai trong caùc tröôøng hôïp khaùc.
Ví duï:
“Moät soá chia heát cho 3 khi vaø chæ khi toång caùc chöõ soá cuûa noù chia heát cho 3”.
Phaùn ñoaùn naøy ñuùng khi soá ñoù coù chia heát cho 3 (ñ) vaø toång caùc chöõ soá cuûa noù coù chia heát
cho 3 (ñ), khi soá ñoù khoâng chia heát cho 3 (s) vaø toång caùc chöõ soá cuûa noù khoâng chia heát cho 3
(s), vaø sai khi soá ñoù coù chia heát cho 3 (ñ) vaø toång caùc chöõ soá cuûa noù khoâng chia heát cho 3 (s),
khi soá ñoù khoâng chia heát cho 3 (s) vaø toång caùc chöõ soá cuûa noù coù chia heát cho 3 (ñ).
8. Caùch laäp baûng tính giaù trò logic cuûa phaùn ñoaùn phöùc (chöùng minh coâng thöùc)
AÙp duïng caùc pheùp lieân keát logic, töø nhöõng phaùn ñoaùn cho tröôùc, ta coù theå xaây döïng neân
nhöõng phaùn ñoaùn môùi. Caùc phaùn ñoaùn ñöôïc xaây döïng neân nhôø phöông phaùp naøy ñöôïc goïi laø
coâng thöùc (kí hieäu baèng nhöõng chöõ caùi in hoa nhö A, B, C…). Ñeå phaân bieät caùc böôùc, ta söû
duïng caùc daáu ngoaëc ñôn. Giaù trò cuûa caùc coâng thöùc ñöôïc xaây döïng theo baûng giaù trò cuûa caùc
coâng thöùc thaønh phaàn.
1
Coøn goïi: pheùp ñaúng giaù.
48
Treân ñaây, chuùng ta ñaõ coù caùc baûng giaù trò chaân lí cuûa nhöõng phaùn ñoaùn phöùc goàm 2 phaùn
ñoaùn thaønh phaàn (töùc 2 bieán meänh ñeà). Moãi phaùn ñoaùn coù hai giaù trò chaân lí (ñuùng vaø sai), neân
baûng coù 4 doøng, ñöôïc trình baøy nhö treân. Neáu phaùn ñoaùn phöùc coù 3 phaùn ñoaùn thaønh phaàn (3
bieán meänh ñeà) thì soá doøng laø: 23 = 8 doøng, coù 4 phaùn ñoaùn thaønh phaàn (4 bieán meänh ñeà) thì soá
doøng laø: 24 = 16 doøng, … vôùi n phaùn ñoaùn thaønh phaàn (n bieán meänh ñeà) thì soá doøng laø: 2n
doøng.
Do tính chaát kieán thieát daàn cuûa coâng thöùc, neân khi tính giaù trò cuûa noù, ta phaûi tính giaù trò cuûa
caùc coâng thöùc thaønh phaàn tröôùc, vaø döïa vaøo giaù trò ñaõ tính ñöôïc ñoù ñeå tính giaù trò cuûa coâng
thöùc cuoái cuøng caàn tính. Giaù trò cuoái cuøng cuûa moät coâng thöùc ñöôïc tính laø giaù trò cuûa coâng thöùc
ñoù.
Neáu ôû coät cuoái cuøng, keát quaû cho ra chæ nhaän giaù trò ñuùng thì ñoù laø coâng thöùc haèng ñuùng, vaø
ñoù laø quy luaät logic; ngöôïc laïi, neáu coâng thöùc chæ nhaän giaù trò sai (haèng sai), hay coù caû giaù trò
ñuùng vaø sai thì coâng thöùc ñoù khoâng phaûi laø quy luaät logic.
Ví duï:
Chöùng minh coâng thöùc: (((∼a ∨ ∼b) ⇒ ~c) ∧ (∼b ∧ c)) ⇒ a laø quy luaät logic (xem baûng 12).
Baûng 12
a b c ~a ~b ~c (∼a ∨ ∼b) (∼a ∨ ∼b) ⇒ ~c (∼b ∧ c) ((∼a∨∼b)⇒∼c) (((∼a∨∼b)⇒∼c)

∧ (∼b∧c) ∧ (∼b∧c)) ⇒ a
ñ ñ ñ s s s s ñ s s ñ
ñ ñ s s s ñ s ñ s s ñ
ñ s ñ s ñ s ñ s ñ s ñ
ñ s s s ñ ñ ñ ñ s s ñ
s ñ ñ ñ s s ñ s s s ñ
s ñ s ñ s ñ ñ ñ s s ñ
s s ñ ñ ñ s ñ s ñ s ñ
s s s ñ ñ ñ ñ ñ s s ñ
9. Tính ñaúng trò cuûa caùc phaùn ñoaùn – Moät soá heä thöùc töông ñöông
Khi caùc phaùn ñoaùn coù giaù trò logic gioáng nhau trong moïi tröôøng hôïp (vôùi moïi boä giaù trò coù
theå coù) thì chuùng coù tính ñaúng trò. Trong tröôøng hôïp naøy ta goïi chuùng laø nhöõng heä thöùc (hay
coâng thöùc) töông ñöông, kí hieäu: A≡B, ñoïc laø: “A töông ñöông logic vôùi B”. Ñeå giaûn tieän, ta coù
theå thay kí hieäu ≡ baèng =.
Ñeå khaûo saùt hai bieåu thöùc naøo ñoù coù töông ñöông logic vôùi nhau hay khoâng, ta laäp baûng vaø
tính giaù trò logic cuûa chuùng theo ñònh nghóa veà caùc pheùp lieân keát logic ñaõ neâu. Ví duï: “Trôøi
möa thì ñöôøng öôùt” (a ⇒ b) töông ñöông logic vôùi “Ñöôøng khoâng öôùt thì trôøi khoâng möa” (~b
⇒~a), vì chuùng coù moïi boä giaù trò cuûa caùc bieán meänh ñeà ñeàu nhö nhau (ñoái chieáu hai coät (3) vaø
(3’) baûng (13)).
Baûng 13
a b (a ⇒ b) ~a ~b (~ b ⇒ ~ a)
(1) (2) (3) (1’) (2’) (3’)
ñ ñ ñ s s ñ
ñ s s s ñ s
49
s ñ ñ ñ s ñ
s s ñ ñ ñ ñ
Tính ñaúng trò cuûa caùc phaùn ñoaùn cho pheùp ta coù theå thöïc hieän vieäc thay theá caùc meänh ñeà
töông ñöông trong quaù trình laäp luaän vaø chöùng minh.
Sau ñaây laø moät soá heä thöùc töông ñöông ñôn giaûn khaùc:
a) ∼(a ∧ b) = ∼a ∨∼b ( heä thöùc De Morgan)
b) ∼(a ∨ b) = ∼a ∧∼b (heä thöùc De Morgan)
c) a ⇒ b = ~a ∨ b
d) a ⇒ b = ~(a ∧ ~b)
e) a ∧ b = ~(a ⇒ ~b)
f) a ∧ b = ~(b⇒ ~a)
g) a ∧ b = ~(~a ∨ ~b) (pheùp hoäi bieåu thò qua
pheùp tuyeån)
h) a ∨ b = ~a ⇒ b
i) a ∨ b = ~b ⇒ a
j) a ∨ b = ~(~a ∧ ~b) (pheùp tuyeån bieåu thò
qua pheùp hoäi )
k) a ∨ (b ∧ c) = (a ∨ b) ∧ (a ∨ c)
l) a ∧ (b ∨ c) = (a ∧ b) ∨ (a ∧ c)
m) a ⇒ (b ∧ c) = (a ⇒ b) ∧ (a⇒ c)
n) (a ∧ b) ⇒ c = a ⇒ ( b⇒ c).
1. Phaùn ñoaùn laø gì? Moät phaùn ñoaùn ñôn coù caáu truùc nhö theá naøo?
2. Trình baøy quan heä giöõa phaùn ñoaùn vaø caâu.
3. Trình baøy veà caùc loaïi phaùn ñoaùn caên cöù theo caáu truùc, theo noäi haøm cuûa thuoäc töø, theo caû chaát vaø
löôïng, vaø theo tình thaùi.
4. Xaùc ñònh tính chu dieân cuûa caùc haïn töø trong caùc phaùn ñoaùn cô baûn (A, I, E, O).
5. Trình baøy quan heä giöõa caùc phaùn ñoaùn A, I, E, O qua hình vuoâng logic.
6. Trình baøy baûng giaù trò chaân lí cuûa caùc pheùp lieân keát logic treân phaùn ñoaùn. Theá naøo laø ñieàu kieän ñuû,
ñieàu kieän caàn, ñieàu kieän caàn vaø ñuû?
7. Theá naøo laø tính ñaúng trò cuûa caùc phaùn ñoaùn? Neâu moät soá heä thöùc töông ñöông ñôn giaûn.
8. Haõy xaây döïng caùc phaùn ñoaùn chaân thöïc töø moãi caëp töø ngöõ sau ñaây, roài cho bieát ñoù laø phaùn ñoaùn A,
I, E hay O, vaø xaùc ñònh tính chu dieân cuûa caùc haïn töø trong phaùn ñoaùn aáy:
50
a. “Trí thöùc” vaø “giaùo vieân”.
b. “Danh töø rieâng” vaø “töø chæ teân rieâng cuûa söï vaät”.
c. “Lan” vaø “moïc treân caây”.
d. “Baùc só” vaø “y taù”.
e. “Ca só” vaø “thanh nieân”.
9. Vieát döôùi daïng kí hieäu caùc phaùn ñoaùn sau (neâu roõ kí hieäu cuûa töøng phaùn ñoaùn thaønh phaàn):
(1) Caâu gheùp goàm coù hai loaïi: ñaúng laäp vaø chính phuï.
(2) Lan vaø Thuùy ñang laøm baøi taäp logic hoïc.
(3) Phoøng naøy vöøa chaät vöøa noùng.
(4) Phoøng naøy ñaõ chaät laïi noùng.
(5) Phoøng naøy khoâng chaät, cuõng khoâng noùng.
(6) Phoøng naøy tuy chaät nhöng khoâng noùng.
(7) Noù hoïc ñaøn hoaëc hoïc veõ.
(8) Toâi seõ keát thuùc coâng vieäc luùc 10 giôø hoaëc 10 giôø röôõi.
(9) Phoøng naøy ñaâu coù noùng hay chaät.
(10) Khoâng theå coù chuyeän phoøng naøy chaät maø laïi khoâng noùng.
(11) Baûo raèng phoøng naøy chaät maø laïi khoâng noùng laø sai.
(12) Noùi raèng phoøng naøy chaät hoaëc noùng laø khoâng ñuùng.
(13) Vì beänh, toâi phaûi nghæ hoïc.
(14) Phoøng naøy vì chaät neân noùng.
(15) Neáu khoù khaên thì anh haõy baûo toâi.
(16) Phoøng naøy khoâng chaät thì khoâng noùng.
(17) Toâi ñi taxi khi trôøi möa.
(18) Caäu chæ ñöôïc thi vaøo ñaïi hoïc khi coù baèng toát nghieäp Trung hoïc phoå thoâng.
(19) Ñeå ñeán tröôøng kòp giôø hoïc, toâi phaûi rôøi nhaø töø 6 giôø saùng.
(20) Toâi khoâng ñi nguû sôùm tröø phi saép oám.
(21) Khoâng coù löûa thì sao coù khoùi.
(22) Ñoaïn tröôøng ai coù qua caàu môùi hay.
(23) Muoán hoïc gioûi thì phaûi coù phöông phaùp hoïc taäp ñuùng ñaén.
(24) Coù laøm thì môùi coù aên.
(25) Chæ nhöõng ngöôøi coù giaáy môøi thì môùi ñöôïc tham döï cuoäc hoïp naøy.
(26) Anh raûnh hay tieän ñöôøng thì gheù toâi chôi.
(27) Neáu nöôùc ñoäc laäp maø daân khoâng höôûng haïnh phuùc thì ñoäc laäp cuõng khoâng coù yù nghóa gì. (Hoà
Chí Minh)
(28) Ñöôøng ñi khoù, khoâng khoù vì ngaên soâng caùch nuùi maø khoù vì loøng ngöôøi ngaïi nuùi e soâng.
(Nguyeãn Baù Hoïc)
(29) Lan coù nhieàu baïn khoâng phaûi vì nhaø Lan giaøu, cuõng khoâng phaûi vì Lan ñeïp.
(30) Lan coù nhieàu baïn khoâng phaûi vì nhaø Lan giaøu hay vì Lan ñeïp.
10. Laäp baûng chaân trò ñeå chöùng minh caùc coâng thöùc sau laø haèng ñuùng (quy luaät logic):
51
a. ((a ⇒ b) ∧ (b ⇒ c)) ⇒ (a ⇒ c).
b. (a ∨ b) ⇒ ( ~a ⇒ b).
c. (a ∧ b) ⇒ (a ⇒ b).
d. ((a ⇒ (b ∧ c)) ∧ (~b∨ ~c)) ⇒ ~a.
11. Xaây döïng baûng chaân trò cuûa caùc bieåu thöùc sau:
a. a ∨ (∼a ∧ ∼b).
b. ~ (a ∨ (a ⇒ b)).
c. ((a ⇒ b) ∧ c) ∨ ((∼b ∨ ∼c) ∧ a).
12. Haõy laäp baûng vaø tính giaù trò logic cuûa nhöõng heä thöùc töông ñöông ñaõ neâu ôû muïc 9 chöông IV ñeå
laøm roõ tính ñaúng trò cuûa chuùng.
13. Haõy dieãn ñaït baèng ngoân ngöõ töï nhieân nhöõng heä thöùc töông ñöông töø a ñeán j ñaõ neâu ôû muïc 9
chöông IV.
52
Chöông V
SUY LUAÄN
1. Suy luaän laø gì?

