ÓÏÎÐÅÄÍÀ ÈÑÒÐÀÆÈÂÀŒÀ 1

ÓÏÎÐÅÄÍÀ ÈÑÒÐÀÆÈÂÀŒÀ
2 ÓÏÎÐÅÄÍÀ ÈÑÒÐÀÆÈÂÀŒÀ

ÈÍÑÒÈÒÓÒ ÇÀ ʌÈÆÅÂÍÎÑÒ È ÓÌÅÒÍÎÑÒ

Ãîäèøœàê XXI

Ñåðè¼à À: Êîìïàðàòèâíà èçó÷àâàœà ñðïñêå êœèæåâíîñòè, 4

ÓÐŀÈÂÀ×ÊÈ ÎÄÁÎÐ

Äð Ìèð¼àíà Äðíäàðñêè
Äð Ñâåòëàíà Ñòèï÷åâèž
Äð Ãâîçäåí Åðîð
Äð Êðèíêà Âèäàêîâèž Ïåòðîâ
Äð Áî¼àí €îðåâèž
Äð Áî¼àí £îâèž
Ìð Ëèäè¼à Äåëèž
Ìð Òè¼àíà Òðîïèí
Ìð Ìàðè¼à Øàðîâèž

ÃËÀÂÍÈ È ÎÄÃÎÂÎÐÍÈ ÓÐÅÄÍÈÊ

Äð Âåñíà Ìàòîâèž
 ÓÏÎÐÅÄÍÀ ÈÑÒÐÀÆÈÂÀŒÀ 3

UDK 821.163.41.09(082) ISBN 978-86-7095-132-7

82.091(497.11)(082)

ÓÏÎÐÅÄÍÀ
ÈÑÒÐÀÆÈÂÀŒÀ
4
Ñðïñêà êœèæåâíîñò èçìåó òðàäèöèîíàëíîã è
ìîäåðíî㠖 êîìïàðàòèâíè àñïåêòè

Óðåäíèê

Äð ÁΣÀÍ £ÎÂȎ

ÈÍÑÒÈÒÓÒ ÇÀ ʌÈÆÅÂÍÎÑÒ È ÓÌÅÒÍÎÑÒ

ÁÅÎÃÐÀÄ
2007
4 ÓÏÎÐÅÄÍÀ ÈÑÒÐÀÆÈÂÀŒÀ

Îâ༠çáîðíèê íàñòàî ¼å êàî ðàçóëòàò ðàäà íà ïðî¼åêòó

„Óïîðåäíà èñòðàæèâàœà ñðïñêå êœèæåâíîñòè (ó åâðîïñêîì êîíòåêñòó)“
Èíñòèòóòà çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò, Áåîãðàä

Øòàìïàœå çáîðíèêà îìîãóžèëî ¼å

Ìèíèñòàðñòâî íàóêå Ðåïóáëèêå Ñðáè¼å
 ÓÏÎÐÅÄÍÀ ÈÑÒÐÀÆÈÂÀŒÀ 5

ÓÂÎÄÍÅ ÍÀÏÎÌÅÍÅ

×åòâðòà ñâåñêà Óïîðåäíèõ èñòðàæèâàœà, ïåðèîäè÷íå ïóáëèêàöè¼å

Èíñòèòóòà çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò èç Áåîãðàäà, íàñëîâšåíà Ñðïñêà êœè-
æåâíîñò èçìåó òðàäèöèîíàëíîã è ìîäåðíî㠖 êîìïàðàòèâíè àñïåêòè, ïðâî
¼å êîëåêòèâíî èçäàœå ïðî¼åêòà „Óïîðåäíà èñòðàæèâàœà ñðïñêå êœèæåâíîñòè
(ó åâðoïñêîì êîíòåêñòó)“, îñíîâaíîã 2002. ãîäèíå ïîä ðóêîâîäñòâîì äð Ìèð-
¼àíå Äðíäàðñêè. Îâ༠ïðî¼åêàò îñëàœà ñå íà ðàä è ðåçóëòàòå ðàäà ïðî¼åêòà
„Êîìïàðàòèâíî èçó÷àâàœå ñðïñêå êœèæåâíîñòè“, ÷è¼åì îñíèâà÷ó è äóãî-
ãîäèøœåì ðóêîâîäèîöó, àêàäåìèêó Íèêøè Ñòèï÷åâèžó, è ïîñâåžó¼åìî íà¼-
íîâè¼è çáîðíèê.

Óðåäíèê
6 ÓÏÎÐÅÄÍÀ ÈÑÒÐÀÆÈÂÀŒÀ
 O KOMPARATISTICI I HERMENEUTICI – JOŠ JEDNOM 7

UDK

GVOZDEN EROR (Beograd)

O komparatistici i hermeneutici –
još jednom

SAŽETAK: Osvræuæi se na svoj rad iz 1976. godine „Komparatistika i herme-

neutika“, autor se usredsreðuje na nekoliko glavnih postavki toga teksta da bi ih
proverio, odnosno dopunio. Konstatuje se da nove tendencije u poredbenim stu-
dijama, posebno prodor kultur(al)nih studija i odgovarajuæe naglašavanje više-
strukih vidova interkulturalnosti (kao i isticanje „eksplicitnog“ èitaoca kao nad-
moænog kulturološki uslovljenog receptora), zahtevaju korigovanje izvesnih sta-
vova i razjašnjavanje nekih drugih, kad je u pitanju ukljuèivanje hermeneutièke
misli u littérature comparée – osobito s obzirom na to da su negdašnju discipli-
narnu razgranièenost smenile snažne tendencije ka interdisciplinarnim pristupima.
KLJUÈNE REÈI: komparatistika; hermeneutika; teorija recepcije; èitalac, im-
plicitni; èitalac, eksplicitni; interkulturalnost.

Naslov Komparatistika i hermeneutika – naslov rada koji je autor ovog tek-

sta napisao 1976. godine (a štampan je dve godine kasnije)1 – ne ukazuje osobito
na vreme u kojem je rad nastao. Nešto više je, u odnosu na razvoj književnih
studija, „datiran“ naslov saopštenja La notion de réception dans la littérature
comparée. La contribution de l’herméneutique2, izloženog na meðunarodnom na-
uènom skupu o teoriji recepcije održanom u Beogradu 1976. godine3. To saopšte-

1
Umjetnost rijeèi, 1978, 1-2, str. 19-33. V. i u: Gvozden Eror, Vidovi dela, vidovi tumaèe-
nja. Iz moderne proze, II, Beograd, 1978, str. 57-87.
2
Štampano u zborniku (koji donosi – na nemaèkom, francuskom, engleskom ili italijanskom
jeziku – radove „presented on a symposium“): Teorija recepcije. Theory of Reception. La théorie de
réception. Rezeptionstheorie. Òåîðèÿ âîñïðèÿòèÿ, Beograd, 1980, str. 57-62. Institut za književ-
nost i umetnost, godišnjak III, Serija C: Teorijska istraživanja, l. – U zbornik su, uz štampane verzije
saopštenja 10 uèesnika (v. sledeæu napomenu), uvršæeni i prilozi Manfreda Naumanna, Rainera War-
ninga, Aristoxenosa D. Skiadasa, kao i Sretena Petroviæa, Iva Tartalje, Milana Damjanoviæa, Viktora
Žmegaèa, Nikše Stipèeviæa, Branislave Milijiæ, Zdenke Petkoviæ i Vide Markoviæ.
3
Ovo nauèno savetovanje, pod nazivom „Funkcija i recepcija književnog dela“, održano je
u Beogradu novembra 1976. godine, u organizaciji Instituta za književnost i umetnost, a na njemu
su podneli saopštenja Zoran Konstantinoviæ (rukovodilac savetovanja), Hans Robert Jauss, Ro-
bert Escarpit, Aleksandar Flaker, Miklós Szabolcsi, Gvozden Eror, Marta Frajnd, Dragan Nedelj-
koviæ, Predrag Matvejeviæ i Nikola Koljeviæ. (Na listi uèesnika je bilo još 17 nauènih radnika iz
zemlje.) V. širu belešku o tom skupu u Književnim novinama, 1. XII 1976, br. 524. – U tematskom
8 GVOZDEN EROR

nje pruža (na francuskom) skraæenu verziju pomenutog rada, i ukazuje na epohu
prenošenja interesovanja istraživaèa sa autora i dela na èitaoca, odnosno recepci-
ju književnih dela. „Estetici recepcije“ nemaèkog romaniste H. R. Jaussa biæe,
doduše, potrebno još vremena da postane potpunije dostupna na engleskom jezi-
ku, jeziku što ga primamo kao „lingua franca“ nauke, i ne samo nauke,4 dok je
Gadamerova hermeneutièka studija Istina i metoda upravo bila, s dosta zakašnje-
nja, objavljena u prevodu na engleski (i, u skraæenom obliku, na francuski) jezik.5
Treæi podsticaj za razmatranje navedene teme pružili su tekstovi slovaèkog teore-
tièara D. Ïurišina o teoriji komparatistike, tada slabo poznati van izvorne sredi-
ne, iako su (ali u Bratislavi) bili izdati u prevodu na engleski jezik.6 Saopštenje o
pojmu recepcije u komparatistici i doprinosu hermeneutike na tom podruèju nije
bilo posveæeno Jaussovim istorijsko-teorijskim tezama, a nije mu u središtu bila
ni Gadamerova hermeneutika. Njegovo predmetno podruèje je bila „littérature
comparée“, i moguæi inovativni prodori u toj disciplini, s težištem na onima što bi
ih mogla podstaæi tadašnja usredsreðivanja na pitanja književne recepcije7, tesno
vezana sa novim promišljanjima na planu hermeneutike.
a) U uvodnom paragrafu rada iz 1976. godine èitalac æe naæi sledeæe tvrðe-
nje:
[...] Izmeðu komparatistike i savremenih tokova teorije književnosti došlo je
do izvesnog „kratkog spoja“, jer su postulati tradicionalne komparatistike izgle-
dali skoro beznadežno nesaglasni modernom poimanju književne tvorevine sa pre-

broju èasopisa Književna kritika, 1979, 1, štampan je – u prevodu – izbor od 12 tekstova (od 21
teksta uvršæenog u navedeni zbornik Instituta za književnost i umetnost.)
4
Toward an Aesthetic of Reception, Minneapolis, 1982. Pour une esthétique de la récep-
tion, Paris, 1978. Srpskohrvatski prevod: Estetika recepcije, Beograd, 1978.
5
Truth and Method, New York, 1975. Verité et méthode, Paris, 1976. Sh. prevod: Istina i
metoda, Sarajevo, 1978.
6
Vergleichende Literaturforschung, Berlin, 1972. Sources and Systematics of Comparati-
ve Literature, Bratislava, 1974. Theory of Literary Comparatistics, Bratislava, 1984. Na srpskohr-
vatskom: Šta je svetska književnost?, Sremski Karlovci – Novi Sad, 1997. (studija iz 1992, sadrži
i poglavlje o komparatistici).
7
Na IX kongresu Meðunarodnog udruženja za komparatistiku (AILC/ICLA), održanom u
Innsbrucku 1979. godine, jednu od èetiri osnovne teme kongresa predstavljala je „L’esthétique de la
réception et communication littéraire“, gde je uvodnu reè dao H. R. Jauss (v.: Proceedings of the XIth
Congress of the International Comparative Literature Association, 2, Innsbruck, 1980). – Jaussova
„estetika recepcije“ je, svakako, pružila podsticaj za razvoj istraživanjâ književne recepcije, i revita-
lizovala odgovarajuæe komparatistièke teme, no to je oblast koju Jaussov pristup ne „iscrpljuje“.
Kako je bilo reèeno (B. Gicquel) prilikom jednog razgovora francuskih komparatista na temu „Kom-
paratisti i škola iz Constanca“, nemaèki termin „Rezeption“ ima osobena znaèenja, dva razlièita
vida, odnoseæi se na usvajanje novih normi, s jedne, i na usvajanje novog prema prethodno postoje-
æim normama, s druge strane, èime se može objasniti što Jaussa zanima normativno shvaæena esteti-
ka, a ne empirijska recepcija, sociologija književnosti, istorija knjižarstva, itd. – Méthodologie des
études de réception: perspectives comparatistes (ur. Y. Chevrel), Œvres et Critiques, XI, 1986, 2,
str. 227-228. – Prvi rad u ovom zborniku posveæen je shvatanjima studija recepcije kod francuskih
komparatista, poèev od Paula Van Tieghema (Daniel Mortier, „Réception n’est pas raison ou les
objectifs des études de réception en littérature comparée“, str. 135-141).
 O KOMPARATISTICI I HERMENEUTICI – JOŠ JEDNOM 9

vashodnim naglaskom na ontološkoj samosvojnosti literarnog dela, kao i na ono-

me što ga autotelièki odreðuje kao književnost, odnosno književnu vrednost.8
Ovakvo gledište bi danas bilo teško zastupati, osobito u tako apodiktièkom
tonu. Pre tri decenije imalo je svoju zasnovanost, iskazivalo je jednu relaciju vid-
nu u to doba, no sada ga autor ne bi mogao izneti, i to barem iz dva razloga. Prvi
je što je „poimanje književne tvorevine“ u književnim studijama izgubilo dosta
od svoje preðašnje pretpostavljene „konsenzualnosti“, ili „neupitnosti“ u temelj-
nim teorijskim i metodološkim pitanjima. Gledano iz Jaussovog pojmovnog si-
stema, može se èiniti da je ranije vladajuæa „paradigma“, okarakterisana kao
„estetièko-formalistièka“ („Stilistik und werkimmanente Ästhetik /drittes Paradig-
ma/,“ koja se oblikovala nakon klasièno-humanistièke i istorijsko-pozitivistièke),
zamenjena novom, no pre bi se moglo reæi da danas još izrazitije uoèavamo napo-
redno opstajanje razlièitih „paradigmi“ (što bi pokazivalo da i nisu u pitanju para-
digme u smislu Kuhnovog izvornog korišæenja termina). Nova paradigma koju je
Jauss predviðao (i podržavao) morala bi, na prvom mestu, da artikuliše „uzajam-
no vezivanje estetsko-formalne i povijesno-recepcijske analize, kao i spajanje
umjetnosti, povijesti i društvene stvarnosti; spajanje strukturalnih i hermeneutiè-
kih metoda (koje još uopæe uzajamno ne vode raèuna o svojim postupcima i nji-
hovim rezultatima); izgradnju estetike usmjerene na djelovanje (a ne više samo
na prikazivanje) i nove retorike [,] koje bi trebalo da se jednako pozabave knji-
ževnošæu visina kao i subliteraturom i masovnim medijima“.9
Naèin kako se gdegde u komparatistici realizovalo „spajanje umjetnosti, po-
vijesti i društvene stvarnosti“, te „recepcijska analiza“, uz veliko posveæivanje
pažnje „subliteraturi i masovnim medijima“10 drugi je razlog što bi navedeno gle-
dište moralo biti revidirano. Zapravo bi se èak mogao, radi izvesnog polemiènog
naboja, zadržati dati sklop iskaza, ali bi „tradicionalno“ i „moderno“ razmenili
mesta, pa bi se sad moglo napisati: izmeðu pojedinih struja moderne komparati-
stike i uvreženih tokova teorije književnosti XX stoleæa došlo je do izvesnog
„kratkog spoja“, jer su postulati te nove komparatistike skoro beznadežno nesa-
glasni poimanju književne tvorevine sa naglaskom na pretpostavljenoj ontolo-
škoj samosvojnosti literarnog dela, itd.
b) Na planu modaliteta književne recepcije, u komparatistièkom vidokrugu,
istaknuta su bila, u tekstu iz 1976. godine, podruèja na kojima pitanje recepcije
ima najveæi znaèaj. S jedne strane, sinhronièke genetièke veze (odnosno kontakti)
podrazumevaju „izmeštanje“ konteksta i modifikaciju znaèenja dela u novoj sre-
dini, što istièe receptora u prvi plan, uz celu hermeneutièku dimenziju koju on
donosi, a s druge strane, kad je reè o Ïurišinu, osnova cele teorijske graðevine
8
Umjetnost rijeèi, 1978, 1-2, str. 19.
9
Hans Robert Jauss, „Paradigmawechsel in der Literaturwissenschaft“, Linguistische Be-
richte, 3, 1969. Citirano prema prevodu ovog dêla u: Zdenko Škreb, „O ’metodama’ u njemaèkoj
nauci o književnosti“, Umjetnost rijeèi, 1976, l, str. 33.
10
Videti: Gvozden Eror, „Šta se poredi u poredbenim književnim studijama (littérature com-
parée)? II Inovativno kao dezintegrativno“, Filološki pregled, 2003, 2.
10 GVOZDEN EROR

ovoga autora je u tezi o modifikaciji umetnièke vrednosti primljenog elementa u

novoj strukturi, a to je, opet, druga strana postavke o odluèujuæoj ulozi književ-
nosti – primaoca u celini interliterarnih odnosa. [...] Kod Ïurišina, štaviše, nala-
zimo i posebno poglavlje posveæeno izmeni funkcije književne tvorevine u novom
kontekstu, gde je osobito plodna teza da uzajamni odnos prvobitne (originalne)
vrednosti književne pojave i vrednosti koju dobija kod receptora, zavisi i od saod-
nosa tipoloških analogija meðu dvama autorima ili pojavama. Ne bi ovde bilo
potrebno nešto menjati, 11 mada je zagovaranje recepcijskog pristupa danas više
no kucanje na otvorena vrata: držeæi se slike, mogli bismo reæi da su ta vrata ne
samo otvorena, veæ i izvaljena i pretvorena u kolski prolaz kojim svako podrazu-
meva da mora proæi! Meðutim, iz današnje perspektive gledano, vapijuæe nedo-
staju izvesne dopune, odnosno kritièka upozorenja o usmerenjima i prioritetima
književnoistorijskog pristupa pitanjima (društveno, kulturno, nacionalno, klasno,
psihološki individualizirano itd. uslovljenim) odziva u jednoj sredini na delo na-
stalo drugde – i najopštije, pitanjima èitalaèke „reakcije“ u dodiru s pojedinim
književnim delom. Bilo je, doduše, kazano da u praktiènoj primeni principa koji
utvrðuju udeo interpetacije u komparatistièkoj recepciji može izgledati da je reè,
zapravo, o sociološkoj i psihološkoj dimenziji književnog fenomena,12 uz napo-
menu da je i Weisstein, definišuæi recepciju, dodao da njeno prouèavanje vodi u
pravcu književne sociologije i psihologije. No pokazalo se sledeæih decenija da je
taj „pravac“ ne tako retko vodio i ka opštijim pitanjima k u l t u r e, pa i (geo)po-
litike, kolonijalnog nasleða, itd., pri èemu je ona usmeravajuæa odrednica „knji-
ževni“ (iz „literary sociology or psychology“) bila shvatana vrlo arbitrarno, pa
ponekad takoreæi, èini se, kao balast.13

11
Umjetnost rijeèi, 1978, 1-2, str. 24, 26, 27. – U jednom tekstu iz 1994. godine, èiji je autor
Rien T. Segers, konstatuje se da je estetika recepcije (èiji je uticaj, precizirano je, dostigao vrhu-
nac sedamdesetih godina) „sada prestala da postoji kao poseban pokret. Njen kraj je došao prirod-
no, buduæi da je najveæi deo njenih znaèajnih ideja ukljuèen u savremenu glavnu struju [meanstre-
am] književnih studija“. Poredeæi estetiku recepcije sa školom empirijskog prouèavanja [Empiri-
cal study] književnosti (Segfried J. Schmidt i drugi), Segers navodi da je uticaj prvog smera izu-
èavanja bio mnogo veæi od uticaja drugog, ali da je empirijski pristup još uvek živ i jasno distink-
tivan pokret, izuzetno dobro opremljen da uèestvuje u buduæem razvoju književnih studija (a u
tom razvoju odluèujuæu ulogu ima, izgleda, tendencija koja se odreðuje kao „širenje književnih
studija ka kultur/al/nim studijama“!). „Dynamics and Progress in Literary Studies? Some Notes
on a Neglected Topic in Literary Scholarship with Special Reference to Reception Research“, u:
Celebrating Compartivism (ur. K. Kürtösy i J. Pál). Papers offered for G. M. Vajda i I. Fried.
Szeged, 1994, str. 196-7.
12
Umjetnost rijeèi, str. 32.
13
Upor. u tzv. Bernheimerovom izveštaju Amerièkog komparatistièkog udruženja iz 1993.
stav da komparatistièko prouèavanje, istina, ne treba da napusti pomnu analizu retorièkih, prozo-
dijskih i drugih formalnih odlika, ali da „u tekstualnom smislu precizna èitanja treba jednako da
vode raèuna i o ideološkim, kulturnim i institucionalnim kontekstima u kojima su njihova znaèe-
nja stvorena“. Još jasnije: mnogobrojni „naèini kontekstualizovanja književnosti u proširenim
poljima diskursa, kulture, ideologije, rase i pola toliko su razlièiti od starih modela književnih
studija po autorima, nacijama, periodima i žanrovima, da termin ’književnost’ ne može više ade-
kvatno da opiše naš predmet prouèavanja“. – Comparative Literature in the Age of Multicultura-
lism (ur. C. Bernheimer), Baltimore – London, 1995, str. 43, 42.
 O KOMPARATISTICI I HERMENEUTICI – JOŠ JEDNOM 11

„Krivica“ za ove potonje putanje misli o (i povodom) književnosti ne može

se pripisati Jaussovoj teoriji recepcije. Sam Jauss je dosta rano, odgovorajuæi na
razlièite prigovore upuæene njegovom novom „metodu“, naglašavao da je, reci-
mo, njegovo uvoðenje pojma „vidokruga oèekivanja“ i dalje imanentno književ-
nog porekla, te da „ovo rašèlanjavanje estetièkog koda odreðene epohe na konku-
rentske interese njegovih društvenih nosilaca, što je svakako pravo, još nedovolj-
no obraðeno polje sociologije umetnosti, još uvek ne razrešava presudni problem
za koji se estetika recepcije istinski interesuje: kako se u vidokrugu oèekivanja
jedne životne prakse estetièko iskustvo može preobraziti u uzor komunikativnog
ponašanja“ (pitanje odnosa estetièkog prema praktiènom iskustvu). Da, „na me-
sto dela kao nosioca ili pojavne forme istine stupa progresivna konkretizacija
smisla, koji se konstituiše u konvergenciji teksta i recepcije, date strukture dela i
interpretacije koja ga usvaja“. Da, „kao što naspram imanentno-književnog vido-
kruga oèekivanja stoji vidokrug oèekivanja vezan za svet života, tako nasuprot
implicitnom [prema W. Iseru] stoji e k s p l i c i t n i èitalac, diferenciran istorijski,
društveno i biografski, koji, otelovljen uvek u drugom subjektu, ostvaruje tuma-
èeno stapanje vidokrugova“. Ali:
Onaj koji ne koristi ulogu implicitnog èitaoca da bi, polazeæi od tog referen-
cijalnog okvira, divergentne oblike recepcije istorijskih i društvenih grupa èitalaca
shvatio kao aktivnost koja konstituiše smisao, ne treba da se èudi ako na kraju,
umesto estetièkih stavova i sudova, iznese na svetlost dana samo hipostaze jednog
ponašanja u skladu sa ulogom, ili predrasude – uslovljene slojem ili statusom –
koje estetièki posredovano iskustvo u svakom pogledu prevazilazi. [...] Onaj koji
ulogu implicitnog èitaoca umanjuje na ponašanje shodno ulozi eksplicitnog èitao-
ca, vulgo: onaj koji piše specifièno za sloj, taj može stvarati samo kuvare, katehi-
zme, partijske govore, prospekte za godišnji odmor i tome slièno, pa ni u tom žanru
ne ono što je najbolje, kao što se vidi po kuvarima iz 18. veka, koji su se još upra-
vljali prema univerzalnom dobrom ukusu, a ne prema omeðenim strukturama pred-
razumevanja.14
c) Ovaj duži navod iz Jaussove rasprave Parcijalnost metoda estetike recep-
cije uzet je iz odeljka pod naslovom „Hermeneutièka prednost implicitnog èitao-
ca“. Kod Jaussa, i ne samo kod njega dakako, pitanja recepcije i hermeneutièka
pitanja su tesno povezana. On sam govori i o „hermeneutièkoj prednosti recepci-
je“, te o svojim radovima koji, uz ostalo, razvijaju „estetiku recepcije u jednu
književnu hermenutiku“.15 A tekst iz 1976. godine – koji se ovde želi korigovati i
dopuniti – upravo je trebalo da skrene pažnju na moguæi hermeneutièki prosede
14
Hans Robert Jauss, „Racines und Goethes Iphigenie. Mit einem Nachwort über die
Partialität der rezeptionsästhetischen Methode“, Neue Hefte für Philosophie, 1973, 4. Takoðe u:
Rezeptionsästhetik. Theorie und Praxis (ur. R. Warning), München, 1975, kao i u Jaussovoj knjizi
Ästetische Erfahrung und literarische Hermeneutik, Frankfurt, 1982, 21984. Pr. (D. Gojkoviæ) tog
teksta, „Rasinova i Geteova Ifigenija“, i polemiènog dodatka „Parcijalnost metoda estetike recep-
cije“, uvršæen je u: Hans Robert Jaus, Estetika recepcije. Izbor studija, Beograd, 1978; navodi su
sa str. 362, 366, 370, 371.
15
Estetika recepcije, „Predgovor jugoslovenskom izdanju“, str. 31, 33.
12 GVOZDEN EROR

komparatistièke discipline – kako je veæ ukazivao i naslov Komparatistika i her-

meneutika:
Povezivanje hermeneutièkih koncepata sa komparatistikom na prvi pogled
može izgledati nategnuto i spekulativno, skoro kao spajanje nespojivog. Njihove su
geneze, doista, ne samo nesaglasne veæ i suprotstavljene; razlièite duhovne sredine
su ih uslovile, na razlièite tradicije se oslanjaju. [...] Pa ipak, uprkos suprotstavlje-
nosti ishodišnih misaonih pozicija, hermeneutièke postavke se ukrštaju na više me-
sta sa teorijskim poimanjem savremenih uporednih književnih istraživanja, omo-
guæavajuæi i plodne interakcije. [...] Kad je, pak, reè o recepciji u komparatistiè-
kom smislu, hermeneutièka „jednaèina“ je nešto drugaèija, jer tu, u drugom stepe-
nu, dolazi do novog „stapanja horizonata“ (prvobitnog horizonta i horizonta dru-
ge kulture). [...] S druge strane, hermeneutièki fenomen komparatistièke recepcije
je izraženiji i analizi neuporedivo podložniji u „eksplicitnim“ formama recepcije,
kao što je književni prikaz ili kritika, nego u implicitnim i složenim, stvaralaèkim
oblicima unutar pojedinih dela književnosti – primaoca (mada je i tu, svakako,
veliki raspon izmeðu imitacije i kreativnog podsticaja). 16
Navedene naznake moguæih korelacija17 unekoliko su anticipirale potonja
komparatistièka strujanja, ali se pokazalo da nam i pojedina meðu njima mogu
16
Umjetnost rijeèi, 1978, 1-2, str. 23, 28, 30. – Upor.: Zoran Konstantinoviæ, „Artefakt i
aktualitas. Hermeneutske refleksije u komparatistici“, Filozofska istraživanja, 1987, 4 (23); dopu-
njena, mestimice sažimana, verzija na nemaèkom: „Artefact und Actualitas. Zur hermeneutischen
Reflexion in der Komparatistik“, Synthesis philosophica [international Edition of the Journal
„Filozofska istraživanja"], 1988, 6, vol.3, fasc. 2. Pod kraæim naslovom „Zur hermeneutischen
Reflexion in der Komparatistik“ ovaj tekst uvršæen je i u: Grundlagentexte der Vergleichenden
Literaturwissenschaft aus drei Jahrzehnten. Arbeiten von Zoran Konstantinoviæ (ur. B. Burtscher-
-Bechter i drugi), Innsbruck, 2000. U tom radu, u kojem je naglasak na sferi intertekstualnosti i
podruèju alteriteta, zakljuèak je da hermeneutika „odsudno dopunjuje bitni semantièki metodski
postupak komparatistike u pokušaju da prodre što više u dubinu pojava kako bi na kraju otkrila
ono što je u svakoj od njih posebno, karakteristièno i svojstveno jedino ovoj pojavi“ („Artefakt i
aktualitas“, str. 156). U završnom odeljku verzije „Zur hermeneutischen Reflexion in der Kompa-
ratistik“, govori se o hermeneutièkim procesima koji prethode „fiksiranju“ jednog teksta (a koje
treba „locirati“), kao i o razmatranju aktualizacije u estetskom procesu komunikacije, koje je
nezamislivo bez vraæanja na hermeneutièku refleksiju, da bi se zakljuèilo da tako komparatistika
stalno iznova pokazuje da u punoj meri mora biti i hermeneutièka nauka („eine hermeneutische
Wissenschaft“) kako bi uspešno rešavala svoje zadatke (Grundlagentexte…, str. 252). – Sažimana
i dopunjena verzija ovog teksta na nemaèkom objavljena je na srpskohrvatskom u Izrazu, 1989, 1-
2, pod naslovom „Intertekst i alteritet. O savremenoj paradigmi u uporednoj književnosti“, a uvršæe-
na je i u Polazišta: izbor iz radova Zorana Konstantinoviæa (ur. Z. Žiletiæ, S. Grubaèiæ, S. Bogo-
savljeviæ), Novi Sad, 2000. U završnom odeljku ove verzije je istaknuto da je u proteklih trideset
godina komparatistika „uporedo sa razvojem metodološke misli u nauci o književnosti ukljuèivala
u svoj pristup kako teoriju komunikacije tako i hermeneutsko dokuèivanje i sve više oblikovala
svoj glavni zadatak da otkrije ono što je strano u nekom tekstu a ipak postalo deo toga teksta i da
prati kako se ovakav tekst konstituiše u delo u svesti èitalaca koji govore drugim jezikom i pripa-
daju drugoj kulturnoj sredini“ (Polazišta …, str. 183-4).
17
„Komparatistièkoj hermeneutici“ posveæen je jedan odeljak poglavlja „Komparatistièki
metod“ u knjizi Adriana Marinoa Comparatisme et théorie de la littérature (Paris, 1988). Zalažuæi
se za izgradnju komparatistièke poetike èiji bi predmet bila „opšta književnost“ („littérature uni-
verselle“) to jest „književnost“, Marino istièe potrebu da se oblikuje novo „èitanje“ (opšte) knji-
ževnosti, koje bi bilo ujedno receptivno i produktivno: a odrediti u detalje sistem èitanja koji je tu
najosnovaniji upravo znaèi utemeljiti jednu komparatistièku hermeneutiku. Konstatujuæi da je to
 O KOMPARATISTICI I HERMENEUTICI – JOŠ JEDNOM 13

zbilja izgledati „nategnuto i spekulativno“. U nekim pristupima književnim deli-

ma i njihovoj recepciji, pa i onoj iz domena komparatistike, implicitni èitalac je
nekako išèezao iz vidokruga, i ostao je samo da caruje eksplicitni èitalac – shva-
æen kao imperativna i odluèujuæa, u stvari agresivno-selektivna èitalaèka instanca.
Taj je, pak, èitalac predstavljen kao prvenstveno i nadmoæno kulturološki uslov-
ljen receptor, pa se onda istraživanja u sferi kulture – èiji se aspekti, svakako, iska-
zuju i u poredbenim studijama18 – tumaèe kao osnovni zadatak komparatiste.19 Fran-
cuski komparatist kulturološke orijentacije, D.-H. Pageaux, zalažuæi se za novi pro-
gram komparatistièkih studija, upravo stoga iskazuje dosta rezervi prema Jausso-
vim postavkama, mada estetiku recepcije navodi meðu onim metodološkim orijen-
tacijama koje su se zalagale za „integraciju književnih studija u istorijski eksplika-
tivni kompleks“. Zamera se tu Jaussu da bi u njegovom „horizontu oèekivanja“
uzaludno bilo tražiti ono što neki zovu „vanliterarno“, a što francuski autor radije
zove „kultur(al)no“, gde uvršæuje više vrsta eksplikativnih data, no s naglaskom na
društveno-istorijskim podacima koju su u pretpostavljenoj zavisnosti od razmatranog
istorijskog i kulturnog trenutka. Buduænost recepcijskih studija zato za Pageauxa
ne predstavlja Rezeptionsästhetik veæ, sasvim oèekivano, Receptionssoziologie!20
Tako se ogoljuje kvalitativni prelaz od (recepcijske) „estetike“ na „sociologiju“,
karakteristièan za kultur(al)no usmerene poredbene, i uopšte književne studije.
Interkultur(al)na problematika postala je, razlièito formulisana, jedna od stal-
nih tema kongresâ meðunarodnog komparatistièkog udruženja21, neizostavna za
projekat koji, doduše, još niko nije artikulisao, Marino dalje stavlja težište na pretpostavke, „pre-
koncepcije“ koje su tu potrebne: jednu èini sama pretpostavka postojanja opšte (univerzalne) knji-
ževnosti, a druga se odnosi na metodu prouèavanja tako viðene književnosti, koja bi dalje dovela
do teorije opšte književnosti. Ovakve pretpostavke se raðaju u preseku horizonta èitanja tumaèa
(hérméneute), njegove intelektualne formacije, istorije teorija koje se odnose na opštu književ-
nost, tumaèenjâ i analiza teksta. Te su pretpostavke dvostruke: teorijske i ideološke. Ukratko,
nema „nevinog“ komparatistièkog diskursa, svako tumaèenje je predodreðeno: ne mogu opstati
objektivistièke, istorizirajuæe iluzije, jer i one uvek deluju pomoæu „prekoncepcija“, pomoæu teo-
rijskih a priori, više ili manje formulisanih ili kamufliranih (str. 152-4, 170). Zatim Marino raz-
matra hermeneutièke tehnike i „trase“ koje treba da podrobno pokažu kako se formira pretpostav-
ka (présupposé) i dolazi do potpune promene perspektive. To su: simultano èitanje, indukcija –
dedukcija, analiza – sinteza, celina – deo, tipologija, model i struktura, deskripcija i morfologija,
analogija i sliènosti, paralele, komparacija (str. 171-245).
18
Upor.: „Kada je književnost dovoljno ’velika’, istorija njene recepcije može reèito govoriti
o opštoj kulturnoj klimi ili kulturnoj orijentaciji sredine, odnosno, o trasama kulturnog transfera“. –
Petar Bunjak, „O pitanju istorije recepcije strane književnosti“, Književna istorija, 1998, 104, str. 24.
19
O temi proboja kultur(al)nih studija u komparatistiku, v. takoðe: Tomo Virk, „Primerjalna
književnost danes – in jutri?“, Primerjalna književnost, 2001, 2, str. 9-31.
20
Daniel-Henry Pageaux, „Pour un nouveau programme d’études en littérature comparée:
les relations interlittéraires et interculturelles“, u: The Future of Literary Scholarship (ur. G. M.
Vajda i J. Riesz), Frankfurt am Main, 1986, str. 64.
21
Noseæa tema èetrnaestog kongresa (1994) bila je „Književnost i razlièitosti: jezici, kultu-
re i društva“, petnaestog (1997) „Književnost kao kulturna memorija“, a šesnaestog (2000) „Tran-
zicije i transgresije u doba multikulturalizma“, sedamnaestog (2004) „Na rubu: margine, granice,
inicijative u književnosti i kulturi“. Na kongresu u Edmontonu (1994) osnovan je novi istraživaèki
odbor Udruženja (ima ih više), „Odbor za poredbeno prouèavanje kulturnog i književnog identite-
ta“, a potom je formiran (1995) i „Odbor za interkulturne studije“ (samo ovaj drugi je opstao).
14 GVOZDEN EROR

sve one uèesnike koji su mogli delili Pageauxovo gledište da komparatista „mora
da se bavi prouèavanjem interliterarnih i interkultur(al)nih odnosa, koji saèinja-
vaju njegov program delovanja“.22 Sekcije tih kongresa posveæene su vrlo razno-
vrsnim temama, no meðu njima je poslednjih desetak godina uoèljivo jedno pod-
ruèje koje kao da se više ne sme izostavljati, a to je problematika pola i polnosti.
Gadamer je isticao da „predrasude, koji mi donosimo, odreðuju hermenutièku
situaciju. Utoliko te predrasude obrazuju horizont jedne sadašnjosti, jer one pred-
stavljaju ono iznad èega ne možemo da vidimo“. Usredsreðivanjima na pitanja
pola želele su se osvetliti i suzbijati razlièite predrasude, pa i one u i oko književ-
nosti. I po Gadameru, „svaki susret sa predajom koji se sprovodi s istorijskom
sviješæu, iskušava po sebi odnos napetosti izmeðu teksta i sadašnjosti“, te se her-
meneutistièki zadatak „sastoji u tome da se ova napetost ne prikrije naivnim pri-
lagoðavanjem, veæ da se svjesno razvije“.23 No tradiciji se, u ovom domenu, ne
tako retko pristupa s nedovoljnom istorijskom svešæu, pa se pomenuta napetost
izmeðu teksta i sadašnjosti (na hermeneutièkom planu) zbilja ojaèava, ali ne u
smislu Gadamerove zamisli o istorijskoj svesti koja je svesna sopstvene „drugo-
sti“. U perspektivi proklamovane polne (samo)svesti i diversifikovanih polnih
orijentacija, i književnost je podvrgnuta istom preispitivanju koje se sprovodi u
svim podruèjima kulture – i to upravo u ime èitaoca i njegovih prava na izbor,
lièno (ovde, rodno usmereno) tumaèenje.
Na XV kongresu meðunarodnog komparatistièkog udruženja (održanog u
holandskom gradu Leidenu 1997) jedna od sekcija bila je, tako, posveæena temi
rodnih / polnih identiteta u novim kultur(al)nim situacijama, s naglaskom na ulo-
zi književnosti u procesu polne diferencijacije (gender differentiation / différen-
ciation sexuées des identitées): saopštenja je trebalo da ukažu kako èitanje i pisa-
nje, kao „akti seæanja“, uèestvuju u izgradnji identiteta, i objavljena su u posebnoj
svesci kongresnih Akata.24 Jedna sekcija XVI kongresa (održanog u Pretoriji 2000)
bila je imenovana: Trasgresija polnih stereotipa, s namerom da se pod tim naslo-
vom razmotre brojni naèini kako književnost, film i televizija dovode u pitanje
tradicionalne uloge polova, te istakne pitanje: koje su prakse i ciljevi feministièke
kritike i „gay studies“ u njihovom odnosu prema komparatistici, a uz njega i pita-
nje: na koji naèin i kakvim metodama se mogu prouèavati polne / rodne recepcije
književnosti!25 U okviru „multidisciplinarnog kultur(al)nog programa“ na XVII

22
D.-H. Pageaux, nav. delo, str. 71. Autor se tu poziva na misao Lévy-Straussa (iz rada
„Istorija i etnologija“) da „svetska civilizacija ne može biti ništa drugo do koalicija, u svetskim
razmerama, kultura od kojih svaka èuva svoju originalnost."
23
Hans Georg Gadamer, Wahrheit und Methode, Tübingen, 1960, 21965, 31972. Pr. (V. Mi-
lisavljeviæ) Istina i metoda, Sarajevo, 1978, str. 340.
24
ICLA Bulletin, XV, 2, 1995. XVth ICLA Congress First Circular, str. 5 /15. V.: „Gendered
Memory“, Proceedings of the XVth Congress of ICLA, 4, Amsterdam – Atlanta, 2000.
25
ICLA Bulletin, XVIII, l, 1998-1999. XVIth ICLA Congress First Circular, str. 16/17. V.:
„Transgressing Gendered Stereotypes; Transgresssion and Transition of Genre and Media: Trans-
gresssion, Transition and Information Technology“, Proceedings of the XVIth Congress of ICLA, 5,
Pretoria, 2004.
 O KOMPARATISTICI I HERMENEUTICI – JOŠ JEDNOM 15

kongresu meðunarodnog komparatistièkog udruženja (Hongkong, 2004) takoðe

je našla mesta slièna tema. Ovog puta je to bila tema o polovima i seksualnosti
izvan humanizma, posveæena problemima polnog identiteta i razlike posle post-
modernizma, zatim estetici, politici i erotici vrednosti, te delovanju pola i seksu-
alnosti na posthumanistièki status vrednosti.26
d) Artikulisanje feministièke i druge kritike, zasnovane na polnim identiteti-
ma, od sredine sedamdesetih godina, kao i dovoðenje u vezu pola sa (posthuma-
nistièkim) statusom vrednosti, jasno nagoveštava da se tu u vidokrugu javlja i
struèno-kompetentni èitalac, kritièar, recimo „profesionalni èitalac“ i tumaè – kao
èitalac koji je takoðe voðen odreðenim zahtevima (ovde zahtevima rodnih i sek-
sualnih identiteta), kojih je, štaviše, potpuno svestan, a njegova je recepcija, uzmi-
mo, omeðena preduslovima, osobito ako je je u bilo kojem smislu pripadnik ma-
njine: rasne, polne, nacionalne i svake druge.
Ovo bi, na ponešto bizaran naèin, odgovaralo onome što je u tekstu iz 1976.
navedeno kao „druga hermeneutièka dimenzija komparatistièkog pristupa recep-
ciji“, koja „ukljuèuje i problematizuje ulogu samoga istraživaèa“:
Naime, pri prouèavanju recepcije strane književnosti, stranog pisca ili dela,
predmet istraživanja se iskazuje kao skladan ili protivreèan zbir interpretacija te
književnosti, pisca ili dela. Te interpretacije (u širem smislu reèi, kao shvatanje ono-
ga što delo znaèi) istraživaè podvrgava preispitivanju, naèelno objektivnom preispi-
tivanju znalca, ali i njegova analiza je neizbežno, na jednom planu, takoðe interpre-
tacija onoga što vidovi recepcije sadrže, onoga što je izreèeno, ali i onoga što je
indirektno izraženo, odnosno odraženo. Tako se komparatistièka studija recepcije
sagledava i kao m e t a i n t e r p r e t a c i j a: u istraživaèkom subjektu, jednako kao
i u ovom komparatistièkom predmetu, sadržana je interpretativna refleksija, tako da
je problem gledišta tumaèa, zapravo, udvojen. [...] Za svest da pojmove nauène „objek-
tivnosti“ ili nepristrasnosti književnog istraživanja treba preispitivati, odnosno sma-
trati plodom relativizovane „ravnoteže“ unutar jednog sveobuhvatnog konteksta u
datom vremenu i sredini, zaslužna je posredno i hermeneutika, koja tako ima (manje
istican) udeo u razvoju današnje misli o književnosti.27
Ovu hermeneutièku dimenziju koja „inclut également le rôle du chercheur
lui-même“, kako je bilo navedeno u (skraæenoj) verziji ovog rada, odnosno u
saopštenju na nauènom skupu 1976. godine,28 pomenuo je bio i sam Jauss u uvod-
nom delu rada o Goetheovom i Valeryjevom Faustu, najpre izloženom na simpo-

26
ICLA Bulletin, XXI, 1, 2002. XVIIth ICLA Congress First Circular (dodatak), str 6/7. Ova
kongresna tema se potom organizaciono iskazala putem èetiri panel-diskusije, naslovljene sa „Mu-
ževnosti i pitanje roda“, „Rodne uloge i pozorišne uloge“, „Tri lica žena“, „Bajka o ženi“, i u
kongresnoj „radionici“ pod naslovom „Artikulišuæi rod“. – Meðu sedam najavljenih sekcija slede-
æeg, XVIII kongresa (Rio de Janeiro, 2007) je i sekcija: „Nacionalizmi i seksualnosti: odnosi roda,
klase i moæi“. – Godine 2002. osnovan je još jedan novi istraživaèki odbor Udruženja, pod nazi-
vom „Odbor za rodne studije“.
27
Umjetnost rijeèi, 1978, 1-2, str. 29, 22. – Upor. Marino, 1988. (v. ovde u n.17).
28
V. u zborniku Teorija recepcije. Theory of Reception. La théorie de réception. Rezepti-
onstheorie. Òåîðèÿ âîñïðèÿòèÿ, Beograd, 1980, str. 60.
16 GVOZDEN EROR

zijumu o teoriji književne recepcije i istorije književnosti, održanom 1995. godi-

ne u Dubrovniku u organizaciji (i uz uèešæe) istraživaèa književnosti iz Zagreba i
Konstanza29 ( a sledeæe godine je Jauss uzeo uèešæa i na navedenom beogradskom
nauènom savetovanju).30 Tu Jauss, ne prvi put, izlaže kritici komparatistièku di-
sciplinu, konstatujuæi najpre da „nijedan samostalan metod ne može se zasnivati
samo na poreðenju“,31 dok se uporedna nauka o književnosti „još uvek uveliko
pokorava naivnom, hermeneutièki neprosveæenom objektivizmu“, a trebalo bi,
zapravo, „metodu poreðenja pridodati hermeneutièku refleksiju, kako relevant-
nost poreðenja ne bi bila jednostavno prepuštena sluèaju, pa èak i predrasudi
tradicije“. Na primeru Goethea i Valeryja, ovo znaèi da njihovi glasovi stupaju u
dijaloški odnos tek kada se dvoèlana shema poreðenja „ponovo istorizuje na taj
naèin što se otkrije hermeneutièka povezanost pitanja i odgovora, problema i re-
šenja, koja posreduje ne samo izmeðu Getea i Valerija, nego i izmeðu razlièitih
znaèenja njihovih po motivu istih dela, s jedne, i savremenog vidokruga intereso-
vanja [Interessehorizont], svojstvenog tumaèu koji uporeðujuæi ispituje, s druge
strane“ (kurziv G.E.)32.
U jednom tekstu o razlièitim èitanjima Miltona, objavljenom prvi put te 1976.
godine, Stanley Fish, istaknuti zastupnik „teorije èitaoèevog odgovora“ (osobene
amerièke varijante recepcionistièke teorije), napisao je da „izbor nije nikada iz-
meðu objektivnosti i interpretacije nego izmeðu intepretacije koja nije priznata
kao takva i interpretacije koja je barem svjesna same sebe“. No za Fisha je to
29
„Goethes und Valérys ’Faust’. Versuch, ein komparatistisches Problem mit der Hermene-
utik von Frage und Antwort zu lösen“. Rad je štampan u zborniku studija s tog simpozijuma:
Teorija recepcije i povijest književnosti – Rezeptionsästhetik und Literaturgeschichte, Zagreb,
1977/1978 (Sonderheft der Zeitschrift „Umjetnost rijeèi“), a objavljen je i u èasopisu Comparati-
ve Literature 1976. godine (br. 3, leto). Ukljuèen je i u knjigu H. R. Jaussa Ästetische Erfahrung
und literarische Hermeneutik, ali je tu izostavljen prvi odeljak teksta, polemiène stranice o stanju
u komparatistici. Pr. (D. Gojkoviæ) „Geteov i Valerijev Faust. Pokušaj da se jedan komparatistièki
problem reši hermeneutikom pitanja i odgovora“, u: Hans Robert Jaus, Estetika recepcije, str.
277-312.
30
V. napomenu 3. – Na beogradskom skupu je Jauss podneo saopštenja: „Was heißt
ästhetische Erfahrung?“ „Der Leser als Instanz einer neuen Geschichte der Literatur“. U zborniku
radova s tog nauènog savetovanja, objavljenom 1980. godine (v. napomenu 2) štampan je, meðu-
tim, njegov tekst pod naslovom „Die Rezeptionsästhetik“ (str. 7-13) – proširena verzija razgovora
sa Rien T. Segersom, objavljenog u New Literary History 11 (1980), str. 83-95.
31
Upor.: Gvozden Eror, „Šta se poredi u poredbenim književnim studijama (littérature com-
parée)? I Formativne epohe discipline“, Filološki pregled, 2003, l, str. 10 i passim.
32
Hans Robert Jaus, Estetika recepcije, str. 277-280. Jauss tu još dodaje da je komparativni
princip razuman „u onoj meri u kojoj smo svesni pitanja ili sleda pitanja što usmeravaju svako
kontrolisano poreðenje“. To je „pitanje–prethodnica [worgängige Frage], koje objektivizam filo-
loškog rada sebi èesto ne priznaje“. – Na Jaussove zamerke komparatistici, iznesene u više rado-
va, osvrnuo se Zoran Konstantinoviæ u tekstu „Komparatistika kao izazov estetici recepcije“ (Knji-
ževna reè, 1980, br. 152). Navodeæi kako doajen nemaèke komparatistike H. Rüdiger istièe da
poreðenje može polagati pravo da je metod tek pošto se posluži refleksijom, Konstantinoviæ za-
kljuèuje da „komparatistika, znaèi, veoma dobro zna za hermeneutiku, jer ova proizilazi iz reflek-
sije i Jaus stalno govori o hermeneutièkoj refleksiji, o postavljanju pitanja i davanju odgovora iz
vidokruga datog dela u kontekstu njegovog vremena. Prirodno je što i posmatraè pri tome odreðu-
je svoje pozicije“ (str. 6).
 O KOMPARATISTICI I HERMENEUTICI – JOŠ JEDNOM 17

samo polazna pozicija za razvijanje i obrazlaganje radikalne teze da svako od nas

èita „pjesmu koju je sam proizveo“, prema usvojenoj „interpretativnoj strategiji“.
A objašnjenje za vidnu „stabilnost interpretacije“ (barem u odreðenim grupama,
u odreðeno vreme) Fish nalazi u postojanju „interpretativnih zajednica“, èiji èla-
novi dele te strategije koje „postoje prije èina èitanja i zbog toga odreðuju oblik
onoga što se èita“.33
Kako za Fisha, zapravo, nema stabilnih oslonaca za interpretaciju, on i te
interpretativne zajednice dosledno vidi kao skupine koje rastu i opadaju, a poje-
dinci se kreæu iz jedne u drugu: „drugim reèima, interpretativne zajednice nisu
stabilnije od tekstova jer interpretativne strategije nisu ni prirodne ni univerzalne,
nego nauèene.“34 Drugaèija je situacija sa kritikom koja se povezuje sa rodnim,
odnosno seksualnim identitetima. Te „interpretativne zajednice“ i odgovarajuæe
„strategije“ se, èini se, ne mogu po volji menjati i napuštati, jer su upravo shvaæe-
ne kao „prirodne“ i „univerzalne“, shodno identitetima na koje se pozivaju. Femi-
nistièka kritika (feminist criticism) je, dakako, kritika s pozicija ženskog pola
(koju dominantna „muška“ kritika može, eventualno, razumeti, pa i podržati),
dok studije muške homoseksualnosti (gay studies) predstavljaju nešto dvosmisle-
nije imenovanje – takvo koje se tièe predmeta, ali koje se može neposredno ticati
i subjekta ukljuèenog u te studije, odnosno pojedinca koji se opredeljuje za takve
studije, prema sopstvenom seksualnom identitetu. Kod feministièke kritike to je
potpuno jasno: „ženski pokret“ se bori protiv patrijarhalnog društva, i u toj borbi
se dalje izdvajaju rasni i seksualni (pod)identiteti, koji stvaraju posebna kritièka
polja. Na ovom planu, hermeneutièka svest se odreðuje opredeljivanjem za „fe-
minist literary studies“ / „feminist literary criticism“, ali i za „black feminist cri-
ticism“, pa i za „lesbian feminist literary criticism“!35
Svaka sociologija književnosti pozabaviæe se i pitanjem književne publike,
pa æe konstatovati, kako je to uradio svojevremeno Robert Escarpit, da je ona „u

33
Stanley E. Fish, „Interpreting the Variorum“, Critical inquiry, 1976 (proleæe); takoðe u:
Is There a Text in This Class? The Authority of Interpretive Communities, 1980, Cambridge, Mas-
sacusetts. Pr. (M. Beker), „Obavještavajuæi Variorum“, u: Suvremene književne teorije (priredio
M. Beker), Zagreb, 1986, str. 294, 296-7. – Treba ovde imati u vidu i teoriju koja je najradikalnije
osporila, odnosno relativizirala, heuristièku vrednost interpretacije, a to je (poststrukturalistièka)
teorija dekonstrukcije, osobito u verziji njenih amerièkih zastupnika, od druge polovine sedamde-
setih godina. V.: Gvozden Eror, „Pojam tumaèenja u književnim studijama“, Genetièki vidovi
(inter)literarnosti, Beograd, 2002, str. 286-289.
34
Suvremene književne teorije, str. 297. – Prema K. Brusaru, pokazujuæi da nema neutralnih
principa, „Fish se pridružuje onim suvremenim teoretièarima koji istièu da je vrijednost (i vrijed-
nost književnih djela) rezultat dinamike kulturnih sistema, a ne svojstvo objekta, subjekta ili psi-
hološkog procesa izmeðu subjekta i objekta“. Krešimir Brusar, „Teorija recepcije, interdiscipli-
narnost i politièka teorija u književnoj kritici Stanleya Fisha“, Književna smotra, 2003, 127, (l),
str. 52.
35
V.: Toril Moi, Sexual/Textual politics. Feminist Literary Theory, London – New York,
1985. Slov. prevod (K. Jerin) Politika spola/teksta, Ljubljana, 1999, str. 94. – Ne imenuje se
„feminist comparative literature“, ili nešto slièno, ali smo videli da su meðu teme poslednjih
meðunarodnih komparatistièkih kongresa uvršæena pitanja „roda“, koja su u temelju feministièkih
studija.
18 GVOZDEN EROR

stvarnosti razdijeljena i podrazdijeljena na društvene, rasne, religijske, profesio-

nalne, geografske i historijske grupe, misaone škole i koterije“, te da „moderni
izdavaè pokušava upravo da svaku od svojih ’ergela’ uskladi s jednom od tih
podpublika“. No, Escarpitu se èinilo samorazumljivo da „motivirani sudovi po-
znavaoca i iracionalni sudovi potrošaèa predstavljaju dvije potpuno razlièite vri-
jednosne vrste“, buduæi da „za poznavaoca ne postoji starenje ili smrt djela, pošto
je njemu moguæe da u svakom èasu u duhu rekonstruira sistem odnosa koji djelu
daju njegovu estetsku važnost“, držeæi se istorijskog stanovišta.36 On, svakako,
nije pomišljao da bi objektivizirane motivacije „sudova poznavaoca“ mogle biti
dovedene u pitanje, odnosno shvaæene samo kao manifestacije pojedine „inter-
pretativne zajednice“, a još manje da bi u tom kontekstu podsticana hermeneutiè-
ka svest „poznavaoca“ mogla prerasti u agresivnu samosvest koja se usredsreðuje
na sebi srodnu književnu „proizvodnju“. Ovde zapravo s nelagodnošæu možemo
zapaziti vezu s tzv. „reifikacijom“ umetnièkog stvaranja, s težnjom da se ono vidi
kao tržišna roba. Nisu li velike knjižare upravo izdeljene u odeljenja i podruèja
prema pretpostavljenim „ciljnim grupama“ potrošaèa / èitalaca, meðu kojima se
mogu naæi i ona zasnovana na seksualnim identitetima (koji æe, eventualno, biti
/pseudo/aksiološko polazište za „erotics of value“, pominjanu u bližem odreðe-
nju jedne od tema poslednjeg komparatistièkog kongresa)? Ta nova hermeneutiè-
ka samosvest „poznavaoca“ može se shvatiti i kao trijumf onog „eksplicitnog
èitaoca“ o kojem govori Jauss, a do toga dolazi kad se iznesu „na svetlost dana
samo hipostaze jednog ponašanja u skladu sa ulogom, ili predrasude – uslovljene
slojem ili statusom – koje estetièki posredovano iskustvo u svakom pogledu pre-
vazilazi“.37
Kad je bilo reèeno da pojmove nauène „objektivnosti“ ili nepristrasnosti
književnog istraživanja treba preispitivati, nije se predvidelo da u knjigu kojoj je
dat naslov Komparatistika. Teorija, metod, primena može biti uvršæeno i èitavo
poglavlje „Ženska književnost i muškarci koji pišu o ženama“, u kojem se, pak,
nalaže nužnost preispitivanja akademskih studija sa stanovišta „rodne odgovor-
nosti“ visokoškolskih nastavnika – onih muškog pola. Naæi æemo tu i trivia na
temu obaveze predavaèa da usklade „vidove svojih liènih života, nauènog rada i
akademskih aktivnosti“.38 U nizu od petnaest „naloga“ datih u tom kontekstu,
jedan se odnosi na potrebu da se književnost (primarni tekstovi), uopšte uzev, èita
kritièki, sa svešæu o polnoj odgovornosti.39

36
Robert Escarpit, Sociologie de la littérature, Paris, 1964. Pr. (B. Gagro) Sociologija knji-
ževnosti, Zagreb, 1970, str. 123, 140.
37
V. napomenu 14 (i odgovarajuæi završni citat u tekstu).
38
Kad je reè o privatnom životu, kaže se da treba voditi raèuna da naše (muško) seksualno
ponašanje prema partneru ili supruzi iskazuje naše razumevanje polne odgovornosti; ako je supru-
ga zaposlena, treba èesto razmatrati zahteve obeju karijera i podelu kuænih poslova, itd. – Steven
Tötösy de Zepetnek, Comparative Literature. Theory, Method, Application, Amsterdam – Atlan-
ta, GA, 1998, str. 175-176.
39
Isto, str. 176.
 O KOMPARATISTICI I HERMENEUTICI – JOŠ JEDNOM 19

Drugaèiju obavezu nametala je komparatistika shvaæena kao „disciplina de-

kolonizacije“, naime svojevrsnu èitalaèko-receptivnu obavezu veæinskom „evro-
centriènom“ èitaocu, barem onom koji sebe vidi kao „evropskog intelektualca“, a
ona bi se sastojala u potrebi da se u današnjem „postkolonijalnom“ svetu èitaju i
izuèavaju istoènjaèka ili afrièka književna dela, i porede sa evropskim.40 Ti su
pristupi doveli do niza studija s tumaèenjima manjinskih naspram veæinskih mo-
dela recepcije.
Ovakvo apelovanje na „evropskog intelektualca“ može podsetiti na viziju
Fernanda Baldenspergera, jednog od utemeljivaèa francuske (i evropske) kompa-
ratistike, viziju što je iznosi u završnom delu svog programskog rada o podruèju
komparatistike, iz 1920. godine, a koja se odnosi na pripremu „novog humani-
zma“, koji bi proizašao osobito iz rasprostranjene primene komparatistike nakon
velike (svetske) drame i krize: napor „komparatizma“ doveo bi do jedne vrste
arbitraže, clearing-a, koji bi otvorio put novim, humanim, vitalnim civilizacij-
skim uporištima. Tu je Baldensperger izrazio i nadu da æe komparatistika dopri-
neti da se definišu kako ogranièenja tako i suštinski doprinosi onoga što bi još
jednom sjedinilo oseæajnosti i tendencije prosvetljenog humanizma (kao nekad
antièka baština), i to tako što bi poredbena istraživanja raznih vrsta omoguæila da
se uzdrmanom èoveèanstvu pruži èvršæe tle zajednièkih vrednosti.41 Meðutim,
ova emfatièna vizija ne spreèava Baldenspergera da u istom tekstu iznese vrlo
precizna metodološka stanovišta o „littérature comparée“ kao disciplini, ukljuèu-
juæi rezerve prema poreðenjima na planu tematike – jer se primarno ne bave pita-
njem umetnièke relevancije!42 No tamo gde se govori o zadacima komparatistike
u „postkolonijalnom svetu“, svetu osnaženih rodnih identiteta, itd., nalazimo ta-
koðe dosta emfaze, ali se zanemaruju metodološka pitanja tih novih poredbenih
književnih studija, a osobito pitanja obuhvatanja umetnièke relevancije, ma kako
je shvatili.
S obzirom na oèitu težnju da se i liènostima i delima iz ranijih istorijskih
epoha prilazi uz korišæenje kriterijuma sadašnjosti,43 gde se, dakako, nailazi na
niz teškoæa u „aktualizaciji“, treba reæi da su, negde više a negde manje, vidne i
tendencije da se, u poredbenim studijama, raspon podrazumevanog hermeneutiè-
kog „luka“ što povezuje prošlost i sadašnjost smanji naprosto time što æe se teži-

40
V.: Armando Gnisci, „Komparativna književnost kao disciplina dekolonizacije“, Knji-
ževna istorija, 1999, 107-108.
41
Fernand Baldensperger, „Littérature comparée. Le mot et la chose“, Revue de littérature
comparée, 1, 1921, str. 28-29.
42
V.: Gvozden Eror, „Šta se poredi u poredbenim književnim studijama (littérature com-
parée)? I Formativne epohe discipline“, str. 19-20.
43
M. Kelsall, profesor Velškog univerziteta u Kardifu, pominje u jednom kritièkom prikazu
da ga studenti feministièke teorije redovno obaveštavaju kako sad možemo videti da junakinja
tragiène drame Johna Webstera The Duchess of Malfi (1623) olièava poziciju ugnjetavane žene
renesanse, dok njen brat Ferdind, kao muškarac, predstavlja vlast patrijarha. – Malcolm Kelsall,
prikaz knjige Encyclopedia of Contemporary Literary Theory: Approaches, Scholars, Terms, u:
Canadian Review of Comparative Literature, 1995, 2, str. 370.
20 GVOZDEN EROR

šte istraživanja staviti na XX vek, eventualno na XIX, dok æe raniji periodi biti
predmet pažnje u vrlo redukovanoj meri. Kako je predsednik Amerièkog kompa-
ratistièkog udruženja za 2003. godinu, D. Damrosch, ukazao u svom godišnjem
obraæanju èlanstvu, izmeðu 80% i 90% radova iznetih na skupovima tog udruže-
nja poslednjih godina fokusirano je na XIX i XX vek – pri èemu se, u 2003.
godini, skoro tri èetvrtine radova, 73%, bavi XX vekom (a od njih je 80% posve-
æeno posleratnim delima, dakle drugoj polovini veka), dok se svega 14% radova
odnosi na periode pre devetnaestog veka!44 Nije, uostalom, mnogo drugaèija ni
raspodela obraðivanih tema u Meðunarodnom komparatistièkom udruženju: ka-
ko je Earl Miner konstatovao s ironijom još 1991. godine, pošto je to udruženje
zbilja usmereno na prošlost, devetnaestim i dvadesetim vekom se bavi, eto, „sve-
ga“ dve treæine njegovih èlanova.45
Time se umanjuju, ali nipošto ne i uklanjaju, problemi na relaciji: književni
tekst – moderne književne studije, osobito tamo gde jednog par excellence eru-
ditskog, idealnog èitaoca („superreader“), što ga pominje Jauss u vezi s Riffater-
reom, može da smeni ne, možda, „naivni“ veæ tendenciozni èitalac, s „povlašæe-
nim“ stanovištem sadašnjosti. Ovde se možemo pozvati na Gadamera, koji u po-
jam situacije što odreðuje stajalište koje ogranièava moguænosti viðenja ukljuèu-
je pojam tzv. horizonta:
Onaj ko nema horizont, èovjek je koji ne vidi dovoljno daleko i stoga precje-
njuje ono što mu je blisko. Obratno, imati horizont znaèi: ne-biti-ogranièen-na-naj-
bliže, veæ moæi vidjeti dalje od toga. [...] Pojam horizonta nam se ovdje nudi zato što
izražava nadmoæan pogled u daljinu, koji mora imati onaj koji razumijeva. Steæi ho-
rizont uvijek znaèi uèiti da gledamo preko onog što je blizu i preblizu, ne samo da
bismo od toga odvratili pogled, veæ da bismo ga bolje vidjeli u jednoj veæoj cjelini i
u pravilnijim razmjerama. [...] Veæ smo naglasili: odista istorijska svijest uvijek uzi-
ma u obzir sopstvenu sadašnjost, i to tako da ona sebe samu kao i povijesno drugo
vidi u pravilnim odnosima. Svakako, potreban je poseban napor da bi se stekao isto-
rijski horizont. [...] Horizont sadašnjice, uistinu, treba pojmiti u stalnom obrazova-
nju, ako sve naše predrasude uvijek moramo stavljati na probu.[...] Razumijevanje je,
naprotiv, uvijek proces stapanja takvih navodno za sebe bivstvujuæih horizonata. [...]46
e) Kako je bilo reèeno 1976. godine, komparatistièka interliterarna istraživa-
nja su usredsreðena, kad je reè o èitaocu, na onu užu („profesionalnu“) èitalaèku
publiku koja može, u manjoj ili veæoj meri, da usmeri ili nametne odreðenu inter-
pretaciju dela stranog autora, i na pisca koji æe da sopstvenu ili preuzetu interpre-
taciju nekog vida tuðeg stvaraèkog sveta asimilira ili rekreira u svome delu.47

44
David Damrosch, „The 2003 ACLA Presidential Address. The Road of Excess: Compa-
rative Literature at a Double Crossroads“, Comparative Literature, 2003, 3 (aneks: ACLA Bulle-
tin, str. X).
45
Earl Miner, „Institutions of Comparative Literature: Reminders“, ICLA Bulletin, 1992, 1-2,
str. 27.
46
Hans Georg Gadamer, Istina i metoda, str. 336, 339, 340.
47
Umjetnost rijeèi, 1978, 1-2, str. 27.
 O KOMPARATISTICI I HERMENEUTICI – JOŠ JEDNOM 21

Treba, ipak, naglasiti da je u ovom segmentu istraživanja recepcije (najèe-

šæem i s najviše dostupne relevantne graðe) na delu svojevrsno superpozicionira-
nje interpretacija. Uobièajeno je vezivati etimologiju reèi interpretacija u svim
jezicima, neposredno ili posredno, za interpretatio u latinskom, od interpretarum
(supin infinitiva interpretari). No može se oblik interpretatio vezati za imenicu
interpres, koja oznaèava tumaèa, prevodioca sa stranih jezika, ali i posrednika:
„Po svojoj etimologiji, dakle, ’interpretacija’ prenosi smisao prevoda istovreme-
no u dva smera: prema tekstu koji se interpretira i za èitaoce kojima je potrebna
interpretacija.“48 Autor poredbene studije, meðutim, na „putanji“ izmeðu sebe (i
svoje interpretacije) i književnog dela susreæe se najèešæe sa veæ oblikovanim
interpretacijama dela -– izvan njegove izvorne (nacionalne) sredine i izvornog
jezika – koje možemo videti u navedenoj dvosmernoj ulozi posrednika – tumaèa:
poèev od onih što ih, volens-nolens, donose prevodi dela, do odziva kritike i,
najšire, publicistike (gde, ponekad, ima i podsticaja na prevoðenje dela), a pisac
iz te druge sredine koji apsorbuje impulse stranog dela takoðe ga je, dakako,
nekako protumaèio (nekad i u eksplicitnim zapisima). Dakle, hermeneutièka situ-
acija autora poredbene studije podrazumeva, uz jednu interpretaciju teksta (ili
opusa), takoðe interpretaciju snopa posrednièkih interpretacija, usmerenih (u svoje
doba) prema tekstu i za èitaoce (u koje uvršæujemo i pisce), kojima se sugeriše
poželjan pristup i tumaèenje dela.
Književno delo, koje, kao takvo, „nadilazi“ svoj èas i sredinu nastanka,49
ujedno se, u svakom vremenu, podvrgava izvesnim intepretativnim „prilagoðava-
njima“, spontanim ili sa tendencijom – u stranoj sredini svakako više no u doma-
æoj (mada su znaèajne i promene koje u njoj nastaju), i njima æe se baviti kompa-
ratist. Još je Lanson razložno isticao da je knjiga „društveni fenomen koji evolu-
ira“, te èim je objavljena, autor više ne raspolaže njome: uspostavlja se novi od-
nos, ne više odnos koji eruditska kritika traži da ponovo uspostavi, odnos izmeðu
dela i autora, veæ „iskljuèivo odnos izmeðu dela i publike, koja ga neprekidno
retušira, preraðuje, obogaæuje ili osiromašuje“. Lanson upravo navodi jedan pri-
mer s èisto komparatistièkog podruèja – Baldenspergeovu studiju Goethe u Fran-
cuskoj, koja, smatra Lanson, daje malo rezultata u pogledu razumevanja Goethea,
ali nam zauzvrat dosta govori o težnjama duhovnih generacija koje su se izmenji-
vale u Francuskoj. Štaviše, ovakvi strani uticaji æe nam pružiti korisne informaci-
je o „snazi izvesnih potreba“ (u francuskoj sredini), pošto one deformišu i tran-
sformišu Goethea. Strana dela bi ispunjavala trojnu funkciju: opravdavala bi zah-
tev za novìnom, precizirala novi ideal pružajuæi modele tražene novìne, pružala
intelektualno i estetsko zadovoljstvo koje domaæa književnost ne daje. Reè je
48
Steven Mailloux, „Interpretation“, u: Critical Terms for Literary Study (ur. F. Lentricchia
i T. McLauglin), Chicago, 1990, str. 121.
49
Paul Valery, istièuæi transformativnost književnog dela, navodi da ono može da sadrži
svojstvo koje ne zavisi od njegovog autora, i koje nije stvorio on veæ njegova epoha ili njegov
narod, a koje dobija u vrednosti promenom epohe ili naroda (što æe reæi, iz perspektive druge
epohe ili drugog naroda). – P. Valery, „Tel quel. Littérature“ [1929], u: Œuvres II, Paris, 1960, str.
561-2.
22 GVOZDEN EROR

opet o „intelektualnim potrebama“ društva, za koje Lanson tu ne precizira ko ih

tumaèi, artikuliše i usmerava, ali je jasno da to nije (samo) èitalac, kupac knjige.
Ako publika „uzima iz inostranstva jedino ono što odgovara njenoj prirodi“,50 to
joj najèešæe mora prethodno biti ponuðeno, a to znaèi: prevedeno, interpretirano,
isticano od strane „profesionalnih“ èitalaca, i uopšte tvoraca društvene „klime“.
Na komparatisti je da oceni stepen saglasnosti takvih „potreba“ i odgovarajuæih
tumaèenja s prirodom dela u pitanju, a to je takoðe jedan interpretativni zadatak.
Te istorijski situirane „potrebe“ o kojima govori Lanson mogu se povezati
sa pojmom primene u hermeneutici, za šta se zalaže H. R. Jauss. On polazi od
stavova što ih je razradio Gadamer u odeljku Istine i metode pod naslovom „Her-
meneutièki problem primene [Anwendung]“. Tu se, naime, hermeneutièki proces
shvata kao jedinstvo tri momenta: razumevanja, tumaèenja i primene (subtilitas
intelligendi, subtilitas explicandi, subtilitas applicandi):
Hermeneutièki problem je [...] svoje sistematsko znaèenje dobio time što je,
zahvaljujuæi romantici, spoznao unutarnje jedinstvo izmeðu intelligere i explicare.
[...] Meðutim, ovo unutarnje stapanje razumijevanja i tumaèenja je dovelo do toga
da je treæi momenat tog hermeneutièkog problema, aplikacija, potpuno istisnut iz
sklopa hermeneutike. [...] Naša su nas razmišljanja sada dovela do toga da uviða-
mo da se u razumijevanju uvijek odigrava nešto kao primjena teksta, koji treba
razumjeti, na sadašnju situaciju interpreta. [...] Zadatak istorijske hermeneutike je
upravo i oznaèavalo to da ona reflektira taj odnos napetosti, koji postoji izmeðu
istovjetnosti zajednièkih stvari i promjenljive situacije, u kojoj ta stvar treba da se
razumije.51
Taj „odnos napetosti“ je konstitutivan za juristièku i teološku hermeneutiku,
a treba ga ga „prepoznati“, dakle, i u duhovnim naukama, odnosno ponovno odre-
diti duhovnonauènu hermeneutiku, ukljuèivši aplikaciju kao integralni hermene-
utièki momenat.
Jaussu je stalo da takvu reafirmaciju hermeneutièke aplikacije proširi i na
književne studije, nalazeæi da je književna hermeneutika „najduže bila sputana
paradigmama istoricizma i interpretacijama imanentnim delu, èime se objašnja-
va njeno sadašnje zaostajanje. Ona je svoju teoriju svela na tumaèenje, svoj
pojam razumevanja ostavila je neartikulisanim, a problem aplikacije tako je
potpuno zanemarila da je okretanje ka estetici recepcije, koja je šezdesetih go-
dina pokušala da nadoknadi to zaostajanje, postiglo neoèekivani uspeh ’prome-
nom paradigme’.“ Savremena estetika recepcije, dakle, nadasve „nastoji da isto-
50
Gustave Lanson, „L’histoire littéraire et la sociologie“, Revue de Métaphysique et de
Morale, 1904. Uvršæeno u: Essais de méthode de critique et d’histoire littéraire, Paris, 1965, str.
70, 71, 76.
51
Hans Georg Gadamer, Istina i metoda, str. 341-343. Takoðe se tu kaže: „Uska veza, koja
je prvotno povezivala filološku hermeneutiku s juristièkom i teološkom, poèivala je, meðutim, na
priznavanju aplikacije kao integralnog momenta svog razumijevanja“ (str. 342). „Biæemo, dakle,
istovremeno natjerani na jedan korak preko romantièarske hermeneutike, utoliko što u jednom
jedinstvenom procesu mislimo ne samo razumijevanje i tumaèenje veæ, uz to, i primjenjivanje“
(str. 341-2).
 O KOMPARATISTICI I HERMENEUTICI – JOŠ JEDNOM 23

rijski promenljive premise razumevanja pronaðe u rukovodeæim interesima apli-

kacije“.52
Kako je veæ reèeno, Jaussovo poimanje istraživanja recepcije književnih tek-
stova, pa, dakle, i hermeneutièke aplikacije, ostaje promišljeno u domenu knji-
ževnih studija, te on takoðe smatra da estetika recepcije ne sme da izgubi iz vida
„pitanje o opaženom, preobraženom ili, isto tako, izgubljenom identitetu teksta“,
kao i osobenu, estetsku konstituciju razmatranih tekstova. Ovo se pitanje ne može
zanemarivati ni u primeni hermeneutike u komparatistici, kao što se podrazume-
va i usklaðivanje razumevanja, tumaèenja i aplikacije, „èak i onda kada su ta tri
momenta razlièito odmeravana, ili jedan od njih – kao razumevanje u istorijskoj
rekonstrukciji, kao tumaèenje u interpretaciji imanentnoj delu, ili kao primena
[aplikacija] u alegorezi – uzdignut prema cilju hermeneutièkog procesa“. Alego-
rezu, dodaje Jauss, danas skoro niko „ne uzima više ozbiljno, a ipak nepriznata
nastavlja da deluje“.
Delovanje alegoreze Jauss u ovom tekstu iz 1981. godine vidi, na primer, u
marksistièkim interpretacijama („koje moraju da alegoriziraju odnos baze i knji-
ževne nadgradnje, da bi nemi proizvodni odnosi aktivno bili dovedeni do govore-
nja“),53 no danas bi mu, moguæe, kao primer poslužila tumaèenja kakva su zastu-
pljena u kultur(al)nim studijama, usredsreðenim na „napetost koju politièko pro-
izvodi u razumijevanju kulture“.54 Britanski pokret kulturnog materijalizma iz
osamdesetih godina prošlog veka, srodan angloamerièkim kulturnim studijama
(„cultural studies“ su oformljene veæ šezdesetih godina u Britaniji, ali su se eks-
plozivno razvile u SAD krajem osamdesetih) takoðe je težio da razoblièi „sasvim
idealizirane ideološke konstrukcije, koje zapravo održavaju hegemoniju jedne kul-
ture“ (na primeru Shakespearea nadasve, shvaæenog kao cultural icon): to bi bila
„muška, bjelaèka, graðanska, kolonijalna, kršæanska, imperijalna kultura“, na-
spram kojoj su se želeli, u hermeneutièkoj aplikaciji primerenoj novom vremenu,

52
Hans Robert Jauss, „Zur Abgrenzung und Bestimmung einer literarischen Hermeneutik“,
u: Text und Applikation (Poetik und Hermeneutik IX), München, 1981. Takoðe u: Ästetische Erfah-
rung und literarische Hermeneutik, Frankfurt, 1982, 21984 (gde je rad, uz izostavljanje jednog
dêla, razdvojen u dve celine: „Uvod“ u Drugi deo knjige /dopunjen tekst/ i odeljak D/1 u Treæem
delu knjige). – Pr. (S. Miniæ) „Ka omeðivanju i odreðenju književne hermeneutike“, Književna
kritika, 1983, 3; navodi sa str. 14, 18.
53
Isto, str. 19, 18.
54
Dean Duda, „Nadziranje znaèenja: što je kultura u kulturalnim studijima“, Reè, 2001, 64,
str. 250. Baveæi se pretežno britanskim kultur(al)nim studijama, ovaj autor navodi da se kao kljuè-
no obeležje kultur(al)nih studija izdvaja „kulturni populizam“, ali da „posrijedi nije tek ideja
analitièke vrijednosti kulture kao neèeg obiènog i popularnog, nego, štoviše, njezina politièka
važnost“ (str. 247). – Upor. Vladimir Biti, „Pamæenje i Kulturni studiji“, Republika [Zagreb],
1999, 3-4, str. 85-94. – Znatno više relevantnih distinkcija u pogledu istraživaèkih podruèja ovih
studija u Engleskoj pruža rad Stuarta Halla „Cultural Studies and the Centre – Some Problematics
and Problems“, u: Culture, Media, Language (ur. S. Hall i drugi), London, 1980, 21992. Probitno
su istraživanja u Centru za kultur(al)ne studije na Univerzitetu u Birminghamu (ustanovljenom
1964) bila razvijana uglavnom na tri podruèja: mediji, književna analiza, popularna kultura, da bi
se kasnije usredsredila na institucionalne politike i prakse (i srodna podruèja), te (pod uticajem
feminizma) na pitanja roda i patrijarhalnih odnosa (str. 40-41).
24 GVOZDEN EROR

iznaæi glasovi koji „artikuliraju drukèiju osjeæajnost i izražavaju drukèiji odnos

prema pitanjima seksualnosti, religioznosti, rase, klase i spola“.55 Moglo bi se
reæi da i kultur(al)ne i druge srodne studije, kreæuæi se izmeðu antropologije i
sociologije, iznad svega zanima, i na književnom podruèju, te i onom komparati-
stièkom, apsolutizovani subtilitas applicandi (današnjeg èasa) u hermeneutièkom
procesu, kome je podreðen subtilitas explicandi, nauštrb prvog momenta, subtili-
tas intelligendi.
U drugoj polovini osamdesetih godina u Nemaèkoj je formulisan termin „in-
terkulturna germanistika“, koji se odnosi na varijantu univerzitetske germanistike
zainteresovanu za razumevanje „kulturne drugosti“, odnosno za istraživanje spe-
cifiènosti èitanja i razumevanja nemaèkih književnih tekstova u bitno razlièitim
kulturama, kakve su arapska ili japanska.56 S ovim je povezano i zalaganje za
„interkulturnu hermeneutiku“, koja se razvija iz spajanja romantièko-univerzali-
stièke hermeneutike s poreklom u Schleiermacheru, Diltheyu i Gadameru, s jedne
strane, i estetike recepcije, s druge. Njen je zadatak, zapravo, da se „koriguje“
tradicionalna hermeneutika, i uzmu u razmatranje i oni problemi u razumevanju
koji nastaju kao efekat kulturne distance (a ne samo oni vezani za vremensku
distancu). Tu je, dakle, upravo reè o onome „hermeneutièkom fenomenu kompa-
ratistièke recepcije“ (to jest novog „stapanja horizonata“ – prvobitnog horizonta i
horizonta druge kulture) koji je naznaèen u radu „Komparatistika i hermeneuti-
ka“. Meðutim, iz perspektive kulturnih istraživanja koja su danas u ekspanziji, i
takva, „interkulturna“ hermeneutika se p(r)okazuje kao nezadovoljavajuæa, jer
se, što se tièe postupka recepcije, predstavlja i dalje kao univerzalna norma (raz-
matranja i odreðivanja znaèenja). Jedna široko koncipirana analiza èitalaèkih kul-

55
Zdenko Lešiæ, Nova èitanja. Poststrukturalistièka èitanka, Sarajevo, 2003, str. 92. (V.
isto, i u: Zdenko Lešiæ, Novi historizam – kulturalni materijalizam, Beograd, 2003) Ujedno, žele
se pripadnici tog britanskog pokreta distancirati od onih koji po svaku cenu osavremenjuju Shake-
spearea ignorišuæi kulturnu difference koja njegovo vreme deli od našega, pa ga „vraæaju u njegov
historijski kontekst i tumaèe ga kao sudionika u izgradnji tog konteksta“ (isto, str. 93).
Veoma koristan pregled pristupa Shakespeareu kod zastupnika „kulturnog materijalizma“,
ali i „dekonstrucije“, „novog istorizma“, „feminizma“, „gay criticism-a“, „postkolonijalne kriti-
ke“, itd., pruža rad Veselina Kostiæa „Šekspir u postmodernoj perspektivi“ (Filološki pregled,
2004, 1-2). Savremena kretanja „na berzi akademske kritike“, odnosno ove raznovrsne „interpre-
tativne zajednice“, povezuje „odluèna borba protiv svega što može lièiti na recidive ’tradicional-
ne’ metodologije“ (str. 13). Prema autoru, zagovornici ovih pristupa smatraju da „na Šekspira, kao
i na ljudski identitet uopšte, treba gledati kao na ideološki, jezièki, kulturni ili psihološki kon-
strukt koji je u neprekidnom nastajanju, rastakanju i preoblikovanju“ (str. 19).
56
V.: Zoran Konstantinoviæ, „’Interkulturelle Germanistik’ oder Komparatistik“, u: Akten
des VIII. Internationalen Germanisten-Kongresses, Tokyo, 1990, Bd.2: Theorie der Alterität,
München, 1991, 44-49. Takoðe u: Grundlagentexte der Vergleichenden Literaturwissenschaft aus
drei Jahrzehnten. Arbeiten von Zoran Konstantinoviæ, 2000. Kritièki je osvetljen taj, kako se
kaže, pokušaj da se iz komparatistike izdvoji posebna oblast odnosa izmeðu nemaèke kulture i
književnosti, s jedne strane, i svih drugih kultura i književnosti, s druge, kako bi se razvila zasebna
disciplina, dok se, meðutim, put do odgovarajuæeg spoznavanja može pronaæi samo u potvrðiva-
nju i stalnom isticanju mnogostranosti kulturnog kontektsta i multikulturne komunikacije (Grund-
lagentexte…, str. 89, 93). –V. i priloge u tematskom broju „Interkulturna hermeneutika“ èasopisa
Kultura (1988, 82-83).
 O KOMPARATISTICI I HERMENEUTICI – JOŠ JEDNOM 25

tura trebalo bi, po ovom shvatanju, za razliku od interkulturne hermeneutike, da

se prvenstveno usredsredi na materijalne, medijalne, društvene i institucionalne
preduslove odreðene èitalaèke kulture, a potom na diskurzivne i situacione kon-
tekste bavljenja književnošæu. Takva „etnografija èitanja“ bi bila doprinos onom
„istraživanju temelja“ koje je neophodno interkulturnoj hermeneutici kao dopu-
na, kako bi se ona saèuvala od apsolutizacije zapadnjaèko-hermeneutièkog ba-
vljenja književnošæu (a pominju se postkolonijalne èitalaèke kulture, kulturna
hegemonija Zapada, itd.). 57 Navode se kao poželjna i nadovezivanja na
„mentalitätsgeschichtliche Rezeptionsforschungen“, istraživanja istorije mentali-
teta (konglomerata kognitivnih i afektivnih dispozicija: navika, predstava, sudo-
va), kojima se veæ bavi jedan komparatistièki smer, takoðe više zainteresovan za
„preduslove“ èitalaèke kulture no za samu (poredbenu) književnu istoriju.
U pismu èlanstvu Meðunarodnog komparatistièkog udruženja iz 1989. go-
dine, njegov tadanji predsednik, Earl Miner (1927-2004), istakao je da glavnu
(tada) skorašnju promenu u Udruženju predstavlja ukljuèivanje neevropskih i ne-
severnoamerièkih književnosti: „Moglo bi se reæi u toj fazi da smo konaèno po-
stali autentièno poredbeni“. No Mineru je izgledalo veoma znaèajno da istovre-
meno ukaže i na neravnotežu predmetnih podruèja evroamerièkih poredbenih stu-
dija, koje se, uglavnom, ogranièavaju na periode od prosvetiteljstva nadalje: „Mno-
go je razloga da se oèuva vitalnost poredbenih studija modernosti, i bez tih studija
je zapravo komparatistika u opasnosti da izgubi kontakt sa životima onih meðu
nama koji upravo sada žive na zemlji. [...] Meðutim, veliki okeani prošlosti odre-
ðuju našu današnju intelektualnu klimu i vreme, bilo da ih mi prouèavamo, ili to
ne èinimo“.58 A u prouèavanju književnostî antike, srednjeg veka, renesanse, ba-
roka, kojima se bave struènjaci što su, po prirodi predmeta, komparatisti, makar
ih tako ne nazivali („comparatists without the name“ – Miner), veliki znaèaj ima
subtilitas intelligendi hermeneutièkog procesa, i tu se ne može interpretativnom
preèicom stiæi do današnjem èitaocu bliskog shvatanja aplikacije, veæ se mora
izvesti ono navedeno usklaðivanje razumevanja, tumaèenja i primene, kao i „sta-
panje horizonata“.
Naglasimo još jednom da se (raz)govori o (moguæim) vidovima ukljuèiva-
nja hermeneutièke misli u littérature comparée danas odvijaju u (teorijsko-meto-
dološkoj) situaciji koja se veoma razlikuje od one pre tri decenije. Tadašnju disci-
plinarnu razgranièenost smenila je neka vrsta disciplinarne fuzije, odnosno sme-
nile su je snažne tendencije ka interdisciplinarim pristupima. Ako je, dakle, u to
vreme, zalaganje da se na podruèje komparatistike unese hermeneutièka proble-
matika još bilo dosta neobièajeno (pa je i s nepoverenjem primano), poslednjih
decenija se u u poredbenim studijama (i u književnim studijama uopšte), kako
57
Hans-Walter Schmidt, „Kulturspezifische Lektüren: Interkulturelle Hermeneutik oder Eth-
nographie des Lesens“, u: Enführung in die Literaturweissenschaft (ur. M. Pechlivanos i dr.),
Stuttgart – Weimar, 1995, str. 345.
58
Earl Miner, „A Letter to the Membership“, ICLA Bulletin, 1989, 1, str. 1. – V. i Minerov
tekst na koji se upuæuje u napomeni 45.
26 GVOZDEN EROR

konstatuje E. Kushner u radu pod naslovom „Da li je komparatistika svoj najgori

neprijatelj?“, oponašaju procedure iz lingvistike, psihoanalize, kultur(al)ne an-
tropologije, ali se tu pojavljuju i postkolonijalne i ženske studije s novim perspek-
tivama i novim zamkama. Iznalaženje takvih novih povezanosti, manje ili više
zasnovanih, to jest uvoðenje u komparatistiku njoj (ponekad) i stranih tema i po-
stupaka, odvija se lako, brzo i nezaustavljivo, èini se. Eva Kushner u pomenutom
radu (objavljenom u okviru èasopisnog „foruma“ o „prirodnim“ neprijateljima
komparatistike) podvlaèi da interdisciplinarnost predstavlja bogato podruèje mo-
guænosti, ali i zloupotreba.59 Odatle, nije više važno (samo) pitanje kako herme-
neutièku (ili drugu ideju) integrisati u littérature comparée veæ i pitanje kako u
takvim kretanjima oèuvati identitet tih studija. No to nije tema ovog teksta.

59
Eva Kushner, „Is Comparative Literature Its Own Worst Enemy?“, Literary Research
/ Recherche littéraire, 2000, br. 33, str. 48.
 O KOMPARATISTICI I HERMENEUTICI – JOŠ JEDNOM 27

Gvozden Eror

DE LA LITTÉRATURE COMPARÉE ET DE L’HÉRMENEUTIQUE –

ENCORE UNE FOIS

Résumé

L’auteur revient dans cet article à son texte sur les relations de la littérature comparée et
l’hérmeneutique, écrit en 1976 (publié en 1978, par la Umjetnost rijeèi, Zagreb) et presénté la
même année, en version abrégée, en français, au symposium international „Fonction et réception
de l’œuvre littéraire“ sous le titre La notion de réception dans la littérature comparée. La contri-
bution de l’herméneutique. (Les présentations de ce symposium sont publiés dans La théorie de
réception, Belgrade, 1980).
Se concentrant sur quelques thèses principales de ce texte d’il y a trente ans pour les vérifier
et/ ou les compléter, l’auteur constate que les nouvelles tendences en littérature comparée, parti-
culièrement l’intrusion de „cultural studies“, et par conséquent l’accent mis sur les aspects multi-
ples de l’interculturalité – ainsi que le rôle prépondérant qu’ont obtenu le lecteur et la réception en
général dans les études littéraires ces dernières dizaines d’années – exigent des modifications de
certaines assertions et l’eclaircissement de quelques autres. Revenant aux thèses de H.R. Jauss sur
la réception et l’interprétation de l’œuvre littéraire (inspirées en partie par les positions de H. G.
Gadamer) l’auteur souligne la distinction que l’on doit faire entre le lecteur implicite et le lecteur
explicite – ce dernier étant compris parfois comme une instance imperative et decisive, en fait
agressive et arbitrairement sélective. Là où l’on parle des devoirs de la littérature comparée dans
„le monde postcolonial“, le monde des identités sexuelles fortifiées, etc., les questions méthodo-
logiques (de ces nouvelles études comparatives) au fait sont négligées, y compris les questions de
l’élucidation de la pertinence artistique, qu’elle que soit la manière dont elle est comprise.
28 ÄÅ£ÀÍ ÌÈËÓÒÈÍÎÂȎ
 ÄÂÀ ÏÐÅÂÎÄÀ ÅÏÀ Î ÃÈËÃÀÌÅØÓ 29

ÓÄÊ

ÄÅ£ÀÍ ÌÈËÓÒÈÍÎÂȎ (Íèø)

Äâà ïðåâîäà Åïà î Ãèëãàìåøó

ÑÀÆÅÒÀÊ: Ó îâîì ðàäó ïîðåäå ñå äâà ïðåâîäà Åïà î Ãèëãàìåøó èç ïåðà

Ñòàíèñëàâà Ïðåïðåêà è Ìàðêà Âèøèžà è óêàçó¼å íà èíòåðïðåòàòèâíå ðàçëè-
êå ìåó œèìà. Ðàäè ïðîâåðàâàœà àóòåíòè÷íîñòè ïðåâåäåíèõ åïîâà, êîðèñòå
ñå åíãëåñêè, ðóñêè è íåìà÷êè ïðåâîäè. Ó çàêšó÷êó àóòîð íàâîäè îöåíó Ìàð-
êà Âèøèžà ïî êî¼î¼ ¼å Ïðåïðåêîâ ïðåâîä ïðàâè ïðèìåð íåñòðó÷íîã ïðèñòóïà
äåëèìà äóõîâíå êóëòóðå äðåâíîã Áëèñêîã èñòîêà êî¼è ¼å, áåç îáçèðà íà òàêâó
ñâî¼ó âðåäíîñò, äîáèî ïðèìàðíó ïîçèöè¼ó ó ñðïñêî¼ íàóöè î êœèæåâíîñòè.
ʊÓ×ÍÅ ÐÅ×È: ïðåâîä, âåðçè¼å, âåðñèôèêàöèîíè ìîäåë, ñòèë, òîíàëè-
òåò, òåìàòèêà, àêòåðè, äîãàà¼è, õðîíîòîï, îïèñè, Ãèëãàìåø, Åíêèäó.

Ïðåâîä ¼å êàî æåíà: èëè ¼å ëåï, èëè ¼å âåðàí. È äîê ïðåâîäèëàö, ìîæäà,
èìà ìîãóžíîñò äà ñå îäëó÷è çà íåêó îä âàðè¼àíòè, åâåíòóàëíî çà îáå, ÷èòà-
ëàö ¼å ó ïîçèöè¼è ëóäî çàšóášåíîã êî¼è óñëåä ñâî¼å âåëèêå šóáàâè è íåèñ-
êóñòâà ìîðà äà âåðó¼å ïðåâîäèîöó íà ðå÷. Èëè ìîæå, àêî ¼å óïîðàí, äà íàó÷è
¼åçèê è óæèâà ó îðèãèíàëó è ñàì ñòåêíå óâèä ó òî äà ëè ¼å ïðåâîä áèî ëåï,
âåðàí èëè è ¼åäíî è äðóãî, èëè íåøòî òðåžå.
Ìåóòèì, ïèòàœå ¼å øòà ðàäèòè ñà òåêñòîâèìà êî¼è ñó íàïèñàíè íà íå-
êîì îä èçóìðëèõ è çàáîðàâšåíèõ ¼åçèêà, à óç òî íè ñàì èçâîðíè òåêñò íè¼å
ñà÷óâàí ó öåëèíè, îäíîñíî ïîñòî¼è âèøå âåðçè¼à èñòîã. £îø àêî ñå ïî¼àâå äâà
ïðåâîäà êî¼à ñå ãîòîâî èñêšó÷ó¼ó, êîìå îíäà âåðîâàòè?
Åï î Ãèëãàìåøó ïîñòî¼è êîä íàñ ó äâå âåðçè¼å, ó ïðåâîäèìà Ñòàíèñëàâà
Ïðåïðåêà è Ìàðêà Âèøèžà. Àëè, ðå÷ ¼å î òîëèêî ðàçëè÷èòèì òåêñòîâèìà äà
íè íà êî¼è íà÷èí íå ìîæåìî çàêšó÷èòè äà îáà ïðåíîñå èñòè åï. Ó îâîì ðàäó
ïîêóøàžåìî äà ïîêàæåìî ó êî¼î¼ ñå ïîçèöè¼è íàëàçè ÷èòàëàö íåóïóžåí ó
òà¼íå äðåâíèõ ¼åçèêà ïðè ñóñðåòó ñà îâèì òåêñòîâèìà, îäíîñíî äà èçäâî¼èìî
ðàçëèêå èçìåó îâà äâà ïðåâîäà è èñòàêíåìî êàêî îíå ìîãó óòèöàòè íà ðå-
öåïöè¼ó è ñõâàòàœå Åïà. Íî, ïðå òîãà, íåøòî ìàëî èñòîðè¼å.
Åï î Ãèëãàìåøó ñìàòðà ñå íà¼ñòàðè¼èì êœèæåâíèì òåêñòîì çà êî¼å íà-
øà öèâèëèçàöè¼à çíà. Èàêî íà¼ñòàðè¼è, îòêðèâåí ¼å ðåëàòèâíî êàñíî, ó XIX
âåêó: 1853. ó ðóøåâèíàìà Àñóðáàíèïàëîâå áèáëèîòåêå îòêðèî ãà ¼å Hormazdu
Rassam, à George Smith ãà ¼å ïðåâåî 1872.
30 ÄÅ£ÀÍ ÌÈËÓÒÈÍÎÂȎ

Ïðîó÷àâàœà Åïà ïîêàçàëà ñó äà ¼å îí íàñòàî íà îñíîâó ñòàðè¼èõ ïîåìà –

Ãèëãàìåø è àããà îä Êèøà, Ãèëãàìåø è çåìšà æèâîòà ( èëè Ãèëãàìåø è
Õóìáàáà/Õóìâàâà), Ãèëãàìåø è Íåáåñêè áèê, Ãèëãàìåø è âðáà ( èëè Ãèëãà-
ìåø è ïîäçåìíè ñâåò), Ïðèïîâåñò î ïîòîïó è Ãèëãàìåøîâà ñìðò – è äà ¼å
ìîãóžå èçäâî¼èòè òðè ðàçëè÷èòå âåðçè¼å: ñòàðîâàâèëîíñêó, ïåðèôåðíó è íè-
íèâñêó1. Íèíèâñêà âåðçè¼à óçèìà ñå êàî ñòàíäàðäíà è ìàõîì ñå ñâè ïðåâîäè
çàñíèâà¼ó íà œî¼2. Ïîñòî¼àœå âèøå âåðçè¼à íå ìîðà äà ñå ñõâàòè ñàìî êàî
ïðîáëåì ó îäðåèâàœó àóòåíòè÷íîñòè è ïðâåíñòâà íåêå îä œèõ. Ñ îáçèðîì
íà òî äà ¼å Åï ó ñâèì âàðè¼àíòàìà ñà÷óâàí ñàìî ó ôðàãìåíòèìà, ðàçëè÷èòå
âåðçè¼å îìîãóžàâà¼ó ïîïóœàâàœå ïðàçíèíà è ðåêîíñòðóêöè¼ó.
Àëè, îíî øòî ïðåäñòàâšà ïðîáëåì ïðèëèêîì ïðåâîåœà ¼åñòå ¼åçèê. Åï
î Ãèëãàìåøó íàïèñàí ¼å êëèíàñòèì ïèñìîì, è òî òðèìà ðàçëè÷èòèì ¼åçèöè-
ìà: ñóìåðñêèì, àêàäñêèì è ñòàðèì ïåðñè¼ñêèì3. Êëèíàñòî ïèñìî áèëî ¼å ñïå-
öèôè÷àí îáëèê ïèñìà çàñíîâàí íà çíàêîâèìà êî¼è ñó èìàëè ôîíåòñêî-ìîð-
ôåìñêó âðåäíîñò. Ôîíåòñêè àñïåêò êëèíàñòèõ „ñëîâà“ òèöàî ñå œèõîâîã çâó-
÷àœà – ñâàêè çíàê èìàî ¼å ãëàñîâíó âðåäíîñò. Àëè, çà ðàçëèêó îä ôîíåòñêîã
ïèñìà, îâè ãëàñîâè íèñó îçíà÷àâàëè ôîíåìå, âåž ìîðôåìå.
Âåçèâàœå ìîðôåìà âðøåíî ¼å òàêî äà ñå îíå íèñó ñëèâàëå ó ¼åäíó ðå÷,
âåž ó íèçîâå ñà íàçíà÷åíèì ãðàíèöàìà ìåó ìîðôåìàìà. Îâàêàâ ïîñòóïàê
âåçèâàœà îìîãóžàâàî ¼å äà ìîðôåìå ó ¼åäíîì íèçó („ðå÷è“) íèñó íóæíî ïîä-
ðàçóìåâàëå èñòî ãðàìàòè÷êî çíà÷åœå.
Ïðèëèêîì ïðåâîåœà òåêñòîâà êëèíàñòîã ïèñìà ïðâè êîðàê ¼åñòå òðàíñ-
ëèòåðàöè¼à. Òðàíñëèòåðàöè¼à ïîäðàçóìåâà ïðîöåñ ïðîìåíå ñëîâà ¼åäíîã àë-
ôàáåòà ó äðóãè. Ïîøòî ñó ñëîâà êëèíàñòîã ïèñìà èìàëà ñâî¼ ôîíåòñêè ëèê,
òî ñå òðàíñëèòåðàöè¼à îäíîñè íà ïðåâîåœå êëèíîâà îäãîâàðà¼óžîì ãðóïîì
ñëîâà, ò¼. ñëîãîâà êî¼èìà ñå îçíà÷àâà œèõîâî ïðåòïîñòàâšåíî çâó÷àœå. Çà-
òèì ñå òàêî êîäèðàíîì ïèñìó îäðåó¼å ìîðôîëîøêî, ò¼. ãðàìàòè÷êî, ñåìàí-
òè÷êî è êîíòåêñòóàëíî çíà÷åœå. Íà êðà¼ó, òàêàâ ïðåâîä ìîæå äà ïîñëóæè êàî
ïîëàçèøòå àäàïòàöè¼è, ò¼. ëèòåðàðíîì ïðåâîäó. Óñëåä îâàêî ñëîæåíîã ïðî-

1
Îñèì îâå òðè âåðçè¼å, íåêè íåìà÷êè ïðîó÷àâàîöè èçäâà¼à¼ó ¼îø ¼åäíó è ãîâîðå î
÷åòèðè âåðçè¼å åïà: Altbabylonisch (etwa 1950 bis 1500 v.u.Z.), Mittelbabylonisch (etwa 1500
bis 1000 v.u.Z.), Neubabylonisch (etwa 1000 bis 600 v.u.Z.) und Spätbabylonisch (etwa 600 v.u.Z.
bis 75 n.Chr.) – Gilgamesch: Epos und Erläuterungen, Sprache, http://www.pinselpark.org/geschic-
hte/einzel/a05_3000_orient/gilga/sprache.html.
2
Çà âèøå ïîäàòàêà âèäåòè: Ìàðêî Âèøèž, Ïîãîâîð, Ñóìåðñêî-àêàäñêè åï î Ãèëãàìå-
øó, ó: Ãèëãàìåø, ñóìåðñêî-àêàäñêè åï, Äðàãàíèž, Áåîãðàä, 1998, 87-160; Stephen Mitchell,
Fragments of majesty, The Guardian, Satyrday, October 16, 2004, http://www.mythome.org/epic-
translation.html; Âÿ÷. Âñ. Èâàíîâ: Åùå îäíî ðîæäåíèå Ãèëüãàìåøà, (Èíîñòðàííàÿ ëèòåðàòó-
ðà. – Ì., 2000, ? 10), http://www.durov.com/literature4/ivanov-00.htm.
3
Àðõåîëîøêà èñòðàæèâàœà ñó ïîêàçàëà äà ¼å àêàäñêè ¼åçèê íåïîñðåäíî âåçàí çà ñå-
ìèòñêå ¼åçèêå øòî ìîæå ïîìîžè ïðè ïðåâîåœó, êàî øòî ïåðñè¼ñêè ¼åçèê ïîìàæå ó ðàçîò-
êðèâàœó ñòàðîïåðñè¼ñêîã. Àëè, è äàšå îñòà¼ó ïðîáëåìè âåçàíè çà îäíîñ ñòàðèõ è íîâèõ
âàðè¼àíòè ¼åçèêà, ¼åð ¼åçèê ñå íåïðåñòàíî ìåœà. Òîìå òðåáà äîäàòè è ìíîãå äè¼àëåêòîëîøêå
ðàçëèêå.
 ÄÂÀ ÏÐÅÂÎÄÀ ÅÏÀ Î ÃÈËÃÀÌÅØÓ 31

öåñà ïðåâîåœà íèìàëî íå ÷óäè øòî ¼å êîíòðîâåðçà íåïðåñòàíî ïðèñóòíà

êàäà ñå ãîâîðè î ïðåâîäèìà Åïà î Ãèëãàìåøó4.
Êàî øòî ñìî ïîìåíóëè, êîä íàñ ñó ñå èçäâî¼èëà äâà ïðåâîäà. Ìàðêî
Âèøèž ¼å Åï î Ãèëãàìåøó5 ïðåäñòàâèî ó ôîðìè íàó÷íîã ðàäà, ñà èñöðïíèì
ïîãîâîðîì è íàïîìåíàìà, ñòðîãî ïîøòó¼óžè íîðìå êðèòèêå òåêñòà è íàâîäå-
žè òà÷íî èçâîðå, ðåêîíñòðóêöè¼å è äîïóíå. Îñèì òîãà øòî ñó ïðåäñòàâšåíå
èñòîðè¼ñêå è êœèæåâíå êàðàêòåðèñòèêå Åïà, íàâåäåíè ñó è ñâè ðåëåâàíòíè
ïîäàöè î ïîñòóïöèìà è ïðèíöèïèìà ïðåâîåœà. Èàêî ñå óêàçó¼å íà ìíîãå
íåìà÷êå è åíãëåñêå ïðåâîäå, ïîñåáíî ñå èçäâà¼à ðóñêè ïðåâîä È. Ì. ļèêîíî-
âà êî¼èì ñå àóòîð íàøåã ïðåâîäà ó äîáðî¼ ìåðè ïîñëóæèî. Òà÷íè¼å, Ìàðêî
Âèøèž íå ïðåâîäè íåïîñðåäíî Åï âåž œåãîâó ðóñêó âåðçè¼ó: Ýïîñ î Ãèëüãà-
ìåøå – „Î âñå âèäåâøåì“, ïåð. ñ àêàäñêîãî È. Ì. Äüÿêîíîâ, Èçä. Àêàäåìè¼à
íàóêà Ñîâ¼åòñêîã Ñàâåçà, Ìîñêâà-Ëåœèíãðàä, 1961 – øòî ¼å íàãëàøåíî è íà-
ñëîâîì.
Èïàê, Âèøèž ¼å íàñòî¼àî äà ïðåâîä áóäå øòî âåðíè¼è îðèãèíàëíîì Åïó
è ó òîì ñìèñëó èñïîøòîâàí ¼å è èçâîðíè âåðñèôèêàöèîíè ìîäåë: Ïðåâîäè-
ëàö ¼å, æåëåžè äà äàíàøœåì ÷èòàîöó ò༠ñòàðîäðåâíè Åï ïðèíåñå êàî öå-
ëîâèòî óìåòíè÷êî äåëî, íàñòî¼àî äà, øòî ¼å áèëî ìîãóžå áîšå, ñà÷óâà è
ïðåíåñå îíà óìåòíè÷êà ñðåäñòâà, ïîñåáíî òîíñêó âåðñèôèêàöè¼ó è ðèòàì6,
êî¼å ¼å ó Åïó êîðèñòèî œåãîâ àóòîð (159), à ëåêñè÷êå êàðàêòåðèñòèêå òåêñòà
è œåãîâà ñòàðèíà äî÷àðàíå ñó àðõàè÷íèì îáëèöèìà êî¼è ìîãó äà óïóòå íà
íàøó íàðîäíó åïèêó: Àóòîð ïðåâîäà ¼å âîäèî ðà÷óíà è î ñàäðæèíè ñòèõà
êî¼ó ¼å äîñòà âåðíî ïðåíåî íà íàø ¼åçèê, ïðè òîì ñå äðæåžè ðåäà ðå÷è è
ñòèëñêèõ îñîáèíà íàøåã ¼åçèêà (159). Ïðåâîä ¼å äàò ó è¼åêàâñêîì èçãîâîðó.
Íàñóïðîò òîìå, ïðåâîä Ñòàíèñëàâà Ïðåïðåêà7, èàêî äîëàçè ñà îáèìíèì
óâîäîì, âåž íà ïðâè ïîãëåä çíàòíî ¼å ñëîáîäíè¼è îä Âèøèžåâîã ¼åð íåìà
àïàðàòóðó êðèòèêå òåêñòà. Ñòèõîâè íèñó îáåëåæåíè áðî¼åâèìà, íèñó íàâåäå-
íè èçâîðè, ðåêîíñòóðêöè¼å è äîïóíå, íåìà èñòèöàœà íåäîñòà¼óžèõ äåëîâà.
Âåðñèôèêàöèîíè ìîäåë ¼å íåó¼åäíà÷åí (ñóñðåžåìî ñå ñà ñòèõîâèìà îä ïåò äî

4
Âèøå î ïðîáëåìèìà è íà÷èíèìà ïðåâîåœà, êàî è êîíêðåòíè ïðèìåðè ìîãó ñå íàžè
íà àäðåñè: http://www.mythome.org/epictranslation.html; Âèäåòè è: http://euskara.narod.ru/su-
mer; Àêêàäñêàÿ (âàâèëîíî-àññèðèéñêàÿ) ëèòåðàòóðà, Ëèòåðàòóðíàÿ ýíöèêëîïåäèÿ, http://feb-
web.ru/feb/ivl/vl1/vl1-1002.htm; Âÿ÷. Âñ. Èâàíîâ: Åùå îäíî ðîæäåíèå Ãèëüãàìåøà, Èíîñòðàí-
íàÿ ëèòåðàòóðà. – Ì., 2000, ¹ 10, http://www.durov.com/literature4/ivanov-00.htm; àóòîð îâîã
òåêñòà äîíîñè è ïðèêàç ðàçëè÷èòèõ ðóñêèõ ïðåâîäà Åïà î Ãèëãàìåøó, è òî ó ïîãëåäó ðèòìà
è ìåòðà, ò¼. ñòðóêòóðå è êàðàêòåðà ñòèõà. Íèãäå ñå, ìåóòèì, íå ïîìèœå ïîñòî¼àœå ðàçëèêà
ó ñàäðæèíè ïðåâîäà, êàî øòî ¼å ñëó÷༠ñà íàøèì âàðè¼àíòàìà. Î êàðàêòåðèñòèêàìà ñóìåð-
ñêîã ¼åçèêà âèäåòè íà àäðåñè: http://euskara.narod.ru/sumer/ .
5
Ãèëãàìåø, Ñóìåðñêî-àêàäñêè åï î Ãèëãàìåøó, Äðàãàíèž, Áåîãðàä, 1998; ïðèðåäèî è
ïðåâåî, êîìåíòàðå è ïîãîâîð íàïèñàî äð Ìàðêî Âèøèž. Ñâè íàâîäè ó ðàäó äàòè ñó ïî îâîì
èçäàœó.
6
„Ó àêàäñêî¼ ¼å åïèöè êàðàêòåðèñòè÷àí ñòèõ ñà ÷åòèðè àêöåíòà, íàãëàñêà, êî¼è ñå öå-
çóðîì äåëè íà äâà ïîëóñòèõà.” (158)
7
Ãèëãàìåø: ñóìåðñêî-áàáèëîíñêè åï, Âåñåëèí Ìàñëåøà, Ñàðà¼åâî, 1991; ïðåâåî è
ïðèðåäèî Ñòàíèñëàâ Ïðåïðåê. Ñâè íàâîäè ó ðàäó äàòè ñó ïî îâîì èçäàœó.
32 ÄÅ£ÀÍ ÌÈËÓÒÈÍÎÂȎ

îñàìíàåñò ñëîãîâà, áåç ñòàëíå öåçóðå), à ¼åçèê ïðåâîäà, ëåêñèêà è ñèíòàêñà,

ñàâðåìåíå ñó îíîëèêî êîëèêî òî èçâîðíèê äîïóøòà. Ïðåâîä ¼å äàò åêàâèöîì.
Íè íà ¼åäíèì ìåñòó Ïðåïðåê íå ãîâîðè î èçâîðíîì òåêñòó, ïîñòóïöèìà
è ïðèíöèïèìà ïðåâîåœà, íèòè óêàçó¼å íà ñòðàíå ïðåâîäå êî¼è ñó åâåíòóàë-
íî êîíñóëòîâàíè. £åäèíî ñå íà îñíîâó èíôîðìàöè¼à èç íàñëîâà ñàçíà¼å äà ¼å
ðå÷ î ïðåâîäó íåìà÷êîã èçäàœà Gilgamesh, eine Erzählung aus dem alten Ori-
ent, George E. Burckhardt, Leipzig, Insel-Verlag. Èñòè íàâîä íàëàçè ñå è ó ñïè-
ñêó ëèòåðàòóðå êî¼à ¼å êîðèøžåíà ïðèëèêîì ïðåâîåœà è ïðèðåèâàœà. Óïà-
äšèâî ¼å äà ¼å ¼åäèíî îâà ðåôåðåíöà íàâåäåíà íåïîòïóíî, áåç ãîäèíå èçäà-
ψ8.
Ìåòðè÷êå è ñòèëñêå ðàçëèêå äâà ïðåâîäà íà¼áîšå žå ïîêàçàòè ïðèìåð.
Ìàðêî Âèøèž ïî÷åòàê Eïà ïðåâîäè:
„È, 1 Î ñâå âèä¼åâøåì äî êðà¼à ñâè¼åòà,
È, 2 Î çíàëöó ìîðà, ïóòíèêó ñâèõ ãîðà,
È, 3 Î äóøìàíà êðîòèòåšó çà¼åäíî ñ äðóãîì
È, 4 Î â¼å÷íå ìóäðîñòè èìàòåšó, î ñâå ñïîçíàòåšó:
È, 5 Îí ñêðèâåíî âèä¼å, îí òà¼íî ñïîçíà,
È, 6 Âè¼åñòè íàì äîíåñå î äàíèì’ øòî ïðè¼å ïîòîïà áè¼åõó
È, 7 Äàëåêèì ñòàçàìà õîäèøå, àë’ ñå óìîðè è âðàòè ñå,
È, 8 Íèñêó ïàòœàìà ó êàìåí óêëåñà.“9 (7)
Èñòî òî ìåñòî êîä Ïðåïðåêà ãëàñè:
„Ñâå ¼å âèäåî îí, ãîñïîäàð çåìšå.
Óïîçíàî ¼å ñâàêîã è ñâà÷è¼å çíàœå è äåëî,
Ñâå ¼å ðàçóìåî.
Âèäåî ¼å æèâîò è ðàä šóäè.
Èçíåî ¼å íà ñâåòëî òà¼íå è ñêðèâåíå ñòâàðè.
Ìóäðîñò, êàî ïîíîð äóáîêà, áèëà ìó ¼å ¼àñíà.
Äîíåî ¼å âåñòè èç âðåìåíà ïðå âåëèêîã ïîòîïà.
Äóãèì ïóòåì èøàî ¼å ó äàšèíó.
Ìó÷íî ¼å áèëî äóãî ïóòîâàœå è òåãîáíà âîæœà.
Ñâó ìóêó äàî ¼å ïàòíèê íàïèñàòè êëèíîâèìà.
Ó òâðäîì êàìåíó óêëåñàíà ñó ñâà äåëà
È ñâå ïàòœå.“ (59)

8
Íà îñíîâó Amazona è äðóãèõ èíòåðíåò êœèæàðà ñàçíàëè ñìî äà ñå íàâåäåíà êœèãà
ïî¼àâèëà ó âèøå èçäàœà: Gilgamesch. Eine Erzählung aus dem alten Orient. Zu einem Ganzen
gestaltet von Georg Burckhardt, Leipzig: Insel-Verlag, 1936, 1949 i 1955. Àëè è äàšå ¼å íå¼àñíî
êî¼å ¼å èçäàœå Ïðåïðåê êîðèñòèî è çàøòî ¼å ñàìî ïîäàòêå çà îâó êœèãó íàâåî áåç ãîäèíå
èçäàœà.
9
„Íóìåðàöè¼à äåëîâà eïà (I-XII) ó ïîãëåäó ðàñïîäåëå òåêñòà ñëàæå ñå ñà ïîäåëîì
òàáëèöà ó íèíèâñêî¼ âåðçè¼è êî¼à ¼å ïîñëóæèëà êàî îñíîâ çà íàø ïðåâîä... Ðèìñêè áðî¼åâè
îçíà÷àâà¼ó áðî¼ ñòóáàöà íà êî¼å ¼å òåêñò ïîäåšåí, à àðàïñêè ðåäîâå... Áåëèíå èçìåó ïîëó-
ñòèõîâà, êî¼å ñó ó ñêëàäó ñà ïðàêñîì âàâèëîíñêèõ ïèñàöà, îçíà÷àâà¼ó öåçóðó... Ðå÷è íàïèñà-
íå êóðçèâîì íå ïðèïàäà¼ó èçâîðíèêó, à ðåçóëòàò ñó áèëî åïñêèõ ïîíàâšàœà áèëî äîìèøšà-
œà áðî¼íèõ ïðåâîäèëàöà èëè ðàíè¼èõ èñòðàæèâà÷à.” Ì. Âèøèž, íàâ. äåëî, 159-160.
 ÄÂÀ ÏÐÅÂÎÄÀ ÅÏÀ Î ÃÈËÃÀÌÅØÓ 33

Îñèì ïî ¼åçèêó è ñòèëó, äâà ïðåâîäà ñå ðàçëèêó¼ó è ïî äóæèíè. Ìàðêî

Âèøèž ¼å Åï î Ãèëãàìåøó ïðåäñòàâèî êðîç ¼åäàíàåñò ïëî÷à è äîäàòàê î Åí-
êèäóîâîì ïóòîâàœó ó ïîäçåìíè ñâåò è óêóïíî 2159 ñòèõà. Êîä Ñòàíèñëàâà
Ïðåïðåêà ñóñðåžåìî ñå ñà äâàíàåñò ïëî÷à, áåç èçäâà¼àœà áèëî êî¼å ó âèäó
äîäàòêà, è óêóïíî 2372 ñòèõà. Èàêî áðî¼êå ìîãó äà íàâåäó íà òî äà ¼å Ïðå-
ïðåêîâà âàðè¼àíòà äóæà, òî íè¼å òàêî. Ïðåïðåê íå êîðèñòè ñòàëíå ìåòðè÷êå
îáðàñöå ïà ñó œåãîâè ñòèõîâè, èàêî áðî¼íè¼è, êðàžè – íåêè èìà¼ó ñâåãà ïåò
ñëîãîâà, çà ðàçëèêó îä Âèøèžà êî¼è ¼å Åï ïðåâåî „îðèãèíàëíèì ìåòðè÷êèì
ìîäåëîì“ êîãà êàðàêòåðèøó äóãè ñòèõîâè îä ïðåêî äåâåò ñëîãîâà.
Îâè ïîäàöè íèñó ïóêå ñòàòèñòè÷êå ÷èœåíèöå, âåž áè òðåáàëî äà óêàæó
íà ¼åäíó ìíîãî çíà÷à¼íè¼ó ðàçëèêó: äâà ïðåâîäà ñå íå ïîäóäàðà¼ó ó ñàäðæà¼ó
êî¼è ïðåíîñå. Ïðàòåžè èç ïëî÷å ó ïëî÷ó, ïðå ñâåãà, äîãàà¼å è œèõîâó ôóíê-
öè¼ó ó êàðàêòåðèçàöè¼è àêòåðà, îäíîñíî íà÷èí íà êî¼è äîãàà¼è è àêòåðè óòè-
÷ó íà ìîãóžà ÷èòàœå Åïà, ïîêóøàžåìî äà èçäâî¼èìî ðàçëèêå äâà ïðåâîäà. Òî
øòî ïðâî íàâîäèìî Ïðåïðåêîâ ïðåâîä à îíäà ìó ñóïðîòñòàâšàìî Âèøèžåâ,
íå çíà÷è äà ìó ïðèäà¼åìî âåžè çíà÷༠íà áèëî êî¼è íà÷èí, âåž ¼åäíîñòàâíî
ïîëàçèìî îä œåãà êàî ñòàðè¼åã è ïîçíàòè¼åã.

1. Ïðâà ïëî÷à ó Ïðåïðåêîâî¼ âàðè¼àíòè èìà 320 ñòèõîâà. Êàî íà¼âàæíè-

¼å òåìàòñêå ñåãìåíòe ìîæåìî íàâåñòè: îïèñå Óðóêà è ìîžè Ãèëãàìåøà, ñòâà-
ðàœå Åíêèäóà, œåãîâè ñóñðåòè ñà ëîâöåì, æåíîì è Óðóêîì, è Ãèëãàìåøîâ
ñàí êî¼è íà¼àâšó¼å ïðè¼àòåšñòâî ñà Åíêèäóîì.
Êîä Âèøèžà ïðâà ïëî÷à ¼å äàòà êðîç 267 ñòèõîâà. Ïî÷åòíè îïèñè Óðóêà
è Ãèëãàìåøà ñó èçîñòàâšåíè ¼åð ¼å íàâåäåíî äà íåäîñòà¼å äîáàð äåî òåêñòà.
Óïîðåèâàœåì äâà ïðåâîäà óî÷àâà ñå äà ¼å Ïðåïðåê ïðàçíèíó íà êî¼ó ¼å Âè-
øèž óêàçàî ïîïóíèî ïîìîžó åïñêå ôîðìóëå ïîíàâšàœà, íà îñíîâó äðóãèõ
îïèñà Óðóêà è Ãèëãàìåøîâå ìîžè èç Åïà, è òèìå Ãèëãàìåøîâó äèêòàòóðó
ïîñåáíî èñòàêàî.

1. 1. Ñòâàðàœå Åíêèäóà ¼å ñëè÷íî ó îáå âåðçè¼å: áîãèœà Àðóðó îáëèêó¼å

ãà èç ãëèíå. Ïðåïðåê ïðåâîäè: Êàä òî ÷ó Àðóðó, ñòâîðè ó ìèñëèìà áèžå / êàî
øòî ¼å æåëåî Àíó, áîã íåáà (69). Êîä Âèøèžà òî ãëàñè: Àðóðó, ÷óâøè òå
ðè¼å÷è, / ïðèëèêó Àíóà ó ñâî¼åì ñðöó ñòâîðè (8). Óç ïîñëåäœè ñòèõ äîëàçè è
íàïîìåíà äà ¼å ñðöå ñèìáîë äóõà è ìèñëè (72). Ìåóòèì, îñèì òèõ ñòèëñêèõ
âàðè¼àöè¼à, ïðèñóòíà ¼å è ¼åäíà ðàçëèêà êî¼à ìîæå áèòíî äà óòè÷å íà èíòåð-
ïðåòàöè¼ó: èàêî ¼å Åíêèäó ó îáå âåðçè¼å òåõíîìîðôíîã è ëîãîìîðôíîã ïîðå-
êëà, ¼åäèíî ¼å êîä Âèøèžà íàãëàøåíî äà ¼å îí è äåèìîðôàí, ò¼. äà ¼å íàñòàî
ïî ïðèëèöè áîãà Àíóà10.

10
Òèìå ¼å âåçà ñà Àäàìîì è ñòàðîçàâåòíèì ìèòîâèìà, êî¼à ¼å ïðèñóòíà íà âèøå ìåñòà
ó eïó, ïîñåáíî èñòàêíóòà. Âèøå èíôîðìàöè¼à î âåçàìà Áèáëè¼å è Ãèëãàìåøà ìîæå ñå ïðîíà-
žè íà ñà¼òó: http://www.mythome.org. Âèäåòè è: Pritchard J.B., ed. „Ancient Near Eastern Texts
Relating to the Old Testament“, Princeton University Press, 1969.
34 ÄÅ£ÀÍ ÌÈËÓÒÈÍÎÂȎ

1. 2. Ñëåäåžà ðàçëèêà òè÷å ñå Åíêèäóîâîã îäíîñà ñà æåíîì. Ó Ïðåïðåêî-

âîì ïðåâîäó, ëîâàö êîìå Åíêèäó ðóøè çàìêå, ïî ñàâåòó ñâîã îöà è Ãèëãàìåøà,
äîâîäè æåíó èç Èøòàðèíîã õðàìà è ëîâè Åíêèäóà. Íàêîí øòî óïîçíà ÷àðè
ñåêñà, Åíêèäó îäëàçè ñà œîì ó Óðóê äà áè èçàçâàî Ãèëãàìåøà íà äâîáî¼.
Ó Âèøèžåâîì ïðåâîäó ëîâàö, ïî ñàâåòó îöà è Ãèëãàìåøà, Åíêèäóó ïî-
ñòàâšà çàìêó ïîìîžó áëóäíèöå. Äàêëå, íè¼å âèøå ðå÷ î æåíè èç Èøòàðèíîã
õðàìà (÷èìå ¼å àëóäèðàíî äà ñå ðàäè î áëóäíèöè ïîøòî ¼å Èøòàð áîãèœà
ïëîäíîñòè êî¼à ¼å ïðèêàçàíà ó Åïó ïîïóò áëóäíèöå, òå ñëåäè äà ñó è œåíå
ïîäàíèöå òàêâå), âåž ñå åêñïëèöèòíî ãîâîðè äà ¼å áëóäíèöà òà êî¼à ¼å öèâè-
ëèçîâàëà Åíêèäóà. Ðàçëèêå èçìåó âàðè¼àíòè æåíà èç Èøòàðèíîã õðàìà :
áëóäíèöà èàêî ñó ìàëå, íèñó çàíåìàðšèâå ïðèëèêîì èíòåðïðåòàöè¼å: íè¼å
ñâå¼åäíî äà ëè ¼å Åíêèäóà çàâåëà ñâåøòåíèöà èëè áëóäíèöà. Ó Ïðåïðåêîâî¼
âàðè¼àíòè, ò¼. íàãëàøàâàœó äà ¼å ðå÷ î æåíè èç Èøòàðèíîã õðàìà ìîæåìî
ïðåïîçíàòè ïîêóø༠ìîòèâèñàœà êàñíè¼å Åíêèäóîâå óâðåäå áîãèœå Èøòàð:
Åíêèäó æåëè äà ¼î¼ ñå îñâåòè ¼åð ¼å çáî㠜å, ò¼. œåíå ñâåøòåíèöå èçãóáèî ðà¼.

1. 3. Âèøèžåâ ïðåâîä ¼àñíî íàçíà÷àâà ðàçëèêó èçìåó äèâšåã è öèâèëè-

çîâàíîã Åíêèäóà: Åíêèäó óñòà ìèøèöå ñëàáå, / íîãå ìó êëåöà¼ó, îäîøå çâè¼å-
ðè. / Ñòèøà ñå Åíêèäó – ê’î ïðè¼å íå ìîæå òð÷à’! / Àë’ óìíè¼è ïîñòàäå îí,
ðàçóìà äóášåã (11). Êîä Ïðåïðåêà òîãà íåìà.
Ðàçëèêà ¼å ñóøòèíñêà ïîøòî ¼å îâäå íàçíà÷åíà áèòíà êàðàêòåðèñòèêà
Åíêèäóîâîã ëèêà. Ìóäðîñò ïðèñóòíà êîä Âèøèžà îãëåäà ñe ó êàñíè¼èì ñåã-
ìåíòèìà ó Åíêèäóîâèì òóìà÷åœèìà ñíîâà êî¼å Ãèëãàìåø ñàœà. Êîä Ïðå-
ïðåêà ¼å ñòâàð îáðíóòà: Ãèëãàìåø òóìà÷è îíî øòà Åíêèäó ñàœà. Ïðåìà òî-
ìå, Âèøèžåâà âåðçè¼à ïðèêàçó¼å Åíêèäóà êî¼è ïðåêî æåíå è öèâèëèçîâàœà
ïîñòà¼å ìóäàð, çà ðàçëèêó îä Ïðåïðåêîâîã Åíêèäóà êî¼è íå „ñàçðåâà èíòåëåê-
òóàëíî“ è ñâî¼ó àíèìàëíó èíòóèöè¼ó çàäðæàâà è ïî óëàñêó ó öèâèëèçàöè¼ó; î
òîìó ñâåäî÷å ñíîâè êî¼è, äîáðèì äåëîì, íèñó íèøòà äðóãî äî ñëèêå êî¼å
äî÷àðàâà¼ó œåãîâ èíòóèòèâíè ñòðàõ îä ñìðòè.

1. 4. Ó Ïðåïðåêîâî¼ âàðè¼àíòè íåìà õåäîíèñòè÷êå ñëèêå î Óðóêó è Ãèë-

ãàìåøó êî¼ó áëóäíèöà ïðèêàçó¼å Åíêèäóó. Îïèñ ãðàäà ¼å äåî ïðèïîâåäà÷å-
âîã, à íå æåíèíîã ãîâîðà. Åíêèäó ñå íåïîñðåäíî óïîçíà¼å ñà Óðóêîì ñòèãàâ-
øè ó œåãà: ðå÷ ¼å î ïðèïîâåäíî¼ òåõíèöè êîä êî¼å ñå îïèñè ïðåäî÷àâà¼ó íà òà¼
íà÷èí øòî ïðèïîâåäà÷ ïðàòè ëèê è ïðèêàçó¼å îíî øòî îâ༠âèäè. Âèøèžåâà
âàðè¼àíòà Óðóê ïðèêàçó¼å êðîç êàðàêòåðèñòè÷íó åïñêó ôîðìóëó: èçâåøò༠ó
äè¼àëîãó.

1. 5. Åíêèäóîâà ðåïëèêà æåíè ó êî¼î¼ èçíîñè ñâî¼ó îäëóêó äà îäå Ãèëãà-

ìåøó íå ñàìî äà ¼å ñòèëñêè ðàçëè÷èòî ïðåäî÷åíà, âåž èñòè÷å äè¼àìåòðàëíå
ðàçëèêå äâà ïðåâîäà. Ïðåïðåêîâà âàðè¼àíòà ãëàñè: Óñòà¼, æåíî ìî¼à! / Âîäè
ìå ó ñâåòî ïðåáèâàëèøòå Àíóà è Èøòàðå, / òàìî ãäå áîðàâè Ãèëãàìåø, /
ïðèìåðàí ¼óíàê, / ãäå âëàäà îí, äèâšè áèê, / ñèëàí ìåó šóäèìà! / Õîžó äà ãà
 ÄÂÀ ÏÐÅÂÎÄÀ ÅÏÀ Î ÃÈËÃÀÌÅØÓ 35

èçàçîâåì íà áîðáó, / çâîíêèì ãëàñîì çâàžó ¼àêîãà, / îá¼àâèžó óñðåä Óðóêà: /

„È ¼à ñàì ñèëàí!“ / Òàêî žó óžè è ïðîìåíèòè ñóäáèíó. / Ðîäèî ñàì ñå ó ñòåïè
/ ñíàãà ¼å ó ìî¼èì óäîâèìà! (65-66)
Âèøèž: Õà¼äå òè, Øàìõàò, ìåíå îäâåäè, / ñòàíèøòó ñ¼à¼íîì, ñâåòîì
Àíóà õðàìó, / Ãä¼å Ãèëãàìåø áèâà îáäàðåí ñíàãîì / è, ïîïóò áèêà, šóäèìà
ñâî¼ó ïîêàçó¼å ìîž. / £à œå㒠žó èçàçâàò, ãîðäî žó ðåžè ¼à, / óñðåä Óðóêà ¼à žó
îá¼àâèò: „Ñèëàí – ñàì ¼à, / ¼åäèíî ¼à ñóäáèíå ìè¼åœàì, / êî ñå ó ñòåïè ðîäè,
âåëèêà ¼å œåãîâà ì. (11)
Ó ïðèêàçó Ãèëãàìåøà êðîç Åíêèäóîâ ôîêóñ ó îâîì ñåãìåíòó äâà ïðåâî-
äà ñå íå ðàçëèêó¼ó ïóíî. Ïðåïðåêîâ Ãèëãàìåø áëèçàê ¼å òèïó èäåàëíîã ¼óíà-
êà: ïðèìåðàí ¼óíàê... ñèëàí ìåó šóäèìà, ìàäà áè îâî ñèëàí ìîãëî äà ñå ÷èòà
è ó íåãàòèâíîì ñìèñëó. Çà Âèøèžåâîã Ãèëãàìåøà ¼å íå¼àñíî äà ëè ó Àíóî-
âîì õðàìó áèâñòâó¼å îáäàðåí ñíàãîì èëè ãà õðàì òîì ñíàãîì îáäàðó¼å, äàêëå
äà ëè áèâà îáäàðåí ñíàãîì ïîñðåäñòâîì õðàìà. Àëè ¼àñíî ¼å íàçíà÷åíà œåãî-
âà ãîðäîñò è ìîž: ïîïóò áèêà, šóäèìà ñâî¼ó ïîêàçó¼å ìîž.
Èïàê, îñíîâíà ðàçëèêà ¼å êîä Åíêèäóà. Ïðåïðåêîâ Åíêèäó ¼å ðåçåðâè-
ñàí è îáàçðèâ, ãîâîðè î èç¼åäíà÷åíîñòè ñà Ãèëãàìåøîì: È ¼à ñàì ñèëàí!, äîê
¼å Âèøèžåâ ãîðä è ñàìîóâåðåí, èñòè÷å ñâî¼ó ñíàãó: Ñèëàí – ñàì ¼à, / ¼åäèíî ¼à
ñóäáèíå ìè¼åœàì... Ðîäèî ñàì ñå ó ñòåïè, ñíàãà ¼å ó ìî¼èì óäîâèìà!
Ïðåïðåêîâîã Åíêèäóà îäëèêó¼å ¼îø ¼åäíà îñîáèíà êî¼å ¼å Âèøèžåâ Åí-
êèäó ëèøåí: ôàòàëèçàì. Òî ¼å íàçíà÷åíî ñòèõîâèìà: Òàêî žó óžè è ïðîìåíè-
òè ñóäáèíó êî¼è ñå íå ìîðà¼ó ÷èòàòè ñàìî êàî îçíàêå ñàìîóâåðåíîñòè è ãîð-
äîñòè, âåž è êàî çíàöè ôàòàëèñòè÷êîã ïîèìàœà ñâåòà. Î Åíêèäóîâîì ôàòà-
ëèçìó áèžå ¼îø ðå÷è. Îâäå ìîæåìî íàâåñòè äà ¼å îí ïðèìåòàí è ó ðàçëè÷è-
òîì ìîòèâèñàœó äâîáî¼à. Êîä Ïðåïðåêà íåìàìî íåêó ïîñåáíó ìîòèâàöè¼ó
âàí îíå áîæàíñêå: áîãîâè ñó ñòâîðèëè Åíêèäóà äà áè ïàðèðàî Ãèëãàìåøó,
äîê ¼å Âèøèžåâ Åíêèäó ïîäñòàêíóò íà äâîáî¼ êîíêðåòíèì äîãàà¼åì – ïðè-
÷îì æèòåšà Óðóêà î Ãèëãàìåøîâî¼ ñàìîâîšè.

1. 6. Ìåñòî íà êîìå Åíêèäó è æåíà âîäå ðàçãîâîð ¼å äðóãà÷è¼å ó äâà

ïðåâîäà. Êîä Ïðåïðåêà, îíè ñó ó Óðóêó, ó Èøòàðèíîì õðàìó, äîê Âèøèž îâó
ñöåíó ñìåøòà ó ñòåïó. Ðàçëèêå ó ìåñòó íà êîìå ñå íàëàçå Åíêèäó è æåíà
óòè÷ó íà ðàçëè÷èòî ìîòèâèñàœå ïîíàøàœà Åíêèäóà. Óçäðæàíîñò êîä Ïðå-
ïðåêà ìîæå äà ñå ÷èòà êàî ïîñëåäèöà òîãà øòî Åíêèäó ïî ïðâè ïóò áîðàâè ó
ãðàäó, öèâèëèçàöè¼è, êàî øòî ñå ó Âèøèžåâîì ïðåâîäó ñàìîóâåðåíîñò ìîæå
âåçàòè çà ñòåïó, ãäå ¼å Åíêèäó ñâî¼ íà ñâîìå.

1. 7. Ó îêâèðó æåíèíèõ ðåïëèêà ñóñðåžåìî ñå è ñà èçâåøòà¼åì î Ãèëãà-

ìåøîâîì ñíó è òóìà÷åœåì œåãîâå ìà¼êå. Èàêî ñå ó ñóøòèíè ðàäè î íåçíàò-
íèì âàðè¼àöè¼àìà – Ãèëãàìåø ñàœà äîëàçàê, áîðáó è áðàòèìšåœå ñà íåïî-
çíàòèì – ðàçëèêà ¼å, êàî øòî ñìî íàïîìåíóëè, òà øòî ¼å æåíà êî¼à ¼å çàâåëà
Åíêèäóà è ãîâîðè î Ãèëãàìåøó è œåãîâèì ñíîâèìà ó Ïðåïðåêîâîì ïðåâîäó
ïîñâåžåíà è âèäîâèòà ñâåøòåíèöà, äîê ¼å êîä Âèøèžà îíà áëóäíèöà. Òàêîå,
36 ÄÅ£ÀÍ ÌÈËÓÒÈÍÎÂȎ

ó Âèøèžåâîì ïðåâîäó ïðèêàçó¼ó ñå äâà, à íå ¼åäàí, ñàí. Îñèì ñíà î íåáåñêî¼

çâåçäè, êî¼è ñå ¼åäèíî ¼àâšà êîä Ïðåïðåêà, ïðèêàçàí ¼å è ñàí î ñåêèðè11.
Ïðåìà òîìå, ïðâà ïëî÷à ó äâà ïðåâîäà íå ðàçëèêó¼å ñå òîëèêî ïî äîãàà-
¼èìà êî¼å ïðèêàçó¼å êîëèêî ïî òîìå øòî ñå ñòâàðà ïðåäñòàâà î äâà ðàçëè÷èòà
Åíêèäóà. Ïðåïðåêîâ Åíêèäó íè¼å òîëèêî ãîðä è íå îñëîáàà ñå ó ïîòïóíîñòè
ñâî¼èõ àíèìàëíèõ êîðåíà, äîê ¼å êîä Âèøèžåâîã íàãëàøåíà œåãîâà òðàíñôîð-
ìàöè¼à ó ìóäðó, ãîðäó è ñàìîóâåðåíó ïåðñîíó. Ïëî÷å êî¼å ñëåäå ïîòâðäèžå è
ïî¼à÷àòè îâó ðàçëèêó óòè÷óžè äà è Ãèëãàìåø áóäå ïðåäñòàâšåí äðóãà÷è¼å
êðîç ïðè¼àòåšñòâî ñà Åíêèäóîì.

2. Öåíòðàëíè äîãàà¼è äðóãå ïëî÷å ñó: äâîáî¼, áðàòèìšåœå è ïðèïðåìà

ïîõîäà íà Õóìáàáó. Ïðåïðåêîâ ïðåâîä îâå äîãàà¼å ïðèêàçó¼å êðîç 88, à Âè-
øèž êðîç 251 ñòèõ. Èç îâîã ïîäàòêà âèäè ñå äà Âèøèžåâà âàðè¼àíòà îáóõâàòà
äîãàà¼å êî¼èõ íåìà êîä Ïðåïðåêà. Òî ñå ïðå ñâåãà îäíîñè íà îïèñ ïðîöåñà
öèâèëèçîâàœà Åíêèäóà.

2. 1. Ïîìåíóëè ñìî äà Ïðåïðåêîâ Åíêèäó, óïîçíàâøè æåíó, îäìàõ îäëà-

çè ó Óðóê. Êîä Âèøèžà, ìåóòèì, Åíêèäó ñà áëóäíèöîì îäëàçè ïàñòèðèìà.
Òó ïàçè íà ñòàäà è óïîçíà¼å îñíîâíå íîðìå öèâèëèçàöè¼å: Åíêèäó íå çíàøå
õðàíèò ñå õëåáîì, / äà ïè¼å ïèâî, íàó÷åí íå áè (14). Çà âðåìå ¼åäíå ãîçáå,
äîëàçè íåïîçíàòè Óðó÷àíèí êî¼è ìó îòêðèâà Ãèëãàìåøîâó ñàìîâîšó è ïðà-
âî ïðâå áðà÷íå íîžè. Òåê íàêîí ñâèõ òèõ äîãàà¼à, Åíêèäó îäëàçè ó Óðóê.
Öèâèëèçîâàœå Åíêèäóà ñå êîä Ïðåïðåêà, ïîíàâšàìî, äåøàâà ó Óðóêó,
ó õðàìó, ó ïðâî¼ ïëî÷è. Ðàçëèêà ¼å ìàëà àëè ìîæå äà áóäå áèòíà: íè¼å ñâå¼åä-
íî êî, ãäå è êàêî óïîçíà¼å Åíêèäóà ñà öèâèëèçàöè¼îì. Íà ïðèìåð, òî øòî ñå
êîä Âèøèžà Åíêèäó öèâèëèçó¼å êðîç òðè „åòàïå“ – ñåêñ, ¼åëî è ïèžå – ìîæå
äà ñå ÷èòà êàî õåäîíèñòè÷êè ïðèíöèï è äà áóäå ó ñêëàäó ñà íîðìàìà æèâšå-
œà êî¼å è áîãîâè, ò¼. Ñèäóðè Ñàáèòó ïðåïîðó÷ó¼ó. Îäëàçàê Åíêèäóà ó õðàì
íàêîí ñåêñà è óïîçíàâàœå ñà íîðìàìà öèâèëèçàöè¼å íà òàêâîì ìåñòó, ó Ïðå-
ïðåêîâî¼ âàðè¼àíòè äîíîñè ¼åäàí ñàñâèì äðóãà÷è¼è ñìèñàî êî¼è îòâàðà ìîãó-
žà òåîëîøêà èëè ôàòàëèñòè÷êà ÷èòàœà è êî¼è èñêšó÷ó¼å õåäîíèçàì.

2. 2. Èïàê ¼å ìíîãî çíà÷à¼íè¼à ðàçëèêà ó ïðèêàçó ñàìîã äâîáî¼à. Ïðå-

ïðåê ò༠ñåãìåíò ïðåâîäè: Êàî äâà ðâà÷à õâàòà¼ó ñå ó êîøòàö / íà óëàçó
11
Ïîñåáíî ìîæå äà ñå èçäâî¼è äåî ñíà êî¼è ïðèêàçó¼å áîðáó Ãèëãàìåøà è Åíêèäóà.
Êîä Ïðåïðåêà, Ãèëãàìåø êàæå: Òàäà ñàì ãà ñòèñíóî êàî æåíó, / ïðåâðíóî òàêî äà ñàì ëå-
æàî íà œåìó / è áàöèî ãà ê òâî¼èì íîãàìà. / Òè ñè ãà ïðèìèëà çà ñèíà / è ñòàâèëà óçà ìå êàî
áðàò (67). Âèøèžåâà âåðçè¼à äîíîñè äâå ñëèêå, ¼åäíó î çâåçäè è ¼åäíó î ñåêèðè: ʒî æåíó,
çàãðëèõ œó, çâåçäó, ò¼. Åíêèäóà, / È ê íîãàìà òâî¼èì œó äîíåñîõ ¼à, / £åð òè ¼å ïîðåäè ñà
ìíîì; Òà ñ¼åêèðà ÷óäíîã èçãëåäà áè, / Êàäà ¼å âèä¼åõ, œó çàâîëèõ ¼à, / Çàâîëèõ ¼å è, êàî æåíó
çàãðëèõ œó (13). Îáå âàðè¼àíòå ó îâèì ñåãìåíòèìà ïðèêàçó¼ó Åíêèäóà ïðåêî ïîðååœà ñà
æåíîì. Îñòàâšàìî ïî ñòðàíè ìíîãà ðàçëè÷èòà ÷èòàœà îâàêî ñõâàžåíîã îäíîñà è óêàçó¼åìî
íà ìîãóžíîñò èø÷èòàâàœà êðîç îäíîñ èçìåó ìóøêàðöà è æåíå: êàî øòî ñó ó ìèòîëîãè¼è
Åíêèäó è Ãèëãàìåø ïðåäñòàâíèöè ëóíàðíîã è ñîëàðíîã ïðèíöèïà, àíòðîïîëîøêè œèõ ¼å
ìîãóžå ïîñìàòðàòè ñà àñïåêàòà ìàòðè¼àðõàòà è ïàòðè¼àðõàòà.
 ÄÂÀ ÏÐÅÂÎÄÀ ÅÏÀ Î ÃÈËÃÀÌÅØÓ 37

ñâåòå êóžå, / è äàšå ñå áîðå íà óëèöè. / Êàî âî¼ñêà ëåæè Åíêèäó / íàä ïàñòè-
ðîì çåìšå. / Òàäà ãà îâ༠ñòèøòå êàî æåíó / è ïðåâðíó òàêî äà ¼å ëåæàî
èçíàä œåãà. / Ïîäèæå ãà è áàöè ìà¼öè ïðåä íîãå. (69-70)
Êîä Âèøèžà èìàìî: Îíè ñå äîãðàáå, ê’î áèêîâè ñòåãíó, / Äîâðàòàê ñëî-
ìå, ñðóøè ñå çèä. / Ãèëãàìåø êîšåíîì íà çåìšó êëåêíó, / Îí ñòèøà ãíåâ,
ñðöå ñå ñìèðè. / Êàä œåìó ñðöå ñå ñìèðè, Åíêèäó Ãèëãàìåøó çáîðè...(16)
Êîä Ïðåïðåêà áîðáà ïî÷èœå íà óëàçó ó õðàì è íàñòàâšà ñå íà óëèöè,
äîê ¼å êîä Âèøèžà îáðíóòî: Îíè ñå ñðåòíó íà øèðîêîì ïóòó è áîðå ñå äî
óëàçà ó õðàì. Ëîìšåœå äîâðàòêà è ðóøåœå çèäà, îñèì øòî ïëàñòè÷íî äî÷à-
ðàâà áîðáó, ìîæå äà ñå ÷èòà è êàî íàãîâåø༠Åíêèäóîâèõ è Ãèëãàìåøîâèõ
áóäóžèõ íåñðåžà ¼åð ïðåäñòàâšà ñêðíàâšåœå ñâåòèœå. Äà ñå íå ðàäè î ñëó-
÷à¼íîì îïèñó ñâåäî÷å ÷åñòà ïîìèœàœà âðàòà è çèäà ó òåêñòó (íïð., ïðèëèêîì
îïèñà Óðóêà ó ïðâî¼ ïëî÷è, èëè êîä Åíêèäóîâå áîëåñòè ó ñåäìî¼, èëè ó ñó-
ñðåòó ñà Ñèäóðè, ó äåñåòî¼, èëè íà êðà¼ó, ó ¼åäàíàåñòî¼ ïëî÷è).12 Çèä è âðàòà
óâåê îçíà÷àâà¼ó ãðàíèöå è œèõîâî ëîìšåœå ìîæå äà ñå ñõâàòè êàî õèáðèñ.
Òî ¼å ïðâè ó íèçó îãðåøåœà î áîãîâå êî¼à žå Ãèëãàìåø è Åíêèäó ïî÷èíèòè.
Íè èñõîä äâîáî¼à íè¼å èñòè. Äîê êîä Ïðåïðåêà Ãèëãàìåø óñïåâà äà ñå
îñëîáîäè Åíêèäóîâîã çàõâàòà è ñàâëàäà ãà êàî æåíó, ó Âèøèžåâîì ïðåâîäó
íå¼àñíî ¼å êàêî ñå áîðáà îêîí÷àëà. Êëåöàœå Ãèëãàìåøà óïóžó¼å íà òî äà ãà ¼å
Åíêèäó ñàâëàäàî.
Ãèëãàìåø è Åíêèäó ñó íîñèîöè åïà. Îíè íå ñàìî äà ñó ãëàâíè ïðîòàãî-
íèñòè âåž ñå çà œèõ âåçó¼ó è ðàçëè÷èòè òèïîâè ñìèñëà13. Çàòî ¼å èñõîä œèõî-
âîã äâîáî¼à âðëî áèòàí. Ïîáåäà Ãèëãàìåøà, êîä Ïðåïðåêà, ñóøòèíñêè äåôè-
íèøå êàñíè¼å äîãàà¼å è îäíîñå, êàî øòî è íàäìîž Åíêèäóà, êîä Âèøèžà,
óòè÷å íà òî äà îí äîáè¼å ïðèìàðíó ôóíêöè¼ó. Ðàçëèêå êî¼å ñó áèëå íàçíà÷åíå
ïðâîì ïëî÷îì ñàäà ñå ïðîäóášó¼ó. Ñàìèì òèì è Ãèëãàìåø ïîñòà¼å äðóãà÷è-
¼è. Êîä Ïðåïðåêà, Ãèëãàìåø ¼å îñëèêàí íà Åíêèäóîâî¼ ïîçàäèíè, äîê ¼å êîä
Âèøèžà òî îáðíóòî – ó ïðâîì ïëàíó ¼å Åíêèäó.

2. 3. Âèøèžåâ ïðåâîä äðóãå ïëî÷å äîíîñè è äåòàšíè¼è ïðèêàç ïðèïðå-

ìà ïîõîäà íà Õóìáàáó è îïèñ Õóìáàáèíå ìîžè ïîñðåäñòâîì ñòðàõà, ò¼. íà÷è-
íà íà êî¼è ãà ïåðöèïèðà¼ó è äîæèâšàâà¼ó Åíêèäó, Ãèëãàìåø è ãëàâåøèíå
Óðóêà. Âèøèžåâ Åíêèäó ãîâîðè Ãèëãàìåøó î ñâîì ñòðàõó íà îñíîâó íåïî-
ñðåäíîã èñêóñòâà è òîãà øòî ¼å ðàíè¼å ïðîëàçèî êåäðîâîì øóìîì. Ñöåíà
Åíêèäóîâîã ñòðàõà êîä Ïðåïðåêà ñå íàëàçè ó òðåžî¼ ïëî÷è è ïðèêàçàíà ¼å ó
ïîòïóíîñòè äðóãà÷è¼å: Åíêèäóîâ ñòðàõ äî÷àðàí ¼å ïîñðåäñòâîì ñíà è âèøå
óïóžó¼å íà èíñòèíêòèâíè ñòðàõ îä ñìðòè íåãî ëè íà êîíêðåòíó áî¼àçàí îä
Õóìáàáå.

12
Çàíèìšèâî áè áèëî ïðîó÷èòè ãäå è ñà êàêâîì ôóíêöè¼îì ñå ïî¼àâšó¼ó îïèñè çèäîâà
è âðàòà è êàêâå ñó œèõîâå ìîãóžå èíòåðïðåòàöè¼å ¼åð ¼å ñèïòîìàòè÷íî äà ñå åï îòâàðà è
çàòâàðà îâàêâèì îïèñèìà.
13
Ñåì íàðàòîëîøêîã, äàêëå œèõîâå ôóíêöè¼å êàî àêòåðà, ìîãó ñå èçäâî¼èòè è ìèòîëî-
øêè, ñîöèîëîøêè, ôèëîçîôñêè è äðóãè ñìèñëîâè.
38 ÄÅ£ÀÍ ÌÈËÓÒÈÍÎÂȎ

2. 4. Ó íà÷èíó ìîòèâèñàœà ïîõîäà íà Õóìáàáó äîëàçå äî ïóíîã èçðàæà-

¼à ðàçëèêå ó êîíöåïöè¼è ëèêîâà Ãèëãàìåøà è Åíêèäó ó äâà ïðåâîäà. Êîä Ïðå-
ïðåêà, ïîõîä è óáèñòâî Õóìáàáå èìà áîæàíñêó ìîòèâàöè¼ó ¼åð Øàìàøà çàõ-
òåâà äà Õóìáàáà áóäå êàæœåí çà óâðåäó êî¼ó ìó ¼å íàíåíî. Îâàêâîì ìîòèâà-
öè¼îì ôàòàëèñòè÷êè ïàòîñ ïîñåáíî ¼å íàãëàøåí ¼åð ñó Ãèëãàìåø è Åíêèäó
ïðåäñòàâšåíè êàî îðóà ó ðóêàìà áîãîâà14 êî¼è áåñïîãîâîðíî èñïóœàâà¼ó
œèõîâå çàõòåâå.
Íàñóïðîò òîìå, Âèøèžåâ Ãèëãàìåø è Åíêèäó ñàìîñòàëíè¼è ñó ó îäíî-
ñó íà áîãîâå î ÷åìó ñâåäî÷è è ñöåíà ñà Øàìàøîì. Çà ðàçëèêó îä Ïðåïðåêà
êîä êîãà ñå Øàìàøà îáðàžà Ãèëãàìåøó è äà¼å ìó çàäàòàê, êîä Âèøèžà ñå
Ãèëãàìåø îáðàžà Øàìàøè è òðàæè äà ñàçíà èñõîä ïðåäñòî¼åžåã ïîõîäà. Øà-
ìàøèíà ðåïëèêà íåäîñòà¼å, àëè ñå èïàê çàêšó÷ó¼å äà ¼å Ãèëãàìåø äîáèî íå-
ïîâîšíî ïðîðî÷àíñòâî – Êàä ïðîðîøòâî ÷ó... îí ñ¼åäå è çàïëàêà (20). ×èœå-
íèöà äà óïðêîñ íåãàòèâíîì ïðîðî÷àíñòâó è ëîøåì ïðåäçíàêó (ñêðíàâšåœå
õðàìà) Ãèëãàìåø è Åíêèäó çàïî÷èœó ñâî¼ ïîõîä ãîâîðè î œèõîâî¼ ñëîáîäè è
èñòðà¼íîñòè, îäíîñíî òî ¼å çíàê òðàãè÷êå êîíöåïöè¼å œåãîâèõ ëèêîâà. Îíè
íèñó, êàî êîä Ïðåïðåêà, îðóà ó ðóêàìà áîãîâà è ñóäáèíå âåž ñàìîñòàëíè è
íåçàâèñíè ¼óíàöè15.

2. 5. Âåžà ñëîáîäà ó îäíîñó íà áîãîâå ïîòåíöèðà èíäèâèäóàëèçàì è

óòè÷å íà òî äà ñó Ãèëãàìåø è Åíêèäó ó Âèøèžåâîì ïðåâîäó îêðåíóòè¼è
ëè÷íèì, à êîä Ïðåïðåêà îïøòèì öèšåâèìà. Ó Âèøèžåâîì ïðåâîäó Ãèëãà-
ìåø âèäåžè Åíêèäóà äà ñå äîñàó¼å ïðåäëàæå ìó äà êðåíó íà Õóìáàáó: Äà¼
äà ãà ñìàêíåìî ñêóïà, / È ñâå øòî ïîñòî¼è çëî, èç ñâè¼åòà ïðîãíàìî (17).
Àëè, èàêî ¼îø äâà ïóòà, ïðåä ãðààíèìà è ïðåä ãëàâåøèíàìà Óðóêà, ïîíàâšà
ñâî¼ó îäëóêó äà óáè¼å Õóìáàáó, íèãäå ñå âèøå íå ïîìèœå äà žå íà ò༠íà÷èí
ïîáåäèòè ñâî çëî, âåž ñå èñêšó÷èâî èíñèñòèðà íà ñòèöàœó ñëàâå è âå÷íîã
èìåíà: Ó øóìè êåäðîâî¼ õîžó œåãà ïîá¼åäèò, / Êîë’êî ñàì ìîžàí ¼à, èçäàíàê
Óðóêà, äà ñàçíà ñâè¼åò!... £à žó çàìàõíóò ðóêîì, ¼à žó êåäðîâà íàñ¼åž, / ¼å÷-
íî èìå ñåáè žó ïîäèžè ¼à! (19)
Êîä Ïðåïåðêà, ðåêîñìî, ïîõîä ñå ìîòèâèøå ¼åäíèì îïøòè¼èì ðàçëî-
ãîì: æåšîì Øàìàøå äà ñå Õóìáàáà êàçíè çà óâðåäó êî¼ó ìó ¼å íàíåî. Ãèëãà-
ìåø è Åíêèäó ïîøòó¼ó âîšó ñâîã çàøòèòíèêà è êðåžó ó ïîõîä. Œèõîâ ïðå-

14
Àíàëîãè¼å ñà Èëè¼àäîì ñó âèøå íåãî î÷èãëåäíå. Êàî è êîä Õîìåðà, è îâäå ñó áîãîâè
ïîäåšåíè ó òàáîðå è šóäå êîðèñòå äà áè íàìèðèëè ñîïñòâåíå äóãîâå (Õóìáàáó ¼å ïîñòàâèî
Áåë äà áè çàøòèòèî êåäðîâó øóìó, à Øàìàø çàõòåâà îä Ãèëãàìåøà è Åíêèäóà äà ãà ñìàêíó),
ìàäà ñó ñóêîáè çíàòíî ïðèêðèâåíè¼è. Ñóêîáè áîãîâà è ïàðàëåëå ñà Èëè¼àäîì ïðåâàçèëàçå
îêâèðå íàøåã ðàäà è ìîãó äà áóäó ïðåäìåò íåêå äðóãå ñòóäè¼å.
15
Êîëèêî ñó ó äâà ïðåâîäà ïðèêàçàíè ðàçëè÷èòè îäíîñè Ãèëãàìåøà è Åíêèäóà ïðå-
ìà áîãîâèìà, ò¼. Øàøàìè íà¼óî÷šèâè¼å ¼å ó ñöåíè íàêîí ïîáåäå íåáåñêîã áèêà. Êîä Âèøè-
žà ñå íàâîäè: Êàäà Áèêà óáè¼ó îíè, ñðöå èçâàäå œåìó, Øàìàøó ïîñâåòå œåãà, / Îäëàç垒,
Øàìàøó îíè ñå ïîêëîíå, è îáà áðàòà ñ¼åäíó (35). Ïðåïðåê òî ïðåâîäè: Êàä ñó òàêî ñàâëà-
äàëè íåáåñêîã áèêà, / óìèðèëè ñó ñâî¼å ñðöå, / ïðåä Øàìàøåì, áîãîì ñóíöà, ïàäîøå íè÷è-
öå. (92)
 ÄÂÀ ÏÐÅÂÎÄÀ ÅÏÀ Î ÃÈËÃÀÌÅØÓ 39

âàñõîäíè öèš íè¼å âå÷íî èìå âåž èñïóœàâàœå âîšå áîãîâà16. Ïîòâðäà òîãà ¼å
è ÷èœåíèöà äà îíè î ñëàâè ãîâîðå òåê íàêîí óáèñòâà íåáåñêîã áèêà: Ñâè žå
êðà¼åâè çåìšå ñëàâèòè íàøà èìåíà (92).

3. Òðåžà ïëî÷à êîä Ïðåïðåêà ïðèêàçó¼å êðîç 152 ñòèõà Åíêèäóîâó ÷å-
æœó è ïîâðàòàê ñòåïè, îäáàöèâàœå îä æèâîòèœà, êëåòâó ëîâöà è æåíå è
œåãîâ ñàí î ïàäó ó Èðêàëèíî ïðåáèâàëèøòå. Êîä Âèøèžà, ó òðåžî¼ ïëî÷è
(101 ñòèõ) íåìà íè ïîìåíà î Åíêèäóîâîì ñíó, à êàìîëè î ïðèêàçó ïîäçåìíîã
ñâåòà, âåž ñå ïðèêàçó¼ó ñàâåòè è áëàãîñëîâè êî¼å Ãèëãàìåø è Åíêèäó äîáè¼à-
¼ó ïðå ïîõîäà íà Õóìáàáó: ïðâî èõ ñàâåòó¼ó ãëàâåøèíå Óðóêà, à çàòèì îä
Ãèëãàìåøîâå ìà¼êå Íèíñóí äîáè¼à¼ó àìà¼ëè¼å è áëàãîñëîâå17.

4. Ðàçëè÷èò êîíöåïò ëèêîâà Ãèëãàìåøà è Åíêèäóà ó äâà ïðåâîäà ïðèìå-

òàí ¼å è ó ÷åòâðòî¼ ïëî÷è ó œèõîâîì ðàçëè÷èòîì îäíîñó ïðåìà ñíîâèìà è
òóìà÷åœó ñíîâà. ×åòâðòà ïëî÷à ó Ïðåïðåêîâîì ïðåâîäó (137 ñòèõîâà) ïðè-
êàçó¼å ïóò18, äîëàçàê äî êåäðîâå øóìå è Åíêèäóîâå ñíîâå êî¼å Ãèëãàìåø òó-
16
£îø óî÷šèâè¼à ðàçëèêà Ïðåïðåêîâîã è Âèøèžåâîã Ãèëãàìåøà ïðåìà åãîèñòè÷êèì è
àëòðóèñòè÷êèì öèšåâèìà ïðèñóòàí ¼å ó åïèçîäè ñà òðàâîì áåñìðòíîñòè î êî¼î¼ žå êàñíè¼å
âèøå áèòè ðå÷è. Ñëè÷íî ¼å è ñà Åíêèäóîì. Êàî øòî ñìî íàïîìåíóëè, Ïðåïðåê äâîáî¼ Ãèëãà-
ìåøà è Åíêèäóà ìîòèâèøå âîšîì áîãîâà (êî¼è èñïóœàâà¼ó ìîëáå Óðó÷àíà è øàšó Åíêèäóà
äà áè ïàðèðàî êðàšó). Âèøèžåâ Åíêèäó ¼å îä ñàìîã ïî÷åòêà ñëîáîäíè¼è ¼åð íå îäëàçè îäìàõ
ó Óðóê äà èñïóíè ñâðõó ñâîã ïîñòî¼àœà, âåž ïðîâîäè íåêî âðåìå ñà áëóäíèöîì êîä ïàñòèðà.
Òåê êàäà ÷ó¼å ïðè÷ó î Ãèëãàìåøîâî¼ ìîžè îí æåëè äà ìó èçàå íå äâîáî¼. Èàêî îâî ìîæå äà
ñå ÷èòà êàî ïðèìåð ïðàâåäíè÷êå ìîòèâàöè¼å äâîáî¼à, èïàê îñòà¼å ìîãóžíîñò äà ¼å ïîñðåäè è
Åíêèäóîâà æåšà çà ñëàâîì: „Ñèëàí – ñàì ¼à, / ¼åäèíî ¼à ñóäáèíå ìè¼åœàì, / êî ñå ó ñòåïè
ðîäè, âåëèêà ¼å œåãîâà ì (11) Šóäè ñå ðàäó¼ó: „£óíàê íàì ñòèæå! / Ó Óðóêó â¼å÷íî žå
áèòè çàõâàëíèõ æðòâè”. (15)
17
Ñöåíå ñàâåòà è áëàãîñëîâà ó Ïðåïðåêîâî¼ âåðçè¼è íàëàçå ñå íà ïî÷åòêó ÷åòâðòå ïëî-
÷å, àëè ñå òó íå ïîìèœå äà äîáè¼à¼ó àìà¼ëè¼å.
18
Íà÷èí ðà÷óíàœà âðåìåíà äðóãà÷è¼è ¼å ó îáà ïðåâîäà. Äîê Âèøèž ãîâîðè î êîíàöè-
ìà, Ïðåïðåê óïîòðåášàâà ôðàçó äâîñòðóêè ñàòè è ó êîìåíòàðèìà (Íåøòî î áðî¼åâèìà,
âðåìåíó, àñòðîíîìè¼è è àñòðîëîãè¼è, 98-99) îá¼àøœàâà äà: Ïîäåëó äàíà äóãó¼åìî Âàâèëîí-
öèìà. Îí ¼å èìàî äâàíàåñò äâîñòðóêèõ ñàòè è áèî ¼å ïîäåšåí íà ìèíóòå... Ñ îâàêâèì äâî-
ñòðóêèì ðà÷óíàœåì âðåìåíà ñóñðåžåìî ñå è ó îâîì åïó, ãäå ñå íàáðà¼à¼ó äâà äâîñòðóêà ñà-
òà, òðè äâîñòðóêà ñàòà, èòä. Âèøèž íèøòà íå ãîâîðè î îâàêâîì íà÷èíó ðà÷óíàœà âðåìåíà
íèòè òî êîðèñòè ó ñâîì ïðåâîäó. È ó ñòðàíèì âåðçè¼àìà ñèòóàöè¼à ¼å ñëè÷íà. Îä ïðåâîäà êî¼å
ñìî ìè êîíñóëòîâàëè ñèíòàãìó äâàñòðóêè ñàòè ïðîíàøëè ñìî êîä: Â. Øèëåéêî, Ãèëüãàìåø,
http://www.gumilev.ru/main.phtml?aid=140082307, Gilgamesch, Enkidu und die niedere Welt,
Von Kirsten Hildebrandt, http://doormann.tripod.com/gil23.htm, Gilgamesch – Epos, von Prof.
Dr. Albert Schott, http://www.lyrik.ch/lyrik/spur1/gilgame/gilgam12.htm, Gilgamesch – Epos,
www.raetsel-der-menschheit.de.
Ó îñòàëèì âåðçè¼àìà – The Epic of Gilgamesh, Translated by Maureen Gallery Kovacs,
Electronic Edition by Wolf Carnahan, 1998, http://www.ancienttexts.org/library/mesopotamian/gil-
gamesh/, A verse version of the Epic of Gilgamesh by Robert Temple, Rider, an imprint of Random
Century Group Ltda, 1991, London, Sydney, Auckland, Johannerburg, www.angelfire.com/tx/gate-
stobabylon/temple1.html, Epic of Gilgamesh, Kenneth Sublett, Piney.com, Hohenwald, Tennessee,
1998, Ýïîñ î Ãèëüãàìåøå, „Áèáëèîòåêà âñåìèðíîé ëèòåðàòóðû“, òîì 1. Ïîýçèÿ è ïðîçà äðåâ-
íåãî Âîñòîêà. Ì., „Õóäîæåñòâåííàÿ ëèòåðàòóðà“, 1973, http://www.ancient.ru/topics/text/12_shu-
mer/text_shumer04.htm, Àêêàäñêîå ñêàçàíèå î Ãèëüãàìåøå, î âñå ïîñòèãøåì, ñòèõîòâîðíîå ïå-
ðåëîæåíèå Ñåìåíà Ëèïêèíà, http://www.durov.com/literature4/ivanov-00.htm – òîãà íåìà.
40 ÄÅ£ÀÍ ÌÈËÓÒÈÍÎÂȎ

ìà÷è. Êîä Âèøèžà (118 ñòèõîâà), ñòâàð ¼å îáðíóòà – Åíêèäó òóìà÷è à Ãèëãà-
ìåø ñàœà.
Êàî ïîñåáíî óî÷šèâ ïðèìåð óêàçó¼åìî íà ñöåíó êàäà Ãèëãàìåø ìîëè
ãîðó çà ñàí. Ó Ïðåïðåêîâîì ïðåâîäó ïåòå ïëî÷å íàâîäå ñå Ãèëãàìåøîâå ðå-
÷è: Áðäî, äîíåñè ñàí! Ä༠ñíîâå Åíêèäóó, óçâèøåíè Øàìàøó! (87) Èñòè ñåã-
ìåíò íàëàçè ñå êîä Âèøèžà ó ÷åòâðòî¼ ïëî÷è è ãëàñè: Ãîðî, äîíåñè íîžíè ìè
ñàí! / Øàìàø ïîäàðè ïðåäñêàçàœå œåìó (25) – Ãèëãàìåø òó ìîëè ñíîâå çà
ñåáå, à íå çà Åíêèäóà. Äðóãè ñòèõ îâèõ íàâîäà ¼å çàíèìšèâ ¼åð ïîêàçó¼å êàêî
ðàçëè÷èòî ïðåâîåœå ïîâëà÷è çà ñîáîì è ïðîìåíó ó ïîãëåäó ïðèïîâåäíèõ
ïîñòóïàêà. Äîê ¼å êîä Ïðåïðåêà îáðàžåœå Øàìàøè äåî Ãèëãàìåøîâå ðåïëè-
êå, êîä Âèøèžà ¼å òî ñåãìåíò ïðèïîâåäà÷åâîã äèñêóðñà êî¼è íàçíà÷àâà ïðå-
ëàç ñà óíóòðàøœå íà ñïîšàøœó ïåðñïåêòèâó.

5. Èàêî ïåòà ïëî÷à ïî÷èœå èñòî ó îáà ïðåâîäà – Ãèëãàìåø è Åíêèäó ó

÷óäó ïîñìàòðà¼ó êåäðîâó øóìó – îíà ïðåäñòàâšà äåî ïî êîìå ñå äâà ïðåâîäà
íà¼âèøå ðàçëèêó¼ó. Ó êåäðîâî¼ øóìè ñå, ïî Ïðåïðåêîâî¼ âàðè¼àíòè (139 ñòè-
õîâà), íàëàçè è Áðåã êåäðîâà íà êîìå æèâå áîãîâè. Ïðå áîðáå ñà Õóìáàáîì
Åíêèäó ñàœà äâà ñíà êî¼è íàãîâåøòàâà¼ó ïîáåäó íàä œèì, àëè ñå ìîãó ÷èòà-
òè è êàî íà¼àâå œèõîâå ïðåäñòî¼åžå ñóäáèíå, ò¼. ñìðòè.

5. 1. Ãèëãàìåøîâî òóìà÷åœå ñíà ïðåêèäà äîëàçàê Õóìáàáå : Øàïå ¼å èìàî

êàî ëàâ, / à òåëî ïîêðèâåíî áðîíçàíèì šóñêàìà, / íà íîãàìà ¼àñòðåáîâå êàíŸå,
/ íà ãëàâè ðîãîâå äèâšåã áèêà, / à ðåï è óä ðàñïëîàâàœà / çàâðøàâàëè ñå çìè¼-
ñêîì ãëàâîì (85). Ñöåíà áîðáå ¼å êîíôóçíà. Ïðåïîðó÷èâøè ñå Øàìàøè, îíè
íàñðžó íà œåãà ñòðåëàìà, áàöàìà è ïðàžêàìà: Ñâå ñå îâî îäáè íàòðàã, / îí
îñòàäå íåïîâðååí. / Ñàä ñòî¼è ïðåä œèìà. / Âåž ¼å óõâàòèî Åíêèäóà ñâî¼èì
êàíŸàìà. / Ïîãîåí ïàäå Õóìáàáà, à Ãèëãàìåø ìó îäðóáè ãëàâó / ñà šóñêàñòîã
âðàòà (85). Íàòàêíóâøè ãëàâó íà ìîòêó, îíè ñå îäâàæíî ïåœó êà Áðåãó áîãî-
âà; áîãèœà Èðíèí èõ óïîçîðàâà äà íè¼åäíîì ñìðòíèêó íè¼å äîçâîšåíî äà âè-
äè è áóäå ó ñòàíèøòó áîãîâà, è îíè ñå âðàžà¼ó ó Óðóê.
Ó Âèøèžåâîì ïðåâîäó ñå íå ñïîìèœå Áðåã áîãîâà âåž ñå ñàìî êàæå:
Êåäðîâó øóìó ìîòðå, ñòàíèøòå áîãîâà, ïðè¼åñòî Èðíèíå19 (28). Ñöåíà áîð-
áå ¼å äåòàšíè¼å è óñïåëè¼å ïðèêàçàíà: çàëóòàâøè ó øóìè, Åíêèäó ñåêèðîì
ñå÷å êåäðîâå, òî ÷ó¼å Õóìáàáà è êðåžå íà œèõ. Ó ñàìî¼ áîðáè Øàìàøà àêòèâ-
íî ó÷åòâó¼å øèáà¼óžè Õóìáàáó âåòðîâèìà. Îáîðåí íà çåìšó, îí ìîëè Ãèëãà-
ìåøà çà ìèëîñò, àëè ñå Åíêèäó òîìå ïðîòèâè è îíè óáè¼à¼ó Õóìáàáó: Åíêèäó
ïîñ¼å÷å ñ œèì êåäðå è øóìó è œåãîâå çðàêå, ò¼. äóõîâå øóìå. Çàòèì, Ãèëãà-
ìåø îäñ¼åöà äðâà, Åíêèäó ïàœåâå âàäè (30).

19
Èàêî ìîæå äà äåëó¼å äà ¼å ðå÷ î íåáèòíî¼ ðàçëèöè, Ïðåïðåê ó ïðåäãîâîðó (Èñòîðè¼-
ñêèì ëàáèðèíòîì ìåóðå÷¼à) íàâîäè: Œèõîâà, ìèñëè ñå íà Ñóìåðöå (ïðèì. Ä. Ì.), ïîñòî¼-
áèíà ¼å âåðîâàòíî áèëà ïëàíèíñêîã êàðàêòåðà, ïà ñó èì áîãîâè è íàäàšå ñòàíîâàëè íà ïëà-
íèíàìà, çàòî ñó ó ñâàêîì ãðàäó íîâå äîìîâèíå ïîäèçàëè âåøòà÷êå áðåãîâå, âèñîêå ñòåïåíà-
ñòå õðàìîâå (20).
 ÄÂÀ ÏÐÅÂÎÄÀ ÅÏÀ Î ÃÈËÃÀÌÅØÓ 41

Åíêèäó èìà ïðèìàðíó óëîãó ó áîðáè ñà Õóìáàáîì. Îí ñå÷å êåäðîâå è

òàêî óçíåìèðàâà Õóìáàáó, ò¼. èçàçèâà ãà íà äâîáî¼; ñàâëàäàíîã, îí íå äîçâî-
šàâà Ãèëãàìåøó äà ãà ïîøòåäè. È ó óíèøòàâàœó øóìå îí ÷èíè äàëåêî „òå-
æó“ ñòâàð ¼åð âàäè ïàœåâå è óáè¼à Õóìáàáèíå äóõîâå ÷èìå çàóâåê ñàòèðå
øóìó. Çàòî ñå ñëàâà êî¼ó Ãèëãàìåø ñòè÷å êîä Ïðåïðåêà, îâäå ïðèïèñó¼å Åí-
êèäóó: Ñìàêíó Åíêèäó, ÷óâàðà øóìå. / ×è¼å ñå áî¼àøå ðè¼å÷è Ëèáàí è Ñèðè¼à
(29).
Ïðèìàò Åíêèäóà, ñåì êàî íàäìîž è ïðâåíñòâî íàä Ãèëãàìåøîì, øòî ¼å
ïîñåáíî èñòàêíóòî òèìå äà Ãèëãàìåø ñëóøà œåãîâà íàãîâàðàœà è ïðèñòà¼å
äà óáè¼å Õóìáàáó, ìîæå äà ñå ÷èòà è êàî Åíêèäóîâ õèáðèñ è ìîòèâàöè¼à
œåãîâå ðàíå ñìðòè: óáèñòâî Õóìáàáå ¼å ãðåõ êî¼è ìó áîãîâè, ò¼. Åíëèë íå
ìîæå îïðîñòèòè. Çáîã òîãà Åíêèäó ìîðà äà óìðå è òî, ó êðà¼œî¼ ëèíè¼è,
óñëîâšàâà è Ãèëãàìåøîâó ñìðò. Íà îâ༠íà÷èí ìîãëè áèñìî äà îêðèâèìî
Åíêèäóà è çà Ãèëãàìåøîâó ñìðò è òèìå ïîíîâî èñòàêíåìî œåãîâî ïðâåí-
ñòâî.

6. Øåñòà ïëî÷à ó îáå âåðçè¼å ïðèêàçó¼å Èøòàðèíî íóåœå è Ãèëãàìå-

øîâî îäáè¼àœå œåíå šóáàâè è óáèñòâî íåáåñêîã áèêà. Ó Ïðåïðåêîâî¼ âåðçè-
¼è (219 ñòèõîâà), áîðáà ñå äåøàâà „ó öóãó“. Åíêèäó, èç äðóãîã ïóòà óñïåâà äà
óõâàòè çà ðåï áèêà à Ãèëãàìåø ãà ïðîáàäà ìà÷åì.
Âèøèžåâ ïðåâîä (174 ñòèõà) äà¼å äåòàšíè¼ó ñëèêó áîðáå ñà áèêîì. Ïð-
âè íàëåò Åíêèäó ñàì ïîêóøàâà äà çàóñòàâè. Îí õâàòà áèêà çà ðîãîâå, èàêî
áèê ñâî¼èì îòðîâíèì äàõîì äóâà ó œåãà, àëè íå óñïåâà äà ãà çàäðæè ¼åð ãà
áèê ïðñêà ñëèíîì è øèáà ðåïîì.
Ñöåíà áîðáå Åíêèäóà è íåáåñêîã áèêà çàíèìšèâà ¼å èç íåêîëèêî ðàçëî-
ãà. Œîìå ñå êðîç äèíàìè÷àí îïèñ ïëàñòè÷íî äî÷àðàâà ñèëèíà áèêà è íåäî-
âîšíà ñíàãà Åíêèäóà ÷èìå ñå ïîâåžàâà íàïåòîñò è ïðèïðåìà òåðåí çà óëàçàê
Ãèëãàìåøà. Àëè, œîìå ñå è ìîòèâèøå Åíêèäóîâà ñìðò ¼åð íåáåñêè áèê äóâà
ó œåãà, ïðñêà ãà ñëèíîì è óäàðà ðåïîì. Ñâàêîì ïîáåäîì Åíêèäó ¼å áëèæè
ñìðòè. Îí òîãà íè¼å ñâåñòàí, àëè ñâå óïóžó¼å íà òî, ïî÷åâøè îä õèáðèñà êî¼å
÷èíè, òà÷íè¼å òàáóà êî¼å ðàçîòêðèâà, ïðåêî ïîâðåäà êî¼å äîáè¼à ó áîðáè, äî
ñíà êî¼èì ñå òî íàãëàøàâà (âèäåòè äàšå ó òåêñòó).

6. 1. Òåê êàäà ñå è Ãèëãàìåø óêšó÷è ó áîðáó, çà¼åäíî óñïåâà¼ó äà óáè¼ó

íåáåñêîã áèêà. Åíêèäó, ïîíåñåí ïîáåäîì ïðåòè è âðåà áîãèœó Èøòàð. Äâà
ïðåâîäà ðàçëèêó¼ó ñå ó ðåïëèöè êî¼ó Åíêèäó óïóžó¼å áîãèœè. Êîä Ïðåïðåêà
îí êàæå: Ñàìî äà òå ìîãó äîõâàòèòè, / è òåáè áèõ ó÷èíèî êàî œåìó, / óêðà-
ñèî áèõ òå œåãîâèì öðåâèìà (92). Ó Âèøèžåâîì ïðåâîäó òî ãëàñè: Ñ òîáîì
áèõ – ñàìî äà ìîãó, ïîñòóïèî èñòî, / œåãîâèì öðè¼åâèì’ òåáå áèõ ñâåç’î
(35). Áåç îáçèðà íà òî êîëèêî îâå ðåïëèêå ðàçëè÷èòî íè¼àíñèðà¼ó Åíêèäóîâ
êàðàêòåð, œèõîâà ôóíêöè¼à ¼å ó îáà åïà èñòà: òî ¼å ïðåòœà, èàêî ðàçëè÷èòîã
èíòåíçèòåòà, êî¼îì žå Åíêèäó çàïå÷àòèòè ñâî¼ó ñóäáèíó.
42 ÄÅ£ÀÍ ÌÈËÓÒÈÍÎÂȎ

6. 2. Ïîñëåäœà ñöåíà ïðèêàçó¼å âåëèêî ñëàâšå ó Óðóêó. Ó Ïðåïðåêîâî¼

âåðçè¼è, íà ñëàâšó, Ãèëãàìåø íå ïîìèœå Åíêèäóà, âåž âåëè÷à ñàìî ñåáå, çà
ðàçëèêó îä ñëàâšà, êîä Âèøèžà, íà êîìå Ãèëãàìåø èñòè÷å ñâî¼ó è Åíêèäóî-
âó âåëè÷èíó. Òèìå ñå ïîíîâî èñòè÷å ïðâåíñòâî Ãèëãàìåøà íàä Åíêèäóîì
êîä Ïðåïðåêà è œèõîâà èç¼åäíà÷åíîñò êîä Âèøèžà. Èïàê, ïðåâîäè øåñòå
ïëî÷å çàâðøàâà¼ó ñå èñòî: íàêîí ñëàâšà Åíêèäó ñå áóäè ñà ñòðàøíèì ñíîì.

7. Ñåäìà ïëî÷à ó îáå âàðè¼àíòå ïðèêàçó¼å Åíêèäóîâ ñàí, àëè ñàì ñàäð-
æ༠ñíà íè¼å èñòè. Êîä Ïðåïðåêà (80 ñòèõîâà), Åíêèäó ñàœà ñâî¼ó ñìðò êðîç
âèçè¼ó ãâîçäåíîã îðëà êî¼è ãà ¼å çãðàáèî è íîñèî ó âèñèíå, à îíäà ãà ¼å ïóñòèî
è îí ñå ðàçìðñêàî î çåìšó. Áåç îáçèðà íà òî øòî ñó è ðàíè¼è Åíêèäóîâè
ñíîâè áèëè ñëè÷íå ñàäðæèíå, îäíîñíî óâåê ñó ïðèêàçèâàëè ìðà÷íå è êàòà-
êëèçìè÷íå õðîíîòîïå è äîãàà¼å âåçàíå çà ñìðò è ïðîïàñò, Ãèëãàìåø èõ ¼å
óâåê ÷èòàî ó îïòèìèñòè÷êîì êšó÷ó. Àëè ñàäà ¼å è œåìó ¼àñíî äà ¼å Åíêèäó-
îâà ïðîïàñò íåìèíîâíà. Ïëî÷à ñå çàâðøàâà Åíêèäóîâèì áóíèëîì è êëåòâîì
êåäðîâå êàïè¼å.

7. 1. Âèøèžåâî ñåäìî ïåâàœå èñêšó÷èâî ¼å ó äè¼àëîãó ó êîìå äîìèíè-

ðà¼ó Åíêèäóîâå ðåïëèêå, ò¼ êëåòâå. Îí ïàäà ó ïîñòåšó è ñåžà ñå ñâèõ àâàíòó-
ðà. Ó íàïàäó áóíèëà ïðîêëèœå êåäðîâó êàïè¼ó ¼åð ¼å îí êåäðîâå çà œó äîíåî.
Äàêëå, ñöåíà ñà êåäðîâîì êàïè¼îì îâäå ¼å ìîòèâèñàíè¼à íåãî ëè ó Ïðåïðåêî-
âî¼ âàðè¼àíòè – Åíêèäó ¼å îñóåí êàî êðàäšèâàö êåäðîâà è ó áóíèëó îí êàïè-
¼ó ïðîêëèœå. Âèøžåâ ïðåâîä äîíîñè è Ãèëãàìåøîâ îäãîâîð è áîäðåœå êî¼èõ
íåìà êîä Ïðåïðåêà.
Åíêèäó ïðîêëèœå è ëîâöà è áëóäíèöó êî¼è ñó ìó çàïå÷àòèëè ñóäáèíó.
Àëè êàäà ìó Øàìàø óêàæå äà ¼å ïðåêî œèõ óïîçíàî Ãèëãàìåøà è ñòåêàî
ñëàâó, îí èì îäðåó¼å ïîçèòèâíè¼ó ñóäáèíó.

7. 2. Âèøèžåâ Åíêèäó ó ñåäìî¼ ïëî÷è (182 ñòèõà) ïî ïðâè ïóò ñàœà ó

åïó. Êàî øòî ñìî íàïîìåíóëè, ó îâî¼ âåðçè¼è Ãèëãàìåø ¼å ò༠êî¼è ñàœà à
Åíêèäó òóìà÷è ñíîâå. Ïîøòî ¼å Åíêèäó ò༠êî¼è òóìà÷è, œåãîâ ñàí ¼å åêñïëè-
öèòàí, îäíîñíî êàî òàêâîã ãà ïðèêàçó¼å Ãèëãàìåøó – áîãîâè ñó îäëó÷èëè äà
Åíêèäó, îí༠øòî ó ïëàíèíè êåäðîâå óçå, óìðåòè ìîðà. Ñàí ïðèêàçó¼å è ñóêîá
ìåó áîãîâèìà: Øàìàø áåçóñïåøíî ïîêóøàâà äà ñå óñïðîòèâè Åíëèëó è
ñïàñå æèâîò Åíêèäóó.
Äðóãè Åíêèäóîâ ñàí, êîä Âèøèžà, íàãîâåøòàâà áëèñêó ñìðò è âåçàí ¼å
çà íåïîçíàòîã öðíîã ñòðàíöà ñà ïòè÷è¼èì êðèëèìà è îðëîâñêèì êàíŸàìà êî-
¼è ãà ó áî¼ó ïîáåó¼å è áàöà ó ïðåáèâàëèøòå Èðêàëå, ñòàíèøòå ìðòâèõ20.

20
Îâ༠ñàí êàî è êëåòâà ëîâöà è áëóäíèöå íàëàçè ñå ó Ïðåïðåêîâîì ïðåâîäó íà òðåžî¼
ïëî÷è. Çàíèìšèâî ¼å äà, èàêî Åíêèäóîâà êëåòâà îñëèêàâà áëóäíèöó, Ïðåïðåê íå êîðèñòè òà¼
èçðàç ó ïðåâîäó âåž âàðè¼àíòå æåíà èëè Èøòàðèíà ñâåøòåíèöà. Òàêîå ñå íè áëàãîñëîâ
Åíêèäóà íàêîí Øàìàøèíîã óêàçèâàœà íà òî øòà ¼å ñâå ñòåêàî, íå ïî¼àâšó¼å. Êîä Âèøèžà
èìàìî îáà äåëà êî¼è ïðåäñòàâšà¼ó öåëèíó ¼åð îñëèêàâà¼ó ïàðàäèãìó ïðîñòèòóòêå.
 ÄÂÀ ÏÐÅÂÎÄÀ ÅÏÀ Î ÃÈËÃÀÌÅØÓ 43

Ïîñëåäœèì ðå÷èìà Åíêèäó ñå êà¼å ¼åð ¼å ïîêàçèâî ñòðàõ ïðå ïîëàñêà ó àâàí-
òóðå: Ïðè¼àòåšó ìî¼, óêëå ìå âåëèêè áîã: / Êàäíî ó Óðóêó ñ òîáîì ãîâîðèõ ¼à,
/ £à áî¼àõ ñå áî¼à, 螒 íå õò¼åõ ¼à. / Ïðè¼àòåšó ìî¼, ó áî¼ó êî ïàäíå – òà¼
ñëàâàí ¼å, / Áî¼àõ ñå ñìðòè ¼à, ñðàìíî óìèðåì ïàê (42).
Ó Ïðåïðåêîâî¼ âeðçè¼è òîãà íåìà, ñâå ¼å ñâåäåíî íà êîíñòàòàöè¼ó î óìè-
ðàœó: Ïðîêëåî ìå ãîñïîäàð âîäå æèâîòà, / ïðè¼àòåšó ìî¼, êàî îí༠/ êî¼è
óñðåä áîðáå ïðîêëèœå íåïðè¼àòåšà. / Ïðè¼àòåšó ìî¼, îí༠êîãà ó áîðáè óáè-
¼ó / ìðòàâ ¼å. / À ¼à ñàì ó áîðáè óáè¼åí (96). Îâà ðàçëèêà óòè÷å íà òî äà
Âèøèžåâîã Åíêèäóà îäðåó¼å õåðî¼ñêà ïàòåòèêà, äîê ¼å Ïðåïðåêîâ îñëîáî-
åí òàêâîã ïàòîñà.

7. 3. Ïðåâîäè ñå ðàçëèêó¼ó è ó íà÷èíó ìîòèâèñàœà Åíêèäóîâå ñìðòè.

Êîä Âèøèžà ñå êàî œåãîâ õèáðèñ íàâîäè âèøå äîãàà¼à: ñå÷à êåäðîâà, óáè-
ñòâî Õóìáàáèíèõ çðàêîâà, ïðåòœà Èøòàð, äîê êîä Ïðåïðåêà èìàìî ñàìî îâî
ïîñëåäœå.
Ìåóòèì, ïîñòî¼å ðàçëîçè Åíêèäóîâå ñìðòè êî¼è âàæå ó îáå âåðçè¼å.
£åäàí ìîòèâ ìîæå äà áóäå ÷èœåíèöà äà ñó Åíêèäó è Ãèëãàìåø óáèñòâîì
íåáåñêîã áèêà ïîêàçàëè ìîž è ñíàãó êî¼à ¼å ìîãëà äà áóäå îïàñíà è ïî áîãîâå.
Îâàêâà ìîãóžíîñò ÷èòàœà íàãëàøåíè¼à ¼å ó Âèøèžåâî¼ âàðè¼àíòè, ò¼. Åíêè-
äóîâîì ñíó êî¼è ïðèêàçó¼å Øàìàøà, œèõîâîã çàøòèòíèêà, êî¼è ñå ñóêîášàâà
ñà Åíëèëîì è êî¼è áè œèõîâó ñíàãó ìîãàî äà èñêîðèñòè çà ñâî¼å öèšåâå. Ó
íà¼ìàœó ðóêó, Åíëèë çàâèäè Øàìàøè ¼åð ñå îí ñâàêîã äàíà ñà œèìà äðóæè.
Äðóãè ìîòèâ íåìèíîâíîñòè Åíêèäóîâå ñìðòè âåçàí ¼å çà òî øòî îí íå èñïó-
œàâà öèš ðàäè êîãà áèâà ñòâîðåí – îí íå ïàðèðà Ãèëãàìåøó âåž ìó ïîñòà¼å
áðàò. Îâ༠ìîòèâ íàãëàøåíè¼è ¼å êîä Ïðåïðåêà è ó ñêëàäó ¼å ñà ôàòàëèñòè÷-
êèì êîíöåïòîì Åíêèäóîâîã ëèêà.

8. Îñìà ïëî÷à ó Ïðåïðåêîâîì ïðåâîäó (107 ñòèõîâà) ïðèêàçó¼å æàëîñò

Ãèëãàìåøà è ïî÷åòàê œåãîâå ïîòðàãå çà âå÷íèì æèâîòîì. Ïðâè êîãà ñóñðåžå
âàí çèäèíà Óðóêà ¼å ëîâàö êî¼è ¼å è Åíêèäóà óëîâèî. Ãèëãàìåø ïî ïðâè ïóò ó
Åïó œåìó ñàîïøòàâà ðàçëîãå ñâî¼å æàëîñòè è ïîòðàãå êî¼å žå êàñíè¼å ïîíà-
âšàòè ó ñóñðåòó ñà ñâàêèì. Ïî¼àâà ëîâöà èçóçåòíî ¼å åôåêòíà à œåãîâà ôóíê-
öè¼à è ñìèñàî ó âåçè ñà Åíêèäóîì è Ãèëãàìåøîì ãîâîðè î ïîâëàøžåíîì
ìåñòó êî¼å ó åïó çàóçèìà. Ñåì ó êîíòåêñòó ìîòèâàöè¼å è êðîç åïñêó ôîðìóëó
ïîíàâšàœà, ïî¼àâà ëîâöà ìîæå äà ñå ñõâàòè è ó ñìèñëó ãðàíèöå èçìåó öè-
âèëèçàöè¼å è äèâšèíå: íàêîí ëîâöà Ãèëãàìåø çàëàçè ó ìèòîëîøêè ñâåò. Ïî
àíàëîãè¼è ñà šóäèìà-øêîðïè¼àìà êî¼è ÷óâà¼ó óëàç ó ñòàíèøòå áîãîâà, èëè
Õóìáàáå êî¼è ÷óâà óëàç ó øóìó áîãîâà, ëîâöà ìîæåìî ÷èòàòè êàî ÷óâàðà íà
óëàçó ó öèâèëèçàöè¼ó.

8. 1. Âèøèžåâ ïðåâîä (100 ñòèõîâà) ¼å ñêîíöåíòðèñàíè¼è íà îïèñå Ãèë-

ãàìåøîâå æàëîñòè. Ãèëãàìåø íàðåó¼å äà ñâàêî ó Óðóêó, êàî øòî è ñàì ÷è-
íè, ìîðà æàëèòè. Ïî óãëåäó íà áîãèœó Àðóðó îí ÷àê ïðàâè êèï Åíêèäóà îä
44 ÄÅ£ÀÍ ÌÈËÓÒÈÍÎÂȎ

ãëèíå íå áè ëè ãà ïîâðàòèî. Àëè, áîãîâè êî¼è ñå îêóïšà¼ó îêî æðòâåíèêà

ñàîïøòàâà¼ó ìó äà æèâîò êî¼è òðàæè íåžå íàžè. Çà ðàçëèêó îä Ïðåïðåêîâå
âàðè¼àíòå ãäå žå Ãèëãàìåøó áîãîâè êàñíè¼å ñàîïøòèòè èñòèíó î íåìèíîâíî-
ñòè ñìðòè, Âèøèžåâ Ãèëãàìåø êðåžå ó ñâî¼ó ïîòðàãó óíàïðåä çíà¼óžè äà ¼å
ñâå óçàëóäíî21.

9. Ó äåâåòî¼ ïëî÷è Ïðåïðåêîâ ïðåâîä (231 ñòèõ) ïðèêàçó¼å Ãèëãàìåøà

íà ïóòó êà Óòíàïèøòèìó: œåãîâå ñóñðåòå ñà ÷óâàðèìà Ñóí÷åâå êàïè¼å, ïóòî-
âàœå êðîç áðåãîâå Ìàøå è äîëàçàê äî Âðòà áîãîâà. Øàìàøà óïóžó¼å Ãèëãà-
ìåøà íà Ñèäóðè Ñàáèòó êî¼à žå ìó ïîêàçàòè ïóò äî Óòíàïèøèìà íàïîìèœó-
žè ìó äà æèâîò êî¼è òðàæè íåžå íàžè.
Äîãàà¼è ó Âèøèžåâîì ïðåâîäó (138 ñòèõîâà) ñó èäåíòè÷íè äîãàà¼èìà
èç Ïðåïðåêîâå âàðè¼àíòå. Èïàê, òðåáà óêàçàòè íà äâå ìàëå, àëè íåçàíåìàð-
šèâå ðàçëèêå.

9. 1. Ïðâî, ó Âèøèžåâîì ïðåâîäó Øàìàøà ñå íå ïî¼àâšó¼å íà óëàçó

Âðòà áîãîâà âåž ñëè÷íó ðåïëèêó ñàîïøòàâà ó Óðóêó. Òèìå ¼å ïî¼à÷àíà òðà-
ãè÷íà ñòðàíà Ãèëãàìåøîâîã ëèêà è èñïîøòîâàíà ¼å äîñëåäíîñò (ò¼. ïðèìå-
œåí ¼å ïîñòóïàê ïîíàâšàœà) ïîøòî ñå Øàìàøà ¼àâšà ñà ñëè÷íîì îá¼àâîì è
ïðå ïîëàñêà íà Õóìáàáó. Âèøèžåâ Øàìàøà, çà ðàçëèêó îä Ïðåïðåêîâîã, ãî-
âîðè ñàìî î íåìèíîâíîñòè ñìðòè äîê íèêàêàâ îáëèê ïîìîžè íè¼å ïðèñóòàí
(ìîæäà, ¼åð íåäîñòà¼å ïîñëåœèõ äâàäåñåò ñòèõîâà îñìå ïëî÷å).
Àëè, íè Ïðåïðåêîâà âåðçè¼à, ò¼. Øàìàøèíà ïî¼àâà íè¼å íåìîòèâèñàíà,
è îíà èìà ñâî¼èõ ïðåäíîñòè: ïðîøàâøè ïóòåì êî¼è ¼åäèíî Øàìàøà ìîæå äà
ïðîå, íè¼å ñàìî íàãëàøåíà áëèñêîñò Ãèëãàìåøà è áîãà Ñóíöà, âåž ¼å è œè-
õîâ ñóñðåò „ðåàëèñòè÷êè“ ìîòèâèñàí: íîðìàëíî ¼å äà Ãèëãàìåø íà ñòàçè Øà-
ìàøå œåãà ñðåòíå. „Ðåàëèñòè÷íîñò“ îâàêâîã ñóñðåòà ïî¼à÷àâà è ìåñòî íà êî-
ìå ñå Ãèëãàìåø íàëàçè – óëàç ó Âðò áîãîâà: è òó ¼å ñàñâèì ïðèðîäíî ñðåñòè
áîãà, à êîãà áè ïðå ñðåî äî ñâîã çàøòèòíèêà.

9. 2. Äðóãà, ìíîãî çíà÷à¼íè¼à ðàçëèêà âåçàíà ¼å çà ñàí êî¼è Ãèëãàìåø

ñàœà ïî èçëàñêó èç Óðóêà. Ïðåïðåê ñàí ïðèêàçó¼å íà ñëåäåžè íà÷èí: Óìîðàí
ëåæå íà ïî÷èíàê è ó íîžè âèäå ñàí: / Ìëàäè ñå ëàâ èãðàî è ðàäîâàî æèâîòó.
/ Îí ïîäèæå ñåêèðó ñ áîêà, / èçâó÷å ìà÷ èç ïî¼àñà, / à òàäà – ïàäå øèšàñòà
ñòðåëà ìåó œèõ / êàî êîïšå / è ðàçìðâè çåìšó. / Îí ñàì ïðîïàäå ó ðàç¼àïšåí
¼àç (101).
21
£åäàí äåî ñòèõîâà íåäîñòà¼å ó îñìî¼ ïëî÷è Âèøèžåâîã ïðåâîäà. Ïðàâšåœå êèïà ñå
ïîìèœå íà äâà ìåñòà. Ïðâî, íà ïî÷åòêó Ãèëãàìåøîâå æàëîñòè êàäà îí ãîâîðè äà žå íàðåäè-
òè äà ñå ïîäèãíå íåâèåí ñïîìåíèê Åíêèäóó. Îäìàõ íàêîí òîãà ïðèêàçó¼å ñå êàêî Ãèëãàìåø
îä ãëèíå ïðàâè êèï è èçíîñè ïðåä œåãà òðïåçó çà áîãîâå. Ïîêóø༠äà ñå Åíêèäó íà ò༠íà÷èí
ïîíîâî îæèâè ìîæå ñå óçåòè êàî íà¼ñòàðè¼è ïðèìåð ïàðîäè¼å. Èïàê, îñòà¼å íå¼àñíî äà ëè ¼å
îâà ñöåíà ñìåøòåíà ó Óðóêó èëè âàí çèäèíà ãðàäà. Íà îñíîâó Ãèëãàìåøîâå èç¼àâå: Ëàâšîì
êîæîì ñå îãðíóõ, ó ñòåïó õèòàì (45), çàêšó÷ó¼å ñà äà ¼å ðå÷ î ñòåïè, àëè òî øòî: Èçíåñå
âåëèêè äðâåíè ñòî – óïóžó¼å äà ¼å èïàê ðå÷ î Óðóêó.
 ÄÂÀ ÏÐÅÂÎÄÀ ÅÏÀ Î ÃÈËÃÀÌÅØÓ 45

Êîä Âèøèžà èñòî ìåñòî ãëàñè: Îí íîžó ëåæå; îä ñíà òðãíó ñå îí, / Ãëå-
äà – ëàâè ñå èãðà¼ó, æèâîòó ñå ðàäó¼ó. / Ѽåêèðó ðàòíó ðóêîì ïîäèãíó îí, /
Óäàðà, ðóøè, óáè¼à è ñ¼å÷å îí (46).
Ãèëãàìåøîâ ñàí ó êîíòåêñòó Ïðåïðåêîâå âàðè¼àíòå îòâàðà ìîãóžíîñòè
ðàçëè÷èòîã ÷èòàœà. Êàî øòî ñâè ñíîâè ó åïó èìà¼ó ïðîñïåêòèâíó ôóíêöè¼ó,
è îâ༠ñàí ìîæå ñå ÷èòàòè êàî íà¼àâà Ãèëãàìåøîâå ñìðòè. Àëè, ïîøòî ¼å ðå÷
î ñïåöèôè÷íî¼ ñèòóàöè¼è ó êî¼î¼ ñå Ãèëãàìåø íàëàçè – îí ñàìî øòî ¼å ñàõðà-
íèî ïðè¼àòåšà è êðåíóî ó ïîòðàãó çà âå÷íèì æèâîòîì ¼åð ¼å ñõâàòèî äà žå è
ñàì ìîðàòè äà óìðå – ñàí ìîæåìî ñõâàòèòè è êàî ñèìáîëè÷íó ñëèêó Ãèëãà-
ìåøîâå (ïîä)ñâåñòè. Ó òîì ñìèñëó ëàâà ¼å ìîãóžå òóìà÷èòè êàî Åíêèäóà,
èëè êàî ñèìáîëà æèâîòà è ñíàãå, èëè êàî äâî¼íèêà Ãèëãàìåøà, äîê ¼å ñòðåëà
êî¼à îòâàðà çåìšó è ïðîïàäàœå àëóçè¼à íà ñìðò è ïóò ó ïîäçåìíè ñâåò22.
Ñëèêîì ïàäà ó ïîäçåìšå è ó Åíêèäóîâèì ñíîâèìà óâåê ñå íàãëàøàâà ñòðàõ
îä ñìðòè.
Èàêî äðóãà÷è¼à, ñöåíà áóåœå è óáèñòâà ëàâîâà êîä Âèøèžà èìà ñëè÷íó
ôóíêöè¼ó äî÷àðàâàœà Ãèëãàìåøîâîã ñòðàõà îä ñìðòè. Àëè, ìîæåìî ïðèìå-
òèòè äà ¼å ïîñòóïàê êàðàêòåðèçàöè¼å ïîñðåäíè¼è. Òî øòî ñå Ãèëãàìåø îä ñíà
òðãíå è ïðîáóäè ñóãåðèøå ñòðàõ êî¼è îñåžà è î êîìå è ñàì íà ïî÷åòêó ïëî÷å
ãîâîðè. Óáèñòâî ëàâîâà ïîñåáíî íàãëàøàâà œåãîâî áåçíàå: ñèëàí, à íåìî-
žàí äà ïîáåäè ñìðò, ñâî¼ó íåìîž èñêàšó¼å íà íåäóæíèì ëàâîâèìà.
Ïðåìà òîìå, îáà îïèñà ñó ïîñðåäíà è äî÷àðàíà êðîç íàðàòèâíå ñåãìåí-
òà, ñòèì äà ñó îíè êîä Ïðåïðåêà óêëîïšåíè ó õðîíîòîï ñíà ÷èìå ïîïðèìà¼ó
èçâåñíó äîçó àêî íå ôàíòàñòèêå, îíî ñèãóðíî õîðîðà. Êîä Âèøèžà, ñàäðæà¼
ñíà ¼å èçîñòàâšåí è õîìåðîâñêè ¼å ïðèêàçàí åôåêàò êî¼è ¼å ñàí èçàçâàî: íåäó-
æíî óáè¼àœå ëàâîâà íà¼áîšå ñóãåðèøå ó êàêàâîì ¼å áåçíàó Ãèëãàìåø è êà-
êàâ ¼å áèî ñàí êî¼è ¼å ñàœàî.

9. 3. Ó îáà ïðåâîäà ìîæåìî óî÷èòè ïðîìåíó äî êî¼å äîëàçè íàêîí ñìð-

òè Åíêèäóà è êî¼à ñå òè÷å Ãèëãàìåøîâèõ ñíîâà. Ó Ïðåïðåêîâî¼ âåðçè¼è
Åíêèäó ¼å èìàî ïîâëàøžåíó ïîçèöè¼ó ó ïîãëåäó ñíîâà: îí ¼å ñàœàî à Ãèëãà-
ìåø òóìà÷èî. Íàêîí œåãîâå ñìðòè, Ãèëãàìåø ¼å ò༠êî¼è ïî÷èœå äà ñàœà è
îí ¼å ñíîì îäðååí òîêîì ÷èòàâå ñâî¼å ïîòðàãå: îí žå çàñïàòè è êîä Óòíàïè-
øòèìà, îäíîñíî íà êðà¼ó êàäà žå ãà ñìðò óõâàòèòè íà ñïàâàœó. Íà ò༠íà÷èí
ñàí äîáè¼à âðåäíîñò ìàëå ñìðòè: Óìîðíîã ñàâëàäàî ìå ñàí. / Êàî íåêè ñèë-
íè ñïóñòèî ñå íà ìå.... / Ñàí ìå ¼å ø÷åïàî êàî ðàçáè¼íèê, / ó ìîì ñíó ñåäè
ñìðò (127). Îä ìîãóžíîñòè îâàêâîã ÷èòàœà îäñòóïà ïðâè ñàí êàäà Ãèëãà-
ìåø ñàœà ñóñðåò ñà Åíêèäóîì. Àëè, àêî ñå îâîì ñíó âðàòèìî íàêîí ïðî÷è-

22
Îâàêâà ñëèêà ó Ïðåïðåêîâîì ïðåâîäó, êàî è íåêå äðóãå, íà ïðèìåð, îíà ñà Ñèäóðè
Ñàáèòó, óêàçó¼å íà ïðèñóñòâî ìèòîëîøêå ïðåäñòàâå òîïîêîñìîñà: ïðåáèâàëèøòå áîãîâà ¼å
óâåê ãîðå, íà ïëàíèíè, áðäó, áðåãó, äîê ¼å ïîäçåìšå âåçàíî çà šóäå, ñìðò, äåìîíå. Òî ¼å ó
ïîòïóíîñòè ó ñêëàäó ñà èíôîðìàöè¼àìà èç ïðåäãîâîðà – âèäåòè íàïîìåíó 19. Âèøèž íèãäå
íå íàïîìèœå îâàêâå ðåëàöè¼å ïà íè ñöåíà ñà ëàâîâèìà, êàî è îíà ñà Ñèäóðè Ñàáèòó, íå
äîíîñè òîïîêîñìè÷êè ïðèêàç ñâåòà.
46 ÄÅ£ÀÍ ÌÈËÓÒÈÍÎÂȎ

òàíîã Åïà, ïî àíàëîãè¼è ñà îñòàëèì ñíîâèìà, è ó œåìó ìîæåìî âèäåòè íàãî-

âåøò༠ñóäáèíå îáî¼èöå, ò¼. œèõîâå ñìðòè – ó Ïðåïðåêîâî¼ âàðè¼àíòè ñíîâè
óâåê êîäèðà¼ó ñìðò.
Ó Âèøèžåâîì ïðåâîäó Ãèëãàìåø ¼å äîñëåäàí ó ñàœàœó. Îí ¼å ò༠êî¼è
ñàœà äîê ¼å Åíêèäó îí༠êî¼è ñíîâå òóìà÷è. Åíêèäóîâà ñìðò óòè÷å íà òî äà ñå
ãóáè ìîòèâàöè¼à çà ïðèêàçèâàœåì Ãèëãàìåøîâèõ ñíîâà – íå ïîñòî¼è ðàçëîã
äà ñå îíè îïèøó ïîøòî ¼å òóìà÷ ìðòàâ. Çàòî ñå îïèñó¼ó åôåêòè êî¼å ñíîâè
èçàçèâà¼ó. Ïðèêàçèâàœå åôåêàòà, à íå ñàìå ñàäðæèíå ñíîâà óïóžó¼å íà ïîçè-
öè¼ó ïðèïîâåäà÷à êî¼à ¼å êð༜å ñïîšàøœà è âåçàíà çà ôîêàëèçàöè¼ó. Ïðè-
ïîâåäà÷ êàî äà ¼å ñâåäîê îíîãà î ÷åìó ïðèïîâåäà ïîøòî èçíîñè ñàìî îíî
øòî ¼å áèëî ìîãóžå ÷óòè è âèäåòè. Óíóòðàøœå ïðåäñòàâå, êàäà íèñó èçðå÷å-
íå, çà œåãà îñòà¼ó òà¼íà. Íå òðåáà çàáîðàâèòè äà ¼å íà ïî÷åòêó ðå÷åíî äà ¼å
Ãèëãàìåø íèñêó î ïàòœàìà ó êàìåí óêëåñàî – ò¼. äà ¼å îí è ¼óíàê è ïðèïîâå-
äà÷. Èçîñòàâšåœå íåèçðå÷åíèõ óíóòðàøœèõ ïðåäñòàâà çàòî ìîæå äà ñå ñõâàòè
íà ðàçëè÷èòå íà÷èíå: èëè êàî äà íàìåðíî ïðåžóòêó¼å, èëè äà ¼å çàáîðàâèî
îäðååíå ñàäðæà¼å, èëè äà íå ïîñåäó¼å, èëè íè¼å ïîñåäîâàî çíàœå êî¼å áè ìó
îìîãóžèëî äà ñíîâå ïðîòóìà÷è, èëè...

10. Äåñåòà ïëî÷à äîíîñè ïðèêàç Ãèëãàìåøîâîã ñóñðåòà ñà Ñèäóðè Ñà-

áèòè è Óðøàíàáè¼åì è œåãîâî ïóòîâàœå äî îñòðâà Óòíàïèøòèìà. Îáå âåð-
çè¼å (Ïðåïðåêîâà 405 ñòèõîâà, Âèøèžåâà 301) êàðàêòåðèøå òî äà ¼å ñóñðåò è
ðàçãîâîð Ãèëãàìåøà è Ñèäóðè Ñàáèòó äàò òåõíèêîì ïîíàâšàœà: Ãèëãàìåø
íà ñâîì ïóòó ñóñðåžå ðàçëè÷èòå šóäå, äåìîíå è áîãîâå êî¼è ìó ïîñòàâšà¼ó
óâåê èñòà ïèòàœà íà êî¼à îí äà¼å óâåê èñòå îäãîâîðå.

10. 1. Êîä Ïðåïðåêà ïðåñòî áîãèœå Ñèäóðè Ñàáèòó ñòî¼è âèñîêî / íàä
îáàëîì ìîðà ãäå îíà ÷óâà óëàç ó Âðò áîãîâà. Êàäà âèäè Ãèëãàìåøà îíà çàòâà-
ðà âðàòà Âðòà äà áè ãà ñïðå÷èëà äà óå; íà œåãîâå ïðåòœå äà žå âðàòà ñëîìè-
òè, îíà ìó îòêðèâà ãäå ìîæå íàžè Óðøàíàáè¼à è ñàâåòó¼å ãà äà ñïàñ îä ñìðòè
ïðîíàå ó õåäîíèçìó.
Ñöåíà ñóñðåòà Ãèëãàìåøà è Ñèäóðè óñïåëè¼å ¼å ïðèêàçàíà ó Âèøèžå-
âîì ïðåâîäó. Ñèäóðè æèâè íà ïó÷èíè ìîðà è îíà ¼å, îñèì òîãà øòî ÷óâà óëàç
ó Âðò è ïåõàðíèöà áîãîâà. Œó Ãèëãàìåø íå ìîæå äà âèäè, ¼åð ¼å ïðåêðèâåíà
êîïðåíîì (êîä Ïðåïðåêà ñå ñïîìèœå ñàìî äà ¼å œåíî òåëî îáàâè¼åíî äóãîì
õàšèíîì (108)), àëè ¼å ÷ó¼å êàêî çàòâàðà âðàòà Âðòà è îíäà ¼î¼ ñå îáðàžà. Ó
îâîì ñëó÷à¼ó ïîñòóïàê ðåàëèñòè÷êå ìîòèâàöè¼å ïðèìåœåí ¼å çà ïðèêàçèâà-
œå ôàíòàñòè÷íîã (ìèòîëîøêîã) øòî íàì äåëó¼å âåîìà åôåêòíî.
Íåìîãóžíîñò óî÷àâàœà Ñèäóðè ïðåäñòàâšà „ëóòà¼óžè“ òàáó âåçàí çà òî
äà šóäèìà íè¼å äîçâîšåíî äà âèäå áîãîâå (èëè íå áåç ïîñëåäèöà) è ïîòöðòà-
âà ðàçëèêó Ãèëãàìåøà ïðåìà áîãîâèìà. Áåç îáçèðà íà òî øòî ïðåòœà Ñèäóðè
äà žå ðàçáèòè êàïè¼ó àêî íå îäãîâîðè íà ïèòàœå ãäå ìîæå íàžè Óòíàïèøòè-
ìà èñòè÷å Ãèëãàìåøîâó ìîž, èïàê ¼å ðàçëèêà ó îäíîñó íà áîãîâå âåëèêà –
Ãèëãàìåø ¼å, èàêî ñàìî ¼åäíà òðåžèíà ÷îâåê à äâå òðåžèíå áîã, îäðååí ñâî-
 ÄÂÀ ÏÐÅÂÎÄÀ ÅÏÀ Î ÃÈËÃÀÌÅØÓ 47

¼îì šóäñêîì ïðèðîäîì è îíà íà êšó÷íèì ìåñòèìà äîëàçè äî èçðàæà¼à (èëè

êàî ñòðàõ èëè êàî ñàí, àëè è êàî íåìîž è áåñ).
Ñèäóðè ñàâåòó¼å Ãèëãàìåøà äà ñå îêàíå ïîòðàãå çà âå÷íèì æèâîòîì è
ñïàñ îä ñìðòè íàå ó õåäîíèçìó. Ó óñòèìà Âèøèžåâå Ñèäóðè îâ༠ïðåäëîã
äåëó¼å óáåäšèâè¼å ¼åð äîëàçè îä ïåõàðíèöå, áîãèœå êî¼à ¼å çàäóæåíà çà ¼åëî
è ïèžå, ò¼. óæèâàœå áîãîâà, çà ðàçëèêó îä Ïðåïðåêà êîä êîãà ¼å Ñèäóðè ñàìî
÷óâàð óëàçà ó Âðò áîãîâà.
10. 2. È ó ïðèêàçó ñóñðåòà ñà ëààðåì Óðøàíàáè¼åì, äâà ïðåâîäà ñå ðàç-
ëèêó¼ó. Èàêî ñå êîä îáà ¼àâšà ïîíàâšàœå ïèòàœà è îäãîâàðà î ðàçëîçèìà
Ãèëãàìåøîâîã ïóòà, Âèøèžåâ ïðåâîä äîíîñè äåòàšíè¼è ïðèêàç: ñàçíàâøè
îä Ñèäóðè äà ¼å Óðøàíàáè ëààð Óòíàïèøòèìà, êî¼è èìà àìà¼ëè¼å êî¼å ìîãó
äà ãà ïðåâåäó ïðåêî Âîäà ñìðòè, Ãèëãàìåø êðåžå ïðåìà øóìè òðàæåžè ãà.
Íå íàøàâøè ãà, îí ëîìè àìà¼ëè¼å è óáè¼à çìà¼à êîãà ¼å Óðøàíàáè ëîâèî. Ïî
ïîâðàòêó èç øóìå ñàçíà¼å äà ¼å òèì ñâî¼èì ÷èíîâèìà îíåìîãóžèî ïðåëàç Âî-
äà ñìðòè. Ìåóòèì, Ãèëãàìåø íàñåöà ñòàáëà ïîìîžó êî¼èõ èïàê ñòèæó äî
îñòðâà Óòíàïèøòèìà.
Ëîìšåœå àìà¼ëè¼à è óáèñòâî çìà¼à ïîòöðòàâà èðîíè÷íó âðåäíîñò Ãèë-
ãàìåøîâèõ ïîñòóïàêà è íàäîâåçó¼å ñå íà óáèñòâî ëàâîâà èñòè÷óžè œåãîâ áåñ
è íåìîž, ò¼. šóäñêó ïðèðîäó.
Ïðåïðåêîâà âåðçè¼à íå ïîìèœå çìà¼à à óìåñòî àìà¼ëè¼à ãîâîðè ñå î ñàí-
äóöèìà êî¼å Óðøàíàáè êîðèñòè çà ïðåëàç ïðåêî Âîäà ñìðòè. Èçîñòàâšàœå
çìà¼à è àì¼ëè¼à ñòâàðà ðåàëíè¼ó ñëèêó ¼åð ñàíäóöè, îäíîñíî ñòàáëà óïóžó¼ó
íà ñïëàâàðåœå, äîê àìà¼ëè¼å è çì༠àñîöèðà¼ó íà ìàãè÷íî è ôàíòàñòè÷íî.
×àê è ñòàáëà êî¼à Ãèëãàìåø ñå÷å è êîðèñòè êàî âåñëà çà ïðåëàç, ó Âèøèžåâî¼
âåðçè¼è, èìà¼ó ìàãè¼ñêó âðåäíîñò ¼åð äîëàçå èç øóìå ó êî¼î¼ ñó áèëå àìà¼ëè¼å
è ó êî¼î¼ ¼å æèâåî çìà¼. Ó Ïðåïðåêîâî¼ âàðè¼àíòè ñòàáëà ñó „ðåàëèñòè÷íè¼à“
è ñëè÷íà ñó ìîòêàìà êî¼å ñëóæå çà ïðåâîæåœå ÷àìöà: Óçìè ¼åäíî ñòàáëî, / è
ñåêèðîì ãà ó÷âðñòè ó òëå (115).

10. 3. Îáà ïðåâîäà èïàê çàäðæàâà¼ó èñòè ïîñòóïàê ó ïðèêàçó äîëàñêà

Ãèëãàìåøà è ëààðà íà Óòíàïèøòèìîâî îñòðâî: ìåœà ñå ïåðñïåêòèâà è ñà
ïðèïîâåäà÷åâîã ïðèêàçà ïóòîâàœà ïðåëàçè ñå íà Óòíàïèøòèìîâó ôîêàëèçà-
öè¼ó: îí ãëåäà è ÷óäè ñå, êðîç (èçãîâîðåíè) ìîíîëîã23, ëàè è íåïîçíàòîì
ïóòíèêó íà œî¼. Ó ñóñðåòó Ãèëãàìåøà è Óòíàïèøòèìà çàäðæàíà ñó êàðàêòå-
ðèñòè÷íà ïîíàâšàœà ïèòàœà è îäãîâîðà ó îáå âåðçè¼å.

23
Ñëè÷íà òåõíèêà ïðåíîøåœà ïñèõîëîøêèõ ñòàœà êðîç èçãîâîðåíè ìîíîëîã èñêîðè-
øžåíà ¼å íà âèøå ìåñòà ó åïó. Íà ïðèìåð, êàäà Ãèëãàìåø ó äåâåòî¼ ïëî÷è ãîâîðè î ñâîì
ñòðàõó îä ñìðòè, èëè êàäà Ñèäóðè ãîâîðè ñàì ñåáè è ñàâåòó¼å ñå ó ñâîì ñðöó. Êàî ïðîáëåì çà
äàšó àíàëèçó íàìåžå ñå óïðàâî îâàêâà ïðîìåíà ïðèïîâåäàíèõ òåõíèêà êî¼à ñå äåøàâà ó
äðóãîì äåëó åïà, íàêîí ñìðòè Åíêèäóà. Ïðîó÷àâàœå áè ïîêàçàëî äà ¼å ðàçëèêà èçìåó äâà
äåëà èçðàæåíè¼à è äà ñå íå òè÷å ñàìî ïðîìåíå êàðàêòåðà Ãèëãàìåøà è îñîáèíà õðîíîòîïà,
âåž è äà óòè÷å íà ïî¼àâó íåêèõ ïðèïîâåäíèõ ïîñòóïàêà êî¼èõ íåìà ó ïðâîì äåëó.
48 ÄÅ£ÀÍ ÌÈËÓÒÈÍÎÂȎ

10. 4. Àëè, ïðåâîäè ñå ðàçëèêó¼ó ó ñòèõîâèìà êî¼èìà Óòíàïèøòèì ñà-

îïøòàâà Ãèëãàìåøó âîšó áîãîâà. È íà äðóãèì ìåñòèìà ïðèñóòàí ¼å ðàçëè-
÷èò îäíîñ äâà ïðåâîäà ïðåìà ñìðòè, àëè íà¼óî÷šèâè¼è ñó ïðèìåðè ó Óòíà-
ïèøòèìîâîì ãîâîðó. Ïðåïðåêîâà âàðè¼àíòà èíñèñòèðà íà ïðîëàçíîñòè æè-
âîòà è íåèçâåñíîñòè ñìðòè: Îíè îäðåó¼ó äàíå æèâîòà, / àëè íå áðî¼å äàíå
ñìðòè (119). Òó ñå ¼àâšà è ÷óâåíà êîìïàðàöè¼a ñà íîâîðîåí÷åòîì: Íå ëè÷å
ëè ¼åäíî äðóãîì íîâîðîåíî äåòå è ñìðò? (119)
Âèøèžåâ ïðåâîä íè¼å òîëèêî îêðåíóò ñìðòè è œåíî¼ íåïðîëàçíîñòè,
âåž íåèçâåñíîñòè ñìðòè ó îäíîñó íà æèâîò: Ñìðò è æèâîò îäðåäèøå îíè, /
×àñ ñìðòíè äà íå çíàìî äàäîøå îíè (57). Ñìðò ñå íå ïîðåäè ñà íîâîðîåí-
÷åì âåž ñà ñíîì: Óñíóî è ìðòàâ ¼åäàí íà äðóãîã ëè÷å – / Îäñëèê ñìðòè çàð
íèñó îíè? (57)

10. 5. Ðàçëè÷èò îäíîñ ïðåìà ñìðòè íå òè÷å ñå ñàìî ñòèëèñòè÷êèõ âàðè-

¼àíòè âåž óñëîâšàâà ðàçëè÷èòå òîíñêå è èäå¼íî-èäåîëîøêå êàðàêòåðèñòèêå
äâà ïðåâîäà. Ïðåïðåêîâà âàðè¼àíòà ¼å êðàžåã è íåó¼åäíà÷åíîã ñòèõà ìîëñêå
èíòîíàöè¼å è ïåñèìèñòè÷êîã óñìåðåœà24. Ó ñêëàäó ñà òîíàëèòåòîì ¼å è ðàñ-
ïëåò ïîøòî íà êðà¼ó Ãèëãàìåø ãèíå. Ïðèêàçå õðîíîòîïà ñíîâà òðåáà ïîñåá-
íî èçäâî¼èòè êàî ñëèêå êîä êî¼èõ ìîëñêå è ïåñèìèñòè÷êå îñîáèíå äîëàçå äî
ïóíîã èçðàæà¼à.
Âèøèžåâà âåðçè¼à íå èíñèñòèðà íà ìîëñêî¼ èíòîíàöè¼è è ïåñèìèçìó è
òî ïîñòèæå êàêî ñâî¼èì äóæèì, õåðî¼ñêèì ñòèõîì, òàêî è ñàìèì ñàäðæà¼åì,
ò¼. ðàñïëåòîì: Ãèëãàìåø íà êðà¼ó íå óìèðå, à ñíîâè íèñó òîëèêî ÷åñòè íè
òóðîáíè êàî êîä Ïðåïðåêà.

