Jurnal Fiqh, No.

11 (2014) 75-96

PENYELESAIAN MASALAH PERTENTANGAN

ANTARA NAS BERASASKAN PRINSIP
MAQASID AL-SYARI‘AH

Solving Perceived Differences between Texts using

Maqasid al-Syari‘ah
Paizah Hj Ismail *

ABSTRACT

The purpose of this article is to analyse the possibility

of using Maqasid al-Syari‘ah as a method of solving
perceived differences between texts related to any
rulings. Amongst Islamic Jurists, this method is
usually known as Tarjih Maqasidi, which means
using Maqasid al-Syari‘ah as a tool or method
for solving differences between the said texts. As
known by Islamic scholars, Maqasid al-Syari‘ah
is associated with the concept of bringing benefit
(maslahah) and preventing harm (mafsadah).
This means using benefit (maslahah) as the basis
of acceptance of any deed as well as using harm
(mafsadah) as the basis of rejection. Among the key
findings of this paper is that what was said by jurists
concerning contradiction between the texts is only
from the perspective of the scholar, whereas, in fact,
it is not. Based on the fact that the confusion arises in
the mind of the scholars, the issue can be resolved by
referencing to the principles above, which is to bring
benefit (maslahah) and prevent harm (mafsadah).

Keywords: Maqasid al-Syari‘ah, Conflict, Tarjih Maqasidi,

Maslahah, Mafsadah
* Konsultan, Jabatan Fiqh dan Usul, Akademi Pengajian Islam, Universiti
Malaya, paizahismail@um.edu.my
Jurnal Fiqh, No. 11 (2014) 75-96

PENDAHULUAN
Dalam pengajian Syariah, masalah pertentangan antara nas
biasa disebut sebagai Tarjih Maqasidi (‫الرتجيح املقاصدي بني‬
‫)النصوص املتعارضة‬. Sebagaimana maklum, tarjih bermaksud
menentukan kecenderungan.1 Dalam pengajian syariah, istilah
ini mula digunakan dalam konsep yang sempit, iaitu melakukan
penyelesaian antara hadis-hadis yang bertentangan antara satu
sama lain. Kemudian ia berkembang sehingga merangkumi ruang
lingkup yang lebih luas termasuk menyelesaikan pertentangan
antara nas secara umum dan antara hukum ijtihad yang pelbagai.2
Sementara maqasid pula bermaksud objektif.3 Dalam pengajian
syariah, pada mulanya ia digunakan oleh para fuqaha zaman klasik
secara tidak sistematik. Kemudian ia telah distruktur sebagai
satu idea dan seterusnnya sebagai satu konsep dalam memahami
matlamat yang menjadi objektif kepada syariah Islam. Penstukturan
ini kemudiannya menjadi begitu jelas apabila dihuraikan oleh
al-Syatibi dalam al-Muwafaqat.4 Huraian beliau itu kemudian
diterima umum sebagai metod baru dalam memahami syariah,
iaitu berasaskan maqasid al-syari‘ah.5

KEDUDUKAN TARJIH MAQASIDI DALAM USUL FIQH

Dalam sejarah perkembangan usul fiqh, tarjih maqasidi ini
mengalami pelbagai peringkat perkembangan. Pada mulanya ia
bersifat sebagai tarjih secara umum yang merupakan satu metod
dalam menyelesaikan pertentangan antara hadis. Dalam bentuk
ini banyak kitab telah ditulis, termasuk oleh al-Imam al-Syafi‘i
1
‘Abd al-Qadir al-Razi, Mukhtar al-Sahah (al-Qahirah al-Halabi,
1950), 253; Ibn Manzur, Lisan al-‘Arab (Bayrut: Dar Sadir, 1990),
2:445.
2
Al-Sarakhsi, Usul al-Sarakhsi (Bayrut: Dar al-Ma‘rifah, 1997), 2 :
222; Fakhr al-Din al-Razi, al-Mahsul fi ‘Ilm al-Usul (Bayrut: Dar
al-Kutub al-‘Ilmiyyah, 1999), 2:78.
3
Al-Razi, al-Mahsul fi ‘Ilm al-Usul, 562; Ibn Manzur, Lisan al-‘Arab,
3 : 355.
4
Al-Syatibi, al-Muwafaqat fi Usul al-Syari‘ah (Bayrut: Dar al-Kutub
al-‘Ilmiyyah, t. t), 2 : 3.
5
Al-Raysuni, Nazariyyat al-Maqasid ‘inda al-Imam al-Syatibi
(Bayrut: Dar al-‘Alamiyyah li al-Kuttab al-Islami,1992), 5.

76
 Penyelesaian Masalah Pertentangan Antara Nas
Berasaskan Prinsip Maqasid al-Syari‘ah

di bawah tajuk Mukhtalaf al-Hadith, Ibn Qutaybah yang menulis

ta’wil Mukhtalaf al-Hadith dan Musykil al-Qur’an. Selain mereka
ialah al-Tabrizi yang menulis buku Misykat al-Masabih, al-Yazidi
yang menulis buku al-Ta‘arud wa al-Tarjih dan al-Tahawi yang
menulis Ta’wil Musykil al-Qur’an.6
Apabila pengajian usul fiqh berkembang pesat dengan lahirnya
para ulama yang memberi tumpuan kepada penulisan kitab-kitab
dalam ilmu usul, juga mazhab-mazhab fiqh yang menggunakan
metod masing-masing dalam memahami hukum, masalah tarjih
ini menjadi salah satu tumpuan masing-masing dan dibincangkan
dengan cara yang lebih meluas. Ulama yang paling awal menulis
kitab seperti ini ialah al-Imam al-Syafi‘i dalam al-Risalah. Beliau
kemudian diikuti oleh para ulama usul fiqh yang lain. Walaupun
mereka ini menulis kitab-kitab usul fiqh dalam pelbagai metod,
namun mereka semua memperkatakan tentang tarjih ini. Sementara
konsep maqasid al-syari‘ah sebagai asas tarjih pula disebut oleh
sebahagian daripada mereka dan telah mencapai tahap kematangan
dalam kitab al-Muwafaqat karangan al-Syatibi.

Pengertian Pertentangan Nas

“Nas” yang dimaksudkan di sini ialah dalil hukum daripada al-
Quran atau al-Sunnah. Dengan kata lain, ayat-ayat al-Quran dan
hadis-hadis Rasulullah SAW dalam kedudukannya sebagai sumber
hukum.
Sedangkan pertentangan (ta‘arud) pula bermaksud perbezaan
erti yang boleh menghalang daripada nas-nas berkenaan diguna
pakai. Menurut al-Sarakhsi, ta‘arud ialah pertentangan antara dua
alasan hukum (al-hujjah) yang sama taraf sampai kepada peringkat
setiap satu daripada kedua-duanya memberi erti yang bertentangan
daripada yang diberikan oleh yang satu lagi, misalnya antara halal
dan haram, pensabitan (al-ithbat) dan penafian (al-nafy) dan

6
Al-Barzanji, al-Ta‘arud wa al-Tarjih bayna al-Adillah al-Syar‘iyyah
(Bayrut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah, 1996), 1 : 9.