1.1. Suy luaän (raisonnement, coøn goïi: suy lí) laø moät hình thöùc tö duy trong ñoù xuaát phaùt töø
moät hay vaøi phaùn ñoaùn ñaõ coù (goïi laø tieàn ñeà), ngöôøi ta ruùt ra moät phaùn ñoaùn môùi (goïi laø keát
luaän), theo nhöõng quy taéc logic xaùc ñònh (goïi laø laäp luaän hay luaän chöùng).
Ví duï:
(i) “Trieát gia laø trí thöùc”, suy ra: “Coù trí thöùc laø trieát gia”.
(ii) “Moïi ngöôøi ñeàu phaûi cheát,
Hoaøng laø ngöôøi,
Vaäy, Hoaøng cuõng phaûi cheát”.
1.2. Ví duï sau ñaây cho thaáy töø tieàn ñeà giaû doái vaãn coù theå suy ra keát luaän chaân thöïc:
“Sinh vaät naøo cuõng soáng döôùi nöôùc, [Tieàn ñeà giaû doái]
Caù laø sinh vaät,
Vaäy, caù cuõng soáng döôùi nöôùc”. [Keát luaän chaân thöïc]
Coøn ví duï sau ñaây cho thaáy töø tieàn ñeà chaân thöïc vaãn coù theå suy ra keát luaän giaû doái:
“Caây hoa hoàng thì coù gai, [Tieàn ñeà chaân thöïc]
Caây hoa naøy (ví duï: Caây xöông roàng) coù gai, [Tieàn ñeà chaân thöïc]
Vaäy, caây hoa naøy laø caây hoa hoàng”. [Keát luaän giaû doái]
Vì vaäy, ñeå moät suy luaän ñöôïc coi laø ñuùng ñaén, caàn hoäi ñuû caû hai ñieàu kieän:
a. Tieàn ñeà phaûi chaân thöïc;
b. Keát luaän ruùt ra töø tieàn ñeà phaûi hôïp logic.
2. Phaân loaïi suy luaän
Caên cöù theo caùch thöùc laäp luaän, ngöôøi ta thöôøng phaân chia suy luaän thaønh ba loaïi: suy luaän
dieãn dòch, suy luaän quy naïp vaø suy luaän loaïi tæ.
Suy luaän dieãn dòch (goïi taét laø suy dieãn − deùduction), theo logic hoïc truyeàn thoáng, laø hình
thöùc laäp luaän ñi töø caùi chung ñeán caùi rieâng. Theo logic hoïc hieän ñaïi, suy luaän dieãn dòch laø suy
luaän tuaân theo nhöõng quy taéc logic nhaát ñònh, trong ñoù, keát luaän ñaõ ñöôïc bao haøm moät caùch
tieàm taøng ôû nhöõng tieàn ñeà, neân noù taát yeáu ñöôïc ruùt ra töø ñoù; nhö vaäy, neáu tieàn ñeà xuaát phaùt
ñuùng thì keát luaän cuõng phaûi ñuùng. Suy luaän dieãn dòch bao goàm suy luaän dieãn dòch tröïc tieáp vaø
suy luaän dieãn dòch giaùn tieáp. Suy luaän dieãn dòch giaùn tieáp thöôøng ñöôïc trình baøy qua laäp luaän
ba ñoaïn - tam ñoaïn luaän (syllogisme).
Suy luaän quy naïp (raisonnement par induction) laø hình thöùc laäp luaän ñi töø caùi rieâng leû ñeán
caùi phoå bieán. Suy luaän quy naïp goàm hai loaïi cô baûn: quy naïp ñaày ñuû (hay quy naïp hoaøn toaøn),
vaø quy naïp khoâng ñaày ñuû (hay quy naïp khoâng hoaøn toaøn) bao goàm quy naïp phoå thoâng vaø quy
naïp khoa hoïc.
53
Suy luaän loaïi tæ (raisonnement par analogie) laø hình thöùc laäp luaän ñi töø nhöõng thuoäc tính
gioáng nhau cuûa hai ñoái töôïng ñeå ruùt ra keát luaän veà thuoäc tính gioáng nhau khaùc cuûa chuùng.
Theo nghóa roäng veà pheùp quy naïp, coù theå xem loaïi tæ laø moät hình thöùc quy naïp ñaëc bieät.
Caàn löu yù, suy luaän dieãn dòch vaø suy luaän quy naïp tuy coù nhöõng ñieåm khaùc nhau, nhöng
chuùng coù taùc duïng boå sung cho nhau; ñoù laø moái lieân heä coù tính chaát bieän chöùng.
3. Suy luaän dieãn dòch (suy dieãn)
3.1. Suy luaän dieãn dòch tröïc tieáp. Ñaây laø hình thöùc suy luaän maø trong ñoù keát luaän ñöôïc ruùt
ra chæ töø moät tieàn ñeà. Caàn phaân bieät loaïi naøy vôùi tam ñoaïn luaän tænh löôïc laø hình thöùc suy dieãn
giaùn tieáp, seõ noùi sau.
Coù nhieàu caùch suy dieãn tröïc tieáp.
Töø tieàn ñeà laø phaùn ñoaùn ñôn, ta coù theå suy dieãn tröïc tieáp baèng caùch döïa vaøo quan heä cuûa
caùc phaùn ñoaùn cô baûn A, I, E, O ñöôïc theå hieän qua hình vuoâng logic (xem: 6. Chöông IV), hoaëc
thöïc hieän caùc pheùp hoaùn chuyeån phaùn ñoaùn nhö: pheùp chuyeån hoaù phaùn ñoaùn, pheùp hoaùn vò
haïn töø, pheùp đối lập thuộc töø.
Töø tieàn ñeà laø phaùn ñoaùn phöùc, ta coù theå suy dieãn tröïc tieáp baèng caùch döïa vaøo caùc heä thöùc
töông ñöông (xem: 9, Chöông VI).
Phaàn sau ñaây, chæ trình baøy veà caùc pheùp hoaùn chuyeån phaùn ñoaùn.
3.1.1. Pheùp chuyeån hoùa phaùn ñoaùn. Thöïc hieän pheùp suy dieãn naøy, ta chuyeån ñoåi chaát cuûa
phaùn ñoaùn nhöng khoâng laøm thay ñoåi noäi dung vaø ngoaïi dieân cuûa chuû töø phaùn ñoaùn. Coù hai
caùch chuyeån hoùa phaùn ñoaùn:
a) Thöïc hieän phuû ñònh keùp, hay suy ra phaùn ñoaùn töông ñöông töø phuû ñònh keùp: S laø P ⇔ S
khoâng phaûi laø khoâng P.
Ví duï:
Töø: “Baøi thô naøy hay”, suy ra: “Baøi thô naøy khoâng phaûi laø khoâng hay”; hay ngöoïc laïi.
Töø: “Khoâng caù naøo khoâng soáng döôùi nöôùc”, suy ra: “Taát caû caù ñeàu soáng döôùi nöôùc”; hay
ngöôïc laïi.
b) Chuyeån nghóa phuû ñònh töø heä töø sang thuoäc töø, hay ngöôïc laïi: S khoâng phaûi laø P ⇔ S laø
khoâng P.
Ví duï:
Töø: “Moät soá maùy bay khoâng phaûi laø maùy bay coù ngöôøi laùi”, suy ra: “Moät soá maùy bay laø maùy
bay khoâng coù ngöôøi laùi”; hay ngöôïc laïi.
3.1.2. Pheùp hoaùn vò (hay ñaûo ngöôïc, nghòch ñaûo) haïn töø. Thöïc hieän pheùp suy dieãn naøy, ta
hoaùn ñoåi vò trí cuûa chuû töø vaø thuoäc töø trong phaùn ñoaùn cho nhau, vôùi ñieàu kieän, sau khi hoaùn
vò, tính chu dieân cuûa caùc haïn töø trong phaùn ñoaùn xuaát phaùt khoâng ñöôïc taêng leân. Coù hai kieåu
hoaùn vò haïn töø trong phaùn ñoaùn: hoaùn vò thuaàn tuyù1 vaø hoaùn vò bieán ñoåi2.
Ví duï:
1
Coøn goïi laø söï ñaûo ngöôïc ñôn giaûn.
2
Coøn goïi laø söï ñaûo ngöôïc haïn ñònh.
54
(1) Töø: “Goùc vuoâng laø goùc coù 900”,
S+ P+
suy ra: “Goùc coù 900 laø goùc vuoâng”. [Hoaùn vò thuaàn tuyù]
S+ P+
(2) Töø: “Caù laø loaøi ñoäng vaät soáng döôùi nöôùc”,
S+ P-
suy ra:
“Coù loaøi ñoäng vaät soáng döôùi nöôùc laø caù”.[Hoaùn vò bieán ñoåi]
S- P+
• Neáu S vaø P trong phaùn ñoaùn xuaát phaùt coù tính chu dieân gioáng nhau thì ta thöïc hieän pheùp
hoaùn vò thuaàn tuùy. Cuï theå laø:
- S+ a P+ hoaùn vò thaønh S+ a P+ (khi S ≡ P).
Ví duï (1) neâu treân.
- S+ e P+ hoaùn vò thaønh S+ e P+.
Ví duï: “Caù khoâng phaûi laø loaøi soáng treân caïn”, suy ra: “Loaøi soáng treân caïn khoâng phaûi
laø caù”.
- S- i P- hoaùn vò thaønh S- i P- (khi S ∩ P).
Ví duï: “Moät soá sinh vieân laø Ñoaøn vieân”, suy ra: “Moät soá Ñoaøn vieân laø sinh vieân”.
• Neáu tính chu dieân cuûa S vaø P trong phaùn ñoaùn xuaát phaùt khaùc nhau thì ta thöïc hieän pheùp
hoaùn vò bieán ñoåi. Cuï theå laø:
- S+ a P- hoaùn vò thaønh S- i P+ (khi P ⊃ S).
Ví duï (2) neâu treân.
- S- i P+ hoaùn vò thaønh S+ a P- (khi S ⊃ P).
Ví duï: “Coù loaøi ñoäng vaät soáng döôùi nöôùc laø caù”, suy ra: “Caù laø loaøi ñoäng vaät soáng döôùi
nöôùc”.
Pheùp hoaùn vò haïn töø khoâng thöïc hieän ñöôïc ñoái vôùi phaùn ñoaùn SoP.
3.1.3. Pheùp ñoái laäp thuoäc töø1. Neáu ta laàn löôït thöïc hieän caû hai pheùp hoaùn chuyeån phaùn ñoaùn
treân ñaây (chuyeån hoaù phaùn ñoaùn roài hoaùn vò haïn töø) thì ta ñaõ thöïc hieän pheùp suy dieãn ñoái laäp
thuoäc töø. Cuï theå nhö sau:
- SaP suy ra SeP .
Ví duï:
+ Töø: “Goùc vuoâng laø goùc coù 900”, suy ra: “Goùc khoâng coù 900 khoâng phaûi laø goùc vuoâng”.
[Thöïc hieän chuyeån hoùa PÑ: “Goùc vuoâng khoâng phaûi laø goùc khoâng coù 900” – thöïc hieän hoaùn vò
haïn töø: “Goùc khoâng coù 900 khoâng phaûi laø goùc vuoâng”].
+“Caù soáng döôùi nöôùc”, suy ra: “Loaøi khoâng soáng döôùi nöôùc khoâng phaûi laø caù”. [Thöïc
hieän chuyeån hoùa PÑ: “Caù khoâng phaûi laø loaøi khoâng soáng döôùi nöôùc” – thöïc hieän hoaùn vò haïn
töø: “Loaøi khoâng soáng döôùi nöôùc khoâng phaûi laø caù”].
- SeP suy ra SiP , hoaëc SaP .
1
Coøn goïi : pheùp ñoái laäp vò töø.
55
Ví duï:
+ “Caù khoâng phaûi laø loaøi soáng treân caïn”, suy ra: “Coù loaøi khoâng soáng treân caïn laø caù” (SiP).
[Thöïc hieän chuyeån hoùa PÑ: “Caù laø loaøi khoâng soáng treân caïn” – thöïc hieän hoaùn vò haïn töø: “Coù
loaøi khoâng soáng treân caïn laø caù”].
+ “Tam giaùc ñeàu khoâng theå laø tam giaùc khoâng coù ba caïnh baèng nhau”, suy ra: “Tam giaùc coù
ba caïnh baèng nhau laø tam giaùc ñeàu” (SaP). [Thöïc hieän chuyeån hoùa PÑ: “Tam giaùc ñeàu laø tam
giaùc coù ba caïnh baèng nhau” – thöïc hieän hoaùn vò haïn töø: “Tam giaùc coù ba caïnh baèng nhau laø
tam giaùc ñeàu”].
- SoP suy ra SiP, hoaëc SaP.
Ví duï:
+ “Moät soá sinh vieân khoâng phaûi laø Ñoaøn vieân”, suy ra, “Moät soá ñoái töôïng khoâng phaûi Ñoaøn
vieân laø sinh vieân” (SiP). [Thöïc hieän chuyeån hoùa PÑ: “Moät soá sinh vieân laø ñoái töôïng khoâng phaûi
Ñoaøn vieân” – thöïc hieän hoaùn vò haïn töø: “Moät soá ñoái töôïng khoâng phaûi Ñoaøn vieân laø sinh
vieân”].
+ “Moät soá sinh vieân khoâng phaûi laø sinh vieân gioûi”, suy ra: “Sinh vieân khoâng gioûi (cuõng) laø
sinh vieân” (SaP). ). [Thöïc hieän chuyeån hoùa PÑ: “Moät soá sinh vieân laø sinh vieân khoâng gioûi” –
thöïc hieän hoaùn vò haïn töø: “Sinh vieân khoâng gioûi (cuõng) laø sinh vieân”].
Pheùp ñoái laäp thuoäc töø khoâng thöïc hieän ñöôïc ñoái vôùi phaùn ñoaùn SiP.
3.2. Suy luaän dieãn dòch giaùn tieáp: tam ñoaïn luaän (syllogisme)
Ñaây laø hình thöùc suy luaän maø trong ñoù keát luaän ñöôïc ruùt ra töø hai tieàn ñeà.
Trong toaùn hoïc, ñeå laäp luaän ñöôïc chaët cheõ, ngöôøi ta thöôøng duøng tam ñoaïn luaän ñeå suy töø
giaû thieát ra keát luaän. Ví duï: Hai goùc ñoái ñænh thì baèng nhau, (maø) O
1 vaø O
2 laø hai goùc ñoái ñænh,
vaäy O1 = O 2.
Coù nhieàu loaïi tam ñoaïn luaän (TÑL), nhö seõ trình baøy sau ñaây.
3.2.1. Tam ñoaïn luaän xaùc quyeát1
3.2.1.1. Ñònh nghóa: Tam ñoaïn luaän xaùc quyeát laø hình thöùc suy luaän dieãn dòch goàm ba phaùn
ñoaùn, trong ñoù caùc phaùn ñoaùn ñeàu laø nhöõng phaùn ñoaùn xaùc quyeát.
3.2.1.2. Caáu truùc cuûa tam ñoaïn luaän xaùc quyeát
Ngöôøi ta duøng caùc kí hieäu sau ñaây ñeå chæ caùc haïn töø (thuaät ngöõ) trong TÑL:
S: Chuû töø (sujet) trong keát luaän, ñöôïc goïi laø tieåu töø (hay thuaät ngöõ nhoû - petit terme) trong
tieàn ñeà.
P: Thuoäc töø (preùdicat) trong keát luaän, ñöôïc goïi laø ñaïi töø (hay thuaät ngöõ lôùn - grand terme)
trong tieàn ñeà.
S vaø P trong hai tieàn ñeà coøn ñöôïc goïi chung laø haïn töø bieân (hay thuaät ngöõ beân).
1
Ñaây laø caùch goïi goïn loaïi TÑL xaùc quyeát ñôn. Coøn goïi: TÑL khoâng coù ñieàu kieän, TÑL nhaát quyeát (ñôn), TÑL thuoäc tính
(ñôn).
56
M: Haïn töø xuaát hieän trong caû hai tieàn ñeà nhöng khoâng xuaát hieän trong keát luaän, ñöôïc goïi
laø trung töø (hay thuaät ngöõ giöõa - moyen terme). Trung töø giöõ vai troø keát noái hai haïn töø bieân,
nhôø ñoù ta môùi coù theå ruùt ra ñöôïc keát luaän töø hai tieàn ñeà.
Tieàn ñeà chöùa S ñöôïc goïi laø tieåu tieàn ñeà.
Tieàn ñeà chöùa P ñöôïc goïi laø ñaïi tieàn ñeà.
Theo ñoù, chuùng ta coù theå xaùc ñònh caùc haïn töø vaø caùc phaùn ñoaùn trong TÑL sau ñaây nhö sau:
“Moïi ngöôøi ñeàu phaûi cheát; (1) Æ Ñaïi tieàn ñeà (vì chöùa P)
M P
Hoaøng laø ngöôøi, (2) Æ Tieåu tieàn ñeà (vì chöùa S)
S M
Vaäy Hoaøng cuõng phaûi cheát. (3) Æ Keát luaän
S P
Treân ñaây laø tam ñoaïn luaän baét ñaàu baèng ñaïi tieàn ñeà (traät töï thuaän). Tam ñoaïn luaän cuõng
coøn coù theå baét ñaàu baèng tieåu tieàn ñeà. Ví duï:
“Hoaøng laø ngöôøi, (2) Æ Tieåu tieàn ñeà (vì chöùa S)
S M
Maø moïi ngöôøi ñeàu phaûi cheát,(1) Æ Ñaïi tieàn ñeà (vì chöùa P)
M P
Cho neân Hoaøng cuõng phaûi cheát. (3) Æ Keát luaän
S P
3.2.1.3. Caùc tieân ñeà (axiome) cuûa tam ñoaïn luaän xaùc quyeát
Tieân ñeà (hay coâng lí) laø nhöõng ñieàu chaân lí ñôn giaûn, khoâng theå chöùng minh, duøng laøm xuaát
phaùt ñieåm trong moät heä thoáng lí luaän naøo ñoù. Coù hai tieân ñeà tam ñoaïn luaän xaùc quyeát:
a) Caùi toaøn theå bao haøm caùi boä phaän. Cho neân, heã ñaõ khaúng ñònh (hay phuû ñònh) toaøn boä
moät loaïi ñoái töôïng thì cuõng coù nghóa laø ñaõ khaúng ñònh (hay phuû ñònh) caùc boä phaän cuûa noù. Tieân
ñeà naøy phaûn aùnh moái quan heä cuûa khaùi nieäm veà maët ngoaïi dieân.
b) Thuoäc tính cuûa thuoäc tính söï vaät thì cuõng laø thuoäc tính cuûa chính baûn thaân söï vaät. Nghóa
laø, thuoäc tính cuûa khaùi nieäm loaïi cuõng laø thuoäc tính cuûa khaùi nieäm haïng. Tieân ñeà naøy phaûn aùnh
moái quan heä cuûa khaùi nieäm veà maët noäi haøm.
Phaân tích moái lieân heä giöõa tieàn ñeà vaø keát luaän cuûa TÑL ñaõ cho treân ñaây, chuùng ta seõ thaáy
roõ tính chaát tieân ñeà ñoù.
3.2.1.4. Caùc hình vaø quy taéc cuûa caùc hình tam ñoaïn luaän xaùc quyeát
a. Caùc hình TÑL xaùc quyeát
Caên cöù vaøo söï thay ñoåi vò trí cuûa trung töø M, Aristote ñaõ neâu leân ba hình (figures) tam ñoaïn
luaän; veà sau Galien boå sung theâm hình thöù tö neân hình thöù tö coøn coù teân laø hình Galien1. Caùc
hình ñoù laø nhö sau:
1
Aristote vaø caùc nhaø logic hoïc tröôùc Galien khoâng thöøa nhaän hình thöù tö vì cho raèng noù coù keát luaän raát göôïng eùp.
57
* Hình thöù nhaát
M P Ví duï: Moïi ngöôøi ñeàu phaûi cheát,

Hoaøng laø ngöôøi,
Vaäy Hoaøng cuõng phaûi cheát.
S M
S P
* Hình thöù hai
P M Ví duï: Caù khoâng soáng treân caïn,

Con vaät naøy soáng treân caïn,
Vaäy con vaät naøy khoâng phaûi laø caù.
S M
S P
* Hình thöù ba
M P Ví duï: Traâu boø laø loaøi nhai laïi,

Traâu boø laø gia suùc,
Vaäy coù gia suùc laø loaøi nhai laïi.
M S
S P
* Hình thöù tö
P M Ví duï: Moät soá hoa quaû laø döôïc lieäu,

Döôïc lieäu laø chaát duøng ñeå cheá thuoác chöõa beänh,
M S Vaäy coù chaát duøng ñeå cheá thuoác
S P chöõa beänh laø hoa quaû.
b. Quy taéc cuûa caùc hình TÑL xaùc quyeát1
1
Caàn löu yù, quy taéc hình khoâng ñuû ñeå xeùt tính hôïp logic cuûa TÑL. Chaúng haïn, TÑL kieåu AAE – hình 1 tuy khoâng vi phaïm
quy taéc hình nhöng keát luaän E ñöôïc ruùt ra töø hai tieàn ñeà AA laø giaû doái.
Trong moät soá taøi lieäu logic hoïc coù neâu hoaëc tranh luaän veà moät soá tröôøng hôïp ñöôïc coi laø “ngoaïi leä” cuûa TÑL. Chaúng
haïn, TÑL sau ñaây tuy vi phaïm quy taéc hình thöù nhaát nhöng coù keát luaän chaân thaät: “Moät soá kim loaïi laø kim loaïi kieàm (SiP).
Moät soá nguyeân toá hoaù hoïc laø kim loaïi (SiP), Vaäy, moät soá nguyeân toá hoaù hoïc laø kim loaïi kieàm (SiP)”, v.v. YÙ kieán veà vaán ñeà
naøy noùi chung coøn baát ñoàng. Xem: Nguyeãn Vaên Traán (1992), Logich vui, NXB Söï thaät, HN, tr. 190; Vöông Taát Ñaït (1998),
sñd, tr. 109 – 111; Toâ Duy Hôïp – Nguyeãn Anh Tuaán (1997), Logic hoïc, NXB Ñoàng Nai, tr. 219 – 228; Nguyeãn Anh Tuaán
(2000), Loâ-gích hình thöùc, NXB Ñaïi hoïc Quoác gia TP HCM, tr. 194 – 205...
58
Hình thöù nhaát:
Ñaïi tieàn ñeà phaûi laø phaùn ñoaùn toaøn theå, vaø tieåu tieàn ñeà phaûi laø phaùn ñoaùn khaúng ñònh.
Hình thöù hai:
Ñaïi tieàn ñeà phaûi laø phaùn ñoaùn toaøn theå, vaø moät trong hai tieàn ñeà phaûi laø phaùn ñoaùn phuû
ñònh.
Hình thöù ba:

Tieåu tieàn ñeà phaûi laø phaùn ñoaùn khaúng ñònh, vaø keát luaän phaûi laø phaùn ñoaùn boä phaän.
Hình thöù tö:
Neáu moät tieàn ñeà laø phaùn ñoaùn phuû ñònh thì ñaïi tieàn ñeà laø phaùn ñoaùn toaøn theå.
Neáu ñaïi tieàn ñeà laø phaùn ñoaùn khaúng ñònh thì tieåu tieàn ñeà laø phaùn ñoaùn toaøn theå.
Neáu tieåu tieàn ñeà laø phaùn ñoaùn khaúng ñònh thì keát luaän laø phaùn ñoaùn boä phaän.
3.2.1.5. Caùc quy taéc chung cuûa TÑL xaùc quyeát ñôn
Trong taùm quy taéc sau ñaây, ba quy taéc ñaàu laø veà caùc haïn töø, coøn naêm quy taéc sau laø veà caùc
tieàn ñeà.
Quy taéc 1: Trong moãi TÑL xaùc quyeát chæ ñöôïc coù 3 haïn töø.
Neáu chæ coù hai haïn töø thì ñoù chæ laø moät phaùn ñoaùn, neân khoâng theå suy dieãn giaùn tieáp. Neáu
coù ñeán boán haïn töø thì hai tieàn ñeà khoâng coù lieân heä logic (khoâng coù trung töø xaùc laäp moái lieân heä
giöõa caùc haïn töø bieân), do ñoù keát luaän ruùt ra khoâng chaân thaät. Caùc nhaø logic hoïc goïi ñaây laø sai
laàm “boán haïn töø”. Loaïi sai laàm naøy xaûy ra thöôøng do ñoàng nhaát hai töø ngöõ “ñoàng aâm” nhöng
“dò nghóa”.
Trong ví duï sau ñaây, do vaät chaát (1) vaø (2) mang hai nghóa khaùc nhau, neân keát luaän ñöôïc
ruùt ra laø giaû doái:
“Vaät chaát (1) toàn taïi vónh vieãn,
Baùnh mì laø vaät chaát (2),
Vaäy baùnh mì toàn taïi vónh vieãn”.
Quy taéc 2: Trung töø phaûi chu dieân ít nhaát moät laàn.
Trong ví duï sau ñaây, trung töø (M) ôû caû hai tieàn ñeà khoâng coù laàn naøo chu dieân neân keát luaän
ñöôïc ruùt ra khoâng chaân thaät:
“Haàu heát sinh vieân (M - ) ñeàu thích aâm nhaïc,
Bình laø sinh vieân (M - ),
Chaéc chaén Bình cuõng thích aâm nhaïc”.
Ñeå tuaân thuû quy taéc naøy, trung töø trong hai tieàn ñeà TÑL phaûi coù ít nhaát moät laàn laø chuû töø
cuûa phaùn ñoaùn toaøn theå, hoaëc thuoäc töø cuûa phaùn ñoaùn phuû ñònh.
Quy taéc 3: Haïn töø khoâng chu dieân trong tieàn ñeà thì khoâng ñöôïc chu dieân trong keát luaän.
59
Trong ví duï sau ñaây, do ngoaïi dieân cuûa P trong keát luaän lôùn hôn ngoaïi dieân cuûa P trong tieàn
ñeà neân keát luaän khoâng chaân thaät:
“Moïi sinh vieân ñeàu phaûi thoâng thaïo ngoaïi ngöõ (P- ),
Giaùo sö Taùnh (S+ ) khoâng phaûi laø sinh vieân,
Vaäy, giaùo sö Taùnh (S+) khoâng thoâng thaïo ngoaïi ngöõ (P+)”.
Quy taéc 4: Töø hai tieàn ñeà laø phaùn ñoaùn phuû ñònh, khoâng theå ruùt ra keát luaän.
Neáu hai tieàn ñeà phuû ñònh thì hai haïn töø bieân khoâng xaùc laäp ñöôïc moái lieân heä, do ñoù khoâng
theå ruùt ra keát luaän . Ví duï:
“Caù khoâng soáng treân caïn;

Con vaät naøy khoâng phaûi laø caù;
...............................................?”
Quy taéc 5: Neáu coù moät tieàn ñeà laø phaùn ñoaùn phuû ñònh thì keát luaän cuõng phaûi laø phaùn ñoaùn
phuû ñònh.
Quy taéc naøy xuaát phaùt töø caùc tieân ñeà cuûa tam ñoaïn luaän. Ví duï, phaân tích suy luaän hôïp quy
taéc ñaõ cho ôû hình thöù hai:
Caù (P+ ) khoâng soáng treân caïn (M+),
Con vaät naøy (S+ ) soáng treân caïn (M-),
Vaäy con vaät naøy (S+ ) khoâng phaûi laø caù (P+ ).
Xeùt hai tieàn ñeà cuûa TÑL naøy: ñaïi tieàn ñeà laø phaùn ñoaùn phuû ñònh neân ngoaïi dieân cuûa trung
töø M khoâng coù lieân heä vôùi ngoaïi dieân cuûa ñaïi töø caù (P); vaø trong tieåu tieàn ñeà, ngoaïi dieân cuûa
tieåu töø con vaät naøy (S) bò bao haøm trong ngoaïi dieân cuûa trung töø M neân cuõng khoâng coù lieân heä
gì vôùi ngoaïi dieân cuûa ñaïi töø caù (P). Nhö vaäy, theo tieân ñeà cuûa TÑL, keát luaän cuõng phaûi laø phaùn
ñoaùn phuû ñònh (xem hình 13).
M
S P
Hình 13
Quy taéc 6: Töø hai tieàn ñeà laø phaùn ñoaùn khaúng ñònh, khoâng theå ruùt ra keát luaän phuû ñònh.
Neáu hai tieàn ñeà khaúng ñònh thì caùc haïn töø bieân ñöôïc lieân keát bôûi trung töø. Vì vaäy, neáu ruùt ra
keát luaän phuû ñònh thì hai haïn töø bieân trôû neân bò phaân caùch trong keát luaän.
Kieåu AAO ôû hình thöù tö vì vi phaïm quy taéc naøy neân sai, maëc duø noù khoâng vi phaïm caùc quy
taéc khaùc.
Quy taéc 7: Töø hai tieàn ñeà laø phaùn ñoaùn boä phaän, khoâng theå ruùt ra keát luaän.
Giaû söû caû hai tieàn ñeà ñeàu laø phaùn ñoaùn boä phaän, thì ta seõ coù boán tröôøng hôïp: I I, IO, OI,
OO.
Neáu hai tieàn ñeà laø I I thì M khoâng chu dieân trong caû hai tieàn ñeà, vi phaïm quy taéc 2 treân
ñaây.
60
Neáu hai tieàn ñeà laø IO hay OI thì thuoäc töø cuûa phaùn ñoaùn phuû ñònh boä phaän O seõ chu dieân,
vaø theo quy taéc 5 treân ñaây, keát luaän phaûi laø phaùn ñoaùn phuû ñònh. Trong tröôøng hôïp naøy, hoaëc
M hoaëc P chu dieân. Neáu M chu dieân thì P trong keát luaän (chu dieân) seõ coù ngoaïi dieân lôùn hôn
ngoaïi dieân cuûa P trong tieàn ñeà (khoâng chu dieân), ñieàu naøy vi phaïm quy taéc 3 treân ñaây. Neáu P
chu dieân thì M khoâng chu dieân trong caû hai tieàn ñeà, ñieàu naøy vi phaïm quy taéc 2 treân ñaây.
Neáu hai tieàn ñeà laø OO thì vi phaïm quy taéc 4 treân ñaây.
Quy taéc 8: Neáu coù moät tieàn ñeà laø phaùn ñoaùn boä phaän thì keát luaän cuõng phaûi laø phaùn ñoaùn
boä phaän.
Giaû söû coù moät tieàn ñeà laø phaùn ñoaùn boä phaän thì ta seõ coù caû thaûy 12 tröôøng hôïp tieàn ñeà nhö
sau: AI, AO, EI, EO, IA, IE, OA, OE, OO, OI, IO, I I. Tuy nhieân, do caùc tröôøng hôïp EO, OE,
OO vi phaïm quy taéc 4, caùc tröôøng hôïp OI, IO, I I vi phaïm quy taéc 7 treân ñaây neân chæ coøn laïi 6
tröôøng hôïp coù theå ruùt ra keát luaän: AI, AO, IA, IE, OA, EI.
Vôùi caùc tröôøng hôïp AI vaø IA: Neáu ñaïi tieàn ñeà laø A vaø tieåu tieàn ñeà laø I thì chuû töø cuûa A chu
dieân. Ñeå ruùt ra ñöôïc keát luaän khoâng vi phaïm quy taéc 2 treân ñaây thì chuû töø cuûa A phaûi ôû vò trí
trung töø M. Trong tröôøng hôïp naøy, S vaø P seõ khoâng chu dieân trong caû hai tieàn ñeà; do ñoù, ñeå
khoûi vi phaïm quy taéc 3, S trong keát luaän cuõng khoâng ñöôïc chu dieân, nghóa laø keát luaän phaûi laø
phaùn ñoaùn boä phaän.
Vôùi caùc tröôøng hôïp AO, IE, OA vaø EI: Ñaïi tieàn ñeà coù theå laø E, A hay O vaø tieåu tieàn ñeà
töông öùng laø I, O, A. Caùc haïn töø chu dieân laø S vaø P cuûa E, hay S cuûa A vaø P cuûa O. Trong
tröôøng hôïp naøy, noùi chung ñeå khoâng vi phaïm caùc quy taéc 2, 3 vaø 5 treân ñaây, keát luaän cuõng phaûi
laø phaùn ñoaùn boä phaän1.
Ñeå minh hoïa cho taát caû caùc quy taéc chung treân ñaây, cuõng coù theå duøng bieåu ñoà Venn theå
hieän quan heä giöõa caùc haïn töø.
3.2.1.6. Caùc kieåu cuûa TÑL xaùc quyeát