11. £åäàíàåñòà ïëî÷à ó îáå âðçè¼å äîíîñè Óòíàïèøòèìîâó ïðè÷ó î ïî-

òîïó. Ñåì êàðàêòåðèñòè÷íèõ ñòèëñêèõ ðàçëèêà äâà ïðåâîäà, çàïàæà ñå è äà ¼å
Âèøèžåâ áîãàòè¼è ó îïèñèìà ãðàåœà ëàå. Îíî ïî ÷åìó ñå ïðåâîäè ðàçëè-
êó¼ó òè÷å ñå äðóãîã äåëà ¼åäàíàåñòå ïëî÷å.

11. 1. Ïðåïðåêîâ ïðåâîä (381 ñòèõ) ïðèêàçó¼å êàêî íàêîí ïðè÷å î ïîòî-
ïó Óòíàïèøòèì ãîâîðè Ãèëãàìåøó äà àêî æåëè ïðåä áîãîâèìà âå÷íè æèâîò
òðàæèòè, ìîðà ïðîáàòè äà íå ñïàâà øåñò íîžè. Ìåóòèì, Ãèëãàìåø ÷èì ñåä-
íå25 ïàäà ó ñàí, à Óòíàïèøòèìîâà æåíà ïå÷å õëåáîâå êî¼è ñó íàìåœåíè äà ãà
îäðæå áóäíèì.

24
Èàêî ¼å Âëàäåòà £àíêîâèž ó òåêñòó Íà ïðàèçâîðó åïñêîã ïåñíèøòâà ïîêóøàî äà ïå-
ñèìèçàì, èíòåðïðåòèðà¼óžè ãà êðîç íà÷åëà ãð÷êèõ, Ñîôîêëîâèõ òðàãåäè¼à, ïðîòóìà÷è êàî
õóìàíó è âåäðó ïîðóêó åïà, èïàê ¼å íåñóìœèâà œåãîâà äîìèíàöè¼à ó Ïðåïðåêîâî¼ âåðçè¼è.
25
Ãèëãàìåøîâî ñòà¼àœå çà âðåìå Óòíàïèøòèìîâå ïðè÷å, èç äàíàøœå ïåðñïåêòèâå,
ìîæå äà ñå ïðî÷èòà êàî çíàê ïîøòîâàœà, àëè è êàî äåòàš êî¼è óïóžó¼å íà äðàìàòèêó è íà-
ïðåãíóòîñò ñöåíå: Ãèëãàìåø õèòà è íåñòðïšèâî èø÷åêó¼å äà ñàçíà òà¼íó âå÷íîã æèâîòà, à
ñàçíà¼å ñàìî äà ¼å íåäîñòèæàí. Çàòî ñåäàœå è ïàäàœå ó ñàí ìîæå, ñåì óìîðà, äà ñå ÷èòà è êàî
óñëîâšåíî ðàçî÷àðàœåì.
 ÄÂÀ ÏÐÅÂÎÄÀ ÅÏÀ Î ÃÈËÃÀÌÅØÓ 49

Óòíàïèøòèì çàáðàœó¼å ëààðó äà ìà êîãà âèøå äîâîçè è ïî íàãîâîðó

æåíå îòêðèâà Ãèëãàìåøó òðàâó âå÷íîã æèâîòà. Ãèëãàìåø ðîíè ó äóáèíå ìî-
ðà è íàëàçè òðàâó. Àëè, îí íå æåëè îäìàõ äà ¼å ïðîáà: Õîžó äà ¼å îäíåñåì / ó
ìî¼ çèäîì óòâðåíè Óðóê, / äàžó ñâèì ¼óíàöèìà äà ¼åäó îä œå, / õîžó äà ¼å
ïîäåëèì ìíîãèìà (129).
Íà ¼åäíîì îäìîðèøòó, äîê ñå Ãèëãàìåø êóïàî ó ¼åçåðó, çìè¼à êðàäå òðà-
âó. Ðàçî÷àðàí, îí ñå âðàžà ó Óðóê íóäåžè Óðøàíàáè¼ó äà ñå ó œåìó íàñòàíè.
Êîä Âèøèžà (301 ñòèõ) ñå ¼àâšà èñòè Óòíàïèøòèìîâ ïðåäëîã äà Ãèëãà-
ìåø ïðîáà äà íå ñïàâà øåñò íîžè, à îí îäìàõ ÷èì ñåäíå çàñïè. (È îâà åïèçî-
äà ¼àñíî èñòè÷å èðîíè÷íè àñïåêò Ãèëãàìåøîâîã ëèêà èíñèñòèðà¼óžè íà œå-
ãîâî¼ šóäñêî¼ ïðèðîäè, ò¼. ïîòðåáè çà ñíîì.)
Óòíàïèøòèì íàðåó¼å æåíè, êî¼î¼ ¼å æàî Ãèëãàìåøà (íå çàáîðàâèìî äà
¼å îí áèî âåîìà ëåï), äà ïå÷å õëåáîâå çà äàíå êî¼å ¼å ïðåñïàâàî. Ó êîìåíòàðó
Âèøèž íàâîäè äà ¼å äåî ñà ïå÷åœåì õëåáîâà íå¼àñàí.
Åïèçîäà ñà õëåáîâèìà óêàçó¼å íà ðàçëè÷èòå ïðèíöèïå êî¼è ñó ðóêîâî-
äèëè äâà ïðåâîäèîöà. Ïðåïðåê óâåê òåæè äà îñòâàðè öåëîâèò è ñìèñëåíè
ëèòåðàðíè ïðåâîä ÷àê è íàóøòðá àóòåíòè÷íîñòè. Íàñóïðîò œåìó, Âèøèžåâ
îñíîâíè öèš ¼å äà òåêñò øòî äîñëåäíè¼å ïðåâåäå íå îáàçèðóžè ñå ïðè òîì íà
òî äà ñå åâåíòóàëíî èçãóáè ¼àñàí ñìèñàî.

11.2 Óòíàïèøòèì íà íàãîâîð æåíå îòêðèâà Ãèëãàìåøó òà¼íó î öâè¼åòó

âå÷íå ìëàäîñòè. Âèøèžåâ ïðåâîä ðàçëèêó¼å ñå ó îäíîñó íà Ïðåïðåêîâ ïî
òîìå øòî ñå öâåò íàëàçè ó çäåíöó26 êî¼è ¼å íà Óòíàïèøòèìîâîì îñòðâó. Ñà-
ìèì òèì ïîñòà¼å ìíîãî ëîãè÷íè¼å è ìîòèâèñàíè¼å òî øòî Ãèëãàìåø íå ïîêó-
øà äà ïîíîâî ïðîíàå öâåò êàäà ìó ãà çìè¼à óêðàäå – îí íå ìîæå äà ñå âðàòè
¼åð ¼å Óòíàïèøòèì çàáðàíèî ëààðó äà âèøå ìà êîãà ïðåâîçè.
Êîä Ïðåïðåêà ñå ïîñòàâšà ïèòàœå: çàøòî Ãèëãàìåø ïîíîâî íå ïîêóøà
äà ïðîíàå òðàâó àêî ¼ó ¼å âåž ¼åäíîì ïðîíàøàî èàêî ¼å ñà œèì èñêóñíè ëààð
26
Ïîìèœàœå çäåíöà ìîæå äà ñå ÷èòà êàî èçóçåòíî óñïåëî è ìîòèâèñàíî è äà ñå îâà¼
ïîñòóïàê äîâåäå ó âåçó ñà ïîíàâšåœåì ïî¼ìîâà-ñèìáîëà âðàòà/êàïè¼à. Çäåíàö ìîæåìî òó-
ìà÷èòè êàî ñèìáèîë òà¼àíñòâåíîã, òà÷íè¼å, êàî âåçó ñà ìèòîëîøêèì: Ãèëãàìåø êîìóíèöèðà
ñà áîãîâèìà, Øàìàøåì êðîç çäåíàö, çäåíàö ¼å è äåî ðèòóàëà ìîëèòâå, è êðîç çäåíàö Ãèëãà-
ìåø äîëàçè ó äîäèð ñà áîæàíñêîì òðàâîì æèâîòà. Ó îâàêâî¼ ôóíêöè¼è çäåíöà è âîäå, óîï-
øòå, íåêè òðàæå âåçó ñà õðèøžàíñêèì ðèòóàëîì êðøòåœà: „Baptism imagery appears throug-
hout Gilgamesh, signaling a continual renewal and rebirth of the characters. Enkidu washes and
anoints himself after he tastes cooked food and beer at the shepherd camp. Ninsun washes herself
before she communes with Shamash. Gilgamesh washes himself after his return from the Cedar
Forest. Gilgamesh and Enkidu wash themselves in the Euphrates after they subdue the Bull of
Heaven. Gilgamesh undergoes a reverse baptism after Enkidu’s death, when he dons skins and lets
his hair grow. Siduri urges Gilgamesh to wash himself, but he refuses. Utnapishtim orders his
boatman to baptize Gilgamesh before they journey home. Gilgamesh is in a pool of pure water
when the snake steals the magic plant. Though Gilgamesh regrets losing the plant, the baptism
imagery suggests he doesn’t need it anymore. He has finally come to terms with his morality and
is ready to resume his place in the world” (http://www.sparknotes.com/lit/gilgamesh/context.html).
Ìåóòèì, òî øòî çìè¼à êðàäå òðàâó áåñìðòíîñòè çà âðåìå Ãèëãàìåøîâîã êóïàœà ó ¼åçåðó
îìîãóžó¼å äà îâàêâî „êðøòåœå” ÷èòàìî è ó äðóãà÷è¼åì ñìèñëó: kao deus ex machina, êàî
êëèìàêñ èðîíè¼å, êàî ïðå÷èøžåœå ïðåä ñìðò.
50 ÄÅ£ÀÍ ÌÈËÓÒÈÍÎÂȎ

êî¼è ¼å äóãî ïëîâèî Âîäàìà ñìðòè è êî¼è ãà ¼å è ïðâè ïóò äî ìåñòà òðàâå
äîâåî.

11. 3. Èïàê, íà¼âåžà ðàçëèêà èçìåó ïðåâîäà âåçàíà ¼å çà íà÷èí íà êî¼è

Ãèëãàìåø îá¼àøœàâà çàøòî íåžå äà îäìàõ ïðîáà öâåò. Çà ðàçëèêó îä Ïðå-
ïðåêîâå âàðè¼àíòå (Õîžó äà ¼å îäíåñåì / ó ìî¼ çèäîì óòâðåíè Óðóê, / äàžó
ñâèì ¼óíàöèìà äà ¼åäó îä œå, / õîžó äà ¼å ïîäåëèì ìíîãèìà), êîä Âèøèžà
Ãèëãàìåø êàæå: £à žó ãà îäíåòè ó Óðóê óòâðåíè, / Íàðîä žó íàõðàíèòè ìî¼,
öâè¼åò žó èñïèòàòè: / Àêî ñå œèìå ñòàðè¼è ïîäìëàäè ÷îâ¼åê, / Îä œå㒠ïî-
¼åñò žó äèî – ìëàäîñò žå âðàòèò ñå ìî¼à (65).
Íåñóìœèâî îáå âåðçè¼å ïðèêàçó¼ó Ãèëãàìåøà êî¼è æåëè íå ñàìî äà ïî-
ñòàíå áåñìðòàí âåž è äà áåñìðòíîñò ïîäåëè ñà äðóãèìà. Àëè, ðàçëîã çáîã
êîãà îí òî ÷èíè, ñâàêà âåðçè¼à äðóãà÷è¼å îáðàçëàæå. Íà îñíîâó Ïðåïðåêîâîã
ïðåâîäà êðèòèêà çàêšó÷ó¼å äà ¼å ó ïèòàœó àëòðóèçàì è æåšà Ãèëãàìåø äà
ïîáåäè ñìðò óîïøòå, à íå ñàìî äà îí ïîñòàíå áåñìðòàí.
Îâàêâà èíòåðïðåòàöè¼à íå ìîæå ñå ïðèõâàòèòè è çà Âèøèžåâó âàðè¼àí-
òó. Ãèëãàìåø êàæå: Íàðîä žó íàõðàíèòè ìî¼, öâè¼åò žó èñïèòàòè – øòî
çíà÷è äà œåãà íå âîäå, èëè íå ïðåâàñõîäíî, àëòðóèñòè÷êè ìîòèâè, âåž ¼å íå-
ïîâåðšèâ, èëè ñå òîëèêî áî¼è ñìðòè äà íå æåëè äà íà ñåáè ïðîáà öâåò.
Âèøèžåâ Ãèëãàìåø ëèøåí ¼å àëòðóèñòè÷êèõ îñîáèíà. Ïðè êðà¼ó Åïà
îí ïîíîâî ïîñòà¼å áåñêðóïóëîçíè âëàäàð êàêàâ ¼å áèî è ïðå ïîçíàíñòâà ñà
Åíêèäóîì. Ó òîì êîíòåêñòó, äàêëå êàî ïîòïóíè ïîâðàòàê íà ñòàðî, ò¼. îêðå-
òàœå æèâîòó ¼åð âå÷íîñò íè¼å äîñåãíóòà, ìîæå ñå ÷èòàòè è Ãèëãàìåøîâî
ïîêàçèâàœå, èëè áè òà÷íè¼å áèëî ðåžè, õâàšåœå Óðóêîì Óðøàíàáè¼ó: êàî
óòåõà œåìó ¼å îñòàëî ñàìî äà âëàäà äîê ãà ñìðò íå óãðàáè è æèâè ó ñïåâó
êî¼è ñàì äèêòèðà.
Ó Ãèëãàìåøîâî¼ æåšè äà áåñìðòíîñò ïîêëîíè ñâî¼èì ïîäàíèöèìà íå ìîðà
ñàìî äà ñå èø÷èòàâà œåãîâ àëòðóèçàì. Àêî ñå ìàëî ðàçìèñëè, äîëàçè ñå äî
äðóãà÷è¼èõ çàêšó÷àêà. Ãèëãàìåø æåëè äà Óðó÷àíè ïîñòàíó áåñìðòíè, à îí ¼å
êðàš Óðóêà, çíà÷è, îí æåëè äà ïîñòàíå êðàš áåñìðòíèõ è äà âå÷íî âëàäà. Íå
âèäå ëè ñå èç îâîãà œåãîâå àñïèðàöè¼å äà ïîñòàíå áîã íà çåìšè? Ìîæäà ¼å òî
ïðàâè ðàçëî㠜åãîâå ïîòðàãå çà áåñìðòíîøžó è ìîæäà çàòî îí è íå ìîæå äà ¼å
îñòâàðè ¼åð áè òèìå ïîñòàî îïàñíà êîíêóðåíöè¼à ïðàâèì áîãîâèìà. Îí ¼å äâå
òðåžèíå áîã è êàäà áè è îíó ¼åäíó òðåžèíó äåèôèêîâàî ìîæäà áè ïîæåëåî
èñêîðèñòèòè ñóêîáå ó ïàíòåîíó è ñà Øàìàøåì çàâëàäàòè áîãîâèìà.

12. Íà¼äðàñòè÷íè¼å ðàçëèêå ïðåâîäè ïîêàçó¼ó ó ïîãëåäó äâàíàåñòå ïëî-

÷å. Ó Ïðåïðåêîâî¼ âàðè¼àíòè (113 ñòèõîâà) îíà ¼å èíòåãðàëíè äåî åïà è ïðè-
êàçó¼å Ãèëãàìåøîâî ïóòîâàœå ó ïîäçåìíè ñâåò è íåïîñðåäíè ñóñðåò ñà ñìð-
žó. Àëè, èðîíè¼à ¼å ïðèñóòíà è íà îâîì ïóòó, ¼åð æèâè íå ìîãó áîðàâèòè ó
ïîäçåìšó, òå ñå Ãèëãàìåø âðàžà íà ïîâðøèíó è ïðèçèâà Åíêèäóîâ äóõ. Îä
œåãà ñàçíà¼å ïîðàæàâà¼óžó èñòèíó äà ¼å ñìðò ñòðàøíà, âðàžà ñå ó Óðóê è ó
ñíó óìèðå.
 ÄÂÀ ÏÐÅÂÎÄÀ ÅÏÀ Î ÃÈËÃÀÌÅØÓ 51

Ó Âèøèžåâîì ïðåâîäó äâàíàåñòà ïëî÷à ¼å çàñåáíà öåëèíà êî¼å íå ïðè-

ïàäà åïó27. Îíà ïðèêàçó¼å, íàãëàøàâàìî, Åíêèäóîâ ñèëàçàê ó ïîäçåìíè ñâåò,
îäíîñíî ñìðò. Èïàê îâà ïëî÷à ¼å ñëè÷íà äâàíàåñòîì ïåâàœó Ïðåïðåêîâå âà-
ðè¼àíòå, ñòèì äà ¼å, îñèì øòî ¼å äîøëî äî ïðîìåíå ¼óíàêà êî¼è ïóòó¼å ó ïîä-
çåìšå, îíà çíàòíî äåòàšíè¼à ó ïîãëåäó ñàäðæà¼à è, êàî ñàìîñòàëíà öåëèíà,
èëè äåî íåêîã äðóãîã òåêñòà, íåâåçàíà çà äîãàà¼å ó åïó.

12. 1. Äîäàòàê î Åíêèäóó ó äîœåì ñâåòó íà¼âèøå ñå ðàçëèêó¼å ó îäíîñó

íà Ïðåïðåêîâó âàðè¼àíòó ó îêâèðèìà, ó ïðèêàçó ìîòèâàöè¼å Åíêèäóîâîã ïó-
òà è ñëèöè ïîäçåìíîã ñâåòà. Ãèëãàìåø øàšå Åíêèäóà äà ìó èç ïîäçåìšà
äîíåñå áóáàœ è ïàëèöó è ñàâåòó¼å ãà êàêî äà ñòèãíå äî ñòàíèøòà ìðòâèõ.
Àëè, Åíêèäó ÷èíè ñâå ñóïðîòíî è áèâà îñòàâšåí ó ïîäçåìšó, òå Ãèëãàìåø
ïðèçèâà Åíêèäóîâ äóõ è ñàçíà¼å î „æèâîòó“ óìðëèõ.
Çà ðàçëèêó îä Ïðåïðåêà, êîä êîãà ñó ñâè óìðëè èç¼åäíà÷åíè ó ñìðòè, áåç
îáçèðà êî ñó áèëè è êàêî ñó æèâåëè, ó Âèøèžåâîì äîäàòêó ðàçàçíà¼åìî äè-
ôåðåíöèðàí ïîäçåìíè ñâåò: ó ïîäçåìšó îíè êî¼è ñó çà ñîáîì îñòàâèëè âåëè-
êè ïîðîä è äåëà êî¼à ñå ïàìòå, æèâå êàî ó ðà¼ó, äîê îíè êî¼è íèñó ñàõðàœåíè
ïî îáðåäíèì îáè÷à¼èìà è êî¼å æèâè íå ïîøòó¼ó, æèâå ó íå÷åìó øòî àñîöèðà
íà ïàêàî. Ó èñòîðè¼ñêî¼ ïåðñïåêòèâè îâî ïîñòà¼å âåîìà áèòíî ¼åð Åï î Ãèëãà-
ìåøó äîáè¼à ñòàòóñ ïðâîã (êœèæåâíîã) òåêñòà êî¼è äîíîñè ïðèêàç äèôåðåí-
öèðàíîã çàãðîáíîã ñâåòà. Òèìå ñå îòâàðà¼ó ìíîãå ìîãóžíîñòè ïîðååœå ñà
ñëè÷íèì òåêñòîâèìà ¼óäåî-õðèøžàíñêå è àíòè÷êå êóëòóðå.
Ìà êàêâå äà ñó ðàçëèêå, äâàíàåñòà ïëî÷à ó Âèøèžåâî¼ âåðçè¼è íå ìîæå
äà ñå ïðèõâàòè êàî ñàñòàâíè äåî åïà è íè íà êî¼è íà÷èí íå áè òðåáàëî äà
óòè÷å íà œåãîâ ñìèñàî ¼åð ñå ðàäè î ïîòïóíî çàñåáíî¼ öåëèíè. Îíà ñå ìîæå
óçåòè ó îáçèð ïðèëèêîì ïðîó÷àâàœà èçâîðà è âåðçè¼à (äåëîâà) åïà.
Ñ äðóãå ñòðàíå, Ïðåïðåêîâà äâàíàåñòà ïëî÷à êëèìàêñ ¼å åïà êî¼à óòè÷å
íà œåãîâ ñìèñàî. Êàî øòî ñìî íàïîìåíóëè, ñìðò Ãèëãàìåøà óñëîâšàâà äà
÷èòàâ åï áóäå ìîëñêå èíòîíàöè¼å è ïðåäñòàâšà óñïåëè ðàñïëåò: íåäîñòàòàê
happy end-à ìîæå äà ñå óçìå ñàìî êàî ïîçèòèâíî ðåøåœå.

Íà îñíîâó äîñàäàøœå àíàëèçå ìîæåìî çàêšó÷èòè äà ñå äâà ïðåâîäà

Åïà î Ãèëãàìåøó ðàçëèêó¼ó ïî:

I – èçâîðíèêó: Ñòàíèñëàâ Ïðåïðåê ïîëàçè îä íåìà÷êå ðåöåíçè¼å, àëè íå

íàâîäè î êî¼î¼ ¼å âåðçè¼è åïà ðå÷.
Ìàðêî Âèøèž ïðåâàñõîäíî êîðèñòè ðóñêó ðåöåíçè¼ó è òî íèíèâñêå âåð-
çè¼å åïà.
27
Äâàíàåñòà ïëî÷à ¼åñòå ñóìåðñêè ïðåâîä (äåëà) àêàäñêå ïîåìå Ãèëãàìåø è âðáà è
îíà, èàêî ñå íàëàçèëà çà¼åäíî ñà ïðåòõîäíèõ ¼åäàíàíåñò ïëî÷èöà, êîìïîçèöèîíî íå ïðèïàäà
åïó: „Ïîýìà èçëîæåíà íà äâåíàäöàòè òàáëèöàõ, ïðè÷åì ïîñëåäíÿÿ òàáëèöà, êîòîðàÿ ïðåä-
ñòàâëÿåò ñîáîé äîñëîâíûé ïåðåâîä ñ øóìåðñêîãî íà àêêàäñêèé âòîðîé ÷àñòè ïåñíè î Ãèëü-
ãàìåøå è äåðåâå õóëóïïó, êîìïîçèöèîííî ñ ïîýìîé íå ñâÿçàíà“ (Ëèòåðàòóðíàÿ ýíöèêëîïå-
äèÿ, http://feb-web.ru/feb/ivl/vl1/vl1-1002.htm).
52 ÄÅ£ÀÍ ÌÈËÓÒÈÍÎÂȎ

II – ¼åçèêó è ñòèëó: Ïðåïðåê ¼å eï ïðåäñòàâèî åêàâñêèì íàðå÷¼åì è ¼å-

çè÷êèì ñðåäñòâèìà (ëåêñè÷êèì è ñòèëèñòè÷êèì, ïðå ñâåãà) îíîëèêî ñàâðå-
ìåíèì êîëèêî òî èçâîðíèê äîïóøòà; ïîñåáíî òðåáà èñòàžè äîìèíàöè¼ó êðà-
žèõ (ïðîøèðåíèõ è ñëîæåíèõ) ðå÷åíèöà.
Âèøèž ñâî¼ ïðåâîä äà¼å è¼åêàâñêèì íàðå÷¼åì è àðõàè÷íèì ¼åçè÷êèì ñðåä-
ñòâèìà êî¼à óïóžó¼ó íà íàðîäíó åïèêó ïðè ÷åìó ñå êàî óî÷šèâà îñîáèíà
çàïàæà äóãà ðå÷íèöà ó èíâåðçè¼è ñà ÷åñòèì óìåòíóòèì ñèíòàãìàìà èëè êëà-
óçóëàìà.
Çàíèìšèâî ¼å äà ïðåâîäè äîíîñå ðàçëè÷èòó òðàíñêðèïöè¼ó èìåíà ïî¼å-
äèíèõ ëèêîâà. Íà ïðèìåð, êîä Ïðåïðåêà ñå ñóñðåžåìî ñà èìåíèìà: Óð-Øà-
íàáè, Åíëèë, Åðåøêèãàë, Èðêàëà, à êîä Âèøèžà òî ãëàñè: Óðøàíàáè, Åí-ëèë,
Åðåø-êè-ãàë, Èðêàëëà.
Ïîñåáíî ñó çàíèìšèâà èìåíîâàœà è îäðååœà Ãèëãàìåøîâèõ ðîäèòå-
šà. Ó Ïðåïðåêîâîì ïðåâîäó Ðèøàò-Íèíëè ¼å Ãèëãàìåøîâà ìà¼êà, à çà Ëóãàë-
áàíäó ñå êàæå äà ¼å áèî Ãèëãàìåøîâ áîã çàøòèòíèê. Æåíà ìó ¼å Íèíñóí. Ó
êðàšåâñêèì ëèñòàìà ïîñëå ïîòîïà Ëóãàëáàíäà ¼å òðåžè ïî ðåäó ïðâå óðó÷-
êå äèíàñòè¼å (áîã Ëóãàëáàíäà, îâ÷àð). Èçìåó œåãà è Ãèëãàìåøà íàëàçè ñå
ñàìî ¼îø „áîã Äóìóçè, ðèáàð“. Ó êàêâîì ñó ñðîäñòâó ìåó ñîáîì áèëè îâè
ëåãåíäàðíè âëàäàðè, íè¼å ïîçíàòî (145).
Êîä Âèøèžà, Ãèëãàìåøîâà ìà¼êà ¼å Íèíñóí, äîê ¼å Íèí-ëèë ñóìåðñêà
Âåëèêà áîãèœà ïëîäíîñòè, ãîñïîäàðèöà æèâîòà è ñìðòè (171); Ëóãàëáàíäà
¼å ëåãåíäàðíè âëàäàð Óðóêà, îòàö Ãèëãàìåøîâ (170, 109, 144).

III – ìåòðèöè è òîíó: Ïðåïðåê íå êîðèñòè óòâðåíè ìåòðè÷êè îáëèê âåž

ïðåâîäè íåó¼åäíà÷íèì, ãîòîâî áåëèì ñòèõîâèìà ìîëñêå èíòîíàöè¼å.
Âèøèž íàñòî¼è äà øòî âåðíè¼å ïðåíåñå îðèãèíàë è ó òîì ñìèñëó êîðè-
ñòè òîíñêè âåðñèôèêàöèîíè ìîäåë êîãà êàðàêòåðèøó (äóãè) ñòèõîâè ñà öå-
çóðîì ïîñëå äðóãå àêöåíàòñêå öåëèíå íàãëàøåíîì áåëèíîì è „õåðî¼ñêèì“
òîíîì.

IV – àêòåðèìà: íà¼çíà÷à¼íè¼à ðàçëèêà äâà ïðåâîäà ¼åñòå œèõîâ îäíîñ

ïðåìà ¼óíàöèìà ñïåâà, Ãèëãàìåøó è Åíêèäóó. Ó âåðçè¼è Ñòàíèñëàâà Ïðå-
ïðåêà, Ãèëãàìåø çàóçèìà öåíòðàëíî ìåñòî è ñâå ó åïó, óêšó÷ó¼óžè è Åíêè-
äóà, ó ôóíêöè¼è ¼å œåãîâîã ïîðòðåòèñàœà. Åíêèäó ¼å îñíîâíè ìîòèâàöèîíè
àãåíñ êî¼è ïîêðåžå äîãàà¼å è óçðîêó¼å äðàñòè÷íå ïðîìåíå ó Ãèëãàìåøó è
œåãîâîì ïîèìàœó ñâåòà. Íà ò༠íà÷èí äîáè¼àìî òðè åòàïå êðîç êî¼å Ãèëãà-
ìåø ïðîëàçè: ìîžíè âëàäàð, îäàí ïðè¼àòåš è ÷îâåê ïàòœå è áîëà.
Ñàì Åíêèäóîâ êàðàêòåð äàò ¼å êðîç ïðèçìó ôàòàëèñòè÷êîã è èíòóèòèâ-
íîã äîæèâšà¼à ñâåòà. Îí ¼å ñòâîðåí äà áè ïàðèðàî Ãèëãàìåøîâî¼ ñàìîâîšè
è ñâå âðåìå îáåëåæåí ¼å ñòðàõîì îä ñìðòè. Ïðåîöåñ öèâèëèçîâàœà íå óòè÷å
áèòíî íà œåãîâå àíèìàëíå êàðàêòåðèñòèêå.
Ó ïðåâîäó Ìàðêà Âèøèžà ñòâàðè ñòî¼å äðóãà÷è¼å. Ïðâè äåî åïà, äî Åí-
êèäóîâå ñìðòè, ìîæå ñå èçäâî¼èòè êàî Åíêèäóè¼àäà, êàêî ãà è ñàì Âèøèž
 ÄÂÀ ÏÐÅÂÎÄÀ ÅÏÀ Î ÃÈËÃÀÌÅØÓ 53

íàçèâà, ¼åð ó œåìó äîìèíèðà Åíêèäó. Îí íè¼å êàî êîä Ïðåïðåêà ó äðóãîì
ïàëíó ñà ôóíêöè¼îì îñâåòšàâàœà Ãèëãàìåøà, âåž ¼å, íàïðîòèâ, ïðèìàðàí.
Òî ¼å ïðèìåòíî, êàêî ó ïîãëåäó îäíîñà ñà Ãèëãàìåøîì, ãäå ¼å îí ò༠êî¼è ¼å
íàäðååí ¼åð, íïð., òóìà÷è ñíîâå êî¼å Ãèëãàìåø ñàœà, äàêëå, ïîñåäó¼å âåžå
çíàœå, èëè ãà Ãèëãàìåø ñëóøà ó îäëó÷íèì òðåíóöèìà, òàêî è ó ïîãëåäó äî-
ãàà¼à ãäå îí ïîñòà¼å ïîêðåòà÷ è íîñèëàö àêöè¼å è ÷èíè òåæå ãðåõîâå (õèáðè-
ñå) îä Ãèëãàìåøà.
Ïðîöåñ öèâèëèçîâàœà Åíêèäóà íàçíà÷åí ¼å ó œåãîâî¼ òðàíñôîðìàöè¼è
ó ìóäðó îñîáó øòî ìîæå äà ñå äîâåäå ó âåçó ñà œåãîâèì äåèìîðôíèì ïîðå-
êëîì êî¼å êîä Ïðåïðåêà íè¼å íàâåäåíî.
Ñëåäåžà áèòíà ðàçëèêà äâà ïðåâîäà íàëàçè ñå ó îäíîñó Ãèëãàìåøà è
Åíêèäóà ïðåìà áîãîâèìà. Êîä Ïðåïðåêà ñó îíè ïðèêàçàíè ïîòïóíî çàâèñíè
è îäðååíè âîšîì áîãîâà, ïîñåáíî Øàìàøå, äîê êîä Âèøèžà ïðèìåžó¼åìî
œèõîâó ðåëàòèâíó ñàìîñòàëíîñò. Òî óòè÷å äà Ãèëãàìåø è Åíêèäó, êîä Âè-
øèžà, áóäó âèøå îêðåíóòè ñåáè è ñâî¼èì öèšåâèìà è áëèæè òðàãè÷íèì òè-
ïîâèìà, íåãî ëè Ãèëãàìåø è Åíêèäó, êîä Ïðåïðåêà.
Ðàçëè÷èò îäíîñ ïðåìà áîãîâèìà íåïîñðåäíî óòè÷å íà ìîòèâàöè¼ó ïà
êîä Ïðåïðåêà äîìèíàèð¼ó ôàòàëèñòè÷êè à êîä Âèøèžà „åãîèñòè÷êè“ ìîòèâè
àêòåðà è äîãàà¼à.
Íà¼óî÷šèâè¼à ðàçëèêà ïðèìåòíà ¼å ó Ãèëãàìåøîâîì îäíîñó ïðåìà òðà-
âè áåñìðòíîñòè: äîê ñå êîä Ïðåïðåêà œåãîâà æåšà äà òðàâó ïîäåëè ñà ñóãðà-
àíèìà îäðåó¼å êàî çíàê àëòðóèçìà, êîä Âèøèžà ¼å œåãîâî îêëåâàœà äà ¼å
îäìàõ ïðîáà ïîêàçàòåš ñòðàõà è æåšå çà âå÷íèì âëàäàœåì.
Îñòàëå ðàçëèêå âåçàíå ñó çà ñïîðåäíå ëèêîâå. Ó Ïðåïðåêîâîì ïðåâîäó
ëîâàö êî¼è Åíêèäóà ëîâè èìà ïîñåáíî íàãëàøåíó ôóíêöè¼ó, à æåíà êî¼à ãà
öèâèëèçó¼å îäðååíà ¼å êàî ñâåøòåíèöà; Ñèäóðè Ñàáèòó ¼å ÷óâàð óëàçà ó Âðò
áîãîâà. Êîä Âèøèžà, ëîâàö íè¼å íàçíà÷åí íåêîì ïîñåáíîì ôóíêöè¼îì, áëóä-
íèöà öèâèëèçó¼å Åíêèäóà, à Ñèäóðè Ñàáèòó ¼å ïåõàðíèöà áîãîâà; ïîñåáíî ñå
èçäâà¼à¼ó ïàñòèðè êî¼è ñó âåçàíè çà ïðîöåñ Åíêèäóîâîã öèâèëèçîâàœà à êî-
¼èõ íåìà êîä Ïðåïðåêà.

V – äîãàà¼èìà: íà¼çíà÷à¼íè¼à ðàçëèêà ó ïîãëåäó äîãàà¼à îäíîñè ñå íà

ïóòîâàœå ó ïîäçåìíè ñâåò. Êîä Ñòàíèñëàâà Ïðåïðåêà îâè äîãàà¼è èíòåãðàëíè
ñó äåî åïà: Ãèëãàìåø ïîêóøàâà¼óžè äà ñïîçíà è ïîáåäè ñìðò îäëó÷ó¼å äà îäå
ó ïîäçåìšå. Ïðå ïóòà äîáè¼à ñàâåòå îä ìóäðàöà êàêî äà ñòèãíå è ïîíàøà ñå ó
ïîäçåìšó. Àëè, êàäà ìðòâè îòêðè¼ó äà ¼å æèâ, âðàžà¼ó ãà íà ïîâðøèíó ãäå ìó
Åíêèäóîâ äóõ îòêðèâà ïîðàæàâà¼óžó èñòèíó.
Ó Âèøèžåâîì ïðåâîäó ðå÷ ¼å î Åíêèäóîâîì ñèëàñêó, à íå Ãèëãàìåøî-
âîì ïóòîâàœó è îâà åïèçîäà íè íà êî¼è íà÷èí íå ìîæå äà ñå ïðèõâàòè êàî
ñàñòàâíè äåî åïà, ó íà¼ìàœó ðóêó ¼åð ¼å Åíêèäó âåž îäàâíî ìðòàâ. Äàêëå,
íàñïðàì Ãèëãàìåøîâå æåšå äà ñå ñïîçíà è ïîáåäè ñìðò, êîä Âèøèžà Åíêèäó
ñèëàçè íå áè ëè ïîâðàòèî Ãèëãàìåøó èçãóášåíå ïàëèöå è áóáàœ. Ïðå ïóòà
Ãèëãàìåø ñàâåòó¼å Åíêèäóà êàêî äà ñå ïîíàøà ñà ìðòâèìà, àëè îí òî íå ñëó-
54 ÄÅ£ÀÍ ÌÈËÓÒÈÍÎÂȎ

øà è íàâëà÷è íà ñåáå ãíåâ ìðòâèõ, îäíîñíî îñòà¼å ó ïîäçåìšó. Ãèëãàìåø

ïðèçèâà Åíêèäóîâ äóõ è ñàçíà¼å î „æèâîòó“ óìðëèõ êî¼è íè¼å òîëèêî ïîðà-
æàâà¼óžè êàî ó Ïðåïðåêîâî¼ âåðçè¼è.
Ó îâàêâîì êîíòåêñòó òðåáà ïîñìàòðàòè è êð༠äâà ïðåâîäà. Íàñïðàì Ãèë-
ãàìåøîâå ñìðòè, êîä Ïðåïðåêà, êî¼à óòè÷å íà îïøòè òîí ñïåâà, êîä Âèøèžà
Ãèëãàìåø íå óìèðå âåž ñå âðàžà ó Óðóê, íàñòàâšà ñâî¼ó âëàäàâèíó è çàïèñó-
¼å åï.
Ñåì îâå êðóöè¼àëíå ðàçëèêå, ¼àâšàó ñå è íåêå ìàœå. Ó ïðåâîäó Ñòàíè-
ñëàâà Ïðåïðåêà íå ïîñòî¼å åïèçîäå êî¼å ñå ¼àâšà¼ó êîä Ìàðêà Âèøèžà. Íà
ïðèìåð, íåìà ïðèêàçà Åíêèäóîâîã æèâîòó ñà ïàñòèðèìà, Ãèëãàìåø è Åíêè-
äó íå ñàòèðó Õóìáàáèíó øóìó, Óðøàíàáè íå ëîâè çìà¼à ó øóìè, Ãèëãàìåø
òðàâó áåñìðòíîñòè íå íàëàçè ó çäåíöó íà Óòíàïèøòèìîâîì îñòðâó, âåž íà
îòâîðåíîì ìîðó...

VI – õðîíîòîïó: èàêî ñå ó îáà ïðåâîäà ïðèêàçó¼ó ìàõîì èñòè õðîíîòî-

ïè: Óðóê, ñòåïà, øóìà, ñòàíèøòà áîãîâà è Óòíàïèøòèìîâî îñòðâî, ðàçëèêà
¼å ó õðîíîòîïó ñíà. Ó Ïðåïðåêîâî¼ âåðçè¼è ñíîâè ñó ìíîãî ÷åøžè íåãî êîä
Âèøèžà è îíè ñó ïðåäñòàâšåíè ïðåêî ïîñåáíîã õðîíîòîïà. Îñíîâíå îäëèêå
òîã õðîíîòîïà ñó òàìíè òîíîâè, êàòàêëèçìè÷íå ñëèêå è ñèìáîëè è ìîòèâè
ñìðòè. Äîìèíèðàœå îâàêâèõ ñíîâà íàðî÷èòî óòè÷å íà òîí ñïåâà, ïîñåáíî ó
ïðâîì äåëó. Êîä Âèøèžà ñíîâè ñó çíàòíî ðåè, à è îíè êî¼è ñå ¼àâšà¼ó íèñó
òîëèêî ìðà÷íè è òóðîáíè.
Îñèì îâå ìîãó ñå ïîìåíóòè è íåêå ìàœå ðàçëèêå. Íà ïðèìåð, êîä Ïðå-
ïðåêà ñå Åíêèäó öèâèëèçó¼å ó Óðóêó, ó õðàìó, äîê êîä Âèøèžà, îí îñíîâíå
êàðàêòåðèñòèêå öèâèëèçàöè¼å ó÷è îä ïàñòèðà; øóìà ¼å êîä Âèøèžà óâåê îä-
ðååíà ôàíòàñòè÷íèì äîê êîä Ïðåïðåêà òîãà íåìà. Òðåáà ïîìåíóòè è òî äà
Ïðåïðåê ó êîìåíòðèìà õðîíîòîïó ïðèäà¼å ïîñåáíó ñèìáîëè÷íó âðåäíîñò
äîâîäåžè ãà ó âåçó ñà òîïîêîñìîñîì, äîê êîä Âèøèžà òàêâà âðåäíîñò õðîíî-
òîïà íå ïîñòî¼è.

VII – îïèñèìà: äâà ïðåâîäà íà¼ñëè÷íè¼à ñó ó ïîãëåäó ïðèïîâåäíèõ òåõíè-

êà, îäíîñíî íà÷èíà ïðèïîâåäàœà. Ñëè÷íîñò, ìåóòèì, íå èñêšó÷ó¼å ðàçëèêå.
Ïðåïðåêîâ ïðåâîä ìîæåìî îêàðàêòåðèñàòè êàî äèíàìè÷àí ¼åð ¼å ñêîíöåíòðè-
ñàí íà ïðèêàçèâàœå äîãàà¼à. Ïðîïðàòíå ïî¼àâå êîä œåãà ñó ðåäóêîâàíå è íå
ïðèäà¼å èì ñå ïîñåáíà ïàæœà. Âèøèž ¼å, íàñóïðîò òîìå, ó ñêëàäó ñà êàðàêòå-
ðèñòè÷íîì æàíðîâñêîì îäëèêîì – „åïñêîì øèðèíîì“ – çíàòíî äåòàšíè¼è ó
îïèñèìà ñïîðåäíèõ ïî¼àâà. Òî ïîñåáíî äîëàçè äî èçðàæà¼à ó Óòíàïèøòèìîâî¼
ïðè÷è î ïîòîïó: Ïðåïðåê ïðåíîñè íà¼çíà÷à¼íè¼å äîãàà¼å ó âåçè ñà ïîòîïîì,
äîê êîä Âèøèžà èìàìî è îïèñå ãðàåœà ëàå, ïðèïðåìà è ïóòîâàœà. Ñëè÷íî
¼å è ñà ñöåíîì ïðèïðåìå ïîõîäà íà Õóìáàáó êî¼à ¼å êîä Âèøèžà çíàòíî ðàçâè-
¼åíè¼à óïðàâî çàòî øòî ñå îáðàžà ïàæœà è íà ïðèêàçèâàœå ñèòíèöà. Óñðåäñðå-
åíîñò è íà ïðîïðàòíå ïî¼àâå óòè÷å è íà ñòèë è óñëîâšàâà òî äà ñå íàáðà¼àœà
ìíîãî ÷åøžå ¼àâšà¼ó êîä Âèøèžà íåãî ëè Ïðåïðåêà.
 ÄÂÀ ÏÐÅÂÎÄÀ ÅÏÀ Î ÃÈËÃÀÌÅØÓ 55

Ñâå íàâåäåíå ðàçëèêå ïðîèçèëàçå èç ÷åœåíèöå äà ñó ïðåâîäèîöè è ïðè-

ðåèâà÷è áèëè ðóêîâîåíè ðàçëè÷èòèì ïðèíöèïèìà ïðåâîåœà. Ñòàíèñëàâ
Ïðåïðåê ïðåíîñè íåìà÷êè ëèòåðàðíè ïðåâîä Åïà î Ãèëãàìåøó, òà÷íè¼å ïðå-
ïåâ. Òî çíà÷è äà ¼å åï ïðî÷èòàí è ïðèêàçàí òàêî äà íåìà çà öèš äîñëîâíî
ïðåíîøåœå îðèãèíàëà, âåž ñòâàðàœå œåãîâå ëèòåðàðíå, ¼åäíå îä ìîãóžèõ
èíòåðïðåòàòèâíèõ âåðçè¼à. È êàî òàêàâ, äàêëå êàî ïðåïåâ è èíòåðïðåòàòèâíà
âåðçè¼à, ïðåâîä Ñòàíèñëàâà Ïðåïðåêà ìîæå ñå ¼åäèíî ïðèõâàòèòè. Ó ñóïðîò-
íîì, îöåíà Ìàðêà Âèøèžà ¼å àïñîëóòíî íà ìåñòó: Ñóâèøíî ¼å íàãëàøàâàòè
äà ¼å ïðåâîä Åïà î Ãèëãàìåøó èç ïåðà Ñòàíèñëàâà Ïðåïðåêà, êàî è ïîãîâîð
Òâðòêà Êóëåíoâèžà, ïðàâè ïðèìåð íåñòðó÷íîã ïðèñòóïà äåëèìà äóõîâíå êóë-
òóðå äðåâíîã Áëèñêîã èñòîêà, ÷èìå ¼å íàøî¼ êóëòóðíî¼ ¼àâíîñòè íàíåñåíà
íåïðîöåœèâà øòåòà. Ó òîì ïîãëåäó äàëåêî ñó ãîðè àíîíèìíè ïðåâîä Åïà î
Ãèëãàìåøó êî¼è ¼å ãîäèíå 1994. èçäàëà „Êœèãà-Êîìåðö“, Áåîãðàä, êàî è èç-
äàœå êî¼å ¼å 1996. îá¼àâèëà „Íàðîäíà êœèãà“.
Åï î Ãèëãàìåøó ïðåâåäåí îä ñòðàíå Ìàðêà Âèøèžà ïðåäñòàâšà âåðàí
ïðåíîñ îðèãèíàëà çàñíîâàí íà ïðèíöèïèìà êðèòèêå òåêñòà. Òî çíà÷è äà Ìàðêî
Âèøèž íàâîäè ñâå èçâîðå êî¼å ¼å êîðèñòèî êàî è ïðèíöèïå êî¼è ñó ãà ðóêîâî-
äèëè ïðèëèêîì ïðåâîåœà è ðåêîíñòðóêöè¼å. Âàæíî ¼å íàïîìåíóòè äà ñó,
èàêî ñå ïðåâîä È. Ì. ļàêîíîâà ïîñåáíî èçäâà¼à, íàâîäåíè è ìíîãè íåìà÷êè,
åíãëåñêè è ðóñêè ïðåâîäè êî¼è ñó êîíñóëòîâàíè ïðèëèêîì ïðèðåèâàœà è
êî¼è ïîòâðó¼ó äà ¼å ðå÷ î âåðçè¼è åïà ïðèõâàžåíî¼ ó ñâåòó.
Äà ëè žå ÷èòàëàö èçàáðàòè ¼åäíó èëè äðóãó âåðçè¼ó çàâèñè îä œåãà ñà-
ìîã. Àêî ¼å ñóäèòè ïî àíàëîãè¼è êî¼ó ñìî ïîìåíóëè íà ïî÷åòêó êàäà ñìî ðå-
êëè äà ¼å ïðåâîä êàî æåíà, ïðèõâàòàœå íåâåðñòâà íåžå áèòè ëàêî. Ïîñåáíî
çáîã óãëåäà êî¼è Ïðåïðåêîâ ïðåâîä óæèâà ó êðóãîâèìà êðèòèêå.

ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ
Àêêàäñêîå ñêàçàíèå î Ãèëüãàìåøå, î âñå ïîñòèãøåì, ñòèõîòâîðíîå ïåðåëî-
æåíèå Ñåìåíà Ëèïêèíà, http://www.durov.com/literature4/ivanov-00.htm
Àêêàäñêàÿ (âàâèëîíî-àññèðèéñêàÿ) ëèòåðàòóðà, Ëèòåðàòóðíàÿ ýíöèêëîïå-
äèÿ, http://feb-web.ru/feb/ivl/vl1/vl1-1002.htm
A verse version of the Epic of Gilgamesh by Robert Temple, Rider, an imprint of
Random Century Group Ltda, 1991, London, Sydney, Auckland, Johanner-
burg, www.angelfire.com/tx/gatestobabylon/temple1.html
Âëàäåòà £àíêîâèž: Íà ïðàèçâîðó åïñêîã ïåñíèøòâà, Ãèëãàìåø: ñóìåðñêî-
-âàâèëîíñêè åï, Áåîãðàä, 1994, 7-15.
Â. Øèëåéêî: Ãèëüãàìåø, http://www.gumilev.ru/main.phtml?aid=140082307
Âÿ÷. Âñ. Èâàíîâ: Åùå îäíî ðîæäåíèå Ãèëüãàìåøà, (Èíîñòðàííàÿ ëèòåðàòó-
ðà. – Ì., 2000, ¹ 10), http://www.durov.com/literature4/ivanov-00.htm
Gilgamesch, Enkidu und die niedere Welt, Von Kirsten Hildebrandt, http://door-
mann.tripod.com/gil23.htm
56 ÄÅ£ÀÍ ÌÈËÓÒÈÍÎÂȎ

Gilgamesch – Epos, von Prof. Dr. Albert Schott, http://www.lyrik.ch/lyrik/spur1/

gilgame/gilgam12.htm
Gilgamesch – Epos, www.raetsel-der-menschheit.de
Gilgamesch: Epos und Erläuterungen, Sprache, http://www.pinselpark.org/
geschichte/einzel/a05_3000_orient/gilga/sprache.html
Giglamesh, study guide, http://www.sparknotes.com/lit/gilgamesh/context.html
Ãèëãàìåø: ñóìåðñêî-áàáèëîíñêè åï, Âåñåëèí Ìàñëåøà, Ñàðà¼åâî, 1991; ïðå-
âåî è ïðèðåäèî Ñòàíèñëàâ Ïðåïðåê.
Ãèëãàìåø, Ñóìåðñêî-àêàäñêè åï î Ãèëãàìåøó, Äðàãàíèž, Áåîãðàä, 1998; ïðè-
ðåäèî è ïðåâåî, êîìåíòàðå è ïîãîâîð íàïèñàî äð Ìàðêî Âèøèž.
Epic of Gilgamesh, Kenneth Sublett, Piney. com, Hohenwald, Tennessee, 1998.
Ýïîñ î Ãèëüãàìåøå, „Áèáëèîòåêà âñåìèðíîé ëèòåðàòóðû“, òîì 1. Ïîýçèÿ è
ïðîçà äðåâíåãî Âîñòîêà. Ì., „Õóäîæåñòâåííàÿ ëèòåðàòóðà“, 1973, http:/
/www.ancient.ru/topics/text/12_shumer/text_shumer04.htm,
Notes for Translating the Epic of Gilgamesh, http://www.mythome.org/epictran-
slation.html
Pritchard J.B., ed. „Ancient Near Eastern Texts Relating to the Old Testament“,
Princeton University Press, 1969.
Stephen Mitchell: Fragments of majesty, The Guardian, Saturday, October 16,
2004, http://www.mythome.org/epictranslation.html
Ñâåñêå, áðî¼ 57-58, ìàðò, 2001.
The Epic of Gilgamesh, Translated by Maureen Gallery Kovacs, Electronic Edi-
tion by Wolf Carnahan, 1998, http://www.ancienttexts.org/library/mesopo-
tamian/gilgamesh/

Dejan Milutinoviæ

TWO TRANSLATIONS OF THE EPIC OF GILGAMESH

Summary

In this text, Dejan Milutinoviæ compares two translations of the Epic of Gilgamesh, by
Stanislav Preprek and Marko Višnjiæ, and points out their interpretative differences. English, Rus-
sian and German translations have been used to verify the authenticity of the translated epic. In
the conclusion, the author cites the evaluation of Marko Višnjiæ, according to which the transla-
tion of Preprek is „a true example of non-expert approach to the works of the spiritual culture of
the ancient Near East” but has gained, regardless of its value, a primary position in Serbian litera-
ture theory.
 ÏÐÅÄÑÒÀÂÅ ÏÅÐÓÍÀ Ó ÑËÎÂÅÍÑÊÈÌ ÊŒÈÆÅÂÍÎÑÒÈÌÀ XX ÂÅÊÀ 57

ÓÄÊ

ÄÅ£ÀÍ À£ÄÀ×Ȏ (Áåîãðàä)

Ïðåäñòàâå Ïåðóíà ó ñëîâåíñêèì

êœèæåâíîñòèìà XX âåêà

ÑÀÆÅÒÀÊ: Ó ïðèëîãó ñå óêàçó¼å íà ïðåäñòàâå î Ïåðóíó, áîãó ñëîâåí-

ñêîã ïàãàíñêîã ïàíòåîíà ó ðóñêî¼, ñðïñêî¼ è õðâàòñêî¼ êœèæåâíîñòè êðà¼åì
Õ²Õ è òîêîì ÕÕ âåêà.
ʊÓ×ÍÅ ÐÅ×È: Ïåðóí, ñëîâåíñêè áîãîâè, ñëîâåíñêå êœèæåâíîñòè, õð-
âàòñêà ïîåçè¼à, Âëàäèìèð Âèäðèž, Âëàäèìèð Íàçîð, ñðïñêà ïîåçè¼à, Äåñàíêà
Ìàêñèìîâèž, Ìèîäðàã Ïàâëîâèž, ñðïñêà ïðîçà, Ðàñòêî Ïåòðîâèž, ðóñêà ïîå-
çè¼à, Ïåòàð Áóòóðëèí, Ñåðãå¼ Ãîðîäåöêè, Âåëèìèð Õëåáíèêîâ.

Kœèæåâíe îáðàäe èñòå òåìå ó òåêñòîâèìà ðàçëè÷èòèõ ïèñàöà êðåžó ñå

ó êðóãó èñòèõ ìîòèâà è ¼óíàêà, ¼åð ñó óïóžåíå íà èñòà ïîëàçèøòà è ñðîäíå
èçâîðå, ïà ¼å ðàçóìšèâî äà ñó è îêâèðè ñèæåà è öðòå ëèêîâà ÷åñòî ñðîäíè è
ñëè÷íè. Íàñóïðîò òèì íèòèìà çà¼åäíè÷êîã, ïîñòî¼å íåêå ðàçëèêå ó œèõîâèì
ðå÷èìà è äåëèìà, èçâåñíî íåïîêëàïàœå ó œèõîâî¼ ìîòèâàöè¼è. Ãðàåœåì
óíåêîëèêî äðóê÷è¼èõ îäíîñà ëèêîâà è ñìèñëà œèõîâèõ ïîñòóïàêà ðóêîâîäå
èäå¼å ñàìîã ïèñöà. Íàðàâíî, ¼åäíà òåìà íè íå ìîæå áèòè îáðàåíà íà ïîòïó-
íî èñòè íà÷èí, ïà ó èñïèòèâàœó òåêñòîâà íà ñðîäíå òåìå âàšà îñâåòëèòè –
êàêî îíî øòî èõ ïîâåçó¼å, òàêî è îíî øòî èç ðàçäâà¼à – áèëî äà ñó òå ðàçëèêå
ïëîä ðàçëè÷èòèõ êœèæåâíèõ åïîõà è óêóñà èëè ëè÷íèõ íàêëîíîñòè è íàäà-
ðåíîñòè ïèñàöà.
Ãîòñêè ðîìàíè, ðîìàíòèçàì è ôîëêëîðíè ðåàëèçàì ñó êœèæåâíî àêòè-
âèðàëè ôèêöèîíàëíå ìîãóžíîñòè íèæèõ áèžà èç íàðîäíèõ âåðîâàœà. Ó ïð-
âî¼ ïîëîâèíè Õ²Õ âåêà, ìèòîëîçè è ìèñòèôèêàòîðè ñó ¼îø òðàãàëè çà ñàñòà-
âîì ñëîâåíñêîã Îëèìïà, ïà ñó áîãîâè òåê íà ïðåëîìó Õ²Õ è ÕÕ âåêà ïîñòà-
ëè ¼óíàöè êœèæåâíèõ îáðàäà ñëîâåíñêèõ ìèòîâà, øòî ¼å áèëî ïîäñòàêíóòî è
êðåòàœèìà ó óìåòíîñòè íåñëîâåíñêèõ åâðîïñêèõ íàðîäà íà ïðàãó ìîäåðíè-
çìà. È ïèñöè ñó îòêðèëè ÷àðè áîæàíñêèõ ïàíòåîíà äðåâíèõ êóëòóðà. Èçáîð
áîãîâà êàî êœèæåâíèõ ¼óíàêà œèìà ¼å äîçâîšàâàî äà ñå ïðåïóñòå òåæœè êà
óçâèøåíèì íàäšóäñêèì áèžèìà è îòêðèâàœó òà¼íîâèòèõ ñòàðèíà îäàâíî ïî-
òèñíóòèõ âåðîâàœà Ñëîâåíà. Ïîâðàòàê ó ïðîøëîñò ïîñðåäñòâîì êœèæåâíî-
ñòè íè¼å áèëî ñàìî àðõåîëîøêî ÷åïðêàœå ïî îñòàöèìà èø÷åçëå êóëòóðå, íè-
òè ïîèãðàâàœå ñà ñòðàõîì îä íå÷èñòèõ áèžà, âåž è ïîòðàãà çà èñêîíñêèì è
58 ÄÅ£ÀÍ À£ÄÀ×Ȏ

âå÷íî æèâèì. Ïîòðàçè çà ñòàðèì àëè è íîâèì çíà÷åœèìà ìèòñêå ñëèêå ñâåòà
ïðèäðóæèëà ñå è šóáàâ ïðåìà íà¼äðåâíè¼èì îñòàöèìà ñâî¼å, íàöèîíàëíå èñòî-
ðè¼å è äóõîâíîñòè, êàî è îñåžàœå áëèñêîñòè ñëîâåíñêèõ íàðîäà èñêàçèâàíî
ïîäñåžàœåì íà ïåðèîä çà¼åäíè÷êîã æèâîòà.
Ó îâîì ðàçìàòðàœó ïàæœà ¼å óñìåðåíà íà òåêñòîâå ñëîâåíñêèõ àóòîðà
Õ²Õ è ÕÕ âåêà ó êî¼èìà ¼å êàî äå¼ñòâó¼óžå ëèöå ïðåäñòàâšåí âðõîâíè áîã
ñòàðå ðåëèãè¼å – Ïåðóí. Îâäå íåžå áèòè ðå÷è î óçãðåäíèì ñïîìèœàœèìà
Ïåðóíà èëè åïèçîäàìà èñòîðè¼ñêèõ ðîìàíà ó êî¼èìà ñå ïðèêàçó¼å áàöàœå
œåãîâîã êèïà ó òàëàñå Ĝåïðà. Ïðåäñòàâšàœå Ïåðóíà êàî àêòèâíîã ëèöà
äàâàëî ¼å ïèñöèìà ìîãóžíîñò êœèæåâíîã íàäãðàèâàœà ñàçíàœà î îâîì áî-
ãó. Ó èñïèòèâàœó êœèæåâíèõ ïðåäñòàâà Ïåðóíà, áèžå óêàçàíî è íà ìîãóžå
ìîòèâàöè¼å ñòâàðàëàöà ó ãðàåœó ñëèêå ñëîâåíñêîã áîãà, êàî è ìîòèâàöè¼å
êî¼å ñó œåìó, êàî èíäèâèäóàëèçîâàíîì ëèêó, ïðèïèñèâàíå. ʜèæåâíèöè ñó
ïîëàçèëè îä ïîñòî¼åžèõ ìèòîëîøêèõ çíàœà è ìåœàëè èõ – äîäà¼óžè, îäóçè-
ìà¼óžè èëè äðóê÷è¼å ñàãëåäàâà¼óžè åëåìåíòå êî¼å ñó èì íóäèëå ñòàðå è íîâå
êœèãå î ñëîâåíñêèì âåðîâàœèìà. Ó œèõîâèì ïðåäñòàâàìà íåêà ñó ñâî¼ñòâà
Ïåðóíà íàãëàøåíà, äîê ñó íåêà òåê íàçíà÷åíà, è ñëàáî èñêîðèøžåíà. ʜè-
æåâíî¼, óãëàâíîì ïåñíè÷êî¼ èìàãèíàöè¼è áèî ¼å øèðîì îòâîðåí ïðîñòîð, ¼åð
ñó çíàœà î áîãîâèìà äðåâíèõ Ñëîâåíà îñêóäíà – òå ¼å áèëî ìîãóžå èçìè-
øšàòè è êàðàêòåðíå öðòå áîãà, ïðèëèêå ó êî¼èìà ñå íàëàçè è œåãîâå ïîñòóï-
êå. Ìèòîëîçè îñàìíàåñòîã è äåâåòíàåñòîã âåêà, áåç êðèòè÷íîñòè ïîòîœèõ
èñòðàæèâà÷à, äàëè ñó ÷àê è ðàñêîøíè¼ó ñëèêó î Ïåðóíîâèì ñâî¼ñòâèìà, ïðè
÷åìó ñó ñå îñëàœàëè íà ñòàðå ñïèñå, à ïîòîì íà ïðâå èñòðàæèâà÷å ñëîâåíñêå
ðåëèãè¼å, íà ñòóäè¼å Ñëîâåíñêå ñòàðèíå Ïàâëà Øàôàðèêà, Íàóêó î ñëîâåí-
ñêî¼ ìèòîëîãè¼è £àíà Õàíóøà, òðîòîìíî äåëî ðóñêîã èñòðàæèâà÷à Àôàíàñ¼å-
âà Ïîåòñêè ïîãëåäè Ñëîâåíà íà ïðèðîäó, ñïèñå œåãîâîã ñëåäáåíèêà Êîðèí-
ôñêîã, íà ñòóäè¼ó Õðâàòà Íàòêà Íîäèëà (1885-1890), íà ìèñòèôèêàöè¼å èëè
áðî¼íà ïîïóëàðíà èçäàœà ó ôåšòîíèìà è êœèæèöèìà. Äîöíè¼å ñó Ë. Ëåæå
(La Mythologie Slave, 1901) è Š. Íèäåðëå (Slovanské Starožitnosti) ïîñòàâèëè
òåìåšå ïîèìàœó ñëîâåíñêå ðåëèãè¼å ó ïðâî¼ ïîëîâèíè äâàäåñåòîã âåêà, äîê
¼å ó äðóãî¼ ïîëîâèíè âåêà óòèöà¼íà áèëà êœèãà Èâàíîâà è Òîïîðîâà Èññëå-
äîâàíèÿ â îáëàñòè ñëàâÿíñêèõ äðåâíîñòåé (1974).
Ìèòîëîãè¼à, ïðè÷å î ïîñòóïöèìà áîãîâà, ïîëóáîãîâà è çíàìåíèòèõ šó-
äè, ïðåäñòàâšà¼ó íàäàõœó¼óžå ïîëàçèøòå è çà äåëà ñëîâåíñêèõ àóòîðà. Çà-
âèñíî îä åíòîãðàôñêèõ èëè åòíîëîøêî-ôîëêëîðèñòè÷êèõ èçâîðà íà êî¼è ñå
ïèñàö îñëàœà ó êœèæåâíîì òåêñòó ñå ïðåóçèìà¼ó âåðîäîñòî¼íè èëè èçìè-
øšåíè åëåìåíòè ó ëèêó ñëîâåíñêèõ áîãîâà, àëè ïèñàö ïîðåä ïðåóçåòèõ öðòà
óâåê ðàçâè¼à èëè îñòàâšà íåðàçâè¼åíèì íåêå îä îñîáåíîñòè áîãîâà èç èçâîð-
íèêà êî¼è êîðèñòè êàî ïîëàçèøòå è îñëîíàö çà ñâî¼ó íàäãðàäœó, àëè îâäå
íåžå áèòè íàâîåíî êî¼ó ñó íàó÷íó, ôîëêëîðèñòè÷êî-åòíîëîøêó èëè ïîïó-
ëàðíó ëåêòèðó êîðèñòèëè êœèæåâíèöè óîáëè÷àâà¼óžè „ñâî㓠Ïåðóíà. Òî áè
çàõòåâàëî íîâà è äóášà èñòðàæèâàœà, êî¼à áè ïîêàçàëà è êî¼å îä èçâîðà ñó
ïèñöè êîðèñòèëè äèðåêòíî, à êî¼å ïîñðåäíî, íà êî¼è íà÷èí ñó ïðåîáðàæàâà-
 ÏÐÅÄÑÒÀÂÅ ÏÅÐÓÍÀ Ó ÑËÎÂÅÍÑÊÈÌ ÊŒÈÆÅÂÍÎÑÒÈÌÀ XX ÂÅÊÀ 59

ëè ñâî¼å íàó÷íå è ïîëóíàó÷íå èçâîðå. Ïîçíàâàœå îäíîñà èçâîðà è ñàìîã òåê-

ñòà îìîãóžèëî áè òóìà÷èìà äà îöåíå óäåî êœèæåâíîã óîáëè÷åœà è íàäãðàä-
œå ó ïî¼åäèíà÷íèì ïðåäñòàâàìà î Ïåðóíó.
Ó êœèæåâíèì òåêñòîâèìà î ãëàâíîì ñëîâåíñêîì áîãó, ãîâîðè ñå î äàâ-
íî ïðîøëîì âðåìåíó, àëè ñå ó œèìà, çàïðàâî, ïîâåçó¼ó âåêîâèìà óäàšåíå
åïîõå. Òóìà÷åžè èõ, ìè, îæèâšåíîì âðåìåíó ñòàðèõ Ñëîâåíà, òå âðåìåíó
êœèæåâíèêà êî¼è ¼å î œåìó ïèñàî, ïðèêšó÷ó¼åìî è ìèñëè ïîñðåäíèêà êî¼å
ñó èíòåðòåêñòóàëíî èëè àñîöè¼àòèâíî óêšó÷åíå ó œåãîâ òåêñò, äà áè äîäàëè
¼îø ¼åäíî, ñâî¼å è íà¼íîâè¼å âèåœå. Ïðåïëèòàœå òàêî ðàçëè÷èòèõ âðåìåí-
ñêèõ ïåðèîäà ó òåêñòó êî¼è àíàëèçèðàìî, èìà òåíäåíöè¼ó äà ðàñïå ïàæœó
òóìà÷ó, áóäóžè äà òåêñò íóäè ìîãóžíîñò çàóñòàâšàœà íà ¼åäíîì, áèëî êîì îä
òèõ âðåìåíñêèõ íèâîà, àëè è ìîãóžíîñò ïðåïëèòàœà èäå¼à è ïðåäñòàâà êî¼å
ïðèïàäà¼ó ðàçëè÷èòèì âðåìåíèìà. ×èœåíèöà äà ¼å ñâèìà óïîðèøíà òà÷êà
ïîâðàòàê ó ñòàðèíó, íå çíà÷è äà žå îæèâšåíà äðåâíà âåðîâàœà, áèòè ¼åäíàêî
êîíöåïòóàëèçîâàíà. Âåž ¼å ðå÷åíî äà ¼å óäàõœèâàœå íîâîã æèâîòà ïîñðåäî-
âàíî ñòàðèì çàïèñèìà, àëè è íîâè¼èì òåêñòîâèìà – ìèñòèôèêàöè¼àìà, ïîêó-
øà¼èìà ìèòîëîøêèõ ðåêîíñòðóêöè¼à. Ïîðåä íàó÷íèõ è ïñåóäîíàó÷íèõ òåê-
ñòîâà èç êî¼èõ ñå ïðåóçèìà¼ó îäðååíå öðòå íåêàäàøœèõ ãîñïîäàðà ñâåòà,
òà÷êó îñëîíöà ó óîáëè÷àâàœó œèõîâîã ëèêà ïîíåêàä ÷èíå è íåóõâàòšèâå
ïðåäñòàâå ïèø÷åâîã äîáà î ñòàðî¼ âåðè Ñëîâåíà èëè äåëà äðóãèõ óìåòíèêà.
À êàòêàäà, óïðàâî êœèæåâíè òåêñòîâè çàñíèâà¼ó íåêå íîâå, äî òàäà íåïîñòî-
¼åžå ïðåäñòàâå î ñëîâåíñêèì áîãîâèìà. Òåêóžå, æèâå èäå¼å âðåìåíà ñàìîãà
òâîðöà òàäà íàâëà÷å ìàñêó ñëîâåíñêèõ áîãîâà, àëè íå äà áè ñå âðàòèëå èñêîí-
ñêèì ñòàðèíàìà, âåž äà áè èñêàçàëå íåêó ïîðóêó êîðèñòåžè ëèêîâå ñëîâåí-
ñêîã ïàíòåîíà. Ó îñàâðåìåœåíîì âèåœó ñëîâåíñêèõ áîãîâà ìèòîëîøêå ïðåä-
ñòàâå ìîãó áèòè ïðåëîìšåíå è ñà ñòàíîâèøòà ïñèõîëîãè¼å, ïîëèòèêå, åçîòå-
ðè¼å, èñòîðè¼å. Íåïîòïóíîñò ïîäàòàêà î áîãîâèìà ïèñöèìà äà¼ó ïðèëèêó çà
ðàçìàõ èìàãèíàöè¼å, à ðàçíîâðñíà íàñëî¼àâàœà ïðåóçåòèõ ÷èœåíèöà íóäå,
êàêî òâîðöó òàêî è òóìà÷ó êœèæåâíîñòè, äðóãå è äðóê÷è¼å êšó÷åâå çà ðàçó-
ìåâàœå òåêñòà.
Êàäà ¼å Íè÷å ïðîðî÷êè ïðîãîâîðèî î ñóìðàêó áîãîâà, òî íè¼å áèî ñàìî
óñàìšåíè ãëàñ ñóìœå ó çàñíîâàíîñò ëè÷íå âåðå, âåž îá¼àâà êðèçå âåðîèñïî-
âåäàœà êàî òåìåšà šóäñêå çà¼åäíèöå. Óòèöà¼íè óìîâè XIX âåêà ïðåèñïèòè-
âàëè ñó ñà ðàçëè÷èòèõ ñòàíîâèøòà õðèøžàíñêå äîãìå, øòî ¼å âîäèëî àòåè-
çìó, àëè è îáðàžàœó ïàæœå íà äðóãå ðåëèãè¼å. Îæèâšåíè èíòåðåñ çà ìíîãî-
áîæà÷êà âåðîâàœà, íè¼å áèî ïîâðàòàê ïàãàíñòâó êàî ðåëèãè¼è, ¼åð íè¼å áèëî
ðåëèãèîçíîã ïîñâåžåœà è ïîêîðíîñòè, íèòè ¼å ìîãëî áèëî îáíîâå äàâíî çà-
áîðàâšåíèõ êóëòîâà è ñâåòèõ òåêñòîâà. Áèî ¼å òî ïîâðàòàê çàáîðàâšåíèì
ìèòñêèì ïðè÷àìà. Ïàðàäîêñàëíî, ãëàñ î ñóìðàêó áîãîâà, èçàçâàî ¼å èíòåðå-
ñîâàœå çà ïàãàíñêå áîãîâå.
Âðõîâíè Áîã, îä íà¼ñòàðè¼èõ áîãîáî¼àçíèõ âðåìåíà äî äàíàñ, èìà è îëè-
÷àâà íà¼âåžó ìîž ìåó äðóãèì áîãîâèìà. Ñâåòè è óìåòíè÷êè òåêñòîâè î áîãó
è áîãîâèìà, áîãó è šóäèìà, ãîâîðå è î ñàãëåäàâàœó ìîžè. Êàäà êœèæåâíîñò
60 ÄÅ£ÀÍ À£ÄÀ×Ȏ

ôàíòàçè¼ñêè íàäãðàó¼å äðåâíå ïðè÷å î íàäšóäñêèì áèžèìà, îíà ñå âðàžà

äàâíèì òóìà÷åœèìà îäíîñà ñèëà ó ñâåòó, àëè èñòîâðåìåíî ãîâîðè î ïîçíè-
¼èì âðåìåíèìà êî¼à ñó îêðåòàëà ïðîøëîñòè è œåíèì ìèòîëîøêèì ïðåäñòà-
âàìà. Àêî ïðè÷ó î äðåâíèì áîãîâèìà ïðåâåäåìî ó ïðè÷ó î ñâåìîžè âðõîâíè-
êà è íåìîžè îíèõ êî¼è ñó ìó ïîêîðíè, ìè ãóáèìî òó âðåìåíñêó äèìåíçè¼ó
êî¼îì ñå ïîèãðàî óìåòíèê. Àëè, äîáè¼àìî ¼åäíó âàíâðåìåíó ïðåäñòàâó î ìî-
žè. Íà ò༠íà÷èí, òåêñò žå áèòè âèåí ñà ¼åäíå, îãðàíè÷åíå, àëè óïðêîñ òîìå
áîãàòå è âèøåçíà÷íå òà÷êå ãëåäèøòà. Èçáîð óïðàâî òå òà÷êå ÷èíè ñå ïîäñòè-
öà¼íèì çà ðàçóìåâàœå è ñàäðæà¼à òåêñòîâà ñëîâåíñêèõ ïèñàöà î Ïåðóíó.
Ïðè÷à î ìîžè îáè÷íî îöðòàâà îäíîñ ìîžíèêà è ïîò÷èœåíèõ èëè ïðèêà-
çó¼å çàäîáè¼àœå èëè ãóášåœå âëàñòè. Óñïîí ¼åäíèõ áîãîâà âåçàí ¼å çà ïàä
äðóãèõ, ïà è ïðèïîâåäàœå î ñìåíè áîãîâà ìîæå áèòè âåçàíî çà äîëàçàê íî-
âèõ áîãîâà è ðåëèãè¼à. Óêîëèêî ñå áîãîâè ïðèêàçó¼ó êàî äå¼ñòâó¼óžà ëèöà,
îìîãóžàâà èì ñå äà îíè èñêàæó ñâî¼ äîæèâšà¼ íà ëè÷àí è íåïîñðåäîâàí íà-
÷èí. ʜèæåâíèöè áèðà¼óžè òà÷êó ãëåäèøòà ó îäíîñó íà ¼óíàêå ñâî¼å ïîâå-
ñòè, îäðåó¼ó è ñòàíîâèøòå áóäóžèõ ÷èòàëàöà ó îêâèðèìà ïðèêàçàíå ñòâàð-
íîñòè – àêî ñòàíó èçà ëåà ñàìèõ áîãîâà, ïðåäñòàâšåí ¼å ñâåò îíàêî êàêî ãà
îíè, îäîçãî äîæèâšàâà¼ó. Àëè ïåñíèöè è ïðèïîâåäà÷è ñå ìîãó „íàžè“ è èçà
šóäè êî¼è ñå áîãó êëàœà¼ó íà îëòàðèìà, èçà âåðíèêà êî¼è êàäå ñâî¼à ñâåòèëè-
øòà è ïðèíîñå ñâî¼å ïîíóäå íà æðòâåíèöèìà. Èçáîð òå òà÷êå ïðåäîäðåó¼å
òèï ïðåäñòàâå î îäíîñó áîãà è ÷îâåêà èëè áîãà è äðóãèõ áîãîâà.
Ó âðåìåíó ñóìðàêà áîãîâà, áîãîâè âåž íèñó ìîãëè áèòè ïðèêàçèâàíè
ñàìî ó ñâî¼î¼ ïóíî¼ ìîžè. Œèõîâà ìîž âåž ¼å óãðîæåíà, àëè èäå¼à ìîžè ¼îø
óâåê ¼å èçàçîâíà. Ó âðåìåíó ïîñëå Íè÷åà, ïî÷åëî ñå ìíîãî è íà ðàçíå íà÷èíå
ãîâîðèòè î ìîžè, î âîšè çà ìîž, ïà èçìåó îñòàëîã è áîãîâèìà è ïàäó áîãî-
âà. Òàäà ñó ìèñëèîöè è ñòâàðàîöè ïî÷åëè ñà âåžîì ïàæœîì äà îñëóøêó¼å
èñêóñòâà è äðóãèõ ðåëèãè¼à, ïà è îíèõ èñòîðè¼ñêè ïîðàæåíèõ.
ÑÈËÀÍ ÁÎÃ. Ïðåäñòàâà î ìîžè áîãîâà çàñíèâà ñå íà ïðî¼åêòîâàœó æå-
šå ñëàáîãà áèžà êî¼å ïàòè çáîã ñâî¼å íåìîžè è ïðåíîñè ñâî¼ó æóäœó çà ìîž ó
¼àêî, ÷åñòî íàäšóäñêî áèžå. Óïðàâî çáîã òîã ïðåíîøåœà, áîã ÷åñòî ëè÷è íà
÷îâåêà – ïî ëèêó, ïîíàøàœó, ïî âðëèíàìà è íåäîñòàöèìà êàðàêòåðà. Áîã, êàî
è ÷îâåê, òðàæè íåøòî äà áè äàî, à êàäà äà¼å, î÷åêó¼å äà žå ìó áèòè óçâðàžåíî.
×îâåê, êî¼è âåðó¼å, îä Áîãà òðàæè îíî øòî íè¼å ó œåãîâî¼ ìîžè, ñà íàäîì äà
žå âèøœè áèòè äîáàð è ìèëîñðäàí, àëè è ñà èñêóñòâîì äà ñó áîãîâè ïîíåêàä
ãëóâè è íåìè.
Êàäà ñå ïèñàö åïîõå „ñóìðàêà áîãîâà“ îáðàžà „çàñòàðåëèì“ íàäšóäñêèì
áèžèìà, îí, èçìåó îñòàëîã, ó ôèêöèîíàëíîì ñâåòó ïðåèñïèòó¼å îäíîñå ìî-
žè. Ïðèêàçó¼óžè ñâåò êî¼èì ñ ¼åäíå ñòðàíå âëàäà¼ó èçìàøòàíà áëàãà è ìîãóž-
íîñòè, à, ñ äðóãå, ïðàäàâíè ñòðàõîâè è èñêîíñêå æåšå öåïà¼ó ñâåò íà œåãîâó
ñòðàøíó è æóåíó ïîëîâèíó, ïèñàö äà¼å ñâî¼å âèåœå ¼àêèõ äîáðîáèòíèõ è
ðàçîðíèõ ñèëà. Âàæíà ¼å îêîëíîñò äà ëè ñòâàðàëàö ó „îæèâšàâàœó“ òèõ îä-
íîñà ïîñìàòðà Áîãà, óòîïè¼ñêè ïðèêàçó¼óžè ñïîêî¼íó ñâåìîž ó ñâåòó áåç ñó-
êîáà è ïðîòèâšåœà, èëè ¼å ó œåãîâîì âèåœó è ñâåò áîãîâà, èàêî ïóí ìîžè,
 ÏÐÅÄÑÒÀÂÅ ÏÅÐÓÍÀ Ó ÑËÎÂÅÍÑÊÈÌ ÊŒÈÆÅÂÍÎÑÒÈÌÀ XX ÂÅÊÀ 61

ñâåò ó êîìå ñó êîíôëèêòè íåìèíîâíè, à ïîñòî¼àœå íåñèãóðíî è çà îíå êî¼è

âëàäà¼ó ñòèõè¼àìà ïðèðîäå è ñóäáèíîì æèâèõ áèžà. Óêîëèêî çàóçèìà ïîçè-
öè¼ó ÷îâåêà, ïèñàö ìîæå èñêàçàòè ðàçëè÷èòå âðñòå ïðèáëèæàâàœà áîãó, äà-
ðèâàœà è î÷åêèâàœà, àëè è ¼åçå îä œåãîâå ìîžè.
Ñëîâåíñêè àóòîðè íèñó îïèñèâàëè Ïåðóíà êàî ïðâîòâîðöà, íèòè êàî
áîãà êî¼è ñå óñïèœå íà òðîí çáàöó¼óžè ñâîã ïðåòõîäíèêà. Îíè íèñó èìàëè
æåšó äà îáíàâšà¼ó âåðîâàœà ó ïàãàíñêå áîãîâå, ¼åð áè òî ó îäñóñòâó çàñíî-
âàíè¼èõ ïîäàòàêà î œèìà èçèñêèâàëî ìèòîòâîðñòâî, àëè ñó ñå ó ìàøòè âðà-
žàëè ñâåòó íåêàäàøœå ìîžè ñëîâåíñêèõ áîãîâà. Íèñó îíè èçâóêëè èç çàáî-
ðàâà ñòàðå áîãîâå äà áè ïðåêîðåëè Ñëîâåíå øòî ñå âèøå íå êëàœà¼ó äðâåíèì
êèïîâèìà, âåž çàòî øòî ñó çàáîðàâèëè íåøòî èñêîíñêî ñâî¼å. Ñâàêàêî äà ñó
ðàçëîçè âåçèâàœà çà ñòàðèíó áèëå è ñëàâåíîôèëñêå èäå¼å îêóïšàœà îêî óïî-
ðèøòà èäåíòèòåòà íà èñòîðè¼ñêî¼ âåðòèêàëè ó âðåìå óãðîæåíîñòè îä íåñëî-
âåíñêèõ íàðîäà, àëè ¼å ¼åäàí îä ðàçëîãà îáíîâå èíòåðåñîâàœà çà ñòàðî áîãî-
øòîâšå áèëî è ïàíòåèñòè÷êî ïîâåçèâàœà ñèëà ïðèðîäå è áîæàíñêèõ ñòâîðå-
œà. Íå ìàœå çíà÷à¼àí ðàçëîã çà ïîâðàòàê ïðîøëîñòè ¼åñòå è èíòåðåñ çà ïðè-
ìèòèâíî è èñêîíñêî ó îêâèðó åâðîïñêîã ìîäåðíèçìà, ó ÷åìó ñëîâåíñêè ñòâà-
ðàîöè íèñó õòåëè äà èçîñòàíó (£îâèž). Ïî÷åòêîì ÕÕ âåêà ó ðàçíèì óìåòíî-
ñòèìà áèëå ñó ïîïóëàðíå òåìå èç ñëîâåíñêèõ ñòàðèíà, î ÷åìó ñâåäî÷å ñëèêå
Âðóáåšà, Ôèëîíîâà, Íèêîëà¼à Ðåðèõà, êîìïîçèöè¼å Ðèìñêîã-Êîðñàêîâà, Ñòðà-
âèíñêîã, êœèæåâíà äåëà Õëåáíèêîâà, Áëîêà, Íàçîðà, Ïåòðîâèžà è äð.
Ïðåäñòàâå Ïåðóíà íà¼÷åøžå ñå îñëàœà¼ó íà ñàçíàœå äà ¼å îí áèî áîã
ãðîìà è îëó¼à. Òà ÷èœåíèöà íàâîäè ïðèïîâåäà÷å è ïåñíèêå äà îáëèêó¼ó œå-
ãîâ êàðàêòåð êàî šóòîã, ïëàõîâèòîã è íàïðàñèòîã áèžà, ðàòîáîðíîã áîãà, áî-
ãà ðàòà è âî¼íèêà.
Ðóñêè ãðîô è ïåñíèê äðóãå ïîëîâèíå Õ²Õ âåêà Ïåòàð Áóòóðëèí, ó ïî-
ñìðòíî èçäàíî¼ çáèðöè ñîíåòà (1896), Ïåðóíà ïðèêàçó¼å êàî ìîžíîã áîãà,
ìîíàðõà ëàçóðíå ñòåïå, êî¼è óç ãðîõîò ãðîìà, èäå šóáàâíèöè íà ÷è¼å žå ãðó-
äè ïàñòè ñà ïšóñêîì. Ó áëàãî åðîòèçîâàíî¼ ïîåíòè, òðè¼óìôó¼å äèîíèçè¼ñêî
íà÷åëî åðóïòèâíîã âëàäàœà è óæèâàœà. Èç öðòà Ïåðóíà êî¼è ñó ïîòâðåíå ó
ñïèñèìà, íå ìîæå ñå ðåžè äà ¼å Ïåðóí áèî èçðàçèòî ïîõîòàí, àëè ñå è îâî
ñâî¼ñòâî ïî¼àâšó¼å, êàî öðòà ïðåíåñåíà èç ïàíòåîíà äðóãèõ íàðîäà, ïðå ñâå-
ãà èç ñâåòà ãð÷êèõ è ðèìñêèõ áîãîâà.
Ñåðãå¼ Ãîðîäåöêè, ðóñêè ïåñíèê ïî÷åòêà ÕÕ âåêà, çáèðêàìà ßðü, Ïåðóí
(1907) ïðèâóêàî ¼å âåëèêó ïàæœó ÷àê è ïðâèõ ïåñíèêà ñâî¼å åïîõå. Îí î
Ïåðóíó ïåâà êàî î ìîžíîì áîãó êî¼è âëàäà ñâåòîì. Ó ïåñìè „Ñóñðåò £àðèëà
ñà Ïåðóíîì“, êðîç äè¼àëîã äâà áîãà, £àðèëî ¼å ïðåäñòàâšåí êàî áîã æèâîòà,
ñâàäáè è âðòîâà, à Ïåðóí êàî áîã ñìðòè, áèòàêà è ëîáàœà. Äîñëåäíî èçâåäå-
íî ñóïðîòñòàâšàœå äâà íà÷åëà ïîñòî¼àœà, ñëîâåíñêèì áîãîâèìà äà¼å ìíîãî
îïøòè¼å çíà÷åœå îä ñëó÷à¼íîã ñóñðåòà è ðàçèëàñêà íà ðàçëè÷èòå ñòðàíå. Ïå-
ñíèê êàî äà ñóãåðèøå ñëó÷à¼íîñò ñóñðåòà äâå æèâîòíå ñòèõè¼å. Ó äðóãî¼ ïå-
ñìè Ãîðîäåöêîã, Ïåðóí ¼å îïåò áîã ðàòà, àëè ñå òà ÷èœåíèöà ïðåäñòàâšà èç
ïåðñïåêòèâå íåìîžíèõ è óïëàøåíèõ šóäè. Ó Èñïðàžà¼ó îíè ìîëå ìîžíîã
62 ÄÅ£ÀÍ À£ÄÀ×Ȏ

áîãà çà ìèëîñò ïðåä ïî÷åòàê ðàòà. Ó óïóžó¼ó çà âî¼íèêà êî¼è îäëàçè ó áî¼. Ó
ïåñìè Ïåðóí, áîã ñàâëàäàâà Ìåñåö è ìðàê è ïîêàçó¼å ñâî¼ó ìîž ñâåòëà è
íåáåñêèõ ñèëà êàî ¼àñàí, ãðîçàí è ñèëàí. Íàñóïðîò íà¼ïðå íàâåäåíèõ ïåñìà-
ìà, Ïåðóí òó îëè÷àâà ñèëå ñâåòëà.
Ó ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè, ñâî¼îì îðèãèíàëíîøžó âåëèêó ¼å ïàæœó ïðè-
âóêëî äåëî Ðàñòêà Ïåòðîâèžà Áóðëåñêà ãîñïîäèíà Ïåðóíà áîãà ãðîìà (1921),
ó êîìå ñå îïèñó¼ó ïàãàíñêî, õðèøžàíñêî è ñàâðåìåíî äîáà (VIII, XIV è XX
âåê). Ïåðóí ñå ó îâîì Ïåòðîâèžåâåâîì äåëó ïî¼àâšó¼å ó äâà âðåìåíñêà îä-
ñå÷êà, ïàãàíñêîì è õðèøžàíñêîì, è ïî òîìå „Áóðëåñêà ãîñïîäèíà Ïåðóíà
áîãà ãðîìà“, ó ÷è¼åì íàñëîâó ñå âåž óïëèžó èìåíîâàœà êàðàêòåðèñòè÷íà çà
ðàçëè÷èòå ïåðèîäå (ãîñïîäèí è áîã), ïðåäñòàâšà ¼åäèíñòâåíó ïî¼àâó ìåó
òåêñòîâèìà êî¼è ñó ðàçìàòðàíè ó îâîì ïðèëîãó. Ó àíàëèçè ôîëêëîðíèõ è
ôîëêëîðèñòè÷êèõ äåëà êî¼å ¼å ïèñàö êîðèñòèî è íà÷èíà œèõîâîã êîðèøžå-
œà, çàïàæåíî äà ¼å Ðàñòêî Ïåòðîâèž „ïîòïóíî ñëîáîäíî, ... àñîöè¼àòèâíî ïðå-
óðåäèî è ïðåñïî¼èî ðàçíîðîäíå èçâîðå“ (Êðœåâèž: 255).
Ñëèêàœå ñâåòà êî¼è òåê íàñòà¼å è çàäîáè¼à äàíàøœè èçãëåä êàðàêòåðè-
ñòè÷íî ¼å çà ëåãåíäå. Ðàñòêî Ïåòðîâèž ¼å ïðèïîâåäà¼óžè î âðåìåíó ñòàðèõ
Ñëîâåíà äåëèìè÷íî îïîíàøàî íà÷èí ïðèïîâåäàœà íàðîäíèõ è öðêâåíèõ
ëåãåíäè î ïðâîáèòíîì âðåìåíó, óêðñòèâøè ãà ñà ïîãëåäîì íà ñâåò ÷îâåêà
ìîäåðíîã äîáà. Íàñóïðîò íàðîäíèì ïðåäàœèìà ó êî¼èìà ñå óòâðó¼å êàêî
ñó íàñòàëå íàìà ïîçíàòå ñòâàðè, Ðàñòêî Ïåòðîâèž óïðàâî ïîêàçó¼å ñòâàðè
êî¼èõ âèøå íåìà. Áóäóžè äà ñó ñïîìåíè íà Ïåðóíà ó íàðîäíîì ïàìžåœó
áèëè îñêóäíè, Ïåòðîâèž ¼å èçàáèðà¼óžè ñëîâåíñêå áîãîâå çà ¼óíàêå ñâîã
ïðèïîâåäàœå, èçàáðàî ïðåäàœà êàî ôîðìó óñìåíîã ïðèïîâåäàœà î íà¼äðåâ-
íè¼èì äîãàà¼èìà, àëè äà áè òà òðàäèöè¼à îæèâåëà ó ïðè÷è î çàáîðàâšå-
íèì áîãîâèìà, ïèñàö ¼å ïðåïëåî ñàêóïšåíå ïîäàòêå è ïðåïëåî èõ íå ñàìî
ñà ôîðìîì ïðèïîâåäàœà, âåž è ñà òåêñòîâèìà êî¼è ïî ïðèðîäè ìîãó áèòè
áëèñêè íåïîñòî¼åžèì ïðè÷àìà î Ïåðóíó. Ðàñòêî Ïåòðîâèž ñëèêà Ïåðóíà ó
äîáà œåãîâîã âëàäàœà êàî òåøêîã è ïëàõîâèòîã ãàçäó ó ñàñâèì ìàëåíîì
ðà¼ó. Òàêâî ïó÷êî, íàðîäíî âèåœå ó äóõó ¼å ìèòñêîã ìèøšåœà. Íàñóïðîò
íàãëàøåíî òåëåñíîì ñâåòó Ïåòðîâèžåâå ïåñíè÷êå çáèðêå Îòêðîâåœà, ñà
ðàçâè¼åíèì ñëèêàìà ðààœà è ñ¼åäèœàâàœà òåëà, Ïåðóí íè¼å ïîõîòàí. Îí ¼å
áëèçàê ñàìîóâåðåíîì ãàçäè êî¼è áðèíå íàä ñâî¼èì íåâåëèêèì ïîñåäîì. Ïå-
ðóí ¼å šóò øòî ¼å œåãîâ ñèí äîïóñòèî äà íåçâàíè óó ó ð༠êàî ó ñåîñêè
ïîñåä. Ó ¼åäíîì äàšåì îäåšêó, ïîâåçàíîì ñà íàðîäíîì ïåñìîì î æåíèäáè
Ñóíöà, Ïåðóí ñå šóòè øòî ñå œåãîâà ñåñòðà Ñîð¼à, áîæàíñòâî ñóí÷åâå ñâå-
òëîñòè óäàëà ìèìî œåãîâå âîšå. Îí ¼å õòåî äà ¼å óäà çà Ìàíóñà, àëè äîãî-
âîð ïðîïàäà, ¼åð Ìàíóñ, áëåäè Ìåñåö îäå çà Àóõðåíîì, áîãèœîì çîðå ó
êî¼ó ñå çàšóáè.
Ïîçíàâàëàö ìíîãèõ ðåëèãè¼à è ðóñêè ïåñíèê ïðâå ïîëîâèíå ÕÕ âåêà,
ìèòîãðàô, çàòâîðåíèõ ñòàšèíèñòè÷êîã ëîãîðà, Äàíèèë Àíäðååâ, ó ïîåìè „£ó-
òàðœè îðàòîðè¼óì“ (1951), óç äåìè¼óðãå, ãåíè¼å, áîãîâå è àíåëå, ïðåäñòàâèî
¼å è Ïåðóíà, êàî ñèëíîã è åðóïòèâíîã áîãà êîãà ïðàòè ãðìšàâèíà. Ïåðóí, êàî
 ÏÐÅÄÑÒÀÂÅ ÏÅÐÓÍÀ Ó ÑËÎÂÅÍÑÊÈÌ ÊŒÈÆÅÂÍÎÑÒÈÌÀ XX ÂÅÊÀ 63

äàðèâàëàö ìëàäîñòè è ðàäîñòè, áó¼íå ñìåëîñòè ñå ó êðàòêèì, õèìíè÷êèì

ñòèõîâèìà ñëàâè êàî è æèâîòíà ñèëà êî¼îì îí âëàäà.
Öèêëóñ ïåñàìà Ëåòîïèñ Ïåðóíîâèõ ïîòîìàêà (1976) î ðàíî¼ èñòîðè¼è
Ñëîâåíà íà Áàëêàíó, ñðïñêà ïåñíèêèœà Äåñàíêà Ìàêñèìîâèž îòâàðà ïåñìîì
Ïåðóí êî¼è ¼å ó ïðâî¼ ñòðîôè ïðåäñòàâšåí êàî áîã ãðîìîâà ÷è¼å ñðöå îä îãœà è
òó÷à | äèìè ñå è ñðäè | è êšó÷à, | è ïàäà¼ó îãœåíå áðàäâå. Ó íàñòàâêó ïåñìå
èñòè÷å ñå êàêî ñå ñâè šóäè ðàäó¼ó øòî ïîñòî¼è íåêî êî ¼å ¼à÷è îä Öàðà è íåêî
êîãà ñå è îí ïëàøè. Ïðîáëåìàòèçîâàœå ìîžè îòâàðà ìîãóžíîñò è ðàçìàòðàœà
îòïîðà è ïîáóíå. Ó ñòèõîâèìà Äåñàíêå Ìàêñèìîâèž óïðàâî ñå èñòè÷å çàäî-
âîšñòâî øòî ¼å Áîã, òî ¼åñò, ìàêàð íåêî, ñèëíè¼è îä î÷èãëåäíî íåìèëîñðäíîã
âëàäàðà. Âèøåñòðóêî íàãëàøàâàœå çàäîâîšñòâà øòî ñå è íà¼ñèëíè¼è ÷îâåê
íåêîãà ïëàøè, ïðåäñòàâšà íåêó âðñòó óòåøíå íàäìîžíîñòè íåìîžíèõ. Íåìîž
çàñòóïíèêà ñâèõ ñëàáèõ ïðåòâàðà ñå ó ìîž, àëè ¼å òî îñåžàœå äâîñòðóêî ó ñâî-
¼î¼ èäåíòèôèêàöè¼è, ïîèñòîâåžåœó è ñà ñèëíèêîì, è ñà Áîãîì.
ÎÑËÀÁŠÅÍÈ ÁÎà íåìà ñíàãå, íè æåšå äà óïðàâšà ñâåòîì, ¼åð ¼å óìî-
ðàí èëè ñâåñòàí äà íè¼å ó ñòàœó äà ñå ñóïðîòñòàâè íàäîëàçåžèì áîãîâèìà.
Êàäà ñó Ïåðóíà îïèñèâàëè ó ïóíî¼ ñèëè, òî íè¼å áèëî áåç îñåžàœà äà è
çà ìîžíîã áîãà, ñâåò ìîæå áèòè ïîïðèøòå ñóêîáà, îòïîðà è æåšå äà ñå îòïîð
ñêðøè, êî¼è íå ïîñòî¼å ó ñâåòîâèìà êî¼èìà âëàäà¼ó õàðìîíè¼à è ñâåîïøòè
ïîêî¼. Àëè ó ñâåòó ó êîìå ñóêîáè, ïà è ñóêîáè áîãîâà ïîñòî¼å, ìîãóž ¼å è
ïîðàç, ó œåìó ïîñòî¼å ñâåñò î íåèçâåñíîñòè è îñåžàœå ïðîëàçíîñòè. Çàòî ¼å
Ïåðóí è íà âðõóíöó ìîžè, à ïîñåáíî ïðè ïðèáëèæàâàœó ñóíîâðàòà ìîãàî
çíàòè äà œåãîâî âðåìå íè¼å âå÷íî. Îí ¼å ó ñëàâè ìîãàî íàñëóòèòè è âðåìå
áóäóžå, êàäà žå áèòè íåìîžàí è ñëàá. Äà áè áèëà ïðåäñòàâšåíà ñëèêà ñâå-
ìîžíîã áîãà ñòàðå âåðå, ìîðàëî ñå çàáîðàâèòè äà ¼å Ïåðóí ñâðãíóòè áîã. Ó
ïðèïîâåäíèì è ïîåòñêèì äåëèìà ñëîâåíñêèõ àóòîðà ïðèêàçó¼å ñå íàëè÷¼å
Ïåðóíîâå ìîžè – íàðàñòà¼óžà íåìîž ñàìîãà áîãà. Èç èñòîðè¼å, íàðàâíî, çíà-
ìî äà ¼å ñòàðà âåðà Ñëîâåíà óñòóïèëà ìåñòî õðèøžàíñòâó. Ñà òîã ñòàíîâè-
øòà, ìîãóžå ¼å ïîêàçàòè ñâåìîž íîâå âåðå è îíåìîžàëå ñòàðå ãîñïîäàðå ñâå-
òà. Òà ïðîìåíà ïëàíîâà èñòè÷å ñó÷åšàâàœå ñëàâå è áåäå, ïðèâëà÷è íåêå êœè-
æåâíèêå êà òåìè ãóášåœó è çàäîáè¼àœó áîæàíñêå ìîžè è óãëåäà.
È áåç ñíàãå êî¼ó ¼å íåêàäà Ïåðóí èìàî, îí ìîæå áèòè âðõîâíè Áîã. Õð-
âàòñêè ïåñíèê Âëàäèìèð Âèäðèž ñ ïî÷åòêà ÕÕ âåêà Ïåðóíà ó ïåñìè „Ïå-
ðóí“ ïðåäñòàâšà êàî ìîžíîã ñòàðöà ñåäå ãëàâå ó ïðîñòîðó ñà áà¼êîâíîì óïî-
òðåáíîì ÷àðîáíîã áðî¼à ñåäàì:
Íà òðàâíîì áðè¼åãó, íàä ñåäàì âîäà
Ãðîìîâíèê Ïåðóí âëàäà,
Ëàãàíî äðè¼åìà è æåçëî ñïóøòà
È ñè¼åäà ìó ãëàâà ïàäà.
Ïåðóíó íà ãîçáè ïåâà¼ó ïåñìå êðèëàòè áîãîâè. Èàêî èñòðîøåí, îí íè¼å
ñâðãíóò ñà òðîíà, îí óæèâà ó îäìîðó, áåç îáàâåçà. Œåãîâ ¼å æèâîò óæèâàœå ó
ïëîäîâèìà ñïîêî¼íå çðåëîñòè.
64 ÄÅ£ÀÍ À£ÄÀ×Ȏ

Âëàäèìèð Íàçîð ó äóãà÷êî¼ ïåñìè Ïåðóí êî¼à ¼å äåî öèêëóñà „Áîãîâè“

èç çáèðêå Ñëàâåíñêå ëåãåíäå (1900) áîãîâèìà ïðåèñïèòó¼å ìîžè ãëàâíîãà áî-
ãà. Ó òðèäåñåò ãîäèíà äîöíè¼å íàïèñàíîì ïðåäãîâîðó îâî¼ çáèðöè, Íàçîð
ïèøå êàêî œîì íè¼å õòåî äà óñêðñíå íåøòî „ãîòîâî ìðòâî“, âåž äà ïðèêàæå
ñèëå ïðèðîäå è âå÷íó áîðáó äîáðà è çëà. Ó ïðèêàçó äðåâíîã âðåìåíà, Ïåðó-
íîâ ñâåò ¼å ñâåò ñóêîáà. Ó ïåñìè ×ðò, êî¼à ¼å äåî èñòîã öèêëóñà è ñëåäè
ïîñëå ïðâå ïåñìå, ïåñìå î Ïåðóíó, ãîâîðè ñå î ñèëè çëà êî¼å ñå ñïðåìà íà
ïîáóíó ïðîòèâ ãëàâíîã áîãà.
Ó ïåñìè Ïåðóí, Íàçîðîâ áîã ïîðó÷ó¼å ñâî¼èì âåðíèöèìà äà èõ íè¼å íà-
ïóñòèî, èàêî œåãîâî âðåìå ïðîëàçè, à ïðèáëèæàâà ñå ïðåâðàò ó êîìå žå ãåíå-
ðàöè¼à áîãîâà êî¼î¼ îí ïðèïàäà èçãóáèòè ìîž. Ñàêóïšà¼óžè ñâà ñëîâåíñêà
ïëåìåíà, îí èì ãàðàíòó¼å äà žå œåãîâ îäëàçàê áèòè ñàìî ïðèâèäàí. Îí òðà-
æè îä Ñëîâåíà äà ãà ñå ñåžà¼ó. Ïåðóí ïîêóøàâà äà çà áóäóžíîñò èçäå¼ñòâó¼å ó
äàòî¼, òåøêî¼ ñèòóàöè¼è, íà¼âèøå ìîãóžå. Îí ñà ñòàíîâèøòà ïðîøëîñòè ïðî-
ðî÷êè âèäè áóäóžíîñò, è ó êîëåêòèâíî ïàìžåœå æåëè äà óñàäè ìèñàî äà žå
ñâàêè áóäóžè óñïåõ Ñëîâåíà áèòè âåçàí è ñà œèì, äà žå è îíäà êàäà íå áóäå
ïðèñóòàí, îí ó÷åñòâîâàòè ó ïîáåäàìà ñëîâåíñêèõ ïëåìåíà, äîïðèíîñèòè œè-
õîâîì óñïîíó, òåðèòîðè¼àëíîì øèðåœó è ñëàâè.
ÍÅÌΎÍÈ ÁÎÃ. Ïàãàíñòâî ¼å çàìåíèëî õðèøžàíñòâî è ìîòèâ ñìåíå
ðåëèãè¼à, ñìåíå ñòàðèõ áîãîâà íîâèì áîãîâèìà è âåðîâàœèìà, ïðåäñòàâšà
ñå èç ïåðñïåêòèâå ñòàðå âåðå êàî ñëàášåœå è ïàä Ïåðóíà è äðóãèõ ñëîâåí-
ñêèõ áîãîâà. Âëàäèìèð Íàçîð ¼å ó ñâî¼î¼ ïåñìè ïðèêàçàî ¼îø óâåê ìîžíîã
áîãà êî¼è íàñëóžó¼å ñâî¼ ïàä è ñàçèâà öåî íàðîä äà áè ìó ñàîïøòèî êàêî ¼å
äîøëî âðåìå ïðîìåíà, àëè è îáåžàî äà žå áèòè óç œåãà. Î áîãó êî¼è ¼å âåž
ïàî ãîâîðå Õëåáíèêîâ, Ìèîäðàã Ïàâëîâèž è Ðàñòêî Ïåòðîâèž, êîä êîãà ñå
Ïåðóí ¼àâšà è ó òðåíóöèìà ìîžè è íàêîí ïàäà.
Õëåáíèêîâ ó ïåñìè Ïåðóíó áîãà ïîäñåžà íà ïàä, áàöàœå ó ðåêó Ĝåïàð.
Ïðèëèêîì õðèñòè¼àíèçîâàœà äðåâíå Ðóñè¼å, êíåç Âëàäèìèð ¼å ó Êè¼åâó áàöèî
ó Ĝåïàð äðâåíè êèï Ïåðóíà. Íåêå äåòàšå î èçãëåäó áîãà Õëåáíèêîâ ¼å ïðåó-
çåî èç Ïîâåñòè äðåâíèõ ëåòà (980 ãîäèíå) ó êî¼èìà ¼å çàïèñàíî êàêî ¼å îí áèî
äðâåí, œåãîâà ãëàâà ñðåáðíà, à áðê çëàòàí. Ðåêà Ĝåïàð ñå ïðîâëà÷è êðîç öåëó
ïåñìó. Õëåáíèêîâ, íà¼ïðå, ñïîìèœå îáàëå êî¼å äîäèðó¼å êèï, ¼àñòðåáà êî¼è ëåò
íàä ðåêîì, ðèáå è ëàáóäîâå êî¼è ñó ñà œèì äîëàçèëè ó äîäèð, ïîäñåžà¼óžè
Ïåðóíà íà œåãîâî ïëîâšåœå Ĝåïðîì è œåãîâ ïàä. Íåêàäàøœè áîã êàî áåñ-
ïîìîžíî áðâíî ïëîâè ðåêîì. Ó ïåñìè Õëåáíèêîâà, Ïåðóíà ïåñíèê ïèòà – íè¼å
ëè Âëàäèìèð ïîäàðèî Ðîãíåäè, ñâî¼î¼ æåíè, äóãà÷êè çëàòíè áðê. Ó ïðåïëèòà-
œó ðàçëè÷èòèõ âðåìåíñêèõ ñëî¼åâà, êîìáèíó¼ó ñå ñà÷óâàíè îäëîìöè ñåžàœà
íà äðåâíîã áîãà è òàäàøœå ïîëèòè÷êå îêîëíîñòè. Ó êîíòåêñòó ñóêîáà Ðóñè¼å
ñà £àïàíîì (ó ïåñìè ñå ïîìèœå Öóñèìà), èñêàçó¼å ñå íàäà äà žå Ïåðóí îá¼åäè-
íèòè ìëàäå è äàòè èì íîâó ìîž. Ïîäñåžà¼óžè Ïåðóíà (íèñè ëè, íè¼å ëè...) íà
áèâøó ìîž, îí êàî äà ãà ïîçèâà äà ñå ïðèñåòè ñåáå è îáíîâè ìîž. Ó íåîëîãè-
çìó ó ïðåòïîñëåäœåì ñòèõó ïåñìå, ó ðå÷è „Ïåðóíåïð“, ïåñíèê ñïà¼à Ĝåïàð
ñà Ïåðóíîì. Ôèëîíîâ ¼å èëóñòðîâàî ïåñìó Ïåðóíó Õëåáíèêîâà.
 ÏÐÅÄÑÒÀÂÅ ÏÅÐÓÍÀ Ó ÑËÎÂÅÍÑÊÈÌ ÊŒÈÆÅÂÍÎÑÒÈÌÀ XX ÂÅÊÀ 65

ÈÇÃÓÁŠÅÍÀ ÂËÀÑÒ. Áîã êî¼è âèøå íåìà âëàñòè ìîæå ñàìî äà ¼å ñå

ñåžà è äà æàëè çà œîì. Äðóãà ¼å ìîãóžíîñò çà áèâøå ìîžíèêå ïîìèðåœå ñà
ãóáèòêîì íåêàäàøœå ìîžè.
Ó äðóãîì äåëó Áóðëåñêå ãîñïîäèíà Ïåðóíà áîãà ãðîìà, Ïåðóí ¼å îäáà÷å-
íè áîã êî¼è ó ïàêëó ïñó¼å áîãîðîäèöó è ñâ. Èëè¼ó è æàëè ñå êàêî ¼å ïîêðàäåí.
Èàêî ¼å î÷èãëåäíî ïðèñóòíà è àëóçè¼à íà äàíòåîâñêè ðàçãîâîð ñà ãðåøíèöè-
ìà èç àäà, ó ðàçãîâîðó áîãîðîäèöå ñà Ïåðóíîì îãëåäà¼ó ñå è ìîòèâè ïåñàìà î
ñèëàñêó áîãîðîäèöå ó ïàêàî. Òåìó Áîãîðîäèöå ó ïàêëó Ðàñòêî Ïåòðîâèž ¼å
ïðåóçåî èç íàðîäíèõ ïåñàìà êëàñè÷íèõ Âóêîâèõ çáèðêè, êî¼å äóãó¼ó àïî-
êðèôíîì ñïèñó Õîä Áîãîðîäèöå ïî ìóêàìà. Ó ïåñìè èç Öðíå Ãîðå (Âóê II, 4)
Îãœåíà Ìàðè¼à ïðåêî ðà¼à äîñïåâà ó ïàêàî è òàìî ñàçíà¼å çà ãðåõîâå ãðå-
øíèêà (À¼äà÷èž: 246).
Ñâî¼å äîáðî ïîçíàâàœå îâîã ìîòèâà Ïåòðîâèž ¼å èñêîðèñòèî èñïðåïëåâ-
øè ãà ñà íèçîì äðóãèõ ìîòèâà. Îñåžàœå íåìîžíå îáåñòè ó ðå÷èìà Ïåðóíà
ïðåïëèžå ñå ñà ñåžàœåì íà íåêàäàøœó ìîž, à œåãîâà ñðŸáà ïðåëàçè ó ðàñòó-
æåíîñò. Îí ñå ïðèñåžà êàêî ¼å èìàî è äèâàí ñïîìåíèê ó Íîâãîðîäó: „òåëî îä
õðàñòà, ãëàâà îä ñðåáðà, áðàäà îä çëàòà, ó ¼åäíî¼ ðóöè êðåìåí êàî ìóœà, íà
äðóãî¼ ðóöè ñîêî! È âàòðà óâåê ãîðè à êîä êàïèøòà ïðèíîñå âîëîâå è õðè-
øžàíå. Êàêî ¼å ïðè¼àòàí äèì êðâè; è ñðåáðíå íîçäðâå øèðè! Êàä åòî òè íåêîã
ïîïà Àêóìà; ïîï íàðåäè äà ñå èäîë áàöè ó Âîëõîâó. Âóêó êèï ïî áëàòó, è ¼îø
ãà òóêó è øèáà¼ó êàíŸè¼àìà. Çàëóä èç õðàñòîâèíå âè÷å ñâåòè äóõ: Î, òåøêî
ìåíè; î, òåøêî ìåíè!“
Ñðïñêè ïåñíèê Ìèîäðàã Ïàâëîâèž ó ïåñìè „Ïåðóíîâ îäëàçàê“ èç çáèð-
êå Íîâà ñêèòè¼à (1970) îïåâà êàêî ¼å íåêàäà Ïåðóí áèî ìîžàí.
âðõîâíè áîã íàì óñòóïà ñâî¼å îáëàñòè
è ìàœå ñå ÷ó¼ó œåãîâå ðå÷è
îñèì èç âåïðîâà êàä ðîêžó
è êîä âóêîâà ïðå íî øòî ñàçðó.
Ïðàèñêîíñêè òðàãîâè âåçå áîãà è çâåðè, ñóãåðèñàíè ñòèõîâèìà, îñëàœà-
¼ó ñå íà çíà÷à¼íó ðàøèðåíîñò âåïðîâà è âóêîâà ó ñëîâåíñêèì, ïîñåáíî âóêî-
âà ó ñðïñêèì âåðîâàœèìà. Èàêî ðåêîíñòðóêöè¼å ñëîâåíñêå ðåëèãè¼å íå äà¼ó
ïîòâðäà Ïàâëîâèžåâèì ïåñíè÷êèì çàêšó÷èâàœèìà, îíà äåëó¼ó óâåðšèâî.
Ñèòóàöè¼à áîãà ïàëîã è èçãóášåíîã ìîžíèêà, ÷îâåêà è œåãîâó ñó¼åòíó æåšó
çà ìîžè íàâîäè äà ñå ãîðäî óïèòà î ñâî¼î¼ íåêàäàøœî¼ íåìîžè.
Íåìîž áîãà îãëåäà ñå ó íèïîäàøòàâàœó Ïåðóíà è íà êðà¼ó îäáàöèàœà
(îíäà ãà ãóðíå íèç âîäó íå÷è¼à íîãà). Ïåñíèê ïîñòàâšà ïèòàœå: Çàøòî ñìî
ìó áèëè âåðíè? Ìèîäðàã Ïàâëîâèž ó ñâî¼î¼ ïåñìè îñâåòšàâà ñòðàõ îä íåêà-
äàøœåã áîãà ó òðåíóòêó êàäà îí âèøå íè¼å ìîžàí. Èàêî ¼å âðåìå îïèñàíèõ
äîãàà¼à ó äàëåêî¼ ïðîøëîñòè Ñêèòà è Ñëîâåíà, ïåñíèê ¼å ìîãàî ó ïîäòåêñòó
äà áóäå óñìåðåí ïðîòèâ òîòàëèòàðíîã âëàäàœà ñàâðåìåíèõ (êîìóíèñòè÷êèõ)
âëàäàðà. Ïîêàçó¼å ñå äà ñâåìîžíè áîã-âëàäàð è íè¼å áèî òîëèêî ìîžàí, à èñ-
êàç ïåñíèêà, ìîæäà áè ìîãàî áèòè è ïðèêðèâíè ãëàñ ïîáóíå.
66 ÄÅ£ÀÍ À£ÄÀ×Ȏ

Îâ༠ïðèëîã ïîçíàâàœó ñëîâåíñêå ìèòîëîãè¼å ó êœèæåâíèì òåêñòîâè-

ìà ñëîâåíñêèõ àóòîðà ïðåäñòàâšà ðåçóëòàò èñòðàæèâàœà, êî¼à, çà÷óäî íèñó
ïðèâëà÷èëà ïàæœó èñòîðè÷àðà è òóìà÷à êœèæåâíîñòè. Î îáîäíèì àñïåêòè-
ìà òåìå, î ñëîâåíñêî¼ èäå¼è, î êœèæåâíîñòè è ìèòîëîãè¼è, êœèæåâíîñòè è
ôîëêëîðó, ïèñàíî ¼å ìíîãî è ó ðàçëè÷èòèì ïåðèîäèìà, àëè ìåñòî ñëîâåíñêîã
ïàíòåîíà, ñâàêàêî çàñëóæó¼å è âåžó ïàæœó. Ó îâîì ðàäó èíòåðåñîâàœå ¼å
áèëî óñìåðåíî êà ïðåëàìàœó ìèòîëîøêå ñëèêå âëàñòè ó äàâíèíè è âàíâðå-
ìåíèõ èñêàçà î âëàñòè. Ïîèìàœå ìîžè óâîåœåì âèøå âðåìåíñêèõ ïëàíîâà
è œèõîâèì óïëèžå ïðåäñòàâå î ñòàðèíè ñà ïðåäñòàâàìà ïîçíè¼èõ ïåðèîäà.
Íè¼å íóæíî äà áèòè ñâåñòàí òå èãðå ïðåïëèòàœà çíà÷åœà äà áè ó÷åñòâîâàëè
ó ïðåïîðààœó ó òåêñòó ïðåäñòàâšåíîã ñâåòà. È ÷èòàëàö êî¼è íè¼å èìàî äè-
ðåêöè¼ó äà ñå òåêñò îäíîñè íà íåøòî âàí ïðèêàçàíîã ñâåòà ìîæå äà ïðèìà
òåêñò è ó œåãîâî¼ âàíâðåìåíîñòè. Áîã êî¼è ãóáè ñèëó ìîæå áèòè è ïîìèðåíè
ñèëíèê êî¼è çíà äà œåãîâî âðåìå íåóìèòíî ïðîëàçè èëè ñèëíèê êî¼è ó òðå-
íóòêó ãóášåœà ìîžè ïîêàçó¼å íà¼âåžè áåñ è âîšó çà ìîž. Äâîñòðóêè ãîâîð î
òà¼íè ìîžè è ñëàášåœà ìîžè, î òî¼ èçìåíè ïîãëåäà íà ñâåò âåçàí ¼å çà ñàìó
ïðîìåíó ïîëîæà¼à ó ñâåòó.

ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ
À¼äà÷èž, Äå¼àí: Ïðåäñòàâà î õðèøžàíñêîì ïàêëó, Ïðèëîçè ïðîó÷àâàœó ôîë-
êëîðà áàëêàíñêèõ Ñëîâåíà, Áåîãðàä, 2004, 244-250.
Ãðèãîðüåâ, Âèêòîð È.: Ñëîâî è ìèôîòâîð÷åñòâî, ßçûêè ðóññêîé êóëüòóðû,
Ìîñêâà, 2000, 250-265.
£îâèž, Áî¼àí: Ïðîáëåì ïðèìèòèâèçìà ó ñðïñêî¼ êœèæåâíî¼ ïåðèîäèöè
àâàíãàðäîã ðàçäîášà, Ñðïñêà àâàíãàðäà ó ïåðèîäèöè, óð. Â. Ãîëóáîâèž,
Ñò. Òóòœåâèž, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò, Áåîãðàä, 1996.
Êðœåâèž, ÕàòèŸà: Ó ïðàñëîâåíñêèì ïå¼ñàæó Ðàñòêà Ïåòðîâèžà. Åñå¼è î íà-
ðîäíî¼ óìåòíîñòè, Óòâà çëàòîêðèëà. Äåëî, òâîðíîñò, òðàäèöè¼å, 1997,
233-281.
Ëåííêâèñò, Áàðáàðà: Ìèðîçäàíèå â ñëîâå: Ïîýòèêà Âåëèìèðà Õëåáíèêîâà,
ÑÏá, 1999.
Êàöèñ, Ëåîíèä; Îäåññêèé, Ìèõàèë: „Ïîýòèêà ’ñëàâÿíñêîé âçàèìíîñò蒓 â
òâîð÷åñòâå Â. Â. Õëåáíèêîâà è Â. Â. Ìàÿêîâñêîãî.
 ÏÐÅÄÑÒÀÂÅ ÏÅÐÓÍÀ Ó ÑËÎÂÅÍÑÊÈÌ ÊŒÈÆÅÂÍÎÑÒÈÌÀ XX ÂÅÊÀ 67

Dejan Ajdaèiæ

DEPICTIONS OF PERUN IN SLAVIC LITERATURES

OF THE XX CENTURY

Summary

In the XIX and the XX century, after the mythological research of a succession of folklorists
and historians of religion, Slavic gods have become protagonists of literary adaptations. The re-
turn into past by means of literature was not merely archaeological digging among the remains of
a vanished culture nor toying with the fear of demonic creatures, but also a search for the primeval
and eternally live old and also new meanings of the mythical image of the world. The literary
depictions of Perun also reflect a love for the most ancient remains of their own national and
transnational history and spirituality, as well as a feeling of a close relationship among the Slavic
peoples, expressed by a reminder of a period of shared life. The author points out and elucidates
poems by Russian, Croatian and Serbian poets Petar Buturlin, Sergej Gorodeckij, Velimir Hlebnikov,
Vladimir Vidriæ, Vladimir Nazor, Desanka Maksimoviæ, Miodrag Pavloviæ, and the work „Burleska
gospodina Peruna boga groma” by Rastko Petroviæ.
In this text, the main interest was concentrated on the vision of god Perun in light of time-
less statements of power (powerful god, weakened god, powerless god, lost power). A god losing
power can be a resigned ruler who knows that his time is inevitably passing or a ruler who, at the
moment of losing his supremacy, demonstrates his wrath and the will for power. The double
speech about the secret of power and its weakening, about that change of viewpoint, is connected
with the very change of the human position in the world.
68 ÍÀÄÀ ÌÈËÎØÅÂȎ-€ÎЀÅÂȎ
 ÏÐÎÆÈÌÀŒÀ ÆÀÍÐÎÂÀ ÓÑÌÅÍŠʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ È ÎÊÎ ŒÈÕ 69

ÓÄÊ

ÍÀÄÀ ÌÈËÎØÅÂȎ-€ÎЀÅÂȎ (Áåîãðàä)

Ïðîæèìàœà æàíðîâà óñìåíå

êœèæåâíîñòè è îêî œèõ

ÑÀÆÅÒÀÊ: Àóòîðêà äà¼å îñâðò íà äîñàäàøœå ïðèëàçå òåîðè¼è óñìåíèõ

æàíðîâà. Îâè ïðèëàçè ñó ñå îêðåòàëè íå ñàìî ïîåòèöè, âåž è ëèíãâèñòèöè,
ìèòîëîãè¼è, èñòîðè¼è, àëè è îáëàñòèìà òçâ. íåâåðáàëíå êîìóíèêàöè¼å. Ó
äðóãîì äåëó ðàäà àóòîðêà ïðîó÷àâà ïðîæèìàœå êëàñè÷íèõ æàíðîâà
ïðèõâàžåíèõ ó ôîëêëîðèñòèöè, çàêšó÷ó¼óžè äà, ïîøòî ñèñòåì óñìåíå
êœèæåâíîñòè ôóíêöèîíèøå çàõâàšó¼óžè ôîðìóëàòèâíèì ñâî¼ñòâèìà, ìîæå
ñå ñàãëåäàâàòè êàî ìåóîäíîñ äèíàìè÷êèõ, ïîëèâàëåíòíèõ ñòðóêòóðà
ñïðåìíèõ äà óïè¼ó ñèæå¼íó ãðàó êî¼à ïîñòà¼å çà¼åäíè÷êà ñâî¼èíà ðàçëè÷èòèõ
æàíðîâà.
ʊÓ×ÍÅ ÐÅ×È: æàíð, ôîðìóëàòèâíîñò, ôîëêëîðèñòèêà, ïîåòñêî-
-ôîëêëîðíè ñèñòåì.

Äà áè ce óîïøòå ìîãëî ãîâîðèòè î ìåóæàíðîâñêèì ïðîæèìàœèìà y

ñðïñêî¼ íàðîäíî¼ êœèæåâíîñòè, íåîïõîäíî je äàòè ¼åäàí êðàòàê îñâðò íà äî-
ñàäàøœå ïðèëàçå òåîðè¼è óñìåíèõ æàíðîâà, óòîëèêî ïðå øòî öåëà ¼åäíà ãðà-
íà ñàâðåìåíå ôîëêëîðèñòè÷êå íàóêå èìà òåíäåíöè¼ó êà ïîòïóíîì óêèäàœó
ïî¼ìà æàíðà êàî ëèòåðàðíå êàòåãîðè¼å. Òàêî ce, ìà êîëèêî òî ÷óäíî èçãëåäà-
ëî, âðàžà íà ñàì ïî÷åòàê èñòðàæèâàœà óñìåíå óìåòíîñòè ðå÷è, ïî ñåáè ce
ðàçóìå, ïðèëàãîåí âèøåâåêîâíîì ðàçâî¼ó ðàçëè÷èòèõ íàó÷íèõ äèñöèïëèíà.
Îïøòå je ïîçíàòà è óñâî¼åíà ïðåòïîñòàâêà äà ce ðàíå ôàçå âåðáàëíîã
ôîëêëîðà îäëèêó¼ó ñèíêðåòèçìîì, íåðàñêèäèâîì âåçîì ñà íåâåðáàëíèì îá-
ëèöèìà êàî øòî ñó ìóçèêà, èãðà, ãåñòîâè, ìèìèêà, àëè è ìíîãå äðóãå âàíê-
œèæåâíå ñèòóàöè¼å (À. Âåñåëîâñêè,1 À. Ôàóåë2). Ïðèòîì ce ïîñåáíî íàãëà-
øàâà äà je îáðåäíîñò y íà¼øèðåì ñìèñëó ðå÷è, íå ñàìî êàî ñàêðàëíè ðèòóàë,
íåãî è êàî ñêóï ïðàâèëà ñâàêîäíåâèöå y àðõàè÷íèì äðóøòâèìà îñíîâà ñòâà-
ðàœà. Çàêîíèòîñòè æàíðà òàêî ïîñòà¼ó íåïîñðåäíè ïðîäóæåòàê ïðàâèëà ðè-

1
A. H. Âåñåëîâñêèé, Òðè ãëàâû ãà èñòîðè÷åñêîé ïîýòèêè – 1. Ñèíêðåòèçì äðåâíåé-
øåé ïîýçèè è íà÷àëà äèôôåðåíöèàöèè ïîýòè÷åñêèõ ðîäîâ, Èñòîðè÷åñêàÿ ïîýòèêà, Ëåíèí-
ãðàä, 1940, ñòð. 200-317.
2
Alastair Fowel, Kinds of Literature. An Introduction to the Theory of Genres and Modes,
Harvard Univesity Press, Cambridge, Mass., 1982.
70 ÍÀÄÀ ÌÈËÎØÅÂȎ-€ÎЀÅÂȎ

òóàëà, øòî èìà è íåïîñðåäíå âåçå ñà ìèòñêèì íà÷èíîì ìèøšåœà, àëè è ñà

óòâðåíèì íà÷èíîì ïîíàøàœà y îâî¼ èëè îíî¼ ñèòóàöè¼è. Àâåðèíöåâ, äà¼óžè
y òîì ñìèñëó äåôèíèöè¼ó òóæáàëèöå äîñëîâíî êàæå: „To je îíî øòî ce èçãî-
âàðà y ñèòóàöè¼è êîëåêòèâíå òóãå, îïøòå æàëîñòè, a èñêàçó¼å ce óç îäðååíå
ãåñòîâå, íïð., óäàðàœå y ãðóäè, èçãîâàðà ce ñà îäðååíîì èíòîíàöè¼îì, íàïå-
âîì...3 Íè ñèòóàöè¼à íè ãåñòîâè íå ìîãó ce èñêšó÷èòè èç êàðàêòåðèñòèêå
æàíðà...“4. (Êóðçè⠖ Í.Ì.-€.). Ñâàêè îä æàíðîâà îáðåäíå ïîåçè¼å ïðèëàãî-
åí je äàòî¼ ïðèëèöè, ïà ÷àê è óäàšàâàœåì îä îáðåäà, êðèòåðè¼óìè çà èäåí-
òèôèêàöè¼ó äà¼ó ce ïîìîžó âàíëèòåðàðíèõ îáåëåæ¼à, äà áè ïðåëàñêîì îáðåä-
íîñòè y äîœå ñëî¼åâå êàçèâàœà y ïðâè ïëàí äîøëà äî èçðàæà¼à è íîâà ìå-
ðèëà.
„Íîâà ôîëêëîðèñòèêà“ (òåðìèí je óñâî¼åí ñåäàìäåñåòèõ ãîäèíà ïðîøëîã
âåêà) je, ïàê, ñóïðîòñòàâšà¼óžè ce ïîñòî¼àœó æàíðà êàî ëèòåðàðíå êàòåãîðè-
¼å, ñàäà íå èñòðàæó¼óžè ãåíåòè÷êå óñëîâå çà œåãîâî ñòâàðàœå, âåž ïîñìàòðà-
¼óžè ïðîöåñ ñòâàðàœà ñâàêîã ïî¼åäèíà÷íîã óñìåíîã äåëà – ïîåíòó ñòàâèëà íà
„èçâîðíè êîíòåêñò“ y îêâèðó äðóøòâåíîã ïîíàøàœà, íàìåíå äåëà, œåãîâå
ïðàêòè÷íå ôóíêöè¼å, ñïî¼à ñà äðóãèì óìåòíîñòèìà, íà÷èíà œåãîâîã èçâîå-
œà, ïåâà÷åâå èëè êàçèâà÷åâå ìèìèêå, ãåñòîâà, ãëàñà, ðåöåïöè¼å ñëóøàëàöà.
Áàâèëà ce ñèòóàöè¼àìà äèðåêòíå êîìóíèêàöè¼å y „ìàœèì ãðóïàìà“ (Áåí
Àìîñ5, Ð. îðŸ6, Ê. ×èñòîâ7, X. Ñòðîáàõ8 , è äð.). Îâàêâà ñõâàòàœà, ìîæå ce
ðåžè, áèëà ñó, ñà ¼åäíå ñòðàíå, èçàçâàíà ïîòðåáîì äà ce óêèíå ïðèõâàòàœå
æàíðà êàî ñòàòè÷íå „êàíîíèçîâàíå“ êàòåãîðè¼å, a ñà äðóãå, ÷èœåíèöîì äà je
ñâå øòî ce îä âåðáàëíîã ôîëêëîðà ìîãëî íàžè íà òåðåíó ïðåäñòàâšàëî èëè
äåãåíåðàòèâíå ïðèìåðêå óñìåíå âðñòå, y ñìèñëó óìåòíîñòè ðå÷è, èëè œåí
„ïðåæèòàê“. Ïðåòïîñòàâšåíå, ðàçâè¼åíè¼å îáëèêå, àíòðîïîëîøêà øêîëà îò-
êðèâàëà je íà ïîäðó÷¼èìà ïëåìåíñêèõ çà¼åäíèöà Àìåðèêå, Àôðèêå èëè
Àóñòðàëè¼å, íà ïðèìåð.
Ó èñòîðè¼è óñìåíå ïîåòèêå ¼àñíî ce, ìåóòèì, ìîãó ïðàòèòè ïðèñòóïè
æàíðîâèìà êàî òðà¼íèì èëè èäåàëíèì îáëèöèìà. Œèõîâà ïîäåëà íà ëèðèêó,
åïèêó è äðàìó (ò¼. íà ëèðèêó, åïèêó, áàëàäó, ïðèïîâåòêå, ïðåäàœà è ìàëå

3
Ñ. Ñ. Àâåðèíöåâ, Ðèòîðèêà è èñòîêè åâðîïåéñêîé ëèòåðàòóðíîé òðàäèöèè, Ìî-
ñêâà, 1996, ñòð. 105.
4
Èñòî, âèä. ñòð. 205.
5
Dan Ben Amos, Toward a Definition of Folklore in Context, Journal of American Folklo-
re, 84, No 331, Austin, 1971, p. 3.
6
Robert A. Georges, From Folktale Reasearch to the Study of Narrative, Folk Narrative
Research, Helsinki, 1976, pp. 159-168. Àóòîð, çàïðàâî, èíñèñòèðà íà ïðåëàñêó ñà èñòðàæèâà-
œà êîíòåêñòà íà èñòðàæèâàœå ñàìå íàðàöè¼å.
7
Êèðèë Âàñèëåâè÷ ×èñòîâ, Ñïåöèôèêà ôîëüêëîðà â ñâåòå òåîðèè èíôîðìàöèè, Òè-
ïîëîãè÷åñêèå èñëåäîâàíèÿ ïî ôîëüêëîðó, Ìîñêâà, 1975, ñòð. 26-43. Æàíð je, ïî ×èñòîâó,
íåóñòàšåíà êàòåãîðè¼à. „Òåêñò“ ñå îáëèêó¼å ó íåïîñðåäíîì êîíòàêòó èíòåðïðåòàòîðà è ñëó-
øàëàöà ó ïðîöåñó êîìóíèêàöè¼å.
8
Hermann Strobach, Direktna usmena komunikacija kao bitno obilježje folklora, Narodna
umjetnost XIX, Zagreb, 1982.
 ÏÐÎÆÈÌÀŒÀ ÆÀÍÐÎÂÀ ÓÑÌÅÍŠʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ È ÎÊÎ ŒÈÕ 71

ôîëêëîðíå ôîðìå), äóã je ïîåòèöè ïèñàíå êœèæåâíîñòè y êî¼î¼ je íà¼áèòíè-

¼è òåêñò.9
Ôîëêëîðèñòè÷êå òåîðè¼å æàíðîâà íèñó ce, ìåóòèì, äðæàëå ñàìî ïîå-
òèêå ïèñàíå êœèæåâíîñòè, âåž ñó ce, âîäåžè ðà÷óíà î ñïåöèôè÷íîñòèìà óñìå-
íîã ñòâàðàœà, îáðàòèëå ðàçëè÷èòèì ïðàâöèìà y ëèíãâèñòèöè, ìèòîëîãè¼è,
èñòîðè¼è, àëè è äîìåíèìà „íåâåðáàëíå“ êîìóíèêàöè¼å. Îïøèðàí, àíàëèòè÷-
êè ïðåãëåä îâèõ ïðèñòóïà, ìàõîì îñëîœåí íà ïðîçíå âðñòå, äàî je àìåðè÷êè
íàó÷íèê Äàí Áåí Àìîñ10. Äîïóíèëè ñó ãà 1978. Ì. Áîøêîâèž-Ñòóëè,11 a 1994.
ãîäèíå Á. Ïóòèëîâ12. Óç óñëîâíî ïðèõâàòàœå Áåí Àìîñîâå òåðìèíîëîãè¼å,
ìîãëè áèñìî èõ ñâåñòè íà „êëàñèôèêàöèîíè“ ïðèñòóï (îäíîñè ce, çàïðàâî,
íà èñòîðè¼ñêî-ãåîãðàôñêè ìåòîä, çà êî¼è je áèòàí ñèæå¼íî-òåìàòñêè îáëèê è
ïîøòîâàœå ñïåöèôè÷íîñòè âðñòà); íà „åâîëóöèîíè“ (êî¼è ce çàâèñíî îä òî-
êà èñòîðè¼ñêîã ðàçâèòêà, íå íåãèðà¼óžè œèõîâó ïîñòî¼àíîñò, áàâè ïîñòåïå-
íèì ìàðãèíàëèçîâàœåì óëîãå æàíðîâà); íà „ôóíêöèîíàëèñòè÷êè“ (êî¼è óíîñè
äèíàìè÷êè àñïåêò y ïî¼àì æàíðà, è ðàçìàòðà ïîñåáíå ôóíêöè¼å êî¼å æàíð
äîáè¼à ñâî¼îì ìàòåðè¼àëèçàöè¼îì – ìàãè¼ñêó, äèäàêòè÷êó, äðóøòâåíó, ôóíê-
öè¼ó îá¼àøœàâàœà, èòä.); íà „ìîðôîëîøêî-ñòðóêòóðàëèñòè÷êè“ (ïî êîìå
îñíîâó æàíðà ïðåäñòàâšà äóáèíñêà ñòðóêòóðà êî¼à ce èñêàçó¼å îäíîñèìà èç-
ìåó íåïðîìåíšèâèõ êîìïîíåíàòà íàðàòèâà è œèõîâå îá¼åêòèâèçàöè¼å); íà
ïðèñòóï æàíðîâèìà êàî ðàçâî¼íèì îáëèöèìà (Genres as Evolving Forms –
History of Civilization Approach) óòåìåšåíèì íà ïîñåáíèì ñåìàíòè÷êèì ïî-
šèìà (ïðè ÷åìó òðàíñôîðìàöè¼à òå÷å îä ¼åäíîñòàâíèõ îáëèêà êà êîìëåê-
ñíèì è îäãîâàðà ðàçâèòêó ¼åçèêà); íà ïðèëàç æàíðîâèìà êàî „îáëèöèìà äèñ-
êóðñà“ (êî¼è æàíðîâå ñõâàòà êàî îíòîëîøêå åíòèòåòå óíóòàð êî¼èõ îäíîñè
èçìåó ¼åçèêà, ñèìáîëà è ñòâàðíîñòè îäðåó¼ó œèõîâå îñîáåíîñòè). Ïî ñåáè
ce ðàçóìå äà ñó êîíêðåòíè „òåêñòîâè“, èëè îñòâàðåœà, áèëî äà ñó ïîñìàòðà-
íè êàî ãîòîâè çàïèñè, èëè äà ñó ïðàžåíè y ïðîöåñó ñòâàðàœà y ëèòåðàðíî-
¼åçè÷êîì, êóëòóðíîì èëè äðóøòâåíî-èñòîðè¼ñêîì, åòíîëîøêîì, ïñèõîëî-
øêîì, èëè íåêîì äðóãîì êîíòåêñòó – îñíîâíà ãðàà çà èñòðàæèâàœå, øòî íå
çíà÷è äà je èñòîðè¼à òåêñòà ïðåïðåêà çà èñòðàæèâàœå èñòîðè¼å æàíðà. Ïóòè-
ëîâ je ñàñâèì y ïðàâó êàäà y æàíðó âèäè íàäíàöèîíàëíè ôåíîìåí, a íàöèî-
íàëíå æàíðîâñêå ñèñòåìå, ñà œèõîâîì „òèïîëîøêîì ñóêöåñèâíîøžó“ êàî
âàðè¼àöè¼å ñâåòñêèõ ñèñòåìà13. Ca Ëîòìàíîâîã ñòàíîâèøòà ôîëêëîðíè òåê-

9
Óï. ðàçìèøšàœà ôèíñêå ôîëêîðèñòêèœå Ñàòó Àïî, êî¼à ó ïðåäãîâîðó ñâî¼å êœèãå
The Narrative World of Finnish Fairy Tales (FF Communications No. 256, Helsinki, 1995) èñòè-
÷å çíà÷༠ñòàðèõ „êëàñè÷íèõ“ òåêñòîâà.
10
Folklore Genres, edited by Dan Ben Amos, Publications of the Amarican Folklore Soci-
ety, Bibliographical and Special Series, Volume 26, Austin-London, 1976 (Dan Ben Amos, Intro-
duction, IX-XLV).
11
Maja Boškoviæ-Stulli, Usmena književnost, Povijest hrvatske književosti, knj. 1, Liber –
Mladost, Zagreb, 1978, ñòð. 21-48.
12
Á. H. Ïóòèëîâ, Ôîëüêëîð è íàðîäíàÿ êóëüòóðà, ÐÀÍ, 1994, 154-172.
13
Èñòî, ñòð. 156-157.
72 ÍÀÄÀ ÌÈËÎØÅÂȎ-€ÎЀÅÂȎ

ñòîâè ñó „óìåòíè÷êå ïî¼àâå ÷è¼å ñó ñòðóêòóðå óíàïðåä çàäàòå, è ñâåêîëèêè

ñêëîï äåëà îïðàâäàâà ñëóøàî÷åâî î÷åêèâàœå“14. Êîíêðåòíî êœèæåâíî îñòâà-
ðåœå ìîðà îäãîâàðàòè ïðàâèëèìà êîäà y äàòîì óìåòíè÷êîì ñèñòåìó15, èëè,
ðåêëà áèõ, ïðèëàãîàâàòè ce çàõòåâèìà ñàìîã óñìåíîã æàíðà êîìå îäðååíî
îñòâàðåœå ïðèïàäà. Òàêî ce ñòèæå äî ñàìå ñóøòèíå æàíðà, a äà ìó ce íå
îäðè÷å èñòîðè¼ñêà óñëîâšåíîñò, íèòè óìåòíè÷êà, êîìïîçèöèîíà ñòðóêòóðàë-
íîñò.
Ïîåòñêî-ôîëêëîðíè ñèñòåì ðàçëèêó¼å ce îä ïîåòñêîã ñèñòåìà ïèñàíå
êœèæåâíîñòè èçìåó îñòàëîã è ïî „¼åäíîñòàâíîñòè“ æàíðîâà êî¼è âåêîâèìà
ïîêàçó¼ó óñëîâíó ïîñòî¼àíîñò ñâî¼èõ ñòðóêòóðà è y ðàâíîòåæè ñà äèíàìèêîì
èìïðîâèçàöè¼å, óïðàâî ïîìîžó ôîðìóëà, îäðæàâà¼ó êîíòèíóèòåò óñìåíîã
ñòâàðàœà. Îâó êîðåëàöè¼ó ñó ìîæäà íà¼ïðîñòè¼å è í༼àñíè¼å îá¼àñíèëè, ¼îø
y ïðâî¼ òðåžèíè äâàäåñåòîã âåêà, Ðîìàí £àêîáñîí è ϼîòð Áîãàòèðåâ. Ïîä-
âëà÷åžè ïàðàëåëå èçìåó ¼åçèêà è ôîëêëîðà, íàãëàñèëè ñó äà je çà ôóíêöèî-
íèñàœå ¼åäíîã ñèñòåìà íà¼áèòíè¼è îäíîñ èçìåó íîðìå è îäñòóïàœà îä œå.
„Ó ôîëêëîðó je“, ïo œèìà, „îäíîñ èçìåó óìåòíè÷êîã äåëà è œåãîâå îá¼åê-
òèâèçàöè¼å (ò¼. òàêîçâàíèõ âàðè¼àíàòà òîãà äåëà y èçâîåœó ðàçëè÷èòèõ îñî-
áà) ïîòïóíî àíàëîãàí îäíîñó èçìåó langue è parole. Ïîïóò langue ôîëêëîð-
íî äåëî ïîñòî¼è èçâàí ïî¼åäèíèõ îñîáà...è ñàìî je êîìïëåêñ îäðååíèõ íîð-
ìè è ïîäñòèöà¼à, ïîäëîãà æèâî¼ òðàäèöè¼è êî¼ó èçâîà÷è îñòâàðó¼ó êèžåíèì
èíäèâèäóàëíèì ñòâàðàëàøòâîì, êàî øòî ñòâàðàîöè parole ïîñòóïà¼ó ñà lan-
gue“. Êîìïîçèöèîíå ñòðóêòóðå ñó „ñ ¼åäíå ñòðàíå ìîžàí îñëîíàö òðàäèöè¼å,
a c äðóãå (øòî je ñ ïðâèì óñêî ïîâåçàíî) äåëîòâîðíî ñó ñðåäñòâî èìïðîâèçà-
òîðñêå òåõíèêå“16. Íà äðóãîì ìåñòó, £àêîáñîí žå ïîñåáíî ïîäâóžè äà „ñîöè-
¼àëèçîâàíè äåëîâè ìåíòàëíå êóëòóðå, êàî øòî je ¼åçèê èëè íàðîäíà ïðèïî-
âåòêà ïîäëåæó ñòðîæè¼èì è óíèôîðìíè¼èì çàêîíèìà, íåãî îáëàñòè y êî¼èìà
ïðåîâëàó¼å èíäèâèäóàëíî ñòâàðàëàøòâî“17.
Äàšà ðàçìàòðàœà î ïîñòî¼àœó æàíðîâà y óñìåíî¼ êœèæåâíîñòè, áèëà áè,
÷èíè ìè ce, ðàçáè¼àœå îòâîðåíèõ âðàòà. Ñàâðøåíî je ¼àñíî äà ñó Øàõíàìå,
Ðàìà¼àíà è Ìàõàáõàðàòà, Èëè¼àäà è Îäèñå¼à, Íèáåëóíçè è Ïåñìà î Ðîëàíäó è
Ñèäó, Áåîâóëô èëè ñðïñêà êîñîâñêà åïèêà – æàíðîâè ìîäåëè åïñêèõ òåìàò-
ñêèõ ñòðóêòóðà ïðèìåðåíèõ âðåìåíó y êîìå ñó íàñòà¼àëè, è äà ïðåäñòàâšà¼ó
âèäšèâè è îïèïšèâè êîíòèíóèòåò ïîñòî¼àœà åïñêîã óñìåíîã æàíðà òîêîì âå-
êîâà. Êàî Ÿããî è çàïèñè ñòàðîåãèïàòñêèõ áà¼êè, è èíäè¼ñêèõ y Ïàí÷àòàíòðè, è
ñðåäœîâåêîâíèõ y Ïåíòàìåðîíó, è ñðïñêèõ îä ñðåäœåã âåêà äî Âóêîâå çáèðêå,
¼åñó ïðåäñòàâíèöè áà¼êè è óêàçó¼ó íà êîíòèíóèòåò æàíðîâñêèõ íîðìè.

14
J. M. Lotman, Struktura umetnièkog teksta, Nolit, Beograd, 1976, ñòð. 370.
15
Âèä. Ìèð¼àíà Äåòåëèž, Óðîê è íåâåñòà. Êà ïîåòèöè åïñêå ôîðìóëå, Ïîñåáíà èçäà-
œà ÑÀÍÓ, Áàëêàíîëîøêè èíñòèòóò, êœ. 64, Áåîãðàä, 1996, ñòð. 106.
16
Roman Jakobson i Pjotr Bogatirjov, Folklor kao naroèit oblik stvaralaštva, Usmena knji-
ževnost, Izbor studija i ogleda, prir. dr Maja Boškoviæ-Stulli, Školska knjiga, Zagreb, 171, ñòð. 21
è 27.
17
Roman Jakobson, O ruskim bajkama, Lingvistika i poetika, Nolit, Beograd 1996, ñòð. 42.
 ÏÐÎÆÈÌÀŒÀ ÆÀÍÐÎÂÀ ÓÑÌÅÍŠʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ È ÎÊÎ ŒÈÕ 73

To, ìåóòèì, íå çíà÷è äà ce îíå íå ìåœà¼ó. He ñàìî ïî ïðèíöèïèìà

èñòîðèçìà, âåž è ñà ñòàíîâèøòà ñòðóêòóðíî-ñåìèîòè÷êîã ïðèëàçà, åâîëóöè-
¼à ôîëêëîðíî-ïîåòñêîã ñèñòåìà je íåìèíîâíîñò áåç êî¼å ce öåî ñèñòåì ãàñè.
Ðàäè ce çàïðàâî î òàíàíî¼ èãðè ñòàðîã è íîâîã êî¼à òðà¼å ñòîëåžèìà. Ïðèòîì
óñëîâíî èçäâà¼àìî äâå êàòåãîðè¼å ïðîìåíà íà õè¼åðàðõè¼ñêî¼ ëåñòâèöè:
1. Ïðîìåíå êî¼å ce äîãàà¼ó y òîêó èñòîðè¼ñêîã ðàçâî¼à, êàäà äîëàçè äî
êîíôðîíòàöè¼å äâà, èëè âèøå æàíðîâñêèõ ñèñòåìà, íà ïðèìåð ëèðñêîã, åï-
ñêîã è äðàìñêîã, ïðè ÷åìó äîëàçè äî ïðîæèìàœà èç êîãà íàñòà¼å íîâè æàí-
ðîâñêè ñèñòåì, êî¼è je ïðèçíàò îä òðåíóòêà êàäà óñïîñòàâšà ñâî¼å íîðìå –
ïðèìåð áàëàäå;
2. Ïðîìåíå êî¼å íàñòà¼ó y îêâèðó ¼åäíîã æàíðà êî¼è çàäðæàâà îñíîâíå
êîíñòàíòå, àëè çàõâàšó¼óžè ïðîïóñòšèâîñòè ñâî¼èõ ãðàíèöà ïðèõâàòà ïî¼å-
äèíå ñòâàðàëà÷êå îáðàñöå, êàêî íà íèâîó ñàäðæèíñêèõ òàêî è íà íèâîó
èçðàæà¼íèõ îáëèêà, âèðòóåëíî ïðèñóòíèõ y öåëîêóïíîì òðàäèöè¼ñêîì ôîíäó.
Îâàêâà ïîäåëà íàì ce íàìåòíóëà êàêî ïóòåì òèïîëîøêèõ ñïåêóëàöè¼à è
ñåêóíäàðíå ëèòåðàòóðå, òàêî è íà îñíîâó ïðîìàòðàœà êîíêðåòíå ãðàå.
Îâ༠ðàä ce íå áàâè ãåíåçîì æàíðîâà, íèòè òðàãàœåì çà œèõîâèì ðèòó-
àëíî-ìèòîëîøêèì êîðåíèìà.18 Îïðåäåëèëè ñìî ce çà ïîñìàòðàœå ïîìåíóòå
äðóãå êàòåãîðè¼å ïðîìåíà, çà ïðàžåœå ïðîæèìàœà „êëàñè÷íèõ æàíðîâà“ ïðè-
õâàžåíèõ êàî òàêâèõ y íàóöè î ôîëêëîðó. Ïðèñòóï je èíäóêòèâàí, è àêî áè-
ñìî èñêîðèñòèëè äåôèíèöè¼ó Îñâàëäà Äèêðîà, ìîãàî áè ce ñìàòðàòè çàñíî-
âàíèì „íà ïîñìàòðàœó åíòèòåòà ñòðóêòóðå“ („entité de la structure“)19, øòî íå
çíà÷è äà ce y ïîòïóíîñòè çàíåìàðó¼å ìîòèâñêî-òåìàòñêè, è èäå¼íî-èñòîðè¼-
ñêè ïðèñòóï. Ïîêóøàëè ñìî äà ïðàòèìî ïðîöåñå êîðåëàöè¼à, íà êîíêðåòíèì
„òåêñòîâèìà“, çàïèñàíèì y îäðååíîì âðåìåíñêîì ïåðèîäó è âèäîâå ïðîìå-
íà êî¼å y œèìà íàñòà¼ó.
Çà ïðîæèìàœå èçìåó æàíðîâà âåîìà je âàæíà òçâ. ôîðìóëàòèâíîñò êàî
ïîñåáíî ñâî¼ñòâî óñìåíå êœèæåâíîñòè äà ñòâàðà ôîðìóëå – ïîëèâàëåíòíå,
äèíàìè÷êå ñòðóêòóðå è äà òàêî ôóíêöèîíèøå. Ðàçëè÷èòîã îáèìà, ïðåäñòà-
âšà¼óžè è íà¼ìàœå ðèòìè÷êå, ëåêñè÷êå è ñèíòàêñè÷êå ìîäåëå, àëè è ÷èòàâå
íàðàòèâíå öåëèíå, îâå ñòðóêòóðå ÷èíå êîìïîçèöè¼ó íå ñàìî ¼åäíîã îñòâàðå-
œà, âåž è ¼åäíîã èëè âèøå æàíðîâà. Íà œèìà ïî÷èâà ¼åçèê òðàäèöè¼å, œåíà
óñìåíà ïîåòñêà ãðàìàòèêà. Ïîíàâšà¼óžè ce íåáðî¼åíî ïóòà, êàî îñíîâíî ñðåä-
ñòâî èñêàçèâàœà è óìåòíè÷êîã îáëèêîâàœà, îíå âàðèðà¼ó ñâî¼å ôóíêöè¼å çà-
âèñíî îä æàíðà.20
18
Îâàêâèì ïðèëàçîì, ðåëåâàíòíèì è çà ïðîæèìàœå èçìåó æàíðîâà áàâè ñå Çî¼à Êà-
ðàíîâèž (ó ïîãîâîðèìà ñâî¼èõ àíòîëîãè¼à ñðïñêå ëèðñêå óñìåíå ïîåçè¼å è ñðïñêå ëèðñêî
åïñêå óñìåíå ïîåçè¼å, Ñâåòîâè, Íîâè Ñàä, 1996, ñòð. 251- 309, è 1998, ñòð. 222-281), êàî è
Šèšàíà Ïåøèêàí-Šóøòàíîâèž ó ñâî¼î¼ êœèçè Çì༠Äåñïîò Âóê – ìèò, èñòîðè¼à, ïåñìà,
Ìàòèöà ñðïñêà, Íîâè Ñàä, 2002.
19
Oswald Ducrot, Genres littéraires, y: Oswald Ducrot/Tzvetan Todorov, Dictionnaire
encyclopédique des sciences du language, Seuil, Paris, 1972, p. 197.
20
Óï. Íàäà Ìèëîøåâèž-€îðåâèž, îäðåäíèöà Ôîðìóëàòèâíîñò ó ðå÷íèêó: Ðàäìèëà Ïå-
øèž, Íàäà Ìèëîøåâèž-€îðåâèž, Íàðîäíà êœèæåâíîñò, Òðåáíèê, Áåîãðàä, 1997, ñòð. 254-255.
74 ÍÀÄÀ ÌÈËÎØÅÂȎ-€ÎЀÅÂȎ

Ìîãëè áèñìî ðåžè äà ñó ïî¼àâó ôîðìóëàòèâíîñòè, èçâàí ðàçìàòðàœà

œåíå óìåòíè÷êå óëîãå, ñâàêè íà ñâî¼ íà÷èí, y ñóøòèíè ïðàòèëè è Âëàäè-
ìèð Ïðîï21, ðàçìàòðà¼óžè ñòðóêòóðó áà¼êå, è Àëáåðò Ëîðä22, ïðîó÷àâà¼óžè
åïñêó ïåñìó. Ïðè òîì íå óëàçèìo òåðìèíîëîøêå ðàçëèêå y œèõîâèì ñòóäè-
¼àìà.
Îñíîâíà ðàçëèêà èçìåó ïî¼ìà „ôîðìóëà“ y øèðåì ñìèñëó (êàî öåí-
òðàëíå íàðàòèâíå ñõåìå, êî¼à ïîñòî¼è „ïî ñåáè“, àëè çàâèñè îä òåêñòà è êîí-
òåêñòà) è òåìàòñêèõ è ñèæå¼íèõ öåëèíà êî¼å ïðåëàçå èç äåëà y äåëî è êî¼å je
êîìïàðàòèâèñòèêà è èñòîðè¼ñêà ïîåòèêà íàçâàëà „ìèãðàöèîíèì ìîòèâèìà“
(æèâîòèœå ïîìîžíèöå, óáèñòâî áðàžå y íåçíàœó, ìóæ íà ñâàäáè ñâî¼å æåíå,
ïðîãîœåíà äåâî¼êà), ¼åñòå y ñàìîì ïðèëàçó. Ó ïðâîì ñëó÷à¼ó je íàãëàñàê íà
ñòðóêòóðè, y äðóãîì, íà ñàäðæèíè ñõâàžåíî¼ êàî íåçàâèñíî¼ öåëèíè, êî¼à íå
çàâèñè íè îä ¼åäíå äðóãå.23
Êàêî ce òåðìèí „ôîðìóëà“ óãëàâíîì óñòàëèî çà ïðîäóêòèâàí ìåòðè÷êî-
-àêóñòè÷íè, ñèíòàêñè÷êè îáðàçàö çà ñòâàðàœå íîâèõ ñòèõîâà (øòî je Ïåðè-
Ëîðäîâà äåôèíèöè¼à), èëè çà êðàžå ñèíòàãìàòñêå öåëèíå, îïðåäåëèëè ñìî ce
çà òåðìèí „íàðàòèâíè îáðàçàö“, êî¼è áè îáóõâàòèî Ëîðäîâ ïî¼àì òåìå è îä-
íîñèî ce íà „ãðóïå èäå¼à êî¼å ce ðåäîâíî êîðèñòå ïðè êàçèâàœó ïðè÷å y ôîð-
ìóëíîì ñòèëó...“, ïðè ÷åìó „ïîñòî¼å åëåìåíòè ðåäà è ðàâíîòåæå óíóòàð
òåìà“.24
Èñòèíè çà âîšó, ¼îø je Ãåçåìàí25 èñòðàæèâàî åïñêå „êîìïîçèöèîíå ñõå-
ìå“, Áðàóí26 – ñõåìå ðàäœå è ìîòèâñêå ëàíöå y óçðî÷íî-ïîñëåäè÷íîì îäíîñó
21
Â. ß. Ïðîïï, Ìîðôîëîãèÿ ñêàçêè, Academia, Ëåíèíãðàä, 1928 ( I èçä.).
22
Albert Bates Lord, The Singer of Tales, Harvard University Press, Cambridge, Mass.,
I960.
23
Ìèãðàöèîíå (èíòåðíàöèîíàëíå) „ìîòèâå“ ca áðî¼íèì ïàðàëåëàìà èçëîæèëè ñó íà¼-
ïîòïóíè¼å ó ñâî¼èì íàïîìåíàìà óç áà¼êå áðàžå Ãðèì Áîëòå è Ïîëèâêà ó èçäàœó îä 1913-1932
(Johannes Bolte, Georg Polivka, Anmerkungen zu den Kinder und Hausmärchen der Bruder Grimm).
Îáóõâàžåíè ìåóíàðîäíîì êëàñèôèêàöè¼îì ïðîçíå ãðàå, èñòîðè¼ñêî-ãåîãðàôñêîì ìåòîäîì,
îâè „ìîòèâè“ ïðåèìåíîâàíè ñó ó òèïîâå, äà áè Àíòè Àðíå, à çàòèì Ñòèò Òîìïñîí äåôèíè-
ñàî òèï êàî „òðàäèöèîíàëíó ïðèïîâåòêó ñàñâèì ñàìîñòàëíå åãçèñòåíöè¼å“ ó êî¼ó ce, óãëàâ-
íîì, ïî óòâðåíîì ïðàâèëó è ðàñïîðåäó óêëàïà¼ó ìîòèâè – îâäå íà¼ñèòíè¼è åëåìåíòè ó ïðè-
ïîâåöè, êî¼è ce, òàêîå ñàìîñòàëíî, îäðæàâà¼ó ó òðàäèöè¼è (The Types of the Folktale, FF
Communications No. 74, Helsinki, 1928; è No. 184, Helsinki, 1961, 11. èçäàœå). Ñàì èíäåêñ
òèïîâà, êàî è ðàñïðàâå î ïî¼åäèíèì òèïîâèìà ïîêàçàëå ñó è œèõîâó ðàñïðîñòðàœåíîñò ó
ðàçëè÷èòèì æàíðîâèìà. Ó èñòî âðåìå, ïðèõâàòà¼óžè ïîñòî¼àœå òèïà ñàìî êàî ñòðóêòóðå ó
îêâèðó öåëå âðåòå (îäðååíî – áà¼êå), à íå ¼åäíå ïðèïîâåòêå, Âëàäèìèð Ïðîï îá¼àâšó¼å
ñâî¼ó ÷óâåíó êœèãó î ìîðôîëîãè¼è áà¼êå.
24
Albert Â. Lord, Pevaè prièa I, Biblioteka XX vek, Idea, Beograd, 1990, ñòð. 127 è 166.
Ó ¼åäíîì êàñíè¼åì ðàäó, ïîä íàñëîâîì The Theme of the Witdrown Hero in Serbocroation Oral
Epic (îá¼àâšåíîì ó Ïðèëîçèìà çà êœèæåâíîñò, ¼åçèê, èñòîðè¼ó è ôîëêëîð XXXV, 1-2, 1969,
ñòð. 19), Ëîðä je óïîòðåáèî àäåêâàòíè¼è èçðàç çà òåìå: „íàðàòèâíè (ïðèïîâåäíè) îáðàñöè
(„Story Paterns“).
25
Gerhard Gezemann, Studien zur Südslavischen Volksepik, Reichenberg, 1926.
26
Das Serbokroatische Heldenlied, Opera Slavica I, Göttingen, 1961. Ñðïñêè ïðåâîä: Ñðï-
ñêîõðâàòñêà ¼óíà÷êà ïåñìà, Ñòóäè¼å î Ñðáèìà, Çàâîä çà óŸáåíèêå è íàñòàâíà ñðåäñòâà, Âó-
êîâà çàäóæáèíà, Ìàòèöà ñðïñêà, Áåîãðàä, 2004.
 ÏÐÎÆÈÌÀŒÀ ÆÀÍÐÎÂÀ ÓÑÌÅÍŠʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ È ÎÊÎ ŒÈÕ 75

y œèõîâîì îêâèðó, Øìàóñ27, ïîðåä ñèíòàêñè÷êî-ìîðôîëîøêèõ îáðàçàöà –

åïñêå ïîñòóïêå êî¼è ñëóæå èñêàçèâàœó ïîíàâšàíèõ ðàäœè è ñèòóàöè¼à28. Çà
ðàçëèêó îä Ëîðäà ñâè ñó ce îíè áàâèëè èäå¼íèì è èñòîðè¼ñêèì êîíòåêñòîì,
êàî è óìåòíè÷êîì ôóíêöè¼îì îâèõ îáðàçàöà. Ëîðä je íàãëàñàê ñòàâèî íà ñàì
ïðîöåñ ñïåâàâàœà íà òåðåíó, è íà ñâî¼ íà÷èí àíòèöèïèðàî ïîñòóëàòå „íîâå
ôîëêëîðèñòèêå“. Àêî ce, ìåóòèì, ïàæšèâî ïðîó÷è òåðìèíîëîãè¼à y öåëî¼
ãðàíè ïðîó÷àâàœà óñìåíå åïñêå òåõíèêå, äîëàçè ce äî çàêšó÷êà äà ce èçà
ðàçëè÷èòèõ òåðìèíà ìàõîì êðè¼ó èñòè ïî¼ìîâè (Ëîðäîâà òåìà îäãîâàðà Ãå-
çåìàíîâî¼ „êîìïîçèöèîíî¼ ñõåìè“, èëè Áðàóíîâîì ñõåìè ðàäœå, øàáëîíè-
çèðàœó œåíîã òîêà. Ïðåóçèìà¼óžè îä Ëîðäà òåðìèí „íàðàòèâíè îáðàçàö“ êî-
¼èì je ïîêðèî ñâî¼ ïî¼àì „òåìå“ ïîêóøàëè ñìî äà óñêëàäèìî òåðìèíîëîãè¼ó,
çàäðæàâà¼óžè ïî¼àì äèíàìè÷íîñòè è ôëåêñèáèëíîñòè, êî¼è œåãîâ ïðâîáèò-
íè òåðìèí „òåìà“ îáóõâàòà. Ïîä òåðìèíîì „íàðàòèâíè îáðàçàö“ ïîäðàçóìå-
âàìî, äàêëå, è øèðå ìèñàîíå öåëèíå, êî¼å ce ïîíàâšà¼ó ñëóæåžè óñìåíî¼
èìïðîâèçàöè¼è, a ÷è¼à ñòðóêòóðà íå ìîðà äà áóäå îãðàíè÷åíà ïîñåáíîì ëåê-
ñèêîì è ñèíòàêñîì. Òàêî ñìî ìîãëè äà îáóõâàòèìî è ñòèõîâàíå è ïðîçíå
æàíðîâå óñìåíå óìåòíîñòè ðå÷è y êî¼èìà ce îâå ñòðóêòóðå óïîðåäî ïî¼àâšó-
¼ó, a äà èõ íå ëèøèìî èäå¼íîã è ñàäðæèíñêîã ïëàíà. Çàïðàâî, äà ïðàòèìî
ìåðó ïðèëàãîàâàœà ïî¼åäèíèõ òåìàòñêèõ è ñèæå¼íèõ öåëèíà è ïîñòóïàêà
ëèêîâà y ôîëêëîðíèì äåëèìà ðàçëè÷èòèõ æàíðîâà è îáðíóòî – äà ïîñìàòðà-
ìî è ïîíàøàœå ñàìîã æàíðà.
Óñëîâíî je ìîãóžíî ðàçëèêîâàòè äâà ìîäåëà:
1. Êàäà ce íàðàòèâíè îáðàñöè, êî¼è ñó, âåž ïîïóœåíè ïîäóäàðíîì ñè-
æå¼íîì ãðàîì, y öåëèíè èëè y ñåãìåíòèìà, ìîãó íàžè y ðàçëè÷èòèì æàíðî-
âèìà, òå ïðåäñòàâšà¼ó áëèñêå ñèæå¼íå âàðè¼àíòå, äðóãèì ðå÷èìà ïîñëåäœó
åòàïó y ìàòåðè¼àëèçàöè¼è íàðàòèâíîã îáðàñöà.
2. Êàäà ñó íàðàòèâíè îáðàñöè èëè œèõîâè äåëîâè èñïóœåíè ðàçëè÷è-
òîì ãðàîì.
Ïðè òîì ce ìîðà èìàòè íà óìó äà ce è îâè ìîäåëè èçìåó ñåáå ïðîæèìà-
¼ó, ñ òèì øòî ce y ïðâîì, ñèæå¼íà ãðàà ïðèìåœó¼å íà îäðååíå ëè÷íîñòè,
êî¼å ñó ce òîêîì âðåìåíà, çàâèñíî îä êóëòóðíîã è èñòîðè¼ñêîã îêðóæåœà,
óñòàëèëå êàî íîñèîöè ïîñòóïàêà çíà÷à¼íèõ çà òîê ðàäœå y ñâèì âàðè¼àíòàìà,
áåç îáçèðà íà æàíð y êîìå ce ïî¼àâšó¼ó.

27
Alois Schmaus, Formel und metrisch-syntaktishen Modell, Die Welt der Slaven V, 3-4,
1960. Prevod u knjizi Usmena književnost, izbor studija i ogleda, prir. M. Boškoviæ-Stulli, Za-
greb, 1971, ñòð. 145-156. Âèä. è Øìàóñîâå Studije î krajinskoj epici, Rad JAZU 297, Zagreb,
1953.
28
Î èñòîðè¼àòó íàñòàíêà è ðàçâî¼à òåîðè¼å ôîðìóëàòèâíîñòè, âèä. îïøèðíè¼å: M. Bo-
škoviæ-Stulli, Usmena književnost, Povijest hrvatske književnosti..., ñòð. 29-40; Zdeslav Dukat,
Homersko pitanje, Zagreb, 1985 (ïîñåáíî ñòð. 135-160); Íåíàä Šóáèíêîâèž, Òåîðè¼à ôîðìóëå
À. Á. Ëîðäà ó ñâåòëó ðóðàëíî-óðáàíèõ îäíîñà, Ìàêåäîíñêè ôîëêëîð, XXIV, 47, Ñêîï¼å, 1991,
ñòð. 115-122; Ì. Äåòåëèž, Óðîê è íåâåñòà..., ïîñåáíî íàïîìåíå íà ñòð. 18-22; Áîøêî Ñóâà¼-
Ÿèž, Î ïðèðîäè åïñêå ôîðìóëå, ʜèæåâíà êðèòèêà XXVII, Áåîãðàä, 1998, ñòð. 24-35.
76 ÍÀÄÀ ÌÈËÎØÅÂȎ-€ÎЀÅÂȎ

Í༼åäíîñòàâíè¼è ïðèìåð çà ïðâè ìîäåë ïðåäñòàâšà ïðåîáðàžàœå êðàò-

êå ñèæå¼íå öåëèíå èç ïðîçíîã y ñòèõîâàíè îáëèê è îáðíóòî. Òàêàâ je ñëó÷à¼
ñà ñèæåîì êî¼è y îêâèðó ëèðñêå ïåñìå îá¼àøœàâà äðõòàœå ëèøžà ¼àñèêå è
œåíó ¼àëîâîñò êëåòâîì Áîãîðîäèöå, íà íà÷èí íà êî¼è òî ÷èíå åòèîëîøêà ïðå-
äàœà èñòîã ñèæåà.29
Äðóãè ïðèìåð ce îäíîñè íà äâà èçðàçèòî êîìïàòèáèëíà æàíðà. Èñòî-
ðè¼ñêî ïðåäàœå è åïñêà ïåñìà ñâî¼ó ñèæå¼íó ãðàó î ðîåœó Ñèáèœàíèí
£àíêà – ïðèðîäíîã ñèíà Ñòåôàíà Ëàçàðåâèžà, çàñíèâà¼ó íà íàðàòèâíîì îáðà-
ñöó èíòåðíàöèîíàëíèõ åïñêèõ, ¼óíà÷êèõ áèîãðàôè¼à, è ïîðåêëî çíà÷à¼íîã
¼óíàêà âåçó¼ó çà ñëàâíîã, ïîïóëàðíîã îöà.30 Îä òðåíóòêà êàäà ce ïðèëàãîäå
èñòîðè¼ñêèì îêîëíîñòèìà îäðååíå ñðåäèíå, íå ìåœà¼ó ñâî¼å ãëàâíå ¼óíàêå.
Ñèæå âåçàí çà Âèñîêîã Ñòåôàíà êîìå ñó, íà êîíàêó y Áóäèìó , ìàŸàðñêà ãî-
ñïîäà, îï÷èœåíà œåãîâèì èçãëåäîì, ïîñëàëà ëåïîòó äåâî¼êó, ñà êî¼îì je çàè-
ìàî áëèçàíöå: £àíêà è £àœó ( êî¼à žå êàñíè¼å ðîäèòè „Ñåêóëó ñåñòðè÷èžà“),
ïîíàâšàžå ce è y îáëèêó ïðåäàœà è y îáëèêó åïñêå ïåñìå, ïðîäóæó¼óžè è
ðàçãðàœàâà¼óžè y òðàäèöè¼è ïîòâðó ãåíåàëîøêó ëèíè¼ó (îòàö-ñèí; ó¼àê-ñå-
ñòðèž).
Òðåžè ïðèìåð áè ce ìîãàî ñòàâèòè íà ãðàíèöó èçìåó äâà ïîìåíóòà
ìîäåëà. Ðàäè ce î æåíèäáè âèëîì êî¼à je y åïñêî¼ ïîåçè¼è, òàêîå, y ôóíêöè-
¼è ïîòâðèâàœà çíà÷à¼íîã (ñàäà íàòïðèðîäíîã) ïîðåêëà ïî¼åäèíèõ ¼óíàêà.
Ñòàðèíà Íîâàê ce æåíè âèëîì äà áè ce èç òîã áðàêà ðîäèî Ãðó¼èöà.31 Ðàçâèâ-
øè ce èç äåìîíîëîøêèõ ïðåäàœà î ñóñðåòó ÷îâåêà ñà âèëîì, ëèíè¼à ðàäœå
ïðàòè ÷îâåêîâî ïðèíóàâàœà âèëå äà ïîå ñà œèì (îäóçèìàœåì œåíèõ íàò-
ïðèðîäíèõ îáåëåæ¼à), ðîåœå ñèíà, œåãîâó ñâàäáó è ïîâðàòàê âèëå y œåí
ñâåò (êàäà ce äîìîãíå ñâî¼èõ àòðèáóòà). Ïðè òîì je y îáëèêó ëèðñêå ïåñìå è
áàëàäå ¼îø óâåê ãëàâíè íîñèëàö ðàäœå âèëà, äà áè y åïñêî¼ ïåñìè, ïðèâðå-
ìåíî, a y áà¼öè çàóâåê, ïîñòàëà ïîäðååíà ÷îâåêó, òå ãëàâíè íîñèëàö ðàäœå

29
Ñàáðàíà äåëà Âóêà ÊàðàŸèžà 1864-1964, êœèãà ÷åòâðòà, Âóê Ñòåô. ÊàðàŸèž, Ñðïñêå
íàðîäíå ï¼åñìå, êœ. I (1841), ïðèð. Âëàäàí Íåäèž, Ïðîñâåòà, Áåîãðàä. 1975, ïåñìà áð. 197.
Âàðè¼àíòå: Âóê Ñòåô. Êàðàöèž, Ñðïñêå íàðîäíå ï¼åñìå èç Õåðöåãîâèíå (æåíñêå), Áå÷, 1866,
áð. 273 (Ó äðæàâíîì èçäàœó èç 1898, êœ. V, áð. 273); ó ÷àñîïèñó ÊàðàŸèž 2, 1900, áð. 142;
âèä. Â. ×à¼êàíîâèž, Ðå÷íèê ñðïñêèõ íàðîäíèõ âåðîâàœà î áèšêàìà, Áåîãðàä, 1985 (ïîä îä-
ðåäíèöîì „£àñèêà“) è Branislav Krstiæ, Indeks motiva narodnih pesama balkanskih Slovena,
SANU, Beograd, 1984 (Religija, B/3, 5,1), ñòð. 43.
30
Ñàáðàíà äåëà Âóêà ÊàðàŸèžà..., êœ. XI/1-2, ïðèð. J. Êàøèž (Ñðïñêè ð¼å÷íèê 1852,
îäðåäíèöå: Âèñîêè Ñòåôàí è Ñèáèœàíèí £àíêî); è êœ. XVII, ïðèð. Ì. Ôèëèïîâèž (Åòíî-
ãðàôñêè ñïèñè, ñòð. 321-322). Âàðè¼àíòå: Â. Áîãèøèž, ϼåñìå èç ñòàðè¼èõ íà¼âèøå ïðèìîð-
ñêèõ çàïèñà (áóãàðøòèöå), ÑÓÄ, Áèîãðàä, 1898, ïåñìà áð. 8 – Äåñïîò Ñò¼åïàí Ëàçàðåâèž è
Ñèáèœêà ä¼åâî¼êà, ðîäèòåšè Ñèáèœàíèí £àíêà; ×óáðî ×î¼êîâèž, ϼåâàíè¼à öåðíîãîðñêà è
õåðöåãîâà÷êà, Ëà¼ïöèã, 1837, ïåñìà áð. 160. Îïøèðíè¼å î âàðè¼àíòàìà ïðåäàœà è ïåñàìà,
îäíîñèìà ñà Ñàâèíñêèì ëåòîïèñîì, ïîðåêëó ñðïñêîã ïðåäàœà èç ìààðñêîã î ðîåœó £àíî-
øà Õóœàäè¼à, èç øåñíàåñòîã âåêà, â. £åëêà Ðååï, Ñèáèœàíèí £àíêî. Ëåãåíäà î ðîåœó è
ñìðòè, Íîâè Ñàä, 1992.
31
Â. Áîãèøèž, ïàâ. äåëî, ïåñìà áð. 39 (Êàêî je Íîâàêó óòåêëà âèëà œåãîâà šóáîâöà).
Â. âàðè¼àíòå: Íàäà Ìèëîøåâèž-€îðåâèž, Çà¼åäíè÷êà ñèæå¼íî-òåìàòñêà îñíîâà íåèñòî-
ðè¼ñêèõ åïñêèõ ïåñàìà è ïðîçíå òðàäèöè¼å, Áåîãðàä, 1971, ñòð. 51-75 (Âèëà šóáîâöà).
 ÏÐÎÆÈÌÀŒÀ ÆÀÍÐÎÂÀ ÓÑÌÅÍŠʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ È ÎÊÎ ŒÈÕ 77

ïîñòàëî šóäñêî áèžå – ¼óíàê. Îä ðàâíîòåæå âàæíîñòè ¼åäíîã èëè äðóãîã àê-
òåðà çà òîê ðàäœå, ïðåðàñòàœåì ïàñèâíîã y àêòèâíè ëèê, è îáðíóòî, çàâèñè
êîìå žå æàíðó ñèæå ïðèïàñòè, ñ òèì øòî è ñàìè ëèêîâè äèêòèðà¼ó îáåëåæ¼à
æàíðà.32
£îø êàðàêòåðèñòè÷íè¼è ïðèìåð „íà ìåè“ äâà ìîäåëà je ñèæå êî¼è ïðî-
èñòè÷å èç âåðîâàœà äà ce ñàìî óçèèâàœåì šóäñêîã áèžà y òåìåšå íåêå
ãðàäœå, îíà ìîæå îäðæàòè, è êî¼è ce âåðáàëèçó¼å ïðå ñâåãà y âèäó äåìîíî-
ëîøêîã ïðåäàœà. Ó ïðåäàœó je ãëàâíè ëèê ìèòñêî áèžå êîìå ce ïðèíîñè
æðòâà, è ÷è¼è çàõòåâ òðåáà çàäîâîšèòè. Óñðåäñðåèâàœåì ïàæœå íà ñóäáè-
íó šóäñêîã áèžà êî¼å je æðòâîâàíî, áóåœåì ñàîñåžàœà ïðåìà œåìó, òåæè-
øòå ïðèïîâåäàœà ce ïîìåðà. Ìèòñêî áèžå ïðåñòà¼å äà áóäå ãëàâíè ëèê,
ïîñòà¼å ïîâîä äîãàà¼à, öåíòðàëíó óëîãó ïî÷èœå èãðàòè æðòâà. Ðàäœà ïî-
ñòà¼å äðàìñêà, ïî¼à÷àâà ce åìîöèîíàëíè íàáî¼ è òàêî íàñòà¼å áàëàäà. Ó òðå-
íóòêó êàäà ¼óíàöè èç åïñêîã òðàäèöè¼ñêîã ôîíäà ïîñòàíó àêòèâíè ëèêîâè,
íåïîñðåäíî óìåøàíè y ñóäáèíó æðòâå, ïåñìà ce îá¼åêòèâèçó¼å êàî åïñêà,
øòî je ñëó÷༠ñà ñðïñêîì âàðè¼àíòîì ñòàðöà Ðàøêà î çèäàœó Ñêàäðà33. Ó
ôóíêöè¼è óîáëè÷àâàœà íåãàòèâíîã Âóêàøèíîâîã ëèêà è œåãîâå åïñêå áèî-
ãðàôè¼å, íàñòà¼å åïñêà ïåñìà êî¼à íàñóïðîò Âóêàøèíó óçäèæå ÷î¼ñòâåíè
¼óíà÷êè ëèê òðåžåã áðàòà Ìðœàâ÷åâèžà – Ãî¼êà. Ïðåìà çàêîíèòîñòèìà åï-
ñêå ïîåçè¼å, œåãîâà ëè÷íà ñóäáèíà ïîäðåó¼å ce çàõòåâèìà âèøåã åòè÷êîã
ðåäà. Òàíàíî ñìåœèâàœå àêòåðà, èãðà ïîñòóïàêà äå¼ñòâó¼óžèõ ëèöà ìåœà
æàíð, äà áè èñòîâðåìåíî è ñàìè óñìåíî-êœèæåâíè ïîñòóïöè áèëè óñëî-
âšåíè ìàãíåòèçìîì îäðååíèõ ¼óíàêà, áèëî èñòîðè¼ñêèõ, ëåãåíäàðíèõ, èëè
ìèòñêèõ.
Äðóãè ìîäåë áè ìîãëè ïðåäñòàâšàòè ñëåäåžè íàðàòèâíè îáðàñöè:
Ïðàñòàðè èíòåðíàöèîíàëíè ïðèïîâåäíè îáðàçàö î ¼óíàêó êî¼è óáè¼à
çìà¼à èëè àæäà¼ó äà áè ñïàñàî äåâî¼êó ïî¼àâšó¼å ce êàî ïðåäàœå, a y ñòèõîâà-
íîì îáëèêó êàî áàëàäà, àëè è êàî åïñêà ïåñìà (¼åäíèì ñâî¼èì òîêîì âåçàíà çà
èìå ñâåòî㠀îðà, àëè è çà äðóãå ¼óíàêå).34 Ó íèçó ïðèïîâåäàêà je ¼åäíà îä
åïèçîäà y ¼óíàêîâîì òðàãàœó çà àâàíòóðàìà, óâåê ñà èñòèì ðåäîñëåäîì ìî-
òèâà (æðòâîâàíà äåâî¼êà î÷åêó¼å àæäà¼ó íà îáàëè ¼åçåðà; äîëàçè ¼óíàê, îáåžà-
âà äà žå je ñïàñòè, ëåãíå joj y êðèëî äà îäñïàâà äî áèòêå; œåíà ñóçà ãà áóäè;
îí ce ñóïðîòñòàâè àæäà¼è è ïîáåäè je). Î÷èãëåäíî îêîøòàî, îâ༠ñêëîï ìîòè-
âà je ïðîäóêòèâàí, è y ñâàêîì äåëó, çàâèñíî îä ìåñòà ãäå ce íàëàçè, èìà è
ïîñåáíó ôóíêöè¼ó. Ó ñâàêîì ñëó÷à¼ó, ïðåäñòàâšà ¼åäàí èç çàëèõå êëèøåòè-
ðàíèõ îáðàçàöà y ôîíäó òðàäèöè¼å, ïðè ÷åìó je œåãîâî ïîíàâšàœå y ðåëèãè-
îçíî¼ ëèòåðàòóðè ñàìî óòâðäèëî œåãîâó ïîïóëàðíîñò.

32
Â. îïøèðíè¼å: Íàäà Ìèëîøåâèž-€îðåâèž, íàâ. äåëî; Ìèð¼àíà Äåòåëèž, Óðîê è íå-
âåñòà..., ñòð. 64-76; Ñíåæàíà ÑàìàðŸè¼à, Ïîåòèêà óñìåíèõ ïðîçíèõ îáëèêà, Íàðîäíà êœèãà,
áèáëèîòåêà Ïî¼ìîâíèê 9, Áåîãðàä, 1997, ïîñåáíî ñòð. 150, 160-161.
33
Íàäà Ìèëîøåâèž-€îðåâèž, íàâ. äåëî, ñòð. 331-356.
34
Èñòî, ñòð. 144 è äàšå.
78 ÍÀÄÀ ÌÈËÎØÅÂȎ-€ÎЀÅÂȎ

Íîâåëèñòè÷êè íàðàòèâíè îáðàçàö î îïêëàäè y âåðíîñò æåíå (AT 882)35

èçãðàåí ¼å íà òèïñêèì ëèêîâèìà. Íåãàòèâàí ¼óíàê („íàíîñèëàö çëà“) ce êëà-
äè ñ ìóæåì (ó æèâîò èëè áîãàòñòâî) äà žå ìó îášóáèòè æåíó. Óñïå äà ce
óâó÷å y œåíó ñîáó (ó ñàíäóêó óç ïîäðøêó ïîìîžíèêà) è äà óãëåäà æåíèí
áåëåã. Ó äðóãî¼ âàðè¼àíòè ¼î¼ îäñå÷å äåî òåëà. Ïîäíåâøè „äîêàçå“, óâåðè ìó-
æà äà ìó je æåíà íåâåðíà. Îíà, ìåóòèì, äîêàæå ñâî¼ó íåâèíîñò. Äâîñòðóêè
ìèñàîíè òîê íàðàöè¼å ÷èíè çàïëåò ïðè÷å. Äîìèøšàòà æåíà ñõâàòà óšåçîâå
íàìåðå è, îä „òðïíî㓠ëèêà, ïîñòà¼å àêòèâíè íîñèëàö ãëàâíîã, óïîðåäíîã òî-
êà ðàäœå. Ïîäìåžóžè óìåñòî ñåáå ñëóøêèœó („ëàæíîã ¼óíàêà“) äðæè óšåçà
y óâåðåœó äà ìó ce ïîäàëà. ʜèæåâíè ïîñòóïàê ïîçà¼ìšåí îä „âàðàëèöå“
êàî óñìåíå âðñòå, çàñíèâà¼óžè çàïëåò íà íåñïîðàçóìó, ïðàòè èãðó ïðåòâàðà-
œà íàèçãëåä ïîáååíîã y ïîáåäíèêà, äà áè êîíà÷íî ïðåñåöàœåì îáà ìèñàîíà
òîêà èçíåî èñòèíó íà âèäåëî. Íîâåëà ìîæå äà ce ïðîäóæè îäëàãàœåì ðàç¼à-
øœåœà, øòî çà ïîñëåäèöó èìà êîíòàìèíàöè¼ó ñà äðóãèì òèïîâèìà íîâåëå î
ïðîãîœåíî¼ íåâèíî¼ æåíè.
Êîðèñòåžè ñàìî îñíîâíó ñõåìó ðàäœå íîâåëå (îïêëàäó, íåóñïåëó îášó-
áó ïîäìåòàœåì ëàæíå ¼óíàêèœå, è ðàçîòêðèâàœå äîêàçà êàî íåâðåäíèõ) åï-
ñêà ïåñìà ce íå çàäðæàâà íà ïñèõîëîãè¼è òèïñêèõ ëèêîâà. Äèæóžè èõ ñà íè-
âîà ñâàêîäíåâèöå, íà ïëàí åïñêî-íàöèîíàëíîã äîñòî¼àíñòâà, áàâè ce äèíà-
ìèêîì œèõîâèõ ïîñòóïàêà, äîäåšó¼óžó íåãàòèâíó óëîãó èñòîðè¼ñêîì ïðî-
òèâíèêó. Íàãëàñàê îñòà¼å íà äîìèøšàòîñòè æåíå ÷è¼à âåðíîñò äîïðèíîñè
âàæíîñòè ãëàâíîã ¼óíàêà (Ìàðêà Êðàšåâèžà, íà ïðèìåð, y ñëó÷à¼ó âàðè¼àíòå
y Åðëàíãåíñêîì ðóêîïèñó)36.
Ðàñïðîñòðàœåíè òèï ëèðñêå ïåñìå, êîìå je Âóê äàî íàñëîâ Øòà áè êî¼à
íà¼âîëèëà37, ïîñëóæèî je êàî óâîä áà¼öè î ïðîãîœåíî¼ äåâî¼öè (AT 707). Ïðåä
óñíóëèì ìîìêîì ãëàñíî èñêàçó¼ó æåšå òðè äåâî¼êå, äà áè y ãðàäàöè¼è äî
èçðàæà¼à äîøëà æåšà òðåžå, êî¼à šóáàâ ñòàâšà èçíàä ïðîëàçíèõ ìàòåðè¼àë-
íèõ âðåäíîñòè:
Íà¼ìëàà ¼å ãîâîðèëà:
„Ja áè äðàãà íà¼âîëèëà;
„Òè žåø áëàãî ïîòðîøèòè,
„Òè žåø ðóî ïîäåðàòè,
„Ja žó ñ äðàãèì æèâîâàòè.“38
Ïðåòâàðà¼óžè, ìàõîì, ìîìêà y öàðåâèžà, a æåšó òðåžå äåâî¼êå y îáåžàœå
äà žå öàðåâèžó ðîäèòè äåöó íàòïðèðîäíèõ îñîáèíà (çëàòîêîñó, çëàòîðóêó),
35
Íà¼âåžè áðî¼ è ïðîçíèõ è ñòèõîâàíèõ âàðè¼àíòè èçëîæèî je ¼îø Ïàâëå Ïîïîâèž. Ñà-
áðàíà äåëà Ïàâëà Ïîïîâèžà, 3, Íàðîäíà êœèæåâíîñò, ïðèð. Íàäà Ìèëîøåâèž-€îðåâèž,
Çàâîä çà óöáåíèêå è íàñòàâíà ñðåäñòâà, Áåîãðàä, 2000, ñòð. 34-43; âèä. è Â. ×à¼êàíîâèž, Ñðïñêå
íàðîäíå ïðèïîâåòêå, Ãóòåìáåðãîâà ãàëàêñè¼à, Áåîãðàä, 1999 (2. èçäàœå çáèðêå ïðèïîâåäàêà
ÑÊÀ, èç 1927, ïðèð. Ñíåæàíà Ñàìàðöè¼à), ïðèïîâåòêà áð. 81, è íàïîìåíå íà ñòð. 523.
36
Ãåðõàðä Ãåçåìàí, Åðëàíãåíñêè ðóêîïèñ ñòàðèõ åðïñêîõðâàòñêèõ íàðîäíûõ ïåñàìà,
ÑÊÀ, 1925, áð. 139.
37
Ñàáðàíà äåëà Âóêà ÊàðàŸèžà, êœ. ÷åòâðòà, áð. 447-454.
38
Èñòî, áð. 449.
 ÏÐÎÆÈÌÀŒÀ ÆÀÍÐÎÂÀ ÓÑÌÅÍŠʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ È ÎÊÎ ŒÈÕ 79

áà¼êà ïî÷èœå ñðåžíèì áðàêîì, íàñòàâšà ce ñòðàäàœåì ìëàäå æåíå êî¼î¼ îäó-
çèìà¼ó äåöó è ïîäìåžó äðóãó, äà áè ce, íà êðà¼ó ñâå âðàòèëî y ðàâíîòåæó.39
Ó ëèðñêî¼ áàëàäè Çàðó÷íèöà Åðöåãà Ñò¼åïàíà40 îáðàçàö ïðîâåðå èçäð-
æšèâîñòè äåâî¼êå êî¼à ce íà÷èíè ìðòâîì äà ce íå áè óäàëà çà íåäðàãîã, ñà-
ñòî¼è ce èç ãîòîâî ¼åäíàêèõ ïîñòóïàêà ìó÷åœà êî¼å òðïè ÷óâåíè õà¼äóê Ìàëè
Ðàäîjèöà41, ïîä èñòîì ñóìœîì äà ce ñàìî ÷èíè ìðòàâ, ñàìî øòî je è òåêñò è
êîíòåêñò ïåñìå åïñêè.
„Í輒 óìðëà, âåž ñ’ óëóêàâèëà“, êîíñòàòó¼å íåæåšåíè ìëàäîæåœà y ëèð-
ñêî¼ ïåñìè.
„Í輒 óìðî, âåž ce óžóòèî“, çàêšó÷ó¼å Áåžèð-àãèíèöà y õà¼äó÷êî¼ åïè-
öè. Íè íà æèâó âàòðó, íè íà ãó¼ó ïðèñî¼êèœó íå ðåàãó¼ó íè äåâî¼êà Ìàðà, íè
õà¼äóê:
Íèòè òðåíó, íèò ce ïðåíó Ìàðà.
Íè ce ìè÷å, íè ïîìè÷å Ðàäå.
Îíà ce ãîòîâî èçäà êàä je çàãîëèöà Õåðöåãîâà áðàäà; îí íå ìîæå äà îäî-
ëè Õà¼êóíèíî¼ æåíñêî¼ ëåïîòè.
Ñåãìåíò ëèðñêå áàëàäå, ïîñòàâšåí y ñðåäèøòå åïñêîã çáèâàœà, íè¼å
ñàìî y ôóíêöè¼è âåëè÷àœà Ðàäî¼è÷èíîã õåðî¼ñòâà, âåž è œåãîâå íåîäîšèâå
æèâîòíå ðàäîñòè, âèòàëíîñòè ïðèìåðåíå ¼óíàöèìà õà¼äó÷êå åïèêå. Íà êîì-
ïîçèöèîíîì ïëàíó ïðåäñòàâšà ãðàíèöó ïðåîêðåòà ðàäœå.
Ïðåðàñòàœåì âåðáàëíå êîíñòðóêöè¼å y ïîåòñêó ÷èœåíèöó, „ðåàëèçàöè-
¼îì ñàìîã êœèæåâíîã ïîñòóïêà“, œåãîâèì „ïðåîáðàžàœåì y óìåòíè÷êó ðå-
àëíîñò“42, îäèãðàâà ce äóõîâèòî âåðáàëíî íàäèãðàâàœå y âèøå æàíðîâà, ÷å-
ñòî èñïóœåíî è èñòîì ñèæå¼íîì ãðàîì. Áèíàðíà ñòðóêòóðà ïîñòàâšàœà íå-
èçâðøèâèõ çàõòåâà ce èñòèì òèïîì íåìîãóžíîñòè èçâðøåœà ïðåáàöó¼ó íà
îíîãà êî èõ je ïîñòàâèî:
Ó ëèðñêî¼, ïîñëåíè÷êî¼ ïåñìè Êó¼óíŸè¼à è õèòðîïðåšà:43
Ïîðó÷ó¼å êó¼óíŸè¼à £àíêî,
Ïîðó÷ó¼å £àœè õèòðîïðåšè:
„μ Áîãà òè, £àœî õèòðîïðåšî!
„Äà òè ïîøšåì ìàëåíî ïîâ¼åñìî.
„Îïðåäè ìè øàòîð è êîøóšó,
„À øòî òåáè îä òîãà îñòàíå,
„Òè îïðåäè ñåáè y äàðîâå.“
39
Â. ×à¼êàíîâèž, Ñðïñêå íàðîäíå ïðèïîâåòêå..., áð. 63 è 64, è âàðè¼àíòå ó íàïîìåíàìà,
ñòð. 516-517.
40
Ñàáðàíà äåëà Âóêà ÊàðàŸèžà, êœèãà ÷åòâðòà, áð. 727; Hrvatske narodne pjesme, knj.
VI, MH, 1914, ïåñìà áð. 13.
41
Ñàáðàíà äåëà Âóêà ÊàðàŸèžà, êœèãà øåñòà, Âóê Ñòåô. ÊàðàŸèž, Ñðïñêå íàðîäíå
ï¼åñìå, êœèãà òðåžà (ϼåñìå ¼óíà÷êå ñðåäœè¼åõ âðåìåíà, 1846), ïðèð. Ðàäîâàí ÑàìàðŸèž,
Ïðîñâåòà, Áåîãðàä, 1988, ïåñìà áð.51. Âèä. âàðè¼àíòå: Ïàâëå Ïîïîâèž, íàâ. äåëî, ñòð. 110.
42
Íîâèöà Ïåòêîâèž, £åçèê ó êœèæåâíîì äåëó, Íîëèò, Áåîãðàä, 1975, ñòð. 207.
43
Ñàáðàíà äåëà Âóêà ÊàðàŸèžà, êœèãà ÷åòâðòà, ïåñìà áð. 243.
80 ÍÀÄÀ ÌÈËÎØÅÂȎ-€ÎЀÅÂȎ

£àœà áèëà ìóäðè¼à îä £àíêà,

Ïîðó÷ó¼å êó¼óíŸè¼à £àíêó:
„μ Áîãà òè êó¼óíŸè¼à £àíêî!
„Äà òè ïîøšåì ìàëåíó ïàðèöó,
„Ñàêó¼ ìåíè Ⓖåíöå è îáîöå,
„À øòî òåáè îä òîãà îñòàíå,
„Ïîòêó¼ òâîãà äîáðà êîœà âðàíöà,
„Íåêà òè je ìåó áðàžîì ôàëà.“
Ó íîâåëè ļåâî¼êà öàðà íàäìóäðèëà44 (ÀÒ 875), öàð çàõòåâà îä äåâî¼êå
äà ìó èç âàðåíèõ ¼à¼à èçâåäå ïèëèžå; îíà ñêóâà è ïîñå¼å áîá, è ïîðó÷ó¼å öàðó
äà žå áîá ðîäèòè, êàä ce èç âàðåíèõ ¼à¼à èçëåãó ïèëèžè; îí ¼î¼, çàòèì, ïîä
ïðåòœîì ñìðòè, òðàæè äà ìó èç ïîâåñìà ëàíà íà÷èíè „ãóìèíó è ¼åäðà è ñâå
øòî je îä ïîòðåáå çà ¼åäàí áðîä“, a îíà œåìó ïîøàšå ìàëè êîìàä äðâåòà, äà
¼î¼ „ îä œåãà íàïðàâè êóåšó è âðåòåíî è ñòàòèâó è ñâå øòî òðåáó¼å“, ïà žå è
îíà „œåìó íàïðàâèòè ñâå øòî íàðåó¼å“.
Ó áà¼öè Çëàòîðóíè îâàí (AT 513c)45, íà ïðèìåð, íåèçâðøèâè çàäàöè
žå áèòè èçâðøåíè çàõâàšó¼óžè ñâåçíà¼óžåì ïîìîžíèêó, êî¼è žå ïîñòàâèòè
óñëîâå çà œèõîâî èçâðøåœå. Óñòàšåíè ïàð Ïðîïîâèõ „ôóíêöè¼à“ (ïîñòà-
âšàœå òåøêèõ çàäàòàêà/ èçâðøåœå çàäàòàêà) žå îìîãóžèòè äàšè òîê ðàäœå.
Êàäà ce ðàäè î êîðåëàöè¼è ðàçëè÷èòèõ âðñòà ïðèïîâåäàêà è ïðåäàœà,
òðåáà èìàòè y âèäó äà je íàðàòèâíè ñèñòåì ïðîçíèõ âðñòà „¼åäíîòèïñêè“.
Èàêî je îâ༠òåðìèí Ïðîï óïîòðåáèî ñàìî çà áà¼êó, äàšà èñòðàæèâàœà ñó
ïîêàçàëà äà ce ìîæå îäíîñèòè è íà äðóãå íàðàòèâíå âðñòå, y êî¼èìà ce òàêîå
ïî¼àâšó¼ó îäðååíå ñèíòàãìàòñêå öåëèíå.46 Ïðîæèìàœà èçìåó âðñòà äîãà-
à ce íà íèâîó „äèñêóðñà“, îá¼åêòèâèçàöè¼îì àòðèáóòà ëèêîâà è íà÷èíà íà
êî¼è ce „ôóíêöè¼å“, ò¼. ïîñòóïöè ëèêîâà – àêòåðà, çíà÷à¼íè çà òîê ïðèïîâåäà-
œà, èñïóœàâà¼ó – òèïñêà ðàäœà ìàòåðè¼àëèçè¼å. Äðóãèì ðå÷èìà, ïðîìåíà íî-
ìåíêëàòóðå ëèêîâà, èëè èíâåðçèâíà ôîðìà ¼åäíå îä ¼åäèíèöà ñèíòàãìàòñêå
öåëèíå, èëè èçìåíà ëîãè÷êèõ îäíîñà „ôóíêöè¼à“, îìîãóžó¼å ìåøàœå âðñòà.
Àêî, íà ïðèìåð, y îáè÷à¼åíîì ïàðó ôóíêöè¼à: ïîñòàâšàœå çàäàòêà/èçâðøå-
œå, äî èçâðøåœà íå äîå, îòâàðà ce ïðîñòîð çà ïðåäàœå. Ìàžåõà çàõòåâà îä
ïàñòîðêå äà ïðàœåì öðíó âóíó íà÷èíè áåëîì. Âóíà îñòà¼å öðíà. Ïàñòîðêà
44
Ñàáðàíà äåëà Âóêà Êàðàèèžà, êœèãà òðåžà, Âóê Ñòåô. ÊàðàŸèž, Ñðïñêå íàðîäíå ïðè-
ïîâè¼åòêå, ïðèð. Ìèðîñëàâ Ïàíòèž, Ïðîñâåòà, Áåîãðàä, 1988, ïðèïîâåòêà áð. 25 (1853). Âàðè-
¼àíòå: ñòð. 553; Â. ×à¼êàíîâèž, Ñðïñêå íàðîäíå ïðèïîâåòêå..., áð. 78 è íàïîìåíå íà ñòð. 522.
45
Ñàáðàíà äåëà Âóêà ÊàðàŸèžà, êœèãà òðåžà, ïðèïîâåòêà áð. 12. Óï. Â. ×à¼êàíîâèž,
íàâ. çáèðêà, ïðèïîâåòêà áð. 39. è âàðè¼àíòå è ïàðàëåëå íà ñòð. 506-507. Óï. è Äðàãóòèí
€îðåâèž, Ñðïñêå íàðîäíå ïðèïîâåòêå è ïðåäàœà èç ëåñêîâà÷êå îáëàñòè, ïðèð. Íàäà Ìèëî-
øåâèž-€îðåâèž, ÑÀÍÓ, Áåîãðàä, 1988, ïðèïîâåòêà áð. 78 è âàðè¼àíòå íà ñòð. 510.
46
Íàäà Ìèëîøåâèž-€îðåâèž, Ïðèëîã ïðîó÷àâàœó ñòðóêòóðå ñðïñêîõðâàòñêå íàðîäíå
ïðèïîâåòêå. Íîâåëà – ëåãåíäàðíà ïðè÷à, Àíàëè Ôèëîëîøêîã ôàêóëòåòà, 1966, ñòð. 171-199
(ïîíîâšåíî ó êœèçè: Îä áà¼êå äî èçðåêå, ñòð. 23-55); Å. Ìåëåòèíñêè, Ñòðóêòóðàëíî-òèïî-
ëîøêî ïðîó÷àâàœå áà¼êå, ïîãîâîð ó êœèçè: Âëàäèìèð Ïðîï, Ìîðôîëîãè¼à áà¼êå, Áåîãðàä,
1982, ñòð. 307-313 (ïðâè ïóò îá¼àâšåíî íà ðóñêîì, êàî ïîãîâîð äðóãîì èçäàœó ïîìåíóòå
êœèãå Âëàäèìèðà Ïðîïà, Ìîñêâà, 1969.
 ÏÐÎÆÈÌÀŒÀ ÆÀÍÐÎÂÀ ÓÑÌÅÍŠʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ È ÎÊÎ ŒÈÕ 81

óìîëè Áîãà äà je ïðåòâîðè y ìå÷êó47.Òàêî ce öåëà áà¼êà ïîäðåó¼å èñõîäíîì

îá¼àøœåœó î òîìå êàêî je íàñòàëà ìå÷êà è íàëàçè íà ãðàíèöè èçìåó áà¼êå è
åòèîëîøêîã ïðåäàœà. Ó äðóãîì ïðèìåðó, y êîìå je óçðî÷íî-ïîñëåäè÷íà ñòðóê-
òóðà (ïðåêðøà¼/êàçíà) èäåíòè÷íà è y ëåãåíäàðíî¼ ïðè÷è è y ìèòñêîì ïðåäà-
œó è îáå âðñòå ñëóæå èëóñòðàöè¼è íîðìå, çàâèñíî îä âðñòå ìåœà ce ïðèðîäà
„ôóíêöè¼à“. Ó ëåãåíäàðíî¼ ïðè÷è êàçíà ìîæå áèòè ïðèâðåìåíà, y ïðåäàœó
je óâåê êîíà÷íà. (Ãðåøíèêó êî¼è óáè¼å ÷îâåêà êî¼è je îòèøàî äà ñêóäè äåâî¼-
êó, ïðåòõîäíè ãðåõîâè ce îïðàøòà¼ó;48 ëàêîìè ðóäàðè, êî¼è Ñðåáðíîã öàðà
õîžå äà èçíåñó èç çåìšå, îñòà¼ó ïîòîïšåíè)49. Îäíîñ èçìåó íàðàòèâíå ñõå-
ìå è ëèêà, óêîëèêî ñó œåãîâè àòðèáóòè y òðàäèöè¼è óòâðåíè, îäíîñ je ñòàë-
íå óçà¼àìíå çàâèñíîñòè. Ñâåòè Èëè¼à žå y ëåãåíäàðíî¼ ïðè÷è áèòè êàæœåí
çàòî øòî je íåïîñëóøíîì ñåšàêó ñïàëèî æèòî. Âèä œåãîâîã ïðåêðøà¼à ïî¼à-
âšó¼å ce y îêâèðó äåëîêðóãà êî¼è ce ïîäðàçóìåâà œåãîâèì îñíîâíèì àòðèáó-
òîì óòâðåíèì y òðàäèöè¼è. Ïîäåëà óëîãà äåëè ce ïðåìà êîìïåòåíöè¼è ëèêî-
âà, òå ce ñõîäíî òîìå òèïñêà ðàäœà è ðåàëèçó¼å.50
£åäíîì óñâî¼åíè êîäåêñè ïîíàøàœà (ïîøòîâàœå ðîäèòåšà, ¼åäíàê îä-
íîñ ïðåìà áîãàòàøèìà è ñèðîìàñèìà) ïîñòóïêîì äâîñòðóêîã ìîäåëîâàœà,
ïî¼àâšó¼ó ce y âèäó îáðàçàöà êóëòóðå y ñâèì æàíðîâèìà. Êàî çàõòåâ y åïñêî¼
ïåñìè (Êðàšåâèž Ìàðêî è Áåã Êîñòàäèí)51, êàî êàçíà y áà¼öè (Óñóä)52, êàî
îïîìåíà y ëåãåíäàðíî¼ ïðè÷è (Çâàî Áîãà íà ñëàâó)53.
Óâåê èñòî, êëèøèðàíî ðåàãîâàœå ïðèðîäå íà ãðåøíîñò è íåâèíîñò, ïî-
¼àâèžå ce y âèäó ñëèêå êàêî y ëèðñêî¼, òàêî è åïñêî¼ ïîåçè¼è. Ïðåäàœå êàäà je
¼åäíîåïèçîäè÷íî, îáóõâàòèžå ñàìî ïîçèòèâíó èëè íåãàòèâíó îá¼åêòèâèçà-
öè¼ó54. Êàêî îâàêâè ïðèìåðè ïðåäñòàâšà¼ó ñèìáèîçó àíèìèñòè÷êîã íà÷èíà
ìèøšåœà è åâîëóöè¼å öèâèëèçàöè¼ñêèõ ìåðèëà, îâàêî çãóñíóòè, ïðåäñòà-
âšàžå ñâî¼åâðñíó çàêšó÷íó ôîðìóëó.55
47
Äðàãóòèí €îðåâèž, íàâ. äåëî, áð. 60. Óï. ×à¼êàíîâèž, íàâ. çáèðêà, áð. 207 è âàðè-
¼àíòå óç ïðèïîâåòêó.
48
Îä êàêî ñå çåìšà îõëàäèëà, ïðîçíè îáëèöè ñðïñêå íàðîäíå êœèæåâíîñòè è ìàëå
ôîëêëîðíå ôîðìå. Ïðèð. Íàäà Ìèëîøåâèž-€îðåâèž, Çàâîä çà óöáåíèêå è íàñòàâíà ñðåäñòâà,
Áåîãðàä, 1997 (ïðèï. áð. 36). Âàðè¼àíòå: Èñòà, Çà¼åäíè÷êà ñèæå¼íî-òåìàòñêà îñíîâà..., ñòð.
244-245.
49
Èñòî, áð. 94. Âèä. îïøèðíè¼å: Zoja Karanoviæ, Zakopano blago – život i prièa, Brat-
stvo-Jedinstvo, Novi Sad, 1989.
50
Âèä. îïøèðíè¼å: Ñíåæàíà ÑàìàðŸè¼à, íàâ. äåëî, ñòð. 148 è äàšå.
51
Ñàáðàíà äåëà Âóêà ÊàðàŸèžà, êœèãà ïåòà, Âóê Ñòåô. ÊàðàŸèž, Íà¼ñòàðè¼å ï¼åñìå
¼óíà÷êå, êœ. I, ïðèð. Ðàäìèëà Ïåøèž, 1988, ïåñìà áð. 60.
52
Ñàáðàíà äåëà..., êœèãà òðåžà, Ñðïñêå íàðîäíå ïðèïîâè¼åòêå, áð. 13. Âèä. âàðè¼àíòå
ó íàïîìåíàìà óç íàâ. çáèðêó Äðàãóòèíà €îðåâèžà.
53
Â. ×à¼êàíîâèž, Ñðïñêå íàðîäíå ïðèïîâåòêå..., 116; âàðè¼àíòå íà ñòð. 534.
54
€åðçåëåç Àëè¼à, Çàïèñè, Öåòèœå, 1928, ñòð. 303.
55
Î çàâðøíèì ôîðìóëàìà îâîã òèïà, êî¼å ïðåäñòàâšà¼ó ïåñíè÷êó ñëèêó (êàæœàâàœå
æåíå, íïð.) âèä. Ìèð¼àíà Äåòåëèž, Óðîê è íåâåñòà..., ñòð. 211-212. Šóäñêî êàæœàâàœå ãðåõà
ó îäíîñó íà ÷óäî êî¼èì ðåàãó¼å ïðèðîäà êàæœàâà¼óžè ãðåøíèêà a íàãðàó¼óžè ïðàâåäíèêà,
ïî ñâî¼ ïðèëèöè je ñêîðè¼åã äàòóìà.
82 ÍÀÄÀ ÌÈËÎØÅÂȎ-€ÎЀÅÂȎ

Çà äåâî¼êîì êî¼à je áðàòèìèëà òóèíà äà je ïðåâåäå ïðåêî „ãîðå öðíå“, a

îíäà ce íàšóòèëà øòî je íè¼å îášóáèî:
Îíà ãîðà çåëåíà âåõœàøå;
Êî¼îì ïîå îíè òóèí ¼óíàê,
Îíà ãîðà ñóõà çåëåœàøå.56
Ó åïñêî¼ ïåñìè î Íàõîäó Ìîìèðó èç Âóêîâå çáèðêå57 äàâèíà íà êî¼ó ñó
îáåñèëè Ìîìèðà è Ãðîçäàíó
Äàâèíà ce ñóâà ïîìëàäèëà
È çåëåíèì óëèñòàëà ëèñòîì
È áè¼åëèì óöâàòèëà öâè¼åòîì.
A „¼åëà çåëåíà“ íà êî¼ó ñó îáåñèëè äåâåò êëåâåòíèêà, äåâåò âåçèðà:
Àë’çåëåíà óñàíóëà ¼åëà,
Ó áóãàðøòèöàìà î áðàžè £àêøèžèìà58 Ìèòàð (ó äðóãî¼ âàðè¼àíòè Ñò¼å-
ïàí) žå äîêàçàòè äà je ëàæíî ïîòâîðåí òàêî øòî žå îáãðëèâøè ñóâî äðâî
¼àâîðîâî, îíî ïðîöâåòàòè, a ñà ìðàìîðà, ñòóäåíîã êàìåíà, íà êî¼è žå ñòàòè,
âîäà ïîòåžè.
Íàðàòèâíè îáðàñöè èñïóœåíè ðàçëè÷èòîì ñèæå¼íîì ãðàîì î êî¼èìà je
áèëî ðå÷è, ñàìî ñó íåêå îä óçîðàêà èç øèðîêîã ôîíäà óñìåíå òðàäèöè¼å. Œè-
õîâ îáèì ce êðåžå îä îáóõâàòàœà ïî¼åäèíèõ ïîñòóïàêà ¼óíàêà çíà÷à¼íèõ çà ñàì
òîê ðàäœå (äà ce ïîñëóæèì Ïðîïîâîì òåðìèíîëîãè¼îì) äî ñâåóêóïíå ðàäœå.
Ó äîñàäàøœèì ðàäîâèìà êî¼è ñó ñà óñïåõîì áàâèëè òåîðè¼îì è ïðèìå-
íîì ôîðìóëà, ðåâèäèðàœåì ñàìîã ïî¼ìà, ñåìàíòè÷êè è êœèæåâíî-åñòåòñêè
ïðîäóášó¼óžè ôóíêöè¼ó ôîðìóëà, àêöåíàò je áèî ïðå ñâåãà ñòàâšåí íà óâîä-
íå è çàâðøíå ôîðìóëå è ñõîäíî òîìå íà œèõîâó óëîãó y ãåíåðèñàœó îñíîâ-
íî㠄òåêñòà“, øòî ïðåäñòàâšà ¼åäàí ñàñâèì íîâè ïðèñòóï, êî¼è je y ñâî¼å äâå
ïîìåíóòå êœèãå î åïñêî¼ ïîåçè¼è óâåëà Ìèð¼àíå Äåòåëèž, äîê je Ñíåæàíà
ÑàìàðŸè¼à ðàçìàòðàëà óëîãó èíèöè¼àëíèõ è ôèíàëíèõ ôîðìóëà y ïðîçíèì
îáëèöèìà.
Ìè ñìî, y îâîì ðàä,ó ïîñìàòðàëè ïîíàøàœå íàðàòèâíîã îáðàñöà, óïî-
ðåäíî ïîñòî¼àœå è ïðåíîøåœå íàðàòèâíèõ, ñèæå¼íî-ñòðóêòóðíèõ öåëèíà è
œèõîâèõ ñåãìåíàòà y ðàçëè÷èòèì æàíðîâèìà êàî ïîñëåäèöó ôîðìóëàòèâíî-
ñòè êî¼à ïðîæèìàœå èçìåó æàíðîâà è îìîãóžó¼å. Âåž ñàìèì òèì øòî ñìî ce
îãðàíè÷èëè ñàìî ïî¼åäèíå óçîðêå, ìíîãè íàðàòèâíè îáðàñöè ñó èçîñòàâšåíè.
Çà ñàäà, îíî øòî ïðâî ïàäà y î÷è ¼åñó àôèíèòåòè èçìåó âðñòà, è íà-
ðàâíî íà äè¼àõðîíîì ïëàíó, êî¼èì ce íèñìî ïîñåáíî áàâèëè, àôèíèòåòè èç-
ìåó ãðàå è âðñòå.

56
Íàðîäíå ïåñìå ó çàïèñèìà XV-XVIII âåêà, ïðèð. Ìèðîñëàâ Ïàíòèž, Ïðîñâåòà, Áåî-
ãðàä, 1964, ñòð. 153 (Ãèçäàâà ä¼åâî¼êà è òóèí ¼óíàê). Óï. Åðëàíãåíñêè ðóêîïèñ, ïåñìà áð. 100.
57
Ñàáðàíà äåëà Âóêà ÊàðàŸèžà, êœèãà ïåòà, Ñðïñêå íàðîäíå ï¼åñìå, êœ. II, ïåñìà áð. 30.
58
Â. Áîãèøèž, íàâ. äåëî, ïåñìå áð. 41 è 42.
 ÏÐÎÆÈÌÀŒÀ ÆÀÍÐÎÂÀ ÓÑÌÅÍŠʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ È ÎÊÎ ŒÈÕ 83

Åòèîëîøêî ïðåäàœå ñâî¼èì òóìà÷åœèìà î íàñòàíêó ïî¼åäèíèõ ïî¼àâà,

ìîæå ce èñêàçàòè è y ñòèõó, ïðè ÷åìó íè¼å òåøêî îòêðèòè èçâîðíè îáëèê.
Èñòîðè¼ñêî ïðåäàœå ce ïðå ñâåãà áàâè ¼óíà÷êîì åïñêîì áèîãðàôè¼îì,
øòî ÷èíè è åïñêà ïåñìà. Îáå âðñòå êîðèñòå œåíå âåžå èëè ìàœå íàðàòèâíå
ñèíòàãìå, ÷è¼å ce êîíñòèòóòèâíå ¼åäèíèöå ïî¼àâšó¼ó ïî óçðî÷íî-ïîñëåäè÷-
íîì ðåäîñëåäó.
Ïðèòîì ïðèîðèòåò îáè÷íî ïðèïàäà ïðåäàœó, êàî ôóíäàìåíòàëíî¼, a ñà-
ìèì òèì è ¼åäíîñòàâíî¼ âðñòè.
Äåìîíîëîøêî/ìèòîëîøêî ïðåäàœå ñâî¼îì ¼åäíîñòàâíîì ñòðóêòóðîì î
êîëèçè¼è ìèòñêîã è šóäñêîã áèžà, êàî è ïîñëåäèöàìà êî¼å èç òå êîëèçè¼å
ïðîèçëàçå, ìîæå ïðåäñòàâšàòè îñíîâó íàðàòèâíó ôîðìóëó áà¼êå, áàëàäå è
åïñêå ïåñìå.
Ïîñìàòðàíà ãðàà íàâîäè íà çàêšó÷àê äà ïðåäàœà ïîìàæó ðàçâî¼ ñåáè
êîìïàòèáèëíèõ óñìåíèõ âðñòà. È òî íà äâà íà÷èíà. Óâîåœåì y ñëîæåíè¼å
æàíðîâå, y åòíîãðàôè¼è è èñòîðè¼è âåž óñâî¼åíèõ àòðèáóòà ëèêîâà è äåëî-
êðóãà œèõîâèõ ïîñòóïàêà ñõîäíî îäðååíî¼ êóëòóðè. È, óêîëèêî ce ðàäè î
ôàáóëàòàìà, èíèöèðàœåì ñèæå¼íèõ ñõåìà.
Ëèðñêà ïåñìà, ñà ñâî¼å ñòðàíå, ìîæå äà ce óãðàäè êàî ñâî¼åâðñíà óâîäíà
ôîðìóëà y åïñêó ïåñìó, àëè è y ïðèïîâåòêó. Ìîæå äà ce ñìåñòè y œèõîâî
ñðåäèøòå, íå ñàìî êàî îãîšåíà ñòðóêòóðà, âåž è êàî êîìïîçèöèîíà öåëèíà
èñïóœåíà ñàäðæèíîì. Ñâåóêóïíà íàðàòèâíè îáðàçàö ñâàäáåíå îáðåäíå ïîå-
çè¼å è œåíèõ ñåãìåíàòà ïî¼àâšó¼å ce è y åïñêèì ïåñìàìà î æåíèäáàìà ¼óíàêà
è y áà¼êàìà59.
È ïðåäàœå è ëèðñêà ïåñìà êàî ¼åäíîñòàâíè¼è îáëèöè èãðà¼ó óëîãó ïî-
ñðåäíèêà èçìåó ïàðàäèãìàòè÷êîã è ñèíòàãìàòè÷êîã íèâîà óñìåíå óìåòíî-
ñòè ðå÷è, è ìîãó ïîñëóæèòè êàî çàëèõà óìåòíè÷êèõ ïîñòóïàêà. Ñëîæåíè¼è
æàíðîâè ïîïóò áà¼êå èëè åïñêå ïåñìå, íà ïðèìåð, ïðåóçèìà¼ó íå ñàìî ïî¼å-
äèíå ñòðóêòóðå èç îâèõ „¼åäíîñòàâíè¼èõ“ îáëèêà, âåž ÷åñòî è œèõîâå èäå¼íå
ñõåìå. ʜèæåâíîñò ce îáëèêó¼å óíóòàð êœèæåâíîñòè, êàêî áè ðåêàî Ôðà¼,
íå ñïîšíèì ïóòåì60, èëè, äðóãà÷è¼å ðå÷åíî, êœèæåâíè òåêñòîâè íàñòà¼ó èç
âåž ïîñòî¼åžèõ êœèæåâíèõ öåëèíà, ïðèõâàžåíèõ y òðàäèöè¼è, ïðåëàçåžè èç
¼åäíîã y äðóãè óñìåíî-êœèæåâíè òðàäèöè¼ñêè ìîäåë, êàêî òî ñàãëåäàâà¼ó
ðóñêè ñåìèîòè÷àðè. Ïðèëàãîàâà¼ó ce æàíðó y êî¼è äîëàçå, àëè è äîíîñå îñî-
áåíîñòè ñâîãà æàíðà. Ó îêâèðó ñëîæåíè¼èõ æàíðîâà ïðîæèìàœå je ÷åñòî
äâîñìåðíî (äà ñïîìåíåìî ñàìî îäíîñå èçìåó áà¼êå è åïñêå ïåñìå, áà¼êå è
íîâåëå, íà ïðèìåð).
Ca äðóãå ñòðàíå, æàíðîâè ïðèõâàòèîöè ïðèëàãîàâà¼ó äèñêóðçèâíó ñòðà-
íó ñèæå¼íå ñõåìå ïîñðåäíè÷êèõ æàíðîâà íàðàòèâíî¼ ëîãèöè ñâîãà æàíðà,
59
Âèä. Ìèð¼àíà Äåòåëèž, Ìèòñêè ïðîñòîð è åïèêà, ÑÀÍÓ, Áåîãðàä, 1992, ñòð. 230-
253 (Ñèæå è ìîòèâ. Íà ïðèìåðó ïåñàìà î ¼óíà÷êèì æåíèäáàìà ñ ïðåïðåêàìà) è Ñâåòëàíà
Ìàðêîâèž-Øòðáàö, Ìîòèâ æåíèäáå ó ñðïñêî¼ íàðîäíî¼ áà¼öè, ×èãî¼à øòàìïà, Áåîãðàä, 2004.
60
Northrop Frye, Anatomy of Criticism, Princeton University Press, Princeton – New Jer-
sey. 1973, p. 97.
84 ÍÀÄÀ ÌÈËÎØÅÂȎ-€ÎЀÅÂȎ

ïðå ñâåãà äàâàœåì èëè óêèäàœåì âàæíîñòè ëèêîâèìà êî¼è ce âåž íàëàçå y
îêâèðèìà íàðàòèâíîã îáðàñöà, âîäåžè ðà÷óíà î àòðèáóòèìà ëèêîâà è äåëî-
êðóãó œèõîâèõ ïîñòóïàêà.Ó ñâî¼åâðñíîì íàïîíó èçìåó ãðàå è âðñòå êî¼î¼
ce ãðàà îòèìà èëè ¼î¼ ce ïðèëàãîàâà, ïðåîâëàäàžå ¼åäíà èëè äðóãà òåíäåí-
öè¼à, îä ÷åãà žå çàâèñèòè è ëåãèòèìàöè¼à âðñòå.
Öåî ñèñòåì óñìåíå êœèæåâíîñòè ôóíêöèîíèøå çàõâàšó¼óžè ñâî¼èì
ôîðìóëàòèâíèì ñâî¼ñòâèìà è ìîæå ce ñàãëåäàòè êàî ìåóîäíîñ äèíàìè÷-
êèõ, ïîëèâàëåíòíèõ ñòðóêòóðà ñïðåìíèõ äà óïè¼ó ñèæå¼íó ãðàó, êî¼à ïîñòà-
¼å çà¼åäíè÷êà ñâî¼èíà ðàçëè÷èòèõ æàíðîâà, çàâèñíî îä àôèíèòåòà èçìåó âð-
ñòà. Ïðèòîì, òðåáà èìàòè y âèäó äà ñó ïðîìåíå êî¼å ce äîãàà¼ó y òîêó èñòî-
ðè¼ñêîã ðàçâî¼à è îíå êî¼å y äàòîì òðåíóòêó íàñòà¼ó y îêâèðó ¼åäíîã æàíðà –
ìåóñîáíî êîìïëåìåíòàðíå, ÷åìó je äîïðèíåëî è ñàìî ñèíêðåòè÷íî ïîðå-
êëî âåðáàëíîã ôîëêëîðà. Ca ñòàíîâèøòà èñòîðè¼ñêîã ðàçâî¼à, òðåáà óçåòè y
îáçèð è ñâî¼ñòâåíîñòè îäðååíå òðàäèöè¼ñêå êóëòóðå, åòíè÷êå, íàöèîíàëíå
ñðåäèíå, êî¼å ce íåìèíîâíî ðåïåðêóòó¼ó íå ñàìî íà ñàäðæèíó, íåãî è íà îá-
ëèêîâàœå óñìåíå óìåòíîñòè ðå÷è, òå y òîì ñìèñëó ñïîìåíóòè è èçâðñíî çà-
ïàæàœå Âèäà Ëàòêîâèžà äà íà íàøåì ïîäíåášó „äîãàà¼ èëè íåêî çáèâàœå
âðëî ÷åñòî ÷èíè îêîñíèöó ëèðñêå ïåñìå, ïà ñó òåê ïîñðåäíî ïðåêî ¼åäíîã
òàêâîã äîãàà¼à èçðàæåíà îñåžàœà, ìèñëè, ñõâàòàœà è âåðîâàœà“61, øòî je,
äîäàëè áèñìî, áèëà ïîñåáíà ïîãîäíîñò çà ïðåðàñòàœå ëèðñêèõ ïåñàìà y áà-
ëàäå è åïñêå ïåñìå. Ðàçìèøšàœå y èñòîì ïðàâöó îäâåëî áè íàñ äî êàðàêòå-
ðèñòè÷íîã çàêšó÷êà Âàòðîñëàâà £àãèžà èç 1868. ãîäèíå î ¼à÷èíè åïñêîã èì-
ïóëñà y íàøåì óñìåíîì ñòâàðàœó, êî¼è je óòèöàî íà òðàíñïîíîâàœå ïðîçíèõ
âðñòà y åïñêå îêâèðå.62
Ãðàíèöå âðñòà ðàçìè÷ó ce, ìåóòèì, îíîëèêî êîëèêî ïðèõâàòàœå ïîåò-
ñêèõ òðàäèöèîíàëíèõ îáðàçàöà èç èñòîðè¼å, êóëòóðå, öèâèëèçàöè¼å èç äðó-
ãèõ êœèæåâíî-ïîåòñêèõ ñèñòåìà è íåïîñðåäíå àëè ñòèëèçîâàíå ñâàêîäíåâè-
öå íå óãðîæàâà îïñòàíàê âðñòå è œåí îñíîâíè èäåíòèòåò, ñâå äîê ñóïðîòñòà-
âšàœà ðàçëè÷èòèõ ñèñòåìà íå äîâåäó äî ñòâàðàœà íîâîã, è ïîòïóíîã ãàøåœà
ñòàðîã.
Èàêî ñìî ñâåñíè äà áè ïîòïóíè óâèä y ïàðàëåëíî ïîñòî¼àœå ñâèõ íàðà-
òèâíèõ îáðàçàöà y ôîíäó ñòèõîâàíå è ïðîçíå óñìåíå òðàäèöè¼å, a çàòèì y
öåî ñèñòåì œèõîâèõ ïðîæèìàœà, ìîãàî äà ïðóæè ñàìî ¼åäàí ñèñòåìàòñêè
çàìèøšåí êàòàëîã (à œåãà je, êîëèêî ñìî îáàâåøòåíè, âåž ïðèïðåìèëà èçðà-
åëñêà íàó÷íèöà Õåäà £àçîí), íåêå îä îñíîâíèõ òèïîâà êîðåëàöè¼à áèëî je
ìîãóžíî óî÷èòè.