77
Jurnal Fiqh, No. 11 (2014) 75-96

sebagainya.7 Kata al-Syawkani, ia bermaksud pertentangan dua

dalil sampai kepada peringkat menafikan antara satu sama lain.8
Walau bagaimanapun ungkapan di atas tidak sepatutnya
memberi erti bahawa nas-nas syarak sebenarnya boleh
bertentangan antara satu sama lain. Ini kerana anggapan seperti itu
bercanggah dengan hakikat kesempurnaan (al-kamal) Allah SWT.
Apa yang sebenarnya hanyalah pertentangan pada pandangan atau
penafsiran mujtahid (penyelidik) sahaja.9

Latar Belakang Sejarah

Pada zaman Rasulullah SAW soal pertentangan antara dua nas
tidak pernah timbul atau diperkatakan kerana wahyu masih terus
turun. Apa yang ada hanyalah pemansuhan (al-naskh) yang
berlaku bagi memenuhi keperluan prinsip beransur-ansur (al-
tadarruj) dalam menentukan hukum.10 Walau bagaimanapun,
dalam pemansuhan ini sebenarnya ada sifat pertentangan (ta‘arud)
antara nas. Ini kerana dalam sesetengah kes terdapat pertentangan
antara nas yang memansuhkan (al-nasikh) dan nas yang kena
mansuh (mansukh). Antara contoh, pemansuhan yang berlaku
terhadap hukum meminum arak. Begitupun hal berkenaan tidak
menimbulkan apa-apa masalah. Ini adalah disebabkan Rasulullah
masih hidup dan segala persoalan dijawab oleh Baginda SAW.
Persoalan pertentangan antara nas ini benar-benar lahir
pada zaman sahabat terutama yang berkait dengan hadis.
Dalam mengatasi masalah ini, para ulama generasi berkenaan
menggunakan metod yang mereka rasakan sesuai. Antara metod
yang digunakan ialah pengutamaan (al-tarjih) salah satu daripada
nas-nas yang bertentangan itu atau melakukan kompromi (al-
tawfiq) antara keduanya atau menasakhkan (al-naskh) salah satu
daripada keduanya. Antara contoh yang terus disebut sampai ke
hari ini ialah bagaimana mereka menyelesaikan pertentangan nas

7
Al-Sarakhsi, Usul al-Sarakhsi, 2 : 14.
8
Al-Syawkani, Irsyad al-Fukhul ila Tahqiq ‘Ilm al-Usul (Bayrut:
Mu’assasah al-Kutub al-Thaqafiyyah, 1995), 454.
9
Al-Syatibi, al-Muwafaqat fi Usul al-Syari‘ah, 4 : 217.
10
‘Abd al-Karim Zaydan, al-Madkhal li Dirasat al-Syari‘ah al-
Islamiyyah (Bayrut: Mu’assasah al-Risalah, 1989), 95.

78
 Penyelesaian Masalah Pertentangan Antara Nas
Berasaskan Prinsip Maqasid al-Syari‘ah

dalam masalah ‘iddah perempuan mengandung yang kematian

suami.
Ayat pertama yang berkaitan dengan idah bermaksud wanita
yang kematian suami perlu beridah empat bulan sepuluh hari (al-
Baqarah: 234), sementara ayat yang kedua pula bermaksud wanita
yang diceraikan oleh suaminya sewaktu mengandung perlu beridah
sampai melahirkan anak dalam kandungannya (al-Talaq: 4). Bagi
menyelesaikan masalah pertentangan berkenaan, satu golongan
iaitu Ibn Mas‘ud, Ibn ‘Abbas dan ‘Ali r.a. menggunakan metod
kompromi (al-tawfiq). Hasilnya, idah bagi wanita berkenaan akan
berlanjutan mengikut mana satu tempoh yang paling panjang
(ab‘ad al-ajalayn). Golongan kedua pula iaitu Abu Sa‘id al-
Khudri menggunakan metod nasakh (al-naskh) iaitu dengan
pandangan bahawa ayat 4 surah al-Talaq menasakhkan ayat 234
surah al-Baqarah kerana ia turun lebih terkemudian. Berasaskan
pendekatan ini idah bagi wanita berkenaan akan habis bila sahaja
dia melahirkan anak dalam kandungannya itu.11

Keperluan Asas Dalam Melakukan Tarjih

Berasaskan Maqasid al-SYari‘ah
Melakukan tarjih dalam kerangka maqasidi memerlukan
pengecaman terhadap nilai yang dianggap oleh syarak sebagai
maqasid untuk dijadikan sebagai asas kepada tarjih berkenaan.
Hal ini berkait rapat dengan apa yang disebut sebagai maslahah
yang diambil kira oleh syarak (‫ )املصاحل املعتربة عند الشرع‬dan objektif
sebenar syarak di sebalik arahan nas dan hukumnya (‫ما يقصده‬
‫)الشارع من خطاباته ونصوصه وأحكامه‬. Ini bererti bahawa tarjih
maqasidi dalam menyelesaikan masalah pertentangan antara nas
perlu melalui peringkat-peringkat berikut:

1. Menolak Pertentangan:
Apa yang jelas, tarjih tidak akan berlaku kecuali berlaku

Al-San‘ani, Subul al-Salam Syarh Bulugh al-Maram min Jam‘

11

Adillat al-Ahkam (Bayrut: Dar al-Ma‘rifah,1998) 3 : 308; Ibn Rusyd

al-Qurtubi, Bidayat al-Mujtahid wa Nihayat al-Muqtasid (Bayrut:
Dar Ihya’ al-Turath al-‘Arabi, 1996) 2 : 94.

79
Jurnal Fiqh, No. 11 (2014) 75-96

pertentangan antara dua nas berkenaan. Maksudnya,

pertentangan dihapuskan dengan apa cara sekalipun
termasuk melalui cara tarjih bila sahaja ia berlaku.

2. Beramal Dengan Dalil:

Wahyu yang dapat dilihat dan difahami melalui nas-
nas syarak diturunkan bagi tujuan untuk dipatuhi dan
diamalkan. Apa-apa pertentangan antara nas-nas berkenaan
boleh mengganggu objektif berkenaan. Oleh kerana itu,
tarjih berperanan menentukan bahawa objektif berkenaan
terlaksana. Berasaskan peranannya ini, ia perlu diguna
pakai iaitu setelah usaha untuk melakukan kompromi (al-
tawfiq) antara nas-nas yang bertentangan itu tidak berhasil.