Treân lí thuyeát, moãi tam ñoaïn luaän goàm 3 phaùn ñoaùn. Moãi phaùn ñoaùn coù theå thuoäc moät trong
boán daïng A, I, E, O. Nhö vaäy, moãi loaïi hình coù 43 = 64 kieåu; boán loaïi hình seõ coù taát caû: 64 x 4
= 256 kieåu. Tuy nhieân, vì coù nhöõng kieåu vi phaïm quy taéc hình vaø quy taéc chung hay nguyeân taéc
tieát kieäm2 neân chæ coøn 19 kieåu TÑL ñuùng töông öùng vôùi 4 hình nhö sau:
1
Ñaây laø nhöõng quy taéc ñöôïc soaïn laïi. Tröôùc kia, caùc nhaø logic hoïc truyeàn thoáng ñaõ neâu leân 8 quy taéc chung cuûa TÑL xaùc
quyeát nhö sau:
a. Trong moät TÑL chæ coù ba haïn töø: ñaïi töø, trung töø vaø tieåu töø;
b. Trong keát luaän, caùc haïn töø khoâng ñöôïc coù ngoaïi dieân lôùn hôn trong tieàn ñeà;
c. Trung töø khoâng ñöôïc coù maët trong keát luaän;
d. Trung töø phaûi coù giaù trò phoå quaùt (ngoaïi dieân ñaày ñuû) ít ra laø moät laàn;
e. Neáu hai tieàn ñeà ñeàu laø nhöõng phaùn ñoaùn phuû ñònh thì khoâng theå keát luaän ñöôïc;
f. Vôùi hai tieàn ñeà khaúng ñònh thì khoâng theå ruùt ra moät keát luaän phuû ñònh;
g. Keát luaän luoân luoân phaûi theo tieàn ñeà yeáu nhaát;
h. Vôùi hai tieàn ñeà rieâng thì khoâng theå keát luaän ñöôïc.
2
Nguyeân taéc tieát kieäm: Töø hai tieàn ñeà xaùc ñònh, neáu ruùt ra ñöôïc phaùn ñoaùn toaøn theå thì thoâi khoâng ruùt ra keát luaän laø phaùn
ñoaùn boä phaän. Ví duï, ôû hình thöù nhaát, töø hai tieàn ñeà daïng A ta ñaõ ruùt ra ñöôïc keát luaän daïng A, thì thoâi khoâng ruùt ra keát luaän
daïng I nöõa.
Neáu khoâng theo nguyeân taéc tieát kieäm treân ñaây thì seõ coù ñeán 24 kieåu TÑL ñuùng, cuï theå laø coù theâm 5 kieåu ñuùng sau:
hình 1 theâm AAI (bAbArI) vaø EAO (cElArOnt), hình 2 theâm EAO (cEsArO) vaø AEO (cAmEstrOs) vaø hình 4 theâm kieåu
AEO (cAlEmOs).
61
− Hình thöù nhaát: AAA, EAE, AII, EIO
− Hình thöù hai: EAE, AEE, EIO, AOO
− Hình thöù ba: AAI, IAI, AII, EAO, OAO, EIO
− Hình thöù tö: AAI, AEE, IAI, EAO, EIO.
Chaúng haïn, trong caùc ví duï minh hoïa cho caùc hình TÑL treân ñaây, ví duï neâu ôû hình thöù nhaát
thuoäc kieåu AAA, hình thöù hai thuoäc kieåu EAE, hình thöù ba thuoäc kieåu AII, hình thöù tö thuoäc
kieåu IAI.
19 kieåu ñuùng treân ñaõ ñöôïc caùc nhaø logic hoïc trình baøy trong baøi veø öùc thuaät sau:
BArbArA cElArEnt primae dArII fErIOque (hình 1);
CEsArE cAmEstrEs fEstInO bArOcO secundae (hình 2);
Tertia grande somans recitat dArAptI fElAptOn dIsAmIs dAtIsI bOcArdO fErIsOn, quartae (hình
3);
Sunt bAmAlIp cAlEmEs dImAtIs fEsApO frEsIsOn (hình 4).
Trong caùc teân goïi treân ñeàu coù ba nguyeân aâm (ñöôïc in ñaäm) töông öùng vôùi ba phaùn ñoaùn cuûa
caùc kieåu tam ñoaïn luaän ñuùng.
Löu yù: Caùc phaùn ñoaùn trong caùc kieåu TÑL ñöôïc neâu theo traät töï thuaän: ñaïi tieàn ñeà – tieåu
tieàn ñeà – keát luaän.
• Pheùp quy ñoåi
Trong 19 kieåu treân, caùc nhaø logic hoïc xem hai kieåu Barbara vaø Celarent cuûa hình 1 laø hieån
nhieân ñuùng, vaø duøng chuùng ñeå chöùng minh cho caùc kieåu coøn laïi cuûa hình 1. Vôùi caùc kieåu cuûa
ba hình 2, 3 vaø 4, ñeå chöùng minh, ngöôøi ta quy ñoåi chuùng veà moät trong caùc kieåu töông öùng cuûa
hình 1.
Ñeå thöïc hieän pheùp quy ñoåi, tröôùc heát, ta döïa vaøo caùc phuï aâm ñaàu cuûa kieåu TÑL caàn quy
ñoåi (thuoäc caùc hình 2, 3, 4) ñeå xaùc ñònh kieåu TÑL töông öùng ôû hình 1, chaúng haïn, kieåu Cesare
(hình 2) töông öùng vôùi kieåu Celarent (hình 1); kieåu Baroco (hình 2), kieåu Bocardo (hình 3) vaø
kieåu Bamalip (hình 4) töông öùng vôùi kieåu Barbara (hình 1), kieåu Disamis (hình 3) töông öùng
vôùi kieåu Darii (hình 1)…; sau ñoù, döïa vaøo caùc phuï aâm s, p, m, c sau tieàn ñeà vaø keát luaän cuûa
TÑL caàn quy ñoåi, ta thöïc hieän caùc pheùp logic sau ñeå coù tieàn ñeà vaø keát luaän töông öùng ôû hình 1:
s - thöïc hieän pheùp hoaùn vò haïn töø thuaàn tuùy; p – thöïc hieän pheùp hoaùn vò haïn töø bieán ñoåi, m –
ñaûo vò hai tieàn ñeà cho nhau, c – thöïc hieän pheùp chöùng minh phaûn chöùng.
Ví duï:
(1) Chöùng minh TÑL:
“Caù soáng döôùi nöôùc (A).
Coù ñoäng vaät khoâng soáng döôùi nöôùc (O).
Vaäy, coù ñoäng vaät khoâng phaûi laø caù (O). “
(kieåu Baroco - hình 2)
laø kieåu ñuùng.
Tröôùc heát, ta döïa vaøo phuï aâm ñaàu b, quy ñoåi Baroco veà kieåu Barbara - hình 1. Sau ñoù, döïa
vaøo phuï aâm c, ta chöùng minh phaûn chöùng: Tieåu tieàn ñeà Moïi ñoäng vaät ñeàu soáng döôùi nöôùc (A)
vaø keát luaän Moïi ñoäng vaät laø caù (A) laø phaùn ñoaùn sai; do A sai neân phaùn ñoaùn maâu thuaãn cuûa
noù (O) ñuùng.
62
(2) Chöùng minh TÑL:
“Moät soá sinh vieân hoïc logic hoïc (I).
Moïi sinh vieân ñeàu hoïc tin hoïc (A).
Vaäy, coù ngöôøi hoïc tin hoïc laø ngöôøi hoïc logic hoïc (I).”
(kieåu Disamis - hình 3)
laø kieåu ñuùng.
Sô ñoà thao taùc:
Disamis – hình 3 Darii – hình 1
M i P (s) P iM MaS
M a S (m) . . . . . . . . . . . P iM
S i P (s) P i S
Tröôùc tieân, döïa vaøo phuï aâm ñaàu d cuûa Disamis, ta quy ñoåi veà kieåu Darii - hình1. Tieáp ñoù,
döïa vaøo phuï aâm s ñöùng sau ñaïi tieàn ñeà i, ta thöïc hieän pheùp hoaùn vò haïn töø thuaàn tuùy, döïa vaøo
phuï aâm m ñöùng sau tieåu tieàn ñeà a, ta ñaûo vò hai tieàn ñeà cho nhau. M a S vaø P i M chính laø hai
tieàn ñeà cuûa kieåu Darii. Töø ñoù, ta suy ra keát luaän: P i S.
Cuï theå, TÑL ñaõ cho treân ñöôïc quy ñoåi thaønh Darii - hình 1 laø:
Moïi sinh vieân ñeàu hoïc tin hoïc (A).
Coù ngöôøi hoïc logic hoïc laø sinh vieân (I).
Vaäy, coù ngöôøi hoïc logic hoïc laø ngöôøi hoïc tin hoïc (I).
Do trong Disamis coù s ñöùng ôû cuoái, neân thöïc hieän pheùp hoaùn vò haïn töø thuaàn tuùy ñoái vôùi keát
luaän P i S ta ñöôïc keát luaän S i P (“Coù ngöôøi hoïc tin hoïc laø ngöôøi hoïc logic hoïc”). Ñoù laø ñieàu
caàn chöùng minh.
(3) Ñeå chöùng minh kieåu Bamalip – hình 4, ta quy ñoåi veà kieåu Babara – hình 1.
P a M (m) Ma S
MaS P a M
S i P (p) P a S
Do trong Bamalip coù m ñöùng giöõa hai tieàn ñeà neân ta ñaûo vò hai tieàn ñeà cho nhau. Theo kieåu
Babara – hình 1, ta suy ra keát luaän P a S. Do trong Bamalip coù chöõ p ñöùng cuoái, neân thöïc hieän
pheùp hoaùn vò haïn töø bieán ñoåi ñoái vôùi keát luaän P a S ta ñöôïc keát luaän S i P. Ñoù laø ñieàu caàn
chöùng minh.
Chaúng haïn:
Caùc nhaø thô ñeàu laõng maïn (A).
Nhöõng ngöôøi laõng maïn ñeàu nhaïy caûm (A).
Vaäy moät soá ngöôøi nhaïy caûm laø nhaø thô (I).
(kieåu Bamalip – hình 4)
ñöôïc quy ñoåi thaønh:
Nhöõng ngöôøi laõng maïn ñeàu nhaïy caûm (A).
Caùc nhaø thô ñeàu laõng maïn (A).
Vaäy caùc nhaø thô ñeàu nhaïy caûm (A).
(kieåu Babara – hình 1)
63
Thöïc hieän pheùp hoaùn vò haïn töø bieán ñoåi keát luaän Vaäy caùc nhaø thô ñeàu nhaïy caûm, ta ñöôïc
keát luaän Vaäy moät soá ngöôøi nhaïy caûm laø nhaø thô. Ñoù laø ñieàu caàn chöùng minh.
3.2.2. Tam ñoaïn luaän tænh löôïc1
Tænh löôïc laø moät hieän töôïng thöôøng thaáy trong dieãn ñaït baèng ngoân ngöõ töï nhieân. Tam ñoaïn
luaän tænh löôïc laø moät loaïi tam ñoaïn luaän xaùc quyeát ñôn, trong ñoù coù moät phaùn ñoaùn khoâng
ñöôïc noùi, vieát roõ ra, nhöng ngöôøi nghe vaãn coù theå ngaàm hieåu moät caùch töï nhieân, vaø do ñoù, noù
coù theå deã daøng ñöôïc phuïc hoài. Ví duï, khi laäp luaän “Anh laø nhaø vaên, anh phaûi coù taùc phaåm”,
ngöôøi noùi ñaõ löôïc ñi ñaïi tieàn ñeà: “Moïi nhaø vaên ñeàu phaûi coù taùc phaåm”.
Phaùn ñoaùn naøo trong tam ñoaïn luaän cuõng coù theå ñöôïc tænh löôïc, nhöng thöôøng gaëp nhaát laø
tænh löôïc ñaïi tieàn ñeà, nhö ví duï neâu treân.
Ví duï veà tænh löôïc tieåu tieàn ñeà:
“Moïi ngöôøi ñeàu phaûi aên, vaäy hoï cuõng phaûi aên”. Phaùn ñoaùn tænh löôïc: “Hoï laø ngöôøi”.
Ví duï veà tænh löôïc keát luaän:
“Ngöôøi giaø thì laém beänh, maø baùc thì ñaõ giaø...”. Phaùn ñoaùn ñöôïc tænh löôïc: “Neân baùc cuõng
laém beänh”.
Tam ñoaïn luaän loaïi naøy raát thöôøng ñöôïc söû duïng trong giao tieáp thöôøng ngaøy, nhöng cuõng
raát deã maéc sai laàm. Chaúng haïn, “Neáu khoâng thi laïi thì ñaâu phaûi laø sinh vieân”. Suy luaän naøy
xuaát phaùt töø ñaïi tieàn ñeà giaû doái ñöôïc tænh löôïc: “Moïi sinh vieân ñeàu phaûi thi laïi” vaø theo ñoù ñaõ
laäp luaän:
Moïi sinh vieân ñeàu phaûi thi laïi.
Toâi khoâng thi laïi,
Toâi ñaâu phaûi laø sinh vieân!
3.2.3. Tam ñoaïn luaän coù ñieàu kieän
Ñaây laø loaïi tam ñoaïn luaän maø ñaïi tieàn ñeà cuûa noù laø phaùn ñoaùn coù ñieàu kieän. Coù hai loaïi
TÑL coù ñieàu kieän: tam ñoaïn luaän coù ñieàu kieän thuaàn tuùy vaø tam ñoaïn luaän xaùc quyeát - coù ñieàu
kieän.
3.2.3.1. Tam ñoaïn luaän coù ñieàu kieän thuaàn tuùy
Tam ñoaïn luaän coù ñieàu kieän thuaàn tuùy laø TÑL coù caùc tieàn ñeà vaø keát luaän ñeàu laø phaùn ñoaùn
coù ñieàu kieän.
Ví duï:
Neáu sieâng taäp theå duïc thì söùc khoûe toát,
Neáu söùc khoûe toát thì ñaàu oùc minh maãn,
Neân, neáu sieâng taäp theå duïc thì ñaàu oùc minh maãn.
Sô ñoà:
Neáu a thì b a⇒b
1
Coøn goïi : TÑL ruùt goïn, TÑL aån, suy luaän hai ñoaïn.
64
Neáu b thì c b⇒c
Vaäy, neáu a thì c a⇒c
Kí hieäu: ((a ⇒ b) ∧ (b ⇒ c)) ⇒ (a ⇒ c).
Caùch suy luaän naøy trong toaùn hoïc goïi laø quy taéc baéc caàu cuûa pheùp keùo theo.
3.2.3.2. Tam ñoaïn luaän xaùc quyeát − coù ñieàu kieän
Tam ñoaïn luaän xaùc quyeát − coù ñieàu kieän laø TÑL coù ñaïi tieàn ñeà laø phaùn ñoaùn coù ñieàu kieän,
coøn tieåu tieàn ñeà vaø keát luaän ñeàu laø phaùn ñoaùn xaùc quyeát.
Tam ñoaïn luaän xaùc quyeát − coù ñieàu kieän coù hai hình thöùc : khaúng ñònh hoaëc phuû ñònh.
a. Hình thöùc khaúng ñònh
Ví duï:
Trôøi möa thì ñöôøng öôùt,
Trôøi möa,
Vaäy, ñöôøng öôùt.
Sô ñoà:
Neáu coù a thì coù b a⇒b
Coù a a
Vaäy, coù b b
Kí hieäu: ((a ⇒ b) ∧ a) ⇒ b.
Caùch suy luaän naøy ñöôïc goïi laø quy taéc keát luaän trong toaùn hoïc (modus ponens).
Löu yù: Hình thöùc suy luaän khaúng ñònh cuûa TÑL xaùc quyeát − coù ñieàu kieän chæ coù keát luaän tin
caäy khi tieåu tieàn ñeà khaúng ñònh phaùn ñoaùn ñöùng tröôùc, keát luaän khaúng ñònh phaùn ñoaùn ñöùng
sau. Neáu suy luaän ((a ⇒ b) ∧ b) ⇒ a thì keát luaän sai (vì ñöôøng öôùt maø trôøi coù theå khoâng möa).
b. Hình thöùc phuû ñònh
Ví duï:
Trôøi möa thì ñöôøng öôùt,
Ñöôøng khoâng öôùt,
Vaäy, trôøi khoâng möa.
Sô ñoà:
Neáu coù a thì coù b a⇒b
Khoâng coù b ∼b
Vaäy, khoâng coù a ∼a
Kí hieäu: ((a ⇒ b) ∧ ∼b) ⇒ ∼a.
Caùch suy luaän naøy ñöôïc goïi laø quy taéc keát luaän phaûn ñaûo trong toaùn hoïc (modus tollens).
Löu yù: Hình thöùc suy luaän phuû ñònh cuûa TÑL xaùc quyeát - coù ñieàu kieän chæ coù keát luaän tin
caäy khi tieåu tieàn ñeà phuû ñònh phaùn ñoaùn ñöùng sau, keát luaän phuû ñònh phaùn ñoaùn ñöùng tröôùc.
Neáu suy luaän ((a ⇒ b) ∧ ∼a) ⇒ ∼b thì keát luaän sai (vì trôøi coù theå khoâng möa maø ñöôøng vaãn coù
theå öôùt).
65
3.2.4. Tam ñoaïn luaän löïa choïn1
Ñaây laø loaïi tam ñoaïn luaän maø moät hay hai tieàn ñeà cuûa noù laø phaùn ñoaùn löïa choïn.
Loaïi suy luaän naøy, trong toaùn hoïc goïi laø quy taéc löïa choïn.
Coù hai loaïi TÑL löïa choïn: tam ñoaïn luaän löïa choïn thuaàn tuùy vaø tam ñoaïn luaän xaùc quyeát −
löïa choïn.
3.2.4.1. Tam ñoaïn luaän löïa choïn thuaàn tuùy
Tam ñoaïn luaän löïa choïn thuaàn tuùy laø TÑL coù caùc tieàn ñeà vaø keát luaän ñeàu laø phaùn ñoaùn löïa
choïn.
Ví duï:
Caâu goàm coù caâu ñôn hay caâu gheùp,
Caâu gheùp hoaëc laø caâu gheùp ñaúng laäp, hoaëc laø caâu gheùp chính phuï,
Vaäy, caâu hoaëc laø caâu ñôn, hoaëc laø caâu gheùp ñaúng laäp, hoaëc laø caâu gheùp chính phuï.
Sô ñoà:
S laø A hoaëc B hoaëc C
A laø A1 hoaëc A 2___________________________
Vaäy, S laø A1, hoaëc A 2 , hoaëc B, hoaëc C.
3.2.4.2. Tam ñoaïn luaän xaùc quyeát – löïa choïn
Tam ñoaïn luaän xaùc quyeát – löïa choïn laø TÑL coù ñaïi tieàn ñeà laø phaùn ñoaùn löïa choïn, tieåu tieàn
ñeà vaø keát luaän ñeàu laø phaùn ñoaùn xaùc quyeát.
Tam ñoaïn luaän xaùc quyeát – löïa choïn coù hai hình thöùc:
a. Hình thöùc phuû ñònh − khaúng ñònh
Ví duï:
Loaïi saûn phaåm naøy chæ coù ôû Quaûng Nam, hay Quaûng Ngaõi, hay Bình Ñònh,
Moùn naøy khoâng phaûi cuûa Quaûng Ngaõi vaø cuõng khoâng phaûi cuûa Bình Ñònh,
Vaäy thì noù laø cuûa Quaûng Nam.
Sô ñoà:
a, hoaëc b, hoaëc c a∨ b∨ c
Khoâng a vaø khoâng b ~a ∧ ~b__
Vaäy laø c c
Kí hieäu: ((a ∨ b ∨ c) ∧ (~a ∧ ~b)) ⇒ c.
Löu yù:
− ÔÛ hình thöùc phuû ñònh – khaúng ñònh cuûa TÑL xaùc quyeát – löïa choïn, ñeå keát luaän ruùt ra ñöôïc
tin caäy, tieàn ñeà löïa choïn phaûi khaúng ñònh taát caû moïi khaû naêng (khoâng soùt moät khaû naêng naøo);
tieàn ñeà xaùc quyeát gaït boû taát caû tröø moät khaû naêng, khaû naêng coøn laïi ñoù chính laø keát luaän.
1
Coøn goïi: suy luaän phaân lieät.
66
− ÔÛ hình thöùc naøy, tieàn ñeà löïa choïn coù theå laø phaùn ñoaùn löïa choïn lieân keát (tuyeån loûng) hay
phaùn ñoaùn löïa choïn gaït boû (tuyeån chaët); caû hai tröôøng hôïp ñeàu suy ra keát luaän chaân thaät.
b. Hình thöùc khaúng ñònh − phuû ñònh