Âèäî Ëàòêîâèž, Íàðîäíà êœèæåâíîñò, I, Áåîãðàä, 1967, ñòð. 227.

61

Vatroslav Jagiæ, Srpske narodne pjesme iz Bosne i Hercegovine, Rad JAZU, 1868, II, ñòð.
62

223-224; 226.
 ÏÐÎÆÈÌÀŒÀ ÆÀÍÐÎÂÀ ÓÑÌÅÍŠʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ È ÎÊÎ ŒÈÕ 85

Nada Miloševiæ-Ðorðeviæ

PERMEATION OF THE GENRES OF ORAL LITERATURE

AND THEIR SURROUNDINGS

Summary

The author presents a retrospection of past approaches to the theory of oral genres. These
approaches made use not only of poetics, but also of linguistics, mythology, history, and the fields
of so-called nonverbal communication. The second part of the text studies permeation of classical
genres accepted in folklore studies, with the conclusion that, since the system of oral literature
functions thanks to its formulaic qualities, it can be viewed as an interconnection of dynamic,
polyvalence structures ready to absorb narrative material that becomes common property of dif-
ferent genres.
86 ÌÈÎÄÐÀÃ ÌÀÒÈÖÊÈ
 ÏÎÑËÎÂÈÖÅ ÊÀÎ ÎÑÍÎÂÀ ÍÀÐÎÄÍÅ ÁÈÁËȣŠ87

ÓÄÊ

ÌÈÎÄÐÀÃ ÌÀÒÈÖÊÈ (Áåîãðàä)

Ïîñëîâèöå êàî îñíîâà íàðîäíå áèáëè¼å

ÑÀÆÅÒÀÊ: Íà îñíîâó 1200 ïîñëîâèöà î íàðîäíî¼ âåðè, çàáåëåæåíèõ ó

ïåðèîäó îä 1787. äî 1877. ãîäèíå î Áîãó, àâîëó, ñâåöèìà, ðåêîíñòðóèñàíà ¼å
îñíîâà ðåëèãè¼å ñðïñêîã íàðîäà, ó êî¼î¼ ñå ñíàæíî ïðîæèìà¼ó ñòàðè ïàãàíñêè
ñëî¼åâè ñà õðèøžàíñêèì ó÷åœåì. Ïîñåáíî ñó èñòàêíóòå îíå ïîñëîâèöå êî¼å ñó
ðåçóëòàò ïðîöåñà õðèñòè¼àíèçàöè¼å, êàî è ïîñëîâèöå êî¼å èìà¼ó çíà÷à¼íó óëî-
ãó ó ñòðóêòóðè „ïîáîæíèõ è ìèòîëîãè÷êèõ“ åïñêèõ íàðîäíèõ ïåñàìà.
ʊÓ×ÍÅ ÐÅ×È: ïîñëîâèöå, Áîã, Äàáîã, àâî, çëà æåíà, Áèáëè¼à, õðèñòè-
¼àíèçàöè¼à, ïîáîæíå è ìèòîëîãè÷êå åïñêå íàðîäíå ïåñìå.

Çàõâàšó¼óžè Ìèëîðàäó Ðàäåâèžó, ïîñëåäœèõ ãîäèíà ¼å ñàáðàí è ó îä-

ãîâàð¼óžèì ïî¼ìîâíèöèìà ó÷èœåí ïðåãëåäíèì âåîìà áîãàò êîðïóñ ñðïñêèõ
íàðîäíèõ ïîñëîâèöà çàáåëåæåíèõ ó ïåðèîäó îä 1787-1877. ãîäèíå – âèøå îä
äåñåò õèšàäà ïîñëîâèöà è èçðåêà. Ïîðåä ïîñåáíèõ êœèãà ïîñëîâèöà £îâàíà
Ìóøêàòèðîâèžà (Ïðè÷òå èëèòè ïî ïðîñòîìó ïîñëîâèöå, Áå÷, 1787; Áóäèì,
1807) è Âóêà ÊàðàŸèžà (Ñðïñêå íàðîäíå ïîñëîâèöå è äðóãå ðàçëè÷íå êàî îíå
ó îáè÷༠óçåòå ðè¼å÷è, Áå÷, 1849), êàî è êœèãà ó êî¼èìà ñó, ïîðåä îñòàëîãà,
îá¼àâšåíå è ïîñëîâèöå: Òåîäîð Âëàèž, Ñðáñêè âåíàö, Áåîãðàä, 1850, Ìèëàí
€. Ìèëèžåâèž, ×àñîâè îäìîðà, Áåîãðàä, 1858), îâèì ïðåãëåäîì ñó îáóõâà-
žåíå è çáèðêå ïîñëîâèöà îá¼àâšèâàíå ó ëèñòîâèìà, ÷àñîïèñèìà, çàáàâíèöè-
ìà è êàëåíäàðèìà (Äîäàòàê Ñðáñêèì íîâèíàìà (Áå÷, 1818; 1820), Äàíèöà
(Áå÷, 1827), Çàáàâíèê (Áåîãðàä, 1833), Áà÷êà âèëà (Íîâè Ñàä, 1844-1845),
Ïîäóíàâêà (Áåîãðàä, 1844-1845), Ñðáñêî-äàëìàòèíñêè ìàãàçèí (Çàãðåá, 1847-
1849; 1861; 1869; 1871), Êàëåíäàð Ñâåòîçàðà Ñòî¼àäèíîâèžà (Ïåøòà 1848),
Ñâåòîâèä (Òåìèøâàð, 1852), Ñðáñêå íîâèíå (Áåîãðàä, 1852), Ñåäìèöà (Íîâè
Ñàä, 1853; 1858), Øóìàäèíêà (Áåîãðàä, 1856), Ëåòîïèñ Ìàòèöå ñðïñêå (Íî-
âè Ñàä, 1858-1863; 1865-1871, 1876-1877), Ãîäèøœàê âåëèêè êàëåíäàð Âî¼-
âîäñòâà Ñðáè¼å (Íîâè Ñàä, 1863), Êðèí, ñðáñêî-íàðîäíè êàëåíäàð (Áåîãðàä,
1864), Çåìšàê (Íîâè Ñàä, 1871), £àâîð (Íîâè Ñàä, 1876), Ïàí÷åâàö êàëåíäàð
çà íàðîä (Ïàí÷åâî, 1877).1 Ó êîðïóñó ñà âèøå îä äåñåò õèšàäà èçðåêà è ïî-
1
Êîðïóñ íàðîäíèõ ïîñëîâèöà è èçðåêà îá¼àâšåíèõ îä 1787. äî 1877. ãîäèíå: Äàíèöà
Âóêîâå çàäóæáèíå çà 2003, ñòð. 232-233. Ïîðåä £îâàíà Ìóøêàòèðîâèžà è Âóêà ÊàðàŸèžà,
ïîñëîâèöå ñó áåëåæèëè: Ñòåôàí Ôåðåí÷åâèž, Ñàìóèëî Èëèž, Äèìèòðè¼å Äàâèäîâèž, Òåî-
88 ÌÈÎÄÐÀÃ ÌÀÒÈÖÊÈ

ñëîâèöà Áîã ñå ¼àâšà ó 746 ïðèìåðà, à ðà÷óíà¼óžè è îñòàëå ïîñëîâèöå è

èçðåêå êî¼å ñå òè÷ó íàðîäíå ðåëèãè¼å (àíåëà, ñâåòàöà, íåáåñà, àâîëà) óêóï-
íî èõ ¼å 1191. ×èœåíèöà äà è ó ðå÷íèêó Áèáëè¼å, ïîðåä ïî¼ìîâà: ÷îâåê, ãëà-
âà, çëî, èñòèíà, êóžà, âðåìå, âîäà, Áîã ñïàäà ó ãðóïó íà¼ôðåêâåíòíè¼èõ ïî¼-
ìîâà, äà ¼å îäíîñ ïðåìà Áîãó ó íàóöè óòâðåí êàäà ¼å ðå÷ è î Ñòàðîì è î
Íîâîì çàâåòó, ó÷èíèëè ñó çàíèìšèâèì ïèòàœå êàêâà ¼å ïîçèöè¼à Áîãà ó ñðï-
ñêèì íàðîäíèì ïîñëîâèöàìà, êàêî ¼å íàðîä ó íà¼ñòàðè¼î¼ ôîðìè ñàáèðàœà
èñêóñòâà è ìóäðîñòè âèäåî è îäèñòà ïðèõâàòàî Áîãà, øòà ÷èíè îñíîâó íà-
ðîäíå ðåëèãè¼å.
Òðåáà íàãëàñèòè äà ¼å íà¼âèøå ïîñëîâèöà èç êîðïóñà êî¼è ¼å óòâðäèî
Ìèëîðàä Ðàäåâèž çàáåëåæåíî íà ïåðèôåðè¼è, îä Ñðáà ó Äàëìàöè¼è è èç ¼óæ-
íèõ êðà¼åâà Àóñòðè¼ñêîã öàðñòâà, ãäå ¼å áèëî ñíàæíè¼åã ïðîæèìàœà êóëòóðà
íàðîäà êî¼è ñó æèâåëè íà òèì ïðîñòîðèìà. Àëè, ñàêóïšà÷è, ïî÷åâ îä Ìó-
øêàòèðîâèžà, áèðàëè ñó îíå ïîñëîâèöå äðóãèõ íàðîäà, ÷àê è íà äðóãèì ¼åçè-
öèìà, êî¼å ñó ñå ïðèìèëå ó ñðïñêîì íàðîäó. Íåêàäà ãðóáè ïðåâîäè ïîñëîâè-
öà íà ñðïñêè ïðåëàçå ó íàðîä ãäå äîæèâšàâà¼ó ðåäàêöè¼ó (ïîíàðîäœàâàœå) è
ïðèëàãîàâà¼ó ñå äóõó ñðïñêèõ íàðîäíèõ ïîñëîâèöà. Íåêå ñå ÷àê è è¼åêàâè-
çèðà¼ó (òó ¼å åâèäåíòàí âåëèêè äîïðèíîñ Âóêà ÊàðàŸèžà êàäà ¼å ïðåóçèìàî
ðàíè¼å îá¼àâšåíå ïîñëîâèöå), íå áè ëè ñå øòî ïîòïóíè¼å óêšó÷èëå ó óêóïàí
êîðïóñ ñðïñêèõ íàðîäíèõ ïîñëîâèöà. Çíà÷è, íåêà ìààðñêà ïîñëîâèöà ó Âî¼-
âîäèíè áèâàëà ¼å ó óñìåíîì ïðåíîøåœó êîðèøžåíà êàî äåî æèâå óñìåíå
âèøå¼åçè÷êå òðàäèöè¼å à, ïîòîì, äîæèâšàâàëà ¼å ïîñðáó è ïîñòà¼àëà äåëîì
ñðïñêå óñìåíå áàøòèíå. Ñëè÷àí ïðîöåñ îäâè¼àî ñå è ó Êíåæåâèíè Ñðáè¼è.
Ñà Òóðöèìà äî ñðïñêîã íàðîäà ñòèçàëà ¼å è òðàäèöè¼à Áëèñêîã èñòîêà, ïà ¼å
âåêîâèìà äîæèâšàâàëà ðåäàêöè¼ó. Ò༠ïðîöåñ áèî ¼å îëàêøàí çàõâàšó¼óžè
òîìå øòî ñó ó äèðåêòíîì äîäèðó ñà íàðîäîì ìóñëèìàíè áèëè òóðñêå ñòàðå-
øèíå, ïà ñå ¼åçèê íè¼å ¼àâšàî êàî ïðåïðåêà. Î òîìå íà¼áîšå ãîâîðè ñâåäî÷å-
œå äà ñå „ó Ñðáè¼è, îñîáèòî ïî âàðîøèìà, ìîæå ÷óòè è îä íàøè¼åõ šóäè“
òóðñêà ïîñëîâèöà „èí áàøêà, øåèòàí áàøêà.“ /Äðóãî ¼å äèâ, à äðóãî àâî./.
Ïîñåáàí òîê ïîíàðîäœàâàœà, óñìåíå ðåäàêöè¼å, äîæèâšàâàëå ñó ïîñëîâèöå
äðóãèõ êóëòóðà êî¼å ñó óøëå ó íàðîä ïðåêî êœèãà. Ó òîì ñìèñëó âåîìà çíà-
÷à¼íó óëîãó îäèãðàëî ¼å äåëî Äîñèòå¼à Îáðàäîâèžà, ïèñàíî ó îñíîâè íàðîä-
íèì ¼åçèêîì è ïðåïóíî ìóäðèõ èçðåêà è ïîñëîâèöà ïðåóçèìàíèõ è îä íàðîäà
êî¼è ñó æèâåëè ïîäàšå îä Ñðáà, àëè è èç êœèãà íà ìíîãèì ¼åçèöèìà êî¼èìà
¼å Äîñèòå¼ âëàäàî.
Ó òîì ñëîæåíîì îäíîñó ïàðåìè¼à íà ìóëòèåòíè÷êèì ïðîñòîðèìà, âåî-
ìà ¼å âàæíî èçäâî¼èòè ïîñëîâèöå ó êî¼èìà ñå ãîâîðè î àïñòðàêòíèì ïî¼ìîâè-
ìà, àëè ó êî¼èìà ¼å ó âåžåì ñòåïåíó èçðàæåí äóõ ñðïñêîã íàðîäà. Òàêâå ñó

äîð Âëàèž, £îâàí ÁàëóãŸèž, Ì. ×îêðšàí, £îàíèêè¼å Ïàìó÷èíà, Šóáîìèð Ï. Íåíàäîâèž, €îðå
Íàòîøåâèž, €îðå Ðà¼êîâèž, Ôèëèï Ðàäè÷åâèž, £îâàí £îâàíîâèž Çìà¼, Êàìåíêî Äåëèž, Ñâå-
òîçàð Ìë. Áà¼èž, Ìèëàí €. Ìèëèžåâèž èòä. Ó Äàíèöè Âóêîâå çàäóæáèíå çà 2004. è 2005.
ãîäèíó Šèšàíà Ñòîøèž ¼å îá¼àâèëà ðå÷íèê Öðêâåíè ïî¼ìîâè ó ïîñëîâèöàìà è èçðåêàìà
êî¼èì ñó îáóõâàžåíå ïîñëîâèöå è èçðåêå ñâå äî íàøèõ äàíà.
 ÏÎÑËÎÂÈÖÅ ÊÀÎ ÎÑÍÎÂÀ ÍÀÐÎÄÍÅ ÁÈÁËȣŠ89

ãðóïå ïîñëîâèöà î Áîãó, àâîëó, ñâåöèìà, öðêâè, âåðè, àëè è îíå î èñòèíè,
ïðàâäè, êðèâäè, ñëîáîäè, íîâöó, ïðè¼àòåšñòâó, šóáàâè, ïîðîäèöè, áèíàðíî¼
îïîçèöè¼è ñâî¼-òó, ¼åçèêó, ðå÷è. Ó œèìà ðàçàçíà¼åìî äà ¼å ñðïñêè íàðîä áèî
ó ñòàœó äà èçðàçè ñâî¼å âèåœå âåîìà ñëîæåíèõ ñèñòåìà äðóøòâåíèõ âðåä-
íîñòè, ñâî¼à âåðîâàœà, ñâî¼å òàáóå, êîäåêñ ïîíàøàœà, îíî øòà âàšà à øòà íå
âàšà ÷èíèòè, íàçîðå çàõâàšó¼óžè êî¼èìà ¼å êðîç âåêîâå óñïåâàî äà îïñòàíå ó
çëèì âðåìåíèìà ðîïñòâà è êëàñíå ïîäðååíîñòè, êàêî ñå îõðàáðèâàî çà îò-
ïîð è áîðáó çà îñëîáîåœå îä ðîïñòâà èòä. Îâàêî òåìàòñêè ãðóïèñàíå ïî-
ñëîâèöå îäèñòà ÷èíå ñèñòåì íàðîäíå ìóäðîñòè íà êî¼åì ïî÷èâà âåêîâíè îï-
ñòàíàê ñðïñêîã íàðîäà êàî èñòîðè¼ñêîã íàðîäà.
Èçäâà¼àœå ïîñëîâèöà î Áîãó ïðâè ¼å êîðàê äà ñå äóášå îòêðè¼å ñóøòèíà
äóõîâíîñòè ñðïñêîã íàðîäà. Ó Ñòàðîì è Íîâîì çàâåòó, ó êœèãàìà ó êî¼èìà ¼å
ôèêñèðàíà, ïîðåä ¼óäåèñòè÷êå, è îñíîâà äóõîâíîñòè îãðîìíîã, õðèøžàíñêîã
äåëà ÷îâå÷àíñòâà ó ïðîòåêëà äâà ìèëåíè¼à, öåíòðàëíî ìåñòî çàóçèìà òðîó-
ãàî: Áîã, Áîãî-×îâåê è ×îâåê. Èñòî òàêî ó ñðïñêèì íàðîäíèì ïîñëîâèöàìà è
èçðåêàìà, ñà ïðè÷àìà êî¼å ñó èì ïðåòõîäèëå èëè êî¼å, êàî ðàçðàäå, èç œèõ
ïðîèçèëàçå, íàëàçèìî îñíîâó äóõîâíîñòè ñðïñêîã íàðîäà. Ïîñëîâèöå ñà ïðè-
÷àìà (âåžèíà ïðè÷à ¼å ïîáîðàâšåíà ó ïðîöåñó óîïøòàâàœà), èìà äå¼ñòâî ñëè÷-
íî àëåãîðè¼ñêèì Õðèñòîâèì áåñåäàìà, íà ïðèìåð, êî¼å óâåê èìà¼ó ïîðóêó ñà
âðåäíîøžó ïîäóêå î âåðè, êî¼à, ñëè÷íî ïîñëîâèöàìà, ìîæå äà ñå êîðèñòè è
÷åñòî ñå êîðèñòè è áåç òå ïðè÷å.
Ðàçëèêå êî¼å ñå ìîãó óòâðäèòè êîìïàðàòèâíèì èçó÷àâàœåì ïîçèöè¼å Áîãà
ó Ñòàðîì çàâåòó, Íîâîì çàâåòó è ó ñðïñêèì íàðîäíèì ïîñëîâèöàìà, ãîâîðå î
ñïåöèôè÷íîñòèìà êî¼å âàæå çà íàø íàðîä è œåãîâó óñìåíó òðàäèöè¼ó, áèëî
äà ñó ïàðàäèãìàòñêå çà îäðååíó åïîõó (ãëåäàíî è äè¼àõðîíè¼ñêè è ñèíõðî-
íè¼ñêè), áèëî äà ïðèïàäà¼ó ñàìî¼ ¼åçãðè êî¼à îäðåó¼å íàöèîíàëíó ïðåïîçíà-
òšèâîñò ó ñâèì âðåìåíèìà. Òàêî, äîê ó Ñòàðîì çàâåòó öåî ñèñòåì ïîðóêà çà
íàóê è âëàäàœå ïî÷èâà íà îäíîñó Áî㠖 ×îâåê, ó Íîâîì çàâåòó íà ñëîæåíè-
¼èì ñòðóêòóðàìà: òðîóãàî Áî㠖 Áîãî÷îâåê – ÷îâåê, ÷åòèðè ¼åâàíåëèñòà, äâà-
íàåñò àïîñòîëà, âî¼ñêà àíåëà è àðõàíãåëà, ñà àðõàíãåëîì Ãàâðèëîì íà ÷åëó,
òå ñâåòàöà, ó ñðïñêèì íàðîäíèì ïîñëîâèöàìà î Áîãó äîìèíàíòíà ¼å áèíàðíà
îïîçèöè¼à. Ãîòîâî ñâå ïîñëîâèöå î Áîãó ìîãó ñå ñâðñòàòè ïî ñèñòåìó áèíàð-
íèõ îïîçèöè¼à, øòî ¼å ó ñêëàäó ñà óñìåíîì òðàäèöè¼îì: Áîã äà¼å – Áîã óçèìà;
Áîã êàæœàâà – Áîã ïðàøòà; Áî㠖 ×îâåê; Áî㠖 €àâî; Áî㠖 öàð (âëàäàð íà
çåìšè); Áîã ïîìàæå – Áîã îäìàæå; Áîã ãîñïîäàð æèâîòà è ñìðòè; ìèëó¼å è
êàðà.
Ó ñðïñêèì íàðîäíèì ïîñëîâèöàìà äî èçðàæà¼à äîëàçå äâà ðåëèãè¼ñêà
ñèñòåìà. Èç ïðàñòàðîã, ñëîâåíñêîã ìèòîëîøêîã îñíîâà ïðåóçåò ¼å ñèñòåì õè-
¼åðàðõè¼å áîãîâà. Ïîñòî¼è ÷èòàâ ñïëåò ïîñëîâèöà êî¼å ãîâîðå î îäíîñó Áîãà,
ñâåìîžíî㠄ñòàðîã ãîñïîäàðà“, í༼à÷åã, ïðåìà àíåëèìà è ñâåöèìà êàî áî-
æàíñòâèìà äðóãîãà ðåäà. Áîã ñå èñòè÷å êàî íåêî êî ¼å „í༼à÷è“, êàî ñèëà ñà
êî¼îì ñå íè¼å øàëèòè. Îí ïðåäâîäè „ñëîæíó âî¼ñêó“, êàî è ñâàêî ïàãàíñêî
áîæàíñòâî ¼îãóíè ñå è ñïðåìàí ¼å äà áåçðàçëîæíî êàæœàâà. Œåãîâà âîšà ¼å
90 ÌÈÎÄÐÀÃ ÌÀÒÈÖÊÈ

èçíàä âîšå ñâåòàöà, îä œåãà íèêî íå ìîæå óòåžè, îí ¼å è ñóäè¼à. Ó íåêèì

ïîñëîâèöàìà èñòè÷å ñå âåëèêè ñòðàõ îä Áîãà („Áîã è áàòèíà“; „Áîã è ïîìîçè
áîã“), Áîã ¼å ñâåâèäåžè, ÷óäîòâîðàö, íà¼áîãàòè¼è („Áîãàò ¼å Áîã.“), è äîáàð è
çàî („Äî çëà Áîãà“), îí îáåëåæàâà šóäå, ðîâàøè ïî¼åäèíöå, íå çàáîðàâšà, íå
ìîæå ñå ïðåâàðèòè è ïîäìèòèòè, îí çàïîâåäà è ñà ñðåžîì, ÷èíè øòà õîžå,
äîê ÷îâåê ÷èíè ñàìî îíî øòà ìîæå.
Íà ïàãàíñêè ñëî¼ ïàðåìè¼ñêîã èñêóñòâà êàî äà óêàçó¼ó ïîñëîâèöå: „Ñâà-
êî ñâîã áîãà èìà“ èëè îíå ó êî¼èìà ñå ïîìèœå Áîã ïðàâäå êàî íåêî ïîñåáíî
áîæàíñòâî çàäóæåíî çà ïðàâäó è êðèâäó (Óñóä – ?). Ïîñëîâèöó „Ó Áîãà ñó
âóíåíå íîãå, à ãâîçäåíå ðóêå“ òðåáà ïîâåçàòè ñà îíîì ó êî¼î¼ ñå èñòè÷å äà ¼å
ñâå ó áîæ¼èì ðóêàìà („Ó Áîãà ñó ïóíå ðóêå“; „Ñâå ¼å ó Áîæ¼î¼ ðóöè“; „Ñâè
ñìî ìè ó Áîæ¼î¼ ðóöè“). Êàäà ¼å ðå÷ î ñëî¼åâèìà íà êî¼å íàñ óïóžó¼å ïðàçíî-
âåð¼å, òðåáà èñòàžè ïîñëîâèöó „Ó Áîãà ñó âðàŸáèíå“, êàî è îíå „Íè¼å çàëóä
Áîã íå äàî êîçè äóãà÷êè ðåï“, „Ïîëàêî Áîæ¼à êîëà èäó“, „Òðè¼åñ òå Áîæ¼è
óáèî“, „Ïðàâîãà Áîæå /ìóœîì/“. Ñâàêàêî òðåáà ó ïîñëîâèöàìà ðàçëèêîâàòè
„êðñòå ëèïîâå“ îä „÷àñíîãà êðñòà“.
Ïîñëîâèöå ó êî¼èìà ñå ïîìèœó Áîã è €àâî âåîìà ñó áðî¼íå. È €àâî ñå ó
íåêèìà îä œèõ èñêàçó¼å ó ìíîæèíè („ñâè àâîëè“). Ïîñëîâèöå ó êî¼èìà ñå
ñêðåžå ïàæœà äà è àâîëó òðåáà óïàëèòè ñâåžó, àêî œåìó ¼åäíó, Áîãó äâå –
ãîâîðå î òåæœè äà ñå èçìåðè îäíîñ áîæ¼èõ ñíàãà è öðíèõ ñèëà. Ñâàêàêî,
ðåñïåêò ïîñòî¼è è €àâî è œåãîâà ïðàòœà çàóçèìà¼ó çíà÷à¼íî ìåñòî ó ïàíòåî-
íó ñðïñêèõ íàðîäíèõ ïîñëîâèöà.
Ó ïîñëîâèöàìà çàáåëåæåíèì îä 1787. äî 1877. õðèøžàíñêè óòèö༠èïàê
äîìèíèðà, ïîñåáíî ó ïîñëîâèöàìà ó êî¼èìà ñå èíñèñòèðà íà ñèíòàãìè „¼å-
äàí Áî㠖 ¼åäíà âåðà“, „Áîã ¼å ñòâîðèòåš ñâåòà“, „Áîã ¼å ãîñïîäàð äóøå“, èëè
ñå ó âåçó äîâîäå Áîã è öðêâà („Áîã ¼å øàëó îñòàâèî, à àâî öðêâó.“, „Ãäå ãîä
Áîã èìàäå ñâî¼ó öðêâó, òó àâî õîžå äà ïîäèãíå ñâî¼ó öðêâèöó.“). Ó œèìà,
íà¼÷åøžå, íàëàçèìî „ïðîïîâåäíå“ ïîðóêå: „Áîã ñòâîðèòåš ñâåòà.“, „Çåìšà
ïî çåìšè õîäè.“ /÷îâåê ¼åäíàêî çåìšà/, „Áîã äàî êðàâèöó, Áî㠞å è òðàâèöó.“
/Áîã êàî ñòâîðèòåš ñâåòà/, „Æèâîò ìó îä Áîãà.“, „Áîã ¼å äàî æèâîò, Áî㠞å
äàòè è çäðàâšå.“, „Áîã òè çäðàâšå äàî!“, „Êî ìèð šóáè, Áîãó ñëóæè.“, „Êî ñ
Áîãîì ïî÷èœå, ñâå ñðåòíî äîòè÷å.“, „Ó÷èíè äîáðî è Áî㠞å òè äîáðîì âðàòè-
òè.“, „Áîã ÷èñòî ñðöå âîëè.“, êàî è íèç ïîñëîâèöà ó êî¼èìà ñå èñòè÷å: Áîã
÷óâà („Àêî Áîã íå ÷óâà ãðàäà, óçàëóä ¼å îãðàäà.“, „Áîã ¼å ðåêàî ÷óâ༠ñå, è ¼à
žó òå ÷óâàòè.“ /Íåìî¼ çëà ðàäèòè à íà Áîãà ñå îñëàœàòè./), ñðåžà ¼å îä Áîãà
(„Áîã ñðåžîì çàïîâåäà.“, „Áîã ñðåžó äåëè.“, „Áîã òè äîáðî äàî!“ /Äîáðà òè
ñðåžà./), îä Áîãà ¼å âëàñò („Áîã äà¼å âëàäàœå è óçèìà.“), Áîã ìèëó¼å è êàðà
(„Áîã êîãà ìèëó¼å, îíîãà è êàðà.“), Áîã ïðàøòà („Áîã ñâàêîì ïðàøòà, êî ñå îä
ñðöà ïîêà¼å.“, „Áîã ãà ïðîñòè.“, „Áîã äóãî êðîç ïðñòå ãëåäà, àë’ íå äîâåê.“),
Áîã ïîìàæå („Áëàãî òîìå êîìå Áîã ïîìàãà.“, „Ãäå Áîã ïîìàæå, ñâå ëàêî èäå.“,
„Ãäå Áîã ïîìàæå, îíäå ¼å ñâàêè ïîñàî ëàê.“, „Áîã ïîìàæå ëåæàêó, êàî è òåæà-
êó.“, „Áîã îíäà ïîìàæå, êàä âèäè äà ìè íèêàêî âèøå íå ìîæåìî.“, „Áîã ãîâî-
ðè ïîìîçè ñå ñàì, ïîì žó òè è ¼à.“, „Áîã äà¼å, àìà ìîðà è ÷îâåê äà ðóêå
 ÏÎÑËÎÂÈÖÅ ÊÀÎ ÎÑÍÎÂÀ ÍÀÐÎÄÍÅ ÁÈÁËȣŠ91

ïðóæè.“), Áîã ¼å ñâåçíà¼óžè („Áîã çíàäå, êàêî âàšàäå.“, „Áîã çíà øòà ¼å çà
áîšå.“, „Áîã íà¼áîšå çíà, øòà è êàêî âàšà äà áóäå.“), Áîã ¼å âå÷àí („Ñâå ¼å çà
âðåìå, à Áîã äîâåêà.“). Áîã ïðàøòà, Áîã ¼å ìèëîñòèâ (ïîñåáíî ïðåìà áåäíè-
ìà, ñèðîìàøíèìà è íåâîšíèìà), Áîã áëàãîñèšà, Áîã âîëè ðàä è ìîëèòâó,
Áîã ñå èç¼åäíà÷àâà ñà šóáàâšó („Ãäå ¼å šóáàâ, òó è Áîã.“), èñòèíîì, ìèðîì
(„Ãäå ¼å ìèð, òó è Áîã.“, „Êî ìèð šóáè, Áîãó ñëóæè.“) è ñëîãîì. Ó îâàêâèì
ïîñëîâèöàìà èñòè÷å ñå: „Áîãó íè¼å íèøòà íåìîãóžå.“, „Áîãó ¼å Áîã íà íåáó.“;
ïîìèœó ñå íåáåñà êàî Áîæ¼à êóžà („Áîæ¼à êóžà è âàøà.“).
Íà „óðåèâàœå îäíîñà“ ÷îâåêà ñ Áîãîì óïóžó¼ó ïîñëîâèöå êî¼å ñå òè÷ó
ìîëèòâå („Áîã ñå ñ ìîëèòâîì óìèëîñòèâè.“, „Áîã ñå âàšà èçìîëèòè.“, „Íå
ìíîãå ìîëèòâå, íåãî ÷èñòî ñðöå Áîã ãëåäà.“, „Î, Áîæå, ä༠ìè îíî øòî ¼å çà
ìåíå.“ /Îâî ñå èñòè÷å êàî ÷èñòà ìîëèòâà./, „Áîšå ¼å ñëóæèòè Áîãó, íåãî
šóäèìà.“), èëè êî¼èìà ñå óòâðó¼å êîäåêñ ïîíàøàœà âåðíèêà („È Áîã ñå ñåä-
ìè äàí îäìàðàî.“, „Ìàòè ¼å ÷îâåêó ïîñëå Áîãà, ïðâà ñâåòèœà íà ñâåòó.“, „€å
ñå ñòàðè¼è íå ÷ó¼ó, òó Áîã íå ïîìàæå.“, „Ó šóäè ¼å ïîñàî, à áëàãîñëîâ ó Áî-
ãà.“). Ïîñåáíèì ïîñëîâèöàìà óêàçó¼å ñå íà ãðåõå ( „£åäàí ¼å Áîã áåç ãðåõà.“,
„Äà íè¼å ãðè¼åõà, íå áè ñòàëå ñâå äóøå ó ðà¼.“, „Çëîáà ¼åäå äóøó, êî ðà ãâî-
æå.“, „Êî î çëó ìèñëèî, çëî ìó Áîã äàî.“, „Çëà ñàâåñò, ãîòîâ ïàêàî.“, „Êî ñå
šóä’ìà íå ñìèëó¼å, íåžå íè œåìó Áîã.“, „Êî íà Áîãà âè÷å, ñàì ñåáå õóëè.“). Ó
õðèøžàíñêîì äóõó èçãîâàðà¼ó ñå ñëåäåžå çàêëåòâå: „Òàêî ìè Áîãîâà äîìà!“,
„Òàêî ìè äóøà öàðîâàëà!“, „Òàêî ìè ïðè¼åñòîëà Áîæ¼åãà!“, „Òàêî ìè Ñòâîðè-
òåšà!“, „Òàêî ìè ÷åòâîðî £åâàíåëè¼å!“, „Òàêî ìè ÷åòâîðî ïîñòà!“, „Òàêî ñâî-
¼ó â¼åðó íå èçãóáèî!“, „Òàêî ñâî¼ó â¼åðó íå ïðåâðíóî!“, „¼åðà è Áîã!“, êàî è
ïîçäðàâè: „Áîã è Áîæ¼à â¼åðà!“, „Áîã ñ âàìà!“, „Áîã ñ íàìà!“, „Áîã ñ íàìà è
àíåëè Áîæè¼è!“, „Áîæ¼à (òè) â¼åðà!“, „Áîã òè ïîìîãàî!“
Çàíèìšèâà ¼å ðóêîâåò ïîñëîâèöà è èçðåêà êî¼èìà íàðîä óñïîñòàâšà îä-
íîñ Áîãà è âëàñòè, îëè÷åíå ó öàðó, ñâåñòàí êàêâà ¼å ïîçèöè¼à ó òèì îäíîñèìà
ìàëîã è íåçàøòèžåíîã ÷îâåêà, ïîñåáíî ó âðåìå ðîïñòâà ïîä Òóðöèìà: „Áîã
âèñîêî, à öàð äàëåêî.“, „Öàð ¼å äàëåêî, à Áîã âèñîêî.“, „Áîã íà íåáó, à öàð íà
çåìšè.“ /çàïîâåäà/, „Áîã ãðè¼åõîâå, à öàð äóãîâå.“ /îïðîñòè/, „Ñòàðè¼à ¼å Áîæ¼à,
íî öàðåâà.“, „Áîã äàî, à öàð íåìà øòà óçåòè.“, „Áîãó Áîæè¼å, à öàðó öàðåâî.“,
„Äà¼òå öàðó öàðåâî, à Áîãó Áîæè¼å.“, „Íè Áîãó êîëà÷à, íè öàðó àðà÷à.“, „Áî-
æè¼å çàïîâ¼åäè è öàðåâå òà¼íå õðàíèòè âàšà.“, „Çàïîâåäè Áîæè¼å ÷óâà¼, à òà¼-
íå öàðåâå õðàíè.“, „Âîšà Áîæè¼à, à ñóä öàðåâ.“. Çàêëåòâå: „Òàêî ìè öàðà íå-
áåñêîãà!“, „Òàêî ìè öàðñòâà íåáåñêîãà!“
Âåîìà ñó áðî¼íå ïîñëîâèöå è èçðåêå î Áîãó êàî ïðàâåäíîì ñóäè¼è („Áîã
¼å ñóäè¼à ñâåì ñâåòó.“, „Áî㠞å ñâèìà ñóäèòè.“, „Áîã ïðàâäó áðàíè.“, „Ïðàâäà
¼å ó Áîãà, à äà ó êîãà!“, „Òàêî ìè ïðàâäå Áîæ¼å!“, „Áîã ¼å ìèëîñòèâ, àë’ ¼å
ïðàâåäàí.“, „Áîã ¼å ñïîð, àëè ¼å äîñòèæàí.“, „Áîã íåâàšàëå çà ñóäœè äàí ÷ó-
âà.“, „Òàêî ìè ñòðàøíîã ñóäà.“, „Áîã íå ñóäè ñâàêè îñìè äàí.“, „Àêî òå îíà¼
ïðå êî¼è òå è ñóäè, îíäà ñàìî îä Áîãà âàšà ñóäà èñêàòè.“). Îâèì ïîñëîâèöà-
ìà âåîìà ñó áëèñêå ïîñëîâèöå î îäìåðàâàœó îäíîñà ñèëà Áîæè¼èõ è çåìàš-
ñêèõ: „Ñèëà Áîãà íå ìîëè.“, „Ñèëà Áîãà íå ìîëè, à ïðàâäå íå ïèòà.“, „Áåç
92 ÌÈÎÄÐÀÃ ÌÀÒÈÖÊÈ

Áîæè¼å âîšå, íè âëàñ ñ ãëàâå íå ïàäà.“, „Ñâå ñå ìè¼åœà, äî âîšå Áîæ¼å.“,

„Ñâåãà ¼å ìàœå äî âîšå Áîæè¼å.“, „Âèäè îí༠êî¼è âåäðè è îáëà÷è.“ /Áîã/,
„Áîã ¼å ¼àêîñòàí.“, „Áîã ¼å ¼àê.“, „Ñèëà Áîãà íå ìîëè, à Áîã ñèëó ¼îø ìàœå.“,
„Ñèëà ¼å ó Áîãà (¼åäíîãà).“, „Ñâà÷è¼à ¼å ñèëà äî âðåìåíà, à Áîæ¼à äîâè¼åêà.“.
Çàêëåòâà: „Òàêî ìè ñèëå Áîæ¼å.“

Äàáîã ó ñðïñêèì íàðîäíèì ïîñëîâèöàìà

Âèçè¼à Áîãà ó ïîñëîâèöàìà è èçðåêàìà ó âåëèêî¼ ìåðè ÷èíè îñíîâàíèì
çàêšó÷êå Âåñåëèíà ×à¼êàíîâèžà èçíåòå ó ñòóäè¼è „Î âðõîâíîì áîãó ó ñòàðî¼
ñðïñêî¼ ðåëèãè¼è“.2 ×à¼êàíîâèž èñòè÷å êàî îñíîâíå îäëèêå ïðèìèòèâíèõ, ïà-
ãàíñêèõ áîãîâà ñëåäåžå îñîáèíå: áîæàíñêó çàâèñò, íåìèëîñðå, ÷åñòî áåç-
ðàçëîæíî è ïðåîøòðî êàæœàâàœå, óâðåäšèâîñò, íåïðåäâèäèâîñò ïîñòóïà-
êà. Èàêî ¼å ó âåëèêî¼ ìåðè èçâðøåí è ïðèâåäåí êðà¼ó ïðîöåñ õðèñòè¼àíèçà-
öè¼å, ó ïîñëîâèöàìà èç 18. è 19. âåêà èòåêàêî ñå îâàêâå îñîáèíå ïðèïèñó¼ó
Áîãó. Ïîðóêå ïðè÷à î Áîãó íà êî¼å óêàçó¼å ×à¼êàíîâèž ñâîäå ñå íà òî äà ñå
šóäè íå ñìå¼ó „ìåøàòè ó Áîæ¼ó ðàáîòó, ¼åð Áîã êî¼è îáëà÷è /äîíîñè íåâðåìå,
çëî/, îí è âåäðè“. Òàêî ×à¼êàíîâèž ó ïðè÷àìà ïîñåáíî èçäâà¼à ïîñòóïêå ñâå-
òîã Ñàâå ó êî¼èìà äî èçðàæà¼à äîëàçè œåãîâà áëèñêîñò áîãîâèìà äîœåã ñâå-
òà, Äàáîãó êàî áîãó äàâàîöó, äàðîâàîöó (ñâåòè Ñàâà ïðèñòðàñíî äà¼å îíîìå
øòî äàð íå çàñëóæó¼å, à óñêðàžó¼å ãà îíîìå çà êîãà áèñìî î÷åêèâàëè äà žå ãà
äîáèòè).
Ïîñëîâèöå ó âåëèêî¼ ìåðè ïîòâðó¼ó è ×à¼êàíîâèžåâî äîâîåœå ó âåçó
Äàáîãà ñà ïðàñòàðèì ñëîâåíñêèì Öðíîáîãîì (Äàæáîãîì, Ñòðèáîãîì), êàî è
ïðåòïîñòàâêó äà îâ༠áîã ñëîâåíñêîã ïàíòåîíà äîñòà êàñíî, ïîä óòèöà¼åì
õðèøžàíñòâà, äîáè¼à ïðåðîãàòèâå çëîã, öðíîã áîãà è àâîëà. Îí ñ ïðàâîì
ïîëàçè îä ïðåòïîñòàâêå äà áîãîâå ó „ïðèðîäíèì“ ðåëèãè¼àìà „íè¼å ìåòîäñêè
äåëèòè, ïðåìà ìîðàëíèì îñîáèíàìà, íà äîáðå è çëå – ñâè îíè ìîãó áèòè è
äîáðè è çëè“. Î òîìå ãîâîðå íàðîäíå ïîñëîâèöå: „Íè àâî íè¼å îíàêî öðí
êàî øòî šóäè ãîâîðå.“, „Íè àâî íè¼å îíàêî öðí, êàíî øòî ãà ïèøó.“, „Íè
âðàã öðí, íè ìàòè ìó áè¼åëà.“ Íà¼çàä, öðíà áîæàíñòâà íå ìîðà¼ó áèòè çëà
áîæàíñòâà. Öðíà ñó ¼åð ¼å œèõîâî öàðñòâî äîœè ñâåò, îäíîñíî œèõîâà îáëàñò
âëàäàœà ¼å è öðíà è ìðà÷íà.
Ðåçóëòàòè èñòðàæèâàœà ó îâîì ðàäó ïîêàçó¼ó äà ¼å ó ïîñëîâèöàìà ñà
ïàãàíñêîì îñíîâîì, ñâå âðåìå ðå÷ î íà¼âåžåì áîãó äîœåãà ñâåòà (Dis pater).
Ïîçíè¼åã ñó íàñòàíêà ïîñëîâèöå ó êî¼èìà ¼å àâî ïðèêàçàí êàî îëè÷åœå çëà,
ìàäà è òó íàëàçèìî àòðèáóòå êî¼èìà ñå ó ñòàðî¼ ðåëèãè¼è îäðåèâàî Äàáîã
(îïàíöè, êîâà÷êî óìåžå): „Áîã ÷óî, à çëà ñðåžà /àâî/ íå ÷óëà!“, „Áîã ÷óî, à
àâî íå ÷óî!“, „€àâî íå îðå è íå êîïà, íåãî ñâå î çëó ðàäè (ìèñëè).“, „Ãðå¼,
àâîëñêè ñìå¼.“, „Âðàã íè ñàì ñåáè íè¼å äîáðà ó÷èíèî.“, „Äîñòà ¼å àâî îïà-
íàêà ïîäåðàî, äîê ¼å /òî è òî/ ó÷èíèî.“ /íàâåî íåêîãà íà çëî/, „Ìíîãî ¼å âðàã
2
Âåñåëèí ×à¼êàíîâèž, Ìèò è ðåëèãè¼à ó Ñðáà, ÑÊÇ, Áåîãðàä, 1973, ñòð. 307-462.
 ÏÎÑËÎÂÈÖÅ ÊÀÎ ÎÑÍÎÂÀ ÍÀÐÎÄÍÅ ÁÈÁËȣŠ93

ðàçäðî îïàíàêà, äîê ¼å îíî ñâðøèî.“, „Êî àâîëà ¼åäàí ïóò íà êîíàê ïðèìè,
èìà óâåê ó êóžè ïàêàî.“, „Êî àâîëà ¼åäàí ïóò íà ñâî¼èì êîëèìà ïîâåçå, ìîðà
ãà ïîñëå óâåê âîçèòè.“, „Êîìå àâî êðîç êšó÷àîíèöó ïðîâèðè, òîìå žå ñêîðî
è ó ñîáó óžè.“, „Êî íîâöà èìà, èìà ¼åäíî㠐àâîëà, à êî¼è íåìà, èìà äâà.“, „Êî
ñ âðàãîì òèêâå ñàäè, ñëîìèžå ìó ñå î ãëàâó.“, „Ñíè¼åžå œåìó àâî ¼à¼å.“ /çëî
žå ïðîžè/. Ó ïîñëîâèöàìà ñå è çíàœå, ÷åñòî, èç¼åäíà÷àâà ñà çëèì (âðàŸáè-
íîì): „Çíà âèøå îä àâîëà“, „Çíà àâîëà íà ëåäó ïîòêîâàòè.“ /ëóêàâàö, ÷îâåê
àâîëñêîã êîâà÷êîã çàíàòà/, „Ïîòêîâàî áè àâîëà íà ëåäó.“ /êîâà÷/, „Çíà è ãäå
àâî ñâî¼ êîíàê èìà.“
Ó ïîñëîâèöàìà ¼å èçîøòðåíî óîáëè÷åíà ïîçèöè¼à ÷îâåêà ó çåâó, êàêî áè
ðåêàî Âàñêî Ïîïà, èçìåó äîœåãà è ãîðœåãà ñâåòà. Íà ãîðœåì ñâåòó, ó íåáåñè-
ìà, íàëàçè ñå áîæàíñêè ïðåñòî, äî òàìî ñå ñòèæå ïðîëàñêîì êðîç òåñíà âðàòà
(ó ïðåäàœó – íåáåñêà êàïè¼à): „Äóøà ¼åäíà âðàòà èìà.“, „Òåñíî êî ïóò ó ðà¼.“
×îâåê ¼å ðàñïåò èçìåó Áîãà íåáåñêîãà è îíîã äðóãîã õòîíñêîã, áîãà ïîäçåìíîã
ñâåòà. Îíè ñå áîðå çà ÷îâå÷è¼ó äóøó („È Áîã äóøó ïðè÷åêà.“, „ È àâî äóøó
ïðè÷åêà.“), èç ïîñëîâèöå ó ïîñëîâèöó íàðîä îäìåðàâà œèõîâå ìîžè. Çàòî ó
îâèì áîãîâèìà íèøòà íè¼å ñàìî öðíî èëè ñàìî áåëî. Òî ¼å ñóøòèíà ïàãàíñêå
îñíîâå íàðîäíå áèáëè¼å („Áëàãî òîìå, êîìå ñå è àíåëè è àâîëè ñëîæå.“).
×à¼êàíîâèž èñòè÷å äà ãîñïîäàð äîœåãà ñâåòà, Äàáîã, èìà âàæíó äóæíîñò
äà „ñóíöå ñïóøòà íà çåìšó è äèæå íà íåáî“, äà ¼å îí „ó èñòè ìàõ è õòîíè÷íî
è ñîëàðíî áîæàíñòâî“. Ó îâîì êîíòåêñòó òðåáà ñàãëåäàòè è ïðè÷å è ïåñìå î
êðàè è ïðåêðàè ñóíöà, ó êî¼èìà çíà÷à¼íó óëîãó èìà ñâåòè £îâàí, ïà è ñâåòè
Ñàâà, êî¼è ñó îñîáèòå ñóáñòèòóöè¼å íåêàäàøœåã õòîíñêîã áîãà Äàáîãà.
Ïàãàíñêà îñíîâà ñòàðå ðåëèãè¼å óãðàåíà ó ïîñëîâèöå ïîäðàçóìåâà áè-
íàðíó îïîçèöè¼ó áåëî – öðíî: Áîã ìðòâèõ – Áîã æèâèõ; Áîã äîœå㠖 Áîã ãîð-
œåã ñâåòà („Íå âèäè áåëîã áîãà.“). Ïî ×à¼êàíîâèžó, èçðàç „áåëè áî㓠çíà÷è
èñòî øòî è íåáî, íåáåñêè áîã, áîã ãðîìîâíèê. Íè îí༠äðóãè áîã, èç Âèøœè-
žåâå ïåñìå „Ñìðò Ìàðêà Êðàšåâèžà“ – „Áîã ñòàðè êðâíèê“, íè¼å àíòèïîä
„ïðàâîãà Áîãà“. Óçèìàœå äóøå, æèâîòà, ïî ñõâàòàœó ïàòðè¼àðõàëíîã ÷îâåêà,
¼åñòå âðàžàœå äóãà Áîãó; Áîã äóøó äà¼å è îí ¼å ñ ïðàâîì óçèìà íàçàä („Äóæàí
Áîãó äóøó.“, „Äóæàí è äóøîì.“). Ñâåòè Àðàíåî, èàêî äóøîâàäèëàö, õðè-
øžàíñêà çàìåíà çà ñòàðèíñêîã áîãà äîœåãà ñâåòà, íàçèâà ñå, òàêîå, êðâíè-
êîì, à âåîìà ¼å ïîøòîâàí, öåœåí è ïîïóëàðàí ñâåòàö. Ñâå òî íàâîäè íà çà-
êšó÷àê äà ¼å òàêàâ áî㠄ðàâíîïðàâàí ñóïàðíèê Áîæ¼è“. Ó îâîì êîíòåêñòó
ïîñåáíó âðåäíîñò èìà¼ó âåðçè¼å èçðåêå: „Òàêî ìè âðàã àíåëó äóøó íå îòåî!“,
„Òàêî ìè âðàã àíåëó äóøó íå ïîíåî!“
×à¼êàíîâèž ó Äàáîãó, õòîíè÷íîì áîæàíòâó, áîãó âóêîâà, ïàñòèðó, áîãó
êî¼è îäðåó¼å ñóäáèíó ÷îâåêó ¼îø íà ðîåœó, ïðîðîêó, ðîäîíà÷åëíèêó öåëî-
ãà íàðîäà è ñàìèì òèì íàöèîíàëíîì áîãó êî¼è ¼å ó äèðåêòíî¼ âåçè ñà ñòàðèì
ñëîâåíñêèì áîãîì Ñâåòîâèäîì, âèäè „åïèêëèçó íàøåã âåëèêîã íàöèîíàëíîã
áîãà“: „Äàáîãîâî èìå ñà÷óâàíî ¼å äî äàíàøœåã äàíà, íå êàî öåëî èìå, íåãî
êàî õèïîêîðèñòèêà, çà àâîëà: íà¼ãëàâíè¼è àâî, íàèìå, íàçèâà ñå Äàáà èëè
Äàáî, èëè, íà¼÷åøžå, Õðîìè Äàáà“.
94 ÌÈÎÄÐÀÃ ÌÀÒÈÖÊÈ

Äà ¼å ó ïîñëîâèöàìà è èçðåêàìà, ó âåëèêî¼ ìåðè, ïîðåä õðèøžàíñêîã

çàñòóïšåíî è ïàãàíñêî âèåœå Áîãà íà¼áîšå ãîâîðå ñëåäåžè ïðèìåðè: „Áîã
¼å ñòàðè ãîñïîäàð.“, „Áîã ¼å ¼àê!“, „Áîã ¼å ñòàðè äàâàëàö.“, „Áîã äàî, Áîã è
óçåî.“, „Áîã äà¼å æèâîò, Áîã è çäðàâšå.“, „Áîã äà¼å øòî íàì òðåáà, à íå øòî
õîžåìî.“, „Áîã äà¼å øòà îí õîžå, è êàêî îí õîžå.“, „Áîã äà¼å, àë’ íå êàä ìè
õîžåìî.“, „Íè äà Áîã.“ /Íå äàî Áîã./, „Äà Áîã äà ...“ /âåžèíà êëåòâè òàêî ïî÷è-
œå/, „Áîã ¼å ñòàðè ÷óäîòâîðàö.“, „Áîã íå ïðèìà êî¼åøòà.“, „Áîã ìîðà áèòè
èçìîšåí.“, „Áîã ñå ñ ìîëèòâîì óìèëîñðàâà.“, „Áîã ñå íåäà ïîäìèòèòè.“,
„Áîã ñå íåäà âàðàòè.“, „Áîã íèêîì äóæàí íå îñòà¼å.“. Î âåçè îâîãà áîãà ñà
Õðîìèì Äàáîì è àâîëîì íà¼áîšå ãîâîðå ïîñëîâèöå: „Îäíåžå òå Ðîìè Äà-
áà.“, „Äîê ãà Äàáà íå íàâó÷å äà âðàò ñëîìè¼å, íå ñìèðè ñå.“, „Ó Áîãà ñó âðàŸ-
áèíå.“ ×à¼êàíîâèž êàî âàæíó îäëèêó Äàáîãà èñòè÷å äà ¼å îí ãðîìîâíèê, äà
ïîñåäó¼å ìîž êî¼ó žå, ó ïðîöåñó õðèñòè¼àíèçàöè¼å, ïðåóçåòè ñâåòè Èëè¼à. Ó
êî¼î¼ ìåðè ñó ó ïîñëîâèöàìà ìåóñîáíî èñïðåïëåòàíè óòèöà¼è ñòàðå âåðå è
õðèøžàíñòâà íà¼áîšå ãîâîðè ïîñëîâèöà „Óçâðäàî ñå êàî àâî èñïðåä ãðî-
ìà.“, êî¼ó ïðàòè ñëåäåžà ïðè÷à: „Ïðèïîâè¼åäà ñå äà Áîã ãðîìîâèìà áè¼å à-
âîëå, è çàòî, âåëå äà ñå íå âàšà êðñòèòè êàä ãðìè, ¼åð àâî ó íåâîšè ìîæå
óòåžè ïîä êðñò, çíà¼óžè äà ãðîì ó êðñò íåžå.“
Ó ïîâåžåì êîðïóñó ïîñëîâèöà è èçðåêà î àâîëó ¼àñíî ñå ìîãó óî÷èòè
êîëåáàœà ó íàðîäíîì âåðîâàœó. Âèçè¼à àâîëà, âðàãà, ñîòîíå èç ïðåäàœà è
ïðèïîâåäàêà óâåëèêî ñå ó ïîñëîâèöàìà ïîòâðó¼å. Âèøå ïîñëîâèöà ãîâîðå ó
ïðèëîã òåçè äà íàðîä íèøòà íå ïðèõâàòà äî êðà¼à êàî öðíî èëè áåëî, à äà ¼å
ðàçëîã òîìå ïðîäóæåíè ñíàæàí óòèö༠ñòàðå ðåëèãè¼å: „Àêî ¼å è öðí, íè¼å
àâî.“, „Âðàã è àâî, îáà ñó öðíè.“, „Áîãó ¼åäíó, à àâîëó äâå ñâåžå çàæåžè
âàšà.“, „Óïàëè Áîãó ñâåžó äà òè ïîìàæå, à âðàãó äà òè íå íàóäè.“, „Áîãó ñå
ìîëè, àë’ íè àâîëà íå ñðäè.“ /íå âðåà¼/, „Äîáàð ¼å Áîã (àëè ñó è àâîëè
¼àêè)!“, „€àâî èìà âèøå îä äâàíàåñò àïîñòîëà.“, „È àâî ÷óâà ñâî¼å.“, „×óâà è
àâî, êî ñå œåãîâ íàçâàî.“
Êàî è Áîã, è àâî ãðàáè äóøå: „Èñïèçìèî ñå (íà œåãà), êî àâî íà ãðå-
øíó äóøó.“, „Êàä àâî äóøå âàòà, îí äîáðó äóøó íà ìàìàê ìåòíå.“, „Ïðîäàî
äóøó àâîëó.“, „Ðàäó¼å ñå êî ãðåøíà äóøà àâîëó.“ €àâî êàî è Áî㠄íå ñïàâà“
(„Âðàã íå ñïàâà.“, „€àâî íå ñïàâà.“), çíà øòà ¼å ïðàâî („Çíà è àâî øòà ¼å
ïðàâî.“ /àëè íåžå äà ÷èíè/), è îí ¼å ñòàðî áîæàíñòâî („Çàøòî âðàã çíà ìíîãî?
– Çàøòî ¼å ñòàð.“), è îí óìå áèòè ìèëîñòèâ („È àâî ¼å îíîì àíåî, êî ãà
ìèëó¼å.“), íà¼çàä, „×îâåê ¼å ÷îâåêó, èë’ àíåî, èë’ àâî.“, è àâî ñå ìîæå óìè-
ëîñòèâèòè æðòâîì („È àâîëà žåø ïîêëîíîì çàäîáèòè.“), è ñâàêî ñâî㠐àâî-
ëà èìà êàî è áîãà („Êàä ñå òâî¼ âðàã ðîäèî, îíäà ¼å ìî¼ ãàžå íîñèî.“, „Êàä ñó
ñå òâî¼è àâîëè ðààëè, ìî¼è ñó ó êîëó èãðàëè.“). Òðàæåžè íåêó çëàòíó ðàâ-
íîòåæó, íàðîä ñå îñëàœàî íà ìóäðîñòè îâàêâèõ ïîñëîâèöà: „Íè ïî Áîãó, íè
ïî àâîëó.“, „Íè¼å íè ¼åäíà öðêâà òàêî ñâåòà, à íè ¼åäíà ìàíòè¼à òàêî ñêðîì-
íà, äà íå áè àâî ïî êî¼è áóŸàê ó œî¼ èìàî.“, „Êî áëèçó ïàêëà æèâè, âàšà è ñ’
àâîëè ó ïðè¼àòåšñòâó äà ñòî¼è.“
 ÏÎÑËÎÂÈÖÅ ÊÀÎ ÎÑÍÎÂÀ ÍÀÐÎÄÍÅ ÁÈÁËȣŠ95

Èçîøòðåíî ïîñòàâšåíà áèíàðíà îïîçèöè¼à Áîãà è àâîëà ó ïîñëîâèöà-

ìà çíàê ¼å ñíàæíè¼åã óòèöà¼à õðèøžàíñòâà. Òó ñå áîã ¼àâšà, ïðåêî ñâåòîã
Ïåòðà, êàî ãîñïîäàð ðà¼à, à àâî (àâîëè) ïàêëà. Ñâàêî îä œèõ äóøå ãðàáè äà
èñïóíè ¼åäàí îä òà äâà ïðîñòîðà: „Êàä òå àâî àìî çà ¼åäíó äëàêó óõâàòè,
îíäà ñå íå áðèíè êàêî žåø ó ïàêàî äîžè.“. Áîã ó îâîì êîðïóñó ïîñëîâèöà
íîñèëàö ¼å äîáðà, à àâî çëà: „Êî äîáðî ÷èíè, îä Áîãà ¼å; êî çëî, îä àâîëà.“,
„Êîìå Áîã, òîì è ñâè àâîëè.“, „Êîìå àâî, òîì è Áîã.“, „Êî ó ïàêëó æèâè,
ìîðà ñå ñ àâîëîì ïðè¼àòåšèòè.“, „Ìíîãè ñå ïðåäàî Áîãó, êàä ãà íè àâî
âèøå íåžå.“, „Ìîëè ñå î÷èìà Áîãó, à ñðöåì àâîëó.“, „Íà êîãà Áîã îìðçíå, íà
òîã è àâîëè.“, „Íå âàšà ñâàêîì âðàãó (àâîëó) âåðîâàòè.“, „Íå âåðó¼å ò༠íè
Áîãó, íè àâîëó.“
£îø ¼åäíó ïàðàëåëó èçìåó Áîãà è àâîëà òðåáà èñòàžè êàäà ¼å ðå÷ î
ïîñëîâèöàìà. Áîãà ïðàòè ñâèòà ñâåòàöà è àíåëà, óïðàâî ñà óëîãàìà êî¼å ñó ó
ïðàñòàðî¼ ðåëèãè¼è èìàëè ïðåöè. Ðàñïðàâšà¼óžè î âðõîâíîì áîãó ó ñòàðî¼
ñðïñêî¼ ðåëèãè¼è, ×à¼êàíîâèž èñòè÷å „õðîíîëîøêè è ãåíåòè÷êè íà¼ñòàðè¼å“
êîëåêòèâíî ñõâàòàœå ñâåòàöà. Œèõîâî ¼àâšàœå ó ìíîæèíè, øòî ñå, äà äî-
äàì, ïîòâðó¼å ó âåëèêî¼ ìåðè ó ïîñëîâèöàìà („ñâè ñâåòè“, „Òàêî ìè òðèñòà
è îñàìíàåñò áîãîíîñíèõ îòàöà.“), „äîâîšíî äîêàçó¼å âåëèêó ñòàðèíó è ïðè-
ìèòèâíîñò œèõîâó: íà¼ïðèìèòèâíè¼è äåìîíè äîèñòà ¼àâšà¼ó ñå îáè÷íî ó ìíî-
æèíè“ – ñàáîðè ñâåòàöà. Ïî ×à¼êàíîâèžó, „ñâåöè ó îâîì êîëåêòèâíîì çíà÷å-
œó íèñó íèøòà äðóãî íåãî ïîêî¼íèöè èëè ïðåöè“. Íåøòî êàñíè¼å ó ðàñïðà-
âè, ×à¼êàíîâèž ñâåöèìà ïðèäîäà¼å è àíåëå.
Ó ïîñëîâèöàìà íàðîä ¼å ïîêóøàî äà óñïîñòàâè õè¼åðàðõè¼ó áîæàíñòàâà
è ïîëóáîæàíñòàâà. Áîãó îí äà¼å èçðàçèòó ïðåìîž: „Àêî íåžå Áîã, íå ìîãó íè
ñâåöè.“, „Êàä Áîã íåžå, íå ìîãó íè ñâè ñâåòè.“, „Êàä íåžå Áîã, íåžå íè ñâå-
òè.“, „Êîìå Áîã, îíîì è ñâè ñâåöè.“, „Øòî Áîã äà¼å, íè ñâåöè íå îòèìšó.“,
„Áîšå óçäàòè ñå íà Áîãà, íåãî ó ñâåöå.“, „Ñâè ìó ñâåöè ïîìîãëè, ñàìî ìó Áîã
íàóäèî.“ Äà ñó ñâåöè áëèñêè è îíî¼ äðóãî¼ ñòðàíè ãîâîðå ïîñëîâèöå: „Ãäè
íåìà áðàâå, òó ñå è ñâåòàö ïðåâàðè.“, „È ñâåòè ñó ãðåøèëè, íåãî ñó ñå è êà¼à-
ëè.“, „È ñâåöè ñó ãðåøèëè, ïà ñó ñå îïåò ïîñâåòèëè.“, „Èìà è ó ïàêëó ñâåòà-
öà.“, „Î ñâåöèìà àâî íà¼âèøå ëîâà óâàòè.“ Íàðîä îïðåçíî ó ïîñëîâèöàìà
èñòè÷å: „Îíîìå ñå ñâåöó íå âàšà ìîëèòè êî¼è íå ïîìàæå.“, „È íà¼ìàœè ñâå-
òàö îžå ñâî¼ó ñâåžó.“, „Ñâàêè ñâåòàö ñåáè ðóêó äðæè.“
€àâîëè ñå ó ïîñëîâèöàìà, òàêîå, ¼àâšà¼ó ó ìíîæèíè: „Ñ ¼åäíèì Áîãîì,
íà òðèñòà àâîëà.“, „Íå áî¼è ñå íè îä ñòî àâîëà.“, „Îä ñèëíè âðàãîâà, íå
ìîæ’ äî ïàêëà äîžè.“, „Ñâàà¼ó ñå êî àâîëè.“, „Ñâàêè ñå ñà ñâî¼èì àâîëèìà
êîšå.“, „Ñóíöå ãðè¼å, êèøà èäå, àâîëè ñå ëåãó.“, „×èì ñå ðàò ïî÷íå, îäìà
àâîëè ïàêàî çà ñòî ôàòè ðàçìàêíó.“, „Ñòðèãëè òå àâîëè.“ /êàä ñå æåíà áðà-
íè äà ¼å çîâó ñòðèíà/, „Áîã ¼å øàëó îñòàâèî, à àâîëè ïðàâäó.“, „Âðàã âðàãó
î÷è íå âàäè.“, „Íàèøàî âðàã íà àâîëà.“, „Ñ âðàãà íà àâîëà.“, „Çà íîâàö žå
èçâè¼àòè àâîëå èç ïàêëà.“, „Çà íîâàö žå òè è àâîëè èãðàòè.“, „Çà íîâöå žåø
è àâîëå ó òèêâó ñàáèòè.“, „Îä ñëîæíå áðàžå è àâîëè áåæå.“, „Êàä ñå ïîïî-
âè ñâàà¼ó, àâîëè ñå ðàäó¼ó.“, „Êàî äà ãà àâîëè çà óøè âóêó.“ /òàêî äåòå áðçî
96 ÌÈÎÄÐÀÃ ÌÀÒÈÖÊÈ

ðàñòå/, „Êîãà àâîëè âè¼à¼ó, ìîðà áðçî áåãàòè.“. Ó îäìåðàâàœó ñíàãå Áîãà è
àâîëà íà¼áîšå ãîâîðå ïîñëîâèöå: „Øòî ¼å Áîã íàðåäèî äà áóäå, òî žå áèòè,
ìà ñâè àâîëè ïîïóöàëè.“, „Øòî ìîðà áèòè, áèžå (ìà äåñåò àâîëà), ìà ñâè
àâîëè íàñóïðîò áèëè.“
Êàî øòî ¼å òî ñëó÷༠ñà íàðîäíèì ïðèïîâåòêàìà, ïîñåáíî øàšèâèì,
ïîñåáàí òåìàòñêè êðóã è ó ïîñëîâèöà òè÷å ñå âåçå çëå æåíå è àâîëà, ïðè
÷åìó ñå àâî íàëàçè ó ïîäðååíîì ïîëîæà¼ó. Ïîçèöè¼à æåíå ó ïîñëîâèöàìà
¼å è èíà÷å âåîìà íåïîâîšíà: „Æåíà ¼å Áîãîì íàðååíà, êàî è ñìðò.“, „Îä çëå
æåíå è âàòðå è âîäå, ñà÷óâ༠íàñ Ãîñïîäå!“, „Ëàêøå ñå áîðèòè ñà ñàòàíîì,
íåãî ñà ëåïîì æåíîì.“, „Ïðå žåø ñå àâîëà îòðåñòè, íå㒠ëåïå æåíå.“, „Ñà
æåíàìà íè àâî íà êð༠íå èçàå.“, „Æåíà ¼å ëóêàâè¼à îä àâîëà.“, „Æåíà òè
¼å, èë’ àíåî, èë’ àâî.“, „Ó æåíå èìà äåâåò äóøà.“, „Ãäå æåíà ãîñïîäàðè, òó
àâî ñëóæè.“, „Êî ñâî¼ó æåíó áè¼å, îí ¼åäíîã èç œå àâîëà èñòåðó¼å, à äåñåò
óòåðó¼å.“, „Ïðâà ¼å æåíà îä Áîãà, äðóãà îä šóäè, à òðåžà îä àâîëà.“

Ïîçèöè¼à ïîñëîâèöà ó „ïîáîæíèì è ìèòîëîãè÷êèì“

åïñêèì íàðîäíèì ïåñìàìà
Èàêî ñó èçðåêå ñâåäåíå íà çàêšó÷àê, è îíå è ïîñëîâèöå ïîäðàçóìåâà¼ó
áàð äâà íèâîà çíà÷åœà è áàð äâå ìîãóžíîñòè èíòåðïðåòàöè¼å. Œèõîâî äâî-
ïëàíñêî ñåìàíòè÷êî çíà÷åœå, ó êîíòåêñòó œèõîâå ïðèìåíå, ïîäðàçóìåâà ïðè÷ó.
Íà¼áðî¼íè¼å ñó èçðåêå ó êî¼èìà ñå ïîìèœå Áîã (ïåäåñåòàê). Âåžèíà œèõ
êîðèñòè ñå ïðèëèêîì ñóñðåòà ó ôóíêöè¼è ïîçäðàâšàœà. Èçðåêà êî¼à ñå íà¼-
÷åøžå èçãîâàðàëà ïðè ñóñðåòó, ó çíà÷åœó è ïîçäðàâà è ïèòàœà, áèëà ¼å: „Àêî
Áîã äà!?“ Œó ¼å ïðàòèëà ïðè÷à-êîìåíòàð, êî¼îì ñå èñòèöàëà âàæíîñò ïîìè-
œàœà Áîãà êàäà ñå êðåžå íà ïóò, êàäà ñå íåãäå èäå ïîñëîì. Àêî ñå ó ïîçäðàâó
íå ïîìåíå Áîã, îíäà ñå îíîìå øòî ñàìî ïèòà: „Êóäà?“, îäãîâàðà: „Èäåì ó
Êóäèšåâî äà òå ñêóäèì.“
Ïîñëîâèöå î Áîãó, òàêîå, ïðàòå ïðè÷å. Àëè, àêî ñó âåž ó 12. è 13. âåêó,
çà íàðîä èç Áèáëè¼å ïðåâîåíå ïðè÷å õðèøžàíñêå ïðîâèíè¼åíöè¼å êî¼å ïðàòå
èçðåêå è ïîñëîâèöå, øèðîêî ïðèõâàòàíå ó íàðîäó êàêî áè ìó ñå ïðèáëèæèëà
õðèøžàíñêà âåðîíàóêà,3 àêî ñå ó ìíîãèì íàðîäíèì ïðè÷àìà, íà ïðèìåð î
Óñóäó èëè ñâåòîì Ñàâè è àâîëó, ìîãó ó÷èòàòè è êœèøêè, áèáëè¼ñêè óòèöà-
¼è, ïà ïðàòèòè è ïðîöåñ ïîíàðîäœàâàœà è ïðèëàãîàâàœà ïèñàíå ãðàå óñìå-
íîì ìîäåëó, îòâàðà ñå ïèòàœå åïñêèõ íàðîäíèõ ïåñàìà, ïîñåáíî îíèõ î âðå-
ìåíèìà ïðå Êîñîâñêå áèòêå, ó êî¼èìà èñòîðè¼ñêè äîãàà¼è è ëèêîâè íèñó ó
ïðâîì ïëàíó, âåž ïðå îíî øòî ìîæåìî îçíà÷èòè ìèòñêèì ñëî¼åâèìà è ïðîöå-
ñîì õðèñòè¼àíèçàöè¼å.
3
Ïîñåáíó óëîãó ó òîì ñìèñëó îäèãðàëè ñó ïàðèìå¼íèöè, ðóêîïèñíè çáîðíèöè
áèáëè¼ñêèõ ïîñëîâèöà è èçðåêà êàî øòî ñó: Ãðèãîðîâè÷åâ ïàðèìå¼íèê (êð༠12, ïî÷åòàê 13.
âåêà), ïðèðåäèëå Çäåíêà Ðèáàðîâà è Çîå Õàóïòîâà (ÌÀÍÓ, Ñêîïšå, 1998, êœ. I), Áåîãðàäñêè
ïàðèìå¼íèê. Ïî÷åòàê 13. âåêà, ïðèðåäèëà Áèšàíà Ñòèï÷åâèž (Íàðîäíà áèáëèîòåêà Ñðáè¼å,
Áåîãðàä, 2005).
 ÏÎÑËÎÂÈÖÅ ÊÀÎ ÎÑÍÎÂÀ ÍÀÐÎÄÍÅ ÁÈÁËȣŠ97

Êàäà ¼å ðå÷ î îñîáèòî¼ ôóíêöè¼è æàíðîâñêîã ïðîæèìàœà, ïîñëîâèöå è

ïðè÷å, ïîñëîâèöå è ïåñìå, ïåñìå è ïðè÷å, âåîìà ¼å äðàãîöåíî Âóêîâî óêàçè-
âàœå íà ïàðàëåëàí óñìåíè æèâîò è ïåñìå è ïðè÷å î èñòî¼ òåìè è ìîòèâó
êî¼èìà ñå óîáëè÷àâà ñëèêà óñìåíå ðåëèãè¼å íàøåã íàðîäà. Ó ïðâè ïëàí ñâà-
êàêî äîëàçå „ïîáîæíå è ìèòîëîãè÷êå“ åïñêå ïåñìå, ïîñåáíî îíå êî¼å Âóê
èëóñòðó¼å íàðîäíèì ïðè÷àìà („Öàð Äóêëè¼àí è Êðñòèòåš £îâàí“, „Çìè¼à ìëà-
äîæåœà“). Ó ïåñìè è ïðèïîâåöè î öàðó Äóêëè¼àíó è Êðñòèòåšó £îâàíó, íà
ïðèìåð, ïðåïîçíà¼åìî äóàëèñòè÷êè ìèò èç ñòàðå ïåðñè¼ñêå ðåëèãè¼å, î áîð-
áè èçìåó áîæàíñòâà äîáðà è áîæàíñòâà çëà (Îðìóçäà è Àðèìàíà), ïðè ÷åìó
¼å öàð Äóêëè¼àí çàìåíèî Ñàòàíó, õðèøžàíñêó ôîðìó Àðèìàíà.
Äî äàíàñ íèñó ó ïîòïóíîñòè ðàñòóìà÷åíå ôóíêöè¼å „ïîáîæíèõ è ìèòî-
ëîãè÷êèõ“ ïåñàìà ñà ïî÷åòêà äðóãå êœèãå Âóêîâèõ Ñðïñêèõ íàðîäíèõ ï¼åñà-
ìà. Òî âàæè è çà ñëè÷íå ïåñìå èç Âóêîâå çàîñòàâøòèíå êî¼å ¼å îá¼àâèëà ÑÀ-
ÍÓ. Ñâàêàêî íè¼å ñàãëåäàíà œèõîâà óëîãà êàî íàðîäíèõ àëåãîðè¼ñêèõ ïðè÷à
ó ñòèõó êî¼å, ó öåëèíè, ÷èíå íàðîäíó ðåäàêöè¼ó Ñòàðîã è Íîâîã çàâåòà. Îâå
ïåñìå, ïðå ñâåãà, ¼åñó óñìåíî/íàðîäíî ¼åâàíåšå êî¼èì ñå íàðîä ïîäó÷àâàî
âåðè. Ñâå òå ïåñìå ó çíàêó ñó êšó÷íèõ ïîñëîâèöà, èçðåêà è àêñèîìà î âåðè
íàðîäíî¼, ó êî¼î¼ ñå ïðåïëèžó õðèøžàíñêè àëè è ïàãàíñêè ñëî¼åâè. Íåêèì îä
òèõ ïåñàìà Âóê ¼å, íèìàëî ñëó÷à¼íî, ¼åð ¼å îñåžàî ó íàðîäíî¼ ïîåçè¼è è îíî
øòî ìó íè¼å ó ïîòïóíîñòè áèëî ¼àñíî, êàî íàñëîâ èçâëà÷èî òåæèøíó ïîñëî-
âèöó êî¼à ¼å, ÷åñòî, îçíà÷àâàëà è îñíîâíè ìîòèâ ïåñìå: „Êî êðñíî èìå ñëàâè
îíîì è ïîìàæå“, „Áîã íèêîì äóæàí íå îñòà¼å“. Ó ñêëàäó ñà ñâåòîñàâñêèì
ïðàâîñëàâšåì, ñâå îâå ïîñëîâèöå òè÷ó ñå îñíîâíèõ çàêîíà âåðå, îñíîâíèõ
ñâåòèõ òà¼íè: ðîåœà, âåí÷àœà è ñìðòè. Âåžèíà îâèõ ïåñàìà çàáåëåæåíà ¼å
îä ñëåïèõ ïåâà÷à (Æèâàíà, Ñòåïàíè¼à, Âèøœèž), à äåâåò ïåñàìà Âóê ¼å ïðå-
óçåî èç ðóêîïèñà öðíîãîðñêîã êàëóåðà íàñòàëîã ó 18. âåêó, îçíà÷èâøè œè-
õîâî ïîðåêëî íåîäðååíèì: „Èç Öðíå Ãîðå“.4
Ñâå „ïîáîæíå è ìèòîëîãè÷êå“ ïåñìå, íà íåêè íà÷èí, ïîâåçàíå ñó ñà
ìàíàñòèðèìà è öðêâåíèì æèâîòîì; ó œèìà ìîæåìî íàžè ñè¼àñåò äîêàçà î
ïðîöåñó ïîíàðîäœàâàœà è õðèñòè¼àíèçàöè¼å. Ïðâå äâå âàðè¼àíòå íà òåìó
4
Î òîìå: Ì. Ìàòèöêè, „Âóêîâî íà÷åëî èñòîðè÷íîñòè ó îäáèðó è ñèñòåìàòèçàöè¼è
åïñêèõ íàðîäíèõ ïåñàìà“ (Èñòîðè¼à êàî ïðåäàœå, Áåîãðàä 1999, ñòð. 35-44). Âóê íà ñàìîì
çàâðøåòêó ïðåäãîâîðà ïðâå êœèãå áå÷êîã èçäàœà, 1841. ãîäèíå, íà¼àâšó¼å äðóãó ñâî¼ó êœè-
ãó, ïîñåáíî èçäâà¼à¼óžè ìåó ïåñìàìà „êî¼å äîñàä íèãäà íè¼åñó øòàìïàíå“ äåâåò ïåñàìà
„ïîíà¼âèøå ïîáîæíè¼åõ è îñîáèòî ìèòîëîãè÷êè¼åõ, êî¼èìà ñå íå çíà ñòàðèíà (ó ¼åäíî¼ ñå îä
œèõ ñïîìèœó äèâîâè – die Riesen)“. Âóêîâî áå÷êî èçäàœå ñå ïî îâèì ïåñìàìà è ðàçëèêó¼å îä
ïðåòõîäíîã, ëà¼ïöèøêîã. Ó Îãëåäàëó ñðáñêîì (1864, ñâ. 4, ñòð. 100-101), ó íàñòàâöèìà, £îê-
ñèì Íîâèž Îòî÷àíèí ¼å îá¼àâèî çíà÷à¼àí ïðèëî㠄Πíàøèì ï¼åñìàìà“, ó êî¼åì îòêðèâà ïîðå-
êëî óïðàâî îíèõ äåâåò ïåñàìà èç áå÷êîã èçäàœà äðóãå êœèãå Âóêîâèõ Ñðïñêèõ íàðîäíèõ
ï¼åñàìà: „Îíå ¼å íà¼ñòàðè¼å ¼óíà÷êå ï¼åñìå î ’Äèâîâèìà’ êàî è îíó î ’Êðñòèòåšó £îâàíó è
öàðó Äóêëè¼àíó’, ïèñàî íåêàêàâ êàëóåð ó Öðíî¼ Ãîðè, è äîøëå ñó òàêî ó ðóêå ñêóïèòåšåâå.
Ò༠¼å ðóêîïèñ áèî òàêî íàïèñàí, êàî äà ¼å ïèñàðó áèëî âðåòåíî ó ðóöè ìåøòå ïåðåòà; à ñàâ ¼å
ðóêîïèñ (ïðåêî äâàäåñåò òàáàêà) áèî êàî ïðîçà, è íèãå íè¼å áèëî çíàêà (êîìå èëè ïóíêòà,
èëè ÷åãàãî äðóãîã), äà ñå áàðåì êîëèêî òîëèêî çíàäå îäìîð, èëè ñâðøåòàê. £à ñàì ñå íàïà-
òèî ãîä. 1838. è âèøå ìóêå ïîäíè¼åî ñ œèìà, äîê ñàì èõ äîò¼åðàî ó ðåä êàî øòî ñó ñàä ó
ï¼åñìàðèöè, íåãî äà ñàì ïîëà áèáëè¼å ïðåâåî. Âàšàëî ìè ¼å è íàãààòè è ïîãààòè.“
98 ÌÈÎÄÐÀÃ ÌÀÒÈÖÊÈ

„Ñâåöè áëàãî äè¼åëå“ (îä ñëåïå Ñòåïàíè¼å è èç ñòàðîã öðíîãîðñêîã ðóêîïè-

ñà), ó êî¼èìà ñå îïåâà¼ó êàçíå êî¼å Áîã è ñâåöè íàìåœó¼ó îíèìà êî¼è ñó ñå
âåðå îäðåêëè, ìîæå ñå äîâåñòè ó âåçó ñà ïðè÷îì î çëàòíîì òåëåòó (ìîòèâ
Ñîäîìå è Ãîìîðå); ïåñìà „€àêîí Ñòåôàí è äâà àíåëà“, î êóøàœó âåëèêîã
âåðíèêà è î œåãîâî¼ ñïðåìíîñòè äà æðòâó¼ó äåòå çà âåðó è îíî øòî âåðà ó÷è
(ïîìîžè êšàñòèìà, ñëåïèìà è óáîãèìà), ìîæå ñå äîâåñòè ó âåçó ñà „Êœèãîì
î £îâó“.
Âåžèíà îâèõ ïåñàìà ¼åñòå ñòèõîâàíà ïðè÷à î âåëèêèì ãðåñèìà. Ó ïåñìè
„Îãœåíà Ìàðè¼à ó ïàêëó“ (èç ñòàðîã öðíîãîðñêîã ðóêîïèñà) èçäâà¼à¼ó ñå ãðå-
ñè êî¼è ñå òè÷ó êóìñòâà (íåäàðîâàœå êóìå), îäíîñà ïðåìà ðîäèòåšèìà (óäà-
ðèòè ðîäèòåšå), óçèìàœà ìèòà, îäíîñà ïðåìà äåöè (ñïðå÷àâàœå ðààœà äå-
òåòà êî¼å ¼å Áîã äàî, êèœåœå ïàñòîð÷àäè – ñóïðîòàí ìîòèâ: ¼åòðâèöà àäàìñêî
êîëåíî). Âåž íàñëîâ ïåñìå „Êóìîâàœå Ãð÷èžà Ìàíî¼ëà“ èñòè÷å êóìîâàœå
êàî òåìó, ó îâîì ñëó÷à¼ó ðå÷ ¼å î ïðîäà¼è, èçíåâåðàâàœó êóìñòâà çà ïàðå. Èç
ñòèõîâà îâå ïåñìå („À Ìàíî¼ëî, òðàã òè ïîãèíóî! / Òè íå áèî ïðîäàâàòè êó-
ìà.“) ìîãëà áè ñå èçâóžè ñëåäåžà ïîñëîâèöà: Êî ïðîäà¼å êóìñòâî òðàã ìó
ïîãèíóî! Ó ïåñìè „£îâàí è äèâñêè ñòàð¼åøèíà“ îïåâà ñå ñóêîá Áîãà è €àâî-
ëà, à îä ãðåõà, ïîðåä ïðåšóáå, èñòè÷å ñå ãðåõ ìà¼êå êî¼à „èñêîáè ñâî¼å äè¼å-
òå“. Ïåñìà „Ìó¼î è Àëè¼à“ (ñòàðè öðíîãîðñêè ðóêîïèñ) âàðè¼àíòà ¼å ïåñìå
„Äèîáà £àêøèžà“ (¼åäíó èíà÷èöó î äèîáè £àêøèžà Âóê ¼å ïðåóçåî èç èñòîã
ñòàðîã öðíîãîðñêîã ðóêîïèñà), à òè÷å ñå çàâààœà êàî ãðåõà (ìîòèâ: ñíàõà
çàâàà áðàžó). Ïåñìà „Íàõîä Ñèìåóí“ çàñíèâà ñå íà ìîòèâó âåëèêîã ãðåõà
ðîäîñêâðíóžà, êàî øòî ¼å òî, óîñòàëîì, è ñëó÷༠ñà ïåñìàìà „Äóøàí õîžå
ñåñòðó äà óçìå“ è „Óäà¼à ñåñòðå Äóøàíîâå“. Ñâå îâî íàâîäè íà çàêšó÷àê äà
òåê ñà ïåñìàìà î Ìàðêó Êðàšåâèžó èç ïðåäêîñîâñêèõ âðåìåíà îäèñòà ïî÷è-
œó õðîíîëîøêè ñëîæåíå èñòîðè¼ñêå ¼óíà÷êå ïåñìå ó äðóãî¼ êœèçè Âóêà Êà-
ðàŸèžà. ×àê è ó íåêèì îä œèõ, êàî øòî ¼å ïåñìà „Óðîø è Ìðšàâ÷åâèžè“,
ïðåòåæå ¼åâàíåîñêè äóõ îëè÷åí êšó÷íîì ïîñëîâèöîì (ïðèìåð ñíàæíîã äå¼-
ñòâà êðàòêîã æàíðà ó ñòðóêòóðè äóæå åïñêå ïåñìå): „Áîšå òè ¼å èçãóáèòè
ãëàâó / íåãî ñâî¼ó îãð’¼åøèòè äóøó!“ Ïåñìå „×àñíè Êðñòè“, „Êî êðñíî èìå
ñëàâè îíîì è ïîìàæå“ è „Ñâåòè Íèêîëà“ ¼åñó „ïîãëàâšà“ íàðîäíîã/óñìåíîã
¼åâàíåšà ó êî¼èìà ñå ïåâà î íàëàæåœó ÷àñíîã êðñòà íà êî¼åì ¼å Õðèñòîñ
ðàñïåò, î çíà÷à¼ó èñêðåíå ìîëèòâå óïóžåíå Áîãó è ñâåöó, î ¼åäíîì îä ÷óäåñà
ñâåòîã Íèêîëå. Ó îâ༠êðóã ïåñàìà î ÷óäèìà ñâåòàöà ñïàäà è ïåñìà „Ñâåòè
Ñàâî è Õàñàí-ïàøà“ èç òðåžå Âóêîâå êœèãå, êàî è ìíîãå äðóãå.
Ñâå îâå ïåñìå ïðàòå è âåðñêå ïîäóêå è ïîðóêå êî¼å óïóžó¼ó ñëóøàîöå íà
êîäåêñ âåðñêîã ïîíàøàœà (î òîìå çàøòî íå âàšà ðàäèòè ó ñâåòó íåäåšó, î
ïîøòîâàœó óáîãèõ è ñèðîìàøíèõ, î šóáàâè, èñòèíè, ïðàâäè, çàäóæáèíà-
ìà). Ó œèìà ñå ¼àñíî èñòè÷å íàðîäíî âåðîâàœå ó ñâåò íà íåáåñèìà (ïîìèœà-
œå íåáåñêèõ âðàòà), îäíîñ ñâåòàöà êî¼èìà ¼å äîïàëî ñòàðàœå î îâîçåìàš-
ñêèì ñòâàðèìà. Äà ñó ñâåöè, ÷åñòî, ó íàðîäíî¼ ñâåñòè ïðèõâàòàíè êàî ñóá-
ñòèòóöè¼å ñòàðèõ ïàãàíñêèõ áîæàíñòàâà, íà¼áîšå ïîêàçó¼ó åïñêå è ëèðñêå
íàðîäíå ïåñìå ó êî¼èìà ñå îïåâà êî¼å ñó äàðîâå îä ïàãàíñêèõ ïðåäàêà ïðåóçå-
 ÏÎÑËÎÂÈÖÅ ÊÀÎ ÎÑÍÎÂÀ ÍÀÐÎÄÍÅ ÁÈÁËȣŠ99

ëè: ëåäîâå, ìóœå, âîäå è áðîäîâå, ìîž íàä âóêîâèìà, îä íåáåñà êšó÷å èòä. Ó
îâèì ïåñìàìà, ÷åñòî, íàëàçèìî îä¼åêå áèáëè¼ñêîã ãîâîðà: „È îâ÷àðè îâöå
èçãóáèøå / èç ñâè¼åòà ÷åëå ïîá¼åãîøå!“ („Ñâåöè áëàãî äè¼åëå“, âàðè¼àíòà èç
ñòàðîã öðíîãîðñêîã ðóêîïèñà).
Ó ïðèëîãó î êîåãçèñòåíöè¼è æàíðîâà ó ñðïñêî-õðâàòñêî¼ åïñêî¼ ïåñìè,
Åäâàðä Ñòàíê¼åâèž ¼å èçäâî¼èî ïðîæèìàœå è ôóíêöèîíàëíó äåðèâàöè¼ó êðà-
žèõ æàíðîâà (ïîñëîâèöà, çàãîíåòêè, êëåòâè, åïèòàôà), êî¼è ñå âåîìà ðàçëè-
êó¼ó îä èñòîèìåíèõ ó ñâàêîäíåâíî¼ ãîâîðíî¼ óïîòðåáè.5
Ó êîíòåêñòó òóìà÷åœà åïñêå ïåñìå êàî æàíðîâñêîã ñèíêðåòèçìà íà äå-
ëó, çàõâàšó¼óžè êî¼åì ñå ó åïñêî¼ ïåñìè äåëîòâîðíî îñòâàðó¼ó óìåòíè÷êå
âðåäíîñòè (èìïðîâèçàöè¼å ñòåðåîòèïà, ïîâåžàœå òðîïè÷íîñòè, àêóìóëàöè¼à
ïîíàâšàœà è àëèòåðàöè¼à), ó ïåñìàìà „ïîáîæíèì è ìèòîëîãè÷êèì“ ïîñåá-
íî çíà÷à¼íó óëîãó èìà¼ó ïîñëîâèöå î Áîãó è âåðè, êàî è êîìïëåìåíòàðíå
ïðè÷å êî¼å, íà¼÷åøžå, äå¼ñòâó¼ó èç ïîäòåêñòà. ʚó÷íå ïîñëîâèöå, èç¼åäíà÷å-
íå ñà öåíòðàëíèì ìîòèâîì, òàäà áèâà¼ó ïðåñóäíå çà ÷èòàâó ñòðóêòóðó åïñêå
íàðîäíå ïåñìå. Œèõîâî ìåóñîáíî ïðèáëèæàâàœå è îäáè¼àœå (êàä èõ ¼å âè-
øå), ÷åøžå ñòðóêòóðíî ìåóñîáíî ïðîæèìàœå, äîâîäå äî ïðåêèäà ïðîãðå-
ñèâíîã òîêà íàðàöè¼å è çàïðå÷àâàœà ñèæåà, îòâàðà¼ó íèç ìîãóžíîñòè âàðèðà-
œà åïñêîã òåêñòà, èñïîšàâà¼óžè òàêî ñóøòèíó óñìåíîñòè.

Miodrag Maticki

PROVERBS AS THE BASIS OF A FOLKLORE BIBLE

Summary

The basis of the Serbian people’s religion, where old pagan layers are strongly permeated
with the Christian teachings, has been reconstructed on the strength of 1200 proverbs about na-
tional faith, recorded in the period from 1787 to 1877, about God, Devil and the saints. Promi-
nence was given to those proverbs that resulted from a process of Christianisation, as well as to
the proverbs with a significant part in the structure of „pious and mythological” epic folk poems.

5
Edward Stankiewicz, „Coexisting genres in serbo-croatian epic song (junaèke pesme)“,
Canadian-American Slavic Studies, 22, Nos. 1-4 (1988), ñòð. 163-172.
100 ÍÎÂÈÖÀ ÏÅÒÊÎÂȎ
 Î ÍÅÁÅÑÊΣ ÎÄÅÆÄÈ À̀ŠÊÀÏȏȣŠ101

ÓÄÊ

ÍÎÂÈÖÀ ÏÅÒÊÎÂȎ (Áåîãðàä)

Î íåáåñêî¼ îäåæäè Àíå ÊàïèŸè¼å

Íèêøè Ñòèï÷åâèžó, ïðè¼àòåšñêè

ÑÀÆÅÒÀÊ: Ó ðàäó ñå òðàãà çà ïðîòîòåêñòîì ëèðñêå íàðîäíå ïåñìå „Àíà

êàïèŸè¼à“ (ÑÍÏ, I, 468) è îäãîâàðà¼óžåã êðóãà âàðè¼àíàòà, îäíîñíî çà
èñõîäèøòåì ôîðìóëàè÷íå ïîåòñêå ñëèêå ÷óäåñíå äåâî¼à÷êå îäåžå ñ êîñìè÷êèì
ìîòèâèìà (ñóíöå, ìåñåö, çâåçäå). Äàòî èñõîäèøòå ïðîíàëàçè ñå ó àëåãîðè¼ñêî¼
ñëèöè èç Îòêðèâåœà £îâàíîâîã, òà÷íè¼å, ó íåáåñêîì çíàêó ñ ïî÷åòêà äâàíàåñòå
ãëàâå Àïîêàëèïñå (12. I).
ʊÓ×ÍÅ ÐÅ×È: óñìåíà ïîåçè¼à, ëèðñêà ïåñìà, ìèòîëîøêà ïåñìà, ïîåòñêà
ñëèêà, ìîòèâ, îáðàçàö, âàðèðàœå, èíòåðòåêñòóàëíîñò, ïðîòîòåêñò, àëåãîðè¼à,
õåðìåíåóòèêà, Áèáëè¼à.

Çà ðàçëèêó îä åïñêèõ íàðîäíèõ ïåñàìà, î êî¼èìà ñå ÷åñòî è ïðèëè÷íî

ìíîãî ïèñàëî, íàøå ëèðñêå ïåñìå ðåòêî ñó êàä çàñåáíî àíàëèçèðàíå. Ðåòêî ¼å
êî¼à áèëà ïðåäìåò ïîñåáíå àíàëèçå. Ãîòîâî äà áè ñå ðåêëî äà òàêâèõ àíàëèçà
è íåìà. £åäàí îä ðàçëîãà ìîæå áèòè è òî øòî ñó ëèðñêå íàðîäíå ïåñìå ìàõîì
êðàòêå, øòî èõ ÷èíè íåâåëèêè áðî¼ ñòèõîâà è ó ¼åçãðó èì ñå íàëàçè ñâåãà
íåêîëèêî ñëèêà èëè ìîòèâà ïîâåçàíèõ ó ìàëåíè ëèðñêè ñèæå. Çàòî ñå î œèìà
îáè÷íî ïèøå òàêîðåžè ó íèçó, êàä ñå äà¼å ïðåãëåä âàæíè¼èõ îñîáèíà öåëå
ãðóïå ïåñàìà èëè ÷àê öåëå âðñòå. Íè ïåñìó íà êî¼î¼ žåìî ñå îâäå çàäðæàòè
íèêî äîñàä íè¼å àíàëèçèðàî, íè ïîñåáíî, íè óçãðåä. Ïðåìäà ñó ¼å ïîìèœàëè,
íà œó ñó ñå îñâðòàëè è íåêè îä íà¼áîšèõ íàøèõ ïîçíàâàëàöà óñìåíå ëèðèêå.
Îíà, óîñòàëîì, íè¼å îáè÷íà, íåãî ¼å ¼åäíà îä íà¼áîšèõ ëèðñêèõ ïåñàìà íà
ñðïñêîìå ¼åçèêó, ñà ñêëàäíîì êîìïîçèöè¼îì, ðèòìîìåëîäè¼ñêè ÷èñòî èçâå-
äåíà ó ñèìåòðè÷íîìå îñìåðöó è ñà ñëèêàìà êî¼å ñâî¼îì ëåïîòîì ïðèêðèâà¼ó
äà ñó çàïðàâî íåîáè÷íå, êàî øòî ¼å íåîáè÷àí è íà÷èí íà êî¼è ¼ó ¼å Âóê çàáåëå-
æèî.
Ïåñìà íà êî¼î¼ žåìî ñå çàäðæàòè, „Àíà êàïèŸè¼à“, ïîñòàëà ¼å ïîçíàòè¼à
òåê êàä ¼ó ¼å Âàñêî Ïîïà óâðñòèî ó ñâî¼ó ïðîáðàíó „ðóêîâåò íàðîäíèõ óìî-
òâîðèíà“, êî¼ó ¼å 1958. ãîäèíå îá¼àâèî ó èçâðñíî¼ Ìèøèžåâî¼ áèáëèîòåöè
„Îðô弓 ïîä íàñëîâîì Îä çëàòà ¼àáóêà.1 Óìîòâîðèíå ñó îâäå ðàçìåøòåíå ïî
1
Vasko Popa, Od zlata jabuka, Beograd, 1958, ñòð. 20.
102 ÍÎÂÈÖÀ ÏÅÒÊÎÂȎ

ìàëèì êîëèìà, äàêëå öèêëè÷íî, íà ñìåíó: áðî¼àíèöà, çàãîíåòêå, ïåñìà, ïðè-

÷à, ïîñëîâèöå è èçðåêå, âðàŸáèíà è áàñìà, áðçàëèöà, êëåòâå è çàêëåòâå. Ó
ñóñåäñòâó ñ äðóãèì óìîòâîðèíàìà, ó êîíòåêñòó ìàëîãà êîëà, ïåñìà ñå ¼àñíè¼å
ñàãëåäàâàëà è äðóãà÷è¼å ïî÷åëà äà ÷èòà. ×èòàëà ñå îíà äðóãà÷è¼å è çàòî øòî
¼ó ¼å èçàáðàëà óïðàâî îíà ïåñíè÷êà ðóêà êî¼à ¼å ñàçäàëà ÷óäåñíà êœèæåâíà
áèžà ó Êîðè, Íåïî÷èí-ïîšó è íàðî÷èòî, íåøòî êàñíè¼å, ó Ñïîðåäíîì íåáó.
Èñòå, 1958. ãîäèíå, Âî¼èñëà⠀óðèž ¼å òàêîå „Àíó êàïèŸè¼ó“ óâðñòèî
ó Àíòîëîãè¼ó íàðîäíèõ ëèðñêèõ ïåñàìà,2 è òî íà ïî÷åòêó, êàî ïåòó ìåó šó-
áàâíèì ïåñìàìà. Óç òî ó ïðåäãîâîðó ïîìèœå, êàî îñîáèòî ëåïå, òðè ñëèêå
èëè ìîòèâà ó Àíèíî¼ íåñâàêèäàøœî¼ îäåžè: „Äðóãà [ò¼. äðóãà äåâî¼êà, Àíà]
¼å óñïåëà äà ãëàâó ïîâåæå ñóíöåì, äà ñå îïàøå ìåñåöîì è äà ñå íàêèòè çâå-
çäàìà.“3 Íàèìå, íàøà ïåñìà èìà øåñò ñòèõîâà è øåñò ñèìåòðè÷íî ðàçìå-
øòåíèõ ìîòèâà: ó ñâàêîì ñòèõó ïî ¼åäàí ìîòèâ è ó äâà äåëà ïåñìå ïî òðè
ìîòèâà. Ó îêâèðíîì ñó äåëó ñîêî, ãðàäñêà âðàòà è äåâî¼êà âðàòàðèöà, à ó
ñðåäèøœåì ñó äåëó ñóíöå, ìåñåö è çâåçäå ó êî¼å ¼å äåâî¼êà îäåâåíà:
Âèñîêî ñå ñîêî âè¼å,
£îø ñó âèøà ãðàäó âðàòà;
Àíà èì ¼å êàïèŸè¼à:
Ñóíöåì ãëàâó ïîâåçàëà,
Ìåñåöîì ñå îïàñàëà,
À çâåçäàìà íàêèòèëà.
Ïðè óíîøåœó çàïèñà ïåñìå ó êœèãó Âóê ¼å áëàãî ðåäèãîâàî ñàìî ïî-
ñëåäœè ñòèõ: ó çàïèñó ¼å áèëî çâåçäàìà ñå íàêèòèëà, à ó êœèçè ¼å à çâåçäàìà
íàêèòèëà. Î òîìå ñìî ñàçíàëè êàäà ¼å, 1975. ãîäèíå, Âëàäàí Íåäèž îá¼àâèî
êðèòè÷êî èçäàœå ïðâå êœèãå Ñðïñêèõ íàðîäíèõ ï¼åñàìà. Äîê ó ïîãîâîðó îïè-
ñó¼å Âóêîâî íåóìîðíî ïðèêóïšàœå ïåñàìà, îí èçìåó îñòàëîã êàæå: „Äà íè-
¼åäàí òðåíóòàê íè¼å ïðîïóøòàî, ïîêàçó¼å íàðî÷èòî ñà÷óâàíà êàðòà çà äèëè-
æàíñó îä Áå÷à äî Çåìóíà, èç 1820. Íà áåëî¼ ïîëåèíè êàðòå, ñâàêàêî çà âðåìå
ñàìîã ïóòîâàœà, îí ¼å óãðàáèî äà çàïèøå ïåñìó ìèòîëîøêîã ïîðåêëà î äå-
âî¼öè êî¼à ÷óâà íåáåñêå âðàòíèöå:
Ñóíöåì ãëàâó ïîâåçàëà,
Ìåñåöîì ñå îïàñàëà,
Çâåçäàìà ñå íàêèòèëà.“4
Íåøòî âèøå ïî¼åäèíîñòè äîöíè¼å ñó äàëè Æèâîìèð Ìëàäåíîâèž è Âëà-
äàí Íåäèž ó Àêàäåìè¼èíîì èçäàœó Ñðïñêå íàðîäíå ï¼åñìå èç íåîá¼àâšåíèõ
ðóêîïèñà Âóêà Ñòåô. ÊàðàŸèžà. ʜèãà ïðâà. Ðàçëè÷íå æåíñêå ï¼åñìå. Íàâî-
2
Àíòîëîãè¼à íàðîäíèõ ëèðñêèõ ïåñàìà. Èçáîð è ïðåäãîâîð: Âî¼èñëà⠀óðèž, Áèáëèî-
òåêà „Ñòî êœèãà ñðïñêå êœèæåâíîñòè“. Íîâè Ñàä–Áåîãðàä, 1958, ñòð. 34.
3
Âî¼èñëà⠀óðèž, „Ïðåäãîâîð“, ó: Àíòîëîãè¼à íàðîäíèõ ëèðñêèõ ïåñàìà, ñòð. 18.
4
Âëàäàí Íåäèž, „Ïðâà ÊàðàŸèžåâà êœèãà Ñðïñêèõ íàðîäíèõ ï¼åñàìà“, ó: Ñàáðàíà
äåëà Âóêà ÊàðàŸèà (èçäàœå î ñòîãîäèøœèöè ñìðòè Âóêà Ñòåôàíîâèžà ÊàðàŸèžà 1864–
1964). ʜèãà ÷åòâðòà. Ïðèðåäèî Âëàäàí Íåäèž, Áåîãðàä, 1975, ñòð. 628.
 Î ÍÅÁÅÑÊΣ ÎÄÅÆÄÈ À̀ŠÊÀÏȏȣŠ103

äèìî è œèõ: „Ïåñìó Àíà êàïèŸè¼à (I, 468), êî¼ó ¼å ïðâè ïóò îá¼àâèî 1824. ã.
(I, 249), çàïèñàî ¼å Âóê ó õèòœè îëîâêîì íà ïîëåèíè âîçíå êàðòå çà ïîøòàí-
ñêà êîëà êî¼à ñó 3. ¼óëà 1820. ã., ó ñåäàì ÷àñîâà èç¼óòðà, ïîëàçèëà èç Áå÷à çà
Çåìóí, è ñâàêàêî äà ¼ó ¼å ó òî âðåìå è íåãäå íà òîìå ïóòó è çàáåëåæèî; ïåñìè
¼å íàñëîâ íàêíàäíî äàî, à øòàìïàî ¼å ó ñòèõó 6: À çâåçäàìà ì. Çâåçäàìà ñå.“5
Áèëî áè, íàðàâíî, âàæíî êàä áè ñå ìîãëî ñàçíàòè îä êî¼å ¼å îñîáå Âóê ïåñìó
çàáåëåæèî, àëè íàì ïîíåøòî ãîâîðè âåž è ñàìà ÷èœåíèöà äà ¼å òî, ïî ñâåìó
ñóäåžè, áèî íåêî êî ¼å ó îíî âðåìå ìîãàî äèëèæàíñîì äà ïóòó¼å îä Áå÷à äî
Çåìóíà.
Îíîìå, ïàê, êî áè ïîæåëåî äà ïåñìó àíàëèçèðà ¼îø ¼å âàæíè¼à, ðàçóìå
ñå, Íåäèžåâà òâðäœà äà ¼å ïðåä íàìà ïåñìà „ìèòîëîøêîã ïîðåêëà î äåâî¼öè
êî¼à ÷óâà íåáåñêå âðàòíèöå“. Ïîäñåžà¼óžè íàñ íà Íåäèžåâå ðå÷è, ÕàòèŸà Êð-
œåâèž ¼å œåãîâó òâðäœó ÷àê è ïî¼à÷àëà ðåêàâøè äà ¼å çàïðàâî ïðî÷èòàî „ñòè-
õîâå ¼åäíå îä íà¼ëåïøèõ äðåâíèõ ìèòîëîøêèõ ïåñàìà íà ïóòíè÷êî¼ Âóêîâî¼
êàðòè çà äèëèæàíñó èç Áå÷à ó Çåìóí.“6 Íà ïðâè áè ñå ïîãëåä ðåêëî äà è
Âî¼èñëà⠀óðèž ó ðå÷èìà êî¼å ñìî ðàíè¼å íàâåëè èçíîñè èñòî èëè áàð ñëè÷-
íî ìèøšåœå. Àëè èçãëåäà äà îí òî øòî ¼å Àíà îäåâåíà ó ñóíöå, ìåñåö è
çâåçäå ñõâàòà êàî óêðàñíå ìîòèâå, êî¼è ñëóæå „äà ñå æèâîò óëåïøà“, ïà ñó
íàì îíäà, çàêšó÷ó¼å ñå, „ïîòïóíî ¼àñíè è ÷èñòî ìèòîëîøêè ìîòèâè èç îáëà-
ñòè âèëèíñêîã öàðñòâà.“7
Ïðàâî èçíåíàåœå äîëàçè òåê íà êðà¼ó €óðèžåâå àíòîëîãè¼å, ãäå ñå ó
îá¼àøœåœó äðóãîã äåëà ïåñìå êàæå: „’Ñóíöåì ãëàâó ïîâåçàëà, ìåñåöîì ñå
îïàñàëà, à çâåçäàìà íàêèòèëà’ (âàšäà ñå ìèñëè äà ñó íà ìàðàìè, ïî¼àñó è
îäåëó øàðå ó îáëèêó ñóíöà, ìåñåöà è çâåçäà).“8 Ïîñëå îâàêâîã îá¼àøœåœà
ñëèêå ìåœà¼ó ñìèñàî. Ðàíè¼å ñå ÷èíèëî, ó òóìà÷åœó Âëàäàíà Íåäèžà è Õàòè-
Ÿå Êðœåâèž, äà ñó èçíóòðà îçðà÷åíå íåêèì äóášèì, ìîæäà çàèñòà äðåâíèì è
ìèòîëîøêèì ñìèñëîì, èç ìíîãîáîæà÷êîãà ñëîâåíñêîã íàñëåà. Ñàäà ò༠ñìè-
ñàî ãóáå. Äâà ðàçóìåâàœà ïåñìå, î÷èòî ¼å, íèñó ñàìî ðàçëè÷èòà íåãî ñó è
ìåóñîáíî íåïîìèðšèâà. £åð äåâî¼êà íà ãðàäñêèì âðàòèìà îáó÷åíà ó íåáå-
ñêà òåëà ìîæå áèòè ìèòîëîøêî áèžå, àëè òà èñòà äåâî¼êà ó îäåžè íà êî¼î¼ ñó
ñàìî èøàðàíà, à òî áè ìîãëî äà çíà÷è èçâåçåíà íåáåñêà òåëà, òî âåž íå ìîæå
áèòè. Ó äðóãîì ñëó÷à¼ó ïðåä íàìà ñó ñàìî ñòèëñêè óêðàñè: ñóíöå, ìåñåö è
çâåçäå ôèãóðàòèâíî ñå, ó ìåòîíèìè¼ñêî¼ çàìåíè, èìåíó¼ó óìåñòî ìàðàìå, ïî-
¼àñà è îäåëà íà êî¼èìà ñó èçâåçåíè. Ïåñìà âèøå íè¼å ìèòîëîøêà, à íå ìîðà
áèòè íè äðåâíà.

5
Ñðïñêå íàðîäíå ï¼åñìå èç íåîá¼àâšåíèõ ðóêîïèñà Âóêà Ñòåô. ÊàðàŸèžà. ʜèãà ïð-
âà. Ðàçëè÷íå æåíñêå ï¼åñìå. Çà øòàìïó ïðèðåäèëè Æèâîìèð Ìëàäåíîâèž è Âëàäàí Íåäèž.
Èçäàœå ÑÀÍÓ. Áåîãðàä, 1973. ñòð. XXX.
6
Hatidža Krnjeviæ, Lirski istoènici. Iz istorije i poetike lirske narodne poezije, Beograd –
Priština, 1986, ñòð. 212.
7
Âî¼èñëà⠀óðèž, „Ïðåäãîâîð“, ó: Àíòîëîãè¼à íàðîäíèõ ëèðñêèõ ïåñàìà, ñòð. 18.
8
Àíòîëîãè¼à íàðîäíèõ ëèðñêèõ ïåñàìà, ñòð. 267.
104 ÍÎÂÈÖÀ ÏÅÒÊÎÂȎ

Îá¼àøœåœå èëè òóìà÷åœå êî¼å ¼å äàî Âî¼èñëà⠀óðèž ìîæå ñå, íàðàâ-
íî, îäáàöèòè, ïîãîòîâî çàòî øòî îñèðîìàøó¼å òåêñò êî¼è ñå òóìà÷è, óìàœó¼å
œåãîâó âðåäíîñò. Àëè ãà ïðå òîãà èïàê ìîðàìî ïðîâåðèòè. Œåìó ó ïðèëîã
èäå ïîðåä îñòàëîã è òî øòî íè Âóê „Àíó êàïèŸè¼ó“ íè¼å ñâðñòàî ìåó ìèòî-
ëîøêå ïåñìå, íåãî ó „šóáàâíå è äðóãå ðàçëè÷íå æåíñêå ï¼åñìå“, øòî çâó÷è
äîñòà íåîäðååíî è ðåêëî áè ñå äà ñâåäî÷è î èçâåñíî¼ Âóêîâî¼ íåñèãóðíîñòè
ïðè æàíðîâñêîì ðàçâðñòàâàœó ëèðèêå. Ó äðóãîì èçäàœó ïðâå êœèãå ïåñàìà,
èç 1841. ãîäèíå, „Àíà êàïèŸè¼à“ íàëàçè ñå ïîä áðî¼åì 468, à îäìàõ èçà œå,
ïîä áðî¼åì 469, äîëàçè ïåñìà „Êðàš è áàí êîä êîëà“. Ó îâî¼ äðóãî¼ áàíîâèöà
¼å òàêîå êàî è Àíà îäåâåíà ó íåáåñêà òåëà:
Ëè¼åïî ¼å îåâåíà:
Ó ñóíöå ¼å îáó÷åíà,
À ì¼åñåöåì îïàñàíà,
Çâè¼åçäàìà çàïó÷åíà.
Ñèòíè¼å ðàçëèêå êàî øòî ñó äà ¼å áàíîâèöà ó ñóíöå îáó÷åíà, à íå äà ¼å
œèìå ãëàâó ïîâåçàëà, èëè äà çâåçäàìà íè¼å íàêèžåíà, íåãî ¼å çàïó÷åíà, êàî äà
ñå ïîä çâåçäàìà ìèñëè íà äóãìàä èëè êîï÷å, íà ïðâè íàì ïîãëåä ìàëî øòà
çíà÷å. Àëè ñó îíå ñâå¼åäíî çíà÷à¼íå. Çà ïðâó žåìî êàñíè¼å âèäåòè äà ¼å ñà
œîì ñëèêà èñòà êàî ó èçâîðó èç êîã íàì ¼å äîøëà, à äðóãà ñàìî ïî¼à÷àâà òî
øòî ñå ó ïðîøèðåíîì îïèñó ïîñëå íåáåñêèõ òåëà äîäà¼ó ñòâàðíè (óêðàñíè)
îäåâíè äåòàšè êðóíà è ïðñòåí:
Íà ãëàâó ¼î¼ çëàòíà êðóíà,
Íà ðóêó ¼î¼ ïðñòåí çâåêžå.
Ìîãëî áè ñå ñòîãà ðåžè äà ¼å íàðîäíè ïåñíèê, î÷èãëåäíî, èç íåêå äðóãå
ïåñìå ïðåóçåî òðè ñòèõà êàî ãîòîâ îáðàçàö, êàî ôîðìóëó, è óêëîïèî èõ ó
íîâè òåêñò. Ñìèñàî êî¼è ñå ïðè òîìå ¼àñíè¼å ðàçàáèðà èçãëåäà äà ¼å áëèæè
€óðèžåâîì íåãî Íåäèžåâîì ðàçóìåâàœó ïåñìå. Àëè íèøòà ó íàðîäíî¼ ëèðè-
öè, êàî øòî ¼å èñòèöàî Âëàäàí Íåäèž, íè¼å ñòàëíî, íåãî ¼å ñâå ïîäëîæíî
ïðîìåíè, ñâå ñå ìåœà. Òàêî, ïîðåä ïåñìå „Êðàš è áàí êîä êîëà“, çà êî¼ó ¼å
îçíà÷åíî äà ïîòè÷å èç Ãîðœåã ïðèìîð¼à, ïîñòî¼è ¼îø ¼åäíà êî¼à ¼å òàêîå èç
Ãîðœåã ïðèìîð¼à è òàêîå ñàäðæè âàðèðàíè ñëèêîâíè îáðàçàö î äåâî¼öè îá-
ó÷åíî¼ ó ñóíöå, ìåñåö è çâåçäå. Òî ¼å „Îñîáèòî íàêèžåíà ïàñòèðêà“, ó ïåòî¼
êœèçè Ñðïñêèõ íàðîäíèõ ï¼åñàìà, ó äðæàâíîì èçäàœó èç 1898. ãîäèíå îá¼à-
âšåíà ïîä áðî¼åì 254.
Çà ðàçëèêó îä ïðåòõîäíå, Âóê ¼å îâó ïåñìó ñâðñòàî ìåó ìèòîëîøêå,
âåðîâàòíî çàòî øòî ¼å íàðîäíè ïåñíèê îïèñ ïàñòèðêå ïðîøèðèî íåáåñêèì
òåëèìà èç ðåïåðòîàðà ìèòîëîøêèõ ïåñàìà:
Ðàñëà òðàâà åòåëèíà,
Ó œó ïàñó äâà ¼åëåíà,
×óâàëà èõ åâî¼÷èöà,
Ó ñóíöå ¼å îáó÷åíà,
Çâè¼åçäàìà çàïó÷åíà,
 Î ÍÅÁÅÑÊΣ ÎÄÅÆÄÈ À̀ŠÊÀÏȏȣŠ105

À äàíèöîì îïàñàíà,
Ïðåîäíèöîì ïðåâ¼åøåíà,
Íà ÷åëî ¼î¼ ì¼åñåö ñ¼à¼å.
Îäìàõ çàòèì îâå ãóñòî ïîðåàíå íåáåñêå, âàñèîíå ñëèêå ñíèæàâà¼ó, ñïó-
øòà¼ó äî ñàìå ãðàíèöå ïðèñòî¼íîñòè òðè âî¼âîäå çàãëåäàíå ó ïàñòèðèöó: ¼å-
äàí êàæå „Âîëè¼ áèõ ¼å ðàñïó÷àòè“; äðóãè êàæå „Âîëè¼ áèõ ¼å ðàñïàñàòè“;
òðåžè èäå íà¼äàšå êàä êàæå „Âîëè¼ áèõ ¼å îášóáèòè.“ ×èòàëàö íå ìîæå à äà
ñå îâäå è íåõîòèöå íå ñåòè ñíèæàâàœà âèñîêèõ òóèõ, „óâåçåíèõ“ âðåäíî-
ñòè; äà, íàèìå, ìèìîãðåä íå ïîìèñëè íà ïîçíàòó òåîðè¼ó Õàíñà Íàóìàíà, èç
ìåóðàòíîã ïåðèîäà, î íàðîäíî¼ ïîåçè¼è êàî î ñïóøòåíîì êóëòóðíîì äîáðó
èç âèøèõ äðóøòâåíèõ ñëî¼åâà („gesunkenes Kulturgut“).9 Äâà-òðè ïðèìåðà
óçåòà ñàìî èç äâå Âóêîâå êœèãå – à èìà èõ ¼îø ìåó âåëèêîì ìíîæèíîì
ëèðñêèõ ïåñàìà – ìîãëè áè íàñ óïóòèòè êà èçâåñíèì çàíèìšèâèì ïðåòïî-
ñòàâêàìà.
Ó òðè ñòèõà „Àíå êàïèŸè¼å“ – ÷åòâðòîì, ïåòîì è øåñòîì – èçãëåäà äà
ñå ó íà¼÷èñòè¼åì è ìîæäà èçâîðíîì îáëèêó íàëàçè ñëèêîâíî ¼åçãðî î æåíè
îáó÷åíî¼ ó ñóíöå, ìåñåö è çâåçäå. Òî ¼å ¼åçãðî ïðèëè÷íî ðàñïðîñòðàœåíî ó
íàøî¼ íàðîäíî¼ ëèðèöè è íàëàçèìî ãà ó ðàçëè÷èòèì ïåñìàìà. Äîáèëî ¼å óëî-
ãó ãîòîâîã îáðàñöà èëè ôîðìóëå êî¼à ñå îä ïåâà÷à äî ïåâà÷à, îä ¼åäíîã äî
äðóãîã èçâîåœà – êàêî òî èíà÷å áèâà ó ïîåòèöè óñìåíîã ïåñíèøòâà – äåëîì
÷óâàëà è äåëîì ìåœàëà, âàðèðàëà. Ïîíåêàä ¼å ðàçáè¼àíà äî ¼åäâà ðàçàçíàòšè-
âèõ ïî¼åäèíîñòè, àëè ¼å ÷åøžå ïðîøèðèâàíà èëè óâîåœåì äðóãèõ íåáåñêèõ
òåëà èç ìèòîëîøêèõ ïåñàìà èëè óâîåœåì äðóãèõ äåëîâà (óãëàâíîì óêðà-
ñíå) îäåžå. Ó òîìå ñå îãëåäà èçâåñíî êîëåáàœå íàðîäíîã ïåñíèêà (èëè ïå-
âà÷â) ó ñõâàòàœó ñëèêå æåíå îáó÷åíå ó ñóíöå, ìåñåö è çâåçäå. À îäðàçèëî ñå
è ó äâà òóìà÷åœà – Íåäèžåâîì è €óðèžåâîì.
Ïàæšèâîì ÷èòàîöó íå ìîæå ïðîìàžè äà êîëåáàœå íàðîäíîã ïåñíèêà
íè¼å ñëó÷à¼íî. £åð îáëà÷åœå äåâî¼êå ó ñóíöå, ìåñåö è çâåçäå íåîáè÷íî ¼å ó
íàðîäíî¼ ëèðèöè àêî íè¼å ôèãóðàòèâíî, à àêî ¼å ôèãóðàòèâíî, êàî øòî ñìî
âåž ðåêëè, íå ìîæå áèòè èçâîðíî ìèòîëîøêî. Îíî ¼å èçóçåòàê, êî¼è ñå ó íå-
êîì äðóãîì, àíàëîãíîì îáëèêó ó íàðîäíî¼ ëèðèöè óîïøòå íå ïî¼àâšó¼å. Î
ìèòîëîøêèì ïåñìàìà Âèäî Ëàòêîâèž, èçìåó îñòàëîã, êàæå: „Íåáåñêà òåëà
ñõâàžåíà ñó ó îâèì ïåñìàìà êàî íåêà âåëèêà ïîðîäèöà“.10 Îíà ñå ìåóñîáíî
îðîó¼ó, æåíå ñå è óäà¼ó, èìà¼ó áðàòà èëè ñåñòðó. Ïîíåêà äåâî¼êà ïîñìàòðà èõ
êàêî ñå èãðà¼ó, òàêìè÷è ñå ñ œèìà íàðî÷èòî ó ëåïîòè è âðåäíîžè, à ìîæå
ïîæåëåòè è äà ñå óäà, ðåöèìî, çà ñóíöå. Ìåó ìèòîëîøêèì ïåñìàìà ïîñòî¼è
èíà÷å äîñòà âåëèêè êðóã ó êî¼èìà ñå ïåâà óïðàâî î ñóíöó, ìåñåöó è çâåçäàìà.
Àëè ¼å îäíîñ è ìåó œèìà è ñà šóäèìà ïî ïðàâèëó îäíîñ ìåó çàñåáíèì
áèžèìà, è íèãäå ñå íåáåñêà òåëà íå ïî¼àâšó¼ó ñâåäåíà íà ñàñòàâíè äåî, èëè

9
Óï. î Íàóìàíîâî¼ òåîðè¼è: Ðuzepe Kokjara, Istorija folklora u Evropi, II, Beograd,
1985, ñòð. 324–331.
10
Äð Âèäî Ëàòêîâèž, Íàðîäíà êœèæåâíîñò, I, Áåîãðàä, 19752, ñòð. 179.
106 ÍÎÂÈÖÀ ÏÅÒÊÎÂȎ

íà àòðèáóòèâíè äåî, èëè íà ñðåäñòâà (äàêëå, èíñòðóìåíòàëíî) êî¼à íåêî ìî-

æå óïîòðåáèòè, êî¼à ìó ìîãó ñëóæèòè, êàî øòî ñå Àíà œèìà ñëóæè êàî
îäåæäîì.
Êðàòêî ðå÷åíî, íàðîäíè ïåñíèê ¼å ñëèêå èç „Àíå êàïèŸè¼å“ ïîíàâšàî
è ïî àíàëîãè¼è óìíîæàâàî ñëóæåžè ñå ñâî¼èì ðåïåðòîàðîì èç ìèòîëîøêèõ
ïåñàìà, àëè èõ ¼å ïîíåêàä è äîíåêëå è êâàðèî, íàðî÷èòî êàä èõ ¼å óêëàïàî ó
äóæè òåêñò ñà ñëîæåíè¼èì ñèæåîì, ïîðåä îñòàëîã è çàòî øòî èõ íè¼å ïîòïó-
íî ðàçóìåâàî. Áèëå ñó ìó ïðèâëà÷íå, àëè íå è áëèñêå, à ïî íå÷åìó ñó ìó ÷àê
è òóå. È ñàäà íàì âåž íå ïðåîñòà¼å íèøòà äðóãî íåãî äà ïðåòïîñòàâèìî äà
ñó ñëèêå î îáëà÷åœó ó ñóíöå, ìåñåö è çâåçäå ïðåóçåòå èç íåêîã òåêñòà êî¼è íå
ïðèïàäà íàðîäíî¼ ïîåçè¼è. Ñàìî øòî áèñìî îíäà ìîðàëè äà îòêðè¼åìî èç êîã
òåêñòà ïîòè÷ó: øòà èì ¼å ïðîòîòåêñò. Ïðèñóñòâî ïðèêðèâåíîã ñòðàíîã òåêñòà
ó íàðîäíî¼ ëèðèöè íå áè òðåáàëî äà íàñ èçíåíàäè. Ñâè ñå ñëàæó äà íàì íà-
ðîäíà ëèðèêà äîëàçè èç âåëèêå ñòàðèíå, è ïðè òîìå ñå ðàäî ïîçèâà¼ó íà Âó-
êîâå ðå÷è äà ñó íåêå ëèðèñêå ïåñìå, çà ðàçëèêó îä åïñêèõ, ìîæäà ñòàðå è
õèšàäó ãîäèíà. Íà òîìå äðóãîì ïóòó êðîç âðåìå ó œèìà íèñó ñàìî ñ êîëåíà
íà êîëåíî è îä ¼åäíîã äî äðóãîã ïåñíèêà (èëè ãðóïå ïåâà÷à) ñòàðè¼å ñëèêå
ïðåñëî¼àâàíå íîâè¼èìà íåãî ñó ñå ó œèõ ìîãëè óíîñèòè è ñèòíè¼è äåòàšè
êàî è êðóïíè¼è ôðàãìåíòè èç äðóãèõ è äðóãà÷è¼èõ òåêñòîâà. Òà ñêðèâåíà ìðå-
æà ìåóòåêñòîâíèõ âåçà ¼îø ÷åêà äà áóäå èñïèòàíà.
Ñëî¼åâè êî¼å ñìî íàçâàëè ñòàðè¼èìà, è íàðî÷èòî íà¼ñòàðè¼è ìåó œèìà,
ðàçóìå ñå äà óíàçàä ñåæó, äà ìîãó ñåçàòè, ó ñëîâåíñêó ìèòîëîãè¼ó, ó ìíîãî-
áîæà÷êó èëè ïàãàíñêó ñòàðó âåðó, äîê íîâè¼è, êàêî òî áåç èçóçåòêà ïîêàçó¼ó
ðàäîâè î íàðîäíî¼ ïîåçè¼è, ïîãëàâèòî äîëàçå èç õðèøžàíñòâà. Îâèìà äðóãè-
ìà èçâîðíè òåêñò ¼å Áèáëè¼à, íà êî¼ó ñå ñòàëíî ìîðàìî âðàžàòè. £îø äâàäåñå-
òèõ ãîäèíà Ðàñòêî Ïåòðîâèž ¼å íà âèøå ðàçíîëèêèõ ïðèìåðà ïîêàçàî ó åñå¼ó
Íàðîäíà ðå÷ è ãåíè¼å õðèøžàíñòâà11 êàêî ñå çà÷èœå è êàêî ïðîòè÷å ïî¼àâà
êî¼ó ïðîó÷àâàîöè óñìåíå ëèðèêå îáè÷íî íàçèâà¼ó õðèñòè¼àíèçàöè¼îì ìèòî-
ëîøêèõ ëèêîâà è ñëèêà. Òó ÷åñòî äîëàçè äî óêðøòàœà, êîíòàìèíàöè¼å êî¼à
ñëèêå ÷èíè ìóòíèì, íå¼àñíèì, ïà è íåðàçóìšèâèì. Àëè ó „Àíè êàïèŸè¼è“
íåìà òàêâèõ ñëèêà, îíà ¼å áåñïðåêîðíî ñòèëèçîâàíà, è íå âèäå ñå òðàãîâè
õðèñòè¼àíèçàöè¼å. Îñèì, ìîæäà, àêî ñâå òðè ñëèêå êàî öåëèíà, êàî ãîòîâ îáðà-
çàö íèñó ïðåóçåòå èç Áèáëè¼å.
Ïîñòî¼è, äà íà¼çàä è òî ïîìåíåìî, ¼îø ¼åäíà ïåñìà ó ÷è¼à ñå ÷åòèðè
ïî÷åòíà ñòèõà ïî¼àâšó¼å æåíà êàïèŸè¼à. Âóê ¼ó ¼å êàî šóáàâíó îá¼àâèî ó
ïåòî¼ êœèçè ïîä íàñëîâîì „Ìîì÷å è Ìàðà êàïèŸè¼à“, à ó äðæàâíîì èçäàœó
èç 1898. ãîäèíå íàëàçè ñå ïîä áðî¼åì 388. Íàðîäíè ïåñíèê ¼å áèî äîñòà íå-
âåøò,12 àëè ñå è ïîðåä òîãà ðàñïîçíà¼å èñòà êîìïîçèöèîíà ñõåìà êàî ó „Àíè
11
Åñå¼ ¼å îá¼àâšåí ó ÑÊÃ, íñ, êœ. 13, áð. 7. è 8, 1924, à óíåò ¼å ó Äåëà Ðàñòêà Ïåòðî-
âèžà, êœ. VI: Åñå¼è è ÷ëàíöè, Áåîãðàä, 1974.
12
Ïîä íàðîäíèì ïåñíèêîì, à çîâåìî ãà è ïåâà÷åì, ñâå âðåìå ðàçóìåâàìî ïåñíè÷êè
ñóá¼åêò êî¼è ¼å ïåñìè äåî îáëèê êî¼è ñó äðóãè ïðèõâàòèëè è ïåâà¼ó ¼å ó õîðó èëè ïî¼åäèíà÷-
íî, èëè ó êîìå ¼ó ¼å íåêî çàáåëåæèî.
 Î ÍÅÁÅÑÊΣ ÎÄÅÆÄÈ À̀ŠÊÀÏȏȣŠ107

êàïèŸè¼è“. È òàìî è îâäå æåíà ñå çà¼åäíî ñà ñîêîëîì ó ëåòó, à òî çíà÷è âèñî-

êî íà íåáó ïî¼àâšó¼å, è îáó÷åíà ¼å ó íåáåñêà òåëà:
Ïîëåòèî ñèâ ñîêîëå,
Çà œèì Ìàðà êàïèŸè¼à,
Ñóíöåì ãëàâó ïðåâåçàëà,
̼åñåöîì ñå îïàñàëà,
Çâ¼åçäàìà ñå çàêëîíèëà.
Äîâîšíî ¼å ñàäà ïîìèñëèòè äà îâàêâî ïî¼àâšèâàœå æåíå íà íåáó íè¼å
íèøòà äðóãî íåãî ïîêàçèâàœå íåêîã çíàìåœà èëè çíàêà íà íåáó, è ó íàøåì
žå ïðîáóåíîì ÷èòàëà÷êîì ñåžàœó èñòîãà ÷àñà èñêðñíóòè äîáðî ïîçíàòè ïðè-
çîð èç Àïîêàëèïñå èëè Îòðêèâåœà:
È çíàê âåëèêè ïîêàçà ñå íà íåáó:
æåíà îáó÷åíà ó ñóíöå,
è ìåñåö ïîä íîãàìà œåíèì,
è íà ãëàâè ¼î¼ âåíàö îä äâàíàåñò çâåçäà.
(Îòêðèâåœå 12.1)
Ñëèêå íåáåñêèõ òåëà ó êî¼à ñå æåíà îáëà÷è, è ñàì œèõîâ ðåäîñëåä, òî-
ëèêî ñå ìåóñîáíî ïîäóäàðà¼ó ó Îòêðèâåœó è ó íàðîäíî¼ ëèðèöè äà ñå áåç
âåžåã êîëåáàœà ìîæå ãîâîðèòè î ïðåíîøåœó èç îíîãà ïðâîãà ó îâó äðóãó:
Îòêðèâåœå
(1) æåíà îáó÷åíà ó ñóíöå
(2) ìåñåö ïîä íîãàìà œåíèì
(3) íà ãëàâè ¼î¼ âåíàö îä äâàíàåñò çâåçäà.

Íàðîäíà ëèðèêà
(1) ó ñóíöå ¼å îáó÷åíà
(2) ìåñåöîì ñå îïàñàëà
(3) çâåçäàìà ñå íàêèòèëà.13
Íèñìî öèòèðàëè Âóêîâ ïðåâîä Îòêðèâåœà çàòî øòî ¼å îí êàñíè¼å äî-
øàî. Ïðå œåãà ¼å ó äóãî¼ óïîòðåáè áèî öðêâåíîñëîâåíñêè, êî¼è ¼å Âóêó ñëó-
æèî êàî ïðåäëîæàê è ïðåìà êîìå ñìî îâäå äàëè äîñëîâíè ïðåâîä íà ñàâðå-
ìåíè ¼åçèê. Ðàçëèêå ñó ó ãðàôè¼è, ìîðôîëîãè¼è è, ìåó ðå÷èìà, ëóíà çà ìå-
ñåö. Îñòàëî ¼å óãëàâíîì èñòî. Íåìà ïîòðåáå äà ñå îâäå ãîâîðè î ïóòåâèìà
øèðåœà Íîâîãà çàâåòà ó íàðîä, óïîçíàâàœà ñ œèì, ïî÷åâøè îä œåãîâîãà
÷èòàœà ó öðêâè. Àëè ñå çàòî âàšà îñâðíóòè íà ïðèðîäó ñëèêà èç Îòêðèâå-
œà, êî¼å ñó ïðåøëå ó íàðîäíó ëèðèêó.
Íîâè çàâåò ñå, èñòèíà, êàî øòî ¼å ïîìåíóòî, ÷èòàî ó öðêâè. Íè¼å ñå,
ìåóòèì, ÷èòàëî è íå ÷èòà ñå è Îòêðèâåœå çàòî øòî ñå ó áîãîñëóæåœó äà¼ó
îá¼àøœåœà, à œåãà ¼å òåøêî îá¼àøœàâàòè. Ñëèêå êî¼å îíî ñàäðæè – è, ðàçóìå

13
Ïðâè ñòèõ ¼å óçåò èç äâå¼ó öèòèðàíèõ ïåñàìà èç Ãîðœåã ïðèìîð¼à, à äðóãà äâà èç
„Àíå êàïèŸè¼å“.
108 ÍÎÂÈÖÀ ÏÅÒÊÎÂȎ

ñå, öåëè ïðèçîðè – íåîáè÷íå ñó è óïå÷àòšèâå, è äóãî ñå ïàìòå, àëè ñó íåðà-

çóìšèâå áåç ïîñåáíîã òóìà÷åœà. Ïà è òðè êî¼å ñó ïðåøëå ó íàðîäíó ëèðèêó
èçèñêó¼ó òóìà÷åœå. Ñâàêî ïðîðî÷àíñòâî ¼å âåž ïî ñâî¼î¼ ïðèðîäè ïîìàëî òàì-
íî, à Îòêðèâåœå ¼å èçðàçèòî ïðîðî÷êà êœèãà î ïîòîœî¼ ñóäáèíè ñâåòà è Õðè-
ñòîâå öðêâå, ó î÷åêèâàœó œåãîâîãà äðóãîã äîëàñêà. Ïèñàíî ¼å, ïî ñâåìó ñó-
äåžè, äà áè ñå äàëà íàäà è ïðóæèëà óòåõà íåìèëîñðäíî ïðîãàœàíèì è çëî-
ñòàâšàíèì õðèøžàíèìà ó âðåìå Íåðîíîâå è Äîìèöè¼àíîâå âëàäàâèíå, øòî
çíà÷è äà ¼å íàñòàëî èëè 67–68. ãîäèíå èëè îêî 95. À êàî ìåñòî íàñòàíêà
óçèìà ñå îñòðâî Ïàòìîñ, ãäå ñå òàäà ó ïðîãîíñòâó íàëàçèî àïîñòîë £îâàí,
àóòîð Îòêðèâåœà. Îí ¼å àóòîð è ÷åòâðòîã ¼åâàíåšà.
£åäíà, óîñòàëîì è îñíîâíà ðàçëèêà èçìåó £îâàíîâîã ¼åâàíåšà è ïðåò-
õîäíà òðè, ñèíîïòè÷êà (Ìàòå¼åâî, Ìàðêîâî è Ëóêèíî), ó îâî¼ ¼å ïðèëèöè çà
íàñ óãëàâíîì è âàæíà, ïà žåìî ñå ¼åäèíî íà œî¼ è çàäðæàòè. Ó ïðâà òðè ¼å-
âàíåšà, íàèìå, Èñóñ ¼å âèøå ïðèêàçàí áèîãðàôñêè, êàî òåëåñíî è šóäñêî
áèžå, à ó £îâàíîâîì ¼åâàíåšó âèøå äóõîâíî è òåîëîøêè, êàî áîæàíñêî áè-
žå. À áîæàíñêî, ïà è ñàì Áîã çà £îâàíà íè¼å íèøòà äðóãî íåãî îòåëîòâîðåíè
ëîãîñ, ðå÷, êàêî è ñòî¼è ó ïðîëîãó œåãîâîãà ¼åâàíåšà: „Ó ïî÷åòêó á¼åøå
ðè¼å÷, è ðè¼å÷ á¼åøå ó Áîãà, è Áîã á¼åøå ðè¼å÷“ (£îâàí 1. 1). Ïðåìà íåêèì
áëèæèì èñïèòèâàœèìà,14 £îâàíîâî ñõâàòàœå Áîãà êàî ëîãîñà íàñòàëî ¼å ïîä
óòèöà¼åì ó÷åœà Ôèëîíà Àëåêñàíäðè¼ñêîã (21. èëè 28. ïðå í. å. – 41. èëè 49.
í. å.) è àëåêñàíäðè¼ñêå øêîëå. Ôèëîí ¼å ñàîáðàçíî ñà ñâî¼èì ó÷åœåì î îäíî-
ñó èçìåó ëîãîñà è òåëåñíèõ ïî¼àâà èçðàäèî è ïîñåáíó âåøòèíó òóìà÷åœà
áèëî ïåñíè÷êèõ (êàî øòî ñó Õîìåðîâè åïîâè), áèëî ðåëèãèîçíèõ (êàî øòî
ñó áèáëè¼ñêå êœèãå), áèëî íåêèõ äðóãèõ òåêñòîâà ïîìîžó àëåãîðåçå: èçà îíî-
ãà øòî íàì ¼å ó òåêñòó íåïîñðåäíî äàòî òðåáà ðàñâåòëèòè äóášå, ïðåíîñíî,
àëåãîðè¼ñêî çíà÷åœå.15
Ïîñëå íåèçáåæåíèõ óâîäíèõ íàïîìåíà, ñàäà ñå êðàòêî ìîæå ðåžè: £îâà-
íîâî ¼åâàíåšå ¼å çàïðàâî è ïèñàíî òàêî äà ñå ïîâðåìåíî àëåãîðèñòè÷êè ÷è-
òà è òóìà÷è. Çà òî žå íàì áèòè äîâîšàí è ¼åäàí ¼åäèíè ïðèìåð. Êàäà Èñóñ
êàæå £åâðå¼èìà „ðàçâàëèòå îâó öðêâó [¼åðóñàëèìñêó] è çà òðè äàíà žó ¼å ïî-
äèãíóòè“, îíè çà÷óåíî îäãîâàðà¼ó ïèòàœåì „÷åòðäåñåò è øåñò ãîäèíà ãðà-
åíà ¼å îâà öðêâà, è òè çà òðè äàíà äà ¼å ïîäèãíåø?“ Ñëåäè àëåãîðèñòè÷êî
òóìà÷åœå êî¼å äà¼å ñàì àóòîð £îâàí: „À îí ãîâàðàøå çà öðêâó òè¼åëà ñâî¼åãà.
À êàä óñòà èç ìðòâè¼åõ [òðè äàíà ïîñëå ñìðòè], îïîìåíóøå ñå ó÷åíèöè œåãî-
âè äà îâî ãîâîðàøå“ (£îâàí 2. 19–22). Öðêâà ¼å, äàêëå, òåëî Èñóñîâî, àëè
àëåãîðèñòè÷êè. È äîê ¼å ¼åâàíåšå ñàìî ïðîòêàíî îâàêâèì àëåãîðèçìèìà,
œåãîâî Îòêðèâåœå ¼å è êàî öåëèíà è ó äåëîâèìà, ñâå äî íà¼ñèòíè¼èõ ïî¼åäè-
íîñòè, äî íà¼ìàœèõ ñëèêà, ó ñòâàðè ¼åäíà àëåãîðè¼à. È òî ÷óäíà è òàìíà àëå-
ãîðè¼à. Íè¼åäíà áèáëè¼ñêà êœèãà íè¼å òàêî äóãî è òàêî ÷åñòî òóìà÷åíà êàî
14
Óï. êîä íàñ: Ìèëàí Âóêîìàíîâèž, Ðàíî õðèøžàíñòâî – îä Èñóñà äî Õðèñòà, Íîâè
Ñàä, 1996.
15
Óï. î òîìå: I. Chrisstiansen, Die Technik der allegorien Auslegungwissenschaft bei Phi-
lon. v. Allexandrien, 1969.
 Î ÍÅÁÅÑÊΣ ÎÄÅÆÄÈ À̀ŠÊÀÏȏȣŠ109

îíî. Çàòî ¼å ó íàñòàíêó è ðàçâî¼ó õåðìåíåóòè÷êå âåøòèíå, ïîñåáíî òåîëîøêå

åãçåãåçå, Îòêðèâåœå áèëî ïðàâè ïðîáíè êàìåí.
Íèìàëî íàñ, ïðåìà òîìå, íå èçíåíàó¼å øòî ïîñòî¼å ñòîòèíå òóìà÷åœà
íîâîçàâåòíå ïðîðî÷êå êœèãå. Àëè ñå ó öðêâåíî¼ òðàäèöè¼è, ìåóòèì, ñâå äî
äàíàñ, êàî îñíîâíî óçèìà ¼åäíî îä íà¼ñòàðè¼èõ, êî¼å âåðîâàòíî ïîòè÷å èç 5.
âåêà, à ñà÷èíèî ãà ¼å Àíäðå¼ Êåñàðè¼ñêè.16 Îí ¼å ó¼åäíî ñóìèðàî ðàíè¼å ïîêó-
øà¼å òóìà÷œà, ñâå äî Ïðâîã âàñåšåíñêîã ñàáîðà (325. ãîäèíå). È íà¼çàä ñå
îâäå ìîæå íàâåñòè, øòî ¼å è áèî íàø ïðàâè öèš, òåîëîøêî òóìà÷åœå âåëè-
êîã çíàêà êî¼è ñå íà íåáó ïîêàçàî ó ïðâîì ñòèõó äâàíàåñòå ãëàâå Àïîêàëèïñå,
òóìà÷åœå êî¼å áè äàíàñ, ñàãëàñíî ñ íåïðåêèíóòîì öðêâåíîì òðàäèöè¼îì, ìî-
ãëî îâàêî äà ãëàñè: æåíà îáó÷åíà ó ñóíöå ¼å öðêâà îáó÷åíà ó ðå÷ èëè ëîãîñ
áîæè¼è, ëîãîñ êî¼è èñè¼àâà êàî ñóíöå; ìåñåö ïîä íîãàìà œåíèì çíà÷è äà ñå
îíà íàëàçè èçíàä ñâåãà ïðîìåíšèâîã, ¼åð ¼å îâîçåìàšñêè æèâîò ïðîìåíšèâ
êàî ìåñåö; äâàíàåñò çâåçäà íà œåíî¼ ãëàâè çíà÷è äâàíàåñò Èçðàèšåâèõ ïëå-
ìåíà, ïîñëå êî¼èõ žå äîžè äâàíàåñò àïîñòîëà (øòî ¼å è çíàê ñàáîðíîã ¼åäèí-
ñòâà).
È ïîøòî ñìî äàëè òåîëîøêî òóìà÷åœå âåëèêîã çíàêà íà íåáó, ïîëàêî ñå
çàòâàðà è íàø êðóã òðàãàœà çà ïîðåêëîì ñëèêà êî¼å ñó íàñ ïðâè ïóò ìàãè÷-
íîì ñíàãîì ïðèâóêëå ó íàðîäíî¼ ïåñìè „Àíà êàïèŸè¼à“. Œèõîâî ïîðåêëî
íè¼å äðåâíî ôîëêëîðíî, íèòè ¼å ìèòîëîøêî, ìíîãîáîæà÷êî ñëîâåíñêî. À íà¼-
ìàœå ñå î œèìà ìîæå ãîâîðèòè êàî î ôèãóðàòèâíîì (ìåòîíèìè¼ñêîì) èìå-
íîâàœó îäåžå íà êî¼î¼ ñó èçâåçåíà íåáåñêà òåëà. Ñëèêà æåíå íà íåáó è ñëèêå
íåáåñêèõ òåëà ó êî¼à ¼å îíà îáó÷åíà èçâîðíî ñó íîâîçàâåòíå, à òâîðàö èì ¼å
£îâàí ñà Ïàòìîñà. Èç Îòêðèâåœà ñó îíå – çàñàä íåèçâåñíî êàäà è êî¼èì ñâå
ïóòåâèìà, øòî áè òðåáàëî äà ïîñòàíå ïðåäìåò ïîñåáíîã èñòðàæèâàœà – äî-
ñïåëå ó íàðîäíó ëèðèêó è, êàêî òî èçèñêó¼å œåíà ïîåòèêà, ïîñòàëå ñó óñòà-
šåíè îáðàçàö (ôîðìóëà) êî¼è ñå óç ìàœà èëè âåžà âàðèðàœà ñåëèî èç ïåñìå ó
ïåñìó.17 Ïîñòî¼è ÷èòàâ ¼åäàí ìàëè ñêóï ïåñàìà ó êî¼èìà ñå îíå èëè ñàìå
ïî¼àâšó¼ó èëè, ÷åøžå, çà¼åäíî ñà ñåáè ñëè÷íèì ñëèêàìà. Ïàæšèâ ÷èòàëàö
èõ, ìåóòèì, ìîæå ïðåïîçíàòè è ðàçëèêîâàòè, êàî øòî ñå ãðóìåí ðóäå ïðåïî-
çíà¼å ó ñòåíè, êî¼è ¼å, äîäóøå, ó œó óðàñòàî, àëè ¼å è îñòàî êàî íåøòî çàñåáíî
è îñîáèòî.
Êàäà ñó ñëèêå èç Àïîêàëèïñå ïðåøëå ó íàðîäíó ëèðèêó, ïåâà÷è íèñó
çíàëè œèõîâà çíà÷åœà, íèòè ñó òà çíà÷åœà ìîãëè äà ñõâàòå áåç ïîñåáíîã
òóìà÷åœà. Îíè ñå íèñó ìîãëè ñëóæèòè àëåãîðåçîì äà áè ïî¼ìèëè àëåãîðè¼-
ñêè ñìèñàî. Àëè ñó çàòî òå çà œèõ íåîáè÷íå à ïðèâëà÷íå ñëèêå ñõâàòèëè ïî

16
Œåãîâî òóìà÷åœå Àïîêàëèïñå ó öåëèíè ñå íàëàçè ó çáîðíèêó: Àïîêàëèïñà. Òóìà÷å-
œå Îòêðîâåœà £îâàíîâîã, Áåîãðàä, 1998.
17
Ìèìîãðåä íàïîìèœåìî äà ¼å ìíîãî êàñíè¼å, ó íàøå âðåìå, Èâàí Â. Ëàëèž îâå ñëèêå
ó èçâîðíîìå îáëèêó èç Îòêðèâåœà óíåî êàî öèòàòå ó ñâî¼à ×åòèðè êàíîíà (1996). Íà¼ïðå ó
øåñòó ïåñìó ïðâîã êàíîíà: „âåíàö îä äâàíàåñò çâåçäà íà ãëàâè æåíå èç êœèãå ïèñàíå íà
Ïàòìîñó“. Çàòèì ó ïåòó ïåñìó äðóãîã êàíîíà: „À òè ó ñóíöå îáó÷åíà, òè ñ ìåñåöîì ïîä
íîãàìà.“
110 ÍÎÂÈÖÀ ÏÅÒÊÎÂȎ

àíàëîãè¼è ñà ñòàðèì, âåž ïîçíàòèì èç íàðîäíå ïîåçè¼å, ìåó êî¼å ñó óíåñåíå.

Îâå äðóãå, ïåâà÷èìà ïîçíàòå ñëèêå íèñó àëåãîðè¼ñêå êàî £îâàíîâå àïîêàëèï-
òè÷êå, íåãî ñó ïåñíè÷êå, äàêëå áëèñêå ñèìáîëè÷êèì. Ó ïðèðîäè ¼å àëåãîðè¼-
ñêèõ ñëèêà äà óïóžó¼ó íà ïî¼ìîâíî îäðåäšèâà çíà÷åœà êî¼à ñå èçà œèõ íàëà-
çå. Çàòî íèñó ñàìå ïî ñåáè çíà÷à¼íå, äàêëå ïî ñâî¼ñòâèìà êî¼à ñîáîì íîñå,
íåãî ïî òîìå øòî ïðåäñòàâšà¼ó íåøòî øòî îíå ñàìå íèñó è øòî ìè òðåáà ó
œèìà äà îòêðè¼åìî. Ñèìáîëè÷êå, ìåóòèì, îñòà¼ó òàêîðåžè êîä ñåáå ñàìèõ,
çàäðæàâà¼ó ñâî¼à ñîïñòâåíà, ïëàñòè÷íà ñâî¼ñòâà è ñ œèìà ñå óêšó÷ó¼ó ó îá-
ëèêîâàœå ïåñìå.18
Ïåâà÷ êî¼è ¼å îáëèêîâàî „Àíó êàïèŸè¼ó“, êî¼è ¼î¼ ¼å, òà÷íè¼å ðå÷åíî,
äàî çàâðøíè îáëèê, áèî ¼å, ïî ñâåìó ñóäåžè, óìåøàí ó ïåñíè÷êîìå ïîñëó.
£åð ó œî¼ íåìà íè÷åãà ñóâèøíîã, àëè íè íåäîâðøåíîã. À ïîñòî¼è èçâåñíà
ñèìåòðè¼à ó œåíîìå ñêëîïó. Ïîíîâèžåìî äà ñå ñàñòî¼è îä øåñò ïðàâèëíèõ
ñèìåòðè÷íèõ îñìåðàöà è äà ñå ó ñâàêîìå ñòèõó íàëàçè ïî ¼åäàí ìîòèâ èëè
ñëèêà. Äâà äåëà ïåñìå ñå, êàî îêâèðíè è ñðåäèøœè, óêëàïà¼ó ¼åäàí ó äðóãè,
î ÷åìó íàì ãîâîðå è äâå òà÷êå êàî èíòåðïóíêöè¼ñêè çíàê: äà ¼å îíî øòî ïî-
ñëå œèõ äîëàçè ñàäðæàíî ó îíîìå øòî ñå èñïðåä œèõ íàëàçè. À èìà¼ó ïîä-
¼åäíàêî òðè ñòèõà è òðè ìîòèâà èëè ñëèêå. Ó îêâèðíîì ñó äåëó ñîêî íà íåáó,
âèñîêà ãðàäñêà âðàòà è æåíà êî¼à èõ ÷óâà. Ïåâà÷ ¼å îâ༠äåî äîáèî ïðåóðåå-
œåì ¼åäíå óñòàšåíå, ôîðìóëàòèâíå ñõåìå êî¼ó íàëàçèìî ó âèøå ïåñàìà. Ðå-
öèìî, ó ïåñìè „Äåâî¼êà íà ãðàäñêèì âðàòèìà“, ó äðóãîì èçäàœó ïðâå Âóêîâå
êœèãå ïîä áðî¼åì 571:
Ñîêî ëåòè âèñîêî,
Êðèëà íîñè øèðîêî,
Íà äåñíî ñå îêðåíó,
Ãðàäó âðàòà óãëåäà;
Àë íà âðàòè äåâî¼êà.
Ó ñðåäèøœåì ñó äåëó ñëèêå ïî ïîðåêëó èç Àïîêàëèïñå: ñóíöå, ìåñåö è
çâåçäå ó êî¼å ¼å æåíà îáó÷åíà. Êîìïîçèöè¼à ïåñìå, êàî øòî ñå âåž íà ïðâè
ïîãëåä âèäè, óñìåðàâà è âîäè íàøå îïàæàœå îä ñïîšà êà óíóòðà. Ó îâàêâî-
ìå, âåøòî ñðååíîìå ïîðåòêó, ñëèêå è äîëàçå äî èçðàæà¼à, ñëèêå ñàìå ïî
ñåáè, ñëèêå êàî òàêâå. Îíå èñòè÷ó ñâî¼à ïëàñòè÷íà ñâî¼ñòâà è îêóïšåíå ñó ó
¼åäèíñòâåí ïðèçîð îá¼àâšåíå ëåïîòå. Îíå ëåïîòå çà êî¼ó âåðó¼åìî äà íàì ¼å
¼åäèíî ïîåçè¼à, ¼åäèíî óìåòíîñò ìîæå äàòè. Àëè íå ìîæåìî à äà ó èñòè ìàõ
íå ïðèìåòèìî äà òà îá¼àâšåíà ïåñíè÷êà ëåïîòà èìà íåøòî òà¼àíñòâåíî, øòî
íàì ñå îòèìà, øòî èçìè÷å íàøåì ïîèìàœó. È óïðàâî òî øòî ¼å òà¼àíñòâåíî
óíåî ¼å ó ïåñìó ¼åäàí äðóãè, ñêðèâåíè òåêñò, çà êî¼èì ñìî ó îâîìå ðàäó è
òðàãàëè. È ìîæäà íè¼å ñëó÷à¼íî, íèòè ¼å íåâàæíî øòî ¼å ò༠ó ïåñíè÷êîìå
òåêñòó ñêðèâåíè òåêñò – ñàêðàëíè.

18
Î àëåãîðè¼è è ñèìáîëó óï.: Õàíñ Ãåîðã Ãàäàìåð, Èñòèíà è ìåòîäà. Îñíîâè ôèëî-
çîôñêå õåðìåíåóòèêå, Ñàðà¼åâî, 1978, ñòð. 99–100.
 Î ÍÅÁÅÑÊΣ ÎÄÅÆÄÈ À̀ŠÊÀÏȏȣŠ111

Novica Petkoviæ

ABOUT THE HEAVENLY ATTIRE OF ANÐA KAPIDŽIJA

Summary

In this article, the author searches for the prototype of the lyric folk poem „Anða Kapidžija”
(SNP, I, 468) and the corresponding circle of variants, i.e. the source of the formulaic poetic image
of the miraculous maiden clothes with cosmic images (the sun, the moon, the stars). Firstly, the
article discusses two basic directions of interpretation of this poem in past scientific works on oral
literature – the mythological and the figurative one (the sun, the moon and the stars are viewed as
stylistic embellishments and metonymies for garments) – and then the source is found in the
allegoric image from the Book of Revelation, more precisely, in the heavenly sign from the begin-
ning of the twelfth chapter of Apocalypse (12.1). The author points out the atypical nature of John
the apostle’s text (orientation towards the spiritual and divine image of Christ, the inclination to
allegoric representations) and, especially, the hermetic and complex symbolism of the Apoca-
lypse. Furthermore, new problems are mentioned – of understanding the given allegoric image in
an oral medium and the ways of its transference from the written into the oral tradition.
112 £ÎÂÀÍ ÄÅËȎ
 ÀÂÀÍÃÀÐÄÍÈ ÅÐÎÑ ÐÅÍÅÑÀÍÑÍÅ Ï×ÅËÅ 113

ÓÄÊ

£ÎÂÀÍ ÄÅËȎ (Áåîãðàä)

Àâàíãàðäíè eðîñ ðåíåñàíñíå ï÷åëå

Îãëåä èç êîìïàðàòèâíå ïîåòèêå:
Ñåíåêà, Ïåòðàðêà, Ðàñòêî Ïåòðîâèž

ÑÀÆÅÒÀÊ: Ó ðàäó ñå ïîëàçè îä àíàëèçå àóòîïîåòè÷êîã ì¼åñòà î ï÷åëàìà

è ìåäó ó õèáðèäíîì ðîìàíó Ðàñòêà Ïåòðîâèžà Šóäè ãîâîðå. Ïîêàçó¼ó ñå
íåêå ïîåòè÷êå îñîáèíå Ðàñòêà Ïåòðîâèžà: äèíàìèçàöè¼à ïðîñòîðà, èíñèñòè-
ðàœå íà ò¼åëåñíîì, çàíîñó è åðîñó, à ïîñåáíî ñå àíàëèçèðà çíà÷åœå ïîðåå-
œà óì¼åòíèêîâîã ðàäà ñ ðàäîì ï÷åëà. Ïîòîì ñå óêàçó¼å íà çíà÷åœå òîãà ïîðå-
åœà ó Ôðàí÷åñêà Ïåòðàðêå è Aíå¼à Ëóöè¼à Ñåíåêå.
ʊÓ×ÍÅ ÐÈ£Å×È: (êîìïàðàòèâíà) ïîåòèêà, àâàíãàðäà, õèáðèäèçàöè¼à
æàíðà, äèíàìèçàöè¼à ïðîñòîðà, ñòâàðàëà÷êè çàíîñ, åðîñ, ò¼åëåñíî, ï÷åëå, öâè-
¼åò, ìåä, òðàäèöè¼à, àíòèêà, ðåíåñàíñà.

Ó êðàòêîì, õèáðèäíîì ïðîçíîì ä¼åëó Ðàñòêà Ïåòðîâèžà – Šóäè ãîâîðå

– êî¼å ñå ñâå ÷åøžå è ñà ñâå âèøå ðàçëîãà æàíðîâñêè îçíà÷àâà ðîìàíîì, íà-
ëàçèìî ¼åäíî èçðàçèòî àóòîïîåòè÷êî ì¼åñòî íà êî¼åì íàì ïðèïîâ¼åäà÷ èçëà-
æå ñâî¼ ñòâàðàëà÷êè èäåàë: „’Êàêàâ ðàä’, ìèñëèì ó ñåáè. ’Òàêî áèõ âîëåî
¼åäíîì äà ñòâàðà쒓, âåëè îí, óñõèžåí ðàäîì ï÷åëà.1
Îâîì óñõèžåœó è îòêðèâàœó ñòâàðàëà÷êîã èäåàëà ïðåòõîäè ¼åäàí àâàí-
ãàðäíè, ìîãëî áè ñå ðåžè åêñïðåñèîíèñòè÷êè, ñàñâèì ðàñòêîâñêè îïèñ óšà-
íèêà è ï÷åëèœåã ðàäà. Ïóòíèê ïðâî çàïàæà „ðåä äðâåíèõ êóžèöà çà ï÷åëå“,
ì¼åðåžè îäñòî¼àœå „êîðà÷à¼èìà“:
„Äâàäåñåò êîðà÷à¼è äàšå, èçà çàâè¼óòêà, èçíàä ïðîïëàíêà ïóíîã ðàñöâå-
òàíå òðàâå, ðåä äðâåíèõ êóžèöà çà ï÷åëå“.
Îä îâå ðå÷åíèöå – êî¼î¼ áè ñå ìîãëî ïðèãîâîðèòè è îäñóñòâî ¼åçè÷êîã
îñ¼åžàœà: íåîáè÷àí ãåíèòèâ ïëóðàëà êîðà÷à¼è2 è îïèñíà ñèíòàãìà „êóžèöå

1
Ðàñòêî Ïåòðîâèž, Šóäè ãîâîðå, ïðèðåäèî Ìèëîø Ìèëîøåâèž, Äðàãàíèž, Áåîãðàä,
1999, 31.
2
Äîäóøå, òàêàâ îáëèê ñå ìîæå íàžè è ó £îâàíà Äó÷èžà: „Ñóòîíè áåç øóìà òâî¼èõ
êîðà÷à¼è“ (Ïåñìà ñóòîíà) (£îâàí Äó÷èž, Ïåñìå, ïðèðåäèî Ðà¼êî Ïåòðîâ Íîãî, Áåîãðàä: Ðàä,
Ïîäãîðèöà: Îêòîèõ, Òðåáèœå: Äó÷èžåâå âå÷åðè ïîåçè¼å, 2001, 179).
114 £ÎÂÀÍ ÄÅËȎ

çà ï÷åëå“ óì¼åñòî çàáîðàâšåíèõ ñðïñêèõ ðè¼å÷è óëèøòå è óšàíèê – ïî÷èœå

ðàñòêîâñêà äèíàìèçàöè¼à ïðîñòîðà: ï÷åëå „ëåòå øèðîêèì êðóãîâèìà, êàî ó
çàíîñó, èçíàä ïðîïëàíêà“. Ïóòíèêîâî îêî ïðàòè ¼åäíó îä œèõ, îíó èçóçåòíó,
êî¼à ñå „¼åäèíà ðàçëèêó¼å îä îñòàëèõ“: ÷óäíà ¼å, „ñàñâèì öðâåíà, îáî¼åíà êî
çíà ÷èì“, ïà òàêî ìàðêàíòíà è èçóçåòíà, ó ëåòó è ïîêðåòó, „èçãëåäà êàî óìíî-
æåíà“.3 Îíà – çáîã ñâî¼å èçóçåòíîñòè – ñòàëíî ïðèâëà÷è ïóòíèêîâó ïàæœó,
ïà ìó ñå ÷èíè äà òà ÷óäåñíà ï÷åëà íåïðåñòàíî ïàäà íà æóòó ìðšó: „Êóä ãîä
ïîãëåäàì, âèäèì œó“. Óìíîæàâàœå öðâåíå ï÷åëå ïîñšåäèöà ¼å œåíå èçóçåò-
íîñòè, óïàäšèâîñòè, îäíîñíî „îïòè÷êå âàðêå“, ïóòíèêîâîã äîæèâšà¼à, âè-
åœà, ïåðñïåêòèâå. Òî ¼å çà Ðàñòêà êàðàêòåðèñòè÷íî: ïðèñ¼åòèìî ñå îíîã, âè-
øå ïóòà íàâîåíîãà ì¼åñòà, ãä¼å ñå – çáîã ÷èœåíèöå äà ïîñìàòðà÷ ëåæè íà
ëåèìà – ïðåîêðåžå êîñìîñ, îäíîñíî âèñèíà ó äóáèíó, ïà íåáî êàî äà ñå
îêðåíóëî äîšå, à îí ñå íàäà œ íàãíóî êàî íàä êàêàâ îãðîìàí êîñìè÷êè áó-
íàð.4 È îâîãà ¼å ïóòà çà óìíîæàâàœå öðâåíå ï÷åëå êðèâî ïóòíèêîâî îêî, àëè
è èçóçåòíîñò, îäíîñíî óïàäšèâîñò ï÷åëå. Ðàñòêî Ïåòðîâèž ñå, î÷åâèäíî, îïè-
ðå àóòîìàòèçàöè¼è ïåðöåïöè¼å, øòî œåãîâî âèåœå ÷èíè àóòåíòè÷íèì è î÷ó-
åíèì.
Ï÷åëå ñó, äàêëå, „êàî ó çàíîñó“; èçìåó œèõ ñå èçäâà¼à „¼åäèíà êî¼à ñå
ðàçëèêó¼å îä îñòàëèõ“ è êî¼à „èçãëåäà êàî óìíîæåíà“. Óïðàâî žå ïóòíèê,
ïðàžåœåì ëåòà òå ¼åäèíñòâåíå ï÷åëå, äîžè äî îòêðèžà î ïðèðîäè œåíîãà çà-
íîñà: ò༠çàíîñ ¼å ñòâàðàëà÷êè è åðîòñêè. Ñòâàðàëà÷êî ¼å, çà Ðàñòêà Ïåòðî-
âèžà, íåîäâî¼èâî îä åðîòñêîã è ò¼åëåñíîã. Ïðèçîð ¼å íå ñàìî äèíàìèçîâàí,
âåž ¼å è åðîòèçîâàí, ñ ïîñåáíèì íàãëàñêîì íà òè¼åëó è ò¼åëåñíîì.
Ï÷åëà „ëåòè ðàçäðàãàíî èçíàä öâåòîâà“. Ðàäîñò äî ðàçäðàãàíîñòè ¼å îáè-
šåæ¼å œåíîãà çàíîñà, à èçâîð òîã çàíîñà ¼å ó åðîòñêî¼ æóäœè è íàãîíó ïðåìà
öâè¼åòó:
„Îä¼åäíîì ñå çàëåòè ó öâåò, çàðèâà ñå äóáîêî ó œåãà, áóøè ¼îãóíàñòî,
ñòðàñíî, ñêîðî áðóòàëíî, ñåáè ìåñòî ó œåìó. Öåëî œåíî òåëî ¼å ó ðàäó,
÷âðñòî, òåøêî, çàäèõàíî. Ñàì öâåò êàî êàêâî æèâî áèžå, êî¼å ïîäíîñè âåëè-
÷àíñòâåíî ñèëîâàœå, òðïè, äàõžå íà òàíêî¼ ñòàášèöè îä óïîðíîãà ðàäà øòî
¼å ó œåìó; îä òîãà äðõžó è çåëåíè ëèñòîâè èçíàä öâåòà. Çàòèì ï÷åëà èçëåžå,
èçãëåäà çàíåñåíà, ëóäà, ¼óðè ïðàâî íàïðåä íà íîâè áîêîð áèšà, ó íîâè öâåò.
Îí༠ïðåòõîäíè îñòà¼å ñàâ áîëàí, ïðàçàí, îòâîðåí íåáó“.5

3
Ñâå ó îêâèðó öèòàòà, îâäå ó äàšå è òåêñòó, ïîäâóêàî £. Ä., ñåì àêî íè¼å äðóãà÷è¼å
íàçíà÷åíî.
4
Ó åñå¼ó Õåëèîòåðàïè¼à àôàçè¼å Ðàñòêî îíåîáè÷àâà óñòàšåíó ïåðöåïöè¼ó: „Ëåæèì
áåñêðà¼íî äóãî íà òðàâè ëèöåì ïðåìà íåáó, ãëåäàì äóãî ó œ, è îä¼åäíîì èìàì òà÷íó ñåíçàöè-
¼ó, èàêî ¼å íèñàì èçàçâàî, äà ¼å íåáî ïîäà ìíîì, à äà ñàì ¼à ñà ïîšàíîì íàä œèì, äà ñå çåìšà
íà êî¼î¼ ñå ¼à íàëàçèì íàëàçè óïðàâî èçíàä íåáåñêîã ñâîäà êî¼è ¼å áåñêðà¼íî äóáîê èñïîä
ìåíå, è äà ñàì ¼à ñàìî íåêîì ìàãíåòè÷íîøžó ïðèïè¼åí ëåèìà óç çåìšó êàî óç äîœó ñòðàíó
êàêâîã îãðîìíîã ïîêëîïöà“ (Äåëà Ðàñòêà Ïåòðîâèžà. ʜèãà VI. Åñå¼è è ÷ëàíöè, Íîëèò,
Áåîãðàä, 1974, 413).
5
Ðàñòêî Ïåòðîâèž, Šóäè ãîâîðå, 31.
 ÀÂÀÍÃÀÐÄÍÈ ÅÐÎÑ ÐÅÍÅÑÀÍÑÍÅ Ï×ÅËÅ 115

Îäíîñ ï÷åëå ïðåìà öâè¼åòó äî÷àðàí ¼å êàî åðîòñêè, ñåêñóàëíè îäíîñ, ñ

íàãëàøåíîì ñòðàñíîøžó, áðóòàëíîøžó è ò¼åëåñíîøžó, òàêî äà ¼å èç¼åäíà÷åí
ñà ñèëîâàœåì, à òî ñèëîâàœå ¼å êâàëèôèêîâàíî êàî âåëè÷àíñòâåíî. Ðàä ï÷å-
ëå ó öâè¼åòó ¼å èçðàçèòî ò¼åëåñàí: „Öåëî œåíî òåëî ¼å ó ðàäó“, à ï÷åëèœå
òè¼åëî – îëè÷åœå ëàêîžå è ëåòà – âèåíî ¼å ïóòíèêîâèì î÷èìà ñàñâèì äðóãà-
÷è¼å: êàî „÷âðñòî, òåøêî, çàäèõàíî“. Ðàñòêî Ïåòðîâèž åêñïðåñèîíèñòè÷êè
ðåà àòðèáóòå, îäíîñíî åïèòåòå, óç òè¼åëî ï÷åëå, íàãëàøàâà¼óžè òîì êóìóëà-
öè¼îì ñåêñóàëíîñò è ò¼åëåñíîñò êîíòàêòà ï÷åëå è öâè¼åòà: òðàäèöèîíàëíî
ñâåòî, áåçãðåøíî, êðèëàòî, âðè¼åäíî è àñåêñóàëíî áèžå – ï÷åëà ðàäèëèöà – ó
âèåœó àâàíãàðäíîã ïèñöà áóøè è áðóòàëíî ñèëó¼å öâè¼åò, äîê œåíî òè¼åëî
ïîñòà¼å ñàñâèì ñóïðîòíî òðàäèöèîíàëíèì ïðåäñòàâàìà: „÷âðñòî, òåøêî è
çàäèõàíî“.
Î÷óåœå ¼å ïîòïóíî; äðàñòè÷íî äî åñòåòñêîã øîêà: äàõžó ó ò¼åëåñíîì è
åðîòñêîì óçáóåœó îíè ÷è¼è äàõ íèêî íè¼å îñ¼åòèî – ï÷åëà è öè¼åò. Öâè¼åò
„ïîäíîñè âåëè÷àíñòâåíî ñèëîâàœå, òðïè è äàõžå“, à îä åðîòñêîã óçáóåœà è
ñíîøà¼à „äðõžó è çåëåíè ëèñòîâè èçíàä öâåòà“. Ïîøòî ãà ï÷åëà íàïóñòè – à
íàïóøòà ãà „çàíåñåíà, ëóäà“, ¼óðåžè „íà íîâè áîêîð áèšà, ó íîâè öâåò“ –
îñòàâšåíè öâè¼åò ¼å „ñàâ áîëàí, ïðàçàí, îòâîðåí íåáó“. Ï÷åëà ¼å, äàêëå, çàíå-
ñåíà äî ëóäèëà; íàïóøòåí öâè¼åò ïðàçàí è áîëàí äî îòâîðåíîñòè íåáó.
Ïîøòî ¼å èñïðàòèî ðàä ¼åäíå – îíå ¼åäèíñòâåíå è èçóçåòíå – ï÷åëå, ïóò-
íèê ñå îñâðžå è íà ðî¼, ÷èìå ñå ïîñòèæå âåžà è ïîòïóíè¼à äèíàìèçàöè¼à ïðî-
ñòîðà è ïðèçîðà:
„Ïðå íî øòî ñå âðàòå ó êóžèöå, ñòîòèíå ¼îø äðóãèõ ï÷åëà ìåøà¼ó ñå,
óêðøòà¼ó, áàöà¼ó ó öâåòîâå. Ñàâ ïðîñòîð èçíàä áèšà, êàî äà ¼å çàõâàžåí ó
œèí ïîêðåò, ïðåñòà¼å áèòè çà î÷è ñòàòè÷àí. È öâåòîâè êàî äà èãðà¼ó ïîä
ëåòîì ï÷åëà; êàî äà ¼åäíè äîòð÷àâà¼ó ïîä œèõ, äà äðóãè ó ñòðàõó è óæàñó
áåæå“.6
Ïèñöó ¼å, çàöè¼åëî, ñòàëî äî äèíàìèçàöè¼å ïðîñòîðà è äèíàìèçèðà ãà
òàêî øòî êðåòàœå, åðîòñêó æóäœó è ñòðàõ ïðèïèñó¼å è öâ¼åòîâèìà: ó åðîò-
ñêî¼ èãðè è çàíîñó ¼åäíè öâ¼åòîâè ñå ïîäàòíî è ïîõîòšèâî ïîäìåžó ïîä ï÷å-
ëå, à äðóãè ïëàøšèâî á¼åæå. Ñâå ¼å ó ïîêðåòó, ëåòó è ¼óðœàâè: è ï÷åëå, è
öâ¼åòîâè.
Äèíàìèçàöè¼à ïðîñòîðà, åðîòèçàöè¼à ñâè¼åòà, èíñèñòèðàœå íà ò¼åëåñíîì,
íà ñíîøà¼ó, íà ¼åäèíñòâó ñòâàðàëà÷êîã è åðîòñêîã, ïðåâàñõîäíî ò¼åëåñíîã è
ñåêñóàëíîã çàíîñà, îáðòàœå óñòàšåíèõ ïðåäñòàâà è èçàçèâàœå åñòåòñêîã øîêà,
êóìóëàöè¼à êàî ñòèëñêî ñðåäñòâî – ñâå ñó òî íàãëàøåíî àâàíãàðäíè ïîñòóï-
öè, íàðî÷èòî êàðàêòåðèñòè÷íè çà Ðàñòêà Ïåòðîâèžà.
Ïîøòî ¼å îïèñàî ðàä ï÷åëà, Ïåòðîâèž, îï÷èœåí ï÷åëàìà è óñõèžåí œè-
õîâèì ïîñëîì, åêñïëèöèðà ñâî¼ ïîåòè÷êè èäåàë:
„Òàêî áèõ âîëåî ¼åäíîì äà ñòâàðàì, ñêóïšà¼óžè îíî øòî ¼å íà¼áîšå ó
áîãàòñòâèìà îêî ìåíå, äà ïðåðàäèì òî çàòèì ó ¼åäíó ¼åäèíñòâåíó õîìîãå-

6
Èñòî.
116 £ÎÂÀÍ ÄÅËȎ

íîñò. Íà êðà¼ó ðàäà ï÷åëèíîã ¼å ìåä êî¼è ñàäðæè ó ñåáè ñðæ ñâèõ öâåòîâà à
íè¼å ÷àê íè ñêóï îíîãà øòî ñó îíè, âåž íåøòî íîâî è èçâàíðåäíî. Òî íè¼å íè
îâà¼, íè îí༠öâåò, òî ¼å ìåä; è îñîáèíå ñó òîëèêî äðóê÷è¼å äà òî ÷àê íè¼å íè
ìèðèñ ïðå ñâåãà, âåž óêóñ“.7
Ïèñàö è ï÷åëå ñó, äàêëå, íà ñàñâèì ñðîäíîì çàäàòêó. Ï÷åëå ó ñâîì ñòâà-
ðàëà÷êî-åðîòñêîì çàíîñó ñêóïšà¼ó äðàãîö¼åíî áîãàòñòâî ñ öâ¼åòîâà, àëè ãà
íå íîñå òàêî ñèðîâîã ó êîøíèöó, âåž ãà ïðåðàó¼ó ó íåøòî êâàëèòàòèâíî
ñàñâèì íîâî – ó ìåä – øòî íè¼å ïðîñò çáèð ñàêóïšåíèõ ñàñòî¼àêà ñà öâè¼åžà.
Öâè¼åžå ñå äîìèíàíòíî äîæèâšàâà – áàðåì øòî ñå ÷îâ¼åêà òè÷å – ÷óëîì
ìèðèñà, à ìåä ÷óëîì óêóñà. Òàêî áè òðåáàëî äà ðàäè è ïèñàö: äà îä ñàêóïšå-
íîã áîãàòñòâà îêî ñåáå ñòâàðà íåøòî êâàëèòàòèâíî íîâî ó îäíîñó íà ñàêó-
ïšåíó ãðàó è ó îäíîñó íà ñâî¼å ïðåòõîäíèêå.
Ðàñòêî Ïåòðîâèž íàñ, çàòèì, óñì¼åðàâà íà ä¼åëî êî¼å ÷èòàìî, êî¼å óïðà-
âî äðæèìî ó ðóêàìà – íà ñâî¼ ðîìàí Šóäè ãîâîðå. Ïàðàáîëà î ï÷åëàìà ¼å, êàî
äà íàì òî ñóãåðèðà ïèñàö, çàïðàâî ïîåòèêà òîã ðîìàíà:
„Äîžè ¼åäíîãà äàíà íà ¼åäíî ¼åçåðî êàî îâî, ïðèñòóïèòè ñâåìó, ñâàêîìå,
ñëóøàòè ñâå è ãëåäàòè ñâå è ïîñëå, íå òî îïèñàòè, âåž, èç òîãà íà÷èíèòè
íåøòî øòî žå èìàòè ñâî¼ó áî¼ó, ñâî¼ óêóñ, ñâî¼ òîí, ñâî¼ ïàðôåì, ñâî¼ó ñóä-
áèíñêó ïàòåòè÷íîñò. Íå, íå, íå ìèñëèì òî, âåž íåøòî øòî îòïðèëèêå îäãî-
âàðà òî¼ èäå¼è. Ó ñâàêîì ñëó÷à¼ó, òðåáàëî áè íàïèñàòè íåøòî èìèòó¼óžè
ï÷åëå, íåøòî ñòðàõîâèòî ñàâðåìåíî, à øòî èïàê íå áè áèëî: êàî ï÷åëå!“8
Ïèñàòè êàî øòî ï÷åëå ðàäå: äèíàìèçó¼óžè è åðîòèçó¼óžè ïðîñòîð; ïè-
ñàòè öè¼åëèì òè¼åëîì è ó åðîòñêîì çàíîñó; ïèñàòè òàêî äà ä¼åëî áóäå ïîâåçà-
íî ñ ãðàîì êàî ìåä ñà öâè¼åžåì, äà ä¼åëî – êàî ìåä – áóäå êâàëèòàòèâíî íîâî
è äðóãî(¼à÷è¼å) îä ãðàå êàî ìåä îä öâè¼åžà, àëè äà ñàäðæè ñâå íà¼áîšå è ñâå
ïðåðàåíî; ïèñàòè îñëóøêó¼óžè è óïè¼à¼óžè ãîâîð šóäè è èç òîã ãîâîðà ãðà-
äèòè ñâî¼ åñòåòñêè ñâè¼åò; ïèñàòè íå îïèñó¼óžè, âåž ïðåîáðàæàâà¼óžè – òî ¼å
åñòåòñêî íà÷åëî îâå êœèãå.
À êœèãà, ñâî¼ ôðàãìåíòàðíîñòè óïðêîñ, ¼åñòå áðèæšèâî êîìïîíîâàíà,
êàî ï÷åëèœå ñàžå; ¼åñòå íàïîð äà ñå ¼åäàí íåïîçíàò ñâè¼åò ñàãëåäà è äî÷àðà
áåç ìèìåòè÷êîã îïèñà, šóäñêèì ãîâîðîì ïðåâàñõîäíî; ¼åñòå „¼åäíà ¼åäèí-
ñòâåíà õîìîãåíîñò“.
Àâàíãàðäíî ä¼åëî áè ìîðàëî áèòè „ñòðàõîâèòî ñàâðåìåíî“ è íîâî, àëè
èñòîâðåìåíî è íåøòî øòî èìà óíèâåðçàëíó äèìåíçè¼ó è çíà÷༠è íåïîðåöèâ
íîâ êâàëèòåò, êàî ìåä ó îäíîñó íà öâè¼åžå. Ðîìàí Šóäè ãîâîðå ìîðà áèòè
íîâ è æàíðîâñêè õèáðèäàí, óêðøòåí ñ ïóòîïèñîì, àëè îí ñå – çà ðàçëèêó îä
ïóòîïèñà – íå äðæè íà îïèñó íè ìèìåçèñó. ļåëî èìà ñâî¼ó „ëîãèêó“ – „ñâî-
¼ó áî¼ó, ñâî¼ óêóñ, ñâî¼ òîí, ñâî¼ ïàðôåì, ñâî¼ó ñóäáèíñêó ïàòåòè÷íîñò“.
Èàêî Ðàñòêî Ïåòðîâèž ó ïîðååœó ïèø÷åâîã ðàäà ñ ï÷åëàìà íåïðåñòà-
íî èíñèñòèðà íà íîâîì, ñàìî ïîðååœå íè¼å ñàñâèì íîâî. Äà ï¼åñíèê òðåáà

7
Èñòî.
8
Èñòî.
 ÀÂÀÍÃÀÐÄÍÈ ÅÐÎÑ ÐÅÍÅÑÀÍÑÍÅ Ï×ÅËÅ 117

äà ðàäè êàî ï÷åëà ãîâîðèî ¼å âåž øåñò ñòîšåžà ðàíè¼å Ôðàí÷åñêî Ïåòðàðêà
(1304 – 1374):
„Ïèòàø ìå øòà òðåáà äà ðàäèø, ¼åð ñå íàëàçèø ó îíîì ñòàœó ó êîìå ñó
ãîòîâî ñâè ïèñöè êàä èì íè¼å äîâîšíî îíî øòî ¼å œèõîâî, à ñòèäå ñå äà
èñêîðèñòå òóå“, îäãîâàðà âåëèêè ï¼åñíèê õóìàíèñòè Òîìè èç Ìåñèíå, ïà
ïîòîì ïîñåæå çà ïîðååœåì ñ ï÷åëàìà: „ñìèøšà¼óžè äåëî, âàšà ñå óãëåäàòè
íà ï÷åëå, êî¼å èç öâåòîâà íå äîíîñå îíî øòî ñó ïðèìèëå, íåãî îñîáèòîì
ìåøàâèíîì ñòâàðà¼ó âîñàê è ìåä“.9
Tertium comparationis èçìåó ï¼åñíèêà è ï÷åëà ¼å èñòè ó Ïåòðàðêå è ó
íàøåã àâàíãàðäíîã ïèñöà è ï¼åñíèêà: ï¼åñíèöè òðåáà äà ðàäå êàî ï÷åëå „êî¼å
èç öâåòîâà íå äîíîñå îíî øòî ñó ïðèìèëå“, âåž ãðàäå (ñòâàðà¼ó) âîñàê è ìåä.
£åäíî îä êšó÷íèõ õóìàíèñòè÷êèõ ïèòàœà ¼åñòå îäíîñ ïðåìà óçîðèìà è
ó òîì êîíòåêñòó âàšà ðàçóì¼åòè îâå Ïåòðàðêèíå ðè¼å÷è. „Öâ¼åòîâè“ ñó îâä¼å
óçîðè, ïðåâàñõîäíî àíòè÷êè, è ï¼åñíèê õóìàíèñòà ìîæå, è òðåáà äà óçèìà îä
ñâî¼èõ óçîðà, àëè ìîðà è òðåáà òî óçåòî äà ïðåðàäè è ïðåòâîðè ó íîâ êâàëè-
òåò – ó âîñàê è ìåä – øòî íèêàêî íè¼å èñòî ñ èäå¼àìà è ñëèêàìà ïðåóçåòèì
îä óçîðà íèòè ñà çáèðêîì ïðåóçåòèõ èäå¼à. Ðè¼å÷ ¼å î ñòâàðàœó íîâîã êâàëè-
òåòà, íîâî㠄ñòèëà“:
„Òâðäèì äà ¼å çíàê åëåãàíòíå îêðåòíîñòè – íàñòàâšà Ïåòðàðêà – àêî ñå
ìè, ïî ïðèëèöè ï÷åëà, ñëóæèìî ñâî¼èì ðå÷èìà ìàêàð èçíîñèëè ìèñëè äðó-
ãèõ šóäè. Ñ äðóãå ñòðàíå, îïåò, íå òðåáà äà ïðèìàìî ñòèë îâîãà èëè îíîãà
ïèñöà íåãî òðåáà äà èìàìî ñâî¼ ñîïñòâåíè, èçãðàåí îä ìíîãèõ äðóãèõ ñòè-
ëîâà“.10
Èçðàäà ñîïñòâåíîã ñòèëà ¼å ïðîöåñ. Ñòèë ñå íå ãðàäè íè èç ÷åãà, âåž „îä
ìíîãî äðóãèõ ñòèëîâà“ äðóãèõ ïèñàöà, àëè ëè÷íèì ïðåðàèâàœåì è ñòâàðà-
œåì íîâîã.
Ïåòðàðêà çàòèì ïîñåæå è çà äðóãèì ïîðååœåì – ñà ñâèëåíîì áóáîì,
êî¼à ¼å ¼îø ñàâðøåíè¼à îä ï÷åëå:
„£îø ¼å áîšå êàäà ñå íå ïðèêóïšà îíî øòî ¼å îâäå-îíäå ðàñóòî, êàêî òî
ðàäå ï÷åëå, íåãî êàä ñå, ïî ïðèìåðó íåêèõ öðâà êî¼è íèñó ìíîãî âåžè è èç
÷è¼å óòðîáå èçëàçè ñâèëà, ñàìîñòàëíî èçãðàäå ïî¼ìîâè è ñòèë, àëè òàêî äà
ìèñëè áóäó îçáèšíå è èñòèíèòå, à ãîâîð ïóí óêðàñà“.11
Ïðèíöèï ðàäà ñâèëåíå áóáå ¼å, äàêëå, ñëîæåíè¼è îä ïðèíöèïà ðàäà ï÷å-
ëå. Äîê ï÷åëà ñàêóïšà ñâî¼å áëàãî ñà öâåòîâà, ñâèëåíà áóáà – î êî¼î¼ Ïåòðàð-
êà, ñâå ñó ïðèëèêå, ìíîãî íå çíà („ïî ïðèìåðó íåêèõ öðâà“) – èñïðåäà ñâèëó
èç ñåáå ñàìå. Ï÷åëà áè áèëà îçíàêà çà ñàêóïšà÷êî-ïðåðàèâà÷êè ïðèíöèï
ñòâàðàœà, êî¼è ñå ïðåâàñõîäíî îñëàœà íà óçîðå; ñâèëåíà áóáà, ïàê, çà èíäè-
âèäóàëíè è îðèãèíàëíè ïðèíöèï ðàäà „èç ñåáå ñàìà“.

9
Poetika humanizma i renesanse, I, izbor tekstova, predgovor i objašnjenja dr Miroslav
Pantiæ, Prosveta, Beograd, 1963, 158.
10
Èñòî.
11
Èñòî.
118 £ÎÂÀÍ ÄÅËȎ

Àëè òàêî – „èç ñåáå ñàìà“ – òåøêî äà ñå ìîæå ðàäèòè: „òî íè¼å äàòî
ñêîðî íèêîìå, èëè ñàìî ìàëîì áðî¼ó šóäè“, ïà Ïåòðàðêà ïðåäëàæå äà ïðè-
õâàòèìî „ñàâåò ñëàâíîã ó÷èòåšà êàðàêòåðà“, îäíîñíî „îíî øòî ¼å íàïèñàíî
î ï÷åëàìà äà ïðèìåíèìî íà ìàðšèâîñò šóäñêå èíâåíöè¼å“. Çàòî ñëàâíè ðå-
íåñàíñíè ï¼åñíèê íàñòàâšà ñ öâ¼åòíèì ìåòàôîðàìà è îõðàáðó¼å õóìàíèñòó
èç Ìåñèíå íà óïîðàí, íåóìîðàí, ñòðïšèâ è ëàãàí ðàä íà òåêñòîâèìà ó÷åíèõ
šóäè:
„Íà òóèì ëèâàäàìà è ïî ñåëèìà çàóñòàâšàìî ñå êîä ðàçíîëèêîã öâåžà;
ïðåòðàæó¼åìî êœèãå ó÷åíèõ šóäè, è áèðàìî èç œèõ íà¼öâåòíè¼å è íà¼ëåïøå
ìèñëè; îêóïšàìî ñå îêî áåëèõ šèšàíà; è ðàäèìî òî íåóìîðíî, ñêðîìíî è
ïîëàêî“.12
Ó îáðàžàœó €îâàíè¼ó èç ×åðòàëäà (1365) ï¼åñíèê Êàíöîíè¼åðà îòêðèâà
èìå „ñëàâíîã ó÷èòåšà êàðàêòåðà“ – äåøèôðó¼å ïàðàôðàçó – êî¼è ãà ¼å èíñïè-
ðèñàî íà ïîðååœå ï¼åñíèêà ñ ï÷åëàìà:
„Òðåáà ñå, íà¼çàä, ïðèäðæàâàòè Ñåíåêèíîã ãëåäèøòà, êî¼å ¼å è ïðå Ñåíå-
êå çàñòóïàî Ôëàöè¼å, äà ïèñàòè òðåáà, íàðàâíî, êàî øòî ï÷åëå ñàêóïšà¼ó ìåä
íå ÷óâà¼óžè öâåžå, íåãî ãà ïðåòâàðà¼ó ó ñàžå, òî ¼åñò òàêî äà îä ìíîãîãà è
ðàçëè÷èòîã ïîñòàíå ¼åäíî, è äà òî áóäå íåøòî íîâî è áîšå“.13
Ïåòðàðêà ñå ïîçèâà íà àíòè÷êå óçîðå – íà Ñåíåêó è Ôëàöè¼à – è çàñòóïà
èäå¼ó êî¼à žå ñå ïîêàçàòè àêòóåëíîì, æèâîì è ìîäåðíîì òîêîì ÷èòàâîã XX
ñòîšåžà. Ëåêòèðà ¼å äðàãîö¼åíà çà ï¼åñíèêà, àëè îíà ìîðà áèòè ïðåðàåíà ó
ï¼åñíèêîâîì äóõó, òàêî äà íîâîíàñòàëî ä¼åëî íå ñìè¼å áèòè çáèð èëè êàêâà
õðïà òóèõ è ðàçíîðîäíèõ èäå¼à, ïîñòóïàêà èëè ñëèêà, âåž „îä ìíîãîãà è
ðàçëè÷èòîãà“ ï¼åñíèê ãðàäè ñâî¼ó ö¼åëèíó – „¼åäíî“ – è òî ö¼åëîâèòî ¼åäíî
áè ìîðàëî áèòè „íåøòî íîâî“ è „áîšå“; ìîðàëî áè, äàêëå, áèòè íîâ êâàëè-
òåò, ¼åäèíñòâåí è ñàñâèì ðàçëè÷èò ó îäíîñó íà óçîðå, à ïî âðè¼åäíîñòè èç-
íàä „ìíîãîãà è ðàçëè÷èòîãà“ èç êî¼åãà ¼å, àêòèâíîøžó ï¼åñíèêîâîã äóõà, ñòâî-
ðåíî. Êîðèøžåœå ëåêòèðå ó ñîïñòâåíîì ïèñàœó íå èñêšó÷ó¼å êðåàòèâíîñò
è îðèãèíàëíîñò, âåž èõ ïîäðàçóìè¼åâà: ¼åäèíî ñòâàðàëà÷êè, êðåàòèâíè äóõ
ìîæå îä ìíîãîãà è ðàçëè÷èòîãà íàïðàâèòè ¼åäíî, ö¼åëîâèòî, íîâî è áîšå.
Ëåêòèðó è óçîðå, äàêëå, âàšà ïðåâàçèëàçèòè è íàäìàøèâàòè, à íå ðîáîâàòè
èì.
£åäàí îä Ïåòðàðêèíèõ àíòè÷êèõ óçîðà, „ñëàâíè ó÷èòåš êàðàêòåðà“, Àíå¼
Ëóöè¼å Ñåíåêà, ãîâîðè î „ïîäðàæàâàœó ï÷åëà“ ó Ïèñìó Ëóöèëè¼ó, à ðàçìè-
øšà¼óžè î ÷èòàœó è ñàñòàâšàœó êàî î äâà êîìïëåìåíòàðíà ïðîöåñà:
„...íå òðåáà íè ñàìî äà ïèøåìî íè ñàìî äà ÷èòàìî (...) Íàèçìåíè÷íî
òðåáà ïðåëàçèòè ñ ¼åäíîãà íà äðóãî è äîâîäèòè ¼åäíî ñ äðóãèì ó ïðàâè îäíîñ
òàêî äà ïåðî ó öåëèíè îáðàäè ñâå îíî øòî ñìî ÷èòàœåì áèëè ïðèêóïèëè.
Ìîðàìî ñå, øòîíî êàæó, óãëåäàòè íà ï÷åëå, êî¼å ðî¼å íàîêîëî è ñèøó ìåä èç
öâåòîâà áîãàòèõ ìåäîì, à ïîñëå òî, êàä äîíåñó êóžè, ðàñïîäåëå ïî ñàžó è,

12
Ïîäâóêàî àóòîð. Èñòî, 158-159.
13
Èñòî, 160.
 ÀÂÀÍÃÀÐÄÍÈ ÅÐÎÑ ÐÅÍÅÑÀÍÑÍÅ Ï×ÅËÅ 119

êàî øòî âåëè íàø ïåñíèê Âåðãèëè¼å ’ïóíå žåëè¼å ñàžà è ïóíå èõ òåêóžèì
ìåäîì, íåêòàðîì ñëàòêè쒓.14
Ñåíåêà ïîòêðåïšó¼å ñâî¼ ñòàâ öèòàòîì èç Âåðãèëè¼åâèõ Ãåîðãèêà (Ãå-
îðãèêå, IV, 161), ä¼åëà êî¼å ¼å ïðîñëàâèëî ï÷åëå êàî áåñìðòíà áèžà. „Ñëàâíè
ó÷èòåš êàðàêòåðà“, ìåóòèì, çà ðàçëèêó îä Âåðãèëè¼à, ïîì¼åðà ï¼åñíè÷êó
ñëèêó ó òåîðè¼ñêè êîíòåêñò: ÷èòàœå ¼å ïðîöåñ êî¼è ¼å íåîäâî¼èâ îä ñàêóïšà-
œà; öèš ÷èòàœà ¼å ñàêóïšàœå ãðàå çà áóäóžå ñàñòàâšàœå. Ñàñòàâšàœå ¼å,
îíäà, ò༠çàâðøíè ïðîöåñ ïîðåäèâ ñ ðàäîì ï÷åëà ó êîøíèöè, äîê ñó ÷èòàœå
è ñàêóïšàœå ïîðåäèâè ñ ï÷åëèœèì ðàäîì íà ëèâàäè.
Äàêëå, Ñåíåêà êîðèñòè ïîðååœå óì¼åòíèêà ñ ï÷åëàìà äà áè îïèñàî óçà-
¼àìíó âåçó èçìåó äóõîâíèõ ïðîöåñà ÷èòàœà, ñàêóïšàœà è ñàñòàâšàœà; äâà-
íàåñò ñòîšåžà êàñíè¼å Ïåòðàðêà èñòó ñëèêó ïðåóçèìà è îáîãàžó¼å ó êîíòåê-
ñòó äè¼àëîãà ñ óçîðèìà; øåñò â¼åêîâà ïîñëè¼å Ïåòðàðêå Ðàñòêî Ïåòðîâèž ãðàäè
îä îâîã ïîðååœà àâàíãàðäíó ñëèêó, äèíàìèçó¼óžè ïðîñòîð è êîðèñòåžè ò¼å-
ëåñíå è ñåêñóàëíå ìåòàôîðå. Ñâà òðè àóòîðà èçëàæó è ñâî¼ó ïîåòèêó, äàêàêî
ðàçëè÷èòó.
Ï÷åëà, äàêëå, íå ëåòè ñàìî ñà öâè¼åòà íà öâè¼åò, êðîç ïðîñòîð, âåž è ñ
âè¼åêà íà âè¼åê, ñ ¼åäíå ñòèëñêå ôîðìàöè¼å íà äðóãó, èç ¼åäíå åïîõå è öèâèëè-
çàöè¼å ó äðóãó, îä ¼åäíîãà ï¼åñíèêà è ìèñëèîöà äî äðóãîãà, êðîç âðè¼åìå,
ïðåëè¼åžóžè è ïî øåñò, îäíîñíî äâàíàåñò ñòîšåžà. È êàî øòî ñå œèõîâèì
ëåòîì è ñòâàðàœåì ìåäà êîä Ðàñòêà Ïåòðîâèžà äèíàìèçó¼å ïðîñòîð è îäíîñ
ìåó ï÷åëàìà è öâ¼åòîâèìà, òàêî ñå è ó îâîì îãëåäó äèíàìèçó¼å âðè¼åìå, îä-
íîñ ìåó åïîõàìà, ñòèëñêèì ôîðìàöè¼àìà, ïèñöèìà è êœèæåâíèì ä¼åëèìà –
äèíàìèçó¼å ñå òðàäèöè¼à. Ðàñòêî Ïåòðîâèž ¼åñòå áèî ïèñàö îñïîðàâàíå òðà-
äèöè¼å, àëè è ïèñàö êî¼è ñå îñëàœà íà èçàáðàíó òðàäèöè¼ó, ðà÷óíà¼óžè òó íå
ñàìî äîìàžó (ñòàðà ñðïñêà ðåëèãè¼à è ìèòîëîãè¼à, íàðîäíà è ñðåäœîâ¼åêîâ-
íà êœèæåâíîñò), âåž è òðàäèöè¼ó ñâ¼åòñêå êœèæåâíîñòè, ïðåâàñõîäíî ðî-
ìàíñêó. Ñåíåêà è Ïåòðàðêà, àíòèêà è ðåíåñàíñà, ìîãó íàì áèòè îä êîðèñòè
ïðè ðàçóìè¼åâàœó ïîåòèêå ¼åäíîã îä íà¼ðàäèêàëíè¼èõ ïðåäñòàâíèêà ñðïñêå
àâàíãàðäå. À ìîãó ÷àê áèòè è îñëîíàö òåîðè¼è öèòàòíîñòè è èíòåðòåêñòóàë-
íîñòè, îäíîñíî ïîñòìîäåðíèñòè÷êèì ïîåòèêàìà.

14
Ëóöè¼å Àíå¼ Ñåíåêà, Ïèñìà ïðè¼àòåšó, ïðåâåî ñ ëàòèíñêîã Àëáèí Âèëõàð, Ìàòèöà
ñðïñêà, Íîâè Ñàä, 1987, 320.
120 £ÎÂÀÍ ÄÅËȎ

Jovan Deliæ

THE AVANTGARDE EROS OF THE RENAISSANCE BEE

An essay in comparative Poetics: Seneca, Petrarca, Rastko Petroviæ

Summary

The starting point of this text is an analysis of an autopoetical fragment about bees and
honey in the hybrid novel People speak by Rastko Petroviæ. Some characteristics of the poetics of
Rastko Petroviæ are pointed out: the dynamisation of space, the insisting on the body, on rapture
and the Eros, and the meaning of the comparison of the artist’s labour with the labour of bees is
analysed separately. Afterwards, attention is drawn to the meaning of this comparison in the works
of Francesco Petrarca and Lucius Annaeus Seneca.
 ÄÂÀ ÑÐÏÑÊÀ ÏÐÅÂÎÄÀ £ÅÄÍÅ ÌÎËÈ£ÅÐÎÂÅ ÊÎÌÅÄȣŠ121

ÓÄÊ

ÁΣÀÍ €ÎЀÅÂȎ (Áåîãðàä)

Äâà ñðïñêà ïðåâîäà jeäíå

Ìîëè¼åðîâå êîìåäè¼å

ÑÀÆÅÒÀÊ: Ó ðàäó ñå ðàñïðàâšà î òåîðè¼ñêèì ïðîáëåìèìà ïðåâîåœà è

ïðåðàäå îðèãèíàëíîã êœèæåâíîã äåëà. Êàî îñíîâà çà ðàçìàòðàœå ïðîáëåìâ
ïðîèñòåêëèõ èç îâå òåìå (âåðíîñò îðèãèíàëó, ñåìàíòè÷êà èñòîçíà÷íîñò, ëîêà-
ëèçîâàœå ñèæåà è ñèòóàöè¼à, òå èìåíîâàœå ëè÷íîñòè) óçåòà ñó äâà ñðïñêà ïðå-
âîäà Ìîëè¼åðîâå êîìåäè¼å Ãîñïîäèí Ïóðñîœàê. Òî ¼å ïðåâîä äóáðîâà÷êîã âëà-
ñòåëèíà Ìàðèíà Òóäèøåâèžà (ïîä íàçèâîì £îâàäèí), íàñòàî ó ïðâî¼ ïîëîâèíè
18. âåêà, òå ïðåâîä Ñòàíèñëàâà Âèíàâåðà èç 1955. ãîäèíå. Óïîðåäíîì àíàëè-
çîì îâà äâà ïðåâîäà äîëàçè ñå äî çàêšó÷êà äà ñó è Òóäèøåâèž è Âèíàâåð îòè-
øëè äàšå îä ïóêå òðàíñëèòåðàöè¼å è äîøëè äî ñâî¼åâðñíå òðàíñôîðìàöè¼å
îðèãèíàëíîã äåëà, çáîã ÷åãà ñó ó ïèòàœó ïðàâå ïðåðàäå Ìîëè¼åðîâå êîìåäè¼å.
ʊÓ×ÍÅ ÐÅ×È: îðèãèíàë, ïðåâîä, ñåìàíòèêà, ëîêàëèçìè, äè¼àëåêàò, êî-
ìèêà.

1.
Ìåó ìàœå ïîçíàòå, è ðåå èçâîåíå, Ìîëè¼åðîâå êîìåäè¼å, èäå è Ãî-
ñïîäèí Ïóðñîœàê (Monsieur de Pourceaugnac), èçâåäåí íà¼ïðå y êðàšåâñêî¼
ðåçèäåíöè¼è ó Øàìáîðó, íåêîã ñåïòåìáàðñêîã äàíà 1669. ãîäèíå, a ¼àâíî ïðè-
êàçàí ó Ïàðèçó, 15. íîâåìáðà èñòå ãîäèíå, ó Palais-Royal.1 Íè¼å òåøêî çàêšó-
÷èòè äà îâî Ìîëè¼åðîâî äåëî íè¼å ïðåòåðàíî áðóøåíî, è äà ñó êàðàêòåðè
äîñòà ïîâðøíî îöðòàíè, äîê je äðàìñêà ðàäœà êð༜å ñâåäåíà, è çàñíèâà ñå
íà íåñêëàäó èçìåó ÷îâåêà ïðèñòèãëîã èç ïðîâèíöè¼å (Ëèìîæà), óç òî è
ñêîðî¼åâèžà, è Ïàðèæàíà êî¼è ãà ïîäâðãàâà¼ó ñóðîâîì èñìåâàœó. Ñâå òî èç-
âîð íàëàçè ó ìîòèâó íåïðèëè÷íå æåíèäáå. £åäíîñòàâíîñò îâå êîìåäè¼å îá¼à-
øœàâà ñå íà âèøå íà÷èíà. Ñèãóðíî äà je îñíîâíè óçðîê òîìå òî øòî îíà
ïðèïàäà æàíðó êîìåäè¼å-áàëåòà, ïðè ÷åìó je Ìîëè¼åðó î÷èãëåäíî áèëî ñòà-

1
Ó ñâèì øòàìïàíèì èçäàœèìà Ìîëè¼åðîâèõ äðàìà, îâà íîñè ïóí íàçèâ: Monsieur de
Pourceaugnac, comédie-ballet, faite a Chambord, pour le divertissement du Roi, au mois de sep-
tembre 1669, et représentée en public a Paris, pour la première fois, sur le théâtre du Palais-
Royal, le 15 novembre de la même année 1669 par la troupe du Roi. Çà ïîòðåáå íàøå àíàëèçå
êîðèñòèëè ñìî èçäàœå: Molière, Ouevres completes III, Flammarion, Paris, 1965.
122 ÁΣÀÍ €ÎЀÅÂȎ

ëî äà ìó áàëåòñêa èíòåðìåöa áóäó øòî ðàñêîøíè¼a (ìóçèêó je ïèñàî Ëèëè,

äâîðñêè êîìïîçèòîð Ëó¼à XIV, à êîðåîãðàôè¼ó óîáëè÷èî Áîøàì). Äðóãè ðàç-
ëîã ñâåäåíîñòè îâå êîìåäè¼å ëåæè ó ¼àêîì óòèöà¼ó ñ ¼åäíå ñòðàíå êîìåäè¼å
äåë àðòå (ó îñíîâè ñó äâå èìïðîâèçàöè¼å ñà ìàñêîì Ïóë÷èíåëå – Policinella
pazzo per forza è Policinella burlato), à ñ äðóãå ñòðàíå ôðàíöóñêå ôàðñå, ÷è¼è
ñå óòèö༠îãëåäà ó âåðáàëíî¼ è òåëåñíî¼ îêðóòíîñòè êî¼î¼ je èçëîæåí ãëàâíè
àêòàíò (òàêâà je ñöåíà ñà Ïóðñîœàêîì ïðåðóøåíèì ó æåíó, èëè ñà ïîêóøà-
¼åì œåãîâîã êëèñòèðàœà).2
Èïàê, ìà êàêî ïðèïðîñòà è íàèâíà, îâà Ìîëè¼åðîâà êîìåäè¼à äîæèâåëà
je âåëèêè óñïåõ è ó ñâî¼å âðåìå, à è êàñíè¼å ñå îäðæàëà íà ïîçîðíèöàìà øè-
ðîì Åâðîïå, óãëàâíîì èãðàíà êàî ëàêðäè¼à èëè îïåðà. Îíî øòî ìîæå áèòè
çàíèìšèâî ¼åñòå äà je îâà êîìåäè¼à äâà ïóòà ïðåâåäåíà íà ñðïñêè, è èãðàíà
íà äîìàžî¼ ïîçîðíèöè. Îíî øòî je ¼îø çàíèìšèâè¼å ¼åñòå òî äà òà äâà ïðåâî-
äà äåëè âèøå îä äâà âåêà, à äà ñå, è ïîðåä òîãà, ó íà÷èíó òðàíñëèòåðîâàœà è
ïðèëàãîàâàœà, îâà äâà ñðïñêà ïðåâîäà íå ðàçëèêó¼ó ìíîãî.

2.
Ïðâè ïðåâîä èçðàäèî je äóáðîâà÷êè âëàñòåëèí Ìàðèí Òóäèøåâèž, êî¼è
je íà¼âèøå ó÷èíèî íà îáíîâè äóáðîâà÷êå äðàìå, äîâîäåžè íà ïîçîðíèöó ïð-
âå ïîëîâèíå 18. âåêà Ìîëè¼åðîâå ¼óíàêå îäåâåíå ó äóáðîâà÷êî ðóõî.3 Ïðåâåî
je, êîëèêî je ñàäà ïîçíàòî, äâàäåñåò ¼åäíó Ìîëè¼åðîâó äðàìó, ó âåžèíè êîìå-
äè¼å, è ñâå èõ ïðèêàçèâàî Äóáðîâ÷àíèìà ñà ñâî¼îì àìàòåðñêîì Äðóæèíîì
çàìðøåíè¼åõ. È äîê çà íåêå îä òèõ äðàìà ìîæåìî, ïî èçâåñíèì ñïîìåíèìà ó
œèìà, ïðèáëèæíî îäðåäèòè ãîäèíó íàñòàíêà è ïðåäñòàâšàœà, òî íàì çà £î-
âàäèíà, êàêî je Òóäèøåâèž íàçâàî ñâî¼ó ïðåðàäó Ãîñïîäèíà Ïóðñîœàêà, íè¼å
ìîãóžå, ïà œåí íàñòàíàê ìîæåìî ñìåñòèòè íà¼øèðå ãëåäàíî ó ïåðèîä èçìå-
ó 1730. è 1750. ãîäèíå.4

2
È òèï íàèâíîã è ïðèãëóïîã ñåšàêà èëè ïðîâèíöè¼àëöà èìà ñâî¼å êîðåíå ó ôðàíöó-
ñêèì ôàðñàìà, êàêâå ñó, ðåöèìî, Femmes qui vendent amourettes èëè Cautelleux, Barat et le
Villain. Î îâîìå: Charles Mazouer, Un personnage de la farce médiévale: Le Naïf, Revue d’histo-
ire du théâtre, XXIV, 2, 1972, 149-153.
3
Î ïðîáëåìó àóòîðñòâà ïðåâîäà Ìîëè¼åðîâèõ äðàìà ó Äóáðîâíèêó, è î äîêàçèìà äà je
íà¼âåžè áðî¼ ïðåâîäà óïðàâî Òóäèøåâèžåâ, âèäåòè: Tomo Matiæ, Molièrove komedije è Du-
brovniku, Rad JAZU, knj. 166, 1906, 84-86; Ìèðîñëàâ Ïàíòèž, Jeâpeju y äóáðîâà÷êî¼ êœèæåâ-
íîñòè, Çáîðíèê £åâðå¼ñêîã èñòîðè¼ñêîã ìóçå¼à ó Áåîãðàäó, 1, 1971, 232; Áî¼àí €îðåâèž,
Ïîñëîâèöå è ïîñëîâè÷íè èçðàçè ó äóáðîâà÷êèì ïðåðàäàìà Ìîëè¼åðîâèõ êîìåäè¼à, Çáîðíèê ó
ïî÷àñò àêàäåìèêó Ìèðîñëàâó Ïàíòèžó, Èíñòèòóò çà êœèæåâèîñò è óìåòíîñò / Ôèëîçîôñêè
ôàêóëòåò ó Íîâîì Ñàäó, Áåîãðàä, 2003, 161-162.
4
Ñàäðæ༠£îâàäèíà äîíîñè Òîìî Ìàòèž. Âèäåòè: T. Matiæ, Nav. delo, 152-154. Ïðå
òîãà je Ìàòèž è îá¼àâèî äðàìó ó: Graða za povijest književnosti hrvatske, knj. 4, JAZU, Zagreb,
1904, 74-115. Ïðåìà îâîì èçäàœó, óç ïðèëàãîàâàœå ñàâðåìåíî¼ îðòîãðàôè¼è, êîìåäè¼ó je
îá¼àâèî è Ìèðêî Äåàíîâèž, è ò༠ñìî òåêñò êîðèñòèëè ó íàøî¼ àíàëèçè: Dubrovaèke preradbe
Molièreovih komedija II /priredio Mirko Deanoviæ/, Stari pisci hrvatski, knj. XXXVII (äàšå:
SPH XXXVII), JAZU, Zagreb, 1973, 141-171.
 ÄÂÀ ÑÐÏÑÊÀ ÏÐÅÂÎÄÀ £ÅÄÍÅ ÌÎËÈ£ÅÐÎÂÅ ÊÎÌÅÄȣŠ123

Íà äðóãè ïðåâîä îâå Ìîëè¼åðîâå êîìåäè¼å ñðïñêè je ¼åçèê ìîðàî ÷åêàòè

âèøå îä äâà âåêà, íàèìå, ñâå äî 1955. ãîäèíå. Òå ãîäèíå, 1. ¼óíà, îâà êîìåäè¼à
ñå ïî¼àâèëà íà ñöåíè Áåîãðàäñêå êîìåäè¼å (äàíàøœåã Ïîçîðèøòà íà Òåðàçè-
¼àìà), ó ðåæè¼è £îñèïà ÊóëóíŸèžà. Œó je, ïîä íåøòî øèðèì íàçèâîì – Ïëå-
ìåíèòè ãîñïîäèí Ïóðñîœàê-Âåïðîâàö – ïðåâåî ñâåñòðàíè è ïëîäíè ïåñíèê
è ïðåâîäèëàö Ñòàíèñëàâ Âèíàâåð.5 È äîê íàì çà äóáðîâà÷êó îáðàäó íè¼å
ïîçíàòî êî je ñâå ãëóìèî, îâäå je ãëàâíó óëîãó, ïðåïîòåíòíîã è îõîëîã, à ó
ñóøòèíè ñìåøíîã è ïðèãëóïîã ïðîâèíöè¼àëöà, òóìà÷èî €îêèöà Ìèëàêîâèž,
äîê je ñëóãó êî¼è çàïëèžå è ðàñïëèžå ðàäœó ãëóìèî òàäà ìëàäè Šóáèøà Áà-
÷èž.6 Çàíèìšèâî je äà ñó îáå ñðïñêå âåðçè¼å èìàëå ñëè÷íó ïîçîðèøíó ñóä-
áèíó. Çà äóáðîâà÷êó ñàñâèì îñíîâàíî ìîæåìî ïðåòïîñòàâèòè äà ñå ïðåä ãëå-
äàîöèìà ïî¼àâèëà ñàìî ¼åäíîì, çà âðåìå ïîêëàäà, ¼åð ñó âðëî ðåòêî çàáåëå-
æåíà ïîíîâšåíà èçâîåœà äóáðîâà÷êèõ äðàìà. Àëè je è êîìåäè¼à ó Âèíàâå-
ðîâîì ïðåâîäó ïîñëå ñàìî íåêîëèêî èçâîåœà ñêèíóòà ñà ðåïåðòîàðà, ïîøòî
î÷èãëåäíî íè¼å èìàëà ïóíî óñïåõà êîä áåîãðàäñêå ïóáëèêå.
È ¼åäàí è äðóãè ïðåâîä Ìîëè¼åðîâîã Ãîñïîäèíà Ïóðñîœàêà ìîðàëè ñó
ñå, äà áè áèëè óñïåøíè è êîðåñïîíäèðàëè ñà ïóáëèêîì (íè Òóäèøåâèž, à íè
Âèíàâåð íèñó ó òðåíóòêó ðàäà íà ïðåâîäèìà ðà÷óíàëè ñà ÷èòàëà÷êîì ðåöåï-
öè¼îì), îôîðìèòè êàî ñïåöèôè÷íà ¼åçè÷êà ñòðóêòóðà êî¼à, äîäóøå, êîðåñïîí-
äèðà ñà „çàòâîðåíèì ìîäåëîì àðõèòåêñòà“,7 àëè ñå ó êð༜åì äîìåòó îòâàðà
çà äðóãà÷è¼ó òåêñòóàëíó êîìóíèêàöè¼ó. Êàäà je y ïèòàœó ïðåâîä, óêàçó¼å ñå
ìîæäà íà¼îïðàâäàíè¼èì ïîñòóïàê àíàëèçå êî¼è áè èìàî ó âèäó èñêšó÷èâî
ðàçìàòðàœå êîðåëàöè¼å ¼åçè÷êèõ åëåìåíàòà. Ó íàøåì ñëó÷à¼ó, òà êîðåëàöè¼à
ñå óñïîñòàâšà ó òðè ïðàâöà: Ìîëè¼åð : Òóäèøåâèž; Ìîëè¼åð : Âèíàâåð; Òó-
äèøåâèž : Âèíàâåð. Ïðè òîìå, íàñòî¼àžåìî ïîêàçàòè êàêî ñå, ïîðåä ñâèõ âåçà
êî¼å ïîñòî¼å, è ìîðà¼ó ïîñòî¼àòè, èçìåó îðèãèíàëà è ïðåâîäà (èëè ïàðàôðà-
çå), è ïîðåä ñâèõ ñëè÷íîñòè ó ïðåâîäèëà÷êèì ðåøåœèìà, ìîæå ãîâîðèòè î
îðèãèíàëíèì ïåñíè÷êî-ïðåâîäèëà÷êèì äåëèìà.

3.
Àêî je Ãðåìà ó ïðàâó, è àêî ïðåòïîñòàâêó çà íàñòàíàê òåêñòà ìîðàìî
òðàæèòè ó ñåìàíòè÷êî¼ èñòîðîäíîñòè,8 îíäà je ¼àñíî äà ñâàêè ïðåâîä ìîðà
ðà÷óíàòè íà òó ñåìàíòè÷êó èçîòîïè¼ó ó îäíîñó íà îðèãèíàë. Ñ òèì – è òó
ëåæè ðàçëîã íàñòàíêà íàøå ñòóäè¼å – øòî ñå ìîäàëèòåòè òèõ ñòðóêòóðíî-
-ñåìàíòè÷êèõ îäíîñà ìîãó óâåê óî÷àâàòè è øòî òè ìîäàëèòåòè óñëîâšàâà¼ó
ñòåïåí îðèãèíàëíîñòè ¼åäíîã êœèæåâíîã äåëà, êàêâî je íåñóìœèâî è ïðåâîä.