3. Melihat Secara Menyeluruh:

Melakukan tarjih memerlukan kepada pandangan yang
menyeluruh atau komprehensif terhadap segala nas
yang mungkin mempunyai pengertian yang berbeza
daripada yang akan digunakan olehnya sebagai asas
hukum berkenaan. Maksudnya, seseorang mujtahid atau
penyelidik tidak boleh semata-mata berpegang kepada
mana-mana nas tanpa mengambil kira nas-nas lain yang
mungkin mempunyai arahan atau kehendak yang berbeza.
Pandangan yang komprehensif inilah yang memungkinkan
mereka melakukan kompromi atau tarjih atau nasakh atau
menggugur (isqat) antara nas-nas berkenaan mengikut
metod yang digunakan.

Cara-Cara Melakukan Tarjih Maqasidi

Kenyataan bahawa tarjih maqasidi mempunyai pelbagai cara
untuk menyelesaikan pertentangan antara nas memberi pengertian
bahawa ia adalah suatu konsep yang luas dan mempunyai
pelbagai cara untuk direalisasikan. Malah tarjih maqasidi itu
sendiri merupakan sebahagian kecil daripada konsep tarjih yang
besar. Semua ini menunjukkan bagaimana besarnya usaha yang
perlu dilakukan oleh mujtahid atau penyelidik berkenaan dalam
menyelesaikan pertentangan antara nas Syarak. Oleh kerana itu,

80
 Penyelesaian Masalah Pertentangan Antara Nas
Berasaskan Prinsip Maqasid al-Syari‘ah

dalam menyelesaikan masalah sebesar ini para fuqaha biasanya

akan berbeza pendapat.
Sehubungan itu, sebaiknya dijelaskan di sini bahawa para ulama
dari zaman ke zaman boleh disifatkan sebagai telah bersepakat
bahawa maqasid al-syari‘ah bertonggak atas tiga prinsip. Pertama:
menghasilkan kebaikan dan menolak keburukan (‫جلب املصلحة ودفع‬
‫)املفسدة‬. Kedua: pembahagian maslahah kepada tiga peringkat,
iaitu kepentingan asas, keperluan biasa dan pelengkap (nilai
tambah) (‫)املصاحل الثالث من الضروريات واحلاجيات والتحسينيات‬. Ketiga:
pembahagian kepentingan asas kepada lima, iaitu menjaga agama,
nyawa, keturunan, harta dan akal. Tiga prinsip inilah yang akan
dihuraikan dalam artikel ini sebagai asas kepada tarjih maqasidi.

Asas Pertama: Menghasilkan Kebaikan dan Menolak

Keburukan
Ia merupakan prinsip paling asas dalam maqasid al-syari‘ah.
Berasaskan prinsip ini, segala hukum dalam syariah Islam
bertujuan untuk menghasilkan kebaikan dan menolak keburukan.12
Maksudnya, kebaikan (al-maslahah) merupakan hasil daripada
segala perbuatan yang selaras dengan kehendak syarak iaitu yang
mampu mencapai objektif syariah untuk memberi kebahagiaan dan
kesejahteraan manusia di dunia dan akhirat. Sementara keburukan
(al-mafsadah) pula adalah sebaliknya iaitu hasil daripada segala
perbuatan yang tidak selaras dengan kehendak syarak iaitu yang
akan menghalang objektif syarak untuk memberi kebahagiaan dan
kesejahteraan bagi manusia di dunia dan akhirat.13
Dengan mengambil kira prinsip di atas, cara melakukan tarjih
maqasidi bagi menyelesaikan pertentangan antara nas adalah
seperti berikut14:

12
‘Izz al-Din ‘Abd al-Salam, al-Qawa‘id al-Kubra; Qawa‘id al-Ahkam
fi Islah al-Anam (Damshiq: Dar al-Qalam, 2007), 1:11.
13
Yusuf al-Alim, al-Maqasid al-‘Ammah li Syari‘ah Islamiyyah
(Herndon: The International Institue of Islamic Though, 1994), 140.
14
Al-Ghazzali, al-Mustasfa min ‘Ilm al-Usul (Bayrut: Dar al-Kutub
al-‘Ilmiyyah, 1413), 1 : 222, ‘Izz al-Din ‘Abd al-Salam, al-Qawa‘id
al-Kubra, 1 : 5 & 42, al-Zarkasyi, al-Bahr al-Muhit fi Usul al-fiqh
(Qahirah: Dar al-Kutub, 1994) 8 : 218.

81
Jurnal Fiqh, No. 11 (2014) 75-96

1. Apabila berlaku pertentangan antara dua nas, sekiranya

salah satu daripadanya boleh menghasilkan kebaikan dan
yang satu lagi boleh menolak keburukan, maka nas yang
kedua iaitu yang boleh menolak keburukan perlu diutama-
kan.15
2. Sekiranya kedua-dua nas yang bertentangan itu sama-
sama boleh menghasilkan kebaikan atau sama-sama boleh
menolak keburukan, maka keutamaan perlu diberi mengikut
saiz kebaikan yang boleh dihasilkan atau keburukan yang
boleh ditolak oleh masing masing.
3. Sekiranya kebaikan yang boleh dihasilkan atau keburukan
yang boleh ditolak itu salah satunya berkait dengan
keduniaan dan yang satu lagi berkait dengan akhirat
maka yang berkait dengan akhirat perlu diutamakan.
Bagaimanapun kalau yang berkait dengan akhirat itu ialah
menghasilkan kebaikan sementara yang berkait dengan
keduniaan itu ialah menolak keburukan, maka yang berkait
dengan menolak keburukan di dunia itu perlu diutamakan
daripada yang boleh menghasilkan kebaikan di akhirat.
4. Sekiranya kebaikan yang boleh dicapai atau keburukan yang
boleh ditolak oleh sesuatu nas itu bersifat untuk individu
dan yang satu lagi itu bersifat untuk umum maka yang
bersifat umum iaitu untuk orang awam itu perlu diutamakan
daripada yang bersifat individu atau peribadi.
5. Sekiranya salah satu daripada kebaikan atau keburukan itu
bersifat segera dan yang satu lagi bersifat sebaliknya maka
yang bersifat segera itu perlu diutamakan.

Antara contoh biasa dalam fiqh bagi kes-kes seperti ini ialah
masalah perwalian dalam perkahwinan. Sejak zaman awal fiqh
Islam lagi iaitu sesudah wafat Rasulullah SAW, para fuqaha
berbelah-bagi dalam menentukan hukum berkenaan kerana
terdapat nas-nas yang bertentangan mengenainya. Satu golongan
berpendapat ia sesuatu yang wajib ada. Maksudnya tiada
perkahwinan yang boleh berlaku tanpa wali. Sementara golongan
yang satu lagi berpendapat sebaliknya. Perbezaan pendapat
15
Al-Syatibi, al-Muwafaqat, 2 : 21; al-‘Izz Ibn ‘Abd Salam, al-Qawa‘id
al-Kubra, 1 : 5.