Ví duï:
Loaïi saûn phaåm naøy chæ coù hoaëc ôû Quaûng Nam, hoaëc ôû Quaûng Ngaõi, hoaëc ôû Bình Ñònh,
Moùn naøy laø cuûa Quaûng Nam,
Vaäy thì noù khoâng phaûi laø cuûa Quaûng Ngaõi vaø cuõng khoâng phaûi laø cuûa Bình Ñònh.
Sô ñoà:
Hoaëc a, hoaëc b, hoaëc c a∨ b∨ c
Laø a____________________ a_______
Vaäy khoâng b vaø khoâng c ~b ∧ ~c
Kí hieäu: ((a ∨ b ∨ c) ∧ a) ⇒ (~b ∧ ~c).
Löu yù:
− ÔÛ hình thöùc khaúng ñònh – phuû ñònh cuûa TÑL xaùc quyeát – löïa choïn, ñeå keát luaän ruùt ra ñöôïc
tin caäy, tieàn ñeà löïa choïn phaûi khaúng ñònh taát caû moïi khaû naêng (khoâng soùt moät khaû naêng naøo);
tieàn ñeà xaùc quyeát khaúng ñònh moät khaû naêng, keát luaän gaït boû taát caû caùc khaû naêng coøn laïi.
− ÔÛ hình thöùc naøy, tieàn ñeà löïa choïn nhaát thieát phaûi laø phaùn ñoaùn löïa choïn gaït boû (tuyeån
chaët) thì môùi coù theå suy ra keát luaän chaân thöïc. Trong thöïc tieãn, sai laàm khi suy luaän loaïi naøy
thöôøng laø do nhaàm laãn nghóa cuûa lieân töø logic “hoaëc”.
3.2.5. Tam ñoaïn luaän phöùc1
Tam ñoaïn luaän phöùc laø TÑL ñöôïc xaây döïng baèng caùch lieân keát nhieàu tam ñoaïn luaän xaùc
quyeát ñôn vôùi nhau, trong ñoù, phaùn ñoaùn keát luaän cuûa TÑL tröôùc laø tieàn ñeà cuûa TÑL sau. Coù
hai loaïi TÑL phöùc laø TÑL phöùc tieán vaø TÑL phöùc thoaùi.
a. Tam ñoaïn luaän phöùc tieán
Trong TÑL loaïi naøy, keát luaän cuûa TÑL tröôùc laø ñaïi tieàn ñeà cuûa TÑL sau.
Ví duï:
Moïi sinh vaät (A) ñeàu phaûi cheát (B),
Ngöôøi (C) laø sinh vaät (A),
Ngöôøi (C) cuõng phaûi cheát (B);
Giaùo vieân (D) laø ngöôøi (C),
Vaäy, giaùo vieân (D) cuõng phaûi cheát (B).
Sô ñoà:
(1) Taát caû A laø B
1
Coøn goïi laø tam ñoaïn luaän phöùc hôïp, laäp luaän lieân keát..
67
Taát caû C laø A
Taát caû C laø B
[Taát caû C laø B]
Taát caû D laø C____
Vaäy, taát caû D laø B
Töø sô ñoà (1), daïng ruùt goïn cuûa TÑL phöùc tieán (boû qua ñaïi tieàn ñeà cuûa TÑL tieáp theo) seõ coù
sô ñoà laø:
Taát caû A laø B
Taát caû C laø A
Taát caû D laø C____
Vaäy, taát caû D laø B
b. Tam ñoaïn luaän phöùc thoaùi
Trong TÑL loaïi naøy, keát luaän cuûa TÑL tröôùc laø tieåu tieàn ñeà cuûa TÑL sau.
Ví duï:
Ngöôøi (B) laø sinh vaät (C),
Giaùo vieân (A) laø ngöôøi (B),
[Giaùo vieân (A) laø sinh vaät (C),]
Sinh vaät (C) ñeàu phaûi cheát (D),
Giaùo vieân (A) laø sinh vaät (C),
Vaäy, giaùo vieân (A) cuõng phaûi cheát (D).
Sô ñoà:
Taát caû B laø C
Taát caû A laø B
Taát caû A laø C
Taát caû C laø D
Taát caû A laø C____
Vaäy, taát caû A laø D
Ñeå khoâng laëp laïi phaùn ñoaùn taát caû A laø C treân ñaây, ta coù sô ñoà TÑL phöùc thoaùi nhö sau:
(2) Taát caû B laø C
Taát caû A laø B
Taát caû C laø D
Taát caû A laø C____
Töø sô ñoà (2), daïng ruùt goïn cuûa TÑL phöùc thoaùi (boû qua tieåu tieàn ñeà cuûa TÑL tieáp theo) seõ
coù sô ñoà laø:
Taát caû B laø C
Taát caû A laø B
68
Taát caû C laø D____
Löu yù:
Neáu ñoåi caùc phaùn ñoaùn xaùc quyeát ñôn thaønh caùc phaùn ñoaùn coù ñieàu kieän, ta seõ coù caùc coâng
thöùc töông öùng vôùi sô ñoà (1) vaø (2) treân ñaây nhö sau:
(1) ((a⇒ b) ∧ (c ⇒ a) ∧ (c ⇒ b) ∧ (d ⇒ c)) ⇒ (d ⇒ b);
(2) ((b⇒ c) ∧ (a ⇒ b) ∧ (c ⇒ d) ∧ (a ⇒ c)) ⇒ (a ⇒ d).
3.2.6. Tam ñoaïn luaän hôïp hai1

Ñaây laø moät loaïi tam ñoaïn luaän phöùc, trong ñoù coù hai tieàn ñeà laø hai tam ñoaïn luaän tænh löôïc.
Ví duï:
Ngheä thuaät (A) laø moùn aên tinh thaàn cuûa con ngöôøi (C), vì ngheä thuaät (A) nuoâi döôõng taâm
hoàn (B);
AÂm nhaïc (D) laø ngheä thuaät (A), vì aâm nhaïc (D) duøng aâm thanh dieãn ñaït tình caûm (E);
Vaäy, aâm nhaïc (D) laø moùn aên tinh thaàn cuûa con ngöôøi (C).
Sô ñoà chung:
Taát caû A laø C, vì A laø B (1)
Taát caû D laø A, vì D laø E (2)
Vaäy, taát caû D laø C
Phaân tích:
(1) treân ñaây laø daïng tænh löôïc cuûa: Taát caû B laø C
Taát caû A laø B____
Vaäy, taát caû A laø C
(2) treân ñaây laø daïng tænh löôïc cuûa: Taát caû E laø A
Taát caû D laø E
Vaäy, taát caû D laø A
Töø (1) vaø (2), ta coù: Taát caû A laø C
Taát caû D laø A
Vaäy, taát caû D laø C.
3.2.7. Tam ñoaïn luaän löïa choïn – coù ñieàu kieän (song quan luaän)2
Tam ñoaïn luaän löïa choïn – coù ñieàu kieän laø hình thöùc suy luaän dieãn dòch giaùn tieáp, trong ñoù
tieàn ñeà laø phaùn ñoaùn löïa choïn vaø phaùn ñoaùn coù ñieàu kieän.
Trong suy luaän loaïi naøy, tieàn ñeà coù theå chöùa nhieàu khaû naêng löïa choïn (“song ñeà”, “tam
ñeà”...). Laäp luaän ña ñeà cuõng töông töï song ñeà, neân ôû ñaây, chuùng ta chæ tìm hieåu veà song ñeà:
song ñeà kieán thieát vaø song ñeà phaù huûy.
3.2.7.1. Song ñeà kieán thieát1
1
Hay tam ñoaïn luaän phöùc (lieân keát) ruùt goïn.
2
Coøn goïi: suy luaän phaân lieät coù ñieàu kieän.
1
Coøn goïi: song quan luaän khaúng ñònh.
69
a) Song ñeà kieán thieát ñôn
Trong suy luaän loaïi naøy, tieàn ñeà coù ñieàu kieän neâu leân hai khaû naêng coù theå daãn ñeán cuøng
moät heä quaû; tieàn ñeà löïa choïn khaúng ñònh moät trong hai khaû naêng; keát luaän khaúng ñònh heä quaû.
Ví duï:
Neáu hoïc gioûi (a) thì ñöôïc thöôûng (b); vaø neáu tham gia tích cöïc phong traøo vaên – theå – mó
(c) thì cuõng ñöôïc thöôûng (b).
Nam hoïc gioûi (a), hoaëc laø coù tham gia tích cöïc phong traøo vaên – theå – mó (c).
Vaäy thì Nam ñöôïc thöôûng (b).
Sô ñoà:
Neáu A laø B thì C laø D; neáu E laø F thì C laø D.
A laø B, hoïaëc E laø F.______________________
Vaäy, C laø D
Theå hieän caùc phaùn ñoaùn baèng kí hieäu logic meänh ñeà, ta seõ coù sô ñoà:
(a ⇒ b) ∧ (c ⇒ b)
a ∨ c__________
b
Kí hieäu: ((a ⇒ b) ∧ (c ⇒ b) ∧ (a ∨ c)) ⇒ b.
b) Song ñeà kieán thieát phöùc
Trong suy luaän loaïi naøy, tieàn ñeà coù ñieàu kieän neâu leân hai khaû naêng coù theå daãn ñeán hai heä
quaû khaùc nhau; tieàn ñeà löïa choïn khaúng ñònh caû hai khaû naêng; keát luaän khaúng ñònh caû hai heä
quaû.
Ví duï:
Neáu hoïc gioûi (a) thì ñöôïc thöôûng (b); vaø neáu tham gia tích cöïc phong traøo vaên – theå – mó (c)
thì ñöôïc cöû ñi giao löu vôùi tröôøng baïn (d).
Nam hoïc gioûi (a), hoaëc tham gia tích cöïc phong traøo vaên – theå – mó (c).
Vaäy, Nam ñöôïc thöôûng (b) hoaëc ñöôïc cöû ñi giao löu vôùi tröôøng baïn (d).
Sô ñoà:
Neáu A laø B thì A laø C; neáu A laø D thì A laø E.
A hoaëc laø B, hoïaëc laø D.________________
Vaäy, A hoaëc laø C, hoaëc laø E.
(a ⇒ b) ∧ (c ⇒ d)
a ∨ c__________
b∨ d
70
Kí hieäu: ((a ⇒ b) ∧ (c ⇒ d) ∧ (a ∨ c)) ⇒ (b∨ d).
3.2.7.2. Song ñeà phaù huûy1
a) Song ñeà phaù huûy ñôn
Trong suy luaän loaïi naøy, tieàn ñeà coù ñieàu kieän neâu leân quan heä nhaân – quaû giöõa moät ñieàu
kieän vaø hai heä quaû töông öùng; tieàn ñeà löïa choïn phuû ñònh hai heä quaû; keát luaän phuû ñònh ñieàu
kieän.
Ví duï:
Neáu hoïc gioûi (a) thì vöøa ñöôïc thöôûng (b), vöøa ñöôïc baïn beø neå phuïc (c);
Nam khoâng ñöôïc thöôûng (~b), hoaëc khoâng ñöôïc baïn beø neå phuïc (~c).
Vaäy thì Nam khoâng hoïc gioûi (~a).
Sô ñoà:
Neáu A laø B thì A laø C vaø D.
A khoâng phaûi laø C hoaëc D.
Vaäy, A khoâng phaûi laø B.
a ⇒ (b ∧ c)
~b ∨ ~c___
~a
Kí hieäu: ((a ⇒ (b ∧ c)) ∧ (~b ∨ ~c)) ⇒ ~a.
Song ñeà phaù huûy ñôn coøn coù coâng thöùc:
((a ⇒ b) ∧ (a⇒c) ∧ (~b ∨ ~c)) ⇒ ~a.
a) Song ñeà phaù huûy phöùc
Trong suy luaän loaïi naøy, tieàn ñeà coù ñieàu kieän neâu leân hai ñieàu kieän cô sôû vaø hai heä quaû
töông öùng; tieàn ñeà löïa choïn phuû ñònh caû hai heä quaû; keát luaän phuû ñònh caû hai ñieàu kieän cô sôû.
Ví duï:
Neáu hoïc gioûi (a) thì ñöôïc thöôûng (b); neáu quaûng giao (c) thì coù nhieàu baïn (d).
Nam khoâng ñöôïc thöôûng (~b), hoaëc khoâng coù nhieàu baïn (~d).
Vaäy thì Nam khoâng hoïc gioûi (~a), hoaëc khoâng quaûng giao (~c).
Sô ñoà:
Neáu A laø B thì C laø D; neáu E laø F thì K laø L
C khoâng phaûi laø D hoaëc K khoâng phaûi laø L
Vaäy, A khoâng phaûi laø B hoaëc E khoâng phaûi laø F.
(a ⇒ b) ∧ (c ⇒ d)
1
Coøn goïi: song quan luaän phuû ñònh.
71
~b ∨ ~d__
~a ∨ ~c
Kí hieäu: (((a ⇒ b) ∧ (c ⇒ d)) ∧ (~b ∨ ~d)) ⇒ (~a ∨ ~c).
Löu yù: Ñeå tam ñoaïn luaän löïa choïn – coù ñieàu kieän coù keát luaän tin caäy, caàn tuaân theo caùc
quy taéc sau:
− Tieàn ñeà löïa choïn phaûi neâu ñuû moïi khaû naêng;
− Laäp luaän trong song ñeà kieán thieát phaûi ñi töø khaúng ñònh cô sôû ñeán khaúng ñònh heä quaû; laäp
luaän trong song ñeà phaù huûy phaûi ñi töø phuû ñònh heä quaû ñeán phuû ñònh cô sôû.
Ví duï, suy luaän sau ñaây tuy hôïp logic, nhöng do tieàn ñeà giaû doái neân coù keát luaän khoâng tin
caäy:
(1) Con ngöôøi ta moät laø giaøu, hai laø ngheøo.
Neáu ñaõ giaøu thì caàn gì phaûi lao ñoäng.
Neáu ñaõ ngheøo thì coù lao ñoäng cuõng ngheøo.
Cho neân, duø giaøu hay ngheøo thì cuõng khoâng caàn lao ñoäng!
Ta coù theå laäp luaän ñeå coù keát luaän traùi ngöôïc vôùi keát luaän treân nhö sau:
(2) Con ngöôøi ta moät laø giaøu, hai laø ngheøo.
Neáu ñaõ giaøu thì caàn lao ñoäng ñeå vaãn giaøu.
Neáu ñaõ ngheøo thì caàn lao ñoäng ñeå thoaùt caûnh ngheøo.
Cho neân, duø giaøu hay ngheøo thì cuõng caàn lao ñoäng!
Trong logic hoïc truyeàn thoáng, ngöôøi ta goïi suy luaän nhö ôû (1) treân ñaây laø song quan luaän
nguïy bieän.
3.2.8. Caùch phaân tích tính hôïp logic cuûa moät suy luaän
Coù nhieàu caùch ñeå phaân tích tính hôïp logic cuûa moät suy luaän.
3.2.8.1. Tröôøng hôïp suy luaän coù caùc tieàn ñeà laø phaùn ñoaùn xaùc quyeát ñôn
Ñeå xeùt moät TÑL xaùc quyeát ñôn coù hôïp logic hay khoâng, ta coù theå döïa vaøo:
− Quy taéc chung cuûa TÑL xaùc quyeát (xem: 3.2.1.5);
− Caùc kieåu ñuùng töông öùng vôùi moãi loaïi hình TÑL xaùc quyeát (xem: 3.2.1.6.);
− Khaûo saùt TÑL baèng bieåu ñoà Venn.
• Caùch khaûo saùt TÑL baèng bieåu ñoà Venn1:
Theo caùch naøy, ta bieåu dieãn hai tieàn ñeà treân cuøng moät sô ñoà Venn vôùi ba voøng troøn. Neáu keát
luaän bieåu dieãn ñöôïc treân sô ñoà naøy thì suy luaän laø hôïp logic; coøn ngöôïc laïi laø khoâng hôïp logic.
Ví duï:
(1) Xeùt tam ñoaïn luaän:
Quan heä töø laø hö töø; M a P (1)
Lieân töø laø quan heä töø; S a M (2)
1
Soaïn phaàn naøy, chuùng toâi döïa theo Hoaøng Chuùng (1994), sñd, tr. 76 – 80. Baïn ñoïc coù theå tham khaûo theâm: Nguyeãn Ñöùc
Daân (1996), Loâgích vaø tieáng Vieät, NXB Giaùo duïc, tr. 157 – 159.
72
Vaäy lieân töø laø hö töø . S a P (3)
Goïi Q laø taäp hôïp taát caû quan heä töø,
H laø taäp hôïp taát caû hö töø,
L laø taäp hôïp taát caû lieân töø.
Ta seõ coù sô ñoà tam ñoaïn luaän:
QaH
LaQ
LaH
Ta veõ ba voøng troøn töông öùng vôùi ba taäp hôïp Q, H, L, vaø ñaùnh soá thöù töï theo hình 14 döôùi
ñaây:
Q H
1 2 3
5
4 x 6
7 L
Hình 14
Theo tieàn ñeà (1), ta gaïch boû vuøng 1 vaø 4 (vì Q a H neân Q phaûi naèm heát trong H).
Theo tieàn ñeà (2), ta gaïch boû vuøng 6 vaø 7 (vì L a Q neân L phaûi naèm heát trong Q).
Keát luaän cho ta quan heä giöõa L vaø H. Caùc vuøng 4 vaø 7 bò gaïch boû, L (vuøng 5) naèm heát trong
H, chöùng toû raèng keát luaän laø L a H.
Vaäy, töø caùc tieàn ñeà (1) vaø(2) treân ñaây, ta coù keát luaän hôïp logic: Lieân töø laø hö töø (L a H).