5
Ïðåâîä je èç ðóêîïèñà ïðèðåäèëà è îá¼àâèëà Ìèëèöà Âèíàâåð, ó: Reè, 13, 1995, 53-
71. Îâî èçäàœå êîðèñòèëè ñìî çà íàøó àíàëèçó.
6
Milica Vinaver, Beleška o „Gospodinu Pursonjaku“, Reè, 13, 1995, 71.
7
Horst Isenberg, Überlegungen zur Texttheorie, ASG-Bericht, 2, 1968, 3.
8
A. Greimas, Sémantique structurele: Recherche de méthode, Paris, 1966, 69.
124 ÁΣÀÍ €ÎЀÅÂȎ

Êàî ïðèìàðíè íèâî íà êîìå ìîðàìî ïîñìàòðàòè îäíîñ ïðåâîäà (èëè

ïðåðàäå) ïðåìà îðèãèíàëó ¼åñòå òåêñò ó öåëèíè è ïðèñóñòâî/îäñóñòâî îäðå-
åíèõ åëåìåíàòà ó ñåêóíäàðíîì (ïðåâåäåíîì) òåêñòó. Àêî òî èìàìî ó âèäó,
îíäà íàì ïàäà ó î÷è äà ñå Âèíàâåð äîñëåäíî äðæàî Ìîëè¼åðîâå êîìåäè¼å, è
íè¼å èçîñòàâèî íè íà¼ìàœè äåî. Òóäèøåâèž, ïàê, íè¼å ïðåâåî ïåñìó ñ ïî÷åò-
êà êîìåäè¼å, êî¼ó êàî ñåðåíàäó ïåâà Åðàñò, è êî¼à je íåêà âðñòà ïðîëîãà.9 Òà-
êîå, íè¼å ïðåâåî íè ïîñëåäœó ñöåíó êîìåäè¼å, íåãî je óìåñòî œå ñòàâèî
äèäàñêàëè¼ó èç êî¼å ñå âèäè äà „ìíîøòâî ìàøêàðà îä ñâàêå âðåòå äîõîäó è òó
çà÷èíà¼ó ðàçëèêè¼åõ ï¼åñíè è òàíöà¼ó“.10 Ó îðèãèíàëó, íà ñöåíè ñå, óç ðàçíå
ìàñêå, ïî¼àâšó¼å „Åãèïžàíêà“, çàïðàâî Öèãàíêà, êî¼à ãàòà è ãëóìöèìà íà ñöå-
íè, è ïóáëèöè, è óç òî ïåâà. Ñàìî ñå ìîæå íàãààòè çàøòî Òóäèøåâèž íè¼å
èñêîðèñòèî ìàñêó êî¼à je y Äóáðîâíèêó áèëà âåîìà ïîçíàòà è îìèšåíà, è
äîæèâåëà ìíîøòâî îáðàäà ó ðàçíèì „£åóïêàìà“. Äà ëè òî ìîæå çíà÷èòè äà
ó ïðâî¼ ïîëîâèíè 18. âåêà ìàñêà £åóïêå âèøå íè¼å èìàëà çà äóáðîâà÷êå ãðà-
àíå îíó ïðèâëà÷íîñò è ïîïóëàðíîñò êàî çà œèõîâå ïðåòêå? Íî, ïîãðåøèëè
áèñìî êàäà áèñìî ïîâåðîâàëè äà je îäñóñòâî ñèãíèôèêàíòà îíî øòî êàðàê-
òåðèøå Òóäèøåâèžåâ ïðåâîä. Íàïðîòèâ, íà âèøå ìåñòà ó òåêñòó ñâîãà ïðå-
âîäà Òóäèøåâèž je íà ñâî¼åâðñòàí íà÷èí „äîïóœàâàî“ Ìîëè¼åðà, óâåê ñà ¼åä-
íèì öèšåì – äà ïî¼à÷à äðàìñêó åêñïðåñèâíîñò è êîìè÷íîñò ïðèçîðà. Íåêè
ïóò, òå „äîïóíå“ ñàñâèì ñó êðàòêå è ìàðãèíàëíîã êàðàêòåðà. Âåž ó ïðâî¼ ñöå-
íè êîìåäè¼å, êàäà £óëè¼à è Åðàñò ñòðàõó¼ó äà êî íå íàèå è âèäè èõ çà¼åäíî,
Íåðèíà èõ òåøè: „Reposez-vous sur moi, et dites hardiment ce que vous avez à
vous dire“ (I, l).11 Òóäèøåâèžåâà ñëóæàâêà íîñè èìå Êàòà, è îíà, ñåì øòî
ïîíàâšà Íåðèíèíå ðå÷è („... ñïóñòèòå ñå íà ìå è ãîâîðèòå áåç ñòðàõà øòî ãîä
âàì je îä ïîòðåáå“), ïðå òîãà äîäà¼å ¼îø ¼åäíó ôðàçó íå áè ëè óìèðèëà ìëàäå
šóáàâíèêå: „Íå áî¼òå ñå“.12 Âèíàâåð, ïàê, íè÷èì íå äîïóœó¼å Ìîëè¼åðîâ
îðèãèíàë, àëè äðóãè äåî Íåðèíèíå ôðàçå ïðåâîäè ìíîãî ñëîáîäíè¼å, ïà ó
œåãà Ìîëè¼åðîâî ¼åäíîñòàâíî „ce que vous avez à vous dire“ ïîñòà¼å: „ñâå
øòî èìàòå íà äóøè“.13 Äà áè ïî¼à÷àî óòèñàê íàèâíîñòè è ïðèãëóïîñòè ïðî-
âèíöè¼àëöà £îâàäèíà, Òóäèøåâèž je êàî îäãîâîð íà Ìàñêàðèšîâå (ó îðèãè-
íàëó ñëóãà ñå çîâå Çáðèãàíè) ïîõâàëå äîäàî ñåì íåóòðàëíî㠄â¼åðó¼åì âàì“
(„Je le crois“), ¼îø è çàêëåòâó: „äî ìî¼å äóøå“ (I, 3), êî¼å íåìà ó îðèãèíàëó.
Ñëè÷íî òîìå, êàäà ñå óïîçíà ñà Åðàñòîì (êî¼è ãà íàâîäè äà ïîìèñëè äà ñó ñå
âåž ðàíè¼å ñðåëè ó Ëèìîæó), Ïóðñîœàê, ïðèëè÷íî çáóœåí, ãîâîðè Çáðèãà-
íè¼ó: „Voilà une connaissance où je ne m’attendais point“ (I, 4). Òó çáóœåíîñò y
Òóäèøåâèžåâîì ïðåâîäó ïî¼à÷àâà £îâàäèí ¼îø è çàêëåòâîì: „Äî ìî¼å â¼åðå“.
Òóäèøåâèžó je, çàòèì, ñòàëî äà ñòàëíî ãëåäàîöå ïîäñåžà äà je £îâàäèí Áîñà-

9
Óïîðåäèòè: Oeuvres completes III, 393-394; è: SPH XXXVII, 141.
I0
SPH XXXVII, 171.
11
Ñâå öèòàòå äà¼åìî ïðåìà íàâåäåíîì èçäàœó Ìîëè¼åðîâèõ äåëà.
12
Öèòàòå Òóäèøåâèžåâîã ïðåâîäà äà¼åìî ïðåìà íàâåäåíîì èçäàœó: SPH XXXVII.
13
Öèòàòå Âèíàâåðîâîã ïðåâîäà äà¼åìî ïðåìà íàâåäåíîì èçäàœó ó: Reè, 13, 1995.
 ÄÂÀ ÑÐÏÑÊÀ ÏÐÅÂÎÄÀ £ÅÄÍÅ ÌÎËÈ£ÅÐÎÂÅ ÊÎÌÅÄȣŠ125

íàö, è îòóäà òîëèêè óáà÷åíè òóðöèçìè êî¼èõ, íàðàâíî, íåìà ó îðèãèíàëó;

àëè, øòî je ¼îø âàæíè¼å, íà îäíîñíèì ìåñòèìà ó îðèãèíàëó íåìà íè íåêîã
äðóãîã èçðàçà. Òàêî £îâàäèí ñâàêè ÷àñ ãîâîðè: „àôåðèì“, „àíŸàê“, „íè¼å ôà¼-
äå“, „÷óäíà áåëà¼à“, „óçåë äèâî¼êå“, ÷èìå Òóäèøåâèž óñïåâà äà êàðàêòåðè-
çàöè¼ó £îâàäèíîâîã ëèêà ñòàëíî ïðîäóášó¼å, îäðæàâà¼óžè ó œåìó îí༠ñòå-
ïåí çà÷óåíîñòè êî¼è œèìå âëàäà îä äîëàñêà ó Äóáðîâíèê. Ñâå òî êóëìèíè-
ðà çàâðøíîì £îâàäèíîâîì ðåïëèêîì ó ïðâîìå ÷èíó (I, 9), êî¼å íåìà êîä Ìî-
ëè¼åðà: „×óäíè¼åõ šóäè, ÷óäíà âèëà¼åòà!“ Òàêî Òóäèøåâèž óñïåâà äà „êàðàê-
òåð ñàì ñåáå ïîòâðó¼å è ñàì ñåáå ñóãåðèøå“,14 ïîðåä ñâèõ ðåëàöè¼à êî¼å óñ-
ïîñòàâšà ñà äðóãèì êàðàêòåðèìà, ò¼. äðàìñêèì ëèêîâèìà.
Ó âèøå íàâðàòà, ìåóòèì, Òóäèøåâèž je çíà÷à¼íè¼å äîïóœàâàî Ìîëè¼å-
ðîâå ðåïëèêå, êàî êàäà íåêè ñòðàíàö âëàñòåëèí íå áèâà ñàìî oïšà÷êàí îä
ñòðàíå áåñêðóïóëîçíå Íåðèíå („et principalement sur la gloire que vous acquî-
tes, lorsque, avec tant d’ honnêteté, vous pipât au jeu, pour douze mille écus, ce
jeune seigneur étranger que l’on mena chez vous“), íåãî, çà ðàçëèêó îä Ìîëè¼å-
ðîâîã Çáðèãàíè¼à, Òóäèøåâèžåâ Ìàñêàðèšî îáàâåøòàâà ãëåäàîöå î äàšî¼
ñóäáèíè íåñðåòíîãà íàìåðíèêà, î÷èãëåäíî òðãîâöà (î ÷åìó íåìà íè ïîìåíà
ó Ìîëè¼åðà): „... òåð je áèî óñèëîâàí, çà âðàòèò ñå äîìà, ïðîäàò íå ñàìî ìàð-
öèëè¼àíó, ìà è îíî æšå õàšèíà øòî je èìô íà ñåáè“ (I, 2). Êàäà îñòàâšà
Ïóðñîœàêà ó ðóêàìà ëåêàðà, Åðàñò ìó ce èçâèœàâà øòî ãà „íåó÷òèâî“ ìîðà
çà òðåíóòàê íàïóñòèòè, à ó Òóäèøåâèžåâîì ïðåâîäó îíî ñå òðóäè äà áóäå
¼îø óâåðšèâè¼è: „... ìà èìàì âåëèêó ïîòðåáó çà êî¼ó âàšà äà âàñ îñòàâèì;
îïåòà žåìî ñå ñàä îâè¼åì ÷àñîì âèä¼åò“ (I, 7). Ó ñâåòëó îíîãà øòî ñå ñïðåìà
£îâàäèíó, ó äóáðîâà÷êîì ïðåâîäó šóáàçíîñò ìëàäîãà âëàñòåëèíà áèâà ¼îø
êîìè÷íè¼à. Êîëèêî ñå Òóäèøåâèžåâ ïðåâîä çíà ñóøòèíñêè äà óäàšè îä Ìî-
ëè¼åðîâîã îðèãèíàëà ãîâîðå £îâàäèíîâå ðåïëèêå êàäà ñå ñóî÷è ñà ëàæíèì
îïòóæáàìà çà ìíîãîæåíñòâî. Ìîëè¼åðîâ Ïóðñîœàê je èçóçåòíî ïîòêîâàí ñà
ïðàâíå ñòðàíå, è œåãîâå ðåïëèêå ñå äðæå ïðàâíè÷êå òåðìèíîëîãè¼å. Äà áè òî
èçáåãàî (jep je ïîñâå íåìîãóžå äà ñå ¼åäàí ïðèïðîñòè òðãîâàö èç Áîñíå ñëó-
æè òàêâèì ôðàçàìà), Òóäèøåâèž je y äâå óçàñòîïíå £îâàäèíîâå ðåïëèêå ïî-
ñòóïèî äâî¼àêî. Ïðâó je ñêðàòèî. ×èòàâà ìàëà Ïóðñîœàêîâà òèðàäà ñâåäåíà
je íà çäðàâîðàçóìñêî £îâàäèíîâî ïðàâäàœå. Ìîëè¼åð: „... mais quand il y aurait
information, ajournement, décret, et jugement obtenu par surprise, défaut et con-
tumace, j’ ai la voie de conflit de juridiction, pour temporiser, et venir aux moyens
de nullité qui seront dans les procédures.“15 Òóäèøåâèž: „... ìà íåžå òàêî îäìàõà
14
J. L. Styan, The Elements of Drama, Cambridge University Press, Cambridge, 1969, 167.
15
Ó Âèíàâåðîâîì ãîòîâî äîñëîâíîì ïðåâîäó îâà ðåïëèêà ãëàñè: „...àëè ÷àê è êàä áè
äîøëî äî îáàâåøòåœà îä ñòðàíå ñóäà, ïà äî îäãîäå ðîêà, ïà äî îäëóêå è ïðåñóäå íà îñíîâó
ïðåïàäà, íåäîëàñêà è îäñóòíîñòè; èïàê ìè ïðåîñòà¼å îòâîðåí ïóò ïðàâíîãà ëåêà, òâðäœîì äà
je ïî ñðåäè ñóêîá ñóäñêèõ íàäëåæíèêà – íà ò༠íà÷èí ìîãó ñòâàð äà îäóòîâëà÷èì, è íà¼çàä è
äà je ïîíèøòèì è òî íà îñíîâó ñàìîã ïîñëîâíèêà ó òîêó ïàðíèöå“. Íå ìîæåìî ñå îòåòè
óòèñêó äà ñâà Âèíàâåðîâà „ïî¼àøœàâàœà“ êî¼à îäóäàðà¼ó îä îðèãèíàëà ïîòè÷ó îä ïîòðåáå äà
ñå ó ¼åäíî âðåìå ¼îø óâåê ðåâîëóöèîíàðíîã ñóäñêîã ñèñòåìà ó òàäàøœî¼ £óãîñëàâè¼è ãëåäà-
îöèìà ïðèáëèæå îäðåäáå êðèâè÷íîã ïðàâà.
126 ÁΣÀÍ €ÎЀÅÂȎ

îäñ¼åž è ìåíå ïðàâåäíà óõàïñèò íà ðè¼å÷ äâè¼å çëå æåíåòèíå. Ðàçàáðàò žå

ïðè¼å âðëî äîáðî è ïðèóïèòàò ¼åñàì ëè ja òàêè ÷îåê è ÷óò è ìåíå è ìî¼ ðàç-
ëî㓠(II, 10). Îä ñâå ïðàâíå ñóøòèíå îâå ðåïëèêå îñòàëî je ñàìî ïðàâî äà ñå
íà ñóäó ÷ó¼å è äðóãà ñòðàíà („÷óò è ìåíå è ìî¼ ðàçëîã“), à ñâå îñòàëî íåìà
âåçå ñà Ìîëè¼åðîâèì îðèãèíàëîì. Àëè, çàòî je ñàñâèì ðàçóìšèâî êàäà £îâà-
äèí âåž ó ñëåäåžî¼ ðåïëèöè êàæå íåøòî ÷åãà òàêîå íåìà êîä Moëè¼åðà, ò¼.
êàäà ñà ïîíîñîì òâðäè: „Íè¼åñàì íè äî÷óî, à íåãëè ïðîó÷èî êàêî ñå ñóä ÷è-
íè“. Äà je Òóäèøåâèž ïðå òîãà äîñëîâíî ïðåâåî Ïóðñîœàêîâó ðåïëèêó èç
îðèãèíàëà, îâà ðå÷åíèöà áèëà áè íåìîãóžà. Îâäå ñå áåëîäàíî ïîêàçó¼å ñà
êàêâîì je ïðîìèøšåíîøžó è âåøòèíîì Òóäèøåâèž ïðåâîäèî Ìîëè¼åðà, óâåê
ñå òðóäåžè äà ìó ó ïðâîì ïëàíó áóäå ëîãèêà ëèêà è ñèòóàöè¼å. Ñåì òîãà, îâî
je îìîãóžèëî äà ñå ðåàëíè¼èì ó÷èíè £îâàäèíîâî áåñêðà¼íî ïîâåðåœå ó îíà,
è œåãîâ ñòàëíè ïîâðàòàê èç „ñòàòóñà æðòâå“ ó „ñòàòóñ íàèâíî âåðó¼óžåã“.16
Çà ðàçëèêó îä Òóäèøåâèžà, Âèíàâåð je, ÷èíè ñå, èïàê áèî ñâåñòàí äà je
Ìîëè¼åð ÷àê è ôàðñè÷íå åëåìåíòå ñõâàòàî êàî „èíâåðòîâàíè èäåàëèçàì“ òå
äà ñó ìåòîäè ãðàåœà ëèêà è ñèòóàöè¼å ó ôàðñè è êîìåäè¼è ó ìíîãî ÷åìó
ðàçëè÷èòè, „and the slightest touch of farce in comedy is jarring, because it is
invariably an interruption to the continuity of the illusion. This fundamental dis-
tinction Molière violates continually“.17 Çàòî je Âèíàâåð âîäèî ðà÷óíà äà è ó
œåãîâîì ïðåâîäó Ïóðñîœàê ñà÷óâà èçâåñíå îñîáèíå êî¼å ìó äà¼ó êîëîðèòà è
äóáèíå, òå äà ïîêàæå – øòî je è Ìîëè¼åðîâà èíòåíöè¼à – äà ó œåìó èìà è
ôîëêëîðíå äîâèòšèâîñòè è „ñî÷íå æèâîïèñíîñòè, íà ìàõîâå è ïðàäåäîâñêå
ñèëîâèòîñòè ìåäâåäñêîãà çäðàâšà“.18 Íå òðåáà çàáîðàâèòè (à íà òî ïîäñåžà è
Âèíàâåð),19 äà je íà ïðåìè¼åðè Ïóðñîœàêà ãëóìèî ñàì Ìîëè¼åð. Âèíàâåðó je,
¼åäíîñòàâíî ðå÷åíî, áèëî ñòàëî äà îäðæè îí༠àêòèâèòåò, îíó ñòàëíó íàïå-
òîñò Ïóðñîœàêîâó,20 øòî je áèëî ïðèëè÷íî òåøêî, ïîøòî je Ïóðñîœàê áåñ-
êðà¼íî ëàêîâåðàí, à Çáðèãàíè (êîìå je Âèíàâåð, äà áè áîšå îêàðàêòåðèñàî
îâ༠ëèê, äàî äîïóíñêî, „ðàçáî¼íè÷êî“ èìå – À¼äóêàíè) íå ñàìî ñïëåòêàðîø,
ïîïóò ñëóãó ó äðóãèì êîìåäè¼àìà, âåž è ïðàâè íèòêîâ. Òó öðòó ïîäëàøòâà
ïîòåíöèðàî je Âèíàâåð, ïîñåáíî ó ñöåíàìà ó êî¼èìà Çáðèãàíè ãîâîðè „ñà
ñòðàíå“, çà ñåáå, ò¼. ïóáëèöè, êàî ó ÷åòâðòî¼ ñöåíè äðóãîãà ÷èíà, èëè íà ñà-
ìîì ïî÷åòêó òðåžåãà ÷èíà, ãäå je Âèíàâåð ðåøèî äà çàîøòðè Çáðèãàíè¼åâó
êàðàêòåðèçàöè¼ó £îâàäèíà. Ó Ìîëè¼åðà, „ses lumières sont fort petites, et son
sens le plus borné du monde“ (III, 1). È êîä Òóäèøåâèžà îâà ôðàçà je ñåìàíòè÷-
êè íåóòðàëíà, ò¼. ñàìî ïîòâðó¼å îíî øòî ñó ãëåäàîöè ñõâàòèëè ïðàòåžè ïðåò-
õîäíà äâà ÷èíà: „... êàêî òè je îí ¼åäíè¼åõ î÷è êî¼å íå âèäó âåëå íà äàëåêî, à
ïàìåòè êî¼à joø ìàœå äîïèðå“. Âèíàâåð, ïàê, äà¼å ó ñâîì ïðåâîäó ñëóãè ïðî-
16
C. Mazouer, nav. delo, 156.
17
W. F. Giese, Introduction; y: Molière, Works, Chicago, 1901, 7.
18
Âèíàâåðîâ êîìåíòàð ó: Reè, 13, 1995, 71.
19
Èñòî, 70.
20
Èñòî, 70: „... îä äîëàñêà ñâîãà ó Ïàðèç Ïóðñîœàê ñå ñàìî áðàíè, îí íå ñòèæå äà áóäå
ìèðàí íè çà òðåíóòàê.“
 ÄÂÀ ÑÐÏÑÊÀ ÏÐÅÂÎÄÀ £ÅÄÍÅ ÌÎËÈ£ÅÐÎÂÅ ÊÎÌÅÄȣŠ127

ñòîðà äà ñå ðàçìàõíå, è äà ñå ó œåãîâî¼ ðåïëèöè îñåòè ¼àñíî ëèêîâàœå, øòî

ñå íå ïðèìåžó¼å íè êîä Ìîëè¼åðà, íè ó Òóäèøåâèžåâîì ïðåâîäó: „... à êàêî ñó
œåãîâå óìíå ìîžè èñóâèøå ñëàáà÷êå, à ïàìåò êðàòêà è îãðàíè÷åíà äà íå
ìîæå ãîðå áèòè...“ Íà ¼îø ¼åäíîì ïðèìåðó âèäè ñå äà je Âèíàâåð íå ñàìî
äîñëåäíè¼å ïðåâîäèî Moëè¼åðîâ îðèãèíàë, âåž è ÷óâàî ñìèñàî è ñóøòèíó
êî¼å ïðîèçèëàçå èç îäðååíèõ ðåïëèêà. Ñóî÷àâà¼óžè ñå ñà ìîãóžíîøžó äà
áóäå îáåøåí çáîã òîáîæœåã ìíîãîæåíñòâà, Ìîëè¼åðîâ Ïóðñîœàê íà¼âèøå
áðèíå çáîã ñðàìíå ñìðòè êî¼à ãà ÷åêà: „Ce n’ est pas tant la peur de la mort qui
me fait fuir que de ce qu’ il est fâcheux à un gentilhomme d’ être pendu, et qu’ une
preuve comme celle-là ferait tort à nos titres de noblesse“ (111,2). Âèíàâåð je, äà
áè ðàç¼àñíèî ÷èœåíèöó äà ñå ñìðò íà âåøàëèìà ñìàòðàëà ïîñåáíî ñðàìíîì
(áèëà je ðåçåðâèñàíà çà ðàçáî¼íèêå è ëîïîâå), òå äà ñó ïëåìèžè äîñòî¼íîì
ñìàòðàëè äåêàïèòàöè¼ó, äîäàî èçðàçå „ñðàìíà ñìðò íà âåøàëèìà“ è „ïîâëà-
ñòèöà“: „Ñìðò êàî òàêâà íå ïëàøè ìå òîëèêî äà áèõ ñå äàî ó áåêñòâî, àëè ìå
óæàñàâà òà íåçãîäà: ïëåìèž ïà îáåøåí! Ñðàìíà ñìðò íà âåøàëèìà – òà îíà
áè èøëà íà óøòðá íàøî¼ ïëåìèžêî¼ ïîâåšè è ïîâëàñòèöè.“ Ó Òóäèøåâèžà
öåëà ðåïëèêà çâó÷è ñàñâèì äðóãà÷è¼å, è ïîïðèìà ñàñâèì äðóãè ñìèñàî: „Àí-
Ÿàê, íè¼å îâî ñòðàõ îä ñìðòè êî¼è ìè ÷èíè á¼åæàò, âåž je åð íåïîøòåœå ¼åäíî-
ìó òðãîâöó êî ìåíè áèòè îá¼åøåí, ¼åð êàä áè ñå òî çãîäèëî, ó÷èíèëî áè ñå
êðèâî íàøåìó èìåíó è ñâî¼ ÷àðøè¼è òðãîâà÷êî¼ îä Ñàðà¼åâà.“ Ìîãóžíîñò äà
ñàðà¼åâñêè òðãîâöè öðâåíå îä ñòèäà øòî ¼å £îâàäèí îáåøåí ñàìà ¼å ïî ñåáè
êîìè÷íà, à êîìè÷íèì ñå óêàçó¼å è £îâàäèíîâî îïðàâäàœå ñîïñòâåíîã êóêà-
âè÷ëóêà, ïðè ÷åìó ñå ïîòïóíî èçãóáèëà âåçà ñà ðåàëíèì ñòàœåì ñòâàðè, êà-
êâà ïîñòî¼è ó Ìîëè¼åðîâî¼ êîìåäè¼è.21

4.
Çíàòíå ðàçëèêå èçìåó Òóäèøåâèžåâîã è Âèíàâåðîâîã ïðåâîäà ìîãó ñå
óî÷èòè íà ïëàíó èìåíîâàœà. Êîä Òóäèøåâèžà èìåíîâàœå äðàìñêèõ ëèöà ¼å
óãëàâíîì íåóòðàëíî, ñåì ó ñëó÷à¼ó ãëàâíîã ¼óíàêà, £îâàäèíà, ÷è¼å èìå ¼å ¼à-
ñíî âåçàíî óç œåãîâî „âëàøêî“, ïðàâîñëàâíî ïîðåêëî. Äðóãè ëèêîâè íîñå
óñòàšåíà èìåíà êàêâà ñå ¼àâšà¼ó è ó ïðåâîäèìà äðóãèõ Ìîëè¼åðîâèõ êîìå-
äè¼à. Òàêî ¼å šóáàâíèê (ó îðèãèíàëó Åðàñò) êîä Òóäèøåâèžà îíî, à šóáàâ-
íèöà Àíèöà (Ìîëè¼åðîâà £óëè¼à). È îñòàëå ëè÷íîñòè èìåíó¼ó ñå ïðåìà ñòà-
ëåæó êîìå ïðèïàäà¼ó. Ìîëè¼åðîâ Îðîíò ¼å ïëåìèž Ðåíî, ìóçè÷àðè íîñå èìå-
íà Âèöå è Ìàðî, à „ïàðöè“ (àäâîêàòè) ñó Ìàðêî è Ôðàíî. Ñëóæàâêà ¼å ñà
Ëîïóäà, è ñõîäíî òîìå íîñè èìå Êàòà, äîê ñåšàöè èç Æóïå äóáðîâà÷êå èìà¼ó

21
Ìàëî-ìàëî, ïà ó Òóäèøåâèžåâî¼ ïðåðàäè ïðîáè¼å îíî ôàðñè÷íî ó £îâàäèíîâîì ëè-
êó, ÷àê è âèøå íåãî øòî ãà èìà êîä Ìîëè¼åðà. Âðåäè çàïàçèòè – èàêî, íàðàâíî, ñà äóáðîâà÷-
êîì ïðåðàäîì òî íèêàêâå áëèæå âåçå íå ìîæå äà èìà – äà ¼å îâàêî ôàðñè÷íî èçîêðåíóò îâà¼
êàðàêòåð è ó íåìà÷êèì ïðåðàäàìà èãðàíèì ó Õàìáóðãó, ó ïðâî¼ ïîëîâèíè îñàìíàåñòîã âåêà.
Âèäåòè: Hans Knudsen, Deutsche Theater-Geschichte, Alfred Kröner Verlag, Stuttgart, 1959,
180–181.
128 ÁΣÀÍ €ÎЀÅÂȎ

èìåíà Àíòóí è Ìàðà. £åäèíî ¼å èìå îíîâî㠄ä¼åòèžà“ Òóäèøåâèž ïðåóçåî

èç èòàëè¼àíñêèõ „ridicolosa“, ãäå ñëóãà îáè÷íî èìà óïðàâî èìå Mascariglio,
êî¼å è êîä Òóäèøåâèžà ñòî¼è ó îðèãèíàëó. £åäèíî èìåíà äâî¼èöå ëåêàðà èìà-
¼ó àëóçèâíî çíà÷åœå. Äàêëå, èàêî êîä Ìîëè¼åðà ëåêàðè íåìà¼ó èìåíà, êîä
Òóäèøåâèžà ñå çîâó Ïóðãîíèî è Ëàíêðîíèî, øòî ¼å îïåò óòèö༠èòàëè¼àíñêå
êîìåäè¼å.22
Çà ðàçëèêó îä Òóäèøåâèžà, Âèíàâåð ñå äîñëåäíî äðæàî Ìîëè¼åðà, è
íè¼å ïðåâîäèî èëè ìåœàî èìåíà äðàìñêèõ ëèêîâà, ñåì ó äâà êàðàêòåðèñòè÷-
íà ñëó÷à¼à. Íàèìå, ó ñëó÷à¼ó ãîñïîäèíà Ïóðñîœàêà, Âèíàâåð ¼å äàî ïðåâîä
îâîã èìåíà – Âåïðîâàö (pourceau ñå ìîæå ïðåâåñòè êàî ñâèœà), à îíäà äî-
ñëåäíî óïîòðåášàâàî äóáëåò: ïëåìåíèòè ãîñïîäèí Ïóðñîœàê-Âåïðîâàö. À
äà áè ¼à÷å èñòàêàî ðàçáî¼íè÷êó ïðèðîäó ñïëåòêàðîøà Çáðèãàíè¼à, îí ìó ¼å
äîäàî èìå êî¼å íå íàëàçèìî êîä Ìîëè¼åðà – À¼äóêàíè, è îíäà ¼å ñàìî òî èìå
óïîòðåášàâàî ó ñâîì ïðåâîäó. Äàêëå, ó äâà ñëó÷à¼à Âèíàâåð ¼å íàñòî¼àî äà
èìå áóäå îçíàêà êàðàêòåðà. Èïàê, ìîðà ñå ïðèìåòèòè äà ¼å îä ñâå㠄ñâèœ-
ñêî㓠êàðàêòåðà Ïóðñîœàêîâîã ó îâî¼ Ìîëè¼åðîâî¼ êîìåäè¼è îñòàëà ñàìî ãëó-
ïîñò êîìáèíîâàíà ñà ïðîñòàøòâîì, äîê ñó íåêå äðóãå îñîáåíîñòè êî¼å áèñìî
çáîã ñèìáîëè÷íîã èìåíà î÷åêèâàëè (ïîõîòíîñò è ïðîæäðšèâîñò, ðåöèìî)
èçîñòàëå.23

5.
Èçðàçèòè¼å ðàçëèêå èçìåó Òóäèøåâèžà è Âèíàâåðà ìîãó ñå óî÷èòè ó
ñàìîì ¼åçèêó êî¼èì ãîâîðå ëèêîâè ó œèõîâèì ïðåâîäèìà. Îäìàõ ñå ëàêî çà-
êšó÷ó¼å äà ¼å ó Òóäèøåâèžåâîì ïðåâîäó ¼åçè÷êè ¼àñíî îêàðàêòåðèñàí ñàìî
£îâàäèí, è äà ñå ó œåãîâîì ãîâîðó ìîæå ïðåïîçíàòè, äàêàêî êàðèêèðàí, òè-
ïè÷àí áîñàíñêè òðãîâàö. Ïîìèœàëè ñìî âåž òóðöèçìå êî¼è óêàçó¼ó íà œåãî-
âî ïîðåêëî, àëè äî ïðàâîã èçðàæà¼à îâàêàâ âèä ãîâîðà äîëàçè ó òðåíóöèìà
êàäà ¼å £îâàäèí óçáóåí, îãîð÷åí è èçëîæåí âåðáàëíîì è ôèçè÷êîì òåðîðó.
Òèïè÷íà çà Òóäèøåâèžåâ íà÷èí ïðåâîåœà ¼åñòå £îâàäèíîâà æàëîïî¼êà èç
òðåžå ñöåíå ïðâîãà ÷èíà, êî¼à âðâè îä ðå÷öè, óçâèêà, ïîøòàïàëèöà êàðàêòå-
ðèñòè÷íèõ çà ãîâîð ïðîñòîã ïóêà èç äóáðîâà÷êîãà áëèæåã è äàšåã îêðóæå-
œà. Áðàíåžè ñå îä íåêèõ íàñðòšèâàöà (êî¼è îñòà¼ó âàí âèäîêðóãà ãëåäàëàöà),
£îâàäèí óçâèêó¼å: „Áðå, šóäè, ïîìàãà’, øòà îâî áèâà? Øòî âè ¼å, øòà ëè ñòå
óïàçèëè? Âðàã óçî è îâàêó ïîãàí îä ãðàäà; áóäàëàñò è ãðàä è êî ó œåìó ñïà-
22
Ïðè òîìå, Òóäèøåâèž ¼å î÷èãëåäíî õòåî äà ñå íàðóãà äâî¼èöè òàäàøœèõ äóáðîâà÷-
êèõ ëåêàðà, Òîìè Áîãàøèíîâèžó è Ìàðêó Ôëîðè¼ó, íà ÷è¼è ñóêîá àëóäèðà è ó êîìåäè¼è Šó-
áàâ ëè¼å÷íèê. Î Áîãàøèíîâèžó è Ôëîðè¼ó îïøèðíè¼å âèäåòè: Risto Jeremiæ, Jorjo Tadiæ, Pri-
lozi za istoriju zdravstvene kulture starog Dubrovnika II, Beograd, 1939, 73–75; Miroslav Pantiæ,
Dubrovaèki lekari-književnici iz XVIII veka, Acta Historica medicinae pharmaciae veterinae, IX,
1–2, 1969, 27–32.
23
Îâó Ìîëè¼åðâó ñêëîíîñò äà èç îäðååíîã êàðàêòåðà „èçâó÷å“ ñàìî ãëàâíå è èçðàçèòå
öðòå è îíäà íà œèìà ãðàäè ëèê, óî÷èëà ¼å Àí Èáåðñôåëä ïèøóžè î Äîí Æóàíó. Annie Übers-
feld, Dom Juan et le noble vieillard, Europe, XLIV, 441–442, 1966, 59–67.
 ÄÂÀ ÑÐÏÑÊÀ ÏÐÅÂÎÄÀ £ÅÄÍÅ ÌÎËÈ£ÅÐÎÂÅ ÊÎÌÅÄȣŠ129

âà! Íå ìîðå ÷îåê äà ïîñòóïè, øòî ñå îäàñâóä íå îêóïå îêî œåãà œåêàêâå
õàëå, òåð ãà çàâèðó¼ó è ñòàíó ñå ìàñêàðèò è òàìàøèò œèìå. Áðå, ÷ó¼òå ìå,
ìàíèòè, íå äðšà¼òå, âåž ðàäèòå î ñâîì ïîñëó, à ïóñòèòå äà šóäè ìèðíî ïðî-
ëàçå, íè ñå ñìè¼å¼òå ïîøòåíó ÷îâ¼åêó ó îáðàç. Äî ìî¼å äóøå, íåê ìè îñêóáó
áðêîâå êà íè¼åäíîì ÷îåêó àêî íå íàòîâàðèì ãîëåìî ïðâîãà êîãà óãëåäàì äà
ìè ñå ñìè¼å è öè¼åðè çóáå.“24 Âèíàâåð ¼å çíàòíî âåðíè¼å ïðåâåî îâó ðåïëèêó,
è ¼åäèíó èçìåíó äîçâîëèî ñåáè êàäà ¼å ó ïèòàœó èçðàç: „les badauds“, êî¼è ¼å
ó œåãà ïîñòàî „ïðîäàâöè ïðàçíèõ ç¼àëà“. Òóäèøåâèž, ïàê, ìíîãî ¼å ñëîáîä-
íè¼è, è œåãîâ £îâàäèí ìíîãî èçðàæåíè¼è è ñî÷íè¼è ó ñâîì êàðàêòåðèñàœó
äîêîíèõ è îáåñíèõ Äóáðîâ÷àíà. „Áóäàëàñò“ ¼å „è ãðàä è êî ó œåìó ñïàâà“
(„les sottes gens qui y sont“), „les nigauds“ ïîñòà¼ó „õàëå“, êî¼å ñå êîä Òóäèøå-
âèžà íå ñàìî „ñìå¼ó“, êàî êîä Ìîëè¼åðà, âåž ñå „ìàñêàðå è òàìàøå“. „Les
badauds“ ñó „ìàíèòè“, à çàêëåòâà £îâàäèíîâà ¼å ìíîãî ¼à÷à. Óìåñòî ñàìî äà
êàæå: „íåêà ìå àâî îäíåñå“, îí óçâèêó¼å: „Äî ìî¼å äóøå, íåê ìè îñêóáó
áðêîâå êà íè¼åäíîì ÷îåêó“. Óç òî, ñâå îíå Ïóðñîœàêîâå íåîäðååíå óçâèêå
Òóäèøåâèž ¼å çàìåíèî òèïè÷íîì óçðå÷èöîì òóðñêîãà ïîñòàœà: „áðå“!
Ó èñòî¼ ñöåíè, õâàëåžè ñå ñâî¼èì îäåëîì ïðåä Çáðèãàíè¼åì, Ïóðñîœàê
êîä Ìîëè¼åðà ñàñâèì ¼åäíîñòàâíî âåëè: „...l’habit est propre et riche, et il fera
du bruit ici.“25 Êîëèêî áîãàòè¼å, è óòîëèêî êîìè÷íè¼å, çâó÷è £îâàäèíîâî ñàìî-
õâàëèñàœå ó Òóäèøåâèžåâîì ïðåâîäó, îáî¼åíî óçðå÷èöàìà, òóðöèçìèìa è
ëîêàëèçìèìà: „Îâè ñàì óðàê ñêðî¼èî áàø êàä ñàì ñå õîòèî óïóòèò íà îâó
ñòðàíó. Ñòàí, òå ïàçè íó, îâî ¼å ôèíà íàôà áîñàíñêà, íè¼å ¼å áîšå óñðåä Ñà-
ðà¼åâà;26 äàî ñàì çà œó ïåòíàåñ öåêèíà çëàòíè¼åõ è ìà¼ñòîð êî¼è ìè ¼å ñàñòà-
âèî ïîêëàœô ìè ¼å ïåò ôà¼äå äà ìó ¼å àëèâåðèøåì, âåž íå õòè¼àõ, åð ¼å äîèñòî
ëè¼åïà, à è îâäå ÷óõ äà âðëî áåãåíèøó îâó îä¼åžó; èìàò žå øòà ïàçèò.“
Óîñòàëîì, ïðè ñàìîì êðà¼ó äðóãîãà ÷èíà, ó äåñåòî¼ ñöåíè, Òóäèøåâèž
äà¼å £îâàäèíó äà ñàì ðàç¼àñíè ñâî¼ó ëåêñèêó, è ñâî¼ íà÷èí ãîâîðà; òàêî è
ñàì ïðåâîäèëàö âðëî óáåäšèâî, à èìïëèöèòíî, êðîç óñòà ñâîã ¼óíàêà,
„îïðàâäàâà“ ñâî¼ó ïàðàôðàçó Ìîëè¼åðà. Íàèìå, äîê ñå Ïóðñîœàê èçâåøòèî
ó ãîâîðó „÷èòà¼óžè ðîìàíå“ („Ce sont quelques mots que j’ai retenus en lisant
les romans“), äîòëå ¼å £îâàäèí ñâî¼å „çíàœå“ ïîöðïèî èç ñàñâèì äðóãèõ èç-
âîðà: „Îâî ñó ðè¼å÷è ñ êî¼è¼åì ñå ìè ñëóæèìî ó íàøåì âèëà¼åòó, òåð ìè
îñòàøå ó ïàìåòè, è êî¼å íàó÷èõ ãîâîðåžè ìåó íàìè ïî Áîñíè è Õåðöåãî-
âèíè.“

24
Ó îðèãèíàëó îâî ìåñòî ãëàñè: „Hé bien, quoi? Qu’-est-ce? Qu’ y a-t-il? Au diantre soit
la sotte ville, et les sottes gens qui y sont! Ne pouvoir faire un pas trouver des nigauds qui vous
regerdent et se mettent à rire! Eh! Messieurs les badauds, faites vos affaires, et laissez passer les
personnes sans leur rire au nez. Je me donne au diable, si je ne baille un coup de poing au premier
que je verrai rire.“
25
Ó Âèíàâåðîâîì ïðåâîäó: „Îäåëî ìè ¼å ãèçäàâî è áîãàòî, èìà îâäå äà íàïðàâè ëîì!“
26
Ó Òóäèøåâèžåâîì ïðåâîäó £îâàäèí ñòàëíî Ñàðà¼åâî ïðîòèâñòàâšà Äóáðîâíèêó, è
ìíîãî ÷åøžå èñòè÷å ñâî¼ ïîíîñ øòî ïîòè÷å èç Ñàðà¼åâà, íåãî øòî ñå Ìîëè¼åðîâ Ïóðîñœàê
ïîçèâà íà Ëèìîæ. Òóäèøåâèž ¼å äîáðî çíàî íà êî¼è íà÷èí ìîæå äà èçàçîâå ñìåõ îõîëèõ
Äóáðîâ÷àíà, çà êî¼å ¼å œèõîâ Ãðàä ïðåäñòàâšàî öåíòàð ñâåòà.
130 ÁΣÀÍ €ÎЀÅÂȎ

Çà ðàçëèêó îä Òóäèøåâèžà, Âèíàâåð ¼å äîñëåäíè¼å ñëåäèî Ìîëè¼åðà, è

òàìî ãäå Ìîëè¼åðîâè ¼óíàöè ãîâîðå äè¼àëåêòàëíî, è Âèíàâåð ¼å çàäðæàî òó
ïîäåëó. Ïðè òîìå, íà¼ìàœå ñå òî îãëåäà ó ãîâîðó ãëàâíîãà ¼óíàêà, ¼åð ¼å îñíîâ-
íè âèä àíòàãîíèçìà Ìîëè¼åð çàìèñëèî êàî ñóêîá íà ðåëàöè¼è ïðîâèíöè¼à –
ìåòðîïîëà. Ãîâîð Ëèìîæàíà íè¼å ñå ó âåëèêî¼ ìåðè ëåêñè÷êè è ñåìàíòè÷êè
ðàçëèêîâàî îä ïàðèñêîã. Ðàçëèêå ñó òó ïðåâàñõîäíî ñòèëîãåíå. Ìåóòèì, Âè-
íàâåð ¼å óî÷èî ìîãóžíîñò êî¼ó ìó ¼å ïðóæèëî Ìîëè¼åðâî óâîåœå ëèêîâà
êî¼è ñå èçðàæàâà¼ó ñâî¼èì ïðåïîçíàòšèâèì äè¼àëåêòèìà. Òàêî êîä Ìîëè¼åðà
Ëèñåòà ãîâîðè ëàíãäî÷êèì äè¼àëåêòîì, êî¼è ñå îäëèêó¼å äîìèíàöè¼îì ãëàãî-
ëà è ñèðîâîøžó. Âèíàâåð ¼å êàî åêâèâàëåíò ïîíóäèî êà¼êàâñêî íàðå÷¼å. Òàêî
Ëèñåòèíå óâðåäå êî¼å óïóžó¼å ñâîì òîáîæœåì ìóæó, Ïóðñîœàêó, ó îðèãèíà-
ëó ãëàñå: „Ah! Tu es assy, et à la fy yeni te trobi aprés abé fait tant de passés.
Podes-tu, scélérat, podes-tu sousteni ma bisto?... Que te boli, infame! Tu fas sem-
blan de nou me pas counouysse, et nou rougisses pas, impudent que tu sios, tu ne
rougisses pas de me beyre?“ (II, 7). Èçóçåòíî êîìè÷íî, è ¼åçè÷êè ñâåæå, äåëó¼ó
îíå è ó Âèíàâåðîâîì ïðåâîäó: „Àõà, ñè òó. Ñòîïðàì ñàì òå íàøëà, ñàì ñå
ïîòåïàëà äîê ñàì òå íàøëà. Âðàæ¼è õàðìàê, áè òè ñìåë äà ìå ïîãëåäàø?...
Ê༠îžåø, áåäàê ¼åäàí! Äåëàø ñå êàê žîðàâ è ïðàâèø ñå õàðìàêîì äà áè ìå íå
âèäåë.“ Äðóãà æåíà êî¼ó ¼å âåøòè Çáðèãàíè óíà¼ìèî äà „ãëóìè“ Ïóðñîœàêî-
âó æåíó, Íåðèíà, ãîâîðè ïèêàðäñêèì äè¼àëåêòîì, íà øòà ¼å Âèíàâåð „ðåàãî-
âàî“ óâîäåžè ïðèçðåíñêî-òèìî÷êè äè¼àëåêàò.27 Òèìå ¼å ïîñòèãàî èñòî îíî
øòî è Ìîëè¼åð. Ëèñåòà è Íåðèíà, íàèìå, íå ðàçóìå¼ó ¼åäíà äðóãó, øòî ñå
ñëàæå ñà Çáðèãàíè¼åâîì èíòðèãîì, ¼åð ñå îí ïîòðóäèî äà œèõ äâå äåëà¼ó íå-
çàâèñíî ¼åäíà îä äðóãå: „Lucette: Et que boulés-bous dire, ambe bostre empa-
chomen, et bostro pendarié? Quaquel homo es bostre marit? Nérine: Qui, Mede-
me, et je sis sa femme. Lucette: Aquo es faus, aquos yeu que soun sa fenno; et se
deû estre pendut, aquo sera yeu que lou faray penda. Nérine: Je n’ entains mie che
baragouin-là.“ (II, 8). Êîä Âèíàâåðà: „Ëèñåòà: Ê༠âè âåëèòå äà ãà áóòå îáåñè-
ëè? Êàêøœè ¼å òî âàø ÷îâåê? Íåðèíà: Îâ༠¼å ìî¼ ìóæ? Ëèñåòà: £à, ¼à, ñàì
œåãîâà æåíà. Àêî ãà ìîðà¼ó îáåñèòè, ¼à áó ìó ïðâà øòðèêà ïîòåãëà îêî âðàòà!
Íåðèíà: Íè ìðâó íå ìîãó äà ðàçáåðåì îä òî òâî¼å ïðè÷àœå.“ Íà¼çàä, òàìî ãäå
ñå ó Ìîëè¼åðà ïî¼àâšó¼ó ñòðåëöè, à òî ñó áèëè ïëàžåíèöè, Øâà¼öàðöè, Âè-
íàâåð ¼å íàøàî çà ñõîäíî äà èõ ïðåäñòàâè êàî Öðíîãîðöå, ñ îáçèðîì íà ðàò-
íè÷êó òðàäèöè¼ó (III, 3). Äîñëåäíî òîìå, è œèõîâ ãîâîð ¼å çàïðàâî çåòñêî-
-¼óæíîñàíŸà÷êè äè¼àëåêàò, êî¼è ¼å óç òî îáîãàžåí äåñåòåðà÷êèì îáðòèìà èç
óñìåíå êœèæåâíîñòè („õà¼òå ñ íàìà, ëè¼åïà áàíèöå“, „äà ãëåäàìî äà ñå íà-
ãëåäàìî“, „ïëåìåíèòà ðîäà è êîšåíà“, „¼à žó œî¼çè äà îášóáèì ëèöå“). Îâèì
èíòåðâåíöè¼àìà, è îâàêâèì íà÷èíîì ïðåâîåœà, Âèíàâåð ¼å, ñåìàíòè÷êè ãëå-
äàíî, ó¼åäíà÷èî îäíîñ ðå÷è ïðåìà òçâ. ïðåäìåòó (ò¼. çíà÷åœå) è ïðåìà „íà÷è-

27
„Äî ãóøó ìè ¼å äîøëî! È÷ íå ìîãó âèøå äà äóâàì. Áðåçîáðàçàí ñè, áðå, äèáèäóñ
áðåçîáðàçàí! Íàòåðà ìå íà êð༠ñâåò! Ïðàâäî, êóäå ñè! Òî¼ æåíèäáà íåìà äà áóäå, òî¼ òè ¼à
êàçó¼åì. Îâ༠¼å ìî¼ ìóæ, à ¼à èìàì äà ãà îáåñèì êàêî ¼à çíàì.“ (II, 8).
 ÄÂÀ ÑÐÏÑÊÀ ÏÐÅÂÎÄÀ £ÅÄÍÅ ÌÎËÈ£ÅÐÎÂÅ ÊÎÌÅÄȣŠ131

íó ãëåäàœà íà ïðåäìåò“ (ò¼. ñìèñàî).28 Òàêî òåêñòóàëíè íèâî ïðåâîäà äîáè¼à

èçâåñíó ñåìàíòè÷êó àóòîíîìíîñò ó îäíîñó íà îðèãèíàë,29 øòî íà íèâîó ïðåä-
ñòàâå äîáè¼à ¼îø âåžó ðàçëèêîâíîñò, ïîøòî Âèíàâåð óî÷àâà äà „àïñòðàêòíè
ôðàíöóñêè ¼åçèê èäå ñà ìàœå ãåñòîâà è ìèìèêå, äîê êîíêðåòíè¼è ¼åçèê äè¼à-
ëåêòà èäå óç íàïîð ÷èòàâîã òåëà“.30 Îâî, ìåóòèì, âåž ñïàäà ó ïðîáëåì îäíî-
ñà ãëóìöà êàî òçâ. ìîäàëíîã ñóá¼åêòà (èëè ìîäèôèêàòîðà) ïðåìà ãëåäàîöó
êàî òçâ. èíäèðåêòíîì (èëè êîìïëåìåíòàðíîì) ïðèìàîöó. Äðóãèì ðå÷èìà, Ëè-
ñåòèíè è Íåðèíèíè ãåñòîâè íèñó òîëèêî óïóžåíè äèðåêòíîì îá¼åêòó íà ñöå-
íè, ò¼. Ïóðñîœàêó, êîëèêî ñó ñðà÷óíàòè íà åôåêòå íàìåœåíå ïóáëèöè.31

6.
Îíî øòî Òóäèøåâèžåâ ïðåâîä áèòíî îäâà¼à è îä Ìîëè¼åðîâîã îðèãèíà-
ëà è îä Âèíàâåðîâîã ïðåâîäà ¼åñó áðî¼íè ëîêàëèçìè êî¼å çàïàæàìî. Âèíàâå-
ðîâ ïðåâîä íå ïîçíà¼å ëîêàëèçîâàœå íà ïëàíó ñåìàíòèêå ìåñòà. Ëîêàëèçîâà-
œå ñå, äàêëå, âåçó¼å èñêšó÷èâî çà ãîâîð äðàìñêèõ ëèêîâà, è òó äîëàçè äî
ïðèìåòíîã íåñàãëàñ¼à. Àêî Ëèñåòà ãîâîðè êà¼êàâñêè, à Íåðèíà ïðèçðåíñêî-
-òèìî÷êè, îíäà œèõîâî ñìåøòàœå ó Ïàðèç íåìà èñòó êîíîòàòèâíó ðàâàí êàî
ñìåøòàœå Ïóðñîœàêà-Âåïðîâöà. Íàïðîñòî, èàêî ¼å åôåêàò ïðîâèíöè¼àëíîã
ãîâîðà ó èñòî¼ ôóíêöè¼è êàî è çáèâàœå ëàêðäè¼å ñà Ïóðñîœàêîì, íè¼å óñïî-
ñòàâšåí äîñëåäàí ïàðàëåëèçàì èçìåó îðèãèíàëà è ïðåâîäà. £åäíîñòàâíî, ó
Ïàðèçó ñå íå ìîæå ÷óòè êà¼êàâñêè, èëè ïðèçðåíñêî-òèìî÷êè ãîâîð! Òåæåžè
äà ñðïñêî¼ ïóáëèöè ïðèáëèæè Ìîëè¼åðîâ òåêñò, Âèíàâåð ¼å îäñòóïèî îä íà-
÷åëà äîñëåäíîñòè. Îí ¼å òî ÷èíèî è ó íåêèì äðóãèì ñâî¼èì ïðåâîäèìà. Ðå-
öèìî, ó Êëîøìåðëó ¼åäàí îä ¼óíàêà ïðåòè ïðîòèâíèöèìà ïèñîàðà äà žå äà èõ
„íàòàêíå íà îâ༠ìî¼ ïðàâîñëàâíè“, øòî ¼åñòå ïñîâêà êî¼à ¼å ó íàñ îäîìàžåíà,
è êî¼à ïî çíà÷åœó îäãîâàðà ïñîâêè îðèãèíàëà, àëè ¼å íàïðîñòî íåìîãóžà ó
ñâåòëó ÷èœåíèöå äà ¼å èçðè÷å êàòîëèê. Òàêîå, ó Äîæèâšà¼èìà äîáðîãà âî¼-
íèêà Øâå¼êà ãëàâíè ¼óíàê óïóžó¼å ïðåçðèâ èçðàç ñâî¼èì ñàãîâîðíèöèìà, êî-
¼è Âèíàâåð ïðåíîñè êàî: „Ïðö, Ìèëî¼êî!“, øòî ïî ñìèñëó ¼åñòå èñòî, àëè ¼å
òàêîå íåìîãóžå ó êîíòåêñòó íàðîäíîñòè ãëàâíîãà ¼óíàêà.
Îâàêâå ïðîáëåìå Òóäèøåâèž íè¼å èìàî, ¼åð ¼å ó ïîòïóíîñòè ëîêàëèçî-
âàî ðàäœó ó ñâîì ðîäíîì ãðàäó, Äóáðîâíèêó, ó êî¼è £îâàäèí ïðèñòèæå èç

28
Î ðàçëèêîâàœó èçìåó çíà÷åœà è ñìèñëà („Bedeutung und Sinn“), âèäåòè: Gottlob
Frege, Über Sinn und Bedeutung, Zeitschrift für Philosophie und philosophische Kritik, 100, 1892,
25–50.
29
Ó îíîì ñìèñëó êî¼è òî¼ ðàçëèöè ïðèäà¼å Å. Êîçåðèó. Âèäåòè: Eugenio Coseriu, Text-
linguistik. Eine Einführung, Gunter Narr Verlag, Tübingen, 82–84.
30
Reè, 13, 1995, 70.
31
Îâîìå ïðîáëåìó ïîñâåžåí ¼å çàìàøàí äåî Ãðåìàîâå ñåìèîòè÷êå òåîðè¼å. Âèäåòè î
òîìå: Ronald Schleifer, A. J. Greimas and the Nature of Meaning: Linguistics, Semiotics and
Discourse Theory, Croom Helm, London, 1987, 112–119; Miroslav Beker, Greimasov prilog su-
vremenoj semiotici, Umjetnost rijeèi, XXXII, 4, 1988, 341–342.
132 ÁΣÀÍ €ÎЀÅÂȎ

Ñàðà¼åâà.32 Ðóãà¼óžè ñå íàèâíîì è ïðèãëóïîì ïðîâèíèöè¼àëöó, ÷èìå ¼å ñëå-

äèî äóõ ñâîãà ãðàäà, àëè è äðàìñêó òðàäèöè¼ó ¼îø îä Ìàðèíà Äðæèžà è œå-
ãîâå Íîâåëå îä Ñòàíöà,33 Òóäèøåâèž ¼å îñòàâèî ñâåäî÷àíñòâî î ñïåöèôè÷-
íîñòèìà ñâîãà êðà¼à. È çàèñòà ¼å ñâàêè ïóòíèê êî¼è ¼å èç Áîñíå äîëàçèî ó
Äóáðîâíèê ìîðàî ïðîžè ïðåêî Áðãàòà, àëè íàì ¼å, çàõâàšó¼óžè Òóäèøåâèžó,
äàíàñ ïîçíàòî äà ¼å òàìî ïîñòî¼àëà ìåõàíà ó êî¼î¼ ñó ïóòíèöè ìîãëè äà ñå,
ïðå óëàñêà ó ãðàä, îäìîðå, îñâåæå è íåøòî ïî¼åäó. Î òîìå ñàçíà¼åìî èç Ìà-
ñêàðèšîâèõ ðå÷è óïóžåíèõ îíó: „Ãîñïàðó, âàø ¼å ÷îâî áëèçó è íå ìîæå
âåëå ñòàò çà äîž; ¼à ñàì ãà âèäèî ¼óòðîñ íà Áðãàòó êàä ñå ñ¼àõô è óšåçî ó
Ñàâèíîâèžà çà ðó÷àò.“ (I, 2). Èñòè ëîêàëèòåò, è èñòó êàôàíó, ïîìèœå è Êàòà,
êàäà ñå ëàæíî ïðåäñòàâšà êàî £îâàäèíîâà æåíà. Îíà ¼å, êàêî êàæå, ìîðàëà
„òð÷àò íèç Áðãàò ñâå ¼åäíè¼åì òè¼åêîì íåòîì ìè ðåêîøå äà ñè ñ¼àõô îíäè ó
Ñàâèíîâèžà... (II, 8).34 ×èòàâ äè¼àëîã Êàòå è £åëå, è œèõîâà òîáîæœà ïðåïèð-
êà îêî òîãà ÷è¼è ¼å £îâàäèí çàïðàâî ìóæ, îáèëó¼å ïîìèœàœåì ëîêàëèòåòà,
ïîïóò Áðãàòà, Æóïå, Øóìå è Ïîïîâà (II, 8).
Óîñòàëîì, è òàìî ãäå ñå êîä Ìîëè¼åðà ïî¼àâšó¼ó äâà Øâà¼öàðöà, ó Òó-
äèøåâèžà ñó òî äâà Áðãàžàíèíà êî¼è ¼åäâà ÷åêà¼ó äà âèäå £îâàäèíà êàêî âèñè,
íàðàâíî „íà Äàí÷àìà“, øòî ¼å áèëî ìåñòî ãäå ñå âðøèëà ñìðòíà êàçíà âåøà-
œåì: „À¼äå, õîä’ìî, ìà íåìî¼ìî, çäðàâî òè, õîäèò ïîä â¼åøàëà, ìîžåìî ãà è
îíäè ñ âðàòà îä Äàí÷à äîáðî ãëåäàò.“ (III, 3). Êîä Ìîëè¼åðà, ïàê, Øâà¼öàðöè
íàìåðàâà¼ó äà âåøàœå Ïóðñîœàêîâî ïîñìàòðà¼ó „ñà ïðîçîðà“. Èïàê, è Ìî-
ëè¼åð ¼å óïîòðåáèî îäðååíè ëîêàëèòåò, Êðåâ, ìåñòî ãäå ñó ó Ïàðèçó âåøàëè
îñóåíèêå.35 Òàêî ñå ó Òóäèøåâèžåâîì ïðåâîäó àôèðìèøó âàíòåêñòóàëíè,
èçâàíòåàòàðñêè, øòî žå ðåžè ðåàëíè îçíà÷èîöè, êî¼è, ìåóòèì, óâåðšèâî
ôóíêöèîíèøó, äîïðèíîñåžè óáåäšèâîñòè äðàìñêå ðàäœå. Ñàìèì òèì, ïîä-
ðó÷¼å ñìåøíîã, áóðëåñêíîã, ïðîøèðåíî ¼å ñà £îâàäèíîâîã ëèêà è íà îñòàëå
ëèêîâå èç äóáðîâà÷êîãà çàëåà – Áðãàžàíå, Æóïšàíå, ñòàíîâíèêå Øóìå è
Ïîïîâà. Òàêî ¼å Òóäèøåâèž, ïîñëóæèâøè ñå ¼åäíèì îä íà¼ñòàðè¼èõ åôåêàòà
çà èçàçèâàœå ñìåõà – êàðèêàòóðîì òèïîâà èç îäðååíå ñðåäèíå êî¼è ñå ñòèöà-
¼åì îêîëíîñòè íàó ó äðóãî¼, òóî¼ è íåïðè¼àòåšñêî¼ ñðåäèíè36 – èìàî îñèãó-
ðàí óñïåõ êîä äóáðîâà÷êå ïóáëèêå.

32
„Pariz je pretvoren u Dubrovnik (kao i inaèe u dubrovaèkim preradbama Molièrovih ko-
medija), a mjesto Limousina svud je Sarajevo i Bosna.“ T. Matiæ, Nav. delo, 153.
33
Èñòî, 154.
34
Íà èñòîì ìåñòó, Ìîëè¼åðîâà Íåðèíà ¼å ¼åäíîñòàâíî „òð÷àëà“ äà áè çàòåêëà Ïóðñî-
œàêà.
35
Âèíàâåð, ïàê, îâ༠ëîêàëèòåò çàìåœó¼å íåóòðàëíèì: „ñòðàòèøòå“.
36
£îø ¼å Áåí îíñîí îâàêàâ ñèæå âèäåî êàî íà¼ïîãîäíè¼è çà îñòâàðèâàœå õóìîðíîã
åôåêòà. Âèäåòè: Robert Escarpit, L’humour, Presses Universitaires de France, Paris, 1963, 22–
23.
 ÄÂÀ ÑÐÏÑÊÀ ÏÐÅÂÎÄÀ £ÅÄÍÅ ÌÎËÈ£ÅÐÎÂÅ ÊÎÌÅÄȣŠ133

7.
£åäàí îä íà¼âèäíè¼èõ äîêàçà î ïðèñóñòâó ëîêàëíå áî¼å ó ïðåâîäèìà Ìî-
ëè¼åðîâèõ êîìåäè¼à ¼åñó íàðîäíå ïîñëîâèöå. Èñòèíà, ó êîìåäè¼è Monsieur de
Pourceaugnac çíàòíî ¼å ìàœå ïîñëîâè÷íèõ ôðàçà è îáðòà íî ó äðóãèì Ìîëè-
¼åðîâèì êîìåäè¼àìà. Òàêî äà íè Òóäèøåâèž íè Âèíàâåð íèñó èìàëè òåøêîžå
äà äîñëîâíî ïðåâåäó Ïóðñîœàêîâó ôðàçó êàêî íå âåðó¼å íèêîìå è íå æåëè
„acheter chat en poche“, ò¼. äà „êóïó¼å ìà÷êó ó Ÿàêó“ (Âèíàâåð), èëè „ó ìè¼å-
õó“, êàêî òî, ïðåìà äóáðîâà÷êî¼ ïîñëîâèöè, ïðåâîäè Òóäèøåâèž (II, 6).37 Èïàê,
ó òðàãàœó çà íà¼áîšèì íà÷èíîì äà ñå ãëåäàîöó ïðåäñòàâè ñòàœå ñâåñòè è
ëîêàëíà áî¼à ó èçðàæàâàœó ¼óíàêâ, ìíîãî âèøå óñïåõà èìàî ¼å Ìàðèí Òóäè-
øåâèž. Òàêî ¼å îí îäëè÷íî ñõâàòèî ìåòàôîðè÷íå îáðòå ó àïîòåêàðîâî¼ ïî-
õâàëè ëåêàðñêå âåøòèíå ñâîã êîëåãå êî¼è, ïðèëèêîì äàâàœà ëåêà áîëåñíèêó,
íå æåëè äà èäå ó ñèòíèöå, èëè, ñëèêîâèòî ðå÷åíî, „chercher midi à quatorze
heures“ (I, 5). È Êðèñòî ñïè÷àð ó £îâàäèíó ñëóæè ñå èñòèì ñëèêîâèòèì ôðà-
çàìà, ñàìî øòî ó œåãîâî¼ âàðè¼àíòè ëåêàð íå æåëè „èñêàò äëàêå ïî ¼à¼ó“.
Äàêëå, êàä ¼å ó Ìîëè¼åðà íàëàçèî ïîñëîâèöó êî¼à íè¼å æèâåëà ó ñðïñêîì
íàðîäó, Òóäèøåâèž ¼ó ¼å çàìåœèâàî äîìàžîì, óâåëèêî ïîçíàòîì.38 Âèíàâåð
íè¼å íà îâàêî óñïåøàí íà÷èí ðåøàâàî ïðîáëåì ïðåâîåœà ñëè÷íèõ ôðàçà, ïà
ó œåãà íà îäíîñíîì ìåñòó, ëåêàð „íè¼å îä îíèõ êî¼è ñå ñêaœåðà¼ó ñà áîëåñòè-
ìà“, øòî ¼å ïðèëè÷íî ðîãîáàòàí, è íåóñïåøàí ïðåâîä ôðàíöóñêå ïîñëîâèöå
êî¼ó óïîòðåášàâà Ìîëè¼åð. £îø ìàœå ¼å, îíäà, Âèíàâåð îñåžàî ïîòðåáó äà
ñâî¼ ïðåâîä äîïóíè ïîñëîâè÷íèì îáðòèìà êàäà èõ ó Ìîëè¼åðà óîïøòå íåìà.
Òóäèøåâèž, ïàê, òî ¼å ðàäî ÷èíèî, ïà è íà ¼åäíîì ìåñòó ó £îâàäèíó. Ñèðîòè
£îâàäèí, êàäà ïîêóøàâà äà ñå îäáðàíè îä „áóðëè“ êî¼å ñå ñà œèì ÷èíå, æåëè
äà èñêàæå êîëèêî ¼å ëóêàâ, øòî ¼å îïåò ó ñóïðîòíîñòè ñà œåãîâîì íàèâíî-
øžó. Ò༠íåñêëàä ¼å ñèãóðíî èçàçèâàî ñìåõ è êîä äóáðîâà÷êèõ, êàî è êîä ôðàí-
öóñêèõ ãëåäàëàöà, àëè ñå ò༠ñìåõ äóáðîâà÷êå ïóáëèêå ïî¼à÷àâàî êàäà ¼å £îâà-
äèí, ïóí ñåáå, èçãîâàðàî: „Íè¼å íè £îâî ãîâåäà ïàñô“ (II, 6).39 Ó îâîì ñåãìåí-
òó ïðåâîäèëà÷êîã ðàäà, Òóäèøåâèž ¼å äàëåêî óñïåøíè¼è è ñëîáîäíè¼è îä Âè-
íàâåðà, øòî ¼å ìîæäà è ïîñëåäèöà œåãîâîã èñêóñòâà ó ïðåâîåœó âåëèêîã
áðî¼à Ìîëè¼åðîâèõ äðàìà.40

37
Ïîñëîâèöà ¼å çàáåëåæåíà êàî 1897. è 1902. ó èçäàœó: Ð. Danièiæ, Poslovice. U Zagre-
bu, 1871. Áåëåæè ¼å è Âóê ÊàðàŸèž: „Ìà÷êà ñå ó âðåžè íå êóïó¼å“ (Âóê, 2985). Ïðåìà: Âóê
Ñòåô. ÊàðàŸèž, Ñðïñêå íàðîäíå ïîñëîâèöå (ïðèðåäèî Ìèðîñëàâ Ïàíòèž), Ïðîñâåòà, Áåî-
ãðàä, 1965.
38
Òàêî ¼å è îâà ïîñëîâèöà æèâåëà ó Äóáðîâíèêó è îêîëèíè: „Èñêàò äëàêó ó ¼à¼ó“ (Dan.,
11981), àëè è øèðå, ïà ¼å Âóê áåëåæè ó îáëèêó: „Òðàæè ó ¼à¼åòó äëàêó“ (Âóê, 5639).
39
Îâàêâå ïîñëîâèöå íåìà ó çáîðíèöèìà, à íà¼ïðèáëèæíè¼å ñó, ïî çíà÷åœó, îíå êî¼å
áåëåæè Àëòåñòè: „Íè¼åñàì òðàâó ïàñô“ (158) è: „Íè¼åñàì ó ãîðè ðàñòô“ (193). Ðóêîïèñ Èâà-
íà Àíòåñòè¼à êî¼è ñå íàëàçè ó Áîãèøèžåâî¼ áèáëèîòåöè ó Öàâòàòó (Kutija III, 21), óñòóïèî
íàì ¼å çà ðàä àêàäåìèê Ìèðîñëàâ Ïàíòèž, íà ÷åìó ìó çàõâàšó¼åìî.
40
Î òîìå êàêî ¼å Òóäèøåâèž, óïîòðåáîì íàðîäíèõ ïîñëîâèöà, îáîãàòèî ñâî¼å ïðåâîäå
Ìîëè¼åðà, âèäåòè: Áî¼àí €îðåâèž, íàâ. äåëî, 161–173.
134 ÁΣÀÍ €ÎЀÅÂȎ

8.
È ïîðåä ñâèõ íè¼àíñè è ðàçëèêà êî¼å ñå çàïàæà¼ó ó äâà ñðïñêà ïðåâîäà
Ìîëè¼åðîâå êîìåäè¼å Ãîñïîäèí Ïóðñîœàê – ðàçëèêà êî¼å ïîòè÷ó âèøå îä îíîãà
øòî . Ñò¼óàðä çîâå „ëèíè¼îì êóëòóðíå ïðîìåíå“,41 ïðèðîäíå êàäà ñå èìà ó
âèäó äà îâà äâà ïðåâîäà äåëè íå ñàìî äâà âåêà, âåž è àìáè¼åíò è ñðåäèíà ó
êî¼èìà ñó íàñòà¼àëè – îïåò ñå ìîæå çàêšó÷èòè äà ñó îáà ïðåâîäà èçóçåòíî
óñïåëà, òå äà ñó ïðåðàñëà îñíîâíó èíòåíöè¼ó, ïîñòàâøè, ó ñâàêîì ñìèñëó,
ïðåðàäå Ìîëè¼åðîâîã îðèãèíàëà. Àêî ïîòðàæèìî îíó óíóòðàøœó çàêîíè-
òîñò êî¼à ¼å Òóäèøåâèžåâîì è Âèíàâåðîâîì ïðåâîäó îìîãóžèëà äà ñå âèíó
èçíàä ïóêå òðàíñëèòåðàöè¼å, îíäà ìîæåìî çàêšó÷èòè äà ñó îáà ïðåâîäèîöà
îòèøëà äàšå îä ïóêîã ïðåíîøåœà çíà÷åœà êî¼å íóäå ñåìàíòåìè îðèãèíàëà,
è äà ñó ðàçîòêðèëè ìíîãî øèðè ñàäðæ༠êî¼å ðå÷è îðèãèíàëà ïîñåäó¼ó, ñòà-
âšåíå ó êîíêðåòíå âåðáàëíî-ñåìàíòè÷êå ñêëîïîâå. Àêî ñå ñëîæèìî äà ðå÷
„ïîñ¼åäó¼å çíà÷åœå êî¼å ñå îäíîñè íà ¼åäíî èìå, ðàäœó èëè ïðîöåñ“, îíäà ñå
èñòî òàêî ìîðàìî ñëîæèòè è äà ¼å òî „ñàìî ìàëåí äèî îíîãà øòî ðè¼å÷ ó ñåáè
ñàäðæàâà... œåíà ñïîñîáíîñò åíåêñè¼å ïðîñòèðå ñå çàïðàâî íà ñâå îíî çà øòî
¼å [òà ðå÷; ïðèì. Á. €.] îäðååíà.“42 Òàêî ñó Òóäèøåâèžåâ è Âèíàâåðîâ ïðå-
âîä îñòàëè îòâîðåíè çà ðàçíîâðñíå ìîäàëèòåòå óïîòðåáå îäðååíèõ ðå÷è è
ñèíòàãìè, øòî ¼å œèõîâèì ïðåâîäèìà äàëî êàðàêòåð îðèãèíàëíå òðàíñôîð-
ìàöè¼å îðèãèíàëà. À òî ¼å íåøòî íà¼âèøå äî ÷åãà ñå ó îâàêâî¼ âðñòè ïîñëà
ìîæå äîñåãíóòè.

Bojan Ðorðeviæ

TWO SERBIAN TRANSLATIONS OF A COMEDY BY MOLIÈRE

Summary

This text discusses theoretical problems of translating and reworking an original literary
text. Two Serbian translations of Molière’s comedy were chosen as a basis for examination of the
problems that have emerged from this topic (fidelity to the original, semantic synonymy, localisation
of the plot and the situations and naming of the characters). The translations were created by the
nobleman Marin Tudiševiæ from Dubrovnik (who changed the title to Jovadin), in the first half of
the XVIII century, and by Stanislav Vinaver in 1955. By a comparative analysis of these two
translations, one can reach the conclusion that both Tudiševiæ and Vinaver went further than mere
transliteration and arrived to a transformation of the original, which means their respective works
are remakes of Molière’s comedy.

41
Džulijan Stjuard, Teorija kulturne promene, BIGZ, Beograd, 1981, 11–13.
42
Gustave Guillaume, Principi teorijske lingvistike, Globus, Zagreb, 1988, 123.
 IL PATRIARCA FOZIO E L’ARCIVESCOVO SAVA NEMANJA NELLA VISIONE... 135

UDK

FRANCESCO SAVERIO PERILLO (Áàðè)

Il patriarca Fozio e l’arcivescovo Sava Nemanja

nella visione di Andrija Kaèiæ Miošiæ

ABSTRACT: Il Razgovor ugodni naroda slovinskoga del francescano Andrija

Kaèiæ Miošiæ rimane nella storia della cultura croata come l’opera letteraria che
dalla seconda metà del Settecento alla fine dell’Ottocento trovò il più vasto pubbli-
co di lettori.
Provetto predicatore, disponibile a colloquiare con l’umile gente della sua
nazione, ma ugualmente abile nelle sottigliezze del ragionamento teologico, l’auto-
re non tace sulle questioni religiose che affioravano nella coscienza dei conterra-
nei e le affronta con l’intento di concorrere alla riconciliazione tra i cattolici e gli
ortodossi. Nella sua opera attacca il patriarca Fozio, unico responsabile dello sci-
sma del mondo cristiano, ed esalta la figura di Sava Nemanja, simbolo di aggre-
gazione e unitarietà per le genti di tutte le terre slave.
PAROLE-CHIAVE: Letteratura, Croazia, Kaèiæ Miošiæ, Razgovor ugodni na-
roda slovinskoga, Sava Nemanja, Fotius, Cattolicèsimo, Ortodossia.

Nell’afflato epico del Razgovor ugodni naroda slovinskoga (Venezia, 1756

e, seconda edizione, 1760) e nella prosa storicizzante della Korabljica Pisma Sve-
toga (Venezia, 1760) il francescano dalmata Andrija Kaèiæ Miošiæ, di cui si ricor-
da proprio quest’anno il terzo centenario della nascita, tocca a più riprese una
questione prossima alla sensibilità e alla coscienza dei suoi lettori e ascoltatori, i
rapporti tra la Slavia cattolica e quella ortodossa. Fedele a una costante opera di
divulgazione culturale, che gli veniva da precise direttive della Chiesa latina e da
congeneri iniziative di colleghi di lingua slava, lo scrittore abbandona il terreno
delle disquisizioni teologiche e presenta con icastica vivacità la contrapposizione
tra il patriarcato di Costantinopoli e il papato di Roma.
Il francescano di Brist si vanta di appartenere a una collettività religiosa che
nella Slavia del sud non era mai addivenuta a compromessi con l’oppressore otto-
mano, ma, nel contempo, si accosta con apertura di mente e di cuore ai connazio-
nali dell’altra confessione, che su un fronte idealmente unito si erano battuti con
indomito coraggio contro il secolare nemico ottomano. Un elevato senso patriot-
tico anima e potenzia la narrazione storica del Razgovor ugodni […], che illustra
l’azione politica e militare dei sovrani „slavni oliti slovinski“, serbi e croati senza
distinzione, ed esalta il valore dei reggenti della „vitežka Bulgarija“, gli uni e gli
altri accomunati nei disegni di un superiore destino storico.
136 FRANCESCO SAVERIO PERILLO

Per questa particolare problematica l’opera kaciciana appare tributaria di

storiografi e pubblicisti che avevano anticipato in maniera inconscia o accolto
con scoperta adesione i principi ispiratori della corrente panslavistica, filone fe-
condo di speculazioni teoriche già per gli umanisti delle terre dalmate, ma ancora
più fervido di realizzazioni nella storiografia barocca di area croata e serba. La
suggestione di quell’ideologia compenetra le pagine delle due opere di Kaèiæ,
nutrite in profondità dal pensiero di autori come Mauro Orbini (Mavar Orbini) o
Pavao Ritter Vitezoviæ. Dalla vasta trattazione del Regno de gli Slavi hoggi cor-
rottamente detti Schiavoni (Pesaro, 1601) lo scrittore francescano trae copioso
materiale e, anzitutto, lo stimolo a quella visione d’insieme del mondo slavo che
trova la più completa espressione in un canto, la Poskoènica, koja se može u kolu
pivati, vera e propria dichiarazione di fede nazionale intessuta sui contenuti di un
esaltante falso storico, quel privilegio che lo ‘slavo’ Alessandro Magno avrebbe
per testamento concesso alle genti della sua gloriosa etnia.1
Lo storico di Segna (Senja), vicino agli ambienti culturali serbi,2 aveva negli
ultimi anni di vita ampliato l’orizzonte delle ricerche proprio a quel versante della
Slavia meridionale, e Kaèiæ ne condivide l’indirizzo quando rielabora la medesi-
ma materia, circoscrivendola nell’identico arco temporale, dall’epoca dei Nema-
nja al governo degli ultimi Brankoviæ. Entrambi gli scrittori si interessano di sto-
ria ecclesiastica: Vitezoviæ analizza l’organizzazione della Chiesa cattolica e di
quella ortodossa in terra slava;3 divisa di trattare la biografia di varie personalità
della vita religiosa di Serbia, presuli o santi, di cui in margine al foglio 234 del
manoscritto Indigetes Illyricani sive vitæ Sanctorum Illyricorum annota alcuni
nomi („Sava. Arsenie. Nicodem. Daniel arcibiskupi“).4
A sua volta, Kaèiæ redige un elenco di santi, beati, servi di Dio e pontefici
usciti dal seno del popolo slavo5; biasima l’attività deleteria degli eretici ed elogia
quanti si levarono in difesa della dottrina cristiana dai primi tempi della Chiesa
fino al secolo XVII. Come per gli eventi politici l’autore del Razgovor ugodni
[…] fondava la narrazione su dati di cronisti e storiografi, integrandoli con inda-
gini di archivio o con l’audizione di testimoni oculari, così per le vicende ecclesi-
astiche attinge ai risultati delle ricerche di vari scrittori, compiendo anche in que-
sto campo un’intelligente opera di volgarizzazione destinata a trovare eco pro-
fonda tra la semplice gente della nazione slava.
1
F. S. PERILLO, Storia e folclore, in IDEM, Rinnovamento e tradizione. Tre studi su Kaèiæ,
Fasano di Puglia, Schena Editore, 1984, pp. 47-49.
2
Consigliere giuridico della sede metropolitica ortodossa di Sremski Karlovci, Vitezoviæ
durante la redazione della Serbia illustrata si mantenne in assidua corrispondenza con il vescovo
Hristofor Mitroviæ che ne avrebbe dovuto curare la stampa (cfr. M. PAVIÆ, Istorija srpske književ-
nosti baroknog doba, Belgrado, Nolit, 1970, p. 54).
3
Per l’opera edita e inedita di Vitezoviæ ancora ricca di dati e indicazioni è l’ormai classi-
ca monografia V. KLAIÆ, Život i djela Pavla Rittera Vitezoviæa, Zagabria, Matica hrvatska, 1914.
4
Ibid., p. 209.
5
Va da sé che nell’enumerazione siano presenti figure del tutto estranee all’area slava, e
però ricomprese nell’ambito territoriale ‘illirico’ che, nella visione dei panslavisti, la inglobava.
 IL PATRIARCA FOZIO E L’ARCIVESCOVO SAVA NEMANJA NELLA VISIONE... 137

Lo scrittore dalmata si ripropone una duplice finalità, portare un duro attac-

co contro gli scismatici greci ed esprimere, insieme, aperta comprensione per i
fratelli slavi che, seguendone la mendace predicazione, erano caduti nell’errore.6
Questa discriminazione non soltanto si rivelava funzionale ai disegni di riconcili-
azione promossi dal papato, ma appariva in piena sintonia con l’accorta politica
religiosa della Serenissima, che affrontava con larghezza di vedute le esigenze
culturali e spirituali dei sudditi ‘slavo-serbi’ e che talvolta non esitava per tal
motivo a respingere le pretese delle gerarchie cattoliche.7 Separare il destino de-
gli ortodossi slavi da quello dei greci, i superbi promotori dello scisma, risponde-
va, poi, ai sentimenti più profondi del frate scrittore, che nelle peregrinazioni
sulla costa dalmata e all’interno dei Balcani aveva conosciuto e vissuto gli effetti
delle divisioni tra fratelli della stessa etnia, sebbene non li considerasse tali da
incrinare la compattezza del mondo slavo. E, d’altra parte, la gente dei Kaèiæ, alla
quale il francescano era orgoglioso di risalire, avrebbe al principio professato,
secondo un’ipotesi che merita conferma,8 la fede greca, frazionandosi poi in dis-
tinti nuclei che riconoscevano tutti come patrono san Giovanni, celebrato da cia-
scuno secondo la propria prassi liturgica:
Sve kuæe od ovogà plemena drže svetoga Ivana za svoga branitelja, ma raz-
lièito: jer ovì ù gornjem Primorju slave ga rišæanskù sjutradàn po latinskom Vodo-
krstju ù koji dàn dolazi rišæanski Iván dàn, a onì ù donjem Primorju slave ga na
latinskù po našemu Božiæu (RU, p. 434).9
Accanto a tante famiglie di fede cattolica che si erano illustrate per gli atti di
valore nella lotta contro il turco, l’autore del Razgovor ugodni […] canta quella
bosniaca dei Ljubibratiæ che aveva dato alla Chiesa d’Oriente monaci, sacerdoti,
prelati e teologi:
Od ovogà roda gospodskoga,
na oružju vazda junaèkoga,
vladike su vazda izlazili
i duovni vladaoci bili,

od istoène crkve bogoslovci,

sveæenici i duovni oci,
igumani i arkimandrite, –
tò poznaje i malano dite (RU, p. 430);

6
Proprio alla loro esiziale azione andava imputata la rovina spirituale degli slavi caduti „ù
mnogà pomanjkanja grèkà virujuæi u razlièità bajanja i gàtanja“ (Djela Andrije Kaèiæa Miošiæa.
Knjiga prva: Razgovor ugodni, a cura di T. Matiæ, Stari pisci hrvatski XXVII, Zagabria, JAZU,
1942, p. 262; d’ora innanzi, RU).
7
G. PRAGA, Storia della Dalmazia, Padova, Cedam, 19543, pp. 197-198.
8
D. ŽIVALJEVIÈ, Andrija Kaèiæ Miošiæ – Slovinski pesnik, „Ljetopis Matice srpske“, 1892-
1893, 171-174, p. 5.
9
Cfr. anche Djela Andrije Kaèiæa Miošiæa. Knjiga druga: Korabljica, a cura di T. Matiæ,
Stari pisci hrvatski 28, Zagabria, JAZU, 1964, nuova edizione, p. 303.
138 FRANCESCO SAVERIO PERILLO

si preoccupa di sottolineare al lettore i rapporti stretti che Stefan Uroš II Milutin,

munifico edificatore di monasteri ortodossi in terra serba, aveva mantenuto con il
mondo cattolico, come testimonia l’altare donato alla basilica di San Nicola a
Bari;10 cura le relazioni con alte personalità del mondo ortodosso, tanto che avrebbe
inviato a Grigorij Potëmkin, il potente favorito di Caterina II, una copia del can-
zoniere, trascritta di proprio pugno e con una dedica nel più puro stile della crea-
zione orale:
Pismu piva vila glasovita
Od viteza puno ponosita,
A u pismi pripjeva Kneza
Od Rusije na glasu viteza,
Da ti ga je, veli, pogledati,
Ne bi se mogao nagledati.11
Non ci sentiamo, pertanto, di condividere le posizioni di Nikola Banaševiè
che vedeva nel francescano dalmata un intransigente paladino della sede romana,
soltanto strumentalmente disposto al colloquio con gli ortodossi slavi,12 perché, a
nostro avviso, l’atteggiamento benevolo nei confronti dei fratelli dell’altra con-
fessione religiosa era dettato dall’ardente patriottismo e dalla piena accettazione
di un’idea, quella della mitica unità di tutte le genti slave, di cui si fa portavoce
con la prosa e i versi dell’opera maggiore.
Gli strali polemici di Kaèiæ sono rivolti anzitutto contro Fozio, considerato
il primo ed emblematico responsabile dello scisma, alla cui perversa azione anda-
va addebitata la frammentazione storica, culturale e religiosa del mondo slavo.
Questa tesi, avanzata di buon’ora dalla pubblicistica cattolica, era stata per la
prima volta esposta nel Trattato contro i greci che alcuni frati domenicani di Co-
stantinopoli avevano redatto nel 1252, scagionando, in certo modo, Michele Ce-
rulario, colpevole soltanto di essersi posto sulla scia del suo antico predecessore
sul soglio patriarcale.13 E tale linea aveva trovato accoglienza nella storiografia
ecclesiastica di parte cattolica, sostenuta sovente da studiosi che si accostavano al
problema ignorandone le coordinate reali o, in ogni caso, fondandosi su tesi par-
tigiane.
Una svolta si verifica nella seconda metà del XVI secolo, quando storiografi
e polemisti cattolici e protestanti riesaminano l’azione di Fozio alla luce di nuove

10
Kaèiæ riporta, nell’originale latino e nella traduzione croata, l’iscrizione che il sovrano
volle che si incidesse sul marmo del devoto dono (RU, p. 177).
11
Cit. in M. MIRKOVIÆ, O smislu i sadržaju narodnog preporoda u Istri, in Hrvatski narodni
preporod u Dalmaciji i Istri, Zagabria, Matica hrvatska, 1969, p. 287. Forti dubbi, tuttavia, riman-
gono, e non solo sul destinatario della copia, visto che Potëmkin in quegli anni era ancora studente
(nel 1760 sarà espulso dall’università) e che soltanto dopo il 1762 si era in qualche modo distinto,
partecipando al colpo di stato che aveva portato al trono Caterina II.
12
N. BANAŠEVIÈ, Andrija Kaèiæ Miošiæ: son orientation idéologique et politique, in IDEM,
Études d’histoire littéraire et de littérature comparée, Belgrado, ICS, 1975, pp. 51-58.
13
F. DVORNIK, Lo scisma di Fozio, Roma, Edizioni Paoline, 1953, p. 393.
 IL PATRIARCA FOZIO E L’ARCIVESCOVO SAVA NEMANJA NELLA VISIONE... 139

esigenze e prospettive. Il protestante istriano Mattia Flacio Illirico (Matija Vlaèiæ

e, latinamente, Matthias Flacius Illyricus), sostenitore di una linea rigida e aliena
da ogni accomodamento, ideò e diresse la monumentale Ecclesiastica istoria […],
apparsa in tredici volumi a Basilea dal 1559 al 1574. Il suo ardore apologetico
antiromano, che si manifesta decisamente nel campo storico-teologico, comporta
una radicale revisione di precedenti giudizi e valutazioni: l’attività di Fozio assur-
ge a simbolo della giusta opposizione alle pretese e ai misfatti del papato, quasi
avesse in certo senso preannunciato le posizioni dei riformatori protestanti.
In risposta alle conclusioni di Flacio e dei centuriatori di Magdeburgo il
cardinale Cesare Baronio si fece promotore degli Annales ecclesiastici […], in
cui l’animosità verso l’antico patriarca tocca l’acme, nutrita da menzogne e ca-
lunnie attinte alla Vita del patriarca Ignazio di Niceta Paflagone, un testimone
interessato dei cruciali eventi del IX secolo.14 E però il suo giudizio, anche perché
compreso nel contesto di un’opera che era divenuta, a dispetto dei limiti di un’im-
postazione acritica e parziale, una pietra miliare della storiografia ecclesiastica
romana, contribuì a rinsaldare l’immagine di un Fozio unico responsabile dello
scisma.
Le conclusioni della ponderosa raccolta annalistica influenzarono il pensie-
ro cattolico e trovarono accoglienza anche negli scritti di volgarizzazione storica
e di edificazione spirituale fioriti in terra croata. Nello Cvit razgovora naroda i
jezika ilirièkoga aliti rvackoga (Venezia, 1747), che per l’orientamento ideologi-
co e la struttura narrativa precorre il canzoniere kaciciano, Filip Grabovac indica
a simbolo dello scisma Fozio e ne biasima con asprezza di toni l’operato:
880. Bi uèinjen papom Ivan Osmi, a cesarom Vasilija. Focio obadva privari i
metnu se na patrijarkat. Tako nama opet crkve radili i puk razcvili, ma što domalo
živi, jer ga Bog diže, a vrag odnese reèenoga Focija,15
mentre omette, nell’esposizione annalistica dei fatti storici, il 1054, l’anno in cui,
essendo patriarca di Costantinopoli Michele Cerulario, si era verificata la defini-
tiva rottura dell’unità delle Chiese.
Nella Korabljica […] Kaèiæ ribadisce la condanna del massimo propalatore
delle eresie del IX secolo:
Focio, patrijarka carigradski, koji se na silu uèini patrijarom, bacivši s pristo-
lja Injacija svetoga; od crkve se rimske odcipi i protiva njoj mnoga govori, pisa i
uèini, povukavši za sobom vas narod grèki i druge mnoge do dneva današnjega,16

14
Ne è esempio probante l’epiteto ingiurioso con cui è denominato il patriarca: Audisti
carnificinam ad destruendam Ecclesiam ab eunucho paratam, ut merito comparari possit persecu-
tio ista quibusvis aliis, sive a Schismaticis, vel ab haereticis, aut etiam a Gentilibus adversus
Ecclesiam excitatis (C. BARONIO, Annales ecclesiastici […] una cum critica historico-chronologi-
ca P. Antonii Pagi, Lucae, Typis Leonardi Venturini, 1743, p. 496).
15
F. GRABOVAC, Cvit razgovora naroda i jezika ilirièkoga aliti rvackoga, a cura di T. Matiæ,
Stari pisci hrvatski XXX, Zagabria, JAZU, 1951, p. 141.
16
Djela Andrije Kaèiæa. Knjiga druga: Korabljica, op. cit., p. 241.
140 FRANCESCO SAVERIO PERILLO

mentre un contemporaneo, il gesuita Antun Kanižliæ, si scaglia con virulenza

ancora maggiore contro il patriarca, vera cagione della discordia e dello scisma,
in uno scritto di edificazione morale e spirituale, Primoguæi i srdce nadvladajuæi
uzroci […] za ljubiti Isukrsta, pubblicato nel 1760:
Oèito je, nit se može zatajati, da je njihov æako, Focio, ili, kako ga oni zovu
Foka, koji na misto pravednoga S. Injacija, patrijarke carigradskoga iz svoje stolice
istiranoga, u šest dana reðen od Grgura sirakužanskoga skinuta i prokleta biskupa
patrijarka carigradski postade,17
e ne deplora l’azione in una vasta opera di polemica confessionale, Kamen
pravi smutnje velike, diretta alla confutazione delle tesi che il teologo ortodosso
Elia Meniate aveva esposto in ÐÝôñá óêáõäÜëïí (1752), suscitando immediate
reazioni nella pubblicistica cattolica. Giò nella parte introduttiva (Ulazak u iziski-
vanje kamena pravoga) il gesuita di Požega addita, pur senza nominarlo, il prota-
gonista del proprio argomentare:
Ja, ostavivši drugim sve prvanjih vrimenah smutnje, one samo, koja se okolo
godine osamsto šezdeset i sedme u Istoku užeže, i još dan današnji gori, kamen, ili
poèetak i uzrok u ovoj knjigi mojoj iziskivati odluèio jesam,18
sul quale esprime un giudizio di dura condanna, ripreso e accentuato in una can-
zone strutturata a mo’ di iscrizione sulla sua pietra tombale, che si apre con l’ap-
pello:
Stani, putnièe.
Pod ovim kamenom leži veæi kamen,
Focio kamen velike smutnje.
Roðen bi na rasutje Crkve ovi èlovik;
Ako li se još može zvati èlovik19
e che si conchiude con il malevolo avvertimento:
Putnièe!
Prikrsti se od ove nakaze i biži:
Da te ne otruje.20
Concordi, gli scrittori cattolici attribuivano alla ‘superbia’ dei greci il falli-
mento del concilio di Firenze – Ferrara, disperato tentativo di ripristinare l’unità
del cristianesimo, che sola avrebbe potuto scongiurare la caduta dell’impero bi-
zantino. Tale era la tesi di Grabovac („zaradi grèke nevirnosti i olosti izgubiše
cesarstvo niti æe ga veæ imati“),21 che il confratello francescano riprende in vari
17
A. KANIŽLIÆ, Primoguæi i srdce nadvladajuæi uzroci […] za ljubiti Isukrsta, Pritiskano u
Zagrebu, od Cajetana Franc. Härl, 1760, introduzione non numerata.
18
A. KANIŽLIÆ, Kamen pravi smutnje velike, u Osiku, Kod Ivanna Martina Divalta, 1780,
introduzione non numerata.
19
Ibid., p. 426.
20
Ibid., p. 428.
21
F. GRABOVAC, Cvit razgovora […], op. cit., p. 142.
 IL PATRIARCA FOZIO E L’ARCIVESCOVO SAVA NEMANJA NELLA VISIONE... 141

passi del Razgovor ugodni […] – in apertura del Govorenje od uzetja carigrad-
skoga, koja se zgodi na 1453:
Buduæ došlo vrime od Boga zabiliženo, ù koje odredio biše pedipsati holost
grèku, èini ganuti Memeda, opæenitoga neprijatelja protiva Grkom samo trista iljà-
dà po zemlji, a sto iljada po moru, kako piše Florijan Kampi, oli trista i pedeset
iljàdà, kako oæe Sagredo (RU, p. 336);
nella Pjesma od uzetja carigradskoga […]:
Ah, moj Bože, golene žalosti,
teške ti su grèke oholosti! (RU, p. 353)
e nell’ampia Pisma svrhu knjige […]22, con la consueta semplicità di stile, e però
con catechistica vivacità e colorita immediatezza. Qui, più che altrove, si palesa
l’abilità del predicatore – scrittore a captare l’attenzione e il consenso dell’udito-
rio con il rinvio a tangibili argomentazioni (i tesori profusi dalla Sede apostolica
per ripristinare l’unità delle Chiese) o con i riferimenti a esperienze di vita quoti-
diana, come l’accusa che gli ortodossi movevano ai cattolici di perdere la salute
dell’anima cibandosi di carne di animali immondi o uccisi in dispregio ai dettami
biblici:23
Nepošteno Latine psujete
Po svim mistim, kuda putujete:
„Latini æe izgubit duše
Jiduæ žabe i balave spuže“ (RU, p. 343).
Il richiamo a tale credenza non implica necessariamente che l’autore inten-
desse rampognare gli ortodossi del proprio paese, avendola egli rilevata e consi-
derata come attitudine generale dei fedeli della Chiesa greca. Inoltre, in accordo
con le esigenze divulgative e con i traguardi della riforma cattolica, che anche sul
piano espositivo e linguistico adottava ormai altri e più aggiornati strumenti, non
è da escludersi che lo scrittore abbia insistito su un episodio marginale del costu-
me religioso ortodosso per accostare, con accortezza oratoria, fatti locali e famili-
ari a disquisizioni di più elevato impegno, proponendosi di rendere concreto per il
proprio auditorio, nel quale prevalevano „težaci i èobani“, un discorso che avreb-
be toccato temi e questioni di notevole impegno.
Nella Pisma druga od Carigrada, nella quale sono felicemente contempera-
ti i moduli stilistici delle lamentazioni popolari e il vigore dell’invettiva chiesasti-
ca, Kaèiæ prepara, con un crescendo drammatico innescato dal sovrapporsi dei
sentimenti e delle riflessioni della deposta imperatrice caduta nelle mani dei tur-

22
Il titolo completo del canto recita „Pisma svrhu knjige, koju pisa cesar carigradski, ime-
nom Konstantin najposlidnji, papi Nikoli Petomu, i svrhu odgovora, koji dade reèenomu cesaru“.
23
Questa credenza, rilevata da Alberto Fortis nel Viaggio in Dalmazia, aveva fornito al
polemico Ivan Lovriæ lo spunto per un ennesimo attacco all’abate padovano (cfr. G. LOVRIC, Os-
servazioni sopra diversi pezzi del Viaggio in Dalmazia del signor Abate Alberto Fortis […], in
Venezia, presso Francesco Sansoni, 1776, p. 95).
142 FRANCESCO SAVERIO PERILLO

chi, un veemente attacco alla ‘oholost’ greca, condotto non già con il documenta-
to puntiglio storico-teologico della Pisma svrhu knjige […], ma con la plasticità
del raffronto tra la cruda sorte della prigioniera e la rovina di un impero che aveva
trascinato nell’ignominiosa caduta innumerevoli nazioni. Con toni aspri lo scrit-
tore maledice, in nome delle sventurate genti slave, oppresse dagli ottomani, la
capitale del dissolto impero bizantino:
Kune tebe zemlja Arbanija,
Bulgarija i Macedonia,
slavna Bosna i Ercegovina,
Kosariæa lipa banovina.

U tebi se zmije porodiše,

koje ove zemlje porobiše:
u sužanjstvu cvile brez pristanka
i progonstvu do današnjeg danka

radi tebe, grade Carigrade!

Istina je, to i dite znade:
oholosdt je tebe pokvarila
i nevirnost na zemlju bacila.

Što si našao, ono i uživaj,

u turskom sužanjstvu pribivaj:
kukati æeš kano kukavica,
suze ronit kano udovica (RU, p. 355).
Nella pubblicistica di ispirazione cattolica le accuse da sempre rivolte a Fo-
zio sono estese a un combattivo sostenitore dei fondamenti della dottrina ortodos-
sa, quel Marco Eugenico (o di Efeso, dal nome della sua sede arcivescovile),
reputato il maggiore colpevole del fallimento del tentativo di unione del 1439. Su
tale falsariga gli scrittori croati giungono finanche a presentare i due personaggi
della storia ecclesiastica con analogia o coincidenza di termini ed espressioni.
Allorché riferisce le conclusioni del concilio e il ritorno in patria dell’imperatore
bizantino Giovanni VIII, Grabovac annota:
Ma kada cesar doðe u Konštantinopuli, sve muæeno naðe, a tomu svemu ne-
zkladu bi uzrok Marko, arcibiskup od Efeža. Nevirna i opaka šižmatika aliti arijana!
Posli smrti S. Oca pape i cesara prokleti šižmatik Marko, arcibiskup od Efe-
ža, sve puk smuæiva i crkvi se suprotivi kako arijan,24
e attribuisce a Marco Eugenico gli stessi epiteti ingiuriosi che un momento prima
aveva rivolto a Fozio:

24
F. GRABOVAC, op. cit., p. 142.
 IL PATRIARCA FOZIO E L’ARCIVESCOVO SAVA NEMANJA NELLA VISIONE... 143

A prija toga bijaše patrijarkom blaženi Metodija, pak za njim sveti Injacio,
koga Miiajlo i Focio svakojako progoniše i muèiše i s pristolja digoše, a metnuše
Focija, opaka šizmatika i ariana.25
Kaèiæ ripercorre la medesima via e si scaglia contro entrambi i prelati, pari-
menti ostili a quello spirito di concordia che forse avrebbe evitato la profanazione
di Santa Sofia. Esposte con concisione di racconto le dispute teologiche che ave-
vano incrinato l’unità della Chiesa ancor prima dello scisma di Fozio, in partico-
lare le controversie monofisite del V-VI secolo, il poeta esamina nella Pisma
svrhu knjige […] l’azione del patriarca:
Puno godin’ u skladu živiše
Kano bratja Grci i Latini,
najposli se oni zavadiše:
protivi se Focio istini.

Na silu se èini patrijara,

a s pomoæu Mihajla cesara,
Injacija u tamnicu meæe,
sklad i lubav od sebe odmeæe.

Mori njega i žeðom i gladom,

patrijaru ter muèi pod Bradom.
Brani papa svetog Injacija,
A proklinje i kara Focija.

Al Focio za to i ne mari,
nego ljubav bratinsku pokvàri
ter radili dva mila brajena,
svete crkve mlikom zadojena (RU, p. 344),
e descrive, poi, l’atteggiamento del suo degno discepolo in male azioni: come il
patriarca „sklad i ljubav od sebe odmeæe“ (RU, p. 344), così „Marko ne ljubljaše
sklada“ (RU, p. 346), riservando al comportamento dell’arcivescovo di Efeso du-
rante il concilio e dopo la conclusione dell’accordo, che l’aveva visto strenua-
mente avverso,26 le ultime strofe della Pisma svrhu knjige […] ed esprimendo un
giudizio assolutamente negativo sull’alto prelato, di cui pure aveva in precedenza
riconosciuto la profondità dell’ingegno:
Starac Marko ne ljubljaše sklada,
kupì vojsku oko Carigrada,
sveèenike, svoje naslidnike,
kaluðere i grèke vladike.

25
Ibid., p. 141.
26
Le posizioni di Marco Eugenico nel corso dei lavori conciliari sono analizzate e difese,
dal punto di vista ortodosso, in ARCHIMANDRIT AMVROZIJ, Svjatoj Mark i Florentijskaja Unija,
Jordanville, Holy Trinity Monastery 1963.
144 FRANCESCO SAVERIO PERILLO

U pustinji sabor uèiniše,

na cesara prokletstvo staviše.
Još jim ni to dosta bijaše,
veæ na pomoæ heretike zvaše,

da se dignu protiva cesaru,

od istoènih strana gospodaru.
Smiriti se nigda ne mogahu,
patrijaru svoga proklinjahu (RU, p. 347).
La deplorazione colpisce anche quei dignitari bizantini che non avevano
esitato a schierarsi contro le decisioni dell’imperatore, causando in tal modo il
fallimento dell’estremo tentativo di trovare l’appoggio dell’Occidente cattolico
contro l’incombente minaccia turca. Sulla scorta delle informazioni attinte alle
Memorie istoriche de’ monarchi ottomani di Giovanni Sagredo e a una vasta trat-
tazione di carattere ecclesiastico, l’Istoria de Concili ecumenici […] di Floriano
Campi, dichiaratamente ostile all’ortodossia, Kaèiæ, con analogia di termini, leva
alte voci di deprecazione contro il peccato antico dei greci, la superba contrappo-
sizione all’autorità del soglio di Roma, che aveva attirato il giusto castigo divino
e causato il crollo di Costantinopoli.
Lo storico ecclesiastico ricostruisce la febbrile atmosfera nella capitale
dell’impero alla vigilia del fatale evento e riferisce con parole sdegnate l’ostilità
dei circoli di corte verso la Chiesa latina, che uno dei collaboratori del basileus,
l’ammiraglio Luca Notaras, soleva compendiare nell’incisività di una cinica af-
fermazione:
[…] L’Ammiraglio, il più ostinato tra’ Scismatici […] andava pubblicamente
dicendo, esser più tollerabile mirare il Turbante Turchesco che il Cappello Cardi-
nalizio in Costantinopoli,27
e, nella narrazione in prosa che precede la canzone Pisma svrhu knjige […], Ka-
èiæ gli pone sulle labbra le famigerate parole, come avevano già fatto altri polemi-
sti cattolici croati:28
Što plaèete, graðani? Svakako nam je bolje gledati turske saruke po Carigra-
du nego rimskì kardinala crljene klobuke (RU, p. 338).
Né sono risparmiati i religiosi e le religiose che in quell’occasione dettero man
forte a Marco e si ribellarono allo stesso imperatore:
Još divojke, vaše koludrice
I ohole grèke udovice
27
Istoria de Concili ecumenici dall’Anno 850 fino l’Anno 1453. Con la presa di Costanti-
nopoli fatta da Maometto Secondo […] Trasportata in Idioma italiano da Floriano Campi, in
Venezia: Appresso Gerolemo Albrizzi, Nella Stamparia Bragadina, 1709, II, p. 467.
28
Nell’opera Pripovidanje nauka krstjanskoga […] (u Mletczii: po Šimunu Occhi, 1750,
p. 167b), Jerolim Filipoviæ riportava le parole di Notaras: „Volim gledat turske saruke nego rim-
ske crljene klobuke“.
 IL PATRIARCA FOZIO E L’ARCIVESCOVO SAVA NEMANJA NELLA VISIONE... 145

Kunu mene, od crkve glavàra,

patrijaru i tebe cesara.

Al nijove anateme ljute

nisu vrsne da pauka smute,
kamo li æe Božjega vikara,
koji grije proklinje i kara!

Ah, moj Bože, goleme žalosti!

Ko æe podnit grèke oholosti,
ko li njima ljubav pokazati,
svitle kralje ter na pomoæ zvati? (RU, p. 347)
E gli accorati accenti del pontefice Niccolò, evocatori dell’imminente op-
pressione turca, costituiscono un duro atto di accusa per i greci, ai quali si rinfac-
cia la più aberrante e umiliante delle scelte:
A što æu ti drugò govoriti,
kako l’ æu ti oèi otvoriti?
Vidiš i sam u istoku tmine,
kako Grci gledaju Latine.
Vole vidit Turke i ajduke
Nego rimske crljene klobuke;
Vole da jim zapovida paša
Nego papa oli crkva naša (RU, pp. 344-345).29
Kaèiæ trascura di proposito la virulenta ostilità degli ambienti ortodossi slavi
verso l’accordo raggiunto, che aveva trovato nella Moscovia di Basilio II più
drammatica espressione, non soltanto nei circoli della dirigenza statale ed eccle-
siastica, ma anche tra i fedeli, come rileva una cronaca dell’epoca:
âñè åïèñêóïû ðóñò³è âîçáóäèøàñÿ; êíÿçè è áîÿðå è âåëüìîæè è ìíîæåñòâî
õðèñò³ÿí òîãäà âîñïîìÿíóøà è ðàçóìhøà çàêîíû ãðå÷åñê³ÿ ïðåæí³ÿ è íà÷àøà
ãëàãîëàòè ñâÿòûìè ïèñàí³è è çâàòè Èñèäîðà åðåòèêîì.30
Rivolto com’è a operare una netta distinzione in seno all’ortodossia, da un
canto, cioè, i greci e, dall’altro, tutti gli slavi, nella nota apposta a chiusura della
canzone l’autore del Razgovor ugodni […] argomenta con puntualità la propria
posizione e avverte l’esigenza di chiarire, in un appello al lettore slavo di fede
ortodossa („moj blagodarni štioèe rišæanine“), che le voci di rampogna erano di-
rette contro i soli greci, colpevoli dei mali dell’intera cristianità:

29
Nella narrazione in prosa che precede la canzone, Kaèiæ aveva posto sulle labbra dell’am-
miraglio bizantino Luca Notaras, alto dignitario dell’ultimo basileus, la famigerata espressione:
«Što plaèete, graðani? Svakako nam je bolje gledati turske saruke po Carigradu nego rimskì kardinà-
là crljene klobuke» (RU, p. 338
30
À. Â. ÊÀÐÒÀØÅÂ, Î÷åðêè ïî èñòîðèè Ðóññêîé Öåðêâè, Parigi, YMCA – Press, 1959, I, p.
356.
146 FRANCESCO SAVERIO PERILLO

Ne razumim ja, moj blagodarni štioèe rišæanine, zlo govoriti od rišæànà, koji
su od našega mnogoèasnoga i slavnoga jezika i naroda, jer ne nahodim, da su oni
poèetak od nesklada, smutnje i razdiljenja bili, nego mrzim na oholost grèku, koja
bi uzrok od nesklada meðu bratjom, od izgubljenja carstva njiova, još i od svi
banovinà slovinski, koje jèèè pod težkim jarmom turskim, razdilivši brata ot brata
i prijatelja od prijatelja, neka mogù prija skonèati i lašnje sebe i svoje imanje izgu-
biti. Na nje dakle imamo mrziti, jer su uzrok od svega zla duhovnoga i tilesnoga
bili, ne samo svoga nego li i našega, protiva kojim sveti Pava pišè i težko se tùži,
kako se štije ù njegovim knjigam (RU, p. 348).
Ben più. Si premura di smascherare un grossolano falso inserito, a sua insa-
puta, nella prima edizione del Razgovor ugodni […], e cioè che i conterranei di
fede ortodossa tenessero per santo Marko Kraljeviæ:
Nahodi se ù mojim prošastim knjižicam ù govorenju od Kraljeviæa Marka, da
ga rišæani za sveta držè: onò nisu rièi moje, nego nadometak jednoga, koje moje
istorije pripisivà, zato mi ne primi za zlo, jer ja nisam kriv (RU, p. 348),
e provvede, nella seconda edizione, a correggere il passo incriminato, sostituendo
a ‘svet’ la forma aggettivale ‘velik’, non lesiva delle loro credenze religiose:
I ovo je oni Marko Kraljeviæ, koga rišèani za velika drže i od njega svakojake
pisme izvode, koji želeæi imat države otca svoga (cioè, di Vukašin. N. d. A.) ne
može uèiniti drugo nego podložit se caru i davat mu aràè (RU, p. 185).
Circa un secolo prima il domenicano croato Juraj Križaniæ, che aveva culla-
to il progetto di ricondurre i russi in seno alla Chiesa romana,31 si era espresso con
analogia di idee nel memoriale Della Missione in Moscovia, approntato per la
Congregazione di Propaganda Fide, quando affermava:
Che il loro scisma [cioè, dei russi. N. d. A.] non provenga da quella radice,
dalla quale nacque quello de’ Greci: cioè che non proceda dalla superbia emulatri-
ce della maestà romana, né meno dall’appetito d’una dissoluta libertà, donde ebbe-
ro origine alcune moderne eresie,32
e ne traeva le opportune conclusioni:
io ritengo li Moschi non per Heretici o per Scismatici (poiché il loro scisma non
procede dalla superbia, vera radice dello scisma, ma dall’ignoranza), ma li tengo
per cristiani semplicemente ingannati.33
Ma la sua voce rimase allora isolata, perché i pubblicisti cattolici coevi,
trascinati dall’ardore della crociata antiriformistica, attaccavano in maniera indi-
scriminata quanti dissentissero dalle posizioni della Chiesa romana. Così, nella
31
L’utopistico disegno del missionario partiva da una considerazione realistica, la necessi-
tà di appianare la via della riconciliazione rimuovendo l’ostacolo rappresentato dall’affermazione
del primato del pontefice.
32
Cit. in E. ŠMURLO, Jurij Križaniæ (1618-1683). Panslavista o missionario, Roma, A.R.E.,
1926, p. 93.
33
Ibid.
 IL PATRIARCA FOZIO E L’ARCIVESCOVO SAVA NEMANJA NELLA VISIONE... 147

prefazione a Vrata nebeska, i život vièni (Ancona, 1678), il francescano Ivan An-
èiæ associava nell’esecrazione eretici e scismatici:
defendatur hêc Porta, & Vita Aeterna; quê non solum destructura erit decrescentem
Lunam Maumetanam, sed (spero) garrientium portarum Infernalium omnium Hê-
reticorum perfidiam, Schismasticorum contumaciam.34
Con altri intendimenti e motivazioni politicamente finalizzate, la discrimi-
nazione tra due presunte realtà del mondo ortodosso si impone, invece, negli autori
slavoni del Settecento. In effetti, il ritorno alla fede cattolica degli ortodossi slavi,
ma anche romeni, che vivevano entro i confini dell’impero asburgico, ampliatisi
notevolmente dopo la pace di Sremski Karlovci del 1699, costituiva una delle
linee politiche della cancelleria viennese, interessata all’opera di stabilizzazione
socio-culturale e religiosa dei nuovi possedimenti.
Non che fosse mutato l’atteggiamento ufficiale della gerarchia ecclesiastica
verso Fozio, tant’è vero che nel giuramento speciale imposto nel 1720 agli ucra-
ini che si riunivano alla sede romana si ribadiva la condanna della sua azione,35
ma negli scritti di storici e teologi si delinea qualche novità. Sulla scorta della
Critica historica cronologica che i fratelli Pagi avevano aggiunto a completa-
mento dell’opera del cardinale Baronio, Petru Maior, una tra le più eminenti per-
sonalità della cultura romena di Transilvania della fine del XVIII e dell’inizio del
XIX secolo, riconsidera nella Istoria Besericei Românilor (Pest, 1813) il proble-
ma Fozio, arrivando a conclusioni più vicine al vero storico:
Despre acestaši lucru Pagius, la anul 1059, numãrul 11, grãind spune cã nu
Fotie carele era bãrbat procopsit întru învãþãturile theologhiceºti, ci Mihail Cheru-
larie au fost începãtoriu împãrãchierei carea pãnã astãzi vecuiaºte întrã Beserica
Greceascã ºi întrã Beserica Lãtineascã. Cã Fotie, cu îngãduinþã lui Ioann 8, iarãºi fu
împreunat Besericei Romane ºi în diptica romanã multe nume de ale grecilor carii
dupã moartea lui Fotie au trãit, se cetesc.36
In ambito slavo si privilegiava, al contrario, la distinzione tra l’Ortodossia
slava e quella greca, meritevole di attenuanti la prima e oggetto di evidenti blandi-
zie; deprecata e stigmatizzata la seconda. L’introduzione al già citato Kamen pra-
vi smutnje velike di Kanižliæ ribadisce questo assunto:
Ufam se pako, da ja odgovarajuæi Meniati ne æu uvriditi ostale naslidnike
zakona grèkoga, kakono su Slavonci, Srblji, Rosnjaci i Moskovi. Poljubljena braæo
moja! Niste vi niste ni rodom ni jezikom ci æudom Grci, suprot kojima pišem, nego
jeste plemenit list slavne Ilirijanske gore. Daleko je od odluke pera moga, da bi se
ja š njime Grke, koji vas zavedoše, a kamo li vas usudio uvriditi. Spominam se od

34
I. ANÈIÆ, Porta Caeli et Vita Aeterna – Vrata nebeska, i život vièni, u Jakinu, po Françesku
Seraphinu, 1678, dedica al principe Alessandro Crescenzio, p. V.
35
Il giuramento prevedeva, tra l’altro, la formula „Profiteor in ea (ossia, nel Sinodo di
Costantinopoli. N. d. A.) Photium merito fuisse damnatum“ (F. DVORNIK, op. cit., p. 428).
36
P. MAIOR, Scrieri, a cura di Florea Fugariu, Bucarest, Editura Minerva, 1976, II (Istoria
Besericei Românilor, Disputaþii, Ortografia românã, Dialog), p. 118.
148 FRANCESCO SAVERIO PERILLO

one beside sada, koju sam od nikojih izmeðu vas èuo: Bog ubio onoga, koji nas je
rastavio. Šta radi, virujem, da koliko vam je drago jedine vaše duše spasenje, toliko
æe vam biti drago pravu istinu èuti, i razumiti.37
E nella medesima direzione si erano mossi altri confratelli di Kaèiæ della
Provincia di Bosnia Argentina, come Stjepan Badriæ, che nell’Ukazanje istine
meðu crkvom istoènom i zapadnjom aveva addossato ai greci ogni responsabilità
per la rottura dell’unità confessionale:
Po isti naèin, kako Crkva Istoèna razluèi se od Zapadnje, da joj pod posluh ne
bude, doðe svako zlo svrhu nje […]. Od toga Sinovi Crkve Istoène malo misle, a
manje rade; i na misto da plaèu, slave se ovuda, što nisu Zapadnjom Crkvi pod
posluom […]. Govori se, da je bolje Turèin biti, nego združiti se Crkvi Zapadnoj,38
e aveva invitato i lettori slavi di differente confessione a un reciproco contegno
mite e comprensivo, in vista dell’auspicata unione spirituale:
da kadgod govore meðu sobom Kršæani i Rišæani, jedan drugoga ne pogrðuje, nego
štjostju, slatkostju i s poniženstvom govore, jer s olostju jedinstvo bit ne može.39
Un’eccezione ci pare solamente l’opera del mal avventurato Grabovac, più
schietta e moralmente rigida, meno sensibile ai richiami dell’opportunità politica,
nella quale la deprecazione di quanti si fossero allontanati dalla Chiesa romana è
espressa con termini netti e senza distinzione alcuna, come risulta da vari passi
dei suoi scritti e, in particolare, dal seguente:
Istinto i temeljito drži i ništa ne sumi, da ne samo svi kolici Turci, Èifuti,
nevirnici, mali jošter svi kolici odmetnici svete vire, polivirnici, zaodnici, luterani,
kalvini i ostali odpadnici svete crkve i zakona Isukrstova, koji sadašnji život dospi-
ju izvan svete crkve rimske, katolièanske i apostolske, svi kolici iðu u muke vikov-
nje k vragu paklenome.40
Nell’incalzare dialettico della polemica Kaèiæ si richiama, ai fini di una con-
danna senza appello dell’azione perniciosa del patriarca Fozio, all’autorità di una
figura carismatica come quella del santo arcivescovo serbo, che, secondo la stori-
ografia di ispirazione romana, si imponeva quale significativo tratto di unione tra
la fede cattolica e quella ortodossa. Mosso, con ogni probabilità, dall’esigenza di
uniformarsi ai progetti di unificazione confessionale elaborati dalla sede roma-
na,41 Ivan Tomko Mrnaviæ era stato il primo, in una sintetica nota agiografica, ad
annoverarlo tra i santi cattolici, quando l’aveva accostato ad altre due figure sig-
nificative della religiosità antica che recavano il medesimo nome:

37
A. KANIŽLIÆ, op. cit., introduzione non numerata.
38
S. BADRIÆ, Ukazanje istine meðu crkvom istoènom i zapadnjom, u Mleci, s. e. 1714, p. 4.
39
Ibid., p. 6.
40
F. GRABOVAC, op. cit., p. 90.
41
Cfr. N. RADOJIÈIÆ, O Životu Svetoga Save od Ivana Tomka Marnaviæa, in Svetosavski
zbornik, Belgrado, Srpska kraljevska akademija, 1936, I, p. 357.
 IL PATRIARCA FOZIO E L’ARCIVESCOVO SAVA NEMANJA NELLA VISIONE... 149

tertius est Sabba noster, Simeoni Stephani Rasciae Regis, preclara soboles, qui de-
cimotertio saeculo, morum sanctitatem, regiam quorum progeniem illustravit.42
Questa posizione, accolta senza ulteriori esigenze di approfondimento stori-
co-critico, non soltanto ricompare nelle pagine di scrittori ecclesiastici come Jo-
sip Bedekoviæ, che include tra i santi cattolici celebrati nel mese di gennaio l’ar-
civescovo serbo: „14. S. Sabae Ep. Serviæ. Obiit circa A. C. 1250“,43 ma ispira la
fantasia di un poeta come Jerolim Kavanjin, che nella Povijest Vanðelska […]
celebra l’azione di Sava con accenti non distanti da quelli di Kaèiæ:
Gdi ubignu još ditetom,
mrzeæ himbeni dvorenjaci,
postom, bièem i molietom
služi Bogu s pustinjaci,
pak imajuæi biskupinju,
svrati se opet u pustinju.44
Quasi volesse incontrare il plauso di quella parte dei suoi lettori che alle
corrusche descrizioni di gesta guerresche preferivano esempi e modelli di altre
imprese, animate dai valori superiori della spiritualità,45 l’autore del Razgovor
ugodni […], sulla scorta della narrazione di Mrnaviæ, canta, accostandole a quelle
di altri tre santi dallo stesso nome (non già due, come avevano appurato le più
recenti acquisizioni della letteratura ecclesiastica cattolica), la vicenda umana e
celeste dell’arcivescovo serbo nella Pisma od èetiri sveta imenjaka, ancora per-
meata dallo spirito delle agiografie medioevali, talché la personalità dei quattro
Sava vi è appena abbozzata e sono trascurate le vicissitudini interiori che li ave-
vano portati alla condizione beatificante.46
Dopo due strofe introduttive, nelle quali la venuta al mondo dei quattro san-
ti, decoro e vanto delle terre natie, è celebrata con gli accenti e le immagini della
creazione popolare:
Vesele se svita banovine
I po svitu visoke planine,
sve pustinje i gore zelene,
svako cviæe, ružice rumene.

42
Vita S. Sabbae episcopi Simeonis Stephani Rasciae regis filij, in J. T. MARNAVITIUS, Regi-
ae sanctitatis Illyricanæ foecunditas, Romae, Typis Vaticanis, 1630, p. 285.
43
Natale solum magni ecclesiæ doctoris sancti Hieronymi ruderibus Stridonis occultatum
[…] per A. R. P. Josephum Bedekovich […], Neostadii Austriae, ex typographeo Mülleriano,
1752, I, p. 195.
44
J. KAVANJIN, Poviest Vanðelska […], a cura di J. Aranza, Stari pisci hrvatski XXII, Zaga-
bria, JAZU, 1913, p. 296.
45
S. BOTICA, Andrija Kaèiæ Miošiæ, Zagabria, Školska knjiga, Filozofski fakultet Sveuèili-
šta u Zagrebu, Zbornik „Kaèiæ“, 2003, p. 127.
46
Ché „i compiti perseguiti dal genere agiografico – dare un modello di santità – escludevano
già di per sé la possibilità di un’alta considerazione dell’unicità e della deviazione da un canone“ (A.
JA. GUREVIÈ, Le categorie della cultura medievale, Torino, Einaudi editore, 1983, p. 317).
150 FRANCESCO SAVERIO PERILLO

Rodiše se èetiri jednaka

ù istoku sveta imenjaka,
koji sjaju lipše neg danica,
žarko sunce oli priodnica (RU, p. 129),
il poeta ne dedica tre alla rievocazione del percorso di virtù del primo, l’archi-
mandrita Saba, nativo della Cappadocia, che fu una delle personalità più impeg-
nate nella lotta contro l’eresia monofisita e un instancabile fondatore di centri
eremitici in terra di Palestina:47
Jedan biše cvitak kalopere,
po imenu Savo kaluðere,
svetac Božji od Kalcedonije,
Palesatine i od Sidonije,
ogledalo misniká i djaka,
slava, dika svetih pustinjaka,
jer svoje tílo pedipsaše
i pokore žestoke èinjaše.
Ter posveti gore i planine
I pustinje ravne Palestine
Boga moleæ, suze prolijuæi,
travu jiduæ, a vodu pijuæi (RU, p. 130);
altrettante strofe celebrano l’impegno missionario di Saba il Goto che Kaèiæ, fe-
dele a una comprensione del mondo slavo esteso oltre i confini reali del tempo e
dello spazio, annovera tra i santi della propria etnia:
Drugi biše Savo kaluðere,
koji suzam svoje lišce pere,
slovinskoga roda i plemena,
al’ podavno u stara vrimena“ (RU, p. 130),
e che aveva subito il martirio a Roma nel 372, quando più infierivano le persecu-
zioni di Atanarico, fiero avversario della romanità e della fede cristiana:
Drugi biše Savo kaluðere,
koji suzam svoje lišce pere,
slovinskoga roda i plemena,
al podavno ú stara vrimena.
Tešku Savo pokoru èinjaše,
nevirnike èesto obraæaše;
muku podni pripovidajuæi,
neznabožce g Bogu okreæuæi.

47
La tradizione gli attribuisce un Typikon che costituisce il fondamento della vita ascetica
di quasi tutti i monasteri greci, da quelli del Monte Athos a Bar Saba.
 IL PATRIARCA FOZIO E L’ARCIVESCOVO SAVA NEMANJA NELLA VISIONE... 151

Atanarik kralj nevirni biše,

kada Savu težko izmuèiše,
ù riku mu utopiše tilo;
braneæ Boga sve je ovó bilo (RU, p. 130).
Un altro Saba, vissuto all’epoca di Aureliano,48 che per l’incrollabile fedeltà
al credo cristiano subì torture d’ogni sorta, prima di essere affogato nelle acque
del Tevere, è al centro di un numero maggiore di versi (sette strofe complessive).
Nella drammatica descrizione dell’orrendo martirio, i lettori ritrovavano elementi
narrativi e scenici consueti nello svolgimento delle sacre rappresentazioni che
ancora si allestivano nelle città, nei borghi e nelle isole della Dalmazia:49
Kada ji je sudac razumio,
na muke je Savu postavio,
žeže njega ognjenim plamenom,
a bije ga bièim i kamenom.
Kazanj pakla oni uzvariše,
ter ú njega Savu postaviše;
svetac Božji ù paklu ne vári,
ali za to ništa i ne màri (RU, p. 130).
Delle trentanove strofe della Pisma od èetiri sveta imenjaka ben ventiquat-
tro sono rivolte all’esposizione della vicenda umana e religiosa del figlio di Stefa-
no Nemanja, considerata da una visuale tendenziosamente filoromana.50 Anzitut-
to, il poeta sottolinea che la sua elevazione alla prima cattedra arcivescovile di
Serbia era stata voluta e promossa dal pontefice, benché fosse stata, dal punto di
vista giurisdizionale, deliberata dal patriarca di Nicea, che al tempo dell’impero
latino d’Oriente riconosceva il primato della sede romana:
Malo vrime postajalo biše.
Za biskupa Savu uèiniše;
posveti ga grèki patrijarka –
viruj, pobre, ovo nije èarka –
po naredbi pape velikoga,
svega svita oca duhovnoga,
komu Grci podložni bijahu,
za glavara tadà poznavahu (RU, p. 131),
e presenta il fondatore della Chiesa autocefala serba, che si batte con estrema
decisione contro gli eretici e i sostenitori di Fozio:
48
L’Enciclopedia cattolica (Città del Vaticano, Ente per l’Enciclopedia Cattolica e per il
Libro Cattolico, 1953, X, p. 1506) non riporta informazioni su questo santo, che alcuni studiosi
identificano con il martire precedente (cfr. il Dizionario ecclesiastico, Torino, Utet, 1958, III, s. v.
Saba).
49
Come quel „kazan pakla“ che nel Prikazanje života i muke svete Margarite il crudele
Olibrij ordina di preparare per il martirio della santa.
50
Cfr. N. RADOJIÈIÆ, op. cit., p. 336.
152 FRANCESCO SAVERIO PERILLO

Svoju oblast Savi pokloniše

i državu srbsku podložiše,
da obraæà i kara grišnike,
focijane i sve nevirnike (RU, p. 131).
Una volta indicate le direzioni della politica ecclesiastica dell’arcivescovo,
l’autore ne mostra la calda premura nel riscatto dell’umanità peccatrice, il rigido
zelo nella punizione dei malvagi e l’amorevole sollecitudine nella ricompensa ai
giusti:
Savo drugi Ilija bijaše,
ljubav Božja u njemu goraše;
na pokoru svakoga dozivlje,
zle proklinje, dobre blagosivlje.
Zakon brani, puku propovidà,
viru svetu Savo izpovidà (RU, p. 131)
ne esalta la rinuncia ai beni e ai piaceri del mondo che lo condusse eremita in
luoghi inospitali:
On ostavi svoje bile dvore
Po pustinjam ter èini pokore,
suze roni, plaèè brez pristanka
od veèera ter do bila danka (RU, p. 131);
ne narra la morte e la sepoltura nel monastero di Mileševo, con il corredo di
prodigi che diffondevano la fama della sua santità e attiravano sulla sua tomba
pellegrini da tutte le terre slave:
Mileševo manastir se zvaše,
gdi svetoga Savu ukopaše.
Poèe èinit velikà èudesa,
kad mu duša poðe na nebesa (RU, p. 131).
Il culto del santo monaco e arcivescovo, che aveva avuto principio all’indo-
mani stesso della sua scomparsa, andò accrescendosi con il trascorrere del tempo,
non soltanto tra gli umili fedeli, ma anche tra i governanti slavi: nel 1377 Tvrtko
volle incoronarsi re di Serbia e di Bosnia sul suo sepolcro; dal 1448, il gran voi-
voda dello Hum Stjepan Vukiæ, prese a denominarsi „herceg svetog Save“. Come
è attestato da diverse fonti, gli stessi turchi veneravano il santo arcivescovo, tanto
che le autorità della Porta furono costrette a impartire l’ordine di bruciarne il
corpo incorrotto:51
Ali Božji nevirnici Turci
smaniše se goré nego vuci,

51
V. ÆOROVIÆ, Kult Svetoga Save, in Knjiga o Svetom Savi, a cura di J. Pejèiæ, S. Nešiæ, N.
Æosiæ, Belgrado, Književno društvo Sveti Sava, 1996, p. 452.
 IL PATRIARCA FOZIO E L’ARCIVESCOVO SAVA NEMANJA NELLA VISIONE... 153

svetogrðe težko uèiniše,

svetó tilo na vatru baciše (RU, p. 132).
Il poeta esprime parole di duro vituperio per tanta profanazione52 e, quasi
volesse accostare Sava ai tanti eroi cantati per il coraggio e la capacità di rispon-
dere con pronta mano alle offese, si affretta a soggiungere che immediata e cruen-
ta fu la sua vendetta:
Brzo se je Savo osvetio
I desnicu svoju posvetio,
jer podiže ter do malo dànà
Karavlaha i Karabogdana,

da udaré slobodno na Turke

i junaèké okrvave ruke
pod barjakom Save pokornika,
Nemanjinog sveèenika (RU, p. 132).
All’autore risulta più consono e congeniale allo spirito guerresco del canzo-
niere presentare il santo come condottiero ideale dei combattenti che sbaragliaro-
no i turchi all’indomani del vilipendio delle sue spoglie piuttosto che seguire una
leggenda medievale, riferita dal poeta raguseo Antun Sasin, secondo la quale la
collera divina avrebbe colpito con la folgore gli autori del gesto dissacratorio
nell’immediatezza del gesto, annientandone ben settemila.53
Nella strofa conclusiva della canzone il santo monaco serbo è presentato
quale simbolo di aggregazione e unitarietà per le genti di tutte le terre slave, che
gli riservavano una devota venerazione, accresciutasi ancora di più, e non solo tra
gli ortodossi, dopo la distruzione delle sue reliquie:54
Rad èudésá kaluðera Save
slovinske ga sve države slave,
a najveæé ercega Stipana,
svetog Save banovina zvana (RU, p. 132).
L’attenzione per le problematiche religiose, che traspare da certe pagine del
francescano dalmata e risalta più incisiva in altre, risponde all’esigenza di raccogli-
ere le forze in vista della resa dei conti con l’invasore turco. Abile predicatore,
disponibile a intessere il colloquio con l’umile gente della sua nazione, ma pari-
menti aduso alle sottigliezze del ragionamento teologico, Kaèiæ, contemperando

52
Il poeta usa parole dure contro i turchi, anche se nel Razgovor ugodni […], come rileva
Davor Dukiæ, incendi, saccheggi, cattura e uccisione di prigionieri, profanazione e distruzione di
luoghi e arredi sacri caratterizzavano la condotta dei guerrieri di entrambi gli schieramenti (D.
DUKIÆ, Sultanova djeca. Predodžbe Turaka u hrvatskoj književnosti ranog novovjekovlja, Zara,
Thema, 2004, p. 177).
53
V. ÆOROVIÆ, op. cit., p. 453.
54
Cfr. SAVA, EPISKOP ŠUMADIJSKI, Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka, Belgrado –
Podgorica – Kragujevac, Evro – Unireks – Kaleniæ, 1996, p. 425.
154 FRANCESCO SAVERIO PERILLO

chiarezza di esposizione e rigore di enunciati, non tace sulle questioni che affiora-
vano nella coscienza dei conterranei e le affronta con l’intento di concorrere a un’ope-
ra di riconciliazione. Con attenta considerazione delle obiettive condizioni storiche
e socio-politiche lo scrittore si prefigge di attenuare i motivi di contrasto e di diver-
genza nel seno del mondo slavo al fine di prepararlo allo scontro decisivo con il
nemico musulmano. L’originalità del suo impegno non consiste tanto nell’imposta-
zione del problema, che era trattato, sull’esempio di Križaniæ, ribadendo la comune
matrice etnica e addossando alla malizia dell’ortodossia greca l’esclusiva lacerazi-
one confessionale della Slavia e il conseguente crollo della diga antimusulmana,
quanto nell’abilità a svolgerlo con la piana espressività dell’oratoria sacra e con le
incisive cadenze del metro popolare. E sebbene non abbiano avuto alcun riflesso sul
piano dei fatti, i suoi accorati inviti valsero almeno ad additare ai lettori, di là dalla
lacerazione confessionale, la sostanziale unità etnica della Slavia e a spronarli al
rispetto dei connazionali di differente fede religiosa.

Bibliografia essenziale
a) Opere di Kaèiæ:
Djela Andrije Kaèiæa Miošiæa. Knjiga prva: Razgovor ugodni, a cura di T.
Matiæ, Stari pisci hrvatski XXVII, Zagabria, JAZU, 1942.
Djela Andrije Kaèiæa Miošiæa. Knjiga druga: Korabljica, a cura di T. Matiæ,
Stari pisci hrvatski 28, Zagabria, JAZU, 1964, nuova edizione.
b) Opere, saggi e articoli sulla problematica religiosa trattata:
Dizionario ecclesiastico, Torino, Utet, 1958, III.
Enciclopedia cattolica, Città del Vaticano, Ente per l’Enciclopedia Cattolica
e per il Libro Cattolico, 1953, X.
I. ANÈIÆ, Porta Caeli et Vita Aeterna – Vrata nebeska, i život vièni, u Jakinu,
po Françesku Seraphinu, 1678.
ARCHIMANDRIT AMVROZIJ, Svjatoj Mark i Florentijskaja Unija, Jordanville,
Holy Trinity Monastery, 1963.
S. BADRIÆ, Ukazanje istine meðu crkvom istoènom i zapadnjom, u Mleci, s.
e., 1714.
C. BARONIO, Annales ecclesiastici […] una cum critica historico-chronolo-
gica P. Antonii Pagi, Lucae, Typis Leonardi Venturini, 1743.
Natale solum magni ecclesiæ doctoris sancti Hieronymi ruderibus Stridonis
occultatum […]per A. R. P. Josephum Bedekovich […], Neostadii Austriae,
ex typographeo Mülleriano, 1752.
Istoria de Concili ecumenici dall’Anno 850 fino l’Anno 1453. Con la presa
di Costantinopoli fatta da Maometto Secondo […] Trasportata in Idioma
italiano da Floriano Campi, in Venezia: Appresso Gerolemo Albrizzi, Nella
Stamparia Bragadina, 1709.
 IL PATRIARCA FOZIO E L’ARCIVESCOVO SAVA NEMANJA NELLA VISIONE... 155

F. DVORNIK, Lo scisma di Fozio, Roma, Edizioni Paoline, 1953.

F. GRABOVAC, Cvit razgovora naroda i jezika ilirièkoga aliti rvackoga, Stari
pisci hrvatski XXX, a cura di T. Matiæ, Zagabria, JAZU, 1951.
A. KANIŽLIÆ, Primoguæi i srdce nadvladajuæi uzroci […] za ljubiti Isukrsta,
Pritiskano u Zagrebu, od Cajetana Franc. Härl, 1760.
A. KANIŽLIÆ, Kamen pravi smutnje velike, u Osiku, Kod Ivanna Martina Di-
valta, 1780.
À. Â. ÊÀÐÒÀØÅÂ, Î÷åðêè ïî èñòîðèè Ðóññêîé Öåðêâè, Parigi, YMCA – Press,
1959.
J. KAVANJIN, Poviest Vanðelska […], a cura di J. Aranza, Stari pisci hrvatski
XXII, Zagabria, JAZU, 1913.
P. MAIOR, Scrieri, a cura di Florea Fugariu, Bucarest, Editura Minerva, 1976.
J. T. MARNAVITIUS, Regiae sanctitatis Illyricanæ foecunditas, Romae, Typis
Vaticanis, 1630.
N. RADOJIÈIÆ, O Životu Svetoga Save od Ivana Tomka Marnaviæa, in Sveto-
savski zbornik, Belgrado, Srpska kraljevska akademija, 1936.
E. ŠMURLO, Jurij Križaniæ (1618-1683). Panslavista o missionario, Roma,
A.R.E., 1926.
c) Saggi e articoli su Kaèiæ:
N. BANAŠEVIÈ, Andrija Kaèiæ Miošiæ: son orientation idéologique et politi-
que, in IDEM, Études d’histoire littéraire et de littérature comparée, Belgra-
do, ICS, 1975.
S. BOTICA, Andrija Kaèiæ Miošiæ, Zagabria, Školska knjiga, Filozofski fa-
kultet Sveuèilišta u Zagrebu, Zbornik „Kaèiæ“, 2003.
V. ÆOROVIÆ, Kult Svetoga Save, in Knjiga o Svetom Savi, a cura di J. Pejèiæ,
S. Nešiæ, N. Æosiæ, Belgrado, Književno društvo Sveti Sava, 1996.
D. DUKIÆ, Sultanova djeca. Predodžbe Turaka u hrvatskoj književnosti ra-
nog novovjekovlja, Zara, Thema, 2004.
M. MIRKOVIÆ, O smislu i sadržaju narodnog preporoda u Istri, in Hrvatski
narodni preporod u Dalmaciji i Istri, Zagabria, Matica hrvatska, 1969.
F. S. PERILLO, Rinnovamento e tradizione. Tre studi su Kaèiæ, Fasano di Pu-
glia, Schena Editore, 1984.
D. ŽIVALJEVIÈ, Andrija Kaèiæ Miošiæ – Slovinski pesnik, „Ljetopis Matice
srpske“, 1892-1893.
156 FRANCESCO SAVERIO PERILLO

Ôðàí÷åñêî Ñàâåðèî Ïåðèëî

ÏÀÒÐÈ£ÀÐÕ ÔÎÒÈ£Å È ÀÐÕÈÅÏÈÑÊÎÏ ÑÀÂÀ ÍÅÌÀŒÈŽ

Ó ÂÈÇÈ£È ÀÍÄÐȣŠÊÀ×ȎÀ ÌÈÎØȎÀ

Ðåçèìå

Ó èñòîðè¼è õðâàòñêå êóëòóðå Ðàçãîâîð óãîäíè íàðîäà ñëîâèíñêîãà ôðàœåâöà Àíäðè¼å

Êà÷èžà Ìèîøèžà ïðèçíàòè ¼å êœèæåâíè ðàä êî¼è ¼å íà¼âåžó ïîïóëàðíîñò óæèâàî ó ðàçäî-
ášó èçìåó äðóãå ïîëîâèíå îñàìíàåñòîã è êðà¼à äåâåòíàåñòîã âåêà.
Àóòîð ¼å áèî îáäàðåíè ïðîïîâåäíèê, óâåê ñïðåìàí äà ñå îáðàòè íèæèì ñëî¼åâèìà ñâî-
ãà íàðîäà àëè ¼å ñâå¼åäíî ñàñòàâšàî ñòèõîâå èñïóœåíå ó÷åíèì áîãîñëîâšåì. Îí ðàñïðàâšà
î îíèì âåðñêèì òåìàìà êî¼å ñó ñå ïî¼àâèëå ó ñâåñòè œåãîâèõ ñóíàðîäíèêà è ïðèñòóïà èì ñà
íàìåðîì äà çàöåëè ðàñêîë èçìåó êàòîëèêà è ïðàâîñëàâàöà. Ó ñâîì ðàäó íàïàäà ïàòðè¼àðõà
Ôîòè¼à, ¼åäèíîã êðèâöà çà øèçìó ó õðèøžàíñòâó, è õâàëè Ñàâó Íåìàœèžà, êàî óçîð ñêëàäà è
¼åäèíñòâà ñâèõ ñëîâåíñêèõ íàðîäà.
 IL PATRIARCA FOZIO E L’ARCIVESCOVO SAVA NEMANJA NELLA VISIONE... 157

ÓÄÊ

ÄÐÀÃÀÍÀ ÃÐÁȎ (Áåîãðàä)

Áóðà ó ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè 18. âåêà

Íà ïðèìåðèìà äåëà Ïóòîâàœå êà ãðàäó £åðóñàëèìó

£åðîòå¼à Ðà÷àíèíà, Ìîðåïëîâšåœå £îâàíà Ðà¼èžà è
Æèâîò è ïðèêšó÷åíè¼à Äîñèòå¼à Îáðàäîâèžà

ÑÀÆÅÒÀÊ: Ñëè÷íî ïðåäñòàâšàœå áóðå êàî äîæèâšà¼à êî¼è ïðåæèâšà-

âà¼ó ãëàâíè ëèêîâè ó äåëèìà £åðîòå¼à Ðà÷àíèíà, £îâàíà Ðà¼èžà è Äîñèòå¼à
Îáðàäîâèžà çàñíèâà ñå íà çà¼åäíè÷êèì ìîòèâèìà – ìîðà, ëàå, ïëîâèäáå è
íåâðåìåíà íàãîâåøòåíîã ñìåíîì ñâåòëîñòè è ìðàêà – íà îñíîâó êî¼èõ ñå óíó-
òàð ñèæå¼íîã ñêëîïà îáëèêó¼ó îêâèðè òèïñêå ñèòóàöè¼å. Ïîðåä çà¼åäíè÷êîã
ïðåíåñåíîã çíà÷åœà îâèõ ìîòèâà, ñâàêè îä òðî¼èöå àóòîðà ðàçëè÷èòèì íè-
¼àíñàìà ó œèõîâîì îáëèêîâàœó çàïðàâî ïðîôèëèøå è äèôåðåíöèðà ñïåöè-
ôè÷íîñòè ñâî¼å ïîåòèêå ó îäíîñó íà îäëèêå ïîåòèêå åïîõå ó êî¼î¼ ñòâàðà.
ʊÓ×ÍÅ ÐÅ×È: áóðà, õîäî÷àøžå, àëåãîðè¼à, ñðåäœè âåê, áàðîê, ïðîñâå-
òèòåšñòâî.

Ó äåëèìà Ïóòîâàœå êà ãðàäó £åðóñàëèìó1 £åðîòå¼à Ðà÷àíèíà, Ìîðåïëîâ-

šåœå2 £îâàíà Ðà¼èžà è Æèâîò è ïðèêšó÷åíè¼à3 Äîñèòå¼à Îáðàäîâèžà áóðà ¼å
ïðåäñòàâšåíà êàî àóòîáèîãðàôñêè äîæèâšà¼ êî¼è ñó àóòîðè èñêóñèëè ïëî-
âåžè ïî ìîðó.
Íåâðåìå ïðåæèâšåíî íà ìîðñêî¼ ïó÷èíè ¼àâšà ñå ñàìî êàî ¼îø ¼åäàí îä
äîæèâšà¼à êî¼èì ñå óïîòïóœó¼å ïðèïîâåäàœå î ïóòîâàœó. Ñ îáçèðîì íà
îñíîâíå ìîòèâñêå åëåìåíòå êî¼è ó÷åñòâó¼ó ó îáëèêîâàœó ïðåäñòàâå áóðå,
ìîæå ñå ñà àïåêòà ñòðóêòóðå îâèõ äåëà ãîâîðèòè î äîæèâšà¼ó áóðå êî¼è ¼å

1
£åðîòå¼ Ðà÷àíèí, Ïóòîâàœå êà ãðàäó £åðóñàëèìó ãîäèíå îä ñòâîðåœà 7212, à îä ðî-
åœà Õðèñòîâîã 1704, ìåñåöà ¼óëà 7, ó: Ìèëî Ëîìïàð, Çîðèöà Íåñòîðîâèž, Ñðïñêà êœèæåâ-
íîñò XVIII è XIX âåêà I, Ôèëîëîøêè ôàêóëòåò, Áåîãðàä, Íîâà ñâåòëîñò, Êðàãó¼åâàö, 2003,
ïðåìà èçâîðó: Òîìèñëàâ £îâàíîâèž, Ñòàðà ñðïñêà êœèæåâíîñò, Õðåñòîìàòè¼à, Ôèëîëîøêè
ôàêóëòåò, Áåîãðàä, Íîâà ñâåòëîñò, Êðàãó¼åâàö, 2000
2
£îâàí Ðà¼èž, Ìîðåïëîâšåœå, ó: Ìèëî Ëîìïàð, Çîðèöà Íåñòîðîâèž, Ñðïñêà êœèæåâ-
íîñò XVIII è XIX âåêà I, Ôèëîëîøêè ôàêóëòåò, Áåîãðàä, Íîâà ñâåòëîñò, Êðàãó¼åâàö, 2003,
ïðåâîä Òîìèñëàâà £îâàíîâèžà
3
Äîñèòå¼ Îáðàäîâèž, Æèâîò è ïðèêšó÷åíè¼à, Íîëèò, Áåîãðàä, 1989
158 ÄÐÀÃÀÍÀ ÃÐÁȎ

ðàçâè¼åí ó êîíñòàíòíó ñèòóàöè¼ó à êî¼à ñå êàî îïøòå ìåñòî ¼àâšà ó ïîñåáíîì

òèïó ïóòîïèñíå ëèòåðàòóðå ñà òåìàòèêîì áðîåœà ïî ìîðó. Ñà äðóãå ñòðàíå,
áóðà, ïîðåä òîãà øòî ñå ñâî¼èì îñíîâíèì çíà÷åœåì êàî ¼îø ¼åäíà îä àâàíòó-
ðà óêàëàïà ó ãëàâíó ôàáóëàðíó íèò äåëà, îñòâàðó¼å è ñâî¼å ïðåíåñåíî çíà÷å-
œå êîíòåêñòóàëèçàöè¼îì è ïîâåçèâàœåì îâîã ñà îñòàëèì ñðîäíèì ìîòèâèìà.
Ãëàâíè ¼óíàöè íåêîëèêî ïóòà ïðîæèâšàâà¼óžè áóðó íàëàçå ñå ëèöåì ó
ëèöå ñà ñìðžó, ìåóòèì, ñàìî íà ¼åäíîì ìåñòó àóòîðè ñâî¼å ëè÷íî èñêóñòâî
ðàçâè¼à¼ó äî òèïñêå ñèòóàöè¼å.
Ó Ïóòîâàœó êà ãðàäó £åðóñàëèìó Ðà÷àíèí æèâîïèñíî ïðåäñòàâšà áóðó
ó êî¼î¼ ñå ëàà íàøëà 18. ñåïòåìáðà 1704. ãîäèíå áðîäåžè ïî Åãå¼ñêîì ìîðó,
äîê áóðó êî¼à ¼å ïðåòõîäíî çàõâàòèëà áðîä íåäàëåêî îä Ñâåòå Ãîðå, ñàìî óç-
ãðåäíî ïîìèœå. Çàíèìšèâî ¼å è äà íà ñâîì äóãîì ïóòîâàœó êðîç ìíîãå åãçî-
òè÷íå ïðåäåëå Ðà÷àíèí ïèøå î ñòðàõó êî¼è ¼å çàõâàòèî ïóòíèêå è ïîñàäó
ñàìî òîêîì áðîåœà ïî ìîðó, äîê î ïëîâèäáè ïî ñâåòèì ðåêàìà, êàêî îí
íàçèâà Íèë è £îðäàí, íè¼å çàáåëåæèî íèêàêâî ëîøå èñêóñòâî. Ó Ìîðåïëîâ-
šåœó, ïóòó¼óžè áðîäîì ïî Öðíîì ìîðó îä ìîëäàâñêîã ãðàäà £àøè¼à äî Ñâåòå
Ãîðå ó ëåòî 1758. ãîäèíå, ãëàâíè ëèê ó âðåìåíñêîì ïåðèîäó îä ÷åòèðè äàíà
óçàñòîïíî ïðåæèâšàâà äâå áóðå, ìåóòèì, äåòàšàíî îïèñó¼å ñàìî áóðó äî-
æèâšåíó 16. ¼óëà. Ó Æèâîòó è ïðèêšó÷åíè¼èìà íà ñâî¼èì áðî¼íèì ïóòîâà-
œèìà ãëàâíè ëèê òàêîå íåêîëèêî ïóòà ïðåæèâšàâà áóðó, íà ïðèìåð, íà Åãå¼-
ñêîì ìîðó ó áëèçèíè îñòðâà Ìèòèëåíå, èëè ïîñëå êàðíåâàëà ó Âåíåöè¼è ó
¼åäíîì øèðîêîì êàíàëó íà ïóòó çà Áîëîœó, ìåóòèì, ñàìî î áóðè êî¼ó ¼å
äîæèâåî, êàî è Ðà¼èž, íà Öðíîì ìîðó îïøèðíè¼å ïèøå ó II äåëó ó ïèñìó
äàòèðàíîì 8.10.1788. ãîäèíå.4
Ó ñâà òðè ñëó÷à¼à ðå÷ ¼å î àóòåíòè÷íî ïðåäñòàâšåíîì ïðåæèâšåíîì
äîãàà¼ó, è êàäà ¼å ðå÷ î áóðè, ñâà òðî¼èöà àóòîðà ó ïðâè ïëàí ñòàâšà¼ó îïèñ
íåïîãîäíèõ âðåìåíñêèõ ïðèëèêà. Ìåóòèì, ïîðåä òîãà øòî ñå îâè îïèñè
ìîãó ñõâàòèòè è ñàìî êàî èçâåøòà¼è î ìåòåîðîëîøêèì ïðîìåíàìà, ñ îáçè-
ðîì íà êîíòåêñò áàðîêíå à ïîãîòîâî ñðåäœîâåêîâíå ïîåòèêå îñëîœåíèõ íà
õðèøžàíñêó òðàäèöè¼ó, ïðîìåíå âðåìåíà ñå ìîãó èíòåðïðåòèðàòè è ó àëåãî-
ðè¼ñêîì êšó÷ó.
Äà áè ñå îïèñ äîæèâšà¼à áóðå ðàçâèî äî òèïñêå ñèòóàöè¼å, íåîïõîäíî ¼å
äà ñå óêšó÷è ÷èòàâ íèç ìîòèâà êî¼è ñó ¼îø îä àíòèêå ñâî¼èì ñòàëíèì ïî¼àâ-
šèâàœåì ó äàòî¼ ñèòóàöè¼è ïîñòàëè óîáè÷à¼åíè çà ïðåäñòàâó áóðå, à êî¼è ñå
çàòèì íà îäðååíè íà÷èí è ñèæå¼íî ïîâåçó¼ó. Ó çàâèñíîñòè îä èíòåðïðåòà-
öè¼å ìîòèâà êî¼è îáëèêó¼ó äîæèâšà¼ áóðå êàî òèïñêå ñèòóàöè¼å, à íà îñíîâó
ïîåòè÷êèõ îäëèêà êœèæåâíîã ñòâàðàëàøòâà îâèõ àóòîðà, ìîãóžå ¼å óî÷èòè
ïîåòè÷êå ðàçëèêå àëè è ñëè÷íîñòè ó œèõîâîì ñòâàðàëàøòâó.

4
Äîñèòå¼ Îáðàäîâèž, íàâ. äåëî, ñòð. 168-171.
 ÁÓÐÀ Ó ÑÐÏÑÊΣ ʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ 18. ÂÅÊÀ 159

*
Ìîðåïëîâšåœå ¼å ïðîçíè ñïèñ ïóòîïèñíîã êàðàêòåðà ñà àóòîáèîãðàô-
ñêèì åëåìåíòèìà è îáóõâàòà âðåìåíñêè ïåðèîä Ðà¼èžåâîã ïóòîâàœà áðîäîì
îä ìîëäàâñêîã ãðàäà £àøè¼à äî Ñâåòå Ãîðå îä 19.6.1758. äî 7.8.1758. ãîäèíå.
Ïðàòåžè ñâàêîäíåâíå îêîëíîñòè òîêîì ïëîâèäáå îâ༠ñïèñ ïîäñåžà íà (ñàæå-
òå) äíåâíè÷êå áåëåøêå, ÷àê áè ñå ìîãëî ðåžè äà óñëåä èñöðïíîã, ãîòîâî êàòà-
ëîãèçàöè¼ñêîã, íàâîåœà ðàçëè÷èòèõ òèïîâà âåòðîâà êî¼è óòè÷ó íà êóðñ ïëî-
âèäáå, îïèñà îñòàëèõ âðåìåíñêèõ ïðèëèêà, îïèñà ïîíàøàœà ïîñàäå ó òå-
øêèì ñèòóàöè¼àìà êàî øòî ñó áóðà èëè íåñòà¼àœå çàëèõà õðàíå è âîäå èëè,
ïàê, ó òðåíóöèìà óæèâàœà ó ìèðíîì ìîðó, ëåïîì âðåìåíó è áåçáðèçè, îâà¼
ñïèñ ëè÷è íà ïîìîðñêå äíåâíèêå. Ìåóòèì, îñòàëè ñòðóêòóðíè åëåìåíòè
îâî äåëî æàíðîâñêè âåîìà ïðèáëèæàâà¼ó ñðåäœîâåêîâíîì òèïó ïóòîïèñà ñà
òåìàòèêîì ïëîâèäáå – ìîðåïëàâàíè¼à, êàî øòî ¼å è ñàìèì íàñëîâîì ñóãåðè-
ñàíî. Ñ îáçèðîì íà òî äà ¼å öèš ïóòîâàœà ãëàâíîã ëèêà äîëàçàê íà ñâåòî
ìåñòî – íà Ñâåòó Ãîðó ñà ÷èìå ¼å íåïîñðåäíî ó âåçè è œåãîâà íàìåðà ñà êî¼îì
îâî ïóòîâàœå è ïðåäóçèìà, ìîãóžå ¼å ó Ìîðåïëîâšåœó ïðåïîçíàòè è æàí-
ðîâñêå îäëèêå òèïè÷íå çà õîäî÷àñíè÷êó ëèòåðàòóðó.
Ôàáóëàðíà íèò, óòåìåšåíà íà ïðàžåœó åòàïà ïóòîâàœà, ðàçâè¼à ñå òàêî
øòî ñå ïàæœà ïîñâåžó¼å ñàìî ïî¼åäèíèì äîãàà¼èìà êî¼è ñó îä çíà÷à¼à çà
êðåòàœå áðîäà. Îä ìîìåíòà óêðöàâàœà è îòïî÷èœàœà ïëîâèäáå, íàðàöè¼à ñå
ðàçâè¼à ó ñêëàäó ñà êðåòàœåì áðîäà êî¼å ¼å ó ïîòïóíîñòè óñëîâšåíî ìåòåî-
ðîëîøêèì ïðîìåíàìà îäíîñíî ïðåìà îíîâðåìåíèì ñõâàòàœèìà ïðåïóøòå-
íî ¼å ñóäáèíè. Ïðèïîâåäàœåì î ñâàêîäíåâíîì æèâîòó ìîðíàðà è ïóòíèêà íà
áðîäó ó ðàçëè÷èòèì âðåìåíñêèì ïðèëèêàìà, è íàãîâåøòà¼åì ìîãóžåã íåâðå-
ìåíà ïðèïðåìà ñå êšó÷íè äðàìàòè÷íè ìîìåíàò – áóðà, à íåèçâåñíîñò ïëî-
âèäáå íà¼àâšåíà ¼å âåž ïðâîì ðå÷åíèöîì. „Ãîñïîäîì ïîòïîìàãàí, äàâíî íà-
ìåðàâàíî ïóòîâàœå ìîðåì è èñïèòèâàœå ìîðñêèõ ñèëà ó÷èíèòè õòåäîõ.“5
På÷åíèöà êî¼îì àóòîð çàïî÷èœå îïèñ ñâîã ìîðåïëoâšåœà, èàêî ïîäñåžà
íà íåêå îä óñòàšåíèõ ïî÷åòàêà óîáè÷à¼åíèõ çà îâàêàâ òèï ëèòåðàòóðå (ïîãî-
òîâî ñðåäœîâåêîâíå), îâäå èìà äàëåêî âàæíè¼è çíà÷à¼. Çà êœèæåâíó èíòåð-
ïðåòàöè¼ó áóðå, êàî è çà ïîêóø༠æàíðîâñêîã îäðååœà îâîã òåêñòà, âàæíî ¼å
îäãîâîðèòè íà ïèòàœà ãäå ¼å òî àóòîð îäàâíî íàìåðàâàî äà ïóòó¼å ìîðåì, è
øòà ¼å çàïðàâî áèî öèš òîã ïóòîâàœà. Ó òåêñòó Ìîðåïëîâšåœà êàî êð༜å
îäðåäèøòå íàâîäè ñå Ñâåòà Ãîðà, àëè ñå íå äà¼å îá¼àøœåœå çàøòî ãëàâíè
ëèê òàìî ïóòó¼å. Íà äðóãèì ìåñòèìà ó ñâî¼èì äåëèìà £îâàí Ðà¼èž ¼å ïèñàî î
ðàçëîçèìà çà ñâî¼ îäëàçàê íà Ñâåòó Ãîðó íàâîäåžè äà ãà ¼å îñêóäíîñò ó íàóöè,
êî¼à ¼å ó òî äîáà ïîñòî¼àëà ìåó ñðïñêèì íàðîäîì, íàâåëà äà ñâî¼ æèâîò èç-
ëîæè îïàñíîñòè çàðàä ïðèêóïšàœà äîêóìåíàòà è ÷èœåíèöà êî¼å žå êàñíè¼å
óïîòðåáèòè çà ïèñàœå èñòîðè¼å ñëîâåíñêèõ íàðîäà6.
5
£îâàí Ðà¼èž, íàâ. äåëî, ñòð. 243.
6
Âèøå î ðàçëîçèìà îäëàñêà £îâàíà Ðà¼èžà íà Ñâåòó Ãîðó ó: Íèêîëà Ðàäî¼÷èž, Ñðïñêè
èñòîðèê £îâàí Ðà¼èž, Íàó÷íà êœèãà, Áåîãðàä, 1952, ñòð. 32. è äàšå.
160 ÄÐÀÃÀÍÀ ÃÐÁȎ

Podobih i dr$gaä sk$dost na $mß mnh prixodila, v koéi i samß jajdénß

bÿxß, razs$jdaä, äko vsi narodi svoégo pléméné drévnosti i povédéniä pi‚$t¢
édini tokmomx v ovomß térpimß sk$dostß. Togo radi i sém$ nédostatk$ éliko
vozmojno b$détß spomo\i pot\axsä, i togo radi sß vélikimß tr$domß i
opasnost¡ü jivota qrézß t$ré\in$ proidoxß iznskivaä vß tamoùnßfxß stranß
monastirei na‚ixß drévnostéi r$kopisi, éjé i sl$qnlosä mnh nhkoliko takvixß
dostati...7 (Ïîäâóêëà Ä. Ã.).
Íà îñíîâó Ðà¼èžåâîã ìèøšåœà î òàäàøœåì ñòàœó è îäíîñó ïðåìà íàó-
öè ó íàðîäíèì è öðêâåíèì êðóãîâèìà, êî¼å îí âåîìà îòâîðåíî è êðèòè÷íî
èçíîñè è ó ñâî¼åì äåëó Òî÷íîå èçîáðàæåíè¼å êàòèõèçìà, ¼àñíî ñå ìîæå çà-
êšó÷èòè øòà ¼å çà œåãà ìîãàî çíà÷èòè ïîäóõâàò ïèñàœà èñòîðè¼å è ó êî¼î¼
ìåðè ¼å çà œåãà áèëî âàæíî ïóòîâàœå ó Õèëàíäàð, ìàíàñòèð ó êî¼åì ¼å ó òî
äîáà ïîñòî¼àëà íà¼áîãàòè¼à ðèçíèöà èçâîðà çà ñðïñêó èñòîðè¼ó.
Îâå ÷èœåíèöå, èìïëèöèòíî íàãîâåøòåíå óâîäíîì ðå÷åíèöîì Ìîðåïëîâ-
šåœà, çà¼åäíî ñà ïîñëåäœîì ðå÷åíèöîì „(...) Çà âðåìå òîã áîðàâêà ñâå ìà-
íàñòèðå è íà¼ãëàâíè¼å ñêèòîâå îáèîñìî ïîñåžó¼óžè èõ, è îä ñâåòèõ îòàöà
êî¼è òàìî æèâå áëàãîñëîâ ïðèìèñìî.“ (ïîäâóêëà Ä. Ã.) ÷èíå ñèæå¼íè îêâèð
óíóòàð êî¼åã ñå ìîæå ñìåñòèòè îñíîâíà ìîòèâàöè¼à ãëàâíîã ëèêà êî¼à ïðîè-
çëàçè èç œåãîâèõ õîäî÷àñíè÷êèõ íàìåðà, ÷èìå ñå îâî äåëî ïðèáëèæàâà è
æàíðó õîäî÷àñíè÷êå ëèòåðàòóðå. Ó òèì îêâèðèìà áóðà, êàî òèïñêà ñèòóàöè-
¼à ó êî¼î¼ ñå íà ñâîì ïóòó õîäî÷àñíèöè ìîðà¼ó íàžè, çàóçèìà âåîìà âàæíî
ìåñòî. Áåç îáçèðà íà òî øòî ¼å áóðà òàêîå ïðåäñòàâšåíà êàî ¼åäàí îä àóòî-
áèîãðàôñêèõ äîæèâšà¼à, îâà ñèòóàöè¼à îñòâàðó¼å è ñâî¼å àëåãîðè¼ñêî çíà÷å-
œå ó êîíòåêñòó öåëèíå äåëà.
Àëåãîðè¼à áóðå ñå ó Ðà¼èžåâîì äåëó ðàçâè¼à îñëàœàœåì íà óñòàšåíà
ïðåíåñåíà çíà÷åœà ó äóõó áàðîêíå ïîåòèêå êî¼à ñó ïîðåêëîì èç õðèøžàíñêå
áèáëè¼ñêå òðàäèöè¼å. Ïðåíåñåíî çíà÷åœå áóðå òåìåšè ñå íà ïðåíåñåíîì çíà-
÷åœó îñòàëèõ êšó÷íèõ ìîòèâà íà êî¼èìà ñå îáëèêó¼å äàòà ñèòóàöè¼à – ìîðå,
áðîä, ïëîâèäáà, âåòàð, êèøà, ïóòíèöè è ïîñàäà, îäíîñíî ñâàêè ìîòèâ ïîíà-
îñîá ¼åñòå è ñòðóêòóðíè íîñèëàö ¼åäíå îä åòàïà ðàçâî¼à òèïñêå ñèòóàöè¼å,
ïðè ÷åìó ñèòóàöè¼à áóðå ïîñòà¼å îñíîâà àëåãîðè¼ñêîã ïîòåíöè¼àëà äåëà ó
öåëèíè.
Îä ïðâîã äàíà áîðàâêà íà ìîðó ïðèïîâåäà÷ ïðè÷à î ñòðàõó è ñòðåïœè
ìåó óêðöàíèìà. „(...) ïðîâåäîñìî è ñëåäåžó öåëó íîž, íèìàëî ñïîêî¼à íå
íàøàâøè, êî¼å çáîã ñòðàõà îä ìîðñêîã øóìà, êî¼å çáîã íàñòóïàœà áóðå âàç-
äóøíå.“8
Áóðîì âàçäóøíîì ñå óâîäè ìîòèâ âåòðà êî¼è ïîñòà¼å êšó÷íè ìîòèâ íå
ñàìî çàòî øòî ¼å êâàíòèòàòèâíî íà¼çàñòóïšåíè¼è ó òåêñòó Ìîðåïëîâšåœà,
íåãî ïðå çáîã ÷èœåíèöå äà ñå îêî îâîã ìîòèâà äàšå ñòðóêòóðèøå íàðàöè¼à,

7
Ïèñìî £.Ðà¼èžà ìèòðîïîëèòó Ñòðàòèìèðîâèžó 1.12.1791, íàâåäåíî ïðåìà: Äèìè-
òðè¼å Ðóâàðàö, Àðõèìàíäðèò £îâàí Ðà¼èž, 1901, ñòð.15.
8
£îâàí Ðà¼èž, íàâ. äåëî, ñòð. 243.
 ÁÓÐÀ Ó ÑÐÏÑÊΣ ʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ 18. ÂÅÊÀ 161

ðàçâè¼à ôàáóëà, à îâ༠ìîòèâ áèòíî óòè÷å è íà îáëèêîâàœå àëåãîðè¼ñêîã çíà-

÷åœà òåêñòà. Óñëåä àóòîðîâîã èíñèñòèðàœà íà äîñëåäíîì áåëåæåœó ìà è íà¼-
ìàœåã äàøêà âåòðà è ñâàêå ïðîìåíå êóðñà êðåòàœà áðîäà óñëåä ïðîìåíå âðå-
ìåíñêèõ ïðèëèêà, Ìîðåïëîâšåœå íà ïî¼åäèíèì ìåñòèìà ëè÷è íà „äíåâíèê
ïîâîšíèõ è íåïîâîšíèõ âåòðîâà“. Àóòîðîâî äîñëåäíî áåëåæåœå ïîâîšíèõ
è íåïîâîšíèõ âåòðîâà ñå, ñ îáçèðîì íà öèš œåãîâîã ïóòîâàœà, àëåãîðè¼ñêè
ìîæå òóìà÷èòè è êàî ñïëåò ïîâîšíèõ è íåïîâîšíèõ ïðèëèêà íà œåãîâîì
ïóòó äà îñòâàðè çàìèñàî î ïèñàœó íàöèîíàëíå èñòîðè¼å. Ó òîì êîíòåêñòó è
àóòîðîâà æåšà äà èñïèòà ìîðñêå ñèëå ñà êî¼îì è îòïî÷èœå ïðèïîâåäàœå, íà
íåêè íà÷èí ïðåäñòàâšà œåãîâî õâàòàœå ó êîøòàö ñà îêîëíîñòèìà êî¼å çà-
ïðàâî èñïèòó¼ó œåãà.
Àëåãîðè¼ñêè ïîòåíöè¼àë îâîã ìîòèâà ñå ðàçâè¼à íà îñíîâó ñèìáîëè÷êîã
çíà÷åœà ïî¼ìà âåòðà êî¼è ñå îñòâàðó¼å, ïðå ñâåãà, ó êîíòåêñòó ðåëèãè¼ñêèõ
ñàäðæà¼à. Ñèìáîëè÷êè, âåòàð èíòåðïðåòèðàí ó ðåëèãè¼ñêîì êšó÷ó óïóžó¼å
íà Äóõ è äóõîâíè óòèö༠ñà íåáà, òå ñå îâ༠ìîòèâ ìîæå ñõâàòèòè è êàî âå-
ñíèê áîæàíñêîã. Òàêîå, ó íåêèì êóëòóðàìà âåòàð ¼å ïðåäñòàâšàî è áîæ¼è
äóõ êî¼è ñå êðåòàî íàä èñêîíñêèì âîäàìà.9 Ó òîì ñìèñëó ñå âåòàð ìîæå òóìà-
÷èòè è êàî Äóõ áîæ¼è êî¼è òðåáà äà îïîìåíå è ïîäñåòè äà ñå òðåáà ïðèäðæà-
âàòè ïóòà êî¼è ¼å Áîãó óãîäàí ïðå íåãî øòî óñëåäè íåêà òåæà îïîìåíà, øòî ¼å
ó ñëó÷à¼ó Ìîðåïëîâšåœà áóðà.
Äîñëåäíî áåëåæåœå ïðîìåíšèâîñòè âåòðîâà è âðåìåíñêèõ ïðèëèêà óîï-
øòå, óïóžó¼å çàïðàâî íà ïðîìåíšèâîñòè ó ïðèðîäè, íåñòàëíîñò è ïðîëà-
çíîñò ñâåãà îâîçåìàšñêîã, ÷èìå ñå àíòèöèïèðà ìîòèâ ôîðòóíå êàî ¼åäàí îä
ãëàâíèõ ìîòèâà áàðîêíå ïîåòèêå. Ïîëàçåžè îä àëåãîðè¼ñêè îáëèêîâàíå ïðåä-
ñòàâå âåòðîâà êàî èçðàçà áîæ¼èõ îñåžàœà, Ìîðåïëîâšåœå ðàçâè¼à¼óžè îâó
àëåãîðè¼ó çàïðàâî ñóãåðèøå ñëèêó šóäñêîã æèâîòà ãäå ÷îâåê ñõîäíî ñâî¼èì
çàñëóãàìà áèâà èñêóøàâàí, êàæœàâàí àëè è íàãðàèâàí. „Âîçäóøíîì áóðîì“
êî¼îì ñå óâîäè ìîòèâ âåòðà, ÷èòàëàö ñå ïðèïðåìà çàïðàâî çà ïðàâó ìîðñêó
áóðó êî¼à òåê òðåáà äà íàñòóïè. Äà ¼å âåòàð ñàìî îïîìåíà áîæàíñêîã, ïîòâð-
ó¼å è ïðèïîâåäà÷åâ êîìåíòàð íàêîí øòî ¼å âåëèêà îïàñíîñò ïðåäóïðååíà.
Àëè Ãîñïîä óçáóðêàíîñò òàëàñà è áóðó ñòðàøíó ñà ëåâå ñòðàíå óêðîòè ìà-
ëèì âåòðîì, êèøîì îêîí÷àâøè.10 Èñòîâðåìåíî, òà îïîìåíà èìà è äèäàêòè÷-
êè êàðàêòåð êî¼è ñå ïîòâðó¼å òèìå øòî áóðà áèâà ïðàžåíà êèøîì îäíîñíî
íà íèâîó àëåãîðè¼ñêîã çíà÷åœà áóðà êàî îïîìåíà äîíîñè ïëîäîíîñíî èñêó-
ñòâî ïðåäñòàâšåíî ñèìáîëè÷êèì ïîòåíöè¼àëîì ìîòèâà êèøå.
Áîãîóãîäàí æèâîò ïîäðàçóìåâà æèâîò ó õàðìîíè¼è ñà Áîãîì îäíîñíî ñà
ïðèðîäîì è ñà ñàìèì ñîáîì. Õàðìîíè¼ó æèâšåœà äî÷àðàíó ñëèêîì ïëîâèä-
áå ïî ìèðíîì ìîðó è ó òèøèíè, áðîäîì êî¼åã óšóšêó¼ó ïðè¼àòíè òàëàñè,
èçíåíàäà íàðóøàâà ñòðàøíà áóðà. Íå ñàìî øòî ¼å ðå÷ î îáðòó – ïðåëàñêó èç
ñïîêî¼ñòâà ó íåñïîêî¼, íåãî ¼å òà ïðîìåíà ïðåäñòàâšåíà êîíòðàñòîì – îñíîâ-

9
J. Chevalier, A. Gheerbrant, Rjeènik simbola, Romanov, Banja Luka, 2003, ñòð. 751.
10
£îâàí Ðà¼èž, íàâ. äåëî, ñòð. 243.
162 ÄÐÀÃÀÍÀ ÃÐÁȎ

íèì ñòèëñêèì ñðåäñòâîì áàðîêíå ïîåòèêå, øòî çàïðàâî èìà çà öèš äà ïîä-
âó÷å ñåìàíòè÷êè ïîòåíöè¼àë ïðîìåíå íà êî¼ó ñå îäíîñè. À êàä âå÷å äîå, èç
æåãå òîã äàíà íàñòàäå áóðà ñòðàøíà, êî¼à íàñòóïè ñà çàïàäà õëàäíîã.11
Áóðà ïðîèçëàçè èç ñìåíå äàíà è íîžè, æåãå è õëàäíîžå, ÷èìå ñå èñòîâðåìåíî
óâîäè è ìîòèâ ôîðòóíå îäíîñíî àëóäèðà ñå íà ñðåžó êàî íà áèòàí åëåìåíàò
íà êî¼è ñå ó çíà÷à¼íèì ñèòóàöè¼àìà óâåê ðà÷óíà.
Âàðšèâîì íàäîì, êàî äðóãèì èìåíîì çà Ôîðòóíó, àóòîð îòïî÷èœå ñöå-
íó äðóãå áóðå, ñ òèì øòî îâäå ó ñêëàäó ñà çíà÷à¼åì êî¼è îâà áóðà èìà, êàêî çà
ñòðóêòóðó òàêî è çà ñåìàíòè÷êè ïîòåíöè¼àë äåëà ó öåëèíè, à ãðàäàöè¼îì ó
îäíîñó íà ïðåòõîäíè îïèñ íåâðåìåíà, ¼îø çàîøòðåíè¼å ïðèêàçó¼å åëåìåíòå
êî¼è ÷èíå êîíòðàñòíó ñëèêó. À êàä Áîã äàäå øåñíàåñòîã ¼óëà çàáëèñòàøå
çðàöè ñóí÷åâè èç îáëàêà öðíîã, îïåò íàñ íàø âåòàð ñàñâèì îõðàáðè (...) Àëè,
î êàêâà âàðšèâà íàäà òî áåøå (...)12 (Ïîäâóêëà Ä. Ã.).
Âèçóåëíà äèíàìèêà çàñíîâàíà íà êîíòðàñòó – áëèñòàâà ñóí÷åâà ñâåòëîñò
– òàìà, áèâà óïîòïóœåíà è èìïëèöèòíîì ñóãåñòè¼îì î êðåòàœó áðîäà äî÷àðà-
âàœåì îïèñà ñàìå áóðå. Èàêî òî íè¼å íàãëàøåíî, ÷èòàîöó ñå îñòàâšà ïðîñòîð
äà ñàì çàìèñëè áðîä êî¼è ñå óçäèæå è ñïóøòà ïî òàëàñèìà [êî¼è] íåóäîáíè è
çà îïèñèâàœå áåõó, áóäóžè äà ¼å îä ñòðàõà è ïîãëåäàòè íà œèõ íåìîãóžå áèëî,
¼åð ïî óçâèøåœèìà ñâî¼èì êàî ïðåâèñîêå ïëàíèíå èçãëåäàõó, à ïî óäóášåœèìà
êàî íåèçìåðíè áåçäàíè. Øóìîì, ïàê, è êëîêîòàœåì áåõó ðàâíè ðåöè ïðåâåëè-
êî¼ êî¼à ñå ñóðâàâà ñà íà¼âèøèõ ïëàíèíà ó íåñàãëåäèâè ïîíîð. Òàäà ñâè èñêóñè-
øå èñòèíó îíå ïåñìèöå ëàòèíñêå: „Conscendat mare, qui nescit orare (...)“13
Îáðò çàñíîâàí íà äèíàìèçìó ñìåíå ïî âåðòèêàëíî¼ ëèíè¼è – âðõ ïëà-
íèíå – áåçäàí óïóžó¼å íà ÷îâåêîâå ïîêóøà¼å äà ñå óçâèñè è óñïîñòàâè êî-
ìóíèêàöè¼ó ñà áîæàíñêèì îäíîñíî ñóãåðèøå œåãîâî îáðóøàâàœå ó õàäñêè
áåçäàí óêîëèêî ó òîìå íå óñïå. Óñïèœàœå áðîäà íà òàëàñèìà ìåòàôîðè÷êè
ñå äîæèâšàâà êàî íàïðåäîâàœå êà ñàìîñïîçíà¼è îäíîñíî ñïîçíà¼è áîæàí-
ñêîã. Çàòî ¼å îâäå âàæíà äèíàìè÷êè ïðåäñòàâšåíà ñëèêà óçäèçàœà è ñóðâà-
âàœà áðîäà êî¼à ñå ïîíàâšà, ¼åð çàïðàâî ïðåäñòàâšà ìèñàî î òåæèíè äî-
ñòèçàœà öèšà, à èñòîâðåìåíî èìïëèöèòíî ñàäðæè è áèáëè¼ñêó èäå¼ó äà ñå
âåîìà ëàêî ñóíîâðàžó¼ó îíè êî¼è ñó ñå ó ñâîì ïðèâðåìåíîì óñïåõó (¼åð ñâå
îâîçåìàšñêî ¼å ïðîëàçíî) ïðåâèøå âèñîêî ïîíåëè. Àëåãîðè¼ñêè ïîòåíöè-
¼àë îâàêî ïðåäñòàâšåíå ñëèêå áóðå óïóžó¼å è íà âèøà ñâî¼ñòâà äóøå êî¼à
âîäå ÷îâåêà íà œåãîâîì ïóòó ïðåäóçåòîì ó æåšè çà ñ¼åäèœåœåì ñà áîæàí-
ñêèì àëè èñòîâðåìåíî óêàçó¼å è íà òåøêîžå è èñêóøåœà êî¼à ÷îâåêó íà òîì
ïóòó ïðåäñòî¼å.

Ñëèêà áóðå ó Ïóòîâàœó êà ãðàäó £åðóñàëèìó êàî è ó Æèâîòó è ïðèêšó-

÷åíè¼èìà òàêîå ñå çàñíèâà íà äèíàìèçìó âåðòèêàëíå ïðîìåíå, ïðè ÷åìó ñó
âèçóåëíå ïðåäñòàâå âðëî ñëè÷íå îíî¼ êî¼ó íàëàçèìî ó Ìîðåïëîâšåœó.
11
£îâàí Ðà¼èž, íàâ. äåëî, ñòð. 243.
12
£îâàí Ðà¼èž, íàâ. äåëî, ñòð. 244.
13
£îâàí Ðà¼èž, íàâ. äåëî, ñòð. 244.
 ÁÓÐÀ Ó ÑÐÏÑÊΣ ʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ 18. ÂÅÊÀ 163

Ó îäíîñó íà Ðà¼èžåâî è Äîñèòå¼åâî äåëî, Ïóòîâàœå êà ãðàäó £åðóñàëè-

ìó ñòî¼è íà¼áëèæå ñðåäœîâåêîâíî¼ òðàäèöè¼è, ¼åð ñå ó ïîãëåäó æàíðà £åðîòå-
¼åâ îïèñ ïóòîâàœà íàñëàœà íà ïðîñêèíèòàðèîíå. Ó ñàìîì íàñëîâó àóòîð èñ-
òè÷å äà ¼å öèš œåãîâîã ïóòîâàœà Ñâåòà çåìšà, òå ñå áóðà è îâäå ìîæå èíòåð-
ïðåòèðàòè êàî èíèöè¼àöè¼ñêà ñèòóàöè¼à êî¼à òðåáà äà äîâåäå äî îáðåäíîã
ïðî÷èøžåœà õîäî÷àñíèêà íà œèõîâîì õîäî÷àñíè÷êîì ïóòó. Ó òîì ñìèñëó
êîìóíèêàöè¼à ïî âåðòèêàëíî¼ ëèíè¼è çà âðåìå áóðå îâäå ¼å íà¼åêñïëèöèòíè¼å
ïðåäñòàâšåíà çàñíèâà¼óžè ñå íà îñíîâíèì åëåìåíòèìà òèïñêå ñèòóàöè¼å èç
êî¼å õîäî÷àñíèöè áèâà¼ó èçáàâšåíè ÷óäîì çàõâàšó¼óžè óñëèøåíèì ìîëèò-
âàìà.
Ïîðåä âåž ñïîìåíóòîã êîíòðàñòà ïðè îïèñó èçãëåäà òàëàñà êàêî ñó îíè
ïðåäñòàâšåíè êîä Ðà¼èžà, êîä Ðà÷àíèíà ñó ñóïðîòíîñòè äîäàòíî çàîøòðåíå
òèìå øòî àóòîð íà ¼åäàí êð༠âåðòèêàëå ñòàâšà òàëàñå êî¼è óäàðà¼ó êàî ìóœå
ñèìáîëèçó¼óžè êàçíó êî¼à äîëàçè îäîçãî, à íà äðóãè êð༠ñòàâšà „êèïåžå“
òàëàñå êî¼è êóšà¼ó êàî èç ïðîêšó÷àëîã ëîíöà àíòèöèïèðà¼óžè ñëèêó Õàäà
êàî êàçíå êî¼à âðåáà îäîçäî. Òèìå ñå çàïðàâî èìïëèöèòíî ïîäâëà÷è ïîóêà î
ïîòðåáè èñïðàâíîã æèâšåœà è óïóžó¼å íà íåîïõîäíîñò ñïîìèœàœà ñëèêå
ñòðàøíèõ êàçíè, êî¼à ¼å, ïî óçîðó íà óâðåæåíå ïðåäñòàâå ïàêëà èç çàïàäíî-
åâðîïñêå ñðåäœîâåêîâíå ëèòåðàòóðå, òðåáàëà äà îñòâàðè ñâî¼ó äèäàêòè÷êó
ôóíêöè¼ó. È êàä äàí áè, ïî÷å ñå ëàà çàãœóðèâàòè è ïðåëèâàòè áóðîì ìîð-
ñêîì. È òîã äàíà íå âèäåñìî ìíîãî áðîäîâà îä îíèõ êî¼è ñó èøëè ñà íàìà,
íèòè âèäåñìî ñóíöà, íè ìåñåöà, íè íåáà, íè çåìšå íè ïòèöå äà ëåòè îñèì
áóðå è îáëàêà. È âàëè ðàçëè÷èòè: áåëè, è çåëåíè, è öðíè, è ïëàâåòíè, è ¼åäíè
êàî âàðèâî êèïåõó, äðóãè êàî ìóœå (...) È ó âðåìå çàëàñêà ñóíöà çàãœóðè ñå
ëàà è ïîäèãîøå ñå âàëè íà¼ñèëíè¼è, êàî ãîðå âèñîêè, è îáëàöè è ìóœå ñèëíå è
ðàçëè÷èòå (...) È òó âèäåõ êàêî ëàà áðçî èäå – êàî ñòðåëà. Îäàêëå ñòðåëó
ïóñòè, îíäå è ïàäíå.14 (Ïîäâóêëà Ä. Ã.).
Çàòâàðà¼óžè ìîòèâîì ñòðåëå ïðèïîâåäàœå î áóðè è Ðà÷àíèí çàïðàâî çà-
îêðóæó¼å àëåãîðè¼ñêè ïîòåíöè¼àë òèïñêå ñèòóàöè¼å ó äóõó ñðåäœîâåêîâíå
èäå¼å î ðàçìåíè èçìåó íåáà è çåìšå, ¼åð ¼å ñòðåëà ó õðèøžàíñêî¼ òðàäèöè¼è
èìàëà ñëè÷íó ñèìáîëèêó êàî ìåðäåâèíå15. Âåðòèêàëíà ðàçìåíà ïðåäî÷åíà
ñèìáîëîì ìåðäåâèíà îäíîñíî ñòðåëå ïîäðàçóìåâà óçà¼àìíîñò, øòî çàïðàâî
ïðåêî ñðåäœîâåêîâíîã íàñëåà åâîöèðà àíòè÷êî ñõâàòàœå îâîã ñèìáîëà ó
ñìèñëó óñõîåœà ÷îâåêîâå äóøå.

Ïîðåä îïèñà ñàìå ïðèðîäå, âåîìà ¼å âàæíî êàêî àóòîðè ïðåäñòàâšà¼ó

÷îâåêà ó ñèòóàöè¼è êî¼à ãà ¼å çàäåñèëà îäíîñíî èç êî¼å ïåðñïåêòèâå ñå ïîñìà-
òðà âåðòèêàëíè äèíàìèçàì ïðîìåíà. Äîê ñó êîä Ðà÷àíèíà è Ðà¼èžà ñóïðîò-
íîñòè ïðåäî÷åíå ñàìî êðîç çáèâàœå ó ïðèðîäè à ïóòíèöè è ïîñàäà ðåàãó¼ó
¼åäèíñòâåíî ó îäíîñó íà ñèòóàöè¼ó ó êî¼î¼ ñå íàëàçå, äîòëå êîä Äîñèòå¼à ñó-

14
£åðîòå¼ Ðà÷àíèí, íàâ. äåëî, ñòð. 37-38.
15
J. Chevalier, A. Gheerbrant, íàâ. äåëî, ñòð. 643.
164 ÄÐÀÃÀÍÀ ÃÐÁȎ

ïðîòíîñòè ó ïðèðîäè ïðàòå è äè¼àìåòðàëíî ñóïðîòíè ñòàâîâè ãëàâíîã ëèêà,

ñà ¼åäíå ñòðàíå, è ¼åäíîã îä ïóòíèêà – ïðåëàòà, ñà äðóãå. Ó îäíîñó íà Ìîðå-
ïëîâšåœå è Ïóòîâàœå êà ãðàäó £åðóñàëèìó, ó Æèâîòó è ïðèêšó÷åíè¼èìà ¼å
ìèñàî î áåñïîìîžíîñòè ÷îâåêà ñïðàì ïðèðîäíèõ ñèëà, ïðè ÷åìó ñó ïðèðîä-
íå ñèëå ñõâàžåíå íå ñàìî êàî îäðàç áîæàíñêå ìîžè íåãî è êàî ïîñëåäèöå
ïðîìåíà çàñíîâàíèõ íà ïðèíöèïèìà ôèçèêå, íà¼åêñïëèöèòíè¼å ïðåäñòàâšåíà.
Äîñèòå¼ âåðòèêàëó èëóñòðó¼å äâî¼àêî, íà¼ïðå äîñëîâíèì ïðåäñòàâšà-
œåì êðåòàœà áðîäà çàõâàžåíîã áóðîì, à çàòèì ÷îâåêîâó íåìîž ó îäíîñó íà
ïðèðîäó èðîíèçèðà ñëèêîì ïðåëàòîâå ìîëèòâå. Òó ñàì íà¼áîšå ïî÷óâñòâî-
âàî øòî žå ðåžè çëî ìîðå è íåïîñòî¼àíñòâî âîëíà è âåòðîâà, êî¼è êàä íàñ
ïî÷íó äèçàòè ó âèñèíó, ðåêàî áè îäîñìî æèâè íà íåáî; à êàä òè íàñ ïî÷íó
íèçáðäî òåðàòè, òîãà îïåò ëåòåœà è ñè¼àñåòà íèò’ ñàì ÷óî íè âèäèî. Øòà
¼å áåçäíà è ïðîïàñò? Íèøòà ñïðàìà îíîì êóä ñìî ìè ïðîïàäàëè! (...) Êàä áè
ñå ãîä ïåœàëè óç áðäî, îíäà òè ìî¼ ïðåëàò ÷èòà áðçî, áðçî, áàø êàî äà ñå ñ
ìîðåì óòðêó¼å; à êàä áè äîëå ïîëåòåëè, îíäà áè çàáîðàâèî ÷èòàœå, è ñòà¼à-
ëî áè ãà âèêà: „Êàðèñèìå, îäîñìî, ïðîïàäîñìî!“16 (Ïîäâóêëà Ä. Ã.).
Áèòíî ¼å íàãëàñèòè äà ñå îâäå íå ðàäè î èñìåâàœó ÷îâåêîâå íåìîžè ó
îäíîñó íà áîæàíñêî è ïðèðîäíå ñèëå óîïøòå, íåãî ¼å çàïðàâî èðîíè¼à óïðàâ-
šåíà ñàìî íà îäðååíó ïåðñïåêòèâó èç êî¼å ñå ïîñìàòðà êšó÷íà ñèòóàöè¼à, à
÷è¼è ¼å íîñèëàö ó îâî¼ ñèòóàöè¼è ïðåëàò. Áóðà ¼å çàïðàâî è ïîâîä äà ãëàâíè
ëèê ó äóõîâèòî âîåíîì äè¼àëîãó17 ñà ïðåëàòîì çàïðàâî èçíåñå ñâî¼å ìè-
øšåœå è ïîòâðäè ñâî¼ ðàöèîíàëèñòè÷êè ñòàâ.
Ñà àñïåêòà ïîòâðèâàœà îñíîâíîã óâåðåœà ãëàâíîã ëèêà à ó êîíòåêñòó
êîìïîçèöè¼å Æèâîòà è ïðèêšó÷åíè¼à, âàæíî ¼å è ó êî¼åì ìîìåíòó ñâîã æèâîòà
ãëàâíè ëèê ïðåæèâšàâà áóðó. Áóðà ¼å ïîñëåäœè äîæèâšà¼ î êî¼åì àóòîð ïèøå
ïðå íî øòî ó íàðåäíîì ïîãëàâšó ãëàâíè ëèê ó Õàëåó äîæèâè îíî ÷åìó ¼å îä
ïî÷åòêà ñâî¼èõ ïóòîøåñòâè¼à ñòðåìèî – Îâäå ñå ïðåîáó÷åì ó ñâåòñêå ãðåøíå
õàšèíå, êà’ è îñòàëè šóäè ÷åëîâå÷åñêîã ÷èíà, äàì ñå çàïèñàòè ó êàòàëîã óíè-
âåðñèòåòà è ïîåì ñëóøàòè ôèëîñîôè¼ó, åñòåòèêó è íàòóðàëíó òåîëîãè¼ó.18
Ãëàâíè ëèê Æèâîòà è ïðèêšó÷åíè¼à ïóòó¼å ïðèâàòíî ó ïîòðàçè çà íàóêîì è
ñàçíàœåì, âîåí æåšîì äà íàó÷è øòî âèøå ¼åçèêà, âèäè øòî âèøå ðàçëè÷èòèõ
ãåîãðàôñêèõ ïðîñòîðà, óïîçíà ñå è ñàçíà øòî âèøå î ðàçëè÷èòèì íàðîäèìà,
äðóøòâèìà è îáè÷à¼èìà. Ñ îáçèðîì íà òî äà ìîòèâ ïóòîâàœà óòè÷å è íà ñòðóê-
òóðíî îáëèêîâàœå îâîã äåëà ó öåëèíè, íè¼å ñëó÷à¼íî øòî àóòîð ïðåæèâšàâà
áóðó, êî¼à ñèìáîëè÷êè ïðåäñòàâšà è âðåìå âåëèêèõ ïðåëîìà, íà ¼åäíîì îä
ñâî¼èõ êšó÷íèõ ïóòîâàœà, ïðå íåãî øòî žå, íå ñàìî êðåíóòè íåãî è ñàì ïîñòà-
òè äåî ïðîñâåøòåíå Çàïàäíå Åâðîïå. Óêîëèêî ñå êð༜èì öèšåì œåãîâîã ïó-
òîâàœà ñìàòðà¼ó çåìšå Çàïàäíå Åâðîïå ó êî¼èìà ¼å ïðîñâåòèòåšñòâî òàäà áè-
ëî îñíîâíè ïðàâàö ó ôèëîñîôè¼è, ìîæå ñå ðåžè äà ¼å òàêàâ öèš èñòîâðåìåíî
16
Äîñèòå¼ Îáðàäîâèž, íàâ. äåëî, ñòð. 168-169.
17
Î îäëèêàìà äè¼àëîãà êîä Äîñèòå¼à âèäåòè: £îâàí Äåðåòèž, Ïîåòèêà Äîñèòå¼à Îáðà-
äîâèžà, Âóê ÊàðàŸèž, Áåîãðàä, 1974.
18
Äîñèòå¼ Îáðàäîâèž, íàâ. äåëî, ñòð. 172.
 ÁÓÐÀ Ó ÑÐÏÑÊΣ ʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ 18. ÂÅÊÀ 165

ïîäðàçóìåâàî è ïðåîáðàžåœå êðîç êî¼å ¼å ãëàâíè ëèê ìîðàî äà ïðîå îäíîñíî

äà èñòðà¼å íà îäàáðàíîì ïóòó, òå ñå ìîòèâ áóðå è ó îâîì äåëó ìîæå òóìà÷èòè ó
êîíòåêñòó õîäî÷àñíè÷êèõ íàìåðà ãëàâíîã ëèêà.

Óñõîåœå äóøå ñóãåðèñàíî ñèìáîëè÷êèì ïîòåíöè¼àëîì âåðòèêàëíîã äè-

íàìèçìà ó ïðåäñòàâè áóðå èìïëèöèòíî ñàäðæè è ìèñàî î ïîâðàòêó íà ïðâî-
áèòíî, ñ òèì äà ¼å ñóá¼åêàò ñàäà êâàëèòàòèâíî èçìåœåí ïðî÷èøžåœåì ó îä-
íîñó íà ïî÷åòíó ñèòóàöè¼ó, ÷èìå ñå ïî¼àì âåðòèêàëå êîä îâèõ àóòîðà óêëàïà
è ó èäå¼ó öèêëè÷íîã ïîãëåäà íà ñâåò ïîíîâî âåîìà àêòóåëíó ó ñòâàðàëàøòâó
17. è 18. âåêà. Åñòåòèêà ¼àñíîžå êî¼à ¼å ïðîèçëàçèëà èç êðóæíå ëèíè¼å19, íàñó-
ïðîò âè¼óãàâî¼, îãëåäà ñå è ó ñèìáîëèöè ñâåòëîñòè êî¼à èìà çíà÷à¼íó óëîãó ó
îáëèêîâàœó àëåãîðè¼ñêîã ïîòåíöè¼àëà ïðåäñòàâå áóðå êîä Ðà÷àíèíà, Ðà¼èžà
è Äîñèòå¼à.
Êîä ñâå òðî¼èöå àóòîðà áóðà ñå íàãîâåøòàâà ñìàœåœåì èëè ïîòïóíèì
íåñòàíêîì ñâåòëîñòè óñðåä äàíà óñëåä ïî¼àâå îëó¼íèõ îáëàêà. Óêîëèêî ñå
ïîå îä ÷èœåíèöå äà çàïðàâî èñïàðàâàœå ìîðñêå âîäå çàïðàâî ñòâàðà êèøî-
íîñíå îáëàêå, ïîíîâî ñå ïðåêî âåðòèêàëíe ëèíè¼å äîëàçè äî òåìå êðóæåœà.
Íà ò༠íà÷èí âèçóåëíè îêâèð ñóí÷àí äàí – îáëà÷íî íåáî – ñóí÷àí äàí, íå
ñàìî êîíòðàñòíîì ñëèêîì êî¼à ¼å ó ïðâîì ïëàíó, íåãî è èìïëèöèòíèì çíà÷å-
œåì ïîäâëà÷è îñíîâíó èäå¼ó êî¼à ïðîèçëàçè èç àëåãîðè¼å áóðå. Áóðà, ñìå-
øòåíà óíóòàð îâî㠄ñâåòëîñíî㓠îêâèðà è êîä ñâå òðî¼èöå àóòîðà ñëè÷íî ïðåä-
ñòàâšåíà ïîíàâšàœåì ñëèêå âèñîêèõ òàëàñà êî¼è ñå îáðóøàâà¼ó, ¼åñòå çà-
ïðàâî ¼åçãðî àëåãîðè¼ñêîã ïîòåíöè¼àëà êî¼å ïðîèñõîäè èç ñèìáîëèêå òàëàñà.
Ïîðåä ñèìáîëè÷êîã çíà÷åœà êî¼å ïðàòè âåðòèêàëíî óçäèçàœå òàëàñà,
áóðà íàãîâåøòåíà äèíàìèçìîì ñâåòëîñòè, îäðååíà ¼å è ñèìáîëè÷êèì çíà-
÷åœåì õîðèçîíòàëíîã ðàñïðîñòèðàœà òàëàñà. Ó òîì ñìèñëó ¼å, ñà ¼åäíå ñòðà-
íå, îäðååíà òàëàñèìà êàî ìåòàôîðè÷êîì „ìåðíîì ¼åäèíèöîì“ çà âðåìå êî¼å
ïðîëàçè àëè ñå èñòîâðåìåíî è âðàžà óïóžó¼óžè íà ìèñàî î áåñêðà¼íîì, à ñà
äðóãå, òàëàñèìà êàî íîñèîöèìà ñâåòëîñòè îíàêî êàêî ¼å íà êðà¼ó 17. âåêà
œèõîâó ñèìáîëèêó èñêîðèñòèî Êðèñòè¼àí Õî¼ãåíñ äà áè ïðåäñòàâèî ñâî¼ó
Óíäóëàöèîíó òåîðè¼ó ñâåòëîñòè. Ñâåòëîñò ñå ïðîñòèðå ó òàëàñèìà: £à èõ
íàçèâàì òàëàñèìà, êàæå Õà¼ãåíñ, ïî óçîðó íà îíå êî¼è ñå ñòâàðà¼ó íà âîäè
êàäà ó œó áàöèìî êàìåí.20 Óêðøòàœåì ñèìáîëè÷êèõ ïîòåíöè¼àëà âåðòèêàë-
íå è õîðèçîíòàëíå ðàâíè ðàñïðîñòèðàœà òàëàñà èìïëèöèòíî ¼å íàãëàøåí
ñèìáîëèçàì êðñòàñòîã îáëèêà êàòàðêå êî¼à, „îãîšåíà“ óñëåä ñàâè¼àœà ¼åäàðà
çáîã íåâðåìåíà, äîìèíèðà öåíòðàëíèì äåëîì ëàà íà êî¼èìà ñó óêðöàíè ãëàâ-
íè ëèêîâè îâèõ òðè¼ó äåëà.
Íàîáëà÷åœå è îäñóñòâî ñâåòëîñòè ñå óâåê ïîâåçó¼å ñà îäñóñòâîì Áîãà
¼åð Áîã ¼å ñâåòëîñò è ó œåìó íåìà òìèíå21. Îòóäà ñå òàìà ìîæå òóìà÷èòè è
19
Æîðæ Ïóëå, Ìåòàìîðôîçå êðóãà, Èçäàâà÷êà êœèæàðíèöà Çîðàíà Ñòî¼àíîâèžà, Ñðåì-
ñêè Êàðëîâöè – Íîâè Ñàä, 1993.
20
Christiaan Huygens, Traité de la lumiére, 1690, Íàâåäåíî ïðåìà: Æîðæ Ïóëå, íàâ.
äåëî, ñòð. 99.
21
£åâàíåšå ïî £îâàíó, 1,5.
166 ÄÐÀÃÀÍÀ ÃÐÁȎ

êàî ïîñëåäèöà ÷îâåêîâå óäàšåíîñòè îä Áîãà Ѽåäåøå ó òàìè è ó ñ¼åíó ñìðò-

íîì / îêîâàíè ó òóãó è ãâîæå / ¼åð íå ñëóøàøå ðè¼å÷è Áîæè¼èõ / è íå ìàðèøå
çà âîšó âèøœåãà. / Îí ïîíèøòè ñðöå œèõîâî ñòðàäàœåì, / ñïîòàêîøå ñå è
íå á¼åøå êî äà ïîìîæå. / Àëè çàâèêàøå êà Ãîñïîäó ó òóçè ñâî¼î¼ / è èçáàâè èõ
èç íåâîšå œèõîâå. / Èçâåäå èõ èç òàìå è ñ¼åíå ñìðòíîãà / è ðàñêèäà îêîâå
œèõîâå.22 Îäñóñòâî ñâåòëîñòè ïîâëà÷è çà ñîáîì ñìàœåœå âèäšèâîñòè øòî
çà ïîñëåäèöó èìà ãóášåœå îðè¼åíòàöè¼å îäíîñíî ñèìáîëè÷êè óïóžó¼å íà
î÷à¼àœå, áåñïîìîžíîñò è ñòðàõ êî¼è ñóá¼åêò îñåžà óäàšàâà¼óžè ñå ñà áîãîó-
ãîäíîã ïóòà23. Ïðåñòàíàê îïàñíîñòè êàî ïîñëåäèöà êîìóíèêàöè¼å óñïîñòàâ-
šåíå èçìåó „÷èñòî㓠ñðöà è áîæàíñòâà äîíîñè ëåïî âðåìå, äîáðó âèäšè-
âîñò, ¼àñàí ïðàâàö è ìîãóžíîñò äà ñå ñà ïóòîâàœåì äàšå íàñòàâè. Äîê ó äåëèìà
£. Ðà÷àíèíà è £. Ðà¼èžà ñèìáîëèçàì ñâåòëîñòè ñâî¼å çíà÷åœå ðàçâè¼à óãëàâíîì
ó ðåëèãèîçíîì êšó÷ó, äîòëå ñå ó äåëó Ä. Îáðàäîâèžà îâà ñèìáîëèêà ðàçâè¼à
ó îêâèðèìà îñíîâíå ìåòàôîðå ïðîñâåòèòåšñêå ôèëîñîôè¼å.

*
Ñëè÷íà âèçóåëíà ïðåäñòàâà áóðå êîä ñâå òðî¼èöå àóòîðà çàñíèâà ñå íà
çà¼åäíè÷êèì ìîòèâèìà – ìîðà, ëàå, ïëîâèäáå è íåâðåìåíà êî¼å çàïî÷èœå
ñìåíîì ñâåòëîñòè è ìðàêà, à çà¼åäíî ñà îäðååíèì êîìïîçèöèîíèì ðàñïîðå-
äîì òèõ åëåìåíàòà îáëèêó¼ó ñå îêâèðè òèïñêå ñèòóàöè¼å. Ïîðåä çà¼åäíè÷êîã
ïðåíåñåíîã çíà÷åœà îâèõ ìîòèâà, ñâàêè îä òðî¼èöå àóòîðà íè¼àíñàìà ó œè-
õîâîì îáëèêîâàœó çàïðàâî ïðîôèëèøå ñâî¼å ñòàâîâå ÷èìå èñòîâðåìåíî è
äèôåðåíöèðà ñïåöèôè÷íîñòè ñâî¼å ïîåòèêå ó îäíîñó íà ïîåòèêó åïîõå ó êî-
¼î¼ ñòâàðà.
È âèä¼åõ íåáî íîâî è çåìšó íîâó; ¼åð ïðâî íåáî è ïðâà çåìšà ïðîîøå, è
ìîðà âèøå íåìà.24 Íàêîí äðóãîã äîëàñêà íåìà âèøå ìîðà ¼åð íåìà âèøå äè-
íàìèêå æèâîòà êî¼ó ìîðå ñèìáîëè÷êè ïðåäñòàâšà. Îòóäà Äîñèòå¼åâà îïàñêà
äà ïðåëàò çà âðåìå áóðå ÷èòà ìîëèòâå êàî äà ñå ñà ìîðåì îäíîñíî ñà ñàìèì
æèâîòîì óòðêó¼å èìà èðîíè÷àí ïðèçâóê, ¼åð ¼å çàïðàâî óïåðåíà íà ñóøòèí-
ñêî íåðàçóìåâàœå ôóíêöèîíèñàœà òå äèíàìèêå îä ñòðàíå îíîãà êî áè ïî
ïðèðîäè ñâîã óâåðåœà, íàïðîòèâ, òðåáàî áèòè íà¼áëèæè ïîèìàœó ñìèñëà
æèâšåœà. Ñà äðóãå ñòðàíå, íà ïðåëàòîâî ïèòàœå À íè¼å ëè òè æàî äà òå
ðèáå èçåäó?, ãëàâíè ëèê ñâî¼îì îïàñêîì Øòà ãà ñàì è ¼à ðèáà èçåî, êî¼å ÷óäî
äà è îíå ìåíå ¼åäàíïóò èçåäó!25, è äàšèì ðàçâî¼åì äè¼àëîãà çàïðàâî äà¼å ñàì
ñåáè óâîä çà ïðåäñòàâšàœå ñîïñòâåíå ïåðñïåêòèâå, ïðå ñâåãà íàìåœåíå ÷è-
òàîöó, êî¼à íà ïîòïóíî äðóãà÷è¼è íà÷èí ó îäíîñó íà äîòàäà óâðåæåíî ñðåä-

22
Ïñàëìè Äàâèäîâè, 107; 10-14.
23
Âèøå î ñèìáîëèçìó ñâåòëîñòè è òàìå ó: Dörthe Schilken, Die Teleologische Reise,
Verlag Königshausen & Neumann, Würzburg, 2003, ñòð. 97. è äàšå.
24
Îòêðîâåœå £îâàíîâî, 21,1.
25
Äîñèòå¼ Îáðàäîâèž, íàâ. äåëî, ñòð. 169.
 ÁÓÐÀ Ó ÑÐÏÑÊΣ ʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ 18. ÂÅÊÀ 167

œîâåêîâíî ìèøšåœå ãëåäà íà ñòðàõ è íà ÷îâå÷¼è æèâîò óîïøòå. Íè¼å ëè ïà-

ìåòíè¼å è ïîøòåíè¼å îíäå íå ñòðàøèòè ñå ãäè ñòðàõ íè íà¼ìàœå ìðâå íèòè
ïîëçó¼å íèòè ïîìàæå? (...) Êî ñå ïðîñòî ñìåðòè áî¼è, ó ãîðåì ñòðàõó âàšà äà
æèâè íåãî çåö, è íèøòà äà íå ÷èíè íåãî äà ñå ïëàøè, çàòî øòî ñâàêè áîæ¼è
äàí óìðåòè ìîæå.26 Äîñèòå¼åâî íèøòà äà íå ÷èíè ¼åñòå êšó÷íè ñòàâ êî¼è
ãëàâíîã ëèêà îäðåó¼å êàî àêòèâíîã ñóá¼åêòà äåëàòíîã è ïðåäóçèìšèâîã íà
ïóòó ñîïñòâåíå èíäèâèäóàöè¼å ïîçèöèîíèðà¼óžè ãà òàêî íàñóïðîò ïàñèâíîì
ñóá¼åêòó ïðåïóøòåíîì ñóäáèíè ñõâàžåíî¼ ó äóõó ñðåäœîâåêîâíå òðàäèöè¼å27.
Îíî øòî ãëàâíè ëèê Æèâîòà è ïðèêšó÷åíè¼à ÷èíè âåîìà ¼å âàæíî, ¼åð îí çà-
ïðàâî, àêî ñå ìîðå28 ñõâàòè êàî ïðåëàçíî ñòàœå îäíîñíî êàî îíî øòî ¼å èçìåó
Áîãà è ÷îâåêà íîñåžè òèìå íèç ðèçè÷íèõ îêîëíîñòè çà ñóá¼åêòà äà ó ñèòóàöè-
¼àìà íåñèãóðíîñòè è íåîäëó÷íîñòè íà÷èíè ïîãðåøàí èçáîð è òàêî ñå óäàšè îä
ñïàñåœà, ïîñòóïà ñâåñíî è ñàì ¼å ñâî¼èì íà÷èíîì äåëàœà îäãîâîðàí çà ñîï-
ñòâåíî ñïàñåœå. Îòóäà îí íà ïóòó ñàìîïðîíàëàæåœà êàî îñâåøžåí ñóá¼åêàò
èìà ïîâåðåœà íà ïðâîì ìåñòó ó ñåáå îäíîñíî ó ñâî¼å èñêóñòâî, òå ¼å ãëàâíè
ëèê Æèâîòà è ïðèêšó÷åíè¼à ó ïîðååœó ñà îñòàëèì ëèêîâèìà èç îâîã äåëà
êàî è ñà ãëàâíèì ëèêîâèìà Ìîðåïëîâšåœà è Ïóòîâàœà êà ãðàäó £åðóñàëèìó
êî¼è ïðåæèâšàâà¼ó áóðó ¼åäèíè ëèê êî¼è ñå çà âðåìå íåâðåìåíà íå ìîëè ãëàñíî
êàî îñòàëè, íåãî ñå íà ãëàñ ñìå¼å à ìîëèòâó íîñè ó òèøèíè ñâîã ñðöà.

Èñòèíñêà ìîëèòâà êî¼à ¼å ïóò êà ñïàñåœó, à ñïàñåœå ¼å ìîãóžå ¼åäèíî

êðîç Õðèñòà, çàóçèìà öåíòðàëíî ìåñòî ó ïðåäñòàâšàœó áóðå è âåîìà ¼å âà-
æàí ìîòèâ ó êîíòåêñòó êàðàêòåðèçàöè¼å ëèêîâà.
Ó Ìîðåïëîâšåœó àóòîð ïðåêî ìîëèòâå ðàçâè¼à ìîòèâ ñïàñåœà êîíòðà-
ñòèðà¼óžè ìîðå êàî „ìðòâó“ âîäó È òàäà òàëàñè êî¼è ñå ïðåëèâàõó ïðåêî
áðîäà, õëåá íàø ñàâ ïîêâàñèøå. Ìè íå ìîãàâøè î œåìó áðèíóòè ñå, ñàãëåäà-
ñìî íàñòàëó íåâîšó. Î ìîëèòâè òàäà, à íå î õëåáó ñòàðàœå áåøå. Œåãà
ïîñëå îñîšàâàœà è çáîã íåïðè¼àòíîñòè ó ìîðå áàöèñìî (...)29 Õðèñòó êàî
æèâî¼ âîäè Îäãîâîðè Èñóñ è ðå÷å ¼î¼: äà òè çíàø äàð Áîæ¼è, è êî ¼å ò༠êî¼è
òè ãîâîðè: ä༠ìè äà ïè¼åì, òè áè èñêàëà ó œåãà è äàî áè òè âîäó æèâó.30
Èàêî ñå àóòîðîâî ïèñàœå î ãóáèòêó õðàíå ìîæå áóêâàëíî ñõâàòèòè, ó êîí-
òåêñòó ìîëèòâå îâ༠îïèñ äîáè¼à è ñâî¼ ïðåíåñåíè ñìèñàî. Ñ îáçèðîì íà òî
äà ¼å Ðà¼èž ó âðåìå ïóòîâàœå íà Ñâåòó Ãîðó ¼îø íåïîñòðèæåí òå õîäî÷àñíè÷-
êî ïóòîâàœå ïðåäóçèìà êàî ìèð¼àíèí çàðàä îïøòå íàöèîíàëíå êîðèñòè, ìå-
26
Äîñèòå¼ Îáðàäîâèž, íàâ. äåëî, ñòð. 169-170.
27
Âèøå î ïðîáëåìó ðàçâî¼à èíäèâèäóàëíîñòè îä êðà¼à ñðåäœåã âåêà äî êðà¼à 18. âåêà
ó: Richard van Dülmen, Otkriæe individuuma 1500-1800, Golden marketing – Tehnièka knjiga,
Zagreb, 2005.
28
Î ñèìáîëèöè ìîðà ó: J. Chevalier, A. Gheerbrant, Rjeènik simbola, Romanov, Banja
Luka, 2003, ñòð. 415, Michael Ferber, A dictionary of Literary Symbols, Cambridge University
Press, 2005, ñòð. 179-182, Lyndy Abraham, A Dictionary of Alchemical Imagery, Cambridge
University Press, 2001, ñòð. 179.
29
£îâàí Ðà¼èž, íàâ. äåëî, ñòð. 244.
30
£åâàíåšå ïî £îâàíó, 4;10.
168 ÄÐÀÃÀÍÀ ÃÐÁȎ

ñòî êî¼å îí äà¼å ìîëèòâè ó îâîì äåëó âåîìà ¼å âàæíî è ó êîíòåêñòó œåãîâå
óêóïíå ïîåòèêå è ìåñòà êî¼å žå ìîëèòâà óíóòàð œåãîâîã ñòâàðàëà÷êîã îïóñà
êàñíè¼å äîáèòè.
Ó óìåòíîñòè ¼å ÷åñòî ñïàñåœå êðîç Õðèñòà ïðåäñòàâšàíî êàî ñïàñåœå îä
óòàïàœà, à îáðåä êðøòåœà ïîòïóíèì ïîòàïàœåì ó âîäó ñèìáîëè÷êè ïðåäñòà-
âšà ñìðò è óñêðñíóžå. Èñòîâðåìåíî ìîðå ¼å èçìåó Áîãà è íàñ (...) £åäíè ñå
óòàïšó¼ó, à äðóãè ãà ñàâëàäàâà¼ó. Äà ñå ïðåå ïðåêî ìîðà, ïîòðåáàí ¼å áðîä.31

Ñèìáîëèçàì áðîäà è ëàå êàî öðêâå áîæè¼å âåîìà ¼å ÷åñò ó ëèòåðàòóðè

è ïîâåçó¼å ñå ñà áèáëè¼ñêèì òåìàìà íåìîãóžíîñòè ñïàñåœà âàí Íî¼åâå áàð-
êå, ñà ¼åäíå ñòðàíå, è öðêâîì êàî Õðèñòîâîì íåâåñòîì, ñà äðóãå. Èñòîâðåìå-
íî, ïëîâèäáà ëàå32 ïðåäñòàâšà è ñëèêó ÷îâåêîâîã æèâîòà òå ñå ó òîì ñìè-
ñëó ìåòàôîðè÷êè ïîâåçó¼å ñà íàïîðîì êî¼è ÷îâåê ìîðà äà óëîæè êàêî áè
èçäðæàî è çàäðæàî èñïðàâàí êóðñ.
Íà¼ñèãóðíè¼è ïóòîêàç ¼åñòå ìîëèòâà è áîæ¼à ðå÷, òå îòóäà Ðà¼èž ó óâîä-
íî¼ ïðè÷è Öâåòíèêà „Biblíi podobaü\éé poqitaníé“33 èñòè÷å çíà÷༠Áèáëè¼å è
ïðåòïîñòàâšà îâó êœèãó ñâèì îñòàëèì êœèãàìà. Ó êîíòåêñòó îáëèêîâàœà
ìîòèâà ëàå, ñà ¼åäíå ñòðàíå, àëè ïðå ñâåãà ó êîíòåêñòó ïðîôèëèñàœà ïîå-
òè÷êèõ îäëèêà óíóòàð îïóñà îâîã àóòîðà, ñà äðóãå ñòðàíå, âåîìà ¼å âàæàí
íà÷èí íà êî¼è Ðà¼èž äà¼å Áèáëè¼è ïðåâàñõîäñòâî íàä ñâèì êœèãàìà34. Ó äåëó
Ïåòåðà Ëàóðåìáåðãà Acerra Philologica35, íà îñíîâó êî¼åã Öâåòíèê è íàñòà¼å,
íàñëîâ îâå ïðè÷å ãëàñè Àëåêñàíäàð è Îäèñå¼à Õîìåðîâà. Íè¼å áåçíà÷à¼íî
øòî óïðàâî îâîì „èñòîðè¼îì“, êàêî Ðà¼èž íàçèâà ïðè÷å ó Ïðåäèñëîâè¼ó36,
àóòîð îòïî÷èœå êîìïîçèöè¼ó Öâåòíèêà, à ïîñåáíî ¼å âàæíî óâèäåòè ðàçëîã
çáîã êî¼åã àóòîð ïðè÷è î ¼åäíîì îä íà¼ïîçíàòè¼èõ ëóòàœà è áðîåœà ïî ìîðó
ó ëèòåðàòóðè ó îäíîñó íà îðèãèíàë ìåœà íàñëîâ àëè ñàäðæ༠çàäðæàâà37.
Ó êîâ÷åæèžó38, êàî íà¼âðåäíè¼åì ïîêëîíó êî¼è ¼å äîáèî íàêîí ñâî¼å íà¼âå-
žå âî¼íå ïîáåäå íàä Äàðè¼åì, Àëåêñàíäàð Âåëèêè ÷óâà Õîìåðîâå åïîâå, äåëà
íà êî¼èìà ñå âî¼åâàœó è ó÷èî è çà êî¼à ¼å ñìàòðàî äà ñó ¼åäèíà äîñòî¼íà äà ñå
íàó ó òàêî âðåäíîì ïîêëîíó. Ó íàðàâîó÷åíè¼ó óç îâó ïðè÷ó êî¼ó ïðåóçèìà îä
Ëàóðåìáåðãà, Ðà¼èž óìåñòî Èëè¼àäå è Îäèñå¼å ó êîâ÷åæèž ñòàâšà Áèáëè¼ó, ïè-

31
J. Chevalier, A. Gheerbrant, íàâ. äåëî, ñòð. 415.
32
Î ñèìáîëèöè ëàå è áàðêå ó: J. Chevalier, A. Gheerbrant, íàâ. äåëî, ñòð. 34-35, 340-
341; Michael Ferber, íàâåäåíî äåëî, ñòð. 193-195.
33
£îâàí Ðà¼èž, Cvhtnikß, Áóäèì, 1802, ñòð. 3.
34
£îâàí Ðà¼èž, íàâ. äåëî, ñòð. 5.
35
Peter Lauremberg, Neue und vermehrte Acerra philologica, das ist..., Stettin : In Verle-
gung Johann Adam Pleners: druckts seel Michael Höpfner Erben, 1688.
36
£îâàí Ðà¼èž, íàâ. äåëî, ñòð. XIX.
37
Ó Cvhtniku ¼å ïðåíàñëîâšàâàœå çà¼åäíî ñà íàðàâîó÷åíè¼èìà îñíîâíè ïîñòóïàê àóòîð-
ñêå ïðåðàäå ó îäíîñó íà îðèãèíàë.
38
Íè¼å áåç çíà÷à¼à íè ÷èœåíèöà äà Ëàóðåìáåðãîâî äåëî ó ñàìîì íàñëîâó ñàäðæè îâà¼
ïî¼àì : acerra – êîâ÷åæèž.
 ÁÓÐÀ Ó ÑÐÏÑÊΣ ʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ 18. ÂÅÊÀ 169

øóžè äà ñâè õðèøžàíè èìà¼ó ïðåêðàñíó è áîãîóãîäíó êœèãó Áèáëè¼ó è äà ñó je

äóæíè vß kovqjch srca svoégw imhti i nositi prisnw39. (Ïîäâóêëà Ä. Ã.). Òàêîå
¼å çíà÷à¼àí àóòîðîâ êîìåíòàð è ó íàðàâîó÷åíè¼ó çà íàðåäíó ïðè÷ó ãäå êàæå äà
¼å Áèáëè¼à ïðå ñâåãà êœèãà ìèðà40, ïðè ÷åìó ¼å èìïëèöèòíî ñóïðîòñòàâšà Èëè-
¼àäè êàî êœèçè ðàòà êàêî ¼å îâî äåëî ïðåäñòàâšåíî ó ïðåòõîäíî¼ ïðè÷è.
Êîâ÷åæèž41, êàî ìåñòî ãäå ñå ÷óâà áëàãî êî¼å äîïðèíîñè ñïîçíà¼è æèâî-
òà, ñà ¼åäíå ñòðàíå, è êàî arca cordis îäíîñíî êàî ñðöå óíóòàð êî¼åã ñå äåøàâà
÷îâåêîâ ïðåïîðîä è ïðåîáëè÷åœå, ñà äðóãå, ñâî¼èì ñèìáîëè÷êèì ïîòåíöè¼à-
ëîì, óïîòïóœó¼å çíà÷༠êî¼è ìîëèòâà êàî èçðàç šóáàâè ïðåìà áîãó çàóçèìà
óíóòàð Ðà¼èžåâîã îïóñà. Ìîòèâ ïëàìòåžåã ñðöà ïî¼àâšó¼å ñå è íà íàñëîâíî¼
ñòðàíè Ðà¼èžåâîã Òåîëîãè÷åñêîã òåëà (3. òîì) óïóžó¼óžè íà šóáàâ ïðåìà áî-
ãó. Ñðöå ¼å ïðåìà áèáëè¼ñêî¼ àíòðîïîëîãè¼è ñðåäèøòå ÷îâåêîâîã áèžà. (...)
Ïëàìòåžå ñðöå ñå ïîâåçó¼å è ñà Õðèñòîì (...) Ïðåäñòàâà ãîðóžåã ñðöà êî¼å
ïëèâà íà ïðîñòðàíî¼ âîäåíî¼ ïîâðøèíè ¼å ó ñòî ÷åòðäåñåò è ñåäìîì àìáëå-
ìó [Çáîðíèê Ñèìâîëè è Åìáëåìàòà, Àìñòåðäàì, 1705] ïðîïðàžåíà äåâèçîì
„Ïîñëå áóðè íåíàñòüÿ âîñõèøàåòñÿ.“ Ðàíà áàðîêíà àìáëåìàòèêà ïðåîáðà-
æàâà ïëàìòåžå ñðöå ó ñèìáîë áîæàíñêå šóáàâè.42
Íà îâàêâî òóìà÷åœå, à ó êîíòåêñòó ñðöà êî¼å ñå „ïðåêàšó¼å“ áóðîì êî¼à
ãà óäàðà, íàäîâåçó¼å ñå è Ðà¼èžåâ êîìåíòàð èç íàðàâîó÷åíè¼à óç ïðè÷ó Priznanïé
némo\ti svoéõ predß Bªgomß ãäå àóòîð êðîç ïàðàáîëó èäå¼ó î âðõîâíî¼ ìîžè íà
çåìšè ïðåäñòàâšåíî¼ ó ëèêó êðàšà äåãðàäèðà êîíòðàñòèðà¼óžè ¼î¼ áîæàí-
ñêó ñâåìîž. Àóòîð îâî ïîñòèæå ïîäñåžà¼óžè43 íà ñëèêó Èñóñîâîã ÷óäà íàâî-
äåžè öèòàò èç Áèáëè¼å î ñòèøàâàœó áóðå íà ìîðó. È ïîñòàäå âåëèêà îëó¼à; è
âàëîâè òàêî çàšåâàõó ó ëàó äà ñå âåž íàïóíè. / À îí íà êðìè ñïàâàøå íà
óçãëàâšó; è ïðîáóäèøå ãà è ðåêîøå ìó: ó÷èòåšó! Çàð òè íå ìàðèø øòî
ãèíåìî?/ È óñòàâøè çàïðè¼åòè â¼åòðó, è ðå÷å ìîðó: žóòè, ïðåñòàíè. È óòî-
ëè â¼åòàð, è ïîñòàäå òèøèíà âåëèêà./ È ðå÷å èì: çàøòî ñòå òàêî ñòðà-
øšèâè?Êàêî íåìàòå â¼åðå?44
Âåðà êî¼à ñå ó Ìîðåïëîâšåœó ðåàëèçó¼å êðîç ìîëèòâó êî¼à äîëàçè èç
÷èñòîã ñðöà, òàêîå óçíîñè ñóá¼åêòà è ïðèáëèæàâà ãà áîæàíñêîì, à ìîëèòâà45
êàî ïîñðåäíèöà èçìåó Áîãà è šóäè è êàî íåøòî øòî ñå „äóõîâíèì ðàñåöà-
œåì âàçäóõà“ óçäèæå äî ñàìîã íåáåñêîã ñâîäà ïîíîâî ïîäâëà÷è çíà÷༠âåð-
òèêàëíîã äèíàìèçìà ó ïðåäñòàâšàœó áóðå.