82
 Penyelesaian Masalah Pertentangan Antara Nas
Berasaskan Prinsip Maqasid al-Syari‘ah

ini berlaku kerana terdapat dua hadis Rasulullah SAW yang

kelihatannya bertentangan antara satu sama lain. Jumhur fuqaha
yang berpegang dengan pendapat pertama berpegang dengan
hadis Rasulullah SAW yang berbunyi:

.‫أميا امرأة نكحت بغري إذن وليها فنكاحها باطل‬

Maksudnya: “Mana-mana perempuan yang bernikah
tanpa keizinan walinya maka pernikahannya itu
batal.”
(Diriwayatkan oleh al-Arba‘ah kecuali al-Nasa‘i).

Sementara golongan yang lain iaitu mazhab Hanafi yang

berpendapat ia boleh berlaku dalam kes janda berpegang dengan
satu hadis lain yang berbunyi:

‫أحق بنفسها من وليها والبكر يف نفسها واذهنا سكوهتا تستأمر‬

.‫الثيب‬
Maksudnya: “Seorang janda lebih berhak keatas
dirinya daripada walinya, sementara anak dara pula
perlu diminta kebenaran (untuk ianya dikahwinkan),
dan keizinannya (dikira berlaku) dengan cara
berdiam diri.”
(Riwayat Muslim)

Titik pertentangan antara dua nas ini ialah pada persoalan

tentang syarat izin wali dalam perkahwinan seorang wanita
yang akil baligh. Hadis pertama memberi erti ia merupakan
syarat yang wajib dipatuhi kerana ia secara jelas menegaskan
bahawa perkahwinan tanpa keizinan wali hukumnya batal tanpa
membezakan sama ada perkahwinan itu melibatkan anak dara atau
janda. Sedangkan hadis yang kedua pula memberi erti sebaliknya,
iaitu seorang janda berhak mengahwinkan dirinya sama ada
dengan persetujuan walinya atau sebaliknya.16
Ibn Rusyd, Bidayat al-Mujtahid, 2 : 11, ‘Ali Hasab Allah, al-Zawaj
16

fi al-Syari‘ah al-Islamiyyah (Qahirah: Dar Nahr al-Nayl, t. t.),

128; Muhammad ‘Uqlah, Dirasat fi al-Fiqh al-Muqarin (‘Umman:
Maktabah al-Risalah al-Hadithah, 1983), 138.

83
Jurnal Fiqh, No. 11 (2014) 75-96

Dalam menyelesaikan permasalahan ini, para ulama dari kedua-

dua belah pihak telah cuba sedaya upaya dengan menggunakan
pelbagai cara dan metod, termasuk metod kompromi (al-tawfiq)17
dan pengutamaan (al-tarjih).18 Namun, sampai sekarang para
ulama masih berbeza pendapat dan kedua-dua pendapat di atas
mempunyai penyokong masing-masing. Pendapat pertama
didokong oleh jumhur fuqaha, sementara pendapat kedua
pula mendapat dokongan daripada mazhab Hanafi. Walau
bagaimanapun, persoalan tentang pihak mana yang lebih tepat,
ia tidak akan diperbincangkan dalam artikel ini. Ia kerana artikel
ini bertujuan menunjukkan cara bagaimana penyelesaian secara
tarjih maqasidi dilakukan dalam keadaan seperti itu.
Dari perspektif maqasidi, salah satu daripada dua hadis
berkenaan bersifat menghasilkan kebaikan dan yang satu lagi
bersifat menolak keburukan. Hadis pertama yang mensyaratkan
izin wali lebih bersifat menolak keburukan iaitu kemungkinan
kesilapan perempuan berkenaan dalam membuat keputusan
yang berkait dengan pemilihan suami memandangkan kurang
pengalaman yang ada. Sementara hadis kedua pula lebih bersifat
menghasilkan kebaikan iaitu kebebasan bertindak bagi kaum
wanita bagi memutuskan hal yang berkaitan dengan diri mereka
sendiri.
Mengikut kaedah yang telah digariskan di atas, dalam keadaan
berlaku pertentangan antara satu sama lain, nas yang bersifat
menolak keburukan akan diutamakan berbanding dengan nas
yang bersifat menghasilkan kebaikan. Oleh yang demikian,
dalam contoh ini hukum syarat perlu mendapat keizinan wali
perlu diutamakan daripada hukum memberi kebebasan kepada
perempuan berkenaan untuk mengahwinkan dirinya sendiri iaitu
tanpa perlu meminta izin daripada wali.
17
Antara contoh langkah seperti ini ialah apa yang dilakukan oleh
para ulama mazhab Hanafi dengan menghuraikan hadis pertama
sebagai bermaksud “hamba” (‫)األمة‬. Maksudnya, tanpa keizinan wali,
pernikahan seorang “hamba” batal, tetapi sebaliknya pernikahan
bagi seorang “Merdeka” (‫)احلرة‬. Tafsiran seperti ini telah ditolak oleh
jumhur ulama. Lihat al-Barzanji, al-Ta‘arud wa al-Tarjih, 1 : 230.
18
Caranya ialah dengan mengatakan bahawa hadis pertama lebih tegas
dan tidak boleh memberi erti yang lain. Maka ia perlu diutamakan
berbanding hadis kedua. Lihat al-Barzanji, Ibid, 2 : 199.

84
 Penyelesaian Masalah Pertentangan Antara Nas
Berasaskan Prinsip Maqasid al-Syari‘ah

Asas Kedua: Pembahagian Maslahah Kepada Tiga Kategori

Hal ini berkaitan dengan salah satu daripada dua aspek nilai
dalam teori maqasidi iaitu menghasilkan kebaikan. Apa yang
dimaksudkan dengan tiga kategori berkenaan ialah pembahagian
kebaikan (al-masalih) kepada tiga iaitu kepentingan asas (al-
daruriyyat), keperluan biasa (al-hajiyyat) dan pelengkap/nilai
tambah (al-tahsiniyyat).19
Kepentingan asas (al-daruriyyat) bermaksud hal-hal yang
berkait dengan soal survival didunia dan akhirat. Keperluan
biasa (al-hajiyyat) pula bermaksud hal-hal yang berkait dengan
kesenangan hidup. Walaupun tanpanya manusia masih mampu
hidup, tetapi susah dan sukar. Sementara pelengkap/nilai tambah
(al-tahsiniyyat) pula bermaksud hal-hal yang berkait dengan
keselesaan dan kemewahan hidup. Di samping itu, setiap kategori
ini mempunyai pelengkap (mutammimat/mukammilat) masing-
masing.
Berdasarkan kepada kategori-kategori ini, cara melakukan
pengutamaan atau tarjih adalah seperti berikut:20
1. Bila berlaku pertentangan antara dua nas, salah satu
daripadanya mengandungi hukum yang berkait dengan
perkara kepentingan asas (al-daruriyyat), sementara yang
satu lagi itu mengandungi hukum yang berkait dengan
keperluan biasa (al-hajiyyat) atau pelengkap/nilai tambah
(al-tahsiniyyat) maka yang pertama akan diutamakan
berbanding yang satu lagi.
2. Sekiranya salah satu daripada dua nas berkenaan berkaitan
dengan keperluan biasa (al-hajiyyat) sementara yang
satu lagi itu berkaitan dengan pelengkap/nilai tambah
(al-tahsiniyyat) maka yang berkait dengan keperluan (al-
hajiyyat) itu diutamakan.
3. Kalau salah satu daripada dua nas berkenaan berkait
dengan pelengkap (mukammilat) bagi kepentingan asas