Caùc nhaø thô ñeàu laø ngöôøi laõng maïn; (1)
Moät soá ngöôøi laõng maïn laø ngöôøi traàm caûm; (2)
Moät soá ngöôøi traàm caûm laø nhaø thô. (3)
Goïi T laø taäp hôïp taát caû nhaø thô,
L laø taäp hôïp taát caû nhöõng ngöôøi laõng maïn,
C laø taäp hôïp taát caû nhöõng ngöôøi traàm caûm.
Ta seõ coù sô ñoà tam ñoaïn luaän naøy nhö sau:
TaL
LiC
CiT
Ta veõ ba voøng troøn töông öùng vôùi ba taäp hôïp treân (hình 15) vaø ñaùnh soá thöù töï nhö ñaõ noùi ôû
hình 14 treân ñaây:
T L
1 2 3
5x
4 6 x
73
7 C
Hình 15
Theo tieàn ñeà (1) T a L, ta gaïch boû vuøng 1 vaø 4.
Theo tieàn ñeà (2) L i C, ta ñaùnh daáu x vaøo vuøng 5 hoaëc vuøng 6.
Keát luaän cho ta quan heä giöõa C vaø T.
Neáu ñaët daáu x ôû vuøng 5, ta coù keát luaän:
(a) Moät soá ngöôøi traàm caûm laø nhaø thô. (C i T)
Neáu ñaët daáu x ôû vuøng 6 thì ta khoâng coù (a) maø laïi coù keát luaän:
(b) Moät soá ngöôøi traàm caûm khoâng phaûi laø nhaø thô. (C o T)
Nhö vaäy, khi caû hai tieàn ñeà (1) vaø (2) ñeàu ñuùng, thì khoâng nhaát thieát keát luaän (a) ñuùng.
Suy luaän treân khoâng hôïp logic.
Moïi ngöôøi ñeàu phaûi cheát; (1)
Choù khoâng phaûi laø ngöôøi; (2)
Choù khoâng cheát. (3)
Goïi N laø taäp hôïp taát caû ngöôøi;
M laø taäp hôïp taát caû nhöõng sinh vaät phaûi cheát,
C laø taäp hôïp taát caû choù.
Ta seõ coù sô ñoà tam ñoaïn luaän naøy nhö sau:
NaM
CeN
CeM
Ta veõ ba voøng troøn töông öùng vôùi ba taäp hôïp treân (hình 16) vaø ñaùnh soá thöù töï nhö ñaõ noùi ôû
hình 14 treân ñaây:
N M
1 2 3
5
4 6 x
x
7 C
Hình 16
Theo tieàn ñeà (1), ta gaïch boû vuøng 1 vaø 4 (vì N a M neân N phaûi naèm heát trong M).
Theo tieàn ñeà (2), ta gaïch boû vuøng 5 vaø ñaùnh daáu X vaøo vuøng 6 vaø 7 (vì C e N neân C phaûi
naèm ngoaøi N).
Keát luaän cho ta quan heä giöõa C vaø M. Caùc vuøng 6 vaø 7 ñöôïc ghi nhaän, neân keát luaän coù theå
laø C a M (Choù phaûi cheát), maø cuõng coù theå laø C e M (Choù khoâng cheát).
Vaäy suy luaän treân khoâng hôïp logic.
3.2.8.2. Tröôøng hôïp suy luaän coù tieàn ñeà laø phaùn ñoaùn phöùc
74
Ñeå xeùt tính hôïp logic cuûa moät suy luaän coù tieàn ñeà laø phaùn ñoaùn phöùc, chuùng ta coù theå döïa
treân caùc quy taéc suy luaän töông öùng, hoaëc chuyeån suy luaän thaønh logic kí hieäu roài duøng baûng
chaân trò ñeå chöùng minh coâng thöùc (xem 8, chöông IV), hoaëc khaûo saùt suy luaän trong tröôøng
hôïp taát caû caùc tieàn ñeà ñeàu ñuùng nhö seõ trình baøy döôùi ñaây.
• Caùch khaûo saùt suy luaän trong tröôøng hôïp taát caû caùc tieàn ñeà ñeàu ñuùng
Ñeå khaûo saùt tính hôïp logic cuûa suy luaän theo caùch naøy, tröôùc heát, ta phaûi ñoïc kó noäi dung
cuûa suy luaän, chuyeån caùc phaùn ñoaùn trong suy luaän thaønh kí hieäu logic, sau ñoù döïng sô ñoà cuûa
suy luaän, roài duøng baûng chaân trò ñeå khaûo saùt sô ñoà aáy khi taát caû caùc tieàn ñeà ñeàu ñuùng. Neáu keát
luaän laø haèng ñuùng thì suy luaän hôïp logic; neáu coù tröôøng hôïp keát luaän laø sai thì suy luaän khoâng
hôïp logic.
Ví duï:
(1) Khaûo saùt suy luaän: “Neáu trôøi möa thì ñöôøng öôùt. Trôøi möa. Vaäy, ñöôøng öôùt”.
Goïi: a = trôøi möa; b = ñöôøng öôùt. Ta coù sô ñoà suy luaän:
a⇒b
a____
b
Xeùt khi caû hai tieàn ñeà ñeàu ñuùng:
a ñuùng, vaø a ⇒ b ñuùng, vaäy b phaûi ñuùng. Keát luaän b cuûa suy luaän ñuùng, vaäy suy luaän naøy
hôïp logic.
(2) Khaûo saùt suy luaän: “Neáu trôøi möa thì ñöôøng öôùt. Trôøi khoâng möa. Vaäy, ñöôøng khoâng
öôùt”.
Goïi: a = trôøi möa; b = ñöôøng öôùt. Ta coù sô ñoà suy luaän:
a⇒b
~a____
~b
~a ñuùng, do ñoù a sai. a ⇒ b ñuùng, a sai, neân b coù theå ñuùng maø cuõng coù theå sai. Do vaäy, keát
luaän ~b coù theå sai maø cuõng coù theå ñuùng. Suy luaän naøy khoâng hôïp logic.
(3) Neáu tröôøng hoïc coù thaày giaùo toát vaø cô sôû vaät chaát – kó thuaät toát thì tröôøng giaûng daïy toát.
Tröôøng naøy khoâng coù cô sôû vaät chaát kó thuaät toát, nhöng giaûng daïy toát. Vaäy tröôøng naøy coù thaày
giaùo toát1.
Goïi: T = tröôøng hoïc coù thaày giaùo toát;
K = tröôøng hoïc coù cô sôû vaät chaát – kó thuaät toát;
G = tröôøng hoïc giaûng daïy toát.
Suy luaän coù sô ñoà:
T∧K⇒G
~K ∧ G___
T
1
Ví duï cuûa Hoaøng Chuùng (1994), sñd, tr. 92.
75
~K ∧ G ñuùng töùc ~K ñuùng vaø G ñuùng. T ∧ K ⇒ G ñuùng nhöng vì K sai ( do ~K ñuùng) neân
T ∧ K luoân luoân sai duø T coù giaù trò ñuùng hay sai vaø T ∧ K ⇒ G ñuùng. Keát luaän T coù theå ñuùng
maø cuõng coù theå sai, vaäy suy luaän naøy khoâng hôïp logic.
3.2.8.3. Caùc tình huoáng thöôøng gaëp vôùi moät suy luaän hôïp logic (suy dieãn ñuùng quy taéc):
− Neáu moïi tieàn ñeà ñeàu ñuùng thì keát luaän phaûi ñuùng.
− Neáu coù ít nhaát moät tieàn ñeà sai thì keát luaän coù theå ñuùng hoaëc sai.
− Neáu keát luaän ñuùng thì coù theå moïi tieàn ñeà ñeàu ñuùng maø cuõng coù theå coù tieàn ñeà sai.
− Neáu keát luaän sai thì phaûi coù ít nhaát moät tieàn ñeà sai.
4. Suy luaän quy naïp
Nhö ñaõ noùi, quy naïp laø hình thöùc laäp luaän ñi töø caùi rieâng leû ñeán caùi phoå bieán. Suy luaän quy
naïp bao goàm quy naïp ñaày ñuû vaø quy naïp khoâng ñaày ñuû.
4.1. Suy luaän quy naïp ñaày ñuû
Suy luaän quy naïp ñaày ñuû (hay quy naïp hoaøn toaøn, quy naïp hình thöùc, quy naïp nghieâm ngaët,
quy naïp Aristote) laø pheùp suy luaän trong ñoù keát luaän chung ñöôïc ruùt ra töø nhöõng tieàn ñeà bao
quaùt taát caû caùc ñoái töôïng cuûa moät lôùp naøo ñoù.
Ví duï:
Gia ñình Minh coù saùu ngöôøi: oâng noäi nguyeân laø kó sö, baø noäi nguyeân laø baùc só, ba laø giaûng
vieân ñaïi hoïc, meï laø giaùo vieân trung hoïc, anh ruoät Minh vöøa toát nghieäp Ñaïi hoïc Baùch khoa,
Minh laø sinh vieân. Vaäy, gia ñình Minh laø moät gia ñình trí thöùc.
Sô ñoà chung cuûa quy naïp ñaày ñuû:
S1 laø P
S2 laø P
S3 laø P
...
Sn laø P
S1 , S2 , S3, ... Sn thuoäc lôùp S
Moïi S laø P
Quy naïp ñaày ñuû cho ta keát luaän ñaùng tin caäy. Tuy nhieân, do keát luaän cuûa noù chæ laø söï khaùi
quaùt moïi tröôøng hôïp ñaõ bieát, neân ngoaøi vieäc giuùp ta toùm taét, toång keát caùc söï kieän, noù ít coù taùc
duïng trong nghieân cöùu, phaùt minh khoa hoïc.
4.2. Suy luaän quy naïp khoâng ñaày ñuû
Suy luaän quy naïp khoâng ñaày ñuû (hay quy naïp khoâng hoaøn toaøn, quy naïp phoùng ñaïi) laø pheùp
suy luaän trong ñoù keát luaän chung ñöôïc ruùt ra töø moät soá tieàn ñeà ñaïi dieän cho moät lôùp ñoái töôïng
naøo ñoù. Quy naïp khoâng ñaày ñuû coù taùc duïng raát lôùn trong nghieân cöùu, phaùt minh khoa hoïc, vì
keát luaän cuûa noù ñöôïc khaùi quaùt chæ töø moät soá tröôøng hôïp nhaát ñònh. Nhöng cuõng vì vaäy, keát
luaän cuûa quy naïp khoâng ñaày ñuû coù theå sai laàm.
Coù hai loaïi quy naïp khoâng ñaày ñuû: quy naïp phoå thoâng vaø quy naïp khoa hoïc.
76
4.2.1. Quy naïp phoå thoâng
Suy luaän quy naïp phoå thoâng laø kieåu suy luaän trong ñoù keát luaän chung ñöôïc khaùi quaùt töø
nhöõng lieät keâ ñôn giaûn moät soá tröôøng hôïp baát kì coù nhöõng thuoäc tính gioáng nhau. Ñaây laø kieåu
suy luaän thöôøng gaëp trong ñôøi soáng haøng ngaøy.
Ví duï, nhöõng kinh nghieäm daân gian: Chôùp ñoâng nhay nhaùy, gaø gaùy thì möa; Traêng quaàng
trôøi haïn, traêng taùn trôøi möa; Phuï nöõ ai maø chaúng ghen; Neùn baïc ñaâm toaïc tôø giaáy...
Keát luaän cuûa quy naïp phoå thoâng thöôøng raát deã sai laàm. Chæ caàn moät trong nhöõng tröôøng hôïp
nghieân cöùu gaëp maâu thuaãn thì keát luaän chung seõ bò baùc boû. Ví duï:
Saét laø chaát raén,
Vaøng laø chaát raén,
Ñoàng laø chaát raén,
Baïc laø chaát raén,
...
Saét, vaøng, ñoàng, baïc... ñeàu laø kim loaïi.
Vaäy, kim loaïi laø chaát raén.
Keát luaän treân sai laàm, vì thuûy ngaân (chaát loûng) cuõng laø kim loaïi.
Ñeå quy naïp phoå thoâng traùnh sai laàm, caàn caên cöù vaøo thuoäc tính baûn chaát ñeå khaùi quaùt hoùa,
soá löôïng tröôøng hôïp nghieân cöùu caàn lôùn, vaø caàn ña daïng hoùa caùc tröôøng hôïp nghieân cöùu.
4.2.2. Quy naïp khoa hoïc
Suy luaän quy naïp khoa hoïc laø kieåu suy luaän trong ñoù keát luaän chung ñöôïc khaùi quaùt töø moät
soá tröôøng hôïp coù cuøng thuoäc tính baûn chaát, hay coù lieân heä taát yeáu. Quy naïp khoa hoïc chính laø
suy luaän döïa treân moái lieân heä nhaân - quaû giöõa caùc hieän töôïng.
Ví duï:
Moät keát quaû nghieân cöùu ñaõ ñöôïc coâng boá treân tôø Tuaàn hoaøn cuûa Hoäi nghieân cöùu tim maïch
Mó (soá ra ngaøy 7 – 5 – 2002): Nhöõng ngöôøi thöôøng xuyeân uoáng nhieàu nöôùc cheø coù theå giaûm
nguy cô töû vong trong tröôøng hôïp bò moät côn ñau tim. Nghieân cöùu naøy ñöôïc thöïc hieän vôùi 1900
beänh nhaân ñau tim: nhöõng ngöôøi tröôùc ñoù thöôøng xuyeân uoáng khoaûng 19 taùch cheø / tuaàn giaûm
nguy cô töû vong sau moät côn ñau tim 44% so vôùi nhöõng ngöôøi khoâng uoáng cheø; thöôøng xuyeân
uoáng döôùi 14 taùch cheø / tuaàn giaûm nguy cô töû vong sau moät côn ñau tim 28% so vôùi nhöõng
ngöôøi khoâng uoáng cheø.
So vôùi quy naïp thoâng thöôøng thì quy naïp khoa hoïc coù keát luaän chung ñaùng tin caäy hôn, Tuy
vaäy, keát luaän cuûa quy naïp khoa hoïc cuõng khoâng phaûi laø hoaøn toaøn chaéc chaén. Giaù trò cuûa quy
naïp khoa hoïc tuøy thuoäc vaøo soá löôïng tröôøng hôïp nghieân cöùu vaø soá löôïng kieåm chöùng ñöôïc
thöïc hieän nhieàu hay ít; tuøy thuoäc vaøo thuoäc tính cuûa caùc tröôøng hôïp nghieân cöùu coù baûn chaát
hay khoâng, vaø moái lieân heä giöõa caùc söï vaät, hieän töôïng coù hay khoâng taát yeáu.
4.3. Caùc phöông phaùp quy naïp döïa treân moái lieân heä nhaân − quaû cuûa caùc hieän töôïng
77
Coù boán phöông phaùp quy naïp döïa treân moái lieân heä nhaân – quaû cuûa caùc hieän töôïng ñaõ ñöôïc
F. Bacon vaø S. Mill neâu ra1. Boán phöông phaùp naøy coù taùc duïng boå sung laãn nhau, neân thöôøng
ñöôïc keát hôïp söû duïng trong nghieân cöùu nhaèm taêng ñoä tin caäy cuûa keát luaän.
2
4.3.1. Phöông phaùp töông hôïp (meùthode de concordance)
Phöông phaùp naøy ñöôïc phaùt bieåu nhö sau: “Neáu hai hay nhieàu tröôøng hôïp cuûa hieän töôïng
ñöôïc khaûo saùt coù moät ñieàu kieän chung thì ñieàu kieän chung ñoù coù theå laø nguyeân nhaân gaây ra hieän
töôïng ñoù”.
Sô ñoà:
Vôùi caùc ñieàu kieän A, B, C thì xuaát hieän hieän töôïng X
Vôùi caùc ñieàu kieän A, D, E thì xuaát hieän hieän töôïng X
Vôùi caùc ñieàu kieän A, F, G thì xuaát hieän hieän töôïng X
Coù theå A laø nguyeân nhaân cuûa hieän töôïng X.
Ví duï:
Luùc phoøng 102 cuûa kí tuùc xaù maát troäm coù maët Huøng, Taâm, Teøo. Luùc phoøng 203 cuûa kí tuùc
xaù maát troäm coù maët Teøo, Hoøa, Haûi. Luùc phoøng 506 cuûa kí tuùc xaù maát troäm coù maët Tí, Teøo,
Laâm. Vaäy coù theå Teøo laø thuû phaïm cuûa caùc vuï troäm.
4.3.2. Phöông phaùp sai bieät1 (meùthode de diffeùrence)
Phöông phaùp naøy ñöôïc phaùt bieåu nhö sau: “Neáu hieän töôïng xuaát hieän hoaëc khoâng xuaát hieän
coù heát nhöõng ñieàu kieän nhö nhau chæ tröø moät ñieàu kieän, thì ñieàu kieän bò loaïi tröø ñoù coù theå laø
nguyeân nhaân (hay moät phaàn nguyeân nhaân) gaây ra hieän töôïng”.
Sô ñoà:
Vôùi caùc ñieàu kieän B, C thì khoâng xuaát hieän hieän töôïng X
Coù theå A laø nguyeân nhaân (hay moät phaàn nguyeân nhaân) cuûa hieän töôïng X.
Ví duï:
Nhoùm cuûa Tieán só Tomas Prolla (ÑH Wisconsin – Madison, Mó) vaøo cuoái thaùng 10 / 2002
ñaõ coâng boá moät keát quaû nghieân cöùu nhö sau: Hoï ñaõ tieán haønh thí nghieäm treân hai nhoùm chuoät
“tuoåi trung nieân” (14 thaùng tuoåi); moät nhoùm coù cheá ñoä aên uoáng bình thöôøng, nhoùm kia theo cheá
ñoä aên uoáng giaûm calori. Khi chuùng ñeán 30 thaùng tuoåi (töông ñöông tuoåi 90 ôû con ngöôøi), hoï ñaõ
phaân tích teá baøo tim cuûa chuùng, vaø nhaän thaáy, tim cuûa nhöõng con chuoät aên uoáng theo cheá ñoä
giaûm calori ít bò thay ñoåi veà gen lieân quan ñeán laõo hoùa hôn 20% so vôùi nhoùm ñoái chöùng. Thí
nghieäm naøy cho thaáy: aên ít calori (nhöng ñaûm baûo ñuû vitamin vaø khoaùng chaát) thì coù theå baûo
veä ñöôïc tim, giuùp khoûe maïnh vaø treû laâu.
4.5.3. Phöông phaùp ñoàng bieán1 (meùthode des varitions concomitantes)
1
F. Bacon ñaõ laäp ra ba baûng: baûng coù maët, baûng vaéng maët, baûng trình ñoä roài phaân tích vaø so saùnh vaïch ra quan heä nhaân –
quaû cuûa hieän töôïng. S. Mill döïa vaøo ba baûng ñoù ñeà ra ba phöông phaùp quy naïp töông öùng laø: töông hôïp, sai bieät, ñoàng bieán
vaø ñöa theâm moät phöông phaùp laø tröø dö.
2
Coøn goïi: phöông phaùp phuø hôïp, phöông phaùp töông ñoàng, pheùp so saùnh söï gioáng nhau.
1
Coøn goïi: phöông phaùp khaùc bieät, phöông phaùp sai dò, phöông phaùp baát ñoàng, pheùp so saùnh söï khaùc nhau.
1
Coøn goïi: phöông phaùp coäng bieán, phöông phaùp bieán ñoåi keøm theo, pheùp nghieân cöùu nhöõng söï cuøng thay ñoåi, phöông phaùp
bieán thieân töông truøng.
78
Phöông phaùp naøy ñöôïc phaùt bieåu nhö sau: “Neáu moät hieän töôïng naøo ñoù xuaát hieän hay bieán
ñoåi daãn ñeán söï xuaát hieän hay bieán ñoåi moät hieän töôïng töông öùng, thì hieän töôïng thöù nhaát coù theå
laø nguyeân nhaân gaây ra hieän töôïng thöù hai”.
Sô ñoà:
Vôùi caùc ñieàu kieän A1, B, C thì xuaát hieän hieän töôïng X1
Ví duï:
(1) Trong nhöõng ñieàu kieän bình thöôøng, ngöôøi ta nhaän thaáy moät vaät bò ñoát noùng thì theå tích
cuûa noù seõ giaõn nôû. Nhieät ñoä caøng taêng thì theå tích cuûa vaät cuõng taêng töông öùng. Khi vaät aáy
nguoäi ñi, theå tích cuõng giaûm trôû laïi. Vaäy, nhieät laø nguyeân nhaân laøm cho vaät theå giaõn nôû.
(2) Ngöôøi ta khaûo saùt vaø nhaän thaáy raèng: nhöõng khu vöïc cuûa thaønh phoá huùt nöôùc ngaàm ít thì
ñaát luùn ít, nhöõng khu vöïc huùt nöôùc ngaàm nhieàu thì ñaát luùn caøng nhieàu. Vaäy, huùt nöôùc ngaàm laø
nguyeân nhaân laøm cho maët ñaát thaønh phoá bò luùn.
4.5.4. Phöông phaùp tröø dö1 (meùthode des reùsidus)
Phöông phaùp naøy ñöôïc phaùt bieåu nhö sau: “Trong moät hieän töôïng, tröø nhöõng ñieàu kieän maø
ta bieát roõ laø nguyeân nhaân gaây ra caùc phaàn naøo ñoù, thì ñieàu kieän coøn laïi coù theå laø nguyeân nhaân
gaây ra phaàn coøn laïi”.
Sô ñoà:
Vôùi caùc ñieàu kieän A, B, C thì xuaát hieän hieän töôïng X, Y, Z
Vôùi caùc ñieàu kieän B, C thì xuaát hieän hieän töôïng Y, Z
Vôùi ñieàu kieän C thì xuaát hieän hieän töôïng Z
Ví duï:
Khi nghieân cöùu söï vaän ñoäng cuûa Thieân Vöông Tinh (Uranus), nhaø toaùn hoïc Le Verrier nhaän
thaáy noù khoâng ñi theo quyõ ñaïo moät caùch bình thöôøng, maø ñeán moät choã nhaát ñònh thì quay chaäm
laïi. Sau khi tính toaùn thaáy nguyeân nhaân khoâng phaûi do aûnh höôûng cuûa Moäc Tinh (Jupiter) vaø
Thoå Tinh (Saturne) ñoái vôùi noù, Le Verrier cho raèng coù theå laø do aûnh höôûng cuûa moät haønh tinh
khaùc maø caùc nhaø thieân vaên hoïc chöa bieát ñeán. Qua nhöõng tính toaùn cuûa Le Verrier, moät nhaø
thieân vaên hoïc ngöôøi Ñöùc laø Gall ñaõ duøng kính vieãn voïng theo doõi toïa ñoä maø Le Verrier giaû
ñònh vaø ngaøy 23 – 9 – 1846 ñaõ phaùt hieän ra moät haønh tinh môùi. Ñoù chính laø Haûi Vöông Tinh
(Neptune).
Trong ñôøi soáng haøng ngaøy, chuùng ta raát hay duøng phöông phaùp quy naïp naøy.
5. Suy luaän loaïi tæ1
1
Coøn goïi: phöông phaùp loaïi tröø, phöông phaùp phaàn dö, phöông phaùp thaëng dö, pheùp nghieân cöùu caùi coøn laïi.
1
Coøn goïi: loaïi suy, suy luaän töông töï, söï so saùnh tính töông töï.
79
5.1. Suy luaän loaïi tæ (raisonnement par analogie) laø phöông phaùp suy luaän caên cöù vaøo moät
soá thuoäc tính gioáng nhau cuûa hai ñoái töôïng ñeå ruùt ra keát luaän veà thuoäc tính gioáng nhau khaùc
cuûa chuùng. Ñaây laø moät hình thöùc quy naïp ñaëc bieät: xuaát phaùt töø tieàn ñeà rieâng ñeå ruùt ra keát luaän
rieâng.
Sô ñoà:
Ñoái töôïng A coù caùc thuoäc tính: a, b, c, d, e, f
Ñoái töôïng B coù caùc thuoäc tính: b, c, d, e, f
Vaäy B cuõng coù theå coù a.
Hoaëc:
A, B cuøng coù chung caùc thuoäc tính a, b, c, d, e
A coù thuoäc tính f________________________
B cuõng coù theå coù thuoäc tính f.
Ví duï:
(1) Ngöôøi ta nhaän thaáy Traùi Ñaát vaø Sao Hoûa coù moät loaït thuoäc tính gioáng nhau nhö: ñeàu laø
haønh tinh cuûa Maët Trôøi, ñeàu coù baàu khí quyeån, ñeàu coù söï thay ñoåi cuûa ngaøy vaø ñeâm, ñeàu coù
nöôùc... Maø Traùi Ñaát coù söï soáng. Vaäy thì coù leõ treân Sao Hoûa cuõng coù söï soáng.
(2) Tröôøng A nhieàu naêm lieàn ñaït thaønh quaû cao trong hoaït ñoäng giaùo duïc. Tröôøng B voán
non yeáu, ñang muoán vöôn leân nhö tröôøng A, beøn tìm ñeán tröôøng A ñeå hoïc taäp kinh nghieäm.
Sau ñoù, tröôøng B veà tieán haønh thöïc hieän caùc coâng vieäc nhö tröôøng A ñaõ laøm. Coù theå tröôøng B
roài cuõng seõõ ñaït keát quaû giaùo duïc cao nhö tröôøng A.
Caâu chuyeän sau ñaây cho thaáy söï vaän duïng pheùp loaïi tæ ñeå phaûn baùc phaûn chöùng:
“Moät hoâm noï, coù moät ñòa chuû uoáng röôïu ôû nhaø. Ñang khi cao höùng uoáng thì bình heát röôïu.
Haén ta beøn quaùt ngöôøi ôû ñi mua. Anh ngöôøi ôû caàm laáy bình, hoûi: “Theá coøn tieàn röôïu?”. Ñòa chuû
böïc boäi maø raèng: “Coù tieàn môùi mua ñöôïc röôïu thì gioûi giang caùi noãi gì?”.
Anh ngöôøi ôû chaúng noùi chaúng raèng, xaùch bình ñi. Laùt sau, quay veà mang theo bình röôïu. Teân
ñòa chuû möøng thaàm, ñoùn laáy bình maø roùt röôïu. Chaúng ngôø, roùt maõi maø röôïu khoâng chaûy ra. Thì
ra laø bình khoâng.
Ñòa chuû giaän döõ quaùt lôùn: “Sao khoâng coù röôïu?”. Luùc naøy anh ngöôøi ôû môùi thuûng thaúng traû
lôøi: “Bình coù röôïu maø roùt röôïu ra thì gioûi giang gì?”!”.
Suy luaän loaïi tæ coù giaù trò raát lôùn caû trong sinh hoaït thöïc tieãn laãn trong nhaän thöùc khoa hoïc.
Noù giuùp hình thaønh caùc giaû thuyeát khoa hoïc. Tuy nhieân, khi xem xeùt moät caùch coâ laäp, keát luaän
cuûa suy luaän loaïi tæ chæ coù tính chaát xaùc suaát. Do vaäy, pheùp loaïi tæ caàn ñöôïc söû duïng cuøng vôùi
nhöõng phöông phaùp nhaän thöùc khaùc.
5.2. Nhöõng ñieàu kieän baûo ñaûm ñoä tin caäy cuûa suy luaän loaïi tæ
a) Soá döõ kieän töông töï giöõa hai ñoái töôïng caøng nhieàu thì xaùc suaát ñuùng cuûa keát luaän loaïi tæ
caøng cao.
b) Soá döõ kieän laø thuoäc tính baûn chaát chung giöõa hai ñoái töôïng caøng nhieàu thì xaùc suaát ñuùng
cuûa keát luaän loaïi tæ caøng cao.
80
c) Nhöõng döõ kieän töông töï giöõa hai ñoái töôïng phaûi coù lieân quan tröïc tieáp vôùi keát luaän.
5.3. Quan heä giöõa suy luaän loaïi tæ vaø moâ hình hoùa
Suy luaän loaïi tæ vaø moâ hình hoùa coù quan heä raát chaët cheõ. Moâ hình hoùa laø phöông phaùp taùi
hieän nhöõng ñaëc tröng cuûa moät ñoái töôïng goác naøo ñoù treân moät ñoái töôïng khaùc ñöôïc xaây döïng
chuyeân ñeå nghieân cöùu chuùng. Ñoái töôïng ñöôïc xaây döïng chuyeân ñeå nghieân cöùu ñoù ñöôïc goïi laø
moâ hình. Moâ hình hoùa laø moät trong nhöõng bieän phaùp caàn thieát trong nhaän thöùc khoa hoïc, khi
vieäc nghieân cöùu tröïc tieáp moät ñoái töôïng naøo ñoù - vì nhöõng lí do khaùc nhau - khoâng theå thöïc
hieän ñöôïc.
Giöõa moâ hình vôùi ñoái töôïng goác phaûi coù söï töông töï. Söï töông töï ñoù coù theå laø nhöõng ñaëc
tröng vaät lí, hay laø caùc chöùc naêng, tính ñoàng nhaát cuûa söï moâ taû toaùn hoïc veà “haønh vi” cuûa
chuùng.
Ví duï:
Nghieân cöùu tæ mæ da caù heo, ngöôøi ta thaáy noù goàm ba lôùp vôùi voâ soá teá baøo hình toå ong chöùa
ñaày môõ vaø nöôùc, vaø chính nhôø coù caáu truùc naøy maø caù heo moû coù theå phaù vôõ moïi kæ luïc veà toác
ñoä. Naêm 1958, Gustav Kramer, moät kó sö ngöôøi Ñöùc laøm vieäc taïi Mó, cheá taïo boä da caù heo moû
nhaân taïo. Ba chieác taøu ñöôïc boïc baèng lôùp da naøy, trong khi chieác thöù tö, thaân raát trôn khoâng
boïc gì caû, duøng ñeå so saùnh. Khi ca noâ keùo moät löôït boán chieác taøu moâ hình aáy, laäp töùc coù nhöõng
doøng nöôùc xoaùy chung quanh chieác thöù tö, trong khi ba chieác kia chæ nhaän moät nöûa, thaäm chí
chæ coù 40% löïc caûn maø chieác thöù tö ñaõ gaëp phaûi.
Nhö vaäy, nhôø thöû nghieäm treân moâ hình, ngöôøi ta ñaõ xaùc nhaän sôû dó caù heo moû coù theå lao
vôùi toác ñoä cöïc nhanh laø nhôø ôû caáu truùc ñaëc bieät cuûa lôùp da cuûa noù.
Sau ñoù, ngöôøi ta cho boïc “da caù heo nhaân taïo” ôû hoâng nhöõng chieác xuoàng du lòch, vaø nhöõng
chieác xuoàng naøy ñaõ lao tôùi tröôùc vôùi moät toác ñoä chöa töøng thaáy.
Hieän nay, moâ hình hoùa ñöôïc aùp duïng roäng raõi trong nghieân cöùu khoa hoïc vaø trong thöïc tieãn
quaûn lí döïa treân maùy tính vaø caùc thieát bò moâ hình hoùa ñieän töû.
1. Suy luaän, suy luaän dieãn dòch, suy luaän quy naïp, suy luaän loaïi tæ laø gì?
2. Theá naøo laø suy dieãn tröïc tieáp? Coù theå suy dieãn tröïc tieáp baèng nhöõng caùch naøo?
3. Trình baøy veà caùc pheùp hoaùn chuyeån phaùn ñoaùn.
4. Theá naøo laø tam ñoaïn luaän? Caáu truùc cuûa tam ñoaïn luaän xaùc quyeát?
5. Tam ñoaïn luaän xaùc quyeát coù nhöõng tieân ñeà gì?
6. Veõ sô ñoà caùc hình tam ñoaïn luaän xaùc quyeát vaø cho ví duï minh hoïa.
7. Neâu caùc quy taéc chung, caùc quy taéc hình vaø caùc kieåu ñuùng töông öùng vôùi boán hình cuûa tam ñoaïn
luaän xaùc quyeát.
8. Theo anh (chò), vôùi tam ñoaïn luaän tænh löôïc coù ñieàu gì caàn löu yù ñeå traùnh suy luaän sai laàm?
81
9. Trình baøy sô ñoà cuûa tam ñoaïn luaän coù ñieàu kieän thuaàn tuùy, tam ñoaïn luaän xaùc quyeát – coù ñieàu kieän
(goàm hai hình thöùc), vaø neâu ví duï minh hoïa cho töøng tröôøng hôïp.
10. Trình baøy sô ñoà cuûa tam ñoaïn luaän löïa choïn thuaàn tuùy, tam ñoaïn luaän xaùc quyeát – löïa choïn (goàm
hai hình thöùc), vaø neâu ví duï minh hoïa cho töøng tröôøng hôïp.
11. Trình baøy sô ñoà tam ñoaïn luaän phöùc tieán, tam ñoaïn luaän phöùc thoaùi, vaø neâu ví duï minh hoïa cho
töøng tröôøng hôïp.
12. Trình baøy sô ñoà tam ñoaïn luaän hôïp hai, vaø neâu ví duï minh hoïa.
13. Trình baøy sô ñoà caùc loaïi tam ñoaïn luaän löïa choïn – coù ñieàu kieän (song ñeà kieán thieát ñôn, song ñeà
kieán thieát phöùc, song ñeà phaù huûy ñôn, song ñeà phaù huûy phöùc), vaø neâu ví duï minh hoïa cho töøng
tröôøng hôïp.
14. Neâu lôøi phaùt bieåu, sô ñoà vaø cho ví duï minh hoïa veà caùc phöông phaùp quy naïp: töông hôïp, sai bieät,
ñoàng bieán, tröø dö.
15. Trình baøy sô ñoà, neâu ví duï minh hoïa veà suy luaän loaïi tæ. Nhöõng ñieàu kieän baûo ñaûm ñoä tin caäy cuûa
suy luaän loaïi tæ laø gì?
16. Thöïc hieän pheùp ñoái laäp thuoäc töø (laàn löôït thöïc hieän pheùp chuyeån hoaù phaùn ñoaùn vaø pheùp hoaùn vò
haïn töø) ñoái vôùi caùc phaùn ñoaùn sau:
a. Chieán tranh giaûi phoùng laø chieán tranh chính nghóa.
b. Kim loaïi thì daãn ñieän.
c. Goã khoâng phaûi laø chaát daãn ñieän.
d. Tam giaùc ñeàu laø tam giaùc coù ba caïnh baèng nhau.
17. Caùc tam ñoaïn luaän sau ñaây thuoäc hình thöù maáy? Hôïp quy taéc hình hay khoâng? Chæ ra cuï theå quy
taéc bò vi phaïm vaø chöõa laïi cho chính xaùc, neáu TÑL ñoù vi phaïm quy taéc:
a. Ngöôøi Vieät Nam yeâu hoøa bình. Ngöôøi Vieät Nam yeâu nöôùc. Vaäy ngöôøi yeâu nöôùc cuõng laø ngöôøi
yeâu hoaø bình.
b. Caù thôû baèng mang. Con naøy khoâng thôû baèng mang. Con naøy khoâng theå laø caù.
c. Moïi kieán thöùc khoa hoïc ñeàu boå ích. Maø ñieàu naøy khoâng phaûi laø kieán thöùc khoa hoïc. Cho neân
ñieàu naøy khoâng boå ích.
d. Hoïc sinh phaûi thuoäc cöûu chöông. Em naøy thuoäc cöûuchöông. Vaäy em naøy laø hoïc sinh.
18. Caùc tam ñoaïn luaän sau ñaây thuoäc hình vaø kieåu naøo? Hôïp quy taéc chung hay khoâng? Neáu khoâng, thì
tam ñoaïn luaän aáy ñaõ vi phaïm (nhöõng) quy taéc naøo trong caùc quy taéc chung cuûa tam ñoaïn luaän?:
a. Haàu heát phuï nöõ ñeàu thích chaùo haønh. Thò Nôû laø phuï nöõ. Chaéc chaén Thò Nôû cuõng thích chaùo haønh.
b. Chim thì bay ñöôïc. Con vaät naøy khoâng phaûi laø chim. Vaäy con vaät naøy khoâng bay ñöôïc.
c. Ñaïi ña soá sinh vieân lôùp ta ñeàu sinh ra ôû noâng thoân. Dung laø sinh vieân lôùp ta. AÉt Dung cuõng sinh
ra ôû noâng thoân.
d. Cao su thì meàm. Maø vaät naøy cuõng meàm. Vaäy thì vaät naøy laø cao su.
e. Phuï nöõ ai cuõng thích maëc ñeïp. Taâm thích maëc ñeïp. Taâm ñuùng laø phuï nöõ.
f. Göøng thì cay. Maø göøng aên ñöôïc. Vaäy ñoà cay aên ñöôïc.
19. Haõy khoâi phuïc boä phaän tænh löôïc cuûa caùc suy luaän sau ñaây; xaùc ñònh hình, kieåu vaø tính chu dieân
cuûa caùc haïn töø trong caùc phaùn ñoaùn cuûa tam ñoaïn luaän ñaõ ñöôïc khoâi phuïc, roài cho bieát phaùn ñoaùn
ñöôïc tænh löôïc ñoù chaân thaät hay giaû doái:
a. Laø sinh vieân, anh phaûi thöôøng xuyeân ñi thö vieän ñoïc saùch.
b. Huøng coù nhieàu baïn, vì Huøng laø con laõnh ñaïo caáp cao.
20. Haõy phaân tích tính hôïp logic cuûa caùc suy luaän sau ñaây baèng bieåu ñoà Venn:
82
a. Sinh vieân khoa ngöõ vaên khoâng thích toaùn hoïc. Sinh vieân khoa ngöõ vaên thích thô ca. Cho neân, moät
soá ngöôøi thích thô ca khoâng thích toaùn hoïc.
b. Caù soáng döôùi nöôùc. Moät soá ñoäng vaät soáng döôùi nöôùc aên ñöôïc. Vaäy coù ñoäng vaät aên ñöôïc laø caù.
21. Haõy phaân tích tính hôïp logic cuûa caùc suy luaän sau ñaây baèng caùch xeùt tröôøng hôïp taát caû caùc tieàn ñeà
ñeàu ñuùng:
a. Naêm hoïc vöøa roài noù khoâng ñöôïc khen thöôûng ñaâu. Bôûi neáu noù maø ñöôïc khen thöôûng thì theá naøo
noù cuõng khoe vôùi meï noù. Maø noù khoe vôùi meï noù thì meï noù ñaõ baûo cho toâi bieát. Nhöng töø heø ñeán
giôø toâi chaúng heà nghe meï noù noùi gì caû.
b. Coù phöông phaùp hoïc taäp ñuùng ñaén vaø chaêm chæ thì keát quaû hoïc taäp toát. Sinh vieân naøy khoâng
chaêm chæ nhöng keát quaû hoïc taäp toát. Vaäy sinh vieân naøy coù phöông phaùp hoïc taäp ñuùng ñaén.
c. Neáu thích vaên thì seõ gioûi vaên. Chæ khi thích vaên thì môùi laøm thô hay. Baïn laøm thô khoâng hay. Vaäy
baïn khoù maø gioûi vaên.
22. Phaân tích ñeå chæ ra phöông phaùp thieát laäp moái lieân heä nhaân − quaû trong caùc ví duï cho sau ñaây, vaø
ruùt ra phaùn ñoaùn keát luaän:
a. Moät nhoùm nghieân cöùu cuûa Ñaïi hoïc Vigo, Taây Ban Nha theo doõi 78 ngöôøi bò chöùng cao huyeát aùp.
Hoï ño aùp huyeát 48 tieáng ñoàng hoà lieân tuïc tröôùc vaø sau khi nhöõng ngöôøi naøy traûi qua 3 thaùng theo cheá
ñoä aên kieâng vaø chia nhöõng ngöôøi aáy ra laøm hai nhoùm: nhoùm 1 vöøa aên kieâng vöøa uoáng 100 mg aspirin
sau khi thöùc daäy trong ngaøy; nhoùm 2 cuõng aên kieâng nhöng uoáng 100 mg aspirin tröôùc khi ñi nguû. Keát
quaû laø huyeát aùp cuûa nhöõng ngöôøi nhoùm 1 chaúng thay ñoåi bao nhieâu, trong khi nhoùm 2 ñöôïc caûi thieän roõ
reät.
b. Naêm 1860, Pasteur laøm thí nghieäm vôùi 73 bình ñöïng nöôùc canh ñoùng kín, khöû truøng. ÔÛ möïc nöôùc
bieån, oâng môû 20 bình thì vaøi ngaøy sau coù 8 bình bò hö. ÔÛ ñoä cao 85 meùt, oâng môû 20 bình thì vaøi ngaøy
sau coù 5 bình bò hö. Leân ñænh nuùi Alpes, oâng môû 20 bình thì vaøi ngaøy sau coù 1 bình bò hö. Soá bình ñoùng
kín coøn laïi ñeàu khoâng hö.
c. Ngöôøi ta ñaët moät soá loaøi lan döôùi moät naêm tuoåi vaøo khí haäu ñaøi vôùi nhieät ñoä 17oC vaøo ban ñeâm
vaø 24°C vaøo ban ngaøy, aåm ñoä 60 – 80%, quang kì thay ñoåi töø 6 – 24 giôø chieáu saùng tuøy ñieàu kieän nuoâi
caây. Keát quaû, töø 2 – 3 thaùng, toaøn boä lan ñeàu nôû hoa. Thí nghieäm ñöôïc laëp laïi nhieàu laàn vaø ñeàu cho keát
quaû nhö nhau. Baèng caùch ñoù, caùc nhaø troàng lan ñaõ ñieàu khieån söï nôû hoa sôùm cuûa moät soá loaøi lan.
d. Ngöôøi ta quan saùt vaø nhaän thaáy caù löôõi kieám coù theå bôi vôùi toác ñoä 100 km/giôø. Ngöôøi ta cho raèng,
moät phaàn nguyeân nhaân ñaõ giuùp caù löôõi kieám bôi nhanh nhö vaäy laø do hình theå vaø khaû naêng bieán daïng
cuûa vaây ñuoâi. Baèng caùc thí nghieäm sau ñoù, kó sö A. A. Usov ñaõ khaúng ñònh ñieàu giaû ñònh ñoù.
e. Sau 5 naêm nghieân cöùu 423 caëp vôï choàng giaø, caùc nhaø khoa hoïc thuoäc Ñaïi hoïc Michigan (Mó)
nhaän thaáy nhöõng ai giuùp ñôõ ngöôøi khaùc, duø chæ 1 laàn/naêm thì khaû naêng töû vong thaáp hôn töø 40% − 60%
so vôùi nhöõng ngöôøi khoâng heà giuùp ñôõ ai caû trong suoát 365 ngaøy tröôùc ñoù. Caùch thöùc giuùp ñôõ khaùc
nhau, töø giöõ chaùu ñeán caùc söï hoã trôï veà tình caûm... Coù theå vieäc giuùp ñôõ naøy ñaõ taïo ra nhöõng caûm giaùc
tích cöïc vaø laøm giaûm nhöõng taùc ñoäng cuûa tim maïch.
83
Chöông VI
GIAÛ THUYEÁT, CHÖÙNG MINH, BAÙC BOÛ