39
£îâàí Ðà¼èž, íàâ. äåëî, ñòð. 4.
40
£îâàí Ðà¼èž, íàâ. äåëî, ñòð. 7.
41
Âèøå î ñèìáîëèçìó êîâ÷åãà ó: J. Chevalier, A. Gheerbrant, íàâåäåíî äåëî, ñòð. 294-295.
42
Ìèðîñëàâ Òèìîòè¼åâèž, Àëåãîðè¼ñêå ïåðñîíèôèêàöè¼å £îâàíà Ðà¼èžà íà íàñëîâíèì
ñòðàíàìà Òåîëîãè÷åñêîã òåëà ó: Çáîðíèê ðàäîâà £îâàí Ðà¼èž – æèâîò è äåëî, óðåäèëà Ìàðòà
Ôðà¼íä, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò, Áåîãðàä, 1997, ñòð. 251.
43
£îâàí Ðà¼èž, íàâ. äåëî, ñòð. 26-27.
44
£åâàíåšå ïî Ìàðêó, 4, 37–40.
45
£îâàí Çëàòîóñòè î ìîëèòâè; íàâåäåíî ïðåìà: €îðå Òðèôóíîâèž, Àçáó÷íèê ñðïñêèõ
ñðåäœîâåêîâíèõ êœèæåâíèõ ïî¼ìîâà, Íîëèò, Áåîãðàä, 1990, ñòð. 157.
170 ÄÐÀÃÀÍÀ ÃÐÁȎ

Çíà÷༠è ñíàãó õîäî÷àñíè÷êå ìîëèòâå íà ïóòó êà £åðóñàëèìó £åðîòå¼ ïî-

ñåáíî íàãëàøàâà ïàðàëåëíî îáëèêó¼óžè âèçóåëíè è àóäèòèâíè äîæèâšà¼ áó-
ðå, ïðàòåžè óïå÷àòšèâó ñëèêó ñòðøíèõ òàëàñà ¼îø ñòðàøíè¼èì âàïà¼åì ïóò-
íèêà êà áîãó. Çà ðàçëèêó îä Ðà¼èžåâîã ñàæåòîã êîìåòàðà Î ìîëèòâè òàäà, à
íå î õëåáó ñòàðàœå áåøå, êî¼èì àóòîð ïîåíòèðà èàêî íå ïèøå îïøèðíî î
çíà÷à¼ó ìîëèòâå ó ñèòóàöè¼àìà èñêóøåœà èñòè÷óžè äóøåâíî íàä òåëåñíèì,
ó Ïóòîâàœó êà ãðàäó £åðóñàëèìó ñöåíà ìîšåœà çàóçèìà öåíòðàëíî ìåñòî ó
ïðèêàçó áóðå.
Ñ îáçèðîì íà ðàíè¼å ïîìåíóòî äà ñå ïðåîáëè÷åœå çáèâà ó ñðöó à äà
ìîëèòâà êàî îñíîâíè èçðàç êîìóíèêàöè¼å òå÷å èç ñðöà ìîëèòâåíèêà, áèòíî
¼å èñòàžè äà Ðà÷àíèí ó ñêëàäó ñà ñðåäœîâåêîâíèì ïîåòè÷êèì îêâèðèìà ó
ïðåäñòàâó ìîëèòâå46 óêšó÷ó¼å è èñïîâåñò êàî âàæàí ñòðóêòóðíè åëåìåíàò
îâîã æàíðà. Ó êîíòåêñòó õðèøžàíñêå òðàäèöè¼å èñïîâåñò47, à ïîãîòîâî ïðåä-
ñìðòíà èñïîâåñò, êàî ñðåäñòâî ñàìîèñïèòèâàœà âîäèëà ¼å êà ïîïðàâšàœó
ñóá¼åêòà íà œåãîâîì ïóòó ñàìîñïîçíà¼å è äóøåâíîã óçäèçàœà êà áîæàíñêîì.
Ïîðåä ñíàãå ìîëèòâå, ëèêîâè çàõâàžåíè áóðîì íà ïóòó êà £åðóñàëèìó ðà÷ó-
íà¼ó è íà ïîìîž ñâåòàöà, ÷èìå àóòîð óâîäè ÷óäà êàî äðóãè âàæàí ñòðóêòóðíè
åëåìåíàò ó ïðåäñòàâó áóðå. È òîã äàíà èñïîâåäè ñå ¼åäàí äðóãîìå. È ñâè ñå
æèâîòà îïðîñòèñìî. È ãëàñ èçëàæàøå âåëèêè, ¼åäíîãëàñíî âàïè¼àõó êà Áî-
ãó, è ïîìèœàõó ÷óäåñà Ñâåòîã Íèêîëå è ïðèçèâàõó ó ïîìîž. Òàä ãðëî èçíåìî-
øå, ãëàñ ïðåñå÷å ñå, à äèñàœå ñå ñìàœè, êàî è äóøà ó íàìà, ¼åçèê ïðåñàõíó. Áè
ãëàñ ñàìî (...).48
È ñà àñïåêòà íàðàöè¼å à ó êîíòåêñòó ïðîöåñà èíäèâèäóàöè¼å ïîðåä çíà-
÷à¼à êî¼è çà îâ༠ïðîöåñ èìà¼ó ìîëèòâà è èñïîâåñò, áèòíî ¼å äà âàï༠êà áîãó
òå÷å ¼åäíîãëàñíî. Äîñëåäíèì îáëèêîâàœåì ïðèïîâåäàœà êî¼å îä ïî÷åòêà äî
êðà¼à òåêñòà òå÷å ó ïðâîì ëèöó ìíîæèíå, àóòîð çàïðàâî ñâå óêðöàíå íà áðîäó
áåç èíäèâèäóàëèçàöè¼å ïðåäñòàâšà êàî ¼åäíó öåëèíó ó¼åäèœó¼óžè èõ çà¼åä-
íè÷êèì õîäî÷àñíè÷êèì öèšåì. Òèìå ñå Ðà÷àíèíîâî äåëî ó ïîòïóíîñòè îñëà-
œà íà ñðåäœîâåêîâíó òðàäèöè¼ó, êàêî çáîã ÷èœåíèöå äà àóòîð ëèêîâå ïîñìà-
òðà ó ñêëàäó ñà ïðàâèëîì äà ñå ïî¼åäèíàö òîêîì ñâîã æèâîòà ìîðàî áàðåì
¼åäíîì õîäî÷àøžåì äîêàçàòè êàî õðèøžàíèí49, òàêî è çáîã ñòàâà äà ¼å íåîï-
õîäíî ïîòèñêèâàœå ñóá¼åêòèâíîã è ëè÷íèõ íàìåðà ïî¼åäèíàöà çàðàä îïøòåã,
øòî ñå îâäå ñóãåðèøå è òèïîì íàðàöè¼å.
È ó Ìîðåïëîâšåœó íàðàöè¼à ìàõîì òå÷å ó ïðâîì ëèöó ìíîæèíå àëè ó
îäíîñó íà Ïóòîâàœå êà ãðàäó £åðóñàëèìó ïîñòî¼è áèòíà ðàçëèêà, ¼åð àóòîð
Ìîðåïëîâšåœà èïàê ðàçëèêó¼å èäåíòèòåò êîëåêòèâíîã îä èäåíòèòåòà ãëàâ-
íîã ëèêà. Óâîäíè è çàâðøíè ïàñóñ êàî îêâèð ïðèïîâåäàœà Ðà¼èž îáëèêó¼å ó
46
Î æàíðîâñêèì îäëèêàìà ìîëèòâå ó: Ðå÷íèê êœèæåâíèõ òåðìèíà, Íîëèò, Áåîãðàä,
1992, ñòð.484-485. è €îðå Òðèôóíîâèž, íàâ. äåëî, ñòð.156 è äàšå.
47
Î çíà÷à¼ó èñïîâåñòè ó êîíòåêñòó èíäèâèäóàöè¼å ñóá¼åêòà âèäåòè ó: Richard van
Dülmen, íàâ. äåëî, ñòð. 33 è äàšå.
48
£åðîòå¼ Ðà÷àíèí, íàâ. äåëî, ñòð. 37.
49
Richard van Dülmen, íàâ. äåëî, ñòð. 15.
 ÁÓÐÀ Ó ÑÐÏÑÊΣ ʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ 18. ÂÅÊÀ 171

ïðâîì ëèöó ¼åäíèíå, øòî ¼å âåîìà âàæíî ¼åð ñå óïðàâî ó îâèì ñåãìåíòèìà
èìïëèöèòíèì ñàîïøòàâàœåì íàìåðå ãëàâíîã ëèêà è œåíèì îñòâàðåœåì íà
êðà¼ó è ïðîôèëèøå œåãîâ èäåíòèòåò. Óïðàâî ¼å íàìåðà òà êî¼à ãëàâíè ëèê
ïîñòàâšà ïðåä ÷èòàîöà êàî èíäèâèäóó êî¼à õîžå íåøòî äà äåëà, è óïðàâî
òîì ¼åäèíñòâåíîì íàìåðîì îí ñå è èçäâà¼à èç êîëåêòèâíîã ëèêà ïóòíèêà è
ïîñàäå. Äàêëå, ãëàâíè ëèê ñàìî ïëîâè ñà äðóãèìà äîê íà ïóò êðåžå âîåí
ñîïñòâåíèì öèšåâèìà. Îòóäà ñå áóðà ó Ìîðåïëîâšåœó àëåãîðè¼ñêè ìîæå
òóìà÷èòè, ñà ¼åäíå ñòðàíå, êàî íåìèíîâíîñò ñïëåòà îêîëíîñòè è íèçà èñêó-
øåœà êî¼à ¼å ñàì £îâàí Ðà¼èž ìîðàî äà ñàâëàäà íà ïóòó ñâîã îñòâàðåœà êàî
èñòîðèîãðàôà, à ñà äðóãå, ó òîì êîíòåêñòó ñå ìîæå èíòåðïðåòèðàòè è ñèìáî-
ëè÷êè ïîòåíöè¼àë áðîäà50 êî¼åã áè¼å áóðà ó ñìèñëó èíñïèðàöè¼å è àóòîðîâèõ
ñòâàðàëà÷êèõ íàìåðà.
Ñ îáçèðîì íà æàíðîâñêó ðàçëèêó êî¼à ïîñòî¼è èçìåó îâà òðè äåëà,
ðàçóìšèâî ¼å äà ¼å ñöåíà áóðå ó Æèâîòó è ïðèêšó÷åíè¼èìà ñà íàðàòèâíîã
àñïåêòà íà¼ñëîæåíè¼å îáëèêîâàíà. Óêîëèêî ñå îáëèöè íàðàöè¼å ó îâà òðè
äåëà óïîðåäå ñà ñòåïåíîì èíäèâèäóàëíå îñòâàðåíîñòè ãëàâíèõ ëèêîâà, à
øòî ¼å ìîãóžå óðàäèòè íà îñíîâó ÷èœåíèöå äà ¼å ó ñâà òðè äåëà ó ïèòàœó
àóòîðñêè ïðèïîâåäà÷51, äîëàçè ñå äî çàêšó÷êà äà èíòåíçèòåò äèíàìèêå ïðè-
ïîâåäàœà êîä Äîñèòå¼à îäãîâàðà äèíàìèöè ðàçâî¼à ãëàâíîã ëèêà êî¼è ¼å
îñòâàðèî äîâîšàí ñòåïåí çðåëîñòè äà è ó ñèòóàöè¼è áóðå çàäðæè ñîïñòâå-
íè èäåíòèòåò è äà ñå èçëàçåžè èç îêâèðà ïðèïîâåäàœà ó ïðâîì ëèöó ìíî-
æèíå ñóïðîòñòàâè îñòàëèì ëèêîâèìà äè¼àëîøêîì ôîðìîì è åëåìåíòèìà
õóìîðà êî¼è ïðàòå ïðèïîâåäàœå ó ïðâîì è òðåžåì ëèöó ¼åäíèíå. Ó òîì ñìè-
ñëó, ïîðåäåžè îâà òðè äåëà ó êîíòåêñòó ïîåòèêå åïîõå, à ñà àñïåêòà àëåãî-
ðè¼ñêîã çíà÷åœà, ñà ¼åäíå ñòðàíå, è ñà àñïåêòà íàðàòèâíîã îáëèêîâàœà, ñà
äðóãå ñòðàíå, ¼àñíî ¼å äà ãëàâíè ëèê Æèâîòà è ïðèêšó÷åíè¼à ñòî¼è íà¼áëè-
æå ïðîñâåžåíîì èíäèâèäóóìó 18. âåêà, äîê õîäî÷àñíèöè íà ïóòó çà £åðó-
ñàëèì ñòî¼å íà äðóãîì êðà¼ó ñðïñêå êœèæåâíîñòè 18. âåêà è äàšå îñëîœå-
íå íà ñðåäœîâåêîâíó òðàäèöè¼ó. Îòóäà ¼å ìîãóžå äà ñå êîä Äîñèòå¼à êàî
äîìèíàíòíè çâó÷íè åôåêàò çà âðåìå áóðå ïî¼àâšó¼óå ñìåõ è åëåìåíòè õó-
ìîðà êî¼è ïðîèçëàçå èç äóõîâèòîã äè¼àëîãà è îïàñêè ãëàâíîã ëèêà, à ÷è¼à ¼å
ñâðõà äà ñêðåíó ïàæœó ñà øêðèïå äàñàêà è ìîðñêîã õóêà, çà ðàçëèêó îä
âàïà¼à è ¼åöà¼à ìîëèòâåíèêà êî¼è íà êðà¼ó ïàäà¼ó èñöðïšåíè è îñòà¼ó áåç
ãëàñà ó ñâî¼î¼ „òðöè“ ñà áóðîì, êàêî ¼å ñöåíà ïðåäñòàâšåíà êîä £åðîòå¼à.
Ñâåäåíèì îïèñîì ìîëèòâå è íàâîåœåì ñàæåòå äèäàêòè÷êå ïîðóêå „Con-
scendat mare, qui nescit orare“, øòî žå ðåžè êî íå çíà øòà ¼å ãîðå íåê’ íå
50
Î áðîäó è ïëîâèäáè êàî àëåãîðè¼è çà ñòâàðàëà÷êå íàïîðå è èíñïèðàöè¼ó âèäåòè ó:
Åðíñò Ðîáåðò Êóðöè¼óñ, Åâðîïñêà êœèæåâíîñò è ëàòèíñêè ñðåäœè âåê, ÑÊÇ, Áåîãðàä, 1996,
ñòð. 214. è äàšå è Rudolf Drux, Des Dichters Schiffahrt. Struktur und Pragmatik einer poetolo-
gischen Allegorie, ó: Formen und Funktionen der Allegorie, J. B. Metzlersche verlagsbuchhan-
dlung, Stuttgart, 1979.
51
Î îâîì ïðîáëåìó âèøå ó: Ìèõàèë Áàõòèí, Àóòîð è ¼óíàê ó åñòåòñêî¼ àêòèâíîñò,
Áðàòñòâî-¼åäèíñòâî, Íîâè Ñàä, 1991.
172 ÄÐÀÃÀÍÀ ÃÐÁȎ

èäå íà ìîðå“52, Ðà¼èž ó êîíòåêñòó îâîã ïîðååœà çàóçèìà ñâî¼å ìåñòî èçìå-
ó îâå äâî¼èöå àóòîðà. Äîñèòå¼ òåæè äà çàáàâè è äà ïîó÷è àíòèöèïèðà¼óžè
ñâî¼èì òèïîì õóìîðà êðèòè÷êî ìèøšåœå. Ðà¼èž îñëàœà¼óžè ñå íà áàðîêíó
ïîåòèêó âèøå òåæè äà çàïëàøèâàœåì íàòåðà íà ïîóêó, îäíîñíî äà ÷èœåíèöå
ïðåäñòàâè êàî îãëåäàëî áîæàíñêå ñèëå êî¼à áè÷åì óñóäà âàñïèòàâà. Íî, îíî
øòî ¼åñòå çà¼åäíè÷êî îáî¼èöè àóòîðà ¼åñòå äèäàêòè÷êà ôóíêöè¼à êî¼à äîìèíè-
ðà œèõîâèì îïóñèìà, òå ñå ìîæå ðåžè äà îíè ñòî¼å ¼åäàí íà ¼åäíîì, à äðóãè íà
äðóãîì êðà¼ó ñðïñêîã ïðîñâåòèòåšñòâà. Óïðàâî çáîã ðàöèîíàëíîã ïîãëåäà íà
ñòâàðíîñò è ó Äîñèòå¼åâîì è ó Ðà¼èžåâîì ñëèêàœó áóðå íåìà ÷óäà, êàî øòî ¼å
òî ñëó÷༠êîä £åðîòå¼à, ¼åð ÷óäà ó êîíòåêñòó ïðîñâåòèòåšñêå ôèëîñîôè¼å êî¼à
ñå îñëàœà íà çäðàâîðàçóìñêå ñòàâîâå è èñêóñòâî íèñó âèøå ìîãóžà. Èàêî ñå è
áóðà ñòèøàâà âîšîì Ñâåâèøœåã, ó Ìîðåïëîâšåœó óñëåä èñöðïíîã îïèñà âðå-
ìåíñêèõ ïðîìåíà, à ïîãîòîâî ó Æèâîòó è ïðèêšó÷åíè¼èìà áóðà ñå äîæèâšàâà
êàî ïðèðîäíè ôåíîìåí, òå ñå çàóñòàâšàœå áóðå ìîæå ïðèïèñàòè Ïðèðîäè êàî
íà¼âèøî¼ ñèëè êî¼à ôóíêöèîíèøå íà îñíîâó ïðèðîäíèõ ïðèíöèïà êî¼è ñå ïî
îäðååíèì çàêîíèòîñòèìà ïîíàâšà¼ó ïðóæà¼óžè ïðèëèêó çà èñêóñòâî. Íà âð-
ëî ñëè÷àí íà÷èí êàî øòî ¼å ó óìåòíè÷êîì òåêñòó êîä Äîñèòå¼à è Ðà¼èžà, áóðà
êàî ïðèðîäíà ïî¼àâà ¼å îá¼àøœåíà è ó îñàìíàåñòîâåêîâíî¼ íàóöè êàî øòî ¼å òî
ñëó÷༠ó Ñòî¼êîâèžåâî¼ Ôèñèöè. Êàêâî óæàñíî¼å ïîçîðèøòå íå ïðåäñòàâšà
íàì áóð¼à! Ãóñòè ãðîìîâíè îáëàöè îò çàïàäà äâèæó ñå è óñòðàøåíîì êîðà-
ášåíèêó íåáî çàêðèâà¼ó. Íîø÷ ó ïîëäíå öàðñòâî ïðè¼ìè. Ïîëíîø÷íà òìà ïî
ñòðàøíèì âîëíàìè ëåãíå (...) Òèñ¼àø÷ó òèñ¼àø÷ âîäíèõ ãîð ïî âîçäóõó ñå ïðå-
ìåžó, à èçìåæäó œèõ óæàñíå çè¼à¼óò áåçäíå (...) Îæèäàíè¼å êîíöà âñ¼àêîìó ¼å
óñòà çàòâîðèëî. Íà ïîñëåäîê ðàçâåäðè ñå íåáî, ¼àâè ñå èçáàâšåíè¼à äåí, áóð¼à
óòèøà, âîëíå ïðåñòàíó è òðåïåø÷óø÷å ¼åø÷å óñíå õâàëó òâîðöà âàñåšåíå
ïî¼ó. Îâî ¼å ïðàâè îáðàç æèâîòà íàøåãî53.

*
Ìîãóžíîñò çà àëåãîðè¼ñêî òóìà÷åœå áóðå ïîñòî¼àëà ¼å ÷àê è ó íàó÷íèì
îïèñèìà êàî øòî ñå âèäè è èç çàâðøíå ðå÷åíèöå íàâåäåíîã îäåšêà èç Ñòî¼-
êîâèžåâå Ôèñèêå. Äîæèâšà¼ æèâîòà êàî ñìåœèâàœå äîáðèõ è ëîøèõ îêîë-
íîñòè íà ïóòó êî¼èì ñå ÷îâåê êðåžå, ñà ¼åäíå ñòðàíå, è ñòðàõ è íåèçâåñíîñò
êàî äîìèíàíòíà îñåžàœà êî¼à êî¼à òó ñìåíó ïðàòå, ó ñêëàäó ñó ñà äóõîì åïî-
õå íà¼ñàæåòè¼å ïðåäñòàâšåíîì ó ñëèöè Ôîðòóíå.
Êàòàðçè÷êè åôåêàò êàî ïîñëåäèöà ðàçðåøåœà ñèòóàöè¼å ñòðàõà è ñòðåï-
œå îä óòîïšàâàœà èçíåíàäíèì ñìèðèâàœåì íåâðåìåíà è ïîíîâíèì èçëà-
ñêîì ñóíöà ïðîèçëàçè èç ìîãóžíîñòè ïîñìàòðàœà áóðå êàî õàðìîíèçàòîðà
íàðóøåíå ðàâíîòåæå.

52
£îâàí Ðà¼èž, Ìîðåïëîâšåœå, ñòð. 244.
53
Àòàíàñè¼å Ñòî¼êîâèž, Ôèñèêà, II, 14-15, ó: Ìèëî Ëîìïàð, Çîðèöà Íåñòîðîâèž, íàâ.
äåëî, ñòð. 336.
 ÁÓÐÀ Ó ÑÐÏÑÊΣ ʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ 18. ÂÅÊÀ 173

Íàøàâøè ñå ó ñèòóàöè¼è áóðå ñóá¼åêàò çàïðàâî äîáè¼à ïðèëèêó äà ñå

èñïîâåäàœåì ñàìîïðåèñïèòà, óâèàœåì è ïîêà¼àœåì èñïðàâè ïîãðåøêå, à
îäîëåâàœåì âåëèêîì èñêóøåœó äà ñå ïîòâðäè ó èñòðà¼àâàœó íà îäàáðàíîì
ïóòó. Ïðîëàçåžè êðîç îâå ôàçå ãëàâíè ëèê çàïðàâî ïîíîâî óñïîñòàâšà ðàâ-
íîòåæó êàêî ñà ñàìèì ñîáîì òàêî è ñà ñâåòîì è ïðèðîäîì îêî ñåáå. Ó òîì
ñìèñëó ñå ñèòóàöè¼à áóðå ìîæå ïîñìàòðàòè è êàî îãëåäàëî ó êî¼åì ñå êðîç
ïðèðîäíè ìàêðîêîñìîñ ðåôëåêòó¼å ÷îâåêîâ ìèêðîêîñìîñ. Ó êîíòåêñòó ïîå-
òè÷êèõ ðàçëè÷èòîñòè âåîìà ¼å âàæíî íà êî¼è íà÷èí ãëàâíè ëèêîâè îâèõ òðè¼ó
äåëà ïîíîâî äîëàçå äî ñòàœà ðàâíîòåæå, ¼åð íè¼å ñâå¼åäíî äà ëè ñå ÷îâåê
ïîíàøà êàî çðåëà èíäèâèäóà êî¼à ¼å óçåëà æèâîò ó ñâî¼å ðóêå è àêòèâíî ó÷å-
ñòâó¼å ó óðååœó ñâåòà èëè è äàšå æèâè ïðåäîäðååí ïðâîáèòíèì ãðåõîì è
òåæè ¼åäèíî âå÷íîì ñïàñåœó54.
Ó Ïóòîâàœó êà ãðàäó £åðóñàëèìó è Ìîðåïëîâšåœó ïîíîâíà ðàâíîòåæà
ñå óñïîñòàâšà ìîëèòâîì, ñ òèì øòî ¼å êîä £åðîòå¼à èíòåðàêöè¼à ñà ñïîšà-
øœèì ïðèíöèïîì èçðàæåíè¼à ¼åð ¼å îñëîíàö îäíîñíî öåíòàð ðàâíîòåæå ïîò-
ïóíî èçìåøòåí èç ñóá¼åêòà òèìå øòî ëèêîâè íå òðàæå ñïàñåœå ó ñåáè íåãî ñå
îñëàœà¼ó íà âåðó ó ÷óäà. Êîä Ðà¼èžà ñå îñëîíàö áàëàíñèðà ïîñòàâšàœåì öåí-
òðà ðàâíîòåæå óíóòàð ñâåñòè ãëàâíîã ëèêà òèìå øòî ¼å èïàê ïîòðåáíî àêòèâíî
ó÷åøžå ó ìîëèòâè ïðè ÷åìó ñå ìîëèòâà äîæèâšàâà êàî íåîïõîäíè ïîñðåäíèê
êî¼è ñóá¼åêòà óçâèøàâà äî áîæàíñêîã. Òàêî Ãîñïîä êàæœåíèêà êàæœàâà, à
ñìðòè íå ïðåäà¼å, ïîçèâà¼óžè íà ïîêà¼àœå.55 Çàïðàâî ñòàâ äà ñå ñòðàõ íå äîæè-
âšàâà êàî ïðåòœà íåãî êàî ìîãóžíîñò çà ïðîñâåòšåœå óêîëèêî ñå íà ïðàâè
íà÷èí ñàâëàäà, ïîâåçàí ¼å è ñà Ðà¼èžåâèì ïîèìàœåì ñòðàõà Ãîñïîäœåã êàî
íà÷åëà ñâàêå ïðåìóäðîñòè óòåìåšåíèì íà áèáëè¼ñêî¼ òðàäèöè¼è56 êàêî îí åêñ-
ïëèöèòíî è íàãëàøàâà ó çàâðøíî¼ ïðè÷è ïðâîã äåëà Öâåòíèêà57, ïðè ÷åìó ¼å
âåîìà âàæíî äà ñâî¼å íàðàâîó÷åíè¼å óç îâó ïðè÷ó çàâðøàâà òàêî øòî ïðóæà
ìîãóžíîñò ÷èòàîöó äà, íàêîí øòî ãà ¼å ïðåòõîäíî óïîçíàî ñà ïîñëåäèöàìà,
ñëîáîäíî áèðà èçìåó ïîðîêà è âðëèíå. Ñòàâšà¼óžè ó óâîäíó ïðè÷ó Öâåòíè-
êà ó Êîâ÷åæèž Áèáëè¼ó, à îñòàâšà¼óžè ìîãóžíîñò ñëîáîäíîã èçáîðà ó çàâð-
øíî¼ ïðè÷è ïðâîã äåëà Öâåòíèêà êî¼è ñå îäíîñè íà âðëèíó, àóòîð ¼å ïðàâåžè
òàêî îäðååíè ñåìàíòè÷êè îêâèð èïàê ñóãåðèñàî ïóò êî¼èì òðåáà ïîžè, èì-
ïëèöèòíî ïîäâëà÷åžè çíà÷༠îñâåøžåíîã, äåëàòíîã è ïðåäóçèìšèâîã ñóá¼åêòà
êî¼è ñå òàêâèì âèäîì àêòèâíîñòè ðàçëèêó¼å îä ïàñèâíîã ñóá¼åêòà ïðåïóøòå-
íîã ñóäáèíè ñõâàžåíî¼ ó äóõó ñðåäœîâåêîâíå òðàäèöè¼å. Ó êîíòåêñòó ïðåòõîä-
íî ðàçìîòðåíîã àëåãîðè¼ñêîã ïîòåíöè¼àëà, òèïà ïðèïîâåäàœà è êàðàêòåðèçà-
öè¼å ãëàâíîã ëèêà Ìîðåïëîâšåœà, ìîæå ñå çàêšó÷èòè äà ¼å îâàêàâ ñòàâ ïðèñó-
òàí è ó îâîì Ðà¼èžåâîì äåëó, ìåóòèì ò༠ñòàâ ¼å îâäå èìïëèöèòíî ñàäðæàí à
íàãîâåøòàâà ñå ñàìî àóòîðîâèì ïîçèâàœåì íà ëàòèíñêó ñåíòåíöó.

54
Richard van Dülmen, íàâ. äåëî, ñòð. 53.
55
£îâàí Ðà¼èž, íàâ. äåëî, ñòð. 244.
56
Ïðè÷å Ñîëîìóíîâå 1, 7.
57
£îâàí Ðà¼èž, Cvhtnikß, ñòð. 376.
174 ÄÐÀÃÀÍÀ ÃÐÁȎ

Ó Æèâîòó è ïðèêšó÷åíè¼èìà öåíòàð ðàâíîòåæå ñå ó ïîòïóíîñòè íàëàçè

óíóòàð ãëàâíîã ëèêà, ¼åð œåìó íè¼å ïîòðåáàí íèêàêàâ ïîñðåäíèê ó êîìóíè-
êàöè¼è ñà áîæàíñêèì ïîøòî ñå îíà îäâè¼à äèðåêòíî Øòà žó ¼à ñà áîãîì
ãîâîðèòè? Çàð ¼å áîã êàî ÷îâåê? Îí áîšå âèäè è ïîçíà¼å øòî ¼å ó ñðöó ìîìå
íåãî ¼à èñòè.58 Îâàêàâ îäíîñ ¼å ìîãóž ¼åäèíî îòóäà øòî ¼å ãëàâíè ëèê çðåî
îäíîñíî ó ðàâíîòåæè ¼å ñà ñàìèì ñîáîì è ó ïîòïóíîñòè ¼å óâåðåí ó èñïðàâ-
íîñò ïóòà êî¼è ¼å îäàáðàî îäàêëå è ïðîèçëàçè ñàìîïîóçäàœå ñà êî¼èì íàñòó-
ïà è áðàíè ñîïñòâåíå ñòàâîâå ó äè¼àëîãó ñà ïðåëàòîì. Ó òîì ñìèñëó áóðà êàî
õàðìîíèçàòîð ðàâíîòåæå êîä Äîñèòå¼à èìà ôóíêöè¼ó äà, ñà ¼åäíå ñòðàíå, ïî-
êàæå óðàâíîòåæåíîñò êàî îãëåäàëî ñòåïåíà ñàìîîñâåøžåíîñòè ãëàâíîã ëè-
êà, øòî ¼å áèëî èçóçåòíî çíà÷à¼íî ó êîíòåêñòó ïðîñâåòèòåšñêå ôèëîñîôè¼å,
à ñà äðóãå, äà çàïðàâî ¼îø ¼åäíîì ïîòâðäè ñíàãó è èñïðàâíîñò îäëóêå êî¼ó ¼å
ãëàâíè ëèê äîíåî ïðå íåãî øòî ñå ó ñëåäåžåì ïîãëàâšó êîíà÷íî è íàå ó
ñèòóàöè¼è è äà òó îäëóêó è ðåàëèçó¼å.

Óñëåä ïîòïóíå óâåðåíîñòè ãëàâíîã ëèêà ó èñïðàâíîñò ñîïñòâåíîã ïóòà,

ïðèïîâåäàœå î áóðè ñå ó Æèâîòó è ïðèêšó÷åíè¼èìà è íå çàîêðóæó¼å íåêèì
ïîñåáíèì ìîòèâîì êî¼è áè ñâî¼èì ñèìáîëè÷êèì ïîòåíöè¼àëîì íàãîâåñòèî
ïîçèòèâàí èñõîä ïðåäóçåòîã ïóòîâàœà, êàî øòî ¼å òî îáè÷íî ñëó÷༠êîä ïðåä-
ñòàâšàœà áóðå êàî òèïñêå ñèòóàöè¼å, íåãî ñå ïîíîâî óâîäå åëåìåíòè õóìîðà,
÷èìå ñå ñòðàõ êîíòðàñòèðà ñìåõîì à ìîòèâ ñìðòíå îïàñíîñòè ñå ðåëàòèâèçó-
¼å „îïàñíîøžó“ îä êîìàðàöà êî¼è „âðåáà¼ó“ íà Äóíàâó. Îâàêî ðàçãîâàðà¼óžè
ñå è øàëåžè, çàñïèìî. À êàä ñå ïðîáóäèìî ïî äåñåòîì ÷àñó, âèäèìî ïðåêðà-
ñíè äàí è óãëåäàìî áåëî ìîðå îä ñìåøåíè¼à ñà âîäîì äóíàâñêîì, ó êî¼è ïîñëå
ïîäíå è óšåçåìî. Óç Äóíàâ ïóòó¼óžè èäå ñå ëàãàíî, íî ìèðíî è áåçáðèæíî,
íèòè ¼å äðóãîã ñòðàõà ðàçâ¼å îä êîìàðàöà (...).59
Ñà äðóãå ñòðàíå, ñðåžíî îêîí÷àœå áóðå è ïîçèòèâàí èñõîä ïðåäóçåòîã
ïóòîâàœà è ó Ïóòîâàœó êà ãðàäó £åðóñàëèìó è ó Ìîðåïëîâšåœó íàãîâåøòà-
âà ñå çàâðøíèì ìîòèâîì ñíàæíîã ñèìáîëè÷êîã ïîòåíöè¼àëà. Ó ñêëàäó ñà
õðèøžàíñêîì òðàäèöè¼îì £åðîòå¼ ñïàñåœå èç ñìðòíå îïàñíîñòè íàãîâåøòà-
âà áèáëè¼ñêèì ñèìáîëîì ïòèöå ÷èìå äèðåêòíî àëóäèðà íà ãîëóáèöó êî¼à ¼å
Íî¼ó íîñåžè ìàñëèíîâó ãðàí÷èöó çàïðàâî äîíåëà âåñòè î êîïíó ñèìáîëè÷êè
óïóžó¼óžè íà ñèãóðíîñò è èçáàâšåœå. È òðåžåã äàíà óãëåäàñìî ïòèöó ñ ¼óãà
è âåîìà ñå îáðàäîâàñìî. Ðåêîøå: „Áèžå íåãäå îáàëà áëèçó.“ È áóðà ñå ìàëêî
ñìàœè. Òàäà îïîìåíóñìî ñå ñìðòè è çàõâàëíîñò óêàçàñìî Áîãó (...).60
Ðà¼èž ïîçèòèâàí èñõîä è ñðåžíî îêîí÷àœå ïóòîâàœà ÷àê è åêñïëèöèòíî
ñóãåðèøå îïèñó¼óžè äåëôèíå êî¼è ïðàòå áðîä. Èçìåó òîã ïðè¼àòíîã âðåìå-
íà è óìåðåíèõ òàëàñà, ðèáå çâàíå äåëôèíè ðàäó¼óžè ñå, ñâóäà ïî ìîðó ñêàêà-
õó è ñà íåêèì îãëàøàâàœåì ðàäîñòè áðîäó ïðèëàæàõó è ó ¼àòèìà ïëèâàõó

58
Äîñèòå¼ Îáðàäîâèž, íàâ. äåëî, ñòð. 169.
59
Äîñèòå¼ Îáðàäîâèž, íàâ. äåëî, ñòð. 170.
60
£åðîòå¼ Ðà÷àíèí, íàâ. äåëî, ñòð. 38.
 ÁÓÐÀ Ó ÑÐÏÑÊΣ ʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ 18. ÂÅÊÀ 175

(...) çàòèì àóòîð äà¼å ôèçè÷êè îïèñ äåëôèíà è íà êðà¼ó äîäà¼å (...) £îø, êàæó,
ñâèì áðîäîâèàì ðàäó¼ó ñå äîáðî èì ïðåäâèà¼óžè âðåìå, ñâàãäà ïðåä œèìà è
èçà œèõ êðåžóžè ñå.61 Ìîòèâ äåëôèíà62 ¼àâšà ñå ó àíòè÷êèì ìèòîâèìà ñèìáî-
ëèøóžè ïðåïîðîä è ñïàñåœå, à êàñíè¼å ñå îâ༠ñèìáîë ¼àâšà è êàî ïðåäñòàâà
Õðèñòà-Ñïàñèòåšà. Ñëè÷àí îäíîñ ïðåìà ìèòó è ëåãåíäàìà êî¼å ñå äîïóœàâà¼ó
è êîìåíòàðèøó õðèøžàíñêèì òåìàìà Ðà¼èž ¼å ïðåäñòàâèî è ó ñâîì Öâåòèíêó.
Óêîëèêî ¼å òà÷íà ïðåòïîñòàâêà63 äà îâî Ðà¼èžåâî äåëî, îñëîœåíî íà îðèãèíàë
Ïåòåðà Ëàóðåìáåðãà Acerra Philologica, íàñòà¼å íà ïðåäëîã ìèòðîïîëèòà Ñòðà-
òèìèðîâèžà êàêî áè ñå ñóçáèî óòèö༠Äîñèòå¼åâèõ Áàñàíà, çàíèìšèâî ¼å ó
îâîì êîíòåêñòó óêàçàòè è íà ìîòèâ äåëôèíà êî¼è ñå òàêîå ó ñèòóàöè¼è áóðå
¼àâšà è ó ¼åäíî¼ Äîñèòå¼åâî¼ áàñíè. È ó áàñíè Ìà¼ìóí è äåëôèí óïóžó¼å ñå íà
ïîóêó è ïðåîáðàžåœå êàî ïîñëåäèöó èñêóøåœà ñèìáîëè÷êè ïðåäñòàâšåíó íå-
âðåìåíîì íà ìîðó. Íà äåëôèíîâî ïèòàœå ìà¼ìóí, êî¼åãà ¼å äåëôèí ñïàñàî èç
áðîäîëîìà, äà¼å ëàæàí îäãîâîð íàêîí ÷åãà ãà äåëôèí çáàöó¼å ñà ëåà è îâ༠ñå
óòîïè. „(...) Ëàæšèâà ãëàâî, õîžåø äà ñå óòîïèø, ïàê ¼îøòå ëàæåø! À¼äå,
íèñè çà æèâîò!“ Çáàöè ãà ñà ñåáå, è òàêî òè íàì ñå îâà áëàãîðîäíà ïàðàëàæà
óòîïè, è äîëàæå.64 Íàðàâîó÷åíè¼å êî¼å Äîñèòå¼ äà¼å óç îâó áàñíó ó ñêëàäó ¼å ñà
¼åäíèì îä îñíîâíèõ õðèøžàíñêèõ íà÷åëà äà íå òðåáà ëàãàòè íåãî ñå òðåáà
ïðèäðæàâàòè ñàìî èñòèíå (¼åð Áîã ¼å èñòèíà). Óêîëèêî ñå ó äîìåíó äèäàêòè÷êå
ôóíêöè¼å êî¼ó íàðàâîó÷åíè¼à èìà¼ó êàêî ó Öâåòíèêó òàêî è ó Áàñíàìà óïîðåäå
åëåìåíòè õðèøžàíñêå òðàäèöè¼å, èç íàâåäåíèõ ïðèìåðà ñå óî÷àâà äà ñå îâè
åëåìíòè êîä Ðà¼èžà íàëàçå ó ïðâîì ïëàíó è îáè÷íî ñó óíåòè íåïîñðåäíèì
öèòèðàœåì, äîê ñó ó Äîñèòå¼åâîì äåëó ó ïðâîì ïëàíó åëåìåíòè ðàöèîíàëè-
ñòè÷êå ôèëîñîôè¼å à åëåìåíòè õðèøžàíñêå òðàäèöè¼å ñó ñàäðæàíè èìïëè-
öèòíî óãëàâíîì êàî ñàñòàâíè äåî êóëòóðíîã èäåíòèòåòà.

Íà îñíîâó íåïîñðåäíå àíàëèçå áóðå êî¼ó äîæèâšàâà¼ó ãëàâíè ëèêîâè ó

äåëèìà Ïóòîâàœå êà ãðàäó £åðóñàëèìó, Ìîðåïëîâšåœå è Æèâîò è ïðèêšó÷å-
íè¼à ìîãóžå ¼å óî÷èòè ðàçâî¼íó ëèíè¼ó ñðïñêå êœèæåâíîñòè 18. âåêà. Îä ¼îø
ñíàæíî ïðèñóòíèõ ñðåäœîâåêîâíèõ óòèöà¼à íà ïî÷åòêó âåêà êàêâå, íà ïðèìåð,
íàëàçèìî êîä £åðîòå¼à Ðà÷àíèíà ó œåãîâîì îïèñó áóðå èç 1727. ãîäèíå, ïðåêî
óòèöà¼à ðàöèîíàëèñòè÷êå ìèñëè êî¼ó ó îïèñó áóðå èç 1758. ãîäèíå êîä £îâàíà
Ðà¼èžà óî÷àâàìî èíäèðåêòíî ïðåêî ïîñòóïàêà àìïëèôèêàöè¼å ñà œåãîâèì äðó-
ãèì äåëèìà, äîëàçè ñå äî Äîñèòå¼åâîã îïèñà áóðå èç 1788. ãîäèíå ó êî¼åì ¼å
¼àñíî ïðåäñòàâšåíà îïðåäåšåíîñò ãëàâíîã ëèêà çà ñòàâîâå êàêâå íàëàçèìî ó
òàäàøœî¼ çàïàäíîåâðîïñêî¼ ôèëîñîôè¼è ïðîñâåòèòåšñòâà.
61
£îâàí Ðà¼èž, Ìîðåïëîâšåœå, ñòð. 245.
62
Âèøå î ñèìáîëèöè äåëôèíà âèäåòè ó: J. Chevalier, A. Gheerbrant, íàâ. äåëî, ñòð.
132-133.
63
Ïàâëå Ïîïîâèž, Öâåòíèê £îâàíà Ðà¼èžà, ó: Íîâà êœèæåâíîñò I, Çàâîä çà óŸáåíèêå
è íàñòàâíà ñðåäñòâà, Áåîãðàä, 2000.
64
Äîñèòå¼ Îáðàäîâèž, Ìà¼ìóí è äåëôèí, ó: Äîñèòå¼ Îáðàäîâèž, Áàñíå, Ïðîñâåòà, Áåî-
ãðàä, 1957, ñòð. 100-102.
176 ÄÐÀÃÀÍÀ ÃÐÁȎ

Dragana Grbiæ

THE STORM IN SERBIAN LITERATURE OF THE XVIII CENTURY

(On examples from the works Voyage to the City of Jerusalem by Jerotej Raèanin,
Seafaring by Jovan Rajiæ and Life and Adventures by Dositej Obradoviæ)

Summary

The situation – storm – the main characters experience represents a process of harmonisation
of the damaged balance, both within the characters themselves and their relationship with nature
and the surrounding world. Depending on the type of their response to the fear, which is actually
supposed to restore the balance by its cathartic effect, the influences of medieval, baroque and
enlightenment world-views can be traced in these works.
 ÁÓÐÀ Ó ÑÐÏÑÊΣ ʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ 18. ÂÅÊÀ 177

UDK

ADRIANA SENATORE (Bari)

Suggestioni letterarie nella Þiganiada di

Ion Budai-Deleanu

ABSTRACT: Nel saggio si esamina l’influenza delle letterature straniere sulla

Þiganiada di Ion Budai-Deleanu, uno dei maggiori esponenti della Scuola latinista
transilvana, che si distingue dai colleghi per l’ardita libertà di pensiero, espressa
nella radicale condanna delle ineguaglianze sociali, e per i preminenti interessi
poetici, culminati nella creazione della vasta epopea gitana incentrata sulla figura
di Vlad l’Impalatore, il sovrano che la finzione romanzesca transformerà più tardi
nel tenebroso e fascinoso Dracula. L’opera attesta l’arte di un autore maturo
nell’impiego dei mezzi stilistici e originale nella trattazione della materia, anche
se nutrito di profonde conoscenze letterarie, che andavano dai classici greci e
latini (Omero, Virgilio, Ovidio) ai grandi autori dell’Europa occidentale, francesi
(Voltaire, Jean-Jacques Rousseau), inglesi (John Milton, Alexander Pope), tedeschi
(Friedrich Gottliebe Klopstock), spagnoli (Miguel de Cervantes) e, soprattutto,
italiani (Dante Alighieri, Ludovico Ariosto, Torquato Tasso, Alessandro Tassoni,
Pietro Metastasio).
PAROLE-CHIAVE DEL TESTO: Leteratura, romeno, Budai-Deleanu,
Þiganiada, Vlad l’Impalatore, Dracula, Omero, Virgilio, Ovidio, Voltaire,
Rousseau, Milton, Pope, Klopstock, Cervantes, Dante, Ariosto, Tasso, Tassoni,
Metastasio.

Ion Budai-Deleanu (1760-1820) è stato tra i protagonisti della Scuola latini-

sta di Transilvania, la vivace corrente di rinnovamento che arrecò un contributo
insostituibile all’elevazione culturale dei paesi romeni nel periodo tra la fine del
Settecento e i primi decenni dell’Ottocento. Grazie a una riscoperta e a una riva-
lutazione postuma, i suoi scritti, condotti con serietà di metodo e destinati tutti a
sostenere la tesi di fondo della latinità del popolo romeno, hanno trovato la giusta
collocazione nel campo degli studi storici e linguistici. Ma, a differenza degli altri
studiosi transilvani, che consideravano le belle lettere un momento occasionale,
una breve pausa di ozio e diletto nell’impegno gravoso della ricerca scientifica,
Budai-Deleanu ha coltivato con assiduità e passione anche la creazione artistica.
La Þiganiada sau Tabãra Þiganilor (La Zingareide o l’Armata / L’accampamento
degli zingari) e il poemetto incompiuto Trei viteji (I tre cavalieri) gli hanno assi-
curato un posto rilevante nell’evoluzione delle lettere nazionali, perché segnano
178 ADRIANA SENATORE

una svolta di fondo per l’abbandono del tradizionale solco delle cronache storiche
e per il potenziamento delle finalità artistiche.1
Profondo conoscitore delle letterature classiche (Omero, Publio Virgilio Ma-
rone, Publio Ovidio Nasone, Tito Lucrezio Caro, Gaio Petronio) e moderne, fran-
cese (Voltaire, Jean-Jacques Rousseau), inglese (John Milton, Alexander Pope),
tedesca (Friedrich Gottlieb Klopstock), spagnola (Miguel de Cervantes), italiana
(Dante Alighieri, Ludovico Ariosto, Torquato Tasso, Alessandro Tassoni, Pietro
Metastasio e altri ancora),2 polacca (Stanis³aw Trempecki, Stanis³aw Staszic e,
forse, Ignacy Krasicki) e ungherese (Albert Gyergyai), l’autore della Þiganiada
ricercò, nelle pagine dei venerati maestri e dei compagni di penna di altra area
culturale, spunti contenutistici, indirizzi stilistici e procedimenti tecnici per la
creazione di un’opera originale nell’angusto panorama della letteratura romena.
Tra gli autori del mondo classico, nel testo e nelle note dell’opera maggiore
è richiamato varie volte, con diversità di varianti (Omer, Omèr, Omir, Omìr), il
nome del cieco cantore dell’Iliade e dell’Odissea, soprattutto quando si rinvia
alla sua autorità o si consiglia una lettura allegorica delle vicende narrate:3
Cu adevãrat cã Omir încã zice despre Cìrce (sau Chirchè) cã au fãcut acest
feliu cu soþii lui Ulìs (Odisèf), însã eu tot deuna cred cã Omir a vrut prin aceastã
altã céva sã zicã: adecã prin Chírchè au însemnat patima omului cea rea ºi precum
patimile alãtureazã pre om dobitocului. Iar Ulis care au fost înþãlept ºi ºi-au înfrînat
nu au putut sã sã strãmute în dobitoc!...4
Budai-Deleanu conia il titolo stesso dell’opera sul modello dei poemi dell’antic-
hità classica:
Þiganiada, adecã lucru sau povestea þiganilor. Omer încã de la Illion, tãria
Troádei, au numit cîntecul sãu Illiada. Virghil, de la Enèa, eroele pe care au cîntat,
au chiemat cîntarea sa Enèada etc. ªi autoriul ceastã istorie a þiganilor numeºte
Þiganiada. Mitru Perea (B, p. 13),
1
George Ivaºcu ne tratta per primo tra gli scrittori e poeti che considera „pionieri ai litera-
turii artistice”, e cioè Ienãchiþã Vãcãrescu, Alecu Vãcãrescu e Ion Cantacuzino (Istoria literaturii
române, Bucureºti, Editura ºtiinþificã, 1969, 1, pp. 323-353).
2
Che Budai-Deleanu conoscesse in profondità autori e opere della letteratura italiana è
indubbio; lascia, tuttavia, perplessi l’insistenza di taluni studiosi nel sopravvalutarne l’influsso
sulla Þiganiada, come hanno fatto Constantin Radu (Influenþa italianã în Þiganiada lui Ion Budai-
Deleanu, Focºani, Tipografia Lucrãtorilor asociaþi, 1925) o Rosetta del Conte (Limiti e caratteri
dell’influenza italiana nella „Þiganiada” di Ion Budai-Deleanu, in Omagiu lui Iorgu Iordan,
Bucureºti, Editura Academiei Republicii Populare Române, 1958, pp. 195-202).
3
I. PETRESCU, Ion Budai-Deleanu’s way back to Homer, „Synthesis”, II, 1975, p. 81.
4
I. BUDAI-DELEANU, Opere, ediþie criticã de Floarea Fugariu, studiu introductiv de Al. Piru,
Bucureºti, Editura Minerva, 1975, 2 (Þiganiada /A/ – Trei viteji), p. 75, nota 1. D’ora innanzi, le
citazioni dalla Þiganiada saranno, direttamente nel testo, seguite dall’indicazione del numero dei
versi, preceduta dalle lettere A e B, rispettivamente per la prima e per la seconda variante del
poema; le citazioni dalle parti in prosa, ivi comprese le note, saranno indicate con la numerazione
di pagine dell’originale, preceduta dalla lettera che rinvia alla variante; lo stesso criterio sarà
adottato per le citazioni dai Trei viteji, che saranno introdotte dalla sigla Tv. La variante definitiva
è compresa nel primo volume dell’edizione di cui sopra (I. BUDAI-DELEANU, Opere, op. cit., 1974,
1 (Þiganiada /B/).
 SUGGESTIONI LETTERARIE NELLA ÞIGANIADA DI ION BUDAI-DELEANU 179

esalta nel Prolog la forza salvifica ed evocatrice della poesia del poeta greco,
„Omer cel vestit, moºul tuturor poeþilor” (B, p. 10), che ha reso immortali Ettore
e Achille:
ª’unde era Ector, cel a Troii naltã sprijanã, ºi Ahil, tãria ºi zidul grecilor, de
nu sã ar fi nãscut cîntãreþul Omèr? (B, p. 3),
ed esprime parole di compianto per quei popoli che, in mancanza di tanto aedo,
hanno visto sprofondare nella caligine dell’oblio le gesta di valorosi connazionali
e non sono stati in grado di celebrare sovrani non secondi ad altri per coraggio e
grandezza di imprese, proprio come è accaduto in terra romena per Stefano di
Moldavia o Michele di Valacchia.
Gli è maestro Omero quando leva il canto di esaltazione degli inverosimili
eroi della sua epopea gitana; a lui rinvia in una nota un commentatore del testo
quando il poeta tratteggia la personalità del capo dei ferrai, sulla scia del vegliar-
do Nestore,5 o si diverte a inserire nella narrazione una singolare figura di maga,
Brînduºa, che ricorda molto da vicino la Circe dell’Odissea;6 gli è certamente
rimasto impresso nella mente l’episodio di Achille, che nella contesa per la schi-
ava Criseide medita di inferire un colpo di spada al rivale Agamennone, ma ne è
trattenuto da Giunone, e lo riprende nella descrizione del contrasto tra Tantaler e
Parpangel, che per l’intervento di Brutul è distolto dal colpire con una mazza
ferrata l’avversario (B, vv. 1055-1062). Budai-Deleanu segue la lezione del can-
tore greco, avvezzo ad arricchire il registro linguistico con voci e strutture di
un’ampia koinè, quando spiega le ragioni di un uso che avrebbe potuto suscitare
obiezioni o rampogne di critici e lettori;7 non ne ignora l’esempio, quando intro-
duce nel tessuto dell’opera costumi e credenze popolari.8
In verità, a giudizio dei commentatori della Þiganiada, il poeta romeno si
discosta giustamente dall’illustre modello quando l’adesione avrebbe significato
condividerne lo spirito pagano. E allora gli antichi dèi, gli uni schierati con i
troiani e gli altri con i greci, nel poema romeno lasciano il campo agli angeli e ai
santi della nuova fede, anche se –osserva Cocon Musofilos, il cultore della parola
poetica – quelle presenze, in ultima analisi, abbisognano di una lettura allegorica:
5
„Aici sã vede poeticu a imita pre Omer cînd scrie de bãtrînul Nìstor” (B, p. 41, nota 1).
6
Annota questa volta il commentatore Erudiþian, al quale si devono, come lascia intendere
il nome, i riferimenti di carattere colto, erudito:
Brînduºa, precum o scrie poetul, e un fel de Circe (Chírchi), precum sã aflã la Odisèa lui
Omer, care pe soþii lui Ulìs prefãcusã în porci ºi alte vite (B, p. 195, nota a).
7
Uno dei commentatori del testo, M. P., ossia lo storico Petru Maior, amico di sempre del
poeta, giustifica l’inserimento di un elemento dialettale (nel caso specifico, un transilvanismo)
come prassi desunta dai poemi omerici:
[...] Iar’ poeticul, de bunã samã, l-au pus pentru ritmã, urmînd lui Omer, care la poesia sa
au trebuinþat cuvinte de toate dialecturile fãrã osãbire (B, p. 77, nota 1).
8
Così, quando riporta la credenza contadina sul profeta Elia che percorre i cieli sul carro di
fuoco e saetta i diavoli non appena li scova, Budai-Deleanu afferma che la medesima apertura ai
costumi popolari si riscontra in Omero („De-acolea au luat ºi poetul nostru aceste, fiind cã el în
toate urmeazã socotinþelor de obºte a norodului, cum au fãcut ºi Omer”; B, p. 21, nota 1).
180 ADRIANA SENATORE

Aceste trebue sã sã înþãleagã poieticeºte ºi într’acel chip cum povesteºte Omer,

cã s’au sfãtuit zieii în ceriu, unii sã ajute troienilor, precum Mart, Vinerea, ba ºi
Apollòn, iar’ alþii s’ajute pe elini, precum Minèrva (Athìna), Neptún (Posidòniu) ºi
Vulcán. Poeticul nostru fiind creºtin n’au putut sã pomeneascã de zieii pãgîneºti ºi
sã le dee vreo putere; pentru aceasta au pus la lucrare sfinþii creºtineºti. Însã acest
sã înþãleg, cum am zis, poeticeºte ºi alegoriceºte (B, p. 136, nota b),
come era più esplicitamente ribadito nella prima variante:
Precum am zis mai sus, poetul au vrut aici sã urmeze întru scorniturã lui Omir
carele încã aratã în ce chip zieii elinilor sã sfãtuiea pentru lucrurile omeneºti; ºi
acest e chipul de-a vorbi poïeticeºte. Însã acéia rãmîne tot de una adevãrat, cumcã
întru cei alalþi sfinþi, Sfîntu Nicolae, Spiridon, Gheorghie ºi Dimitrie, tot de una au
fost cinstiþi de munteni (A, pp. 70-71, nota 1).
Con parole di modestia (non scevre, tuttavia, di una certa dose di civetteria)
Budai-Deleanu confessa altrove che, privo delle capacità narrative e stilistiche
dell’autore dell’Iliade e dell’Odissea (si definisce, infatti, „un poet de rînd, adecã
de toate zilele”), non saprà avvalersi di affinati strumenti retorici e così, nello
sviluppo di un episodio del poema, entrerà immediatamente in res, il che ? imma-
gina, e l’amico M. P. ne condivide l’opinione9 ? potrebbe risolversi a scapito della
credibilità della narrazione:
Cu adevãrat Omir º’alþii poeþi
De frunte-aºa curund nu vã-ar spune,
Dar’ eu, care-s dintru lãeþi,
Nu precep atîta-îmbieciune,
Ci voi povesti lucru cum este,
ªi vã-încredinþãz cã nu-i poveste! (B, vv. 4717-4722).
Educato alla scuola epicurea e non alieno da punte di edonismo, Budai-De-
leanu esprime in un passo della Þiganiada tutta l’avversione per una prassi religi-
osa, quella dei lunghi e severi digiuni che fiaccavano il corpo e lo spirito, sicuro
che né Platone né Aristotile avrebbero elevato il pensiero umano alle vette della
riflessione filosofica ove non si fossero acconciamente cibati; persuaso che allo
stesso Omero non sarebbe riuscito di comporre nella desolazione di lande boschi-
ve o montane gli immortali capolavori, concepiti, invece, alla mensa di munifici
signori, tra una vivanda gustosa e un calice di vino schietto che dischiudevano
mente e fantasia al dono e alla grazia delle muse:
Omir Illiada minunatã
N’o aflã prin codri, nici-în munte,
Ci vesel fiindu-ºi cîteodatã,
Cîntînd la ospéþe ºi la nunte,
9
Il sagace chiosatore riporta le parole dell’autore:
Deacã aº fi eu (adauge poetul) un poet de frunte, cum au fost Omer, v’aºi þinea mai mult
întru aºteptare ºi prelãþînd povestea cu meºterºug, însã fiind eu un poet de rînd, adecã de toate
zilele, eu îndatã voi spune (B, p. 298, nota 1).
 SUGGESTIONI LETTERARIE NELLA ÞIGANIADA DI ION BUDAI-DELEANU 181

Iar’ de vin cînd bea cîte-un pãhar

Sã-împlea-îndatã de-a muselor har (B, vv. 6133-6138).
Quando, in un acceso dibattito a piè di pagina alcuni dei chiosatori muovono
una critica all’autore, ne assume la difesa, con veemenza e sdegno, un altro dei
colleghi, Musofilos, il quale prorompe in un’esclamazione di amarezza e sconfor-
to per gli ingiusti attacchi di una malevola genia di critici, fortunatamente ignota
ad altri poeti dell’evo antico e dei tempi moderni:
Unde ar fi izvodirile poeticeºti a lui Omer, a lui Virghil ºi, în vremile noa-
stre, a lui Miltòn la inglezi, a lui Tásso la italieni ºi a lui Clòpstoc la nemþi, de ar
fi socotit aceste învãþate noroade de dînºii, cum socotesc aceºti mai sus cîrtitori
asupra poetului nostru? (B, pp. 216-217, nota g).
Alle peculiarità del canto di Omero e Virgilio, contrapposto alla vena poeti-
ca popolare, si riferisce Budai-Deleanu quando opera una distinzione tra i moduli
poetici della tradizione orale e le forme della letteratura dotta.10 Il nome di Virgi-
lio ricorre nelle note della Þiganiada, spesso in unione con quello del cantore
greco; altre volte l’autore, per bocca dei commentatori del testo, si dice debitore,
per particolari momenti o episodi della narrazione, del canto dell’antico poeta
latino e dei moderni che ne accolsero la lezione. Conscio, tuttavia, della dissolu-
zione del mondo eroico e cavalleresco rievocato nelle grandi creazioni epiche
dell’epoca antica (Iliade, Odissea, Eneide) e medievale (Chanson de Roland, Ni-
belungenlied), il poeta si accosta al genere con altre finalità, alleggerendolo e
vivificandolo con l’adozione di una generale temperie comica. Su questo versan-
te modello gli è stata non già l’epica di Omero, bensì la musa divertita e diverten-
te della Batracomiomachia:
Musã ce lui Omìr odinioarã
Cîntaºi Vatrahomiomahia,
Cîntã ºi mie, fii buniºoarã,
Toate cîte fãcu þigãnia,
Cînd Vlad-Vodã-îi dede slobozie,
Arme º’olaturi de moºie (B, vv. 7-12).
Il mediocre poemetto attribuito a Omero, che tanto piacque ad antichi e mo-
derni e che influenzò la fantasia creativa dell’autore romeno, è richiamato anche
nei versi della Secchia rapita di Alessandro Tassoni:
Musa, tu che cantasti i fatti egregi
del re de’ topi e de le rane antiche,
sì che ne sono ancor fioriti i fregi

10
Osserva in proposito il poeta:
Latini ºi elinii încã au avut cîntari de acel feliu þãrãneºti, precum au toate neamurile
º’acum, darã acest [feliu] de vierºuri sînt pentru gloatã de obºte. Însã [elinii] ºi latinii avu avut ºi
alt feliu de stihuri, obicinuite numai de cei învãþaþi ºi la cîntãrile cu care sã povestea faptele eroilor
ºi ai vitejilor, sau la imni alcãtuiþi spre lauda zieilor, precum sã pot vedea la Omer ºi la Virghil (B,
p. 53, nota 1).
182 ADRIANA SENATORE

là per le piagge d’Elicona apriche,

tu dimmi i nomi e la possanza e i pregi
de le superbe nazïon nemiche,
ch’uniron l’armi a danno ed a ruina
de la città de la salciccia fina.11
Accanto alle vicende mirabolanti dell’Orlando Furioso e delle narrazioni italiane
e spagnole sui „cavalieri erranti”, espressamente richiamati nella nostra lingua;12
è giusto quel poema eroicomico a fornire ampia materia e idonei strumenti stili-
stici a Budai-Deleanu, che lo cita nell’Epistolie închinãtoare […]:
Deci Omer este, de bunã samã, începãtoriul, precum aceii înaltei neasãmãna-
te poesii ce s’aflã în Illiada ºi Odisea, aºa ºi aceºtii mai gioase, ºuguitoare, a noa-
stre. Dupã dînsul, (în cît ºtiu), au scris Tassòni italieneºte, un poemã La sèchia
rapìta, adecã Vadra rãpitã […] (B, p. 10).
L’allocuzione, gonfia di lodi altisonanti, che al termine della sfilata Vlad
Þepeº indirizza ai gitani in procinto di partire per le sedi assegnate:
„Viteazã-eghipteanã rãmãºiþã!
De faraoni viþã strãlucitã,
Din vechi iroi tinãrã mlãdiþã!” (B, vv. 613-615),
trova un precedente nella Secchia Rapita, nelle parole del Potta, „un uom molto
eloquente e solito a salir spesso in ringhiera”, che con analoga solennità si rivolge
al „popolo feroce”:
– O vero seme del valor latino.
Ben aveste l’altrier da Federico
Un privilegio in foglio pecorino
Che vi ridona il territorio antico,
che terminava già sopra ‘l Lavinio.13
Lo stratagemma che Dondul, il duce dei mestolai, suggerisce per contrastare
l’avanzata delle truppe ottomane:
Adecã,-împrejur dã þigãnie
Sã ne sãpãm neºte gropi afunde,
Ca venind turcii cu rãpezie
Sã cazã-în iele ºi sã sã-afunde (B, vv. 997-1000),

11
A. TASSONI, La secchia rapita, edizione critica a cura di Ottavio Besomi, Padova, Editrice
Antenore, MCMXC, V, 23.
12
L’autore affida al commentatore Erudiþian il compito di chiarire le origini della moderna
letteratura cavalleresca:
În vremile dupã ce várvari miezii-nopþi au cuprins împãrãþia romanilor, iar au început
acest feliu de poveºti a fi primite la norod, ºi au început acel feliu de cîntãri a îndeletnici nu numai
pe oamenii de obºte, ci ºi pre cei aleºi din norod. De-aci au avut început poveºtile lui Ariosto, în
stihuri, la italieni, s’altóra; ºi de atunci, mai vîrtos la italieni ºi la ispani (spaniali), au început a fi
placate poveºtile destre cavalieri erranti (B, pp. 250-251, nota 1).
13
Ibid., IV, 3, 1-5.
 SUGGESTIONI LETTERARIE NELLA ÞIGANIADA DI ION BUDAI-DELEANU 183

riecheggia la proposta di Bigo Manfredino, personaggio nato dalla fantasia di

Tassoni, il quale ne avanzava una simile:
però i’ vorrei, se ’l mio parer v’aggrada,
cavar un pozzo in capo d’ogni strada,
e ricoprirlo sì, ch’in arrivando
cadessero i nemici in giù a fracasso,14
quella stessa che nelle Dichiarazioni del signor Gasparo Salviani è definita „un
consiglio imitato in Petronio Arbitro, dove i Consiglieri contendono a chi dice
peggio”.15
In realtà, Budai-Deleanu fu costretto a limitare il progetto iniziale, che mira-
va a più elevate finalità artistiche – e cioè, alla composizione di un poema epico,
perché un’impresa così impegnativa si poteva perseguire soltanto in compresenza
di due elementi, uno di carattere soggettivo, il possesso di innate qualità poetiche,
l’altro di ordine oggettivo, la disponibilità di una lingua confacente allo scopo,
come si osserva nel Prolog della seconda variante:
însã bãgînd de samã cã un feliu de poesie de-aceste, ce sã chiamã epiceascã,
pofteºte un poet deplin ºi o limbã bine lucratã, nesocotinþã dar ar fi sã cînt fapte
eroiceºti, mai vîrtos cînd nice eu mã încredinþãz în putere, iar neajungerea limbii cu
totul mã desmîntã... (B, p. 4).
„Poeta compiuto” Budai-Deleanu non si considerava, per modestia intellettuale,16
né, viste le condizioni dell’idioma nazionale, gli era dato ancora di avvalersi di
„una lingua bene affinata”,17 e tuttavia non rinuncia all’ingrato compito, che sa-
rebbe a tutti apparso irrealizzabile, se non folle. Non certo al nostro autore. Il
filologo era fermamente convinto che il romeno si potesse affinare sino a reggere
il confronto con le grandi lingue di cultura; il poeta, da parte sua, era sicuro che le
potenzialità di una rinnovata lingua letteraria, di cui può essere all’epoca conside-
rato il massimo teorico,18 avrebbero in futuro consentito di condurre a buon fine

14
Ibid., VII, 52, 7-8; 53, 1-2.
15
Ibid., p. 413.
16
Nell=Epistola dedicatoria della prima variante Budai-Deleanu auspica, tuttavia, che le
generazioni future gli assegnino un posto d=onore nella nascita della poesia romena di espressio-
ne colta:
În urmã, cãºtigînd poesia romãneascã noao podoabã, ca purure sã sã zicã cã ºi aceasta nu de
la alt cineva, ci della þigani au purces, ºi în acest chip sã rãmîe numele nostru slãvit, încaléte în
poesie (A, p. 11).
17
Sul problema lo scrittore si era soffermato nel 1805, quando nel Kurzgefasste Bemerkun-
gen über Bukowina, una memoria con tutta probabilità commissionatagli dalle autorità viennesi,
aveva così caratterizzato la lingua romena: „[...] pînã acum ea este însã sãracã, rusticã, necultiva-
tã. Valahul scrie precum de obicei vorbeºte, fãrã reguli ºi alegere” (I. BUDAI-DELEANU, Scrieri
lingvistice, text stabilit ºi glosar de Mirela Teodorescu, întroducere ºi note de Ion Gheþie, Bucure-
ºti, Editura ºtiinþificã, 1970, p. 39).
18
I. GHEÞIE, Baza dialectalã a Românei literãre, Bucureºti, Editura Academiei Republicii
Socialiste România, 1975, p. 484.
184 ADRIANA SENATORE

un’opera di tanto impegno, compiendo un’azione di recupero culturale che po-

nesse le lettere nazionali su livelli europei:
În cît e pentru firea aceºtii alcãtuiri a mele, adecã a Þiganiadei, am sã-þi aduc
aminte cumcã eu învãþînd lãtineºte, italieneºte ºi franþozeºte, întru care limbi sã
aflã poesii frumoase, m’am îndemnat a face o cercare: de s’ar putea face º’în limba
noastrã, adecã cea romãneascã (cãci a noastrã, cea þigãneascã, nu sã poate scrie ºi
puþini o înþãleg) cèvaº asemene (Epistolie închinãtoare [...]; B, p. 9).
Per il momento l’autore è costretto a circoscrivere – per sua stessa ammissione,
non priva di una punta retorica, il disegno in limiti più ristretti, quelli di un ‘tra-
stullo’:
Cu toate aceste, rãpit fiind cu nespusã poftã de a cînta ceva, am izvodit acea-
stã poeticeascã alcãtuire, sau mai bine zicînd jucãreauã, vrînd a forma º’a întroduce
un gust nou de poesie romãneascã [...] (Prolog, p. 4),
che non perda, tuttavia, di vista concrete finalità didascaliche ed elevati pregi
letterari:
apoi ºi ca prin acest feliu mai uºoare înainte deprinderi sã se înveþe tinerii cei de
limbã iubitori a cerca ºi cele mai rãdicate ºi mai ascunse desiºuri a Parnàsului, unde
lãcuiesc musele lui Omer ºi a lui Virghil!... (Prolog, p. 4).
La peculiarità del poema nella nuova dimensione si sostanzia in un novero
di elementi che lo distanziano e distinguono dalle forme classiche, da cui pure
prende le mosse: anzitutto il soggetto, la burlesca odissea del popolo zingaro, poi
l’ideologia socio-politica, che vi immette una miscela esplosiva, sicuramente agli
antipodi dall’olimpica compostezza dei modelli; infine, la scelta consapevole di
un preciso momento storico e di una caratterizzante realtà sociale, in contrasto
con la clausola universale e antistorica teorizzata da Nicolas Boileau-Despréaux.19
Nella complessità della nuova struttura letteraria gli archetipi sono talvolta rece-
piti a tutto tondo, sebbene ricondotti e adattati a un ambiente sociale lontano dall’an-
tica solennità:
Iar’ Corcodel cãzînd, ca º’un munte
Sunã, cînd nãroit sã prãvale
ªi de-aproapea cutremurã vale (B, vv. 7918-7920);
talaltra perdono la limpidezza originale, né poteva essere altrimenti, come avver-
te, con vivacità di immagini, lo stesso autore:
[...] Cãzui ºi eu cu mulþi alþii depreunã, ºi cãzui tocma într’o baltã, unde n’auzii
numa broaºte cîntînd!...
Pentru aceasta, pãnã la un alt prilej, cînd mi sã va lovi sã beu din fîntîna
curatelor surori, primeºte, iubite cetitoriu, cu bunã voinþã aceastã izvoditurã!... ºi

19
P. CORNEA, I. Budai-Deleanu – Un scriitor de renaºtere timpurie într-o renaºtere întîrziatã,
in IDEM, Studi de literaturã romînã modernã, Bucureºti, Editura pentru literaturã, 1962, p. 59.
 SUGGESTIONI LETTERARIE NELLA ÞIGANIADA DI ION BUDAI-DELEANU 185

socoteºte cu priinþã, aducîndu-þi purure aminte cã apa de baltã nice odinioarã nu

este limpede ca de fîntînã (B, p. 4).
Fuori di metafora, la rilettura dell’epica avviene attraverso una lente deformante,
che è quella del poema eroicomico, che è, ancora di più, quella degli scrittori
burleschi di epoche precedenti, quali Teofilo Folengo (pensiamo, naturalmente,
alle Maccheronee) o l’anonimo autore di un’opera semipopolare, Cigániokról
való história vagy Duplex icon Gentis notissimae (Storia di zingari o Duplex icon
Gentis notissimae), vera e propria parodia barocca del poema epico,20 e contem-
poranei, quali l’abate italiano Giovan Battista Casti,21 il gesuita austriaco Aloys
Blumauer, autore di una rilettura parodia del poema virgiliano, Virgils Aeneis
oder Abenteuer des frommen helden Aeneas, pubblicata a Vienna nel 1783, quan-
do il giovane romeno vi concludeva gli studi di diritto.
Estimatore della cultura e della lingua polacca,22 Budai-Deleanu conosceva
ancora meglio gli epigoni del barocco del vicino paese: gli erano con tutta proba-
bilità consuete, accanto alle opere di Stanis³aw Trempecki e di Stanis³aw Staszic,
quelle di Ignacy Krasicki, che aveva esordito nell’agone letterario proprio con
due poemi eroicomici: Myszejdos piesñi X (Dieci canti della Sorceide), un’alle-
goria della vita sociale polacca, e Monachomachija czyli wojna mnichów (Mono-
machia, ovvero la guerra dei monaci), un’audace satira degli ambienti monasti-
ci.23 Come Casti o Blumauer, questi autori si accostano con altri intenti alla crea-
zione letteraria, che assume sembianze nuove, involute, discordanti dalla realtà e
inclini al gusto esasperato delle amplificazioni, del gioco dei contrari, degli ana-
grammi, del travestimento, dello scherzo fine a sé stesso.
Nell’aura di quelle stigmate barocche, che lo portano ad allontanarsi consa-
pevolmente dai modelli, si muove il creatore della Þiganiada. Illuminante della
tendenza all’esasperazione della materia si rivela un esempio, già sottolineato da
altri:24 sulla scia del testo omerico che illustrava l’irruzione di Ulisse e Diomede

20
A Budai-Deleanu, che con ogni probabilità conosceva l’ungherese, doveva essere nota
questa opera, molto diffusa in terra magiara ancora nel Settecento, nella quale si rinvengono non
pochi elementi comuni alla Þiganiada (E. CAROL, Contribuþii maghiare la studiul operei lui Ion
Budai-Deleanu,”Limba ºi literatura”, XXVII, 1970, pp. 102-106).
21
Del „tristo abate”, ospite a più riprese degli Asburgo, Budai-Deleanu aveva letto il poema
Gli animali parlanti, che muove all’umanità, rappresentata nel travestimento di un primordiale
regno animale, una pungente satira etica, sociale e politica. L’autore della Þiganiada lo ricorda
nell’Epistolie închinãtoare […], subito dopo il rinvio alla Secchia rapita:
[...] ºi, precum înþãlesãi, în ceste zile, un abate Càsti, acum pe vremile noastre, încã au
alcãtuit o asemene istorie, ce au numit-o Li animali parlanti, adecã Jivinile vorbitoare (B, p. 10-11).
22
A Leopoli, nella casa del consigliere Buday, erano consueti proprio il polacco e il tede-
sco: la moglie dello scrittore, un’armena polonizzata, conosceva a stento qualche parola di rome-
no, e i figli, un maschio morto in tenera età e due femmine che gli sopravvissero, si esprimevano
soltanto in quelle lingue.
23
M. BERSANO BEGEY, Storia della letteratura polacca., Milano, Nuova Accademia Editri-
ce, 19572, pp. 99-100.
24
M. ZAMFIR, În marginea barocolui „Þiganiadei”, „Limba ºi literatura”, XXVII, 1970, pp.
95-97.
186 ADRIANA SENATORE

nel campo troiano, si pongono sia Virgilio, quando descrive l’attacco di Eurialo e
Niso all’accampamento dei rutuli, sia Budai-Deleanu, quando racconta l’incursi-
one di Vlad in quello dei turchi. Pur in circostanze e con personaggi diversi, il
poeta latino rispetta l’anelito di storia mitica dell’Iliade, preservando e riferendo,
nell’essenzialità della scena descritta con il nitore di pochi e levigati esametri, i
nomi dei protagonisti; quello romeno, invece, vi attinge pretesto per un prolisso
racconto (sono oltre 130 i versi dedicati all’episodio), in cui la funzione e la vo-
lontà del singolo o dell’eroe scompaiono per lasciare posto all’azione turbolenta
di una massa scomposta, riprodotta con i colori, i suoni e gli odori di un bozzetto,
di un quadro di genere, nel quale sono coinvolti gli abitatori del cielo:
Atuncea, (spun cã) ºi-în vãzduh sã vãzurã
Cereºtii cãlãraºi în veºtmînte
Albe, în stralucitã-armãturã,
Mergînd muntenilor înainte
ªi hãrtuind cu sabii de parã
Pintre pãgîneºtile ciopoarã (B, vv. 4357-4362).
Connaturale è per Budai-Deleanu proprio la rievocazione di quel „mondo
alla rovescia”:25 l’esclamazione „Ah! lume-întoartã! vreme pagînã!” (B, v. 3924)
viene, sì, a chiusura di un’invettiva sulla decadenza dell’ora presente paragonata
alla grandezza dei tempi andati, ma nel pronunciarla il poeta la considera soltanto
un luogo retorico da rispettare, mentre gli preme maggiormente di caratterizzare
con quell’aggettivo, ‘întoartã’,26 lo spettacolo che si presenta di frequente agli
occhi del lettore. Alla visione di un mondo segnato dal rispetto di un canone
condiviso se ne contrappone nella Þiganiada un’altra, nata dalla fantasia dell’auto-
re, che scardina concetti e contenuti invalsi: il posto e la funzione dei guerrieri
feroci delle armate di sempre sono presi dagli zingari che, al suono di incredibili
strumenti, sfilano dinanzi a Vlad Þepeº, divisi per corporazioni, preceduti da stra-
ni vessilli, provvisti di armi inimmaginabili, vestiti in molteplicità di fogge, scor-
tati da donne e bambini seminudi.
Prima di rappresentare nei minuti particolari questo stravagante corpo di
truppe, il poeta si rivolge alla musa con un’invocazione consueta in siffatti mo-
menti dell’azione epica, ma la colora di note tra l’ironico e il bonario:
O, musã! rogu-te de-astã datã
Sã-mi dai viers cu vrednice cuvinte,
Ca sã pociu cînta cum înarmatã
Þigãnimea purceasã nainte

25
Su questo particolare aspetto si veda N. BALOTÃ, Universul baroc la I. Budai-Deleanu, in
IDEM, Umanitãþi. Eseuri, Bucureºti, Editura Eminescu, 1973, p. 347.
26
Il significato primario di questo aggettivo è certamente, come spiega la Fugariu, quello di
‘perverso, malvagio’ (cfr. la nota al verso 3924 della variante A della Þiganiada in I. BUDAI-
DELEANU, Opere, op. cit., 1, p. 418), ma, nel contesto del verso e in unione con lume, è possibile il
significato che gli abbiamo conferito (‘alla rovescia’, ‘capovolto’).
 SUGGESTIONI LETTERARIE NELLA ÞIGANIADA DI ION BUDAI-DELEANU 187

Cãtrã-Inimoasa cu vitejie,
Vrednic lucru ca lumea sã-l ºtie (B, vv. 391-396).
La descrizione della sfilata di uomini e truppe era un elemento di norma tanto
nelle narrazioni epiche, quanto in quelle eroicomiche – si pensi alla rassegna dell’ar-
mata cristiana nel poema tassiano che consente all’autore di presentare, nella so-
lennità del momento, gli eroi dell’opera, Tancredi, „eccelso e intrepido di cuore”,
il „fanciullo Rinaldo” e , a mano a mano, tutti gli altri, oppure si rammenti la
parata della Secchia Rapita, che è introdotta con i versi „Quando a la mostra uscì
tutta schierata / La gente [...]”; La Secchia Rapita, VIII, 16 e seguenti). Natural-
mente, l’autore romeno, in sintonia con il peculiare indirizzo prescelto, non ri-
spetta i principi del genere epico, quelli che il Tasso aveva esposto, pensando
anche a sé stesso e alla propria creazione, nella riflessione sull’essenza e gli aspetti
del poema eroico,27 e lascia libero campo al corteo di stacciai, argentieri, ramai,
magnani, mestolai e operai delle miniere aurifere, che si snoda in una sequela di
immagini e quadri grotteschi.
Al termine della sfilata il signore valacco arringa le schiere di quegli indo-
miti guerrieri con una solenne allocuzione, alla quale i discendenti dei potenti
faraoni rispondono a una voce, ringraziandolo anzitutto per le vettovaglie ricevu-
te B focacce e lardo:
Atunci, într-o gurã gloata zisã:
„Mulþãmim foarte mãrii-tale,
Mai vîrtos pentru mãlaiu ºi clisã.
Ian’ vie-acum dã hãi cu cealmale!
Sã dee pã-a noastrã þigãnie,
I-om sãtura noi dã batãlie” (B, vv. 637-642),
e chiedendogli poi un drappello di un duecento soldati che li difendano dalle
insidie del lungo cammino. Con un sorriso il sovrano acconsente alla strabiliante
richiesta (un esercito che supplica una scorta armata... Mondo veramente alla
rovescia!), ma non può non consigliare agli zingari di celare almeno la paura:
La ceastã cerére minunatã
Vlad zîmbînd zisã: „N’aveþi teamã!
Orice laie tîlhareascã-armatã
Sã dee pe voi; numa luaþi samã
Sã n’arãtaþi ca cum v’ar fi fricã
ªi-þi vedea cã nu vã-o face nimic㔠(B, vv. 661-666).

27
Sottolineava l’autore della Liberata:
E se per alcuna volta riceve i pastori, i caprari, i porcari e l’altre sì fatte persone, deve aver
riguardo non solo al decoro de la persona, ma a quello del poema, e mostrarli come si mostrano
ne’ palazzi reali e ne le solennità e ne le pompe
(T. TASSO, Discorsi del poema eroico. Libro secondo, in IDEM, Scritti sull’arte poetica, a
cura di Ettore Mazzali, Torino, Giulio Einaudi editore, 1977, I, p. 211).
188 ADRIANA SENATORE

Un altro topos del genere epico, il viaggio agli inferi, si sviluppa nella trama
composita e variegata della Þiganiada: le modalità descrittive dell’immaginaria
peregrinazione di Parpangel nel mondo di là denunciano chiari i riflessi di aulici
modelli letterari, dall’Eneide alla Divina Commedia, dalla Gerusalemme Libera-
ta alla Pulcelle d’Orléans di Voltaire, ma anche la forte influenza degli apocrifi,
che conobbero nella cultura popolare romena e slava un’ampia circolazione, so-
prattutto quelli rivolti a infondere nelle masse il timore di Dio, in particolare il
ciclo apocalittico sull’andata dei santi28 e della Vergine nel regno infernale (Cãlã-
toria Maicii Domnului la iad).29 Tenebre e gemiti dominano quel luogo di tor-
menti:
Nice-un soare acolo lumineazã,
Nici pã ceriu sãrin lunã cu stele,
Ci numa vãpãile fac razã,
Însã ce mai vãpãi sînt ahele? (B, vv. 5719-5722),
che sembrerebbe, di primo acchito, rammentare lo spettacolo dell’Inferno, se non
fosse diverso il brulichio degli esseri che lo popolano, diversa la rappresentazio-
ne. I diavoli non sono quelli dell’iconografia dantesca o, più in generale, medio-
evale, ma riprendono, nell’intreccio dei tratti dei più svariati animali, l’immagine
della bestia „di crudel vista, odiosa e brutta” dell’Orlando furioso, perché l’auto-
re spinge sul pedale di un bozzetto ilare e buffonesco:30
Vãzui pe toþi dracii-în pielea goalã,
Cu coarne-în frunte, cu nas dã cîne,
Pãstã tot mîngiþi cu neagrã smoalã,
Brînci dã urs avînd ºi coade spîne,
Ochi dã buhã, dã caprã picioare
ª’arepi dã liliac în spinare (B, vv. 5731-5736).
L’atmosfera, non più quella dolente dei gironi infernali dell’Alighieri, si anima
di rivoli di fuoco che gorgogliano come pentole in ebollizione, e, nella cornice di
questo affresco di impronta quasi domestica e familiare, tutto è condizionato dal-
la quotidiana ricerca del cibo, tutto è ricondotto a tale ossessiva pulsione. Coloro
che hanno versato sangue innocente pendono, agnelli sgozzati, ai ganci di una
macelleria, e i diavoli, impegnati nella giornaliera bisogna si curano di ricavarne
gustosi manicaretti per i rampolli:

28
In particolare, la Viaþã Sfîntului Vasile sau vãmile vãzduhului, percorsa da impressionanti
immagini escatologiche (AL. PIRU, Introducere, in I. BUDAI-DELEANU, Opere, op. cit., 1, p. XXXIII).
29
N. CARTOJAN, Istoria literaturii române vechi, postfaþã ºi bibliografii finale de Dan Simo-
nescu, prefaþã de Dan Zamfirescu, Bucureºti, Editura Minerva, 1980, p. 116.
30
All’iconografia popolare romena non sono estranee siffatte modalità di rappresentazione
delle creature infernali, come testimoniano le immagini della Judecata de apoi di Voroneþ o quelle
della chiesa evangelica di Sighiºoara (E. TACCIU, Fantasticul în „Þiganiada”, „Limba ºi literatu-
ra”, XXVII, 1970, p. 78).
 SUGGESTIONI LETTERARIE NELLA ÞIGANIADA DI ION BUDAI-DELEANU 189

Iar’ din maþele lor [dei tiranni; N. d. A.] spintecate

Fac dracii cîrnaþi ºi sîngereþi
ª’alte mîncãri pentru drãculeþi (B, vv. 5758-5760);
e tormenti di simile valenza ‘culinaria’ si meritano i giudici che in vita non aveva-
no saputo resistere alle lusinghe della venalità e della corruzione:
Acolo slujeºte pãntru pitã
ªi numa sîngur pãntru bucate,
Dar’ a sa cuviincioasã platã
Nu o dobîndeºte nice-odatã (B, vv. 5793-5796).
Condotto con volo fulmineo da uno spirito guida, Parpangel si ritrova poi
alle porte del paradiso e, superata la diffidenza di san Pietro, è ammesso in un
luogo di delizie, dove il cielo è sempre limpido, il clima mite, dove spira, tra rami
e fiori, un’aura dolce, dove l’atmosfera si impreziosisce dei trilli celestiali di uc-
celli meravigliosi. A simile racconto gli zingari che sedevano d’intorno al narra-
tore avranno, certamente, strabuzzato gli occhi, ma saranno addirittura caduti in
deliquio quando, dinanzi alla mente loro, si era concretata l’immagine di un para-
diso ricolmo di ogni ben di Dio:
Rîuri dã lapte dulce pã vale
Curg acolo ºi dã unt pãraie,
Þãrmuri-s dã mãmãligã moale,
Dã pogãci, dã pite ºi mãlaie!...
O, ce sîntã ºi bunã tocmealã!
Mînci cît vrei ºi bei fãr’ ostãnealã.
Colea vezi un ºipot dã rãchie,
Ici dã proaspãtã mursã-un izvor,
Dincolea balta dã vin te-îmbie,
Iarã cãuº, pãhar sau urcior
Zãcînd afli-îndatã lîngã tine,
Oricînd chieful dã bãut îþi vine.
Dealurile ºi coastele toate
Sînt dã caº, dã brînzã, dã slãninã,
Iar’ munþii ºi stînce gurguiate,
Tot dã zãhar, stafide, smochine!...
De pe ramurile dã copaci,
Spînzurã covrigi, turte, colaci (B, vv. 5953-5970).
L’insistente notazione di siffatti particolari lascia intravedere un altro influs-
so, quello della letteratura popolare, in particolare di un aneddoto sugli zingari
che sviluppava, in numerose varianti, la medesima tematica da una prospettiva tra
l’ironico e il comico.31 Né va dimenticato lo Schlaraffenland del folclore germa-

31
O. BÎRLEA, Folclorul în „Þiganiada” lui I. Budai-Deleanu, in AA. VV., Studii de folclor
ºi literaturã, Bucureºti, Editura pentru literaturã, 1967, p. 526.
190 ADRIANA SENATORE

nico, immortalato da Pieter Brueghel il Vecchio in un celebre dipinto che il giova-

ne Budai-Deleanu avrebbe potuto ammirare in copia durante il soggiorno a Vien-
na.32
Una delle linee di sviluppo della prima variante del poema maggiore, la
vicenda di Beºcherec Iºtoc, che sarebbe poi confluita nella trama dei Trei viteji, si
dipana sulle orme della narrazione delle mirabolanti avventure della creatura di
Miguel de Cervantes Saavedra, come ricordava l’autore stesso in una nota appo-
sta all’Argumintu del canto VII, accostando l’eroe transilvano a quello spagnolo:
[...Beci]cherec sã ne arete un feliu de Donchiºòt ardelenesc. Fieºte care om
cevaº procopsit au trebuit sã auzã de istoria minunatã, istoria lui Donquihot dela
Mancha, ce se-au izvodit întii pe spaniolie, iar acum sã aflã tãlmãcitã ºi întralte
limbi (A, 139, nota 1).
La storia della stirpe gitana di Beºcherec, nobilitata da un improbabile lega-
me di sangue con il mitico Negru-vodã, signore di Valacchia, si nutre di spunti
divertenti e di annotazioni grottesche: l’illustre antenato, immesso nei ranghi del-
la piccola nobiltà per il lungo servizio a corte in qualità di musicante, amava dal
profondo del cuore l’Ungheria, ma si dichiarava romeno perché non era mai riu-
scito a imparare una lingua ostica come la magiara. Lo stesso Beºcherec si era
formato la cultura personale sulle pagine del salterio e dell’Alessandreide, che gli
aveva acceso la fantasia di gesta cavalleresche, spingendolo ad affrontare a piè
fermo immaginarie creature mostruose e facendogli sognare la liberazione della
sua Anghelina dalle grinfie di un drago.
In sella a un vecchio stallone senza denti, chiamato Ducipál come il destrie-
ro di Alessandro Magno, questo „miles gloriosus” si avvia sul cammino dell’ono-
re, in compagnia di un giovane servo della gleba, Crãciun, strappato con la forza
alle carezze della bella fidanzata e posto in groppa a una stremata giumenta gri-
gia. Il padrone sogna a occhi aperti, al pari del cavaliere dalla pallida figura; lo
scudiero rimane saldamente ancorato alla tangibilità delle cose, come Sancho Pan-
za, il suo omologo spagnolo: quando giungono in Valacchia, Beºcherec crede di
calcare, finalmente, la terra promessa, smentito dal servo che lo riconduce alla
realtà indicandogli le sterpaglie e le pietraie della plaga in cui avevano appena
messo piede. Quando, invece, il cavaliere confonde una gatta per un orrido drago,
lo scudiero non lo smentisce, perché la paura gli ottunde completamente il cervel-
lo: „Dar’, ce nu vede frica spãrioasã, / Cînd buna minte sã duce de-acasã?” (Tv,
pp. 491-492). O si tiene, per fortuna, in disparte, quando il padrone, urlando come
un invasato triviali parole d’offesa („Curve cernite! ºi sfîntoase aspide!...”; Tv, v.
1059), irrompe in una casa, scambiata per il monastero che teneva reclusa l’amata
Anghelina, e a stento si sottrae, malconcio, alle zanne e alle grinfie di una torma
di cani. Se l’esteriorità delle vicissitudini ravvicina il protagonista del poema ro-
meno a quello del romanzo spagnolo, differente appare l’atmosfera morale in cui
32
O. PAPADIMA, Ipostaze ale iluminismului românesc, Bucureºti, Editura Minerva, 1975, p.
180.
 SUGGESTIONI LETTERARIE NELLA ÞIGANIADA DI ION BUDAI-DELEANU 191

li collocano gli autori, perché Budai-Deleanu priva volutamente Beºcherec di una

delle qualità specifiche di don Chisciotte, quella generosità che lo induceva a
vedere nella cavalleria un mezzo per il miglioramento della condizione umana, e
lo dipinge come un ottuso partigiano degli ordinamenti feudali.33
Budai-Deleanu conosce e apprezza le opere di Milton e di Klopstock: quan-
do caratterizza la figura di Satana, l’autore romeno attinge al Paradise lost un
elemento nuovo, il tormento per l’immortalità di un’esistenza vista come irrevo-
cabile condanna, e lo esprime nell’alta spiritualità di strofe drammatiche, disso-
nanti dalla generale atmosfera burlesca della Þiganiada e prossime all’incipiente
sensibilità romantica:34
Crunþi învolbind ochi apoi: „Oh mie!
(Strigã) Cu totul nesuferitã
Viaþã ºi nemuritorie!...
Mai bine era-întracea clipitã,
Cînd fui surpat cu mîndra mea ceatã
Sã fiu perit cu totul de-odatã!...
Cãci, mãcar muream eu fãrã vîntã,
Dar’ mergîndu-mi în nimicã firea,
Durerilor încái sã punea þîntã,
Nici mã-ar ghimpa tristã pomenirea
Fericirilor mele trecute,
Curmatã fiind prin moartea iute.
Ci nu mi-au priit várvara soarte
ª’ în rãzboiu îmi fu protivitoare,
Nice-a vince-mi dede nice moarte,
Lãsîndu-mi aceastã rozãtoare
ªi nesuferitã pomenire.
Oh! crudã, nespusã chinuire!...” (B, vv. 3373-3390)
I versi intrisi di umana pietà del Messias suscitano una eco nelle strofe della
Þiganiada, quando il poema romeno non rare volte si dischiude a momenti di lirico
abbandono, che si concretano in suggestive descrizioni degli spettacoli della natura,
in delicate rievocazioni dell’età giovanile o in appassionate dichiarazioni d’amore,
in cui l’elemento colto, derivato dalla consuetudine con i grandi autori del passato,
si fonde al vigore e alla freschezza della sensibilità contadina. Così, la canzone di
Parpangel per l’amata Romica, sottratta da un incantesimo ai suoi abbracci, non
scade mai nella vacuità o nel mellifluo di sentimenti stereotipi, ma si sviluppa in
versi espressivi e vividi, che risentono, da un lato, delle suggestioni della bucolica35
e rivelano, dall’altro, stretti agganci con la realtà della campagna transilvana:
33
I. PETRESCU, Tema nebuniei universale în „Trei viteji”, „Limba ºi literatura”, XXVII,
1970, p. 84.
34
M. ANGHELESCU, Budai-Deleanu, Milton ºi poza damnatului romantic, ALimba ºi litera-
tura@, XXVII, 1970, pp. 92-93.
35
Pensiamo alla canzone di Galatea del Ciclope di Teocrito di Siracusa.
192 ADRIANA SENATORE

„O! mie ca sufletul Romicã,

Dragã, neasãmãnatã copilã!
Dã mursa proaspãtã mai dulcicã,
Decît o turturea mai cu milã,
Decît o mieluºicã mai blîndã,
Mai netedã ºi dã cît oglindã,
Mai linã decît umbra dã varã,
Mai dragã decît vremea sãrinã,
Mai lúcedã dã steaua dã sarã!
Deh! vinã-m [o,] drag suflete! Vinã,
Dulce Romicã, ºi buniºoarã,
Nu lãsa pe Parpangel sã moarã!” (B, vv. 1207-1218).
Proprio questa concretezza di riferimenti (alla „mursa proaspat㔠e alla „turturea
mai cu mil㔠che riecheggiano la „bianca giuncata” e la „superba giovenca” del
poeta dell’età ellenistica) vale a evitare al nostro autore le trappole dell’esercizio
retorico, che infiacchiva la voce poetica di molti dei colleghi del suo secolo.
Di uguale vitalità e forza espressiva si anima l’inno all’Amore:
„Iubiþi, o suflete muritoare,
Cã libovul este legea-întie
A toatei fiinþe de supt soare!
Tot care nu sîmte libovie,
Mult defãimeazã legea fireascã
ªi nu e vrednic sã mai trãiascã.
Tot ce sîmte, sã miºcã, viazã,
Tot ce-înverde, ce-înfloare ºi creºte,
Cu pofta linã sã-îmbrãþoºazã,
Cu dulce dor sã leagã, sã meºte,
O! Amor! Þie toatã sã-închinã,
Toatã þie jertveºte jivinã!” (B, vv. 1345-1356),
che il poeta innalza in tredici strofe permeate di un palpabile spirito paganeggian-
te e non distanti per la trattazione della materia dall’esordio del De rerum natu-
ra.36 Budai-Deleanu, che ha appreso la lezione dei poeti antichi e moderni, condi-
vide la riflessione sulla fugacità del tempo delle virgiliane Georgiche, il cui emi-
stichio „Sed fugit interea, fugit irreparabile tempus”37 è ripreso nell’ultimo disti-
co di questa strofa, un invito appassionato ad amare finché giovinezza lo con-
senta:

36
La Fugariu ne mette in rilievo anche l’affinità con le strofe iniziali del canto XV della
Pulcelle d’Orléans (cfr. la nota ai versi 1345-1422 della Þiganiada (I. BUDAI-DELEANU, Opere, op.
cit., 1, p. 379).
37
VIRGILIO, Bucoliche – Georgiche, traduzione e introduzione di Luca Canali, Milano, Riz-
zoli, 2000, III, 284.
 SUGGESTIONI LETTERARIE NELLA ÞIGANIADA DI ION BUDAI-DELEANU 193

Sã iubim dar ºi noi pãnã-în faþã

Rumeioarã sîngele ne joacã,
Pãnã-avem o logodnicã soaþã,
Pãn’ încã n’ajúngem la soroacã,
Cã vîrsta scapãtã, vremea sboarã,
Nice mai întoarce-a doao oarã (B, vv. 1393-1988),
si mostra ricettivo dell’oraziano invito a godere dell’ora presente, accoglie l’ap-
pello di Lorenzo de’ Medici ad afferrare la pienezza della vita, dischiude il verso
alla malinconia struggente di Pierre de Ronsard, ma sa d’improvviso insinuare
nel canto note di viva comicità, quando contrappone l’empito di impulsi e passi-
oni degli ardenti anni giovanili all’inanità pesante della spenta vecchiaia, lacerata
da tosse, mal d’ossa e impotenza di membra:
Sã iubim! Cã tîmpul acuº’ trece,
Iar zilele noastre s’ împuþinã;
Mai bine-i în amor a le petrece,
Sã nu ne-apuce vîrsta bãtrînã
Cu tusa ºi cu durere de-oase
Sau cu mãdulãri neputincioase! (B, vv. 1399-1404),
perché riesce a confrontarsi con i problemi esistenziali non dall’alto di rigide
considerazioni etiche, ma sulla base di un’accettazione stoica della vita e della
realtà, non priva di un senso dell’umorismo che lo induce a sorridere di sé stesso
prima ancora che degli altri.
Nella descrizione della genesi e della struttura della Terra gli sono di riferi-
mento non soltanto le concezioni di filosofi, storici e geografi dell’antichità, ma
anche le riflessioni dei poeti che sul medesimo tema si erano soffermati. Tra le
sue carte è stato ritrovato un manoscritto che compendia numerose teorie sull’ori-
gine del cosmo, con citazioni dalla Bibbia (libro della Genesi), dalla Theogonia
di Esiodo, dagli Uccelli di Aristofane, dalle Metamorfosi di Ovidio.38 La colloca-
zione del caos agli estremi confini settentrionali della Terra:
De la miazã noapte mai departe,
Sus, în vãzduhul întunecos,
Este-un loc (precum scrie la carte)
Cãrùi zic filosofii haòs,
Unde neîncetatã bãtãlie
Face aspra stihii stihie!... (B, vv. 49-52).
riprende la sistemazione di Erodoto, che, come osserva la Fugariu, per l’ultimo
dei versi citati era seguita ancor più da vicino nella prima variante del poema,39

38
Cfr. la nota della Fugariu ai versi 46-54 della Þiganiada (I. BUDAI-DELEANU, Opere, op.
cit., 1, pp. 358-359).
39
Il verso „Cãutînd cãtcãunilor în dos” (il senso di ‘cãutcãùni’ è spiegato dall’autore nella
nota 2 di pagina 47, nella quale rinvia, tra l’altro, al francese ‘cannibale’) si conforma al racconto
di Erodoto sulla terra degli antropofagi.
194 ADRIANA SENATORE

dove la descrizione del caos elementare si sviluppa con inusitato rilievo plastico e
forza evocatrice in due strofe, quasi l’autore volesse gareggiare con le voci poe-
tiche dell’antichità e dell’evo moderno che si erano cimentate sul medesimo argo-
mento:
Vînturi pe lîngã dînsa turbate
Vicolind în volbure se-întoarnã,
Bãláuri î alte înveninate
Bale ºuierã, noapte ºi iarnã
Este-acolò, iar zi-însãrinatã
Nu se-au pomenit nice odatã:
Pãmîntu-împregiur e fãr de roade,
Aduce numa brumã ºi ghiaþã,
Fiéri sãlbatece-una pe-alta pradã,
Una pe-alta sfarmã ºi desmaþã,
Cãci nepoftind una-altia bine,
Vecinicã luptã fac între sine (A, vv. 1093-1104).
Le strofe si snodano sulla falsariga di un brano delle Metamorfosi di Ovidio (Li-
bro II, vv. 790-801), quello stesso di cui si avvale il Tasso per una strofa della
Gerusalemme Liberata:
Ma il gran mostro infernal, che vede queti
Que’ già torbidi cori e l’ire spente,
E cozzar contra l fato e i gran decreti
Svolger non può de l’immutabil Mente,
Si parte, e dove passa i campi lieti
Secca, e pallido il sol si fa repente;
E, d’altre furie ancora e d’altri mali
Ministra, a nova impresa affretta l’ali,40
e proprio questa opera è, accanto all’Orlando furioso, un altro punto di riferimen-
to costante dell’autore romeno, la cui fantasia creativa è molto ricettiva a spunti,
indicazioni e suggerimenti tratti da entrambi gli autori italiani. Come sottolinea
uno dei commentatori, Erudiþian, Budai-Deleanu ha derivato, sia pure con qual-
che aggiustamento, l’immagine del bosco incantato dal poema tassiano, mentre
ha attinto al Furioso quella del palazzo incantato.41 Nella variante iniziale della
Þiganiada alla presentazione dell’antica selva era riservata una sola sestina, e la
materia acquista più ampio sviluppo nella seconda redazione, quando l’autore
allarga la descrizione, l’arricchisce di elementi folclorici e, nello stesso tempo,
guarda con maggiore attenzione al modello della Gerusalemme Liberata ripren-
dendolo più da presso.

40
T. TASSO, La Gerusalemme Liberata, introduzione e note di Umberto Bucchioni, Torino,
Utet, 1919, IX, 1.
41
Osserva in proposito un dotto chiosatore: „Pãdurea nãlucitã au împrumutat poeticul nostru
de la Tasso, numai cu oarece usãbire, iar’ curtea au luat-o de la Ariosto. Erudiþian” (B, p. 82, nota a).
 SUGGESTIONI LETTERARIE NELLA ÞIGANIADA DI ION BUDAI-DELEANU 195

Il verso „Hie uitate hele trecute!...” (B, v. 2985) riecheggia, sia pure in un
differente contesto, l’analoga esortazione di Goffredo a Rinaldo perché si giunga
a una rappacificazione: „e pongansi in oblio l’andate cose”.42 Nella descrizione di
Urgia, la figlia di Satana che semina veleno e discordia tra gli umani, il poeta
romeno si riallaccia alla figura di Allecto, così come è rappresentata nell’Enei-
de,43 ma anche questa volta entra in più diretta competizione con l’autore della
Gerusalemme Liberata che aveva attinto nome e sembianze della sua Aletto alla
divinità malefica del poema latino:
Così gli parla, e nel parlar gli spira
spirito novo di furor ripieno.
Si rompe il sonno e sbigottito ei gira
gli occhi gonfi di rabbia e di veneno.44
Il tema della pazzia di Parpangel, che vaga alla ricerca dell’amata Romica, è
in chiaro rapporto con l’analogo intreccio dell’Orlando furioso, e tuttavia la sce-
na drammatica dell’eroe che nei movimenti inconsulti colpisce con la spada un
cespuglio da cui sprizza copioso il sangue e si leva la voce della sventurata donna:
Mãcarcã calul inimos îl duce
Rapede ºi cum sã cade-în spate,
Totuº’ el bãgînd sabia luce
În teacã, la un tufariu sã-abate
ªi rumpe-o nuiea, dar, ah, vedere!...
Sînge pícã cu glas de durere:
„Nu mã frînge, drãguþ Parpangele!
O, lasã-mã s’odihnesc în pace!
Tu nu ºti cã-în aceste nuiele
Trupºorul Romicii tale zace!...
Soarte mea fu crudã ºi nedreaptã,
Líbovul altii pe tine te-aºteaptã!” (B, vv. 2707-2718)
si lega agli analoghi accadimenti evocati tanto nelle Metamorfosi di Ovidio quan-
to nella Gerusalemme Liberata:
Pur tragge al fin la spada, e con gran forza
Percote l’alta pianta. Oh meraviglia!
Manda fuor sangue la recisa scorza,
E fa la terra intorno a sé vermiglia.
Tutto si raccapriccia, e pur rinforza
Il colpo e ’l fin vederne ei si consiglia.
Allor, quasi di tomba, uscir ne sente
Un indistinto gemito dolente,

42
T. TASSO, La Gerusalemme Liberata, op. cit., XVIII, 2, 4.
43
E l’aderenza al testo latino era ancora più stretta nella prima variante (A, vv. 1159-1165).
44
T. TASSO, La Gerusalemme Liberata, op. cit.,VIII, 62, 2-6.
196 ADRIANA SENATORE

Che poi distinto in voci: „Ahi! Troppo” disse

„M’hai tu, Tancredi, offeso; or tanto basti.
Tu dal corpo che meco e per me visse,
Felice albergo già, mi discacciasti:
Perché il misero tronco, a cui m’affisse
Il mio duro destino, anco mi guasti?
Dopo la morte gli aversari tuoi,
Crudel, ne’ lor sepolcri offender vuoi?”45
Un’annotazione, „Aceasta o împrumutat-o poetul nostru de la Virghìl, unde
sã zice: Quid miserum, Enea, laceras… nam Polydorus ego. Erudiþian” (B, p.
169, nota b), spiega e chiarisce, secondo la pertinente osservazione della Fuga-
riu,46 l’atteggiamento generale dell’autore verso le creazioni letterarie da cui ri-
prende contenuti e forme: a Budai-Deleanu preme indicare la fonte primaria e
tralascia gli imitatori, sui quali pur modula il suo canto, quasi volesse pagare un
debito esclusivo di riconoscenza a quanti avessero apportato un contributo essen-
ziale allo sviluppo delle forme del genere epico. In questo caso, si cita l’Eneide,
che costituisce l’archetipo, e si tacciono gli emuli dell’epoca antica (Ovidio) o
moderna (Tasso), ancorché lo abbiano più direttamente influenzato. Quando trat-
teggia la vecchiaia di Drãghici, il capo dei ferrai, l’autore rinvia, lo abbiamo vi-
sto, al Nestore omerico, benché si colgano in filigrana gli echi dei poeti epici che
di quella descrizione si erano avvalsi, da Virgilio („iam senior, sed cruda deo
viridisque senectus”)47 a tanti altri, per esempio Ariosto („D’una vecchiezza vali-
da e robusta / era Sobrino, e di famosa prova)48 o Tasso („Clorinda, emula sua,
tolse di vita / il forte Ardelio, uom già d’età matura, / ma di vecchiezza indomita
[...].49 Quando conclude la descrizione del viaggio di Parpangel nell’al di là, un
anonimo commentatore osserva: „Poetul nostru, de bunã samã, au vrut sã imiteze
pe Virghil, cînd scrie cã Eneia a mers la Cîmpii Elisèi” (B, p. 369, nota 1), sebbe-
ne la struttura della narrazione rammenti più da presso i versi che nelle Metamor-
fosi di Ovidio descrivono l’Eden dell’età dell’oro (Libro I, 101-108).50
In apertura del canto settimo il poeta eleva un inno alla virtù degli eroi dei
tempi andati:
Unde sînt vitejii cei din zile,
Eroii cei cu vãrtute rarã,
Carii-înlibovindu-sã-în copile
Cãlãtoriea-întins din þarã-în þarã

45
Ibid., XIII, 41-42.
46
Nota ai versi 2707-2718, ibid., pp. 400-403.
47
VIRGILIO, Eneide, traduzione di Mario Ramous, introduzione di Gian Biagio Conte, com-
mento di Gianluigi Balbo, testo latino a fronte, Venezia, Marsilio editore, 2004, VI, 304.
48
L. ARIOSTO, Orlando Furioso, a cura di Cesare Segre, Milano, Mondadori editore, 1976,
XL, 54, 1-2.
49
T. TASSO, La Gerusalemme Liberata, op. cit., III. 35, 1-3.
50
Lo rileva la Fugariu nella nota al verso 5922, ibid., pp. 444-445.
 SUGGESTIONI LETTERARIE NELLA ÞIGANIADA DI ION BUDAI-DELEANU 197

Luptîndu-sã cu lei ºi gligani,

Curãþind pãmîntul de tirani,
Ce nu rãbda ca-asuprit sã fie
Cel mai slab de cãtrã cel mai tare,
Neamuri întregi scotea din robie,
La nevinovaþi apãrãtoare
Mînã dînd, nice lua vreodatã,
Nice poftea pentr’ ajutoriu platã! (B, vv. 3907-3919
che nella strutturazione appare prossimo a quello dell’inizio dell’Orlando Furio-
so,51 ma che se ne diversifica, in primo luogo, per la diversa collocazione tempo-
rale dei cavalieri evocati (quelli dell’epoca antica nella Þiganiada; quelli dell’età
medievale nel poema ariostesco), ma, soprattutto, per la diversa valenza socio-
politica conferita loro dall’autore, ché gli eroi di cui Budai-Deleanu compie un’ac-
corata rievocazione si erano meritati la riconoscenza del consorzio umano grazie
alla lotta accanita contro ogni forma di sopraffazione e tirannia.52 Altrove abbia-
mo analizzato la peculiare posizione politica del nostro poeta nel contesto della
Scuola latinista di Transilvania,53 qui vorremmo aggiungere che ne permeano nel
profondo l’opera poetica non solamente l’impegno per la libertà dell’uomo e l’in-
dipendenza delle nazioni, ma anche una condivisione delle idee più radicali del
Settecento, che trovano espressione nell’accentuato indirizzo satirico di tante strofe
della Þiganiada.
Budai-Deleanu è debitore all’Ariosto di altri elementi, anche minimi. Per
esempio, nel Furioso l’angelo Michele, ricevuto dalla „Bontà ineffabile” il com-
pito di porsi sulle tracce del Silenzio indispensabile per un’azione di sorpresa
delle forze cristiane, si reca in un monastero, ma la sua ricerca è vana, ché da quel
luogo il Silenzio si è dileguato assieme alla Pace, alla Carità e all’Umiltà. Con
grande meraviglia, vi trova la Discordia, che parimenti cercava perché seminasse
zizzania nel campo dei mori; nel poema romeno, quando Satana nelle sembianze
di una bella ragazza sparge disordine e peccato in un convento, sa bene che non vi
hanno più sede le virtù, bensì l’Invidia (Pisma), la Perfidia (Fãþãria) e l’Inimici-
zia (Vrajba):
ªtiind el acum de multã vreme
Cã fraþii cãlugãri în chilie
Au primit Pisma, fãrã-a sã teme,
Iar’ Pisma, iubita lui fie,

51
L. ARIOSTO, op. cit., I, 22.
52
Lo sottolinea Erudiþian, là dove osserva:
Voinicii de care pomeneºte poetul sînt cei de care ne povestesc istoriile vechi, precum au
fost Ercúl (Iráclie) ºi Persãu, care pribegind cãuta und sînt tiranii º’orice asupritoriu de oameni, ºi
biruind-i le da cãzuta pedeapsã (B, pp. 248-249, nota 1).
53
A. SENATORE, La Þiganiada di Ion Budai-Deleanu, tra satira e grottesco, „Quaderni del
Dipartimento di Pratiche Linguistiche e Analisi di Testi”, 2, 2003, pp. 90-102.
198 ADRIANA SENATORE

Au nãscut acolò depreunã

Fãþãria ºi Vrajba nebunã (B, vv. 5035-5040).
Altre volte il poeta romeno attinge al Furioso procedimenti come l’apostrofe che
coinvolga emotivamente il lettore nell’esposizione delle vicende:
Orlando Furioso:
Parmi veder ch’alcun saper desia
Il nome di costui, che quivi giunto.54
Þiganiada:
ªtiu cã mulþi aºteaptã dintre voi
Cu nerãbdare, ca sã le spun (B, vv. 4711-4712),
o la congeries della stilistica classica che, con l’accumulo di nomi o verbi, accele-
ri (o rallenti) lo svolgimento dell’azione:
Orlando Furioso:
che gli altri taglia, tronca, fende, amazza:
a tutti pare in su le spalle averlo,55
Þiganiada:
Pe care-ajunge taie ºi bate
ªi bieþilor purure stã-în spate (B, vv. 4553-4554),
e a volte, come in questi versi la vicinanza all’archetipo è denunciata dalla stessa
scelta dei termini:
L’autore della Þiganiada, buon conoscitore della tematica, delle immagini e
della strumentazione retorica della narrazione epica, introduce, come gli aulici
modelli, dèi, ninfe e fate che proteggono i protagonisti dell’azione;56 la fuga
dell’eroina dal campo amico; il dilemma dell’eroe posto al bivio tra due strade,
una diritta e agevole, quella del vizio, e l’altra difficile e lunga, quella della virtù;
le doti profetiche di un personaggio che non riesce tuttavia a predire l’ora della
propria morte. Né mancano figure stilistiche che ravvivano l’ordito dell’azione e
ne incidano nella mente del lettore i momenti nodali; adinati che potenziano il
vigore impressivo dell’esposizione, come quello che scandisce il rifiuto di Vlad
Þepeº a piegarsi alla volontà del sultano:
Iar’, în cît e despre-a mea persoanã,
Sã merg sã mã-închin nãlþatei Poarte,
Spune cã-atunci cînd iepurii-în goanã
Voir lua pe-ogari…! lupilor moarte

54
Ibid., XXVI, 8, 1-2.
55
L. ARIOSTO, op. cit., XII, 84, 3-4.
56
Così, Ermina, „[…] din toate mai înþãleaptã zîn㔠(B, v. 1544), circonda di amorevoli
sollecitudini l’eroe Arghin.
 SUGGESTIONI LETTERARIE NELLA ÞIGANIADA DI ION BUDAI-DELEANU 199

Mieii vor da, poate cã-atunci doarã

M’oi închina, iar nu de-astã oarã!... (B, vv. 2005-2010);
similitudini prossime alla mentalità del lettore, consonanti con una più plastica
descrizione degli attacchi repentini di Vlad, che, lupo affamato, si abbatte sul
nemico:
Ca lupul flãmînd care, supt deasã
Tufã ciulit, pe pîntece zace,
Cînd vede trecînd o turmã groasã
De-oi sau alte slabe dobitoace,
Iar vãzînd pre vreuna sînguratã
Sarã,-o rãpeºte ºi fuge îndatã,
Aºa Vlad urmînd oºtii cei mare
Turceºti, ordiilor despãrþite
Neaºteptat înainte le sare
De prin locuri ascunse, dosite,
ª’atîta ºtie-a-i zãtigni de bine,
Cît nici mãcar unul viu rãmîne (B, vv. 2395-2406).
In forza di una vasta e approfondita conoscenza della grande produzione
letteraria europea, che gli consente di spaziare dall’epoca antica ai primi anni
dell’Ottocento, Budai-Deleanu arricchisce la trama del poema e ne sostanzia la
modulazione stilistica, quasi sempre indicando archetipi e modelli. Pur con que-
sta reiterata e, diremmo, voluta apertura alle suggestioni d’altri, il poeta rivendica
con decisione l’innegabile novità e la piena originalità della Þiganiada:
În urmã trebue sã ºti, bade Pereo! cumcã aceast’ opèrã (lucrare) nu este fura-
tã, nici împrumutatã de la vreo altã limbã, ci chiar izvoditurã noao ºi orighinalã
romãneascã. Deci, bunã sau rea cum este, aduce în limba aceasta un product nou.
Soiul acestor feliu de alcãtuiri sã chiamã comicesc, adecã de rîs, ºi de-acest feliu sã
aflã ºi într’alte limbi (B, p. 10),
e le ribadisce in una lunga nota a conclusione del primo canto:
Dar’ n-au cutezat a face un poemã eròic, sau sã cînte faptele vreunui viteaz
izbînditoriu, cãci limba noastrã încã nu-i de ajuns lucratã ºi dreasã spre acel feliu de
izvodituri. Drept acea au ales un feliu de izvodire de ºagã, unde nu trebuesc atîta
înalþate gînduri ºi cuvinte alese (B, p. 53).
Forse quel costante riferirsi del poeta romeno a fonti e modelli non significava
tanto riconoscere un debito creativo, quanto assicurarsi la possibilità di entrare in
competizione ideale con colleghi che si erano incamminati per le vie del medesi-
mo genere letterario, in ogni tempo e paese. E dimostrare, con la forza del raffron-
to diretto, che la lingua e la cultura nazionale erano ormai mature per imprese fino
a poco anni prima inimmaginabili.
200 ADRIANA SENATORE

BIBLIOGRAFIA ESSENZIALE
a) Opere di Ion Budai-Deleanu:
I. BUDAI-DELEANU, Scrieri lingvistice, text stabilit ºi glosar de Mirela Teodo-
rescu, întroducere ºi note de Ion Gheþie, Bucureºti, Editura ºtiinþificã, 1970.
I. BUDAI-DELEANU, Opere, ediþie criticã de Floarea Fugariu, studiu introduc-
tiv de Al. Piru, Bucureºti, Editura Minerva, 1974, 1 (Þiganiada /B/), 1975, 2
(Þiganiada /A/ – Trei viteji).

b) Saggi e articoli su Ion Budai-Deleanu:

M. ANGHELESCU, Budai-Deleanu, Milton ºi poza damnatului romantic, „Limba
ºi literatura”, XXVII, 1970.
N. BALOTÃ, Universul baroc la I. Budai-Deleanu, in IDEM, Umanitãþi. Eseu-
ri, Bucureºti, Editura Eminescu, 1973.
O. BÎRLEA, Folclorul în „Þiganiada” lui I. Budai-Deleanu, in AA. VV., Stu-
dii de folclor ºi literaturã, Bucureºti, Editura pentru literaturã, 1967.
E. CAROL, Contribuþii maghiare la studiul operei lui Ion Budai-Deleanu,”Lim-
ba ºi literatura”, XXVII, 1970.
P. CORNEA, I. Budai-Deleanu – Un scriitor de renaºtere timpurie într-o rena-
ºtere întîrziatã, in IDEM, Studi de literaturã romînã modernã, Bucureºti, Edi-
tura pentru literaturã, 1962.
R. DEL CONTE, Limiti e caratteri dell’influenza italiana nella „Þiganiada” di
Ion Budai-Deleanu, in Omagiu lui Iorgu Iordan, Bucureºti, Editura Acade-
miei Republicii Populare Române, 1958.
O. PAPADIMA, Ipostaze ale iluminismului românesc, Bucureºti, Editura Mi-
nerva,1975.
I. PETRESCU, Tema nebuniei universale în „Trei viteji”, „Limba ºi literatura”,
XXVII, 1970.
I. PETRESCU, Ion Budai-Deleanu’s way back to Homer, „Synthesis”, II, 1975.
C. RADU, Influenþa italianã în Þiganiada lui Ion Budai-Deleanu, Focºani,
Tipografia Lucrãtorilor asociaþi, 1925.
A. SENATORE, La Þiganiada di Ion Budai-Deleanu, tra satira e grottesco,
„Quaderni del Dipartimento di Pratiche Linguistiche e Analisi di Testi”, 2,
2003, pp. 90-102.
E. TACCIU, Fantasticul în „Þiganiada”, „Limba ºi literatura”, XXVII, 1970.
M. ZAMFIR, În marginea barocolui „Þiganiadei”, „Limba ºi literatura”,
XXVII, 1970.
 SUGGESTIONI LETTERARIE NELLA ÞIGANIADA DI ION BUDAI-DELEANU 201

Àäðè¼àíà Ñåíàòîðå

ʌÈÆÅÂÍÈ ÓÒÈÖÀ£È Ó ÖÈÃÀÍÈ£ÀÄÈ £ÎÍÀ ÁÓÄÀ£À-ÄÅËÅÀÍÓÀ

Ðåçèìå

Îâ༠îãëåä òåìàòèçó¼å óòèö༠ñòðàíå êœèæåâíîñòè íà Öèãàíè¼àäó £îíà Áóäà¼a-Äåëåà-

íóà, ¼åäíîã îä ãëàâíèõ ïðåäñòàâíèêà òðàíñèëâàíè¼ñêå ëàòèíèñòè÷êå øêîëå, êî¼è ñå îä êîëåãà
èçäâà¼à âåëèêîì ñëîáîäîì ìèñëè, èçðàæåíîì ó îøòðî¼ êðèòèöè äðóøòâåíå íå¼åäíàêîñòè, è
œåãîâèì èçóçåòíèì ïîåòè÷êèì èíòåðåñîâàœèìà êî¼à ñó äîáèëà âðõóíàö ó íàñòàíêó œåãîâå
öèãàíñêå ïîåìå êî¼à ñå òåìåšè íà ëèêó Âëàäà Öåïåøà, âëàäàðà êîãà žå ïðèïîâåäíà ïðîçà
êàñíè¼å ïðåîáðàçèòè ó çëîñëóòíî ôàñöèíàíòíè ëèê Äðàêóëå. Ðàä ñâåäî÷è î óìåøíîñòè àóòî-
ðà êî¼è óïîòðåášàâà ñòèëèñòè÷êà ñðåäñòâà, îðèãèíàëíè ïðèñòóï ãðàè, îáîãàžåí œåãîâîì
îãðîìíîì ÷èòàëà÷êîì êóëòóðîì, îä ãð÷êèõ è ðèìñêèõ êëàñèêà (Õîìåðà, Âåðãèëè¼à, Îâèäè-
¼à), äî âåëèêèõ ïèñàöà çàïàäíå Åâðîïå – ôðàíöóñêèõ (Âîëòåð, Æàí-Æàê Ðóñî), åíãëåñêèõ
(îí Ìèëòîí, Àëåêñàíäàð Ïîóï), íåìà÷êèõ (Ôðèäðèõ Ãîòëèá Êëîïøòîê) è øïàíñêèõ (Ìè-
ãåë äå Ñåðâàíòåñ) è, ïðå ñâèõ, èòàëè¼àíñêèõ.
202 ÁΣÀÍ £ÎÂȎ
 ÓÍÒÅÐÕÀËÒÎÂÀŒÅ „Ó ÌÅÑÅÖӓ – (£ÎØ) £ÅÄÍÀ ÄÓÃÎÂÅÊÀ ... 203

ÓÄÊ

ÁΣÀÍ £ÎÂȎ (Áåîãðàä)

Óíòåðõàëòîâàœå „ó ìåñåöó“ – (¼îø) ¼åäíà

äóãîâåêà êœèæåâíà òðàäèöè¼à ó äåëó
£îâàíà Ñòåðè¼å Ïîïîâèžà

ÑÀÆÅÒÀÊ: Ó ðàäó ñå ïîëàçè îä îïèñà è àíàëèçå äâå „ìåñå÷åâå“ åïèçîäå

èç Ñòåðè¼èíèõ äåëà Ëàæà è Ïàðàëàæà è Ðîìàí áåç ðîìàíà è èñòè÷å äà ñó òî
ìîæäà è íà¼ðàíè¼à ïî¼àâšèâàœà òåìå ïóòîâàœà íà Ìåñåö ó íàøî¼ êœèæåâ-
íîñòè. Óêàçó¼å ñå íà œèõîâó ïðèïàäíîñò òðàäèöè¼è ôàíòàñòè÷íèõ êîñìè÷-
êèõ ïóòîâàœà è õóìîðèñòè÷íî-ñàòèðè÷íå êœèæåâíîñòè, êî¼à, ïðåêî Áàðîíà
Ìèíõàóçåíà è Ñèðàíà äå Áåðæåðàêà, Ãîäâèíà è Êåïëåðà, ñåæå äî àíòèêå è
Ëóêè¼àíîâèõ „Èñòèíèòèõ ïðè÷à“ è „Èêàðîìåíèïà“.
ʊÓ×ÍÅ ÐÅ×È: óïîðåäíà êœèæåâíîñò, ôàíòàñòè÷íî êîñìè÷êî ïóòîâà-
œå, îçáèšíî-ñìåøíà êœèæåâíîñò, òåìà ñâåòà íà Ìåñåöó, £îâàí Ñòåðè¼a Ïî-
ïîâèž.

I
Î óãëåäàœèìà £îâàíà Ñòåðè¼å Ïîïîâèžà íà ðàçëè÷èòå òðàäèöè¼å åâðîï-
ñêèõ êœèæåâíîñòè, ïðåâàñõîäíî íà îíå ÷è¼è êîðåíè ñåæó äî àíòè÷êèõ âðå-
ìåíà, ïèñàíî ¼å ìíîãî è ñà ðàçëè÷èòèì âðåäíîñíèì ïðåäçíàöèìà. Òàêî ñå
Ñòåðè¼èíî äåëî, ó ïðàêòè÷íî ñâèì ðîäíèì àñïåêòèìà – ïåñíè÷êîì, ïðîçíîì
è äðàìñêîì – àðãóìåíòîâàíî äîâîäèëî ó âåçó ñà ïîåòè÷êèì íàñëååì Àðè-
ñòîòåëà, Õîðàöè¼à, Ñåíåêå, Ïëàóòà, Âåðãèëè¼à, Îâèäè¼à, Ëóêðåöè¼à, àëè è
Ôëîðè¼àía, Ñåðâàíòåñà, Ìîëè¼åðà, Øåêñïèðà, Ðàáíåðà, Âèëàíäà, Æàíà Ïàó-
ëà, Ãåòåà, èòä.1 Ñà äðóãå ñòðàíå, óïðêîñ çíà÷à¼íîì ïîâåžàœó óêóïíîã çáèðà
çíàœà î ïîñòî¼åžèì è ìîãóžèì „ñïîšàøœèì óòèöà¼èìà“, ó œèõîâîì óêóï-
íîì îïèñèâàœó, îä îáåëåæàâàœà ñòîãîäèøœèöå äî ñòîïåäåñåòîãîäèøœèöå
Ïîïîâèžåâå ñìðòè íè¼å äîøëî äî áèòíè¼åã ïîìàêà íà ïëàíó ñèñòåìàòè÷íî-
ñòè, îáóõâàòíîñòè è èñöðïíîñòè.2 Ðàçëîçè çà òàêàâ èçîñòàíàê îá¼åäèœó¼óžåã
1
Íà¼ïîäðîáíè¼å ó êœèçè Ìèðîíà Ôëàøàðà Ñòóäè¼å î Ñòåðè¼è, ÑÊÇ, Êîëî LXXXI,
êœèãà 537, Áåîãðàä, 1988.
2
Ñëîáîäàí À. £îâàíîâèž, „Ñòðàíè îä¼åöè ó Ñòåðè¼èíîì äåëó“, ó ʜèãà î Ñòåðè¼è,
Óð. Á. Ìèšêîâèž, Ì. €îêîâèž, ÑÊÇ, Áåîãðàä, 1956, ñòð
204 ÁΣÀÍ £ÎÂȎ

êîìïàðàòèâíîã ïîãëåäà íà Ñòåðè¼èíî äåëî ìîãó ñå ïîòðàæèòè íà äâà ïëàíà –

íà ïðàêòè÷íîì è íà òåîðè¼ñêîì. Ïðå ñâåãà, çáîã øèðèíå ïðåäìåòíîã ïîäðó÷-
¼à, êàêî ñèíõðîíè¼ñêîã òàêî è äè¼àõðîíè¼ñêîã, çà ïî¼åäèíà÷íîã ïðîó÷àâàîöà
îáèì çíàœà è âðåìå ïîòðåáíî çà èçâîåœå èñòðàæèâàœà è ïèñàœå îáóõâàòíå
ñòóäè¼å î Ñòåðè¼èíèì ñòðàíèì óçîðèìà ïðåäñòàâšà¼ó ãîòîâî íåïðåìîñòèâó
òåøêîžó (âåðîâàòíè¼å ¼å äà žå ñå òàêàâ ïîäóõâàò îñòâàðèòè ¼åäèíî ïëàíñêèì
ðàäîì îðãàíèçîâàíîã òèìà èñòðàæèâà÷à3); ñèòóàöè¼ó, îñèì òîãà, îòåæàâà è
÷èœåíèöà äà íè ïðèïðåìíè ïîñëîâè, îñèì ñïîðàäè÷íèõ èçóçåòàòàêà, íèñó
îáàâšåíè, áóäóžè äà íåäîñòà¼ó è òåìåšíà èñòðàæèâàœà ïî¼åäèíà÷íèõ óòè-
öà¼à êî¼à áè ïîñëóæèëà êàî îñíîâ çà ñèíòåçó.
Ñà äðóãå, ïàê, ñòðàíå, ÷àê è êàäà áóäå îáóõâàòíî, ïóêî çáðà¼àœå ðàçíî-
âðñíèõ ïîòåíöè¼àëíèõ óãëåäàœà íåžå íóæíî äîâåñòè äî äóášåã ðàçóìåâàœà
Ñòåðè¼èíå ïîåòèêå. ×èíè ñå äà ¼å óïðàâî îáðíóòî, äà îäðååíè íîâè òåîðè¼-
ñêè ïîãëåäè, êî¼è óêšó÷ó¼ó îïèñ àñïåêàòà Ñòåðè¼èíå íàãëàøåíå èíòåðòåê-
ñòóàëíîñòè àëè è òóìà÷åœå œèõîâîã ïîåòè÷êîã çíà÷åœà, ìîãó äîâåñòè äî
îòêðèâàœà è íîâèõ âåçà ñà äðóãèì àóòîðèìà è òåêñòîâèìà è òåîðè¼ñêèõ ïðåò-
ïîñòàâêè íà êî¼èìà îíå ïî÷èâà¼ó. Ïî ñâåìó ñóäåžè, òåê êàäà ñå áóäå äîïðëî
äî ¼åçãðà (èëè ïðå – ¼åçãàðà) Ñòåðè¼èíå ñëîæåíå ïîåòèêå, ïðîíàžè žå ñå è
êšó÷ çà èíòåðòåêñòóàëíå âåçå ó œåãîâîì äåëó.
Ó ñêëàäó ñà íàâåäåíèì, çà îâó ïðèëèêó óêàçàžå ñå íà ìîòèâñêè êîìëåêñ
êî¼è Ñòåðè¼ó äîâîäè ó âåçó ñà òðàäèöè¼îì î êî¼î¼ ¼å ó ïðîøëîñòè áèëî ìàëî
ðå÷åíî, è òî ñàìî óçãðåä è îâëàøíî. Ðå÷ ¼å î ïóòîâàœó íà Ìåñåö è îäãîâàðà-
¼óžèì ëóíàðíèì àâàíòóðàìà, êî¼èìà äî ñàäà, êîëèêî ñå ìîæå óòâðäèòè, íè¼å
ïîñâåžèâàíà ïîñåáíà ïàæœà, íèòè èì ¼å, ïàê, ïðèïèñèâàí âåžè êœèæåâíîè-
ñòîðè¼ñêè çíà÷༠– áèëî ñàìîñòàëíî, ó îêâèðó Ñòåðè¼èíîã äåëà, áèëî ó øè-
ðåì êîíòåêñòó. Ïîãëåä ó èñòîðè¼ó åâðîïñêèõ êœèæåâíîñòè, ñà äðóãå ñòðàíå,
óêàçó¼å äà ¼å òåìà ïîñåòå Çåìšèíîì ñàòåëèòó, è îíîãà øòî áè ñå íà œåãîâî¼
ïîâðøèíè äàëî âèäåòè, ïðåäñòàâšàëà ñòàëàí èçàçîâ çà ìàøòó êœèæåâíèõ
ñòâàðàëàöà. Èìåíà àóòîðà êî¼è ñó äî Ñòåðè¼å âåž ïîøëè Ìåñåöó ó ïîõîäå – à
òî ñó, èçìåó îñòàëèõ, Ïëàòîí, Ïëóòàðõ, Ëóêè¼àí, Äàíòå, Àðèîñòî, Êåïëåð,
Ãîäâèí, äå Áåðæåðàê, Äåôî, Ðàñïå – íèñó ïðèòîì íèøòà ìàœå ëèòåðàðíî
èëè èíòåëåêòóàëíî çíà÷à¼íà îä îíèõ êî¼à ñå îáè÷íî âåçó¼ó çà Ñòåðè¼èíå ìî-
ãóžå ñòðàíå óçîðå;4 œèõîâà ïàê îñòâàðåœà îáðàçó¼ó ¼åäíó îä ðåòêèõ íàäíà-
3
Äîñàäàøœè çáîðíèöè, ïîïóò íàâåäåíîã èç 1956 èëè ïàê çà ñàäà ïîñëåäœåã èç 2006.
(£îâàí Ñòåðè¼à Ïîïîâèž – êëàñèê êî¼è íàì ñå îáðàžà, Âðøàö 2006), íàñòî¼å äà ïîêðè¼ó øòî
âèøå ðàçëè÷èòèõ àñïåêàòà Ñòåðè¼èíîã äåëà è íå óñðåäñðåó¼ó ñå íà ïîñåáíå ïðîáëåìå.
4
Íà âåçó ñà Ëóêè¼àíîì è òðàäèöè¼îì æàíðîâà îçáèšíî-ñìåøíå êœèæåâíîñòè ïàæœó
ñó ñêðåíóëè Ìèðîí Ôëàøàð („Ðåòîðñêè, ïàðîäèñòè÷êè è ñàòèðè÷íè åëåìåíòè y ðîìàíèìà
£îâàíà Ñòåðè¼å Ïîïîâèžà“, Çáîðíèê èñòîðè¼å êœèæåâíîñòè ÑÀÍÓ, êœ. 9, Áåîãðàä 1974,
ñòð. 111–245), è íà œåãîâîì òðàãó, Ìèëîðàä Ïàâèž: „Óïîòðåáà êîëîêâè¼àëèçàìà, âóëãàðèçà-
ìà è íàðîäíèõ ïîñëîâèöà è ìåøàœå îâîãà ñà ïåñíè÷êè óêðàøåíèì îäñåöèìà êîä Ñòåðè¼å ¼å
îäðàç êîíòðàñòà ó äè¼àòðèáè, à îáèñòèœàâàœå ïîñëîâèöå ¼å ïîñòóïàê ïîçíàò ¼îø ìåíèïñêî¼
ñàòèðè, ïà ñå ìîæå óñòàíîâèòè âåçà èçìåó Ñòåðè¼å è Ñåíåêèíå ñàòèðå è Ëóêè¼àíîâå Èñòè-
íèòå ïîâåñòè. „Âñòóïëåíè¼å“ Ñòåðè¼èíîã äåëà èìà ïîñòóïàê ñëè÷àí ïàðîäèðàœó èñòîðè-
÷àðñêî-ðåòîðñêîã ïðîåìè¼à ó Ñåíåêèíî¼ ñàòèðè Îòèêâšåœå, à êðèòèêà ôèëîçîôà ó Ñåíåêè-
 ÓÍÒÅÐÕÀËÒÎÂÀŒÅ „Ó ÌÅÑÅÖӓ – (£ÎØ) £ÅÄÍÀ ÄÓÃÎÂÅÊÀ ... 205

öèîíàëíèõ òðàäèöè¼à êî¼à ¼å îä àíòèêå îñòàëà ïîä¼åäíàêî æèâà è æèâîòâîð-

íà ñâå äî äàíàøœèõ äàíà. Îíà ¼å, ïàê, ïîâåçàíà ñà ìíîãîñòðóêèì êœèæåâíî-
-èñòîðè¼ñêèì îäíîñíî ïîåòè÷êèì àñïåêòèìà – ñà æàíðîâèìà îçáèšíî-ñìå-
øíå êœèæåâíîñòè (ìåíèïñêå ñàòèðå) è êàðíåâàëèçàöè¼îì, ñà óòîïè¼ñêèì è
ìèòñêèì äîæèâšà¼åì ñâåòà, ôàíòàñòè÷íèì (êîñìè÷êèì) ïóòîâàœåì, êîðå-
íèìà ÑÔ êœèæåâíîñòè, êàî è åñòåòè÷êî-ïîåòè÷êèì ïðîáëåìèìà îäíîñà ôèê-
öèîíàëíîã è ôèêòèâíîã, èñòèíå è ëàæè, âåðîâàòíîã è ìîãóžåã ó êœèæåâíîì
îáëèêîâàœó.
Ó ñëàäó ñà òèì, ó îâîì ðàäó óêàçàžå ñå íà¼ïðå íà ìåñòî è çíà÷åœå ìåñå-
÷åâèõ àâàíòóðà êîä Ñòåðè¼å; ïîòîì žå ñå, íàêîí îïèñà íåêèõ îä íà¼âàæíè¼èõ
ìîìåíàòà ó ðàçâî¼ó òåìå êðîç ðàçìàòðàœå ðàäîâà àóòîðà êî¼è ñó ñå, ñà ðàçëè-
÷èòèì ñòâàðàëà÷êèì íàìåðàìà è ðåçóëòàòèìà, îáðàòèëè òåìè ìåñå÷åâîã ïó-
òîâàœà, ñêðåíóòè ïàæœà è íà íåêà îïøòà ìåñòà, àëè è îñîáåíîñòè, êî¼å îä-
ëèêó¼ó êàêî òðàäèöèîíàëíó òàêî è Ñòåðè¼èíó îáðàäó îâîã ëèòåðàðíîã ïðåä-
ëîøêà. Èñöðïíà àíàëèçà áîãàòèõ èäå¼íèõ è ïîeòè÷êèõ çíà÷åœà îâå òðàäèöè-
¼å ó ñâèì œåíèì àñïåêòèìà çàäàòàê ¼å çà íåêó äðóãó ïðèëèêó.

II
Ìåñå÷åâå åïèçîäå ñðåžó ñå êîä £îâàíà Ïîïîâèžà íà äâà ìåñòà – ó Ëàæè
è ïàðàëàæè òå ó Ðîìàíó áåç ðîìàíà. Ó Ñòåðè¼èíî¼ êîìåäè¼è, íà¼ïðå, ó øå-
ñòî¼ ñöåíè ïðâîã ÷èíà, ó òðåíóòêó êàäà ëàæíè Áàðîí Ãîëèž – Àëåêñà – ïðè-
ïîâåäà ôðà¼ëè £åëèöè î ñâî¼èì ïîäóõâàòèìà è ïóòîâàœèìà, îí ¼å ó ðàçãîâîðó
îäâîäè íè ìàœå íè âèøå íåãî äî Ìåñåöà. Îïèñó¼óžè áîãàòñòâî è ÷óäåñíå
ìàøèíå êî¼å ¼å âèäåî ó Ìàäðèäó (çàõâàšó¼óžè œèìà „ñàìè ñå ïèëèžè çàêî-
šó, ñàìè î÷óïà¼ó, î÷èñòå, íàòàêíó ñå íà ðàæàœ, èñïåêó ñå è äîíåñó ãîñòèìà,
ïà è òó ¼îø ñàìè ñå èñòðàíæèðà¼ó, äà ñå ãîñòè íå òðóäå“),5 Ãîëèž ñàîïøòàâà

íîì ðîìàíó âåçàíà ¼å çà ñëè÷íå ïîñòóïêå ó ïàðîäè¼àìà Ñåíåêå è Ëóêè¼àíà ñà Ñàìîñàòå (Èñòè-
íèòà ïîâåñò), êî¼å ñå îäíîñå íà èñòîðèîãðàôñêè ïðîåìè¼. Ñöåíà ó êî¼î¼ ðàçãîâàðà¼ó ñåíè
ìðòâèõ ìàãàðàöà ïðåóçèìà åëåìåíòå èç äè¼àëîãà ìðòâèõ Ëóêè¼àíà ñà Ñàìîñàòå, ïðè ÷åìó ñó
ïîñðåäîâàëå íîâè¼å íåìà÷êå âåðçè¼å îâå âðñòå. Òå ðàçãîâîðå ìàãàðåžèõ ñåíè ó Ñòåðè¼èíîì
ðîìàíó èíñïèðèñàî ¼å íåìà÷êè ÷àñîïèñ Ì. Ô. Ò. Òîíäåðà Politische Gespràche der Todten,
êî¼è ¼å Ñòåðè¼à èìàî ó áèáëèîòåöè. Ñàìà òåìà Ñòåðè¼èíîã ðàçãîâîðà ìàãàðàöà, ìåóòèì,
âåçó¼å ñå çà Õîðàöè¼åâó ïðâó ñàòèðó è çà õåëåíèñòè÷êó äè¼àòðèáó, çà ñâå œåíå áèòíå åëåìåí-
òå (òåìà î ÷îâåêîâîì íåçàäîâîšñòâó ñóäáèíîì, òîïîñ î šóäñêî¼ çàâèäšèâîñòè, íàòïðèðîäíå
èíòåðâåíöè¼å è çàìåíå ñóäáèíà è, íà¼çàä, ïîóêà äà ñå òðåáà çàäîâîšèòè ïîñòî¼åžèì ñòàœåì).
Ó åïèçîäè ñà ãèìíîñîôèñòîì Ñòåðè¼à òàêîå îæèâšàâà „íàñëåå ìåíèïñêå ñàòèðå è Ëóêè¼à-
íîâèõ äè¼àëîãà“ (Ì. Ôëàøàð).“ Ìèëîðàä Ïàâèž: Êëàñèöèçàì, Áèî-áèáëèîãðàôñêè ïðèëîçè
î âàæíè¼èì ïèñöèìà, £îâàí Ñòåðè¼à Ïîïîâèž, èíòåðíåò èçäàœå: Òåõíîëîãè¼å, èçäàâàøòâî è
àãåíöè¼à £àíóñ, Áåîãðàä, 29. ì༠2001, ïðîäóöåíò è îäãîâîðíè óðåäíèê: Çîðàí Ñòåôàíîâèž,
(http://www.rastko.org.yu/knjizevnost/pavic/klasicizam/mpavic-klasicizam-3.html#_Toc515702761)
Âèëàíä, ÷è¼å ¼å êœèæåâíî äåëî Ñòåðè¼à äîáðî ïîçíàâàî, ïðåâåî ¼å Ëóêè¼àíà íà íåìà÷êè ñà
êîìåíòàðèìà.
5
£îâàí Ñòåðè¼à Ïîïîâèž, Ëàæà è ïàðàëàæà, ó: Ëàæå è ïàðàëàæå, Èçàáðàíå êîìåäè¼å,
ÊÎÂ, Âðøàö, 1997, ñòð. 41.
206 ÁΣÀÍ £ÎÂȎ

êàêî ¼å íà ¼åäíî¼ îä œèõ îòïóòîâàî „ó ìåñåö“. Øòà ¼å òàìî âèäåî, îá¼àâèžå

êàî „ðà¼çåáåøðà¼áóíã“, êœèãó ïóòîâàœà íà øåñò ¼åçèêà. Áóäóžè äà ãîðå ïî-
ñòî¼è ñâåò íàëèê íà íàø, ñà öàðåâèíàìà, äâîðîâèìà, ïàðàäàìà è áàëîâèìà, è
ìîãóžíîñòè ðàçîíîäå íà Ìåñåöó ñó çíàòíå. Òàêî ñå Áàðîí „óíòåðõàëòó¼å“ íà
äâîðó, ãäå ìó ïðèïàäíå ÷àñò äà ñà òàìîøœîì öàðèöîì îòâîðè áàë. Ãîëèžåâî
äðæàœå è íàñòî¼àœå äà óïîòðåáè ñâà ìîãóžíà ñðåäñòâà êàêî áè öàðèöè ïðè-
÷èíèî çàäîâîšñòâî îñòàâšà¼ó çíàòàí óòèñàê, è îíà, æåíà îä ñâî¼èõ 25 ãîäè-
íà, âðëî ëåïà è äîáðå íàðàâè, ñàçíàâøè êî ¼å îí è èç êàêâå ¼å ôàìèëè¼å,
çàšóáè ñå è ïîíóäè ìó áðàê. Áàðîí, ìåóòèì, õëàäíî îäáè¼å ïîíóäó, áóäóžè
äà ¼å öàðè÷èíà çåìšà, à ñà œîì è ïðèõîäè, ìàëà, òå äà ¼å óäîâèöà à îí ñå
íàìåðèî ñàìî íà äåâî¼êó. Öàðèöà òóæíó âåñò ïîäåëè ñà âåëèêàøèìà, àëè,
áåç îáçèðà, Ãîëèžó áèâà ïðèðååí ïî÷àñíè èñïðàžà¼ – äèâèëî ìó ñå è „ìàëî
è âåëèêî è ñâè ñó ¼àâíî ãîâîðèëè äà, îòêàä èì ¼å öàð óìðî, òàêâå ïàðàäå íè¼å
áèëî. Áèëî ¼å è ïîêëîíà è ìíîãî êî¼åøòà“.6 Ðàçãîâîð ëàæíîãà áàðîíà è äå-
âî¼êå ïîòîì ñêðåžå íà äðóãå òåìå, äà áè ñå Àëåêñà âðàòèî ñâî¼î¼ ñâåìèðñêî¼
ïóñòîëîâèíè íåøòî êàñíè¼å, ñà íàìåðîì äà äîäà çàâðøíè äåòàš è íàãëàñè
ñâî¼ó îï÷èœåíîñò £åëèöîì – îí, êî¼è ¼å ïðåçðåî è îäáàöèî ìåñå÷íó êðàšè-
öó7, êî¼à ¼å ïîòîì ñåáè îäóçåëà æèâîò, ó ñëó÷à¼ó íàøå ôðà¼ëå îñòàî ¼å ñìðòíî
çàšóášåí.
Îâàêàâ êîìïëèìåíò, ìåñå÷åâî ïóòîâàœå è ëóíàðíè äâîðñêè æèâîò, ðàç-
óìå ñå, îñòàâšà¼ó äóáîê óòèñàê íà ëàêîâåðíó äåâî¼êó £åëèöó, è îíà ñå âðàžà
òåìè ó íåêîëèêèì ñöåíàìà ó äðóãîì ÷èíó. Íà¼ïðå, îá¼àøœàâà¼óžè îöó ðàçëî-
ãå çáîã êî¼èõ žå áàðîí çàñèãóðíî îñòàòè ó œèõîâî¼ êóžè, îíà ïðåïðè÷àâà
ðàçãîâîð, êî¼è íåïîâåðšèâè àëè èïàê ïðå ñâåãà ïîõëåïíè îòàö êîìåíòàðèøå
äåëîì èðîíè÷íî à äåëîì ñà ÷óåœåì:
£ÅËÈÖÀ: Î, òàòèöå, îí, àêî è îñòàíå, íåžå èç äðóãîã óçðîêà, íåãî çáîã ìåíå.
ÌÀÐÊÎ: Õì, ãëåä༠òè œå! Ìî¼à žåðêî, îí ¼å áàðîí!
£ÅËÈÖÀ: Çíàì ¼à ¼îø è êàêî ¼å ìåñå÷íó êðàšèöó îäáàöèî; àëè çàòî ñàì ãà ¼à
îï÷èíèëà êàî öàóáåðèí y öàóáåðïàëàñòó.
ÌÀÐÊÎ: Øòà òè áóíöàø î ìåñå÷íî¼ êðàšèöè? Êàêâà ìåñå÷íà êðàšèöà?
£ÅËÈÖÀ: Çàð âè íå çíàòå äà ¼å îí y ìåñåöó áèî?
ÌÀÐÊÎ: Å, âèäåî žóðêó, ïà õòåî äà ¼î¼ ïðèøè¼å ìàãàðöà.
£ÅËÈÖÀ: Çàöåëî, òàòèöå! Èìà ¼åäíà ìàøèíà íà êî¼î¼ ñå èäå.
ÌÀÐÊÎ: Õî êîìåäè¼å! È òî äà ÷ó¼åì!
£ÅËÈÖÀ: Òó ¼å áàðîí îòâîðèî ñ öàðèöîì áàë, êî¼à ñå ïîñëå çàšóáèëà y œåãà è
îòðîâàëà ñå, øòî íè¼å õòåî äà ¼å óçìå.
ÌÀÐÊÎ: Ïà y ìåñåöó çàð èìà šóäè?
£ÅËÈÖÀ: Òî ñàì è ¼à ÷èòàëà. Ñàìî íèñàì çíàëà äà èìà¼ó êðàšèöå. Áàðîí æàëè
œåíó ñóäáèíó, àëè îïåò êàæå äà áè îâäå ðàäè¼å æèâåî, è òî çáîã ìåíå.8

6
Íàâ. äåëî, ñòð. 42.
7
Ãîëèž îâîì ïðèëèêîì çàáîðàâšà è íå äðæè ñå äîñëåäíî òèòóëå ìåñå÷åâå âëàäàðêå,
øòî èïàê îñòà¼å íåïðèìåžåíî.
8
Íàâ. äåëî, ñòð. 58.
 ÓÍÒÅÐÕÀËÒÎÂÀŒÅ „Ó ÌÅÑÅÖӓ – (£ÎØ) £ÅÄÍÀ ÄÓÃÎÂÅÊÀ ... 207

Íàêîí òîãà, £åëèöà ñå âðàžà òåìè ó äðóãî¼ ñöåíè äðóãîã ÷èíà, êàäà ïðî-
ïèòó¼å „ñëóãó“ Ìèòó äà ëè ¼å áèî íà Ìåñåöó è øòà ¼å òàìî äîæèâåî. Çà ðàç-
ëèêó îä Àëåêñå, êî¼è ñà ¼åäíå ñòðàíå ñòàâšà íàãëàñàê íà ñâî¼ó íåîäîšèâó
ïðèâëà÷íîñò, ñà äðóãå, ïàê, íà ñëàâó è ïî÷àñòè êî¼å ìó ñå óêàçó¼ó, „áåäèí-
òåð“, ó ñêëàäó ñà äðóãà÷è¼èì ïîãëåäîì íà ñâåò, àëè è ñâå ¼à÷îì íåóòîšåíîì
ãëàó, äà¼å îñîáèò îïèñ âèåíîã: „ñîêàöè îä ñàìèõ êîáàñèöà íà÷èœåíè, çè-
äîâè ñó îä ëåäà, šóäè ñ ¼åäíîì íîãîì, âåëèêè îä ïåäšà è ïî.“9 ʜèøêè
íàèâíà, àëè íå è ãëóïà, £åëèöà ïèòà Àëåêñèíîã ñàäðóãà ó ëàæè è ïðåâàðè çà
äîäàòíà îá¼àøœåœà – êàêî ¼å ìîãóžå äà ¼å áàðîí áèî íà áàëó è èãðàî ñ öàðè-
öîì êàäà ¼å îíà òîëèêî ìàëà. Ó òðåíóòêó ñõâàòèâøè äà ¼å ïîòðåáíî äà äîïðè-
íåñå óâåðšèâîñòè ïðè÷å, Ìèòà ñàîïøòàâà äà ñó ó öàðñêîì äâîðó ñâè âåëè-
êàøè, è äà íè¼å íèêàêâî ÷óäî øòî ¼å è öàðèöà áèëà âåëèêà, èëè, êàî øòî ¼å
÷óî, îä ñâè¼ó íà¼âåžà. Óîñòàëîì, ïîñëóãà ñå çàáàâšàëà çà ñåáå, è íè¼å îáðàžà-
ëà ìíîãî ïàæœå íà òî øòà ãîñïîäàðè ðàäå.
Ïîðåä ëóíàðíèõ äîãîäîâøòèíà ó Ëàæè è ïàðàëàæè, Ñòåðè¼à ñå çåìšè-
íèì ñàòåëèòîì áàâè è ó Ðîìàíó áåç ðîìàíà. Îâäå ñå åïèçîäà ñà ïîõîäîì íà
Ìåñåö îäâè¼à íà äðóãà÷è¼è íà÷èí – ¼óíàê, Ðîìàí, íà¼ïðå òîíå ó ñàí, ó êîìå
„ïðèìåòè ¼åäíîã äóõà êî¼à ãà çà êîñå î÷åïà è y ¼åäíó çâåçäó îäíåñå, ãäè ïî
âå÷íî öâåòà¼óžî¼ ëèâàäè ñåíêå ïîêî¼íèõ ìàãàðàöà îáèòàâà¼ó... Ó çåìšó ìàãà-
ðàöà?“10 Óïðàâî ó òîì îêðóæåœó, ãäå çàäîâîšíè ìàãàðöè ïàñó òðàâó è ôèëî-
ñîôèðà¼ó, Ìóõàìåäîâ ìàãàðàö ïîñòà¼å ãëàâíè íîñèëàö ïðèïîâåñòè, êî¼è èí-
òåëåêòóàëíî ðàäîçíàëèì äðóãîâèìà íà ìàãàðåžî¼ åëèçè¼ñêî¼ ïîšàíè ñàîï-
øòàâà çãîäå ñà ïóòåøåñòâè¼à íà Ìåñåö:
£åäàíïóò ïàäíå ìî¼åì ãîñïîäàðó íà ïàìåò äà y ìåñåö èäå, è áóäóžè äà ce
ñàì ïîïåòè íè¼å ìîãàî, òî ñàì ãà ìîðàî ¼à íîñèòè. Òàêî îáè÷íî âåëèêà ãîñïîäà
ïëàíîâå ïðàâå, êîje êóêàâíå ñëóãå y äå¼ñòâî ïðèâåñòè èìà¼ó, ïàê àêî äîáðî
ïîñàî èñïàäíå, òî ce ãîñïîäàð ñëàâè, àêî ëè ïàê íå, ñëóãå ñó êðèâå, çàøòî ce
íèñó áîšå âëàäàëè. £à âàì, áðàžî, íèãäà íà ñâåòó çà šóáîïèòñòâî ìàðèî íè-
ñàì, íåãî ñàì ce óïðàâî îíàêî âëàäàî êàî ìëîãè šóäè íà ñâåòó, êî¼è ñàìî ñâî¼
òðáóõ íàäãëåäà¼ó, íèòè ce áðèíó êàêî ce çâåçäå îêðåžó, íèò êàêîâèõ ce æèâîòè-
œà y ñóíöó íàõîäè. Äà è ¼à è îâè ïîøòåíè šóäè ïðàâî èìàìî, ìèåëèì äà âàì
íå òðåáà ñïîìèœàòè; ÷óëè ñòå ¼ó÷åð ðàçãîâîð íàøèõ ãîñïîäàðà êàêî je íåêè
ôèëîçîô äèñåðòàöè¼ó y øåñò ÷àñòè èçäàî, äà ñòàðè Ðèìšàíè íèñó ñòàêëà èìà-
ëè, íèòè ñó ìîãëè èìàòè, è áàø êàä je êœèãà èç ïå÷àòœå èçèøëà, íàå ce y
íîâîîòêîïàíî¼ âàðîøè Ïîìïå¼è ìëîøòâî ñòàêëåíèõ îêíà è äðóãîã ïîñóà.
(Ìàãàðàö Âàëàìîâ: „Õà, õà, õà!“ Âèøå ìàãàðàöà: „Èõà! õà!“) „Àëè âè
çíàòå, áðàžî, äà je íàøå æðåáè¼å èžè. .. íå êóä õîžåìî, íåãî êóä íàñ òåðà¼ó. Êàä
y ìåñåö ñòèãíåìî, ìî¼ ïðèíöèïàë îòèäå ìåñå÷íîì êðàšó íà âèçèòó, a ¼à îñòà-
íåì ïðåä øòàëîì, è åòî òè ñà ñâèõ ñòðàíà íàâàëå ñàä ìåñå÷íè ìàãàðöè, ïðåêî
è óçäóæ ìåðåžè ìå è ÷óäåžè ce âåëè÷èíè ìî¼èõ óøè¼ó. £à ce ïóñòèì ñ œèìà y

9
Íàâ. äåëî, ñòð. 61.
10
£îâàí Ñòåðè¼à Ïîïîâèž, Ðîìàí áåç ðîìàíà, ó: Ñðïñêà êœèæåâíîñò ó 100 êœèãà, êœ.
17, II, Ïåñìå, Ïðîçà, Íîâè Ñàä Áåîãðàä, 1970, ñòð. 227.
208 ÁΣÀÍ £ÎÂȎ

ðàçãîâîð è çàìàëî ce òàêî óïîçíàì, äà ìå ñâè çà ñâîã ïðè¼àòåšà ïðîãëàñå è íà

ìåíå íàâàëå äà èì çà ñïîìåí ìî¼å óøè îñòàâèì, íà êî¼å ¼à ìàãàðàö îä ìàãàðàöà
òèì âèøå ñîèçâîëèì øòî ñàì äîâîšíî óâåðåí áèî äà ñó ìî¼å óøè è òàêî ñâà-
êîì ÷îâåêó êîñò y ãðëó. Ñàä ïîãëåäà¼òå ìî¼å ïàìåòè, êàíäà êîä šóäè íåìà òàêî-
âèõ óøè¼ó, íîñîâà è äðóãèõ òåëåñíèõ ÷àñòèöà êî¼èì áè ce è ìè ìàãàðöè ñìå¼à-
òè ìîãëè, è êàî äà ce ðàçóì è ïàìåò ïî êîëè÷èíè óøè¼ó ìåðè ... Äîñòà, ¼à äàì
ñåáè îäñåžè óøè, è òåê ñàä ïðèìåòèì êàêâà je ëóäîñò êàä çåìšåäåšà çàâèäè
âî¼íèêó, îâ༠òðãîâöó, òðãîâàö õóäîæíèêó, ¼åäíèì ñëîâîì, êàä ÷îâåê íè¼å ñà
ñâî¼îì ñóäáèíîì çàäîâîšàí. Èñòèíà, íåêè ñòèõîòâîðàö ó÷èíè ìè ïî÷åñò è íà
òî ìè ¼åäíó îäó íà÷èíè, àëè êîëèêî îäà èìà ïî ñâåòó êî¼å íèñó íèøòà äðóãî
íåãî ïîäñìåõ è ñàòèðà íà ñëàâèìîã ìåöåíàòà!“11
È ó Ðîìàíó áåç ðîìàíà, íàêîí êðàžåã ïðåäàõà, ïðèïîâåäà÷ ñå âðàžà ìåñå-
÷åâî¼ òåìè, îâîãà ïóòà äà áè êðîç øàšèâè ìîíîëîã / ðàñïðàâó ñà ÷èòàîöèìà/
÷èòàòåšêàìà, ó êšó÷ó êî¼è ¼å âèåí ó Ëàæè è ïàðàëàæè, êîìåíòàðèñàî èñêó-
ñòâà ñà Ìåñåöà. È îâäå ñå ëóíàðíè ñâåò ñàãëåäàâà êðîç ïðèçìó îäíîñà ìåó
ïîëîâèìà: îïèñó¼óžè ïðå ñâåãà æåíå, ïðèïîâåäà÷ âåëè äà ñå y Ìåñåöó íå íîñå
êàïå, íè øåøèðè, íè öâåòîâè íà ãëàâè, èñòî êàî íè öèïåëå. Æåíå ñó ìàëîã
ðàñòà, íà¼âåžå íå ïðåëàçå âèñèíó òðè ñòîïå, à œèõîâà ëè÷íà áî¼à íè¼å êàî íà
Çåìšè áåëà íèòè ðóìåíà âåž ïëàâåòíà è çåëåíà; èç òîãà ðàçëîãà çà äîòåðèâàœå
êîðèñòå ïëàâåòíèëà è çåëåíèëà. Ìåñå÷åâå æåíå óñòî ñó ñàñâèì íåîáè÷íå áó-
äóžè äà íèøòà íå ãîâîðå, îñèì êàäà ñàîïøòàâà¼ó íåêó òà¼íó êî¼à èì ¼å íà ñðöó.
Êàäà ¼å ðå÷ î ìóøêî-æåíñêèì îäíîñèìà, y Ìåñåöó ce ñàìî äîòëå y áðà-
êó æèâè äîê je ìóæó èëè æåíè ïî âîšè, a êàêî èì ce íå ñâèäè, îíè ce ðàñòà-
âå, è íà îâ༠ñëó÷༠ìóæ ìîðà óçåòè äåâî¼êó, a æåíà ìëàäîæåœó. Æåíà ìîæå
èìàòè òîëèêî ìóæåâà êîëèêî ¼î¼ je âîšà, òèì âèøå ¼åð íà Ìåñåöó íè¼å îáè÷à¼
äà ñå êóâà. Ñà òèì ó ñêëàäó è ñëóøêèœå ñó ãîñïîå, òî ¼åñò âîäå ðà÷óíà î
ñåáè êàî è ãîñïîå, ¼åð ñå òàìî êîêîøêå è ïàòêå ñàìå ïåêó è ¼åäâà ÷åêà¼ó äà
èõ êî ¼åäå. Îâà ñïîšàøœà ¼åäíàêîñò, ìåóòèì, ¼àâšà ñå êàî ïðîáëåì íà áàëî-
âèìà, ¼åð ñå îíäà òåøêî ïðàâè ðàçëèêà èçìåó äàìà è ñëóæàâêè; ñòîãà ¼å ó
Ìåñåöó îáè÷༠äà æåíà êîëèêî ìàœó íîãó èìà òîëèêî âåžå ïðåèìóžñòâî äî-
áè¼à.

III
Êàäà ¼å ðå÷ î øèðåì êîíòåêñòó Ñòåðè¼èíèõ ìåñå÷åâèõ äîãîäîâøòèíà,
çåìšèí ñâåìèðñêè ñàïóòíèê ¼îø îä àíòè÷êèõ âðåìåíà ñïàäà ó íà¼îìèšåíè-
¼å äåñòèíàöè¼å èìàãèíàðíèõ ïóòîâàœà ðåëèãè¼ñêî-ôèëîñîôñêîã, óòîïè¼ñêîã
èëè ïàê (íàó÷íî) ôàíòàñòè÷íîã êàðàêòåðà. £åäàí îä ïðâèõ ìåñå÷åâèõ ïîõîäà
ïðåäóçèìà ó àíòèöè ãð÷êè èñòîðè÷àð Ïëóòàðõ, ó äè¼àëîãó Î ëèöó íà ìåñå÷å-
âî¼ ïîâðøèíè. Ïëóòàðõîâ ñïèñ íåìà îáëèê êëàñè÷íå êîñìè÷êå ïóñòîëîâèíå
âåž ¼å ïðåâàñõîäíî ïîñâåžåí îïèñó çåìšèíîã ñâåìèðñêîã ïðàòèîöà, œåãî-

11
Íàâ. äåëî, ñòð. 228-229.
 ÓÍÒÅÐÕÀËÒÎÂÀŒÅ „Ó ÌÅÑÅÖӓ – (£ÎØ) £ÅÄÍÀ ÄÓÃÎÂÅÊÀ ... 209

âîì èçãëåäó è îñîáèíàìà: èçìåó îñòàëîã, ó òåêñòó ñå ðàçìàòðà¼ó ðàçëîçè çà è

ïðîòèâ æèâîòà íà Ìåñåöó, è çàêšó÷ó¼å äà ¼å âåðîâàòíîžà ïîñòî¼àœà æèâèõ
áèžà íà œåìó èñòà êàî âåðîâàòíîžà ïîñòî¼àœà è æèâîòà ó ìîðó. Äàšå ñå ðàçãî-
âàðà î Îãèãè¼è, îñòðâó ó Îêåàíó, è àëåãîðè¼ñêîì îïèñó ñòàœà äóøà ïîñëå ñìð-
òè, êî¼à ïðåðàñòà ó ïðè÷ó î êîñìè÷êîì ïóòåøåñòâè¼ó äóøà èçìåó Çåìšå è
Ìåñåöà. Êàäà äîñïå¼ó íà Ìåñåö íåêå îäëàçå íà £åëèñå¼ñêà ïîšà, äðóãå äîïàäà-
¼ó óäîëèíà è âåëèêèõ äóáèíà. Ìåñåö ¼å íàñòàœåí äåìîíèìà (ãåíè¼èìà), êî¼è ñå
ïîíåêàä ñïóñòå äî çåìšå, ãäå ñó çàäóæåíè çà ïðîðî÷àíñòâà. È äóøå íàñèëíå
ïðèðîäå ïîíåêàä áèâà¼ó ïðîãíàíå ñà Ìåñåöà íà Çåìšó, ãäå îñòà¼ó ñâå äîê ñå íå
ïðî÷èñòå, èòä. Óç Ïëóòàðõà, äðóãè, âåðîâàòíî íà¼âàæíè¼è àíòè÷êè èçâîð íà-
äàõíóžà çà ìåñå÷åâå ïóñòîëîâèíå ïîòîœèõ åâðîïñêèõ àóòîðà, ïðåäñòàâšà¼ó
Ëóêè¼àíîâè ðàäîâè Èñòèíèòà ïðè÷à è Èêàðîìåíèï. Ó Èñòèíèòî¼ ïðè÷è ìî-
ðåïëîâöè, çàõâàžåíè îëó¼îì, áèâà¼ó áà÷åíè óâèñ ñòîòèíàìà êèëîìåòàðà äà áè,
íàêîí îñàì äàíà çðà÷íå ïëîâèäáå äîñïåëè äî âåëèêå çåìšå ó âàçäóõó, „íàëèê
íà ñ¼à¼íî îñòðâî“ – äî Ìåñåöà.12 Òàìî çàòè÷ó íàñåšåíó è îáðàåíó çåìšó, ó
êðàšåâñòâó êî¼èì âëàäà Åíäèìèîí, Ãðê äàâíî îòåò ó ñíó è äîâåäåí íà Ìåñåö
ãäå ¼å ïðîãëàøåí çà êðàšà. Ñèòóàöè¼à ó œåãîâî¼ êðàšåâèíè, ìåóòèì, íè¼å
ìèðíà – ó òîêó ¼å ðàò ñà ñòàíîâíèöèìà Ñóíöà, íà ÷è¼åì ¼å ÷åëó Ôàåòîí, çáîã
ñèëîì ñïðå÷åíîã ïîêóøà¼à íà¼ñèðîìàøíè¼èõ Ìåñå÷àðà äà îáðàçó¼ó êîëîíè¼ó
íà ïóñòî¼ è íåíàñòàœåíî¼ £óòàðœî¼ çâåçäè (Eosphorus).
Ëóêè¼àí ïîòîì äà¼å îïèñå ôàíòàñòè÷íèõ è ãðîòåñêíèõ áîðàöà è æèâî-
òèœà ñà îáå ñòðàíå (áóâå âåëèêå êàî 12 ñëîíîâà, ïàóöè êî¼è ïëåòó ìðåæó îä
Ìåñåöà äî Âåíåðå êî¼îì áè ñå êðåòàëà ïåøàäè¼à, ëåòåžè ìðàâè äóæèíå îêî
60 ìåòàðà; èòä.),13 êàî è áèòêå. Ìåñå÷åâå ñíàãå áóäó ïîðàæåíå è çàðîášåíå,
àëè ïîáåäíè÷êà âî¼ñêà íå êðåžå ó êîíòðàíàïàä âåž ãðàäè çèä êî¼è ñïðå÷è äà
ñóí÷åâà ñâåòëîñò äîïèðå äî Ìåñåöà. Êàêî áè èçáåãàî æèâîò ó ïîòïóíîì ìðà-
êó, Åíäèìèîí ïðèñòà¼å íà âàçàëñêè îäíîñ, äî äåòàšà ðàçðàåí ìèðîâíèì

12
Î ïóòîâàœèìà íà Ìåñåö îä Ëóêè¼àíà äî ðàíîã XIX âåêà âèäè Marjorie Hope Nicol-
son Voyages to the moon. Macmillan Co., New York, 1948.
13
Ëóêè¼àíà òàêîå ïðèâëà÷è è ïîäðîáíî îïèñèâàœå àíòðîïîìîðôíèõ, àëè èïàê íåâå-
ðîâàòíèõ ìåñå÷åâèõ ñòâîðåœà – òàêî Ìåñå÷àðå íå ðàà æåíà âåž ìóøêàðàö (æåíå íå ïîñòî¼å
íà Ìåñåöó âåž ìóøêàðöè ìåóñîáíî ñòóïà¼ó ó áðàê). Äî 25. ãîäèíå ñâàêî ¼å æåíà, ïîñëå ¼å
ìóæ. Äåöó íîñå ó ëèñòó íîãå; êàäà ñå ïîðîà¼ ïðèáëèæè, ëèñò îòåêíå. Ðàñåêó ãà è èçâàäå
äåòå, êî¼å ñå ðàà ìðòâî, à îæèâå ãà òàêî øòî ìó îòâîðå óñòà è èçëîæå âåòðó. Ïîñòî¼å è
Àðáîðåàëöè, êî¼è íà ñâåò äîëàçå îä ãåíèòàëíå æëåçäå ïîñàåíå ó çåìšó. Èç œå èçðàñòå
âåëèêî äðâî íàëèê íà Ïðè¼àïîâ çíàê, êî¼å èìà ãðàíå è ëèñòîâå, à ïëîäîâè ñó ìó îãðîìíè
æèðåâè. Êàäà ñàçðå, îáåðó èõ è èçâàäå šóäå. Èìà¼ó è âåøòà÷êå äåëîâå êî¼è ñó ïîíåêàä îä
ñëîíîâà÷å à ïîíåêàä îä äðâåòà, è óïîòðåášàâà¼ó èõ ïðè îäíîñó. Êàäà ìåñå÷åâ ÷îâåê îñòàðè,
îí íå óìèðå âåž ñå ïðåòâàðà ó äèì è ãóáè ó âàçäóõó. Ñâè ¼åäó èñòó õðàíó, êóâà¼ó æàáå íà
óãšó è õðàíå ñå œèõîâèì ìèðèñîì. Ïè¼ó âàçäóõ, êî¼è ñå ñàáè¼à ó ïîñóäå è èñïóøòà òå÷íîñò
íàëèê íà ðîñó. Íå âðøå íóæäó, íèòè èìà¼ó ÷èìå äà ¼å âðøå. Äðóãà âàæíà ôóíêöè¼à îáàâšà
ñå, ïî Ëóêè¼àíó, ó øóïšèíè êîëåíà. Ïîâðõ òîãà, ìîãó äà èçâàäå î÷è êàäà èì ñå íå ãëåäà è äà
èõ âðàòå êàäà ïîæåëå äà âèäå ïîíîâî. Àêî èõ, ïàê, èçãóáå ìîãó äà èõ ïîçà¼ìå îä äðóãèõ, à
áîãàòè èìà¼ó ó ðåçåðâè âåëèêè áðî¼. Lucian, with an English translation, by A.M. Harmon. In
eight volumes, vol I, Cambridge, Mass., Harvard University Press; London, W. Heinemann, 1972,
str. 247-357.
210 ÁΣÀÍ £ÎÂȎ

óãîâîðîì. Êàäà êîíà÷íî çàâëàäà ìèð, ïóòíèöè æåëå äà íàñòàâå ïóòîâàœå, è

Åíäèìèîí íå óñïåâà äà èõ íàãîâîðè äà ñå ïðåäîìèñëå. Ãð÷êè ìîðåïëîâöè
íàñòàâšà¼ó äàšå, ïðåòâàðà¼óžè ëóíàðíî ïóòîâàœå ó èñòèíñêó êîñìè÷êó åêñ-
ïåäèöè¼ó.14
Ïóò íà Ìåñåö ó äàšî¼ èñòîðè¼è åâðîïñêå êœèæåâíîñòè òåìàòèçó¼ó ìíî-
ãîáðî¼íè ïèñöè. Êàäà ¼å ðå÷ î Áîæàíñòâåíî¼ êîìåäè¼è, êàäà ïëàíèíà ó ×è-
ñòèëèøòó, ãäå ¼å ñìåøòåí çåìàšñêè ðà¼, êðåíå äà ñå ó óçäèæå íà íåáî, Äàí-
òåó ¼å Ìåñåö ïðâà óñïóòíà ñòàíèöà. Ó Ìåñå÷åâî¼ ñôåðè, êî¼à ïðåäñòàâšà
ïåðèôåðè¼ó íåáåñêîã Ðà¼à, ïðåáèâà¼ó îíè êî¼è èç íåêîã ðàçëîãà íèñó áèëè
èñòðà¼íè ó ñâî¼èì âåðñêèì çàâåòîâàœèìà. Åïèçîäà ïîñâåžåíà „ìåñå÷åâèì
ïåãàìà“, (2. 49-148), îñèì øòî ïîêóøàâà äà îá¼àñíè òàìíà ïîäðó÷¼à íà ìåñå-
÷åâî¼ ïîâðøèíè, ïðè òîìå ó íåêîëèêèì àñïåêòèìà åâîöèðà¼óžè Ïëóòàðõîâ
ñïèñ, äîíîñè è âàæíî ñàçíàœå î ðàçóìåâàœó óñòðî¼ñòâà áîæè¼å ïðîìèñëè.
Äàíòå îäáàöó¼å ïîïóëàðíî óâåðåœå äà ¼å Áîã êàçíèî Êàèíà òàêî øòî ãà ¼å
îêèòèî òðœåì è ïðîãíàî íà Ìåñåö. Íàìåñòî òîãà, èçíîñè ñå ðàöèîíàëíà,
ïñåóäî-íàó÷íà õèïîòåçà äà ¼å ïî¼àâà òàìíè¼èõ ïîäðó÷¼à íà Ìåñåöó ïîñëåäè-
öà ïðèñóñòâà ãóøžèõ è ðåèõ äåëîâà ìåñå÷åâîã òåëà. Áåàòðè÷å îäáàöó¼å Äàí-
òåîâî óâåðåœå è ïîáè¼à ãà êîíòðààðãóìåíòèìà – äà ¼å òàêî, Ñóíöå áè ñè¼àëî
êðîç Ìåñåö òîêîì ïîìðà÷åœà. Óêîëèêî ìåñåö ñàäðæè ó ñåáè íàèçìåíè÷íå
äåëîâå ãóøžå è ðåå ìàòåðè¼å, êî¼è íà ðàçëè÷èò íà÷èí ðåôëåêòó¼ó ñâåòëî,
îäðàç íå áè áèî òàìíè¼è âåž ñàìî ìàœè.
Îäãîâîð íà ïèòàœå î ñàñòàâó ìåñå÷åâîã òåëà ìîðà ñå ïîòðàæèòè ó ìåòà-
ôèçè÷êî¼ ñôåðè – ¼åäèíñòâåíà áîæàíñêà ìîž, ðàñïîðååíà ìåó çâåçäàìà,
ðàñïðîñòðàœåíà ¼å è óìíîæåíà êðîç íåáåñà. £åäèœåœà íàñòàëà îä ðàçëè÷è-
òèõ ñèëà çäðóæåíèõ ó ðàçëè÷èòèì íåáåñêèì òåëèìà ðàçëè÷èòå ñó ñâåòëèíå
íå ñàìî ó çâåçäàìà âåž è ó Ìåñåöó.
Äàšå îêâèðå çàäàòå òåìå ìåñå÷åâîã ïóòîâàœà, ñâàêî íà ñâî¼ ïîñåáàí
íà÷èí, ó åâðîïñêî¼ êœèæåâíîñòè ðàçâè¼à¼ó ìåó äðóãèìà è Àðèîñòî (1532),
Êåïëåð (1634), îïàò Ãîäâèí (1638), Âèëêèíñ (1640), äå Áåðæåðàê (1657), Äå-
ôî (1705), è Ðàñïå (1785). Àðèîñòîâà èíòåðïðåòàöè¼à ìåñå÷åâîã ïóòîâàœà
òåìåšè ñå íà íàðî÷èòîì ñïî¼ó åëåìåíàòà êàêî àíòè÷êå òàêî è õðèøžàíñêå
ñëèêå ñâåòà, êî¼îì äîìèíèðà êîñìè÷êà îñà: ïëàíèíà – çåìàšñêè ð༠– Ìåñåö,
è ïðåäñòàâšà äåî òåìàòñêîã êîìïëåêñà êî¼è îáóõâàòà ñèëàçàê ó ïàêàî è îäëà-
çàê ó ðà¼. Ó XXXIV ïåâàœó Áè¼åñíîã Ðîëàíäà Àñòîëôî íàêîí èçëàñêà èç Õà-
äà êðåžå êà âðõó ïëàíèíå êî¼à ñå óçäèæå íàä ïàêëîì, è ÷è¼è ¼å âðõ äàëåêî
áëèæå Ìåñåöó íåãî ïîâðøèíè Çåìšå. Àðèîñòîâîã ïóòíèêà êî¼è, êàî è Ëóêè-
¼àíîâ ìîðåïëîâàö, âîëè ïóòîâàœà èçìåó îñòàëîã è çáîã îáîãàžèâàœà çíà-
œà, íà âðõó ïëàíèíå î÷åêó¼å ìíîãî íîâèõ ñïîçíà¼à – òàìî çàòè÷å ñëèêó è
ïðèëèêó çåìàšñêîã Ðà¼à ó êîìå ñå âå÷íî æèâè è ãäå ñå, ó âå÷èòîì öâåòó è

14
Àêî ñå ó íàâåäåíîì äè¼àëîãó ïîäóõâàò äîãàà ïóêèì ñëó÷à¼åì, ïóò íà Ìåñåö ó Èêà-
ðîìåíèïó ïðîèçâîä ¼å ïëàíñêîã íàñòî¼àœà òå êàî òàêàâ èìà äàëåêî âåžè óòèö༠íà áóäóžå
ðàäîâå îâå âðñòå – Ìåíèï ñå îïðåìà êðèëèìà, ëåòè ïðàâî ó íåáî è èìà ïðèëèêó äà ñå ñà
ìåñå÷åâå ïîâðøèíå îêðåíå è îñìîòðè Çåìšó.
 ÓÍÒÅÐÕÀËÒÎÂÀŒÅ „Ó ÌÅÑÅÖӓ – (£ÎØ) £ÅÄÍÀ ÄÓÃÎÂÅÊÀ ... 211

ìà¼ñêîì ïðîëåžó, íàëàçå è ïðîðîê Èëè¼à è Ñâåòè £îâàí. £óíàê òó ñàçíà¼å äà ¼å

áîæè¼îì âîšîì ïîñëàò äà ñïîçíà ëåê çà Ðîëàíäîâó ïîìóžåíó ïàìåò. Ìåäè-
öèíà ñå íàëàçè íà Ìåñåöó, äî êîãà èìà ìèëèîí àðøèíà, ìåðåíî ñà âðõà ïëà-
íèíå, à ïóòîâàœå äî œåãà žå ñå èçâåñòè ïîìîžó „÷åçà, / Êî¼å äîíåñîøå íåêàä
èç £óäå¼å / Èëè¼ó, íà êî¼èì ïî âàçäóõó ïëîâå / Ñâåöè, êàä ãîä ïîó ñà ïëàíåòå
îâå.“15 Øåñò õàòîâà ñà çëàòíèì ãðèâàìà êðåíó äà èõ ïåœó íà íåáåñà äà áè
êîíà÷íî äîñïåëè äî Ëóíèíå ñôåðå.
Ðàçãëåäàœå Ìåñåöà ïîêàçó¼å äà ó îäíîñó íà Çåìšó ïîñòî¼å è ñëè÷íîñòè
è ðàçëèêå – ïîâðøèíà ñå Ìåñåöà âèòåçó ÷èíè êàî äà ¼å ñâà îä ïîòïóíî ãëàò-
êîã îãëåäàëà, à âåëè÷èíà íåáåñêîã òåëà ñàñâèì íàëèê íà çåìšèíó. Äîê ¼å íà
ìàòè÷íî¼ ïëàíåòè Ìåñåö èçãëåäàî êàî íà¼îáè÷íè¼è ñðåáðíè òàœèð, ñàäà ¼å,
ïàê, Çåìšà ïîïóò îêðóãëîã çìà¼à îä ïàïèðà, êî¼è, íåìà¼óžè ñ¼à¼à, ñòî¼è ó ñó-
ìðàêó ó ñðåä ìîðñêîãà îêâèðà. Íà ñàòåëèòó ïîñòî¼è è ìíîøòâî äàëåêî áîšå
çèäàíèõ ãðàäîâà, à ìåñå÷åâå ðåêå, ¼åçåðà, áðåãîâè, ìîðà è ïîšà èçãëåäà¼ó
ïîòïóíî äðóãà÷è¼å îä çåìàšñêèõ; îïåò, èàêî ñå è ñðíå è êîøóòå, ëèñèöå è
êóíå ñàñâèì ðàçëèêó¼ó, îíå è íà Ìåñåöó ïðåäñòàâšà¼ó ëîâèíó.
Çà Àðèîñòà ¼å Ìåñåö è âðñòà íàðî÷èòå äåïîíè¼å è ìåñòî ãäå ñå îäðåó¼å
ñóäáèíà ñâèõ šóäè. Òàêî ñå ìåó ëóíàðíèì áðåãîâèìà íàëàçè äîëèíà ïîä
íàçèâîì „äîšà èçãóášåíà,“ ó êî¼î¼ ñå ÷óâà è ëàêî íàëàçè ñâå øòî ñå èêàäà íà
Çåìšè èçãóáè, è òî íå ñàìî ìàòåðè¼àëíå íåãî è àïñòðàêòíå ñòâàðè: „Òó ñó
æåšå, ñëàâå, êî¼å âðåìå / êâàðè, / Òó ¼å èçãóášåíèõ ïóíî èäåàëà, / Òó ìîëèòâå
òîïëå, ñâåòà çàâåøòàœà, / Òó ñó íàðî÷èòî ïðàçíà îáåžàœà.16 Áóäóžè äà ñå òó
÷óâà è ïàìåò îíèõ êî¼è ñó ñèøëè ñà óìà, œèõîâ ¼å ðàçóì óñóò ó ìíîãå áîöå ó
„ôîðìè òå÷íîñòè åòåðíå è ôèíå, / êî¼à ëàêî âåòðè,“ Àñòîëôî äîáè¼à îíî ïî
÷åãà ¼å è äîøàî.
Ìåñå÷åâà åêñïåäèöè¼à çàâðøàâà ñå îäëàñêîì ó ÷óäíó ïàëàòó íà ÷óäå-
ñíî¼ ðåöè ó êî¼î¼ ñå ïðàâå çà÷åöè šóäñêèõ æèâîòà. Çäàœå ñå ñàñòî¼è îä íå-
áðî¼åíî ñîáà ñà ðàçëè÷íèì æèâîòíèì ìàòåðè¼àìà, ó êî¼èìà Ñóà¼å ðàçâðñòà-
âà¼ó ïðåó îä âóíå, ïàìóêà èëè ñâèëå, è ñïðåìà¼ó êîíöå ðàçëè÷èòèõ äóæèíà
çà íàìàòàœå íà ìèëèîíå âðåòåíà æèâîòà êî¼à íîñå èìåíà ðàçëè÷èòèõ šóäè.
Âåê êàñíè¼å, £îõàí Êåïëåð ñå òàêîå îãëåäà ó èñòîì æàíðó. Œåãîâ ïî-
ñìðòíî îá¼àâšåíè Ñàí (Somnium, 1634) îä âèøåñòðóêîã ¼å çíà÷à¼à, êàêî çà
èñòîðè¼ó êœèæåâíîñòè òàêî è çà ðàçâî¼ àñòðîíîìè¼å,17 è ïî ìèøšåœó ìíî-
15
Áè¼åñíè Ðîëàíäî, âèòåøêè åï ó 46 ï¼åñàìà, Ñï¼åâàî Ëîäîâèêî Àðèîñòî, ïðåï¼åâàî
ñðïñêè Äðàãèøà Ñòàíî¼åâèž Áåîãðàä, ÑÊÇ, 1898, ñòð. 729.
16
Íàâ. äåëî, ñòð. 731. Òàêîå, ó äîëèíè èçãóášåíèõ ñòâàðè íàëàçå ñå è óçàëóä ïðîòðà-
žåíî âðåìå, îâîçåìàšñêà ïðàñêà è ñëàâà, ìîäå, ïîêëîíè, óäâàðàœà, ëàñêå, ÷àíêîëèñòâî, ìîž,
êàî è õðàáðîñò, ãðàäîâè è çàìöè, áëàãî, áóíå, äðæàâíè òðàêòàòè, çàäóæáèíå è çàâåøòàœà,
ðàñêîø, ëàæíå ìîëèòâå áîãó, èòä.
17
„Êàî êœèæåâíî äåëî, âàæàí ¼å êàî ïðâè ìîäåðíè íàó÷íè ïóò íà Ìåñåö, è îñíîâíè
èçâîð ïîòîœèõ ’êîñìè÷êèõ ïóòîâàœà’ ó ñåäàìíàåñòîì è îñàìíàåñòîì âåêó. Òàêîå èìà íåî-
áè÷íî áèîãðàôñêî çíà÷åœå, áóäóžè äà áàöà ñâåòëî íà íåêå äî ñàäà íå¼àñíå òðåíóòêå èç Êå-
ïëåðîâîã æèâîòà. Óç òî, Somnium íåïîñðåäíî óòè÷å íà åíãëåñêó àñòðîíîìè¼ó, è ÷óäàí óòèöà¼
íà íà¼ìàœå ¼åäíîã âàæíîã åíãëåñêîã ïåñíèêà.“ Marjorie Nicolson: „Kepler, the Somnium, and
John Donne“, Journal of the History of Ideas, Vol. 1, No.3, (Jun, 1940), ñòð. 259-280.
212 ÁΣÀÍ £ÎÂȎ

ãèõ èñòðàæèâà÷à ïðåäñòàâšà ¼åäíî îä íà¼óïå÷àòšèâè¼èõ êœèæåâíèõ ïóòî-

âàœà íà Ìåñåö. Ïðâè äåî Ñíà ñàñâèì ó ñêëàäó ñà äóãîì êœèæåâíîì òðàäè-
öè¼îì, îâ༠ïóò óêîðåœåíîì ó ìàøòè ñòàðèõ Ãðêà, ïðè ÷åìó äâà îñíîâíà
èçâîðà ¼åñó Ëóêè¼àíîâà Èñòèíèòà ïðè÷à è Ïëóòàðõîâî Ëèöå íà Ìåñåöó. Ñà
äðóãå, ïàê, ñòðàíå, íàñòî¼åžè äà çàäîâîšè íàó÷íå ïðåòïîñòàâêå, Êåïëåð ïî-
êëàœà íàðî÷èòó ïàæœó çàõòåâèìà ïóòîâàœà – ðàçìèøšà î óòèöà¼ó ñèëå òå-
æå íà ÷îâå÷¼å òåëî êî¼å ñå îñëîáàà çåìšèíå ãðàâèòàöè¼å è ïîäâðãàâà ïðè-
âëà÷åœó Ìåñåöà. Òàêîå, áðèíå ãà ìîãóžíîñò äà áè ìóêå ïîëåòàœà è ñëåòà-
œà áèëå íåïîäíîøšèâå çà ñìðòíèêå – ñòîãà žå äåìîíè, çàõâàšó¼óžè êî¼èìà
¼å ïóòîâàœå ìîãóžå, ïðèìåíèòè íåêó âðñòó îìàìšó¼óžèõ ñðåäñòàâà íà êî-
ñìè÷êå ïóòíèêå. Ñîìíèóì ñå ðàçëèêó¼å îä óâðåæåíå ïðàêñå è ïî Êåïëåðîâîì
íàñòî¼àœó äà øòî ¼å ìîãóžå äåòàšíè¼å îïèøå íîâè ñâåò êî¼è çàòè÷å íà Ìåñå-
öó, è òî ïðå ñâåãà êàî íàó÷íèê è ìàòåìàòè÷àð. Ñòîãà ñå äåòàšíî ðàñïðàâšà î
ðàçäàšèíàìà, âåëè÷èíàìà ïðåäìåòà, âèñèíàìà ïëàíèíà è äóáèíàìà äîëèíà,
èòä. Êåïëåð òàêîå ïîêóøàâà è äà îïèøå íà÷åëà êëèìàòîëîãè¼å è ìåòåîðî-
ëîãè¼å, íàãîâåøòàâà¼óžè êî¼è áè ñâå íå÷îâåêîëèêè è ãðîòåñêíè îáëèöè æè-
âîòà ìîãëè äà ïîñòî¼å íà Ìåñåöó.18
Íåïîñðåäíî íàêîí ïî¼àâšèâàœà Ñîìíèóìà, áèñêóï Ôðåíñèñ Ãîäâèí îä
Õåðåôîðäà (1566-1633) íàïèñàî ¼å „×îâåêà íà Ìåñåöó“ („The Man in the Mo-
one“). Ïðè÷à ¼å ïî îá¼àâšèâàœó 1638. ãîäèíå äîæèâåëà âåëèêó ïîïóëàðíîñò
(ïðåäñòàâšà ¼åäàí îä ìîãóžèõ èçâîðà çà Áàðîíà Ìèíõàóçåíà; ¼åäíà îä Ãîäâè-
íîâèõ žåðêè óäàëà ñå ó ôàìèëè¼ó îíàòàíà Ñâèôòà, ïà ñå è òó ìîæå ðàçìè-
øšàòè è î ïîðîäè÷íîì óòèöà¼ó).19 £óíàê Ãîäâèíîâå ïðèïîâåñòè ìîðåïëîâàö
Äîìèíãî Ãîíçàëåñ, äîæèâåâøè áðîäîëîì ïîêóøàâà äà ñå ñïàñå ñà ïóñòîã
îñòðâà, ïîìîžó ïòèöà êî¼å íîñå èìå „ãàíçå“ (âðñòà ïòèöà ñåëèöà íàëèê íà
äèâšå ëàáóäîâå èëè ãóñêå, êî¼å èìà¼ó ¼åäíó íîãó ñà îïíàìà, à äðóãó ñà êàíŸà-
ìà ïîïóò îðëà). Ãîíçàëåñ ïðèâåæå ãàíçå çà ëåòåžó íàïðàâó êî¼ó ¼å îñìèñëèî,
è îíå ãà íà œåãîâî èçíåíàåœå, îäíåñó ñâå äî Ìåñåöà.
Ìåñåö ¼å îãðîìàí îêåàí ñà íåêîëèêî îñòðâà, íà êîìå âëàäà íèñêà ãðàâè-
òàöè¼à è íåìà âåòðà. Íàñòàœåí ¼å ñî¼åì áåç ïðåñåäàíà – êîæà ëóíàðíèõ ñòà-
íîâíèêà âåîìà ¼å ÷óäíå áî¼å, êàêî Ãîíçàëåñ îïèñó¼å: „È êàî øòî ¼å òåøêî
÷îâåêó êî¼è ¼å ðîåí ñëåï îá¼àñíèòè ðàçëèêó èçìåó ïëàâå è çåëåíå áî¼å, òàêî
è ¼à íèñàì ìîãàî äà ïðîíàåì íà÷èí äà ðàç¼àñíèì òó ìåñå÷íó áî¼ó áóäóžè äà
íè¼å ëè÷èëà íè íà øòà øòî ñàì èêàäà âèäåî.“20

18
Johannes Kepler, Êepler’s Somnium: The Dream, Or Posthumous Work on Lunar As-
tronomy, Dover Publications, Mineola, New York, 2003, ñòð. 27.
19
Òàêîå, ìîãóžå äà ¼å äîïðèíåëà äà îí Âèëêèíñ 1640. îá¼àâè Ðàñïðàâó î íîâîì ñâå-
òó & äðóãî¼ ïëàíåòè (A Discourse Concerning a New Planet), äðóãî äîïóœåíî è óíåêîëèêî
èçìåœåíî èçäàœå êœèãå Îòêðèžå ñâåòà íà Ìåñåöó, èëè ðàñïðàâà êî¼à íàñòî¼è äà äîêàæå
äà ¼å âåðîâàòíî äà íà òî¼ ïëàíåòè ìîæå äà ïîñòî¼è äðóãè íàñåšèâè ñâåò (The Discovery of
a World in the Moone or, A Discourse Tending to Prove that ‘tis probable there may be another
habitable World in that Planet), êî¼å ñå ïî¼àâèëî 1638, èñòå ãîäèíå êàä è Ãîäèíîâ ñïèñ.
20
Francis Godwin, Òhe Man in the Moone, 1638, Part VI, http://purple.home.texas.net/
etexts/Moone/ part06.htm
 ÓÍÒÅÐÕÀËÒÎÂÀŒÅ „Ó ÌÅÑÅÖӓ – (£ÎØ) £ÅÄÍÀ ÄÓÃÎÂÅÊÀ ... 213

„Ìåñå÷àðè“, êàêî èõ íàçèâà, æèâå íà ñâåòëî¼ ñòðàíè ñâîãà íåáåñêîã òå-

ëà, ñïàâà¼ó êàäà ñóíöå ñè¼à, à æèâîò ïðîâîäå ïîä çåìšèíèì ñ¼à¼åì. Œèõîâî
äðóøòâî âåîìà ¼å öèâèëèçîâàíî: ñìðòíà êàçíà íå ïîñòî¼è, à êàäà ñå ïî èçãëå-
äó è ¼îø íåêèì ïàðàìåòðèìà óòâðäè äà ¼å ìåó œèìà íåêî êî ìîæå ïîñòàòè
ðàâ èëè íåñàâðøåí, îíè ãà, ïðå íåãî øòî äîå ó ïðèëèêó äà èì íàøêîäè,
ïîøàšó íà Çåìšó è çàìåíå çà äðóãó äåöó, êî¼ó, ìåóòèì, ïðâî äðæå ó êàðàí-
òèíó äîê èì ñå çåìàšñêà áî¼à íå ïðîìåíè è ïîñòàíå íàëèê íà œèõîâó. Îò-
ïàäíèêå îáè÷íî øàšó íà íåêî áðäî ó Ñåâåðíî¼ Àìåðèöè, è ëàêî ñå ìîæå
äåñèòè äà àìåðè÷êà äîìîðîäà÷êà ðàñà âîäè ïîðåêëî îä œèõ, î ÷åìó ñå ìîæå
ñóäèòè è íà îñíîâó ñòðàñòè Ìåñå÷àðà çà äóâàíîì. Ïîíåêàä Ìåñå÷àðè ïðîìà-
øå ìåòó è œèõîâè ïðåêîáðî¼íè ÷ëàíîâè ïàäíó ó õðèøžàíñêå, àçè¼ñêå èëè
àôðè÷êå êðà¼åâå, àëè òî ñå ñðàçìåðíî ðåòêî äîãàà. Íà êðà¼ó, Ãîíçàëåñ ïðè-
êóïè ãàíçå è êðåíå íàòðàã êà Çåìšè, ñðóøè ñå ó Êèíó ãäå áèâà îñóìœè÷åí äà
¼å âåøòàö è óìàëî íå èçãóáè ãëàâó.
Ïîïóëàðíîñò Ãîäâèíîâîã ðàäà ìîæäà ¼å èìàëà óòèöà¼à è íà îáëèêîâàœå
ïîñìðòíî îá¼àâšåíîã ñïèñà Äðóãè ñâåò èëè Äðæàâå è öàðñòâà Ìåñåöà Ñè-
ðàíà äå Áåðæåðàêà, ÷è¼è ¼å ïðâè äåî íàïèñàí 1648, èñòå ãîäèíå êàäà ¼å ×îâåê
íà Ìåñåöó ïðåâåäåí íà ôðàíöóñêè ¼åçèê. Ñèðàíî ïðèïîâåäà ó áóðëåñêíîì
êšó÷ó, àëè íàñòî¼è äà ñâî¼ó äî êð༜îñòè êîìè÷íó óòîïè¼ó çàñíó¼å íà „îçáèš-
íèì ðåçîíîâàœèìà.“21 Íàêîí íåêîëèêèõ íåóñïåøíèõ ïîêóøà¼à äà äîñïå äî
Ìåñåöà, Ñèðàíî êîíà÷íî ñòèæå íà ñâî¼å ñâåìèðñêî îäðåäèøòå, ãäå žå, èçìå-
ó îñòàëîã, äîñïåòè è ó çåìàšñêè Ðà¼; ó œåìó çàòè÷å ïðîðîêà Èëè¼ó, ó äîáó
ìëàäîã äå÷àêà, ¼åð ñó ìó ïëîäîâè ñà Äðâåòà æèâîòà îìîãóžèëè íå ñàìî äà íå
îñòàðè âåž è äà ñå ïîäìëàäè. Ïðå Ñèðàíà, ñàìî ¼å ïåò šóäè óøëî ó ðà¼ñêè
âðò – Àäàì, Åâà, Åíîõ, Èëè¼à è Ñâåòè £îâàí. Ñèðàíî íå ïðîïóøòà äà ó ñâàêî¼
ïðèëèöè ïðîáëåìàòèçó¼å è èçîêðåžå âåðñêå äîãìå (Àäàì è Åâà áåæå èç ðà¼à
ïðåä ïðîãîíèìà ñòâîðèòåšà), à êàäà ñå íàøàëè íà ðà÷óí Èëè¼èíå ïðè÷å î
âàçíåñåœó ñâåòîã £îâàíà, áèâà ñóðîâî èçáà÷åí èç ðà¼à ïðàâî ó öàðñòâî äåìî-
íà. Òó ïðåáèâà¼ó ÷óäíå æèâîòèœå îä „äâàäåñåò ëàêàòà“, êî¼å èäó íà ÷åòèðè
íîãå à ëèêîì è ñòàñîì ñó ñëè÷íå šóäèìà, êî¼å ãà óçìó è îäíåñó ó ãðàä ïðåä
ñóäè¼å ó Îïøòèíè. Ïîñëå äóæå ðàñïðàâå óšåç ñà çåìšå áóäå äîäåšåí „èçâå-
ñíîì ãðààíèíó“ êî¼è ñå áàâè ðåòêèì æèâîòèœàìà, äà ãà íàó÷è ðàçíèì âå-
øòèíàìà êàêî áè çà íîâàö çàáàâšàî ïóáëèêó. Òàêî ñå ñâåìèðñêè ïóòíèê íàå
ó ñèòóàöè¼è äà ãà òðåòèðà¼ó êàî êóžíî㠚óáèìöà: ó êàâåçó, îáó÷åí íàêàðàä-
íî, çàáàâšà öåëîêóïíó äâîðñêó ñâèòó, êðàšà, êðàšèöó, œèõîâå êžåðè.
Ñèðàíó ñå ó íåêîì òðåíóòêó ïðèäðóæó¼å äåìîí èç òðåžåãà ñâåòà, íèòè
ñà Çåìšå, íèòè ñà Ìåñåöà, íåãî ñà Ñóíöà, êî¼è ¼å áèî ñàäðóã äóãîì íèçó
âåëèêèõ çåìàšñêèõ óìîâà, Ñîêðàòó ïðå ñâèõ, ïîòîì è Êàòîíó, Ôàóñòó, Êàì-

21
Î òîìå âèäè îïøèðíè¼å òåêñò Äðàãàíà Íåäåšêîâèžà „Ñèðàíî îä Áåðæåðàêà è œåãîâ
‘Äðóãè ñâåò’“, Ñàíó, Íàó÷íî-ïîïóëàðíè ñïèñè, êœèãà III, Oäåšåœå äðóøòâåíèõ íàóêà, êœè-
ãà I, Áåîãðàä, 1957, ñòð. 57. Îâà Ñèðàíîâà îïàñêà ìîæäà ïðåäñòàâšà îä¼åê Ãîäâèíîâîã èñêà-
çà ó ïðåäãîâîðó ×îâåêà íà Ìåñåöó äà ¼å œåãîâî äåëî „îãëåä ìàøòå, ãäå ¼å èçìèøšàœå äàòî
êðîç ðàñóèâàœå.“, íàâ. äåëî, /... /epistle.htm.
214 ÁΣÀÍ £ÎÂȎ

ïàíåëè, Ãàñåíäè¼ó, èòä. Áåç îáçèðà øòî Äåìîí õâàëè äðæàâó íà Ìåñåöó êàî
îðãàíèçîâàíó èñêšó÷èâî íà ïîòðàçè çà èñòèíîì è íà ñíàçè àðãóìåíàòà – ïðè
÷åìó íè¼å âàæíî êî òå àðãóìåíòå èçíîñè, è ãäå ìëàäèžè, êî¼å ôèëîñîôè ïðî-
ãëàøàâà¼ó çðåëèì, ïðåóçèìà¼ó óïðàâšàœå ïîðîäèöîì è äðæàâîì, è ñëóøà¼ó
èõ ñâè, è ñòàðî è ìëàäî – òî íè¼å ó ïîòïóíîñòè òà÷íî, áóäóžè äà âåëèêàøå îä
íàðîäà äåëå èçìåó îñòàëîã äâå ïîòïóíî ðàçëè÷èòå âðñòå ¼åçèêà. Êàäà ïàê
íàó÷è ìåñå÷åâ ¼åçèê Ñèðàíî ïîêóøàâà äà äîêàæå äà ïîñåäó¼å ðàçóì; áèâà
ïîíîâî èçâåäåí ïðåä ñóä çàòî øòî òâðäè äà Çåìšà íè¼å Ìåñåö âåž äà ¼å óïðà-
âî îáðíóòî, íî êàäà ïîðåêíå ñâî¼å èäå¼å îñëîáàà¼ó ãà êðèâèöå è ïðèõâàòà¼ó
çà ãðààíèíà.
Ñëåäåžè ó íèçó äåëà ÷è¼è ñå àóòîðè îäíîñíî ¼óíàöè îðè¼åíòèøó êà Ìå-
ñåöó, Äåôîî⠄Êîíñîëèäàòîð“ (1705) ïðåäñòàâšà èçóçåòíó ìåøàâèíó ôàí-
òàçè¼å è ñàâðåìåíå äðóøòâåíå è ïîëèòè÷êå ñàòèðå. Ïðîèïîâåäà÷ ó Êèíè,
êî¼à ¼å òåõíîëîøêè ìíîãî íàïðåäíè¼à îä Åâðîïå, ïðîíàëàçè ëåòåžó ìàøèíó
ïîìîžó êî¼å žå ïîêóøàòè äà äîñïå äî Ìåñåöà. Ñàñòàâšåíà ¼å îä êî÷è¼à, ïàðà
îãðîìíèõ êðèëà îä ïåð¼à àëè ñà òåëîì îä „ëóíàðíå çåìšå“ êî¼à ñå ìîæå ïî-
êðåíóòè „îêîëíèì ïëàìåíîì“, íåøòî íàëèê íà ñàâðåìåíå ðàêåòå êî¼å ïîìî-
žó ñàãîðåâàœà ïîãîíñêîã ãîðèâà ëåòå ó ñâåìèð. Íàêîí íåêîëèêèõ êàòàñòðî-
ôè÷íî áåçóñïåøíèõ ïîêóøà¼à ïîñëå êî¼èõ ñå ìîðà ïîíîâî ñàñòàâèòè è ïî-
ïðàâèòè, ìàøèíà èïàê ïîëåòè. Äîñïåâøè íà îäðåäèøòå, ïðèïîâåäà÷ ñðåžå
„×îâåêà íà Ìåñåöó“ ñà êî¼èì âîäè äóãå ðàçãîâîðå íà íà¼ðàçëè÷èòè¼å òåìå, î
ïîëèòè÷êî¼ èñòîðè¼è è ìåäèöèíè, àñòðîíîìè¼è, äðóøòâåíèì ðåôîðìàìà, ìî-
ðàëíîì èíòåãðèòåòó ïèñàöà, öåíçóðè, èçìåó îñòàëîã è ðàñïðàâå íà ìåñå÷å-
âîì ¼åçèêó.
Íà êðà¼ó, äåëî êî¼å âðåìåíñêè íåïîñðåäíî ïðåòõîäè Ñòåðè¼èíîì ¼åñó
Èçíåíåó¼óžå àâàíòóðå Áàðîíà Ìèíõàóçåíà (The Surprising Adventures of Ba-
ron Munchausen, 1785), êî¼å ¼å Ðóäîëô Åðèõ Ðàñïå îáëèêîâàî ïðåìà íåìà÷-
êîì àâàíòóðèñòè Êàðëó Ôðèäðèõó ôîí Ìèíõàóçåíó. Ïðè÷å ¼å èçìåíèî è ïî-
íîâî îá¼àâèî íà íåìà÷êîì Ãîòôðèä Àâãóñò Áèðãåð 1786. êàî ×óäåñíà ïóòî-
âàœà ïðåêî âîäå è çåìšå, ðàòíè ïîõîäè è âåñåëå ïóñòîëîâèíå Áàðîíà Ìèí-
õàóçåíà...,22 íàêîí ÷åãà ñó äîæèâåëå âåëèêó ïîïóëàðíîñò.
Êàî è Ëóêè¼àí, è Ìèíõàóçåí ïðåäóçèìà äâà ìåñå÷åâà ïîõîäà, ¼åäàí õî-
òèìè÷àí, ó ïîãëàâšó VI ñâî¼èõ ïóñòîëîâèíà, äðóãè íåõîòè÷àí, ó XVIII îäåš-
êó. Òîêîì òóðñêå êàìïàœå, Áàðîí ïàäà ó çàðîášåíèøòâî, ïðîäà¼ó ãà êàî ðîáà
è äîïàäà ó âëàñíèøòâî Ñóëòàíà ãäå ïîñòà¼å ÷óâàð œåãîâèõ ï÷åëà. £åäíå âå-
÷åðè Ìèíõàóçåí ïðèìåòè äà ìó íåäîñòà¼å ¼åäíà îä ïîâåðåíèõ ï÷åëà, è, òðà-
æåžè ¼å, óãëåäà êàêî ¼å íàïàäà¼ó äâà ìåäâåäà íå áè ëè ¼å ðàñòðãëè è äîìîãëè
ñå ìåäà. Áàðîí õèòíå íà œèõ ñðåáðíó ñåêèðèöó, îáåëåæ¼å ñóëòàíîâèõ áàøòî-
âàíà è çåìšîðàäíèêà, àëè ¼å íå óñìåðè ïðàâèëíî è îíà îäëåòè óâèñ, ñâå äî
Ìåñåöà. Êàêî áè ¼å äîõâàòèî, çàñàäè ïàñóš, êî¼è ñìåñòà èçðàñòå äî Ìåñåöà è
22
Gottfried August Bürger, Wunderbare Reisen zu Wasser und zu Lande, Feldzüge und
lustige Abenteuer des Freiherrn von Münchhausen, wie er dieselben bei der Flasche im Zirkel
seiner Freunde selbst zu erzählen pflegt.
 ÓÍÒÅÐÕÀËÒÎÂÀŒÅ „Ó ÌÅÑÅÖӓ – (£ÎØ) £ÅÄÍÀ ÄÓÃÎÂÅÊÀ ... 215

îáìîòà ñå îêî ¼åäíîã îä ìåñå÷åâèõ ðîãîâà. Ìèíõàóçåí ñå óñïíå óç ïàñóš,

àëè èìà òåøêîžà ïðè íàëàæåœó îðóà áóäóžè äà ¼å íà Ìåñåöó ñâå ñðåáðíî è
ñ¼à¼íî. Íà êðà¼ó íàå ñåêèðèöó ó ïîšó ïëåâå è ïîêîøåíîã ñåíà. Êàäà êðåíå
íàçàä, âèäè äà ìó ¼å ñóíöå ñàñóøèëî ïàñóš, è îä ñåíà èñïëåòå êîëèêî ãîä ¼å
ìîãàî äóæè êîíîïàö. Ïðè÷âðñòè ãà çà ìåñå÷åâ ðîã è ñïóñòè ñå íèç œåãà; êàäà
äîå äî êðà¼à, èñå÷å ãîðœè, ñàäà áåñêîðèñíè äåî êîíîïöà è ïðèâåæå ãà íà
êðà¼, øòî ìó ïîìîãíå äà ñå ñïóñòè ¼îø íèæå, è òàêî íåêîëèêî ïóòà. Îâî ïàê
íå ïîáîšøà êâàëèòåò êàíàïà íèòè äîâåäå Ìèíõàóçåíà äî ñóëòàíîâîã èìàœà.
Íà âèñèíè îä ïåò-øåñò êèëîìåòàðà êîíîïàö ïóêíå, è Áàðîí òðåñíå î çåìšó
òàêâîì ñèëèíîì äà íàïðàâè ðóïó äóáèíå îä íåêîëèêî ìåòàðà.
Äðóãà ìåñå÷åâà àâàíòóðà ñàäðæè ¼àñíà ïðèçèâàœà Ëóêè¼àíà (ïëîâèäáà
è îëó¼à, ðàò Ìåñå÷åâîã êðàšåâñòâà ñà Ñóíöåì) è Ñâèôòà (óâåðåœå äàëåêîã
ðîàêà î ïîñòî¼àœó çåìšå ÷è¼è ñó ñòàíîâíèöè ïî âåëè÷èíè íàëèê íà ñòàíîâ-
íèêå êðàšåâñòâà Áðîáäèíãàíã êî¼å ¼å òîêîì ñâî¼èõ ïóòîâàœà îïèñàî Ãóëè-
âåð). Áàðîí êðåžå íà ïëîâèäáó £óæíèì ìîðèìà, òîêîì êî¼å ñå íå äîãàà íè-
øòà ïîñåáíî çíà÷à¼íî îñèì ñóñðåòà ñà ëåòåžèì šóäèìà è æåíàìà êî¼è ó âà-
çäóõó èãðà¼ó òðóëå êîáèëå è ïëåøó ìåíóåòå. Íàêîí îëó¼å îí è œåãîâà ïîñàäà
íàó ñå íà Ìåñåöó íàêîí ÷åãà ñëåäè äåòàšàí îïèñ îíîãà øòî žå òàìî èñêó-
ñèòè. Èçìåøó îñòàëîã, ñòàíîâíèöè ìåñå÷åâå çåìšå íå ¼àøó êîœå âåž îãðîì-
íå ïòèöå, ëåøèíàðå, ÷è¼à øèðèíà êðèëà ïðåâàçèëàçè øåñò äóæèíà ¼àðáîëà
ñà áðîäîâà Áàðîíîâå äðóæèíå.
Êàî è êîä Ëóêè¼àíà, Ìåñå÷åâ êðàš âîäè ðàò ïðîòèâ Ñóíöà è ïîíóäè
Áàðîíó îôèöèðñêî ìåñòî ó ïîõîäó, øòî îâ༠îäáè¼å. Òàêîå, è êîä Ðàñïåà ¼å
íà Ìåñåöó ñâå âèøåñòðóêî âåžå íåãî íà Çåìšè. Îáè÷íà áóâà âåžà ¼å îä çå-
ìàšñêå îâöå. Îñíîâíî îðóæ¼å ó ðàòó ¼å ðîòêâà, êî¼à ñå êîðèñòè êàî îòðîâíå
ñòðåëèöå. Øòèòîâè ñó ïå÷óðêå, à êàäà íè¼å ñåçîíà ðîòêâè, ñòðåëèöå ñå ïðàâå
îä âðõîâà øïàðãëè. Ó äóõó ñà òðàäèöè¼îì, è êîä Ðàñïåà ¼å çíàòàí ïðîñòîð
ïîñâåžåí ãðîòåñêíèì îïèñèìà èçâàíçåìàšñêèõ áèžà, êàî íïð. ñòàíîâíèêà
„ïñåžå çâåçäå“ Ñèðè¼óñà êî¼å òðãîâà÷êè äóõ íàãîíè äà ëóòà¼ó ñâåìèðîì (âè-
ñîêè ñó îêî øåñò ìåòàðà, èìà¼ó ëèöå êàî ó ìàñòèôà, î÷è áëèçó âðõà íîñà, áåç
êàïàêà âåž ñå ïîêðèâà¼ó ¼åçèöèìà êàäà ñïàâà¼ó).23

23
Ó Ðàñïåîâîì Áàðîíó Ìèíõàóçåíó î÷èòî ¼å íåïîñðåäíî óãëåäàœå íà Èñòèíèòó ïðè-
÷ó; ñòàíîâíèöè Ìåñåöà âèñîêè ñó ïðåêî 10 ìåòàðà, íå íàçèâà¼ó ñå šóäñêîì âðñòîì âåž æèâî-
òèœàìà êî¼å êóâà¼ó. Êàî è šóäè, è îíè ñâî¼ó õðàíó îáðàó¼ó âàòðîì, àëè íå ãóáå âðåìå íà
¼åëî. Óìåñòî òîãà, îíè îòâîðå ñâî¼ó ëåâó ñòðàíó è öåëó êîëè÷èíó ñìåñòå ïðàâî ó ñòîìàê,
çàòâîðå ãà è ÷åêà¼ó èñòè äàí ñëåäåžåã ìåñåöà. Õðàíè ïîñâåžó¼ó ïàæœó íå âèøå îä 12 ïóòà
ãîäèøœå òî ¼åñò ¼åäíîì ìåñå÷íî. Îâ༠ìåòîä, íàãëàøàâà ïðèïîâåäà÷, ìîðà¼ó ïîçäðàâèòè ñâè
ñåì ïðîæäðšèâàöà è åïèêóðà.
Ïîñòî¼è ñàìî ¼åäàí ïîë áèëî êîä æèâîòèœà êî¼å êóâà¼ó áèëî êîä äðóãèõ ìåñå÷åâèõ
ñòâîðåœà. Ñâè ïðîèñòè÷ó îä äðâåžà ðàçëè÷èòèõ âåëè÷èíà è îáëèêà/ëèøžà. íà¼ëåïøå ¼å îíî
êî¼å ïðîèçâîäè æèâîòèœå êî¼å êóâà¼ó. Èìà ëåïå ïðàâå ãðàíå è ëèøžå áî¼å ìåñà è œåíè ïëî-
äîâè ñó ïëîäîâè ñà òâðäèì šóñêàìà äóæèíå íà¼ìàœå äâà ìåòðà. Êàäà ñàçðó, øòî ñå ìîæå
âèäåòè ïî ïðîìåíè áî¼å, ïðèêóïšà¼ó ñå ñà íà¼âåžîì ïàæœîì, è ïîëàæó êîëèêî ãîä ¼å ïîòðåá-
íî. Êàäà îäëó÷å äà îæèâå êëèöå ó îâèì îðàñèìà, áàöà¼ó èõ ó âåëèêè êîòàî êšó÷àëå âîäå,
íàêîí ÷åãà ñå çà íåêîëèêî ñàòè îòâàðà šóøòóðà è èñêà÷å æèâî ñòâîðåœå.
216 ÁΣÀÍ £ÎÂȎ

IV
Óîïøòàâàœåì êàðàêòåðèñòè÷íèõ ìîìåíàòà èñòîðè¼ñêèõ âàðè¼àöè¼à èç-
äâà¼à ñå íåêîëèêî îñíîâíèõ è ìåóçàâèñíèõ ìîìåíàòà / åëåìåíàòà êî¼å îáó-
õâàòà ìîòèâñêè êîìïëåêñ ïóòîâàœà íà Ìåñåö. Ïðå ñâåãà, òî ¼å íà÷èí ïóòîâà-
œà, êî¼è ó ìíîãîìå íà¼àâšó¼å ó êàêâîì žå ñå êšó÷ó îäâè¼àòè ïîòîœå ìåñå÷å-
âå äîãîäîâøòèíå – èãðà ñëó÷à¼à (îëó¼à) àëè è ñâåñíà èçðàäà ïðåâîçíîã ñðåä-
ñòâà (íàìåøòàœå êðèëà, ÷àðîáíè ïàñóš; ðîñà, êîøòàíà ñðæ; ìàøèíå; ðàçíå
âðñòå ëåòåžèõ âîçèëà ñà êðèëèìà; íà ðàêåòíè ïîãîí). Îíî, ïàê, øòî žå ñå ïî
ïðèñïåžó çàòåžè ó ìíîãîìå çàâèñè îä èíòåðïðåòàöè¼å çíà÷åœà Ìåñåöà íà
èäå¼íîì, ïðå ñâåãà ðåëèãèîçíîì, ïëàíó. Âåž îä àíòèêå, íàèìå, Ìåñåö ¼å ¼àñíî
îáåëåæåí è êàî îíîñòðàíî ïîäðó÷¼å, ìåñòî îä êîãà íà áèòàí íà÷èí çàâèñè
íåêà ôàçà šóäñêå åãçèñòåíöè¼å. Ïî íåêèì ñõâàòàœèìà äóøå òàêî îäëàçå íà
Ìåñåö ïîñëå ñìðòè; ñà òèì ó âåçè, íà çåìšèíîì ñàòåëèòó íàëàçå ñå áèëî
£åëèñå¼ñêà ïîšà áèëî õàäñêå äóáèíå, èëè, êàñíè¼å, íåêà âàðè¼àíòà õðèøžàí-
ñêîã ðà¼à. Êîä Äàíòåà ¼å îí ïåðèôåðíî ïîäðó÷¼å ðà¼ñêå ñôåðå, çà Àðèîñòà
ìåñòî ãäå Ñóà¼å îäðåó¼ó òðà¼àœå è êàêâîžó šóäñêîã æèâîòà,24 êîä Áåðæåðà-
êà, îïåò, ñòàíèøòå ðà¼ñêîã âðòà ñà äðâåòîì æèâîòà è äðâåòîì çíàœà. Ñà âà-
æíèì ìåñòîì ó Áîæàíñêî¼ ïðîìèñëè Ìåñåö ïðåäñòàâšà è ìåñòî íà êîìå ñå
äîëàçè äî ñàçíàœà âèøå âðñòå, ¼åð ïî äîñïåžó ïóòíèöè ïî ïðàâèëó äîëàçå
äî ðàçëè÷èòèõ àëè óâåê âàæíèõ ñïîçíà¼íèõ îòêðèžà, îòêðèâåœñêå, êîñìîëî-
øêå èëè ìåòàôèçè÷êå âðñòå. Òàêîå, íîâå ñïîçíà¼å ïðåäñòàâšà¼ó ïðèëèêó äà
ñå ïîòâðäå èëè, ïàê, èçëîæå êðèòèöè ñàâðåìåíå íàó÷íå,îäíîñíî ôèëîñîô-
ñêå èäå¼å è ìœåœà.
Ñëåäåžè àñïåêò ÷èíè èçãëåä ñàìîã Ìåñå÷åâîã ñâåòà, îáëèêîâàí çàâè-
ñíî îä àóòîðîâå èäå¼íå êîíöåïöè¼å è êœèæåâíå íàìåðå.25 Êàäà íåìà èçðàçèòå
âåðñêå îáåëåæåíîñòè, ó ïðâè ïëàí äîëàçå ãåîãðàôñêè, äåìîãðàôñêè è ñîöè-
îëîøêè ìîìåíòè. Ïî ïðàâèëó, àóòîðè èëè ¼óíàöè íàñòî¼å äà ïðîòóìà÷å êîí-
ôèãóðàöè¼ó ìåñå÷åâå ïîâðøèíå, ñàñòàâ íåáåñêîã òåëà, ïîòîì è ôëîðó è ôàó-
íó êî¼à ñå òàìî ìîæå çàòåžè. Ïîñåáíà ïàæœà ïðèäà¼å ñå è ëóíàðíî¼ èíòåëè-
ãåíòíî¼ ïîïóëàöè¼è; ó íà÷åëó, áèžà íàñòàœåíà íà Ìåñåöó íèñó ìíîãî óäàšå-
íà îä ÷îâåêîëèêîã îáëè÷¼à, íî, ìåó æèâèì áèžèìà íà Ìåñåöó ãîòîâî äà
ðåäîâíî èìà è ãðîòåñêíèõ è ÷óäîâèøíèõ ñòâîðåœà, êî¼à ñó îáè÷íî ìíîãî-
ñòðóêî âåžà. Íà¼÷åøžè îáëèê äðóøòâåíå îðãàíèçàöè¼å ¼åñòå êðàšåâèíà/öà-
ðåâèíà ñà ñâèì, ìàêàð è èçîêðåíóòèì, àòðèáóòèìà òå ôîðìàöè¼å, ïðè ÷åìó
ñó çàñòóïšåíè è œåíè àðõèòåêòîíñêè èçðàçè – ìåñå÷åâè àðèñòîêðàòñêå ïðå-
ñòîíèöå è äâîðîâè.