Al-Raysuni, Nazariyyat al-Maqasid, 34.

19

Al-Razi, al-Mahsul fi ‘Ilm al-Usul, 2 : 420, al-Amidi, al-Ihkam fi

20

Usul al-Ahkam (Sa‘udiyyah: Dar al-Sami‘i, 2003), 286; Ibn al-Hajib,

Muntaha al-Usul wa al-Aman fi ‘Ilm al-Usul wa Jadal (Bayrut: Dar
al-Kutub al-‘Ilmiyyah, 1985), 227.

85
Jurnal Fiqh, No. 11 (2014) 75-96

(al-daruriyyat) sementara yang satu lagi itu berkait dengan

keperluan biasa (al-hajiyyat) atau pelengkap (mukammilat)
baginya, maka yang menjadi pelengkap kepada kepentingan
asas itu perlu diutamakan.
4. Sekiranya nas yang pertama itu berkait dengan pelengkap
(mukammilat) bagi keperluan (al-hajiyyat). Sedangkan yang
satu lagi itu berkait dengan nilai tambah (al-tahsiniyyat)
atau pelengkap baginya maka nas yang pertama itu perlu
diutamakan.

Contoh-contoh dari kitab-kitab Fiqh:

Salah satu contoh yang selalu diberikan berkait dengan kaedah
ini ialah berkenaan dengan idah perempuan hamil yang kematian
suami. Sejak dahulu sampai sekarang para fuqaha berbeza
pendapat tentang masalah berkenaan. Masing-masing mempunyai
cara yang tersendiri menyelesaikan masalah pertentangan antara
ayat-ayat yang berkaitan. Ayat-ayat tersebut ialah:

‫ﭑﭒﭓﭔﭕﭖﭗ‬
‫ﭘﭙ ﭚ‬
Maksudnya: “Dan orang-orang yang meninggal
dunia daripada kamu, sedangkan mereka
meninggalkan isteri-isteri, hendaklah isteri-isteri itu
menahan diri mereka (beredah) selama empat bulan
sepuluh hari.”
(al-Baqarah : 234)

‫ﯪﯫﯬﯭﯮﯯ‬
Maksudnya: “Dan perempuan yang mengandung
tempoh idah mereka ialah hingga mereka melahirkan
anak yang dikandungnya.”
(al-Talaq : 4)

86
 Penyelesaian Masalah Pertentangan Antara Nas
Berasaskan Prinsip Maqasid al-Syari‘ah

Dalam memahami hukum berkenaan berasaskan ayat-ayat di

atas, para fuqaha berpecah kepada dua mazhab. Mazhab pertama
berpendapat idah perempuan seperti itu perlu berasaskan tempoh
yang lebih lama. Maksudnya, sekiranya dia melahirkan anaknya
dalam tempoh sebelum genap empat bulan sepuluh hari maka
edahnya akan berlanjutan sehingga genap bilangan bulan dan hari
berkenaan. Tetapi sebaliknya kalau dia belum melahirkan anaknya
itu dalam tempoh berkenaan, idahnya perlu berlanjutan sampai
dia melahirkan anaknya.
Pendapat ini berasaskan kepada metod kompromi (al-jam‘/al-
tawfiq). Maksudnya, oleh kerana ayat pertama di atas memberi
erti dengan jelas bahawa idah perempuan yang kematian suami
itu adalah selama tempoh empat bulan sepuluh hari tanpa
membezakan antara sama ada dia hamil atau tidak. Sedangkan ayat
kedua pula khusus mengenai idah perempuan hamil, iaitu sampai
dia melahirkan anak dalam kandungannya itu tanpa membezakan
sama ada dia kematian suami atau diceraikan oleh suaminya. Maka
hukum-hukum berkenaan kelihatannya bertentangan antara satu
sama lain dalam kes di atas, iaitu apabila perempuan berkenaan
mengalami kematian suami sewaktu dia mengandung.
Bagi menyelesaikan masalah berkenaan, pandangan pertama
ini memilih jalan kompromi iaitu menggunapakai hukum yang
terdapat dalam kedua-dua ayat berkenaan secara sekaligus tanpa
mengabaikan mana-mana satu dari keduanya. Berasaskan kepada
metod inilah lahirnya kesimpulan bahawa perempuan berkenaan
perlu beridah bagi tempoh yang terpanjang. Dalam fiqh klasik,
pendapat ini menjadi pegangan atau mazhab Ibn ‘Abbas dan ‘Ali
Ibn Abi Talib21
Sementara pendapat kedua pula menegaskan bahawa idah
berkenaan akan habis bila sahaja dia melahirkan anak dalam
kandungannya itu, baik sebelum atau selepas habis tempoh
empat bulan sepuluh hari. Pendapat ini berasaskan kepada metod
pemansuhan (al-naskh). Berasaskan metod ini ayat pertama, iaitu
ayat 234 Surah al-Baqarah dikira telah dinasakhkan oleh ayat ke-2,
iaitu ayat ke-4 Surah al-Talaq yang telah diturunkan terkemudian
daripada ayat pertama tadi. Ini bererti, dalam keadaan biasa idah

Ibn Rusyd al-Qurtubi, Bidayat al-Mujtahid, 2 : 95, Al-San‘ani, Subul

21

al-Salam, 3 : 308.