VAØ NGUÏY BIEÄN
1. Giaû thuyeát
1.1. Giaû thuyeát (hypotheøse – coøn dòch: giaû thieát) laø ñieàu neâu ra trong khoa hoïc ñeå giaûi thích
moät hieän töôïng töï nhieân hay xaõ hoäi naøo ñoù vaø taïm ñöôïc chaáp nhaän, chöa ñöôïc kieåm nghieäm,
chöùng minh.
Nhö vaäy, ôû giaû thuyeát, ngöôøi ta chöa xaùc ñònh ñöôïc nguyeân nhaân sinh ra hieän töôïng, chöa
hieåu roõ moái lieân heä giöõa caùc hieän töôïng. Nhöng giaû thuyeát khoâng phaûi laø nhöõng suy ñoaùn tuøy
tieän, maø laø nhöõng suy ñoaùn döïa vaøo nhöõng söï kieän nhaát ñònh coù tröôùc hoaëc ñi keøm vôùi hieän
töôïng ñoù, vaø khoâng maâu thuaãn vôùi nhöõng quan nieäm, lí thuyeát ñaõ ñöôïc khaúng ñònh.
“Giaû thuyeát laø khôûi ñieåm cuûa moïi nghieân cöùu khoa hoïc, khoâng coù khoa hoïc naøo maø laïi
khoâng coù giaû thuyeát” (Claude Bernard)1. Tuy nhieân, giaû thuyeát chæ trôû thaønh lí luaän khoa hoïc
khi keát luaän cuûa noù ñaõ ñöôïc chöùng minh ñaày ñuû.
Ví duï:
Naêm 1801, moät nhaø vaät lí ngöôøi Ñöùc laø Johan Ritter (1779 – 1859) phaùt hieän vuøng ñen cuûa
maøu tím trong aùnh saùng maët trôøi, vaø oâng ñaët teân cho noù laø “Tia töû ngoaïi”. OÂng neâu giaû thuyeát
raèng caùc tia saùng cuûa vuøng ñen naøy coù aûnh höôûng raát lôùn ñeán sinh lí cuûa cô theå caùc loaïi sinh
vaät: chính noù ñaõ gaây phoàng da cho nhöõng ngöôøi leo nuùi hay taém bieån, gaây beänh loøa maét cuûa
nhöõng ngöôøi thaùm hieåm vaø cö daân Baéc cöïc. Veà sau, ñieàu naøy ñaõ ñöôïc baùc só ngöôøi Ñan Maïch
laø Niels Ryberg Finsen (1857 – 1904) xaùc nhaän baèng nhieàu thí nghieäm khaùc nhau.
1.2. Nhöõng quy taéc chuû yeáu cuûa vieäc kieåm tra vaø ñeà xuaát giaû thuyeát
a) Giaû thuyeát phaûi nhaát trí hoaëc ít ra laø phaûi phuø hôïp vôùi taát caû caùc söï kieän maø noù ñeà caäp.
b) Trong soá nhieàu giaû thuyeát maâu thuaãn vôùi nhau ñöôïc ñöa ra giaûi thích moät loaït söï kieän,
thì giaû thuyeát toát hôn laø giaû thuyeát giaûi thích moät caùch ñoàng nhaát soá lôùn nhöõng söï kieän ñoù; vaø
ñeå giaûi thích moät soá söï kieän rieâng leû trong moät loaït söï kieän ñoù thì coù theå xaây döïng vaø söû duïng
caùc giaû thuyeát “coâng vuï”1.
c) Ñeå giaûi thích moät loaït nhöõng söï kieän gaén boù vôùi nhau, phaûi neâu leân caøng ít giaû thuyeát
caøng toát vaø moái lieân heä cuûa chuùng caøng chaët cheõ caøng toát.
d) Khi ñeà ra giaû thuyeát, caàn phaûi nhaän roõ tính chaát xaùc suaát cuûa nhöõng keát luaän cuûa giaû
thuyeát.
e) Nhöõng giaû thuyeát maâu thuaãn nhau khoâng theå ñeàu cuøng ñuùng söï thaät, tröø tröôøng hôïp
nhöõng giaû thuyeát ñoù giaûi thích caùc maët vaø caùc moái lieân heä khaùc nhau cuûa moät ñoái töôïng.1
1
Daãn theo Leâ Töû Thaønh, sñd, tr. 112.
1
Giaû thuyeát coâng vuï laø giaû ñònh khoa hoïc ñöôïc neâu ra ôû giai ñoaïn ñaàu cuûa quaù trình nghieân cöùu, laø loaïi giaû ñònh coù ñieàu
kieän nhaèm taäp hôïp vaø heä thoáng hoùa caùc keát quaû quan saùt vaø moâ taû sô boä caùc hieän töôïng nghieân cöùu phuø hôïp vôùi quan saùt.
1
Theo Töø ñieån trieát hoïc, sñd, tr. 208 – 209.
84
2. Chöùng minh
2.1. Chöùng minh laø gì?
Chöùng minh laø moät thao taùc logic nhaèm khaúng ñònh tính chaân thaät cuûa moät phaùn ñoaùn naøo
ñoù, baèng caùch döïa vaøo nhöõng phaùn ñoaùn chaân thaät khaùc ñaõ ñöôïc thöïc tieãn xaùc nhaän. Chöùng
minh theå hieän söï tuaân thuû quy luaät tuùc lí cuûa tö duy.
Trong chöùng minh thì laäp luaän phaùt trieån töø keát luaän trôû veà lí do.
Ví duï:
Rau quaû raát caàn cho söùc khoûe con ngöôøi, vì rau quaû chöùa nhieàu vitamin, maø vitamin raát caàn
cho söùc khoûe con ngöôøi.
2.2. Caáu truùc cuûa chöùng minh
Moät chöùng minh goàm coù ba boä phaän coù quan heä maät thieát: luaän ñeà, luaän cöù vaø luaän chöùng.
2.2.1. Luaän ñeà
Ñaây laø phaùn ñoaùn maø tính chaân thaät cuûa noù caàn phaûi ñöôïc khaúng ñònh. Luaän ñeà traû lôøi cho
caâu hoûi: “Chöùng minh ñieàu gì?”.
Luaän ñeà coù theå laø moät luaän ñieåm lyù luaän khoa hoïc, moät phaùn ñoaùn veà thuoäc tính, quan heä,
nguyeân nhaân toàn taïi cuûa söï vaät, hieän töôïng, moät keát quaû quy naïp...
Trong ví duï treân ñaây, luaän ñeà laø rau quaû raát caàn cho söùc khoûe con ngöôøi.
2.2.2. Luaän cöù
Ñaây laø nhöõng phaùn ñoaùn maø tính chaân thaät cuûa noù ñaõ ñöôïc coâng nhaän, ñöôïc duøng laøm caên
cöù khaùch quan chöùng minh cho luaän ñeà. Luaän cöù traû lôøi cho caâu hoûi: “Chöùng minh baèng caùi
gì?”.
Luaän cöù coù theå laø caùc tieân ñeà, ñònh nghóa khoa hoïc, ñònh lí, luaän ñieåm khoa hoïc ñaõ ñöôïc
chöùng minh, coù theå laø nhöõng tö lieäu thöïc tieãn tin caäy.
Trong ví duï treân ñaây, luaän cöù laø vitamin raát caàn cho söùc khoûe con ngöôøi, vaø rau quaû chöùa
nhieàu vitamin.
2.2.3. Luaän chöùng1
Ñaây laø moái lieân heä logic giöõa luaän cöù vaø luaän ñeà, nhôø noù maø luaän ñeà ñöôïc suy ra moät caùch
taát yeáu töø luaän cöù. Luaän chöùng traû lôøi cho caâu hoûi: “Chöùng minh nhö theá naøo?”.
Ñeå moät chöùng minh coù giaù trò, luaän chöùng phaûi tuaân theo caùc quy taéc, quy luaät logic.
Trong ví duï treân ñaây, luaän chöùng laø quy taéc logic cuûa tam ñoaïn luaän thuoäc hình thöù nhaát:
Vitamin raát caàn cho söùc khoûe con ngöôøi, (ñaïi tieàn ñeà)
Rau quaû chöùa nhieàu vitamin, (tieåu tieàn ñeà)
Rau quaû raát caàn cho söùc khoûe con ngöôøi. (keát luaän)
2.3. Caùc quy taéc chöùng minh
2.3.1. Quy taéc ñoái vôùi luaän ñeà
1
Hay laäp luaän.
85
a) Luaän ñeà phaûi roõ raøng, xaùc thöïc
Ñeå coù theå chöùng minh, luaän ñeà ñöa ra phaûi ñöôïc xaùc ñònh. Muoán vaäy, tö töôûng vaø ngoân ngöõ
dieãn ñaït cuûa luaän ñeà phaûi chính xaùc, töôøng minh, traùnh nhöõng yù töôûng vaø caùch dieãn ñaït mô hoà.
Chaúng haïn, ngöôøi ta khoâng theå chöùng minh moät luaän ñeà nhö: “Yeâu laø cheát trong loøng moät ít”,
hoaëc: “Tieáng Vieät laø moät ngoân ngöõ bieán hình”.
Maåu truyeän sau ñaây cho thaáy, do ñöa ra luaän ñeà khoâng roõ raøng, maø söù Taøu ñaønh phaûi theâm
moät laàn nöõa chòu thua trí Traïng Quyønh:
“Sau laàn thua choïi traâu, söù boä Taøu baøn nhau chôi ñoá troø “xieác” nöôùc. Giöõa trieàu ñöôøng
nöôùc ta, söù ñöa ra moät loï thuûy tinh ñuùc lieàn khoâng thaáy nuùt maø beân trong chöùa ñaày nöôùc, roài
hoûi:
− Laøm caùch gì laáy nöôùc trong loï ra ñöôïc?
Vua ñöa maét ra hieäu cho Traïng Quyønh. Traïng ñi tôùi, tay caàm duøi ñuïc, tay caàm loï, giô cao,
noùi:
− Muoán laáy ñöôïc “nöôùc”, chæ coù caùch naøy thoâi, ñaùnh!
Roài Traïng dang thaúng caùnh tay, ñaäp vôõ tan caùi loï.
Söù Taøu tuùng theá, baét ñeàn, Quyønh beû:
− Ngaøi ñoá chuùng toâi caùch laáy ñöôïc nöôùc chöù coù giao heïn chuùng toâi phaûi giöõ nguyeân loï
cho ngaøi ñaâu!
Theá laø”thieân trieàu” bò teõn, caøng ñoá caøng thua.”
(Theo Vuõ Ngoïc Khaùnh (1995), Kho taøng truyeän cöôøi
Vieät Nam, taäp 3, NXB Vaên hoùa – Thoâng tin, HN, tr. 256)
b) Luaän ñeà phaûi ñöôïc giöõ nguyeân trong suoát quaù trình chöùng minh
Khi chöùng minh moät luaän ñeà naøo ñoù, neáu khoâng giöõ nguyeân luaän ñeà trong suoát quaù trình
chöùng minh, töùc khoâng chöùng minh luaän ñeà ñaõ xaùc ñònh, maø laïi chöùng minh sang luaän ñeà khaùc,
thì phaïm phaûi sai laàm “ñaùnh traùo luaän ñeà” (laïc ñeà). Chaúng haïn, trong maåu ñoái thoaïi vôùi chuû ñeà
“Theá naøo laø veû vang?” ñaõ daãn ôû 2.1. chöông II (Quy luaät ñoàng nhaát), hai nhaân vaät A vaø B ñaõ vi
phaïm quy taéc naøy.
2.3.2. Quy taéc ñoái vôùi luaän cöù
a) Luaän cöù phaûi chaân thaät, khoâng maâu thuaãn nhau
Luaän cöù laø caùi caên cöù tin caäy ñeå khaúng ñònh tính chaân thaät cuûa luaän ñeà. Nhö vaäy, luaän cöù
phaûi laø nhöõng phaùn ñoaùn chaân thaät ñöôïc thöïc tieãn coâng nhaän hay ñaõ ñöôïc chöùng minh moät
caùch ñoäc laäp ñoái vôùi luaän ñeà. Neáu luaän cöù bò vaïch ra laø giaû doái hay “thieáu cô sôû” thì chöùng
minh khoâng coù giaù trò. Chaúng haïn, caùc chöùng minh thieân vaên hoïc tröôùc Copernic ñaõ töøng döïa
vaøo luaän cöù giaû doái: Maët Trôøi quay xung quanh Traùi Ñaát. Sai laàm loaïi naøy ñöôïc goïi laø “sai laàm
caên baûn”.
Luaän cöù cuõng khoâng ñöôïc maâu thuaãn nhau, vì trong hai luaän cöù maâu thuaãn thì phaûi coù moät
luaän cöù laø giaû doái, chöù khoâng theå cuøng chaân thaät.
b) Luaän cöù phaûi laø lí do ñaày ñuû cuûa luaän ñeà
86
Luaän cöù cuõng seõ khoâng coù giaù trò chöùng minh neáu noù khoâng coù moái lieân heä tröïc tieáp vôùi
luaän ñeà, töùc töø luaän cöù khoâng theå suy ra luaän ñeà moät caùch taát yeáu, maëc duø noù laø nhöõng phaùn
ñoaùn chaân thaät. Chaúng haïn, khoâng theå chöùng minh “Xuaân hoïc gioûi” baèng caùc luaän cöù: “Xuaân
coù boá laø kó sö, meï laø baùc só”; “Xuaân coù nhieàu thô in baùo”.
Sai laàm loaïi naøy ñöôïc goïi laø “sai laàm khoâng suy ra ñöôïc”.
2.3.3. Quy taéc ñoái vôùi luaän chöùng
a) Luaän chöùng khoâng ñöôïc luaån quaån
Khi chöùng minh, khoâng ñöôïc laáy luaän cöù ñeå chöùng minh cho luaän ñeà, roài laïi laáy luaän ñeà ñeå
chöùng minh cho luaän cöù; vì nhö vaäy laø luaän ñeà chöa ñöôïc chöùng minh. Chaúng haïn, luaän chöùng
cuûa oâng thaày thuoác trong vôû kòch Ngöôøi beänh töôûng cuûa Molieøre: “Khoùi thuoác phieän sôû dó coù
theå laøm say ñöôïc laø vì noù coù naêng löïc laøm say ngöôøi!”.
Loaïi sai laàm do vi phaïm quy taéc naøy ñöôïc goïi laø “chöùng minh voøng quanh”.
b) Luaän chöùng khoâng ñöôïc vi phaïm caùc quy taéc suy luaän.
Nhö chuùng ta ñaõ tìm hieåu, ñeå xaây döïng moät suy luaän (dieãn dòch, quy naïp) ñuùng ñaén, coù keát
luaän tin caäy thì khoâng chæ caàn tieàn ñeà chaân thaät maø coøn caàn phaûi tuaân thuû caùc quy taéc, quy
luaät logic trong quaù trình laäp luaän. Nhö vaäy, moät chöùng minh chæ coù giaù trò khi luaän ñeà ñöôïc ruùt
ra moät caùch taát yeáu töø luaän cöù chaân thaät.
Noùi raèng:“ OÂng Ba laø ngöôøi toát, vì ngöôøi toát thì hay giuùp ngöôøi ngheøo, maø oâng Ba hay giuùp
ngöôøi ngheøo”, thì chöùng minh naøy khoâng coù giaù trò, vì luaän ñeà “OÂng Ba laø ngöôøi toát” khoâng coù
moái lieân heä logic vôùi luaän cöù (vi phaïm quy taéc tam ñoaïn luaän).
2.4. Phaân loaïi chöùng minh
Döïa vaøo luaän chöùng cuûa chöùng minh, coù theå phaân chöùng minh thaønh hai loaïi: chöùng minh
tröïc tieáp vaø chöùng minh giaùn tieáp.
2.4.1. Chöùng minh tröïc tieáp
Ñaây laø caùch chöùng minh maø trong ñoù ngöôøi ta toå chöùc luaän chöùng sao cho tính chaân thaät
cuûa luaän cöù tröïc tieáp daãn tôùi tính chaân thaät cuûa luaän ñeà.
Ví duï: Ñeå chöùng minh hoïc löïc, ta xuaát trình hoïc baï hay phieáu ñieåm. Ñeå chöùng minh moät keû
naøo ñoù laø thuû phaïm trong moät vuï aùn, ngöôøi ta döïa vaøo caùc daáu veát tin caäy cuûa keû ñoù löu laïi taïi
hieän tröôøng.
2.4.2. Chöùng minh giaùn tieáp
Ñaây laø caùch chöùng minh maø trong ñoù ngöôøi ta toå chöùc luaän chöùng ñi töø phuû ñònh tính chaân
thaät cuûa phaûn ñeà ñeå khaúng ñònh tính chaân thaät cuûa luaän ñeà.
Coù hai loaïi chöùng minh giaùn tieáp laø chöùng minh phaûn chöùng vaø chöùng minh loaïi tröø.
a) Chöùng minh phaûn chöùng
Ñeå chöùng minh phaûn chöùng, ta vaïch ra tính giaû doái, sai laàm cuûa phaûn ñeà. Ñaây laø caùch
chöùng minh thöôøng duøng trong toaùn hoïc.
Ví duï:
87
(1) Chöùng minh: Neáu ñöôøng thaúng c caét moät trong hai ñöôøng thaúng song song a vaø b treân
maët phaúng thì noù caét ñöôøng thaúng kia.
Ta laäp luaän: Giaû söû c khoâng caét b, töùc laø c song song vôùi b, thì qua ñieåm O ta coù theå keû
ñöôïc hai ñöôøng thaúng a vaø c cuøng song song vôùi b. Ñieàu naøy traùi vôùi tieân ñeà Euclide. Vaäy, c
phaûi caét b (hình 17).
c
a
O
b
Hình 17
(2) “Coâng taùc quy hoaïch ñaát ñai khoâng oån ñònh khieán cuoäc soáng ngöôøi daân bò xaùo troän. Do
ñoù, Nhaø nöôùc caàn phaûi sôùm coù quy hoaïch ñaát ñai oån ñònh”.
b) Chöùng minh loaïi tröø (löïa choïn)
Ñeå chöùng minh loaïi tröø, ta vaïch ra tính giaû doái, sai laàm cuûa taát caû caùc thaønh phaàn trong
phaùn ñoaùn löïa choïn, tröø moät thaønh phaàn laø luaän ñeà.
Sô ñoà:
a∨ b∨ c
~a ∧ ~b__
c
Ví duï: Ta ñang uûi (laø) quaàn aùo thì thaáy baøn uûi khoâng coøn ñieän vaøo. Kieåm tra, thaáy khoâng
phaûi do ñieän bò caét, khoâng phaûi do nôi oå caém bò loûng, cuõng khoâng phaûi do caàu chì nhaùnh bò ñöùt.
Vaäy thì phaûi coù boä phaän naøo ñoù cuûa baøn uûi bò hoûng.
(Xem theâm: 3.2.4.2., chöông V - Tam ñoaïn luaän xaùc quyeát - löïa choïn, hình thöùc phuû ñònh –
khaúng ñònh.)
3. Baùc boû
3.1. Baùc boû laø gì?
Ñaây laø hình thöùc chöùng minh ñaëc bieät, nhaèm chæ ra moät chöùng minh naøo ñoù coù söï vi phaïm
quy taéc chöùng minh.
Neáu nhö ñeå moät chöùng minh coù giaù trò, caû ba boä phaän ñeàu phaûi tuaân theo caùc quy taéc logic,
thì ñeå baùc boû, ta chæ caàn vaïch ra baát cöù moät boä phaän naøo ñoù cuûa caáu truùc chöùng minh ñaõ vi
phaïm quy taéc logic laø ñuû.
3.2. Nhöõng caùch baùc boû
3.2.1. Baùc boû luaän ñeà
Coù hai caùch baùc boû luaän ñeà.
a) Chöùng minh heä quaû ruùt ra töø luaän ñeà laø giaû doái
Caùc nhaø logic hoïc goïi ñaây laø caùch baùc boû “quy veà söï voâ lí”. Caùch naøy ñöôïc thöïc hieän thoâng
qua vieäc giaû ñònh luaän ñeà laø chaân thaät, töø ñoù ruùt ra heä quaû cuûa noù. Neáu heä quaû ruùt ra laø giaû doái,
maâu thuaãn vôùi caùc luaän ñieåm chaân thaät ñaõ ñöôïc chöùng minh hay vôùi hieän thöïc thì luaän ñeà bò
baùc boû.
88
Ví duï:
Ñeå baùc boû luaän ñeà “neáu nhaân töø thì soáng thoï” (“nhaân töø giaû thoï” – Thaùi Coâng) (a ⇒ b),
theo quy taéc keát luaän phaûn ñaûo, ta coù theå ruùt ra heä quaû töø luaän ñeà treân: “neáu khoâng soáng thoï
thì laø khoâng nhaân töø” (~b ⇒ ~a). Thöïc teá, coù khoâng ít ngöôøi cheát sôùm laïi raát nhaân töø (~b ⇒ a)!
Saùch Coå hoïc tinh hoa 1 coù cheùp maåu truyeän sau:
NHAÂN TRUNG DAØI SOÁNG LAÂU