24
Ìîãóžå ¼å äà ñêëàäèøòåœå ïàìåòè ñâèõ îíèõ êî¼è ñó ó îäðååíîì ñòåïåíó ñèøëè ñà
óìà îäðàæàâà àíòè÷êó êîíöåïöè¼ó äðóãå ñìðòè (íïð. êîä Ïëóòàðõà), ó êî¼î¼ óïðàâî íà Ìåñå-
öó äîëàçè äî ðàçäâà¼àœà óìà îä äóøå.
25
Ìåñå÷åâà òåìà ñå áèòíî äðóãà÷è¼å îáðàó¼å óêîëèêî ¼å ðå÷ î (÷èñòî) êœèæåâíîì èëè
(ïñåóäî)íàó÷íîì ñïèñó, ðàäó êî¼è äà¼å ìàøòè íà âîšó èëè ñå òðóäè äà ñå ïîâèíó¼å çàêîíèìà
âåðîâàòíîžå, îçáèšíîì èëè õóìîðèñòè÷íîì (ñàòèðè÷íî-ïàðîäè÷íîì) äåëó, èòä.
 ÓÍÒÅÐÕÀËÒÎÂÀŒÅ „Ó ÌÅÑÅÖӓ – (£ÎØ) £ÅÄÍÀ ÄÓÃÎÂÅÊÀ ... 217

Óêîëèêî ¼å ðå÷ î íàó÷íîì è òåõíîëîøêîì ðàçâî¼ó, Ìåñå÷åâà öèâèëè-

çàöè¼à, ìàêàð è ó øàëè, ÷åñòî ðàñïîëàæå óðåà¼èìà êî¼è òåõíè÷êè ïðåâàçè-
ëàçå ñâå øòî ¼å äî òàäà íàïðàâšåíî íà Çåìšè. Ëóêè¼àí ó êðàšåâñêèì îäà¼à-
ìà íàèëàçè íà íàïðàâó, çà êî¼ó ñå èñïîñòàâšà äà ¼å èñòîâðåìåíî ïðèñëóøíè
óðåà¼ è òåëåñêîï – èçíàä ïëèžåã áóíàðà ïîñòàâšåíà ¼å ëóïà, òå àêî ÷îâåê
ñèå ó áóíàð ÷ó¼å ñâå øòî ñå ïðè÷à íà Çåìšè, à àêî ïîãëåäà êðîç óâåëè÷àâà-
¼óžå ñòàêëî âèäè ñâàêè ãðàä è ñåëî êàî äà ñå íàëàçè èçíàä œèõ. Êîä Äåôîà,
ìåóòèì, óç ïîìîž ¼åäèíñòâåíèõ îïòè÷êèõ óðåà¼à (õîðîñêîïà, ìèêðîñêîïà,
òåëåñêîïà, íåáîñêîïà, íîâöîñêîïà è íåêèõ ðå÷èìà íåîïèñèâèõ), ìîãó ñå ïðà-
òèòè ïîëèòè÷êè è âåðñêè ñóêîáè äîëå íà Çåìšè. Îïèñè îâèõ íàïðàâà, çàñíî-
âàíè íà ñàâðåìåíèì íàó÷íèì äîñòèãíóžèìà àëè ¼àñíî ëóêè¼àíîâñêè ïî äóõó,
ñà ÷óäåñíèì ìîžèìà äà ïðîíèêíó ó ñóøòèíó ¼àâíèõ è äðæàâíèõ ïîñëîâà,
ïðåäñòàâšà¼ó ¼åäíó îä îêîñíèöà àóòîðîâå ñàòèðè÷íå æàîêå.
Êàäà ñå Ìåñå÷åâå åïèçîäå êîä Ñòåðè¼å ñàãëåäà¼ó ó ñâåòëó èçëîæåíèõ
ìîìåíàòà òåìàòñêîã êîìïëåêñà, óâèà ñå äà ¼å ó âåçè ñà ïèòàœåì ñðåäñòàâà è
íà÷èíà ïóòîâàœà ïðèñóòàí äâîñòðàíè ïðèñòóï – íà¼ïðå, ó Ëàæè è ïàðàëà-
æè Áàðîí Ãîëèž ëåòè íà Ìåñåö ïîìîžó „ìàøèíå“, êî¼à ñå óñïóòíî ¼àâšà è ó
Ðîìàíó áåç ðîìàíà, àëè íèòè íà ¼åäíîì íè¼å ïîäðîáíè¼å îïèñàíà.26 Ó åïèçî-
äè ñà Ìóõàìåäîâèì ìàãàðöåì ó Ðîìàíó áåç ðîìàíà Ñòåðè¼à, ïàê, çà ïðåäëî-
æàê êîðèñòè ïðè÷ó ïî êî¼î¼ ñå Ìóõàìåä èñïåî íà íåáî íà ôàíòàñòè÷íî¼ æè-
âîòèœè Áóðàê („Áåëà æèâîòèœà, ïîëà ìàçãà, ïîëà ìàãàðàö, ñà êðèëèìà ñà
ñòðàíå“), ïðèëàãîàâà¼óžè ¼å ó ñêëàäó ñà ñâî¼èì ïàðîäè¼ñêèì è ñàòèðè÷íèì
ñâðõàìà.27
Ñòåðè¼èí ¼å ìåñå÷åâ ñâåò íàñåšåí, ñà ìîíàðõèñòè÷êèì óðååœåì (öà-
ðåâèíà/êðàšåâèíà), ãäå ïîñòî¼å âåëèêàøè, ãîñïîå è ñëóæàâêå, êàî è äâîð è
äâîðñêå øòàëå, êî¼èõ äîïàäà Ìóõàìåäîâ ìàãàðàö ó äðóøòâó ñà ìåñå÷åâèì
ìàãàðöèìà. Îïåò, êàî è êîä Ñòåðè¼èíèõ êœèæåâíèõ ïðåòõîäíèêà, è îâäå ïî-
ñòî¼å èçîáëè÷åíè îäíîñíî è èçîêðåíóòè àñïåêòè ìîäåëîâàíîã ñâåòà. Äîê Áà-
ðîí Ãîëèž äà¼å èçâåøò༠î ñâîì áîðàâêó ìåó ëóíàðíèì àðèñòîêðàòàìà ó
ñêëàäó ñà íà÷åëèìà âåðîâàòíîžå ò¼. šóáàâíå ïðèïîâåñòè, çà ãðîòåñêíè è êàð-
íåâàëèçîâàíè îïèñ ìåñå÷åâîã ñâåòà ó Ëàæè è ïàðàëàæè çàäóæåí ¼å „áåäèí-
òåð“ Ìèòà (ñîêàöè îä êîáàñèöà, çèäîâè îä ëåäà, ¼åäíîíîãè šóäè âèñèíå ïå-
äšà è ïî). Èäå¼à î „ìåñå÷íèöèìà“ ìàëîãà ðàñòà ¼àâšà ñå è ó Ðîìàíó áåç
ðîìàíà, ãäå ïðèïîâåäà÷ / àóòîð âåëè äà æåíå ðàñòîì íå ïðåëàçå âèñèíó îä
òðè ñòîïå, è äà ñó çåëåíå èëè ïëàâå áî¼å. È ïîðåä äðóøòâåíå ðàñëî¼åíîñòè,
äàìå è ñëóøêèœå èïàê ñó èç¼åäíà÷åíå, è îá¼àøœåœå çà òó ñïåöèôè÷íó ðàâ-

26
Çàíèìšèâî ¼å äà ñå ó ñåìàíòè÷êîì ïîšó ìîòèâà ìàøèíå êî¼îì ñå ëåòè íà Ìåñåö ó
Ëàæè è ïàðàëàæè íàëàçè è ãîñòèîíèöà „Êîä êèíåñêîã öàðà“. Êèíà, êàî ìåñòî èçðàçèòî
íàïðåäíå íàóêå è òåõíîëîãè¼å, ïðèñóòíà ¼å ó Äåôîîâîì Êîíñîëèäàòîðó, ÷è¼è ñå ¼óíàê èç œå
óïóžó¼å íà Ìåñåö, çà ðàçëèêó îä Ãîäâèíîâîã Ãîíçàëåñà êî¼è ñå íàêîí ñâåìèðñêå ïóñòîëîâè-
íå ó œî¼ ïðèçåìšó¼å.
27
Áóðàê ñå ïðâè ïóò ¼àâšà ó ïðè÷è î Ìóõàìåäîâîì íîžíîì ïîâðàòíîì ïóòîâàœó èç
Ìåêå äî £åðóñàëèìà.
218 ÁΣÀÍ £ÎÂȎ

íîïðàâíîñò ñòàëåæà äà¼å ñå ó íåäîñòàòêó êóâàœà, ò¼. ó ìîòèâó ñàìîñïðåìàœà

ïåðíàòå æèâèíå, êî¼è ¼å çàñòóïšåí ó îáà Ñòåðè¼èíà ðàäà.28
Ñòåðè¼à èçáåãàâà äà ñâî¼èì ëóíàðíèì åïèçîäàìà äà áèëî êàêàâ èäåîëî-
øêè (âåðñêè îäíîñíî ïîëèòè÷êè) ïðèçâóê – Ìåñå÷åâà ïóòîâàœà è îïèñ ìå-
ñå÷åâîã ñâåòà ñàäðæå ïðå ñâåãà èñìåâàœå ìàëîãðààíñêîã íà÷èíà æèâîòà ïðå
ñâåãà ó îáëàñòè ìóøêî-æåíñêèõ, òî ¼åñò áðà÷íèõ, îäíîñà, ôèëîçîôñêèõ óâå-
ðåœà òå ñàâðåìåíå íàóêå. Íà Ìåñåöó íà¼ïðå âëàäà¼ó âåëèêå, ãîòîâî ïðîìè-
ñêóèòåòíå, ñëîáîäå ó ïîãëåäó èçáîðà šóáàâíèõ ïàðòíåðà, à ¼åäèíà çíàœà êî-
¼à ñå òàìî ñòè÷ó íå îòêðèâà¼ó íèòè çàêîíå ñâåìèðà íèòè ñóøòèíó šóäñêîã
ïîñòî¼àœà âåž òà¼íå óäàòèõ æåíà. Ó ñêëàäó ñà òèì, è çà ïðîíèöàœå ó ñêðèâå-
íó ñóøòèíó æåíñêå äóøå Ñòåðè¼à ïàê íå êîðèñòè ïðîçâîäå óñàâðøåíå íàóêå
è òåõíèêå âåž „íàïðåäíà“ (íàðîäíà) òðàâàðñêà èñêóñòâà.29 Òàêîå, ÷àê è ìà-
ãàðöè, äîäóøå îêóïšåíè ó èäåàëíîì îíîñòðàíîì (ðà¼ñêîì) êðà¼îëèêó, ñà ïîä-
ñìåõîì êîìåíòàðèøó áåñïîãîâîðíî èçðå÷åíå èäå¼å ñàâðåìåíèõ ôèëîñîôà è
àñòðîíîìà/íàó÷íèêà î Ìåñåöó èëè î äðóãèì ïèòàœèìà. Óïðàâî ¼åäàí îä òèõ
ó÷åíèõ ìàãàðàöà, îí༠Ìóõàìåäîâ, êàêî ÷èòàîöèìà ñàîïøòàâà ïðèïîâåäà÷,
ãëàñíèì œàêàœåì íåãîäó¼å íà èäå¼å î Ìåñåöó êî¼å ¼å ó Íàðîäíîì ëèñòó èç-
ëîæèî Õåðøåë, ïîçíàòè àñòðîíîì.30 Èñòè ìàãàðàö íàãëàøàâà âðåäíîñò æè-
âîòà áåç íàïàäíå šóáîïèòšèâîñòè, ó êîìå ñå âîäè ðà÷óíà î ñîïñòâåíîì òð-
áóõó, à íå ìàðè çà òî „êàêî ce çâåçäå îêðåžó, íèò êàêîâèõ ce æèâîòèœà y
ñóíöó íàõîäè,“ êàî êðóíñêè äîêàç íàâîäåžè çàáëóäó íåêîã ôèëîçîôà êî¼è ¼å
„äèñåðòàöè¼ó y øåñò ÷àñòè èçäàî, äà ñòàðè Ðèìšàíè íèñó ñòàêëà èìàëè, íè-
òè ñó ìîãëè èìàòè, è áàø êàä je êœèãà èç ïå÷àòœå èçèøëà, íàå ce y íîâîîò-
êîïàíî¼ âàðîøè Ïîìïå¼è ìëîøòâî ñòàêëåíèõ îêíà è äðóãîã ïîñóà.“31
28
Ìîòèâ æèâîòèœà êî¼å ñå äîáðîâîšíî ñïðåìà¼ó çà ¼åëî ìîãóžè ¼å êîìè÷íè îäñåâ ðàç-
ìèøšàœà î íåïðàâåäíîì îäíîñó šóäè è æèâîòèœà êî¼å ïî ïðàâèëó ÷èíè ¼åäíó îä òåìà ìåñå-
÷åâèõ/êîñìè÷êèõ óòîïè¼à. Âèäè âèøå ó Wolloch, N., „Animals, Extraterrestrial Life and Anthro-
pocentrism in the Seventeenth Century“, Seventeenth Ñentury, 2002, vol 17; part 2, ñòð. 235-253.
29
„Ñðåäñòâî äàêëå êî¼èì ce òà¼íå îòêðèâà¼ó íè¼å æàáè¼è ¼åçèê, êàî øòî je Äåìîêðèò
ñâî¼èì áëàãîðàçóìíèì Àáäåðèòèìà ïðåïîðó÷èâàî, íî íåêà òðàâà êî¼à y ìåñåöó ðàñòå è ñâàêå
ñåäìå ãîäèíå íà çåìšó ïàäà. Îâó òðàâó òðåáà ñèòíî èñåžè, è îíîì îä êîãà æåëèìî òà¼íó
äîêó÷èòè, ïîä ïàçóõ ñ ëåâå ñòðàíå ìåòíóòè, è ïîòîì ìó äîáðî y î÷è ãëåäàòè, êî¼å že ñâó
òà¼íó ñðöà ÷èñòèì ãëàñîì èçäàòè.
„Êàêî èçãëåäà òà òðàâà?“
Îíà je íà ïîäîáè¼å òðîñêîòà, è áóäóžè äà ñâàêå ñåäìå ãîäèíå ëóíà, òî ¼åñò ìåñåö
öàðñòâó¼å, çàòî íàø òðîñêîò äîáè¼à èñòå ãîäèíå ïðîðî÷åñêó ñèëó êî¼îì ce ñâå òà¼íå èñëåäèòè
ìîãó.“ Ðîìàí áåç ðîìàíà, ñòð. 234.
30
Âèëè¼åì Õåðøåë (1738–1822), çà ÷è¼å ñå èìå âåçó¼å îòêðèžå ïëàíåòå Óðàí, ñèñòå-
ìàòñêî òåëåñêîïñêî îñìàòðàœå è îïèñèâàœå Ìàðñà, êàî è òâðäœà äà ïîñòî¼å œåãîâè ñòàíîâ-
íèöè, áèî ¼å óç Øðåòåðà, Áåðà è Ìåäëåðà çàñòóïíèê èäå¼å î âóëêàíñêî¼ àêòèâíîñòè Ìåñåöà;
Õåðøåë ¼å íàâîäíî 19-20. àïðèëà 1787. âèäåî åðóïöè¼ó òðè âóëêàíà íà ðàçëè÷èòèì ìåñòèìà
íà òàìíîì äåëó ìëàäîã Ìåñåöà. Äâà âóëêàíà ñó ñå áðçî ñòèøàëà äîê ¼å òðåžè ñëåäåžåã äàíà
ïî¼à÷àî èçáàöèâàœå âàòðå èëè ñâåòëåžå ìàòåðè¼å îñâåòšàâà¼óžè ïàäèíå âóëêàíñêå ïëàíèíå.
XX. An Account of Three Volcanos in the Moon. By William Herschel, LL.D.F.R.S.; communica-
ted by Sir Joseph Banks, Bart.P.R.S. (Philosophical Transactions of the Royal Society of London,
Vol. LXXVII, 229-232)
31
Ðîìàí áåç ðîìàíà, ñòð. 228.
 ÓÍÒÅÐÕÀËÒÎÂÀŒÅ „Ó ÌÅÑÅÖӓ – (£ÎØ) £ÅÄÍÀ ÄÓÃÎÂÅÊÀ ... 219

V
Îïèñàíèì åïèçîäàìà Ñòåðè¼à óâîäè òåìó ïóòîâàœà íà Ìåñåö ó ñðïñêó
êœèæåâíîñò, è îáðíóòî, çàõâàšó¼óžè œèìà, Ñòåðè¼èíî äåëî ïîñòà¼å ðàâíî-
ïðàâíè ñóäåîíèê îäãîâàðà¼óžå åâðîïñêå êœèæåâíå òðàäèöè¼å. Êàäà ¼å ðå÷ î
êîíêðåòíî¼ ðåàëèçàöè¼è ìîòèâñêîã êîìïëåêñà ìåñå÷åâîã ïóòîâàœà, íà îñíî-
âó áðî¼íèõ, ïîíåêàä ñàìî óñïóòíèõ, ðåìèíèñöåíöè¼à (ñíîâèåíñêî ïóòîâà-
œå, äóõ-âîäè÷, ëàæ êàî åñòåòñêî è êîìè÷íî ñðåäñòâî, áàðîí íîñèëàö íà¼ôàí-
òàñòè÷íè¼èõ èçìèøšîòèíà, ìàøèíà êî¼îì ñå ëåòè íà Ìåñåö, Êèíà êàî ìåñòî
ôàíòàñòè÷íå òåõíîëîãè¼å, æèâîò íà ñóíöó, ñïðàâšàœå ¼åëà /íà Ìåñåöó/, ãð-
òîòåñêíà ñòâîðåœà, êðàšåâñòâî íà Ìåñåöó) ìîæå ñå çàêšó÷èòè äà ¼å íàø
ïèñàö äîáðî ïîçíàâàî îñíîâíå àñïåêòå ðàçëè÷èòèõ àêòóàëèçàöè¼à êàêî øèðå
òàêî è óæå ñõâàžåíîã òåìàòñêîã êîìïëåêñà (ñâåìèðñêî ïóòîâàœå óîïøòå/ïó-
òîâàœå íà Ìåñåö), ìàêàð ñâì, óñëåä íàðî÷èòèõ ïîåòè÷êèõ íàóìà, è íè¼å ó
ïóíî¼ ìåðè èñêîðèñòèî ñâå ñòâàðàëà÷êå ìîãóžíîñòè.32 Ó äàòèì îêâèðèìà,
Ñòåðè¼èíà ñå îáðàäà èçäâà¼à ïî ñðàçìåðíî ðåòêî¼ „áèäåðìà¼åðñê, (ìàëî)ãðà-
àíñêî¼ èíòåðïðåòàöè¼è, óñìåðåíî¼ íà ïàðîäèðàœå êœèøêèõ ïðåäëîæàêà è
šóäñêèõ ìàíà óîïøòå, à ïîñåáíî îñîáèíà ïîëîâà òå ìóøêî-æåíñêèõ îäíî-
ñà,33 ó ñòèëó ¼îø ¼åäíå ðàñïðîñòðàœåíå êœèæåâíå òðàäèöè¼å – ÷åãðñòè ïîâî-
äîì æåíà (La Querelle des Femmes).34
32
Ïðè òîìå, Ñòåðè¼èíà âåðçè¼à ìåñå÷åâîã ñâåòà ñàäðæè è (îáàâåçíå) ãðîòåñêíå åëå-
ìåíòå, ãäå ñå íàø ïèñàö çà ðàçëèêó îä âåžèíå àóòîðà êî¼è ñó ñå îãëåäàëè ó ìåñå÷åâî¼ òåìè,
îïðåäåšó¼å çà óìàœåíó ðàçìåðó.
33
„Ãëàâíà ñòèëñêà îñîáåíîñò îâå åïîõå ¼åñòå ïîìåøàíîñò ïðàâàöà, òàêî äà ce áèäåð-
ìà¼åð ïîêàçó¼å êàî ñòèëñêè êîìïëåêñ y êîìå ce ñóñðåžó áà¼ðîíèñòè, ïîçíîêëàñèöèñòè÷êè è
ïîçíîðîìàíòè÷àðñêè åïèãîíè, ìëàäîíåìà÷êè ëèáåðàëíî íàñòðî¼åíè ïîáóœåíèöè è ôîðìà-
ëèñòè÷êè îðè¼åíòèñàíè íîâåëèñòè. È òà ’çàâàåíà áðàžà’ áèäåðìà¼åðà, òàêî ñëè÷íà y îï-
øòåì îñåžàœó ñâåòà è y ìåëàíõîëè÷íîì ðàñïîëîæåœó, a îïåò òàêî ðàçëè÷èòà ó ñâî¼èì êœè-
æåâíèì îðè¼åíòàöè¼àìà, ñëóæè ce ïàðîäè¼îm êàî îïøòèì óáî¼èòèì ñðåäñòâîì. Ïàðîäèðà¼ó
ñå êëàñèöèñòè÷êè åï è áàðîêíè ðîìàí, ðîìàíòè÷àðåêî ñàœàëàøòâî è ñåíòèìåíòàëèñòè÷êà
ïàòåòèêà, ïðîñâåòèòåšñêè òðàêòàòè è ìîðàëèñòè÷êè ñïèñè. Ó îñíîâè ñâåãà òîãà ëåæè, y
ñòâàðè, ¼à÷àœå òðàäèöèîíàëíå ñâåñòè è êîíçåðâàòèâíîã ìèøšåœà y âåçè ñà ñâå ðàçâè¼åíè-
¼èì èñòîðèöèçìîì. Èçãíàí èç ïîëèòèêå, ãðààíèí áèäåðìà¼åðà ce îêðåžå êœèæåâíîñòè è
êóëòóðíèì äåëàòíîñòèìà, òåæåžè äà ce íå ñàìî áîãàòñòâîì íåãî è êóëòóðîì è íà÷èíîì æè-
âîòà èç¼åäíà÷è ñà ïëåìñòâîì. Ta ïëåìèžêî-ãðààíñêà êóëòóðà (’áóðæîàçèðàœå ïëåìñòâà’ è
’àðèñòîêðàòèçèðàœå ãðààíñòâà’) ïîìàëî áðèøå è îòóïšó¼å ñòàëåøêî-êëàñíå ãðàíèöå; ñà-
òèðà êî¼à ce èíòåíçèâíî íåãó¼å y òî äîáà óñìåðåíà je ìíîãî âèøå íà îïøòåšóäñêå ìàíå íåãî
íà äðóøòâåíîêëàñíå ñóïðîòíîñòè. Îòóäà y òîì æàíðó íàèëàçèìî íà êàðèêèðàœå áàíàëíèõ è
òðèâè¼àëíèõ ïî¼àâà šóäñêîã ïîíàøàœà: ’óíòåðõàëòîâàœå’ ìîìêà è äåâî¼êå, ðàçãîâîðè y ’îò-
ìåíîì äðóøòâó’, àíåãäîòñêå øàëå è ïîäâàëå, ïè¼àíñòâî, ïîìîäàðñòâî, êàðòàøå, èçèãðàâàœå
’íîáëåñà’ èòä. – òî ñó íà¼÷åøžå òåìå îâèõ õóìîðåñêè, êîçåðè¼à è ñàòèðà.“ Äðàãèøà Æèâêî-
âèž, „Ñòåðè¼à êàî ïðåäñòàâíèê áèäåðìà¼åðà“, ó: Åâðîïñêè îêâèðè ñðïñêå êœèæåâíîñòè III,
Ïðîñâåòà, Áåîãðàä, 1982, ñòð. 41.
34
Íàçèâ ïîðåêëîì èç XIX âåêà çà ñòîëåžèìà äóãó ðàñïðàâó î ïîëîæà¼ó è ñóøòèíè
æåíà êî¼à ñå òðàäèöèîíàëíî âåçó¼å çà îäãîâîð íà íåãàòèâíó ñëèêó æåíñêîã ïîëà äàòó ó Ðîìà-
íó î ðóæè Æàíà äå Ìåíà. Íàêîí îâîãà äåëà , çàñòóïíèöè è ïðîòèâíèöè æåíà è áðàêà òðàãàëè
ñó çà ïðèìåðèìà æåíñêèõ âðëèíà è ìàíà ó Áèáëè¼è, ìèòîëîãè¼è, è èñòîðè¼è è ïîíàâšàëè èõ
óçäèæóžè èëè íàïàäà¼óžè æåíå ïðàâíèì, òåîëîøêèì, ôèëîçîôñêèì, ìåäèöèíñêèì àðãóìåí-
òèìà, à ïîíåêàä è ñàñâèì ïðîèçâîšíî. Âèäè îïøèðíè¼å Richard A. Carr: „The resolution of a
220 ÁΣÀÍ £ÎÂȎ

Ïî çàèíòåðåñîâàíîñòè çà îïøòå òåìå è èíòåðòåêñòóàëíî¼ óñìåðåíîñòè

ïàðîäè¼ñêîã/òðàâåñòè¼ñêîã òèïà, ïî çàíåìàðèâàœó õðèøžàíñêèõ è èñêšó÷è-
âî¼ óïîòðåáè àíòè÷êèõ êîíîòàöè¼à òåìå Ñòåðè¼à ¼å âåðîâàòíî áëèæè œåíîì
ðîäîíà÷åëíèêó òðàäèöè¼å, Ëóêè¼àíó èç Ñàìîñàòå, íåãî îñòàëèì œåíèì ïðåä-
ñòàâíèöèìà. Ëóêè¼àí, íàèìå, ó Èñòèíèòî¼ ïðè÷è è Èêàðîìåíèïó ïàðîäèðà
àíòè÷êå êëàñèêà è èñìåâà œèõîâå „èñòèíèòå“ èçâåøòà¼å î ïóòîâàœèìà ó äà-
ëåêå êðà¼åâå è î îíîìå øòà ñó ïðèòîì âèäåëè è äîæèâåëè.35 Ñòåðè¼à, ñà ñâî¼å
ñòðàíå, êîðèñòåžè ó ïîåòè÷êå ñâðõå ðàçëè÷èòå íà÷èíå ïîâåžàâàœà àëè è óìà-
œèâàœà âåðîâàòíîžå ïðèïîâåäàíèõ äîæèâšà¼à, è èñòèíèòîñòè è íåèñòèíè-
òîñòè èñêàçà, ïîèãðàâà¼óžè ñå ñà ñòàòóñîì òåêñòà êðîç ìíîãîñòðóêà ïîñðåäî-
âàœà è ïðîáëåìàòèçîâàœà, ñòâàðà äèíàìè÷êó ñòðóêòóðó äåëà, àëè è åêñïëè-
öèòíî óïóžó¼å íà ïîåòè÷êå ïîñòóïêå ñâî¼èõ ïðåòõîäíèêà.36
paradox: Alexandre de Pontaymeri’s response to the Querelle des femmes“ Renaissance Studies,
Vol. 17 No. 2, 2003, ñòð. 246-256.
35
Íà ïî÷åòêó Èñòèíèòå ïðè÷å òàêî ñå ñàîïøòàâà äà žå ó äåëó áèòè ðå÷è èñêšó÷èâî î
îíîìå î ÷åìó àóòîð íåìà íèêàêâîãà ëè÷íîãà èñêóñòâà, òî ¼åñò äà žå ó öåëî¼ ïðèïîâåñòè ðåžè
ñàìî ¼åäíó èñòèíèòó ñòâàð – äà ëàæå. Èñòè÷óžè äà ¼å œåãîâ ñïèñ ó ìíîãîìå ¼åäèíñòâåí,
Ëóêè¼àí ñå íàäà äà žå íå ñàìî çàáàâèòè ÷èòàîöå äîñåòêàìà è õóìîðîì âåž è äà žå èõ ïîäñòà-
žè íà ðàçìèøšàœå. Èñòèíèòà ïðè÷à íå ñàìî øòî ñó íîâå ïî òåìè âåž ñå ó œèìà ñàîïøòà-
âà¼ó íà¼ðàçíîâðñíè¼å ëàæè íà äîïàäšèâ è ïîñåáàí íà÷èí, è çàòî øòî ¼å ìàœå âèøå ñâå êî-
ìè÷íà ïàðîäè¼à ¼åäíîã èëè äðóãîã äðåâíîã ïåñíèêà èëè ôèëîñîôà. ×èòàîöè žå ìíîãå ïðåïî-
çíàòè ñàìè, äîê äðóãå íàâîäè ïî èìåíó – Êòåçè¼ó, £àìáóëà, Õîìåðà...
Ïîñòàâšà¼óžè ñåáè çà öèš èñìåâàœå íåâåðîâàòíèõ ïðèïîâåñòè ïåñíèêà, èñòîðè÷à-
ðà è ôèëîñîôà, ìåøàœåì ÷èœåíèöà è ôèêöè¼å, âåðîâàòíîã è íåâåðîâàòíîã, Ëóêè¼àí ÷èíè äà
ãðàíèöà èçìåó èñòèíèòîã è ëàæíîã ïîñòàíå òåøêî óî÷šèâà. Îâà äâîñòðóêîñò ìîòèâàöè¼å –
ðàçîòêðèâàœå íåèñòèíà àëè èñòîâðåìåíî è œèõîâî èçëàãàœå íà óâåðšèâè íà÷èí – îäðàæàâà
ñå ó íàïåòîñòè èçìåó àóòîðñêîã è ïðèïîâåäà÷åâîã ãëàñà, îä êî¼èõ ïðâè óïîçîðàâà íà íåè-
ñòèíèòîñò ñâåãà øòî žå ñå ïðî÷èòàòè à äðóãè ÷èíè ñâå äà ïðèïîâåñò èçëîæè øòî ¼å óáåäšè-
âè¼å ìîãóžå. Äîê ñå àóòîðñêè ãëàñ ïî ñâî¼ ïðèëèöè îïðàâäàíî ìîæå ïðèïèñàòè ñàìîì Ëóêè-
¼àíó, ïðèïîâåäà÷åâ èäåíòèòåò ñå íè÷èì íå íàçíà÷àâà. Êàî íè èñòèíó îä èçìèøšîòèíå, ó
Èñòèíèòèì ïðè÷àìà íè¼å ëàêî èäåíòèôèêîâàòè îâà äâà ãëàñà êî¼è ñå ïðåïëèžó è ïîêëàïà¼ó,
íèòè èõ ðàçëèêîâàòè, ñâå äî òðåíóòêà êàäà ñå Õîìåðîâ äèñòèõ èçðå÷åí íà ïðèïîâåäà÷åâó
ìîëáó íå óðåçó¼å íà œåãîâî ïëîâèëî: „Áëàæåíèì áîãîâèìà áëèçàê, Ëóêè¼àí òà¼, / Ñâå îâî
âèäåâ’, ó ðîäíè âðàòè ñå êðà¼.“ Lucian, ñòð. 333.
36
Ó ïðåäãîâîðó Ðîìàíó áåç ðîìàíà Ñòåðè¼à íà¼àâšó¼å äà ó êœèçè êî¼à ñëåäè „íèøòà
äðóãî y ñåáè íåìà íåãî îíî øòî Ëàòèí êàæå sales et facetiae, Íåìàö Witz und Laune, a Ñðáèí
– ìè, äàî áîã, îâèõ ðå÷è íåìàìî; íåê èõ ïðåâîäè ñâaêè êàêî ìó íà ¼åçèê äîå: øàëà, äîñåòšè-
âîñò, äàëè ëàêðäè¼à, ìåíè je ñâå¼åäíî.“ Îäìàõ ïîòîì äà¼å ñå è îïðàâäàœå îäëóêå î òàêâî¼
ñàäðæèíè: ñìåõ ¼å åñòåòñêè ëåïøè, è, çà¼åäíî ñà øàëîì, íóæàí ¼å óñëîâ çäðàâšà, „ïðîäóæà-
âà æèâîò, óìåêøàâà íàðàâè è ÷èíè äa ce ÷îâåê oä ÷îâåêà êàî ðóæà oä ÷è÷êà ðàçëèêó¼å.“
Íàãëàøàâà¼óžè äà êðîç øàëó êàçó¼å èñòèíó, Ñòåðè¼à îäáàöó¼å èäå¼ó äà ¼å „àïàòè¼à (íå÷óâ-
ñòâèòåëíîñò) íà¼ïðèëè÷íè¼à çà ó÷åíîã ÷îâåêà“, è áðàíè åìîöè¼ó îäíîñíî ñàîñåžàœå. È ñàì
íàñëîâ Ñòåðè¼èíå êîìåäè¼å Ëàæà è ïàðàëàæà, ñà ¼åäíå ñòðàíå, è ïðåäãîâîð Ðîìàíà áåç
Ðîìàíà (äàòèðàí 1. àïðèëà) êî¼è ïðåäñòàâšà áèòàí (àóòî)ïîåòè÷êè äîêóìåíò óïóžó¼ó äà ñå è
êîä Ñòåðè¼å ìîæå çàñíîâàíî ãîâîðèòè î ñëîæåíîì (êîìè÷íîì) îäíîñó ìîãóžåã è âåðîâàòíîã,
ëàæíîã è èñòèíèòîã ó îêâèðó ïðèïîâåäàíîã òåêñòà. È Ñòåðè¼èíà ÷åñòà àëè íèêàäà èñïóœåíà
îáåžàœà äà žå î äîãàà¼èìà êî¼å ñó èñêóñèëè œåãîâè ¼óíàöè ïîäðîáíè¼å ïèñàòè ñïàäà ó êœè-
æåâíå ìîòèâå êàðàêòåðèñòè÷íå çà òðàäèöè¼ó îçáèšíî-ñìåøíå êœèæåâíîñòè (ìåíèïñêå ñà-
òèðå è îäãîâàðà¼óžèõ æàíðîâà) êî¼è ñâî¼å ïîðåêëî âîäå îä Ëóêè¼àíà. Èñòèíèòà ïðè÷à ñå
çàâðøàâà íà¼àâîì íîâå êœèãå î äîãàà¼èìà íà êîíòèíåíòó ñà äðóãå ñòðàíå ñâåòà; êîä Ðàáëåà,
ó Ãàðãàíòóè è Ïàíòàãðóåëó íà êðà¼ó II êœèãå ñðåžå ñå îïèñ áóäóžèõ – êàñíè¼å íèêàäà íàïè-
 ÓÍÒÅÐÕÀËÒÎÂÀŒÅ „Ó ÌÅÑÅÖӓ – (£ÎØ) £ÅÄÍÀ ÄÓÃÎÂÅÊÀ ... 221

Íà îñíîâó ñâåãà íàâåäåíîã ïîêàçó¼å ñå äà íàèçãëåä „ëàêå“ ìåñå÷åâå åïè-

çîäå êîä Ñòåðè¼å, çàíèìšèâå è çàáàâíå ñàìå ïî ñåáè, íèñó ïóêè àóòîðñêè
õèð èëè ïëîä òåæœå äà ñå ïóáëèêà ðàçîíîäè èëè çàïàœè, âåž äà çàïðàâî (è
îíå) àêòóàëèçó¼ó ¼åäíó äðåâíó, øèðîêó è ìíîãîëèêó òðàäèöè¼ó ó åâðîïñêî¼
êœèæåâíî¼ è èíòåëåêòóàëíî¼ èñòîðè¼è, êî¼à ñâî¼èì êîðåíèìà ñåæå ¼îø ó àí-
òèêó, ïà è ðàíè¼å, ïðåâàçèëàçåžè âðåìåíñêå è ïðîñòîðíå ãðàíèöå ó èñòîðè¼è
åâðîïñêîã êóëòóðíîã ïðîñòîðà. Îñèì òîãà, îíà ìîæå ïîñëóæèòè êàî (¼îø
¼åäàí) ñèãíàë è ïîëàçèøòå àíàëèçå æàíðîâñêå ïðèïàäíîñòè (íåêèõ îä êšó÷-
íèõ) Ñòåðè¼èíèõ êœèæåâíèõ îñòâàðåœà.

ñàíèõ – Ïàíòàãðóåëîâèõ ïóñòîëîâèíà, êî¼å èçìåó îñòàëîã îáóõâàòà¼ó è ñèëàçàê ó ïàêàî è

áîðáó ñà Ëóöèôåðîì, êàî è îäëàçàê äî ìåñå÷åâèõ îáëàñòè ðàäè ïðîâåðå äà ëè ¼å Ìåñåö öåî,
èëè ñå òðè œåãîâå ÷åòâðòèíå íàëàçå ó ãëàâàìà æåíà. Ñëè÷àí ñå ïîñòóïàê ñðåžå è êîä Ãîäâè-
íà, êàäà ó ×îâåêó ó Ìåñåöó Ãîíçàëåñ òðè ïóòà îáåžàâà äà žå âèøå èñïðè÷àòè ó ñëåäåžî¼
êœèçè. (Francis Godwin, Henry Neville, Margaret Cavendish, H. G. Wells: Some Utopian Debts,
A Quarterly Journal of Short Articles, Notes, and Reviews, Summer 2003, Vol. 16, No. 3, ñòð.
113), èòä.
222 ÁΣÀÍ £ÎÂȎ

Bojan Joviæ

ENTERTAINING IN THE MOON – ON AN (OTHER) LONG-LIVED

TRADITION BY JOVAN STERIJA POPOVIÆ

Summary

This text draws attention to the fact that, despite many observed connections between Sterija
and foreign authors, there is still no encompassing, systematic and synthetic description of the
comparative dimension of his work. Stress is laid on the necessity to find new theoretical views,
which would include the description of aspects of Sterija’s marked intertextuality, but also the
interpretation of their poetical meaning, and discovering new connections with other authors and
texts and their theoretical premises. Afterwards, the text calls attention to the motif complex of the
voyage to the moon and corresponding lunar adventures, which have not received special consi-
deration nor were attributed a greater literary-historical importance within the framework neither
of Sterija’s oeuvre nor in a wider context. It is shown that the theme of a visit to Earth’s satellite,
and the things that could be seen on its surface, are a constant challenge for the imagination of
writers and that the string of authors who had visited the Moon before Sterija (Plato, Plutarch,
Lukian, Dante, Ariosto, Kepler, Godwin, de Bergerac, Defoe, Raspe) is not less important than
those usually connected with Sterija’s possible foreign models. Their texts constitute a transnational
tradition from antiquity to modernity, connected to multiple literary-historical and poetical as-
pects – the genres of serious-comical literature (Menippean satire) and carnevalisation, the uto-
pian and mythic view of the world, the fantastic (cosmic) voyage, the roots of SF literature, as
well as to aesthetic-poetical problems of the relationship between fictional and fictitious, truth and
lie, the probable and the possible in literary form.
The text further points out the place and significance of the Moon adventures in Sterija;
some of the most important moments in the development of the theme are described by examining
the works of authors who, with different intentions and results, addressed the theme of a voyage to
the Moon, and attention is called to some clichés, but also some peculiarities both of the tradi-
tional handling and Sterija’s take on this literary motif.
 ÓÍÒÅÐÕÀËÒÎÂÀŒÅ „Ó ÌÅÑÅÖӓ – (£ÎØ) £ÅÄÍÀ ÄÓÃÎÂÅÊÀ ... 223

UDK

PERSIDA LAZAREVIÆ DI GIACOMO (Pescara)

Dalmatinci Franèeska Dal’ongara

SAŽETAK: Predmet rada je drama „Dalmatinci“ (1847) Franèeska Dal’On-

gara (1808-1873). Utemeljena na istorijskom dogaðaju – eksploziji francuske
laðe Danae izmeðu 5. i 6. septembra 1812. u tršæanskoj luci – drama se takoðe
nadovezuje i na baladu La Danae sa istom temom, u takozvanoj „letteratura
schiavonesca”. Postavljena na scenu 1845. godine u Trstu (sa Gustavom Mode-
nom u ulozi Slovena Nike koji podmeæe vatru na brodu), drama je doživela
potpuni fijasko i nije imala uspeha ni kod publike ni kod kritike, koja ju je sma-
trala nedovoljno realistiènom i nije bila zadovoljna Dal’Ongarovim predstavlja-
njem Slovena.
KLJUÈNE REÈI: Franèesko Dal’Ongaro; Dalmatinci; Skjavoni; skjavonska
književnost; Gustavo Modena; Nikolo Tomazeo; Risorðimento.

Dramom I Dalmati [Dalmatinci] italijanski romantièki pesnik Franèesko

Dal’Ongaro (Francesco Dall’Ongaro)1, prijatelj i sledbenik Nikole Tomazea, i
jedan od urednika tršæanskog lista „La Favilla“2 – koji se izmeðu ostalog bavio
(Južnim) Slovenima (a od 1842. godine to biva raðeno sistematski3) – nastojao je
da uskladi interes za istoriju Južnih Slovena, za njihove nacionalne karakteristike
i folklor, za opšte i aktuelne književno-politièke probleme, kao i sklonost ka poe-
tièkoj egzaltaciji, sa konkretnim oblicima italijanskog romantizma, a u okviru
aktivne demokratske borbe za nacionalno ujedinjenje. U skladu sa ovim tezama
Mate Zoriæ istièe: „Mladost i romantièko oduševljenje proželi su sav njegov rad,
1
Francesco Dall’Ongaro (1808-1873), pesnik i patriota. Uèestvovao je u revolucionarnim
pokretima 1848. godine u Veneciji, a naredne godine je bio Garibaldijev pomoænik i poslanik
Ustavotvorne Rimske Republike. Bio je u izgnanstvu do 1859. godine gde se postepeno zaintere-
sovao za monarhiju. Predavao je potom književnost u Firenci i u Napulju. Èuvene su njegove
Novelle (1861 i 1869) i Stornelli italiani (1883), kao i brojne drame: Il Fornaretto di Venezia
(1846), Il Tesoro (1846), Guglielmo Tell (1857), Bianca Cappello (1860). V.: N. Meneghetti,
Francesco Dall’Ongaro, Udine, Tipografia Arturo Bosetti, 1914; R. Barbiera, L’opera civile e le
passioni di Francesco Dall’Ongaro u: Ricordi delle terre dolorose, Milano, Fratelli Treves Edito-
ri, 1918, str. 159-198; B. G. Stanganelli, Francesco Dall’Ongaro, Napoli, Stabilimento tipografi-
co Silvio Morano, 1921; A. Porcaro, Francesco Dall’Ongaro: tra letteratura ed impegno sociale,
Napoli, Roma, LER, 1995.
2
G. Negrelli, La Favilla (1836-1846), Udine, Del Bianco editore, 1985.
3
B. Stulli, Tršæanska „Favilla“ i Južni Slaveni, Anali Jadranskog instituta JAZU, I, Za-
greb, 1956, str. 35.
224 PERSIDA LAZAREVIÆ DI GIACOMO

a mnogobrojnim djelima sa slavenskom tematikom zadužio je gotovo sve južno-

slavenske narode.“4 A zahtevima savremenog Dal’Ongarovog društva služilo je i
pozorište, èemu svedoèe brojne drame koje je predstavljao italijanskoj publici5.
Svestan tog položaja, odnosno te svoje posrednièke uloge, Dal’Ongaro se u dra-
matizaciji Dalmatinaca poslužio tragiènom epizodom iz razdoblja francuske oku-
pacije Trsta, koju je pokušao da uskladi sa tipièno risorðimentalnim idejama i
borbom za bolju sutrašnjicu.
No, za razliku od drugih, u tu svrhu uspešnijih pozorišnih dela, Dal’Ongaro-
va zamisao ovom prilikom nije mogla biti plodonosna zbog ne toliko pozitivnih
posledica koje je izazvalo izvoðenje ove drame u Italiji i u Dalmaciji. Sasvim
nehotice Dal’Ongaro je sa svojim Dalmatincima potvrdio negativni stereotip o
„Skjavonima“ kao etnièko-lingvistièkom kolektivu, pošto i sama „[…] rijeè ste-
reotip „lo Schiavone“ imala je vrlo složenu i ambivalentnu sudbinu u talijanskoj
književnosti: od prezira do poštovanja, od potcjenjivanja i nepoverenja do naklo-
nosti i velièanja.“6 Dal’Ongaro svakako nije oèekivao podvojeno vrednovanje
svoje drame, koje se kao takvo nije uklapalo u njegove idejno-politièke koncepci-
je, a to se vidi donekle iz Dal’Ongarovih stavova u vezi sa teorijom drame, a pre
svega iz istorije nastanka Dalmatinaca, njenog sadržaja i strukture, kao i na osno-
vu izvoðenja drame na scenama Italije i Dalmacije, i, na kraju, pregledom prijema
kod publike i kritike.

Dal’Ongarov prilaz skjavonskoj tematici i zanimanje za dramu uopšte sadr-

ži tipiène i karakteristiène osobine italijanskog romantièkog književnog stvaranja
i posledice društveno-politièkih teza Risorðimenta o vaspitnoj ulozi književnosti
(i pozorišta). Posle povratka u Italiju 1859. godine, Dal’Ongaru je bila pružena
4
M. Zoriæ, Hrvatska i Hrvati u talijanskoj lijepoj književnosti, „Hrvatski znanstveni zbor-
nik“, sv. 2, Zagreb, 1971, str. 52. Brojna su Dal’Ongarova dela sa slovenskom tematikom: Sulla
poesia popolare dei popoli slavi, „La Favilla“, 12/04/1840, a. V, n. 15, str. 113-117; Dei canti
popolari illirici, „La Favilla“, 15/12/1843, a. VIII, n. XXIII, str. 368-369; La Vila del Monte
Spaccato o l’origine della Bora u: La memoria. Nuove ballate di Francesco Dall’Ongaro con
note storiche, Firenze, Le Monnier, 1844; Marco Cralievic. Trilogia u: Fantasie drammatiche e
liriche, Firenze, Successori Le Monnier, 1866, str. 345-378; La fidanzata del Montenegro u: Rac-
conti, Firenze, Successori Le Monnier, 1869, str. 300-339 (za kompletnu bibliografiju izdanja ove
prièe v.: Lj. Durkoviæ-Jakšiæ, Njegoševa pripovetka, Beograd, Univerzitetska biblioteka „Sveto-
zar Markoviæ“, 1974, str. 62-63 i: Isti, Bibliografija Njegoševe prièe „Jela ili verenica Crnogor-
ka“, „Bibliotekarstvo“, 1965, str. 151-152).
5
Dal’Ongaro je bio uspešan i kao prevodilac drama. Tako je, na primer, preveo dramu
engleskog pisca H. H. Milmana, Fazio, or the Italian Wife (a tragedy in 5 acts, translated by F.
Dall’Ongaro), London 1857. A za veliku italijansku glumicu, Adelaide Ristori, Dal’Ongaro je bio
preveo Rasinovu Fedru koju je trebalo izvesti u Parizu.
6
M. Zoriæ, Hrvat, Skjavun, Dubrovèanin, Morlak i Uskok – kao stereotipi i pjesnièki moti-
vi u talijanskoj književnosti, „Književna smotra“, god. XXIV, 1992, br. 85, str. 52. Up. i: T. Maro-
eviæ, Hrvat, dakle vojnik u: Talijanske i komparatistièke studije u èast Mati Zoriæu, Zagreb, Filo-
zofski fakultet, Odsjek za talijanski jezik i književnost, 1999, str. 112: „[...] naši sunarodnjaci
ratovali [su] i za Veneciju i protiv nje, a da pritom nipošto nisu bili odreðeni nacionalnim imenom,
smatrajuæi se i sami èesto Skjavonima, Ilirima, Morlacima, Slavima, Uskocima, a još èešæe biva-
juæi tako okrštavani od drugih.“
 DALMATINCI FRANÈESKA DAL’ONGARA 225

prilika da drži predavanja dramske književnosti u Firenci7, a kasnije je sa uspe-

hom predavao na Univerzitetu u Napulju. Koliko je poznato on nije sistematski
sakupio svoja predavanja o kojima je reè, veæ samo fragmentarno8 znamo za nje-
govo interesovanje za teoriju drame i pozorišta. Tako, na primer, na stranicama
lista „La Favilla“ Dal’Ongaro je, mnogo pre svoje akademske aktivnosti, obraði-
vao teme vezane za dramu i pisao o raznim predstavama u italijanskim pozorišti-
ma9. Najznaèajniji njegovi spisi na ovu temu su svakako: Due parole di congedo
alla compagnia Domeniconi, e sullo stato dell’arte drammatica in Italia [Dve
oproštajne reèi družini Domenikoni i o stanju dramske umetnosti u Italiji]10, i Se
ha sussistenza il dramma nel modo inteso dai moderni scrittori [Da li može da
postoji drama na naèin kako je shvataju moderni pisci]11. Treba uzeti u obzir i
stavove koje Dal’Ongaro navodi u eseju Bellezza drammatica della Divina Com-
media [Dramska lepota Božanstvene Komedije]12, kao i u Studj critici sul teatro
indiano [Kritièke studije o indijskom pozorištu] gde izlaže komparativnu sliku
dramskih književnosti Grèke i Indije, èime potvrðuje tipièno romantièku zanese-
nost sferom dalekih, egzotiènih zemalja. Dosledno zahtevima risorðimentalnih
teza svoga vremena, Dal’Ongaro u ovoj studiji zakljuèuje: „Noi non dobbiamo,
come alcuni francesi fanno, misurare col nostro regolo, le opere artistiche di po-
poli cosi lontani [...]. Come ogni clima ha la sua flora e la sua fauna particolare,
cosi ogni gente ha le sue proprie manifestazioni ideali e poetiche.“13 Ovakva taè-
ka gledišta svedoèi o Dal’Ongarovom bezpredrasudnom interesovanju manje po-
znatim narodima, kao i o tendenciji da se okrene prouèavanju tradicije južnoslo-
venskih krajeva.
Karlo Rafaelo Barbjera (Carlo Raffaello Barbiera) u ovom smislu tvrdi da
„il Dall’Ongaro fu de’ primi che ravvisassero questo genere di letteratura [dram-
7
M. Trabaudi Foscarini, Francesco Dall’Ongaro. Note di critica letteraria, Firenze, F. Le
Monnier, 1924, str. 33.
8
Dal’Ongarovi èlanci obuhvataju razna polja drame: Sui caratteri costanti e variabili del-
la poesia drammatica, „Rivista contemporanea“, dispensa 88, vol. XXV, str. 413; Studi comparati
sul teatro indiano e greco, „Rivista contemporanea“, dispensa 98, vol. XXVII, dicembre 1861, str.
406-418.
9
Èasopis „La Favilla“ sadrži mnogo nepotpisanih èlanaka koji se odnose na predstave u
pozorištima, i na probleme vezane za dramsku umetnost. Iako verujemo da je veæini autor Dal’On-
garo, ipak æemo navesti samo nekoliko onih koje je pesnik potpisao: Dell’anfiteatro Mauroner e
dell’opera buffa, 09/09/1838, a. III, n. 6; Il giuramento. Parole del Rossi, Musica del maestro
Mercadante, Teatro Grande di Trieste, 04/11/1838, a. III, n. 14; Il Teatro Grande e l’anfiteatro
Mauroner. Dialogo, 09/12/1838, a. II, n. 19; Il giornalista teatrale, 03/05/1840, a. V, n. 18; Thal-
berg a Trieste. Lettera al nob. sig. Giambattista Perucchini, 21/11/1841, a. VI, n. 47
10
07/07/1839, a. III, n. 49.
11
13/06/1844, a. IX, n. 10.
12
U: Dante e il suo secolo, II vol., Firenze, Stamperia Galileiana, 1865.
13
F. Dall’Ongaro, Studj critici sul teatro indiano, Firenze, Tipografia Editrice dell’Associ-
azione, 1873, str. 26-27: „Mi ne treba, kao što to neki Francuzi èine, da merimo našim ravnalima
umetnièka dela tako dalekih naroda [...]. Kao što svaka klima ima svoju posebnu floru i faunu,
tako svaki narod ima svoja lièna idealna i poetièka oèitovanja.“ (ukoliko nije drukèije navedeno,
svi prevodi su naši).
226 PERSIDA LAZAREVIÆ DI GIACOMO

ma] sul buon cammino, spogliandolo prima dei vezzi pesanti de’ retori, e quindi
avvivandolo del suo sentimento patriottico e delle amabili arguzie del versatile
suo ingegno.“14 Kao dramski pisac Dal’Ongaro je pokušao, meðu prvima, da po-
vede dramu putem istine („sulla via del vero“15), tj. nastojao je da izbegne ap-
straktnu izolovanost oseæanja i da približi dramske èinove izrazima sreæe i patnje
naroda. Želeo je da obradi istorijske teme, te iako je publika u suštini veoma èesto
pozitivno primala njegova pozorišna dela16, ipak su Dal’Ongarovi stavovi o dra-
mi ostali samo teorija pošto nije uspeo praktièno da primeni koncepcije umetno-
sti. Njegovim dramama nedostaje snaga i ubedljivost velikih dramaturga, pa su
neke od njih tek (neuspeli) pokušaj primene njegovih socijalnih i politièkih teza,
upravo kao u sluèaju Dalmatinaca.

Drama I Dalmati je objavljena 1847. godine17, a tièe se stvarnog istorijskog

dogaðaja koji se zbio tridesetak godina ranije: u noæi izmeðu 5. i 6. septembra
1812. godine dogodila se bila velika katastrofa u tršæanskoj luci – francuski brod
Danae je eksplodirao sa 350 èlanova posade. Svi èlanovi posade su umrli osim
jednog koji je, ranjen, uz prasak bio izbaèen na obalu zajedno sa ostalim „rasko-
madanim“ èlanovima, a na opšti užas Tršæana18. Ono što Dal’Ongaro potom opi-
suje jeste ljubav izmeðu devojke slovenskog porekla roðene na italijanskom tlu,
Eme Dragoviæ, i francuskog pukovnika la Tura koji je u Dal’Ongarovoj interpre-
taciji dogaðaja komandovao brodom; bol njenog oca, kapetana Dragoviæa – pred-
stavnika peraštanskih kapetana koji su služili Veneciju i bili u njenoj mornarici19
– kada saznaje da je La Tur veæ oženjen Francuskinjom; razoèaranost Eme i njeno
14
C. R. Barbiera, Simpatie. Studi letterari, Milano, N. Battezzati e B. Saldini coeditori,
1877, str. 138 i Isti, Ricordi delle terre dolorose, Milano, Fratelli Treves Editori, 1918, str. 193:
„Dal’Ongaro beše jedan od prvih koji su razabrali ovaj žanr književnosti [dramu] na dobrom putu,
eliminišuæi iz nje pre svega teško prenemaganje govornika, a obnovivši je potom svojim patriot-
skim oseæanjem i prijatnim oštroumljem svoga duha.“
15
P. G. Molmenti, Impressioni letterarie, Milano, N. Battezzati e B. Saldini Coeditori, 1875,
str. 56.
16
V.: C. R. Barbiera, Simpatie. Studi letterari, nav. delo, str. 138.
17
Torino, Carlo Schiepatti Editore, 1847.
18
V.: F. Dall’Ongaro, Notizie storico-critiche sull’argomento del dramma u: I Dalmati, str.
9-15. V. i: G. Caprin, Tempi andati. Pagine della vita triestina (1830-1848), Trieste, Stabilimento
Artistico-Tipografico G. Caprin, edit., 1891, str. 19-22.
19
L. Èoraliæ, Kapetani i paruni, veslaèi i mornari: hrvatski pomorci u Mlecima u: U gradu
svetoga Marka. Povijest hrvatske zajednice u Mlecima, Zagreb, Golden marketing, 2001, str. 136:
„Manje je […] prouèavana i isticana uloga bokeljskih brodara u trgovaèkoj razmjeni s prekoja-
dranskim lukama, poglavito s Mlecima. U bokeljskim gradovima Kotoru, Perastu, Prèanju, Do-
broti, Risnu, Stolivu i drugim manjim pomorskim središtima stoljeæima su podizana pokoljenja
kapetanskih i brodarskih obitelji. Odvjetci obitelji Baloviæ, Bolica, Bronza, Bujoviæ, Dabinoviæ,
Ðuroviæ, Florio, Ivanoviæ, Kamenaroviæ, Lazzari, Lukoviæ, Radimiri, Smeæa, Tripkoviæ, Verona,
Visin, Zbutega, ali i brojnih drugih, nezaobilazna su imena hrvatske i europske pomorske prošlo-
sti. Svojim su velikim gospodarskim moguænostima, posrednièkim vezama i društvenim statusom
pridonosili ugledu hrvatskoga iseljeništva u Mlecima, a rodnoj su domovini donosili blagostanje i
pridonosili ostvarenju iznimnih kulturnih pothvata (gradnja crkava, samostana, izradba oltara,
slika, predmeta umjetnièkoga obrta).“
 DALMATINCI FRANÈESKA DAL’ONGARA 227

skjavonsko poštenje; osveta prijatelja porodice Dragoviæ, Bokelja Nika koji na

kraju podmeæe požar.
Dal’Ongaro je u stvari nekoliko godina ranije, tj. 1842. objavio u Trstu bala-
du La Danae20 u kojoj na slièan naèin opisuje ono što se desilo u luci Trsta. Bala-
da je podeljena na èetiri dela: prva tri dela su tercine, a èetvrti je sastavljen od
sestina. U uvodu za poetski sastav (Argomento) Dal’Ongaro navodi veæ pomenuti
istorijski motiv, ali i anticipira eventualne nesloge sa istorijskim èinjenicama: „Il
poeta approfittò di tutti gli elementi che la pubblica voce gli suggeriva, e imaginò
il rimanente.“21
Najverovatnije još pre 1845. godine Dal’Ongaro je proèitao možda nedovr-
šene Dalmatince Nikoli Tomazeu. Nije to prvi put da je tršæanski pesnik tražio
savet i kritièko mišljenje od Tomazea. Tako se, na primer, u Tomazeovom dnevni-
ku nalaze napomene za Dal’Ongarovu dramu Il Fornaretto di Venezia:
Il Dall’Ongaro vuole ch’io vada in palco seco a sentire il suo Fornaretto: o
con me, o solo. Sarebbe stato viltà ricusare. Ci andai rassegnato a partecipare ai
fischi che già mi pareva sentire. Ma l’uditorio fu giusto: applaudirono laddove si
doveva, de’ difetti s’accorsero. Io gli ho detto parte del mio sentimento, ma indar-
no. [...].22
Godinu dana ranije Dal’Ongaro je takoðe tražio od Tomazea da prisustvuje
predstavi ove drame (verovatno u Veneciji), pa je Šibenièanin tim povodom pro-
komentarisao: „Del Fornaiuccio del dall’Ongaro piacquero rappresentati segna-
tamente i primi tre atti. Lavoro che cerca l’effetto, e in fatto d’arte chi cerca trop-
po non trova.“23
A što se tièe Dalmatinaca napominjemo da u Nacionalnoj centralnoj biblio-
teci u Firenci postoje pisma Tomazea i Dal’Ongara koja osvetljavaju donekle
prilike nastanka ove toliko kritikovane drame sa slovenskom tematikom. Na osnovu
priloženog pisma bez datuma (za koje pretpostavljamo da je iz 1844. godine)
dobija se utisak da je Tomazeo više puta imao prilike da proèita Dalmatince, pa
je, oèigledno nezadovoljan sadržajem i strukturom drame, a pre svega prikazom
Skjavona kojima Dal’Ongaro nije uzvraæao književno dostojanstvo, ovako pro-
komentarisao:

20
V.: F. Dall’Ongaro, Fantasie drammatiche e liriche, Firenze, Successori Le Monnier,
1866, str. 107-115.
21
Isto, str. 107: „Pesnik je iskoristio sve elemente koje mu je javnost sugerisala, i zamislio
je sve ostalo.“
22
N. Tommaseo, Diario intimo, a cura di R. Ciampini, s. l., Giulio Einaudi Editore, 1946,
III ed., str. 374 (verovatno 20-21/09/1845): „Dal’Ongaro hoæe da ja idem u ložu sa njim da prisu-
stvujem izvoðenju njegove drame Il Fornaretto: ili sa mnom, ili sam. Bilo bi podlo odbiti. Otišao
sam tamo pomiren s tim da æu uèestvovati u zvižducima koje mi se veæ èinilo da èujem. Ali
slušaoci su bili pravedni: aplaudirali su tamo gde je bilo potrebno, a nedostatke su primetili. Ja
sam mu rekao deo svog mišljenja, ali uzalud.“
23
Isto, str. 353 (13/09/1844): „Od Dal’Ongarovog Fornajuèa svidela su se naroèito prva tri
èina. To je rad koji zahteva izvestan dojam, a u umetnosti ko traži isuviše malo naðe.“
228 PERSIDA LAZAREVIÆ DI GIACOMO

Ripenso al tema del vostro dramma: e mi dispiace che abbiate scelto uno
Schiavone ad eroe. Fosse certo il fatto, e la ragione del fatto, pur pure. Ma se voi lo
dipingete con neri colori voi calunniate una nazione infelice: se l’abbellite, alla
moralità fate torto. Né vale che gli mettiate a canto altri Schiavoni mansueti: code-
sto è un rappezzo. Poi (e questo è l’importante) tranne la scossa teatrale e lo scop-
pio non ci veggo dramma, cioè insegnamento che valga a educare, e nobilitare
l’affetto. Questo ch’è vizio intrinseco del primo tema, non lo cercate di grazia e
bello studio nel secondo. Scusate l’ardire ed amatemi.24
I u sledeæem pismu Tomazeo je oštro kritikovao Dal’Ongarov izbor Skjavo-
na Nika za podmetaèa požara:
[…]
Del vostro dramma non ho saputo dir chiaro il pensier mio. Non intendo (Dio
mene liberi) che i personaggi teatrali abbian a essere idealmente perfetti: intendo
che, quando s’inventa, s’abbia a inventare, piuttosto, cose che onorino la nazione,
e l’umana natura. E di codesto Schiavone voi non sapete perché desse fuoco a un
legno; e non si sa nemmeno, se lo Schiavone abbia deliberatamente appiciato il
fuoco. Perché dunque immaginare un delitto, e a carico d’una nazione infelice, che
gli Italiani disprezzano come selvaggia, e selvaggia in certo singolar modo, misto
d’orribile e di ridiculo, che non s’è visto mai se non nell’immaginazione di codesti
italiani – come se gli Italiani del secolo decimonono avessero diritto di dispregiare
nazione nessuna? Voi che amate e stimate l’infelice Dalmazia, perché tu quoque? E
notate che, foss’anco vero il fatto, sarebbe inverosimile la ragione del fatto. Io so di
donne francesi malamente amate da’ Dalmati: so di donne Dalmate sposate legitti-
mamente da uomini italiani o francesi, e che forse li canzonarono qualche poco: ma
di donne dalmate sedotte da uomini Francesi, e tradite, non so. E la ragione è chia-
ra. Le donne dalmate per uomini francesi sono o troppo semplici o troppo savie o
troppo inamabili o troppo robuste. Fate una cosa; ve ne prego in nome d’un popolo
abbastanza infelice: date agli eroi del dramma altra patria. Il mondo è grande.25

24
Biblioteca Nazionale Centrale di Firenze (BNCF), Tomm. 73.33: „Ponovo mislim na
temu vaše drame: i žao mi je što ste izabrali jednog Skjavona za junaka. Kad bi bio siguran i
dogaðaj, i razlog dogaðaja, pa neka bude. Ali ako ga vi slikate crnim bojama, vi kleveæete jedan
nesreæni narod: ako ga ulepšavate, moralnosti nepravdu èinite. Niti vredi da mu stavite sa strane
druge blage Skjavone: to je loš izgovor. Zatim (a ovo je važno) osim pozorišnog potresa i praska
tu ne vidim dramu, tj. pouku koja bi mogla da vaspita i oplemeni oseæanja. To što je suštinski
nedostatak prve teme, ne tražite ga, lepo vas molim, uporno u drugoj. Izvinite na odvažnosti i
volite me.“
25
BNCF, Tomm. 73.33 (najverovatnije 1845. godina):
„[…]
O vašoj drami nisam umeo jasno da kažem svoje mišljenje. Ne mislim (ne daj Bože) da
pozorišne liènosti treba da budu idealno savršene: mislim da, kada se izmišlja, treba da se radije
izmišljaju stvari koje odaju poèast naciji, i ljudskoj prirodi. A u vezi sa tim Skjavonom vi ne znate
zašto je podmetnuo požar na brodu; i niti se zna, da li je taj Skjavon namerno zapalio vatru. Zašto
onda zamisliti jedan zloèin, i to na teret jednog nesreænog naroda, koga Italijani preziru kao divlji,
i to divlji na nekako poseban naèin, kao mešavinu užasnog i smešnog, koji je postojao samo u
mašti tih Italijana – kao da Italijani XIX veka imaju pravo da preziru bilo koji narod? Vi koji volite
i cenite nesreænu Dalmaciju, zašto tu quoque? I pazite, èak i kad bi dogaðaj bio istinit, bio bi
neverovatan razlog dogaðaja. Ja znam da ima francuskih žena koje su Dalmatinci grubo voleli;
 DALMATINCI FRANÈESKA DAL’ONGARA 229

Dal’Ongaro je verovatno prihvatao Tomazeove kritike i savete i nameravao

je da unese neke izmene koje nisu, meðutim, u potpunosti odgovarale èuvenom
italijanskom pozorišnom glumcu Gustavu Modeni26. U drami I Dalmati Gustavo
Modena je igrao upravo lik Skjavona Nika27 koji podmeæe požar. Dal’Ongaro je
bio omiljen Modenin dramaturg („il drammaturgo prediletto di Modena“28). To
nije bilo prvi put da je Modena glumio u jednoj Dal’Ongarovoj drami. Èuveni
pozorišni glumac je igrao i u drami Bianca Cappello i dao je svoj doprinos po
pitanju izvoðenja dela na sceni29. I mnogo kasnije æe Modena tražiti drame po
sopstvenoj meri od svog prijatelja: „[...] ma fammi un dramma che s’identifichi
con me nella opinione pubblica [...]“30. Dal’Ongaro je bio veoma blizak sa najèu-
venijim italijanskim glumcem tog doba i dobro je poznavao njegov naèin glu-
me31. U stvari je, kako sam priznaje, dramu Il Fornaretto napisao upravo za Mo-
denu još 1844. godine: „Ho scritto a questi giorni un dramma (Il Fornaretto) per
Modena – Egli l’ha letto, e lo darà nel mese venturo a Venezia. Non sono mal
contento di questo lavoro, e Modena m’assicura che andrà bene. Cosa storica, vene-

znam da ima Dalmatinki koje su zakonito udate za Italijane ili Francuze, i koji su ih možda malo
izvrgli ruglu; ali za Dalmatinke koje su zaveli Francuzi, i prevarili, to ne znam. A razlog tome je
jasan: Dalmatinke su za Francuze ili suviše proste ili suviše mudre ili suviše neljubazne ili suviše
krupne. Molim vas da uèinite jednu stvar u ime jednog dosta nesreænog naroda: dajte junacima
drame drugu domovinu. Svet je veliki.“
26
Gustavo Modena (1803-1861), italijanski glumac i patriota. U izgnanstvu (Francuska, Švaj-
carska) se zbližio sa Macinijem, s kojim je saraðivao u organizaciji „Mlade Italije“. Zajedno sa
Dal’Ongarom bio je jedan od urednika èasopisa „Fatti e Parole“, aktivnog tokom Èetrdesetosme u
Veneciji. V.: L. Rasi, I comici italiani. Biografia, bibliografia, iconografia, Firenze, Fratelli Bocca
(e poi Francesco Lumachi), 1897-1905; S. D’Amico, Il tramonto del grande attore, Milano, A.
Mondadori, 1929; T. Grandi, a cura di, Scritti e discorsi di Gustavo Modena (1831-1860), Roma,
Istituto per la storia del Risorgimento italiano, 1957; E. Buonaccorsi, La recitazione del „grande
attore“. Da Gustavo Modena a Tommaso Salvini, Genova, Istituto di Storia dell’arte, 1974.
27
Evo kako Dal’Ongara pozdravlja Modena iz Torina, 25. decembra 1850. godine: „Addio.
Saluta tutti e nessuno. Il tuo Nico sempre arrabbiato.“ („Zbogom. Pozdravi sve i nikoga. Tvoj
veèno besni Niko.“) u: T. Grandi, a cura di, Epistolario di Gustavo Modena (1827-1861), Roma,
Istituto per la storia del Risorgimento italiano, vol. XXXVII, 1955, str. 135.
28
C. Meldolesi, Profilo di Gustavo Modena. Teatro e rivoluzione democratica, Roma, Bul-
zoni Editore, 1971, str. 33.
29
Isto, str. 74.
30
T. Grandi, a cura di, Epistolario di Gustavo Modena (1827-1861), nav. delo, str. 236:
„[...] ali napravi mi jednu dramu sa kojom æe me u javnosti identifikovati [...].“
31
Dal’Ongaro ovako piše o Modeni (L. Bonazzi, Gustavo Modena e l’arte sua, Città di
Castello, S. Lapi Tipografi Editore, 1884, str. 53-54 ): „Modena [...] non addottrinava il suo allie-
vo. Gli leggeva la parte; gli spiegava il carattere del personaggio che credeva più appropriato
a’suoi mezzi, poi lo lasciava libero di interpretarlo secondo che il cuore gliene dicesse. Solamente
dopo aver inteso l’allievo tentare un modo ed un altro, se non gli pareva che avesse dato nel segno,
diceva: farei cosi. Ma non imponeva mai come indeclinabile il suo consiglio.“ („Modena [...] nije
poduèavao svog uèenika. Èitao bi mu ulogu; objašnjavao bi mu karakter lika za koji je verovao da
je najpogodniji njegovim sposobnostima, zatim bi ga pustio da slobodno tumaèi kako ga je srce
vodilo. Tek kad bi primetio da uèenik pokušava na jedan ili na drugi naèin, i ako mu se èinilo da
nije pogodio, rekao bi: ja bih uèinio tako. Ali nikad nije nametao svoj savet kao neizbeživ.“).
Dal’Ongaro je autor i ode Gustavu Modeni, A Gustavo Modena. La sera del 21 dicembre, „La
Favilla“, 22/12/1839, a. IV, n. 21.
230 PERSIDA LAZAREVIÆ DI GIACOMO

ta. Non dico di più perché vo’ serbarmi anonimo, e avere un giudicio senza preven-
zioni dal pubblico [...].“32 Kao primer njihove saradnje i bliskosti navodimo samo
da je Modena, s obzirom da drama Il Fornaretto na premijeri u Trstu nije bila dobro
primljena, s pravom velikog umetnika33, izbacio èitav peti èin iz drame i takvu je
predstavio publici u Milanu, „senza tener conto della costruzione dell’autore.“34
Na slièan naèin je Modena davao sugestije Dal’Ongaru i u vezi sa dramom I
Dalmati (koja je prikazivana i pod nazivom La Danae), a to se vidi iz Modeninog
pisma autoru iz Torina od 12. novembra 1849. godine:
Dal signor avvocato Antonio Bagutti, svizzero e buon italiano, che ti reca
questa lettera, riceverai il napoleone d’oro dato alla Ninetta per noi, più il libro
della tua brutta commedia [I Dalmati] colle annotazioni in margine, come mi chie-
desti. Facci le giunte e rimandamelo; incastravi un po’ d’anacronismo e fa’, se
occorre, di Nico e di Dragovich due profeti, purchè n’esca un effetto palpitant
d’actualité. [...]
Il soggiorno invernale di Lugano ti farà schiccherar prose e versi: là non hai
distrazioni; puoi rifare le lettere d’Ortis e commettere altre Danae. Addio.35
I iz sledeæeg Dal’Ongarovog pisma Tomazeu vidno je da je Dal’Ongaro dr-
žao i do Modeninih i do Tomazeovih saveta:
Caro Tommaseo.
Vi ringrazio della’ amichevole vostro consiglio. [...] Del resto il Modena è tanto
lontano dall’arrendersi alle mie insinuazioni che non ho potuto, se non per sorpresa
introdurre alcune parole che alludono nella Danae, al pentimento finale di Nico.36
A na drugom mestu moguæe je proèitati da je Dal’Ongaro, na osnovu Toma-
zeovih primedbi, nameravao da izmeni neke elemente drame:
32
A. De Gubernatis, F. Dall’Ongaro e il suo epistolario scelto, Firenze, Tipografia Editrice
dell’Associazione, 1875, str. 196: „Napisao sam ovih dana jednu dramu (Il Fornaretto) za Mode-
nu – On ju je proèitao, i daæe je sledeæeg meseca u Veneciji. Nisam nezadovoljan ovim radom, i
Modena me uverava da æe biti dobro. Istorijska stvar, mletaèka. Ne želim više ništa da kažem jer
hoæu da ostanem anoniman, i da od publike dobijem sud bez predrasuda [...].“ I u izgnanstvu je
Dal’Ongaro nastavio da piše za Modenu, Isto, str. 167.
33
C. Meldolesi, Profilo di Gustavo Modena. Teatro e rivoluzione democratica, nav. delo,
str. 77: „Era questo un segno dell’egoismo del ’maestro’ che voleva il teatro a sua immagine e
somiglianza.“ („Bio je to znak egoizma ’uèitelja’ koji je želeo pozorište po svojoj slici i prilici.“).
34
Isto, str. 77: „ne držeæi do autorove konstrukcije.“
35
T. Grandi, a cura di, Epistolario di Gustavo Modena (1827-1861), nav. delo, str. 111: „Od
gospodina advokata Antonija Bagutija, Švajcarca i dobrog Italijana, koji ti donosi ovo pismo,
primiæeš zlatnog napoleona koji nam je dat za Ninetu, kao i knjigu tvoje ružne komedije [Dalma-
tinci] sa opaskama sa strane, kao što si mi zatražio. Ubaci dodatke i pošalji mi je nazad; uvrsti
malo anahronizama i napravi, ako je potrebno, od Nika i Dragoviæa dva proroka, samo da bi se od
toga dobio efekat koji bi bio palpitant d’actualité. [...]
Zimski boravak u Luganu æe te naterati da nažvrljaš prozu i stihove: tamo nema razono-
de; možeš da ponovo napišeš pisma Ortisa i da poèiniš druge Danae*. Zbogom.“
*Modena ovde aludira na italijanski termin danni, „nevolje“, koji bi se donekle rimovao
sa naslovom balade Danae.
36
BNCF, Tomm. 73. 29 (pismo je bez datuma):
 DALMATINCI FRANÈESKA DAL’ONGARA 231

Caro Tommaseo
[...]
Intesi del Jaeger e dello Schiavone. Voi vedrete il dramma prima d’ogni altro,
e se vi parrà ingiusto, cambieremo la patria dell’incendiario, o incendieremo lo
scartabello – [...].37
Ovo pismo je Dal’Ongaro napisao 7. juna 1845. godine a ubrzo zatim, tj. veæ
16. ili možda 17. septembra 1845. godine u tršæanskom pozorištu Teatro Filodra-
matiko (Teatro Filodrammatico) bila je predstavljena publici drama o Skjavoni-
ma, ovaj put pod naslovom La Danae, sa Gustavom Modenom; beše to veliko
razoèaranje i publika nije bila pozitivno primila ovaj pozorišni komad38. Uvrediše
se i Dalmatinci i Francuzi. No La Danae beše predstavljena i u novembru iste te
godine, ali u Padovi, u pozorištu Teatro di Palma (ponovo sa Gustavom Mode-
nom), i tom prilikom je, meðutim, padovanska publika srdaèno prihvatila sloven-
sku tematiku39. U proleæe naredne godine La Danae i Gustavo Modena su ponovo
doživeli neuspeh, ovaj put u Veneciji u pozorištu Apollo40.
Godine 1846, 25. aprila, Dal’Ongarova drama La Danae je bila predsta-
vljena i u Zadarskom pozorištu (Teatro di Zara). Izgleda da Gustavo Modena
tada nije glumio u predstavi, veæ je ulogu Nika odigrao Ninfa Priuli, kao što se
vidi iz èlanka u listu „La Dalmazia“ koji donosi oglas o predstavi41. Iz istog
teksta saznajemo da je u Dal’Ongarovoj drami igrala i glumica Adelia Arivabe-
ni (Adelia Arrivabeni), veæ proslavljena u izvoðenju Dal’Ongarove Uske42, a da
je muziku za dramu, tj. valcer iskomponovao Ðovani Salgeti (Giovanni Sal-

„Dragi Tomazeo.
Zahvaljujem vam se na vašem prijateljskom savetu. [...] Uostalom Modena uopšte ne bi
podlegao mom dodvoravanju pa sam bio primoran iznenada da ubacim neke reèi koje se u drami
Danae tièu finalnog Nikovog pokajanja.“
37
BNCF, Tomm. 73. 29:
„Dragi Tomazeo
[...]
Razumeli smo se što se tièe Jegera i Skjavona. Vi æete videti dramu pre bilo koga drugog,
i ako vam se bude uèinila nepravednom, izmeniæemo domovinu palikuæe, ili æemo zapaliti knjižu-
rinu – [...].“
38
G. Caprin, Tempi andati, nav. delo, str. 23.
39
P. Zecchini, LA DANAE. Dramma del sig. Dall’Ongaro, „Giornale Euganeo“, 1845, qu-
ad. XI, str. 463.
40
G. Caprin, Tempi andati, nav. delo, str. 23.
41
„La Dalmazia“, 2/1846, n. 17, str. 135.
42
Radi se o baladi Usca („La Favilla“, 06/10/1839, a. IV, n. 10) koja je bila èesto recitovana
na scenama, i koju je Dal’Ongaro više puta objavio u zbirkama svojih pesama (Poesie scelte,
1840, 1844; Fantasie drammatiche e liriche, 1866). Glumica Adelia Arrivabeni (1818-1847) je
glumila Usku u tršæanskom pozorištu Teatro Filodrammatico 1847. godine, kao što se vidi iz
prikaza u listu „l’Osservatore Triestino“, 20/01/1841: „Bello era vedere quest ’Usca vestita in
compiuto costume morlacco, e l’attrice fingere anche il portamento della persona, gli atti e il
gestire proprio delle montanare della Dalmazia.“ („Bilo je lepo videti ovu Usku obuèenu u savrše-
nu morlaèku nošnju, i glumicu kako se se drži i glumi baš kao gorštakinje iz Dalmacije.“).
232 PERSIDA LAZAREVIÆ DI GIACOMO

ghetti)43, brat zadarskog slikara Franèeska Salgetija (Francesco Salghetti). Na

ovom mestu se hvale i glumica Adelija Arivabeni i kompozitor Ðovani Salgeti
koji je, uostalom, bio više puta pozivan na bis, a za Dal’Ongarove Dalmatince se
navodi sledeæe:
Del dramma faremo due sole parole. Noi ringraziamo il Dall’Ongaro dell’af-
fetto e della stima ch’ei mostra sentire pei Dalmati, lo ringraziamo dell’intenzione
ch’egli ebbe di rendere onore al nostro nazionale carattere, ma l’ha egli fatto vera-
mente nel suo dramma? Si conveniva a un dalmata al Nico leale degli atti primi,
l’attroce vendetta dell’ultimo? Attendere lunghi anni, e volare ai confini della terra,
a raggiungere il suo abbietto nimico, e apertamente affrontarlo poteva egli, non
assassinarlo vilmente nè involgere in una strage tanti innocenti.
Per niun modo possono essere scusabili simili azioni, meglio convengono
agli eroi dei Misteri di Parigi, che a’ slavi leali.44
Tek 1847. godine je Dal’Ongaro objavio dramu pod nazivom I Dalmati.
Drami, kao što je veæ napomenuto, prethode Notizie storico-critiche sull’argo-
mento di questo dramma [Istorijsko-kritièke beleške o temi ove drame], gde se
navodi u vezi sa istorijskim uzrokom osvete: „S’ignora la vera causa del fatto, ma
corse voce fosse una vendetta più nazionale che privata.“45 Autor je želeo da
posveti ovu istorijsku hroniku Trstu, gradu u kome je tada boravio i koji je voleo,
i Dalmatincima, odnosno „ai DALMATI, ch’egli ama e stima, [offrendo] la pittu-
ra di alcuni caratteri propri di quella forte e generosa nazione.“46
Dal’Ongaro potom opisuje istoriju i ulogu nesreænih i prezrenih Skjavona u
odbrani Venecije:
Le storie contemporanee ricordano tutte il singolare eroismo, con cui gl’in-
felici Schiavoni attestarono il loro affetto alla moribonda repubblica di Venezia.
Non si può leggere senza lagrime il magnanimo rifiuto di consegnare al presidio

43
Giovanni Salghetti-Drioli (1814-1868), muzièar iz Zadra. Bio je, kao uostalom i nje-
gov brat, u dodiru sa Tomazeom, Dal’Ongarom i ostalim intelektualcima iz Italije i Dalmacije.
V.: L. Benvenia, Giovanni Salghetti Drioli, „Rivista Dalmatica“, Zara, III/4, 1903, str. 69-101;
G. Praga, Le relazioni di Niccolò Tommaseo con il musicista zaratino Giovanni Salghetti Drio-
li, „Archivio storico per la Dalmazia“, Roma, maggio, 1934, XII; a. IX, vol. XVII, fasc. 98, str.
85-91.
44
Teatro di Zara, nav. delo: „O drami æemo reæi samo dve reèi. Mi se zahvaljujemo Dal’On-
garu na naklonosti i poštovanju koje on pokazuje da oseæa prema Dalmatincima, zahvaljujemo mu
na nameri kojom je on ukazao èast našem nacionalnom karakteru, ali da li je on to zaista uèinio u
svojoj drami? Da li je jednom Dalmatincu Niku, èestitom u prvim èinovima, dolikovala okrutna
osveta u poslednjem èinu? Da èeka dugo godina, i da odleti na kraj zemlje, i da stigne svog podlog
neprijatelja, i da mu se otvoreno suprostavi, on je sve to mogao, a ne da kukavièki ubije niti da
uvuèe u pokolj toliko nedužnih.
Nikako se ne mogu opravdati sliène radnje, bolje pristaju junacima Tajni grada Pariza,
nego odanim Slovenima.“
45
I Dalmati, str. 9: „Ne zna se pravi uzrok dogaðaja, ali širio se glas da je to više nacionalna
osveta nego lièna.“
46
Isto, str. 10: „DALMATINCIMA, koje on voli i poštuje, [nudeæi] sliku nekih tipiènih
odlika tog snažnog i velikodušnog naroda.“
 DALMATINCI FRANÈESKA DAL’ONGARA 233

nemico la bandiera di S. Marco a lor confidata. Si sa di alcuni che la difesero

coll’armi alla mano, finchè sopraffatti dal numero e disarmati, si gittarono boc-
coni sopra la venerata insegna per sottrarla agli oltraggi che l’aspettavano. Que-
sto seguiva a Perasto.
A Palma, una guarnigione di soli ventiquattro panduri con un sergente alla
testa, volevano operare una sortita contro i battaglioni francesi, determinati a con-
secrare all’amata repubblica gli ultimi loro sforzi, le ultime stille del loro sangue.
Non ci volle meno che un ordine assoluto del general veneto, per distorli dall’ero-
ica risoluzione. Egli stesso gli fe’ disarmare.
Questi fatti, che si ripeterono a un di presso in tutti i luoghi dove esisteva una
guarnigione di Dalmati, onorano certamente il Governo veneto, e rispondono agli
storici interessati a dipingerlo come abborrito da tutti: ma più ancora di quel Go-
verno onorarono la nazione che voleva salvarlo a suo dispetto delle misere illusioni
del tempo e dall’imminente ruina. Oh! Se le sue sorti fossero state affidate in quel
tempo ai mal disprezzati Schiavoni, certo Venezia non avrebbe perduta, o almeno
avrebbe riacquistata la sua indipendenza!47
Oèito je da se i u ovom sluèaju može reæi da „[…] teza o skjavunskoj vjerno-
sti [Veneciji] nije bila prazna ’režimska krilatica’“, kako tvrdi Mate Zoriæ. „Na
svoj naèin,“ nastavlja Zoriæ, „Skjavuni su je potvrdili svojom vjernošæu in extre-
mis kada se agonija tisuæljetne Republike pretvorila u samrtni hropac i, uglav-
nom, kukavièku predaju francuskim osvajaèima.“48
Dal’Ongaro u nastavku istièe šta ga je navelo da dramatizuje ovaj dogaðaj, i
koja se namera krije u Dalmatincima:
[...] l’Autore [...] volle almeno dipingere alcuni di quei caratteri. Ecco la vera
origine del [...] dramma. Lo scoppio della fregata francese non è che un pretesto, o
come a dire l’occasione, di svolgere quest’eroica devozione all’amata repubblica, e
questa profonda avversione al giogo straniero. Questi sentimenti spiccano più o
meno in tutti i DALMATI che parlano in questo dramma, non disgiunti però dai

47
Isto, str. 10-11: „Savremena istorija pamti ovo jedinstveno junaštvo kojim su nesreæni
Skjavoni potvrdili svoju privrženost umiruæoj Mletaèkoj Republici. Ne može se bez suza proèitati
kako su plemenito odbili da predaju neprijateljskoj posadi zastavu sv. Marka koja im je bila pove-
rena. Zna se za neke koji su je odbranili sa oružjem u ruci, sve dok ih nisu brojno nadjaèali i
razoružali, bacili su se nièice nad duboko poštovanim barjakom da bi izbegli obešèašenja koja su
oèekivali. To se dešavalo u Perastu.
U Palmi dvadeset i èetiri pandura jednog garnizona sa podnarednikom na èelu su želeli da
izdejstvuju iznenadni napad na francuske bataljone, odluèni da posvete voljenoj republici svoje
poslednje snage, poslednje kapi svoje krvi. Bilo je potrebno tek bezuslovno nareðenje mletaèkog
generala da bi ih odvratio od te herojske odluke. On ih je i razoružao.
Ovi dogaðaji, koji su se ponovili skoro na svim mestima gde je postojao garnizon Dalma-
tinaca, sigurno su poèastvovali Mletaèku vladu, i odgovaraju istorièarima koji su zainteresovani
da je naslikaju kao omraženu od svih: ali još više od vlade, oni su poèastvovali naciju koja je
želela da je spasi uprkos bednih iluzija vremena i predstojeæe propasti. Oh! Da je njena sudbina
bila poverena tada tim prezrenim Skjavonima, sigurno Venecija ne bi izgubila, ili bi barem kasnije
ponovo osvojila svoju nezavisnost!“
48
M. Zoriæ, Hrvat, Skjavun, Dubrovèanin, Morlak i Uskok – kao stereotipi i pjesnièki moti-
vi u talijanskoj književnosti, nav. delo, str. 53.
234 PERSIDA LAZAREVIÆ DI GIACOMO

pregiudizi nazionali, e da quello spirito di vendetta che è pur troppo inviscerato in

quel popolo.49
Autor tvrdi da je naišao na prepreke, tj. na neprijateljsko raspoloženje od
strane Francuza i Dalmatinaca koji su oèigledno pogrešno shvatili zamisli ovog
dela.
Iako je uzeo Dalmatince za simbol slobode i borbe protiv stranaca, i mada je
želeo da bude objektivan, a verujuæi da bi mogao postiæi pozorišni efekat „mesco-
lando il bene e il male nelle tinte de’ miei personaggi“50, autor se razoèarao neo-
èekivano lošim prijemom drame upravo od strane Dalmatinaca, i nerazumeva-
njem prvobitnih namera: „I Dalmati, pur riconoscendo la verità de’ caratteri, non
videro che la catastrofe, e mi chiesero se avessi creduto per avventura onorare la
loro nazione attribuendo ad uno di loro l’eccidio della fregata.“51
Zanimljivi su redovi koji se, pretpostavljamo, odnose na Tomazeove pri-
merke u veæ navedenim pismima, a u vezi sa dramom o kojoj je reè: „[...] un
critico coscienzioso, un critico amico m’accusò d’aver voluto dare nell’incendia-
rio il tipo della stirpe serbica.“52 Dal’Ongaro je evidentno bio pogoðen Tomazeo-
vim reèima kada je pokušao da se opravda: „Io non aveva pensato di rappresenta-
re in un solo il tipo della nazione.“53
Pravdao se autor i Francuzima u vezi sa izborom La Tura, navodeæi da Fran-
cuzi, kao slobodan narod, ne mogu da shvate šta znaèi boraviti u jednom gradu
(Trstu) u kome su cenzura i policija u stanju da u svakom trenutku ukinu pred-
stavu.
Za nas je znaèajno i to da se, slièno Tomazeu koji se žalio što je živima,
odnosno Franèesku Salgetiju posvetio neke svoje radove54, i Dal’Ongaro isto ta-
ko požalio što je svojim savremenicima namenio ovo delo i zakljuèio:
Ai morti dunque dedicherò il povero mio lavoro: a quei DALMATI generosi
che sparsero il sangue per non soffrire il giogo straniero; [...] degni d’aver avuto a
difendere non una sola città peritura, ma una nazione, forse la propria, o quella che
avevano adottata, e alla quale sono stretti da tanti vincoli.

49
I Dalmati, str. 11-12: „[...] Autor [...] je hteo barem da naslika neki od tih likova. Eto
pravog porekla [...] drame. Eksplozija francuske regate je samo izgovor, ili recimo prilika, da se
obradi ta herojska odanost voljenoj republici, i duboka odbojnost prema tuðinskom jarmu. Ova
oseæanja se istièu manje ili više kod svih DALMATINACA koji govore u ovoj drami, a koja su
nerazdvojiva, meðutim, od nacionalnih predrasuda, i od onog duha osvete koji je, na žalost, ute-
meljen u tom narodu.“
50
Isto, str. 12-13: „mešajuæi dobro i zlo u bojama svojih likova“.
51
Isto, str. 13: „Dalmatinci, iako su prepoznali istinitost likova, videli su samo katastrofu, i
upitali su me da nisam sluèajno pomislio da poèastvujem njihovu naciju pripisujuæi jednom od
njih pokolj na regati.“
52
Isto, str. 13: „[...] jedan savesni kritièar, jedan kritièar prijatelj optužio me je da sam u
palikuæi želeo da dam tip srpskog roda.“
53
Isto: „Ja nisam imao nameru da predstavim tip nacije samo u jednom èoveku.“
54
BNCF, Tomm. 73. 33.
 DALMATINCI FRANÈESKA DAL’ONGARA 235

A quelle ombre magnanime consacro l’opera mia, dolente di non poter offrire
cosa maggiore.55
Godine 1853. izašlo je drugo izdanje drame u Napulju.
1881. godine pozorišna družina Benini-Raspini je postavila na scenu dramu
La Danae u Anfiteatru Fenièe (Fenice) u Trstu56.

Drama I Dalmati se sastoji od èetiri èina; radnja ovog dela koje, istini za
volju, „[…] per impostazione ed altri elementi non oltrepassa il livello medio del
dramma italiano dell’epoca […]“57, dešava se u Trstu, u domu kapetana Dragovi-
æa i na brodu francuske regate. U prvom èinu, sastavljenom od 14 scena, saznaje-
mo da kapetan Dragoviæ (Dragovich) nije voljan da dâ svoju kæer Emu (Emma)
francuskom pukovniku Enriku La Turu (Enrico La Tour), no ipak želi sreæu vere-
nicima. Nico (Niko), pedesetogodišnji voða mornara kod kapetana Dragoviæa, i
verni prijatelj porodice, uporno se ne slaže sa odobravanjem svog kapetana, i
istièe da je oduvek voleo i poštovao mletaèku zastavu i Emu Dragoviæ, i da bi krv
dao za nju. U meðuvremenu francuskom pukovniku stiže poruka da krene još iste
veèeri da bi stigao svoju diviziju. Tu se dešava preokret pošto je La Tur bio obe-
æao Emi da æe ostati u Trstu godinu dana. No La Tur nema nameru da odustane od
Eme, pa je ucenjuje i primorava da krene s njim. Ema želi, meðutim, da se posa-
vetuje sa ocem. Istovremeno na mesto radnje stiže i pukovnikova žena, grofica La
Tur, koju svi smatraju pukovnikovom sestrom. U drugom èinu, koji se sastoji od
13 scena, Ema sumnja u vezu izmeðu grofice i francuskog pukovnika i poverava se
Niku, savetujuæi mu da ostane uz njenog oca. Kada od grofice saznaje istinu, Ema
odluèno odbija Francuza. U meðuvremenu Enriko La Tur nareðuje grofici da krene
za Francusku, a potom dovodi Emu na brod. Niko saznaje da La Tur drži na brodu
Eminog oca. U treæem èinu (sastavljenom od osam scena58) kapetan Dragoviæ odbi-
ja da dâ kæer za Francuza i skaèe u more. Niko i La Tur se bore na brodu, i u borbi
Niko ranjava Emu. U èetvrtom èinu (sedam scena) doktor Guerèi (Guerci) pokuša-
va da spasi Emu; Niko želi da je osveti. Ema se tome protivi, ali Niko se prethodno
bio zakleo u osvetu. Preobuèen u francuskog èlana posade Niko se penje na brod i
podmeæe požar, a eksploziju æe videti i kapetan Dragoviæ sa obale.
55
I Dalmati, str. 14-15: „Mrtvima æu dakle posvetiti svoj jadni rad: onim velikodušnim
DALMATINCIMA koji su prolili krv da ne bi patili pod tuðinskim jarmom; [...] dostojni što su
morali da odbrane ne samo jedan grad koji propada, veæ jednu naciju, možda svoju, ili onu koju su
usvojili, i kojoj su bili bliski mnogim obavezama.
Tim uzvišenim senama posveæujem delo svoje, žalostan što ne mogu da ponudim nešto
više.“
56
V.: S. Monti, Il teatro di prosa a Trieste nell’Ottocento, Letteratura e società, s. l., Palum-
bo, s. d. (Biblioteca Civica di Trieste, Racc. Patria, 3-3606).
57
M. Zoriæ, Croati e altri Slavi del Sud nella letteratura italiana dell’800, „Studia Romani-
ca et Anglica Zagabriensia“, 1972-1973, n. 33-36, str. 164 (52): „[…] po postavi i drugim elemen-
tima ne prevazilazi osrednji nivo italijanske drame tog doba […].“
58
Treæi èin se, u stvari, sastoji od sedam scena, pošto u drami koja je objavljena1847. godi-
ne nedostaje jedna, tj. sedma scena.
236 PERSIDA LAZAREVIÆ DI GIACOMO

Kao što je veæ reèeno, publika je, privuèena imenom autora i temom dela,
ispunila bila sale gradova Furlanije i Veneta, kao i Zadra, ali je ubrzo doživela
razoèaranje. Margerita Trabaudi Foskarini (Margherita Trabaudi Foscarini) sma-
tra èak da Dalmatinci predstavljaju, što se tièe Dal’Ongarovog dramskog stvara-
laštva, u stvari, korak unazad u odnosu na dramu Il Fornaretto59: Dal’Ongaro je,
po njenom mišljenju, neuspešno pomešao ljubav i politièku istoriju u svom delu,
a osveta Skjavona nije bila shvaæena, odnosno pogrešno je bila protumaèena auto-
rova namera da prikaže hrabru odanost Dalmatinaca Mletaèkoj Republici i zajed-
nièku borbu Italijana i Slovena protiv tuðinca.
Privlaèi pažnju i to, meðutim, da je Dal’Ongaro, kao i u svojim prethodnim
delima, i ovde istakao odlike slovenskog naroda: hrabrost, istrajnost, dostojan-
stvo, odluènost i poštovanje tradicionalnih vrednosti kao što su bratimljenje, obe-
æanje i poštenje. Zakletva je, na primer, sveta za Dalmatince. Vidi se to kada
kapetan Dragoviæ opisuje svog prijatelja Nika doktoru Guerèiju:
L’amicizia, dite voi? L’amicizia! Vedete Nico, nato con me, vissuto con me,
più fratello che servo... un altro me stesso per più di trent’anni... E mi ha lasciato
anche lui per non rinunciare ai suoi pregiudizi nazionali, ai suoi principii schiavo-
ni... Ha giurato che il dì delle nozze non resterebbe né anche a Trieste... [...] il suo
rozzo cuore ha saputo restarsene dalmata60.
Niko je tipièni predstavnik ponositih Bokelja, dok kapetan Dragoviæ poku-
šava s razumevanjem i civilizovanije da gleda na èitavu stvar, prekoravajuæi Ni-
kovu skjavonsku tvrdoglavost: „Ma tu seiuna testa stramba, un orgoglioso, un
vendicativo, un vero schiavone.“61 Niko, meðutim, svojim odgovorom istièe do-
stojanstvo i istrajnost svojih sunarodnika da ne iznalaze kompromisna rešenja sa
tuðincima: „Un vero schiavone, capitano, dite bene: noi non abbiamo ancora sot-
toscritto né pene né tregua con que’ ladroni di...“62 Dal’Ongaro istièe ovom prili-
kom ambivalentnost termina Skjavon kada Niko uviða da su obeæanja o slobodi i
jednakosti lažna: „[...] gran promesse, libertà, eguaglianza, pane e come per tut-
ti... gli schiavoni non più schiavoni, gente ricca, libera, indipendente.“63
59
M. Trabaudi Foscarini, Francesco Dall’Ongaro. Note di critica letteraria, nav. delo, str. 227.
60
I Dalmati, str. 24-25: „Prijateljstvo, kažete? Prijateljstvo! Vidite, Niko je roðen sa mnom,
živeo je sa mnom, pre mi je brat nego sluga... drugi ja za više od trideset godina. I ostavio me je i on
da ne bi odustao od svojih nacionalnih predrasuda, od svojih skjavonskih principa... Zakleo se da na
dan venèanja neæe ostati ni u Trstu... [...] njegovo priprosto srce je umelo da ostane dalmatinsko.“
61
Isto, str. 31: „Ma ti si jedna èudna glava, jedan ponositi osvetnik, jedan pravi Skjavon.“
62
Isto: „Jedan pravi Skjavon, kapetane, dobro kažete: mi još nismo potpisali ni patnje ni
mir sa tim lopovima...“
63
Isti, str. 33: „[...] velika obeæanja, sloboda, jednakost, hleba i te kako za sve... Skjavoni, a
ne više robovi, bogati ljudi, slobodni, nezavisni.“ Schiavo na italijanskom znaèi „rob“, a tim su
terminom bili oznaèavani Sloveni do skora. Up.: M. Zoriæ, Hrvat, Skjavun, Dubrovèanin, Morlak
i Uskok – kao stereotipi i pjesnièki motivi u talijanskoj književnosti, nav. delo, str. 53: „[…] Skja-
vuni (Šklavuni, Šæavuni) u Mlecima bijahu kao kod kuæe. Njihova mnogobojna nazoènost (ovdje
je obavezno navesti i glasovitu obalu Riva degli Schiavoni u središtu Mletaka, koja se kadšto
navodi u starim knjigama i kao obala od Hrvatov) na brodovima, trgovima, ulicama i ulièicama,
piazzettama i poljanama, u oružanoj sili Republike sv. Marka, kurtizanama, pustolovima i šarlata-
nima – omoguæila je i pojavu naroèitoga književnoga žargona nazvanog „lo schiavonesco“ […].“
 DALMATINCI FRANÈESKA DAL’ONGARA 237

Za kapetana Dragoviæa najvažnija je èast njegove kæeri Eme, dok za Nika

ona simbolizuje dostojanstvo èitavog jednog ponositog naroda. To zna i Emin
otac kada tvrdi: „Un leale dalmata [...] avrebbe dato il suo sangue per San Mar-
co.“64 Niko odražava slovensko poštenje i kletvu na kæer svog „pobratima“:
„[...] io darò tutto il mio sangue per questa... [Emma], se le sarà torto un capel-
lo!...“65 Preti zatim La Turu i istièe da je dalmatinska reè sveta („parola dalmata
è sacra“).
Francuski pukovnik La Tur je, kao predstavnik civilizovanog sveta, u sušti-
ni zapanjen primitivnošæu Dalmatinaca: „Ma sono gente questi Dalmati! Quando
hai toccato il dito d’una schiavona, bisogna porvi l’anello.“66 Isto tako je zaèuðen
kada uviða da Ema ne uspeva da napusti olako oèevo okrilje i da se baci u njegov
zagrljaj: „Voi esitate ancora fra il padre e l’amante!“67
Obraæajuæi se Niku, Ema naglašava da namerava da održi zadatu reè i prista-
ne na brak sa Francuzom: „È un contratto sacro, amico mio. Io non ritraggo la mia
parola.“68 Kada, meðutim, svi saznaju da je La Tur veæ oženjen francuskom gro-
ficom, slièno Dal’Ongarovoj prièi La fidanzata del Montenegro u kojoj glavna
junakinja Jela biva obeæana a zatim prevarena, i Ema u ovom sluèaju postaje,
kako to doktor Guerèi kaže, „Vedova il di delle nozze... Moglie e non moglie...“69
Autor je i ovom prilikom pun saoseæanja prema svojoj junakinji, pa Ema predsta-
vlja primer izneverene sirotice, baš kao i ostale Dal’Ongarove junakinje, Nizka,
Uska, Orsola i Jela. Ema se pita: „Aver io disobbedito a mio padre, rinnegata la
causa del mio paese per un traditore?“70 Ovde je sadržana autorova preporodna
vizija prema kojoj je slovenski narod simbol borbe protiv tiranske moæi. Odanost
zemlji je osnovna causa movendi slobode jednog naroda. A Ema i kada umire
misli na svoje poštenje i poruèuje Niku: „Cercate... mio padre... Gli direte che
muoio degna di lui.“71 Ubeðen da je Ema zaista na samrti, Niko je još više obuzet
željom da se osveti: „Io voglio vederla! Dirle che mi perdoni... vendicarla! – Si
vendicarla!“72 Kapetan Dragoviæ je ražalošæen: „[…] m’han tolto la mia patria
64
I Dalmati, str. 39: „Jedan odani Dalmatinac [...] bi dao svoju krv za Sv. Marka.“ Up.
Dal’Ongarovu prièu Il capitano Pietro Cunich di Perasto, „La Favilla“, 12/02/1842, a. VII, n. 3.
65
I Dalmati, str. 42: „[...] ja æu dati svu svoju krv za ovu.... [Emu], ako joj i dlaka s glave
bude falila!...“
66
Isto, str. 55: „Ma kakvi su to ljudi ovi Dalmatinci! Kada dotakneš prst jedne Slovenke,
moraš odmah staviti prsten.“
67
Isto, str. 65: „Vi još uvek oklevate izmeðu oca i ljubavnika!“
68
Isto, str. 77: „To je sveti ugovor, moj prijatelju. Ja ne povlaèim svoju reè.“
69
Isto, str. 85: „Udovica na dan venèanja... Žena, a nije žena...“ Up.: F. Dall’Ongaro, La
fidanzata del Montenegro, nav. delo, str. 339: „Yella à ora considerata come la vedova di Vlado
[...].“ („Jelu sad smatraju Vladinom udovicom [...].“).
70
I Dalmati, str. 89: „Zar je trebalo da ne poslušam svog oca, da se odreknem ideala svoje
zemlje zbog jednog izdajice?“
71
Isto, str. 139: „Tražite... mog oca... Reæi æete mu da umirem dostojna njega.“
72
Isto, str. 147: „Ja hoæu da je vidim! Da joj kažem da mi oprosti... da je osvetim! – Da, da
je osvetim!“
238 PERSIDA LAZAREVIÆ DI GIACOMO

gloriosa. Mi restava una figlia. Era troppo! Me l’hanno tolta anche questa!“73 Kao
i sestra devetorice uskoka u Dal’Ongarovoj baladi La Vila del Monte Spaccato74,
i ovde Dalmatinka, obraæajuæi se Niku, oprašta i prepušta presudu Bogu i provi-
ðenju: „Non sapete che la vendetta appartiene al Signore?“75 i „Lasciate a Dio la
vendetta“76. No ipak je Niko odluèan u svojoj zakletvi da se osveti na brodu: „Io
ho giurato di montar sulla Danae.“77
Svi elementi Dal’Ongarovih preporodnih i slavofilskih stavova su prisutni u
ovoj poetskoj rekonstrukciji tog istorijskog dogaðaja. U preseku ove drame mo-
guæe je uoèiti da s jedne strane autor velièa hrabrost Dalmatinaca, njihovu borbu
za slobodu protiv tuðinaca, kao i skjavonsku odanost i odluènost, a s druge strane,
pak, oseæa se nota prekora u Eminim reèima u odnosu na preteranu osvetoljubi-
vost koja je po Dal’Ongaru tipièna za južnoslovenske narode. Nije sluèajno, on-
da, da se u baladi La Danae, u kojoj je Ema narator dogaðaja, u reèima Dalmatin-
ke oseæa autorov komentar i prekor: „Ma non falli la dalmata vendetta, / Che
radici nel core avea più ferme.“78
U skladu sa tezom o vaspitnoj ulozi književnosti, autor velièa sve nesve-
sne žrtve koje, kao i Dalmatinka koja preprièava dogaðaj, ispaštaju okrutnu
osvetu („crudel vendetta“). A po Dal’Ongarovom shvatanju južnoslovenskog
nacionalnog problema, osveta je u ovoj drami lièna ali i nacionalna, a žrtava je,
veli autor, hiljadu („Le mille vittime“), upravo kao i u srpsko-hrvatskoj narod-
noj poeziji79, tj. tri puta više od istorijske èinjenice. Slièno baladi La Vila del
Monte Spaccato, i ovde pesnik prilagoðava komponentu stajaæih brojeva, tipiè-
nih za našu usmenu tradiciju, italijanskom poetskom sastavu: Dalmatinka plaèe
osvetu po dvadeset godina, a oko nje lete stotine duhova koji traže krv i milost.
A kao i vila uskoka, i Ema je primorana na kraju da živi sama i da oplakuje
žrtve.
U Dalmatincima Dal’Ongaro uspeva da opiše i neke porodiène odnose ka-
rakteristiène za Južne Slovene: tako, na primer, na francuskom brodu, meðu èla-
novima posade nalazi se i topdžija Ivo, Nikov kum („compare“) koji se žrtvovao

73
Isto, str. 158: „[…] oduzeli su mi moju slavnu otadžbinu. Ostala mi je jedna kæer. To je
bilo isuviše! I nju su mi je odneli!“
74
La memoria. Nuove ballate di Francesco Dall’Ongaro con note storiche, nav. delo, str. 1-
24. Ovu baladu je preveo August Šenoa pod nazivom Vila uskoèka ili postanak bure, „Vienac“,
Zagreb, 1873. V.: M. R. Leto, Šenoa traduttore di Dall’Ongaro u: L’est europeo e l’Italia. Imma-
gini e rapporti culturali, Studi in onore di Piero Cazzola, raccolti da E. Kanceff e Lj. Banjanin,
Genève: Slatkine; Moncalieri: C.I.R.V.I., 1995, str. 331-338.
75
I Dalmati, str. 164: „Zar ne znate da osveta pripada Gospodu?“
76
Isto, str. 171: „Prepustite osvetu Bogu“.
77
Isto, str. 166: „Ja sam se zakleo da æu se popeti na brod Danae.“
78
F. Dall’Ongaro, Fantasie drammatiche e liriche, nav. delo, str. 111: „Ali nije propala
dalmatinska osveta, / Koja je u srcu postojanije korenove imala.“
79
V.: T. Maretiæ, Stajaæi brojevi u našoj narodnoj epici, „Zbornik za narodni život i obižaje
Južnih Slavena“, JAZU, knj. VII, sv. 1, Zagreb, 1902, str. 32-34.
 DALMATINCI FRANÈESKA DAL’ONGARA 239

i krenuo u mornaricu umesto svog sina Stjepa (Stiepo80). Njegova je želja da

zagrli svog sina. To je i želja Nika, kao kuma: „Penserò a te che abbraccierai il tuo
Stiepo, e va bene. Un po’ il padre, un po’ il padrino.“81
Veæ je u svojim drugim spisima, Viaggetto nell’Istria82, La valle di Resia83 i
La fidanzata del Montenegro Dal’Ongaro potvrdio svoj tipièno romantièki inte-
res za narodnu tradiciju slovenskih naroda. Ni ova drama ne èini izuzetak kada se
govori o nošnji Dalmatinaca i podvlaèi: „Nico sarà vestito alla bocchese.“84 Le-
vantinski izgled dopunjuje i oružje – handžar, koga je Dal’Ongaro pomenuo i u
pripovetki La fidanzata del Montenegro85. Niko daje handžar Emi, a potom u V
sceni III èina „afferra per un braccio Emma, impugna il cangiar ch’ella porta
alla cintola, e si scaglia impetuoso contro La Tour“86.

Kritike Dal’Ongarovih Dalmatinaca dele se uglavnom u dve grupe u odno-

su na vreme nastanka drame. U prikazima iz prve polovine XX veka, na primer,
naglašava se scenska i dramska slabost dela, nepoklapanje pišèevih namera i rad-
nji junaka. Karlo Kurto (Carlo Curto) istièe da u drami I Dalmati „c’è racconto,
non azione, c’è la psicologia convenzionale d’un romanzo d’appendice, di quelli
che chiamiamo appunto „teatrali“. Tant’è vero che egli [Dall’Ongaro] poté indif-
ferentemente svolgere il suo tema in un poemetto lirico narrativo, con spunti dram-
matici. E vi riusci meglio.“87
Margerita Trabaudi Foskarini je još strožija u svom prilazu Dalmatincima:
„I caratteri sono poco umani e poco vivi; lo stile, la lingua non naturali, il cano-
vaccio poco verosimile e intessuto di fatti sensazionali; alcune scene sono poste
ingenuamente per informare lo spettatore degli avvenimenti e dei sentimenti che
risultano quindi più dai racconti che dall’azione.“88
80
Ime Stiepo se pojavljuje i u Dal’Ongarovoj noveli Il berretto di pel di lupo, „La Favilla“,
15/06/1842, a. VII, n. 11, str. 173-182. Ljubomir Durkoviæ-Jakšiæ prevodi naslov kao Kapa vuèe-
tina (Njegoševa pripovetka, nav. delo, str. 35).
81
I Dalmati, str. 156-157: „Misliæu na tebe kada budeš zagrlio svog Stjepu, to je u redu.
Pomalo otac, pomalo kum.“
82
„La Favilla“, 12/08/1838, a. II, n. 2; 16/09/1838, a. III, n. 7; 07/10/1838, a. III, n. 10; 14/
10/1838, a. III, n. 11; 16/12/1838, a. III, n. 20; 04/08/1839, a. IV, n. 1; 11/08/1839, a. IV, n. 2; 18/
08/1839, a. IV, n. 3; 06/10/1839, a. IV, n. 10; 26/04/1840, a. V, n. 17.
83
„La Favilla“, 19/07/1840, a. V, n. 29; 02/08/1840, a. V, n. 31; 09/08/1840, a. V, n. 32; 16/
081840, a. V, n. 33; 23/08/1840, a. V, n. 34; i u: Racconti, nav. delo, str. 157-184.
84
I Dalmati, str. 18: „Niko æe biti obuèen bokeljski.“
85
F. Dall’Ongaro, La fidanzata di Montenegro, nav. delo, str. 317, 332.
86
I Dalmati, str. 138: „uhvati Emu za ruku, dograbi handžar koji je ona nosila o pojasu, i
žestoko se ustremi na La Tura.“
87
C. Curto, La letteratura romantica della Venezia Giulia (1815-1848), Parenzo, Stab. Tip.
G. Coana & Figli, 1931, str. 184: „ima prièe, ali ne i radnje, ima konvencionalne psihologije
tipiène za roman feljton, od onih koje nazivamo upravo „pozorišnim“. I istina je da je on [Dal’On-
garo] umeo isto tako da obradi svoju temu u jednom kratkom lirsko-narativnom spevu, sa dram-
skim delovima. I tu je bolje uspeo.“
88
M. Trabaudi Foscarini, Francesco Dall’Ongaro. Note di critica letteraria, nav. delo, str.
229: „Likovi su nedovoljno ljudski i nedovoljno živi; stil i jezik neprirodni; splet nije verovatan i
240 PERSIDA LAZAREVIÆ DI GIACOMO

Uopšteno govoreæi, smatra se da u drami I Dalmati „il tema è quello della

fedeltà della Dalmazia a Venezia contro le pretese della Francia [...] in un clima
prerisorgimentale“89, no, nije ipak shvaæen Dal’Ongarov izbor teme koja služi
kao književno sredstvo upravo u risorðimentalnoj antiaustrijskoj atmosferi. Tih
godina je pozorište u Italiji bilo narodnjaèko i izražavalo patriotska oseæanja.
Predominatna tema pozorišnih predstava je bila politièka sloboda osvajana u bor-
bi protiv tiranske vlasti90. Ukrštanje borbe Slovena sa težnjama Italijana sprove-
deno je u ovom sluèaju i kroz lik Eme koji je pastiche, tj. Ema je Dalmatinka
vaspitavana u Italiji, i u sebi sadrži hrišæanska naèela i slovenske tradicionalne
obièaje: „il suo [di Emma] dramma è, quindi, interno alla sua stessa coscienza, fra
patriottismo e fedeltà all’uomo amato.“91 Shodno tome Karlo Kurto zakljuèuje da
u romantièkoj baladi Danae „il carattere slavo si confonde [...] felicemente con
l’italiano.“92
Nešto drukèija je poduža ocena Pjervivijana Cekinija (Pierviviano Zecchi-
ni), iz 1845. godine93, koji smatra da se Dal’Ongaro držao naroèito razvoja likova
i upravo sledeæi ovaj autorov princip
noi vediamo un po’ alla volta spiegarsi il carattere dello Schiavone, ed essere qual
è di fatto: religioso, semplice, coraggioso e prudente, sincero, tutto pieno d’affetto,
apprezzatore dell’amicizia più che della parentela, grave, tenace de’ propositi fatti,
osservatore fedele della promessa, ed abborrente dal tradimento, purché si voglia
credere, che il travestirsi per compiere una vendetta, sia un mezzo d’offesa, non un
tradimento. Anche la giovine dalmata brilla in questo nobile componimento di tutte
le doti proprie alle donne della sua nazione, vale a dire dell’intrepidezza nell’af-
frontare i pericoli armandosi d’un pugnale per sventare insidie d’un ardito soldato,
della mansuetudine dell’animo nel sottometteresi languendo ai consigli del padre e
a quelli del servo [...]. Che se aggiungi a quest’animata pittura del carattere Serbico
in generale, quello di considerare amico il servo stesso, e di chiamarlo fratello [...],
tu non puoi allora che sentire una dolce compiacenza nel vederti spettatore d’una
scena non meno istruttiva che dilettevole, e dilettevole specialmente perché istrut-
tiva: in quanto ne svolge tutt’i germi di un alto e forte sentire.94

protkan je senzacionalnim dogaðajima; neke scene su naivno ubaèene da bi obavestile gledaoca o

dogaðajima i oseæanjima koji su evidentni pre iz prièe nego iz radnje.“
89
G. Pullini, Il teatro italiano dell’Ottocento, nav. delo, str. 81: „tema je odanost Dalmacije
Veneciji protiv zahteva Francuske [...] u jednoj prerisorðimentalnoj klimi“.
90
Isto, str. 80.
91
Isto, str. 81: „njena [Emina] drama je, dakle, u njenoj savesti, izmeðu patriotizma i odano-
sti voljenom èoveku.“
92
C. Curto, Di alcune relazioni culturali tra l’Italia e la Jugoslavia, „La Vita Internaziona-
le“, 05/12/1920, a. XXIII, n. 23, str. 535: „slovenske odlike se uspešno kombinuju sa italijan-
skim.“
93
P. Zecchini, LA DANAE. Dramma del sig. Dall’Ongaro, nav. delo, str. 463-467.
94
Isto, str. 463-464: „mi vidimo postepeno kako se razvija lik Skjavona kakav je zaista:
religiozan, jednostavan, hrabar i oprezan, iskren, pun ljubavi, poštuje prijateljstvo više nego rod-
binu, ozbiljan, uporan u odreðenim odlukama, verno održava obeæanje, i zazire od izdaje, samo
ako hoæemo poverovati, da je prerušavanje da bi se osveta izvršila, bilo sredstvo napada, a ne
 DALMATINCI FRANÈESKA DAL’ONGARA 241

Cekini smatra da je na taj naèin Dal’Ongaro postigao uzvišeni cilj umetnosti, i

primeæuje da su Dalmatinci drama i o odnosima iskvarenog zapadnog sveta pre-
ma primitivnim civilizacijama i jednostavnim, poštenim narodima kao što su Slo-
veni: „Questi sacrilegi di un uomo posti a confronto con le virtù d’una nazione,
rappresentata [...] in un semplice marinaio, servono a farci tutt’altro che sprezzare
la specie, ma l’individuo, il quale quando se n’è reso colpevole, è troppo giusto
che sia anche colpito dell’indignazione universale.“95
Ono što ovaj kritièar ne odobrava jeste upravo osveta Skjavona („La vendet-
ta dello Schiavone“) koja mu se èini liènom i varvarskom, a koja vreða moralnu
lepotu drame. Koncepcija osvete nacije ne opravdava osvetoljubivost priprostog
Dalmatinca, jer „solo un selvaggio poteva credere quella vendetta nazionale, un
selvaggio che dalla sua barbarie si fa diritto.“96 Za razliku od Dal’Ongarove teori-
je da predstavi u svojim dramama svet onakav kakav je, sa svim svojim vrlinama
i manama, Cekini smatra da bi drama trebalo da bude pouèna lekcija, a ne stranica
istorije, tj. trebalo bi da predstavi civilizovane a ne varvarske obièaje, jer i zlo ako
je predstavljeno neka bude sredstvo vaspitanja ka dobrom97.
Sliènog je mišljenja i sastavljaè mletaèkog lista „Il Gondoliere“, inaèe Dal’On-
garov prijatelj i saradnik Ðuzepe Volo (Giuseppe Vollo), poreklom iz Istre, koji je
godinu dana kasnije objavio svoj èlanak98 u vezi sa predstavom drame La Danae
u venecijanskom pozorištu Apolo (Apollo) 18. maja 1846. godine. Ðuzepe Volo
oštro optužuje Dal’Ongarovu predstavu primitivnih obièaja na sceni pozorišta
civilizovanog naroda i savetuje autoru: „-Andate alle Bocche, cioè andate a far
rappresentare quelle vostre pazzie alle Bocche ed... Montenegro, là ai figliocci
appunto di Nico, uno degl’imprudenti di Perasto, e non... non a noi, cospettaccio!,
a noi figli de’ nostri padri gente civilizzata e pulita.“99
Ovaj kritièar ne prihvata da jedan „okrutni Morlak“ („feroce Morlacco“)
može da se baci na Francuza, Napoleonovog vojnika, niti da taj isti „pobesneli

izdaja. I mlada Dalmatinka sjaji u ovom svom plemenitom stavu sa svim vrlinama tipiènim za
žene svoje nacije, tj. neustrašivost kada ide u susret opasnosti naoružavši se bodežom da bi osuje-
tila podmuklosti drskog vojnika, krotkost duše kada se pokorava iznemogla savetima oca i sluge
[...]. A kada dodaš ovoj živoj slici srpskog lika uopšte, to da za prijatelja smatraju i samog slugu,
i da ga zovu bratom [...], ti ne možeš onda a da ne osetiš jedno blago zadovoljstvo što vidiš sebe
samog kao gledaoca jedne scene toliko pouène koliko zabavne, i zabavne baš zbog toga što je
pouèna: pošto razvija sve zametke jednog uzvišenog i snažnog duha.“
95
Isto, str. 404: „Ova svetogrða jednog èoveka uporeðena sa vrlinama nacije koja je pred-
stavljena [...] u jednom jednostavnom mornaru, služe upravo da ne preziremo tu vrstu, veæ poje-
dinca koga, u trenutku kad postaje krivac, sasvim pravedno obuzima univerzalna srdžba.“
96
Isto, str. 465: „samo je jedan divljak mogao da poveruje da je to nacionalna osveta, jedan
divljak koji smatra da ima pravo na varvarstvo.“
97
Isto, str. 465-466.
98
G. Vollo, il compilatore, Teatro Apollo. „La Danae“ di F. Dall’Ongaro, „Il Gondoliere“,
23/05/1846, a. XIV, n. 21, str. 329-331.
99
Isto, str. 329: „-Idite u Boku, tj. idite da predstavite te svoje ludosti u Boku i... Crnu Goru,
tamo, upravo Nikovim kumiæima, koji je jedan od neopreznih Peraštana, a ne... ne nama, grom i
pakao! Nama, sinovima svojih oèeva koji su ljudi civilizovani i èisti.“
242 PERSIDA LAZAREVIÆ DI GIACOMO

Skjavon“ („indiavolato Schiavone“) ima pravo da ubije Emu: „Quest’ammazzar

le padrone per salvare ad esse l’onore, vedete, si userà in Morlacchia, ma noi, noi
non lo vogliamo vedere neppure sopra la scena.“100
Posle opisa Eme, „vero sangue schiavone, cioè di razza ancor vergine“101,
Ðuzepe Volo kritikuje scenario drame, nedostatak tzv. umetnièke pauze jer doga-
ðaji slede isuviše brzo, te poruèuje Dal’Ongaru: „Ma già il pubblico ha sentenzi-
ato. Imprudente! Ve la siete voluta.“102
Za nas je zanimljiva i èinjenica da je ovaj isti Ðuzepe Volo autor èlanka
Matteo suonator d’organetto [Mateo sviraè orguljica]103, koji se samo nekoliko
meseci ranije pojavio u istom listu, i u kome se pominju neki Dal’Ongarovi stiho-
vi, a uz krupnu, priprostu Dalmatinku, jedna od liènosti u prièi je upravo razboj-
nik Nico.

Dal’Ongarova drama je dakle, kao što se vidi iz priloženog, bila neuspeh.

Osim ponekog izuzetka, ni publika, ni veæina ondašnjih kritièara nije, na žalost,
shvatila da Dal’Ongarova namera nije bila da negativno predstavi Skjavone, niti
da time vreða svoje sugraðane, veæ da prilagodi jedan dogaðaj iz prošlosti – uz
isticanje hrabrosti i odvažnosti Južnih Slovena, kao i borbu slovenskih naroda za
nezavisnost – tadašnjim aktuelnim prilikama, a u sklopu opšte preporodne atmos-
fere italijanskog Risorðimenta.

Persida Lazareviæ Di Giacomo

I DALMATI DI FRANCESCO DALL’ONGARO

Riassunto

Il lavoro dell’autrice presenta la vicenda del dramma I Dalmati (1847) di Francesco Dall’On-
garo (1808-1873). Riferito ad un evento storico realmente accaduto – l’esplosione della nave
francese Danae tra il 5 e il 6 settembre 1812 nel porto di Trieste – il dramma si inserisce, insieme
alla ballata La Danae dallo stesso soggetto, nella cosiddetta „letteratura schiavonesca”. Messo in
scena nel 1845 a Trieste (con Gustavo Modena nel ruolo dello schiavone Nico che mette il fuoco
alla nave), il dramma fu un vero e proprio fiasco e non riscontrò successo né tra il pubblico
zaratino né tanto meno nella critica coeva che lo giudicò poco realistico e non apprezzò la presen-
tazione degli schiavoni da parte di Dall’Ongaro.

100
Isto, str. 330: „To ubijanje gospodarica da bi im se saèuvala èast, vidite, verovatno je
uobièajeno u Morlakiji, ali mi, mi to ne želimo da vidimo ni na sceni.“
101
Isto: „prava skjavonska krv, još uvek netaknuta.“
102
Isto, str. 331: „Ali publika je veæ presudila. Neoprezni ste! Sami ste to tražili.“
103
„Il Gondoliere“, 21/02/1846, a. XIV, n. 8, str. 120-128.
 ÒÅÎÄÎÐ ÏÀÂËÎÂȎ È ÑÐÏÑÊÀ ÖÐÊÂÅÍÀ £ÅÐÀÐÕÈ£À 243

ÓÄÊ

ÂÀÑÈËȣŠ€. ÊÐÅÑÒȎ (Áåîãðàä)

Òåîäîð Ïàâëîâèž è ñðïñêà öðêâåíà

¼åðàðõè¼à

ÑÀÆÅÒÀÊ: Ðàä ¼å ïîñâåžåí îäíîñèìà Òåîäîðà Ïàâëîâèžà, ïîêðåòà÷à

Ñeðáñêîã íàðîäíîã ëèñòà è Ñåðáñêèõ íàðîäíèõ íîâèíà è ñðïñêèõ öðêâåíèõ
âåëèêîäîñòî¼íèêà. Ïîñåáíà ïàæœà ïîêëàœà ñå ðàçäîášó íåñïîðàçóìà è
ñóêîáà êàäà íàêîí Ñòåôàíà Ñòàíêîâèžà ìèòðîïîëèò ïîñòà¼å £îñèô Ðà¼à÷èž,
è êî¼è òðà¼å äî ðåâîëóöè¼å 1848. ãîäèíå.
ʊÓ×ÍÅ ÐÅ×È: êœèæåâíà ïåðèîäèêà, ñðïñêà öðêâåíà õè¼åðàðõè¼à,
Òåîäîð Ïàâëîâèž, £îñèô Ðà¼à÷èž, Ñåðáñêè íàðîäíè ëèñò, Ñåðáñêå íàðîäíå
íîâèíå.

Êàäà ¼å Ïàâëîâèž íà¼ïðå ïîêðåíóî Ñåðáñêè íàðîäíè ëèñò, à êàñíè¼å è

Ñåðáñêå íàðîäíå íîâèíå, áèî ¼å ó äîáðèì è ïðè¼àòåšñêèì îäíîñèìà ñà ñðï-
ñêèì öðêâåíèì âåëèêîäîñòî¼íèöèìà, ïîñåáíî ñ ìèòðîïîëèòîì Ñòåôàíîì
Ñòàíêîâèžåì, ñ êî¼èì ñå ÷àê ñàâåòîâàî è äîãîâàðàî î ïî¼åäèíèì çà¼åäíè÷-
êèì íàöèîíàëíî-ïîëèòè÷êèì àêöè¼àìà, î òîìå êàä, øòà è êàêî äà ïóñòè ó
ñâî¼å íîâèíå è î íåêîì âàæíîì ïèòàœó îáàâåñòè ñðïñêó ¼àâíîñò. Êàä ¼å
ïîñëå Ñòàíêîâèžà ìèòðîïîëèò ïîñòàî £îñèô Ðà¼à÷èž, Ïàâëîâèž ¼å è ñ œèì
æåëåî äà ñàðàó¼å è îäðæàâà äîáðå è ïðèñíå îäíîñå. Äà ¼å òî òà÷íî ñâåäî÷è
Ïàâëîâèžåâà ìîëáà, êî¼îì ¼å îä íîâîèçàáðàíîã ìèòðîïîëèòà òðàæèî äà ìó
ïîìîãíå íå ñàìî „ñâàãäà ïîæåëàíèì“ ìóäðèì ñàâåòèìà, íåãî äà ñå êàî íà-
ðîäíè ìåöåíà è àðõèïàñòèð ïðèõâàòè ïîêðîâèòåšñòâà íàä Ñåðáñêèì íàðîä-
íèì ëèñòîì è ïîìîãíå œåãîâî èçäàâàœå.
Ðà¼à÷èž íè¼å èçèøàî ó ñóñðåò Ïàâëîâèžåâî¼ ìîëáè. Øòàâèøå, ÷èì ¼å
ïîñòàî ìèòðîïîëèò îäíîñè Ïàâëîâèžà ñà ¼åðàðõè¼îì èç îñíîâà ñó áèëè ïî-
ðåìåžåíè. Îäíîñè ñà ¼åðàðõè¼îì ïîñëå ñìðòè ìèòðîïîëèòà Ñòàíêîâèžà áè-
ëè ñó òîëèêî ðàâè äà ¼å Ïàâëîâèžó è œåãîâèì íîâèíàìà íà¼âåžà îïàñíîñò
çàïðåòèëà áàø èç Ñðåìñêèõ Êàðëîâàöà, èç ñðïñêîã Ñèîíà.
Ìåó ïðâèìà èç ðåäîâà âèøåã ñâåøòåíñòâà, èçóçèìà¼óžè Ðà¼à÷èžà, ïðî-
òè⠜åãà è œåãîâèõ íîâèíà äèãàî ¼å ãëàñ ãîðœîêàðëîâà÷êè âëàäèêà Åâãåíè¼å
£îâàíîâèž. £îø çà æèâîòà Ñòåôàíà Ñòàíêîâèžà îí ñå æàëèî íà Ïàâëîâèžåâî
ïèñàœå î œåìó è œåãîâîì ðàäó, àëè ¼å òàäà ñâå òî îñòàëî áåç ïîñëåäèöà.
Äåöåìáðà 1842. £îâàíîâèž ñå ïîòóæèî Ðà¼à÷èžó äà ¼å Ïàâëîâèž è œåãà è
244 ÂÀÑÈËȣŠ€. ÊÐÅÑÒȎ

ïàêðà÷êîã åïèñêîïà íàïàî ó Ëèñòó. Îæàëîøžåí è îãîð÷åí çáîã òîãà, îí ¼å

íàïèñàî: „[…] Ìèøšó, òàêî çà çâàíè¼å ìî¼å çä¼å èñïîëœàåìî¼å, àø÷å íå
ïîõâàëè, òî íè ïîõóæäåíè¼à [íå] çàñëóæèõ“. Óïðêîñ òîìå, æàëèî ñå îí, Ïà-
âëîâèž è œåãîâ Ëèñò „íå ïðåñòà¼óò ãëàãîëè õóëíè¼à ãëàãîëàòè“. Ïðàâå ðàç-
ëîãå íåçàäîâîšñòâà Ïàâëîâèžåâèì íîâèíàðñêèì ðàäîì âëàäèêà £îâàíîâèž
¼å èçíåî îâèì ðå÷èìà: „£à äîâîšíî ïèñàõ êî¼åêàä Ïàâëîâè÷ó ó÷ðåäíèêó, äà
ïðåñòàíåò ïå÷àòàòè òàêîâà¼à âî íîâèíàõ ñâîèõ, è ¼åðàðõè¼ó èñïðàâšàòè, çà-
íå òî íå òâîðèò íèòêî âî íîâèíàõ ñâî¼èõ. Îáà÷å ó íàñ ¼åñò ïð¼àìà¼à àíàðõè¼à
âî âåø÷åõ ñèõ; ïèøåòñ¼à è ïå÷àòàåò¼à âî íîâèíàõ, âî êàëåíäàð, î èñïðàâëå-
íè¼è íàøå¼à ëèòóðãèè, ïîïðàâëåíè¼è ¼åðàðõè¼è, ïîñòàâëåíèè ïðîòîïðåçâè-
òåðîâ, óðåæäåíèè êîíñèñòîðèóìà ñðåìñêàãî, ìîíàñòèðå¼, äàæå è ñàìè¼à ïðî-
ì¼åíè íàì¼åñòíèêîâ etc, etc.“ £îâàíîâèž ¼å íàãëàñèî äà áè ìó áèëî âåîìà æàî
äà Ñðáè èçãóáå íîâèíå è äà óïðàâî ñòîãà ïðîòè⠜èõ íåžå íèøòà äà ïðåäó-
çèìà. Ìåóòèì, ïèñàî ¼å îí äàšå Ðà¼à÷èžó, „îáà÷å ïîêîðœå¼øå ïðîøó, äà
áèñòå Âàøå Ïðåîñâ¼àø÷åíñòâî èçâîëèëè îïîì¼åíóòè öåíñîðà íàøåãî, äà
ñèöåâè¼à âåø÷è íå äàåò ïå÷àòàòè âî íîâèíàõ íàøèõ, íèæå ñðàìîòèòè âîîá-
ø÷å àðõèåðåè íàø¼à. Íåãëè Âàñ áîëøå ïîñëóøàåò; àç áî äîâîšíî ïèñàõ
êîåêàä íî óñïåòè íå ìîãîõ“.
Ïîñëå îâèõ æàëáè âëàäèêå £îâàíîâèžà ïðîòèâ óðåäíèêà ñðïñêèõ íîâè-
íà äèãàî ¼å ãëàñ è âëàäèêà äàëìàòèíñêè £åðîòå¼ Ìóòèáàðèž. Íåçàäîâîšàí
ïèñàœåì Íîâèíà è Ëèñòà, Ìóòèáàðèž ¼å 1845. ãîäèíå ïðîòèâ Ïàâëîâèžà
ïîêðåíóî ñóäñêè ïîñòóïàê. Ïðåìà îáàâåøòåœó Åâãåíè¼à €óðêîâèžà, îãîð-
÷åíîã Ïàâëîâèžåâîã ïðîòèâíèêà à Ðà¼à÷èžåâîã ïîóçäàíèêà, è òåìèøâàðñêè
âëàäèêà Ïàíòåëå¼ìîí Æèâêîâèž íå ñàìî äà íè¼å ìàðèî, íåãî ¼å ìðçåî óðåä-
íèêà ñðïñêèõ íîâèíà. Íåêè ñâåøòåíèöè áèëè ñó óâðååíè Ïàâëîâèžåâèì
ïèñàœåì î öðêâè è ñâåøòåíèì ëèöèìà ïà ñó òðàæèëè îä Ðà¼à÷èžà äà èñïî-
ñëó¼å çàáðàíó äàšåã èçëàæåœà œåãîâèõ íîâèíà.
Ïîíà¼ãîðå è íà¼îïàñíè¼å çà Ïàâëîâèžà è œåãîâå íîâèíå áèëî ¼å òî øòî
¼å è Ðà¼à÷èž, ïîïóò £îâàíîâèžà, Ìóòèáàðèžà, Æèâêîâèžà è äðóãèõ ¼åðàðõà,
áèî íåçàäîâîšàí ïðàâöåì œåãîâîã ïèñàœà, íàðî÷èòî òèìå øòî ñå Ëèñòîì è
Íîâèíàìà óïëèòàî ó ïîñëîâå êî¼è ñó ñïàäàëè ó íàäëåæíîñò öðêâå, øòî ¼å òå
ïîñëîâå îïøòåíàöèîíàëíîã èíòåðåñà èçíîñèî ïðåä ¼àâíîñò, øòî èõ ¼å îä
öðêâåíèõ ÷èíèî íàðîäíèì è øòî ñå óñóèâàî äà êðèòèêó¼å è öðêâó è ðàä
îíèõ êî¼è ñó œîìå óïðàâšàëè. Èàêî äîáàð ïðàâîñëàâíè âåðíèê è ïîøòîâà-
ëàö ñðïñêå öðêâå è œåíå ïðîøëîñòè, Ïàâëîâèž ¼å èç ïðîñâåòèòåšñêèõ ðàç-
ëîãà, ðàäè áðæåã êóëòóðíîã íàïðåòêà ñâîã íàðîäà, ó íîâèì äðóøòâåíèì îä-
íîñèìà è ïîëèòè÷êèì ïðèëèêàìà, íîâèíàìà ÷èíèî îíî øòî ¼å ó ñâî¼å âðåìå
ðàäèî œåãîâ ó÷èòåš Äîñèòå¼ Îáðàäîâèž, è øòî žå, ïîñëå ñëîìà Áàõîâà àïñî-
ëóòèçìà, ÷èíèòè Ñâåòîçàð Ìèëåòèž, êî¼è ñå, êàäà ¼å ðå÷ î áîðáè ñ ¼åðàðõè-
¼îì îêî ïèòàœà öðêâåíî-øêîëñêå àóòîíîìè¼å, ìîæå ñìàòðàòè ïðàâèì ñëåä-
áåíèêîì Òåîäîðà Ïàâëîâèžà. Êàäà ñå òî èìà ó âèäó, îíäà ¼å ¼àñíî äà ¼å ñóêîá
èçìåó Ðà¼à÷èžà è Ïàâëîâèžà áèî íåèçáåæàí. Àóòîðèòàòèâàí âåðñêè ïîãëà-
âàð, Ðà¼à÷èž ¼å íà ñâå íàäëåæíîñòè öðêâå è ¼åðàðõè¼å ãëåäàî êàî íà íåêó
 ÒÅÎÄÎÐ ÏÀÂËÎÂȎ È ÑÐÏÑÊÀ ÖÐÊÂÅÍÀ £ÅÐÀÐÕÈ£À 245

âðñòó ôåóäàëíîã ïîñåäà. Ó ò༠ïîñåä íèêî íè¼å ñìåî çàžè, íèêî ãà íè¼å ñìåî
òàêíóòè áåç œåãîâå äîçâîëå, áåç œåãîâîã çíàœà è œåãîâîã ïîçèâà. Ìåóòèì,
Ïàâëîâèž ¼å áàø òî ó÷èíèî. £àâíèì ðàñïðàâàìà î ïèòàœèìà êî¼à ñó ñïàäàëà
ó íàäëåæíîñò öðêâå îí ¼å óãðîçèî è àóòîðèòåò ¼åðàðõè¼å. Êàêî ¼åðàðõè¼à íè¼å
áèëà ñïðåìíà òà ïðàâà äà èñïóøòà èç ðóêó, íèòè äà èõ ñà íåêèì äåëè, ÷åìó
¼å ó èìå íàðîäíèõ ïîòðåáà òåæèî Ïàâëîâèž, ïðèðîäíî ¼å øòî Ðà¼à÷èž, êàî
ïîãëàâàð öðêâå, œèìå è œåãîâèì íîâèíàìà íè¼å áèî çàäîâîšàí. Äà ¼å òî
òà÷íî íåäâîñìèñëåíî ïîòâðó¼å ÷èœåíèöà äà ¼å Ðà¼à÷èž ìàòåðè¼àëíî ïîìî-
ãàî îñíèâàœå ëèñòà Ïåøòàíñêî-áóäèìñêè ñêîðîòå÷à, êî¼è ñå ïî¼àâèî äâà
ìåñåöà óî÷è œåãîâîã èçáîðà çà ìèòðîïîëèòà, è òî ñ î÷èãëåäíèì çàäàòêîì äà
ãà õâàëè, ñëàâè è ïîïóëàðèøå, êàêî áè ó èçáîðíî¼ êîíêóðåíöè¼è èçàøàî êàî
ïîáåäíèê. Ò༠Ðà¼à÷èžåâ êœèæåâíî-çàáàâíè ëèñò, êî¼è ¼å îä ïðâèõ äàíà ïî-
êàçèâàî æåšó äà ñå áàâè è ïîëèòèêîì, îäìàõ ñå óõâàòèî ó êîøòàö ñ Ïàâëî-
âèžåâèì Íîâèíàìà, èàêî îíå íèñó ïèñàëå íèøòà ïðîòèâ Ðà¼à÷èžà è œåãîâîã
èçáîðà çà ïîãëàâàðà ñðïñêå öðêâå, àëè ãà íèñó íè ïðåïîðó÷èâàëå. ×àê è
îíäà êàäà ñå ïîâåëà ïðàâà íîâèíàðñêà áèòêà èçìåó Ïàâëîâèžåâèõ ëèñòîâà
è Ñêîðîòå÷å, êàäà ¼å Ðà¼à÷èž íà ñâå ñòðàíå ðàçàøèšàî ò༠ëèñò ñâî¼èì ïðè-
¼àòåšèìà, à ó÷èòåšèìà, êàòèõåòàìà, øêîëñêèì íàäçîðíèöèìà è ñâåøòåíè-
öèìà ïðåïîðó÷èâàî äà ñå íà œåãà ïðåòïëàòå – Ïàâëîâèž ñå òðóäèî äà íå
ïðåêèíå ñâå íèòè ñà ìèòðîïîëèòîì. Ãîòîâî ó èñòî âðåìå êàäà ¼å îäâðàžàî
÷èòàîöå îä ïðåòïëàòå íà Ñêîðîòå÷ó, ÷èìå ñå ìîðàî çàìåðèòè Ðà¼à÷èžó, ¼åð ¼å
ïèñàî äà ò༠ëèñò ðàñèïà çëîáó, ïàêîñò è ãðóáå ëè÷íå óâðåäå, äåöåìáðà 1842.
îáàâåñòèî ¼å ìèòðîïîëèòà äà ¼å ñïðåìàí íà ñàðàäœó. Ñà ïóíî òàêòà è ïîøòî-
âàœà Ïàâëîâèž ¼å ïèñàî: „£à áè êàî Ñðáèí, ïî ìî¼èì îòíîøåíè¼àìà ê Êíå-
æåâñòâó íàøåì, ïî ìî¼èì òîïëèì æåšàìà íàïðåäíà áëàãîñòî¼àíè¼à íàøåã,
ïî áðèæšèâîì ñòàðàœó î ðàçâèòêó íàðîäíîñòè íàøå, è îñîáèòî ïî ÷óâñòâè-
ìà êîëèêî ìàœå ìîæå áèòè ïîçíàòî Âàì, òîëèêî âèøå èñòèíîñò ïî÷èòàíè¼à
ìî¼åã ñïðàìà ëèöà Âàøåã Âèñîêîïðåîñâ¼àøòåíñòâà, ìíîãî è ìíîãî Âàì ïè-
ñàòè èìàî. Íî ñ ¼åäíå ñòðàíå, êàî íåçâàòîì âèäè ìè ñå íåïðèëè÷íî è íåïðè-
ñòî¼íî äîñàèâàòè Âàì, à ñ äðóãå ñòðàíå è íå äà ñå ñâàøòà ïèñìó ïîâ¼åðàâà-
òè, êàî øòî íå ìîæå ñâå øòî ÷îâåê õîžå, íà ìàëîìå ëèñòó íè ñâàòèòè […]“
Íè îâà ïîíóäà Ïàâëîâèžà, êàî íè îíà ðàíè¼å, íè¼å óðîäèëà æåšåíèì
ïëîäîì. Ðà¼à÷èž œåãà íè¼å ïîäíîñèî è èçáåãàâàî ¼å ñà œèì ñâàêó âåçó è
ñàðàäœó. Êîëèêî ãà ìèòðîïîëèò íè¼å òðïåî, èëè áîšå, êîëèêî ãà ¼å ìðçåî,
âèäè ñå è ïî òîìå øòî ¼å ðàäî ÷èòàî ïèñìà óðåäíèêà Ñêîðîòå÷å äà ¼å Ïàâëî-
âèž íèòêîâ, äà ãà òðåáà „ó âðåžó ïàê ó Äóíàâ ñ œèìå“ è äà ¼å ãîòîâî óæèâàî
êàäà ¼å ñàçíàî äà ¼å Ïàâëîâèž îä èçâåñíîã Ïàâëà Æèâêîâèžà äîáèî žóøêå.
Òà Ðà¼à÷èžåâà ìðæœà íè¼å íàñòàëà ñàìî êàî ðåçóëòàò ðàçëè÷èòèõ ïîãëå-
äà íà óëîãó öðêâå è ¼åðàðõè¼å ó êóëòóðíîì, ïðîñâåòíîì è ïîëèòè÷êîì æèâî-
òó Ñðáà. Ïàâëîâèž ñå ñìðòíî, íåîïðîñòèâî è çà ñâà âðåìåíà çàìåðèî Ðà¼à÷è-
žó øòî ¼å, êàî ïîñëàíèê Íàðîäíî-öðêâåíîã ñàáîðà, íà èçáîðèìà çà ìèòðîïî-
ëèòà ïîäðæàâàî êàíäèäàòóðó áóäèìñêîã âëàäèêå Ïëàòîíà Àòàíàöêîâèžà, øòî
¼å ñà œèì ñòâàðàî „ëèãó áåçîáðàçíèõ“, êàêî ñó Ðà¼à÷èžåâè íà¼áëèæè ñàðàä-
246 ÂÀÑÈËȣŠ€. ÊÐÅÑÒȎ

íèöè íàçèâàëè Ïàâëîâèžà, Àòàíàöêîâèžà è ñâå êî¼è ñó óç œèõ ïðèñòà¼àëè.

Ðà¼à÷èžåâó ìðæœó ïðåìà Ïàâëîâèžó íè¼å óìàœèëî íè òî øòî ¼å îí ó îäñóä-
íîì òðåíóòêó, êàäà ¼å áèëî ¼àñíî äà œåãîâ êàíäèäàò, âëàäèêà Ïëàòîí, íå
ìîæå ïîñòàòè ìèòðîïîëèò, ãëàñàî çà Ðà¼à÷èžà. Ïîâðååíå ñó¼åòå, äî ñðæè
óâðååí øòî Ïàâëîâèž íè¼å ïîäðæàâàî œåãà íåãî Àòàíàöêîâèžà, Ðà¼à÷èž ãà
¼å óïèñàî ó ñâî¼ó öðíó ëèñòó è ïðîòè⠜åãà ïîâåî áîðáó äî óíèøòåœà.
Ãëàâíî îðóå ó áîðáè ïðîòèâ Ïàâëîâèžà áèî ¼å Ñêîðîòå÷à. ʚó÷íè
÷îâåê Ðà¼à÷èžåâ ó òî¼ áîðáè ìàœå ¼å áèî ôîðìàëíè âëàñíèê è óðåäíèê Ñêî-
ðîòå÷å Äèìèòðè¼å £îâàíîâèž, à âèøå Åâãåíè¼å €óðêîâèž, ïîçíàòè ïåøòàí-
ñêè àäâîêàò, âðõîâíè íàäçîðíèê ñðïñêèõ íàðîäíèõ øêîëà è èñòàêíóòè ïðî-
òèâíèê Âóêà ÊàðàŸèžà. Îí ¼å âîäèî ïðàâó õà¼êó ïðîòèâ Ïàâëîâèžà. Êîä
Ðà¼à÷èžà ¼å ðàñïàšèâàî è èíà÷å æåñòîêó ìðæœó ïðîòèâ Ïàâëîâèžà, à íà ñâå
ñòðàíå òðàæèî ¼å íà÷èíå äà òîì ñðïñêîì íîâèíàðó íàïàêîñòè, äà ãà óâðåäè,
äà ìó íàíåñå íåêî çëî è äà ñòàíå íà ïóò ñâàêîì œåãîâîì ¼àâíîì ðàäó. Êàêî ¼å
Ïàâëîâèžó áèî âåîìà íàêëîœåí öåíçîð £îâàí Ñóáîòèž, €óðêîâèž ¼å èíòðè-
ãèðàî è ïðîòè⠜åãà, ¼åð êîëèêî ¼å îí áèî ïîïóñòšèâ ïðåìà Ëèñòó è Íîâè-
íàìà, òîëèêî ¼å áèî ñòðîã ïðåìà Ñêîðîòå÷è. Êàäà ¼å Ñóáîòèž ó ñâî¼ñòâó
öåíçîðà 1843. çàáðàíèî Ñêîðîòå÷è äà îá¼àâè ¼åäàí Ðà¼à÷èžåâ ãîâîð, íàëàçå-
žè äà ó œåìó èìà è ïîëèòèêå, €óðêîâèž ãà ¼å íàçâàî èäèîòîì, à ó ñâåìó ¼å
âèäåî ïàêîñò è ìàëèöè¼ó Ïàâëîâèžåâå „ëèãå“ ñàìî çàòî øòî €óðêîâèž, Ðà-
¼à÷èž è œèõîâå ïðèñòàëèöå íèñó èìàëè ðå÷è ïîõâàëå çà áóäèìñêîã âëàäèêó
Àòàíàöêîâèžà è çà œåãîâ ðàä. Ñà öèšåì äà ñå îòàðàñè Ñóáîòèžà, êàî öåíçî-
ðà, €óðêîâèž ¼å òðàæèî îä Ðà¼à÷èžà äà ñå çàóçìå çà òî äà îí ïîñòàíå íåêà
âðñòà öåíçîðñêîã íàäçîðíèêà, äà ïðàòè Ñóáîòèžåâ ðàä, è àêî ïðèìåòè äà
íåøòî íè¼å ó ðåäó, òî îäìàõ äà ïðè¼àâè Öåíçóðàëíîì öåíòðàëíîì êîëåãè¼ó.
Òî ¼å ¼åäèíè íà÷èí, íàïèñàî ¼å €óðêîâèž Ðà¼à÷èžó, äà „íàñ è íàø ðàä îä
ìíîãèõ íàïàäåíè¼à è ïàêîñòè ñà÷óâàì“.
Øòî ¼å âðåìå âèøå îäìèöàëî, ñóêîá èçìåó ìèòðîïîëèòà Ðà¼à÷èžà è
Ïàâëîâèžà ñâå âèøå ¼å èçáè¼àî ïðåä ¼àâíîñò. Êàäà áèòêó íè¼å ìîãàî äà èç-
áåãíå, Ïàâëîâèž ñå ó œó óïóñòèî, ¼åð ¼å çíàî äà ¼å œåãîâèì ïðîòèâíèöèìà
öèš äà ìó èçáè¼ó èç ðóêó í༼à÷å îðóæ¼å, Ëèñò è Íîâèíå. Êàêî œèõ íè¼å õòåî
äà ñå ëèøè, ¼åð ñó îíè ïîñòàëè ñìèñàî œåãîâîã æèâîòà, à âèøå íè¼å ìîãàî
íè ñìåî äà žóòè è òðïè, êàäà ¼å èñöðïåî ñðåäñòâà êî¼à ñó ìîãëà äîâåñòè äî
èçìèðåœà, ïðåøàî ¼å ó íàïàä. Íà ñêóïøòèíè Ìàòèöå ñðïñêå èç 1843. ãîäè-
íå, ó ñâî¼ñòâó Ìàòè÷èíîã ñåêðåòàðà, ó ñâå÷àíîì ãîâîðó, îïòóæèî ¼å ñâå-
øòåíñòâî äà „íè óìíî íè ìàòåðè¼àëíî“ íå ïîòïîìàæå ñðïñêó êœèæåâíîñò, à
îä ìèòðîïîëèòà ¼å òðàæèî äà ñå êîä ñâåøòåíñòâà çàóçìå çà ñðïñêó êœèãó.
Ðà¼à÷èž ¼å òó òóæáó îäáàöèî êàî íåîñíîâàíó, à œåãîâ Ñêîðîòå÷à íè¼å ïðîïó-
øòàî ïðèëèêó äà óäàðè ïî Ïàâëîâèžó. Ñà öèšåì äà ñå Ïàâëîâèž êîìïðîìè-
òó¼å ïðåä ñðïñêîì ¼àâíîøžó, äà ñå îíåìîãóžè êàî íîâèíàð è ¼àâíè ðàäíèê,
Ñêîðîòå÷à ñå ïðåòâîðèî ó ïîëèãîí íà¼òåæåã àðòèšåðè¼ñêîã îðóà, êî¼å ¼å
íåïðåñòàíî ñèïàëî âàòðó íà Ëèñò è Íîâèíå è íà œèõîâîã âëàñíèêà è óðåä-
íèêà. Èíòåðåñàíòíî ¼å äà ¼å ò༠Ðà¼à÷èžåâ ëèñò ó èñòî âðåìå ïîñòàî ñòåöè-
 ÒÅÎÄÎÐ ÏÀÂËÎÂȎ È ÑÐÏÑÊÀ ÖÐÊÂÅÍÀ £ÅÐÀÐÕÈ£À 247

øòå ïðèñòàëèöà Âóêà ÊàðàŸèžà, õðâàòñêèõ èëèðàöà è ñâèõ äðóãèõ ñà êî¼èìà

¼å Ïàâëîâèž áèî ó ñóêîáó. Ïðîòèâíèöè èëèðèçìà è Âóêà ÊàðàŸèžà, €óðêî-
âèž è Ðà¼à÷èž ñòâîðèëè ñó îêî Ñêîðîòå÷å íåêó âðñòó êîàëèöè¼å, êî¼ó íèñó
îá¼åäèœàâàëå íèêàêâå èñòå èëè ñëè÷íå èäå¼íå, íàöèîíàëíî-ïîëèòè÷êå èëè
êóëòóðíî-ïðîñâåòíå òåæœå, íåãî çà¼åäíè÷êè íåïðè¼àòåš.
Ïîêóø༠äà ñå ïîìîžó Ñêîðîòå÷å, îá¼åäèœàâàœåì ñâèõ Ïàâëîâèžåâèõ
íåïðè¼àòåšà, óãóøå Íîâèíå è Ëèñò – íè¼å óñïåî. Îä ïðâîã äàíà Ñêîðîòå÷à
¼å íàèøàî íà ñëàá îäçèâ ïðåòïëàòíèêà ïà ¼å ïðåñòàî äà èçëàçè 17. ¼óëà 1844.
ãîäèíå. Òèì íåóñïåõîì ìèòðîïîëèò Ðà¼à÷èž íè¼å áèî îáåñõðàáðåí. Îí íè¼å
îäóñòàî îä íàìåðå äà ñòàíå íà ïóò Ïàâëîâèžåâî¼ ¼àâíî¼ äåëàòíîñòè è óãóøè
œåãîâ Ëèñò è œåãîâå Íîâèíå. Íà òî ãà ¼å ïîäñòèöàî è ïîëèòè÷êè èñòîìè-
øšåíèê Åâãåíè¼å €óðêîâèž. Êðà¼åì ñåïòåìáðà 1845. ãîäèíå îí ¼å íàïèñàî
ìèòðîïîëèòó: „Âàøà Åêñåëåíöè¼à èçâîëèëè ñòå ìè êàçàòè, äà ñòå íàëîæèëè,
äà ñå ñâå íåïðèñòî¼íîñòè èç Ïàâëîâè÷åâè íîâèíà èçâàäå, è âè žåòå òî âèñî-
÷à¼øåìó ìåñòó ïðåäàòè, äà ñå íîâèíå èç òàêîâè ðóêó èçâàäå, èëè äðóãà öåí-
çóðà ïîñòàâè; à íå – Ñóáîòèž öåíçîð, êî¼è ¼å œåãîâ ïðàêòèêàíò áèî, è êî¼è
ñàì çà íîâèíå ðàäè. Àêî èìàòå òà äàòà, è äîñàä ¼îøò íèêàêàâ êîðàê ÷èíèëè
íèñòå, îíäà ìîëèì äà áèñòå ìèëîñò èìàëè òà äàòà ìåíè ñîîáøòèòè – íóæíîã
çíàœà è ïîòðåáëåíè¼à ðàäè. Ìîðàìî ïðåäâîðèòè, äà ñå íîâèíå èç òè ãàäíè
ðóêó ïðå ñàáîðà èçâàäå, ¼åðáî žå áèòè áóíå, áèžå íåóãîäè¼à, íåìèðà è ãàœà-
œà; à íà¼âèøå ïðîòèâ ñâ¼àøòåíñòâà.“
Äà áè áîðáà ïðîòèâ Ïàâëîâèžà è œåãîâèõ íîâèíà áèëà øòî óñïåøíè¼à,
€óðêîâèž ¼å òðàæèî îä Ðà¼à÷èžà äà ñå çàóçìå íà íà¼âèøåì ìåñòó: êîä öàðà,
ïàëàòèíà, êàíöåëàðà è äðóãèõ, äà ñâî¼å šóäå ïîíàìåøòà íà áîšå, çíà÷à¼íè¼å
è óòèöà¼íè¼å ïîëîæà¼å è ïîòîì èõ êîðèñòè ó áîðáè ïðîòèâ Ïàâëîâèžà. Íà
çàõòåâ Ðà¼à÷èžà è €óðêîâèžà, öðêâåíå è øêîëñêå âëàñòè ñó ó ñâî¼èì ïîä-
ðó÷¼èìà çàáðàœèâàëè ïðåòïëàžèâàœå íà Ëèñò è Íîâèíå, ïðàâäà¼óžè òî „òè-
ìå øòî, òîáîæå, íå îäãîâàðà¼ó ñâîìå íàòïèñó, øòî ñó ïðèñòðàñíå, øòî êàî
¼åäèíå ìîíîïîëèøó ñåáè ïðàâî íà âåñòè è íîâèíå, øòî ñå ’ìàëî áàâå îòå÷å-
ñòâåíèì ñòâàðèìà’ è øòî ñå íå äðæå íèêàêâèõ ãðàìàòè÷êèõ ïðàâèëà, òå
òèìå êî÷å ðàçâè¼àœå ñâîãà ¼åçèêà“. Óçàëóä ¼å Ïàâëîâèž ñâå òå ïðèãîâîðå
„îäáè¼àî êàî êëåâåòó è îñâåòó çàòî øòî øèáà öðêâåíå âëàñòè“. Ïîñëåäèöå
ñó áèëå òå äà ñå áðî¼ ïðåòïëàòíèêà íà Ëèñò è Íîâèíå çíàòíî óìàœèî.
Ó òî¼ çà Ïàâëîâèžà è œåãîâå íîâèíå òàêî íåïðè¼àòíî¼ ñèòóàöè¼è, Ðà¼à-
÷èžó è €óðêîâèžó ïðèäðóæèî ñå è £îâàí ÕàŸèž. Áîšåã è êâàëèôèêîâàíè¼åã
÷îâåêà îä ÕàŸèžà Ðà¼à÷èž è €óðêîâèž íèñó ìîãëè ïîæåëåòè. Êàêî ñó óáðçî
ïî ïðåñòàíêó Ñêîðîòå÷å ïîìèøšàëè íà îñíèâàœå ïîëèòè÷êîã ëèñòà, òî ñó
ó ÕàŸèžó ñàäà íàøëè íà¼ïîäåñíè¼ó ëè÷íîñò çà ïîêðåòàœå è óðåèâàœå íî-
âèíà.
Íîâè ëèñò, ïîä èìåíîì Îáøòå íîâèíå ñðáñêå, èçëàçèî áè ó Íîâîì Ñà-
äó ó äðóãî¼ ïîëîâèíè 1846. ãîäèíå. Ãëàâíè çàäàòàê Îáøòèõ íîâèíà ñðáñêèõ
áèî áè äà ñå áîðè ïðîòèâ Ïàâëîâèžà è œåãîâèõ ëèñòîâà. ×èì ¼å Ïàâëîâèž
ñàçíàî çà íàìåðå ñâî¼èõ ïðîòèâíèêà, ïîâåî ¼å ïðîòè⠜èõ è œèõîâèõ íîâèíà
248 ÂÀÑÈËȣŠ€. ÊÐÅÑÒȎ

è ¼àâíó è òà¼íó àêöè¼ó. Òî íè¼å ÷èíèî ñàìî èç ñòðàõà îä êîíêóðåíöè¼å, ñòîãà

øòî ñå ó œåìó „ðîäèëà ñóðåâœèâîñò, çàâèñò è áî¼àçàí äà íå èçãóáè è îíî
ìàëî ïðåòïëàòíèêà ñ êî¼èìà ¼å ¼åäâà æèâîòàðèî“, íèòè çàòî øòî ñå „îçáèš-
íî óïëàøèî“ ñâî¼èõ ïðîòèâíèêà. Áîðáó êî¼ó ñó ìó íàìåòíóëè Ðà¼à÷èž è €óð-
êîâèž, à ó êî¼ó ñó ñàäà óâóêëè è ÕàŸèžà, ìîðàî ¼å íàñòàâèòè àêî íè¼å õòåî äà
æðòâó¼å è Ëèñò è Íîâèíå è äà ñòàâè òà÷êó íà ñâî¼ó ¼àâíó äåëàòíîñò. Äà ñó
œåãîâè ïðîòèâíèöè õòåëè äà îñíó¼ó ëèñò è, íà îñíîâó äðóãà÷è¼åã ïðîãðàìà
îä îíîã êî¼è ñó çàñòóïàëå œåãîâå íîâèíå, ïîâåäó ÷àñíó ñóïàðíè÷êó áîðáó,
îíäà áè ñå Ïàâëîâèžó ñ ðàçëîãîì ìîãëî ïðåáàöèòè øòî ¼å ïîðåä ¼àâíå âîäèî
è òà¼íó áîðáó ïðîòèâ Ðà¼à÷èžà è œåãîâå äðóæèíå. Ìåóòèì, òà äðóæèíà
èøëà ¼å íà œåãîâî óíèøòåœå, îíà ¼å òðàæèëà œåãîâó ïîëèòè÷êó ñìðò è, äà
áè ãà çà ñâà âðåìåíà óžóòêàëà, ñëóæèëà ñå ñâàêàêâèì, ïà è îíèì íå ìíîãî
÷àñíèì çàêóëèñíèì ðàäœàìà.
Óãàðñêî íàìåñíè÷êî âåžå è Äâîðñêà êàíöåëàðè¼à èç âèøå ðàçëîãà íèñó
áèëè ñêëîíè äà ÕàŸèžó äîçâîëå èçäàâàœå íîâèíà. Èàêî òå ìààðñêå óñòàíî-
âå íèñó èìàëå íèøòà ïðîòèâ ñàìîã ÕàŸèžà, êîãà ñó òîïëî ïðåïîðó÷èëè
Ðà¼à÷èž è €óðêîâèž, ñìàòðàëå ñó äà äîçâîëó çà èçäàâàœå íîâèíà íå òðåáà
äàòè ñòîãà øòî áè ñå ó Íîâîì Ñàäó òåøêî ìîãàî íàžè ¼åäàí íåïðèñòðàñòàí è
ïîóçäàí îöåœèâà÷ ëèñòà. Ïðåìäà ñó ñ Ïàâëîâèžåì è œåãîâèì íîâèíàìà áè-
ëå íåçàäîâîšíå è àóñòðè¼ñêå è ìààðñêå âëàñòè, ¼åð ñó çíàëå äà ¼å îí èñóâè-
øå Ñðáèí, êî¼è ìàëî ìàðè çà áå÷êå è ïåøòàíñêå èíòåðåñå, îíå ñó ñìàòðàëå
çà èçëèøíî äà ïîðåä Ïàâëîâèžåâèõ Ñðáè äîáè¼ó ¼îø ¼åäíå íîâèíå è òèìå
äàäó ïîâîäà è äðóãèì íàðîäíîñòèìà äà ïîó èñòèì ïóòåì.
Øòî ñó âëàñòè âèøå îòåçàëå ñ èçäàâàœåì äîçâîëå çà ÕàŸèžåâå íîâèíå,
Ðà¼à÷èž è €óðêîâèž ñó áèëè íåñòðïšèâè¼è ó æåšè äà ñå øòî ïðå îñëîáîäå
Ïàâëîâèžà. Çáîã òîãà ñó îäëó÷èëè äà ïðîòè⠜åãà îñòâàðå îí༠ïëàí î êî¼åì
ñó ðàçìèøšàëè ¼îø 1845. ãîäèíå. Ïî÷åòêîì ¼àíóàðà 1848. Ðà¼à÷èž ñå ðàäè
òîãà îáðàòèî àðõèìàíäðèòó ìàíàñòèðà Ãðãåòåãà Àðñåíè¼ó Ñòî¼êîâèžó èçíî-
ñåžè äà: ÷èòàîöè òçâ. Íàðîäíèõ íîâèíà ëàêî ìîãó óâèäåòè êàêî œèõîâî óðåä-
íèøòâî îä ïðå èçâåñíîã âðåìåíà, êàî íåêè ñâî¼ çàäàòàê äà ¼å ñåáè ïîñòàâèëî
äà íà ëè÷íîñò àðõè¼åðå¼à, ñâåøòåíèêà è íà ìîíàøêå îñîáå, êàî è íà öðêâåíå
èíñòèòóöè¼å: öðêâåíå ñóäîâå, öðêâåíè óñòàâ è öðêâåíî óðååœå çàñíîâàíî
íà íàðîäíèì ïðèâèëåãè¼àìà è ðåñêðèïòèìà öàðñêèì ïîòâðåíî, íåïðåñòàíî
íàïàäà, èçâðãàâà ðóãëó è øèðè ìðæœó ÷èòàëàöà íà ñâåøòåíñòâî. Ìè ñìî ñå
íàäàëè, íàïèñàî ¼å Ðà¼à÷èž, äà žå óðåäíèøòâî ïîìåíóòîã ëèñòà ïðåñòàòè ñ
òîì íåîáóçäàíîøžó è ðàçâðàòíèì íàïàäèìà, òå íèñìî ïðåäóçèìàëè êð༜å
ìåðå. Íî ïîøòî âèäèìî äà îíî íå ïðåñòà¼å ñ íàïàäèìà, íî ñâå âèøå è âèøå
ñå óñòðåìšó¼å íà öðêâó, ìîðàìî ïðåäóçåòè ìåðå äà ãà óžóòêàìî, ¼åð ñìî
èçãóáèëè ñòðïšåœå. Äà áèñìî ìîãëè ïðîòèâ óðåäíèøòâà Ñåðáñêèõ íîâèíà
ïðåäóçåòè ïîòðåáíå ìåðå, íåîïõîäíî ¼å èç òèõ íîâèíà ïîâàäèòè ñâå ÷ëàíêå ó
êî¼èìà ñå íàïàäà¼ó öðêâà, öðêâåíè ïðåäñòàâíèöè, öðêâåíè ñóäîâè è óñòàâè,
òå èõ ïðåâåñòè íà ëàòèíñêè, íåìà÷êè èëè ìààðñêè. Çà òî îäðåäèòå šóäå è
íàðî÷èòî îáðàòèòå ïàæœó íà ÷ëàíàê èç 64. áð. 1846. è íà 71. áð. èç 1847, íà
 ÒÅÎÄÎÐ ÏÀÂËÎÂȎ È ÑÐÏÑÊÀ ÖÐÊÂÅÍÀ £ÅÐÀÐÕÈ£À 249

îíå ÷ëàíêå ïðîòèâ áà÷êîã êîíçèñòîðè¼à. Ïðåâîäè íåêà áóäó ãîòîâè çà 20

äàíà è îíäà ñâàêîì ïðåâîäó ïðèëîæèòå îðèãèíàë è ïðåäà¼òå íàøåì ñåêðåòà-
ðó äà ñàñòàâè êðàòêó òóæáó ïðîòèâ óðåäíèêà è öåíçîðà è ñâå òî íàìà ïîøà-
šå áåç îäëàãàœà.
Ñâàêàêî äà ¼å Ñòî¼êîâèž ñàâåñíî èçâðøèî çàäàòàê êî¼è ìó ¼å ïîñòàâèî
ìèòðîïîëèò è äà ¼å îâà¼, çà¼åäíî ñà €óðêîâèžåì, ÷èòàâ ò༠îïòóæó¼óžè ìàòå-
ðè¼àë ïðåäàî îäãîâàðà¼óžèì âëàñòèìà. Ìåóòèì, êàî øòî íè ÕàŸèžåâà ìîë-
áà î ïîêðåòàœó ëèñòà íè¼å áèëà ðåøåíà ïðå ìàðòîâñêèõ äîãàà¼à 1848, òàêî
äî òîã âðåìåíà ïðîòèâ Ïàâëîâèžà è œåãîâèõ íîâèíà íè¼å ïîêðåíóò íèêàêàâ
ïîñòóïàê. Ðåâîëóöè¼à 1848/49. ñâå ¼å ïðåäàëà çàáîðàâó. Ïàâëîâèž ñå ó œî¼,
çà¼åäíî ñà ñâî¼èì Ëèñòîì è Íîâèíàìà, çà ñâà âðåìåíà èçãóáèî èç ñðïñêå
¼àâíîñòè, îñòàâšà¼óžè çà ñîáîì âðåäíå è íåèçáðèñèâå òðàãîâå ó ñðïñêî¼ ïðî-
ñâåòè, êóëòóðè è ïîëèòèöè. Îíå ñó ïðèïðåìèëå Ñðáå ó Óãàðñêî¼ çà ÷åòðäå-
ñåòîñìàøêå äîãàà¼å, çà ïðîãëàøåœå Ñðïñêå Âî¼âîäèíå. Ó èñòîðè¼è ñðïñêîã
íîâèíàðñòâà Ïàâëîâèž çàóçèìà ¼åäíî îä íà¼èñòàêíóòè¼èõ ìåñòà. Çàóçåò áðè-
ãàìà íîâîã ðåâîëóöèîíàðíîã âðåìåíà, Ðà¼à÷èž ¼å ñèãóðíî çàäðæàî Ïàâëîâè-
žà ó ðàâî¼ óñïîìåíè, àëè îí íè¼å èìàî âèøå ñðåžå íè ñà Ïàâëîâèžåâèì
íàñëåäíèöèìà ó ñðïñêî¼ æóðíàëèñòèöè. È ñà œèìà ¼å äîøàî ó ñóêîá è ïðî-
òè⠜èõ è œèõîâèõ íîâèíà ¼å âîäèî áîðáó, ¼åð ñó è îíè, êàî ïðå œèõ Ïàâëî-
âèž, „ãðåøèëè“ ó òîìå øòî ñó èìàëè äðóãà÷è¼å ïîãëåäå è ñõâàòàœà îä ìè-
òðîïîëèòà è ñðïñêå öðêâåíå ¼åðàðõè¼å è øòî ñó ñå óñóèâàëè äà òå ïîãëåäå è
ñõâàòàœà èçíåñó ïðåä ¼àâíîñò.

Vasilije Ð. Krestiæ

TEODOR PAVLOVIÆ AND THE SERBIAN CHURCH HIERARCHY

Summary

It is well known that Teodor Pavloviæ, the renowned Serbian writer and publicist, had published
and edited Serbski narodni list, Serbske narodne novine and the almanac Dragoljub. For a while,
he edited Letopis Matice srpske as well. This article focuses on the less known side of his life with
regard to his relationship with the Serbian church hierarchy. On the basis of sources unknown and
unused until now, the author points out that Pavloviæ’s relationship with the hierarchy was good and
harmonious during the times of the metropolitan Stefan Stankoviæ, but that it deteriorated fundamen-
tally from the moment Josif Rajaèiæ became metropolitan. Pavloviæ fell from grace with Rajaèiæ
during the elections, for he had upheld the opposing candidate, Platon Atanackoviæ, the bishop of
Buda.
Because of the manner in which he wrote in his newspapers, Pavloviæ made enemies of
several bishops as well – Evgenije Jovanoviæ from Gornji Karlovci, Jerotej Mutibariæ from Dalmatia
and Pantelejmon Živkoviæ from Timisoara. Personal intolerance between Rajaèiæ and Pavloviæ quickly
grew into serious principle-related conflicts concerning some important questions of the authority of
the hierarchy, the townsfolk and the Serbian national-clerical council. Metropolitan Rajaèiæ started a
real journalist war against Pavloviæ with the group of aforementioned bishops and the help of the
distinguished and politically influential Budapest lawyer Evgenije Ðurkoviæ, and the writer, lawyer
250 ÂÀÑÈËȣŠ€. ÊÐÅÑÒȎ

and politician Jovan Hadžiæ. They founded a new publication, Peštansko-budimski skoroteèa, with
the intention to smother Pavloviæ’s newspapers. When Skoroteèa failed, they decided to found Obšte
novine srbske in Novi Sad, with the same intention. At the same time, they were preparing a lawsuit
against Pavloviæ and his newspapers for attacking priests, monks and church institutions, and spread-
ing hatred against the clergy. The battle between Pavloviæ and the hierarchy lasted until the revolu-
tion broke out in 1848. Causing damage to both sides, it was interrupted without a result by much
greater and more dramatic events.
 ÒÅÎÄÎÐ ÏÀÂËÎÂȎ È ÑÐÏÑÊÀ ÖÐÊÂÅÍÀ £ÅÐÀÐÕÈ£À 251

UDK

EGIDIO IVETIC (Padova)

La Serbia immaginaria in Niccolò Tommaseo

(1839-1842). Alcuni spunti

ABSTRACT: Per Niccolò Tommaseo la Serbia non era un paese concreto. La

sua realtà sociale o storica, oppure le sue frontiere attuai non gl’interessavano. L’oggeto
della sua attenzione è il passato: la Serbia è considereta un ambiente patriarcale
idealizzato, che genero una poesia popolare di alti valori etici. D’altra parte, le sue idee
sul concetto nazionale riguardante i canti popolari dei Dalmati non risultano troppo
chiare.
PAROLE CHIAVI: Niccolò Tommaseo, il culto romantico della poesia popolare,
la poesia popolare in relazione del contrasto tra la nautra e la civilizzazione, la poesia
popolare come espressione della societa patriarcale idealizzata, il concetto dell’ „illirico“,
Niccolò Tommaseo verso il mondo slavo.

Il Tommaseo riscopre la Dalmazia, la propria patria e le proprie origini, in

Corsica, nel 1838, grazie all’incontro con Adolfo Palmedo, console inglese a Ba-
stia, un tedesco che gli fa apprezzare i versi del poema Hasanaginica. A chi si
occupa del Tommaseo è noto questo momento di svolta nella sua esistenza1. Alle
spalle c’era l’esperienza di Parigi (dal 1835), esperienza dalla quale il Tommaseo
uscì sfiduciato verso la stessa metropoli, per ciò che essa rappresentava, ma anche
verso i vari volti della modernità che avanzava. La Corsica rappresentava un ritor-
no alla vita arcaica ma genuina2. Fu soprattutto il ritorno al Mediterraneo fatto di
comunità, di ricorrenze e tradizioni, quasi un’alternativa ai modelli metropolitani.
Eppure da quel Mediterraneo, dall’asfissiante atmosfera provinciale della Dalma-
zia, il Tommaseo volle scappare, appena laureato in legge a Padova. Un mondo
insopportabile per un ventenne pieno di ambizioni; e come ogni giovane ambizioso
egli cercò ciò che contava di più nella cultura di allora, da Padova a Firenze –
Venezia, la capitale dell’Adriatico, ormai era un centro marginale, rispetto a una
Milano o Firenze –, dove il Tommaseo collaborò all’„Antologia“ del Vieusseux,

1
R. Ciampini, Vita di Niccolò Tommaseo, Firenze 1945, pp. 255-269; J. Pirjevec, Niccolò
Tommaseo ira Italia e Slavia, Venezia 1977, pp. 41-43; M. Drndarski, Nikola Tomazeo i naša
narodna poezija, Beograd 1989, pp. 9-46.
2
Cfr. le parti relative a Parigi e alla Corsica in N. Tommaseo, Diario intimo, a cura di R.
Ciampini, Torino 1946.
252 EGIDIO IVETIC

fino al „primo esilio“ nel centro della cultura europea, appunto Parigi, l’approdo
degli esuli, degli emigrati più o meno celebri.
Durante questo percorso verso il grande mondo il Tommaseo non aveva
reciso i legami con la terra natia. L’amicizia con Antonio Marinovich rappresentò il
cordone che lo tenne attaccato alla Dalmazia3. Il Marinovich era un intellettuale di
provincia, laureato in legge anche lui: era in sostanza ciò che sarebbe stato il Tom-
maseo se fosse rimasto nella sua Sebenico: beghe locali, piccoli interessi, piccoli
possedimenti terrieri, un notabilato riconosciuto entro le mura della città, la lettera-
tura corne fuga dalla realtà, per nobilitare un’esistenza insoddisfatta. Il Tommaseo
fu ben lontano da tutto ciò, pur vivendo in condizioni più disagevoli di quello che
gli avrebbe offerte la Dalmazia; viveva, però, nei luoghi che il Marinovich sognava:
Firenze, la capitale dell’alta cultura italiana, la loro cultura, il loro marchio di distin-
zione, rispetto agli altri, fossero essi patrizi, popolani o slavi.
II mondo del popolo non lascia il Tommaseo; del resto è lui che non vuole
essere lasciato. In Toscana, nel contado di Pistoia, il Tommaseo si avvicinò infatti ai
popolani e ai contadini, ai loro canti, ai loro racconti, alle loro tradizioni4. Raccolse
testimonianze orali. Nel popolo toscano vide l’incarnazione della lingua italiana, la
cultura popolare, il passato, il presente, il futuro. La modernità di Parigi lo distolse,
ma non lo appagò. In Corsica nuovamente ritrovò il popolo, la sua arte narrativa.
Dunque ecco, nel 1839, il ritorno in patria. Certo è un ritorno agli affetti famigliari, ai
luoghi dell’infanzia, ma la Dalmazia era comunque sempre quella stessa; di nuovo
c’era in Tommaseo il riconoscimento della sua dimensione slava. Tale ridefinizione di
se stesso e del luogo natio passò attraverso il riconoscimento della slavità della madre
e della popolazione non italiana della regione5. II Tommaseo non divenne slavo,
anche se, in qualche momento di foga, si dichiarò tale6; più che altro il dalmata si
compiacque di far parte, anche in minima parte, della nascente grande nazione slava.
Questa Slavia appariva piuttosto nebulosa, ma indubbiamente accattivante, qualcosa
di nuovo, potenzialmente promettente, forse un elemento del futuro europeo; in ciò il
Tommaseo condivideva le opinioni diffuse nella migliore cultura parigina7.
A Sebenico il Tommaseo conobbe Spiridione (Spiro) Popovic, dalmata serbo,
uomo di lettere formatosi a Sremski Karlovci, estremamente attento alle novità
concernenti i Serbi e il nascente Meridione slavo8. In questa amicizia sta la parte
3
N. Tommaseo, Dell’ animo e dell’ ingegno di Antonio Marinovich, Venezia 1840.
4
Drndarski, Nikola Tomazeo, cit., pp. 26-46.
5
Pirjevec, Niccolò Tommaseo, cit., pp. 47-57.
6
N. Tommaseo, Intorno a cose dalmatiche e triestine, Trieste 1847. Nella dedica in aper-
tura scrive: „Alla città di Trieste questa tessera ospitalc uno slavo“.
7
M. Ibrovac, Claude Fauriel et la fortune européenne des poésies populaires grecque et
serbe, Paris 1966.
8
M. Zoriæ, Carteggio Tommaseo-Popovic. I (1840-41), „Studia Romanica et Anglica
Zagrabiensia“ („SRAZ“), 24(1967), pp. 169-240; // (1842-43), Ibidem, 27-28(1969), pp. 207-240;
III (1844), Ibidem, 38 (1974), pp. 279-337; Parte seconda: I (1845), Ibidem, 40 (1975), pp. 221-
293. Cfr. in particolare l’introduzione, Ibidem, 24 (1967), pp. 169-174 (note). Inoltre, cfr. M.
Zoric, Niccolò Tommaseo e il suo „maestro d’illirico“, „SRAZ“, 6 (1958), pp. 63-86.
 LA SERBIA IMMAGINARIA IN NICCOLÒ TOMMASEO... 253

più importante del ritorno in patria; l’orizzonte geografico, linguistico e culturale

del Tommaseo ebbe modo di allargarsi oltre la catena dinarica. Il Popovic, che il
Tommaseo chiamava „maestro d’illirico“, lo avvicinò al modello di lingua utilizzato
da Vuk Stefanovic Karadzic e Ljudevit Gaj, e riuscì, direttamente e indirettamente,
a metterlo in contatto con loro9. Il Tommaseo stesso s’impegnò a raccogliere i canti
popolari dalmati e illirici: nel primo caso si trattò di canti relativi alia Dalmazia
interna, la Dalmazia delle Krajine veneziane; nel secondo caso si trattò di canti
popolari serbi, in gran parte attinti dalle compilazioni del Karadzic. Nel 1842, come
quarto volume della raccolta Canti popolari toscani, corsi, illirici, greci, furono
pubblicati i canti illirici (serbi), mentre i canti dalmati rimasero inediti10.
Quanto esposto finora è noto tra gli studiosi del Tommaseo, come del resto è
nota la forte attrazione che ebbe sullo scrittore la Serbia proprio in quegli anni di
svolta, a partire dal 1839. La premessa ai canti popolari illirici fu di fatto un trattato
sulla storia della Serbia ed anche nell’introduzione ai canti dalmati ritornano temi
serbi11. Sempre a questi primi anni quaranta dell’Ottocento risale uno scritto inedi-
to Scritti d’un vecchio calogero, dove il Tommaseo si rivolse alle terre illiriche, le
„sorelle“ Serbia, Croazia, Bosnia, Dalmazia, Montenegro esortandole ad avvici-
narsi sul piano culturale e politico12.
Non c’è dubbio che la Serbia intesa, descritta vagheggiata dal Tommaseo in
queste opere risulta una Serbia estremamente idealizzata13. Paese puro, genuino,
agli occhi del dalmata, rispetto alla civiltà „corrotta“ di quello che oggi chiamerem-
mo Occidente; più che paese, una categoria etica, per certi versi astorica, protesa
tra il medioevo e la contemporaneità; terra eroica, quindi classica, dotata di un
eroismo di ritorno, proprio nel secolo della modernità14. E qui troviamo certo echi
che ci rimandano ai topoi filosofici sui quali si è forgiato il Tommaseo, dal Rousse-
au al Vico15. Si può parlare di temi romantici, si potrebbe mettere in relazione
questa idealizzazione con altri autori a cui s’era ispirato il nostro scrittore16.
9
Pirjevec, Niccolò Tommaseo, cit., pp. 47-84.
10
Drndarski, Nikola Tomazeo, cit., pp. 69-312.
11
N. Tommaseo, Dei canti del popolo serbo e dalmata, in Id. Intorno a cose dalmatiche,
cit., pp. 9–39 (già publicato nel „Giomale Euganeo di Scienze, Lettere, Arti e varietà“, 9/11, 1844);
M. Zoriæ, La Prefazione ai „Canti del popolo dalmata“ di Niccolò Tommaseo, „SRAZ“, 38
(1974), pp. 213–236.
12
N. Tommaseo, D’un vecchio Calogero (Spisi starog kaludera), „SRAZ“, 41-42 (1976),
pp. 583-629; M. Zoric, Le prose „D’un vecchio Calogero“ di Niccolò Tommaseo, Ibidem, pp.
555-582. Cfr. pure Pirjevec, Niccolò Tommaseo, cit., pp. 79-84.
13
Drndarski, Nikola Tomazeo, cit., pp. 69-81, in particolare pp. 72-74. Cfr. pure N. Stipcevic,
La presenza del Tommaseo nella letteratura serba, in Niccolò Tommaseo nel centenario della
morte, Firenze 1977, pp. 571-581; Id., Prisustvo Nikole Tomazea u srpskoj književnosti, ó: Dva
preporoda. Studije o italijansko-srpskim kulturnim i politièkim vezama u XIX veku, Beograd,
1979, pp. 13-61.
14
Tommaseo, Dei canti del popolo serbo, cit., pp. 9-35; N. Tommaseo, Prefazione, in Id.,
Canti popolari toscani, corsi, illirici, greci, vol. IV, Canti illirici, Venezia 1842, pp. 9-24.
15
Drndarski, Nikola Tomazeo, cit., pp. 32-40, pp. 72-85, pp. 175-190.
16
Ibidem.
254 EGIDIO IVETIC

E’ difficile però etichettare il Tommaseo, troppo vasta la sua opera, i suoi interessi,
una complessità che solo forse oggi può essere colta in modo opportuno. Chi in
Italia e in Europa in quegli anni sarebbe stato capace di padroneggiare una materia
come i canti popolari e in più lingue, secondo tradizioni cosi disparate? I Canti
popolari rimangono un grande sforzo di comparazione di culture diverse, di diver-
se nazioni e diverse patrie. Ecco, ciò che ci intéressa in questo breve intervento, in
questi spunti di riflessione, è il ruolo di siffatta Serbia immaginaria nell’elaborazio-
ne di concetti di nazione e patria in Niccolò Tommaseo.
Conosciamo le fonti su cui il Tommaseo costruisce il suo immaginario serbo:
una fonte diretta è stato Spiro Popovic, che a sua volta ha idealizzato la Serbia
ristretta avendo vissuto di persona la Serbia occidentalizzata e occidentalizzante
della Vojvodina, di Sremski Karlovci, della nascente ricca e colta borghesia serba
distribuita come una costellazione dall’Adriatico (Trieste, Zara, Sebenico, senza
contare Cattaro), fino a Zagabria e Vienna, fino a Timisoara/Temišvar; poi ci sono
i testi, in primo luogo i quattro volumi di Ami Boué sulla Turquie d’Europe, poi
Claude Fouriel, Jérome-Adolphe Blanqui, e infíne Adam Mickiewitz17.
Apparentemente prívale il Boué sul Popovic, almeno questa è l’impressione
che ci viene se si analizza a fondo il carteggio Tommaseo-Popovic negli anni 1840-
45; i consigli del Popovic sono più di carattere informativo, tecnico, linguistico. Il
Tommaseo ha attinto molto dal Boué, dal Blanqui, dalle memorie di viaggio di Alp-
honse de Lamartine18; si trattava di studi, di reportages di autorevoli occidentali che
videro con i propri occhi la Serbia incontaminata, quella del principato autonomo
dentro l’Impero ottomano. Ecco, bisogna subito puntualizzare che il Tommaseo non
soggiace ad alcun orientalismo, ad alcun esotismo in merito: la sua Serbia non è il
Vicino (primo) Oriente, a lui appare corne un paese famigliare, un paese europeo,
non meno (in fondo) mediterraneo degli altri accostamenti, cioè Dalmazia, Toscana,
Corsica, Grecia. Il concetto di Mediterraneo ci appare pregnante; non lo sarebbe
stato per il Tommaseo, che cercava in fondo la classicità, non solo culturale, artistica,
ma etica e sociale nelle terre simili alla sua patria. Le terre in cui ha vissuto e a cui ha
dedicato i suoi sforzi creativi erano per lui espressione di tale classicità, che oggi
potrebbe coincidere con il concetto, sbrigativo certo ma comunque pieno di un suo
significato, di mediterraneità. Il Tommaseo non aveva visitato la Grecia e la Serbia,
entro quel 1840-42; vivrà a Corfù, si sa, durante il „secondo esilio“, tra il 1849 ed il
1854. La Serbia rimase quindi sempre una terra immaginata per il dalmata.
Rispetto agli altri contesti che conosceva, la Serbia non era ben definita né
circoscritta geograficamente. Essa era rappresentata dalla sua storia, che effettiva-
mente ha avuto peso nel forgiare i noti canti epici. E’ fondamentalmente una Serbia
17
A. Boué, La Turquie d’Europe ou observations sur la géographie, la géologie, l’histo-
ire naturelle, la statistique, les moeurs, les coutumes, l’archéologie, l’agriculture, l’industrie,
le commerce, les gouvernements divers, le clergé, l’état politique de cet empire, Paris 1840 ; C.
Fauriel, Chants populaires de la Grèce moderne, Paris 1824; A.-J. Blanqui, Voyage en Bulgarie,
pendant l’anné 1841, Paris 1843.
18
A. de Lamartine, Souvenirs, impressions, pensées et paysages pendant un Voyage en
Orient 1832-1833 ou Notes d’un voyageur, Francfort a/M 1854.
 LA SERBIA IMMAGINARIA IN NICCOLÒ TOMMASEO... 255

medioevale, quella dei luoghi che ritornano nei canti, una Serbia assai meridionale,
protesa verso il sud-est, collocata tra i regni latini, i turchi e gli arabi19. Gli eroi serbi si
confrontano con altri popoli; ne esce un contesto tutt’altro che isolato, sperduto,
marginale nel panorama dell’Europa meridionale. Nella geografia non solo slava del
Tommaseo, quanto precise sono le attribuzioni morali date alla Serbia, una sorta di
dinosaure della classicità, un concentrate di virtù, attraverso figure di sovrani, madri,
sorelle, eroi, tanto assenti sono i dati anche indiretti sul territorio, i confïni, la popola-
zione, le istituzioni, ovvero ciò che aveva fatto il Boué20. La Serbia del Tommaseo si
profila come qualcosa di astratto, nonostante letture accurate e nonostante il Popovic
avesse puntualmente riferito sui travagli interni al principato serbo proprio in quel
1840-42. Non c’è dubbio che siffatta Serbia è un prodotto si della poetica ma anche
un bisogno esistenziale del Tommaseo, almeno in quegli anni. Si vive meglio sapen-
do, anzi presupponendo che in un certo luogo le cose come vorremmo che fossero lo
sono davvero. Il Tommaseo elabora una propria immagine della Serbia.
La Serbia serve al Tommaseo in quanto prototipo di quello che sarebbe potu-
to essere una specie di carattere nazionale illirico. Il concetto di illirico non fu
casuale in Tommaseo, nemmeno si trattò di un sinonimo per dire serbo. Il suo
significato aveva un’estensione maggiore rispetto a quello di serbo, anche se (fran-
camente) nella Premessa ai Canti popolari illirici si fa fatica a discernere tra
illirico e serbo; di fatto si parla del regno serbo, di terre serbe (nelle quali per l’alto
medioevo il Tommaseo include la Bosnia, l’Erzegovina, la Dalmazia), di racconti
pressoché serbi21; l’illirico, nominato nelle note, era la lingua, la parlata comune
dalla Dalmazia ala Serbia. Gli illirici come popolo, secondo il Tommaseo, erano
slavi, come slavi del resto erano i polacchi e i russi; essi rappresentavano il Sud
della Slavia („nel mezzodì d’Europa“)22. Il concetto di illirico in fondo gli serve per
raccordare le singole individualità di serbi, dalmati, bosniaci, croati, montenegrini,
per coprire le differenze tra la sua Dalmazia e la Serbia.
I canti popolari serbi sono intesi dal Tommaseo, benché non lo dica esplicita-
mente, come un comune patrimonio culturale illirico, quindi non solo serbo23. In
19
Tommaseo, Canti illirici, cit.
20
Ibidem.
21
Ibidem, pp. 9-24; Tommaseo, Dei canti del popolo serbo, cit., pp. 14-23.
22
„Ad illustrare le origini slave gioverebbe discernere dal medesimo ceppo due grandi famiglie,
le quali la stessa natura par che intendesse accuratamente distinguere. La più antica, e però la più
pura schiatta slavenica è, secondo me, quella che dall’onde de’popoli mano mano incorrenti è stata
addentro portata nel mezzodì d’Europa; e che dalla Serbia raggiò nella nostra Dalmazia, e forse in
antico popolò buona parte delle coste d’Italia. Questa è stirpe Caucasea pura: e lo dice la forte
bellezza de’corpi e l’ampia serenità degl’ingegni. L’altra famiglia, che tiene del finnico, si fermé
tra i geli di Russia. Mediatrice fra i due rami, odiata dagli slavi Camitici, amata da tutta la gente
Giapetica, sta la Polonia. La Polonia e la Serbia (con la Dalmazia insieme), sono, a mio vedere, i
due centri dell’incivilimento degli Slavi futuro“. Ibidem, pp. 35-36. Cfr. inoltre Zoric, La
Prefazione, cit., pp. 267-268. Nel Carteggio Tommaseo-Popovic è ricorrentissimo il concetto di
illirico, sia come lingua sia come popolazione, costantemente tra il 1840 ed il 1845.
23
„In Marco Kralievic è ritratta intera la gente illirica co’suoi pregi e difetti: valore tra selvag-
gio e gentile, giovialità franca e fiera, intemperanza del bere, temperanza delle bestiali voluttà, religi-
256 EGIDIO IVETIC

ciò si percepisce l’influenza di Spiro Popovic che fu fervente sostenitore dell’Illiri-

smo. Probabilmente il Popovic vedeva in esso il superamento delle proprie dicoto-
mie individuals 1’essere serbo dalmata; l’lllirismo poteva essere un modello di
identità comune, inclusivo di varie identità illiriche, compresa addirittura quella
italiana della Dalmazia. E probabilmente il Tommaseo condivideva tali posizioni;
ma è altrettanto possibile che avesse in testa una propria variante illirica. Dovrem-
mo certamente parlare di Illirismi, cioè al plurale, non di un unico movimento
illirico, inteso (forse troppo sbrigativamente) corne movimento integrativo naziona-
le croate. A voler analizzare bene ciò che pensavano un Gaj, uno Spiro Popovic,
un Tommaseo, un Francesco Carrara, un Medo Pucic, troveremmo punti simili,
ma anche varianti discostanti. Nelle Iskrice in versione italiana, scritte attorno al
1840, il Tommaseo parla di lingua illirica e di nazione slava; nella versione illirica,
croata/serba, l’editore Ivan Kukuljevic Sakcinski riporta oppure „media“ i concetti
di slaveni, slovinskajugo-slavenski.
La nazione del resto aveva, in quegli anni (1835-48), per il Tommaseo un
significato complesso, stratificato, più vicino al modo di concepire le nationes in
maniera pre-liberale: „La nazione si considera in relazione al sole ove nacque. La
gente in relazione alle altre generazioni. Una nazione puô contenere varie genti;
d’una gente uscire parecchie nazioni. Le varie nazioni tendono a congiungersi se-
condo le loro distinzioni per genti. Le varie genti d’una nazione medesima tendono
a dividersi in istati diversi. Quindi le divisioni d’Italia“, cosi spiegava nel Nuovo
dizionario dei sinonimi della lingua italiana24. Nelle Iskrice, in versione italiana,
affermava: „La lingua è lo spirito dell’uomo, lo spirito della nazione. Dove confuso
il linguaggio, anco le anime sono confuse: ove due lingue dominanti, non unanime
vita. Tale duplicità mostra due nazioni, in qualche parte estranee l’una all’altra;
mostra o nuova guerra o antica, evidente o latente. Il berretto non può soffrire né
buttar giù il cappello; né comandare sa, né servire. E dove manca unità, manca
forza“25. Si potrebbe a lungo disquisire dunque su che cos’era la nazione secondo il
Tommaseo; ci vorrebbe più spazio; sicuramente la questione meriterebbe uno stu-
dio monografico.
C’è inoltre l’importante concetto di patria ed esso non ha un ruolo seconda-
rio rispetto alla nazione. La patria è terra, territorio, regione si direbbe oggi, pro-
vincia si diceva nell’Ottocento. La patria è la Dalmazia, una terra con la sua storia.
La Dalmazia, la Corsica, le Ionie, ma anche per esempio Malta sono delle „quasi
nazioni“, non sarebbero potute essere mai nazioni a sè, lo riconosceva il Tomma-
seo, pur possedendo un passato, una cultura. Erano regioni-patrie a cavallo di
one pia in Dio e nella famiglia; probità coraggiosa, illibata“, in Tommaseo, Canti popolari illirici, cit.,
p. 101.
24
N. Tommaseo, Nuovo dizionario dei sinonimi della lingua italiana, Firenze 1838, p.
1644, voce Nazione.
25
E’ il noto passo delle Iskrice (brano XII) in versione italiana, in N. Tommaseo, Scritti editi
einediti sulla Dalmazia e sui popoli slavi, a cura di R. Ciampini, Firenze 1943, p.73. In originale, N.
Tomazeo, Iskrice, izdao Ivan Kukuljevic Sakcinski. Drugo izdanje prigledano i popravljeno od
istog knjigotvorca, Zadar, 1849, p. 38.
 LA SERBIA IMMAGINARIA IN NICCOLÒ TOMMASEO... 257

nascenti nazioni26. Eppure il Tommaseo era attaccato a queste patrie mediterranee;

nel 1860-61 entrò in aperto conflitto con gli annessionisti filo-croati difendendo la
soggettività storica e culturale della Dalmazia, pur proclamando la slavità di essa27.
In questo attaccamento alla patria il Tommaseo sembra un uomo dell’ancien régi-
me, egli è pre-nazionale, ovvero le ragioni della nazione cessavano quando si tocca-
vano certi contesti, guarda caso contesti territoriali mediterranei, regioni che cono-
sceva. Tutto ciò dall’autore di Dell’Italia, uno dei testi base per il nation building
italiano.
L’italianità, secondo il Tommaseo, era il prodotto finale di una cultura (più
culture) e di una lingua sviluppatesi attraverso i secoli, tanto da diventare il minimo
comune denominatore per le regioni disposte tra le Alpi e l’Appennino. Più com-
plessa era la faccenda nell’Adriatico orientale. Nel contesto illirico era la lingua a
unire, ma poi c’era il peso delle patrie regionali, ognuna connotata da peculiarità
proprie. E’ l’argomento trattato nello scritto D’un vecchio Calogero, noto anche
con la denominazione Ai popoli slavi28. Qui i confini provinciali delimitano parti,
soggetti con proprie individualità, nonostante (si direbbe oggi) molti elementi tra-
sversali, in primis la lingua: essi sono la Dalmazia, la Bosnia, la Croazia, il Monte-
negro, la Serbia. In questo caso la Serbia coincideva con il principato autonomo;
essa rappresentava in tale disegno poetico-politico l’anello forte della silloge illirica,
forse un soggetto troppo forte, secondo il Tommaseo. L’insieme illirico fu per il
dalmata il contenitore di tali individualità, e inutile qui specificare le caratteristiche
della Bosnia o della Croazia, o del Montenegro. Le popolazioni avevano molto in
comune, ma le storie erano differenti e soltanto l’intesa e l’avvicinamento „accor-
to“ tra le parti avrebbe portato benessere e progresso a tutti29. La Dalmazia, lo
avrebbe scritto altrove, aveva un ruolo particolare, di Porta occidentale, di Occi-
dente stesso per gli altri contesti illirici. Per la Dalmazia il Tommaseo auspicava,
con parecchio scetticismo („berretti e cappelli“), una Potenziale nazione autono-
ma, slava nella sostanza ma di cultura (anche) italiana, dunque un innesto tra
diversi e perciò in se una combinazione potenzialmente assai feconda, sotto tutti gli
aspetti; in cio seguiva la linea dei vari sostenitori della slavo-dalmatinità, in auge
negli anni quaranta30.

26
Per comprendere la geografia mentale del Tommaseo fondamentale è lo scritto risalente al
1850, steso a Corfù, dal titolo Italia, Grecia, Illirio, la Corsica, le Isole Ionie e la Dalmazia, ora
in Tommaseo, Scritti editi e inediti, cit., pp. 225-357. Il testo fu incluso in varie edizioni del volume
Geografia Storia moderna universale, Milano 1857; Compendio di Geografia, Milano 1861
{Appendice all’Italia di Niccolò Tommaseo, pp. 142-228).
27
L’episodio è noto; il Tommaseo scrisse alcuni opuscoli (veri e propri saggi) in difesa
dell’autonomia amministrativa della Dalmazia nei confronti delle aspirazioni della Croazia-
Slavonia; un buon riassunto lo troviamo in Pirjevec, Niccolò Tommaseo, cit., pp. 182-225.
28
Tommaseo, Scritti editi e inediti, cit., pp. 85-107; Tommaseo, D’un vecchio Calogero,
cit., pp. 583-629.
29
Tommaseo, Scritti editi e inediti, cit., pp. 103-107. Cfr. inoltre Pirjevec, Niccolò Tomma-
seo, cit., pp. 79-84.
30
J. Vrandeèiæ, Dalmatinski autonomistièki pokret è XIX. stoljeæu, Zagreb 2002, pp. 61-81.
258 EGIDIO IVETIC

La dimensione illirica non era una dimensione sopranazionale, quanto una

dimensione che stava al di sopra della patrie, della regioni storiche. E’ noto che il
Tommaseo intendeva la Croazia storica come una patria a se, distinta dalla Dalma-
zia, altrettanto valeva per la Bosnia ed il Montenegro. Più contraddittorie erano le
sue posizioni nei confronti della Serbia, intesa sia come fascinosa terra storica sia
corne concreto principato, un’unità regionale. Come detto, il passato serbo e la
cultura popolare che ne scaturiva potevano essere assunti, nel Tommaseo, corne
patrimonio culturale da tutta la comunità illirica La prova erano i canti popolari
dalmati, che avevano molto in comune con quelli esplicitamente serbi31. Il culto di
Marko Kraljevic andava dalla costa dalmata alla pianura pannonica alle estreme
propaggini orientali della Serbia (e oltre). Del resto, lo sappiamo, ma il Tommaseo
meno, la costituzione ed il popolamento dei Confini militari, dalla Croazia-Slavonia
alla Dalmazia, di fatto aveva esteso varianti linguistiche e varianti culturali inizial-
mente spostate più a Sud-Est32. Certo, il Tommaseo non va molto oltre i buoni
propositi, oltre gli auspici, che oggi suonano utopistici, ma non lo erano negli anni
quaranta dell’Ottocento. A dire il vero non elabora, ma siamo prima del 1848, una
più sottile definizione di ciò che erano i popoli illirici. Del resto, far coincidere in
Dalmazia la patria con la nazione era come trovare la quadratura del cerchio; il
Tommaseo ne era perfettamente cosciente; da qui anche l’arditezza del suo pensi-
ero, benché solo abbozzato. Altrettanto difficile era far coincidere la nazione con la
regione sul piano più ampiamente illirico. Ma tra il 1840 ed il 1845 il Tommaseo
non nota e non vuole notare differenze, distinzioni, î quanto meno non le vuole
marcare: il fatto che i Serbi fossero ortodossi rappresentava un aspetto trascurabi-
le. La slava, i festeggiamenti del santo protettore, erano intesi corne qualcosa di
arcaico e classico33. E sì che il Tommaseo di quegli anni si potrebbe defînire corne
cattolico liberale. In ogni caso, le differenze, corne quella tra cappelli e beretti, cioè
i ceti della Dalmazia, c’erano eccome, ma andavano superate.
C’era insomma un quadro generale e uno particolare entrambi complicati. Se
c’era una Serbia immaginaria, non da meno era immaginario l’Illirico tommaseia-
no, come del resto la visione della Dalmazia era più ciò che si sarebbe volto che
fosse rispetto a ciò che era davvero (lo dimostreranno i fatti dopo il 1860). Tutta
una serie di piccoli cari mondi per il Tommaseo, che non si nascondeva certo la
realtà, e non era un illuso. L’Vantico regime era presentissimo – pensiamo alle
carovane „turche“ condotte da bosniaci, ritratte da Charles Yriarte ancora negli
anni sessanta dell’Ottocento, tra Sebenico, Spalato e Ragusa -, mentre incalzavano
le nuove idee che cercavano di identifïcare le masse con un’unità di lingua, di
cultura, di appartenenza. Il Tommaseo aveva capito tutto ciò, come del resto altri;
anche in lui troviamo l’entusiasmo di aver scoperto nella popolazione qualcosa di
straordinario, troviamo la volontà di plasmare la massa e l’inevitabile e necessaria
utopia.
31
Drndarski, Nikola Tomazeo, cit., pp. 221-312.
32
Ibidem.
33
Tommaseo, Canti popolari illirici, cit., p. 86.
 LA SERBIA IMMAGINARIA IN NICCOLÒ TOMMASEO... 259

Forse di più: l’ampio trattato scritto nell’esilio a Corfu nel 1850 dal titolo
Italia, Grecia, Illirio, la Corsica, le Isole Ionie e la Dalmazia, un trattato com-
plesso e trascurato dalla storiografia, è la prova del voler andare oltre gli steccati
definiti dalle nazioni e dalle patrie34. L’Illirio (i motivi serbi naturalmente qui ritor-
nano) e la Dalmazia compaiono corne soggetti a sè. In verità, l’Italia, l’Illirio, la
Grecia, la Corsica, le Isole Ionie, la Dalmazia, le nazioni e le terre di confine, le
piccole e le grandi patrie sono i contesti e le situazioni amate dal Tommaseo,
rappresentano il Mediterraneo del Tommaseo, una specie di collettivo unicum cul-
turale. In un virtuosismo di erudizione, davvero eccezionale pensando ai gravi
problemi che già aveva con la vista, il dalmata traccia un imponente affresco di
legami, richiami (Napoleone e Diocleziano), eredità, comunanze, concordanze, po-
tenzialità (industrie, arti) tra patrie e nazioni in apparenza diverse, incontrate nel
suo cammino esistenziale; in comune la classicità; classicità presente nelle arti e nei
monumenti italiani e greci, nei poemi popolari illirici/serbi. Ovvero si spinse, nel
momento riflessivo di Corfù, a cercare quello che diremmo oggi una piattaforma,
una base comune di un mondo europeo meridionale inevitabilmente teso tra l’an-
tichità, tra il perenne e la modernità e il nuovo. Una paradossale „pre-moderna
modernità“ che può essere sempre attuale.

Őèäèî Èâåòèž

ÈÌÀÃÈÍÀÐÍÀ ÑÐÁÈ£À ÍÈÊÎËÀ ÒÎÌÀÇÅÀ (1839-1842)

ÍÅÊÎËÈÊÎ ÇÀÏÀÆÀŒÀ

Ðåçèìå

Ó òåêñòó ñå ðàçìàòðà¼ó îñîáèíå è óçðîöè èäåàëèçîâàíå ñëèêå Ñðáà êîä Òîìàçåà, êîãà
íè¼å çàíèìàëà äðóøòâåíà èëè èñòîðè¼ñêà ðåàëíîñò, âåž ïðîøëîñò ó êî¼î¼ ¼å Ñðáè¼à ïðåäñòàâšå-
íà êàî ñïîíà èçìåó ñðåäœåã âåêà è ñàâðåìåíîñòè, ïàòðè¼àðõàëíà ñðåäèíà èçâîðíèõ ñåšàêà,
íåïîêâàðåíèõ ãðààíñêîì öèâèëèçàöè¼îì Çàïàäà, ¼óíà÷êà çåìšà ñà íàðîäíîì ïîåçè¼îì êî¼à
äðæè äî âèñîêèõ ìîðàëíèõ âðåäíîñòè. Èçâîðè íà îñíîâó êî¼èõ ¼å Òîìàçåî ñòâîðèî ñâî¼å èçìà-
øòàíå Ñðáå è Ñðáè¼ó ¼åñó Ñïèðî Ïîïîâèž, êî¼è ¼å è ñàì èäåàëèçîâàî ñëèêó Ñðáè¼å âèäåâøè
ëè÷íî ïîçàïàäœåíó Ñðáè¼ó Âî¼âîäèíå, Ñðåìñêèõ Êàðëîâàöà, ðààœå áîãàòå ãðààíñêå Ñðáè¼å
äóæ ¼àäðàíñêå îáàëå (Òðñò, Çàäàð, Øèáåíèê, Êîòîð), äî Çàãðåáà è Áå÷à, è äî Òåìèøâàðà;
ïîòîì ñó òó è òåêñòîâè Àìè Áóåà î Òóðñêî¼ ó Åâðîïè, Êëîäà Ãóðè¼åëà, Æåðîìà Àäîëôà-
-Áëàíêî¼à, è íà êðà¼ó Àäàìà Ìèöêè¼åâè÷à. Ñà äðóãå ñòðàíå, Òîìàçåîâå èäå¼å î íàöèîíàëíîì
êîíöåïòó ñàäðæàíîì ó äàëìàòèíñêèì íàðîäíèì ïåñìàìà íèñó ñàñâèì ¼àñíå.

34
Tommaseo, Italia, Grecia, Illirio, cit.
260 ÌÈУÀÍÀ ÄÐÍÄÀÐÑÊÈ
 ÆÈÂÎÒÍÀ ÔÈËÎÇÎÔÈ£À ÏÈÑÖÀ ÊÀÎ ÎÄÃÎÂÎÐ ÍÀ ... 261

ÓÄÊ

ÌÈУÀÍÀ ÄÐÍÄÀÐÑÊÈ (Áåîãðàä)

Æèâîòíà ôèëîçîôè¼à ïèñöà êàî îäãîâîð íà

äðóøòâåíî-èñòîðè¼ñêó ñòâàðíîñò

(Ïðèìåðè Àëåñàíäðà Ìàíöîíè¼à è Èâà Àíäðèžà)

Ó ïîçèâó ïèñöà ïîñòî¼è ¼åäíà ñòðàíà, ëè÷íà è

ñòâàðàëà÷êà, êî¼à žå óâåê áèòè ñëîáîäíà, ïðåäìåò èñ-
êšó÷èâî ïèø÷åâèõ ñêëîíîñòè, œåãîâîã ïîðåêëà è ðàç-
âèòêà è œåãîâîã îäíîñà ïðåìà ñâåòó ïðîìåíšèâèõ ïî-
¼àâà. Äðóãà ñòðàíà ïðèïàäà îïøòî¼ äðóøòâåíî¼ è êóë-
òóðíî¼ àêòèâíîñòè çà¼åäíèöå ó êî¼î¼ ïèñàö æèâè è ðà-
äè. (È. Àíäðèž, Çíàêîâè ïîðåä ïóòà, I, 252).

ÑÀÆÅÒÀÊ: Æèâîòíà ôèëîçîôè¼à Àëåñàíäðà Ìàíöîíè¼à è Èâà Àíäðèžà

ðåçóëòàò ¼å ðàçëè÷èòîã îäíîñà ïðåìà äðóøòâåíî¼ è èñòîðè¼ñêî¼ ñòâàðíîñòè ó
êî¼î¼ ñó æèâåëè è ñòâàðàëè. Ìàíöîíè¼åâî ñõâàòàœå èñòîðè¼å ¼å ïîçèòèâíî,
êàî è œåãîâà æèâîòíà ôèëîçîôè¼à, øòî ñå îäðàæàâà íà ñòðóêòóðó œåãîâîã
äåëà è ïñèõîëîãè¼ó œåãîâèõ ëèêîâà. Àíäðèž íè¼å âåðîâàî ó áóäóžíîñò
íîâîíàñòàëå ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå, øòî ñå òàêîå îäðàçèëî íà ñòðóêòóðó
œåãîâîã äåëà è ïñèõîëîãè¼ó œåãîâèõ ëèêîâà, àëè ó ñóïðîòíîì ñìèñëó. Œåãîâå
äîìèíàíòíå òåìå ñó ôàòàëèçàì çëà, íåìîãóžíîñò ìåóšóäñêå êîìóíèêàöè¼å
è âå÷èòî íåñòà¼àœå.
ʊÓ×ÍÅ ÐÅ×È: êœèæåâíî äåëî êàî îäðàç äðóøòâåíî-èñòîðè¼ñêå
ñòâàðîñòè, êœèæåâíî äåëî êàî îäðàç æèâîòíå ôèëîçîôè¼å ïèñöà, ïñèõîëîãè¼à
ëèêîâà.