87
Jurnal Fiqh, No. 11 (2014) 75-96

perempuan kematian suami adalah selama empat bulan sepuluh

hari. Walau bagaimanapun khusus bagi perempuan yang hamil dia
tidak perlu menunggu tempoh berkenaan tetapi sebaliknya perlu
berasaskan tempoh dia melahirkan anak berkenaan. Maksudnya
berlaku pemansuhan (al-naskh) dalam kes perempuan hamil
sahaja. Pendapat ini menjadi pegangan jumhur fuqaha.22
Untuk menggunakan metod tarjih maqasidi dalam persoalan
ini, analisis perlu dibuat berasaskan kepada dua persoalan.
Pertamanya tentang kemungkinan ia dapat dilaksanakan dan
keduanya sama ada kedua-dua pendapat berkenaan selaras dengan
maqasid yang berkenaan.
Dari perspektif maqasidi, idah bukan sahaja bertujuan untuk
memastikan rahim wanita berkenaan tidak lagi mengandungi
apa-apa peninggalan daripada suami yang lepas tetapi ia juga
bertujuan untuk menyatakan rasa kesetiaan terhadap suami yang
telah meninggal. Objektif ini dapat difahami daripada ayat yang
pertama di atas yang menentukan tempoh empat bulan sepuluh
hari perlu dilalui sama ada pada waktu itu perempuan berkenaan
mengandung ataupun tidak. Ini adalah kerana jika sekadar untuk
memastikan kebersihan rahim daripada apa-apa peninggalan
suami yang lepas, tentu sekali ia bertentangan dengan kehendak
satu ayat lain yang menegaskan bahawa idah perempuan yang
diceraikan adalah selama tiga quru’ (thalathah quru’).23 Ini
bererti bahawa objektif kepada hukum berkenaan iaitu beridah
selama empat bulan sepuluh hari itu lebih kepada menyatakan
rasa kesetiaan terhadap suami yang telah meninggal itu. Objektif
ini dari perspektif maqasid al-syari‘ah tergolong dalam kategori
pelengkap/nilai tambah (al-tahsiniyyat) kerana ia berkait dengan
soal moral dan bukan soal survival (al-daruriyyat) atau kepentingan
hidup biasa (al-hajiyyat).24
Walau bagaimanapun, tujuan atau objektif untuk memastikan
kebersihan rahim dari peninggalan suami yang lepas itu jelas sekali
ditegaskan oleh ayat kedua di atas. Apabila anak dalam kandungan
berkenaan lahir, rahim tentu sekali menjadi bersih dari sebarang
peninggalan suami terdahulu. Objektif yang sama juga terdapat
22
Ibn Rusyd, Ibid, 2 : 94
23
Al-Baqarah: 228
24
Al-Ghazzali, al-Mustasfa, 1 : 217.

88
 Penyelesaian Masalah Pertentangan Antara Nas
Berasaskan Prinsip Maqasid al-Syari‘ah

dalam ayat 228 Surah al-Baqarah yang menentukan tiga quru’

sebagai tempoh idah bagi perempuan aktif haid yang diceraikan
oleh suaminya. Dari perspektif maqasid al-syari‘ah, objektif ini
tergolong dalam kategori kepentingan asas (al-daruriyyat) kerana
ia berkait rapat dengan soal menjaga keturunan (hifz al-nasal).
Maka berasaskan kepada kaedah yang digariskan di atas,
tarjih maqasidi lebih cenderung kepada mengutamakan (al-
tarjih) nas yang menentukan hukum yang berkait dengan soal
kepentingan asas (al-daruriyyat), iaitu menjaga keturunan (hifz
al-nasal) berbanding dengan nas yang satu lagi yang menentukan
hukum yang berkait dengan nilai tambah (al-tahsiniyyat) iaitu
menyatakan kesetiaan terhadap suami yang telah meninggal. Ini
bererti, pandangan kedua di atas, iaitu idah perempuan berkenaan
perlu ditentukan berasaskan tarikh dia melahirkan anak dalam
kandungannya itu lebih utama diterima daripada pandangan
pertama, iaitu berasaskan kepada tempoh yang paling lama antara
melahirkan anak dan empat bulan sepuluh hari. Dengan kata lain,
penyelesaian secara kompromi (al-tarjih) antara nas-nas berkenaan
dalam masalah ini tidak boleh diterima kerana ia bertentangan
dengan maqasid al-syari‘ah. Walau bagaimanapun penyelesaian
secara tarjih maqasidi ini tidak memberi erti pemansuhan (al-
naskh) sebagai asas penyelesaian kerana antara kedua nas yang
bertentangan itu masih boleh ditentukan keutamaannya (al-tarjih)
berasaskan tarjih maqasidi.

Asas Ketiga: Pembahagian Kepentingan Asas Kepada Lima

(al-Daruriyyat al-Khams)
Lima kepentingan ini merupakan objektif paling asas dalam
Shariah Islam. Kerana itu selain disebut sebagai lima kepentingan
asas (al-daruriyyat al-khams), ia juga dikenali sebagai prinsip
yang lima (al-usul al-khams) atau objektif yang lima (al-maqasid
al-khams). Kelima-lima kepentingan ini ialah agama, nyawa, akal,
keturunan dan harta.25 Berasaskan konsep maqasid al-syari‘ah, apa
sahaja yang boleh menjaga kepentingan lima perkara ini dilihat
sebagai maslahah iaitu kebaikan. Sebaliknya apa sahaja yang

Urutan ini berasaskan kepada apa yang disebut oleh al-Ghazzali

25

dalam al-Mustasfa. Lihat: al-Ghazzali, al-Mustasfa, 1 : 217.

89
Jurnal Fiqh, No. 11 (2014) 75-96

boleh menggugat kepentingan lima perkara ini dilihat sebagai

mafsadah iaitu keburukan.
Penjagaan terhadap lima kepentingan ini perlu berlaku
berasaskan dua dimensi sekali gus, iaitu positif dan negatif. Dari
perspektif positif, ia bererti menghasilkan apa sahaja yang boleh
menegakkan kepentingan berkenaan. Sementara dari perspektif
negatif pula ialah menentang atau menghapuskan apa sahaja yang
boleh mengancam kepentingan berkenaan.26 Maka, berasaskan
prinsip di atas, cara melakukan tarjih maqasidi adalah seperti
berikut:
1. Apabila berlaku pertentangan antara dua nas, kalau salah
satu daripadanya mengandungi objektif untuk menjaga
kepentingan agama sedangkan yang satu lagi bertujuan
untuk menjaga kepentingan nyawa, maka nas yang bertujuan
untuk menjaga kepentingan agama itu perlu diutamakan (al-
tarjih). Begitulah juga dalam pertentangan-pertentangan
yang lain, dimana yang lebih asas berdasarkan rentetan
yang disebut di atas tadi perlu diutamakan.
2. Yang dimaksudkan disini bukan sahaja kepentingan itu
sendiri tetapi juga apa-apa yang berkait rapat (mukammilat)
dengannya. Antara contoh perkara yang berkait rapat
dengan kepentingan agama ialah seperti pendidikan agama,
masjid dan sebagainya. Antara contoh perkara yang berkait
rapat dengan nyawa pula ialah keselamatan dan kesihatan.
Antara perkara yang berkait rapat dengan akal pula ialah
pendidikan dan pelajaran, pemakanan yang sihat dan
sebagainya. Begitulah seterusnya.
3. Apabila berlaku pertentangan antara dua nas yang sama-
sama bertujuan untuk menjaga kepentingan yang lima ini.
Jika salah satu daripadanya berasaskan pendekatan positif
dan yang satu lagi berasaskan pendekatan negatif, maka
yang berpendekatan positif itu perlu diutamakan.