Moät hoâm vua Vuõ Ñeá nhaø Haùn noùi vôùi caùc quan raèng:
“Ta xem trong saùch töôùng coù noùi: Ngöôøi ta nhaân trung daøi moät taác thì soáng laâu moät traêm
tuoåi”.
Ñoâng Phöông Soùc ñöùng beân phì cöôøi. Caùc quan haëc laø voâ pheùp. Ñoâng Phöông Soùc caát muõ,
taï raèng:
“Muoân taâu Beä haï, keû haï thaàn khoâng daùm cöôøi Beä haï, chæ cöôøi oâng Baønh Toå maët daøi maø
thoâi”.
Vua hoûi:
“Sao laïi cöôøi oâng Baønh Toå?”.
Ñoâng Phöông Soùc noùi:
“Tuïc truyeàn oâng Baønh Toå soáng taùm traêm tuoåi, neáu quaû thöïc nhö caâu trong saùch töôùng Beä haï
vöøa noùi, thì nhaân trung oâng daøi taùm taác, maø nhaân trung daøi taùm taác thì maët oâng deã daøi ñeán moät
tröôïng”.
Vua Vuõ Ñeá nghe noùi, baät cöôøi, tha toäi cho.
(Söû kí)
Ñeå baùc boû luaän ñeà “Ngöôøi ta nhaân trung daøi moät taác thì soáng laâu moät traêm tuoåi”, Ñoâng
Phöông Soùc ñaõ vaïch ra heä quaû ruùt ra töø noù laø giaû doái: “Vaäy, maët oâng Baønh Toå phaûi daøi ñeán moät
tröôïng”!
b) Chöùng minh tính chaân thaät cuûa phaûn ñeà
Ñaây laø caùch vaän duïng luaät baøi trung ñeå baùc boû: neáu phaûn ñeà (~a) ñöôïc chöùng minh laø chaân
thaät, thì luaän ñeà (a) laø giaû doái.
Ví duï:
Ñeå baùc boû luaän ñeà “Hoïc sinh tröôøng X toaøn laø hoïc sinh gioûi”, ta chöùng minh phaùn ñoaùn
maâu thuaãn cuûa noù laø chaân thaät: “Coù moät soá hoïc sinh cuûa tröôøng X khoâng gioûi”. Phaùn ñoaùn O
ñuùng, neân phaùn ñoaùn A sai.
3.2.2. Baùc boû luaän cöù

Ñeå baùc boû luaän cöù, ta vaïch ra luaän cöù cuûa ñoái phöông laø giaû doái, maâu thuaãn nhau, chöa
ñöôïc chöùng minh veà tính chaân thaät, hoaëc khoâng phaûi laø lí do ñaày ñuû cuûa luaän ñeà.
1
Theo: OÂn nhö Nguyeãn Vaên Ngoïc - Töû an Traàn Leâ Nhaân, Coå hoïc tinh hoa, quyeån 1, NXB TP Hoà Chí Minh taùi baûn, 1968,
tr.134-135.
89
Ví duï:
Ñeå baûo veä yù kieán cuûa mình, nhöõng ngöôøi ñöôïc giao traùch nhieäm xaây döïng Nhaø maùy Thuûy
ñieän Sôn La ñaõ baùo caùo tröôùc Quoác hoäi: “Ñaäp cuûa coâng trình thuûy ñieän Sôn La duø xaây döïng
theo phöông aùn naøo ñeàu laø ñaäp beâ toâng troïng löïc cao töø 135 – 177 meùt vaø ñeán nay treân theá
giôùi chöa coù ñaäp beâ toâng troïng löïc hieän ñaïi naøo bò ñoå vôõ vôùi baát kì lí do naøo, keå caû moùng ñaäp
bò xoùi, luõ traøn qua ñænh ñaäp hoaëc ñoäng ñaát”. Moät vò ñaïi bieåu beøn phaûn baùc: “Theo baùo caùo
thaåm tra cuûa UÛy ban Khoa hoïc Coâng ngheä vaø Moâi tröôøng cuûa Quoác hoäi, taïi Hoäi thaûo khoa hoïc
veà döï aùn Nhaø maùy Thuûy ñieän Sôn La toå chöùc ngaøy 31 – 3 – 2001, nhieàu ñaïi bieåu neâu tröôøng
hôïp ñaäp beâ toâng troïng löïc Thaïch Cöông ôû Ñaøi Loan ñaõ bò vôõ trong traän ñoäng ñaát ngaøy 21 – 9 –
1999 (coù aûnh vôõ ñaäp maø chuyeân gia Vieät Nam thu thaäp ñöôïc)”. (Theo Tuoåi treû, 21 – 6 – 2001,
tr. 3).
Nhö theá, caùi luaän cöù “ñeán nay treân theá giôùi chöa coù ñaäp beâtoâng troïng löïc hieän ñaïi naøo bò
ñoå vôõ vôùi baát kì lí do naøo, keå caû moùng ñaäp bò xoùi, luõ traøn qua ñænh ñaäp hoaëc ñoäng ñaát” ñaõ bò
baùc boû.
3.2.3. Baùc boû luaän chöùng