Tóìà÷åœå êœèæåâíîã äåëà ïîäðàçóìåâà, èçìåó îñòàëîã, è îòêðèâàœå

œåãîâå êîìóíèêàöè¼å ñà êóëòóðíîì ñðåäèíîì êî¼à ãà ¼å èçíåäðèëà. Ñòîãà áè
öèš êœèæåâíî-èñòîðè¼ñêîã (ïà è êœèæåâíî-òåîðè¼ñêîã) èñòðàæèâàœà òðå-
áàëî, èçìåó îñòàëîã, äà áóäå îäíîñ ïèñöà ïðåìà âðåìåíó ó êîìå æèâè è
ñòâàðà, óòèö༠èñòîðè¼ñêèõ è ïîëèòè÷êèõ ïðèëèêà íà œåãîâà ðàçìèøšàœà è
íà œåãîâó ïîåòèêó. Ñëåäñòâåíî òîìå, íà êàðàêòåð ñàìîã äåëà, íà ïñèõîëîãè-
¼ó ëèêîâà, íà ñàì çàïëåò. ʜèæåâíî äåëî ñå òàêî ìîæå ïîñìàòðàòè êàî èíäè-
âèäóàëíè îäãîâîð ïèñöà íà çáèâàœà êî¼à ñå îêî œåãà äåøàâà¼ó. Ó œèìà îí
262 ÌÈУÀÍÀ ÄÐÍÄÀÐÑÊÈ

ìîæå àêòèâíî äà ó÷åñòâó¼å, ó ïîçèòèâíîì ñìèñëó, òèìå øòî žå ïîñòàòè äåî

îäðååíèõ ñîöè¼àëíèõ è ïîëèòè÷êèõ êðåòàœà; à ìîæå, èñòî òàêî, îäáè¼à¼óžè
äà ïðèõâàòè ñâå îíî øòî ñå îêî œåãà äåøàâà, äà èçãðàäè ñâî¼åâðñòàí íåãàòè-
âàí ñòàâ, äà ñå çàòâîðè ó ñîïñòâåíà ðàçìèøšàœà è ôèëîçîôè¼ó, ïðåêèäà¼ó-
žè ïðèâèäíî ñâàêó êîìóíèêàöè¼ó ñà ñòâàðíîøžó. È ¼åäàí è äðóãè ñòàâ çà-
ïðàâî ñó ðåàêöè¼à íà àêòóåëíó ñòâàðíîñò. Ðàçëèêà ¼å ¼åäèíî ó òîìå øòî ïðâè
ñòàâ ïîäðàçóìåâà ïîçèòèâàí, àêòèâàí îäíîñ ïðåìà ñòâàðíîñòè, äîê äðóãè
ñòàâ âîäè ó ïåñèìèñòè÷êè ïîãëåä íà ñâåò, ó ïåñèìèñòè÷êè èíäèâèäóàëèçàì.
Ïðåäìåò àíàëèçå îâîã òåêñòà ¼åñòå äåëî äâà ïèñöà êî¼è ó ñóøòèíè íå-
ìà¼ó íè÷åã çà¼åäíè÷êîã, ïðèïàäà¼ó ðàçëè÷èòèì èñòîðè¼ñêèì ïåðèîäèìà, ïà
ïðåìà òîìå è ðàçëè÷èòèì êóëòóðàìà. Öèš îâàêâå àíàëèçå ¼åñòå ïîêóø༠äà
ñå óñòàíîâè êîëèêî ñó ðàçëè÷èòå èñòîðè¼ñêå ïðèëèêå óòèöàëå íà ïîåòèêó
îâèõ àóòîðà, âîäåžè, íàðàâíî, ðà÷óíà î œèõîâîì ëè÷íîì, îäíîñíî ïñèõîëî-
øêîì ñêëîïó. Êîíêðåòíî, êîëèêî íàðàòèâíà ñòðóêòóðà œèõîâîã äåëà äóãó¼å
èñòîðè¼ñêèì è ïîëèòè÷êèì ïðèëèêàìà ó êî¼èìà ñó ñòâàðàëè. £àñíî ¼å äà íè¼å
ó ïèòàœó ïðîíàëàæåœå ñðîäíîñòè èëè óòèöà¼à. Ðå÷ ¼å î ïîðååœó ïî ñó-
ïðîòíîñòè. Ïðâè ¼å Àëåñàíäðî Ìàíöîíè, âåëèêàí è ¼åäàí îä èäå¼íèõ òâîðà-
öà èòàëè¼àíñêîã ðîìàíòèçìà; äðóãè ¼å Èâî Àíäðèž. Áèëî êàêâî ïîðååœå
äåëà îâà äâà ïèñöà ïîêàçó¼å ñàìî ðàçëè÷èòîñòè, èëè ÷àê ñóïðîòíîñòè: îä
èñòîðè¼ñêîã ðàçäîášà ó êîìà ñó íàñòàëà, äî èäåîëîøêå ïîçàäèíå êî¼à ñå
ðåôëåêòó¼å íà ñòðóêòóðó äåëà è ïñèõîëîãè¼ó ëèêîâà.
£åäàí îä äâî¼èöå íà¼âåžèõ ïèñàöà èòàëè¼àíñêîã ðîìàíòèçìà, íà¼çíà÷à¼-
íè¼è ïðåäñòàâíèê òàêîçâàíîã îá¼åêòèâíîã ðîìàíòèçìà ó Èòàëè¼è, Ìàíöîíè
¼å èñòîâðåìåíå áèî ìåó íà¼èñòàêíóòè¼èì ïîêðåòà÷èìà èòàëè¼àíñêîã íàöèî-
íàëíîã ïðåïîðîäà, ðèñîðèìåíòà. Îâ༠ïðåïîðîä ñà ïðåâàñõîäíî ïîëèòè÷-
êèì îáåëåæ¼åì (ðå÷ ¼å î ïîêðåòó çà ñòâàðàœå ó¼åäèœåíå íàöèîíàëíå äðæà-
âå), èñòîâðåìåíî ñå áîðè çà ñòâàðàœå íîâîã äðóøòâà, íîâå êóëòóðå è íîâå
óìåòíè÷êå ïîåòèêå. Òî ïîäðàçóìåâà ëèáåðàëèçàì, ïðîãðåñèâíîñò è ãðààí-
ñêó åòè÷íîñò ó äðóøòâåíèì ñõâàòàœèìà, à îòâîðåíîñò è àêòóåëíîñò êóëòóðå
ó îäíîñó íà åâðîïñêå òîêîâå. È ¼åäíî è äðóãî Ìàíöîíè äóãó¼å ëîìáàðäè¼-
ñêîì èëóìèíèñòè÷êîì èñòîðè¼ñêîì è êóëòóðíîì íàñëåó. Íîâà ïîåòèêà ñà-
ñòàâíè ¼å äåî íîâå ëèòåðàðíå ñåíçèáèëíîñòè, íîâèõ êœèæåâíèõ ôîðìè è
ñàäðæà¼à. Ïðèðîäíè îêâèð íîâèõ òåíäåíöè¼à ó êóëòóðè è êœèæåâíîñòè ¼å-
ñòå èçìåœåíè äðóøòâåíè è ïîëèòè÷êè àìáè¼åíò.
Ìàíöîíè¼åâà èäåîëîøêà îðè¼åíòàöè¼à äâî¼àêî ¼å óñëîâšåíà: äóáîêèì
ðåëèãèîçíèì îñåžàœèìà è íàöèîíàëíèì, îäíîñíî ïîëèòè÷êèì àíãàæìàíîì
(èñòèíà íå àãðåñèâíèì, âåž îäìåðåíèì è óìåðåíèì, êàî øòî ¼å è ñàì áèî).
Ïðâî ñå âåçó¼å çà ïèø÷åâ äóõîâíè ïðåîáðàæ༠(1810. ã.), êî¼è çíà÷è ïðåîêðåò
ó œåãîâîì ñòâàðàœó: ïîíèêàî ó èëóìèíèñòè÷êîì êóëòóðíîì àìáè¼åíòó è ó
ðàíî¼ ìëàäîñòè ôîðìèðàí ó ðàöèîíàëèñòè÷êîì è àíòèêëåðèêàëíîì äóõó, Ìàí-
öîíè ñå ïîñëå ïåðèîäà êðèçå îêðåžå âåðè, îðòîäîêñíîì êàòîëèöèçìó. Âàšà
íàãëàñèòè äà âåðà çà œåãà èìà åòè÷êè êàðàêòåð, èìà âðåäíîñò ìîðàëíîã çà-
êîíà, çàêîíà âðõóíñêå ïðàâäå. Îíà ¼å ñèìáîë ìîðàëíå ñíàãå êî¼à šóäèìà
 ÆÈÂÎÒÍÀ ÔÈËÎÇÎÔÈ£À ÏÈÑÖÀ ÊÀÎ ÎÄÃÎÂÎÐ ÍÀ ... 263

ïîìàæå äà ñàâëàäà¼ó íåâîšå è íåïðàâäå êî¼å èõ ñíàëàçå. Ìàíöîíè ñå, çàïðà-

âî, íèêàäà íå ïðèêëàœà ðåàêöèîíàðíèì ïîçèöè¼àìà. Îí ñàìî ïðèëàãîàâà
ñâî¼å ðàíè¼å èëóìèíèñòè÷êå èäå¼å õðèøžàíñêîì äóõó: ïîêóøàâà äà íå ñó-
ïðîòñòàâè, âåž äà ,,ïîìèðè îíà øòî ïðèïàäà âåðè“, øòî ñå ìîæå îá¼àñíèòè
èëè áðàíèòè âåðñêèì àðãóìåíòèìà ,,,ñà îíèì øòî ïðèïàäà ñàâðåìåíî¼ ìè-
ñëè è ñåíçèáèëèòåòó“1. Ïî èäå¼àìà êî¼å îñóó¼ó ñâàêó òèðàíè¼ó, íàñèšå è
ìðæœó ìåó íàðîäèìà è êî¼å çàãîâàðà¼ó õðàáðî ñóïðîòñòàâšàœå ñâàêî¼ íå-
ïðàâäè, œåãîâ êàòîëè÷êè ìîðàë ïîäóäàðà ñå ñà óìåðåíèì ëèáåðàëèçìîì òî-
ãà äîáà.
Èäåîëîøêè è åòè÷êè ñòàâîâè óòèöàëè ñó, ñàñâèì ïðèðîäíî, íà åñòåòè÷-
êó ñòðàíó Ìàíöîíè¼åâîã äåëà. ʜèæåâíîñò ïî œåìó ,,çà ïðåäìåò òðåáà, äà
èìà èñòèíó, îíî øòî ¼å êîðèñíî çà öèš, çàíèìšèâîñò êàî ñðåäñòâî“ (ïðèíöèï
utile dulci)2. Œåíà ôóíêöè¼à òðåáà äà áóäå âàñïèòíà. Äðóãèì ðå÷èìà, çàäàòàê
êœèæåâíîñòè ¼åñòå äà äîïðèíåñå åòè÷êîì è äðóøòâåíîì âàñïèòàœó íàðîäà.
Èñòèíà, èëè áîšå ðå÷åíî ïîåòñêà èñòèíà, çà Ìàíöîíè¼à çíà÷è îòêðèâàœå ó
šóäèìà çíàêà áîæàíñêîã ïðîâèåœà. Ñâå øòî ñå äåøàâà ¼åñòå áîæ¼å äåëî,
ïðèñóñòâî Áîãà íàõîäè ñå è ó íà¼ìàœåì äîãàà¼ó. Ó ñêëàäó ñ òèì, Ìàíöîíè¼å-
âà ïîåçè¼à ¼å ïîåçè¼à èñòèíèòîã, àëè è ñêðîìíîã, îáè÷íîã, ñâàêîäíåâíîã, èñêà-
çàíà íîâèì, ñâèìà ðàçóìšèâèì ¼åçèêîì. Îíà ¼å íîñèëàö ïîçèòèâíèõ îñåžàœà,
à íîñèîöè òèõ îñåžàœà ñó ïðèïàäíèöè íèæèõ äðóøòâåíèõ ñëî¼åâà, äîê ñó
ìîžíèöè äîáðè ¼åäèíî óêîëèêî ñó ñïîñîáíè äà è ñàìè ïîñòàíó ¼åäíîñòàâíè è
ñêðîìíè, äà ñå ñòàâå ó ñëóæáó ñèðîìàøíèõ è ïîòëà÷åíèõ: ÷îâåê ¼å ñóïåðèîðàí
ó îäíîñó íà äðóãå ¼åäèíî óêîëèêî ñå ñòàâè ó œèõîâó ñëóæáó.3
Ìàíöîíè¼åâà çàèíòåðåñîâàíîñò çà ÷îâåêà è œåãîâó èñòîðè¼ó, à ïîñåáíî
çà ìàëîã è ñêðîìíîã ÷îâåêà, çíà÷è çàîêðåò ó èòàëè¼àíñêî¼ êœèæåâíîñòè è
äåôèíèòèâíî îäâà¼àœå îä êëàñèöèñòè÷êå òðàäèöè¼å êî¼à ñå ñâàêîäíåâíèì
æèâîòîì íè¼å áàâèëà. ʜèæåâíîñò ñå ñïóøòà ó ðåàëíè æèâîò, ïî÷èœå äà ñå
áàâè åãçèñòåíöè¼îì óîïøòå. Íà¼óçâèøåíè¼à êîíêðåòèçàöè¼à îâå ïîåòèêå ¼å-
ñòå ðîìàí Âåðåíèöè (1827. ïðâî èçäàœå, 1840. äåôèíèòèâíî èçäàœå). Îâà¼
ðîìàí âðàžà ÷èòàîöà ó ïðîøëîñò, ó XVII âåê, è ïðè÷à èñòîðè¼ó äâî¼å âåðå-
íèêà, ìëàäèõ šóäè èç íàðîäà, ñà ñåëà, è œèõîâ äóãè õîä ïî ìóêàìà, ñàâëàäà-
âàœå ìíîãîáðî¼íèõ ïðåïðåêà êî¼å ñó èì ïîñòàâèëè áåçîáçèðíè ìîžíèöè ó
ïîêóøà¼ó äà ñïðå÷å œèõîâî âåí÷àœå. Ïðè÷à èìà ñðåžàí êðà¼, çàâðøàâà ñå
âåí÷àœåì ìëàäèõ šóäè êî¼è èç ñâèõ íåñðåžà è íåïðàâäè èçëàçå äóõîâíî è
åòè÷êè îñíàæåíè.
Ðîìàí ¼å ïðîæåò óçâèøåíîì õðèøžàíñêîì èäå¼îì: Áîã ¼å ïîêðåòà÷ ñâèõ
äîãààœà, ÷àê è îíèõ íåñðåžíèõ, Áîæ¼ó âîšó âàšà ïðèõâàòèòè è êàäà ñå îíà
1
N. Sapegno, Disegno storico della letteratura italiana. Firenze, La Nuova Italia, 1948, 606.
2
A. Manzoni, Sul romanticismo, lettera al marchese C. D’Azeglio, Opere, a cura di R.
Bacchelli, Milano, 1953.
3
Îâå èäå¼å èçëîæèî ¼å Ìàíöîíè ó ñâîì äåëó Osservazioni sulla morale cattolica (Îïà-
æàœà î êàòîëè÷êîì ìîðàëó) èç 1819. ã.: „non c’è superiorità giusta d’uomo sopra gli uomini se
non in loro servigio“. N. Sapegno, 605-610.
264 ÌÈУÀÍÀ ÄÐÍÄÀÐÑÊÈ

èñêàçó¼å êðîç íàñèšå, òðåáà èìàòè ïîâåðåœà ó âèøó ïðàâäó è íèêàäà íå

ãóáèòè íàäó. Óïðàâî îâàêâà îñåžàœà êðàñå Ìàíöîíè¼åâå ëèêîâå. Îíè íèêà-
äà íèñó ïîáååíè. Ó íà¼âåžèì íåâîšàìà óñïåâà¼ó äà ñà÷óâà¼ó îïòèìèçàì,
îñåžàœå õóìàíîñòè è ñîëèäàðíîñòè ñà äðóãèì šóäèìà, óâåê ñó ñïðåìíè äà
÷èíå äîáðî. Œèõîâà ðåëèãèîçíîñò, êàî è ðåëèãèîçíîñò ñàìîã Ìàíöîíè¼à,
çàïðàâî ¼å âåðà ó çàêîí ïðàâäå. Òà òåæœà êà ïðàâäè ïîèñòîâåžó¼å ñå ñà
ñóïðîòñòàâšàœåì çëó, îäíîñíî íàñèšó, áåäè è íåïðàâäè. Ó êðà¼œî¼ êîíñå-
êâåíöè, ïîèñòîâåžó¼å ñå ñà íàäîì è âåðîì ó áóäóžíîñò.
Îíî øòî ïðåäñòàâšà íîâèíó ó ëèòåðàðíîì ïîñòóïêó êî¼è Ìàíöîíè
ñïðîâîäè ó ñâîì ðîìàíó ¼åñòå äðóãà÷è¼à âèçè¼à èñòîðè¼å, êîíêðåòíî äðóãà-
÷è¼è ëèêîâè êàî œåíè íîñèîöè. Àêòèâíè ó÷åñíèöè èñòîðè¼å îâäå ñó ìàëè
šóäè, è òî íå êàî ìàñà (êàî ,,ðàñå¼àí áåçèìåíè íàðîä“), êàî ñîöè¼àëíà èëè
ñòàëåøêà ãðóïà, øòî ¼å áèî ñëó÷༠ó œåãîâî¼ ëèðèöè èëè òðàãåäè¼àìà, âåž
êàî ïî¼åäèíöè ñà ñîïñòâåíîì ôèçèîíîìè¼îì, îñåžàœèìà, ïñèõîëîãè¼îì (ìè-
íóöèîçíî ðàçðàåíîì). Çà ðàçëèêó îä œèõ, ëèêîâè çâàíè÷íèêà êî¼è ïî Ìàí-
öîíè¼ó ñàìî ïðèâèäíî âëàäà¼ó ñóäáèíîì íàðîäà, êàî êœèæåâíè ëèêîâè ïîò-
ïóíî ñó áåçíà÷à¼íè. Êàêî ñó ìàëè šóäè òè êî¼è ñó äîáðè, ïîêðåòà÷è èñòîðè-
¼å ïîñòà¼ó äîáðà äåëà, à óç œèõ èäó ñîëèäàðíîñò, ñàìèëîñò, ïðàøòàœå, âåðà ó
Áîãà.
Ìàíöîíè¼åâà óìåòíîñò, œåãîâà ïðàâäîšóáèâîñò, åãàëèòàðèçàì, àëè è
ïîçèòèâíî îðè¼åíòèñàíà âèçè¼à èñòîðè¼å, ó ïîòïóíîñòè êîðåñïîíäèðà ñà õó-
ìàíèòàðíèì è õðèøžàíñêèì àñïèðàöè¼àìà œåãîâîã äîáà. Îíà èìà óïîðè-
øòå ó îïøòî¼ äóõîâíî¼ êëèìè âðåìåíà ó êîìå ¼å æèâåî, øòî ¼î¼ äà¼å ïîñåáíó
ñíàãó è óáåäšèâîñò. Èçà Ìàíöîíè¼à, êàî íåêà âðñòà ïîäñòðåêà÷à, ñòî¼è ÷è-
òàâî ¼åäíî äðóøòâî, êóëòóðíè àìáè¼åíò, àìáè¼åíò ó åêñïàíçè¼è, êî¼è êðîç
íîâå ôîðìå è ñàäðæà¼å, êðîç íîâ è ñâåæ ñåíçèáèëèòåò, ïîìàæå è ñòâàðàœå
íîâå êœèæåâíîñòè. Ðå÷ ¼å î ïðîãðåñèâíî îðè¼åíòèñàíîì äðóøòâó êî¼å ãðàäè
íîâà ãðààíñêà êëàñà ó ïåðèîäó èòàëè¼àíñêîã ðèñîðèìåíòà, ó âðåìå äèíà-
ìè÷íèõ èñòîðè¼ñêèõ è ïîëèòè÷êèõ çáèâàœà âåçàíèõ çà ñòâàðàœå ó¼åäèœåíå
è íàöèîíàëíå èòàëè¼àíñêå äðæàâå, äî ÷åãà ¼å äîøëî 1860. ãîäèíå. Ìàíöîíè
¼å, êàî øòî ¼å ïîçíàòî, àêòèâíî ó òîì ïðîöåñó ó÷åñòâîâàî: èçàáðàí ¼å çà
ñåíàòîðà 1860. ãîäèíå; ïîäðæàî ¼å îäëóêó äîíåòó íà ñåäíèöè Ñåíàòà îäðæà-
íî¼ ó Òîðèíó 1861. ãîäèíå äà ñå ïðîãëàñè Êðàšåâèíà Èòàëè¼à ñà Ðèìîì êàî
ïðåñòîíèöîì (Ðèì ¼å ó òî âðåìå ïðèïàäàî ïàïñêî¼ äðæàâè); ïîñòàî ¼å ïî÷à-
ñíè ãðààíèí íåøòî ðàíè¼å îñëîáîåíîã Ðèìà 1872. ãîäèíå.
Íîâî ãðààíñêî äðóøòâî ñòâàðà íîâè êóëòóðíè àìáè¼åíò, ñà íîâèì óìåò-
íè÷êèì ñåíçèáèëèòåòîì, à îí ÷èíè îñíîâó íîâå ãðààíñêå êœèæåâíîñòè,
êî¼à òðåáà äà èñïóíè ñâå ïîòðåáå è çàõòåâå êëàñå êî¼à ñòóïà íà âëàñò. Òà
êœèæåâíîñò, äà ïîíîâèìî, òðåáà äà èìà íàöèîíàëíè êàðàêòåð, äà èìà âàñ-
ïèòíó ôóíêöè¼ó, çà ïðåäìåò äà èìà èñòèíèò, åòè÷êè èñïðàâàí è íàðîäó áëè-
çàê ñàäðæà¼, èçðå÷åí ðàçóìšèâèì (íàðîäíèì) ¼åçèêîì, óç ïîìîž ¼åäíîñòàâíå
ôîðìå. Òî äðóãèì ðå÷èìà çíà÷è äà êœèæåâíîñò òðåáà ïðèáëèæèòè íàðîäó.
Øòî ñå òè÷å âàñïèòíå ôóíêöè¼å, ïîäðàçóìåâà ñå äà èäå¼íà îáî¼åíîñò äåëà
 ÆÈÂÎÒÍÀ ÔÈËÎÇÎÔÈ£À ÏÈÑÖÀ ÊÀÎ ÎÄÃÎÂÎÐ ÍÀ ... 265

òðåáà äà êîðåñïîíäèðà ñà ïîçèòèâíèì íàöèîíàëíèì è ïîëèòè÷êèì òåíäåí-

öè¼àìà òîãà äîáà. ʜèæåâíîñò òàêî ïîñòà¼å ñðåäñòâî ó áîðáè çà îñòâàðèâà-
œå íàöèîíàëíèõ è ïîëèòè÷êèõ öèšåâà. Îä œå ñå çàõòåâà ñàñâèì îäðååíè
äðóøòâåíè è ïîëèòè÷êè àíãàæìàí.
Ñâå îâå çàõòåâå èñïóíèî ¼å Ìàíöîíè ñâî¼èì äåëîì, ïîñåáíî Âåðåíèöè-
ìà. Ïðèäîäàî ìó ¼å ñïåöèôè÷íó, óçâèøåíó ðåëèãèîçíîñò, ñòâàðà¼óžè íà òà¼
íà÷èí óñïåøíó óìåòíè÷êó ñèíòåçó šóäñêîã è áîæàíñêîã. Ïîìîžó œå óñïåî
¼å äà ïðåâàçèå óñêî ìàòåðè¼àëèñòè÷êó ïëàòôîðìó è äà ñå óçäèãíå ó ìíîãî
øèðå äóõîâíå ñôåðå, ñôåðå óíèâåðçàëíîã. Ïî íåêèì êðèòè÷àðèìà, îâà äó-
õîâíîñò äà¼å Ìàíöîíè¼åâîì äåëó èçóçåòíó ìîäåðíîñò.4 Äðóãè ìó, ïàê çàìå-
ðà¼ó çáîã íà÷èíà íà êî¼è òóìà÷è ñòâàðíîñò, êî¼ó óâåê îöåœó¼å ñà ñòàíîâèøòà
äîáðà è çëà, âàí âðåìåíà è ïðîñòîðà. Ïî œèìà îí òèìå ïîêàçó¼å íåäîñòàòàê
îñåžà¼à çà èñòîðè¼ñêè òðåíóòàê è ñêëîíîñò äà ñâå øòî ¼å íåãàòèâíî ïðèïèøå
íåñàâðøåíîñòè ïðèðîäå èëè ïî¼åäèíà÷íî¼ êðèâèöè.5 Ó ïèòàœó ¼å ñâàêàêî
ïðîáëåì ðåöåïöè¼å, îäíîñíî îòåæàíå êîìóíèêàöè¼å ¼åäíîã êœèæåâíîã äåëà
êî¼å æèâîò òóìà÷è ñà ïîçèöè¼à õðèøžàíñêå äóõîâíîñòè, ó êîìå ¼å áîë èñêó-
ñòâî êî¼å îïëåìåœó¼å è óçäèæå, ñà äàíàøœèì âðåìåíîì, îáåëåæåíèì òå-
øêèì ñîöè¼àëíèì è èíòèìíèì ôðóñòðàöè¼àìà, øòî ñå íåèçáåæíî îäðàæàâà
íà äóõîâíó è êóëòóðíó êëèìó.
Äèíàìè÷íà äîãààœà ó Èòàëè¼è XIX âåêà ñâàêàêî ñó óòèöàëà íà Ìàí-
öîíè¼åâî ïðèêàçèâàœå èñòîðè¼å. Òî ñå ïðå ñâåãà îäíîñè íà âèçè¼ó èñòîðè¼å
êî¼ó íå ñòâàðà¼ó ñàìî ìîžíè ïî¼åäèíöè, âåž äðóøòâî ó öåëèíè. Ó îêâèðó òå
øèðå çà¼åäíèöå, ñâàêè äðóøòâåíè ñëî¼, ñâàêè ïî¼åäèíàö, ïà è îí༠íà¼ñêðîì-
íè¼è è íà¼ñèòíè¼è, èìà îäðååíó óëîãó.6 Îâàêâî âèåœå èñòîðè¼å îäðàæàâà
ñå ó Ìàíöîíè¼åâîì ñõâàòàœó èñòîðè¼ñêîã ðîìàíà, æàíðà êî¼è ¼å ó Èòàëè¼è ó
œåãîâî âðåìå âåîìà ïîïóëàðàí è ó êîìå ñå êàî îñíîâíè åñòåòè÷êè ïðîáëåì
ïîñòàâšà îäíîñ èçìåó èñòîðè¼å è ïîåçè¼å. Ìàíöîíè ó ñâî¼èì òåîðè¼ñêèì
ñïèñèìà èçíîñè ñòàâ, êî¼è žå áèòè îïøòå ïðèõâàžåí, äà èñòîðè¼ó ó êœèæåâ-
íîì äåëó íå òðåáà ïðèêàçèâàòè ,,ñïîšà“, âåž ,,èçíóòðà“, îíàêî êàêî ñå îíà
îäðàçèëà ó ñâåñòè è ïñèõîëîãè¼è ïî¼åäèíöà. Ðå÷ ¼å, ïðåìà òîìå, î ëè÷íî¼
ïðî¼åêöè¼è èñòîðè¼ñêèõ äîãàà¼à.7
Ïðîòàãîíèñòè Âåðåíèêà ó ñâåìó ñå óêëàïà¼ó ó Ìàíöîíè¼åâó âèçè¼ó è
èñòîðè¼å è êœèæåâíîñòè è èñòîðè¼ñêîã ðîìàíà. Òî ñó ïî¼åäèíöè ñà ñëîæå-
íîì è äåòàšíî ðàçðàåíîì ïñèõîëîãè¼îì. Ïðèïàäíèöè ñó ñèðîìàøíèõ ñëî-
¼åâà íàðîäà è íà îñîáåí íà÷èí óòè÷ó íà òîê èñòîðè¼å è íà ñòâàðàœå îäðåå-

4
Òàêî, íà ïðèìåð, ñìàòðà U. Palanza ó òåêñòó Alessandro Manzoni e il nostro tempo.
„Ausonia“, 1965, n. 2, 37-41. Ïî îâîì êðèòè÷àðó, Ìàíöîíè ¼å ìîäåðàí ó òîìå øòî ¼å ïðåâàçèøàî
ìàòåðè¼àëèñòè÷êó êîíöåïöè¼ó ñâåòà ó êîðèñò îíå äóõîâíå, ìíîãî øèðå è ñëîæåíè¼å.
5
V. G. Barberi Squarotti, Manzoni o la compensazione metafisica. „Letteratura“, 1962, n.
58-59, 91-l00; E. Paratore, Lettura del capitolo XXXVIII dei”Promessi Sposi“. „Lettere italiane“,
1966, n. 4, 378-402.
6
V. Monzini, La critica dei „venticinque“. „Convivium“, 1965, n.4, 360-391.
7
A. Manzoni, Lettre a M. Chauvet, a cura di N. Sapegno, Roma, 1947, 60-61.
266 ÌÈУÀÍÀ ÄÐÍÄÀÐÑÊÈ

íîã äðóøòâåíîã àìáè¼åíòà. Âåž ñàìèì èçáîðîì îâàêâèõ ëèêîâà, ñàâðøåíèì

ïñèõîëîøêèì îñëèêàâàœåì œèõîâå èíòèìå, êàî è èñòèöàœåì œèõîâå óëîãå
ó èñòîðè¼ñêèì çáèâàœèìà Ìàíöîíè ïðåäñòàâšà ñîïñòâåíó âèçè¼ó ñòâàðàœà
íîâîã èòàëè¼àíñêîã äðóøòâà ó íîâî¼ íàöèîíàëíî¼ äðæàâè.
Ó ñêëàäó ñà õðèøžàíñêîì èäå¼îì, ïîêðåòà÷è ðàäœå ó Ìàíöîíè¼åâîì
äåëó ñó äîáðà äåëà, äîáðè ïîñòóïöè. Îíè ñó áèòíè ÷èíèîöè ó ïðîöåñó åòè÷-
êîã ïðåîáðàæà¼à îäðååíèõ ëèêîâà. Äîáðà äåëà îòêðèâà¼ó äà ¼å íåêî, ïðåò-
õîäíî îáóçåò ñîïñòâåíèì óñêèì èíòåðåñèìà, ëè÷íîì êîðèøžó èëè óòîíóî ó
áåñêîðèñòàí, èñïðàçàí è ëàãîäàí æèâîò, èëè ìîæäà áóðàí è ðàñêàëàøàí,
ïðîíàøàî äðóãè öèš ó æèâîòó, à òî ¼å äåëàœå çà äîáðîáèò äðóãèõ. Òî ÷èœå-
œå äîáðèõ äåëà íå äîíîñè ñàìî êîðèñò äðóãèìà, âåž è ñïàñåœå œèõîâèì
èçâðøèîöèìà. Ïðèíöèï ÷èœåœà äîáðèõ äåëà êàî åòè÷êîã ïðî÷èøžåœà âà-
æè çà ñâå, îä ìîžíèêà (ïðèìåð Áåçèìåíîã), ïðåêî äóõîâíèõ ëèöà (ôðà Êðè-
ñòîôîðî, ¼åäàí îä íà¼àêòèâíè¼èõ ïîêðåòà÷à ðàäœå), äî í༼åäíîñòàâíè¼èõ ëè-
êîâà èç íàðîäà, êàêàâ ¼å Ðåíöî, ¼åäàí îä âåðåíèêà è ïðîòàãîíèñòà ðîìàíà.
Îí ó ñåáè íîñè ñâå ïîçèòèâíå îñîáèíå íàðîäà, ó ñêëàäó ñà êîíöåïöè¼îì
àóòîðà: äîáàð ¼å, èñêðåí, ïðàâäîšóáèâ, âåðàí, ïîáîæàí. Íà÷èí íà êî¼è Ìàí-
öîíè ãðàäè œåãîâ ëèê ó ïîòïóíîñòè îäãîâàðà ïèø÷åâî¼ ïîçèòèâíî îðè¼åí-
òèñàíî¼ æèâîòíî¼ ïñèõîëîãè¼è è èäåîëîãè¼è. Ðåíöî ïðîëàçè êðîç íåïðàâäå è
íåâîšå, äîãàà¼è ìó íèêàêî íå èäó íà ðóêó, ñêîðî äî êðà¼à ðîìàíà êàî äà ñå
ñâå çàâåðèëî ïðîòè⠜åãà. Óäàðöè ñóäáèíå íå îäâëà÷å ãà, èïàê, ó áåçíàå: îí
íå ãóáè íàäó, íå ãóáè âåðó ó Áîãà, ó âðõóíñêà ïðàâäó. Óïðàâî òà õðàáðîñò è
íåïîìóžåíà âåðà äîâîäå è œåãà è œåãîâó šóáàâ äî ñðåžíîã êðà¼à.
Ïîñåáíî ¼å çàíèìšèâî ïñèõîëîøêî óñëîæœàâàœå Ðåíöîâîã ëèêà, êî¼è
ñå êðîç ñëîæåíó ðàäœó êðåžå ó èäå¼íî ïîçèòèâíîì ñìåðó. Îâî ñå ïîñòèæå
øèðåœåì ïðåäìåòà œåãîâèõ ðàçìèøšàœà, èçëàæåœåì èç îêâèðà óñêèõ ëè÷-
íèõ èíòåðåñîâàœà, è ïîñòåïåíèì ñàãëåäàâàœåì è òóèõ ïðîáëåìà, êî¼è òàêî
ïðåðàñòà¼ó ó çà¼åäíè÷êå ïðîáëåìå. Ïî¼åäèíà÷íî ïîñòà¼å îïøòå, ëè÷íà íå-
ñðåžà ñå ïðåòâàðà ó çà¼åäíè÷êà íåñðåžó. Èñòîâðåìåíî, øèðåœå ïñèõîëîøêå
ñôåðå ïðàòè øèðåœå ñöåíå äîãààœà, îäíîñíî ïðîñòîðà íà êîìå ñå äåøàâà
ðàäœà.8 Îäíîñ ¼óíàêà ïðåìà îíîìå øòî ñå îêî œåãà äåøàâà ñóøòèíñêè ñå
ìåœà, øòî ãà âîäè êà êîíà÷íîì ñïàñåœó. Îâ༠ïðîöåñ ïî÷èœå êàäà Ðåíöî, íà
ïóòó êà âåíåöè¼àíñêî¼ òåðèòîðè¼è, ïðîëàçåžè êðîç ïðåäåëå îïóñòîøåíå ãëà-
ó, ñóñðåžå î÷à¼íå è èçãóášåíå šóäå, ïî÷èœå äà ñàîñåžà ñà œèìà, ïîñòà¼å
¼åäàí îä œèõ, äåî çà¼åäíè÷êå ñóäáèíå.
Ñóá¼åêàò ðàäœå ïðåñòà¼å äà áóäå ,,¼à“, âåž ïîñòà¼å ,,ìè“. Âèøå íè¼å ðå÷
ñàìî î ,,ìî¼î¼“ íåñðåžè, âåž î ,,íàø íåñðåžè: ,,Ïîðåä òóãå ó äóøè, Ðåíöà
ñó ñâàêè ÷àñ ¼îø âèøå ðàñòóæèâàëè âðëî æàëîñíè ïðèçîðè, ïî êî¼èìà ¼å
îïàçèî äà žå ó çåìšè, ó êî¼ó ñòóïà, íàèžè íà èñòó îñêóäèöó êàêâó ¼å îñòàâèî
ó ñâîì çàâè÷à¼ó. Óñïóò, à ¼îø âèøå êðîçà ñåëà è ïàëàíêå, íàèëàçè ñâàêè ÷àñ
íà ñèðîòàíå, êî¼è íå áåõó îáè÷íè ïðîñ¼àöè è êî¼èìà ñå áåäà îïàæàëà, âèøå
8
Î òîìå, F. Chiappelli, Un centro di smistamento nella struttura narrativa dei „Promessi
Sposi“. „Lettere italiane“, 1968, n. 3, 333-350.
 ÆÈÂÎÒÍÀ ÔÈËÎÇÎÔÈ£À ÏÈÑÖÀ ÊÀÎ ÎÄÃÎÂÎÐ ÍÀ ... 267

íà ëèöó íåãîëè íà õàšèíàìà: ñåšàöè, áðàíè, çàíàòëè¼å, ÷èòàâå ïîðîäèöå;

ñâóäà áîãîðàåœå, ñâóäà òóãîâàœå, ñâóäà ¼àóê. Òàêâè ïðèçîðè, îñèì ñàæàšå-
œà è òóãå, ïîáóèâàëè ñó ó œåìó è áðèãó øòà žå ñ œèì áèòè.“9
Ìàíöîíè îâàêâèì ïîñòóïêîì ïîñòèæå âðõóíàö ëèòåðàðíå ,,îá¼åêòèâèçà-
öè¼å“, ïðèñóòíå è ó œåãîâèì ðàíè¼èì äåëèìà, ïîñåáíî ó Ñâåòèì õèìíàìà.10
Î Ðåíöîâîì ïñèõîëîøêîì ñàçðåâàœó ñâåäî÷è ñöåíà œåãîâîã ñóñðåòà ñà
ïðîñ¼àöèìà. Èçëàçåžè èç êð÷ìå, îí íàëåžå íà òðè ïðîñ¼àêà: äâå èçãëàäíåëå
æåíå, îä êî¼èõ ¼å ¼åäíà ó íàðó÷¼ó äðæàëà äåòå, è ìóøêàðöà èçìîæäåíîã äóãî-
òðà¼íîì áåäîì. Ñõâàòèâøè îâ༠ïðèçîð è ñóñðåò ñà íåñðåžíèöèìà êî¼èìà ¼å
ìíîãî ãîðå íåãî œåìó ñàìîì êàî çíàê Ïðîâèåœà, êàî ìîãóžíîñò äà ó÷èíè
äîáðî äåëî, äà íàõðàíè ãëàäíå, îí èì äà¼å ïîñëåäœèõ íåêîëèêî íîâ÷èžà êî¼å
¼å èìàî. Îâ༠ïëåìåíèòè ÷èí óíîñè ðàäîñò ó œåãîâó äî òàäà óçíåìèðåíó
äóøó: ,,äîáèî ¼å âèøå âåðå ó áóäóžíîñò, íåãî äà ¼å íàøàî äåñåò ïóòà îíîëè-
êî“.11 Ïîâåðîâàî ¼å, íàèìå, äà ãà òî èñòî Ïðîâèåœå íåžå íàïóñòèòè. Îä òîã
òðåíóòêà ñâå ìó ¼å èçãëåäàëî ëàêøå è ¼åäíîñòàâíè¼å. Âëàñòèòè æèâîòíè ïóò
ïî÷èœå äà ñõâàòà êàî ñâî¼åâðñòàí õîä ïî ìóêàìà (,,òðœå êðîç êî¼å ñàì èøàî“),
äà áè íà êðà¼ó ñòèãàî äo îñòâàðåœà ñâî¼èõ èäåàëà, äî äîáðî ïëàžåíîã ïîñëà
è ìèðíîã æèâîòà ñà âîšåíîì îñîáîì.

***
Äðóãà÷è¼è ¼å ïóò Àíäðèžåâîã äóõîâíîã ñàçðåâàœà. Ó ñâîì ïîëèòè÷êîì
àíãàæìàíó, îí ïî÷èœå êàî íàöèîíàëèñòà, ïðèïàäíèê ,,Ìëàäå Áîñíå“, è çà-
âðøàâà ó áàœàëó÷êîì çàòâîðó (1914-1917). Áîðàâàê ó òàìíèöè óïóžó¼å ãà
ñòàçàìà ïðèíóäíèõ ðàçìèøšàœà î ñìèñëó ñâèõ äî òàäà ïðèõâàžåíèõ âðåä-
íîñòè. Èçàøàâøè èç çàòâîðà, ïîñòà¼å èíòåðíàöèîíàëèñòà, ïðèñòàëèöà íè-
êàä çàâðøåíå áîðáå Áîêöà ïðîòèâ Ãàâàíà. Ó òî¼ ôàçè ñâîã æèâîòà è ñòâàðà-
ëàøòâà Àíäðèž ¼å îäóøåâšåíè çàãîâîðíèê Îêòîáàðñêå ðåâîëóöè¼å. Ïîñëå
1. äåöåìáðà 1918. ãîäèíå, ñóî÷àâà ñå ñà ñòâàðàœåì äðæàâíå çà¼åäíèöå êî¼î¼
¼å íåêàäà êàî ìëàäè íàöèîíàëèñòà òåæèî. Ìåóòèì, êàêî ¼å âðåìå ïðîâåäå-
íî ó òàìíèöè ïðåóñìåðèëî Àíäðèžà îä íàöèîíàëèçìà êà èíòåðíàöèîíàëè-
çìó, ñòâàðàœå Êðàšåâèíå ÑÕÑ ñòàâèëî ãà ¼å ïðåä ëè÷íó äèëåìó: îñòàòè
äîñëåäàí ñîïñòâåíèì èäåàëèìà èëè ïðèõâàòèòè äàëåêî êîìïðîìèñíè¼å, óãîä-
íè¼å ðåøåœå. £åäíîñòàâíî ðå÷åíî, ìîãàî ¼å äà áèðà èçìåó ðàçíîðàçíèõ èñ-
êóøåœà è íåïðè¼àòíîñòè êî¼å ¼å ïîäðàçóìåâàëà âåðíîñò ñîïñòâåíèì èäåàëè-
ìà, è ïðèñòà¼àœà óç äðóãà÷è¼å ðåøåœå, äàëåêî îä æåšåíîã è âîšåíîã, àëè
ðåøåœå êî¼å ¼å ó ìàëîãðààíñêîì ñõâàòàœó èäåàëà íóäèëî óãîäàí è ñïîêî¼àí

9
À. Ìàíöîíè, Âåðåíèöè, ïðåâåî Èâàí €à¼à, Áåîãðàä, Ïðîñâåòà, 1956, 272. Ñâè ñëåäåžè
íàâîäè áèžå óçåòè èç îâîã èçäàœà.
10
Î òîìå, E. Raimondi, Alessandro Manzoni e il Romanticismo ,„Lettere italiane“, 1967, í.
4, 441-456, ïîñåáíî 443-444.
11
Âåðåíèöè, 273.
268 ÌÈУÀÍÀ ÄÐÍÄÀÐÑÊÈ

æèâîò, æèâîò áåç òðçàâèöà. Êîìïðîìèñè ñà âëàñòèòîì ñàâåøžó, ïî íåïèñà-

íîì ïðàâèëó, óâåê ñå îäðàæàâà¼ó íà ïèø÷åâî ñòâàðàëàøòâî. Ãîäèíå 1918.
Èâî Àíäðèž ñå îïðåäåëèî çà ïðèñòóïàœå Êðàšåâèíè ÑÕÑ è çà ñëóæáîâàœå
ó êîðèñò äðæàâíèõ èíòåðåñà òå êðàšåâèíå. Ìåóòèì, ò༠èñòè Èâî Àíäðèž,
íåêàäàøœè ïðèïàäíèê Ìëàäå Áîñíå, ïà çàòèì çàãîâîðíèê âåëèêèõ èäå¼à
Îêòîáàðñêå ðåâîëóöè¼å, èíòèìíî íè¼å âåðîâàî ó áóäóžíîñò íîâîíàñòàëå ¼ó-
æíîñëîâåíñêå çà¼åäíèöå. Îòóäà ¼å œåãîâà ÷èíîâíè÷êà àêòèâíîñò ñëóæèëà
íîâîóñòðî¼åíî¼ çà¼åäíèöè, äîê ¼å œåãîâî ëèòåðàðíî äåëî óïîçîðàâàëî (è óòâð-
èâàëî) äà íîâîíàñòàëà äðæàâà íåìà èçãëåäà çà îïñòàíàê. Ïèøóžè íà èçãëåä
ïðèïîâåòêå-ðîìàíå ñà òåìàòèêîì èç ïðîøëîñòè Áîñíå è Õåðöåãîâèíå, Àí-
äðèž ¼å îïèñèâàî îäëèêå šóäè (èëè œèõîâèõ ïîòîìàêà) êî¼è òðåáà äà îáåçáå-
äå òðà¼àœå íîâîíàñòàëå äðæàâíå çà¼åäíèöå. Èñòîâðåìåíî, óïîçîðàâàî ¼å äà
žå òå èñòå îäëèêå (è ïðåäàêà è ïîòîìàêà) íåìèíîâíî, êàä òàä, äîâåñòè òó
èñòó çà¼åäíèöó äî ïðîïàñòè.
Èíòèìíè Àíäðèžåâ ïåñèìèçàì îäðàæàâà ñå íåèçáåæíî íà ñòðóêòóðó
œåãîâèõ äåëà è íà ïñèõîëîãè¼ó œåãîâèõ ëèêîâà. Îí ñëåä äîãàà¼à è šóäñêà
ðàçìèøšàœà óñìåðàâà îáðíóòî îä Ìàíöîíè¼åâîã ïîñòóïêà, ó ïðàâöó ñóæà-
âàœà ñöåíå, øòî âîäè êðà¼œî¼ óñàìšåíîñòè è áåçèçëàçó. Äîáðà äåëà œåãîâèõ
ëè÷íîñòè íå ïîñòèæó öèš, îñòà¼ó áåç ðåçóëòàòà, èçàçèâà¼óžè îñåžà¼ íåçàäî-
âîšñòâà, ïîáååíîñòè è íåìîžè. Ó ðàçìèøšàœèìà Àíäðèžåâèõ ¼óíàêà âåî-
ìà ¼å ïðèñóòàí ôàòàëèçàì: ïðîáëåìè žå ñå óâåê ñàìè îä ñåáå ðàçðåøèòè è
ñâàêà ñòâàð žå íà êðà¼ó äîžè íà ñâî¼å ìåñòî. Òî ìåóòèì íè¼å ñàìî ôàòàëè-
çàì, âåž ôàòàëèçàì çëà, èñêàçàí ìèøšó ,,äà ñó çëî è íåñðåžà è íåìèðè ìåó
šóäèìà ñòàëíè è íåïðîëàçíè è äà ñå ó òîì íå äà íèøòà èçìåíèòè.“12
Àíäðèžåâè ôðàòðè, êî¼èìà îí ïîñâåžó¼å íåêîëèêå ïðèïîâåòêå (è êî¼è
ñå óîïøòå ÷åñòî ïî¼àâšó¼ó ó œåãîâî¼ ïðîçè), íåóñïåøíè ñó ó íàñòî¼àœó äà
ó÷èíå äîáðî äåëî. Œèõîâà äîáðî÷èíñòâà îñòà¼ó íà íèâîó æåšå èëè ïîêóøà-
¼à, à èçìåó òèõ ïîêóøà¼à è îíèõ êî¼èìà æåëå äà ïîìîãíó ¼åäíîñòàâíî íåìà
êîìóíèêàöè¼å. Ôðà Ìàðêî çàòî íå óñïåâà äà óáåäè šóäå êàêî íå âðåäè æð-
òâîâàòè ,,âåëèêè è âå÷íè“ æèâîò çáîã îâîçåìàšñêîã ,,ìàëîã è ïðîëàçíîã“.
Îí çàïðàâî äîæèâšàâà ïîðàç ó îíîìå øòî ¼å çà äóõîâíèêà îñíîâíà ìèñè¼à, à
òî ¼å ñïàñàâàœå äóøà, ïîñåáíî äóøà íåâåðíèêà: òåøêî îáîëåëè Òóð÷èí, íà
óìîðó, ñ ïðåçèðîì ïšóíå êðñò êî¼è ìó ôðàòàð íåïðåñòàíî ïðèíîñè, óïîðíî
ïîêóøàâà¼óžè äà ãà ïðåîáðàòè. Òàêî èñïàäíå äà ¼å çëî, îëè÷åíî ó íåâåðè,
ïîñòî¼àíè¼å è óñïåøíè¼å îä ïîêóøà¼à äà ñå óç ïîìîž âåðå, îäíîñíî äîáðà,
÷îâåê äîâåäå äî ìîðàëíîã ïðåîáðàæà¼à, äî ïðîñâåòšåœà. Èñòî âàæè çà äå-
âî¼êó êî¼ó íè óç ïîìîž áàòèíà íå óñïåâà äà îäâðàòè îä óäà¼å çà íåâåðíèêà.
,,Çëî ¼å ìîžíî è íåïîáåäèâî“, çàêšó÷ó¼å îí, Áîã, íà æàëîñò, ,,÷åñòî íàïóøòà
ñâî¼å è îñòàâšà èõ çëîì ñëó÷à¼ó.“13

12
È. Àíäðèž, Àíèêèíà âðåìåíà. Ïðèïîâåòêå, Íîâè Ñàä-Áåîãðàä, Ìàòèöà ñðïñêà –
ÑÊÇ (áèáëèîòåêà Ñðïñêà êœèæåâíîñò ó ñòî êœèãà), 1971, 196.
13
È. Àíäðèž, Êîä êàçàíà, Ïðèïîâåòêå, 145.
 ÆÈÂÎÒÍÀ ÔÈËÎÇÎÔÈ£À ÏÈÑÖÀ ÊÀÎ ÎÄÃÎÂÎÐ ÍÀ ... 269

Ñàñâèì ñóïðîòíî, ôðà Êðèñòîôîðîâ Ñâåâèøœè ñå ,,ìèëîñòèâèì îöåì

ïîêàçó¼å è êàä íàñ áè÷åì êàæœàâà“.14 Âåðà ó Áîãà ïîìàæå äà ñå íåâîšå
ëàêøå ñàâëàäà¼ó, ïà èõ, øòà âèøå, ,,÷èíè êîðèñíèì çà áîšè æèâîò“.15 Ðå÷
¼å, êîíêðåòíî, î êóãè, êî¼à ¼å áèëà âåëèêà íåñðåžà, âåëèêà êàçíà, ïðàâè ,,áè÷
áîæ¼è“, àëè ó¼åäíî è ,,äîáðà ìåòëà“16, ñòðàøíî èñêóñòâî, êî¼å ¼å, êàî êóë-
ìèíàöè¼à òðàãè÷íèõ äîãàà¼à (ðàò, ñóøà è ãëàä) äîâåëà äî ïðî÷èøžåœà è
óñïîñòàâšàœà íîâîã æèâîòà. Íåñðåžà ¼å çà ñîáîì îñòàâèëà ,,íàðîä òóãîì
ïîïðàâšåí è çàõâàëíîøžó îäóøåâšåí ïðåìà œåìó (Áîãó)“, íàðîä êîãà ,,ñå-
žàœå íà ïðåòðïšåíå ìóêå óïóžó¼å óâåê íà ñàæàšåœå ó íà ïîìàãàœå (íàøèõ)
áëèæœèõ.“17
Ñóøòèíà ¼å, çíà÷è, ó ïðîáëåìó êîìóíèêàöè¼å. Êîä Ìàíöîíè¼à ñàîñåžà-
œå è äîáðî÷èíñòâî äîïðèíîñå óñïîñòàâšàœó êîìóíèêàöè¼å èçìåó ïî¼å-
äèíöà è çà¼åäíèöå ó êî¼î¼ îí æèâè. Ïîñëå ïîêóøà¼à äà ñå íåêîìå ïîìîãíå,
êîä Àíäðèžà êîìóíèêàöè¼å íåìà. ×îâåê îñòà¼å óñàìšåí, êàêî îí༠êî¼è æåëè
äà ïîìîãíå, òàêî è îí༠êî¼è òó ïîìîž îäáè¼à. Óìåñòî ïóòà êà Áîãó, èëè êà
šóäñêî¼ ñîëèäàðíîñòè, îñåžà¼à çà¼åäíè÷êîì ïðèïàäíèøòâó, ïóò êî¼èì ñå êðå-
žó Àíäðèžåâè ëèêîâè ¼åñòå ïóò êà óñàìšåíîñòè. Ïðè òîìå ¼å íåáèòíî ôè-
çè÷êî îêðóæåœå ó êî¼å ¼å ëè÷íîñò ñìåøòåíà. ×îâåê ìîæå áèòè óñàìšåí è
êàäà ¼å îêðóæåí ãîìèëîì šóäè: Àíèêà ¼å ¼åäíàêî óñàìšåíà è êàäà ¼à îêðóæå-
íà ãîìèëîì ìëàäèžà è êàäà ¼å çàòâîðåíà ó ñîïñòâåíî¼ êóžè. Èñòî âàæè çà
Ìèõàèëà, çà êîãà ¼å âåæå òðàãè÷íà è íåîá¼àøœèâà íåñïîñîáíîñò óñïîñòà-
âšàœà ìåóñîáíå êîìóíèêàöè¼å.
Ïîíåêàä, ìåóòèì, ïñèõîëîøêó óñàìšåíîñò ïðàòè ôèçè÷êî ñóæàâàœå
ñöåíå äîãààœà, ïðîöåñ îáðíóò îä îíîã Ìàíöîíè¼åâîã. Âåçèð £óñóô, ïîñëå
ïàäà è çàòî÷åœà, à çàòèì ïîâðàòêà íà âëàñò, íà âðõóíöó ìîžè, ïî÷èœå ñâå
÷åøžå äà ñå ñåžà òàìíèöå, äà ¼å èíòåíçèâíî ñàœà. Òà ñëèêà ôèçè÷êå òåñêîáå
êî¼à ãà ñâå âèøå ìó÷è, îñëèêàâà œåãîâà äóõîâíó òåñêîáó, ñòðàõ îä æèâîòà,
ëàãàíî óìèðàœå ó ñåáè ñàìîì. Çà ðàçëèêó îä Ðåíöà, êîìå ñå îòâàðà íîâè
ñâåò ïóí ïîçèòèâíèõ îñåžàœà è íîâå íàäå, âåçèðó £óñóôó îòâàðà ñå ñâåò
,,ïóí ñâàêî¼àêèõ ïîòðåáà, íóæäå è ñòðàõà ó ðàçíèì îáëèöèìà.“18
Íåîñòâàðåíà šóáàâ, èëè áîšå ðå÷åíî íåñïîñîáíîñò äà ¼å îñòâàðè, Ìè-
õàèëà âîäè êà ,,íåèçâåñíîì áåñïóžó“, íà ïóò áåç ïîâðàòêà, êà âå÷èòîì ðà-
ñòà¼àœó è îïðàøòàœó. Çíà÷åœå ðàñòà¼àœà è îïðàøòàœà ñóøòèíñêè ñå ðàçëè-
êó¼å êîä Ìàíöîíè¼à è êîä Àíäðèžà. Ó ÷óâåíî¼ ñöåíè ó Âåðåíèöèìà, êî¼à
ïî÷èœå ðå÷èìà ,,Çáîãîì áðäà êî¼à íè÷åòå èç âîäå è äèæåòå ñå ó íåáåñà;...“19,
áåæåžè ñà ìà¼êîì è âåðåíèêîì ïðåêî ðåêå Àäå, Ëó÷è¼à ïîñìàòðà ðîäíî

14
Âåðåíèöè, 582.
15
Âåðåíèöè, 615.
16
Âåðåíèöè, 602.
17
Âåðåíèöè, 566.
18
È. Àíäðèž, Ìîñò íà Æåïè, Ïðèïîâåòêå, 106.
19
Âåðåíèöè, 131.
270 ÌÈУÀÍÀ ÄÐÍÄÀÐÑÊÈ

ñåëî è ñà òóãîì ó ñðöó îïðàøòà ñå îä ñâåãà øòî ¼å âîëåëà è ãäå ñå îäâè¼àî

œåí äîòàäàøœè æèâîò: œåíå ìèñëè îêðåíóòå ñó êðà¼îëèêó, ñòàäèìà íà ïà-
øè, ðîäíî¼ êóžè, ïðåïîçíàòšèâèì ãëàñîâèìà, êóžè ó êî¼î¼ ¼å òðåáàëî äà
æèâè ïîñëå âåí÷àœà, öðêâè... Çà ñâå ÷åãà ñå ñåžà âåæó ¼å ëåïå óñïîìåíå.
Œåí îäëàçàê ¼å ïðèñèëàí, îíà ñå îñåžà êàî äà ¼å íåêà çëà ñèëà èñòðãëà èç
ñðåäèíå êî¼à ¼î¼ ¼å áèëà áëèñêà è ó êî¼î¼ ¼å ïëàíèðàëà áóäóžíîñò. Êàî íåêî êî
¼å ,,ó èñòè ìàõ èø÷óïàí èç íà¼ìèëè¼èõ íàâèêà è îìåòåí ó íà¼äðàæèì íàäàìà,
òå íàïóøòà îíà áðäà äà ñå ïîòóöà îä íåìèëà äî íåäðàãà, êî¼å íèêàäà íè¼å
çàæåëåî, à óîáðàçèšîì íå ìîæå äå äîãëåäà òðåíóòàê ñâîãà ïîâðàòêà.“
Àíäðèžåâ Ìèõàèëî ñå îïðàøòà, à íå îäëàçè íèêóäà. È îí ïîñìàòðà
âðõîâå áðäà è ïðîïëàíêå êî¼è ñó ìó îäóâåê çíàíè. Ïîñìàòðà èõ, ïîèìåíöå,
êàêî ïîëàêî íåñòà¼ó ó ñóìðàêó. ×èíè ìó ñå äà îäëàçå, à íå îäëàçè èì ñå, êàî
øòî ñå è œåìó (è íèêîì äðóãîì) íå îäëàçè è íå ðàñòà¼å. Ãëåäà¼óžè íåñòàíàê
áðäà ó òàìè, îí íàèìå ïîñòà¼å ñâåñòàí äà ñå è ñàì ðàñòà¼å îä ñðåäèíå ó êî¼î¼
¼å íàâèêàî äà æèâè è ñà êî¼îì ñå ñðîäèî. Çà ðàçëèêó îä Ëó÷è¼å è Ðåíöà, êî¼è
îäëàçå äà áè íà íåêîì äðóãîì ìåñòó îòïî÷åëè íîâè æèâîò, Ìèõàèëî ñå, áåç
âèäíîã è ðàöèîíàëíîã ðàçëîãà, îïðàøòà îä æèâîòà. ,,Íèêîì ñå íå äîëàçè è
íå ðàñòà¼å“, ðàçìèøšà îí, àëè ,,Ñâå ¼å òî æèâîò“, êîíà÷íè ¼å œåãîâ çàêšó-
÷àê, êî¼è ñå ïîíàâšà êàî íåêè ðåôðåí.20 Êàî øòî çàìèðå ñóíöå è ãàñè ñå
ïðèðîäà îêî œåãà, ãàñè ñå è îí ó ìèñëèìà, îí óñàìšåí ó îãðîìíîì ïðîñòîðó.
Îâà ñöåíà äåëó¼å êàî ñâî¼åâðñòàí îä¼åê ñöåíå èç Ìàíöîíè¼åâîã ðîìàíà, ïðå-
íåñåíå íà óîïøòåí åãçèñòåíöè¼àëíè íèâî, òðàíñïîíîâàíå ó ïåñèìèñòè÷êè
ôèëîçîôñêè ñòàâ. Îâî ¼å ñàäà âåž Àíäðèžåâà æèâîòíà ôèëîçîôè¼à. Ó Âåðå-
íèöèìà ¼å îäëàçàê è ðàñòàíàê óâîä ó áîšè æèâîò. Ìèõàèëîâî îïðàøòàœå
ãîâîðè î ïðîëàçíîñòè æèâîòà. ,,Ìóçèêà ïðîëàçíîñòè, òî ¼å ãëàñ îíîãà øòî ¼å
áèëî, øòî ¼åñòå, è øòî žå îïåò çà íåêîã áèòè, îíîã øòî òðà¼å ó âå÷èòîì
íåñòà¼àœó.“ ? çàïèñàî ¼å Àíäðèž ó Çíàêîâèìà ïîðåä ïóòà. ,,Ïðîëàçíîñò, òî ¼å
æèâîò ñàì, í༼à÷å è âåëèêî íàøå îñåžàœå òîãà æèâîòà. Îíî ¼å îíî øòî ñìî,
ó ñòâàðè, ìè.“21
Îâà ðàçìèøšàœà î ïðîëàçíîñòè è âå÷èòîì íåñòà¼àœó, î æèâîòó êî¼è ¼å
ñàìî õîä êà íåèçáåæíîì óìèðàœó, íåîäîšèâî ïîäñåžà¼ó íà ñëè÷íå, ãîòîâî
èäåíòè÷íå ìèñëè €àêîìà Ëåîïàðäè¼à, êî¼è ó ¼åäíîì ñâîì ,,ìàëîì ìîðàëíîì
äåëöó“ (Operette Morali) èçëàæå òóæíó êîíñòàòàöè¼ó äà ñâå ïîñòî¼è ñàìî
çàòî äà áè íåñòàëî: êðîç âå÷èòà äîâè¼àœà, òðóä è ìóêó, šóäè ñå öåëîã ñâîã
æèâîòà îäèñòà ìó÷å è òðóäå ñàìî çàòî äà áè ñòèãëè äî ¼åäíîã ¼åäèíîã öèšà
ïðèðîäå, à òî ¼å ñìðò.“22 Íà ñëè÷íîñò Àíäðèžåâîã è Ëåîïàðäè¼åâîã ïåñèìè-

20
Àíèêèíà âðåìåíà, 217.
21
È. Àíäðèž, Çíàêîâè ïîðåä ïóòà, I, Áåîãðàä, Ïîëèòèêà-Íàðîäíà êœèãà (Áèñåðè ñðï-
ñêå êœèæåâíîñòè), 2005, 147-8.
22
„Pare che l’essere delle cose abbia per suo proprio ed unico obbietto il morire. (...) Vero è
che le creature animate (...) in tutta la loro vita, ingegnandosi, adoperandosi e penando sempre, non
patiscono veramente per altro, e non si affaticano, se non per giungere a questo solo intento della
 ÆÈÂÎÒÍÀ ÔÈËÎÇÎÔÈ£À ÏÈÑÖÀ ÊÀÎ ÎÄÃÎÂÎÐ ÍÀ ... 271

çìà óêàçàî ¼å Íèêøà Ñòèï÷åâèž ó ñâîì îáèìíîì òåêñòó î Àíäðèžåâîì áà-

âšåœó äåëîì âåëèêîã èòàëè¼àíñêîã èñòîðè÷àðà XVI âåêà, Ôðàí÷åñêà Ãâè-
÷àðäèíè¼à. Ñòèï÷åâèž íàïîìèœå äà ¼å Àíäðèž Ëåîïàðäè¼à öåëîã æèâîòà
÷èòàî è äà áè œåãîâ îäíîñ ïðåìà âåëèêîì èòàëè¼àíñêîì ïåñíèêó ìîãàî äà
áóäå òåìà ïîñåáíîã èñòðàæèâàœà.23
Ðå÷ ¼å, áåç ñóìœå, î ôàòàëèçìó çëà, ¼åð ¼å è ñàì æèâîò ,,ó ñâî¼î¼ êëèöè
âåçàí ñà çëîì, àêî íè¼å è ñàì ïî ñåáè çëî.“24 Íåìîãóžíîøžó ìåóšóäñêå
êîìóíèêàöè¼å è ôèëîçîôè¼îì ïðîëàçíîñòè, Àíäðèž èñïîšàâà ,,ëè÷íó è ñòâà-
ðàëà÷êó“ ñòðàíó ñåáå êàî ïèñöà, êàêî ¼å îí íàçèâà. Øòî ñå òè÷å îíe äðóãå
ñòðàíå ó ïîçèâó ïèñöà, êî¼à ïî œåìó çàâèñè îä îïøòå äðóøòâåíå è êóëòóðíå
êëèìå ó êî¼î¼ ïèñàö æèâè ó ñòâàðà, ïî îíîìå øòî íàì ãîâîðè œåãîâî äåëî,
ðåêëî áè ñå äà ¼å œåãîâ îäíîñ ïðåìà ñòâàðíîñòè, êî¼î¼ êóëòóðíî è èñòîðè¼-
ñêè ïðèïàäà, íåãàòèâàí è îäáè¼à¼óžè.

Mirjana Drndarski

A WRITER’S LIFE-PHILOSOPHY AS A RESPONSE TO SOCIO-HISTORICAL

REALITY (EXAMPLES OF ALESSANDRO MANZONI AND IVO ANDRIÆ)

Summary

The life-philosophies of Alessandro Manzoni and Ivo Andriæ are a result of their different
relationships with the historical and social reality they lived and worked in. Manzoni actively took part
in the events surrounding the creation of the Italian state. The instigator for his work was a whole
society, the expanding cultural environment of the time, helping to create a new, socially engaged
literature, actively devoted to attaining the national and political goal. Manzoni’s view of history is
positive, as well as his psychology and ideology, which is reflected in the structure of his oeuvre, the
way he builds his plots and characters.
Contrary to this, Andriæ had made a compromise with his own conscience, by accepting a
service for the newly created southern Slavic state community he did not believe in. His intimate
pessimism had to leave a trace in the structure of his works and the psychology of his characters;
good deeds do not lead to a moral rebirth, but to an intimate defeat, isolation and loneliness. The
thoughts of the writer and his characters are dominated by the fatalism of evil, the impossibility of
human communication, transience and eternal vanishing. They point towards Andric’s negative and
rejecting relationship with the historical reality in which he lived and created.

natura, che è la morte.“ G. Leopardi, Cantico del gallo Silvestre, Dalle Operette morali, u knjizi U.
M. Palanza, La letteratura italiana. Storia e pagine rappresentative, vol. III, parte prima, Città di
Castello, Società editirice Dante Alighieri, 1968, 316.
23
Í. Ñòèï÷åâèž, Èâå Àíäðèžà ïðåâîä ïîëèòè÷êèõ è äðóøòâåíèõ íàïîìåíà Ôðàí÷å-
ñêà Ãâè÷àðäèíè¼à, Èâî Àíäðèž – ïðåâîäèëàö è òóìà÷ Ôðàí÷åñêà Ãâè÷àðäèíè¼à. Áåîãðàä,
Çàäóæáèíà Èâå Àíäðèžà, 1983, 188.
24
Çíàêîâè ïîðåä ïóòà, öèò., 146.
272 ÌÈУÀÍÀ ÄÐÍÄÀÐÑÊÈ
 ÆÈÂÎÒÍÀ ÔÈËÎÇÎÔÈ£À ÏÈÑÖÀ ÊÀÎ ÎÄÃÎÂÎÐ ÍÀ ... 273

ÓÄÊ

£ÅËÅÍÀ ÍÎÂÀÊÎÂȎ (Áåîãðàä)

Îä ìàëàðìåîâñêîã ñèìáîëèçìà äî
ïîñòìîäåðíèçìà: ñóäáèíà „êœèãå“ è
œåíèõ „áåëèíà“

ÑÀÆÅÒÀÊ: Èñïèòó¼óžè àêòóàëèçàöè¼ó Ìàëàðìåîâèõ êðèëàòèöà ó

ðàçëè÷èòèì êîíòåêñòèìà, îâà êîìïàðàòèâíà ñòóäè¼à óïîðåäî ïðàòè ðàçâî¼
ôðàíöóñêå è ñðïñêå êœèæåâíîñòè, îä ñèìáîëèçìà, êî¼è êœèæåâíîñò óäàšàâà
îä êîíêðåòíîã ñâåòà, äî ïîñòìîäåðíîã äîáà, êàäà œåíà ñðåäñòâà áèâà¼ó
îñïîðåíà è ñâåäåíà íà „íóëòè ñòåïåí“.
ʊÓ×ÍÅ ÐÅ×È: Ñòåôàí Ìàëàðìå, Åäóàð Ìàíå, Êëîä Ìoíå, Àíäðå
Ìàëðî, Æîðæ Ïåðåê, £îâàí Äó÷èž, Áîãäàí Ïîïîâèž, Èâî Àíäðèž, Áîðèñëàâ
Ðàäîâèž, ôðàíöóñêà êœèæåâíîñò, ñðïñêà êœèæåâíîñò, èìïðåñèîíèçàì,
èêîíîòåêñò, êœèãà, íàäðåàëèçàì, ðåàëèçàì, ñèìáîëèçàì, ïàðàòåêñò, ïîñò-
ìîäåðíèçàì.

Îäãîâàðà¼óžè íà àíêåòó Æèëà Èðåà „Î êœèæåâíîì ðàçâî¼ó“, Ñòåôàí

Ìàëàðìå ôîðìóëèøå ñâî¼ó, êàêî žå êàñíè¼å ðåžè Áîãäàí Ïîïîâèž, „ïàðàäîê-
ñàëíó“ êœèæåâíó „ìàêñèìó“:1 „Ó ñòâàðè, âèäèòå, ñâåò ¼å ñòâîðåí äà áè ñå
çàâðøèî ¼åäíîì ëåïîì êœèãîì“ („Au fond, voyez-vous, le monde est fait pour
aboutir à un beau livre“).2 Òî¼ Êœèçè ñå, ìåóòèì, ñóïðîòñòàâšà ïàðàëèøóžà
áåëèíà íåèñïèñàíå õàðòè¼å, èçðàç ñòâàðàëà÷êå íåìîžè, êàêî ïîêàçó¼å ïåñìà
„Ìîðñêè ïîâåòàðàö“ ó êî¼î¼ ¼å ðå÷ î „õàðòè¼è ïðàçíî¼ êî¼ó áåëîñò áðàíè“ („le
vide papier que la blancheur défend“)3, àëè ¼å òà áåëèíà è èçâîð áåñêîíà÷íèõ
ìîãóžíîñòè. Ìàëàðìåîâà „Êœèãà“ è „áåëèíà“ ïðàçíîã ëèñòà ïàïèðà, êî¼å
èçðàæàâà¼ó ñóïðîòíîñò èçìåó ñâåòà ðåëàòèâíîñòè ó êî¼è ¼å ÷îâåê óðîœåí ó
ñâîìå ñâàêîäíåâíîì æèâîòó è àïñîëóòíå ñòâàðíîñòè êî¼î¼ òåæè œåãîâ äóõ,
ïðèâóžè žå ïàæœó íå ñàìî ìíîãèõ ïèñàöà êî¼è žå ñå íà Ìàëàðìåà ïîçèâàòè
äà áè ãà õâàëèëè èëè êðèòèêîâàëè è òàêî èçðàæàâàëè ñîïñòâåíî ñõâàòàœå

1
Ó ÷ëàíêó „Ñòåôàí Ìàëàðìå, Ñèìáîëèçàì è äðóãè ’èçì蒓, îá¼àâšåíîì 1921. ó Ñðï-
ñêîì êœèæåâíîì ãëàñíèêó.
2
Stéphane Mallarmé, “Réponses à quelques enquêtes”, Poésies, Paris, Librairie Générale
Française, 1977, ñòð. 269.
3
Ïðåâîä íàâåäåí ïðåìà: Ñòåôàí Ìàëàðìå, Ïåñìå, Áåîãðàä, Êóëòóðà, 1970, ñòð. 15.
274 £ÅËÅÍÀ ÍÎÂÀÊÎÂȎ

êœèæåâíîã è óìåòíè÷êîã ñòâàðàœà, íåãî è íåêèõ ñëèêàðà êî¼è žå ìàëàðìå-

îâñêó „áåëèíó“ íà îâ༠èëè îí༠íà÷èí ïðåäñòàâšàòè íà ñâî¼èì ñëèêàìà,
äà¼óžè œåãîâèì èñêàçèìà îáåëåæ¼å òðàíñëèòåðàðíîñòè êî¼î¼ ¼å è îí ñàì ó
íåêèì ñâî¼èì êàñíè¼èì äåëèìà òåæèî. Êðîç àêòóàëèçàöè¼ó òèõ èñêàçà ó ðàç-
ëè÷èòèì êîíòåêñòèìà ìîæå ñå óïîðåäî ïîñìàòðàòè è ïðàòèòè ðàçâî¼ ôðàí-
öóñêå è ñðïñêå, è óîïøòå åâðîïñêå óìåòíè÷êå è êœèæåâíå ìèñëè, îä Ìà-
ëàðìåà è ñèìáîëèçìà äî íà¼íîâè¼åã, ïîñòìîäåðíîã äîáà.
Ó êîíòåêñòó Ìàëàðìåîâèõ ïîåòñêèõ ñõâàòàœà, ïîìåíóòè èñêàç óïóžó¼å
íà ¼åäíî îä îñíîâíèõ îáåëåæ¼à ñèìáîëèçìà êî¼å ¼å îâ༠ïåñíèê äîâåî äî
êð༜èõ êîíñåêâåíöè, ïîä óòèöà¼åì ïëàòîíèçìà è Õåãåëîâå ôèëîçîôè¼å, à
òî ¼å îäâà¼àœå ïîåçè¼å îä êîíêðåòíîã ïðåäìåòà è íåïîñðåäíîã æèâîòíîã èñ-
êóñòâà ó èìå ñëóæåœà ¼åäíî¼ è âå÷íî¼ Ëåïîòè ó îäíîñó íà êî¼ó ñó êîíêðåòíà
ïåñíè÷êà îñòâàðåœà ñàìî ïî¼åäèíà÷íå ìàíèôåñòàöè¼å, òî ¼å îáåçëè÷àâàœå
èñêóñòâà êî¼å âîäè îòêðèžó ñêðèâåíå ñóøòèíå áèžà è ñòâàðè: ó ñâî¼î¼ ñèì-
áîëèñòè÷êî¼ ïðî¼åêöè¼è, ïàðíàñîâñêà áåçëè÷íîñò ïðåòâàðà ñå ó ñëèêó äóøå.
Ðå÷ ¼å î êðåòàœó îä æèâîòà êà äåëó, ÷è¼à ¼å ïîëàçíà òà÷êà ðàñöåï èçìåó ñíà
è ñòâàðíîñòè, ñóî÷åœå ñà áîäëåðîâñêîì ñóïðîòíîøžó èçìåó „ñïëèíà“ è
„èäåàëà“, èçìåó ðóæíîžå ñòâàðíîñòè è ïîòðåáå çà àïñîëóòíèì, îäíîñíî
ðåìáîîâñêà ìèñàî äà ¼å „ïðàâè æèâîò“ íåãäå íà äðóãî¼ ñòðàíè, èçâàí ñâàêî-
äíåâíå ñòâàðíîñòè è äà ñå ìîæå äîñåãíóòè ñàìî êðîç ïåñíè÷êî ñòâàðàœå
êî¼å ïðåäñòàâšà èçðàæàâàœå „òà¼àíñòâåíîã ñìèñëà âèäîâà ïîñòî¼àœà“ è êî¼å
„äà¼å àóòåíòè÷íîñò íàøåì æèâîòó“.4 Ìàëàðìå ñìàòðà äà ñå ìîæå äîžè äî
ñìèñëà ñâåòà è ñîïñòâåíîã ïîñòî¼àœà ñàìî êðîç œèõîâó óìåòíè÷êó òðàíñïî-
çèöè¼ó êî¼à ïðåäñòàâšà ïåñíèêî⠄¼åäèíè äóõîâíè çàäàòàê“,5 êàî øòî óêàçó-
¼å è åêëîãà Ïîñëåïîäíå ¼åäíîã Ôàóíà, ó êî¼î¼ îí ïðèêàçó¼å íåîñòâàðåíó Ôàó-
íîâó æóäœó çà íèìôàìà. Œåí ïðâè ñòèõ: „Ces nymphes, je les veux perpétuer“
(„Òå íèìôå æåëèì äà îâåêîâå÷èì“) íàãëàøàâà ñòàëíîñò îäñóòíîã ïðåäìåòà
êî¼è ìîæå äà âàñêðñíå êðîç ñâî¼ ïîåòñêè ïðåîáðàæà¼. Òàêî ñõâàžåíà, ïåñìà
íè¼å íè èñïîšàâàœå ëè÷íîã îñåžàœà, êàî ó ðîìàíòèçìó, íè ïàðíàñîâñêî
òðàãàœå çà ñàâðøåíèì èçðàçîì, íåãî íåêà âðñòà ìåòàôèçè÷êîã èñêóñòâà êðîç
êî¼å ïåñíèê îòêðèâà ñåáå è ñâåò, äà áè ñå ïî¼àâèî „òàêàâ êàêâèì ãà ¼å âå÷-
íîñò íà¼çàä õòåëà“, êàêî ÷èòàìî ó ïåñìè „Ãðîá Åäãàðà Ïîà“.6 Ó Ïåñìàìà
(1898), êî¼å ñå íèæó ïðåìà õðîíîëîãè¼è ñâîãà íàñòàíêà, Ìàëàðìå íàñòî¼è äà
óõâàòè ñâî¼å áèžå ó œåãîâîì êðåòàœó êà Ëåïîòè ÷è¼à ¼å ñïîçíà¼à çà œåãà
íåêà âðñòà ïîñâåžåœà.
Äðóãà èìïëèêàöè¼à ïîìåíóòå Ìàëàðìåîâå êðèëàòèöå ¼åñòå ìèñàî î ¼å-
äèíñòâó êîìå îâ༠ïåñíèê òåæè è êî¼å, ïî œåãîâîì ìèøšåœó, òðåáà äà ñå
îñòâàðè êðîç ñòâàðàœå ¼åäíîã äåëà, ¼åäíå ʜèãå. Ó ïèñìó îä 16. ¼óëà 1866.
îí îáàâåøòàâà Òåîäîðà Îáàíåëà äà ¼å „ïîñòàâèî òåìåšå ¼åäíîã ÷óäåñíîã
4
Stéphane Mallarmé, Propos sur la poésie (récueillis is et présentés par Henri Mondor),
Monaco, Éd. du Rocher, 1946, ñòð. 118.
5
Èñòî.
6
Ñòåôàí Ìàëàðìå, Ïåñìå, ñòð. 75.
 ÎÄ ÌÀËÀÐÌÅÎÂÑÊÎÃ ÑÈÌÁÎËÈÇÌÀ ÄÎ ÏÎÑÒÌÎÄÅÐÍÈÇÌÀ... 275

äåëà“, à 28. ¼óëà èñòå ãîäèíå ñàîïøòàâà ìó äà ¼å íàïðàâèî ïëàí ñâîã öåëî-
êóïíîã äåëà ó ÷è¼åì ¼å ñðåäèøòó îí ñàì, „êàî íåêè ñâåòè ïàóê, íà ãëàâíèì
íèòèìà êî¼å ñó âåž èçàøëå èç œåãîâîã äóõà“. Îí æåëè äà íàïèøå ʜèãó êî¼à
áè áèëà ñèíòåçà ñâèõ óìåòíîñòè è ñâèõ æàíðîâà, ñóìà êî¼à áè îáóõâàòèëà
ñâà œåãîâà îòêðèžà è êðîç êî¼ó áè îí èçãðàäèî ñâî¼å öåëîâèòî „¼à“, äà ñòâî-
ðè íåêó âðñòó Âåëèêîã Äåëà êî¼å áè, êàêî ïèøå Ô. Êîïåó 5. äåöåìáðà 1866,
èçðàçèëî ñóøòèíó ñòâàðè ñêðèâåíó èçà áàíàëíîã ïðèâèäà è äàëî „îðôè÷êî
îá¼àøœåœå“ ñâåòà, ïîìîžó ðå÷è êî¼å áè ñå „îäðàæàâàëå ¼åäíå ó äðóãèìà äîê
ñå íå ó÷èíè äà âèøå íåìà¼ó ñâî¼ó ñâî¼ñòâåíó áî¼ó, íåãî äà ñó ñàìî ïðåëàçè
íà ¼åäíî¼ ñêàëè áî¼à“, è êî¼å áè äåëîâàëå âèøå ñâî¼îì ñóãåñòèâíîì ñíàãîì
íåãî ñâî¼èì çíà÷åœåì: „Óâåê ñàì ñàœàî è ïîêóøàâàî íåøòî äðóãî. Ñà ñòðï-
šåœåì àëõåìè÷àðà, ñïðåìàí äà òîìå æðòâó¼åì ñâó òàøòèíó è ñâå çàäîâîš-
ñòâî, êàî øòî ñó íåêè ðàíè¼å ñïàšèâàëè ñâî¼ íàìåøò༠è ãðåäå íà ñâîìå
êðîâó, äà áè îïñêðáèëè ïåžíèöó Âåëèêîã Äåëà. Øòà? – òåøêî ¼å ðåžè: êœè-
ãó, ïðîñòî íàïðîñòî, ó ìíîãî òîìîâà, êœèãó êî¼à ¼å êœèãà, èçãðàåíà è ñìè-
øšåíà, à íå çáèðêà ñëó÷à¼íèõ íàäàõíóžà, ïà ìàêàð îíà áèëà è ÷óäåñíà..
Îòèžè žó ¼îø äàšå, ðåžè žó: ʜèãó, óâåðåí äà ó ñòâàðè ïîñòî¼è ñàìî ¼åäíà
[...]. Îðôè÷êî îá¼àøœåœå Çåìšå, êî¼å ¼å ¼åäèíè ïåñíèêîâ çàäàòàê è èçâàí-
ðåäíà êœèæåâíà èãðà: ¼åð ñàì ðèòàì êœèãå, êî¼è ¼å òàäà áåçëè÷àí è æèâ, ÷àê
è ó ñâî¼î¼ ïàãèíàöè¼è íàäîâåçó¼å ñå íà ¼åäíà÷èíå òîãà ñíà, èëè Îäå“, ïèøå
îí Ïîëó Âåðëåíó 16. íîâåìáðà 1885.7 Œåãîâà ïî¼åäèíà÷íà ïåñíè÷êà îñòâà-
ðåœà, êàî è ãîìèëà áåëåæàêà êî¼å ¼å öåëîãà æèâîòà ïðàâèî, à êî¼å žå ñàêóïè-
òè è îá¼àâèòè Æàê Øåðåð,8 ïî¼àâšó¼ó ñå êàî ôðàãìåíòè ʜèãå êî¼à òðåáà äà
èõ îá¼åäèíè.
Ãðàåœó òå ʜèãå Ìàëàðìå ïîñâåžó¼å öåî ñâî¼ æèâîò, ñâå ñâî¼å àêòèâ-
íîñòè, óêšó÷ó¼óžè è êœèæåâíå ñàñòàíêå ó ñâîìå ñòàíó ó Ïàðèçó ãäå ñâàêîãà
óòîðêà îêóïšà ìàëó ãðóïó ïðè¼àòåšà. Íå çàäîâîšàâà¼óžè ñå äà ïðîñòî ïîêà-
çó¼å, îí ñå êðåžå îä ïî¼àâå êà èäå¼è, îä êîíêðåòíîã êà ÷èñòîì ïî¼ìó, äà áè ñå
ïðåòâîðèî ó „ñàìîòíèêà çàñëåïšåíîã âåðîì“ èç ñîíåòà „Êàä ñåíêà çàïðå-
òè...“, êî¼è ñâå âèøå îïåâà ñàì ïðîöåñ íàñòàíêà ïåñìå, à ïðîáëåì óìåòíè÷-
êîã ñòâàðàœà ïðåòâàðà ó ãëàâíè ïðåäìåò ñâî¼å ïîåçè¼å. Îí, äàêëå, ïèøå
ïåñìå î ïåñìè, êàî øòî ¼å „Ëåïåçà çà Ãîñïîèöó Ìàëàðìå“ èëè íèç ñîíåòà
ïîñâåžåíèõ Ïîó, Áîäëåðó, Âåðëåíó. Äî÷àðàâà¼óžè „ñàçâó÷¼à“ êî¼à ïîñòî¼å ó
ïðèðîäíîì „õðàìó“ íà ìíîãî ñìåëè¼è íà÷èí îä Áîäëåðà, îí ñïà¼à ðàçëè÷èòå
÷óëíå ñàäðæà¼å è òàêî ðàñòà÷å ñìèñàî óïîòðåášåíèõ ðå÷è äî œèõîâîã ïðå-
òâàðàœà ó ìåëîäè¼ñêî íèçàœå. Òàêî ñòâàðà ¼åäíî õåðìåòè÷íî äåëî êî¼å ó
ïî÷åòêó óñïåâà äà ñõâàòè ñàìî ìàëè áðî¼ ïîñâåžåíèõ, ïà ñó ïðâå ðåàêöè¼å íà
œåãà âèøå íåãàòèâíå íåãî ïîçèòèâíå.

7
Stéphane Mallarmé, Igitur. Divagations. Un coup de dés, Paris, Gallimard, 1976, ñòð.
373-374.
8
Jacques Scherer, Le “Livre” de Mallarmé : premières recherches sur des documents
inédits, Paris, Gallimard, 1957.
276 £ÅËÅÍÀ ÍÎÂÀÊÎÂȎ

Ó ñðïñêî¼ êóëòóðíî¼ ñðåäèíè,9 íà œåãîâó ïîìåíóòó êðèëàòèöó ïðâè ñå

ïîçèâà £îâàí Äó÷èž êî¼è, ó ÷ëàíêó î ïîåçè¼è Âëàäèìèðà Âèäðèžà, êàæå: „Ó
[Âèäðèžåâî¼] êœèçè ïåñàìà íåìà íè¼åäíîã ëè÷íîã ìîòèâà, êàî äà ¼å œåãîâ
âåê ïðîòåêàî áåç ñâî¼å ïîâåñòè, ñàìî êàî äåî ¼åäíå îïøòå ëåïîòå ó êî¼î¼ îí
ñàì çà ñåáå íè¼å íèøòà çíà÷èî. Êàî çà Ìàëàðìåà, è çà œåãà ¼å ñâåò ïîñòî¼àî
ñàìî çàòî äà ñå íàïèøå ¼åäíà ëåïà êœèãà“.10 Ñòàâšà¼óžè Âèäðèžåâî äåëî ó
ïàðíàñîâñêî-ñèìáîëèñòè÷êè êîíòåêñò è ïîçèâà¼óžè ñå íà Ìàëàðìåà, Äó÷èž
èçðàæàâà âëàñòèòî ñõâàòàœå ïîåçè¼å êàî èçðàçà äóøå êðîç îáåçëè÷àâàœà
èñêóñòâà ó èìå ñëóæåœà ¼åäíî¼ „îïøò ëåïîòè „êî¼à ¼å áåç îòàŸáèíå“,11
êàî òðàãàœà çà ñàâðøåíñòâîì êðîç ôîðìàëíó åñòåòèçàöè¼ó. Àëè òà åñòåòèçà-
öè¼à, êî¼à óïóžó¼å è íà ïàðíàñîâöå è íà Ìàëàðìåà, íå âîäè îäâà¼àœó ïîåçè¼å
îä œåíîã ïðåäìåòà è ïðåïóøòàœó „èíèöè¼àòèâå“ ðå÷èìà,12 ÷è¼à ¼å ïîñëåäè-
öà ïåñíè÷êà íå¼àñíîžà. Èàêî õâàëè òåæœó ñèìáîëèñòè÷êèõ ïåñíèêà êà çàìå-
œèâàœó ¼àñíîã èçðàçà íàãîâåøòà¼èìà, îí òåæè ¼àñíîì èçðàæàâàœó, ïà ñó ìó
ìàëàðìåîâñêà õåðìåòè÷íîñò è åêñïåðèìåíòèñàœå ñà ðå÷èìà íåïðèõâàòšèâè.
Ïîìåíóòà Ìàëàðìåîâà „ìàêñèìà“ íàèøëà ¼å íà îä¼åê è êîä òàêî ðàçëè-
÷èòèõ àóòîðà êàî øòî ñó ñðïñêè íàäðåàëèñòà Ìàðêî Ðèñòèž è ôðàíöóñêè
ïèñàö êî¼è ¼å íåãîâàî êóëò àêöè¼å, Àíäðå Ìàëðî, àóòîðà êî¼å, ìåóòèì, ïîâå-
çó¼å ñâåñò î íåïðèõâàòšèâîì ïîëîæà¼ó ÷îâåêà ó ñàâðåìåíîì ñâåòó, êî¼à äî-
ìèíèðà ìåóðàòíîì ôèëîçîôñêîì è êœèæåâíîì ìèøšó. Ìàðêî Ðèñòèž, êî-
¼è äåëè Áðåòîíîâî ìèøšåœå äà ¼å Ìàëàðìå îòâîðèî ïóò êà ïîòïóíîì ïîäðå-
èâàœó ñïîšàøœå ñòâàðíîñòè „óíóòðàøœåì îêó“, œåãîâó êðèëàòèöó íàâî-
äè ó 33. ïîãëàâšó „àíòèðîìàíà“ Áåç ìåðå, ïðåäñòàâšà¼óžè ãà êàî ñâî¼ îäãî-
âîð íà ÷ëàíàê Èâàíà Íåâèñòèžà ó êîìå ñå ìëàäè ïèñöè ïîçèâà¼ó äà óó „ó
âàçäóõ íàøåã ñâàãäàøœåã äðóøòâåíîã æèâîòà, òå í༼à÷å è íà¼ñòâàðíè¼å ñòâàð-
íîñòè“, òî ¼åñò äà ñå àíãàæó¼ó. Íåâèñòèžåâîì ïîçèâó íà àíãàæîâàœå ó äðó-
øòâåíîì æèâîóò Ðèñòèž ñóïðîòñòàâšà Ìàëàðìåîâó òåæœó êà îñëîáààœó
äóõà, êî¼à çà œåãà ïðåäñòàâšà âðåäàí äîïðèíîñ êîìïðîìèòîâàœó „áóðæîà-
ñêîã ïîçèòèâèçìà“,13 à çàòèì, ó íàïîìåíè íà äíó ñòðàíèöå, ïîäñåžà äà ¼å
Ìàëàðìåîâó êðèëàòèöó ó ñðïñêó êœèæåâíîñò óíåî Äó÷èž, êîãà ñàäà êîðèãó-
¼å, ñòàâšà¼óžè ó èñòó ðàâàí, ó äóõó íàäðåàëèçìà êî¼è ñå ïîçèâà íà Õåãåëîâó
äè¼àëåêòèêó, ïåñíè÷êî ñòâàðàœå è îðãàíèçîâàíó äðóøòâåíó àêöè¼ó: „Òðåáà
¼îø ñïîìåíóòè äà Mallarmé îâó ñåíòèìåíòàëíó ãëóïîñò íè¼å ðåêàî. Ó îâîì
îáëèêó, íå ðàçóìåâà¼óžè ìó äàêëå ñìèñàî, ò༠öèòàò ¼å óíåî Äó÷èž ó íàøó
êœèæåâíîñò, ó ïðåäãîâîðó Âèäðèžåâèì ïåñìàìà, ãäå ñòå ãà âè ïî ñâî¼ ïðè-

9
Çà ðåöåïöè¼ó Ìàëàðìåà ó ñðïñêî¼ êóëòóðíî¼ ñðåäèíè, âèäåòè: £åëåíà Íîâàêîâèž, „Ñòå-
ôàí Ìàëàðìå ó ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè ïðâå ïîëîâèíå XX âåêà“, Èíòåðòåêñòóàëíîñò ó íîâè-
¼î¼ ñðïñêî¼ ïîåçè¼è (ôðàíöóñêè êðóã), Áåîãðàä, Ãóòåíáåðãîâà ãàëàêñè¼à, 2004, ñòð. 63-107.
10
£îâàí Äó÷èž, „Âëàäèìèð Âèäð螓, íàâ. ïðåìà: Ìî¼è ñàïóòíèöè, Áåîãðàä – Ñàðà¼åâî,
ÁÈÃÇ – Ñâ¼åòëîñò – Ïðîñâåòà, 1989, ñòð. 69.
11
£. Äó÷èž, „Ñïîìåíèê Âî¼èñëàâó“ (1902), Ìo¼è ñàïóòíèöè, ñòð. 384.
12
Stéphane Malarmé, “Crise de vers”, Poésies, ñòð. 204-205.
13
Marko Ristiæ, Bez mere, Beograd, Nolit, 1986, ñòð. 221.
 ÎÄ ÌÀËÀÐÌÅÎÂÑÊÎÃ ÑÈÌÁÎËÈÇÌÀ ÄÎ ÏÎÑÒÌÎÄÅÐÍÈÇÌÀ... 277

ëèöè è íàøëè. £åð Mallarmé ¼å ðåêàî, ãîâîðåžè î ʜèçè êàî î äóõîâíîì

îðóó, ’äà ñâå, íà ñâåòó, ïîñòî¼è äà ñå íà¼çàä îêîí÷à ¼åäíîì êœèãîì’. Áåç
îáçèðà äà ëè ¼å îâî ðå÷åíî ñà ðàäîøžó èëè ñà î÷à¼àœåì: ðå÷ ¼å î äåìàòåðè¼à-
ëèçàöè¼è, î ñóïòèëèçàöè¼è, î óçàëóäíîñòè ñâåãà, à íå î íåêîì åñòåòè÷êîì
óïðàâšàœó ëè÷íèì æèâîòîì“.14 È ïåñíè÷êî ñòâàðàœå è îðãàíèçîâàíà äðó-
øòâåíà àêöè¼a çà Ðèñòèžà ñó ñàìî ñðåäñòâà è òðåíóòíè îáëèöè äèíàìè÷íîã
äóõà, à Ìàëàðìåîâà ìèñàî äîáè¼à è ¼åäíî àêòèâèñòè÷êî îáåëåæ¼å êî¼å îäãî-
âàðà äðóøòâåíîèñòîðè¼ñêèì è êóëòóðíèì îêîëíîñòèìà ó ðàçäîášó èçìåó
äâà ñâåòñêà ðàòà: óêšó÷ó¼å ñå ó èäåîëîøêè êîíòåêñò ñðïñêîã íàäðåàëèçìà
÷è¼è ïðåäñòàâíèöè ïîñìàòðà¼ó Ìàëàðìåà íå ñàìî êàî îñëîáîäèîöà ïåñíè÷-
êå ðå÷è îä ñòåãà ðàöèîíàëíå ëîãèêå (èàêî ¼å òî îñëîáààœå ðåçóëòàò õîòè-
ìè÷íîã òðàæåœà, à íå ñïîíòàíîã ïðåäàâàœà òà¼àíñòâó ðå÷è êðîç âåðáàëíè
àóòîìàòèçàì), íåãî, ìîæäà ¼îø è âèøå, êàî ¼åäíîã îä îòåëîòâîðåœà íåçàäî-
âîšñòâà ñòâàðíîøžó êî¼å ¼å ïîäñòèö༠çà œåí „ðåâîëóöèîíàðíè“ ïðåîáðà-
æà¼, êàî øòî ïîêàçó¼å è òåêñò Ì. Ðèñòèžà è Â. Áîðà Àíòè-çèä (1932), ãäå ñå
Ìàëàðìå èñòî òàêî ñâðñòàâà ìåó ïåñíèêå êî¼è èçðàæàâà¼ó „íåïðèñòà¼àœå“
íà „áóðæîàñêè æèâîò“.15
Îâ༠àêòèâèñòè÷êè îäíîñ ïðåìà ñâåòó èìà è Àíäðå Ìàëðî êî¼è íåïî-
ñðåäíî ñóî÷åœå ñà ñóìîðíîì ñòâàðíîøžó ïðåòïîñòàâšà œåíî¼ ïîåòèçàöè¼è,
îòêðèâà¼óžè ñìèñàî æèâîòà è ó êîëåêòèâíî¼ è õåðî¼ñêî¼ àêöè¼è, ñàñâèì ñó-
ïðîòíî¼ ìàëàðìåîâñêîì óñàìšåíè÷êîì óäàšàâàœó îä ñâåòà, è ó óìåòíè÷êîì
ñòâàðàœó, à ïîìåíóòà Ìàëàðìåîâà êðèëàòèöà íàëàçè ìåñòà è ó œåãîâîì äå-
ëó. Íèñó ó ïèòàœó ðîìàíè, íåãî êœèãà î óìåòíîñòè ïîä íàñëîâîì Ãëàñîâè
òèøèíå ó êî¼î¼ Ìàëðî óî÷àâà àíàëîãè¼ó èçìåó Ìàëàðìåîâå òåæœå êà îäâà-
¼àœó ïîåçè¼å îä êîíêðåòíîã ïðåäìåòà è ñëè÷íèõ òåæœè êî¼å íà¼àâšó¼å Åäóàð
Ìàíå à ó âåëèêî¼ ìåðè îñòâàðó¼ó èìïðåñèîíèñòè. Îñâðžóžè ñå íà çàìåðêå
êî¼å ñó íåêè óïóžèâàëè Ìàíåîâî¼ „Îëèìïè¼è“, ñìàòðà¼óžè ¼å íåïðèðîäíîì,
Ìàëðî íàïîìèœå äà òè êðèòè÷àðè çàáîðàâšà¼ó äà ¼å Ìàíå æåëåî ïðå ñâåãà
äà íàïðàâè ñëèêó. „Ðîçå ïåœîàð íà Îëèìïè¼è, áàëêîí áî¼å ìàëèíå íà ìàëîì
Áàðó, ïëàâà òêàíèíà íà Äîðó÷êó íà òðàâè, ñâàêàêî ñó ìðšå áî¼å, ÷è¼à ¼å
ãðàà ñëèêîâíà, à íå ñòâàðíà. Ñëèêà, ÷è¼à ¼å ïîçàäèíà áèëà ïðàçíèíà, ïîñòà-
¼å ïîâðøèíà. Íà¼ëåïøè öðòåæè Åæåíà Äåëàêðîà áèëè ñó äðàìàòèçàöè¼å; íà
íåêèì ñâî¼èì ïëàòíèìà Ìàíå âðøè îñëèêîâšåœå ñâåòà“, êàæå îí, è äîäà¼å:
„£åð àêî ñå âåž äîãààëî äà ïîòåç êè÷èöå ñòåêíå îíó àóòîíîìè¼ó êî¼ó žå
óáóäóžå çàõòåâàòè, òî ¼å óâåê áèëî ó ñëóæáè íåêå ñòðàñòè çà êî¼ó ¼å ñëèêàð-
ñòâî áèëî ñàìî ñðåäñòâî. ’Ñâåò ¼å ñòâîðåí äà áè ñå çàâðøèî ¼åäíîì ëåïîì
êœèãîì’, ãîâîðèî ¼å Ìàëàðìå; ¼îø âèøå ¼å áèî ñòâîðåí äà äîâåäå äî îâèõ
ñëèêà“.16
14
Èñòî, ñòð. 222.
15
Âàíå Áîð è Ìàðêî Ðèñòèž, „Àíòè-çèä“, ó: Ñòåâàí Æèâàäèíîâèž Áîð (òåêñòîâè. Ïðè-
ðåäèëè: Ç. Ãàâðèž, Ð. Ìàòèž-Ïàíèž è Ä. Ñðåòåíîâèž), Áåîãðàä, Ìóçå¼ ñàâðåìåíå óìåòíîñòè,
1990, ñòð. 29.
16
André Malraux, Les Voix du silence, Paris, La Galerie de la Pléiade, 1951, ñòð. 114-115.
278 £ÅËÅÍÀ ÍÎÂÀÊÎÂȎ

Ïîçíàòî ¼å äà ñå Ìàëàðìå äèâèî Ìàíåó, íà êîãà ñå ÷åñòî ïîçèâàî è êîìå

¼å ïîñâåòèî è ¼åäàí òåêñò èç êœèãå ïîä íàñëîâîì Divagations, à Ìàíå ¼å ñà
ñâî¼å ñòðàíå íàñëèêàî Ìàëàðìåîâ ïîðòðåò è óðàäèî èëóñòðàöè¼å çà Ïîñëå-
ïîäíå ¼åäíîã Ôàóíà. Èçìåó Ìàëàðìåîâîã è Ìàíåîâîã äåëà ïîñòî¼å íåñóì-
œèâå àíàëîãè¼å. Íàñòàâšà¼óžè îíî øòî ¼å çàïî÷åî Êóðáå êî¼è ¼å ñâîìå ðåà-
ëèçìó äàî ¼åäíî ñàñâèì èíäèâèäóàëíî îáåëåæ¼å, Ìàíå ñëèêà ñâàêîäíåâíè
æèâîò, àëè íàñòî¼è äà äî÷àðà ïðå ñâåãà ñâî¼ó âèçè¼ó, à íå ñïîšàøœè èçãëåä
ñòâàðè. Ñëèêàœå çà œåãà ïðîèçëàçè èç íåïîñðåäíîã ïîñìàòðàœà ïðèðîäå è
òðåáà äà óõâàòè ïðîëàçíè òðåíóòàê îíàêî êàêî ñå îí œåãîâîì îêó óêàçó¼å.
Òèìå íà¼àâšó¼å èìïðåñèîíèçàì êî¼è ñëèêàíè ñàäðæ༠ïîñìàòðà êàî ïðîèç-
âîä ñâåòëîñòè ó òðåíóòêó ó êîìå ¼å ñëèêàí. Ñëèêà ñå óòèñàê, à íå ñòâàð, êàî
øòî è Ìàëàðìå ó ñâî¼î¼ ïîåçè¼è íå ïðèêàçó¼å „ñòâàð“, íåãî „äå¼ñòâî êî¼å îíà
ïðîèçâîäè“,17 à àêî ñå ñëèêà îáðàžà ïðå ñâåãà îêó, îíà òî ÷èíè ìàœå êàî
ïðåäìåò, à âèøå êàî ìåíòàëíà ïðåäñòàâà êî¼à è íå ìîðà äà ëè÷è íà ñâî¼
ñòâàðíè óçîð. Ïðåäìåò ¼å ïîäðååí ñëèöè, à ñâåò ¼å ñàìî ñðåäñòâî ó ãðàåœó
ñóá¼åêòèâíîã ëèêîâíîã ñàäðæà¼à, êàî øòî ¼å è çà Ìàëàðìåà ñâåò ñàìî ñðåä-
ñòâî ó ñòâàðàœó ñóá¼åêòèâíîã ïîåòñêîã ¼åçèêà. Êàî øòî ¼å çàïàçèî Æàí-ϼåð
Ðèøàð, Ìàíåîâà ñâåòëîñò, êî¼à ¼å, êàêî ¼å îí ñàì êîíñòàòîâàî, „îïñåäíóòà“
èçâåñíîì òàìîì, èìà ñâî¼ äóõîâíè è êœèæåâíè ïàíäàí ó Ìàëàðìåîâèì ïî-
ñìðòíèì ïåñìàìà ó êî¼èìà ñå óî÷àâà ñâåòëîñíà „ñïåöèôè÷íîñò“ ñâàêîã ïî-
¼åäèíà÷íîã ñòâàðàîöà êî¼è ¼å œèõîâ ïðåäìåò: êðîç îñîáåíó ñâåòëîñò ãåíè¼à
õâàòà ñå îíî øòî ïðåäñòàâšà èñòèíñêó îñîáåíîñò ¼åäíîã äåëà.18
Òåæœè êà ïðåòâàðàœó ñâåòà ó ëèòåðàòóðó, ñàæåòî¼ ó ïîìåíóòî¼ Ìàëàð-
ìåîâî¼ êðèëàòèöè, îäãîâàðà Ìàíåîâà òåæœà êà ïðåòâàðàœó ñâåòà ó ñëèêó,
ðàñòî÷åíîì ìàëàðìåîâñêîì ¼åçèêó îäãîâàðà èìïðåñèîíèñòè÷êè àòîìèçàì êî¼è
äîëàçè äî èçðàæà¼à êîä Êëîäà Ìîíåà, ïà ñòîãà Ìàëàðìå ñàñâèì ïðèðîäíî
ïðèìåœó¼å ñëèêàðñêó òåðìèíîëîãè¼ó íà êœèæåâíîñò, ãîâîðåžè ó ïèñìó Æà-
íó Ìîðåàñó î „ôðàçåîëîãè¼è ìîäåðíîã ïðèïîâåäàœà, ïîìîžó ïîòåçà êè÷èöå,
ñòóïœåâèòèõ èëè ïðîòèâðå÷íèõ çàïàæàœà“.19 Îí íå áèðà ðå÷è ïðåìà œèõî-
âî¼ ãðàìàòè÷êî¼ è ëîãè÷êî¼ ïîâåçàíîñòè, íåãî ïðåìà œèõîâèì êîìïëåìåí-
òàðíèì îáåëåæ¼èìà, êàî øòî ñëèêàð áèðà áî¼å, ïà ñå ñòîãà, ïî ðå÷èìà Ðåìè¼à
äå Ãóðìîíà, ìîæå ñìàòðàòè „Êëîäîì Ìîíåîì ó ïîåçè¼è“.20 È ñèìáîëèñòè÷êà
ïîåçè¼à è èìïðåñèîíèñòè÷êî ñëèêàðñòâî óäàšàâà¼ó ñå îä ñïîšàøœåã ñâåòà
è êîíêðåòíîã îá¼åêòà êî¼è âàñêðñàâà êðîç ñâî¼ó óìåòíè÷êó òðàíñïîçèöè¼ó,
êàî øòî êîíñòàòó¼å è Ïîë Âàëåðè íàïîìèœóžè äà ¼å êîä Ìàíåà Ìàëàðìå
âîëåî „÷óäî ÷óëíå è äóõîâíå òðàíñïîçèöè¼å êî¼à ¼å èçâðøåíà íà ïëàòíó“.21

17
Propos sur la poésie, ñòð. 43.
18
Jean-Pierre Richard, L’Univers imaginaire de Mallarmé, Paris, Seuil, 1961, ñòð. 504.
19
Èñòî, ñòð. 523.
20
Remy de Gourmont, Promenades Littéraires, quatrième série, Souvenirs du symbolisme
et autres études, Paris, Mercure de France, 1911, ñòð. 7.
21
Paul Valéry, Pièces sur l’Art, Paris, Gallimard, 1934, ñòð. 170-171.
 ÎÄ ÌÀËÀÐÌÅÎÂÑÊÎÃ ÑÈÌÁÎËÈÇÌÀ ÄÎ ÏÎÑÒÌÎÄÅÐÍÈÇÌÀ... 279

Êàî è ïåñíèêîâà èìàãèíàöè¼à, ñëèêàðåâî îêî óî÷àâà ó ñïîšàøœî¼ ñòâàðíî-

ñòè ñëèêå êî¼å ìó îìîãóžàâà¼ó äà èçðàçè îíî øòî ¼å óíóòðàøœå, ñóøòèíñêî.
Ìàëàðìåîâó „ìàêñèìó“ çàáåëåæèî ¼å è Èâî Àíäðèž, ó îðèãèíàëó, ó ñâå-
ñöè íàçâàíî¼ Öðíà êœèãà. Íàøàî ¼ó ¼å ó ïîìåíóòî¼ Ìàëðîîâî¼ êœèçè è íàâåî
¼ó ¼å óç ïîìåíóòè îäëîìàê ó êîìå ¼å ðå÷ î „îñëèêîâšåœó“ ñâåòà, óêàçó¼óžè íà
âåçó èçìåó Ìàëàðìåà è Ìàíåà, àëè è íà ñîïñòâåíî ñòâàðàëàøòâî êî¼å ¼å
âåçàíî çà ðåàëèçàì, àëè ¼åäàí ðåàëèçàì êî¼è áè ñå ìîãàî îêâàëèôèêîâàòè
êàî ñóá¼åêòèâàí ¼åð ïðåäñòàâšà ïîóíóòðàøœåœå ïðåäìåòà, êðåòàœå îä ñïî-
šàøœåã êà óíóòðàøœåì ñâåòó, îä âèçóåëíîã äîæèâšà¼à êà šóäñêî¼ äóøè.
Èçäâà¼à¼óžè òðè áèòíà ñâî¼ñòâà êî¼à, ïî œåãîâîì ìèøšåœó, îäëèêó¼ó ðåàëè-
ñòè÷êîã ïèñöà, ïàæœó, èçáîð è ñìèñàî çà êàðàêòåðèñòè÷íó ïî¼åäèíîñò, Àí-
äðèž, êàî è äðóãè ðåàëèñòè, ó ïðâè ïëàí ñòàâšà „ïàæœó“ êî¼à ïî÷èâà íà
âèçóåëíî¼ ïåðöåïöè¼è è ÷è¼è íà¼èçðàçèòè¼è ïðèìåð íàëàçè êîä Áàëçàêà êî¼è
ó ïèñìó ãðîôèöè Õàíñêî¼ îä 18. ¼óíà 1847. èç¼àâšó¼å äà ïîñòî¼è „ñàìî ¼åä-
íèì ¼åäèíèì ÷óëîì, âèäîì“,22 øòî îäãîâàðà è œåãîâî¼ ñîïñòâåíî¼ ïîåòèöè
êî¼à ñå âåëèêèì äåëîì îñëàœà íà îïàæàœå.
Àëè, Àíäðèž ñå óäàšàâà îä îñíîâíèõ ðåàëèñòè÷êèõ ïîñòàâêè äà ñâåò
îá¼åêòèâíî ïîñòî¼è è äà ñå êàî òàêàâ ìîæå ñïîçíàòè è ïðèêàçàòè. Ïîñìàòðà-
œå ¼å çà œåãà ñàìî ïðâè êîðàê êà ïðîäîðó ó äóáèíó äóøå. Äîê Áàëçàê æèâè ó
äîáà êàäà ðåàëèçàì äîæèâšàâà ñâî¼ó àôèðìàöè¼ó, Àíäðèž æèâè ó âðåìå
œåãîâîã îñïîðàâàœà, ó âðåìå êàäà ñå ñòâàðàîöè, ñâåñíè îãðàíè÷åíîñòè ñâî-
¼èõ ñàçíà¼íèõ ìîžè è òà¼íè êî¼å ñå êðè¼ó ó òàìíèì çîíàìà ÷îâåêîâå ïñèõå,
ñâå âèøå óäàšàâà¼ó îä ñïîšàøœåã ñâåòà. Îí ñå äèâè Äîñòî¼åâñêîì êî¼è ¼å
„ìåó ïðâèìà ó ñâåòñêî¼ êœèæåâíîñòè îñòàâèî ïå¼çàæ, îäåžó ñâî¼èõ ¼óíàêà,
œèõîâ ôèçè÷êè èçãëåä, âðåìå, ïà è ïðîñòîð, êàêî áè ñå äî êðà¼à ìîãàî ïîñâå-
òèòè šóäñêî¼ äóøè“, ñìàòðà¼óžè äà ¼å îíà „íà¼ïðèâëà÷íè¼è ïå¼çàæ“,23 à œå-
ãîâ ðåàëèçàì è íåìà çà öèš äà èñòèíèòî ïðåäñòàâè ñïîšàøœó ñòâàðíîñò,
íåãî äà îòêðè¼å áåçáðî¼íå òà¼íå ñêðèâåíå ó äóáèíàìà „¼à“ è äà èõ íà óìåò-
íè÷êè íà÷èí èçðàçè. Òî ãà âèøå ïðèáëèæàâà Ôëîáåðó, àëè ãà óêšó÷ó¼å è ó
êîíòåêñò ìàëàðìåîâñêå åñòåòèçàöè¼å ðåàëíîñòè êðîç œåíî ïðåòâàðàœå ó „êœè-
ãó“ êî¼à òðåáà äà îá¼åäèíè ðàçëè÷èòå âèäîâå ïèø÷åâîã èñêóñòâà è îìîãóžè
ìó äà îñòâàðè ¼åäèíñòâî ñâî¼å ëè÷íîñòè. „Îä êàêî çíàì çà ñåáå ÷èíè ìè ñå
äà ðàäèì è ñïðåìàì ¼åäàí òå èñòè ðàä. Äåëîâè òîãà ðàäà îá¼àâšó¼ó ñå è
äîáèâà¼ó èìå ïðèïîâåòêå, ïåñìå èëè åñå¼à“,24 êàæå Àíäðèž, óïóžó¼óžè òàêî,
íà ñâî¼ íà÷èí, íà ìàëàðìåîâñêó ìèñàî î ¼åäíî¼ êœèçè êðîç êî¼ó ñå óêèäà
ðàçëèêà èçìåó äåëîâà âðåìåíà è èçà ìíîøòâà ïî¼àâíèõ îáëèêà îòêðèâà

22
Çà Àíäðèžåâ îäíîñ ïðåìà Áàëçàêó è äðóãèì ôðàíöóñêèì ïèñöèìà, âèäåòè: £åëåíà
Íîâàêîâèž, Èâî Àíäðèž è ôðàíöóñêà êœèæåâíîñò,Áåîãðàä, Ôèëîëîøêè ôàêóëòåò–Íàðîäíà
êœèãà, 2001.
23
Ljubo Jandriæ, Sa Ivom Andriæem, Sarajevo, Veselin Masleša, 1982, ñòð. 189.
24
„Pesnik Ivo Andriæ govori našim èitaocima“, Ideje, 1934, I, 5, ñòð. 2. Íàâîäè: Predrag
Palavestra, Skriveni pesnik. Prilog kritièkoj biografiji Ive Andriæa, Beograd, Slovo ljubve 1981,
ñòð. 74.
280 £ÅËÅÍÀ ÍÎÂÀÊÎÂȎ

¼åäèíñòâåíà ñóøòèíà, àëè è íà êîíñòàòàöè¼ó Ìàðñåëà Ïðóñòà êî¼è ¼å ó íåêó

ðóêó è íàñëåäíèê ñèìáîëèçìà, äà ñâàêè ïèñàö óãëàâíîì ïèøå ¼åäíó èñòó
êœèãó.
Òó êîíñòàòàöè¼ó Àíäðèž ïðîøèðó¼å íà öåëîêóïíî ÷îâå÷àíñòâî è íà
öåëîêóïíó êœèæåâíîñò. Ó ñâîìå ãîâîðó ïðèëèêîì ïðèìàœà Íîáåëîâå íà-
ãðàäå, îí èçðàæàâà óâåðåœå äà öåëî ÷îâå÷àíñòâî, „îä ïðâîã áëåñêà ñâåñòè,
êðîç âåêîâå“, ïðè÷à ¼åäíó ¼åäèíó ïðè÷ó,25 à ó Çíàêîâèìà ïîðåä ïóòà, ïîçèâà-
¼óžè ñå íà ñõâàòàœå ìåòàôèçè÷êè íàñòðî¼åíèõ ñòâàðàëàöà „äà ñâàêè ïèñàö, ó
ñòâàðè, íàïèøå ñâåãà ¼åäíó ¼åäèíó êœèãó êî¼ó ïîñëå íåïðåêèäíî ïðåðàó¼å
è ïîíàâšà“, äîäà¼å äà áè ñå ìîãëî ðåžè è äà „öåëà êœèæåâíîñò îòêàä ïîñòî-
¼è ïèøå ¼åäíó èñòó êœèãó î ÷îâåêó è œåãîâîì îäíîñó ïðåìà ñâåòó è ïîñòî¼à-
œó, ó õèšàäàìà ðàçíèõ âèäîâà“.26 Òî ïîäñåžà è íà îíî øòî èçðàæàâà ¼åäàí
ñàñâèì íåîáè÷íè íàñëåäíèê ñèìáîëèçìà, Ëåîí Áëîà êîìå ¼å Àíäðèž èñòî
òàêî óñìåðàâàî ñâî¼ó ÷èòàëà÷êó ïàæœó. £óíàê œåãîâîã ðîìàíà Î÷à¼íèê, êî¼è
¼å ó ñòâàðè òðàíñïîçèöè¼à àóòîðîâîã ëè÷íîã èñêóñòâà, „èç ñèìáîëèêå Ñâå-
òîã ïèñìà íåïîáèòíî ¼å èçâåî çàêšó÷àê î ñèìáîëèöè ñâåòà, è äîøàî äî
óâåðåœà äà ñâè šóäñêè ïîñòóïöè, ìà êàêâà áèëà œèõîâà ïðèðîäà, äîïðèíî-
ñå áåñêîíà÷íîì ïèñàœó ¼åäíå íåñëóžåíå êœèãå, ïóíå òà¼íè, êî¼à áè ñå ìîãëà
íàçâàòè Ïàðàëèïîìåíàìà £åâàíåšà“, ïîñìàòðà¼óžè è ñàìó ñâåòñêó èñòîðè-
¼ó „êàî íåêè ¼åäíîëèê, ñàñâèì ïîâåçàí òåêñò, êî¼è èìà ñâî¼ó îêîñíèöó è
ñâî¼ó ñðæ, ðàçëîæàí, àëè êð༜å óâè¼åí òåêñò êî¼è ¼å âàšàëî ïðåâåñòè íà
íåêó ïðèñòóïà÷íó ãðàìàòèêó“.27 Ëåîíó Áëîà ò༠òåêñò óêàçó¼å íà ñêðèâåíó
ñóøòèíó, êàî è Ìàëàðìåó, àëè ñå òà ñóøòèíà çà œåãà èç¼åäíà÷àâà ñà Áîãîì
êî¼è, êðîç íåðåä èñòîðè¼å, èñïèñó¼å âëàñòèòî îòêðîâåœå. Àíäðèžà, ìåóòèì,
ò༠òåêñò íå óïóžó¼å íè íà ïëàòîíèñòè÷êó, íè íà õåãåëîâñêó èäå¼ó, íèòè íà
ñâåìîžíîã è âå÷íîã Òâîðöà, íåãî íà ÷îâåêà è œåãîâó æåšó çà òðà¼àœåì:
ñòâàðà¼óžè ʜèãó, ïèñàö îòêðèâà ñåáå è ïóòåâå ñâî¼å ñóäáèíå, ïîáåó¼å ñòðåï-
œó ïðåä ñâî¼îì ñìðòíîøžó è ìåëàíõîëè¼ó çáîã îäñóòíîñòè æåšåíîã è, ïî-
ïóò Ìàëàðìåîâîã Ôàóíà, íàëàçè çàäîâîšñòâî ó òâîðåâèíàìà ñâî¼å ìàøòå
êî¼å ñó èç òå îñó¼åžåíîñòè è íàñòàëå. Ñ äðóãå ñòðàíå, ìèñàî äà öåëîêóïíî
÷îâå÷àíñòâî ïèøå ¼åäíó ¼åäèíó êœèãó íàãîâåøòàâà ñõâàòàœå ñâåòñêå êœè-
æåâíîñòè êàî ¼åäèíñòâåíå öåëèíå, êàî è ñâåñò ïîñòìîäåðíîã äîáà î ïîâåçà-
íîñòè öåëîêóïíîã ñâåòà ó êîìå ñå, çàõâàšó¼óžè óñàâðøåíèì ñðåäñòâèìà êî-
ìóíèêàöè¼å, óêèäà¼ó ãåîãðàôñêå è ¼åçè÷êå áàðè¼åðå ÷àê è èçìåó íà¼óäàšå-
íè¼èõ íàðîäà, à œèõîâà êóëòóðà ïîñòà¼å ñâèìà äîñòóïíà, ïà ñå óçà¼àìíà ïî-
âåçàíîñò ñâå ¼àñíè¼å îòêðèâà.
Íî, àêî ¼å ñâåò ñòâîðåí çàòî äà áè ñå çàâðøèî „¼åäíîì ëåïîì êœèãîì“,
Ìàëàðìåîâî èñêóñòâî ïîêàçó¼å äà òà êœèãà, ó àïñîëóòíî¼ ÷èñòîòè ñâî¼å íå-
25
Istorija i legenda, Udruženi izdavaèi, 1976, ñòð. 65-66.
26
Znakovi pored puta, Udruženi izdavaèi, 1984, ñòð. 249.
27
Léon Bloy, Le Désespéré, Paris, Mercure de France, 1953, ñòð. 99. Çà Àíäðèžåâ îäíîñ
ïðåìà Ëåîíó Áëîà âèäåòè ïîìåíóòó êœèãó: £åëåíà Íîâàêîâèž, Èâî Àíäðèž è ôðàíöóñêà
êœèæåâíîñò.
 ÎÄ ÌÀËÀÐÌÅÎÂÑÊÎÃ ÑÈÌÁÎËÈÇÌÀ ÄÎ ÏÎÑÒÌÎÄÅÐÍÈÇÌÀ... 281

äîñòèæíå ëåïîòå, èïàê îñòà¼å íåíàïèñàíà. Îíà ¼å îñòàëà ó áåëåøêàìà êî¼å

Ìàëàðìå íè¼å õòåî äà îá¼àâè. Äî ñëè÷íîã çàêšó÷êà äîëàçè è Äó÷èž êî¼è,
ãîâîðåžè î Ìèëîðàäó £. Ìèòðîâèžó, êîíñòàòó¼å äà ¼å „íåíàïèñàíà ïåñìà
ñâàêîã ïåñíèêà“ óïðàâî îíà êî¼à ¼å „îñíîâíà, áèòíà, ñâåîáèìíà, ñâåðåøàâà-
¼óžà“ è äà ¼å „òðàãàœå ñâèõ ïåñíèêà çà íåíàïèñàíîì ïåñìîì íåøòî òðàí-
ñöåíäåíòíî, øòî è œåãà ñàìîã íàäâèñó¼å è íàäïåâà“28 è èçðàæàâà¼óžè ñâî¼å
óâåðåœå „äà ¼å êîä íà¼âåžèõ ïåñíèêà œèõîâà íà¼ëåïøà ïåñìà îñòàëà íåíàïè-
ñàíà; ¼åð ¼å òåøêî äîžè äî ðå÷è è äî èçðàæà¼à áàø ó íà¼äóášèì ñòâàðèìà
šóäñêîã äóõà“.29 Ïîñìàòðà¼óžè ïîñòî¼àœå ó ðåàëíîñòè êàî íåñàâðøåíè ñêóï
ïðèâèäà è òðàæåžè ñóøòèíó ó ÷èñòîòè ¼åçèêà îñëîáîåíîã ñâàêîã ïðèñó-
ñòâà, Ìàëàðìå íà êðà¼ó ñïîçíà¼å ñâî¼ó íåìîž äà òó ÷èñòîòó èçðàçè, äà ñâî¼
èìàãèíàðíè ñâåò îæèâîòâîðè, äà ñâî¼ äîæèâšà¼ ïðåòâîðè ó „¼åäíó ëåïó êœè-
ãó“ êî¼à áè áèëà êð༜è èñõîä œåãîâå ñòâàðàëà÷êå ïóñòîëîâèíå. Ó ñâîìå
òðàãàœó çà ïðàâèì êîìáèíàöè¼àìà ðå÷è, îí ñå ñóî÷àâà ñà ïðàçíèì ëèñòîì
ïàïèðà ÷è¼à ãà áåëèíà îìàìšó¼å è êî÷è, àëè íå óìàœó¼å ïðèâëà÷íîñò ïå-
ñíè÷êå ïóñòîëîâèíå. Ó ïîåìè Áà÷åíå êîöêå íåžå íèêàäà óêèíóòè ñëó÷༠(1897)
ò༠ñòâàðàëà÷êè íàïîð äî÷àðàí ¼å è ñàìèì òèïîãðàôñêèì ðàñïîðåäîì ñëîâà
ñà áåëèíàìà êî¼å ïðåäñòàâšà¼ó íèøòàâèëî è âåž ñàìèì ñâî¼èì ïîñòî¼àœåì
íîñå îäðååíî çíà÷åœå, íàãîâåøòàâà¼óžè äà ¼å óìåòíè÷êî è êœèæåâíî ñòâà-
ðàœå ìó÷àí è íåèçâåñòàí ïîäóõâàò, ÷åñòî îñóåí íà íåóñïåõ, êàêî óêàçó¼å è
èñêóñòâî ñëèêàðà èç Áàëçàêîâå ïðèïîâåòêå „Íåïîçíàòî ðåìåê äåëî“, êî¼è ¼å,
ó æåšè äà ñâî¼î¼ ñëèöè äà „èçãëåä è îáëèíó ñàìå ïðèðîäå“, òó ñëèêó ïðåòâî-
ðèî ó çàìðøåíè è íåðàçóìšèâè ñïëåò ëèíè¼à è îáëèêà.30 È Áàëçàêîâà ìèñàî
óñìåðåíà ¼å íåèñïèñàíîì ëèñòó õàðòè¼å êî¼è ïîñòà¼å èçâîð „ïàêëåíèõ ìóêà“.
Ó ¼åäíîì ïèñìó ãîñïîè Õàíñêî¼ îí ãîâîðè î „ïàêëó ìàñòèîíèöå è áåëîã
ëèñòà ïàïèðà“ („l’enfer de l’encrier et du papier blanc“). Àëè, Áàëçàêîâå ìóêå
ìàœå ñó ïî÷èâàëå íà îñåžàœó ñòâàðàëà÷êå íåìîžè, îä êîãà ¼å ïàòèî Ìàëàð-
ìå, à âèøå íà âàíêœèæåâíèì ðàçëîçèìà, íà íåîäëîæíî¼ ïîòðåáè çà íîâöåì
êî¼à ãà ¼å ãîíèëà äà ïèøå è íà êðàòêîžè âðåìåíà êî¼å ¼å èìàî ïðåä ñîáîì.

Òàêî áåëèíà íåèñïèñàíîã ëèñòà ïàïèðà íè¼å ñàìî çíàê ïåñíè÷êå íåìî-
žè, íåãî è èçâîð ñòâàðàëà÷êèõ ìîãóžíîñòè. Îâäå ¼å ïðåòå÷à Ìàëàðìåà ôðàí-
öóñêè ìîðàëèñòà ñ êðà¼à XVIII è ïî÷åòêà XIX âåêà Æîçåô Æóáåð ÷è¼å ¼å äåëî
áèëî îìèšåíà ëåêòèðà ¼åäíîãà Ïðóñòà è ÷è¼è ñó ôðàãìåíòàðíè èñêàçè, êàêî
¼å çàïàçèî Æîðæ Ïóëå, èñòî òàêî íåêà âðñòà „ìðìšàœà îêðóæåíîã òèøè-
íîì“.31 Œåãîâå ìàêñèìå è ìèñëè, îäåšåíå ïðàçíèíàìà êî¼å ñó íåðàçëó÷èâè
äåî òîãà æàíðà, ïî¼àâšó¼ó ñå êàî íåêà âðñòà „õè¼åðîãëèôà“ ó êîìå ñå, êðîç

28
£. Äó÷èž, „Ìèëîðàä £. Ìèòðîâ螓, Ìî¼è ñàïóòíèöè, ñòð. 39.
29
Èñòî, ñòð. 37.
30
Îíîðå äå Áàëçàê, „Íåïîçíàòî ðåìåê äåëî“, Ôèëîçîôñêå ïðè÷å, Áåîãðàä, Êóëòðóà,
1949, ñòð. 424.
31
Georges Poulet, Mesure de l’instant, Paris, Plon, Ed. du Rocher, 1968, ñòð. 148.
282 £ÅËÅÍÀ ÍÎÂÀÊÎÂȎ

ñìåœèâàœå èñïèñàíèõ ôðàãìåíàòà è „áåëèíà“, îöðòàâà äèñêîíòèíóèòåò êàî

ãëàâíî îáåëåæ¼å ñâåòà è œåãîâîã ñîïñòâåíîã æèâîòà è ñòâàðàœà: „Ñâåòè ¼å-
çèê. Êî¼è ìîðà äà áóäå õè¼åðîãëèô. Ñâå œåãîâå ðå÷è ìîðà¼ó èìàòè îáåëåæ¼å
óëåãíóžà èëè èçáî÷èíà, ðåçáàðè¼å èëè âà¼àœà. Áåëî è öðíî, ïðàçíî è ïóíî
òîìå îäãîâàðà¼ó. Òó ñâå ìîðà áèòè ñòàâšåíî ¼åäíî ïîðåä äðóãîã è îá¼åäèœå-
íî, àëè îäâî¼åíî ðàçìàöèìà.“32
Ìèñàî î áåëèíè íåèñïèñàíå õàðòè¼å êàî èçâîðó ñòâàðàëà÷êèõ ìîãóžíî-
ñòè èçðàæàâà è Àíðè äå Ìîíòåðëàí, ïèñàö êî¼è íåãó¼å êóëò åíåðãè¼å. Ïî
ðàñòàíêó ñà ¼åäíîì îä ñâî¼èõ äåâî¼àêà, Êîñòàë, ãëàâíè ¼óíàê œåãîâîã ðîìàíà
Äåâî¼êå, êî¼è ñå ïî¼àâšó¼å êàî ¼åäíà îä ïðî¼åêöè¼à Äîí Æóàíà, íàãèœå ñå íàä
áåëè ëèñò õàðòè¼å è ñòðàñòâåíî ïðåäà¼å ñïèñàòåšñêîì ïîñëó, ñà ëàêîžîì
èçðàæàâà¼óžè ñâî¼å íàáó¼àëå ìèñëè.33 Áåëèíà õàðòè¼å ó œåìó íå èçàçèâà íè
çàíîñ íè ñòðàõ îä ñòâàðàëà÷êå íåìîžè, íåãî ìó ïðóæà ìîãóžíîñò äà óòðîøè
íàãîìèëàíó åíåðãè¼ó. Çà íîñèîöå ôðàíöóñêîã ñèìáîëèñòè÷êîã íàñëåà ïî-
ïóò Êëîäåëà è Æèäà òà áåëèíà âåž ñàìà ïî ñåáè èìà îäðååíî çíà÷åœå. „Î
äóøî ìî¼à! Íè¼å ïåñìà ñà÷èœåíà îä òèõ ñëîâà øòî èõ êàî êëèíîâå óñàó¼åì,
âåž îä áåëèíå øòî îñòà¼å íà õàðòè¼è“,34 êàæå Êëîäåë, à Æèä, êî¼è ¼å ó ìëàäî-
ñòè áèî âåîìà âåçàí çà ñèìáîëèçàì, àëè ñå îä œåãà êàñíè¼å îäâî¼èî, ïîñìà-
òðà ìîòèâ íåèñïèñàíå õàðòè¼å ó êîíòåêñòó ïðîáëåìà îäíîñà èçìåó óìåòíè-
êîâå ïðèâàòíå è ñòâàðàëà÷êå ëè÷íîñòè. Ó äíåâíè÷êîì çàïèñó îä 29. ¼àíóàðà
1943, ïîøòî ¼å êîíñòàòîâàî äà ñå ó ñàëîíèìà íàðî÷èòî ïðèæåšêó¼å „óõî“, äà
ñâàêî âèøå ñëóøà îíî øòî ñàì ãîâîðè íåãî îíî øòî ãîâîðå äðóãè è äà
šóäèìà íà¼âèøå ëàñêà èíòåðåñîâàœå çà œèõîâå ðå÷è, îí ïðåëàçè íà ñâî¼ó
ñîïñòâåíó ëè÷íîñò íàïîìèœóžè äà ¼å äîáàð ñëóøàëàö, àëè äà ó äðóøòâó
ãîâîðè ñàìî ïîâðøíå è êîíâåíöèîíàëíå ñòâàðè: ïîøòî ¼å çà œåãà íà¼âàæíè-
¼å ïèñàœå, ñëàáî ¼å íåãîâàî óñìåíî èçðàæàâàœå („Âè ñëóøàòå î÷èìà“, ãîâî-
ðèî ìó ¼å Îñêàð Âà¼ëä), ïà ñâå øòî ¼å çà œåãà çíà÷à¼íî îñòà¼å äàëåêî îä
œåãîâèõ óñàíà. È çàêšó÷ó¼å: „£à âðåäèì ñàìî ïðåä áåëèì ëèñòîì õàðòè¼å“.35
Ñëè÷àí ñòàâ èìà è Èâî Àíäðèž êî¼è ñå íà îâó Æèäîâó ðå÷åíèöó ïîçèâà
ó Çíàêîâèìà ïîðåä ïóòà. Àêî œåãîâè çàïèñè êàòêàä è íàâîäå íà ïîìèñàî äà
îí îñåžà ìàëàðìåîâñêè ñòðàõ ïðåä íåèñïèñàíèì ëèñòîì õàðòè¼å, òî ñå äîãà-
à ñàìî íà ïî÷åòêó œåãîâîã ñòâàðàëà÷êîã ïîäóõâàòà: „Ïðâà ðå÷åíèöà ¼å òó,
íà õàðòè¼è, ñàìà èç ñåáå íèêëà, ¼àñíà è íåèçìåíšèâà. Àëè òó ãäå òðåáà äà
äîå äðóãà – áåëè ñå ïðàçíèíà. £à ñòî¼èì ïðåä òîì ïóñòèœîì, çáóœåí è
èçãóášåí. Êàî äà íèêàä íèêî ïðå ìåíå íè¼å ïèñàî îâèì ¼åçèêîì, è ñàä ¼à
òðåáà äà ïîêàæåì øòà óìåì è ìîãó“, êàæå îí.36 Ïðàçàí ëèñò ïàïèðà îí âåçó-

32
Èñòî, ñòð. 149.
33
Àíðè äå Ìîíòåðëàí, Äåâî¼êå, Áåîãðàä, Ïðîñâåòà, 1964, ñòð. 525-526.
34
Âèä.: Èâàí Â. Ëàëèž, Àíòîëîãè¼à íîâè¼å ôðàíöóñêå ëèðèêå. Îä Áîäëåðà äî íà-
øèõ äàíà, Áåîãðàä, Ïðîñâåòà, 1966, ñòð. 147.
35
André Gide, Journal. 1942-1949, Paris, Gallimard, 1950, ñòð. 95.
36
Znakovi pored puta, ñòð. 297.
 ÎÄ ÌÀËÀÐÌÅÎÂÑÊÎÃ ÑÈÌÁÎËÈÇÌÀ ÄÎ ÏÎÑÒÌÎÄÅÐÍÈÇÌÀ... 283

¼å ïðå ñâåãà çà ñâî¼ó íåñêëîíîñò è íåìîž äà ïðè÷à íå ñàìî î ñåáè, íåãî è î

ñâîìå äåëó. Ñâðñòàâà¼óžè ñåáå ó ïèñöå êî¼è íå óñïîñòàâšà¼ó âåçó ñà ïóáëè-
êîì ïóòåì íåïîñðåäíîã êîíòàêòà íåãî ñàìî ïîñðåäíî, ïðåêî ñâî¼èõ êœèãà,
îí çàêšó÷ó¼å: „Ïàðàôðàçèðà¼óžè ¼åäíó ðå÷åíèöó Àíäðå Æèäà („Je ne vaux
que devant le papier blanc“), ¼à áèõ ìîãàî ñëîáîäíî ðåžè äà ïîñòî¼èì ñàìî
óòîëèêî óêîëèêî ñàì óìåî äà ñàîïøòèì íåøòî ÷èñòî¼ õàðòè¼è ïðåä ñîáîì“.37
Ïðàçíèíà íåèñïèñàíå õàðòè¼å çà Àíäðèžà íè¼å íè èçâîð ìóêà çáîã çàäàòêà
êî¼è ïèñàœå òðåáà äà èñïóíè, êàî çà Áàëçàêà, íè èçðàç ñòâàðàëà÷êå íåìîžè
êî¼à èñõîäè èç ïðåòåðàíèõ è íåîñòâàðšèâèõ ïåñíè÷êèõ öèšåâà, êàî çà Ìà-
ëàðìåà, íè ìîãóžíîñò äà óòðîøè íàãîìèëàíó åíåðãè¼ó, êàî çà Ìîíòåðëàíà,
íåãî ¼å, êàî è çà Æèäà, ïðå ñâåãà ïðèëèêà äà ïîêàæå ñâî¼ó ñòâàðàëà÷êó ìîž,
äà ñå íà óìåòíè÷êè íà÷èí èçðàçè, è âåçó¼å ñå çà ïðîáëåì îäíîñà èçìåó
ïðèâàòíîã è ñòâàðàëà÷êî㠄¼à“, èçìåó óìåòíîñòè è ñòâàðíîñòè.
Äî÷àðàâàœå áåëèíå íåèñïèñàíîã ëèñòà ïàïèðà îòâàðà ïóò êà óäðóæè-
âàœó ¼åçè÷êîã è ëèêîâíîã èçðàçà, ðå÷è è ñëèêå, èç êîãà íàñòà¼å îíî øòî Æàí
Ðóñå íàçèâà èêîíîòåêñòîì.38 Ïðèñóñòâî âåëèêèõ áåëèíà ó Ìàëàðìåîâèì òåê-
ñòîâèìà ñòâàðà êîíòðàñò öðíîã è áåëîã êî¼è èì äà¼å îäðååíó ëèêîâíó ôîð-
ìó, êàî ó òåêñòó „L’Action restreinte“ ó êîìå ¼å ðå÷ écrire èçîëîâàíà íà áåëèíè
ñòðàíèöå êàî íåêà îá¼àâà,39 èëè ó ïîìåíóòî¼ ïîåìè Áà÷åíå êîöêå íåžå íèêà-
äà óêèíóòè ñëó÷༠ãäå äîáè¼à òðàíñëèòåðàðíî îáåëåæ¼å. Ñàì Ìàëàðìå êàæå,
ó ¼åäíîì ïèñìó Æèäó, äà „íåêà ðå÷, èñïèñàíà êðóïíèì ñëîâèìà, ñàìà ïî
ñåáè, òðàæè öåëó ¼åäíó áåëó ñòðàíèöó“ äà áè ïðîèçâåëà îäðååíè åôåêàò è
äà „ðèòàì íåêå ðå÷åíèöå ïîâîäîì íåêîã ÷èíà èëè ÷àê íåêîã ïðåäìåòà èìà
ñìèñëà ñàìî àêî èõ ïîäðàæàâà“ è àêî, „óïðêîñ ñâåìó, ìîæå íåøòî îä œèõ äà
èçðàçè“.40 Òèìå îí íà¼àâšó¼å Àïîëèíåðîâå Êàëèãðàìå ó êî¼èìà ïðèñóñòâî
âåëèêèõ áåëèíà ó íåêèì ñòèõîâèìà ñòâàðà îäðååíó ñëèêó (ó ïåñìè „Fumée“,
¼åäàí ñòèõ ¼å ðàñòàâšåí íà ñëîãîâå, à ïîñëåäœè ñëîã íàïèñàí ¼å âåëèêèì
ñëîâèìà è ïîäñåžà íà øèðè äåî ëóëå), à òðàãîâè îâå âèçóàëèçàöè¼å, êî¼ó ¼å
íà¼àâèî Âèêòîð Èãî ïåñìîì „Äóõîâè“, ìîãó ñå íàžè è ó íåêèì ïîåòñêèì
îñòâàðåœèìà Ñèìå Ïàíäóðîâèžà, Ðàñòêà Ïåòðîâèžà è Ð. Äðàèíöà.
Ìàëàðìåîâñêå áåëèíå íàëàçèìî è ó íàäðåàëèñòè÷êîì ñëèêàðñòâó ó êî-
ìå ñå, êàî è ó Ìàëàðìåîâèì ïåñìàìà, äà¼å ïðåäíîñò óíóòðàøœåì ìîäåëó
íàä ñïîšàøœèì – èàêî îíî ñ äðóãå ñòðàíå íàñòî¼è äà óìåòíîñò âðàòè ïðåä-
ìåòó îä êîãà ãà ¼å ñèìáîëèçàì ñàñâèì óäàšèî – àëè ñà öèšåì äà ñå èçðàçè
¼åäèíñòâî äóõîâíîã è ìàòåðè¼àëíîã ñâåòà, àïñòðàêòíîã è êîíêðåòíîã. Ó òî¼
òåæœè, íàäðåàëèñòè÷êè ñëèêàðè óíîñå ó ñâî¼å ñëèêå ðàçíå íàòïèñå, ãðàäåžè
èíêëóçè¼å.41 Òàêâà ¼å „Áåëà ñòðàíèöà“ (1967) Ð. Ìàãðèòà ÷è¼è ¼å íàñëîâ íå-
37
Èñòî, ñòð. 262.
38
Âèä.: Jean Rousset, Passages, échanges et transpositions, Paris, José Corti, 1990, ñòð. 133.
39
Jean-Noël Pancrazi, Mallarmé, Paris, Hatier, 1973, ñòð. 22.
40
Mallarmé, Propos sur la poésie, ñòð. 167-168.
41
Óíîøåœå ¼åçè÷êèõ åëåìåíàòà ó ëèêîâíî (âèä.: J. Rousset, Passages, échanges et trans-
positions, ñòð. 145-146).
284 £ÅËÅÍÀ ÍÎÂÀÊÎÂȎ

äâîñìèñëåíà àëóçè¼à íà Ìàëàðìåà, êî¼à ¼å íà íèâîó ñàäðæà¼à ñëèêå óêšó÷å-

íà ó íàäðåàëèñòè÷êè êîíòåêñò îíåîáè÷àâàœà: ¼åäèíó áåëèíó òó ïðåäñòàâšà
ìåñåö êî¼è ñå îöðòàâà ó íîžíîì ïðåäåëó ñà äðâåžåì, àëè èñïðåä êðîøœè, à
íå, êàêî ãà ñëèêàðè îáè÷íî ïðåäñòàâšà¼ó, ó œèìà èëè èçà œèõ. Ïðàçíèíó
íåèñïèñàíå õàðòè¼å êîä Ìàãðèòà çàìåœó¼å „ïðîçèðíîñò“, à ìàòåðè¼àëíè åëå-
ìåíòè îñëîáàà¼ó ñå ñâî¼å òåæèíå è ñâî¼å êîðèñíå ôóíêöè¼å, äà áè ñå ïðå-
òâîðèëè ó îíî øòî Ìàãðèò íàçèâà „âèäšèâèì ïåñíè÷êèì ñëèêàìà“, ÷è¼å ¼å
„ïðîëàçíî ìåñòî“, êàêî óî÷àâà Àíäðå Áðåòîí êî¼è ¼å íàïèñàî òåêñò î îâîìå
ñëèêàðó, ¼åäàí îä îìèšåíèõ Ìàãðèòîâèõ ïðåäìåòà, „ñëèêàðñêî ïëàòíî íà
íîãàðèìà, ñàâðøåíî îìåàíî, àëè äîâåäåíî, è òî ñíàãîì óíóòðàøœå âàòðå,
äî ïîòïóíå ïðîçèðíîñòè“, øòî óïóžó¼å íà Ìàëàðìåî⠄äåâè÷àíñêè ïàïèð“.
Òàêâà ¼å ñëèêà „Šóäñêà ñóäáèíà“, íà êî¼î¼ ñå òî ñëèêàðñêî ïëàòíî ïîèñòîâå-
žó¼å ñà ïðîçîðîì, à íàñëèêàíè ïðåäåî ñà îíèì øòî ñå êðîç ò༠ïðîçîð ìîæå
âèäåòè, óêèäà¼óžè àíòèíîìè¼ó èçìåó „ðåëàòèâíå ñòâàðíîñòè“ êî¼ó íàì äî-
÷àðàâà¼ó íàøà ÷óëà è „àïñîëóòíå ñòâàðíîñòè“ êî¼î¼ íàø äóõ òåæè42 àëè íå
ìîæå äà ¼å äîñåãíå. Ìàëàðìå ñìàòðà äà ïîåçè¼à òðåáà äà äî÷àðà Èäå¼ó êî¼à ó
÷óëíèì îáëèöèìà íàëàçè ñàìî ñâî¼å ïðîìåíšèâå îäðàçå: „Êàæåì öâåò; è
èçâàí çàáîðàâà ó êî¼è ìî¼ ãëàñ áàöà ïîíåêè îáðèñ êàî íåøòî äðóãà÷è¼å îä
ïîçíàòèõ öâåòíèõ ÷àøèöà, ìåëîäè÷íî ñå ïîìàšà, êàî ñàìà ïðåäèâíà ìèñàî,
îäñóñòâî ñâèõ áóêåòà“, ÷èòàìî ó œåãîâî¼ êœèçè Divagations. Òó ìèñàî èçðà-
æàâà è Ìàãðèòîâà ñëèêà „Le Bouquet tout fait“ (1956): òó ¼å ïðèêàçàí ÷îâåê
îêðåíóò ëåèìà êî¼è ïîñìàòðà øóìó ó ïîçàäèíè, à èçà œåãîâèõ ëåà ¼å, ó
ïðâîì ïëàíó, ¼åäàí Áîòè÷åëè¼åâ æåíñêè ëèê êî¼è ¼å ó çíàêó âåãåòàëíå ñèìáî-
ëèêå. Ìàãðèòî⠄áóêåò“ íè¼å íè ó øóìè, íè íà Áîòè÷åëè¼åâî¼ ñëèöè, íåãî,
êàî è Ìàëàðìåî⠄öâåò“, èçìåó œèõ, ó ìàãè¼ñêîì äå¼ñòâó ñëèêàðñêîã äåëà
êî¼å ïðåâàçèëàçè ¼àç èçìåó óíóòðàøœå è ñïîšàøœå ðåàëíîñòè è ìèñàî
÷èíè „âèäšèâîì“.43
Ó XX âåêó Ìàëàðìåîâà ïîåòñêà ìèñàî ïðîæèìà è äåëà äðóãèõ ñòâàðà-
ëàöà, êàî øòî ¼å Äóøàí Ìàòèž êîìå Ìàëàðìå ïîñòà¼å „ïðåòåðàíà ëèòåðàðíà
ñèìïàòè¼à“ ó êàñíè¼åì ðàçäîášó. Ïðèâó÷åí, êàêî çàïàæà Áîðèñëàâ Ðàäîâèž,
Ìàëàðìåîâîì ëîãèêîì „ïàðàäîêñà“ è „ïðîíèöšèâîøžó“ êî¼à „îáàñ¼à è îïëå-
ìåíè ïðåäìåò äà áè ãà ñìåñòèëà ó ñâî¼ó âàñèîíó“,44 Ìàòèž ãðàäè íåêó âðñòó
èìàãèíàðíîã èêîíîòåêñòà, çàïî÷èœóžè ñâî¼ó ʜèãó ðèòóàëà ñòèõîâèìà èçà
êî¼èõ ñå óêàçó¼å çàãîíåòíà ìàëàðìåîâñêà áåëèíà: „ïèøåì òè áåç òà÷êå è çà-
ïåòå äà ñå ìàëî îäìîðèì / è òàêî èñêèäàíî äà áóäå ïðåãëåäíè¼å / à çàòèì
íåêè Ìàëàðìå ¼å ïîñòî¼àî / òâðäèî ¼å äà è áåëèíå ãîâîðå / èçìåó ðåäîâà

42
André Breton, Le surréalisme et la peinture, Paris, Gallimard, 1962, ñòð. 402-403.
43
Âèä.: Marcel Paquet, Magritte. 1898-1967, La pensée visible, Taschen, ñòð. 47. Îâäå
òðåáà íàïîìåíóòè äà ñå íà Ìàãðèòîâèì ñëèêàìà ðóæà ïî¼àâšó¼å è ó ñâî¼î¼ êîíêðåòíîñòè, àëè
çàòî äà áè íàãîâåñòèëà òà¼àíñòâî êî¼å šóäñêè óì íå ìîæå óâåê äà äîêó÷è. Íà ñëèöè „Le
tombeau des lutteurs“ (1961), ðóæà çàóçèìà öåî çèä ¼åäíå ïðîñòîðè¼å, èçðàæàâà¼óžè ñâî¼å ïðîñòî
ïîñòî¼àœå êî¼å ïðåâàçèëàçè ñâàêè ïîêóø༠îá¼àøœåœà.
44
Áîðèñëàâ Ðàäîâèž, Î ïåñíèöèìà è î ïîåçè¼è, Áàœà Ëóêà, Ãëàñ ñðïñêè, 2001, ñòð. 224.
 ÎÄ ÌÀËÀÐÌÅÎÂÑÊÎÃ ÑÈÌÁÎËÈÇÌÀ ÄÎ ÏÎÑÒÌÎÄÅÐÍÈÇÌÀ... 285

çàìèñëè ìî¼å ðóêå ó ïîêðåòó / à è æèâîò ãäå áè ñòàî êàä íå áè áèëî ïðåäàõà
/ êàä íå áè áèëî áåëèíå / òèøèíå / ãäå ïîšóïöè ãäå ñëîáîäà ãäå ïîãëåä / ãäå
ìèñàî íà òåáå“.45
Íà Ìàëàðìåà ñå èçðè÷èòî ïîçèâà¼ó è ïðåäñòàâíèöè ñðïñêîã íåîñèìáî-
ëèçìà êî¼è ñå ïåäåñåòèõ ãîäèíà èìïëèöèòíî ñóïðîòñòàâšà¼ó ïîåòèöè ñîöè-
¼àëèñòè÷êîã ðåàëèçìà è ÷è¼å ñå ïåñìå, êàî è Ìàëàðìåîâå, îäâà¼à¼ó îä êîí-
êðåòíîã ïðåäìåòà. Êîíñòàòó¼óžè äà íàñ ïîåçè¼à óäàšàâà îä ñâàêèäàøœèõ
àêòèâíîñòè è îäâîäè „òàìî ãäå íàñ ÷åêà ïðèñóñòâî äðóãà÷è¼å íåãî øòî ¼å
šóäñêî“, êàêî áè óñïîñòàâèëà èðàöèîíàëíó âåçó ñà Àïñîëóòîì, Èâàí Â.
Ëàëèž çàêšó÷ó¼å äà îíà òåæè äà áóäå ìîëèòâà.46 Âåçà ñà àïñîëóòíèì íå óñ-
ïîñòàâšà ñå ïîìîžó ¼àñíèõ è åêñïëèöèòíèõ ðå÷è, íåãî ïîìîžó íàãîâåøòà¼à.
„Ñà÷óâàòè íåèçãîâîðåíî, êàî ñðæ“, êàæå îí ó „Áåëåøêàìà î ïîåòèöè“, à ó
ðàçãîâîðó ñà Äóøèöîì Ìèëàíîâèž íàïîìèœå äà „èìà èñòèíà êî¼å ñå ðàäî
ñàêðèâà¼ó ó ïðîñòîð ïðåžóòàíî㓠è äà „ó ïåñìè ñâå îíî øòî íè¼å èçðå÷åíî,
íåãî ñàìî íàãîâåøòåíî ó áåëèíàìà, ïîñòî¼è ðàâíîïðàâíî ñà òåêñòîì, ¼åäèíî
øòî ñå íå ìîæå ïðî÷èòàòè íàãëàñ“,47 øòî ãà ïðèáëèæàâà Êëîäåëó èç ÷è¼å ¼å
ïåñìå „Ìóçå“ ïðåâåî íàâåäåíè îäëîìàê î ïðåäíîñòè áåëèíå íàä íàïèñàíîì
ðå÷¼ó è óíåî ãà ó ñâî¼ó àíòîëîãè¼ó íîâè¼å ôðàíöóñêå ëèðèêå.
Áîðèñëàâ Ðàäîâèž, ÷è¼è ñòâàðàëà÷êè ïóò âîäè îä íàäðåàëèñòè÷êèõ ïîä-
ñòèöà¼à äî ñâå âåžåã îñëàœàœà íà òåêîâèíå ñèìáîëèñòè÷êå ïîåòèêå, âèøå
ñå îä Ëàëèžà ïðèáëèæàâà Ìàëàðìåó. È œåãîâî ïîåòñêî èñêóñòâî êðåžå ñå îä
îïèïšèâîã êà íåîïèïšèâîì, îä ñòâàðíîñòè êà òåêñòó, à ïåñíè÷êî ñòâàðàœå
çà œåãà ñå ïîèñòîâåžó¼å ñà ðàçàðàœåì âèäšèâå ñòâàðíîñòè êðîç ðàñòàêàœå
¼åçèêà êî¼è òó ñòâàðíîñò èçðàæàâà. „Ðå÷è ñå ðàçãðàó¼ó, ãëàñîâè ñå ðàçâå¼àâà-
¼ó êàî ïèšåâèíà, à ïåñìà ñå äðîáè, ðàñòâàðà ó ñåáè ñàìî¼. Îíå ñó âîäèšå òîã
ðàñêîëà, áàõàòå áóøèëèöå ó ïè¼àíñòâó ïîíèðàœà“, êàæå îí ó ïåñìè ó ïðîçè
„Íàøå ðå÷åíèöå“, íàãîâåøòàâà¼óžè ÷èòàâó ¼åäíó âåðáàëíó àëõåìè¼ó êî¼à îñëî-
áàà ðå÷è œèõîâèõ ïðèõâàžåíèõ çíà÷åœà è ëîãè÷êèõ âåçà, äà áè èõ ñâåëà íà
íåïîâåçàíè ñêóï ëåêñè÷êèõ åëåìåíàòà ÷è¼å íîâî ïîâåçèâàœå ïðóæà ìîãóž-
íîñò çà ãðàåœå íîâå ðåàëíîñòè. Èñòðàæèâàœå ñå ïðåíîñè íà ïëàí ¼åçèêà,
ïà ñå, êàêî ÷èòàìî ó ¼åäíî¼ ïåñìè èç öèêëóñà Îáíîžíèöà, „ðàø÷èœåíè ñâåò
ó ðå÷íèê ñåëè ïîëàêî“, øòî ìó ïðóæà ìîãóžíîñò äà ñå, ó ñêëàäó ñà Ìàëàðìå-
îâîì êðèëàòèöîì, çàâðøè „¼åäíîì ëåïîì êœèãîì“.
Òà êðèëàòèöà íàëàçè îä¼åêà è ó Ðàäîâèžåâîì òåêñòó Èç ïàó÷èíå êî¼ó
òêà¼ó óñïîìåíå: Ìàëàðìåîâà ðàçìèøšàœà î êœèçè, êàî è œåãîâà íåìîž äà
¼å ïðèâåäå êðà¼ó, óïóžó¼ó Ðàäîâèžà íà ¼åäíó îä Êèïëèíãîâèõ Ïðèïîâåäàêà
èç Èíäè¼å ó êî¼î¼ ¼åäàí áîåì, èçîïøòåí èç äðóøòâà è óïðîïàøžåí íåðàäîì è
îïè¼àœåì, îñòàâšà ïðèïîâåäà÷ó ðóêîïèñ ñâîã íåäîâðøåíîã æèâîòíîã äåëà,
45
Äóøàí Ìàòèž, ʜèãà ðèòóàëà, (Liber ritualis), Áåîãðàä, Íîëèò, 1967, ñòð. 9 (ïîäâëà-
÷åœå ¼å íàøå).
46
Èâàí Â. Ëàëèž, Î ïîåçè¼è, Áåîãðàä, Çàâîä çà óŸáåíèêå è íàñòàâíà ñðåäñòâà, 1997,
ñòð. 286.
47
ʜèæåâíîñò, 1985/11, ñòð. 2023.
286 £ÅËÅÍÀ ÍÎÂÀÊÎÂȎ

à çàòèì ãà ïîäñòè÷ó äà èçðàçè ñâî¼å óòèñêå ó ðàçãîâîðèìà ñà äðóãèì êœè-

æåâíèöèìà, ïðå ñâåãà ñà Äóøàíîì Ìàòèžåì êî¼è ìó ¼å ïîêëîíèî ïîìåíóòó
Ìàëàðìåîâó êœèãó, äà èçðàçè ñâî¼ ñîïñòâåíè äîæèâšà¼ ñâåòà ó ñìèð༠äàíà,
ïðîæåò ëèòåðàðíèì ðåìèíèñöåíöè¼àìà: „Àëè êàêàâ ñàì ¼à ìîãàî áèòè ñàãî-
âîðíèê ó îíîì œåãîâîì ïîëóãëàñíîì ñîëèëîêâè¼óìó, äîê ñó ðå÷è íàâèðàëå
äà ãà çàãðöíó, öèãàðåòà ñå æàðèëà çà öèãàðåòîì à ÷èòàâ ñâåò ó ñóòîíó, ñ
ðóìåíèì íåáîì èçíàä Áîòàíè÷êå áàøòå, ïîëàêî òàìíåî è ãóáèî ñå, äà áè ñå
çàâðøèî ¼åäíîì êœèãîì?“48
È Ðàäîâèž ñå ñóî÷àâà ñà „ïðàçíèíîì“ êî¼à ¼å „áåëà“ („Áåëèíà“) ïîïóò
Ìàëàðìåîâå íåèñïèñàíå ñðàíèöå, àëè îí ñïàäà ó ïèñöå êî¼è ó ïðàçíèíè
âèäå ïðå ñâåãà èçâîð ñòâàðàëà÷êèõ ìîãóžíîñòè. Ó ïîìåíóòîì òåêñòó îí êà-
æå äà ñå äèâèî ñèãóðíîñòè Ìàëàðìåîâîã ñòèõà, äîê ñå òåæå ñíàëàçèî ó îáð-
òèìà ðå÷åíèöà èç åñå¼à, àëè äà íè ó êîì ñëó÷à¼ó íè¼å îñåžàî îíó „ãîð÷èíó ñà
êî¼îì ñâåñò îòêðèâà ñîïñòâåíó íåìîž, è ÷è¼è óêóñ óìå äà áóäå ïðèâëà÷íè¼è
îä áåñïðåêîðíèõ ñòðîôà, ñëèêà áåç äíà, ñâåæèíå êî¼îì çàïàõœó¼ó îïøòà
ìåñòà“.49 Ó ïåñìè „Ïîçèâ íà ïóòîâàœå“ àëóçè¼à íà Ìàëàðìåà èçðàæàâà âåðó
ó ìîž ðå÷è äà ñòâîðå íîâó ðåàëíîñò, íàãîâåøòåíó „äîçâàíèì“ âèäèöèìà
êî¼è èñïóœàâà¼ó ïðàçíèíó íåèñïèñàíîã ïàïèðà: „Àëè è ñîáíà ñâåòëîñò çíà
äà ïðåïëàâè èñòèì / Ìóêëèì ñ¼à¼åì äîçâàíå âèäèêå ïðåä ÷èñòèì / Ëèñòîì
õàðòè¼å...“50. Ìàëàðìåîâñêà âðòîãëàâèöà ïðåä òîì áåëèíîì çà Ðàäîâèžà ¼å,
êàêî êîíñòàòó¼å ó çàïèñó „Ðâàœå ñ àíåëîì“, ó íåêó ðóêó „ïîñëåäèöà äóáè-
íå âèäíîã ïîšà è âèøêà ñâåñòè ó íåïðåêèäíîì ðâàœó ñà ñëó÷à¼íîøžó êî¼ó
õîžå äà ó ïîòïóíîñòè èçàãíà èç êœèæåâíîã äåëà“, è ïðåòâàðà ñå ó âàëåðè¼åâ-
ñêó ìåòàôîðó „çà íåïðåêèäíè òîê óíóòðàøœåã ïðåîáðàæà¼à ïåñìå“, êî¼è ñà-
ìî ñìðò ìîæå äà çàóñòàâè.51
Ìàëàðìåîâñêå áåëèíå êàî èçðàç ðàñòàêàœà ïîåòñêîã ñàäðæà¼à íàëàçå
îä¼åêà è ó äåëèìà íåêèõ íîâè¼èõ ôðàíöóñêèõ ïðîçíèõ ïèñàöà êî¼è ïëåäèðà¼ó
çà îáíîâó êœèæåâíîã èçðàçà, êàî øòî ¼å Ìîáèë (1962) Ìèøåëà Áèòîðà, ¼åä-
íîã îä ïðåäñòàâíèêà ôðàíöóñêîã Íîâîã ðîìàíà, èëè Æèâîò óïóòñòâî çà
óïîòðåáó (1978) Æîðæà Ïåðåêà, ¼åäíîã îä êðèòè÷àðà Íîâîãà ðîìàíà. Áèòî-
ðîâ Ìîáèë íåêà ¼å âðñòà ðîìàíà-åñå¼à-ïóòîïèñà ó êîìå ïèñàö ïîêóøàâà äà
ñòâîðè ¼åäíó äèíàìè÷íó ïðåäñòàâó î Àìåðèöè, îñëàœà¼óžè ñå íà åôåêòå
àáåöåäíå è àíàëîøêå êëàñèôèêàöè¼å ïîìîžó êî¼èõ ñå ïðåëàçè ñà ¼åäíîã ìå-
ñòà íà äðóãî, ñà ¼åäíîã òðåíóòêà íà äðóãè, è ãðàäåžè ñëîæåíè ñïëåò êî¼è ñå
ñàñòî¼è îä óòèñàêà ïóòíèêà, ðåäà ëåòåœà, ðåêëàìà, îäëîìàêà èç íîâèíà, òó-
ðèñòè÷êèõ âîäè÷à èëè ïëàêàòà, à íà êî¼è ñå, êàî è ó Ìàëàðìåîâî¼ ïîåìè
Áà÷åíå êîöêå íåžå íèêàäà óêèíóòè ñëó÷à¼, íàäîâåçó¼ó òèïîãðàôñêè åôåêòè
(òðè ìàðãèíå è òðè âðñòå øòàìïàðñêèõ ñëîâà), íàãîâåøòàâà¼óžè äà è ñàìà
áåëà ñòðàíèöà íåøòî êàçó¼å ¼åð íà¼àâšó¼å íåêî ñòâàðàœå.
48
Î ïåñíèöèìà è î ïîåçè¼è, ñòð. 220.
49
Èñòî, ñòð. 221.
50
Áîðèñëàâ Ðàäîâèž, Îñòàëå ïîåòè÷íîñòè, Áåîãðàä, Íîëèò, 1959, ñòð. 42.
51
Áîðèñëàâ Ðàäîâèž, Ðâàœå ñ àíåëîì è äðóãè çàïèñè, Áåîãðàä, Íîëèò, 1996, ñòð. 29.
 ÎÄ ÌÀËÀÐÌÅÎÂÑÊÎÃ ÑÈÌÁÎËÈÇÌÀ ÄÎ ÏÎÑÒÌÎÄÅÐÍÈÇÌÀ... 287

Íàñóïðîò ïðåäñòàâíèöèìà Íîâîã ðîìàíà êî¼è ñàñâèì ðàñêèäà¼ó ñà òðà-

äèöè¼îì, Ïåðåê ñå ó ñâîìå îäáàöèâàœó ñòàðèõ, ïî œåãîâîì ìèøšåœó, ïðå-
âàçèåíèõ êœèæåâíèõ óçîðà îñëàœà íà áîãàòî êœèæåâíî íàñëåå äà áè ñâîì
ðîìàíåñêíîì ñòâàðàœó äàî åêñïåðèìåíòàëíî îáåëåæ¼å, øòî îäãîâàðà òåí-
äåíöè¼àìà ïîñòìîäåðíèñòè÷êå êœèæåâíîñòè êî¼à âèøå íå ïðèçíà¼å ñóá¼åê-
òèâèñòè÷êå ñòðàòåãè¼å çàñíîâàíå íà èäå¼è î ñòâàðàëà÷êî¼ îðèãèíàëíîñòè è
ïðåòâàðà ñå ó èãðó öèòàòà, ïîçà¼ìèöà èëè âàðè¼àöè¼à íà òóå òåìå. Êàî è
Ìàëàðìåîâà ʜèãà, êî¼à ¼å çàìèøšåíà êàî ñèíòåçà ñâèõ óìåòíîñòè è ñâèõ
æàíðîâà, ïà ñàäðæè åëåìåíòå äíåâíèêà, ïîçîðèøíîã èëè ìóçè÷êîã êîìàäà,
êàî è âåžè áðî¼ ðà÷óíà êî¼èìà ïèñàö óñïîñòàâšà ðàçëè÷èòå áðî¼÷àíå îäíîñå,
òàêî ñå è ðîìàí Æèâîò óïóòñòâî çà óïîòðåáó, ó êîìå Ïåðåê æåëè äà ïðèêà-
æå ñëèêó ñàâðåìåíîã äðóøòâà êðîç åâîêàöè¼ó æèâîòà ñòàíàðà ¼åäíå âåëèêå
ïàðèñêå çãðàäå, ïî¼àâšó¼å êàî ñèíòåçà ðàçëè÷èòèõ ðîìàíåñêíèõ âðñòà (ïñè-
õîëîøêè, åòíîëîøêè, ïîëèöè¼ñêè, ôàíòàñòè÷íè ðîìàí) è èìà ïîëèôîíó è
ìíîãîçíà÷íó ñòðóêòóðó çàñíîâàíó íà äâà ìàòåìàòè÷êà ïðîáëåìà, íà „îðòî-
ãîíàëíîì ëàòèíñêîì áè-êâàäðàòó äåñåòîã ðåäà“ è íà êðåòàœó êîœàíèêà íà
øàõîâñêî¼ òàáëè. Ïðåòâàðà¼óžè ëèòåðàòóðó ó ìàòåìàòè÷êó èëè øàõîâñêó èãðó,
Ïåðåê ñå ïîèãðàâà êœèæåâíèì ïðàâèëèìà, àëè è ñàìîì ðåàëíîøžó íà êî¼ó
ñå êœèæåâíîñò ïîçèâà, ïîòêîïàâà¼óžè èäåîëîøêå âðåäíîñòè ïîòðîøà÷êîã
äðóøòâà ñàìîì ôîðìîì ïèñàíîã òåêñòà êî¼à ñàñâèì îäãîâàðà œåãîâî¼ ñàäð-
æèíè: ¼åäàí îä ¼óíàêà ðîìàíà, Áàðòëáóò, ÷è¼å ¼å èìå íàñòàëî êîìáèíîâàœåì
Ìåëâèëîâîã Áàðòëáè¼à è Ëàðáîîâîã Áàðíàáóòà, ïîñâåžó¼å ñâî¼ æèâîò áåñêî-
ðèñíèì ïîñëîâèìà è òàêî èçìè÷å ïðèòèñêó èíäóñòðè¼àëèçîâàíîã äðóøòâà.
Äåñåò ãîäèíà ó÷è äà ñëèêà àêâàðåë, îíäà äâàäåñåò ãîäèíà ïóòó¼å ïî ñâåòó äà
áè ó ¼åäíàêèì ðàçìàöèìà íà ðàçëè÷èòèì òà÷êàìà çåìàšñêå êóãëå íàñëèêàî
ïî ¼åäíó ëóêó, à çàòèì ñå œåãîâà äåëà óïóžó¼ó ó Ïàðèç äà èõ Ãàñïàð Âèíêëåð
çàëåïè íà äðâî è èçðåæå ñëàãàëèöå. Ïî ïîâðàòêó ñà ïóòà, Áàðòëáóò, òîêîì
íàðåäíèõ äâàäåñåò ãîäèíà, ðåäîâíî øàšå ïî ¼åäíó ñëàãàëèöó, à õåìè÷àð Ìî-
ðåëå îäâà¼à ñëèêó îä äðâåòà è ïîòàïà ¼å ó õåìèêàëè¼ó êî¼à ¼å ïîíîâî ïðåòâàðà
ó áåëè ïàïèð.
Èñõîäèøòå Áàðòëáóòîâèõ íàïîðà óïðàâî ¼å îíî øòî ¼å çà Ìàëàðìåà è
ïîëàçíà òà÷êà è êî÷íèöà ó œåãîâîì ñòâàðàëà÷êîì íàïîðó, „áåëèíà“ íåèñïè-
ñàíîã ïàïèðà êî¼à Ìàëàðìåà ñóî÷àâà ñà ñòâàðàëà÷êîì íåìîžè. Àëè äîê ñå îí
ó ñâîìå êðåàòèâíîì íàïîðó ñàñâèì îäâà¼à îä ñâàêîäíåâíîã æèâîòà è îòâàðà
ïóò ¼åäíî¼ åñòåòèöè êî¼à žå ñõâàòàœå î àóòîíîìè¼è óìåòíîñòè äîâåñòè äî
œåãîâèõ êð༜èõ êîíñåêâåíöè, ñâå âèøå ñâîäåžè ïîåçè¼ó íà ïðåäñòàâšàœå
ñîïñòâåíèõ ìåõàíèçàìà, Ïåðåê ïëåäèðà çà ¼åäíó íîâó „àíãàæîâàíó êœèæåâ-
íîñò“ êî¼à „íè¼å îïèñ ëåïèõ îñåžàœà íåêîã óçîðíîã áîðöà èëè íåêîã èíòå-
ëåêòóàëöà êî¼è ñå íàïðåæå äà óõâàòè ëîêîìîòèâó èñòîðè¼å“, íåãî „ïîòïóíî
óâàæàâàœå ñëîæåíîñòè ñâåòà, èñòðà¼íà âîšà äà ñå áóäå ëóöèäàí, äà ñå ñõâà-
òè è îá¼àñíè“,52 äàêëå çà ¼åäíó õåòåðîíîìíó åñòåòèêó êî¼à ïîâåçó¼å óìåòíîñò

52
Georges Perec, L. G. Une aventure des années soixante, Paris, Seuil, 1992, ñòð. 44-45.
288 £ÅËÅÍÀ ÍÎÂÀÊÎÂȎ

ñà æèâîòîì. Íåêîðèñíà àêòèâíîñò œåãîâîã ¼óíàêà äîáè¼à îñëîáîäèòåšñêó

ôóíêöè¼ó, îíà ãà îñëîáàà ïðèíöèïà êîðèñíîñòè, à òèìå è ñâèõ ïîëóãà ìîžè
ïîìîžó êî¼èõ äðóøòâî óïðàâšà æèâîòîì ïî¼åäèíöà. „Áåëèíà“, êî¼à ïðåäñòà-
âšà êð༜è èñõîä òå àêòèâíîñòè, íàãîâåøòàâà äåëî ó êîìå ñå óêèäà¼ó ñâà
çíà÷åœà, êî¼å ñå ïðåòâàðà ó äî÷àðàâàœå îäñóñòâà, ó íåêó âðñòó „íóëòîã ñòå-
ïåíà ïèñìà“, êàäà ñå, êàêî êàæå Ðîëàí Áàðò íà êîãà ñå Ïåðåê ðàäî ïîçèâà,
êœèæåâíîñò ñâîäè íà „íåêó âðñòó íåãàòèâíîã íà÷èíà íà êî¼è ñå äðóøòâåíà
èëè ìèòñêà îáåëåæ¼à íåêîã ¼åçèêà óêèäà¼ó ó êîðèñò íåêîã íåóòðàëíîã è èíåðò-
íîã ñòàœà ôîðìå“,53 íàãîâåøòàâà¼óžè ìèñàî äà ¼åäèíî óêèäàœå óìåòíè÷êîã
äåëà ìîæå äà ñïðå÷è œåãîâî ïðåòâàðàœå ó ïðåäìåò çà óïîòðåáó. Êîä íåêèõ
ïèñàöà íîâîãà âðåìåíà, òåêñò óñòóïà ìåñòî ïàðàòåêñòó, êàî øòî ¼å ñëó÷༠ó
ðîìàíó Æåðàðà Âàæìàíà Çàáðàœåíî,54 êî¼è ïîìèœå Æåðàð Æåíåò ó ñâî¼î¼
êœèçè î ïàðàòåêñòó55, à êî¼è ñå ñàñòî¼è èç íèçà ïðàçíèõ, „áåëèõ“ ñòðàíèöà, ó
÷è¼åì ñó äíó èñïèñàíå ôóñ íîòå, áåëåøêå çà òåêñò êîãà íåìà.
Êàî øòî ñå âèäè, ñóäáèíà Ìàëàðìåîâèõ èñêàçà êî¼è óêàçó¼ó íà íóæíîñò
äà ñå ïîñòî¼àœå ñâåòà ïîòâðäè êðîç œåãîâó óìåòíè÷êó èíòåðïðåòàöè¼ó, àëè
è íà ñâó òåæèíó òàêâîãà ïîäóõâàòà, îöðòàâà îäðååíè ïóò êî¼è ïðåëàçå óìåò-
íîñò è êœèæåâíîñò ó ñâîìå ðàçâî¼ó îä Ìàëàðìåà äî íà¼íîâè¼åã âðåìåíà,
óäàšàâà¼óžè ñå îä ñâîãà ïðåäìåòà (ïîòèñêèâàœå îñåžàœà ó ïîåçè¼è, îäáàöè-
âàœå ôàáóëå è ëèêîâà ó ðîìàíó, ïðåâëàñò óíóòðàøœåã íàä ñïîšàøœèì ìî-
äåëîì ó ñëèêàðñòâó) è ñâå âèøå ñòàâšà¼óžè ó ïðâè ïëàí ñâî¼å ìîãóžíîñòè è
ñâî¼à ñðåäñòâà, äà áè è òà ñðåäñòâà ó ïîñòìîäåðíîì äîáó áèëà îñïîðåíà è
ñâåäåíà íà ñâî¼ „íóëòè ñòåïåí“.

Jelena Novakoviæ

DU SYMBOLISME MALLARMÉEN AU POSTMODERNISME:

LE DESTIN DU “LIVRE” ET DE SES “BLANCS”

Résumé

En répondant à l’enquête de Jules Huret “Sur l’évolution littéraire”, Stéphane Mallarmé for-
mule la maxime qui est devenue célèbre: “Au fond, voyez-vous, le monde est fait pour aboutir à un
beau livre”. Cependant, à la création de ce “Livre” s’oppose la blancheur du papier “blanc”, qui
annonce l’impuissance créatrice, comme le montre le poème “La brise marine” où il est question du
“vide papier que la blancheur défend”, mais aussi les possibilités infinies qui s’offrent à l’écrivain.
Liés à l’opposition entre le monde de la relativité dans lequel l’homme est plongé dans sa vie quotidi-
enne et la réalité absolue à laquelle aspire son esprit, le Livre et la blancheur du papier vide dont parle
Mallarmé attirent l’attention de nombreux écrivains, français et serbes, qui se réfèrent à ce poète
pour le louer ou pour le critiquer, en exprimant en même temps leur propres conceptions littéraires et

53
Roland Barthes, Le Degré zéro de l’écriture, Paris, Seuil, 1953, ñòð. 56.
54
Gérard Wajeman, l’Interdit, 1986.
55
Gérard Genette, Seuils, Paris, Éd. du Seuil, 1987, ñòð. 295.
 ÎÄ ÌÀËÀÐÌÅÎÂÑÊÎÃ ÑÈÌÁÎËÈÇÌÀ ÄÎ ÏÎÑÒÌÎÄÅÐÍÈÇÌÀ... 289

artistiques (Jovan Duèiæ, Bogdan Popoviæ, Marko Ristiæ, André Malraux, Ivo Andriæ, André Gide,
Dušan Matiæ, Michel Butor, Georges Perec, Bora Radoviæ, etc.). Ils attirent également l’attention de
quelques peintres (Édouard Manet, Claude Monet, René Magritte) qui semblent appliquer les princi-
pe mallarméens à la peinture, en leur prêtait un caractère translittéraire, ce qui n’est pas sans rappe-
ler certaines expérimentations de Mallarmé lui-même.
En examinant l’actualisation des formules de Mallarmé dans différents contextes, cette étude
comparée suit parallèlement le développement de la littérature française et de la littérature serbe, de
l’époque symboliste à l’époque postmoderne. A travers le destin de ces formules, qui expriment la
nécessité de confirmer l’existence du monde par son interprétation artistique, littéraire, mais qui
montrent aussi les difficulté qui s’opposent à une telle entreprise, se dessine le chemin que suivent la
littérature et l’art dans leur développement de Mallarmé à nos jours, en s’éloignant de l’objet concret
(le refoulement des émotions dans la poésie, le rejet de l’histoire et des personnages dans le roman,
la prédominance du modèle intérieur sur le modèle extérieur dans la peinture) pour examiner, de plus
en plus, leurs possibilités et leurs moyens, qui seront eux-mêmes mis en question et réduit au “degré
zéro” à l’époque postmoderne.
290 £ÅËÅÍÀ ÍÎÂÀÊÎÂȎ
 ÎÄ ÌÀËÀÐÌÅÎÂÑÊÎÃ ÑÈÌÁÎËÈÇÌÀ ÄÎ ÏÎÑÒÌÎÄÅÐÍÈÇÌÀ... 291

ÓÄÊ

ÊÐÈÍÊÀ ÂÈÄÀÊÎÂȎ ÏÅÒÐΠ(Áåîãpàä)

Íà¼ðàíè¼è îáëèöè êóëòóðíîã è êœèæåâíîã

äåëîâàœà ñðïñêå äè¼àñïîðå ó Àìåðèöè

Ïîâîäîì 125. ãîäèøœèöå Ñðïñêî-öðíîãîðñêîã

ëèòåðàðíîã è äîáðîòâîðíîã äðóøòâà ó Ñàí Ôðàíöèñêó

ÑÀÆÅÒÀÊ: Ñpïñêî-öpíîãîpñêî ëèòåpàpíî è äîápîòâîpíî äpóøòâî,

îñíîâàíî ó Ñàí Ôpàíöèñêó 1880, áèëà ¼å ïpâà ñpïñêà îpãàíèçàöè¼à ó Àìåpèöè.
Íà¼çíà÷à¼íè¼à ôàçà ó äóãî¼ èñòîpè¼è îâîã äpóøòâà áèëå ñó ãîäèíå 1880–1905,
êàä ¼å ñpïñêà çà¼åäíèöà ó Àìåpèöè ïî÷èœàëà äà îpãàíèçó¼å ñâî¼å êóëòópíå,
äpóøòâåíå è ïîëèòè÷êå àêòèâíîñòè: îñíèâàœåì ïpâèõ öpêàâà, øêîëà, áè-
áëèîòåêa; ïîêpåòàœåì ïpâèõ ñpïñêèõ íîâèíà; îá¼àâšèâàœåì ïpâèõ êœè-
æåâíèõ äåëà ñpïñêèõ åìèãpàíòñêèõ àóòîpà; îpãàíèçîâàœåì ïpâèõ ñpïñêèõ
êœèæåâíèõ ïpèpåäáè è ïîçîpèøíèõ ïpåäñòàâà. Òîêîì îâîã ïåpèîäà äpóø-
òâî ¼å ¼å áèëî âpëî çíà÷à¼íî ó èçpàæàâàœó ñpïñêîã êóëòópíîã èäåíòèòåòà,
êàî è ó óâîåœó ñpïñêîã èìåíà íà àìåpè÷êó ìóëòè-êóëòópíó ñöåíó.
ʊÓ×ÍÅ ÐÅ×È: Ñpïñêî-öpíîãîpñêî ëèòåpàpíî è äîápîòâîpíî äpóøòâî,
êóëòópíà èñòîpè¼à ñpïñêå äè¼àñïîpå ó Àìåpèöè, êœèæåâíà óäpóæåœà ó
äè¼àñïîpè, ñpïñêà äè¼àñïîpà.

Óâîä
Ãîäèíå 2005. îáåëåæåíà ¼å ó Ñðáè¼è ñòîòà ãîäèøœèöà îñíèâàœà ïðâîã
Ñðïñêîã êœèæåâíè÷êîã äðóøòâà. Ïðå òîãà äðóøòâà äåëîâàëà ñó ¼îø äâà, ó
êî¼èìà ñó áèëè îêóïšåíè è êœèæåâíèöè è óìåòíèöè, ʜèæåâíè÷êî-óìåò-
íè÷êà çà¼åäíèöà (îñíîâàíà 1892) è Äðóøòâî ñðïñêèõ êœèæåâíèêà è óìåòíè-
êà (îñíîâàíî, êîëèêî ¼å íàìà ïîçíàòî, 1902).
À ïðå âèøå îä ñòî ãîäèíà ó Íîâîì ñâåòó, íà àìåðè÷êî¼ Çàïàäíî¼ îáàëè,
ó Êàëèôîðíè¼è, ó ãðàäó Îêëàíäó, îá¼àâšåíà ¼å áèëà êœèæèöà ìàœåã ôîðìà-
òà, îä 148 ñòðàíà, ñàñâèì ñêðîìíå îïðåìå è ìåêèõ, ñâåòëî áðàîí êîðèöà, íà
êî¼èìà ¼å öðíèì žèðèëè÷íèì ñëîâèìà èñïèñàí œåí íàñëîâ: Æèâîò è ðàä
ñðïñêî-öðíîãîðñêîã ëèòåðàðíîã è äîáðîòâîðíîã äðóøòâà ó Ñàí Ôðàíöèñêó.
Èñïîä íàñëîâà ìîæå äà ñå ïðî÷èòà äà ñå êœèãà îá¼àâšó¼å „ïðèëèêîì œåãîâå
292 ÊÐÈÍÊÀ ÂÈÄÀÊÎÂȎ ÏÅÒÐÎÂ

25-ãîäèøœèöå“, à „ïðåìà çàïèñíèöèìà è äðóøòâåíî¼ ïðåïèñöè“. ʜèãó ¼å

íàïèñàî Âëàäèìèð È. Ïîïîâèž, äóãîãîäèøœè ÷ëàí îâîã äðóøòâà. ʜèãó ¼å
1905. øòàìïàëà „Ñðïñêà íåçàâèñíîñò“, ëèñò ïîêðåíóò ó Àìåðèöè òåê ãîäè-
íó äàíà ðàíè¼å (1904) è êî¼è ñå, äàêëå, óáðà¼à ìåó íà¼ñòàðè¼å ñðïñêå ëèñòî-
âå îá¼àâšèâàíå íà îâîì êîíòèíåíòó.
Çíà÷༠îâîã íåîáè÷íîã äðóøòâà ¼å ó òîìå øòî ¼å îíî áèëî ¼åäíî îä
íà¼ðàíè¼èõ ñðïñêèõ êœèæåâíèõ äðóøòàâà. Ìåóòèì, ¼îø ¼å çíà÷à¼íè¼å òî
øòî ¼å îâî ëèòåðàðíî è äîáðîòâîðíî äðóøòâî áèëî ïðâî ó Àìåðèöè êî¼å ¼å
ñåáå åòíè÷êè îïðåäåëèëî êàî ñðïñêî-öðíîãîðñêî. È ïðå òîãà ñå Ñðáè ¼àâšà-
¼ó ìåó îñíèâà÷èìà è ÷ëàíîâèìà ðàçíèõ äðóøòàâà, àëè èñêšó÷èâî ïîä îï-
øòèì íàçèâîì „Ñëàâ¼àíè“, áåç ïîñåáíîã ïîìåíà ñðïñêîã èìåíà. Òàêî ¼å áè-
ëî ó ñëó÷à¼ó íà¼ñòàðè¼å ñëàâ¼àíñêå îðãàíèçàöè¼å ó Àìåðèöè, Slavonic Illyric
Benevolent Society of San Francisco, îñíîâàíå 1859. Äâå îäðåäíèöå èç íàñëî-
âà îâîã äðóøòâà, ñëàâ¼àíñêî è èëèðñêî, óïóžó¼ó íà ïîðåêëî íà¼ñòàðè¼èõ,
êàêî ñðïñêèõ òàêî è õðâàòñêèõ äîñåšåíèêà ó Àìåðèöè.

1. Íà¼ðàíè¼è äîñåšåíèöè è ìîòèâàöè¼à åìèãðàöè¼å

Ñðáè êî¼è ñó ñå èñåšàâàëè ó Àìåðèêó – è òàäà è êàñíè¼å – ìàõîì ñó
îäëàçèëè èç ñðïñêèõ çåìàšà ïîä àóñòðîóãàðñêîì óïðàâîì, äîê èõ ¼å èç ñàìå
Ñðáè¼å áèëî çíàòíî ìàœå. Íà¼ðàíè¼è ñðïñêè äîñåšåíèöè ïðåâàñõîäíî ñó
äîëàçèëè èç ïðèìîðñêèõ êðà¼åâà, ïðå ñâåãà èç Áîêå Êîòîðñêå è Ïàøòðîâèžà.
Ó èñòî âðåìå ñó ñå äîñåšàâàëè è Õðâàòè èç ñóñåäíèõ äàëìàòèíñêèõ îáëàñ-
òè, ïîñåáíî èç äóáðîâà÷êîã ïðèìîð¼à (Äóáðîâíèê, Ñòîí, Òðïàœ) è îñòðâà ó
áëèçèíè (Õâàð, Ìîëàò, Áðà÷, Êîð÷óëà). È ¼åäíè è äðóãè áèëè ñó ïðèìîðöè.
Ãîâîðèëè ñó èñòèì ¼åçèêîì è ïðèïàäàëè ïðèáëèæíî èñòîì êóëòóðíîì êðóãó.
Òèì šóäèìà – ïîìîðöèìà, ðèáàðèìà, òðãîâöèìà – íè ïàöèôè÷êå îáàëå íè-
ñó áèëå ñóâèøå äàëåêå, èëè áàð íå òîëèêî äà íå îêóøà¼ó ñðåžó íà œèìà.
Íàêîí øòî ¼å Àóñòðè¼à ïðåóçåëà óïðàâó íàä Äóáðîâíèêîì è îêîëèíîì,
äîøëî ¼å äî ïàäà åêîíîìñêèõ àêòèâíîñòè è íåçàäîâîšñòâà íàðîäà íîâîì
óïðàâîì, êî¼à ñå äîæèâšàâàëà íåãàòèâíî. Ñëè÷íà ñèòóàöè¼à áèëà ¼å íà öð-
íîãîðñêîì ïðèìîð¼ó, ãäå ¼å òàêîå íàñòàëà åêîíîìñêà ñòàãíàöè¼à, òå ñó ìíî-
ãè áèëè ìîòèâèñàíè äà ïîáåãíó íå ñàìî îä íåìàøòèíå, âåž è îä îïðåñèâíå
àóñòðè¼ñêå óïðàâå è îáàâåçå ñëóæåœà âî¼ñêå ó œåíî¼ àðìè¼è. Ñëè÷íà ¼å áèëà
ñèòóàöè¼à ó Õåðöåãîâèíè ïîñëå Áåðëèíñêîã êîíãðåñà, êàäà ¼å Àóñòðîóãàðñêà
ïðåóçåëà ìàíäàò íàä îâîì ïîêðà¼èíîì. Òî ñó áèëè äîìàžè óçðîöè åìèãðàöè-
¼å. Ñ äðóãå ñòðàíå, ãëàñîâè î ïîëèòè÷êèì è âåðñêèì ñëîáîäàìà ó Àìåðèöè,
êàî è î œåíîì ñèëíîì åêîíîìñêîì íàïðåòêó – íàðî÷èòî î ìîãóžíîñòèìà
çàïîøšàâàœà ó âåëèêèì ëóêàìà ïîïóò Œó¼îðêà, Œó Îðëåàíñà, Ñàí Ôðàí-
öèñêà, Áàëòèìîðà è Ìîáèëà – ÷èíèëè ñó Àìåðèêó âðëî ïðèâëà÷íîì äåñòè-
íàöè¼îì åìèãðàöè¼å. Òà ïðèâëà÷íîñò Àìåðèêå – çàìèøšåíå êàî çåìšà ñëî-
áîäå è ïðîñïåðèòåòà – äîäàòíî ¼å ïî¼à÷àíà âåñòèìà î çëàòíî¼ ãðîçíèöè ó
Êàëèôîðíè¼è, à ïîòîì íà Àšàñöè. Ïðèìîðöè èç Áîêå è äóáðîâà÷êîã êðà¼à
 ÍÀ£ÐÀÍÈ£È ÎÁËÈÖÈ ÊÓËÒÓÐÍÎÃ È ÊŒÈÆÅÂÍÎà ÄÅËÎÂÀŒÀ ÑÐÏÑÊÅ... 293

ëàêøå îä äðóãèõ ñó íàëàçèëè ïóò äî âåëèêèõ åâðîïñêèõ ëóêà è äî ïðåêîîêå-

àíñêèõ áðîäîâà, à œèìà è äî Àìåðèêå, ó êî¼î¼ ó òî âðåìå íè¼å áèëî ñòpîãå
êîíòðîëå óñåšåœà. Çà œèìà ñó èøëè Õåðöåãîâöè, à ïîòîì è Öðíîãîðöè èç
óíóòðàøœîñòè çåìšå.
Íîâîïðèäîøëè Áîêåšè è Äàëìàòèíöè, íàðî÷èòî îíè êî¼è ñó ñòèãëè ó
ãëàâíå ëóêå íà Çàïàäíî¼ îáàëè è ó Ìåêñè÷êîì çàëèâó – Ñàí Ôðàíöèñêî è Œó
Îðëåàíñ – íàøëè ñó òó îêðóæåœå äîíåêëå ñëè÷íî îíîì èç êî¼åã ñó ïîòåêëè.
Êëèìà ¼å áèëà ñëè÷íà, ìîãëè ñó ñå áàâèòè ïîñëîâèìà êàî ó ñòàðîì êðà¼ó, à
îáå îâå ëóêå èìàëå ñó åâðîïñêîã íàñëåà ó âåžî¼ ìåðè íåãî âåžèíà äðóãèõ
ãðàäîâà ó Àìåðèöè. Ó Ñàí Ôðàíöèñêó ¼îø ñå îñåžàî óòèö༠íåêàäàøœèõ
øïàíñêèõ êîëîíèçàòîðà è íàñåšåíèêà, äîê ¼å Œó Îðëåàíñ ñà÷óâàî êóëòóðíè
ñëî¼ âåçàí çà ôðàíöóñêî ïðèñóñòâî ó îâî¼ îáëàñòè.

2. Ñàí Ôðàíöèñêî: öåíòàð íà¼ðàíè¼å ñðïñêå çà¼åäíèöå

Òàêî ñó ó Êàëèôîðíè¼ó, ïî÷åâ îä äðóãå äåöåíè¼å äåâåòíàåñòîã âåêà,
ñòèçàëè ïðâè ñðïñêè åìèãðàíòè. Íåêè ñó ñå ïîñëå íåêîëèêî ãîäèíà âðàžàëè,
äðóãè ñó îñòà¼àëè. Îâè äðóãè áèëè ñó ìàõîì íåîæåœåíè ìëàäèžè, ñïîñîáíè
äà èçäðæå íà¼òåæå íàïîðå, ðèçèêå è íåèçâåñíîñòè. Îíè êî¼è ñó ñå îäëèêîâà-
ëè ïðåäóçèìšèâîøžó, èíòåëèãåíöè¼îì, ïðèëàãîäšèâîøžó è ïîñëîâíèì äó-
õîì, óñïåâàëè ñó äà ñå åêîíîìñêè ó÷âðñòå, çàñíó¼ó ïîðîäèöå è ïî÷íó äà
îðãàíèçó¼ó ñðïñêó çà¼åäíèöó ó Íîâîì ñâåòó.
Êàä ¼å çëàòî îòêðèâåíî ó Êàëèôîðíè¼è 1848, ó ïîòðàãó çà œèì êðåíóëè
ñó è íîâè äîñåšåíèöè, êî¼èìà ñå ÷èíèëî äà ¼å îâî ïðèëèêà äà ñå áðçî è ëàêî
îáîãàòå èëè äà áàðåì îêóøà¼ó ñðåžó ó òî¼ íåèçâåñíî¼ àëè ïðèâëà÷íî¼ ðàáîòè.
£åäàí äåî äîñåšåíèêà íàñòàâèî ¼å äà æèâè ó Ñàí Ôðàíöèñêó, ãäå ñó ñå óãëàâ-
íîì áàâèëè òðãîâèíîì è óñëóæíèì äåëàòíîñòèìà: äðæàëè ñó ðàäœå çà âîžå
è äðóãó õðàíó, áèëè âëàñíèöè êàôàíà, íåêè ñó îòâàðàëè ïàíñèîíå (boarding
houses) è ñë. Äðóãè ñó êðåíóëè ó ïîòðàãó çà çëàòîì, øòî èõ ¼å èç Êàëèôîðíè-
¼å êàñíè¼å îäâåëî è ó Íåâàäó è Àðèçîíó. Íåêîëèêî êîìïàíè¼à, êî¼å ñó ñå
áàâèëå èñïèòèâàœåì ðóäíèõ ëîêàöè¼à è îòâàðàœåì ðóäíèêà, èìàëå ñó íàçè-
âå êî¼è óïóžó¼ó íà ïîðåêëî œèõîâèõ âëàñíèêà. Ïðâî ñå ïî¼àâèëà Èëèðñêà
ðóäàðñêà êîìïàíè¼à çà çëàòî è ñðåáðî (1863), à ïîòîì „ñëàâ¼àíñêà“, „ñðïñêà
è ñëàâ¼àíñêà“, ïà „¼àäðàíñêà“. Îêî 1870. ãîäèíå çëàòíà ãðîçíèöà ïî÷åëà ¼å
äà ¼åœàâà, òå ñó ìíîãè îä îíèõ ìàœå ñðåžíèõ îäóñòà¼àëè îä ïîòðàãå, âðàžàëè
ñå ó Ñàí Ôðàíöèñêî (áåç ïîñëà è èìåòêà) èëè ñå çàïîøšàâàëè êàî ðóäàðè ó
íîâîîòâîðåíèì ðóäíèöèìà. Îä íåêîëèêî êàëèôîðíè¼ñêèõ îêðóãà, ó êî¼èìà
¼å áèëî ðóäàðñêèõ àêòèâíîñòè, Àìàäîð ñå èçäâà¼à ïî òîìå øòî ¼å ó œåìó
áèëî íà¼âèøå ñðïñêèõ äîñåšåíèêà. Òî ñïîìèœåìî çàòî øòî ñó óïðàâî ðóäà-
ðè èç Àìàäîðà áèëè òè êî¼è ñó ïðåä êð༠âåêà (1894) èçãðàäèëè ïðâó ñðïñêó
ïðàâîñëàâíó öðêâó ó Àìåðèöè, ïîñâåžó¼óžè ¼å íà¼âåžåì ñðïñêîì ñâåòèòåšó
– ñâ. Ñàâè.
294 ÊÐÈÍÊÀ ÂÈÄÀÊÎÂȎ ÏÅÒÐÎÂ

Ó òî âðåìå, ïà ñâå äî ïðâå äåöåíè¼å äâàäåñåòîã âåêà, Ñàí Ôðàíöèñêî ñ

îêîëèíîì (óêšó÷ó¼óžè îêðóã Àìàäîð) áèî ¼å äåî Àìåðèêå ñ íà¼âåžîì êîí-
öåíòðàöè¼îì ñðïñêèõ äîñåšåíèêà. Ñòîãà ¼å òî ðåãèîí ó êî¼åì ñó ñå ïî¼àâèëè
ïðâè îáëèöè îðãàíèçîâàœà ñðïñêå çà¼åäíèöå ó Àìåðèöè: ïðâà öðêâà, ïðâà
ïîòïîðíà äðóøòâà, ïðâà ÷èòàîíèöà, ïðâå ïåðèîäè÷íå ïóáëèêàöè¼å, ïðâå
øêîëå è ïðâî êœèæåâíî äðóøòâî.

3. Èëèðñêè Ñëàâ¼àíè è Ñðáè

Ó ïðâîì ïåðèîäó äîñåšàâàœà ó Àìåðèêó, Áîêåšè è Äàëìàòèíöè áèëè
ñó óïóžåíè ¼åäíè íà äðóãå êàî „çåìšàöè“. Ó îäñóñòâó äðóãîã çà¼åäíè÷êîã
íàçèâà, îíè ñó ñå èäåíòèôèêîâàëè êàî „Ñëàâ¼àíè“, à äà áè ñå ðàçëèêîâàëè
îä äðóãèõ Ñëîâåíà, óîáè÷à¼åíà ¼å áèëà äîäàòíà îäðåäíèöà „èëèðñêè“. Òàêî
ñó ñðïñêè Áîêåšè è õðâàòñêè Äàëìàòèíöè ñëîâèëè êàî „èëèðñêè Ñëàâ¼à-
íè“. Äîê ñó îíè ÷èíèëè ïðâå êîðàêå ó íîâîì îêðóæåœó, îíî øòî èõ ¼å çáëè-
æàâàëî áèëî ¼å ó ñâàêîäíåâíîì æèâîòó âàæíè¼å îä îíîã øòî èõ ¼å óäàšàâà-
ëî. Ïðâè ïðàêòè÷íè ïðîáëåì êî¼è ñå ïîñòàâèî ïðåä îâå šóäå, êî¼è ñó ñå
íàëàçèëè âåîìà äàëåêî îä áëèñêèõ ðîàêà è ïðè¼àòåšà ó ñòàðîì êðà¼ó, òèöàî
ñå áðèãå î ñóíàðîäíèöèìà ó ñëó÷à¼ó ïîâðåäå èëè ñìðòè: êàêî ïîìîžè ïîâðå-
åíèìà è áîëåñíèìà, óäîâèöàìà è ñèðî÷àäè ïðè ãóáèòêó ãëàâå ïîðîäèöå?
Ïî óçîðó íà îáëèêå îðãàíèçîâàœà ó ñòàðîì êðà¼ó, ãäå ñó ñå šóäè îêóïšàëè ó
çàäðóãàìà, ïîòïîðíèì äðóøòâèìà è áðàòñòâèìà, àëè èñòî òàêî ïî óçîðó íà
îðãàíèçàöèîíå îáëèêå äðóãèõ äîñåšåíèêà ó íîâîì îêðóæåœó, îíè ñó ïî÷å-
ëè äà ñå îêóïšà¼ó ó äðóøòâà ðàäè îñèãóðàœà. Òî ñó ÷èíèëè ïðå ñâåãà ðàäè
îáåçáåèâàœà ìåóñîáíå ïîìîžè íà ðåëàòèâíî ðàâíîïðàâíî¼ îñíîâè. Ïðâà
òàêâà îðãàíèçàöè¼à áîêåšñêî-äàëìàòèíñêèõ äîñåšåíèêà ó Àìåðèöè áèëî ¼å
ñïîìåíóòî Ñëàâ¼àíñêî-èëèðñêî ïîòïîðíî äðóøòâî, îñíîâàíî 1859. ó Ñàí
Ôðàíöèñêó. Ñëè÷íà ïîòïîðíà, èëè äîáðîòâîðíà äðóøòâà, èëè äðóøòâà
äîáðî÷èíñòaâà, äåëîâàëà ñó êàî îñèãóðàâà¼óžå êîìïàíè¼å çàäðóæíîã âëà-
ñíèøòâà: ñâàêè ÷ëàí óëàãàî ¼å íîâàö ó çà¼åäíè÷êó êàñó, à çàóçâðàò ¼å äîáè¼àî
ïîìîž êàä ¼å œåìó èëè œåãîâî¼ ïîðîäèöè áèëà íà¼ïîòðåáíè¼à. Îâà äðóøòâà
èñïóœàâàëà ñó ïîñòî¼åžó ïðàçíèíó ó òî¼ îáëàñòè ïðàêòè÷íå ñâàêîäíåâèöå
äîñåšåíèêà (êîìåðöè¼àëíå êîìïàíè¼å çà îñèãóðàœå è ñèíäèêàòè íàñòàžå òåê
çíàòíî êàñíè¼å).
Ìåóòèì, ñìðò ó ïîðîäèöè íè¼å ïîâëà÷èëà ñàìî ôèíàíñè¼ñêå ïðîáëå-
ìå, âåž ¼å ïîñòàâšàëà è ïèòàœà äðóãîã ðåäà: êàêî äîñòî¼íî è ñõîäíî âåðñêèì
îáè÷à¼èìà èñïðàòèòè ïîêî¼íèêà? Òî ñó áèëà ïèòàœà âåçàíà çà âåðó è öðêâó,
òå ñó íà ïîšó ðåëèãè¼å „èëèðñêè Ñëîâåíè“ ìîðàëè êðåíóòè çàñåáíèì ïóòå-
âèìà. Äîê ñó ñå Äàëìàòèíöè èíòåãðèñàëè ó ïîñòî¼åžè êàòîëè÷êè öðêâåíè
êðóã (çà¼åäíî ñ Èòàëè¼àíèìà è Èðöèìà), Ñðáè ñó ñå ïîâåçèâàëè ñ ïðàâîñëàâ-
íèì íàðîäèìà: ïðå ñâåãà ñ Ðóñèìà, íà äðóãîì ìåñòó ñ Ãðöèìà, à ïîíåêàä è ñà
Ñèðè¼öèìà.
 ÍÀ£ÐÀÍÈ£È ÎÁËÈÖÈ ÊÓËÒÓÐÍÎÃ È ÊŒÈÆÅÂÍÎà ÄÅËÎÂÀŒÀ ÑÐÏÑÊÅ... 295

Ðóñêà ïðàâîñëàâíà öðêâà âåž ¼å äóæå âðåìå áèëà ïðèñóòíà ó Àìåðèöè

çàòî øòî ¼å Àšàñêà áèëà ðóñêà òåðèòîðè¼à ñâå äî 1867. Ó âðåìå ïðèñòèçàœà
ïðâèõ ñðïñêèõ äîñåšåíèêà, Ðóñêà ïðàâîñëàâíà öðêâà áèëà ¼å îðãàíèçîâàíà
è èìàëà ¼å åïàðõè¼ó (àëåóòñêî-àšàñêàíñêó) êî¼à ¼å ïîêðèâàëà è Êàëèôîðíè-
¼ó. Íîâîäîñåšåíè Ñðáè áèëè ñó ïðèðîäíî óïóžåíè íà Ðóñêó öðêâó ðàäè
çàäîâîšåœà ñâî¼èõ äóõîâíèõ ïîòðåáà, à ïîñåáíî çáîã ñëè÷íîñòè îáðåäíîã
¼åçèêà.
Ñòîãà ñó ïðàâîñëàâíè äîñåšåíèöè ó Ñàí Ôðàíöèñêó íà¼ïðå 1864. îñíî-
âàëè çà¼åäíè÷êó Ãð÷êî-ðóñêî-ñëàâ¼àíñêó ïàðîõè¼ó. Ìàäà ¼å ïðåäñåäíèê áèî
Ðóñ, ò¼. ðóñêè êîíçóë ó Êàëèôîðíè¼è, ãîòîâî ñâè ÷ëàíîâè óïðàâå áèëè ñó
Ñðáè: Íèêîëà Äàáîâèž, Ëóêà Çåíîâèž, Ñàâî Ìàðòèíîâèž, Èëè¼à Žåëîâèž,
Áîæî Ðàäîâèž, Ïåòàð Âóêàíîâèž è €îðå Ëàçàðåâèž.1 Ïîòîì ñó óñïîñòàâè-
ëè Ðóñêî è ïàíñëàâ¼àíñêî ïîòïîðíî äðóøòâî Ñàí Ôðàíöèñêà (1869), à çàòèì
Ãð÷êî-ðóñêî-ñëàâ¼àíñêî ïîòïîðíî äðóøòâî Ñàí Ôðàíöèñêà (1872). Ó ïðâèì
óïðàâàìà îâå äâå îðãàíèçàöè¼å ïðåîâëàèâàëè ñó îïåò Ñðáè – îðŸ Ôèøåð,
Íèêîëà Ãðåãîâèž, Ñàâî Ìàðòèíîâèž, Ëóêà Çåíîâèž è Á. Ðàäîâèž,2 ìàäà ñå ó
íàçèâèìà èñòèõ îðãàíèçàöè¼à ñðïñêî èìå íå ñïîìèœå. Ñ îáçèðîì íà àêòèâ-
íè äîïðèíîñ Ñðáà íàñòàíêó è äåëîâàœó îâèõ îðãàíèçàöè¼à, óñêîðî ¼å ñàçðå-
ëà èäå¼à äà Ñðáè îñíó¼ó îðãàíèçàöè¼ó êî¼à áè ó ñâîì íàçèâó íîñèëà ñðïñêî
èìå.

4. Îñíèâàœå Ñðïñêî-öðíîãîðñêîã ëèòåðàðíîã è

äîáðîòâîðíîã äðóøòâà
Òàêî ¼å íà ñàñòàíêó ìàëîã ñêóïà Áîêåšà, óêóïíî îñìîðî ïî¼åäèíàöà,
îäðæàíîì àïðèëà 1880, ïî ïðâè ïóò ðàçìîòðåíà ìîãóžíîñò îñíèâàœà íå
ñëàâ¼àíñêîã èëè èëèðñêîã, âåž ñðïñêîã ïîòïîðíîã äðóøòâà. Òàä ¼å äîíåòà
îäëóêà äà ñå îñíó¼å Ñðïñêî-öðíîãîðñêî ëèòåðàðíî è äîáðîòâîðíî äðóøòâî.
Ìåóòèì, èçâåøò༠î òîì âàæíîì ñàñòàíêó óêàçó¼å äà ¼å è ó òî¼ ìàëî¼ çà¼åä-
íèöè áèëî çàèíòåðåñîâàíèõ çà äåîáó ñðïñêîã íàöèîíàëíîã áèžà:
£åäàí îä íà¼çíàìåíèòè¼èõ äàíà [...] çà ñâå Ñðáå ó íîâîíàåíèì çåìšàìà
ñâàíóî ¼å ó óòîðàê íà 15 (27) àïðèë 1880, ó êîìå ñå çà ïðâè ïóò ñàñòàäîøå
íàøè ïðåöè äà óñòàíîâå ¼åäíó ñðïñêó äîáðîòâîðíó çàäðóãó.
Ïðåìäà îâ༠äàí íè¼å ïðèêàçàí êàî äàí óñòàíîâšåœà îâîã äðóøòâà, ¼åð íà
îâîì ñàñòàíêó íè¼å áèëà èçàáðàíà óïðàâà, à áåç óïðàâå íåìà òåìåšà íèêàêâî¼
çàäðóçè, îïåò ó íåêîì ïîãëåäó äàí ¼å âðëî çíàìåíèò, ¼åð ïîñëå äóãîã ïðåãîâîðà
îäëó÷è ñå ¼åäíîãëàñíî äà ñå äàäå çàäðóçè èìå ’Ñðïñêî-Öðíîãîðñêî ëèòåðàðíî
è äîáðîòâîðíî äðóøòâî’. Êðîç íàðîä ñå âåž è ïðè¼å ãîâîðèëî äà žå ñå îñíîâà-
òè ñðïñêî äðóøòâî, çà òî ñó íåêè íåïðè¼àòåšè ñðïñêîã èìåíà âåž ñïðàâšàëè íà

1
A.S. Eterovich, Yugoslav Survey of California, Nevada, Arizona and the South 1800-
1900, R and E Research Associates, San Francisco, 1971, 49.
2
Eterovich, 39.
296 ÊÐÈÍÊÀ ÂÈÄÀÊÎÂȎ ÏÅÒÐÎÂ

ïóò ñâàêîì äðóøòâåíîì íàïðåòêó è äà óñòàíîâå ñðïñêî äðóøòâî ñà äðóãèì

èìåíîì êàêî áè äðæàëè Ñðáå ðàçäè¼åšåíå è óíèøòèëè ïðàâè ñðïñêè äîì.
Óòåìåšà÷è îâîã äðóøòâà çíàëè ñó íàì¼åðå ñâî¼èõ íåïðè¼àòåšà è, íà ïðî-
òèâ ñà îäëó÷åíèì èìåíîì ñòàëè ñó íà ïóò ñâî¼èì ïðîòèâíèöèìà.
£åäíîãëàñíî ìåó óòåìåšà÷èìà çàõòè¼åâàëî ñå äà ñå äðóøòâó äàäå èìå
ñàìî ’Ñðïñêî’ ¼åð îâà ðè¼å÷ ñêóïšà ó ñåáå Öðíîãîðöå, êàî ãîä è ñâå ïîòîìêå
Äóøàíîâèõ â¼åðíèõ ïîäàíèêà; àëè äà ñó òàêî îäëó÷èëè, íåïðè¼àòåšèìà žàõó äàò
ïðèëèêó äà óñòàíîâå ’Öðíîãîðñêî’ äðóøòâî.
Öðíîãîðñêî äðóøòâî íå áèøå áèëè îñíîâàëè Öðíîãîðöè è äà èõ ¼å áèî
äîâîšàí áðî¼, âåž áèøå ãà îñíîâàëè îíäàøœè îòïàäíèöè, êî¼è îâ༠íàø ìèëî-
çâó÷íè ¼åçèê íè ïî øòî ñðïñêèì íå íàçèâàõó è êî¼èìà ¼å áèëî ñàìî äî òîãà äà ñå
ñðïñêî èìå íå ñïîìèœå.3
Æåëåžè äà ïðåäóïðåäå íàñòî¼àœà „íåïðè¼àòåšà ñðïñêîã èìåíà“, óòåìå-
šèâà÷è ñó ñå îäëó÷èëè çà ïðåäçíàê „ñðïñêî-öðíîãîðñêè“, èàêî ñó ñìàòðàëè
äà „ñðïñêî“ ïîäðàçóìåâà è „öðíîãîðñêî“. Èç èçâåøòà¼à î äâàäåñåòïåòîãîäè-
øœåì äåëîâàœó îâîã äðóøòâà ¼àñíî ïðîèçëàçè äà ñó ñå ÷ëàíîâè äðóøòâà
(ìåó êî¼èìà ñó ïîðåä íà¼âåžåã áðî¼à Áîêåšà áèëè äîñåšåíèöè èç Õåðöåãî-
âèíå, Ñðáè¼å è Öðíå Ãîðå) íåäâîñìèñëåíî îñåžàëè èíòåãðàëíèì äåëîì ¼å-
äèíñòâåíîã ñðïñêîã íàöèîíàëíîã êîðïóñà.
Íà ñåäíèöè îäðæàíî¼, 20. àïðèëà (2. ìà¼à) èçàáðàíà ¼å óïðàâà Ñðïñêî-
-öðîíîãîðñêîã ëèòåðàðíîã è äîáðîòâîðíîã äðóøòâà, ïà ñå òàêî äðóøòâî è
çâàíè÷íî „óòåìåšèëî“, à îáàâšåíè ñó áèëè è äðóãè âàæíè ïîñëîâè. ×ëàíî-
âè óïðàâå áèëè ñó: Àíòîíè¼å Âóêàñîâèž (ïðåäñåäíèê), Ìèõà¼ëî Ðàøêîâèž
(ïîòïðåäñåäíèê), £îâî £îâîâèž (áëàãà¼íèê), €óðî Ñ. Ìàðòèíîâèž (ñåêðå-
òàð), £îâàí Ïàâêîâèž, Êðñòî Ãîï÷åâèž, Âëàäèìèð £îâîâèž è Ðàäå Áåãîâèž
(íàäçîðíèöè).
Äà ñå ãëàñ î îâîì äîãàà¼ó ïðîíåî äàëåêî, ñâåäî÷è ïîäàòàê äà ¼å âåž íà
ñåäíèöè îäðæàíî¼ 11. àâãóñòà ïðî÷èòàíî è áóðíî ïîçäðàâšåíî ïèñìî ìèíè-
ñòðà ïðîñâåòå Âëàäå Ñðáè¼å, îäãîâîð íà âåñò î îñíèâàœó îâîã ëèòåðàðíîã è
äîáðîòâîðíîã äðóøòâà.
Íà òðåžî¼ ñåäíèöè ñó áèëà ïðèõâàžåíà äðóøòâåíà ïðàâèëà, ò¼. „óñòàâ“.
Òó ñó îçíà÷åíè öèšåâè äðóøòâà: „óçà¼àìíî ïîìàãàœå ó íóæäè è áîëåñòè“,
êàî è „ïîó÷åœå è øèðåœå ïðîñâåòå íå ñàìî ìåó ÷ëàíîâèìà, íåãî è îñòàëîã
ñëîâåíñêîã ñòàëåæà íàõîäåžè ñå ó îâîì ìåñòó“. Ðàäè îñòâàðåœà îâîã äðóãîã
öèšà îñíîâàíà ¼å ÷èòàîíèöà (áèáëèîòåêà) äðóøòâà.
Ïðåìà èçâîðíîì ñòàòóòó ñàìî ñó ñå Ñðáè ìîãëè ó÷ëàíèòè ó äðóøòâî,
àëè ¼å âåž ìàðòà 1881. äðóøòâî îòâîðèëî âðàòà „ñâàêîì Ñëàâ¼àíèíó äîáðîã
ïîíàøàœà“. Èñòî òàêî, äðóøòâî íè¼å ïðàâèëî ðàçëèêó èçìåó ïðàâîñëàâ-
íèõ è êàòîëè÷êèõ Ñðáà, êàî íè èçìåó îíèõ ðîåíèõ ó ñòàðîì êðà¼ó è îíèõ
ðîåíèõ ó Àìåðèöè.

3
Â. È. Ïîïîâèž, Æèâîò è ðàä ñðïñêî-öðíîãîðñêîã ëèòåðàðíîã è äîáðîòâîðíîã
äðóøòâà ó Ñàí Ôðàíöèñêó, Îêëàíä, 1905, 3–4.
 ÍÀ£ÐÀÍÈ£È ÎÁËÈÖÈ ÊÓËÒÓÐÍÎÃ È ÊŒÈÆÅÂÍÎà ÄÅËÎÂÀŒÀ ÑÐÏÑÊÅ... 297

Ñëåäåžå ãîäèíå (1882) èçâðøåíà ¼å çâàíè÷íà ðåãèñòðàöè¼à äðóøòâà êîä

àìåðè÷êèõ ëîêàëíèõ âëàñòè. Íàêîí òîãà èçðàåíå ñó äèïëîìå äðóøòâà è
ïðâå äâå ïîñëàòå êðàšó Ìèëàíó Îáðåíîâèžó è êœàçó Íèêîëè, êî¼è ñó èçà-
áðàíè è çà ïðâå ïî÷àñíå ÷ëàíîâå Ñðïñêî-öðíîãîðñêîã ëèòåðàðíîã è äîáðî-
òâîðíîã äðóøòâà. Êàñíè¼å ¼å óðàåí è çëàòíè çíàê äðóøòâà íà êî¼åì ¼å
„êðóíà è çàñòàâà ñðïñêà ñà ñëîâèìà Ñ.Ì.Á.Ñ. (îâà ñëîâà çíà÷å ó ñðïñêîì
ïðåâîäó Ñðïñêî-öðíîãîðñêî äîáðîòâîðíî äðóøòâî)“.

5. Ôèíàíñè¼ñêà îñíîâà
Ïîðåä ÷ëàíàðèíå, ãëàâíè èçâîð ïðèõîäà äðóøòâà áèëå ñó ñâåòîñàâñêå
ñâå÷àíîñòè êî¼å ñó îäðæàâàíå ãîäèøœå, êàî è èçëåòè è áàíêåòè ñ ìóçèêîì ó
îðãàíèçàöè¼è äðóøòâà. Ïðâà ñâåòîñàâñêà ñâå÷àíîñò, ò¼. ïðâà ¼àâíà ïðîñëàâà
Ñàâèíäàíà ó Àìåðèöè, îäðæàíà ¼å ¼àíóàðà 1881:
...Œåãîâî ïðåîñâåøòåíñòâî ðóñêè âëàäèêà Íåñòîð ïîñëàî ¼å àðõèìàíäðèòà,
ïîïà è äâà ï¼åâà÷à, äà çàñòóïå œåãà è îâäàøœó êîíñèñòîðè¼ó íà îâî¼ ïðâî¼ ñðï-
ñêî¼ äðóøòâåíî¼ ãîçáè ó Àìåðèöè. Òàêîå íà èñòî¼ âå÷åðè ó÷åñòâîâàëà ¼å âåžè-
íà òàäàøœèõ íà¼ïîçíàòè¼èõ ëèöà ñëîâåíñêå êîëîíè¼å.4
Ïðâè èçëåò îðãàíèçîâàí ¼å 1886. ãîäèíå:
Íà 9. ìà¼à 1886. äðóøòâî ¼å èìàëî ñâî¼ ïðâè èçëåò ó Áåëìîíò. Îâà íåå-
šà áèšåæè ïðâî âåñåëî ñðïñêî ¼àâíî ïî¼àâšèâàœå ñà çàñòàâîì è ãëàçáîì (ãëà-
çáà ñå ñàñòî¼àëà îä 16 âðè¼åäíèõ ñâèðà÷à). […] Ñðïñêó çàñòàâó íîñèî ¼å Àíäðè-
¼à Âî¼èíîâèž, à àìåðè÷êó €óðî £. Ãî¼êîâèž. Äðóøòâåíè áàð¼àê ñ èìåíîì íîñèî
¼å Øïèðî Áîæîâ Ðàäîâèž. Óïðàâèòåš ïëåñà áèî ¼å Íèêîëà Êîñòèž, ñà ïîìîž-
íèöèìà Â. £îâîâèžåì, Ê. Àíòîíèîëîì, Ø. Âó÷êîâèžåì è À. Âð÷åâèžåì. Èçëåò
¼å òàêî ëè¼åïî èñïàî äà ¼å áèî äîñòî¼àí ñâàêå ïîõâàëå.5
Ïðâèõ ãîäèíà íè¼å áèëî âåëèêèõ ôèíàíñè¼ñêèõ ìîãóžíîñòè äåëîâàœà,
àëè êàñíè¼å ¼å äðóøòâî ñòàëî íà íîãå è çíàòíî íàïðåäîâàëî. Íà ñàñòàíêó
1890. ðàçìàòðàíà ¼å ìîëáà Ðóñêî-ãð÷êîã-ñëàâ¼àíñêîã öðêîâíîã äðóøòâà äà ìó
ñå îäîáðè çà¼àì ó èçíîñó îä 2000 äîëàðà6 ñ êàìàòîì îä 7%, à çà êî¼è ¼å äîòè÷íî
äðóøòâî áèëî ñïðåìíî äà çàëîæè çåìšèøòå ó œåãîâîì âëàñíèøòâó. Ïîøòî
öðêâåíî äðóøòâî íè¼å áèëî ó ìîãóžíîñòè äà âðàžà äóã, îâî çåìšèøòå ïðåøëî
¼å êàñíè¼å ó âëàñíèøòâî Ñðïñêî-öðíîãîðñêîã ëèòåðàðíîã è äîáðîòâîðíîã äðóø-
òâà, êî¼å ¼å äî÷åêàëî ñâî¼ó 25. ãîäèøœèöó ñà çíàòíî íàðàñëèì èìåòêîì. Âðåä-
íîñò œåãîâå èìîâèíå èçíîñèëà ¼å $26,500. Çà ñâå òå ãîäèíå, ïðèõîä ¼å áèî
$55,973, ðàñõîä $ 36,353, îä ÷åãà ¼å çà ïîòïîðó ÷ëàíîâà óïëàžåíî $20,000, äîê
¼å îñòàëèõ $16,353 „äðóøòâî ïîòðîøèëî çà ñâî¼å äðóøòâåíå ñòâàðè è äàëî ó
ïðîñâ¼åòíå è äîáðîòâîðíå ñâðõå ó îâå ñòðàíå è ó íàøå îòà÷àñòâî“.7 Çà âðåìå è
4
Èñòî, 8.
5
Èñòî, 19.
6
Èñòî, 27-28.
7
Èñòî, 114.
298 ÊÐÈÍÊÀ ÂÈÄÀÊÎÂȎ ÏÅÒÐÎÂ

ïðèëèêå ó êî¼èìà ¼å äðóøòâî äåëîâàëî, œåãîâ ôèíàíñè¼ñêè ó÷èíàê áèî ¼å

ïðèìåðàí, à îâî ¼å ïîñòèãíóòî ïàìåòíèì è äîãîâîðíèì óïðàâšàœåì, äî-
áðèì èíâåñòèðàœåì, êàî è ñòðîãî è òðàíñïàðåíòíî âîåíèì ðà÷óíîâîäñòâîì.

6. Äîáðîòâîðíå àêòèâíîñòè
Êàî øòî ¼å ãîðå íàçíà÷åíî, ¼åäíà îä àêòèâíîñòè äðóøòâà áèëà ¼å ïîò-
ïîðíà: ïðóæàœå óçà¼àìíå ïîìîžè ïðèëèêîì ïîâðåäå, ñìðòè èëè äðóãèõ íå-
äàžà êî¼å áè çàäåñèëå ÷ëàíîâå êàî ïî¼åäèíöå. Ìåóòèì, äðóøòâî ¼å ïîñåáíî
èìàëî ñëóõà çà îïøòå ïîòðåáå ñðïñêå çà¼åäíèöå, à íå ñàìî çà ïîòðåáå ñâî¼èõ
÷ëàíîâà.
Èìà¼óžè ñðïñêó çà¼åäíèöó ó âèäó, äðóøòâî ¼å ïðåäóçåëî äà îáåçáåäè çå-
ìšèøòå çà çàñåáíî ñðïñêî ãðîášå. Íàèìå, ïîøòî ¼å ëîêàëíà âëàñò Ñàí Ôðàíöè-
ñêà çàáðàíèëà äàšå ñàõðàœèâàœå šóäè íà òåðèòîðè¼è ãðàäà è îäëó÷èëà äà ñå
íåêà ïîñòî¼åžà ãðîášà ðàçìåñòå, äðóøòâî ¼å 1898. ïî÷åëî äà ðàçìàòðà ìîãóž-
íîñò êóïîâèíå çåìšèøòà ó Êîëìè ( ó ñóñåäíî¼ îïøòèíè Ñàí Ìàòåî) çà ñðïñêî
ãðîášå. Òî ¼å ó÷èœåíî 1900. ãîäèíå, à ïîòîì ñó ïî÷åëè ïðèïðåìíè ðàäîâè
(äîâîåœå âîäå, ñàåœå äðâåžà, äèçàœå îãðàäå è òðè êàïè¼å, ïîäåëà çåìšèøòà
íà ãðîáîâå). Ñëåäåžå ãîäèíå íîâî ñðïñêî ãðîášå îñâåòèëè ñó ðóñêè åïèñêîï
Òèõîí è ñðïñêè ñâåøòåíèê Ñåâàñòè¼àí Äàáîâèž. Äðóøòâî ¼å òàêîå ïðåäóçå-
ëî äà èäåíòèôèêó¼å ãðîáîâå ñâî¼èõ ÷ëàíîâà è äðóãèõ Ñðáà ñàõðàœåíèõ íà
ñòàðîì ñëàâ¼àíñêîì ãðîášó îïøòèíå Ñàí Ôðàíöèñêî, äà áè ïðåíåëî œèõîâå
çåìíå îñòàòêå íà íîâî ñðïñêî ïðàâîñëàâíî ãðîášå.
Äîáðîòâîðíà äåëàòíîñò äðóøòâà èñïîšèëà ñå ó âèøå íàâðàòà.
Òàêî ¼å ¼àíóàðà 1897. äðóøòâî äîíåëî îäëóêó äà ñå íîâ÷àíî ïîìîãíó
ïîñòðàäàëè îä ïîïëàâà ó Ñðáè¼è, Öðíî¼ Ãîðè, Áîêè Êîòîðñêî¼ è Áîñíè è
Õåðöåãîâèíè. Ïîìîž ¼å ïîñëàòà ó Ñðáè¼ó íà ðóêå âëàäèêå áåîãðàäñêîã è
ìèòðîïîëèòà Ñðáè¼å ã. Ìèõà¼ëà, çà Öðíó Ãîðó âëàäèêè öåòèœñêîì è ìèòðî-
ïîëèòó öðíîãîðñêîì ã. Ìèòðîôàíó, çà Áîêó Êîòîðñêó âëàäèêè Ãåðàñèìó, à
íà¼âèøå ¼å ïîñëàòî çà Áîñíó è Õåðöåãîâèíó ïðåêî ëèñòà „Äóáðîâíèê“ êî¼è
¼å ó òîì ãðàäó óðåèâàî Ñðáèí êàòîëè÷êå âåðå À. Ôàáðèñ. Ó çàõâàëíèöè
ìèòðîïîëèòà Ìèõà¼ëà ñòî¼è:
Ãëàâíè îäáîð çà ïîìîž ïîñòðàäàëèìà îä ïîïëàâå èìàî ¼å ðàäîñò äà ïðè-
ìè âàøå ðîäîšóáèâî ïèñìî è ó œåìó âàøó áðàòñêó ïîìîž [...]Íàìà ¼å îñîáèòî
äðàãî øòî ñå è âè òàêî óäàšåíè îä íàñ ñåžàòå ñâî¼å áðàžå ó íåâîšè, ïà ïî
ìîãóžñòâó çàñâåäî÷àâàòå ñâî¼å ðîäîšóášå è áðàòñêî îñåžàœå. Ìèëî íàì ¼å
øòî âè ó Ñàí Ôðàíñèñêó èìàòå Ñðïñêî-öðíîãîðñêî ëèòåðàðíî è äîáðîòâîðíî
äðóøòâî, ó êîìå ñå íåãó¼ó íàðîäíå ìèñëè è ÷óâà¼ó íàðîäíè îáè÷à¼è, òå ñå ó òîì
äàëåêîì ñâåòó î÷óâàñòå äî ñàäà, ïà žåòå ñå, íàäàìî ñå ó Ìèëîñòèâà Ãîñïîäà
Áîãà, î÷óâàòè è óíàïðåä ïî ìîëèòâàìà Ñâåòîã Ñàâå, êîìå ñòå òàìî ïîäèãëè è
ïîñâåòèëè Áîæ¼è õðàì [...] 8

8
Èñòî, 57-58.
 ÍÀ£ÐÀÍÈ£È ÎÁËÈÖÈ ÊÓËÒÓÐÍÎÃ È ÊŒÈÆÅÂÍÎà ÄÅËÎÂÀŒÀ ÑÐÏÑÊÅ... 299

Ó ðóñêî-¼àïàíñêîì ðàòó, âîåíîì 1905, öàðñêà Ðóñè¼à ¼å ïðåòðïåëà âå-

ëèêå ãóáèòêå. Öðíà Ãîðà ¼å òàäà, ¼åäíèì ïîëèòè÷êè ñèìáîëè÷íèì ãåñòîì,
îá¼àâèëà ðàò £àïàíó. Ïîâîäîì îâîã ðàòà, è œåãîâîã çà Ðóñè¼ó íåñðåžíîã èñ-
õîäà, ðóñêè Öðâåíè êðñò îáðàòèî ñå äðóøòâó àïðèëà 1906. òðàæåžè ïîìîž çà
ðóñêå âî¼íèêå ðàœåíå ó ÌàíŸóðè¼è. Äðóøòâî ¼å îäëó÷èëî äà ñå îäàçîâå îâî¼
ìîëáè.

7. Âèøåñòðóêå âåçå ñ Ðóñèìà

×èœåíèöà äà ñå äðóøòâî îäàçâàëî îâî¼ ìîëáè ¼îø ¼å ¼åäàí çíàê œåãîâå
íà÷åëíå áëèñêîñòè è šóáàâè ïðåìà ðóñêîì íàðîäó è öàðñêî¼ Ðóñè¼è êàî
âåëèêî¼ ñèëè êî¼à ¼å èãðàëà çíà÷à¼íó ïîëèòè÷êó óëîãó íà Áàëêàíó. Êóëòóðíî-
èñòîðè¼ñêå âåçå áèëå ñó òðàäèöèîíàëíå. Ìåóòèì, çà Ñðáå ó Àìåðèöè íà¼-
âàæíè¼ó óëîãó ó îêâèðó îïøòèõ ðóñêî-ñðïñêèõ âåçà èãðàëà ¼å çà¼åäíè÷êà
ïðàâîñëàâíà âåðà.
Ðóñêà äóõîâíà ìèñè¼à äåëîâàëà ¼å íà Àšàñöè ïî÷åâ îä 1794, à êàñíè¼å
¼å îñíîâàíà åïèñêîïè¼à àëåóòñêî-àšàñêàíñêà, êî¼à ¼å ïîêðèâàëà è òåðèòîðè¼ó
Êàëèôîðíè¼å. Ïðåìà òîìå, ñðåäèíîì äåâåòíàåñòîã âåêà Ðóñêà ïðàâîñëàâíà
öðêâà áèëà ¼å ¼åäèíà èç êðóãà ïðàâîñëàâíèõ ïîìåñíèõ öðêàâà êî¼à ¼å íà îâîì
ïîäðó÷¼ó áèëà äîáðî îðãàíèçîâàíà è ó÷âðøžåíà. Ñðáè, êî¼è ñó ñå íàñåšàâà-
ëè òàäà ó Êàëèôîðíè¼è, íàñòî¼àëè ñó äà ó ñàðàäœè ñ äðóãèì ïðàâîñëàâíèì
äîñåšåíèöèìà (Ðóñèìà, Ãðöèìà, Ñèðè¼öèìà) ðåøå ïèòàœå ñâî¼èõ äóõîâíèõ
ïîòðåáà âåçàíèõ çà âåðó è îáðåä. Ìåóòèì, Ñðáè ñó ñå „çà ñâî¼å äóõîâíå
ïîòðåáå íà¼ðàäè¼å îáðàžàëè ðóñêèì ïðàâîñëàâíèì ñâåøòåíèöèìà, ¼åð èì ¼å
çà¼åäíè÷êè öðêâåíîñëîâåíñêè ¼åçèê áèî áëèçàê“, òàêî äà êàä ¼å åïèñêîï àëå-
óòñêè è àšàñêàíñêè ñëóæèî ëèòóðãè¼ó ó Ñàí Ôðàíöèñêó 1888. ãîäèíå, „Ñð-
áèí Ãîï÷åâèž ïî¼àî ¼å ïðè÷àñíè ñòèõ åíãëåñêè“.9
Ñòîãà íå èçíåíàó¼å æåšà Ñðïñêî-öðíîãðñêîã ëèòåðàðíîã è äîáðîòâîð-
íîã äðóøòâà äà îäðæàâà âåçó ñà ïðåäñòàâíèöèìà Ðóñêå ïðàâîñëàâíå öðêâå,
êî¼à ¼å ó òî âðåìå ó Àìåðèöè îïñëóæèâàëà ïðàâîñëàâíå Ñðáå. Òàêî ¼å âåž íà
ïðâó ñâåòîñàâñêó ñâå÷àíîñò äðóøòâà 1881. ïîçâàí ðóñêè åïèñêîï Íåñòîð,
êî¼è ¼å ïîñëàî ñâî¼å èçàñëàíèêå. Óïðàâî ó îâîì ïåðèîäó êîìóíèêàöè¼à ñðï-
ñêèõ äîñåšåíèêà ñ Ðóñêîì ïðàâîñëàâíîì öðêâîì áèëà ¼å îä ïðåñóäíîã çíà-
÷à¼à, à ïîñåáíî ñå âåçó¼å çà ìèñèîíàðñêî äåëîâàœå ÷îâåêà ïî èìåíó Ñåâàñ-
òè¼àí Äàáîâèž.
£îâàí Äàáîâèž ðîåí ¼å ó Ñàí Ôðàíöèñêó 1863. ãîäèíå îä ðîäèòåšà
êî¼è ñó ñå òó äîñåëèëè èç Áîêå Êîòîðñêå. Äàáîâèžè ñó èíà÷å áèëè ¼åäíà îä
íà¼ñòàðè¼èõ áîêåšñêèõ ïîðîäèöà íàñåšåíèõ ó îâîì ãðàäó, êàî è ó ðóäàðñêîì
îêðóãó Àìàäîð. Äåî äåòèœñòâà £îâàí Äàáîâèž ïðîâåî ¼å ó Ïëèìóòó (Àìà-
äîð), à ïîòîì îïåò ó Ñàí Ôðàíöèñêó. Øêîëîâàî ñå ó ðóñêèì äóõîâíèì àêà-

9
Ñàâà, Åïèñêîï øóìàäè¼ñêè, Èñòîðè¼à Ñðïñêå ïðàâîñëàâíå öðêâå ó Àìåðèöè è Êà-
íàäè 1891-1941, Êàëåíèž-Êðàãó¼åâàö, 1994, 36.
300 ÊÐÈÍÊÀ ÂÈÄÀÊÎÂȎ ÏÅÒÐÎÂ

äåìè¼àìà, à ó ÷èí ¼åðîìîíàõà ðóêîïîëîæèî ãà ¼å 1892. åïèñêîï àëåóòñêè è

àšàñêàíñêè Íèêîëà¼. Îä œåãà ¼å äâå ãîäèíå êàñíè¼å Ñåâàñòè¼àí Äàáîâèž
èçäå¼ñòâîâàî äîçâîëó çà óñïîñòàâšàœå ïðâå ñðïñêå ïðàâîñëàâíå öðêâå ó
Àìåðèöè.10
Öðêâó ñó ôèíàíñèðàëè ñêðîìíè ðóäàðè èç Àìàäîðà, êî¼è ñó íà¼ïðå îñíî-
âàëè Ñðïñêî ñâåòîñàâñêî äðóøòâî, à ïîòîì öðêâåíî-øêîëñêó îïøòèíó, êî¼à
¼å çàïî÷åëà ãðàäœó öðêâå. Öðêâà ¼å ïîäèãíóòà óç ïîìîž Ñðáà èç äðóãèõ äåëî-
âà Êàëèôîðíè¼å, åïèñêîïà Íèêîëà¼à è íåêîëèêî øèðîêîãðóäèõ ñðïñêèõ ïðè-
¼àòåšà, êàî øòî ñó áèëè Ñëîâåíàö Êðèñò Ìàðåšà è âëàñíèê ðóäíèêà Àðãî-
íàóò (ãäå ñó ðàäèëè ñðïñêè ðóäàðè), Àìåðèêàíàö Äèäåð. Õðàì ¼å ïîñâåžåí
ñâ. Ñàâè, à ñàãðàåí ¼å ó ìåñòó åêñîí, îêðóã Àìàäîð, ó Êàëèôîðíè¼è. Îñâå-
òèî ãà ¼å åïèñêîï Íèêîë༠1894. ãîäèíå. Ïðâè ñâåøòåíèê ó îâî¼ ïàðîõè¼è
áèî ¼å Ñåâàñòè¼àí Äàáîâèž.
Ñëåäåžè åïèñêîï àëåóòñêî-àšàñêàíñêè Òèõîí îñíîâàî ¼å 1905. Ñðïñêó
äóõîâíó ìèñè¼ó è íà œåíî ÷åëî ïîñòàâèî èãóìàíà (êàñíè¼å àðõèìàíäðèòà)
Ñåâàñòè¼àíà Äàáîâèžà. Äàáîâèž ¼å èñòå ãîäèíå ïîêðåíóî ïðâè ñðïñêè öðê-
âåíè ëèñò ó Àìåðèöè (Ãëàñíèê Ñðïñêå öðêâå ó Àìåðèöè), à ïîòîì íåóìîðíî
ðàäèî íà óñïîñòàâšàœó ñðïñêèõ öðêàâà è ïðâå ñðïñêå åïàðõè¼å ó Àìåðèöè.
Äàáîâèž – ïðâè ñðïñêè ñâåøòåíèê ðîåí ó Àìåðèöè è „ñðïñêî-ïðàâîñëàâíè
àïîñòîë“ – ñàõðàœåí ¼å ó Æè÷è.
Áåç ðóñêå ïîäðøêå è ïîìîžè èçãðàäœà ïðâå ñðïñêå ïðàâîñëàâíå öðêâå
ó Àìåðèöè áèëà áè íåìîãóžà. Èñòå ãîäèíå (1894) êàäà ¼å îñâåžåíà ïðâà ñðï-
ñêà öðêâà ó Àìåðèöè îáåëåæåíà ¼å è ñòîãîäèøœèöà ïðâå ïðàâîñëàâíå öðêâå
(ðóñêå) íà îâîì êîíòèíåíòó. Ñâå÷àíó ïðîñëàâó îðãàíèçîâàëà ¼å ðóñêà åïàð-
õè¼à àëåóòñêî-àšàñêàíñêà, à ïîçèâ çà ó÷åøžå äðóøòâó ¼å óïóòèî åïèñêîï
Íèêîëà¼. Ïîðåä òîãà, ¼îø 1869. ãîäèíå áèëî ¼å îñíîâàíî Ðóñêî è ïàí-ñëàâ¼àí-
ñêî äîáðîòâîðíî äðóøòâî Ñàí Ôðàíöèñêà, ó ÷è¼î¼ ¼å óïðàâè áèî ¼åäàí âðëî
çíàìåíèòè Ñðáèí: ãîðå ñïîìåíóòè îðŸ Ôèøåð. Ôèøåð, îäíîñíî €îðå
Øàãèž, ¼åð òî ìó ¼å ïðàâî èìå, äîøàî ¼å ó Àìåðèêó èç Âî¼âîäèíå 1815.
Íàêîí âåîìà áóðíîã æèâîòà – óêšó÷ó¼óžè çàïàæåíî ó÷åøžå ó ðàòó Àìåðèêà-
íàöà ñ Ìåêñèêàíöèìà, ó ÷åìó ìó ¼å êîðèñíî áèëî èñêóñòâî èç Ïðâîã ñðïñêîã
óñòàíêà – Ôèøåð ¼å ïî÷åòêîì øåçäåñåòèõ ãîäèíà äåâåòíàåñòîã âåêà áèî ÷î-
âåê îä âåëèêîã óãëåäà: àäâîêàò, ñóäè¼à, à óç òî è ãð÷êè êîíçóë ó Ñàí Ôðàíöè-
ñêó.
Ìåó óêóïíî 11 ïî÷àñíèõ ÷ëàíîâà ñðïñêî-öðíîãîðñêîã äðóøòâà, áèëå
ñó òðè ðóñêå ëè÷íîñòè: ïðåäñåäíèê Ñëàâ¼àíñêîã äðóøòâà èç Ìîñêâå Î.Ñ.
Àêñàêîâ (êî¼è ñå ñìàòðàî ïðè¼àòåšåì Ñðáà), ãåíåðàë Ì. Ã. ×åðíà¼åâ (êî¼è ¼å
„êîìàíäîâàî äåëîì ñðïñêå âî¼ñêå ó ðàòó ïðîòèâ Òóðàêà 1876“)11 è åïèñêîï
àëåóòñêî-àšàñêàíñêè Íèêîëà¼.