26
Al-Syatibi, al-Muwafaqat, 2 : 217.

90
 Penyelesaian Masalah Pertentangan Antara Nas
Berasaskan Prinsip Maqasid al-Syari‘ah

Contoh realisasi dari kitab fiqh klasik:

Antara contoh biasa bagi pertentangan nas seperti ini ialah
mengenai hukum perkahwinan orang yang sedang berihram.
Ada dua pendapat dalam kalangan para fuqaha tentang hukum
berkenaan. Yang pertama mengatakan harus dan yang keduanya
pula menjelaskan sebaliknya .
Pertentangan pendapat ini berpunca daripada pertentangan
antara nas-nas syarak yang berkaitan. Kedua-dua nas tersebut
ialah sabda Rasulullah SAW ‫ ال ينكح احملرم وال ينكح وال خيطب‬dan
riwayat Ibn ‘Abbas r.a. bahawa Baginda Rasulullah SAW telah
mengahwini Maymunah binti al-Harith sewaktu wanita itu
masih dalam ihram.27 Hadis pertama jelas menunjukkan bahawa
seseorang yang sedang dalam ihram tidak boleh terlibat dalam
mana-mana urusan perkahwinan dan pertunangan, sama ada
berkahwin atau bertunang sendiri ataupun mengahwinkan orang
lain. Sementara hadis kedua pula jelas menunjukkan perbuatan
seperti itu harus kerana Rasulullah SAW melakukannya sendiri
terhadap Maimunah yang pada waktu itu masih dalam ihram.
Golongan yang berpendapat orang yang berada dalam ihram
tidak boleh berkahwin, iaitu jumhur fuqaha.28 Mereka berpegang
dengan hadis pertama yang secara jelas (sarih) mengharamkannya.
Mereka tidak menerima pakai hadis yang kedua. Malah sebaliknya
menegaskan bahawa mengikut riwayat Abu Rafi‘ pada waktu
Rasulullah mengahwini Maymunah sebenarnya beliau sudah pun
bertahallul iaitu tidak lagi berada dalam keadaan ihram.29
Sementara golongan kedua pula, Abu Hanifah dan al-Thawri
yang berpendapat halal bagi orang yang sedang dalam ihram untuk
bernikah berpegang dengan hadis kedua di atas, yang secara jelas
menunjukkan hukum berkenaan. Mereka tidak menerima hadis
pertama sebagai hujah (asas hukum) walaupun mengakui hadis
itu sahih.30
Kedua-dua mazhab ini telah melakukan tarjih berasaskan
metod tarjih yang tertentu. Mazhab pertama telah melakukan
27
Al-San‘ani, Subul al-Salam, 2 : 307.
28
Ibn Rusyd al-Qurtubi, Bidayat al-Mujtahid, 1 : 334.
29
Al-San‘ani, Subul al-Salam, 2 : 307.
30
Ibn Rusyd, Bidayat al-Mujtahid, 1 : 335.

91
Jurnal Fiqh, No. 11 (2014) 75-96

tarjih berdasarkan hadis riwayat lain yang menyatakan bahawa

Maimunah sendiri menjelaskan bahawa pada waktu beliau
dikahwini oleh Rasulullah SAW, beliau sudah pun selesai berihram.
Kata mereka, hadis ini dan hadis Abu Rafi‘ perlu diutamakan (al-
tarjih) kerana diriwayatkan oleh mereka yang terlibat sendiri
dengan upacara perkahwinan tersebut, iaitu Maimunah sebagai
pengantin perempuan dan Abu Rafi‘ yang menjadi orang
perantaraan dalam perkahwinan berkenaan. Sementara golongan
kedua pula mengutamakan (al-tarjih) hadis Ibn ‘Abbas dengan
alasan beliau lebih faham (afqah) dan lebih alim dalam masalah
hukum.31
Ibn Rusyd dalam usaha melakukan kompromi (al-tawfiq) antara
dua pendapat ini mentafsirkan larangan dalam hadis pertama
sebagai makruh, sementara apa yang dilakukan oleh Rasulullah
seperti mana yang dilaporkan dalam hadis kedua sebagai bertaraf
harus.32 Kompromi ini meskipun satu langkah yang baik dan
bijak, namun menggunakan pengertian tahap kedua atau majazi
bagi perkataan larang (al-nahy) merupakan satu langkah yang
tidak popular dalam kalangan para ulama. Ia memerlukan bukti
(al-bayyinah) atau dalil yang boleh menjadi asas yang kukuh
bagi pemakaian berkenaan. Menurut para fuqaha, mengabaikan
erti haram untuk tujuan menggunakan erti makruh bagi perkataan
larang (al-nahy) tanpa alasan yang kukuh merupakan satu cara
yang tidak baik dari segi mentafsirkan nas.
Dalam konteks tarjih maqasidi ini, tugas seorang faqih
atau penyelidik (al-mujtahid) ialah mencari pentafsiran yang
berasaskan maqasid al-syari‘ah. Maksudnya perlu melakukan
tarjih antara dua dalil berkenaan berasaskan maqasid al-syari‘ah.
Khusus bagi persoalan di atas, maqasid yang paling relevan sekali
ialah yang berkait dengan lima kepentingan asas. Ini kerana dalam
hadis pertama terkandung persoalan tentang menjaga agama,
iaitu mengerjakan ibadat haji yang merupakan pelengkap kepada
kepentingan menjaga agama. Ini menjadikan hadis berkenaan
memberi erti bahawa maksud larangan bernikah dan bertunang
sewaktu seseorang itu masih dalam ihram, iaitu salah satu rukun
haji bertujuan supaya penumpuan diberikan sepenuhnya kepada

31
Ibid.
32
Ibid.

92
 Penyelesaian Masalah Pertentangan Antara Nas
Berasaskan Prinsip Maqasid al-Syari‘ah

kerja-kerja ibadat tersebut dan mengelakkan diri daripada terlibat

dalam hal-hal yang melalaikan daripadanya. Sementara hadis
kedua pula berkait dengan menjaga keturunan iaitu berkahwin
yang merupakan pelengkap kepadanya. Ia memberi maksud
bahawa perbuatan Rasulullah SAW berkahwin dengan Maimunah
yang masih dalam keadaan berihram itu menunjukkan ia adalah
perbuatan harus demi menjaga keturunan iaitu salah satu daripada
lima kepentingan asas dalam Islam.
Maka berasaskan kaedah yang telah dihuraikan di atas tadi,
hadis pertama perlu diutamakan (al-tarjih) berbanding dengan
hadis kedua. Ini kerana yang pertama itu berkait dengan menjaga
kepentingan agama, sementara hadis yang kedua pula berkait
dengan menjaga kepentingan keturunan. Kesimpulan ini boleh
dipakai untuk lebih menegaskan lagi pendapat mazhab pertama
bahawa perkahwinan berkenaan berlaku sesudah Maymunah
selesai mengerjakan haji berkenaan dan tidak lagi dalam ihram,
iaitu sama seperti yang disebut oleh Abu Rafi‘ dalam hadisnya
mengenai peristiwa berkenaan. Dengan demikian hukum tidak
boleh berkahwin atau bertunang sewaktu masih dalam ihram
perlu diutamakan (al-tarjih) berbanding dengan hukum yang
sebaliknya.