Ñeå baùc boû luaän chöùng, ta chæ ra trong laäp luaän cuûa ñoái phöông coù söï vi phaïm quy taéc, quy
luaät logic.
Ví duï:
Coù ngöôøi laäp luaän: “Heã coù laøm thì coù sai. Maø anh khoâng laøm. Vaäy, anh seõ khoâng sai ”.
Xeùt tröôøng hôïp taát caû caùc tieàn ñeà ñeàu ñuùng:
Suy luaän treân coù sô ñoà:
a⇒b
~a_____
~b
Vì ~a ñuùng, neân a sai. a sai, maø a ⇒ b ñuùng, thì b coù theå ñuùng maø cuõng coù theå sai. Vaäy ~b
coù theå sai maø cuõng coù theå ñuùng. Suy luaän naøy khoâng hôïp logic.
Ta cuõng coù theå laäp baûng chaân trò ñeå chöùng minh coâng thöùc: ((a ⇒ b) ∧ ~a) ⇒ ~b khoâng
phaûi laø quy luaät logic.
Chæ ra laäp luaän naøy khoâng hôïp logic, töùc ta ñaõ baùc boû luaän chöùng1.
(Xem theâm caùc ví duï: b) cuûa 2.3.3. vaø a) cuûa 3.2.1. treân ñaây, vaø lieân heä vôùi caùc ví duï veà vi
phaïm quy taéc, quy luaät logic trong nhöõng chöông tröôùc).
4. Nguïy bieän
4.1. Nguïy bieän laø gì?
1
Ñeå hôïp quy taéc logic, phaûi laäp luaän nhö sau: “Heã coù laøm thì coù sai. Maø anh coù laøm. Vaäy, anh coù sai” (quy taéc keát luaän);
“Heã coù laøm thì coù sai. Maø anh khoâng sai. Vaäy, anh ñaõ khoâng laøm” (quy taéc keát luaän phaûn ñaûo).
90
Nguïy bieän (sophistique) laø moät thuû thuaät logic, trong ñoù ngöôøi ta coá yù duøng nhöõng hình thöùc
coù veû ñuùng ñaén beà ngoaøi nhöng thaät ra laø sai laàm, ñeå chöùng minh nhöõng luaän ñeà giaû doái, hay
ruùt ra nhöõng keát luaän xuyeân taïc söï thaät1.
Ví duï:
“Protagoras (481 – 411 tr.CN) vöøa laø trieát gia, vöøa laø luaät gia. OÂng coù nhaän daïy moät ngöôøi
hoïc troø, cho anh ta nôï hoïc phí heïn khi ra ngheà seõ traû, vaø coøn cho anh ta moät ñieàu kieän: laàn ñaàu
tieân ra haønh ngheà traïng sö tröôùc toøa maø thaát kieän thì khoûi phaûi traû tieàn aên hoïc laâu nay cho oâng.
Anh hoïc troø hoïc xong, ra ñôøi laøm thaày kieän, khoâng heà nhaéc nhôû gì ñeán moùn nôï aên hoïc tröôùc
ñaây. Protagoras vieát thö ñoøi; anh hoïc troø cuõ khoâng hoài ñaùp.
Protagoras töùc giaän ñaâm ñôn kieän. Nghe tin, anh ta lieàn vieát cho Protagoras moät laù thö vôùi
noäi dung: “Thaày ñöøng kieän toâi laøm gì! Theo lôøi thaày cam keát tröôùc ñaây, ra toøa, duø toâi thaát kieän
hay ñöôïc kieän thì ñaèng naøo toâi cuõng khoûi phaûi traû hoïc phí cho thaày!”.
Ñoïc thö, Protagoras baät cöôøi, khen cho “taøi” nguïy bieän cuûa anh hoïc troø cuõ”.
Giai thoaïi treân cho thaáy, anh hoïc troø cuõ ñaõ nguïy bieän khi coá yù ñoàng nhaát vieäc anh ta haønh
ngheà maø thaát kieän vôùi vieäc anh ta laø bò caùo maø thaát kieän!
4.2. Nhöõng hình thöùc nguïy bieän thöôøng gaëp
4.2.1. Nguïy bieän vôùi luaän ñeà
a) Ñònh nghóa sai
Ñaây laø kieåu nguïy bieän maø trong luaän ñeà coù söï ñaùnh traùo khaùi nieäm döïa treân hieän töôïng
ñoàng aâm dò nghóa cuûa töø ngöõ.
Ví duï:
Trong Thieân Ô-ñoâ-moâs ñoái thoaïi cuûa Platon coù moät ñoaïn bieän luaän giöõa Can-oen-ni-soâ-toâ-
lus vaø Khô-tô-spus nhö sau:
Can-oen: Anh baûo anh coù moät con choù, ñuùng khoâng?
Khô-tô: Ñuùng vaäy, moät con choù raát döõ.
Can-oen: Noù coù con roài chöù?
Khô-tô: Ñuùng vaäy, chuùng ñeàu raát gioáng vôùi con choù naøy.
Can-oen: Con choù naøy laø boá cuûa chuùng aø?
Khô-tô: Ñuùng vaäy, roõ raøng toâi troâng thaáy noù cuøng vôùi meï luõ choù con.
Can-oen: Noù khoâng phaûi laø cuûa anh aø?
Khô-tô: Chaéc chaén laø cuûa toâi.
Can-oen: Nhö vaäy thì, noù vöøa laø boá, vöøa laø cuûa anh. Vaäy noù laø boá cuûa anh, luõ choù con laø
caùc anh em cuûa anh.”
1
Trong tieáng Vieät, töø sophistique ñöôïc dòch laø pheùp nguïy bieän, vaø sophiste ñöôïc dòch laø nhaø nguïy bieän; do vaäy, nhöõng töø
naøy thöôøng mang saéc thaùi nghóa tieâu cöïc. Thaät ra sophiste, theo nguyeân nghóa tieáng Hi Laïp laø “nhaø thoâng thaùi”, “ngöôøi
thoâng thaïo”, “ngöôøi phaùt minh”. Caùc “sophiste” thuoäc theá heä ñaàu tieân ñaõ coù nhöõng coáng hieán xuaát saéc veà tu töø hoïc, veà
ngheä thuaät huøng bieän, vaø veà nhöõng quan nieäm bieän chöùng.
91
Trong ñoaïn bieän luaän naøy, Can-oen ñaõ nguïy bieän baèng caùch ñaùnh traùo caùc khaùi nieäm “(noù
laø) boá”coù nghóa laø “(noù laø) boá cuûa luõ choù con”; “(noù laø) cuûa anh” coù nghóa laø “(noù laø) choù cuûa
anh” ñeå ruùt ra keát luaän “(noù laø) boá cuûa anh”.
b) Ñaùnh traùo luaän ñeà
Ñaây laø kieåu nguïy bieän baèng caùch thay ñoåi luaän ñeà ñang tranh luaän baèng moät luaän ñeà khaùc.
Ví duï:
Trong buoåi hoïp coù noäi dung toång keát coâng taùc cuûa ñôn vò X, anh A khoâng phaùt bieåu thaúng
vaøo nhöõng öu, khuyeát ñieåm cuûa ñôn vò X maø laïi luoân mieäng pheâ phaùn söï chæ ñaïo cuûa caáp treân.
c) Luaän ñeà mô hoà
Ñaây laø kieåu nguïy bieän maø luaän ñeà coù nghóa khoâng roõ raøng, coù theå giaûi thích theo caùch naøy
hoaëc caùch khaùc.
Ví duï:
Trong truyeän daân gian Vieät Nam Keùn reå tay khoâng baét caù sau ñaây, phuù oâng ñaõ nguïy bieän
vôùi luaän ñeà mô hoà ñeå keùn reå theo yù mình:
“Xöa, taïi moät vuøng queâ, gia ñình phuù oâng kia coù moät coâ con gaùi xinh ñeïp, gioûi giang, ñaõ ñeán
tuoåi caäp keâ. Phuù oâng muoán keùn reå, beøn ñaùnh tieáng: ngöôøi naøo tay khoâng baét caù thì oâng seõ gaû
con gaùi cho.
Caùc chaøng trai luïc tuïc keùo ñeán troå taøi, ai cuõng baét ñöôïc caù caàm tay nhöng phuù oâng cöù thaûn
nhieân, laéc ñaàu khaép löôït.
Boãng coù moät chaøng trai khoâi ngoâ tuaán tuù ñeán tröôùc maët phuù oâng, xoøe hai baøn tay ra noùi:
− Thöa phuù oâng, nhö con ñaây môùi laø “tay khoâng baét caù” ñaáy aï.
Phuù oâng khoaùi chaù cöôøi, oâm chaàm laáy chaøng trai roài gaät guø:
− ÖØ, ñaây chính laø chaøng reå cuûa ta!”
4.2.2. Nguïy bieän vôùi luaän cöù
a) Luaän cöù giaû doái
Ñaây laø kieåu nguïy bieän, maø trong ñoù luaän cöù ñöôïc bòa ñaët, hay khoâng xaùc thöïc.
Ví duï:
(1) Ñeå qua maët cô quan ñieàu tra, teân toäi phaïm döïng hieän tröôøng giaû nhaèm chöùng minh laø
mình voâ toäi.
(2) Moät daãn chöùng naøo ñoù bò ngöôøi noùi (vieát) coá tình theâm bôùt, caét xeùn ñaàu ñuoâi ñeå chöùng
minh cho luaän ñeà cuûa mình.
b) Luaän cöù chöa ñöôïc chöùng minh
Ñaây laø kieåu nguïy bieän trong ñoù luaän cöù döïa treân tin ñoàn hay dö luaän quaàn chuùng, töùc
nhöõng luaän cöù chöa ñöôïc chöùng minh.
Ví duï:
“Anh ta khoâng xöùng ñaùng ñöôïc ñeà baït vaøo chöùc vuï naøy, vì vöøa qua toâi nghe ngöôøi ta ñoàn
raèng thôøi gian gaàn ñaây anh ta coù quan heä nam nöõ baát chính”.
c) Luaän cöù döïa vaøo quyeàn löïc
92
Ñaây laø kieåu nguïy bieän trong ñoù baïo löïc, uy quyeàn chính trò vaø toân giaùo ñöôïc duøng laøm luaän
cöù ñeå suy ra luaän ñeà.
Ví duï:
(1) Ñe doïa, duøng vuõ löïc buoäc ngöôøi khaùc phaûi nghe theo yù kieán cuûa mình.
(2) “Gieát ngöôøi laø toäi cöïc troïng, loãi nghóa cuøng ñöùc Chuùa Trôøi. Vì vaäy, khoâng neân duy trì aùn
töû hình”.
d) Luaän cöù döïa vaøo tö caùch caù nhaân
Ñaây laø kieåu nguïy bieän maø trong ñoù luaän cöù ñeå chöùng minh chính laø yù kieán cuûa nhöõng ngöôøi
coù teân tuoåi, ñöôïc nhieàu ngöôøi neå troïng.
Ví duï:
“Caùi cuoán saùch vöøa xuaát baûn cuûa anh ta khoâng ñaùng ñöôïc ñoïc, bôûi toâi ñaõ nghe tieán só X –
moät nhaø pheâ bình coù teân tuoåi - nhaän xeùt nhö vaäy”.
4.2.3. Nguïy bieän vôùi luaän chöùng
a) Laäp luaän “ngoaøi luaän ñeà”
Ñaây laø kieåu nguïy bieän maø trong ñoù coá yù chöùng minh nhöõng ñieàu naèm ngoaøi luaän ñeà, chöù
khoâng chöùng minh chính luaän ñeà.
Ví duï:
“Anh chò noù ñeàu laø nhöõng ngöôøi hoïc gioûi: anh noù laø tieán só, chò noù laø baùc só noåi tieáng...Vaäy
thì, noù cuõng phaûi hoïc gioûi”.
b) Laäp luaän khoâng chæ ra ñuùng hay sai
Ñaây laø kieåu nguïy bieän trong ñoù thay vì chæ ra giöõa hai phaùn ñoaùn maâu thuaãn nhau, phaûi coù
moät phaùn ñoaùn chaân thaät, moät phaùn ñoaùn giaû doái, thì laïi khoâng toû roõ thaùi ñoä khaúng ñònh hay
phuû ñònh vôùi töøng phaùn ñoaùn, maø laïi dieãn ñaït laáp löûng ñeå troán traùnh.
Ví duï:
“Moät ngöôøi ñeán gaëp nhaø thoâng thaùi vaø noùi:
− Toâi vöøa caõi nhau vôùi nhöõng ngöôøi haøng xoùm. − OÂng ta keå laïi noäi dung cuoäc caõi vaõ ñoù vaø
hoûi nhaø thoâng thaùi – Theo oâng, ai ñuùng, ai sai?
− OÂng ñuùng. – Nhaø thoâng thaùi traû lôøi.
Hai ngaøy sau, moät ngöôøi khaùc ñaõ tham gia cuoäc caõi vaõ ñoù cuõng ñeán gaëp nhaø thoâng thaùi aáy
vaø keå laïi noäi dung cuoäc caõi vaõ. Ngöôøi naøy cuõng hoûi nhaø thoâng thaùi aáy laø ai ñuùng, ai sai. Vaø nhaø
thoâng thaùi laïi traû lôøi:
− OÂng ñuùng.
Nghe ñöôïc noäi dung hai cuoäc noùi chuyeän ñoù, vôï nhaø thoâng thaùi beøn hoûi choàng:
− Taïi sao laïi theá ñöôïc? Ngöôøi naøy ñuùng, maø ngöôøi kia cuõng ñuùng...?
Nhaø thoâng thaùi mæm cöôøi vaø traû lôøi:
− Em cuõng ñuùng.”
(Theo Vöông Taát Ñaït, sñd, tr. 89)
93
c) Ñoàng nhaát toaøn theå vôùi thaønh phaàn, vaø ngöôïc laïi
Ñaây laø kieåu nguïy bieän maø trong ñoù coá tình khoâng phaân bieät caùi rieâng vôùi caùi chung. Bôûi vì,
khoâng phaûi töø caùi ñuùng (hoaëc sai) vôùi moät boä phaän ñoái töôïng naøo ñoù thì cuõng coù theå suy ra caùi
ñuùng (hoaëc sai) töông öùng vôùi toaøn theå ñoái töôïng thuoäc lôùp ñoù, vaø ngöôïc laïi.
Ví duï:
(1) Khoâng phaûi vì moät soá ngöôøi thuoäc ñòa phöông naøo ñoù phoùng khoaùng maø ta keát luaän raèng
moïi ngöôøi cuûa ñòa phöông ñoù laø phoùng khoaùng.
(2) Khoâng phaûi vì “phuï nöõ thöôøng yeáu ñuoái” maø coâ B, coâ C cuï theå naøo ñoù cuõng yeáu ñuoái.
d) Laäp luaän voøng quanh
Ñaây laø kieåu nguïy bieän maø trong ñoù keát luaän ñöôïc ruùt ra töø tieàn ñeà, nhöng tieàn ñeà thì laïi
ñöôïc suy ra töø chính keát luaän.
Ví duï:
“Anh ta quaû thaät laø ngöôøi toát, vì ai toát cuõng ñeàu phaûi nhö anh ta”!
e) Laäp luaän nhaân – quaû sai
Ñaây laø kieåu nguïy bieän do “khaùi quaùt hoùa voäi vaøng”: “sau caùi ñoù laø nguyeân nhaân cuûa caùi
ñoù”, trong khi giöõa söï vieäc tröôùc vôùi söï vieäc sau khoâng heà coù quan heä logic naøo caû.
Ví duï:
Thaáy moät ngöôøi bò xe queït teù treân ñöôøng, cheát ngay sau ñoù, ta deã daøng cho raèng ngöôøi ñoù
vì bò xe ñuïng ngaõ maø cheát. Nhöng coù theå nguyeân nhaân thöïc söï daãn ñeán caùi cheát cuûa ngöôøi ñoù
khoâng phaûi do tai naïn giao thoâng, maø do moät côn beänh ñoät phaùt khieán ngöôøi ñoù töû vong neân
ngaõ vaøo xe.
f) Laäp luaän ba ñoaïn khoâng theo quy taéc
Ñaây laø kieåu nguïy bieän söû duïng hình thöùc tam ñoaïn luaän nhöng coá yù vi phaïm quy taéc cuûa
tam ñoaïn luaän.
(Xem ví duï b) cuûa 2.3.3. treân ñaây, vaø caùc ví duï veà vi phaïm quy taéc neâu trong phaàn tam
ñoaïn luaän).
1. Nhöõng quy taéc chuû yeáu cuûa vieäc kieåm tra vaø ñeà xuaát giaû thuyeát laø gì?
2. Phaân bieät chöùng minh vôùi baùc boû.
3. Trình baøy veà caùc boä phaän trong caáu truùc chöùng minh.
4. Neâu caùc quy taéc ñoái vôùi luaän ñeà, luaän cöù vaø luaän chöùng cuûa chöùng minh (coù neâu ví duï vi phaïm quy
taéc töông öùng).
5. Theá naøo laø chöùng minh tröïc tieáp vaø chöùng minh giaùn tieáp? Cho ví duï minh hoïa.
6. Trình baøy caùc caùch baùc boû (baùc boû luaän ñeà, baùc boû luaän cöù vaø baùc boû luaän chöùng).
7. Trình baøy nhöõng hình thöùc nguïy bieän (vôùi luaän ñeà, luaän cöù vaø luaän chöùng) thöôøng gaëp.
8. Haõy tìm trong caùc taøi lieäu khoa hoïc moät maåu chöùng minh vaø moät maåu baùc boû roài phaân tích, chæ ra
caáu truùc cuûa chuùng.
94
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO
1. Ñoã Höõu Chaâu (2001), Ñaïi cöông ngoân ngöõ hoïc, taäp hai, Ngöõ duïng hoïc, NXB Giaùo duïc.
2. Hoaøng Chuùng (1993), Moät soá vaán ñeà veà giaûng daïy ngoân ngöõ vaø kí hieäu toaùn hoïc ôû tröôøng phoå thoâng caáp 2, Boä Giaùo
duïc vaø Ñaøo taïo – Vuï Giaùo vieân, Haø Noäi.
3. Hoaøng Chuùng (1994), Logic hoïc phoå thoâng, NXB Giaùo duïc.
4. Nguyeãn Ñöùc Daân (1987), Loâgich, ngöõ nghóa, cuù phaùp, NXB Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp, HN.
5. Nguyeãn Ñöùc Daân (1996), Loâgich vaø Tieáng Vieät, NXB Giaùo duïc.
6. Descartes, R. (1964), Phöông phaùp luaän, Traàn Thaùi Ñænh dòch, NXB Nam Chi tuøng thö, Saøi Goøn, 1973.
7. Vöông Taát Ñaït (1998), Loâgic hoïc ñaïi cöông, NXB Ñaïi hoïc Quoác gia, HN.
8. Vónh Ñeã vaø nhöõng ngöôøi khaùc (1973), Luaän lyù hoïc 12 abcd, khoâng ghi NXB, SG.
9. Trieäu Truyeàn Ñoáng (1999), Phöông phaùp bieän luaän – Thuaät huøng bieän, Nguyeãn Quoác Sieâu dòch, NXB Giaùo duïc.
10. Gorki, D. P. (1974), Logich hoïc, Haø Só Hoà dòch, NXB Giaùo duïc, HN.
11. Nhaát Haïnh, Nhaân minh hay laø Ñoâng phöông luaän lyù hoïc, NXB Höông queâ, SG.
12. Toâ Duy Hôïp – Nguyeãn Anh Tuaán (1997), Logic hoïc, NXB Ñoàng Nai.
13. Ilencoâv, E. V. (2003), Loâgích hoïc bieän chöùng, TS Nguyeãn Anh Tuaán dòch, NXB Vaên hoaù – Thoâng tin, HN.
14. Khômencoâ, E. A. (1976), Logic hoïc, NXB Quaân ñoäi nhaân daân, HN.
15. Leâ-nin, V. I. , Buùt kí trieát hoïc, baûn dòch tieáng Vieät 1976, NXB Söï thaät, HN (in laàn thöù hai).
16. Hoaøng Long (1983), Loâ-gích bieän chöùng, NXB Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp, HN.
17. Buøi Vaên Möa (1998), Logic hoïc, Tröôøng Ñaïi hoïc Kinh teá TP HCM.
18. Buøi vaên Möa – Nguyeãn Ngoïc Thu (2003), Giaùo trình Nhaäp moân Loâgích hoïc, NXB Ñaïi hoïc Quoác gia TP Hoà Chí
Minh.
19. Nguyeãn Chöông Nhieáp (1997), Loâ-gic hoïc, Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm TP HCM.
20. Thaùi Ninh (1987), Trieát hoïc Hy Laïp coå ñaïi, NXB Saùch giaùo khoa Maùc - Leânin, HN.
21. Vuõ Ngoïc Pha (1997), Nhaäp moân logic hoïc, NXB Giaùo duïc.
22. Hoaøng Pheâ (chuû bieân) (1988), Töø ñieån tieáng Vieät, NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, HN.
23. Hoaøng Pheâ (1989), Logic ngoân ngöõ hoïc (qua cöù lieäu tieáng Vieät), NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, HN.
24. Thích Ñoång Quaùn (1996), Nhaân minh luaän, Thaønh Hoäi Phaät giaùo TP Hoà Chí Minh.
25. Leâ Ñöùc Quaûng (chuû bieân) (1995), Trieát hoïc 10 – Ban Khoa hoïc xaõ hoäi, NXB Giaùo duïc.
26. Buøi Thanh Quaát – Nguyeãn Tuaán Chi (1995), Giaùo trình loâgic hoïc, Tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp Haø Noäi.
27. Rozdextvenxki, Iu. V. (1997), Nhöõng baøi giaûng ngoân ngöõ hoïc ñaïi cöông, Ñoã Vieät Huøng dòch, NXB Giaùo duïc.
28. Hoaøng Xuaân Sính (chuû bieân) (1998), Taäp hôïp vaø logic, NXB Giaùo duïc.
29. Leâ Töû Thaønh (1991), Tìm hieåu Logich hoïc, NXB Treû, TP HCM.
30. Traàn Xuaân Tieân (1971), Luaän lyù hoïc tuù taøi II ABCD, NXB Vaên haøo, SG.
31. Nguyeãn Vaên Traán (1992), Loâgich vui, NXB Söï thaät, HN.
32. Tröôøng Ñaïi hoïc Khoa hoïc xaõ hoääi vaø Nhaân vaên (Ñaïi hoïc Quoác gia TP Hoà Chí Minh) (2003), Hoäi thaûo khoa hoïc
“Caùc vaán ñeà logic truyeàn thoáng”(kæ yeáu).
33. Nguyeãn Anh Tuaán (2000), Logic hoïc hình thöùc, NXB Ñaïi hoïc Quoác gia TP HCM.
34. Töø ñieån trieát hoïc (1975), NXB Tieán boä, Matxcôva.
35. Nguyeãn Vuõ Uyeân (1974), Ñaïi cöông luaän lyù hoïc hình thöùc, NXB Löûa thieâng, SG.
36. Nguyeãn Troïng Vaên – Buøi Vaên Möa (1995), Loâgích hoïc, Tuû saùch Ñaïi hoïc Toång hôïp TP Hoà Chí Minh.
37. Nguyeãn Troïng Vaên (2000), Loâgich hoïc, Ñaïi hoïc Khoa hoïc xaõ hoäi vaø Nhaân vaên (ÑH Quoác gia TP HCM) (löu haønh
noäi boä).
38. Löu Haø Vó (1996), Logic hình thöùc, NXB Chính trò Quoác gia.
95

Logic Hoc

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Logic Hoc

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

LÔØI NOÙI ÑAÀU

TP Hoà Chí Minh, thaùng gieâng naêm 2004

DAÃN NHAÄP VEÀ LOGIC HOÏC

1. Ñoái töôïng cuûa logic hoïc

CAÙC QUY LUAÄT CÔ BAÛN CUÛA TÖ DUY

1. Theá naøo laø quy luaät vaø quy luaät cô baûn?

LAÏI COØN TRAÙCH TOÂI

KHOÂNG LAÁY TIEÀN

EÁCH MAÁT CHAÂN KHOÂNG BIEÁT NGHE

a. KHOÂNG CAÀN HOÏC NÖÕA

b. LÖÔÕI KHOÂNG XÖÔNG

c. ÑUÙNG NHÖ LÔØI

d. CON RAÉN VUOÂNG

1. Khaùi nieäm laø gì ?

NOÄI HAØM NGOAÏI DIEÂN

CAÙ NÖÔÙC NGOÏT KN haïng KN loaïi

CAÙ ROÂ KN haïng

7. Quan heä giöõa caùc khaùi nieäm

Sô ñoà hoùa (hình 5):

Sô ñoà hoùa (hình 8):

Sô ñoà hoùa (hình 9):

8. Ñònh nghóa khaùi nieäm

Dfd: Definiendum – Khaùi nieäm ñöôïc ñònh nghóa;

Töø ñôn Töø phöùc

Töø laùy Töø ngaãu keát Töø gheùp

Töø ñôn toá Töø ña toá

9.4. Caùc quy taéc phaân chia khaùi nieäm

CAÂU HOÛI VAØ BAØI TAÄP

- (1) Caù soáng döôùi nöôùc.

E + + (5) Caù khoâng soáng treân caïn.

I Ñoái choïi döôùi O

7. Caùc pheùp lieân keát logic treân phaùn ñoaùn1

Ví duï: a: Trôøi möa. (ñ)

a b c ~a ~b ~c (∼a ∨ ∼b) (∼a ∨ ∼b) ⇒ ~c (∼b ∧ c) ((∼a∨∼b)⇒∼c) (((∼a∨∼b)⇒∼c)

CAÂU HOÛI VAØ BAØI TAÄP

1. Suy luaän laø gì?

M P Ví duï: Moïi ngöôøi ñeàu phaûi cheát,

* Hình thöù hai

P M Ví duï: Caù khoâng soáng treân caïn,

M P Ví duï: Traâu boø laø loaøi nhai laïi,

P M Ví duï: Moät soá hoa quaû laø döôïc lieäu,

b. Quy taéc cuûa caùc hình TÑL xaùc quyeát1

Hình thöù ba:

“Caù khoâng soáng treân caïn;

3.2.1.6. Caùc kieåu cuûa TÑL xaùc quyeát

b. Hình thöùc khaúng ñònh − phuû ñònh

3.2.6. Tam ñoaïn luaän hôïp hai1

(2) Xeùt tam ñoaïn luaän:

CAÂU HOÛI VAØ BAØI TAÄP

GIAÛ THUYEÁT, CHÖÙNG MINH, BAÙC BOÛ

NHAÂN TRUNG DAØI SOÁNG LAÂU

3.2.2. Baùc boû luaän cöù

3.2.3. Baùc boû luaän chöùng

CAÂU HOÛI VAØ BAØI TAÄP

You might also like