Penutup
Sebagai penutup, bolehlah ditegaskan bahawa pengutamaan atau
tarjih merupakan metod ijtihad yang diterimapakai oleh semua
para mujtahid atau penyelidik hukum Islam sebagai satu metod
dalam menyelesaikan pertentangan yang pada anggapan mereka
berlaku di antara dua dalil syarak. Langkah ini diambil sesudah
metod kompromi (al-tawfiq) tidak dapat digunakan bagi tujuan
berkenaan. Walau bagaimanapun langkah seperti ini bersifat relatif
(amr nisbi) kerana ada kemungkinan apa yang disifatkan sebagai
bertentangan (al-ta‘arud) oleh sesetengah para mujtahid atau
penyelidik itu dilihat sebaliknya oleh mujtahid atau penyelidik
yang lain.
Salah satu mekanisme dalam metod tarjih tersebut ialah apa
yang diistilahkan sekarang sebagai tarjih maqasidi. Ia secara
umumnya bermaksud melakukan tarjih berasaskan maqasid
al-syari‘ah, atau dengan kata lain menggunakan maqasid al-

93
Jurnal Fiqh, No. 11 (2014) 75-96

syari‘ah sebagai neraca dalam menentukan mana satu nas yang

perlu diutamakan. Mekanisme ini berlandaskan kepada keyakinan
bahawa maqasid al-syari‘ah atau objektif disebalik penentuan
sesuatu hukum itu merupakan suatu asas yang perlu diambil kira
dalam menentukan corak hukum berkenaan sama ada wajib, sunat,
harus, makruh atau haram.
Falsafah disebalik teori maqasid al-syari‘ah ini ialah melihat
hukum Islam dari perspektif yang menyeluruh dan komprehensif.
Maksudnya, memberi penumpuan kepada keseragaman hukum
dalam satu sistem hukum yang menyeluruh. Oleh kerana itu,
mereka yang berminat atau berkebolehan dalam metod ini perlu
mempunyai corak pemikiran yang bersifat makro dan sukar
dihayati oleh mereka yang pemikirannya bersifat mikro. Kerana
itu para ulama berbeza pendapat dalam menerima atau menolak
idea ini. Salah satu daripada sebabnya ialah corak pemikiran
masing-masing.
Berasaskan kepada sifat-sifat ini adalah perkara biasa apabila
para fuqaha diklasifikasikan oleh sesetengah pihak kepada dua
kalangan, iaitu fuqaha’ maqasidi dan fuqaha’ syakli. Golongan
pertama lebih melihat kepada objektif, sementara golongan kedua
pula lebih mementingkan bentuk atau format.

BIBLIOGRAFI

‘Abd al-Karim Zaydan. Al-Madkhal li Dirasat al-Syari‘ah al-

Islamiyyah. Bayrut: Mu’assasat al-Risalah, 1989.
‘Ali Hasab Allah, al-Zawaj fi al-Syari‘ah al-Islamiyyah. Qahirah:
Dar Nahr al-Nayl, t. t.
‘Izz al-Din ‘Abd al-Salam. Al-Qawa‘id al-Kubra; Qawa‘id al-
Ahkam fi Islah al-Anam. Damshiq: Dar al-Qalam, 2007.
Al-Amidi. Al-Ihkam fi Usul al-Ahkam. Sa ‘udiyyah: Dar al-Sami‘i,
2003.
Al-Barzanji. Al-Ta‘arud wa al-Tarjih bayna al-Adillah al-
Syar‘iyyah. Bayrut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah, 1996.

94
 Penyelesaian Masalah Pertentangan Antara Nas
Berasaskan Prinsip Maqasid al-Syari‘ah

Al-Ghazzali. Al-Mustasfa min ‘Ilm al-Usul. Bayrut: Dar al-Kutub

al-‘Ilmiyyah, 1413.
Al-Qadir al-Razi. Mukhtar al-Sahah. Qahirah: al-Halabi, 1950.
Al-Raysuni. Nazariyyat al-Maqasid ‘inda al-Imam al-Shatibi.
Bayrut: Dar al-‘Alamiyyah li al-Kuttab al-Islami,1992.
Al-San’ani. Subul al-Salam Syarh Bulugh al-Maram min Jam‘
Adillat al-Ahkam. Bayrut: Dar al-Ma‘rifah,1998.
Al-Sarakhsi. Usul al-Sarakhsi. Bayrut: Dar al-Ma‘rifah, 1997.
Al-Syatibi. al-Muwafaqat fi Usul al-Syari‘ah. Bayrut: Dar al-
Kutub al-‘Ilmiyyah, t.t.
Al-Syawkani. Irsyad al-Fukhul Ila Tahqiq 'Ilm al-Usul. Bayrut:
Mu’assasah al-Kutub al-Thaqafiyyah, 1995.
Al-Zarkashi. Al-Bahr al-Muhit fi Usul al-fiqh. Qahirah: Dar al-
Kutub al-‘Ilmiyyah, 1994.
Fakhr al-Din al-Razi. Al-Mahsul fi ‘Ilm al-Usul. Bayrut: Bayrut
1999.
Ibn al-Hajib. Muntaha al-Usul wa al-Aman fi ‘Ilm al-Usul wa
Jadal. Bayrut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah, 1985.
Ibn Manzur. Lisan al-‘Arab. Bayrut: Dar Sadir, 1990.
Ibn Rushd al-Qurtubi. Bidayat al-Mujtahid wa Nihayat al-
Muqtasid. Bayrut: Dar Ihya’ al-Turath al-‘Arabi, 1996.
Muhammad ‘Uqlah. Dirasat fi al-Fiqh al-Muqarin. ‘Umman:
Maktabah al-Risalah al-Hadithah, 1983.
Yusuf al-‘Alim. Al-Maqasid al-‘Ammah li Syari‘ah Islamiyyah.
Herndon: The International Institue of Islamic Though,
1994.

95
Jurnal Fiqh, No. 11 (2014) 75-96

96