10
Èñòî, 39.
11
N.V. Vucinich, First Benevolent Society 100th Anniversary Celebration 1880-1980, San
Francisco, 1980, 56.
 ÍÀ£ÐÀÍÈ£È ÎÁËÈÖÈ ÊÓËÒÓÐÍÎÃ È ÊŒÈÆÅÂÍÎà ÄÅËÎÂÀŒÀ ÑÐÏÑÊÅ... 301

8. Âåçå ñ äðóãèì ñëîâåíñêèì çà¼åäíèöàìà

Îäíîñ ïðåìà äðóãèì ñëîâåíñêèì çà¼åäíèöàìà èìàî ¼å ïîíåêàä è ïîëè-
òè÷êå êîíîòàöè¼å, øòî ñå âèäè èç ñëåäåžåã äîãàà¼à. Íàèìå, ìà¼à 1894. äðóø-
òâî ¼å îäðæàëî âàíðåäíó ñåäíèöó ðàäè ðàçìàòðàœà ïðîñëàâå „Ñëàâåíñêîã
äàíà“ íà ñðåäœîçèìñêî¼ (midwinter) èçëîæáè. Äðóøòâî ¼å îäëó÷èëî äà ó÷åñ-
òâó¼å íà îâî¼ ñìîòðè è äà ¼å ôèíàíñè¼ñêè ïîìîãíå, òå èìåíîâàëî ñðïñêè
îäáîð. Íà ñàñòàíêó ¼å ðàçìîòðåí ïðåäëîã îïøòåã îäáîðà îâå èçëîæáå, ïðåìà
êî¼åì ¼å òðåáàëî äà íà ïàðàäè ÷åëíî ìåñòî ïðèïàäíå îïøòåì îäáîðó è Ñëà-
âåíñêî-èëèðñêîì äîáðîòâîðíîì äðóøòâó, êî¼è áè ïðåäâîäèëè ïðâó äèâèçè¼ó,
à ó êî¼î¼ áè áèëî è òåê óñïîñòàâšåíî õðâàòñêî äðóøòâî Çâîíèìèð. Äðóãó
äèâèçè¼ó òðåáàëî ¼å äà ïðåäâîäè Ñðïñêî-öíîãîðñêî ëèòåðàðíî è äîáðîòâîð-
íî äðóøòâî, à œî¼ áè ñå ïðèêšó÷èëî ïîšñêî äðóøòâî. Ó òðåžî¼ äèâèçè¼è
òðåáàëî ¼å äà áóäó ÷åøêà è ñëîâà÷êà äðóøòâà è ñëàâîëóê êî¼è áè ïðåäñòà-
âšàî ñâå ñëîâåíñêå äðæàâå. Ìåóòèì, „íà ïðåãëåäó ñëàâîëóêà îïàçèëî ñå äà
íåìà Ðóñè¼å è íè¼åäíå ðóñêå ãóáåðíè¼å, ïà è òî èçàçâà íåçàäîâîšñòâî ìåó
÷ëàíîâèìà îâîã äðóøòâà“.12
Ñòîãà äðóøòâî ïðåäëîæè äðóãè ðàñïîðåä, ïî êî¼åì áè ó ïðâî¼ äèâèçè¼è
áèëè îïøòè îäáîð è Ñëàâåíñêî-èëèðñêî äîáðîòâîðíî äðóøòâî, ó äðóãî¼ äè-
âèçè¼è Ñðïñêî-öðíîãîðñêî ëèòåðàðíî è äîáðîòâîðíî äðóøòâî, êî¼åì áè ñå
ïðèêšó÷èëè ÷åøêî, ïîšñêî, õðâàòñêî èëè ñëîâà÷êî äðóøòâî, à äà ó òðåžî¼
äèâèçè¼è áóäó îíè êî¼å îäðåäè îïøòè îäáîð, êàî è ñëàâîëóê íà êî¼åì žå
áèòè ïðåäñòàâšåíà è Ðóñè¼à. Îñíîâíî ¼å ïèòàœå áèëî íå ñàìî çàøòî íåìà
Ðóñè¼å íà ñëàâîëóêó, âåž è ÷è¼à žå òðîáî¼íèöà ïðåäâîäèòè ïàðàäó – õðâàò-
ñêà, ñðïñêà èëè íåêà òðåžà. Ñðáè íèñó õòåëè äà òî áóäå õðâàòñêà òðîáî¼íè-
öà. Ïîøòî îïøòè îäáîð íè¼å ïðèõâàòèî œèõîâ ïðåäëîã, Ñðáè ñó îäáèëè
ó÷åøžå. Ìåóòèì, êàñíè¼å ñó ×åñè è Ñëîâàöè òàêîå îäáèëè äà ó÷åñòâó¼ó
óêîëèêî èõ ïðåäâîäè õðâàòñêà òðîáî¼íèöà. Ñõîäíî òîìå, îïøòè îäáîð ìîðàî
¼å äà îäóñòàíå îä õðâàòñêå òðîáî¼íèöå (óìåñòî œå ¼å ïðåäâîäíè÷êà çàñòàâà
áèëà áåëî-ïëàâà-öðâåíà), àëè ¼å òî ó÷èíèî òåê íåäåšó äàíà ïðåä îäðæàâàœå
ïàðàäå.
Êîíà÷íî, 4. ¼óëà 1894, íà 129. ðîåíäàí àìåðè÷êå äðæàâå, Ñðïñêî-öðíî-
ãîðñêî ëèòåðàðíî è äîáðîòâîðíî äðóøòâî ó÷åñòâîâàëî ¼å ó ïàðàäè ïîñëåä-
œåã äàíà ñðåäœîçèìñêå èçëîæáå:
Äà ¼å îâà äðóøòâåíà ¼àâíà ïî¼àâà èñïàëà ÷åñòèòî, íà¼áîšå ñå ìîæåìî
îñâ¼åäî÷èòè èç îâäàøœèõ äíåâíèêà, êî¼è ñó äíå 5. ¼óëà 1894. ó âè¼åñòèìà î
ïàðàäè ïðèçíàëè è èç¼àâèëè äà ¼å ñðïñêà äèâèçè¼à áèëà íà¼óãëåäíè¼à, à è ñðïñêè
ñëàâîëóê íà¼óêðàøåíè¼è. Íà ñëàâîëóêó îâîã äðóøòâà áèëà ¼å èçðàåíà ïëàíèíà
Ëîâžåí è Àâàëà, íà êî¼èìà ñó áèëå äâè¼å ïðåëè¼åïå Ñðïêèœèöå ñà øòèòîâèìà, à
èñòå ñó ïðåäñòàâšàëå Ñðáè¼ó è Öðíó Ãîðó [...] Âèøå îä 50 ðàçëè÷èòèõ çàäðóãà,
âî¼íè÷êèõ, äîáðîòâîðíèõ, êœèæåâíèõ, çàáàâíèõ è äðóãèõ, ó÷åñòâîâàëî ¼å ó îâî¼
ïàðàäè.
12
Ïîïîâèž, 43.
302 ÊÐÈÍÊÀ ÂÈÄÀÊÎÂȎ ÏÅÒÐÎÂ

Ïðåìäà ¼å Ñðïñêî-öðíîãîðñêî ëèòåðàðíî è äîáðîòâîðíî äðóøòâî äîñòî¼-

íî ïîõâàëå çà òàêâó ¼àâíó ïî¼àâó, îïåò è îíîì ïðèëèêîì è â¼å÷èòî îâî äðóøòâî
áëàãîäàðè ñâè¼åì ïðè¼àòåšèìà (áðàžè Ñëàâåíèìà) êî¼è ñó êîðà÷àëè çà ñðïñêîì
çàñòàâîì è óâåëè÷àëè áðî¼íî ñðïñêó äèâèçè¼ó.13
Ñóäåžè ïî èçâåøòà¼èìà Ñðïñêî-öðíîãîðñêîã ëèòåðàðíîã è äîáðîòâîð-
íîã äðóøòâà, îäíîñè ñ Ðóñèìà áèëè ñó îäëè÷íè, ñ îñòàëèì ñëîâåíñêèì çà-
¼åäíèöàìà âåîìà äîáðè, äîê ñó ñ õðâàòñêîì çà¼åäíèöîì áèëè ïðîìåíšèâè.
Ìàäà ¼å äðóøòâî îäáèëî äà ïðèõâàòè âîäåžó óëîãó Õðâàòà íà íàâåäåíî¼
ïàðàäè, îíî ¼å, èïàê, íàñòî¼àëî äà îäðæè äîáðå îäíîñå ñ œèìà. Êàî øòî ¼å
ãîðå ïîìåíóòî, äðóøòâî ¼å âåîìà ðàíî îäëó÷èëî äà ìåó œåãîâèì ÷ëàíîâè-
ìà ìîãó áèòè è äðóãè ïðåäñòàâíèöè ñëîâåíñêèõ íàðîäà. Íà ñåäíèöè îäðæà-
íî¼ ñåïòåìáðà 1903. ïðåäëîæåíî ¼å äà äðóøòâî èìåíó¼å îäáîð „êîìå žå áèò
çàäàòàê äà ó÷èíè íåêó ñâåçó óçà¼àìíîñòè ìåó Ñðáèìà è Õðâàòèìà íà îáàëè
Òèõîã îêåàíà“, àëè ¼å îäëó÷åíî äà ñå èìåíîâàœå äîòè÷íîã îäáîðà îäëîæè
äîê íå ïðèñòèãíå ïèñìî îä õðâàòñêîã äðóøòâà Çâîíèìèð (êî¼å ¼å èçãëåäà
áèëî íà¼àâšåíî). ×ëàíîâè õðâàòñêå çà¼åäíèöå ïîçèâàíè ñó íà ñâåòîñàâñêå
ñâå÷àíîñòè, à çíàìî äà ¼å ïðîñëàâè 1904. ãîäèíå ïðèñóñòâîâàëà „÷åñòèòà
õðâàòñêà äðóæèíà“.14 Òðè ïðåäñòàâíèêà äðóøòâà Çâîíèìèð ïîñåòèëà ñó ñå-
äèøòå ñðïñêî-öðíîãîðñêîã äðóøòâà ¼àíóàðà 1905, à ðàäè äîãîâîðà î äî÷åêó
õðâàòñêîã êœèæåâíèêà è ïîëèòè÷àðà äð Àíòå Òðåñèžà Ïàâè÷èžà, êî¼è ¼å
òðåáàëî äà ïîñåòè Ñàí Ôðàíöèñêî è îäðæè ïðåäàâàœå î õðâàòñêî-ñðïñêèì
êœèæåâíèì âåçàìà. Íà èñòîì ñàñòàíêó èìåíîâàí ¼å îäáîð çà çà¼åäíè÷êè
äî÷åê öåœåíîã ãîñòà, à î œåãîâî¼ ïîñåòè ïèñàëà ¼å ñðïñêà øòàìïà ó Ñàí
Ôðàíöèñêó.15

9. Ñòàâ ïðåìà Àóñòðè¼è

Îäíîñ äðóøòâà ïðåìà èòàëè¼àíñêî¼ çà¼åäíèöè áèî ¼å ïîçèòèâàí, à ïîòïó-
íî îïðå÷àí êàäà ¼å áèëà ó ïèòàœó Àóñòðè¼à. Ó Ñàí Ôðàíöèñêó è äðóãèì êàëè-
ôîðíè¼ñêèì ãðàäîâèìà ïîñòî¼àëî ¼å âèøå àóñòðè¼ñêèõ äðóøòàâà, êî¼à ñó áèëà
âðëî àêòèâíà ó ïîñëåäœå äâå äåöåíè¼å äåâåòíàåñòîã âåêà: Àóñòðè¼ñêî äîáðî-
òâîðíî äðóøòâî ó Ñàí Õîñåó (1878), Àóñòðè¼ñêî çàøòèòíî äðóøòâî Ñàí
Ôðàíöèñêà (1889), Àóñòðè¼ñêî äîáðîòâîðíî äðóøòâî Ñàí Ôðàíöèñêà (1885),
Àóñòðè¼ñêî âî¼íî äîáðîòâîðíî äðóøòâî Ñàí Ôðàíöèñêà (1883). ×ëàíîâè îâèõ
äðóøòàâà íèñó ó âåžèíè áèëè åòíè÷êè Àóñòðè¼àíöè, ¼åð ñå îíè íèñó ìàñîâíî
äîñåšàâàëè ó Àìåðèêó, íåãî äîñåšåíè äðæàâšàíè Àóñòðî-Óãàðñêå äðóãèõ åò-
íè÷êèõ ïðîâåíè¼åíöè¼à. Ãîòîâî ñâè ñðïñêè äîñåšåíèöè ó Àìåðèöè òîã âðå-
ìåíà áèëè ñó çàïðàâî àóñòðî-óãàðñêè äðæàâšàíè (êàî è äðóãè Ñëîâåíè: ×åñè,
Õðâàòè, Ïîšàöè, Ñëîâàöè), òå ñó ÷åñòî ó ïîïèñó ñòàíîâíèøòâà ñëîâèëè êàî
13
Èñòî, 45-46.
14
Ñëîáîäà, 1904, áð.2.
15
Èñòî, 1906, áð. 9.
 ÍÀ£ÐÀÍÈ£È ÎÁËÈÖÈ ÊÓËÒÓÐÍÎÃ È ÊŒÈÆÅÂÍÎà ÄÅËÎÂÀŒÀ ÑÐÏÑÊÅ... 303

„Àóñòðè¼àíöè“ èëè „Ìààðè“. Ñõîäíî òîìå, Àóñòðî-Óãàðñêà ¼å íàñòî¼àëà äà

îêóïšà ñâî¼ó „äè¼àñïîðó“ ó äðóøòâèìà êî¼à ñó îäðæàâàëà âåçó ñ œåíèì äð-
æàâíèì ïðåäñòàâíèêîì, ò¼. êîíçóëîì ó Ñàí Ôðàíöèñêó.
È äðóãå âåëèêå åâðîïñêå äðæàâå èìàëå ñó ó Ñàí Ôðàíöèñêó ñâî¼å êîí-
çóëàòå. Ðóñêè, àóñòðè¼ñêè è èòàëè¼àíñêè êîíçóëè áèëè ñó âðëî àêòèâíè ó
êîíòàêòèpàœó œèõîâå äè¼àñïîðå ó îâîì âàæíîì àìåðè÷êîì ãðàäó. Òàêî ñå
èòàëè¼àíñêè êîíçóë îáðàžàî ñðïñêî-öðíîãîðñêîì äðóøòâó ó âèøå íàâðàòà,
øòî ¼å ó äðóøòâó áèëî ëåïî ïðèìšåíî. Ìåóòèì, äðóê÷è¼å ¼å áèëî êàä èì ñå
1896. ïèñìåíî îáðàòèî àóñòðè¼ñêè êîíçóë Êîðáåë, à ïîâîäîì ïðîñëàâå ïåäå-
ñåòîãîäèøœèöå âëàäàâèíå öàðà Ôðàœå £îñèôà I. Åâî êàêî ¼å òî ïðîêîìåíòà-
ðèñàíî ó çàïèñíèêó äðóøòâà:
[....] Êîíñóë ¼å ñìàòðàî äà ñó âåžèíà íàøèõ ÷ëàíîâà ïîäàíèöè Ñëàâšåíè-
êà, òå ðàäè òîãà äà îâî äðóøòâî ó÷åñòâó¼å ó ïðîñëàâè. Èñòèíà ¼å äà Ñðïñêî-
-öðíîãîðñêî ëèòåðàðíî è äîáðîòâîðíî äðóøòâî ñà÷èœàâà¼ó 90% ñèíîâè îíèõ
ñðïñêèõ çåìàšà ñà êî¼èìà ñàä âëàäà œåãîâî Èìïåðàòîðñêî Âåëè÷àíñòâî Öàð
Ôðàœî £îñèô I, àëè äðóøòâî ñìàòðà¼óžè òàêîâó ñâå÷àíîñò ñòðàíó, à íå ñâî¼ó, íà
ïîìåíóòî ïèñìî íè¼å ñå ïàæœå îáðàòèëî!16
Äðóøòâî ¼å, íàïðîòèâ, íà ñåäíèöè îäðæàíî¼ ñàìî ìåñåö äàíà ðàíè¼å,
ðåøèëî äà çâàíè÷íî ïðîñëàâè 200. ãîäèøœèöó âëàäàâèíå êóžå Ïåòðîâèž-
Œåãîø. Èñòî òàêî, êàäà ñå ñàçíàëî çà ìîãóžó ïîñåòó ðóñêîã öàðà Íèêîëà¼à II
Ñàí Ôðàíöèñêó, äðóøòâî ¼å áèëî âðëî âîšíî äà ó÷åñòâó¼å ó œåãîâîì äî÷åêó.

10. Êóëòóðíà äåëàòíîñò

×èòàîíèöà äðóøòâà îñíîâàíà ¼å ðàäè îñòâàðåœà œåãîâîã äðóãîã ãëàâ-
íîã öèšà, à òî ¼å áèëî øèðåœå ïðîñâåòå è êóëòóðå. Ó âåçè ñ îâèì âàšà
ñïîìåíóòè äà ¼å äåñåòàê ãîäèíà ðàíè¼å (1869) äåëîâàëà Ñëàâåíñêà ÷èòàîíè-
öà Ñàí Ôðàíöèñêà, ó ÷è¼î¼ ñó óïðàâè áèëè Ñ. Ìàðòèíîâèž, Í. Äàáîâèž è
£îâàí Èâàíêîâèž.17 ×èòàîíèöà, îäíîñíî áèáëèîòåêà äðóøòâà, ïðèêóïšàëà
¼å ñðïñêå êœèãå äà áè èõ ó÷èíèëà äîñòóïíèì íå ñàìî ÷ëàíîâèìà, âåž è öåëî¼
ñðïñêî¼ çà¼åäíèöè. Ïðâè äàðîâè ó êœèãàìà äîáè¼åíè ñó îä Âëàäå Ñðáè¼å è
îä ¼åäíîã ñðïñêîã ¼åðîìîíàõà èç Öàðèãðàäà. Êàñíè¼å ¼å ÷èòàîíèöà ïðèìàëà
äàðîâå ó êœèãàìà, àëè è ìóçè÷êèì íîòàìà, ìóçè÷êèì èíñòðóìåíòèìà, ôîòî-
ãðàôè¼àìà, ïîðòðåòèìà, íàðîäíèì íîøœàìà. Ïîâîäîì ñâåòîñàâñêå âå÷åðå
äðóøòâà, îäðæàíå 1896, ðóñêè åïèñêîï Íèêîë༠ïîêëîíèî ¼å ÷åòðäåñåò „ïî-
ó÷íèõ“ ñðïñêèõ è ñòàðîñëîâåíñêèõ êœèãà è ñòî ìàëèõ ïîçëàžåíèõ êðñòèžà.
Ñòåâà Â. Âð÷åâèž èç Êîòîðà ïîêëîíèî ¼å àëáóì íîòà ñðïñêèõ ïåñàìà, à Â.
Îáðàäîâèž èç Õåðöåã Íîâîã ãóñëå. Äðóøòâî ¼å äîáèëî ôîòîãðàôè¼ó êîòîð-
ñêîã äðóøòâà Ñðïñêî ¼åäèíñòâî, ñíèìšåíó ïðèëèêîì ñâå÷àíîñòè íà Ñàâèíè

16
Ïîïîâèž, 55.
17
Eterovich, 39.
304 ÊÐÈÍÊÀ ÂÈÄÀÊÎÂȎ ÏÅÒÐÎÂ

ó Õåðöåã Íîâîì. Ðóñêè åïèñêîï Íèêîë༠¼å ïîêëîíèî ñëèêó êðàšà Àëåêñàí-

äðà I, „êî¼ó ¼å îí äîáèî èç Ñðáè¼å îä îöà ¼åðîìîíàõà Ñåâàñòè¼àíà Äàáîâè-
žà“18, à ïîòîì ñëèêå ðóñêîã öàðà Íèêîëà¼à II è œåãîâå ñóïðóãå. Äðóøòâî ¼å
1904. äîáèëî è ñëèêó ñðïñêîã êðàšà Ïåòðà I. ×ëàí äðóøòâà Âåëèìèð Žåëî-
âèž ïîêëîíèî ¼å ïîðòðåò Œåãîøà, êî¼è ¼å ñàì íàñëèêàî.
Áèáëèîòåêà-÷èòàîíèöà áèëà ¼å çàïðàâî ìåñòî íà êî¼åì ñó ñêóïšàíè, ó
ìåðè ó êî¼î¼ ¼å òî áèëî òàäà ìîãóžå, ðàçíè åëåìåíòè ñðïñêå êóëòóðíå áàøòè-
íå: ïðå ñâåãà êœèãå, àëè òàêîå ìóçèêà, íîøœå, ôîòîãðàôè¼å.
£àíóàðà 1893. íåêîëèêî ÷ëàíîâà ñðïñêî-öðíîãîðñêîã äðóøòâà äîáèëî ¼å
äîïóñò äà îñíó¼å Ñëàâ¼àíñêè êëóá, îäíîñíî, Ñðïñêè êëóá, êî¼è ¼å äåëîâàî
óïîðåäî ñà Ñðïñêîì ÷èòàîíèöîì. Êëóá ¼å 1904. òðàæèî è äîáèî îäîáðåœå äà
ïðåóçìå îðãàíèçàöè¼ó òðàäèöèîíàëíå ñâåòîñàâñêå ïðîñëàâå Ñðïñêî-öðíîãîð-
ñêîã ëèòåðàðíîã è äîáðîòâîðíîã äðóøòâà, øòî çíà÷è äà ¼å ñàðàèâàî âðëî
òåñíî ñ èñòèì.
Çàíèìšèâî ¼å äà ñó Ñðïñêà ÷èòàîíèöà êàî âëàñíèê, à Ñðïñêè êœèæåâ-
íè è äðóøòâåíè êëóá êàî èçäàâà÷, ïîêðåíóëè 1893. ëèñò ïîä èìåíîì Ñëîáî-
äà. Ïðàâè ôèíàíñè¼åð ëèñòà áèî ¼å Øïèðî Ðàäóëîâèž, ÷ëàí Ñðïñêî-öðíî-
ãîðñêîã ëèòåðàðíîã è äîáðîòâîðíîã äðóøòâà. Ëèñò ñó ¼åäíî âðåìå óðåèâà-
ëè Øïèðî Ðàäóëîâèž è œåãîâ áðàò Êðñòî, à ïîòîì Âåšêî Ðàäî¼åâèž. Ñëîáî-
äà ¼å öèðêóëèñàëà ìåó ñðïñêèì ÷èòàîöèìà íà Çàïàäíî¼ îáàëè, óêšó÷ó¼óžè
Êàëèôîðíè¼ó, Ìîíòàíó è Àšàñêó (ãäå ñó ñå íàëàçèëå íà¼âåžå ñðïñêå çà¼åä-
íèöå ó çàïàäíîì äåëó Àìåðèêå). Èñòå ãîäèíå ¼å Áîæî Ãîï÷åâèž áèî ïîêðå-
íóî ëèñò ïîä íàçèâîì Ñðáèí Àìåðèêàíàö, êî¼è ñå áðçî óãàñèî, à êàñíè¼å žå
Ðàäî¼åâèž ïîêðåíóòè ñâî¼ ëèñò Ñðïñêà Íåçàâèñíîñò. Ãîï÷åâèž êàî è Ðàäî¼å-
âèž òàêîå ñó áèëè ÷ëàíîâè Ñðïñêî-öðíîãîðñêîã ëèòåðàðíîã è äîáðîòâîð-
íîã äðóøòâà. Ëèñò Ñëîáîäà çíà÷à¼àí ¼å íå ñàìî êàî ¼åäàí îä íà¼ðàíè¼èõ
ñðïñêèõ ëèñòîâà ó Àìåðèöè, âåž è êàî ¼åäàí îä ìàëîáðî¼íèõ êî¼è ñå îäðæàî
âèøå îä ¼åäíå äåöåíè¼å. Ëèñò ¼å èíà÷å äîíîñèî âåñòè îä èíòåðåñà çà ñðïñêó
çà¼åäíèöó ó Ñàí Ôðàíöèñêó è îêîëèíè, óêšó÷ó¼óžè ÷ëàíêå î äåëîâàœó Ñðï-
ñêî-öðíîãîðñêîã ëèòåðàðíîã è äîáðîòâîðíîã äðóøòâà è ïî¼åäèíèõ œåãîâèõ
÷ëàíîâà.
Íà çíà÷༠îâå ïðâå ôàçå ðàçâî¼à ñðïñêå øòàìïå è èçäàâàøòâà ó Àìåðè-
öè óêàçó¼å è ÷èœåíèöà äà ñå ìåó óêóïíî ¼åäàíàåñò ïî÷àñíèõ ÷ëàíîâà ñðï-
ñêî-öðíîãîðñêîã äðóøòâà, ïîðåä êðóíèñàíèõ ãëàâà, íàøàî è ¼åäàí óðåäíèê
è èçäàâà÷, Ñàâà Á¼åëàíîâèž, óçîð íà¼ðàíè¼èõ ñðïñêèõ íîâèíàðà è óðåäíèêà ó
Àìåðèöè. Óðåäíèöè Øïèðî è Êðñòî Ðàäóëîâèž, Áîæî Ãîï÷åâèž è Âåšêî
Ðàäî¼åâèž áèëè ñó ðîäîì èç Áîêå Êîòîðñêå, òå ñó ïðå äîëàñêà ó Àìåðèêó, êàî
è ïîñëå òîãà, îñòàëè ïîâåçàíè ñà Ñðáèìà íà äàëìàòèíñêîì ïðèìîð¼ó. Ïîñåá-
íî ïîøòîâàœå ñó ìåó œèìà óæèâàëè Àíòóí Ôàáðèñ, óðåäíèê ëèñòà Äó-
áðîâíèê, è Ñàâà Á¼åëàíîâèž, óðåäíèê Ñðïñêîã ãëàñà è Ñðïñêîã ëèñòà ó Çà-
äðó. Âðåìåíà ó êî¼èìà ñó æèâåëè è èñòîðè¼ñêè äîãàà¼è êî¼è ñó ñå òàäà îäâè-

18
Ïîïîâèž, 54.
 ÍÀ£ÐÀÍÈ£È ÎÁËÈÖÈ ÊÓËÒÓÐÍÎÃ È ÊŒÈÆÅÂÍÎà ÄÅËÎÂÀŒÀ ÑÐÏÑÊÅ... 305

¼àëè îäðåäèëè ñó áèëè òå šóäå. Îíè ñó áèëè ¼àñíî ïîëèòè÷êè îïðåäåšåíè, ñ

¼àêèì íàöèîíàëíî-ðîäîšóáèâèì îñåžàœåì (óçîð èì ¼å áèî èòàëè¼àíñêè ðè-
ñîðèìåíòî), à ïpîæèìàî èõ ¼å ðîìàíòè÷àðñêè êœèæåâíè äóõ è ñðïñêa óñìåía
òðàäèöè¼a. Ó ñàìîì çà÷åòêó ñðïñêîã íîâèíàðñòâà ó Àìåðèöè êóëò ïèñìåíî-
ñòè îáóõâàòàî ¼å êœèæåâíîñò, íîâèíàðñòâî è ñâàêè äðóãè âèä ¼àâíîã äåëîâà-
œà ïðåêî ïèñàíå è øòàìïàíå ðå÷è. Êàî ¼åäàí îä ïðâàêà äàëìàòèíñêèõ Ñðáà
òîãà äîáà è óðåäíèê ëèñòà, êî¼è ¼å íàçâàí „øêîëîì ñðïñêå ïèñìåíîñòè íà
Ïðèìîð¼ó“, Ñàâà Á¼åëàíîâèž ¼å 1885, äâå ãîäèíå ïðåä ñìðò, ïðîãëàøåí ïî÷à-
ñíèì ÷ëàíîì Ñðïñêî-öðíîãîðñêîã ëèòåðàðíîã è äîáðîòâîðíîã äðóøòâà.
Îâî äðóøòâî íàñòî¼àëî ¼å äà äåëó¼å è íà ïðîñâåòíîì ïëàíó. Ó ¼åñåí
1905. äðóøòâî ¼å ïðèìèëî ïèñìî îä Äîáðîòâîðíå çàäðóãå Ñðïêèœà, ó êî¼åì
çàõâàšó¼å çà íîâàö ïðèëîæåí ôîíäó ñðïñêå øêîëå ó Ñàí Ôðàíöèñêó. Ïî÷åò-
êîì ñëåäåžå ãîäèíå øêîëà ¼å îñíîâàíà, à çà ó÷èòåšà je ïîñòàâšåí Â. Ðàäî¼å-
âèž, êî¼è ¼å òàêîå ¼åäíî âðåìå áèî ÷ëàí Ñðïñêî-öðíîãîðñêîã ëèòåðàðíîã è
äîáðîòâîðíîã äðóøòâà. Îâî ¼å áèëà ïðâà ñðïñêà øêîëà ó Àìåðèöè. Œåí
ïðâè ó÷èòåš, Âåšêî Ðàäî¼åâèž, áèî ¼å ïîçíàò êœèæåâíè ïîñëåíèê è ïðèêóï-
šà÷ ôîëêëîðà ¼îø ïðå íåãî øòî ñå äîñåëèî ó Àìåðèêó, ãäå ¼å íàñòàâèî ðàä
íà êœèæåâíîì, à ïîòîì è èçäàâà÷êîì ïîšó. Óïðàâî ¼å Ðàäî¼åâèž ðåäèãîâàî,
à ïîòîì è øòàìïàî êœèãó Â. Ïîïîâèžà ïîñâåžåíó 25-ãîäèøœèöè Ñðïñêî-
-öðíîãîðñêîã ëèòåðàðíîã è äîáðîòâîðíîã äðóøòâà.
Îñíèâàœå ñðïñêå øêîëå ó Ñàí Ôðàíöèñêó ñêðåžå ïàæœó íà ÷èœåíèöó
äà ¼å íà òîì ïîäðó÷¼ó âåž ó òî âðåìå ñòàñàâàëî íåêîëèêî íîâèõ ãåíåðàöè¼à
Ñðáà ðîåíèõ ó Àìåðèöè. Ïðâó ãåíåðàöè¼ó ÷èíèëà ñó äåöà ñðïñêèõ ðîäèòå-
šà êî¼è ñó èìèãðèðàëè ó Àìåðèêó, êî¼à ñó ¼îø óâåê áèëa Ñðáè àëè, çà ðàçëè-
êó îä ðîäèòåšà, âåž „àìåðè÷êè Ñðáè“. Ïðåäñòàâíèöè ãåíåðàöè¼à êî¼å ñó
ñëåäèëå ñâå ñó âèøå áèëè „Àìåðèêàíöè ñðïñêîã ïîðåêëà“. Îíè ñó ïîõààëè
àìåðè÷êå øêîëå, à ìîãëè ñó äà íàó÷å è ãîâîpå ñðïñêè ¼åçèê ñàìî ó êðóãó
ñâî¼å ïîðîäèöå èëè åòíè÷êå çà¼åäíèöå. Ó äîìåíó êîìóíèêàöè¼å òî îçíà÷àâà
áèòíó ïðîìåíó ñòàòóñà ñðïñêîã ¼åçèêà óñëåä îãðàíè÷åœà œåãîâèõ êîìóíèêà-
öèîíèõ ôóíêöè¼à. Òî âèøå íè¼å áèî ¼åçèê øêîëîâàœà è îïøòå ñîöè¼àëíå
êîìóíèêàöè¼å, ¼åð ¼å òå ôóíêöè¼å ïðåóçåî åíãëåñêè ¼åçèê. Ñðïñêè ¼åçèê, îãðà-
íè÷åí íà êîìóíèêàöè¼ó ó ïîðîäèöè è åòíè÷êè îãðàíè÷åíîì îêâèðó, ñâå ¼å
âèøå áèî ¼åçèê óñìåíå êîìóíèêàöè¼å, à ñâå ìàœå ¼åçèê ïèñìåíîñòè. Óïðàâî
çáîã òîãà ñâàêî íàñòî¼àœå ¼à÷àœà ïèñìåíîã èçðàçà ñðïñêîã ¼åçèêà – êðîç øêîë-
ñêî îáðàçîâàœå, áèáëèîòåêå, ÷èòàîíèöå, êœèãå è øòàìïó – áèëî ¼å îä ïî-
ñåáíîã çíà÷à¼à. Ïðè òîìå ñå ïîñòàâšàëî è ïèòàœå ïèñìà. Ïàäà ó î÷è, íà
ïðèìåð, äà ñó íà¼ðàíè¼è ñðïñêè ëèñòîâè ó Àìåðèöè øòàìïàíè ìàõîì žèðè-
ëèöîì, àëè äà ñó íåêè êîðèñòèëè ëàòèíèöó èëè îáà ïèñìà (êî¼à ñó áèëà
ðàñïîðååíà ïî ñòðàíàìà). Ïðîäîð ëàòèíèöå áèî ¼å íåìèíîâàí, ¼åð ¼å òî
áèëî ïèñìî íîâå äîìîâèíå, ñòâàðíîñòè êî¼à ¼å îêðóæèâàëà äîñåšåíèêå è
œèõîâå ñâàêîäíåâèöå. È óïðàâî ¼å ñòîãà áèëî çíà÷à¼íî íàñòî¼àœå èìèãðàíà-
òà – ñðïñêèõ êîëèêî è ñâèõ äðóãèõ – äà îäðæå åëåìåíòå ñâîã ñïåöèôè÷íîã
êóëòóðíîã èäåíòèòåòà ó îêâèðó âåëèêîã àìåðè÷êîã êóëòóðíîã melting pota.
306 ÊÐÈÍÊÀ ÂÈÄÀÊÎÂȎ ÏÅÒÐÎÂ

Çà ïðâó íîâó ãåíåðàöè¼ó o÷óâàœå ñïåöèôè÷íîã êóëòóðíîã èäåíòèòåòà

áèî ¼å í༼à÷è âèä ðîäîšóášà ó íà¼äóášåì ñìèñëó òå ðå÷è – šóáàâè ïðåìà
ñâîì ðîäó è îíîìå øòî ãà ¼å êðîç âåêîâå äåôèíèñàëî êàî íàðîä. Ñåâàñòè¼àí
Äàáîâèž, ðîåí ó Ñàí Ôðàíöèñêó 1863, áèî ¼å ïðâî ñâåøòåíî ëèöå Ñðïñêå
ïðàâîñëàâíå öðêâå ðîåíî íà àìåðè÷êîì êîíòèíåíòó. Äîê ¼å Äàáîâèž ñâî¼å
àêòèâíîñòè óñìåðèî íà äóõîâíå ïîòðåáå ñðïñêå çà¼åäíèöå ó Àìåðèöè, Èâàí
Ãëàâèíîâèž áèî ¼å ïðâè ïðåäñåäíèê Ñðïñêî-öðíîãîðñêîã ëèòåðàðíîã è äî-
áðîòâîðíîã äðóøòâà îä „ðîåíèõ àìåðè÷êèõ Ñðáà“. Ãëàâèíîâèž ¼å êàî è
òîëèêè äðóãè ó÷åñòâîâàî ó íàñòî¼àœó îäðæàœà êóëòóðíîã èäåíòèòåòà Ñðáà
ó Àìåðèöè. Äàêëå, ó ñðïñêèì çà¼åäíèöàìà îñíîâàíèì ó Àìåðèöè ñðåäèíîì
äåâåòíàåñòîã âåêà, ñòàñàâàëå ñó íîâå ãåíåðàöè¼å Ñðáà-Àìåðèêàíàöà, êî¼èìà
ìàòåðœè ¼åçèê íè¼å áèî ñàìî ñðïñêè, âåž ¼å òî áèî è åíãëåñêè. Ïî¼åäèíöè
ìåó ðàíèì äîñåšåíèöèìà âåž ñó áèëè èíòåãðèñàíè ó àìåðè÷êî äðóøòâî.
Ïîñåáíî çàíèìšèâ ¼å ñëó÷༠íà¼ðàíè¼åã ñðïñêîã äîñåšåíèêà çà êîãà çíàìî,
îðŸà Ôèøåðà (Øàãèžà), êî¼è ¼å âåž øåçäåñåòèõ ãîäèíà äåâåòíàåñòîã âåêà
áèî ïîçíàò è öåœåí ãðààíèí Êàëèôîðíè¼å. Ìåó ïðâèì Ñðáèìà àêòèâíèì
íà àìåðè÷êîì ïîëèòè÷êîì ïîšó áèî ¼å £îâàí Ãðåãîâèž, êî¼è ¼å ó ïîñëåäœî¼
äåöåíè¼è äåâåòíàåñòîã âåêà áèî ïîñëàíèê ó ñêóïøòèíè äðæàâå Íåâàäà. Êàî
ïðâè ñðïñêè ñåíàòîð ó Àìåðèöè, Ãðåãîâèž ¼å ïðîãëàøåí ïî÷àñíèì ÷ëàíîì
Ñðïñêî-öðíîãîðñêîã ëèòåðàðíîã è äîáðîòâîðíîã äðóøòâà. £îø ¼åäàí ÷ëàí
îâîã äðóøòâà êàñíè¼å ñå èñòàêàî ñâî¼èì äåëîâàœåì ó ïîëèòèöè, à òî ¼å áèî
£îâàí Šóáèáðàòèž, êî¼è ¼å áèî ãðàäîíà÷åëíèê ãðàäà Á¼óò ó Ìîíòàíè, ãäå ¼å
èíà÷å ïîñòî¼àëà ¼àêà ñðïñêà çà¼åäíèöà.

11. ʜèæåâíà äåëàòíîñò

×ëàíîâè äðóøòâà, îä êî¼èõ ñó ìíîãè äîøëè ó Àìåðèêó èç Áîêå Êîòîð-
ñêå, òå ñó îäðæàâàëè âåçå ñ ðîàöèìà è ïðè¼àòåšèìà ó ñòàðîì êðà¼ó, ïðîãëà-
ñèëè ñó ïî÷àñíèì ÷ëàíîì ñâî¼å óñòàíîâå ñàìî ¼åäíîã ñðïñêîã ïèñöà: £îâàíà
Ñóíäå÷èžà èç Êîòîðà. Òî ¼å ó÷èœåíî 1898. ïîâîäîì ïåäåñåòîãîäèøœèöå
Ñóíäå÷èžåâîã êœèæåâíîã ðàäà, à ó ïèñìó-÷åñòèòöè ñå êàæå: È êàî øòî ñòå
êðîç ñâå îâî âðè¼åìå, ï¼åâà¼óžè ïðîïîâè¼åäàëè šóáàâ è ñëîãó ñà ïîíîñîì è
îñ¼åžà¼åì ñðïñêèì, äà è óáóäóžå äî÷åêàòå è îï¼åâàòå ¼åäèíñòâî è óêóïíî
öàðñòâî ñðïñêî.19 Ñóíäå÷èž èç Êîòîðà è Ñàâà Á¼åëàíîâèž èç Çàäðà áèëè ñó
óçîðè èç „ñòàðîã êðà¼à“, ïðå ñâåãà êàî ðîäîšóáè âåðíè ñâåòîñàâñêî¼ òðàäè-
öè¼è è êàî îáðàçîâàíè šóäè êî¼è ñó ñå áàâèëè ¼àâíèì è êœèæåâíèì äåëîâà-
œåì. Ñóíäå÷èž ¼å áèî ñâåøòåíî ëèöå, óðåäíèê è ïåñíèê, à êàî Êîòîðàíèí
áèî ¼å ïîñåáíî áëèçàê Áîêåšèìà ó äàëåêî¼ Àìåðèöè, êî¼è ñó îñíèâàœåì
Ñðïñêî-öðíîãîðñêîã ëèòåðàðíîã è äîáðîòâîðíîã äðóøòâà íàñòî¼àëè äà ó
íîâî¼ àìåðè÷êî¼ ñðåäèíè îðãàíèçó¼ó è î¼à÷à¼ó ñðïñêó çà¼åäíèöó íà ïîëèòè÷-
êî-êóëòóðíîì ïîšó. Íå ìàœå âàæíî áèëî ¼å œèõîâî íàñòî¼àœå äà èçâåäó
19
Èñòî, 63.
 ÍÀ£ÐÀÍÈ£È ÎÁËÈÖÈ ÊÓËÒÓÐÍÎÃ È ÊŒÈÆÅÂÍÎà ÄÅËÎÂÀŒÀ ÑÐÏÑÊÅ... 307

ñðïñêó çà¼åäíèöó íà àìåðè÷êó ìóëòèêóëòóðíó ¼àâíó ñöåíó è äà ¼å íà œî¼

øòî áîšå ïðåäñòàâå, ðàäåžè îíàêî êàêî ñó è äðóãå åòíè÷êå çà¼åäíèöå ó œè-
õîâî¼ ñðåäèíè ÷èíèëå.
Ñóíäå÷èž ¼å çàõâàëèî ñâî¼èì „ñóíàðîäíèöèìà è ïðåìèëî¼ áðàžè“ íà
ïàæœè, òå ó èñòîì ïèñìó ïîñëàî ïåñìó îä ïåò ñòðîôà ïîñâåžåíó äðóøòâó,
èç êî¼å ñå âèäè ó êî¼î¼ ìåðè öåíè œèõîâ ðàä è äåëè œèõîâî ðîäîšóášå:
Äâà îëòàðà èìàìî:
Ïðâî íàì ¼å Áîã,
Ïà ìè îäìàõ çà Áîãîì:
Îëòàð ðîäà ñâîã. 20
Íà âåñò î Ñóíäå÷èžåâî¼ ñìðòè 1900. ãîäèíå, äðóøòâî ¼å œåãîâî¼ ïîðî-
äèöè ïîñëàëî ñàó÷åøžå, àëè ïîñëå òîãà íè¼åäàí äðóãè ñðïñêè êœèæåâíèê
íè¼å ïðåäëîæåí çà ïî÷àñíîã ÷ëàíà äðóøòâà.
Î÷èãëåäíî ¼å äà ñó ÷ëàíîâè äðóøòâà öåíèëè êœèãó è ëåïó êœèæåâ-
íîñò, äà ñó ðàäî ÷èòàëè ïðèñòèãëå êœèãå, à ïîâðåìåíî èìàëè è ¼àâíà ÷èòà-
œà. Ãîäèíå 1904. äðóøòâî ¼å ó÷åñòâîâàëî ó êœèæåâíî¼ ìàíèôåñòàöè¼è óïðè-
ëè÷åíî¼ ó ÷àñò £îâàíà £îâàíîâèžà Çìà¼à, îäðæàíî¼ ó ñàëè Lyric Hall ó Ñàí
Ôðàíöèñêó. Îâî ¼å áèëà ïðâà ¼àâíà ïðèðåäáà ïîñâåžåíà ¼åäíîì ñðïñêîì ïè-
ñöó è îäðæàíà ó îðãàíèçàöè¼è ñðïñêå çà¼åäíèöå ó Àìåðèöè.21
Äðóøòâî ¼å ó äâà íàâðàòà ïîìîãëî èçäàâàœå ïåñíè÷êèõ êœèãà ñðïñêèõ
àóòîðà òèìå øòî ñå ïðåòïëàòèëî íà îäðååíè áðî¼ ïðèìåðàêà.
Ïðâó ìîëáó òå âðñòå äðóøòâî ¼å äîáèëî îä ñâîã ÷ëàíà Ëàçàðà Ñ. €óðè-
žà, êî¼è ¼å ïðèïðåìàî êœèãó ïåñàìà ó àóòîðñêîì èçäàœó. €óðèž ñå êàî ïèñàö
ïðî÷óî ñâî¼îì ïåñìîì „Ïîä çåìšîì ó Àìåðèöè“. Îíà ¼å ïðâî îá¼àâšåíà
1903. ó ëèñòó Ñëîáîäà ïîä ïñåóäîíèìîì, à ïîòîì ¼å èìàëà äâà ïîñåáíà èçäà-
œà ó ×èêàãó. Èçäàâà÷ Ä. Ïîïîâèž óêàçàî ¼å íà ïîïóëàðíîñò ïåñìå: Ïîøòî ¼å
[îíà] äîïèðàëà ó ñâå êðà¼åâå ñðïñêå ÷èòàëà÷êå ïóáëèêå è íàëàçèëà ïîâîšíîã
îä¼åêà êîä Ñðáà ñâè¼ó ñòàëåæà çàòî øòî ¼å œåí ïèñàö â¼åðíî îöðòàî ÷å-
ìåðíè æèâîò Ñðáà „ïîä çåìšîì ó Àìåðèöè“.22 Ïèñàíà ó äåñåòåðöó ñ ðèìîì,
îíà îäèøå íîñòàëãè¼îì çà ðîäíîì „ëè¼åïîì Áîêîì“. Ñëèêà ñòàðîã êðà¼à ñó-
ïðîòñòàâšà ñå ñëèöè òåøêîã æèâîòà ðóäàðà ó Àìåðèöè. Îâà òåìà áèëà ¼å
àêòóåëíà êàêî çà äîñåšåíèêå òàêî è çà âëàñòè ó Öðíî¼ Ãîðè, çàòî øòî ¼å
ïî÷åòêîì äâàäåñåòîã âåêà äîøëî äî íàãëîã ïîâåžàœà èñåšåœà, íå òîëèêî èç
Áîêå Êîòîðñêå êîëèêî èç äðóãèõ êðà¼åâà Öðíå Ãîðå. Ïðåìà íåêèì èçâåøòà¼è-
ìà ó äðóãî¼ ïîëîâèíè 1903. èñåëèëî ñå îêî 6000, äîê ¼å ïî îöåíè àóñòðè¼ñêîã
20
Èñòî, 66.
21
Ïðèðåäáà ¼å ïëàíèðàíà ïîâîäîì ðîåíäàíà £. £îâàíîâèžà Çìà¼à, êî¼è ¼å òå ãîäèíå óìðî.
Çìà¼à ¼å ó Àìåðèöè ïîïóëàðèçîâàî Í. Òåñëà. [Songs of Liberty and Other Poems, New York,
The Century Co. 1897; òàêîå, äð Â. Ìèõàèëîâèž, „Nikola Tesla and Literature”, ó: Íèêîëà Òåñëà
è œåãîâî âðåìå, ïðèðåäèî Ñ. Í. Âó¼íîâèž, Òîðîíòî, 1993. Çàíèìšèâî ¼å äà ¼å èñòå ãîäèíå
(1904) ó ÅíŸåëñ Êåìïó (Êàëèôîðíè¼à) îñíîâàíî è ¼åäíî ëîêàëíî ïîòïîðíî äðóøòâî êî¼å ¼å äîáè-
ëî èìå ïî îâîì ñðïñêîì ïåñíèêó.
22
Ä. Ïîïîâèž, ïðåäãîâîð, Ëàçàð Ñèìî⠀óðèž, Ïîä çåìšîì ó Àìåðèöè, ×èêàãî, 1907.
308 ÊÐÈÍÊÀ ÂÈÄÀÊÎÂȎ ÏÅÒÐÎÂ

ïîñëàíèêà íà Öåòèœó áðî¼ èñåšåíèõ 1905. äîñòèãàî 15000.23 Çà ðàçëèêó îä

äîñåšåíèêà íàñòàœåíèõ ó Ñàí Ôpàíöèñêó, êî¼è ñó ñå ïðåâàñõîäíî áàâèëè
óñëóæíèì äåëàòíîñòèìà è òðãîâèíîì, îíè ó Á¼óòó è íà Àšàñöè íàëàçèëè ñó
ïîñàî ìàõîì ó ðóäíèöèìà. €óðèž ¼å ìåó ïðâèìà ïîêóøàî äà ïåñíè÷êè àð-
òèêóëèøå åìîòèâíè îäãîâîð âåžèíå íîâèõ ñðïñêèõ èìèãðàíàòà íà æèâîò ó
Àìåðèöè. Êàðàêòåðèñòè÷íî ¼å äà ñå ó œèõîâèì î÷èìà Àìåðèêà êîíñòèòóèøå
ïðå ñâåãà êàî åêîíîìñêî-ñîöè¼àëíà êàòåãîðè¼à. Œåíà ïðîñòîðíà êàðàêòåðè-
çàöè¼à – „ïîä çåìšîì“ – ïðåðàñòà ó åìîòèâíî-êóëòóðîëîøêè ïî¼àì êàî ìå-
ñòî áåç ñâåòëîñòè, ó êî¼åì šóäè íå æèâå, âåž óìèðó. Òèì šóäèìà îíà ñ¼à¼íà,
ìîžíà è áîãàòà Àìåðèêà íàä çåìšîì íè¼å áèëà äîñòóïíà.
Ãîäèíå 1903. Í. Ìóñèž ¼å òðàæèî äà ñå äðóøòâî ïðåòïëàòè íà œåãîâó
êœèãó ïåñàìà ðàäè „óãëåäà“ è òî ¼å ó÷èœåíî. Ìóñèž ¼å áèî Ñðáèí êàòîëè÷êå
âåðîèñïîâåñòè, êî¼è ¼å ïîòåêàî èç ¼åäíå èìóžíå ïîðîäèöå èç Áîêå Êîòîðñêå.
Ìóñèž ¼å ó ïðâîì ïåðèîäó ñðïñêå åìèãðàöè¼å ó Àìåðèöè áèî ¼åäàí îä ðåò-
êèõ ñðïñêèõ äîñåšåíèêà êî¼è ñå ïðåâàñõîäíî áàâèî êœèæåâíèì ñòâàðàëà-
øòâîì è ïðåâîåœåì. Œåãîâà ïðâà çáèðêà ïåñàìà îá¼àâšåíà ¼å 1903. ó Êî-
ëîðàäó, à äðóãà ñëåäåžå ãîäèíå ó Ïèòñáóðãó. £åäàí îä ÷ëàíîâà Ñðïñêî-öðíî-
ãîðñêîã ëèòåðàðíîã è äîáðîòâîðíîã äðóøòâà, Øïèðî Âóêîñàâšåâèž, áèî ¼å
Ìóñèžåâ áëèçàê ïðè¼àòåšà èç äåòèœñòâà. Ìóñèž ¼å ïåñìó „Ðàñòêî Íåìà-
œèž. – Ñâ. Ñàâà“ ïîñâåòèî Ñðïñêî-öðíîãîðñêîì ëèòåðàðíîì è äîáðîòâîð-
íîì äðóøòâó, ó çíàê ïîøòîâàœà ïðåìà „ïðâîì ñðïñêîì äðóøòâó“ ó „ñòðàíî¼
çåìšè äàëåêî¼ îä íàøåã ðîäíîã êðà¼à“, êî¼å ñå ñâàêå ãîäèíå íà äàí ñâî¼å
ñëàâå ïîêëàœàëî „ñ ðàäîøžó âåëè÷èíè ñðïñêîã Îöà Ñàâå“.24

12. Îäíîñ ïðåìà äðóãèì ñðïñêèì îðãàíèçàöè¼àìà

Íà ïðåëàçó èç äåâåòíàåñòîã ó äâàäåñåòè âåê íà¼ðàíè¼è ñðïñêè äîñåšå-
íèöè è œèõîâà äåöà âåž ñó âèøå-ìàœå áèëè èíòåãðèñàíè ó àìåðè÷êî äðóø-
òâî. Óç Áîêåšå äîøëè ñó è Õåðöåãîâöè, ÷è¼à ¼å åìèãðàöè¼à ïî¼à÷àíà ó ïåðè-
îäó íàêîí øòî ¼å Àóñòðî–Óãàðñêà äîáèëà ìàíäàò íàä Áîñíîì è Õåðöåãîâè-
íîì 1878. Ó ïîñëåäœî¼ äåöåíè¼è äåâåòíàåñòîã âåêà, à íàðî÷èòî ïðâèõ ãîäè-
íà äâàäåñåòîã âåêà, òåêàî ¼å âåëèêè òàëàñ íîâå ñðïñêå åìèãðàöè¼å ó Àìåðèêó
– àëè ñàäà ïðå ñâåãà èç êðà¼èøêèõ çåìàšà (Ëèêå, Áàíè¼å, Êîðäóíà), Áîñíå,
Õåðöåãîâèíå è óíóòðàøœîñòè Öðíå Ãîðå. Íîâè äîñåšåíèöè ìíîãî ìàœå ñó
ñå íàñåšàâàëè ó ïðèîáàëíèì ãðàäîâèìà Êàëèôîðíè¼å è Ìåêñè÷êîã çàëèâà,
à çíàòíî âèøå ó âåëèêèì àìåðè÷êèì èíäóñòðè¼ñêèì öåíòðèìà, ó ãðàäîâèìà
ó êî¼èìà ñó ñå íàëàçèëå ÷åëè÷àíå èëè ó ðóäàðñêèì íàñåšèìà êî¼à ñó íàñòà¼à-
ëà îíàêî êàêî ñó ñå ðóäíèöè îòâàðàëè è íàêîí èñöðïšèâàœà ðóäå çàòâàðàëè.
Âåž ñó îä ðàíè¼å ïîñòî¼àëå ñðïñêå çà¼åäíèöå ó ðóäíè÷êèì ãðàäîâèìà ïîïóò
Á¼óòà ó Ìîíòàíè è íåêîëèêî ãðàäîâà ó Àšàñöè, äîê ñó ïî÷åòêîì äâàäåñåòîã
23
Â. Ãî¼íèž, Öðíîãîðöè ó àìåðè÷êèì ðóäîêîïèìà, Îáîä, Öåòèœå, 1999, 25.
24
Vucinich, 174.
 ÍÀ£ÐÀÍÈ£È ÎÁËÈÖÈ ÊÓËÒÓÐÍÎÃ È ÊŒÈÆÅÂÍÎà ÄÅËÎÂÀŒÀ ÑÐÏÑÊÅ... 309

âåêà ìíîãå íîâå ñðïñêå çà¼åäíèöå óñïîñòàâšåíå ó Ïåíñèëâàíè¼è, äðæàâè

ðóäíèêà è ÷åëè÷àíà. Ïî÷åòêîì äâàäåñåòîã âåêà ×èêàãî ó äðæàâè Èëèíî¼ è
Ïèòñáóðã ó äðæàâè Ïåíñèëâàíè¼è ïðîôèëèñàëè ñó ñå êàî äâà íà¼âåžà öåí-
òðà íîâå ñðïñêå èìèãðàöè¼å, ìàäà ¼å Œó¼îðê, êàî âåëèêà ëóêà è íåêà âðñòà
êàïè¼å Àìåðèêå, áèî è îñòàî ãðàä ó êî¼åì ¼å îä ïî÷åòêà äåëîâàëà çíà÷à¼íà
ñðïñêà çà¼åäíèöà. Ïîñëå âåëèêîã çåìšîòðåñà, êî¼è ¼å çàäåñèî Ñàí Ôðàíöè-
ñêî 1906, è ðàñòà äðóãèõ öåíòàðà ó êî¼å ñå ñëèâàëà íîâà ñðïñêà èìèãðàöè¼à,
Ñàí Ôðàíöèñêî ¼å ïî÷åî äà ãóáè ïðèìàò êî¼è ¼å íà ìàïè ñðïñòâà ó Àìåðèöè
óæèâàî ó ïðåòõîäíîì ïåðèîäó.
Ñðáè íàñåšåíè ó ×èêàãó, ìåó êî¼èìà ¼å áèëî è ñòàðè¼èõ äîñåšåíèêà
Áîêåšà, Õåðöåãîâàöà, Ñðáè¼àíàöà è Öðíîãîðàöà, áèëè ñó îñíîâàëè âåž 1880.
ïîòïîðíî äðóøòâî êî¼å ¼å íîñèëî íàçèâ Ñðïñêî-öðíîãîðñêî ïîòïîðíî äðó-
øòâî. Ó çàïèñíèöèìà Ñðïñêî-öðíîãîðñêîã ëèòåðàðíîã è äîáðîòâîðíîã äðó-
øòâà ó Ñàí Ôðàíöèñêó îâî ¼å êîíñòàòîâàíî è ïîçäðàâšåíî, òå ¼å íîâîì
÷èêàøêîì äðóøòâó ïîñëàò œèõîâ ñòàòóò. ×èêàøêî äðóøòâî ¼å ðåîðãàíèçî-
âàíî 1894. ãîäèíå, êàäà ¼å ïðîìåíèëî íàçèâ ó £åäèíñòâî (äpóøòâî ¼å ¼îø
óâåê àêòèâíî). Ïîøòî ¼å êðà¼åì äåâåòíàåñòîã âåêà áèëî ñëè÷íèõ ëîêàëíèõ
äðóøòàâà è äðóãäå – ìåó œèìà Ѽåäèœåíè Ñðáè ó Œó¼îðêó è Ñðïñêî ¼åäèí-
ñòâî ó Ìîíòàíè – íà ïðåäëîã ÷èêàøêîã äðóøòâà îâå òðè îðãàíèçàöè¼å è ¼îø
íåêà ìàœà äðóøòâà óøëè ñó ó ñàâåç äåöåìáðà 1899. Îíè ñó íàñòî¼àëè äà
ïðèâîëå è äðóãà ïîòïîðíà äðóøòâà äà èì ñå ïðèêšó÷å, òå ñó ñå ñ òîì íàìå-
ðîì îáðàòèëè Ñðïñêî-öðíîãîðñêîì ëèòåðàðíîì è äîáðîòâîðíîì äðóøòâó
îêòîáðà 1902. Îâî ïèòàœå ðàçìàòðàíî ¼å òåê äåöåìáðà èñòå ãîäèíå, êàäà ¼å
îäëó÷åíî ñëåäåžå:
[...] äà îâî äðóøòâî íå ìîæå ñòóïèòè íè ó ¼åäíó çà¼åäíèöó áåç ïðåèíà÷åœà
êîðïîðàöè¼å, à êîðïîðàöè¼à [ðåãèñòðàöè¼à] äà ñå íå ìîæå ïðåèíà÷èòè àêî èìà
òðè ÷ëàíà êî¼è ñå ïðîòèâå ñ óçðîêîì çà óçäðæàœå ñàäàøœå êîðïîðàöè¼å.25
Äðóãèì ðå÷èìà, ïîøòî îâ༠ïðåäëîã íè¼å äîáèî ¼åäèíñòâåíó ïîäðøêó,
Ñðïñêî-öðíîãîðñêî ëèòåðàðíî è äîáðîòâîðíî äðóøòâî èç Ñàí Ôðàíñèñêà íè-
¼å ïðèñòóïèëî ñàâåçó ñà ñåäèøòåì ó ×èêàãó, à êî¼è ñå çâàî Ïðâè ñðïñêè äîáðî-
òâîðíè ñàâåç. Îâ༠ñàâåç íè¼å áèî äóãîã âåêà ¼åð ¼å ðàñôîðìèðàí 1909. ãîäèíå.
Äðóøòâî ó Ñàí Ôðàíöèñêó íàñòàâèëî ¼å äà äåëó¼å ñàìîñòàëíî, àëè ¼å
íàêîí ïðîìåíà íà ìàïè ñðïñêå åìèãðàöè¼å ó Àìåðèöè ïî÷åòêîì äâàäåñåòîã
âåêà, êàî è ðàçîðíîã çåìšîòðåñà ó Ñàí Ôðàíöèñêó 1906, óøëî ó äðóãó ôàçó
ñâî¼å äóãå èñòîðè¼å. Ìåóòèì, Ñðïñêî-öðíîãîðñêî ëèòåðàðíî è äîáðîòâîðíî
äðóøòâî (êî¼å žå êàñíè¼å ïðîìåíèòè íàçèâ ó Ïðâî ñðïñêî äîáðîòâîðíî äðóø-
òâî) áèëî ¼å íå ñàìî ïðâî ñðïñêî ëèòåðàðíî äðóøòâî è ïðâî ñðïñêî äîáðî-
òâîðíî äðóøòâî íà ñåâåðíîàìåðè÷êîì êîíòèíåíòó, âåž è ñðïñêà óñòàíîâà ñ
íà¼äóæèì âåêîì òðà¼àœà: îíà ¼å ¼îø 1980. ïðîñëàâèëà ñâî¼ó ñòîãîäèøœèöó.
Ïîøòî ¼å áðî¼ ñðïñêèõ çà¼åäíèöà è ëîêàëíèõ ïîòïîðíèõ äðóøòàâà ñòàë-
íî ðàñòàî è ïîøòî ñó çà¼åäíèöå áèëå ãåîãðàôñêè ðàñïðøåíå ïî ÷èòàâîì
25
Ïîïîâèž, 86.
310 ÊÐÈÍÊÀ ÂÈÄÀÊÎÂȎ ÏÅÒÐÎÂ

ñåâåðíîàìåðè÷êîì êîíòèíåíòó, íàñòî¼àœå äà ñå îíà ïîâåæó ñòâàðàœåì ñàâå-

çà îäãîâàðàëà ¼å ïîòðåáè çà êîìóíèêàöè¼îì è êîîðäèíàöè¼îì íà íàöèîíàë-
íîì íèâîó.
Íîâè äîñåšåíèöè îñíèâàëè ñó öðêâåíî-øêîëñêå îïøòèíå, ïîòïîðíà
(îñèãóðàâà¼óžà) äðóøòâà, êàî è êóëòóðíà äðóøòâà. Òàêî ñó ïî÷åòêîì äâàäå-
ñåòîã âåêà îñíîâàíå ñëåäåžå öðêâåíî-øêîëñêå îïøòèíå è ïàðîõè¼å: 1900. ó
Ìåêèñïîðòó (Ïåíñèëâàíè¼à), 1902. ó Äàãëàñó (Àšàñêà), 1903. ó Ñòèëòîíó
(Ïåíñèëâàíè¼à), 1904. ó Âèëìåðäèíãó (Ïåíñèëâàíè¼à); 1905. ñó îñíîâàíå
òðè îïøòèíå, ó Ïèòñáóðãó (Ïåíñèëâàíè¼à), ×èêàãó (Èëèíî¼) è Á¼óòó (Ìîí-
òàíà), à 1906. ¼îø ÷åòèðè íîâå îïøòèíå, ó îíñòàóíó (Ïåíñèëâàíè¼à), Ìèí-
ãî àíêøí (Îõà¼î), £óæíîì ×èêàãó (Èëèíî¼) è Êàíçàñ Ñèòè¼ó (Êàíçàñ). Êàêî
¼å îâ༠ïðîöåñ òåêàî, òàêî ñå òåæèøòå ñðïñêå åìèãðàöè¼å ó Àìåðèöè ïîìåðà-
ëî êà ñðåäœåì çàïàäó, âåëèêèì èíäóñòðè¼ñêèì öåíòðèìà, öåíòðèìà ïðîèç-
âîäœå ÷åëèêà è ðóäàðñêèì íàñåšèìà.

13. Ïpîñëàâà ¼óáèëå¼à

Âåðîâàòíî ¼å íà¼âåžè è íà¼äóãîðî÷íè¼è ó÷èíàê îâîã äðóøòâà áèî ò༠øòî
¼å îíî òîêîì ïðâèõ äâàäåñåò ïåò ãîäèíà ñâîã ïîñòî¼àœà äåëîâàëî êàî ðàñàäíèê
ñðïñêå êóëòóðå ó àìåðè÷êî¼ äè¼àñïîðè. Œåãîâè ÷ëàíîâè ñó íàäàõíóëè äðóãå
äà ðàäå íà êóëòóðíîì ïîšó, à ïîòîì àêòèâíî ó÷åñòâîâàëè ó êóëòóðíèì ïðî-
¼åêòèìà êî¼å ñó è äðóãè ïðåäóçèìàëè. Çàõâàšó¼óžè îâîì äðóøòâó, ïî÷åëå ñó
ïðâå ¼àâíå ïðîñëàâå Ñàâèíäàíà ó Àìåðèöè. Äðóøòâî ¼å àêòèâíî ó÷åñòâîâàëî
ó ïðâî¼ ¼àâíî¼ ñðïñêî¼ êœèæåâíî¼ ìàíèôåñòàöè¼è ó Àìåðèöè (ïîñâåžåíî¼ £.
£îâàíîâèžó Çìà¼ó) è ïîäðæàëî ¼å îá¼àâšèâàœå ïåñíè÷êèõ êœèãà ïðâèõ ñðï-
ñêèõ ïèñàöà ó Àìåðèöè (€óðèž, Ìóñèž). Íà ïðîñëàâè äâàäåñåò ïåòå ãîäè-
øœèöå äðóøòâà èçâåäåíà ¼å ¼åäíà îä ïðâèõ (àêî íå è ïðâà) ïîçîðèøíà ïðåä-
ñòàâà íà ñðïñêîì ¼åçèêó ó Àìåðèöè. Èç ðåäîâà äðóøòâà ïîòåêëè ñó è äðóãè
êóëòóðíè ïîñëåíèöè: ïðâè Ñðáèí óðåäíèê íîâèíà ó Àìåðèöè (Žåëîâèž), óðåä-
íèöè ïðâèõ ñðïñêèõ ëèñòîâà ó Àìåðèöè (Ãîï÷åâèž, Ðàäóëîâèž, Ðàäî¼åâèž),
ó÷èòåš ó ïðâî¼ ñðïñêî¼ øêîëè ó Àìåðèöè (Ðàäî¼åâèž), ïðâè ñðïñêè ñåíàòîð ó
Àìåðèöè (Ãðåãîâèž), à ñ îâèì äðóøòâîì òåñíî ¼å ñàðàèâàî è ïðâè ñðïñêè
ñâåøòåíèê ó Àìåðèöè (Äàáîâèž).
Ðàä äðóøòâà áèî ¼å ïðå ñâåãà ïðîæåò äóáîêèì ðîäîšóášåì è šóáàâšó
ïðåìà ñðïñêîì èìåíó è ñðïñêî¼ êóëòóðíî¼ áàøòèíè. Çàõâàšó¼óžè îâîì äðóø-
òâó è àêòèâíîñòèìà œåãîâèõ ÷ëàíîâà è ïðè¼àòåšà, Àìåðèêàíöè ñó ïðâè ïóò
ìîãëè ÷óòè ñðïñêî èìå è ñàçíàòè êî ñó è êàêâè ñó œèõîâè ñðïñêè ñóãðààíè.
Óãëåäà¼óžè ñå íà Ñðáå ó Ñàí Ôðàíöèñêó, ñðïñêà çà¼åäíèöà ó ñóñåäíîì Îêëàíäó
ïî÷åëà je äà ñëàâè Ðîæäåñòâî Õðèñòîâî „òàêî âåëè÷àíñòâåíî, äà öè¼åëè
ãðàä çíà“ êàä íàñòóïà ñðïñêè Áîæèž.26

26
Èñòî, 94.
 ÍÀ£ÐÀÍÈ£È ÎÁËÈÖÈ ÊÓËÒÓÐÍÎÃ È ÊŒÈÆÅÂÍÎà ÄÅËÎÂÀŒÀ ÑÐÏÑÊÅ... 311

Ïðîñëàâà 25. ãîäèøœèöå Ñðïñêî-öðíîãîðñêîã ëèòåðàðíîã è äîáðîòâîð-

íîã äðóøòâà, „ïðâå ñðïñêå óñòàíîâå ó Àìåðèöè“, áèëà ¼å âðëî ñâå÷àíà.
Ïðâîã äàíà îäðæàíà ¼å ó ïðîñòîðè¼àìà äðóøòâà. Ëàçàð Ñ. €óðèž ãîâîðèî ¼å
î èñòîðè¼è äðóøòâà è œåãîâîì ó÷èíêó, òå ¼å íà êðà¼ó çàìîëèî ñâå ïðèñóòíå
äà óñòàíó è óçìó ïàð÷å õëåáà è çðíî ñîëè ó ðóêå, äà áè îíäà êàçàî ïåñìó êî¼ó
¼å íàïèñàî çà îâó ïðèëèêó, à êî¼ó ¼å çàâðøèî îâàêî:
Åâî, áðàžî, ñî è õšåá Âàì äà¼åì
Ó òóåìó äàëåêîìó ñâè¼åòó,
Áðàòñòâî Âàøå ñ îâèì ïðåïîçíà¼åì
Äåä’ ïðèçíà¼òå è Âè ñâåçó ñâåòó,

Êàî ïðèíîñ šóáàâè è ¼åìñòâà –

Íåïðåëîìíè ïå÷àò ïîáðàòèìñòâà,
Òâðäè çàëîã áðàòñêîã ïîâ¼åðåíñòâà
È ñðäà÷íîã ïðàâîã ãîñòîïðèìñòâà.27
Ïîòîì ñó èçâîåíå ñðïñêå ïåñìå.
Ïðîñëàâà ¼å íàñòàâšåíà äðóãîã äàíà ó ¼åäíî¼ âåëèêî¼ äâîðàíè ó Ñàí
Ôðàíöèñêó, êî¼à ¼å áèëà îêèžåíà öâåžåì, çàñòàâàìà è ñëèêàìà óòåìåšèâà÷à
äðóøòâà. Ïî÷åëà ¼å íàñòóïîì Ôàáðèñîâîã îðêåñòðà. Ïîñëå ïîçäðàâíîã ãîâî-
ðà íà ñðïñêîì ¼åçèêó, ¼åäàí àìåðè÷êè ïåâà÷ ïåâàî ¼å íà åíãëåñêîì ¼åçèêó, à
îíäà ìó ñå ïpèäpóæèëî ¼îø íåêîëèêî ïåâà÷à. Ïðèðåäáà ¼å íàñòàâšåíà äðàì-
ñêèì ìîíîëîãîì êî¼è ¼å èçâåëà Î. Çåíîâèž, çàòèì ¼å èãðàí êîìàä Šóáàâíî
ïèñìî Êîñòå Òðèôêîâèžà, êî¼è ñó èçâåëè ñðïñêè ãëóìöè. Ïîñëå ïðåäñòàâå
áèëà ¼å çàêóñêà, à ïîòîì èãðàíêà.
Íà ïðâîì ñàñòàíêó íàêîí ïðîñëàâå îäëó÷åíî ¼å äà ñå íàïèøå è øòàìïà
êœèãà î äðóøòâó è œåãîâîì 25-ãîäèøœåì ðàäó. Äóæíîñò ïèñàœà îâå êœèãå
ïðåóçåî ¼å Âëàäèìèð Ïîïîâèž, êî¼è íàâîäè äà ¼å ðàäèî íà îñíîâó çàïèñíèêà
è ïðåïèñêå äðóøòâà, àëè äà ¼å áèëî äîñòà âàæíèõ ïðåäìåòà êî¼è èç îâîã èëè
îíîã ðàçëîãà íèñó ó çàïèñíèöèìà áèëè çàáåëåæåíè. Áèëî ¼å ïëàíèðàíî äà ñå
ó êœèãó óêšó÷å è ôîòîãðàôè¼å, àëè ñó îíå èçãîðåëå ó ïîæàðó êî¼è ¼å çàäåñèî
Ñàí Ôðàíöèñêî, óïðàâî ïðåä øòàìïàœå êœèãå. Òåêñò êœèãå ðåäèãîâàî ¼å
Âåšêî Ðàäî¼åâèž, ÷è¼à ¼å øòàìïàðè¼à „Ñðïñêà íåçàâèñíîñò“ èñòó îá¼àâèëà ó
Îêëàíäó 1905.
Çàêšó÷èžåìî öèòàòîì èç ãîâîðà ïðåäñåäíèêà äðóøòâà Èëè¼å Áàëèžà íà
ñâå÷àíî¼ ñåäíèöè ïîâîäîì 25. ðîåíäàía äðóøòâà:
Äâàäåñåò è ïåò ãîäèíà ìèíóëî ¼å îä îíîã äàíà êàä ñå îíî îñàì Ñðáà
ðîäîšóáà îêóïèëî è ìåòíóëî òåìåš ïðâî¼ êóëòóðíî¼ ñðïñêî¼ óñòàíîâè ó îâî¼
òóèíè è ñ òîì óñòàíîâîì ðàçâèëè ñðïñêî çíàìåœå, ñðïñêó òðîáî¼íèöó, äà ñå
ïîíîñíî âè¼å íà îáàëè Ïàöèôè÷êîã îêåàíà, è äà ïîäà œó êóïå ñâó Ñðáàäè¼ó øòî
ñòèãíå èç ñòàðîã êðà¼à.

27
Èñòî, 107-108.
312 ÊÐÈÍÊÀ ÂÈÄÀÊÎÂȎ ÏÅÒÐÎÂ

Ïîãëåäà¼óžè äàíàñ ïðåêî îâå íàøå íîâå ñëîáîäíå äîìîâèíå, âèåžåìî

äà ñå Ñðáè óäðóæó¼ó íà ñâå ñòðàíå è äà ñšåäó¼ó œèõîâèì ñòîïàìà çà íàïðåäàê
ñâîãà íàðîäà. È Áîæå ä༠äà êðîç êðàòêî âðè¼åìå íàå íàñ ñâå ó ñèëíó ö¼åëèíó,
ó ¼åäíî êîëî, êî¼å žå ñå êðåòàòè ñïðåòíî íàîêîëî è êî¼å žå áèòè íà ÷àñò è íàïðå-
äàê Ñðïñòâà è ñðïñêîã èìåíà!28

Krinka Vidakoviæ Petrov

THE EARLIEST FORMS OF CULTURAL AND LITERARY ACTIVITIES OF

SERBIAN DIASPORA IN THE UNIITED STATES

Summary

The Serbian-Montenegrin Literary and Benevolent Society, established in San Francisco in

1880, was the first Serbian organization in America. The most important phase in the long history of
this society was 1880-1905, when the Serbian community in America was beginning to organize its
cultural, social and political activities: by establishing the first churches, schools and libraries; editing
the first Serbian newspapers; publishing the first literary works authored by Serb immigrants; organi-
zing the first Serbian literary events and theater performances. During this period the Serbian-
Montenegrin Literary and Benevolent Society was most instrumental in expressing the Serbian
cultural identity as well as introducing it to the American multi-ethnic cultural scene.

28
Èñòî, 105-106.
 ÍÀ£ÐÀÍÈ£È ÎÁËÈÖÈ ÊÓËÒÓÐÍÎÃ È ÊŒÈÆÅÂÍÎà ÄÅËÎÂÀŒÀ ÑÐÏÑÊÅ... 313

ÓÄÊ

ÆŊÊÎ €ÓÐȎ (Áåîãðàä)

Ëèñòà¼óžè ÷àñîïèñ „L’Europa orientale“

(Ðèì, 1921–1943)

ÑÀÆÅÒÀÊ: Èòàëè¼àíñêè ÷àñîïèñ L’Europa orientale“ èçëàçèî ¼å îä 1921.

äî 1943. ãîäèíå. Ó œåìó ñó ðåíîìèðàíè èòàëè¼àíñêè êðèòè÷àðè îá¼àâèëè
ïðèëîãå íà îñíîâó êî¼èõ ñå ìîæå ïðàòèòè ðààœå è ðàçâî¼ èòàëè¼àíñêå
ñëàâèñòèêå. Òåêñò ïðåäñòàâšà àíàëèòè÷êó áèáëèîãðàôè¼ó ÷àñîïèñà.
ʊÓ×Å ÐÅ×È: ïåðèîäèêà, èòàëè¼àíñêà; ñëàâèñòèêà ó èòàëè¼àíñêî¼ ïå-
ðèîäèöè.

„Ïðâè áðî¼ ÷àñîïèñà „L’Europa orientale“ ïî¼àâèî ñå ¼óíà ìåñåöà 1921.

ãîäèíå; êàî èçäàâà÷ ñå ïî¼àâšó¼å íîâîîñíîâàíè „Istituto per l’Europa Orien-
tale“. Ò༠ïðâè áðî¼ ñàäðæè, íàðàâíî, åëåìåíòå çà ñõâàòàœå ïðèðîäå îâîã
÷àñîïèñà êî¼è žå èçëàçèòè ó êîíòèíóèòåòó äî 1943. ãîäèíå. Íà ïðâèì ñòðà-
íàìà íàëàçèìî Ïèñìî ÷èòàîöèìà èç ïåðà Íèêîëå Ôåñòå (Nicola Festa) êî¼è
¼å áèî ¼åäàí îä òðè ÷ëàíà óïðàâíîã îäáîðà ÷àñîïèñà; îñòàëà äâà ñó ñåíàòîð
è ïðîôåñîð Ôðàí÷åñêî Ðóôèíè (Fancesco Ruffini) è ïðîô. Àìåäåî €àíèíè
(Amedeo Giannini); ãëàâíè óðåäíèê ¼å áèî Åòîðå Ëî Ãàòî (Ettore Lo Gatto).
Èç òîã ïèñìà äîçíà¼åìî î îïñåæíèì ïðèïðåìàìà çà ïî÷åòàê èçäàâàœà ÷à-
ñîïèñà êî¼å ñó, èñòîâðåìåíî, áèëå è ïðèïðåìå çà îñíèâàœå ñàìîã Èíñòèòó-
òà, íàèìå, íà êðà¼ó ïðâîã áðî¼à óïîçíà¼åìî ñå ñà íàöðòîì ñòàòóòà òå èíñòè-
òóöè¼å è ñà äâà ïðîãðàìñêà òåêñòà, ¼åäàí î Èíñòèòóòó, äðóãè î ÷àñîïèñó.
Ìåó ïîêðåòà÷èìà òîã ïîäóõâàòà, îñèì âåž íàâåäåíèõ èìåíà, íàëàçå ñå
€îâàíè €åíòèëå (Giovanni Gentile), ïîçíàòè èòàëè¼àíñêè ôèëîçîô, €óçå-
ïå Ïðåöîëèíè (Giuseppe Prezzolini), ïîçíàòè ïèñàö, êðèòè÷àð, ãëàâíè óðåä-
íèê ÷óâåíîã ôèðåíòèíñêîã ÷àñîïèñà „Voce“, è Óìáåðòî Öàíîòè-Á¼àíêî
(Uberto Zanotti-Bianco). Í. Ôåñòà íàì óïå÷àòšèâî îïèñó¼å òó ïðèïðåìíó
ôàçó:
noi abbiamo lanciata la nostra idea in forma quasi privata, un po dappertutto, per
l’Italia e per i principali centri europei; e l’abbiamo veduta sempre accolta con
sincero entusiasmo. Studiosi di vari paesi, giovani e vecchi, scienziati, pensatori,
artisti, ci hanno promesso la loro collaborazione, e non invano, come si potrà
314 ÆŊÊÎ €ÓÐȎ

vedere fino dai primi numeri di questa rivista. La quale dispone già di materiale
esuberante, e già deve lottare con la tirannia dello spazio1;
Äàšå, ó ïèñìó ÷èòàîöèìà, Ôåñòà ñå íàäà óñïåõó ÷èòàâîã ïîäóõâàòà êî-
¼è, êàêî êàæå, óèñòèíó îäãîâàðà ïîòðåáàìà âðåìåíà, ïîòîì íàñòàâšà:
Tra le novità che la grande guerra ha portato nella carta geografica dell’Europa,
merita il primo posto una costellazione di Stati nazionali che, tra il Baltico e il
Mar Caspio, tra l’Adriatico e l’Egeo, si è formata, in gran parte ex novo dai fran-
tumi di due collossali imperi. Popoli che ebbero in comune con l’Italia il servag-
gio politico, che tentarono con lei la riscossa nei moti insurrezionali del nostro
Risorgimento...2
Íèêîëà Ôåñòà îâäå çàïî÷èœå äà èçëàæå îñíîâå ¼åäíå ïîñåáíå áëèñêî-
ñòè è ñðîäíîñòè èçìåó Èòàëè¼å è çåìàšà êî¼å žå áèòè ïðåäìåò èíòåðåñîâà-
œà ÷àñîïèñà (Ôèíñêà, Åñòîíè¼à, Ëåòîíè¼à, Ëèòâàíè¼à, Ïîšñêà, Ðóìóíè¼à,
£óãîñëàâè¼à, Áóãàðñêà, Ìààðñêà, Àëáàíè¼à, Ãð÷êà, Ðóñè¼à). Áëèñêîñò íà êî¼ó
óêàçó¼å ¼åñòå çà Èòàëè¼ó ãîòîâî îáàâåçó¼óžà è íàìåžå Èòàëè¼è óëîãó „ãðàâè-
òàöèîíîã öåíòðà“ òå äðæàâå:
... esige necessariamente un centro di gravitazione; e non può trovarlo nè in
quell’Impero moscovita, da cui per forza centrifuga s’è in buona parte distaccato,
ne in quella civiltà germanica che, per non dire altro, è oggi prostrata nella più
grave crisi, e neppure nei grandi Stati occidentali, che sono troppo lontani, nello
spazio e nelle tradizioni.3
Îñíîâíà äåëàòíîñò ÷àñîïèñà ïà è ñàìîã Èíñòèòóòà, áèžå, ó òàêâèì îêîë-
íîñòèìà óíàïðååœå êóëòóðå, ðàçìåíà êóëòóðíèõ äîáàðà, ïðîñâåžèâàœå è
äóõîâíî îïëåìåœèâàœå. Ñâî¼å ïèñìî Ôåñòà çàâðøàâà ïîðóêîì ñóíàðîäíè-
öèìà è îíèìà êî¼è ñó ïîñâåžåíè êóëòóðè è äóõîâíèì âðåäíîñòèìà, àëè è
îíèìà êî¼è ñó ïðàêòè÷íè è ïîñëîâíè: „non ignorate certamente che il nuovo
Oriente europeo offrirà un largo campo di azione alle nostre industrie e al nostro
commercio“4; îâà èçðàçèòà çãóñíóòîñò è ñâåîáóõâàòíîñò ïåðñïåêòèâå êî¼ó ¼å
1
Nicola Festa, Ai lettori, „L’Europa orientale“, 1921, I, 1: „Ìè ñìî ëàíñèðàëè íàøó èäå¼ó ó
ãîòîâî ïðèâàòíî¼ ôîðìè, ñâóäà ïî ìàëî, ïî Èòàëè¼è è ïî ãëàâíèì åâîïðñêèì öåíòðèìà, è ñâóäà
¼å áèëà äî÷åêàíà ñà èñêðåíèì îäóøåâšåœåì. Ó÷åíè šóäè èç ðàçíèõ çåìàšà, ìëàäè è ñòàðè,
íàó÷íèöè, ìèñëèîöè, óìåòíèöè, ñâè ñó íàì îáåžàëè äà žå ñàðàèâàòè, è òî íè¼å áèëî óçàëóä êàî
øòî ñå ìîæå âèäåòè âåž ó ïðâèì áðî¼åâèìà îâîã ÷àñîïèñà êî¼è âåž èìà îáèšå ãðàå è ìîðà äà
ñå áîðè ñà òèðàíè¼îì ïðîñòîðà.“
2
Èñòî, 2: „Ìåó íîâèíàìà êî¼å ¼å âåëèêè ðàò äîíåî íà ãåîãðàôñêî¼ êàðòè Åâðîïå, ïðâî
ìåñòî çàóçèìà ¼åäíà êîíñòåëàöè¼à íàöèîíàëíèõ äðæàâà êî¼à ñå èçìåó Áàëòè÷êîã è Êàñïè¼ñêîã
ìîðà, èçìåó £àäðàíñêîã è Åãå¼ñêîã ìîðà ôîðìèðàëà ó âåëèêî¼ ìåðè ex novo èç êîìàäà äâå
êîëîñàëíå èìïåðè¼å. Òî ñó íàðîäè êî¼èìà ¼å ñà Èòàëè¼îì çà¼åäíè÷êî ïîëèòè÷êî ðîïñòâî è êî¼è
ñó ñà œîì ïîêóøàëè äà ñå óçäèãíó ó óñòàíè÷êèì çáèâàœèìà íàøåã ïðåïîðîäà...“
3
Èñòî: „Íåìèíîâíî çàõòåâà ãðàâèòàöèîíè öåíòàð: à íå ìîæå ãà ïðîíàžè íè ó îíî¼ ìî-
ñêîâñêî¼ èìïåðè¼è îä êî¼å ñå, ïî öåíòðèôóãàëíî¼ ñèëè, äîáðèì äåëîì îäâî¼èëà, íèòè ó îíî¼ ãåð-
ìàíñêî¼ öèâèëèçàöè¼è êî¼à ñå äàíàñ, äà êàæåìî ñàìî òî, íàëàçè ó íà¼òåæî¼ êðèçè, à íè ó âåëèêèì
äðæàâàìà Çàïàäà êî¼å ñó ïðîñòîðíî àëè è ïî òðàäèöè¼àìà ñóâèøå óäàšåíå.“
4
Èñòî: „Íåìî¼òå íèêàêî çàíåìàðèòè òî äà žå íîâè åâðîïñêè Èñòîê ïðóæèòè øèðîêè
ïðîñòîð çà àêöè¼ó íàøî¼ èíäóñòðè¼è è íàøî¼ òðãîâèíè.“
 ËÈÑÒÀ£ÓŽÈ ×ÀÑÎÏÈÑ „L’EUROPE ORIENTALE“ 315

÷àñîïèñ òðåáàëî äà ñëåäè áèëà ¼å, ïîêàçàëî ñå, îä âåëèêîã çíà÷à¼à çà ðàçâî¼ è
äåëîâàœå ÷àñîïèñà: îìîãóžèëà ìó ¼å äà êîíòèíóèðàíî èçëàçè óïðêîñ ñíà-
æíèì ïîëèòè÷êèì óòèöà¼èìà êî¼å ¼å îíî âðåìå ñàäðæàâàëî è îìîãóžèëî ìó
¼å äà ñå è äèðèãîâàíî è ñïîíòàíî ãðàíà ó âèøå ïëîäíèõ ïðàâàöà.
Ïîëèòèêà, åêîíîìè¼à, êóëòóðà, áèáëèîãðàôè¼à – òî ñó ñàäðæà¼è íà¼à-
âšåíè âåž è ó ïðâîì áðî¼ó êî¼è äîìèíèðà¼ó çà ñâå âðåìå èçëàæåœà ÷àñîïè-
ñà, íå óâåê, äîäóøå, ó ¼åäíàêèì ðàçìåðàìà. Çàíèìšèâî ¼å, íà ïðèìåð, ïðàòè-
òè ðàçâî¼ òåìàòñêèõ áëîêîâà èç êóëòóðå è êœèæåâíîñòè êî¼è, ïîñëå ïî÷åò-
íîã ïåðèîäà èñïóœåíîã îáèšåì çàíèìšèâèõ è ïðîäóášåíèõ ðàäîâà, áèâà¼ó
ïîòèñêèâàíè ó òðèäåñåòèì ãîäèíàìà îñòàâšà¼óžè ïðîñòîð ïîëèòè÷êî-èñòî-
ðè¼ñêèì òåìàìà. Ó ¼åäíîì ïåðèîäó, òàêî âåëèêè áðî¼ ñòðàíèöà ÷àñîïèñà ñà-
äðæàâàî ¼å ïðåâåäåíå è êîìåíòàðèñàíå óñòàâå ïî¼åäèíèõ çåìàšà êî¼å ñó áè-
ëå ïðåäìåò èíòåðåñîâàœà ÷àñîïèñà; ðåëàòèâíî ëàêî ¼å ïîâåçàòè òó è ñëè÷íå
ïî¼àâå ñà åêñïàíçè¼îì è òåæœàìà Ìóñîëèíè¼åâîã ðåæèìà.
Èïàê, ó îáëàñòè êóëòóðå, à ïîñåáíî êœèæåâíîñòè, îá¼àâšåíî ¼å íèç
êâàëèòåòíèõ ïðèëîãà èç ïåðà âàšàíèõ àóòîðà êî¼èìà ñó ñòðàíèöå ÷àñîïèñà
ïîñëóæèëå äà ôîðìèðà¼ó è ó÷âðñòå ñâî¼å èíòåëåêòóàëíå ïðîôèëå, ñâî¼å êà-
ðè¼åðå è ñâî¼ó ñëàâó. Îí༠êî ¼å äàíàñ óñìåðåí, íà ïðèìåð, äà óïîçíà¼å è
èñòðàæó¼å áëèñêîñòè è ñðîäíîñòè èòàëè¼àíñêå êóëòóðå ñà ñëîâåíñêèì êóëòó-
ðàìà, íå ìîæå à äà íå çàïàçè óïîðíî è ñâå ñèãóðíè¼å ïî¼àâšèâàœå, òîêîì
ãîäèíà èçëàæåœà, ¼åäíîã íèçà èìåíà êî¼à, çà¼åäíî, ïðåäñòàâšà¼ó áëèñòàâó
ñëèêó ðààœà èòàëè¼àíñêå ñëàâèñòèêå: Åòîðå ëî Ãàòî, Àðòóðî Êðîíè¼à, Óì-
áåðòî Óðáàíè, Åíðèêî Äàìè¼àíè, €îâàíè Ìàâåð, Ëóèè Ñàëâèíè. Œèõîâè
ïðèëîçè îáèëó¼ó êîðèñíèì ïîäñòèöà¼èìà.
Ïîñëå äåñåò ãîäèíà èçëàæåœà, ó ïðâîì áðî¼ó çà 1931. ãîäèíó, ¼åäàí îä
èíèöè¼àòîðà îñíèâàœà Èíñòèòóòà è ïîêðåòàœà ÷àñîïèñà, Àìåäåî €àíèíè,
îá¼àâšó¼å óâîäíè òåêñò ïîä íàñëîâîì Anno undecimo. Òåêñò ãîâîðè î ðåçóë-
òàòèìà ðàäà Èíñòèòóòà è, ïðå ñâåãà, ÷àñîïèñà: îçáèšíîñò è ñàäðæèíñêî áî-
ãàòñòâî ÷àñîïèñà äîâåëè ñó, òîêîì ïðîòåêëèõ äåñåò ãîäèíà, äî ñïåöè¼àëèçî-
âàœà è óìíîæàâàœà èíòåðåñîâàœà è äåëîâàœà: èçäâà¼à¼ó ñå è çàñåáíî îñíè-
âà¼ó ïî¼åäèíå íàó÷íå ñåêöè¼å êî¼å ïî÷èœó äà èçäà¼ó è ñîïñòâåíå ïåðèîäè÷íå
ïóáëèêàöè¼å (óãðîôèíñêà ñåêöè¼à, áàëòè÷êà ñåêöè¼à êî¼îì ðóêîâîäè ïîçíà-
òè ëèíãâèñòà €àêîìî Äåâîòî, àëáàíñêà ñåêöè¼à èòä.). Ãåíåðàëíî ãëåäàíî,
èíòåðåñîâàœà Èíñòèòóòà è ÷àñîïèñà ñâå ñå âèøå âåçó¼ó çà ñëîâåíñêè ñâåò,
íà¼ïëîäíè¼à àêòèâíîñò îðãàíèçó¼å ñå óïðàâî ó òî¼ îáëàñòè. Òàêî ¼å „L’Europa
orientale“ èçíåäðèëà ïîñåáíå ÷àñîïèñå íà¼ïðå çà ðóñêó êœèæåâíîñò à ïîòîì
è çà êœèæåâíîñò Ñëîâåíà („Russia“ 1920–1925, „Rivista di letterature slave“ îä
1926. îáå ïîä óðåäíèøòâîì Å. Ëî Ãàòà). Ó €àíèíè¼åâîì òåêñòó íàáðà¼à ñå,
äàšå, áîãàòà èçäàâà÷êà àêòèâíîñò (êœèæåâíà äåëà, äåëà èç óìåòíîñòè, ôè-
ëîçîôè¼å, ïîëèòèêå, èñòîðè¼å, åêîíîìè¼å, èçäàœà óñòàâà è çàêîíà ïî¼åäèíèõ
äðæàâà, èçäàœà ìåóäðæàâíèõ óãîâîðà).
Âðëî áðçî ïî îá¼àâšèâàœó ïðâèõ áðî¼åâà, à €àíèíè è íà òî ïîäñåžà, íà
êîðèöàìà ÷àñîïèñà ïî÷åëà ñå îãëàøàâàòè „Scuola di lingue slave ed orientali
316 ÆŊÊÎ €ÓÐȎ

viventi“; îðãàíèçîâàíè ñó, íàèìå, äâîãîäèøœè è òðîãîäèøœè òå÷à¼åâè ¼åçè-

êà: àðàïñêîã, òóðñêîã, ¼åðìåíñêîã, ìîäåðíîã õåáðå¼ñêîã, àëè è ðóñêîã, ïîšñêîã,
ñðïñêîõðâàòñêîã, ðóìóíñêîã, ìààðñêîã, àëáàíñêîã, ñàâðåìåíîã ãð÷êîã, êàî è
òå÷à¼åâè èç êóëòóðå è öèâèëèçàöè¼å ïî¼åäèíèõ íàðîäà.
Ïîñåáíî ¼å çàíèìšèâî €àíèíè¼åâî ïîäñåžàœå, à òî ¼å ìîãóžå è êîíòè-
íóèðàíî ïðàòèòè íà îãëàñíîì ïðîñòîðó ÷àñîïèñà, íà èçäàâàœå âåëèêèõ äåëà
ðóñêå è ñëîâåíñêå êœèæåâíîñòè ó ñàðàäœè ñà èçäàâà÷êèì êóžàìà „Slavia“ èç
Òîðèíà è „A. R. E.“ èç Ðèìà. Ó îãëàñíîì òåêñòó êóžå „Slavia“ ÷èòàìî âðëî
åíåðãè÷íó è çíà÷à¼íó äåôèíèöè¼ó œåíèõ èçäàâà÷êèõ öèšåâà:
Far conoscere agli Italiani in tutta la loro bellezza quei capolavori che per il passa-
to avevano dovuto leggere, con poche e recenti eccezioni, deturpati, mutilati, adul-
terati nello spirito e nello stile, formicolanti di storture e di svarioni, nelle fami-
gerate „riduzioni“ francesi o in versioni italiane sulla falsariga di quelle.
Liberare la nostra cultura da una mortificante servitù verso l’Estero, facendo ces-
sare lo scorno o il danno delle traduzioni di seconda e di terza mano e la triste
necessità di cercare in veste straniera le fonti e i materiali su una letteratura di
tanta importanza.5
×àñîïèñ „L’Europa orinetale“ îäëèêó¼å ñå, ó ñóøòèíè, äâî¼àêèì óñìåðå-
œåì ó ñâî¼èì àêòèâíîñòèìà: ñ ¼åäíå ñòðàíå ïðåìà óíóòðàøœåì, îäíîñíî
ïðåìà ñâåñòè èíòåëåêòóàëàöà îíîã âðåìåíà, øèðåžè œèõîâå õîðèçîíòå è
îòâàðà¼óžè íîâå äóõîâíå è èñòðàæèâà÷êå ïåðñïåêòèâå, à ñ äðóãå ñòðàíå, ïðåìà
ñïîšàøœåì, ó ñóñðåò èíòåðåñîâàœèìà èñòðàæèâà÷êå ïåðñïåêòèâå è øèðî-
êå ïóáëèêå êî¼à ¼å õòåëà äà îáîãàòè ñâî¼à çíàœà. Ó îáå äèìåíçè¼å, ÷àñîïèñ ¼å
íå ñàìî îñòàâèî íåèçáðèñèâ òðàã ó êóëòóðè ñâîã âðåìåíà, íåãî ¼å ñòâîðèî è
îðóà è ìîñòîâå êî¼èìà ñå ìè è äàíàñ ñëóæèìî. Çáîã òîãà áè áèî èñòèíñêè
âàæàí ïîñàî îíîã êî áè õòåî äà óêàæå íà ïóíè çíà÷༠÷àñîïèñà, êàêî áè ñå
èçâóêëè è óïîòðåáèëè ìíîãîáðî¼íè ïîäñòèöà¼è âàæíè çà äàšà èñòðàæèâà-
œà. Ìè ñìî, ó íàñòàâêó ðàäà, ïîêóøàëè äà ðåàëèçó¼åìî ¼åäíó âðñòó òàêâîã
äîïðèíîñà.

1921.
1. Ïðâè òåêñò ó ÷àñîïèñó êî¼è ïî÷èœå äà èçëàçè ¼óíà ìåñåöà 1921. ãîäèíå
¼åñòå êîìïàðàòèâíà ñòóäè¼à Àðòóðà Êðîíè¼å (Arturo Cronia) ïîä íàñëî-
âîì Dante nella letteratura croato-serba. Ïî¼àâèî ñå ó òðè íàñòàâêà: ó

5
„Ó÷èíèòè äà Èòàëè¼àíè óïîçíà¼ó, ó ñâî¼ œèõîâî¼ ëåïîòè, îíà ðåìåê-äåëà êî¼à ñó ó ïðî-
øëîñòè ìîðàëè ÷èòàòè, óç íåêîëèêî íîâè¼èõ èçóçåòàêà, îíàêî íàðóæåíå, îñàêàžåíå, èçíåâåðåíå
ó äóõó è ñòèëó, ñà áåçáðî¼ èñêðèâšåíîñòè è áðšîòèíà, ó îçëîãëàøåíèì ôðàíöóñêèì „ñêðàžå-
œèìà“ è ó èòàëè¼àíñêèì èçäàœèìà ïðàâšåíèì ïî œèìà. Îñëîáîäèòè íàøó êóëòóðó îä ïîíè-
æàâà¼óžåã ðîáîâàœà èíîñòðàíñòâó, êàêî áè ñå ïðåñòàëî ñà ñðàìîòíèì è øòåòíèì ïðåâîäèìà èç
äðóãå è òðåžå ðóêå, êàî è íåñðåžíå íóæíîñòè äà ñå ó èíîñòðàíèì èçäàœèìà òðàæå èçâîðè è
ìàòåðè¼àëè î ¼åäíî¼ òîëèêî âàæíî¼ êœèæåâíîñòè.“
 ËÈÑÒÀ£ÓŽÈ ×ÀÑÎÏÈÑ „L’EUROPE ORIENTALE“ 317

ñâåñöè áð. 1, ñòð. 4–14; ó áð. 2, 114–123 è ó áð. 5. 304–311. Àóòîð

ðàçìàòðà ïðèñóñòâî Äàíòåîâîã äåëà ó ñðïñêîõðâàòñêîì ¼åçè÷êîì ïîä-
ðó÷¼ó êðîç âåêîâå (ïîñåáíî ó Äóáðîâíèêó è Äàëìàöè¼è). Çàíèìà¼ó ãà
êœèæåâíè óòèöà¼è, ÷ëàíöè î Äàíòåó, ïðåâîäè.
2. Íà ñòðàíè 46 ïðâå ñâåñêå íàëàçå ñå îïøòå áèáëèîãðàôñêå èíäèêàöè¼å
êî¼å ñå òè÷ó £óãîñëàâè¼å: Cvietisa, Les Yougoslaves, Paris, Bossard, 1918;
Chaboseau, Les Serbes, Croates, Slovenes etc, 1919; Denis, La Grande Ser-
bie, Paris, Delgrave, 1915; Rivet, En Yougoslavie, Paris, Perrin, 1919.
3. Áèáëèîãðàôñêà íàçíàêà è ó áðî¼ó òðè, ñòð. 107: C. O. Urban, Sloveni e il
movimento jugoslavo – Italia – Serbia, Collezione de „La Rusia nuova“,
Roma, 1919: „Chiude il libro una ricca bibliografia, purtroppo soprattutto di
libri in lingue slave“.6
4. Íà ñòðàíè 219 áðî¼à 3 ïðåâåäåí ¼å êðàòàê òåêñò èç „Near East XIX“, 518–
14, IV, 1921. ïîä íàñëîâîì Le scuole in Serbia î èñòîðè¼è øêîëñòâà ó
Ñðáè¼è: „Tutta la colonia inglese a Belgrado conosce la via Dositeeva e moltis-
simi conoscono bene la statua di quel vecchio signore dell’aspetto energico,
vestito alla moda di un secolo fa, che sta di faccia all’ Hotel Srpska Kruna e il
Kalemegdan; ma probabilmente pochi mettono questa statua e questa via in
relazione con Dositej Obradoviæ, il nonno della letteratura Serba.7
5. Áèáëèîãðàôñêè ïîäàòàê íà ñòðàíè 232, òàêîå ó áðî¼ó 3: Julija Dickstei-
nowna, L’epopea nella letteratura degli Slavi balcanici, Estratto dal „Con-
ciliatore“, II, n. 2, 1915.
6. Ó áðî¼ó 4, íà ñòðàíè 286, ïîä íàñëîâîì Ricordi del 1848–49, íàëàçèìî
ïîäàòàê î òåêñòó: Josef R. Thim, Die Grundungsversuche Jugoslaviens
1848–49, èç ïðâå ñâåñêå „Ungarische Jahrbücher“, 22–36. Ïîòïèñàî ¼å
N(icola) F(esta), ¼åäàí îä îñíèâà÷à ÷àñîïèñà.
7. Îáàâåøòàâà¼ó ñå ÷èòàîöè (áð. 4, 293) äà ñå ïî¼àâèî ïðâè áðî¼ ôðàíöó-
ñêîã ÷àñîïèñà „Revue des Études Slaves“ ÷è¼è ¼å îñíèâà÷ „Institut d’Étu-
des Slaves“ è êî¼è óðåó¼ó A. Meillet, P. Boyer i A. Mazon. Ó òîì ïðâî¼
áðî¼ó ¼å è ðàä Àëåêñàíäðà Áåëèžà: Les rapports mutuels du serbo-croate et
du slovene.
8. Áð. 5, 297–304: Aurelio Palmieri, L’ortodossia sull’altra sponda dell’Adria-
tico.

6
„Êœèãà ñå çàâðøàâà áîãàòîì áèáëèîãðàôè¼îì, íà æàëîñò ïðåòåæíî íà ñëîâåíñêèì
¼åçèöèìà.“
7
„×èòàâà åíãëåñêà êîëîíè¼à ó Áåîãðàäó çíà çà Äîñèòå¼åâó óëèöó, à ìíîãè äîáðî ïîçíà¼ó
ñòàòóó òîã ïîñòàðè¼åã ãîñïîäèíà åíåðãè÷íîã èçãëåäà è îäåâåíîã ïî ìîäè îä ïðå ¼åäíîã âåêà
êî¼à ñå íàëàçè íàñïðàì õîòåëà Ñðïñêà êðóíà è íàñïðàì Êàëåìåãäàíà; íî, âåðîâàòíî ìàëè áðî¼
œèõ ïîâåçó¼å òó ñòàòóó è òó óëèöó ñà Äîñèòå¼åì Îáðàäîâèžåì, äåäîì ñðïñêå êœèæåâíîñòè.“
318 ÆŊÊÎ €ÓÐȎ

1922.
1. Il centenario di Dante (áð. 1, ñòð. 60–61); î îáåëåæàâàœèìà Äàíòåîâå
ãîäèøœèöå ó £óãîñëàâè¼è: „A Belgrado, un valente professore russo parlò
in francese su Dante e la filosofia scolastica, e il suo discorso venne largamen-
te commentato dalla stampa“.8 Î ïîñåáíîì áðî¼ó çàãðåáà÷êîã ÷àñîïèñà
„Êðèòèêà“; î ïðåäàâàœó Ëó¼à Âî¼íîâèžà ó Ðèìó.
2. Íà ñòðàíàìà 69–70 ÷èòàìî, èç ïåðà Àðòóðà Êðîíè¼å, ïðèêàç êœèãå Êàð-
ëà Ïðîõàñêå Ïðåãëåä õðâàòñêå è ñðïñêå êœèæåâíîñòè, èçäàòå ó Çàãðå-
áó 1919. ãîäèíå. „La terza parte è la più originale e la piu’ interessante. Pel
primo nel mondo slavo l’autore tratta l’epoca presente della letteratura serbo-
-croata... L’opera intiera è un’enciclopedia della letteratura contemporanea
dei Serbo-Croati“.9
3. Áðî¼ äâà äîíîñè òåêñò Ìèëêà Êîñà, èç Šóášàíå, ïîä íàñëîâîì Le trac-
ce di Dante fra i Jugoslavi, î êœèçè Dante êî¼à òðåáà óñêîðî äà ñå ïî¼àâè,
à ÷è¼è ñó àóòîð ïðîô. Àëî¼çè¼ Ðåñ èç Òðñòà (ñòð. 146–149).
4. Íà ñòðàíàìà 238 è 239 ó áðî¼ó 4–5 ÷èòàìî ÷ëàíàê La Serbia medievale,
l’apostolo serbo S. Sava e il cattolicesimo, øòî ¼å, ó ñòâàðè ñàæåòè ïðå-
âîä òåêñòà êî¼è ¼å ïîä òèì íàñëîâîì èçàøàî ó áåîãðàäñêèì íîâèíàìà
„Òðãîâèíñêè ãëàñíèê“, 27. I 1921; àóòîð èòàëè¼àíñêîã ïðèëîãà ¼å Àóðå-
ëèî Ïàëìè¼åðè. Çàíèìšèâî ¼å äà ñó îâå íîâèíå ïðèëè÷íî ðåäîâíî ñòè-
çàëå ó ðåäàêöè¼ó ÷àñîïèñà „L’Europa orientale“ è äà ñó íèç ãîäèíà ñëó-
æèëå êàî èçâîð èíôîðìàöè¼à çà ïðàžåœå ïîëèòè÷êå è åêîíîìñêå ñèòóà-
öè¼å ó Ñðáè¼è.
5. Àóðåëèî Ïàëìèåðè, Bibliografia storico-letteraria della Jugoslavia (338–
341). Àóòîð íàáðà¼à íåêîëèêî êœèãà çà êî¼å ñìàòðà äà áè ìîãëå ïîáóäè-
òè èíòåðåñîâàœå Èòàëè¼àíà çà êóëòóðó, èñòîðè¼ó, ãåîãðàôè¼ó èòä. £óãî-
ñëàâè¼å. Ìåó êœèãàìà êî¼å ñïîìèœå ñó: ñðïñêè ïðåâîä êœèãå Èâàíà
Ïðè¼àòåšà Ñëîâåíà÷êà êœèæåâíîñò, Áåîãðàä, 1920, ïðåâåî Ïàâëå Ïî-
ïîâèž; êœèãà Áðàíêà Âîäíèêà Ïðåãëåä õðâàòñêî-ñðïñêå êœèæåâíîñòè
ó îãëåäèìà, Çàãðåá, 1920; Èñòîðè¼à íîâå ñðïñêå êœèæåâíîñòè £îâàíà
Ñêåðëèžà, Áåîãðàä, 1921; Äàâèä Áîãäàíîâèž, Ïðåãëåä êœèæåâíîñòè õð-
âàòñêå è ñðïñêå; Íèêîë༠Âåëèìèðîâèž, Ðåëèãè¼à Œåãîøåâà, Áåîãðàä,
1921; Ìèëåíêî Ì. Áóêèžåâèž (sic!) Èñòîðè¼à Ñðáà, Õðâàòà è Ñëîâåíà-
öà, Áåîãðàä, 1921. èòä.
6. La morte del pittore Buokovac, La morte del poeta Sabiæ (áð. 6–7, ñòð.
421–422). Îáàâåøòåœå î ñìðòè ñëèêàðà Âëàõà Ãîòîâöà è ïåñíèêà Ìà-
ðèíà Ñàáèžà. Çà ïðâîã ¼å, èçìåó îñòàëîã ðå÷åíî: „ritrattista di primo

8
„Ó Áåîãðàäó ¼å ¼åäàí óãëåäíè ðóñêè ïðîôåñîð íà ôðàíöóñêîì ãîâîðèî î Äàíòåó è ñêî-
ëàñòè÷êî¼ ôèëîçîôè¼è, à œåãîâî ïðåäàâàœå ¼å øòàìïà èçäàøíî ïðîêîìåíòàðèñàëà.“
9
„Òðåžè äåî ¼å íà¼îðèãèíàëíè¼è è íà¼çàíèìšèâè¼è. Ïî ïðâè ïóò ó ñëîâåíñêîì ñâåòó àóòîð
ñå áàâè ñàäàøàœèì äîáîì ñðïñêî-õðâàòñêå êœèæåâíîñòè... Äåëî ó öåëèíè ïðåäñòàâšà ïðàâó
åíöèêëîïåäè¼ó ñàâðåìåíå êœèæåâíîñòè Ñðáà è Õðâàòà.“
 ËÈÑÒÀ£ÓŽÈ ×ÀÑÎÏÈÑ „L’EUROPE ORIENTALE“ 319

ordine, ebbe la soddisfazione di conoscere personalmente e ritrarre Re Milan

e Natalia di Serbia, la famiglia reale del Montenegro, l’imperatore Francesco
Giuseppe, re Pietro Karagiorgeviæ“.10 Î ïåñíèêó Ñàáèžó ÷èòàìî: „Nei pri-
mi anni poetò anche in italiano, ed alcune sue liriche giovanili furono pubbli-
cate nel Preludio di Ancona.11
7. Íà ñòðàíè 425 òîã èñòîã áðî¼à ÷èòàìî áåëåøêó Àðòóðà Êðîíè¼å ïîâî-
äîì ñìðòè øâåäñêîã ñëàâèñòå Àëôðåäà £åíñåíà, êî¼è ¼å, èçìåó îñòàëîã,
ïðåâåî Œåãîøåâ Ãîðñêè âè¼åíàö íà øâåäñêè.
8. Íà ñòðàíè 431 íàëàçè ñå áåëåøêà À. Ïàëìè¼åðè¼à î ðè¼å÷êîì ÷àñîïèñó
íà èòàëè¼àíñêîì ¼åçèêó „Fiumanella“ êî¼è ñå îäëèêó¼å ñâåñòðàíèì êœè-
æåâíèì èíòåðåñîâàœèìà. Òó ñàðàó¼å è „Aleksa Šantiæ, uno dei più cele-
brati poeti serbi contemporanei, l’iniziatore del movimento letterarrio di Mo-
star“.12
9. Èç áåîãðàäñêèõ íîâèíà „Òðãîâèíñêè ãëàñíèê“ ñàæåò ¼å è ïðåâåäåí íå-
êðîëîã ñðïñêîì ïîëèòè÷àðó Ñòî¼àíó Ðèáàðöó: ïîòïèñàí ¼å Îêñàð Ðàí-
äè (Oscar Randi), à òåêñò ñå íàëàçè íà ñòðàíàìà 516 è 517 ó áðî¼ó 8–9.
10. €îâàíè Ìàâåð (Giovanni Maver) íà ïîñëåäœî¼, 543. ñòðàíè áðî¼à 8–9,
ïðèêàçó¼å çáîðíèê êî¼è ¼å ó Áåîãðàäó îá¼àâšåí ó ÷àñò ïðîô. Àëåêñàí-
äðà Áåëèžà: Çáîðíèê ôèëîëîøêèõ è ëèíãâèñòè÷êèõ ñòóäè¼à. À Áåëèžó
ïîâîäîì 25-ãîäèøœèöå œåãîâîã íàó÷íîã ðàäà ïîñâåžó¼ó œåãîâè ïðè¼à-
òåšè è ó÷åíèöè.
11. Áð. 10–11–12, ñòð. 650: Le biblioteche della Serbia (àóòîð ¼å Îñêàð Ðàí-
äè). Î ñïàøàâàœó êœèãà çà âðåìå Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà: „Dopo lunghi
sforzi del bibliotecario Jovan N. Tomiæ, e grazie al disinteresse patriottico
dell’industriale serbo Vapa, che cedette al governo una sua casa per tre milioni
di dinari in un momento, in cui da altra parte gliene venivano offerti cin-
que...“13 Î ïî÷åòêó ãðàäœå Óíèâåðçèòåòñêå áèáëèîòåêå, î áèáëèîòåöè ó
Êðàãó¼åâöó.
12. Ìåó ïðèêàçèìà, íà ñòðàíè 654, íàëàçèìî: A. Mousset, Le Royame des
Serbes, Croates et Slovenes, Bossard, Paris, 1921; Òèõîìèð €îðåâèž, Èç
Ñðáè¼å Êíåçà Ìèëîøà (ïîäàòàê ïðåóçåò, êàêî ¼å íàâåäåíî, èç „Ñðïñêîã
êœèæåâíîã ãëàñíèêà“, 1922, V, 3.

10
„Ïðâîðàçðåäíè ïîðòðåòèñòà êî¼è ¼å èìàî çàäîâîšñòâî äà ëè÷íî óïîçíà è ïîðòðåòèøå
êðàšà Ìèëàíà è Íàòàëè¼ó îä Ñðáè¼å, êðàšåâñêó ïîðîäèöó Öðíå Ãîðå, èìïåðàòîðà Ôðàíöà
£îçåôà, êðàšà Ïåòðà Êàðàîðåâèžà.“
11
„Ó ðàíèì ãîäèíàìà ïèñàî ¼å è íà èòàëè¼àíñêîì è íåêå œåãîâå ìëàäàëà÷êå ïåñìå îá¼à-
âšåíå ñó ó ÷àñîïèñó „Ïðåëóäèî“ èç Àíêîíå.“
12
„Àëåêñà Øàíòèž, ¼åäàí îä íà¼ñëàâíè¼èõ ñàâðåìåíèõ ñðïñêèõ ïåñíèêà, îñíèâà÷ êœè-
æåâíîã ïîêðåòà ó Ìîñòàðó.“
13
„Ïîñëå äóãèõ íàïîðà áèáëèîòåêàðà £îâàíà Í. Òîìèžà, è çàõâàšó¼óžè ïàòðèîòñêî¼ íå-
ñåáè÷íîñòè ñðïñêîã èíäóñòðè¼àëöà Âàïå êî¼è ¼å Âëàäè äàî ¼åäíó çãðàäó çà òðè ìèëèîíà äèíàðà
ó òðåíóòêó êàäà ìó ¼å îä äðóãå ñòàíå áèëî íóåíî ïåò ìèëèîíà...“
320 ÆŊÊÎ €ÓÐȎ

1923.
1. Ïîä ñêóïíèì íàñëîâîì Il movimento religioso nell’Europa Orinetale ó
áðî¼ó 2 (101–105) îá¼àâšåí ¼å ïðåãëåä ñòðàíå øòàìïå íà òåìó ïðàâîñëà-
âšà, íà ïðèìåð: L’ortodossia serba (î òåêñòó Ô. Äâîðíèêà, Les églises
serbes ó: „Les Lettres“ 1923, I, 47–62), èëè Il glagolismo nella Dalmazia
(î òåêñòó Àðòóðà Êðîíè¼å L’enigma del glagolismo in Dalmazia dalle ori-
gini all’ epoca presente, ó: „Rivista dalmatica“, Çàäàð, äåöåìáàð, 16–38,
èëè La tolleranza religiosa ed il cattolicesimo nella Jugoslavija (î òåêñòî-
âèìà èç çàãðåáà÷êå „Íîâå Åâðîïå“ è áåîãðàäñêî㠄Òðãîâèíñêîã ãëàñíè-
êà“ î ïîëîæà¼ó êàòîëèêà) èòä.
2. Ñò¼åïêî Èëè¼èž ¼å àóòîð ïðèëîãà (áð. 3, ñòð. 154) ïîä íàñëîâîì Leopardi
nella letteratura jugoslava. Èçìåó îñòàëîã ïèøå: „Il ’Književni glasnik’
di Belgrado ha pubblicato a diverse riprese alcuni dei dialoghi filosofici
del sommo recanatese.“14
3. Ó áðî¼ó 4 (ñòð. 226–227) îá¼àâšåíà ñó äâà êðàžà ïðèêàçà ðàäîâà Ìèëà-
íà Ðåøåòàðà: Elementar grammatik der kroatischen-serbischen Sprache-
durchgesehene Ausgabe, Çàãðåá, 1922; ×åòèðè äóáðîâà÷êå äðàìå ó ïðîçè
èç êðà¼à XVII âè¼åêà, Ñðïñêà êðàšåâñêà àêàäåìè¼à, „Çáîðíèê çà èñòîðè-
¼ó, ¼åçèê è êœèæåâíîñò ñðïñêîã íàðîäà“, Ïðâî îäåëåœå, êœ. IV, Áåîãðàä
1922, íà žèðèëèöè.
4. Ìåó êœèãàìà ïðèñïåëèì ó ðåäàêöè¼ó ñïîìèœå ñå è îâà: £. Ñï. Ïîïî-
âèž, Ôèëîñîôè¼à è ðåëèãè¼à Ô. Ì. Äîñòî¼åâñêîãà, Êàðëîâàö, Òèïîãðà-
ôè¼à ñðïñêîã ìàíàñòèðà, 1923, 200 ñòðàíà.
5. €îâàíè Ìàâåð, L’Accademia jugoslava di Zagabria, áð. 12, 857–864: î
ôîðìèðàœó Àêàäåìè¼å, î œåíèì ïóáëèêàöè¼àìà, î ïðî¼åêòó мå÷íèêà
èòä.
6. Íà êðà¼ó áðî¼à 12 îá¼àâšåí ¼å îáèìàí è çàíèìšèâ áèáëèîãðàôñêè ïðè-
ëîã Ïåòðà Øîžà (êî¼è ¼å ñâî¼å èìå èñïèñèâàî íà ôðàíöóñêè íà÷èí Pier-
re Chotch), Bibliografia del Montenegro ó êî¼åì ¼å àóòîð ïðèêóïèî íàñëî-
âå êœèãà è ÷ëàíàêà íà èòàëè¼àíñêîì, ôðàíöóñêîì, åíãëåñêîì, íåìà÷êîì
è ïîíåêè íà ðóñêîì ¼åçèêó êî¼è ñå áàâå Öðíîì Ãîðîì. Îâà áèáëèîãðà-
ôè¼à ¼å, ïîñëå äîïóíå êî¼à ñå ïî¼àâèëà íåøòî êàñíè¼å, îá¼àâšåíà êàî
çàñåáíà êœèãà „Èíñòèòóòà çà èñòî÷íó Åâðîïó“.
7. Íà ïîñëåäœåì ëèñòó áðî¼à íàëàçèìî îãëàñ î òîìå äà ñó, èçìåó îñòàëèõ,
ïî÷åëè äà ñå îäðæàâà¼ó êóðñåâè ñðïñêîõðâàòñêîã ¼åçèêà, òðîãîäèøœè, ó
ðåàëèçàöè¼è Îñêàðà Ðàíäè¼à.

14
„’Êœèæåâíè ãëàñíè꒓ (sic!) èç Áåîãðàäà îá¼àâèî ¼å ó âèøå íàâðàòà íåêå îä ôèëîçîô-
ñêèõ äè¼àëîãà âåëèêàíà èç Ðåêàíàòè¼à.“
 ËÈÑÒÀ£ÓŽÈ ×ÀÑÎÏÈÑ „L’EUROPE ORIENTALE“ 321

1924.
1. Èç ïåðà Ñò¼åïêà Èëè¼èžà ÷èòàìî ïðèêàç ïåñíè÷êîã äåëà Âî¼èñëàâà Èëèžà.
Ó ïðâîì äåëó àóòîð ïðàâè ñàæåòó ïàíîðàìó åïîõà ñðïñêå êœèæåâíîñòè
(Âóê, Äîñèòå¼, Ðàäè÷åâèž, Çìà¼); çàòèì ãîâîðè î Âî¼èñëàâó Èëèžó ñïî-
ìèœóžè è êîìåíòàðèøóžè ïåñìå Ïîñëåäœà íîž ó òåìïëó, Èñòîê, Ïðåä
Òðî¼îì, Íåñïîêî¼íîñò, Óâåëî¼ ðóæè, Âå÷èòà õàðìîíè¼à, Íà Âàðäàðó (îäà-
êëå ïðåâîäè íåêîëèêî ñòèõîâà), Êîðèíòñêà õåòåðà.
2. Ó ïðâîì áðî¼ó çà 1924. ãîäèíó íàëàçèìî òåêñò €îâàíè¼à Ìàâåðà î Èâè
Àíäðèžó (Un giovine: Ivo Andriæ). Àóòîð ïðåïîçíà¼å áóäóžåã âåëèêîã
ïèñöà, óïðêîñ œåãîâèì ìëàäèì ãîäèíàìà è óïðêîñ ìàëîì áðî¼ó îá¼à-
âšåíèõ íàñëîâà (íàâîäè Ex Ponto i Il viaggio di Alija Gerzelez): „Ma
queste poche pagine bastano per dimostrare in Andriæ una sensibilità artistica
finissima, una maturità di animo e profondità di pensiero tutt’altro che comu-
ni“.15 Îñòàòàê ñâîã òåêñòà Ìàâåð ïîñâåžó¼å ïðåäñòàâšàœó ëèðñêå ïðîçå
Ex Ponta óç ÷èòàâ íèç öèòàòà êî¼å ¼å îí ïðåâåî íà èòàëè¼àíñêè.
3. Giovanni Maver, Èâî Âî¼íîâèž, áð. 2, 65–94.
4. Arturo Cronia, Riflessi italiani nella letteratura serbo-croata, áð. 2, 94–
117; ïðåãëåä ïðèñóñòâà èòàëè¼àíñêå êœèæåâíîñòè ó êœèæåâíîñòèìà
Ñðáà è Õðâàòà (ìîãóžè óòèöà¼è, ïðåâîäè, åñå¼è, èñòîðè¼å êœèæåâíî-
ñòè). Äåî êî¼è ¼å ïîñâåžåí ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè ìàœè ¼å àëè íå ìàœå
çàíèìšèâ. Åâî, ïîíîâî, î Âî¼èñëàâó Èëèžó: „V. Iliæ (m. 1894) con la
potenza suggestiva del Carducci rievoca varie scene della storia italiana, acca-
rezza l’amore del Petrarca, compiange la pazzia del Tasso, esalta Roma e
nella fredda poesia Sul Vardar abbozza pallidamente la bella ode del Carducci
Sull’Adda“.16 Ó ïðèëîãó îâîì êîðèñíîì ðàäó Êðîíè¼à äà¼å „ñïèñàê äåëà
èòàëè¼àíñêå êœèæåâíîñòè ïðåâåäåíå íà ñðïñêîõðâàòñêè ¼åçèê“.
5. Îäìàõ ó ïðîäóæåòêó èñòîã áðî¼à íàëàçèìî åñå¼ î Ñâåòèñëàâó Ñòåôàíî-
âèžó (Umberto Urbani) Il poeta serbo Svetislav Stefanoviæ, 117–122). È
îâ༠èòàëè¼àíñêè àóòîð îñåžà ïîòðåáó äà ñå íà¼ïðå âðàòè ìàëî ó ïðî-
øëîñò (Da Branko Radèeviæ a Svetislav Stefanoviæ). Òó îïåò ñðåžåìî Âî-
¼èñëàâà Èëèžà „il Novello Petrarca“ êàêî ¼å íàçâàí („la poesia lussureg-
giante di Vojislav Iliæ, portata al massimo della raffinatezza artistica“17). Œå-
ãîâèì òðàãîì, ñìàòðà àóòîð, èäó è àôèðìèøó ñå £îâàí Äó÷èž, Ìèëàí
Ðàêèž, Áîðèñëàâ Ñòàíêîâèž è Ñâåòèñëàâ Ñòåôàíîâèž. Ïîòîì ñëåäè
ïðåäñòàâšàœå Ñòåôàíîâèžà, œåãîâèõ êœèãà, œåãîâîã ñòàâà ïðåìà ôó-

15
„Òèõ íåêîëèêî ñòðàíèöà äîâîšíî ¼å äà ñå ó Àíäðèžó âèäè âåîìà ôèíà óìåòíè÷êà ñåí-
çèáèëíîñò è ¼åäíà ñàñâèì íåñâàêèäàøœà äóõîâíà çðåëîñò è äóáèíà ìèñëè.“
16
„Â. Èëèž (óìðî 1894) ñóãåñòèâíîì ñíàãîì ¼åäíîã Êàðäó÷è¼à åâîöèðà ðàçíå ïðèçîðå
èòàëè¼àíñêå èñòîðè¼å, ìèëó¼å Ïåòðàðêèíó šóáàâ, îïëàêó¼å Òàñîâî ëóäèëî, óçäèæå Ðèì à ó õëàäíî¼
ïåñìè Íà Âàðäàðó áëåäî ñêèöèðà ëåïó Êàðäó÷è¼åâó îäó Sull’ Adda.“
17
„Ðàñêîøíà ïîåçè¼à Âî¼èñëàâà Èëèžà äîâåäåíà äî ìàêñèìóìà óìåòíè÷êå ïðåôèœåíî-
ñòè.“
322 ÆŊÊÎ €ÓÐȎ

òóðèçìó, êàðàêòåðèñòèêà œåãîâå ïîåçè¼å (ïðåâåäåí ¼å ñîíåò ïîä íàñëî-

âîì La felicita’ della solitudine).
6. Ó áðî¼ó òðè ¼îø ¼åäàí ñðïñêè ïåñíèê: èç ïåðà Ïåòðà Êàñàíäðèžà òó ¼å
åñå¼ î Àëåêñè Øàíòèžó (142–149). Ïîâîä çà òåêñò ¼å ïåñíèêîâà ñìðò;
àóòîð ãîâîðè î æèâîòó è êœèæåâíîì ðàäó À. Øàíòèžà, ñâî¼å îöåíå
ïîòêðåïšó¼å áðî¼íèì ñòèõîâèìà, äåëîâèìà ïåñàìà è öåëèì ïåñìàìà
ïðåâåäåíèì íà èòàëè¼àíñêè.
7. Íà ñòðàíàìà 175 è 176 íàëàçè ñå äîïóíà áèáëèîãðàôè¼å Öðíå Ãîðå Ïå-
òðà Øîžà.
8. Contessa Kleinmichel, Dal mondo annegato, Memorie, Traduzione russa dal
manoscritto francese, Edizione „Glagol“, Berlin, s. d. 306 ñòðàíà: „Nelle
memorie della Kleinmichel si trovano anche notizie interessanti sulla morte
del Re di Serbia Milan, ... le immagini della regina Elena...“18
9. Áð. 5, ñòðàíà 246–251: Umberto Urbani, Borisav Stankoviæ, il creatore del
tipi balcanici: „Avviene in certi periodi, e specialmente presso piccole Nazi-
oni, che i critici prendano il sopravvento e imitando gli arbitri della moda,
vogliano dettar leggi agli scrittori, in Serbia era allora all’apice la „gallomania“
e tutto ciò che non fosse pregno di raffinatezza francese, veniva inesorabil-
mente condannato al rogo. Lo Stankoviæ si attirò le più acuminate frecce dei
critici: aveva osato tornare da Parigi senza „scuole“, senza „tendenze“, più
„barbaro“ e piu „impuro“ di prima. Disgustato dalla critica maligna, che non
riconosceva i suoi meriti, Borisav Stankoviæ si ribellò’ e quella ribellione pre-
ziosa diede Sangue impuro, che gli assicurò la vittoria e la gloria“.19

1925.
1. Arturo Cronia, L’influenza della „Gerusalemme liberata“ sull’ „Osman“
di Giovani Gondola, áð. 1–2, ñòð. 81–112.
2 Ó áðî¼ó 11 Ï. Êàñàíäðèž ïèøå î Œåãîøó ïîâîäîì ïðåíîñà œåãîâèõ
ïîñìðòíèõ îñòàòàêà íà Ëîâžåí 751–773.
3. Ñò¼åïêî Ëè¼èž íàáðà¼à äîòàäàøœå ïðåâîäå Ôîñêîëîâèõ Ãðîáîâà íà ñðï-
ñêîõðâàòñêè ¼åçèê: Ëóêà Ñâèëîâèž, Èâàí Ïðíñêè (ñà íåìà÷êîã), Ñòåôàí
Áóçîëèž, Âëàäèñëàâ Âå÷èž, Antonio Sasso, Ñò¼åïêî Èëè¼èž, Âèíêî Ëî-
çîâèíà.

18
„Ó óñïîìåíàìà ãðîôèöå Êëà¼íìèõåë íàëàçå ñå è çàíèìšèâè ïîäàöè î ñìðòè ñðïñêîã
êðàšà Ìèëàíà, îïèñè êðàšèöå £åëåíå...“
19
„Äåøàâà ñå ó ïî¼åäèíèì ïåðèîäèìà, à ïîñåáíî êîä ìàëèõ íàðîäà, äà êðèòè÷àðè ïðåî-
âëàäàâà¼ó ïà äà, ïîïóò êàêâèõ òâîðàöà ìîäå, õîžå äà ïèñöèìà äèêòèðà¼ó ïðàâèëà. Òàäà ¼å ó
Ñðáè¼è áèëà íà âðõóíöó „ãàëîìàíè¼à“ è ñâå øòî íè¼å áèëî ïðîæåòî ôðàíöóñêèì ðàôèíìàíîì
áèëî ¼å íåóìîšèâî îñóèâàíî íà ëîìà÷ó. Ñòàíêîâèž ¼å èñòðïåî íà¼îøòðè¼å ñòðåëèöå êðèòè÷àðà:
óñóäèî ñå äà ñå âðàòè èç Ïàðèçà áåç „øêîëà“ è áåç „òåíäåíöè¼à“, „âàðâàðñêè¼è“ è „íå÷èñòè¼è“
íî ïðå. Îãîð÷åí íà çëîáíó êðèòèêó êî¼à íè¼å ïðèçíàâàëà œåãîâå êâàëèòåòå, Ñòàíêîâèž ñå ïîáó-
íèî è òà äðàãîöåíà ïîáóíà èçíåäðèëà ¼å Íå÷èñòó êðâ, êî¼à ìó ¼å îáåçáåäèëà ïîáåäó è ñëàâó.“
 ËÈÑÒÀ£ÓŽÈ ×ÀÑÎÏÈÑ „L’EUROPE ORIENTALE“ 323

1926.
1. Îáàâåøòåœå î êœèçè: Albert Mousset, Le Royame serbe-croate-slovene.
Son organisation, sa vie politique et ses institutions, Bossard, Paris, 1926.
2. Äîçíà¼åìî äà ïî÷èœå äà èçëàçè ¼îø ¼åäàí ÷àñîïèñ ïîêðåíóò îä ñòðàíå
Èíñòèòóòà çà èñòî÷íó Åâðîïó: „Rivista di letterature slave“, êî¼è žå, êàêî
¼å íà¼àâšåíî èçëàçèòè ñâàêà ÷åòèðè ìåñåöà. Òó ñó, èçìåó îñòàëîã, îá¼à-
âšåíè òåêñòîâè Ðèêàðäà Íèêîëèžà, La poesia di Milutin Bojiæ è S. Ilijiæa
Il centennario della fondazione della „Matica Srpska“.

1927.
1. Ó áðî¼ó 1–2 íàëàçè ñå òåêñò Îñêàðà Ðàíäè¼à î Íèêîëè Ïàøèžó (1–42).
Òåêñò ¼å íàñòàâšåí ó áðî¼åâèìà 3–4 (155–182) è 5–6 (231–256). Êàñíè¼å
ñå ïî¼àâèî êàî êœèãà.

1928–1929.
1. Aleks Grabianski, Italia e Adriatico visti da un Polacco, áð. 5–6, 135–159;
ñïîìèœó ñå Ñðáè¼à, Öðíà Ãîðà, £îâàí Öâè¼èž, Òîìàçåî èòä.
2. Íà ïîñëåäœåì ëèñòó áðî¼à ðåêëàìèðà ñå íîâà èçäàâà÷êà êóžà „Slavia“
êî¼à žå îá¼àâšèâàòè „ïðåâîäå èíòåãðàëíèõ èçäàœà ñà ðóñêîã è äðóãèõ
ñëîâåíñêèõ ¼åçèêà“.
3. Primo Fumagali (Fumagalli), La Costituzione di Vidov-dan, 283–307; 11–
12, 371–394; 1929, 1–2, 56–69; 3–4, 118–148, 5–6, 212–236. Èñöðïíà
èñòîðè¼ñêî-ïîëèòè÷êà ñòóäè¼à î íàñòàíêó Êðàšåâèíå ÑÕÑ.
4. Íà ñòðàíàìà 241–243 îáàâåøòåœå î êœèãàìà: O. Randi, I popoli balcani-
ci, Omnia, Roma, 1929; Giuseppe de Bajza, La questione montenegrina,
Franklin, Budapest, 1928.

1930.
1. Áð. 1–2, ñòð. 62, îáàâåøòåœå î êœèçè: H. Wendel, Bismarck und Serbien
im Jahre 1866, Stollberg, Berlin, 1927, 130 ñòðàíà.

1931.
1. Áð. 11–12, ñòð. 327–334: Arsen Wenzelides, La coalizione croato-serba (in
occasione del 25 anniversario).
2. Bibliografie balkanique 1920–1930, Redigée par Leon Savadjan, Introduc-
tion d’Albert Muosset, „Revue des Balkans“ 1931.
324 ÆŊÊÎ €ÓÐȎ

1932.
1. Àìåäåî €àíèíè (Giannini), La costituzione jugoslava del 1931, áð. 3–4,
ñòð. 129–169.
2. Ó áðî¼ó 9–10 Îñêàð Ðàíäè ïðèêàçó¼å êœèãó Àðòóðà Êðîíè¼å Antologia
serbocroata, Trevisani, Milano, 386 ñòðàíà.

1933.
1. Îñêàð Ðàíäè ¼å àóòîð ¼åäíîã ïîëåìè÷êîã òåêñòà ó ïðâî¼ áðî¼ó (ñòð. 16–
30): òåêñò ¼å íàñëîâšåí La Dalmazia nelle allucinazioni del signor L. De
Vojnoviæ (îá¼àâšåí ó „Le Monde Slave“). Ðàíäè îñïîðàâà èäå¼å Âî¼íî-
âèžà î ñëîâåíñêî¼ ñóøòèíè Äàëìàöè¼å è ñóïðîòñòàâšà èì òâðäœå î
èòàëè¼àíñòâó Äàëìàöè¼å.
2. Ñòð. 91–92 ïðèêàç êîìïàðàòèâíèõ ðàäîâà: Josip Torbarina, Italian influ-
ence on the poets of the Ragusan republic, Ëîíäîí, 1931; Ìèõîâèë Êîì-
áîë, Äèíêî Ðàœèíà è èòàëè¼àíñêè ïåòðàðêèñòè, „Ãðàà çà ïîâè¼åñò õð-
âàòñêå êœèæåâíîñòè“, Çàãðåá, 1932.
3. Àðòóðî Êðîíè¼à èçâåøòàâà î äðóãîì èçäàœó ïðåâîäà Íå÷èñòå êðâè Á.
Ñòàíêîâèžà: Boris Stankoviæ, Sangue impuro, unica traduzione autorizzata
dal serbo di Umberto Urbani, con prefazione di Silvio Benco, Milano, Bietti,
1930, 256 ñòðàíà. Àóòîð ïðèëîãà êàæå èçìåó îñòàëîã: „Ma in sostanza si
tratta di una bella e buona seconda edizione, tipograficamente differente dalla
prima, commercialmente provocata dall’ esaurimento della precedente e let-
terariamente preparata dal favore del pubblico dei lettori, dei critici che con
un coro di commissioni ed applausi salutarono la sua prima comparsa... Per-
chè lo Stankoviæ è il miglior romanziere jugoslavo moderno, scrittore di raz-
za, robusto, vigoroso, efficacissimo.20
4. Ìèðêî Äåàíîâèž, La fortuna di Apostolo Zeno nell’oltre Adriatico, Roma,
1932. (Ïðèêàç Åíðèêà Äàìè¼àíè¼à ó áðî¼ó 3–4, ñòð. 205).
5. Ó áðî¼åâèìà 5–6 (217–256), 7–8 (345–393) è 9–10 (481–516) îá¼àâšåí ¼å
òåêñò La Jugoslavia sotto la dittatura ÷è¼è ¼å àóòîð €óçåïå Ñîëàðè Áîöè
(Giuseppe Solari-Bozzi). Ó òåêñòó àóòîð íàâîäè è íåêå êœèãå, íà ïðèìåð
îâó: Ïóê. Àëåêñ. Ê. Äàñêàëîâèž, Áèòêà êîä Êàïîðåòà, Ñâåñëîâåíñêà
êœèæàðíèöà, Áåîãðàä, 1925, 125 ñòðàíà (ñà ïåò ñêèöà ó òåêñòó è äâå ó
ïðèëîãó).

20
„Ðå÷ ¼å, ó ñóøòèíè, î ¼åäíîì ëåïîì è äîáðîì äðóãîì èçäàœó, êî¼å ¼å òèïîãðàôñêè äðó-
ãà÷è¼å îä ïðâîã, êî¼å ¼å ó êîìåðöè¼àëíîì ïîãëåäó èçàçâàíî ðàñïðîäà¼îì ïðåàøœåã èçäàœà, à ó
êœèæåâíîì ïðèïðåìšåíî íàêëîíîøžó ïóáëèêå ÷èòàëàöà è êðèòè÷àðà êî¼è ñó îáèšåì íàðóŸ-
áèíà è ïîõâàëà ïîçäðàâèëè œåãîâî ïðâî ïî¼àâšèâàœå... Ñòàíêîâèž ¼å íà¼áîšè ìîäåðíè ¼óãî-
ñëîâåíñêè ðîìàíñè¼åð, îí ¼å ðàñíè ïèñàö, ñíàæàí, ìîžàí, âåîìà åôèêàñàí.“
 ËÈÑÒÀ£ÓŽÈ ×ÀÑÎÏÈÑ „L’EUROPE ORIENTALE“ 325

6. Ó áðî¼ó 5–6, íà ñòðàíè 325, ïîä íàñëîâîì Il primo dizionario croato e’

stato scritto da un italiano, ãîâîðè ñå î êœèçè Áëàãî ¼åçèêà ñëîâèíñêîãà
÷è¼è ¼å àóòîð €àêîìî Ìèêàšà (Giacomo Micaglia).
7. Èâî Õåðãåøèž, Ïîðåäáåíà èëè êîìïàðàòèâíà êœèæåâíîñò, Çàãðåá,
1932; îáàâåøòåœå î êœèçè, èç ïåðà Àðòóðà Êðîíè¼å, áð. 9–10, ñòð. 479.
8. Áðî¼ 11–12, ñòð. 585–616: Arturo Cronia, I principali apprezzamenti dell’an-
tica letteratura slava di Ragusa.

1934.
1. Ó áðî¼ó 1–2 äîçíà¼åìî, èçìåó îñòàëîã, äà ¼å Áàðòîëîìåî Êàëâè (Calvi)
îá¼àâèî êœèãó Giosuè Carducci presso gli Slavi meridionali êî¼ó ¼å ïîòîì
Åíðèêî Äàìè¼àíè (Enrico Damiani) íåãàòèâíî îöåíèî. Êàñíè¼å, ó áðî¼ó
7–10, íà ñòðàíàìà 516–525 ÷èòàìî ïîëåìè÷êè îäãîâîð Êàëâè¼à Äàìè¼à-
íè¼ó, à îäìàõ ó ïðîäóæåòêó (525–529) ïèñìî Äàìè¼àíè¼à ãëàâíîì óðåä-
íèêó Ëî Ãàòó (Ettore Lo Gatto). Íà ¼åäíîì ìåñòó ñå ãîâîðè î ïðåâîäó
Êàðäó÷è¼åâå îäå Piemonte îä ñòðàíå „Öðíîãîðöà Ç. Äðàãîâèžà“.
2. Òàêîå ó áðî¼ó 7–10 ÷èòàìî ïðâè äåî îïñåæíîã åñå¼à Ðèêàðäà Íèêîëè-
žà î Ñèìè Ìàòàâóšó (L’uomo e l’artista); Íèêîëèž ãîâîðè î æèâîòó è
ôîðìèðàœó Ñèìå Ìàòàâóšà, î äðóæåœó ñà Ñàâîì Á¼åëàíîâèžåì („che
scrisse nel „Cittadino“ di Trieste articoli in difesa de lo slavismo de la qual
cosa nessuno fece menzione dopo la sua morte“21). Äîçíà¼åìî äà ¼å ãîòîâî
íàïàìåò çíàî Àðèîñòîâ ñïåâ Orlando furioso, äà ¼å, ïî ìèøšåœó àóòî-
ðà, Ìàíöîíè óòèöàî íà œåãîâ ñòèë èòä. Äðóãè äåî, ïîä íàñëîâîì L’ope-
ra îá¼àâšåí ¼å ó áðî¼ó 11–12, ñòð. 565–580, ãîâîðè ñå î äåëó Ìàòàâóšà,
î ñòàâîâèìà êðèòè÷àðà; íà êðà¼ó Íèêîëèž äîíîñè ïðåâîä ïðâå äâå-òðè
ñòðàíå ðîìàíà Áàêîœà ôðà Áðíå.
3. Èç ïåðà Óìáåðòà Óðáàíè¼à äîçíà¼åìî î ðàäó À. Êðîíè¼å, La fortuna di
Petrarca nella letteratura ceca e fra gli Slavi meridionali (632–636); íà
ñòðàíàìà, ïàê, 698–699 Åíðèêî Äàìè¼àíè ïðåäñòàâšà ðàä Ì. Äåàíîâè-
žà Les influences italiennes sur l’ancienne litterature yougoslave du littoral
Adriatique îá¼àâšåí ó „Revue de litterature comparée“, Ïàðèç, 1934.

1935.
1. Ïðèêàç êœèãå Äàâèäà Áîãäàíîâèžà Prospetto della letteratura croata e
serba, áð. 1–2, ñòð. 95, àóòîð Óìáåðòî Óðáàíè.
2. Ó áðî¼ó 5–6, ñòð. 326, ïðèêàç êœèãå: Julius Heidenreich, Ruske zaklady
srpskho realizmu, ÷àñò ïðâà, Ïðàã, 1933, 218 ñòðàíà.

21
„Êî¼è ¼å ó ëèñòó „Cittadino“ èç Òðñòà ïèñàî ÷ëàíêå ó îäáðàíó ñëîâåíñòâà ÷åãà ñå ïîñëå
œåãîâå ñìðòè íèêî íè¼å ñåòèî.“
326 ÆŊÊÎ €ÓÐȎ

3. Íà ñòðàíè 452 (áð. 7–10): Emmy Haersel, Una lettera di Alberto Fortis; íà
ñëåäåžî¼ ñòðàíè: Àðòóðî Êðîíè¼à, Italianisti jugoslavi.

1936.
1. Áð. 3–4, 172: Encyclopedie Balkanique permanente (Publiée sous la direc-
tion de Leon Savadjan, Ier vol., Paris, Societé’ Generale d’Imprimerie et d’Edi-
tion, 1936, 84 ñòðàíå.

1937.
1. Áðî¼ 1–2, ñòð. 1–14: Reinhold Trautmann, Canto epico slavo; òåêñò î ðó-
ñêî¼ è ñðïñêî¼ íàðîäíî¼ ïîåçè¼è, ñà áèáëèîãðàôè¼îì íà íåìà÷êîì ¼åçè-
êó.
2. Ó áðî¼ó 3–4 (142–173) è ó áðî¼ó 5–6 (249–293) €óçåïå Ìîðè÷è (Giusep-
pe Morici) îá¼àâèî ¼å òåêñò ïîä íàñëîâîì La cavalcata notturna dello
spettro ó êî¼î¼ ñå íàïîðåäî ðàçìàòðà¼ó íåêè ìîòèâè èç íàðîäíå ïîåçè¼å,
ñðïñêå, èçìåó îñòàëèõ. Ó ñêëîïó òåêñòà îá¼àâšåí ¼å èòàëè¼àíñêè ïðå-
âîä ïåñìå î ìà¼öè êî¼à ¼å ðîäèëà äåâåò ñèíîâà è ¼åäíó êžåðêó. Àóòîð
íàâîäè îâà èçäàœà: Âóê, Íàðîäíå ñðïñêå ï¼åñìå, Ëà¼ïöèã 1823–24; Áå÷,
1833, Áåîãðàä 1887. Çàòèì è êœèãå: Talvj, Volkslieder der Serben, metrish
ueberst, Halle, 1825, 160; Nikoliæ G. Canti popolari serbi tradotti, Zadar,
1894.
3. Àäâîêàò Èâàí Áóëèž èç Ñïëèòà ïîñëàî ¼å ÷àñîïèñó òåêñò ïîä íàñëîâîì
Giacomo Leopardi e Branko Radièeviæ è ò༠òåêñò ¼å îá¼àâšåí ó áðî¼ó 7–
8, íà ñòðàíàìà 429–431. Ó òåêñòó ñå ãîâîðè î ñëè÷íîñòèìà æèâîòíèõ
ïóòåâà è ïîåçè¼å òà äâà ïåñíèêà, ñëè÷íîñòèìà, êî¼å ñó èëóñòðîâàíå
îäëîìöèìà Ëåîïàðäè¼åâå ïåñìå Appressamento della morte è Áðàíêîâå
ïåñìå, ïðåâåäåíå íà èòàëè¼àíñêè, Êàä ìëèäè¼àõ óìðåòè.
4. Ó áðî¼ó 9–12, íà ñòðàíàìà 557–558 Åíðèêî Äàìè¼àíè ïðèêàçó¼å êœèãó
Óìáåðòà Óðáàíè¼à Scrittori jugoslavi èçäàòå ó Çàäðó 1935, ñà ïðåäãîâî-
ðîì À. Êðîíè¼å.

1938.
1. Ó áðî¼ó 5–6 (262–266) Óìáåðòî Óðáàíè äà¼å äåòàšàí ïðèêàç êœèãå Sud-
slawische rara und rarissima ÷è¼è ¼å àóòîð Ìèðêî Áðå¼åð (Breyer) è ó
êî¼î¼ ñó ïîáðî¼àíå „¼óãîñëîâåíñêå ïóáëèêàöè¼å èç XV è XVI âåêà êî¼å
ñó âåëèêèì äåëîì øòàìïàíå ó Âåíåöè¼è“.
2. Åíðèêî Äàìè¼àíè, Su l’ organizzazione e i compiti degli studi slavistici in
Italia (áð. 11–12, ñòð. 452–460). Óç òåêñò ¼å íàâåäåíà è áèáëèîãðàôè¼à
ñðîäíèõ ðàäîâà, íà ïðèìåð, îä ñàìîã Äàìè¼àíè¼à ¼îø è òåêñò Gli studi di
 ËÈÑÒÀ£ÓŽÈ ×ÀÑÎÏÈÑ „L’EUROPE ORIENTALE“ 327

lingue e letterature slave in Italia („Archivium Neophilologicum“, Krakov,

I, 1929–30: A. Kronija, Per la storia della slavistica in Italia, Zadar, 1933;
€. Ìàâåð, La slavistica italiana nel decennio passato e i suoi compiti
futuri (Rivista di letterature slave, VI, 1931).
3. Å. Äàìè¼àíè, La questione della trascrizione dei caratteri cirillici alla XIV
conferenza internazionale della documentazione a Oxford e alla riunione
del Comitato „Isa“ 46 a Londra (556–559); äàòà ¼å è îäãîâàðà¼óžà áè-
áëèoãðàôè¼à.

1939.
1. Umbero Urbani, Nel III centenario del più grande poeta di Ragusa: Gio-
vanni Gunduliæ – Gondola, áð. 1–2, 88–91.
2. Ó áðî¼ó 3–4 (200–204) Óìáåðòî Óðáàíè ãîâîðè î äåëó àêàäåìèêà Ïàâëà
Ïîïîâèžà; èçìåó îñòàëîã, ïèøå: „Nel 1927, la „Casa editrice Parnasso“
di Trieste, nel pubblicare il primo volume di Scrittori jugoslavi dello scriven-
te, con prefazione del rettore dell’Università di Belgrado, prof. Paolo Popo-
viæ, aveva annunciato di prossima pubblicazione il volume sulla „Letteratura
jugoslava“ dello stesso Accademico Popoviæ nella versione di Pietro Buc-
chich. Speriamo che il manoscritto del Bucchich non sia scomparso insieme
alla „Caso Parnasso.“22 Ó èñòîì òåêñòó è íàïîìåíà ðåäàêöè¼å î ïðåâîäó
Ãîðñêîã âè¼åíöà: „Ci consta che la versione integrale del poema del Principe
Njegoš, dovuta al nostro collaboratore prof. Umberto Urbani, è stato felice-
mente condotta a termine e sarà prossimamente pubblicata“23.
3. Íà ñòðàíàìà 229–231 ¼å ïðèêàç ðå÷íèêà ñðïñêîõðâàòñêîã ¼åçèêà Ëó¼à
Áàêîòèžà („Ïëàíåòà“, Áåîãðàä, 1939), „ïðâîã òàêâå âðñòå“, èç ïåðà Ëóè-
è¼à Ñàëâèíè¼à (Luigi Salvini). Èñòè àóòîð íà ñòðàíàìà 231–233 ïèøå î
ñðïñêîì ïèñöó Áðàíèìèðó Žîñèžó è œåãîâèì êœèãàìà Êðîç êœèãå è
êœèæåâíîñò è Äåñåò ïèñàöà, äåñåò ðàçãîâîðà.
4. Ïîíîâî î Ïàâëó Ïîïîâèžó: Óìáåðòî Óðáàíè ïðåäñòàâšà Çáîðíèê ðàäî-
âà ïîâîäîì 75. ðîåíäàíà Ïàâëà Ïîïîâèžà.
5. Alessandro Grabianski, Due chiesse, due destini (Saggio di sintesi della
storia delle chiese ortodossa e cattolica ðîìàíà nei Balcani, œåãîâèì
êœèãàìà. Kroz knjige i književnost i Occidentali), áð. 5–6, ñòð. 245–269.
6. Il ponte sulla Žepa ed altre novelle serbo-croate, ïðåâîä, Óìáåðòà Óðáàíè-
¼à, Ìèëàíî, „Lingue estere“, 1937. Óç Àíäðèžà òó ñó Á. Ñòàíêîâèž, È.

22
„Ãîäèíå 1927. èçäàâà÷êà êóžà ’Parnasso’ èç Òðñòà ¼å, îá¼àâšó¼óžè ïðâè òîì ìî¼å êœèãå
Scrittori jugoslavi, óç ïðåäãîâîð ðåêòîðà áåîãðàäñêîã óíèâåðçèòåòà ïðîô. Ïàâëà Ïîïîâèžà,
íà¼àâèëà ñêîðàøœå èçëàæåœå êœèãå Letteratura jugoslava ñàìîã àêàäåìèêà Ïîïîâèžà ó ïðå-
âîäó Ïåòðà Áóêèžà. Íàäà¼ìî ñå äà Áóêèžåâ ðóêîïèñ íè¼å íåñòàî çà¼åäíî ñà êóžîì ’Parnasso’.“
23
„Çíàìî äà ¼å èíòåãðàëíè ïðåâîä ïîåìå âëàäèêå Œåãîøà, äåëî íàøåã ñàðàäíèêà ïðîô.
Óìáåðòà Óðáàíè¼à, ñðåžíî äîâåäåí äî êðà¼à è äà žå óñêîðî áèòè îá¼àâšåí.“
328 ÆŊÊÎ €ÓÐȎ

Âî¼íîâèž, Ô. Ìàæóðaíèž, À. Òðåñèž-Ïàâè÷èž, Í. Ñóáîòèž, Á. Ëîâðèž;

êœèãà ¼å îá¼àâšåíà äâî¼åçè÷íî: îðèãèíàë ñà ïðåâîäîì íàïîðåäî. Î òî-
ìå ïèøå ó ñâîì ïðèêàçó Å. Äàìè¼àíè íà ñòðàíàìà 321–322.
7. Ó áðî¼ó 7–10 (424–426) Ë. Ñàëèâèíè ïèøå î êœèçè: Ugo Cuesta, Jugo-
slavia d’oggi, Milano, Mondadori, 1939.

1940.
1. Poeti slavi in un’antologia italiana di poeti del mondo; àóòîð àíòîëîãè¼å
¼å Ìàñèìî Ñïèðèòèíè (Massimo Spiritini), à î êœèçè ïèøå Å. Äàìè¼àíè:
„„Il piu’ incompleto come criterio di scelta è forse il gruppo jugoslavo, giac-
chè non vi sono che poeti croati (Preradoviæ, Duèiæ, Domjaniæ, Æurèin, Fili-
poviæ, Cesariæ, Tadijanoviæ), e sloveni... La poesia serba non vi è rappresen-
tata se non da un minuscolo canto popolare...“24 Èñïðàâêà çà Äó÷èžà è
Žóð÷èíà ñòèæå ó áðî¼ó 11–12, ñòð. 385.
2. Íà ñòðàíè 297 îá¼àâšó¼å ñå ïî÷åòàê èçëàæåœà íîâîã ÷àñîïèñà „L’Euro-
pa Sud-Orientale“ êî¼è èçëàçè ó Ìèëàíó, ìåñå÷íî, îñíèâà÷è ñó €óçåïå
Êîñóòà (Giuseppe Cossutta) è Óìáåðòî Óðáàíè, óðåäíèê ¼å Êîñóòà. Ó
ïðâîì áðî¼ó, èçìåó îñòàëîã, î êóëòóðíèì îäíîñèìà Èòàëè¼å è £óãîñëà-
âè¼å (Óðáàíè); Il patrimonio zootecnico jugoslavo (Kosuta); „anche un
notiziario italiano in lingua serbo-croata“25.
3. Giovanni Trinko, Storia politica letteraria ed artistica della Jugoslavia,
Udine, Istituto delle Edizioni Accademiche, 1940, 157 ñòðàíà. Î êœèçè ïè-
øå Å. Äàìè¼àíè.
4. M. Äåàíîâèž, Sui rapporti culturali fra gli Italiani e gli Slavi meridionali
attraverso i secoli, áð. 11–12, ñòð. 385.

1941.
1. Ó áðî¼ó 5–6, ñòð. 243–250 íàëàçè ñå òåêñò, íåïîòïèñàí, La pittura medi-
evale in Serbia.
2. Ó áðî¼ó 11–12, íà ñòðàíè 453 ÷èòàìî ïðèêàç àíòîëîãè¼å Ëóèè¼à Ñàë-
âèíè¼à Le candide muse (Poesie jugoslave), Roma, Edezioni della Cometa,
1941, 68 ñòðàíà. Òó ñó, èçìåó îñòàëèõ, ïåñìå Äó÷èžà, Ðàêèžà, Ñòåôà-
íîâèžà, Òàðòàšå.

24
„Ïðåìà êðèòåðè¼óìó èçáîðà íà¼íåêîìïëåòíè¼à ¼å, ìîæäà, ¼óãîñëîâåíñêà ãðóïà áóäóžè
äà ñó òó ñàìî õðâàòñêè (....) è ñëîâåíà÷êè ïåñíèöè... Ñðïñêó ïîåçè¼ó ïðåäñòàâšà ñàìî ¼åäíà
ìàëåíà íàðîäíà ïåñìà.“
25
„Èòàëè¼àíñêå âåñòè íà ñðïñêîõðâàòñêîì ¼åçèêó.“
 ËÈÑÒÀ£ÓŽÈ ×ÀÑÎÏÈÑ „L’EUROPE ORIENTALE“ 329

Željko Ðuriæ

LEAFING THROUGH THE JOURNAL ‘L’EUROPA ORIENTALE’

(ROME, 1921-1943)

Summary

Željko Ðuriæ describes the editorial policies and the contents of the journal ‘L’Europa orientale’,
whose first number appeared in June 1921, published by the newly founded „Istituto per l’Europa
orientale”. Ðuriæ draws attention to the programmatic views expressed in a Letter to the readers by
Nicola Festa, one of the three members of the directorial board of the journal (the other two were the
senator and Professor Francesco Ruffini and prof. Amedeo Giannini). From the letter, one can learn
about the extensive preparations for the publishing of the journal, which were, at the same time,
preparations to found the Institute itself. At the end of the first number, the reader is acquainted with
the statute draft of that institution and two programmatic texts, one about the Institute, the other
about the journal. The basic activity of the journal and the Institute itself was promoting culture,
exchange of cultural goods, enlightenment and spiritual ennobling. The journal represented ideas
about a particular closeness and kinship between Italy and countries that were at the centre of the
journal’s interest (Finland, Estonia, Latonia, Lithuania, Poland, Romania, Yugoslavia, Bulgaria, Hun-
gary, Albania, Greece and Russia). That should be almost obliging Italy, imposing on it the role of a
„gravitational centre” for the aforementioned countries.
330 ÑÒÀÍÈÑËÀÂÀ ÂÓ£ÍÎÂȎ
 ÄÅÐÂÈØ Ó ÏÐÎÖÅÑÓ: (È)ÑÒÎÐÈ£À ÎÒӀÅÍÅ ÑÂÅÑÒÈ 331

ÓÄÊ

ÑÒÀÍÈÑËÀÂÀ ÂÓ£ÍÎÂȎ (Áåîãðàä)

Äåðâèø ó ïðîöåñó:
(è)ñòîðè¼à îòóåíå ñâåñòè

ÑÀÆÅÒÀÊ: Òåêñò ñå áàâè ïðîáëåìîì èñòîðè÷íîñòè (ïîñðåäîâàíîñòè,

îòóåíîñòè) šóäñêîã ïîñòî¼àœà ó ðîìàíèìà Ïðîöåñ Ôðàíöà Êàôêå è Äåð-
âèø è ñìðò Ìåøå Ñåëèìîâèžà. Óçèìà¼óžè çà ïîçàäèíó îñíîâíå çàêšó÷êå
Õåãåëîâå, Ìàðêñîâå è Ôðîìîâå ìèñëè, ðàä åêñïëèöèðà òåìó îòóåíîñòè ó
îâèì ðîìàíèìà: êàêî ¼óíàêîâîã ñàìîîòóåœà, òàêî è îòóåœà äðóøòâà è äðó-
øòâåíèõ èíñòèòóöè¼à îä èíäèâèäóå. Àóòîð ñå áàâè ðîìàíåñêíîì ñëèêîì òðà-
ãè÷íå åãçèñòåíöè¼å èíäèâèäóå ó îâèì ðîìàíèìà ÷è¼è ñå óçðîöè íàëàçå íå
ñàìî ó „šóäñêî¼ ïðèðîäè“, âåž è ó ¼åäèíñòâåíîì îáåëåæ¼ó äðóøòâåíîã æèâî-
òà âðñòå – ïîñåäîâàœó è ïîñðåäîâàœó (èñòîðè÷íîñòè) ñâåñòè.
ʊÓ×ÍÅ ÐÅ×È: èñòîðè¼à, îòóåœå, ñâåñò, èñòîðè÷íîñò, ðîìàí, òðàãè÷-
íî, òðàãè÷êà êðèâèöà, ñëîáîäà, ñðåžà, Ïðîöåñ, Äåðâèø è ñìðò.

„Ðàçóì, ÷îâåêîâ áëàãîñëîâ,

òàêîå ¼å œåãîâî ïðîêëåòñòâî.“
Åðèõ Ôðîì, Çäðàâî äðóøòâî

Øòà ¼å èñòîðè¼à?
Õåãåëîâà ôèëîçîôè¼à, à çàòèì è Ìàðêñîâî ó÷åœå, íà òî¼ ôèëîçîôè¼è
çàñíîâàíî, è èñòîâðåìåíî êðèòè÷êè óñìåðåíî ïðåìà œî¼, ñà ñâî¼èì äè¼àëåê-
òè÷êèì ñõâàòàœåì èñòîðè¼å è íîâèì ïî¼ìîì àëè¼åíàöè¼å, ïîñòàëè ñó èçàçîâ
äîòàäàøœåì ðàçóìåâàœó ÷îâåêîâîã ñâåòà. Ñà äîïóíîì Ôðî¼äîâîã ïñèõîàíà-
ëèòè÷êîã ó÷åœà îíè ñó èçãðàäèëè îñíîâó çà ïîòïóíè¼å ñõâàòàœå îäíîñà šóäñêå
ïðèðîäå è äðóøòâà, êî¼à žå ñå ðàçâèòè ó ôèëîçîôñêè ïðàâàö ôðî¼äîìàðêñè-
çàì. Ñàì Ìàðêñ, êàî è êàñíè¼è ôèëîçîôè êî¼è ñó ïîëàçèëè îä îâèõ ñàçíàœà,
îïèñèâàëè ñó çàïðàâî ÷îâåêîâó ñèòóàöè¼ó ó êîíêðåòíèì óñëîâèìà, ÷èìå ñó
ñå ïðîæèìàëè ñà òàäà àêòóåëíèì ðàçëè÷èòèì ôèëîçîôè¼àìà åãçèñòåíöè¼å.
ʼåðêåãîð, „îòàö åãçèñòåíöè¼àëèçìà“, ïî÷èœå êàî è Ìàðêñ îä Õåãåëîâîã ó÷å-
œà, êî¼åì žå ñå êàñíè¼å ñóïðîòñòàâšàòè. Œåãîâ çàîêðåò îä èñòîðè¼å êà åãçè-
ñòåíöè¼è, îä êîëåêòèâà êà èíäèâèäóè, ñëèêà ¼å îïøòåã ïðåîêðåòà ó ôèëîçî-
ôè¼è.
332 ÑÒÀÍÈÑËÀÂÀ ÂÓ£ÍÎÂȎ

Ðàçâè¼à¼óžè Ìàðêñîâå èäå¼å, Åðèõ Ôðîì ¼å ó ñâîì ïîçíàòîì äåëó Çäðàâî

äðóøòâî1 äåôèíèñàî ÷îâåêîâó åãçèñòåíöè¼àëíó ñèòóàöè¼ó êàî œåãîâó îòó-
åíîñò îä ïðèðîäå è æèâîòà. Ïðè òîì, óçðîêå îâàêâî¼ îòóåíîñòè âèäåî ¼å
ó ïî¼àâè è äåëîâàœó ñâåñòè. Íà ïñèõîëîøêîì ïëàíó, òî ðåçóëòèðà îñåžà-
¼åì áåñïîìîžíîñòè, à íà äðóøòâåíîì èñòîðè÷íîøžó šóäñêîã ïîñòî¼àœà.
Èñòîðè÷íîñò ¼å âåž êîä Ìàðêñà çíà÷èëà ïîñðåäîâàíîñò åãçèñòåíöè¼å, ïðî-
èçàøëó èç ÷îâåêîâå ïîòðåáå äà ñòâàðà èäîëå, ôàíòàçìå, ñàáëàñòè, óòâàðå
(äà óïîòðåáèìî òåðìèíå, êî¼èìà žå Æàê Äåðèäà êàñíè¼å, ó Ìàðêñîâîì äó-
õó è âàðèðà¼óžè ïî¼àì das Gespenst èç Ìàíèôåñòà êîìóíèçìà, îçíà÷àâàòè
ïðîèçâîäå ïîñðåäó¼óžå ñâåñòè), êî¼å ÷îâåê ïîñòàâšà èçìåó ñåáå è æèâî-
òà. Ó ïîìåíóòîì òåêñòó ò¼. äåëó òåêñòà, Ôðîì íàïóøòà ôèëîçîôñêè äèñ-
êóðñ è ó òåæœè äà ñâî¼ó ìèñàî ó÷èíè øòî ¼àñíè¼îì, ïîñåæå çà ìèòñêèì
ñëèêàìà è ñèìáîëè÷êèì èçðàçèìà: „×îâåê, êî¼è æèâè ó ðà¼ñêîì âðòó, ó
ïîòïóíî¼ õàðìîíè¼è ñà ïðèðîäîì, àëè áåç ñâåñòè î ñåáè, ïî÷èœå ñâî¼ó
èñòîðè¼ó ïðâèì àêòîì ñëîáîäå, íåïîêîðàâàœåì íàðååœó. Èñòîâðåìåíî,
îí ïîñòà¼å ñâåñòàí ñåáå, ñâî¼å îäâî¼åíîñòè è áåñïîìîžíîñòè; îí ¼å ïðîãíàí
èç ðà¼à è äâà àíåëà ñà âàòðåíèì ìà÷åâèìà ñïðå÷àâà¼ó œåãîâ ïîâðàòàê.“2
Íè¼å íèìàëî ñëó÷à¼íî øòî Ôðîì ó ñâî¼ òåîðè¼ñêè äèñêóðñ óïëèžå àðõåòèï-
ñêå ïðåäñòàâå çàïàäíå öèâèëèçàöè¼å, îäíîñíî õðèøžàíñêå ìèòîëîãè¼å. Èñ-
òî÷œà÷êå ðåëèãè¼å è ôèëîçîôè¼å, êàî è œèõîâà äðóøòâà, íå ïîçíà¼ó îòó-
åíîñò ìîžíîã äðóøòâåíîã ñèñòåìà îä ïî¼åäèíöà, è íå ïðåïîçíà¼ó ó ñâåìó
êâàëèòåò òðàãè÷íîã.
Èçãóáèâøè âåçó ñà ïðèðîäîì, ÷îâåê ñòâàðà íîâå çàâè÷à¼å ó êîíñòðóêöè-
¼àìà ñâîãà ðàçóìà: ðåëèãè¼ó, ìîðàë, èäåîëîãè¼ó, íàöè¼ó, äðæàâó; àëè, îâè âå-
øòà÷êè çàâè÷à¼è ñâå ñå âèøå îòóó¼ó îä ÷îâåêà. „Èñòîðè¼à ñâåòà íè¼å íèøòà
äðóãî äî òâîðåâèíà ÷îâåêà, èñòîðè¼à ðààœà ÷îâåêà. Àëè, öåëà èñòîðè¼à ¼å,
òàêîå, èñòîðè¼à ÷îâåêîâîã îòóåœà îä ñåáå ñàìîã, îä ñîïñòâåíèõ šóäñêèõ
ìîžè [...]“3, ïèøå Ôðîì ó èñòî¼ êœèçè òóìà÷åžè Ìàðêñîâî ñõâàòàœå èñòîðè¼å.
Ôðîì ¼å ñìàòðàî äà ìèò íà¼áîšå èçðàæàâà øòà çíà÷è ïî÷åòàê èñòîðè¼å,
ò¼. øòà ¼å ñìèñàî èñòîðè¼å çà ÷îâåêà íå ñàìî íà œåíîì ïî÷åòêó, âåž óîïøòå.
Èñòîðè¼à ¼å ñõâàžåíà êàî êâàëèòåò ÷îâåêîâå ñâåñòè, à íå êàî ñïîšàøœà íó-
æíîñò êî¼à ïðèïàäà îá¼åêòèâíîì ñâåòó. Òðàãè÷íîñò ÷îâåêîâîã ïîñòî¼àœà ó
ñâåòó îòóäà ¼å, àïñòðàõîâàíî ðå÷åíî, ïîñëåäèöà ðåïðåñè¼å ñâåñòè êî¼ó ÷îâåê

1
Îâå ãîäèíå [2005. ãîäèíà, êàäà ¼å òåêñò ïèñàí] íàâðøàâà ñå òà÷íî ïîëà âåêà îä œåãî-
âîã îá¼àâšèâàœà (The Sane Society, Holt, Reinhart and Winston, New York, 1955). Ôðîìîâà
ðàçìèøšàœà î šóäñêî¼ ïðèðîäè è äðóøòâó, è œèõîâî¼ äè¼àëåêòèöè, êî¼à ñå ñâðñòàâà¼ó ó îáëàñò
ñîöè¼àëíå ïñèõîëîãè¼å, à òåìåšå íà êðèòè÷êîì ÷èòàœó Ôðî¼äà è Ìàðêñà, äåëó¼ó è äàíàñ ïîä-
ñòèöà¼íî ó òóìà÷åœó äåâåòíàåñòîâåêîâíîã è äâàäåñòîâåêîâíîã åâðîïñêîã ðîìàíà, êî¼è ¼å çà-
ïðàâî ïîêóøàâàî äà îäãîâîðè íà èñòà ïèòàœà. Öåíòðàëíè ïî¼àì îâå êœèãå, ïî¼àì îòóåœà,
ïðåóçåò ¼å îä Ìàðêñà, ÷è¼å êîíöåïöè¼å ÷îâåêà è ñâåòà ó ñàâðåìåíèì ïðîó÷àâàœèìà êœèæåâíî-
ñòè íàëàçå ñâî¼ó íîâó ïðèìåíó, ïîñåáíî ïîñëå ôèëîçîôè¼å Æàêà Äåðèäå, êî¼à èç œèõ èçâëà÷è
îíî øòî ¼å æèâà ìèñàî è äàíàñ.
2
Å. Ôðîì, Çäðàâî äðóøòâî, Áåîãðàä, 1968, ñòð. 27.
3
Èñòî, 193.
 ÄÅÐÂÈØ Ó ÏÐÎÖÅÑÓ: (È)ÑÒÎÐÈ£À ÎÒӀÅÍÅ ÑÂÅÑÒÈ 333

âðøè íàä ñàìèì ñîáîì. „Ïðâè àêò ñëîáîäå“ è „íåïîêîðàâàœå íàðååœó“

èçðàçè ñó êî¼èìà Ôðîì äåôèíèøå ïðâîáèòíè ãðåõ ó õðèøžàíñêî¼ ìèòîëîãè-
¼è, äàêëå êóøàœå çàáðàœåíîã âîžà ñà äðâåòà ñïîçíàœà äîáðà è çëà. £åäåœå
ðà¼ñêå ¼àáóêå çàïðàâî ¼å ñèìáîë ïîáóíå, øòî žå Ôðîì åêñïëèöèðàòè òåê ó
¼åäíîì êàñíè¼åì äåëó èç 1966. ãîäèíå.4 Òà ïîáóíà ñå, èç œåãîâîã ñõâàòàœà
èñòîðè¼å, ñàãëåäàâà êàî ïî¼àâà ñâåñòè, êî¼à ðåìåòè õàðìîíè¼ó ó êîñìîñó, ó
êîìå ñâå îñòàëî ôóíêöèîíèøå íåñâåñíî.
Àêî ¼å ìèò êðîç ïðè÷ó ïîêàçàî ñìèñàî èñòîðè¼å, îíäà îâàêî ñõâàžåíó
èñòîðè¼ó òðåáà òðàæèòè è ó äðóãèì ïðè÷àìà, íåçàâèñíî îä óìåòíè÷êîã ìå-
äè¼óìà èëè êœèæåâíîã æàíðà ó êîì ñó èñêàçàíå. Èñòîðè¼ñêå ðîìàíå Âàëòåðà
Ñêîòà, êàî è æàíðîâå êî¼å ¼å íàóêà î êœèæåâíîñòè êâàëèôèêîâàëà êàî „èñòî-
ðè¼ñêå“ ñàìî çáîã ïîøòîâàœà è ïîäðàæàâàœà îá¼åêòèâíèõ èñòîðè¼ñêèõ îêîë-
íîñòè è ïî¼åäèíîñòè, òóìà÷åœå êœèæåâíîñòè êî¼å ïî÷èâà íà ôðîìîâñêîì
ñõâàòàœó èñòîðè¼å – ìîðàëî áè îñòàâèòè ïî ñòðàíè. Òàêâî òóìà÷åœå îòêðè-
âàëî áè êàêî ñå èñòîðè¼à ó êœèæåâíîñòè îá¼àâšó¼å êðîç ìîòèâå ïîáóíå,
ñàìîîñâåøžåœà, áåñïîìîžíîñòè è òðàãè÷íîã îòóåœà ¼óíàêà. Íàâåäåíà îãðàäà,
îä „èñòîðè¼ñêèõ“ æàíðîâà, íå âàæè çà Øåêñïèðîâå èñòîðè¼ñêå äðàìå, áóäó-
žè äà îíå òåìàòèçó¼ó óïðàâî áåñïîìîžíîñò ïî¼åäèíöà ó „Âåëèêîì Ìåõàíè-
çìó“5 âëàñòè, îäíîñíî ó èñòîðè¼è ñàìî¼. Íèìàëî íå ÷óäè, çàòî, íè ÷èœåíèöà
äà ¼å Øåêñïèð, ïîðåä Åñõèëà6, áèî îìèšåíà ëåêòèðà Êàðëà Ìàðêñà, êî¼è ¼å,
ïðåóçåâøè ïî¼àì îòóåœà îä Õåãåëà7, ïðâè ïîñòàâèî îâ༠ïðîáëåì ó êîí-
êðåòíà ðàçìàòðàœà î šóäñêî¼ åãçèñòåíöè¼è. Äîøàâøè äî çàêšó÷êà äà ¼å ñà-
ìîîòóåœå ó îñíîâè ñâèõ äðóøòâåíî-èñòîðè¼ñêè ðàçëè÷èòèõ îáëèêà îòóå-
œà, Ìàðêñ ¼å çàïðàâî èçíàøàî îíó ïîêðåòà÷êó ñèëó èñòîðè¼å, êî¼à ¼å ó Õåãå-
ëîâîì ñèñòåìó áèëà äåôèíèñàíà êàî àïñîëóòíè óì. „Ðåâîëóöèîíàðíè“ äåî
Ìàðêñîâå ôèëîçîôè¼å êî¼è ïðåäâèà ïðåâàçèëàæåœå îòóåíèõ îäíîñà ó äðó-
øòâó è êîíà÷íî îñòâàðåœå ÷îâåêîâå ñëîáîäå, ò¼. ñòâàðàœå ñâåòà è æèâšåœå
æèâîòà ïî ìåðè ÷îâåêà, áèî ¼å ñàìî óòîïè¼à. Ìàðêñ êàî äà ¼å íà òðåíóòàê
çàáîðàâèî íà šóäñêó ïðèðîäó, è èçíåâåðèî ñâî¼å, ó îñíîâè, òðàãè÷êî âèå-
œå ñâåòà. Îòóäà ¼å îðŸ Ñòà¼íåð ó äåëó Ñìðò òðàãåäè¼å (1961) ñ ïðàâîì
ìîãàî äà òâðäè äà ñó „ìåòàôèçèêà êðøžàíñòâà è ìàðêñèçìà [ñó] àíòèòðàãè-
÷êå“.8

4
You shall be as gods, ñîïñòâåíî èçäàœå. Êîä íàñ: Áèžåòå êàî áîãîâè, Ðàäèêàëíî
òóìà÷åœå Ñòàðîã çàâåòà è œåãîâå òðàäèöè¼å, Clio, 2000.
5
Âèäè: £àí Êîò, Øåêñïèð, íàø ñàâðåìåíèê, ïðåâåî Ïåòàð Âó¼è÷èž, ÑÊÇ, Áåîãðàä,
1963. Ïîñåáíî âèäåòè ïðâî ïîãëàâšå – „Êðàšåâè“.
6
Çàíèìšèâî ¼å äà ñå îíè íàëàçå íà ñïèñêó äåëà áåç êî¼èõ Ìåøà Ñåëèìîâèž, ïî ñîïñòâå-
íîì ñâåäî÷åœó, íå áè íàïèñàî ðîìàí Äåðâèø è ñìðò, êî¼è žåìî íà íàðåäíèì ñòðàíàìà àíàëè-
çèðàòè: „Ñâî¼ ðîìàí íå áèõ íàïèñàî äà íè¼å áèëî Êóðàíà, Áèáëè¼å, Ëàî Öå-à, Åñõèëà, Øåêñïè-
ðà, Äîñòî¼åâñêîã, Òîìàñà Âóëôà, Àíäðèžà è òîëèêî äðóãèõ ïèñàöà è òåêñòîâà“, ó: Ïèñöè, ìè-
øšåœà è ðàçãîâîðè, ñòð. 324-325.
7
Ïðâè ïóò åëàáîðèðàí ó äåëó Ôåíîìåíîëîãè¼à äóõà.
8
George Steiner, Smrt tragedije, prijevod Giga Graèan, Prolog, Zagreb, 1979, ñòð. 218.
334 ÑÒÀÍÈÑËÀÂÀ ÂÓ£ÍÎÂȎ

Äàêëå, ïðèíóäà ¼å íåóìèòíà è âå÷íà, ñëîáîäà ¼å ñàìî ìîãóžíîñò, à ¼åäè-

íà „èñòîðè¼à“ êî¼à ¼å çíà÷à¼íà çà êœèæåâíîñò ¼å, ñòîãà, îí༠êâàëèòåò ÷îâåêî-
âå ñâåñòè êî¼è ñå ðàçâè¼à ñà æèâîòîì ó îðãàíèçîâàíî¼ çà¼åäíèöè, êî¼è ïî÷è-
œå „ïðâèì àêòîì ñëîáîäå“, àëè è „áåêñòâîì îä ñëîáîäå“ ó êîíñòðóêöè¼å
ïîïóò ðåëèãè¼å èëè íàöè¼å. Ó ñâàêîì ñëó÷à¼ó, èñòîðè¼à ¼å îáåëåæåíà íåìî-
ãóžíîøžó îñòâàðåœà ñëîáîäå èíäèâèäóå, çáîã ÷åãà íàñòà¼å è, ïðèâèäíî íà-
êíàäíà, ñâåñò î ïðèíóäè îäíîñíî Íóæíîñòè. Îñòâàðåœå ñëîáîäå çíà÷èëî áè
ïîñòèçàœå ñðåžå (ñðåžà ¼å íåøòî íà¼äóášå èíäèâèäóàëíî), à àïñóðä šóäñêå
åãçèñòåíöè¼å ¼å ó òîìå øòî ÷îâåê ñàì, êðîç èñòîðè¼ó, ñòâàðà è óñàâðøàâà
ìåõàíèçìå ïðèíóäå íàä ñàìèì ñîáîì.9

Ïðîáóåíà ñâåñò è ïîáóœåíè ÷îâåê

Ðîìàí Ïðîöåñ (íåäîâðøåí è îá¼àâšåí ïîñòõóìíî 1925. ãîäèíå) Ôðàíöà
Êàôêå íà¼ðåïðåçåíòàòèâíè¼è ¼å èçðàç îïèñàíîã ñõâàòàœà èñòîðè¼å. Ñóâè-
øíî áè áèëî ðåžè: ó åâðîïñêî¼ êœèæåâíîñòè, áóäóžè äà ñå îñåžàœå òðàãè÷-
íîã îòóåíà ÷îâåêà ¼àâšà èñêšó÷èâî ó òîì êîíòåêñòó. Òèìå ñå ¼åäíèì äåëîì
îá¼àøœàâà è åâðîïñêà ïîïóëàðíîñò ðîìàíà Äåðâèø è ñìðò, êî¼è ¼å, ó îêâè-
ðèìà ñðïñêå êœèæåâíîñòè, òàêîå ðåïðåçåíòàòèâíî äåëî ó èñòîì ñìèñëó.
Âåž ó ïðâèì ðåàãîâàœèìà êðèòè÷àðà ïî îá¼àâšèâàœó Ñåëèìîâèžåâîã ðîìà-
íà Äåðâèø è ñìðò (1966) óî÷åíà ¼å âåçà ñà êàôêè¼àíñêèì ìîäåëîì ñâåòà.
£åäíî îä œèõ íà¼áëèæå ¼å òåçè îâîãà ðàäà, ïî êî¼î¼ ñå äâà ðîìàíà ó ñâî¼èì
âèçè¼àìà ÷îâåêà è ñâåòà ãîòîâî îãëåäà¼ó ¼åäàí ó äðóãîì: „Àêî óìåòå äà çàìè-
ñëèòå êàêî áè ïèñàî Êàôêà äà ¼å áèî âàñïèòàí ó èñëàìñêîì íà÷èíó ìèøšå-
œà è ó ÷óëíî âðåëî¼ àðàïñêî-èðàíñêî¼ êœèæåâíîñòè, åòî âàì îäãîâîðà íà
ïèòàœå êàêî èçãëåäà ðîìàí Ìåøå Ñåëèìîâèžà î äåðâèøó, ñìðòè è æèâîòó,
çëó è äîáðó, ïîêîðíîñòè è ïîáóíè.“10
Ìåøà Ñåëèìîâèž, ïî ñîïñòâåíîì ïðèçíàœó, íè¼å äîáðî ïîçíàâàî èñ-
òî÷íå ôèëîçîôè¼å, ïà íè ñàìî ó÷åœå Êóðàíà.11 Èñëàìñêè àìáè¼åíò è ïðèçâó-
öè èñòî÷œà÷êå ìóäðîñòè, ïðîøèðó¼ó ñëèêó æèâîòà ó îâîì ðîìàíó (ïèñàö ¼å
òåæèî œåíîì òîòàëèòåòó) è äîïðèíîñå œåãîâî¼ ïîåòè÷íîñòè, àëè ãà íå ÷èíå
„èñòîðè¼ñêèì“, êàêî ñó ñìàòðàëè ìíîãè êðèòè÷àðè. Ñìåøòàœå ðàäœå ðîìà-
íà ó áîñàíñêó ìóñëèìàíñêó ñðåäèíó íåîäðååíå åïîõå (ìíîãè êðèòè÷àðè
íàãàà¼ó äà ¼å ó ïèòàœó 18. âåê) ñàìî ïî ñåáè íå ãîâîðè íèøòà áèòíî î
9
Ïàðàôðàçèðàìî ðå÷è Ñ. Òóòœåâèžà; âèäè: „Èñòîðè¼ñêà ñâè¼åñò è šóäñêà ñóäáèíà ó
ðîìàíó Äåðâèø è ñìðò Ìåøå Ñåëèìîâèžà“, ó: Òà÷êà îñëîíöà, ñòð. 121.
10
Ìèðêî Ìèëîðàäîâèž, „Ïîáóœåíè ÷îâåê“, (ïðèêàç), ÍÈÍ, 20. íîâåìáàð 1966, ó: Êðè-
òè÷àðè î Ìåøè Ñåëèìîâèžó, Ñà àóòîáèîãðàôè¼îì, ïðèðåäèëà Ðàçè¼à ËàãóìŸè¼à, Ñâ¼åòëîñò,
Ñàðà¼åâî, 1973, ñòð. 138.
11
„Ãîâîðèëè ñó è ïèñàëè äà ñàì ïðåïèñàî Êîðàí è èñòî÷œà÷êó ôèëîçîôè¼ó. £à íè ¼åäíî íè
äðóãî íå ïîçíà¼åì.“ Ïèñöè, ìèøšåœà, ðàçãîâîðè, ñòð. 269. „Èíà÷å, ìåíè ñå ÷èíè äà ¼å ìî¼
íà÷èí ìèøšåœà, ïà è ôèëîçîôè¼à, àêî õîžåòå, áëèæè ñàâðåìåíîì, çàïàäíîì, à ñóøòèíà ìó ¼å
ó èðîíè÷êî¼ ñêåïñè ïðåìà šóäñêèì îäíîñèìà, è ó õóìàíèçìó êàî èçëàçó èç ïðàèñòîðè¼ñêîã
ïðèìèòèâèçìà.“ (ïîäâëà÷åœå íàøå), èñòî, ñòð. 285-286.
 ÄÅÐÂÈØ Ó ÏÐÎÖÅÑÓ: (È)ÑÒÎÐÈ£À ÎÒӀÅÍÅ ÑÂÅÑÒÈ 335

èñòîðè¼è. Î œî¼ ìíîãî âèøå ãîâîðè äåðâèøîâî áåêñòâî îä ñëîáîäå ó âåðñêó

äîãìó, èëè œåãîâî ñòðàäàœå ó ìåõàíèçìó âëàñòè ó äðóãîì äåëó ðîìàíà.
£îø äâà áèòíà ëèòåðàðíà ñâî¼ñòâà óòè÷ó íà òî äà ñå íà ïðâè ïîãëåä íå
óî÷è ñóøòèíñêà ñëè÷íîñò ñòðóêòóðà àíàëèçèðàíèõ ðîìàíà. Òî ñó îäàáèð
ðàçëè÷èòèõ ôîðìè ïðèïîâåäàœà è áèòíî äðóãà÷è¼è ïðèïîâåäà÷êè ñòèëîâè
äâà ïèñöà. Êàôêèíî îá¼åêòèâíî è ñâåäåíî ïðèïîâåäàœå ó òðåžåì ëèöó ó
Ïðîöåñó è Ñåëèìîâèžåâî îïðåäåšåœå çà íàãëàøåíî ëèðñêè è èñïîâåäíè
òîí ïðâîã ëèöà ó Äåðâèøó è ñìðòè, ïðîèçâîäå äâà ïîòïóíî ðàçëè÷èòà ÷èòà-
ëà÷êà äîæèâšà¼à êî¼à ïðèêðèâà¼ó ñðîäíîñòè îãîšåíèõ ðîìàíåñêíèõ ñòðóê-
òóðà.
Ðàçâè¼àœå ìîòèâà áóåœà ¼åäíà ¼å îä îìèšåíèõ Êàôêèíèõ ïðèïîâåäà÷-
êèõ ñòðàòåãè¼à ó ñòâàðàœó ñèìáîëè÷êèõ çíà÷åœà œåãîâå ïðîçå. Áóåœå ¼óíà-
êà èç ñíà çàïðàâî ¼å áóåœå œåãîâå ñâåñòè, à ñâåñò íóæíî çíà÷è îòóåœå.
Äîê Êàôêà ïðèïîâåäà òàêî øòî ñèìáîëè÷êà çíà÷åœà ðàçâè¼à ó òçâ. ðåàëèçî-
âàíå ìåòàôîðå, Ñåëèìîâèž êîðèñòè ïðèâèä ðåàëèñòè÷êîã ïðèïîâåäàœà, èç
êîãà ñå ñïîíòàíî ïðåïîçíà¼å ñèìáîëè÷êà ñóøòèíà ïðè÷å. £îçåô Ê. ñå ¼åäíîã
¼óòðà áóäè è ñàçíà¼å äà ¼å óõàïøåí. Ñàãðåøåœå £îçåôà Ê. ïðåìà æèâîòó ñèì-
áîëè÷êè ¼å èçðàæåíî, êàêî ¼å òî ó ëèòåðàòóðè î îâîì ðîìàíó ìíîãî ïóòà
òóìà÷åíî, ¼àáóêîì êî¼ó îí ¼åäå çà äîðó÷àê, íåïîñðåäíî ïîñëå õàïøåœà. Êàô-
êà ¼å çàìåíèî õðîíîëîøêè ñëåä óçðîêà è ïîñëåäèöå: ¼óíàêà íà¼ïðå õàïñå, ïà
òåê çàòèì îí (ñèìáîëè÷êè) ïî÷èíè ãðåõ (êàî ó ¼óäåî-õðèøžàíñêîì ìèòó, îí
êóøà ïëîä äðâåòà ñïîçíàœà äîáðà è çëà, ¼àáóêó). Òî ¼å ïîñòóïàê Êàôêèíå
ïðèïîâåäà÷êå ïîåòèêå, ãäå ñå áðèøó îäíîñè óçðîêà è ïîñëåäèöå, à òèìå è
ðåàëèñòè÷êà ìîòèâàöè¼à, è ãäå ñå ïðåëàìà¼ó ìåòàôîðè÷êî-ñèìáîëè÷êà è áó-
êâàëíà ñåìàíòè÷êà ðàâàí. Ìåóòèì, ñàìà áëèçèíà ïî¼àâšèâàœà îâèõ ìîòè-
âà (¼àáóêà ïðàðîäèòåšñêîã ãðåõà, õàïøåœå è ïî÷åòàê ïðîöåñà) äîâîšíè ñó
äà ó ÷èòàî÷åâî¼ ñâåñòè äîçîâó àñîöè¼àòèâíå âåçå è ïðåíåñåíà çíà÷åœà.
Íà äðóãà÷è¼è íà÷èí, ñõîäíî îñíîâíèì, íàïðåä ïîìåíóòèì ðàçëèêàìà
ïðèïîâåäà÷êèõ ïîåòèêà, ìîòèâ áóåœà ïðèñóòàí ¼å è ó ðîìàíó Äåðâèø è
ñìðò. Ãëàâíè ¼óíàê îâîã ðîìàíà, äåðâèø ìåâëåâè¼ñêîã ðåäà Àõìåä Íóðóäèí,
ó ñèìáîëè÷êî¼ ðàâíè ðîìàíà ïðåäñòàâšà ñâåñò êî¼à ñå áóäè ïîñëå äâàäåñåòî-
ãîäèøœå óñïàâàíîñòè ó ðåëèãè¼ñêèì äîãìàìà. Èç ñíà ãà ¼å òðãëî ñàçíàœå äà
ìó ¼å áðàò íà¼ïðå óòàìíè÷åí, à çàòèì, èàêî íåâèí, îñóåí íà ñìðò è óáè¼åí.
Ñàì æèâîò ïðîäðî ¼å ó èäåîëîãèçîâàíó, à òî çíà÷è óìðòâšåíó, ëàæíó è îòó-
åíó äåðâèøîâó ñâåñò.
£óíàê Àõìåä Íóðóäèí òî îïèñó¼å êàðàêòåðèñòè÷íîì, ëèðñêè ìåëîäè÷-
íîì ðå÷åíèöîì: „Äîøëî ¼å, êàî áóíà, ïîñëè¼å ìóêå è ñòðàõà çáîã áðàòà,
ïîñëè¼å ñóìœè øòî ñó ìå óçäðìàëå ó êîðè¼åíó, ïðîâàëèëà ¼å ñèëà æèâîòà
øòî ÷åêà äà ñå ïîðóøå òåìåšè êî¼å ñìî ãðàäèëè, è êàî áó¼èöà îäíè¼åëà äóãî
œåãîâàíå çàñàäå, îñòàâèâøè êðø è ïóñòîø.“12 (Kóðçèâ íàø). Ìåóòèì, îä-
ðååíå, òàêîå ó èçâåñíîì ñìèñëó êàðàêòåðèñòè÷íå, ðå÷è îòêðèâà¼ó è øèðî-

12
Ì. Ñåëèìîâèž, Äåðâèø è ñìðò, ñòð. 46.
336 ÑÒÀÍÈÑËÀÂÀ ÂÓ£ÍÎÂȎ

êó ôèëîçîôñêó ïîçàäèíó îâå íàèçãëåä ñàñâèì èíòèìíå èñïîâåñòè: ïîáóíà

êî¼ó ó ñåáè îñåžà äåðâèø, îäãîâàðà ó ïîòïóíîñòè Êàìè¼åâî¼ èäå¼è ïîáóíå,
ïîøòî ¼å îâ༠åãçèñòåíöè¼àëèñò ñìàòðà ìîäóñîì äåêàðòîâñêå ñóìœå, êî¼ó äåð-
âèø, îïåò, âèäè êàî ¼åäàí îä óçðîêà ñâî¼å ïîáóíå. Ñà êàìè¼åâñêèõ íà òåðåí
ôðîìîâñêèõ ñõâàòàœà ÷îâåêà ïðåíîñå íàñ ðå÷è êî¼èìà Ñåëèìîâèž àñîöèðà
íà ïðîèçâîäå šóäñêîã óìà („òåìåšè êî¼å ñìî ãðàäèëè“), è óêàçó¼å íà ÷èœå-
íèöó äà ñó îíè áèëè çàêëîí îä æèâîòà.
Ó îâàêâîì òðåíóòêó ñâîã æèâîòà, äåðâèø îäëàçè äî ðåêå è ïîñìàòðà ¼å
ñòî¼åžè íàä œîì. Ñåëèìîâèž ó òîì äåëó ðîìàíà äà¼å óñòâàðè ïðåöèçàí îïèñ
îíîãà øòî ñìî íàçâàëè áóåœåì ñâåñòè, ïî÷åòêîì (è)ñòîðè¼å îòóåœà, ïî-
÷åòêîì ïðîöåñà äåçèíòåãðàöè¼å èíäèâèäóå: „Áèëî ¼å òî â¼åðîâàòíî ¼åäèíè
ïóò ó æèâîòó äà ñó ñå ãëàñîâè è øóìîâè, äà ñó ñå ñâ¼åòëî è îáëèöè, ¼àâšàëè
êàî îíî øòî ¼åñó, êàî çâóê, øóì, ìèðèñ, îáëè÷¼å, êàî çíàê è îá¼àâà ñòâàðè
èçâàí ìåíå, ¼åð ñàì ñëóøàî è ãëåäàî èçäâî¼åí, íåóì¼åøåí, áåç òóãå è áåç
ðàäîñòè, íå êâàðåžè èõ è íå ïîïðàâšà¼óžè, æèâ¼åëè ñó ñàìè, áåç ìîã ó÷å-
øžà, íåèçì¼åœåíè ìî¼èì îñ¼åžàœèìà. Òàêî ñàìîñòàëíè, èñòèíèòè, íåïðåòî-
ïšåíè ó ìî¼ó ìèñàî î œèìà, îñòàâšàëè ñó ïîìàëî ðàâíîäóøàí óòèñàê, [...]“13.
Äåðâèø ó òîì òðåíóòêó äîáè¼à æåšó äà ñå âðàòè ó äåòèœñòâî, „ó çàøòèžåíî
áëàæåíñòâî òîïëîã è òàìíîã ïðàèçâîðà“, à èñòîâðåìåíî ìó ñå ÷èíè äà è
ñàìà ðåêå òå÷å óíàçàä, êà ñâîìå èçâîðó. Äà ¼å òî ïðàâè òðåíóòàê áóåœà
ñâåñòè è ïî÷åòêà èñòîðè¼å, ïîòâðó¼å äåðâèøîâ îñåžà¼ äà îä òîã ÷àñà ñòâàðè
âèøå íå ïîñòî¼å ïî ñåáè, ïðèðîäíî, âåž ïîñðåäîâàíå šóäñêèì ðàçóìîì. Àõ-
ìåä Íóðóäèí, Ñåëèìîâèžåâ ¼óíàê ìåòàñâåñòè, ¼àñíî ïðåïîçíà¼å îâå ïðîöåñå
ó ñåáè, òèì ëàêøå øòî îíè äîáè¼à¼à¼ó ñâî¼å ñîìàòñêå åêâèâàëåíòå: „Òàäà ìè
¼å äîøëî äî ñâè¼åñòè äà òî îæèâšàâà ìî¼à ìèñàî, ïî÷èœóžè äà ïðåîáðàžà
îíî øòî âèäèì è ÷ó¼åì ó áîë, ó ñ¼åžàœå, ó íåîñòâàðèâå æåšå. Èñö¼ååíè
ñóíåð ìîãà ìîçãà ïî÷åî ¼å äà ñå íàòàïà. Âðè¼åìå îäâà¼àœà áèëî ¼å êðàòêî.“14
Ñåëèìîâèžåâ ¼óíàê äîæèâåî ¼å íà¼ïðå ìîìåíàò „ïðåèñòîðè¼ñêîã“, áåçáîëíîã,
íåîñâåøžåíîã áèâàœà, äà áè ñå òèì ñíàæíè¼å îñåòèëî ¼àâšàœå ñâåñòè è
èñòîðè÷íîñò ïîñòî¼àœà.
È äàšå, êðîç ÷èòàâ Äåðâèø è ñìðò, Ñåëèìîâèž žå íàñ óâåðàâàòè ó
ïîñòî¼àœå äâå ñâåñòè: îíå îòóåíå, êî¼à ðåäîâíî ïîáåó¼å, è îíå ïîáóœåíå,
êî¼à ñå ïîâðåìåíî áóäè, äà áè ñå óâåê âðàòèëà ñèãóðíîñòè îíå ïðâå. Àõìåä
Íóðóäèí, çàêëàœà¼óžè ñå çà ðåëèãè¼ó è œåíó äîãìó, óëàçè ó ïðîöåñ îòóåœà.
Òèìå ¼å ïî÷èíèî ãðåõ ïðîòèâ æèâîòà è ó òîìå ¼å œåãîâà êðèâèöà. Ïîñëå
ñâåòëîã òðåíóòêà ïîáóíå, Íóðóäèí žå ñå çàêëîíèòè èçà ìîžè äðæàâíèõ èí-
ñòèòóöè¼à, è ïîíîâèòè èñòè ãðåõ. Ó ðîìàíó, Ñåëèìîâèž ¼å îâî äðóãî îãðåøå-
œå î æèâîò ïðèêàçàî êðîç èçäà¼ó ïðè¼àòåšà è ïðè¼àòåšñêå šóáàâè. Èñòî
òàêî, îäóñòà¼àœå îä šóáàâè, àëè ñà âîšåíîì æåíîì, ïðåòõîäè îäëàñêó ó
îêðèšå âåðå è ìèð òåêè¼ñêîã äâîðèøòà.

13
Èñòî, 48.
14
Èñòî, 49.
 ÄÅÐÂÈØ Ó ÏÐÎÖÅÑÓ: (È)ÑÒÎÐÈ£À ÎÒӀÅÍÅ ÑÂÅÑÒÈ 337

£îçåô Ê. ïî÷èíèî ¼å èñòó êðèâèöó îòóåœà îä æèâîòà, ñàìî øòî ¼å

œåãîâà òåêè¼à ¼åäíà âåëèêà áàíêà, à œåãîâà äîãìà è çàêëîí, óìåñòî òåîêðà-
òè¼å – áèðîêðàòè¼à. Ïîñòî¼åžà êðèâèöà è ó Êàôêèíîì Ïðîöåñó ïðîäóášàâà
ñå îäíîñíî ïîíàâšà íîâîì êðèâèöîì: ïðèñòà¼àœåì íà ïðîöåñ, îäñóñòâîì
äîñëåäíå ïîáóíå. Èàêî ñå äåêëàðàòèâíî áóíè ïðîòèâ ïðîöåñà è îäáè¼à äà ñå
ïîêîðàâà íà íà÷èí êî¼è ìó ñàâåòó¼ó, £îçåô Ê. èïàê ïðèçíà¼å Ñóä, èçëàçè ìó ó
ñóñðåò, áîðàâè ó íåóãëåäíèì è çàãóøšèâèì ïðîñòîðè¼àìà ñèðîòèœñêèõ òà-
âàíà. Êàôêà ¼å òàêî óñïåî äà èçðàçè ïàðàäîêñ èñòîâðåìåíîã ïîñòî¼àœà ïîáó-
íå è œåíîã èçíåâåðàâàœà. Ìîòèâ ïîáóíå èçðàæåí ¼å, êàî øòî ¼å âåž ðå÷åíî,
ó ñèìáîëè÷êî¼ ðàâíè ðîìàíà. £åäåœå ïëîäà äðâåòà ñàçíàœà, ïðàðîäèòåšñêè
ãðåõ êî¼è ñå ïîíàâšà ó ñâàêîì ïî¼åäèíöó, äåëó¼å ó ñòðóêòóðè ðîìàíà óïðàâî
îíàêî êàêî ¼å îïèñàî Ôðîì äà ò༠èñòè ïðâè àêò ïîáóíå äåëó¼å ó äðóøòâåíî¼
èñòîðè¼è. Èñòî êàî è ×îâåê ó öèòàòó ñà ïî÷åòêà îâîãà òåêñòà, òàêî è £îçåô
Ê. ïî÷èœå ñâî¼ó ðîìàíåñêíó (è)ñòîðè¼ó „äîðó÷êîâàœåì“ ¼àáóêå. Äî òàäà ¼å
æèâåî „ó ïîòïóíî¼ õàðìîíè¼è ñà ïðèðîäîì“ îäíîñíî îêðóæåœåì îòóåíå
áèðîêðàòè¼å. ×èòàëàö íà îñíîâó ñâåãà ìîæå äà ïðåòïîñòàâè äà ¼å ó ïðåäè-
ñòîðè¼è ðàäœå ðîìàíà ñâå ñàâðøåíî ôóíêöèîíèñàëî: £îçåô Ê. ¼å êàî òðèäå-
ñåòîãîäèøœàê âåž áèî âèñîêè ÷èíîâíèê, „ïðîêóðèñòà“ óãëåäíå áàíêå. Ìå-
óòèì, ¼óíàê ñå ¼åäíîã ¼óòðà áóäè, ò¼. „ïîñòà¼å ñâåñòàí ñåáå, ñâî¼å îäâî¼åíî-
ñòè è áåñïîìîžíîñòè; îí ¼å ïðîãíàí èç ðà¼à[...]“ è ïîâðàòêà íåìà. Œåãîâ
æèâîòíè ïóò ¼å ïðîöåñ ñâå âåžåã îòóåœà è ñâå âåžå áåñïîìîžíîñòè.
Ó Ñåëèìîâèžåâîì ðîìàíó Äåðâèø è ñìðò îöðòàí ¼å èñòè ïðîöåñ îòóå-
œà ñâåñòè ¼óíàêà è îáåñìèøšàâàœà œåãîâå ëè÷íîñòè. Ñ òèì äà ó äåëó ñðï-
ñêîã ïèñöà ïîñòî¼è è ÷èòàâ ò༠ïðîöåñ ó ìàëîì: òî ¼å ñóäáèíà äåðâèøåâîã
áðàòà. Ñëó÷à¼íî ñàçíàâøè çà ¼åäíî íåçàêîíèòî ñóåœå äðæàâíå âëàñòè (è
œåãîâà êðèâèöà, ò¼. ãðåõ ¼å îäðååíî ñàçíàœå), îí è ñàì áèâà íåâèíî îñóåí
è óáè¼åí. Ðàçëîçè õàïøåœà, óòàìíè÷åœà, ñóäñêè ïðîöåñ (íè¼å ãà óñòâàðè íè
áèëî) è ïðåñóäà îñòà¼ó íåäîñòóïíè è, çà ñâàêîã äðóãîã îñèì óñêîã êðóãà
âëàñòè, íåâèäšâè. Íóðóäèíîâ áðàò ¼åäíîñòàâíî áèâà îäâåäåí ó Òâðàâó è
óáè¼åí, êàî øòî ¼å òî áèëî ñà ìíîãèìà ïðå œåãà. Òâðàâà èç Ñåëèìîâèžåâîã
ðîìàíà íåîäîšèâî ïîäñåžà íà ¼åäíó äðóãó òâðàâó, Òàóåð èç Øåêñïèðîâå
èñòîðè¼ñêå äðàìå Ðè÷àðä III.
Èäå¼à ïîáóíå ó ôèëîçîôè¼è åãçèñòåíöè¼å äîëàçè òåê ïîñëå Êàôêèíîã
äåëà, êî¼èì ¼å ó âåëèêî¼ ìåðè è èíñïèðèñàíà. ʜèæåâíîñò ¼å èçðàçèëà áåç-
èçëàç è àïñóðä ÷îâåêîâå ñèòóàöè¼å ó ñâåòó, ôèëîçîôè¼à ¼å ðåàãîâàëà ïîçèâà-
¼óžè ñå íà ïðîìåòå¼ñêè ìèò î ïîáóíè, äà áè ñå îâà òåìà ïîíîâî âðàòèëà
êœèæåâíîñòè. Àëáåð Êàìè ¼å óñòâàðè ñâåñíî, òàêîðåžè ïðîãðàìñêè ïðèìå-
œèâàî ïðîìåòå¼ñêè ìèò ïîáóíå íà îâå äâå îáëàñòè, ïèøóžè ïàðàëåëíî êœè-
æåâíà äåëà êàî Êóãà (1947), Îïñàäíî ñòàœå (1848) è Ïðàâåäíèöè (1950), è
ôèëîçîôñêè åñå¼ Ïîáóœåíè ÷îâåê (1951). Ñåëèìîâèž ¼å ó Äåðâèøó ïîñåáíî
íàãëàñèî îâó òåìó îòåëîòâîðàâà¼óžè êàìè¼åâñêî㠄ïîáóœåíîã ÷îâåêà“: òî ¼å
ôèãóðà Èñõàêà, áåãóíöà îä âëàñòè, äåðâèøîâîã ïðèâèåœà, îäíîñíî èçðàçà
óíóòàðœåã ñòàœà.
338 ÑÒÀÍÈÑËÀÂÀ ÂÓ£ÍÎÂȎ

Íå òðåáà, ìåóòèì, çàáîðàâèòè äà ïðîìåòå¼ñêè ìèò çàóçèìà çíà÷à¼íî

ìåñòî ¼îø êîä Õåãåëà è Ìàðêñà. Ó ñâî¼î¼ Åñòåòèöè ïðâè ôèëîçîô òåæè
ïðåâàçèëàæåœó ïîáóíå è èçìèðåœó. Ìàðêñ, ñóïðîòíî ñâîì ó÷èòåšó, ñëàâè
ïîáóíó. Çíà÷åœå ôèãóðå Ïðîìåòå¼à Ìàðêñ ó ïîòïóíîñòè ïðåóçèìà èç Åñõè-
ëîâå òðàãåäè¼å: ñà œåãîâîì ïîáóíîì ïî÷èœå æèâîò ó äðóøòâó è êóëòóðè, ñà
çíàœèìà êî¼à îìîãóžàâà¼ó ñëîáîäó è ñàìîñòàëíîñò ÷îâåêà ó îäíîñó íà áî-
ãîâå.
Ó îáà ðîìàíà ïîñåáíî ñó òåìàòèçîâàíå ãîäèíå ñòàðîñòè ãëàâíîã ¼óíàêà.
Ó Ïðîöåñó ¼å îâ༠àñïåêò íàãëàøåíè¼è áóäóžè äà íåîáè÷íî ñóåœå ïî÷èœå
íà Ê.-îâ òðèäåñåòè ðîåíäàí. Ñóåœå, êî¼å Àõìåä Íóðóäèí ñïðîâîäè íàä
ñàìèì ñîáîì, ïèñàœåì, îäâè¼à ñå ó âðåìå êàäà ¼óíàê èìà ÷åòðäåñåò ãîäèíà.
„×åòðäåñåò ìè ¼å ãîäèíà, ðóæíî äîáà. ×îâåê ¼å ñóâèøå ìëàä äà áè èìàî
æåšà, à ñóâèøå ñòàð äà èõ îñòâàðó¼å.“ Çàîêðóæåíîñò áðî¼êå ãîäèíà ðîìà-
íåñêíèõ ¼óíàêà ñêðåžå ÷èòàî÷åâó ïàæœó. Ó îáà ñëó÷à¼à ðå÷ ¼å î äîáó ÷îâåêî-
âå çðåëîñòè.
Ãîäèíå ñå íàãëàøàâà¼ó è íà êðà¼ó îáà ðîìàíà. Òà÷íî ïîñëå ãîäèíó äàíà
îä õàïøåœà, ñàäà íà œåãîâ 31. ðîåíäàí, îñóåíîã £îçåôà Ê. óáè¼à¼ó „êàî
ïñåòî“. ×åêà¼óžè íà èçâðøåœå ñìðòíå ïðåñóäå, Àõìåä Íóðóäèí ïðåðà÷óíàâà
ãîäèíå äå÷àêà êîãà ñó ìó ïîñëàëè, êî¼è ¼å âåðîâàòíî œåãîâ ñèí, øòî ÷èòàî-
÷åâó ïàæœó ïîíîâî âðàžà íà ¼óíàêîâå ãîäèíå. Ãîäèíå ñó îâäå òàêîå îçíàêà
ïðîáóåíå ñâåñòè. Ïðîöåñ êî¼è ïî÷èœå áóåœåì ñâåñòè íåìèíîâíî ñå çàâð-
øàâà òðàãè÷íèì îòóåœåì îä æèâîòà, ó Êàôêèíîì è Ñåëèìîâèžåâîì ðîìà-
íó ïðèêàçàíèì íà íà¼äðàñòè÷íè¼è íà÷èí, ñìðžó ¼óíàêà.
Äà îâà äâà ðîìàíà èíòåãðèøó íåøòî îä äðàìñêå âðñòå, ïîêàçó¼å è íåèç-
áåæíîñò äà ñå î œèìà ãîâîðè ó äðàìñêèì êàòåãîðè¼àìà. Ïðå êîíà÷íîã ðàñ-
ïëåòà, çáèâà ñå êðàòêè îáðò – ó âèäó íàãîâåøòà¼à ìîãóžåã ñïàñà ¼óíàêà,
ìàêàð òî áèî è œåãîâ ÷èñòî ñóá¼åêòèâíè äîæèâšà¼.
Ó Ïðîöåñó ñå ïðèïîâåäàœå íà òîì ìåñòó è ôîêóñèðà íà òà÷êó ãëåäèøòà
¼óíàêà: „Ïîãëåä ìó ïàäå íà ïîñëåäœè ñïðàò êóžå êð༠êàìåíîëîìà. Êàî øòî
ñâåòëîñò ñåâíå îòâîðèøå ñå êðèëà ¼åäíîã ïðîçîðà, è ïî¼àâè ñå ÷îâåê, íà òî¼
äàšèíè è âèñèíè ñëàáà÷àê è ìðøàâ, äàëåêî ñå íàæå ïðóæà¼óžè ¼îø äàšå
ðóêå. Êî ¼å òî? Ïðè¼àòåš? Äîáàð ÷îâåê? Íåêî êî ñàó÷åñòâó¼å? Íåêî êî õîžå äà
ïîìîãíå? £å ëè òî ¼åäàí ÷îâåê? £åñó ëè òî ñâè? Èìà ëè ¼îø ïîìîžè?“15
Ñåëèìîâèžåâ ¼óíàê ó èäåíòè÷íîì ìîìåíòó ïîêàçó¼å èíñòèêòèâíó æå-
šó çà æèâîòîì, âðàžàœå îíîì èñêîíñêîì áèîëîøêîì, àëè ¼å ñóâèøå êàñíî
çà òî, ¼åð ¼å ÷èòàâîã æèâîòà èøàî óïðàâî ñóïðîòíèì ñìåðîì. Îí çàïèñó¼å:
„Íå, íèêàêî! Õîžó äà æèâèì! Ìà øòà äà ñå äåñè, õîžó äà æèâèì, íà ¼åäíî¼
íîçè äî ñìðòè, íà óñêî¼ ëèòèöè äî ñìðòè, àëè õîžó äà æèâèì. Ìîðàì! Áîðè-
žó ñå, çóáèìà žó ãðèñòè, á¼åæàžó äîê ìè êîæà íå îòïàäíå ñ òàáàíà, íàžè žó
íåêîã äà ìè ïîìîãíå[...]“16

15
Ô. Êàôêà, Ïðîöåñ, ñòð. 163.
16
Ì. Ñåëèìîâèž, Äåðâèø è ñìðò, ñòð. 476.
 ÄÅÐÂÈØ Ó ÏÐÎÖÅÑÓ: (È)ÑÒÎÐÈ£À ÎÒӀÅÍÅ ÑÂÅÑÒÈ 339

Ïîñëå îâîã èçíåíàäíîã òðåíóòêà íàäå, êî¼à žå ñå çà îáà ¼óíàêà ïîêàçàòè

êàî âàðšèâà è ëàæíà, äîëàçè íåèçáåæíî èçâðøåœå ñìðòíå ïðåñóäå, êî¼å
íîñè ñà ñîáîì îñåžàœå ïîòïóíîã áåçíàà è áåñìèñëà. Îíî îáåëåæàâà ïî-
ñëåäœå òðåíóòêå ñâåñòè äâà ¼óíàêà, à ðå÷åíèöå êî¼å ãà èçðàæàâà¼ó, ïðåäñòà-
âšà¼ó çàâðøåòàê îáà ðîìàíà. Ó ëèòåðàòóðè ìíîãî ïóòà öèòèðàíîì ïîñëåä-
œåì ïàñóñó Ïðîöåñà ñòî¼è: „Àëè íà Ê.-îâ ãðêšàí ïîëîæèøå ñå ðóêå ¼åäíîãà
îä ãîñïîäå à îí༠äðóãè çàðè ìó íîæ äóáîêî ó ñðöå è äâàïóò ãà îêðåòå.
Î÷èìà êî¼å ñó ñå ãàñèëå Ê. âèäå ¼îø êàêî ãîñïîäà òèê ïðåä œåãîâèì ëèöåì,
ïðèšóáèâøè îáðàç óç îáðàç, ïîñìàòðà¼ó èçâðøåœå ïðåñóäå. „Êàî ïñåòî!“
ðå÷å îí, è ÷èíèëî ñå äà žå ãà ñòèä íàäæèâåòè.“ Ïîä¼åäíàêî êîíòðàñòíî „ïðåò-
ïîñëåäœèì“ òðåíóöèìà íàäå è æåšå çà æèâîòîì, è ëåïîòè ñåžàœà íà íåêàä
âîšåíó æåíó, ñòî¼å ïîñëåäœè òðåíóöè ñâåñòè Ñåëèìîâèžåâîã ¼óíàêà. Îíè
ñå è áóêâàëíî ïîêëàïà¼ó ñà ïîñëåäœèì ðå÷åíèöàìà ðîìàíà, ¼åð ¼å ðå÷ î ïðè-
ïîâåäàœó ó ïðâîì ëèöó, î „çàïèñó ìîì î ìåíè, çàïèñàíî¼ ìóöè ðàçãîâîðà ñà
ñîáîì“, êàêî ¼å ñâî¼å ïèñàœå/ñàìîèñëååœå íàçâàî ¼óíàê íà ñàìîì ïî÷åòêó
òîã ïîñëà. Òî ¼å òàêîå ÷åñòî öèòèðàí äåî ðîìàíà: „Ïîòàïà ìå ñòðàõ, êàî
âîäà.
Æèâè íèøòà íå çíà¼ó. Ïîó÷èòå ìå, ìðòâè, êàêî ñå ìîæå óìðè¼åòè áåç
ñòðàõà, èëè áàð áåç óæàñà. £åð, ñìðò ¼å áåñìèñàî, êàî è æèâîò.“17

Òðàãè÷êà êðèâèöà ó ñòðóêòóðè ðîìàíà

Áóäóžè äà ïðèäå⠄òðàãè÷êà“ óêàçó¼å íà îíî øòî ïðèïàäà èñêšó÷èâî
òðàãåäè¼è êàî äðàìñêî¼ âðñòè, îâäå ¼å îí óïîòðåášåí íåïðàâèëíî. Òðåáàëî
áè òðàæèòè íîâó ðå÷ äà ñå îçíà÷è ïîñòî¼àœå êðèâèöå ¼óíàêà (ïà è ñóêîáà),
êî¼à ¼å èñòîã êâàëèòåòà êàî ó òðàãåäè¼àìà: ¼óíàê íè¼å íè ñàñâèì êðèâ, à ñëåä
äîãàà¼à íåìèíîâíî âîäè œåãîâîì òðàãè÷íîì êðà¼ó, ñàìî øòî ¼å äàòè ìîòèâ-
ñêî-ñèæå¼íè êîìïëåêñ ïðåíåò ó ñòðóêòóðó ðîìàíà. Í༼åäíîñòàâíè¼å ¼å óïî-
òðåáèòè ïðèäåâ òðàãè÷íî, àëè òèìå ñå ãóáè îíà ñóøòèíñêà àñîöè¼àöè¼à íà
êðèâèöó ó òðàãåäè¼è, ïîñåáíî àíòè÷êî¼: ¼óíàê ñå ñóïðîòñòàâšà Íóæíîñòè,
ñèëàìà êî¼å ñó äàëåêî âàí šóäñêèõ ìîžè, à óïðàâšà¼ó ÷îâåêîì. Ó ñàâðåìå-
íîì ñâåòó, è ñàâðåìåíîì ðîìàíó, òî ñó îòóåíå ñèëå äðóøòâåíèõ èíñòèòó-
öè¼à: âëàñò, ìîðàë, ðåëèãè¼à, èäåîëîãè¼à, ðîáà, êàïèòàë, ñâå îíî øòî ñìî, íà
òðàãó Ôðîìà è Ìàðêñà, íàçâàëè ïðîèçâîäèìà ÷îâåêîâå èñòîðè¼ñêå ñâåñòè.
Êàäà ¼å ó ïèòàœó äîæèâšà¼ è ìîäåë òðàãè÷íîñòè šóäñêîã ïîñòî¼àœà, äèñ-
êóðñ êœèæåâíîñòè è äèñêóðñ ôèëîçîôè¼å, ñâåò (àíòè÷èõ) ìèòîâà è ñâåò
ñàâðåìåíèõ èäîëàòðè¼à, ïî÷èœó äà ñå ïðèáëèæàâà¼ó è ðåôëåêòó¼ó ¼åäàí íà
äðóãîã. Êàêî ¼å ¼åäíèì äðóãèì ïîâîäîì ðå÷åíî, „ïèòàœà î òðàãåäè¼è, ñàãëå-
äàíà ôèëîçîôñêîì îïòèêîì, ïîñòà¼ó ïèòàœà î šóäñêî¼ åãçèñòåíöè¼è“18. È

17
Èñòî, ñòð. 496.
18
Ä. Ìèòðîâèž, „Òðàãè÷êè ñóêîá“, txt, ïèëîò áðî¼, ñòð. 3.
340 ÑÒÀÍÈÑËÀÂÀ ÂÓ£ÍÎÂȎ

îáðíóòî, ïèòàœà î šóäñêî¼ åãçèñòåíöè¼è, ó êœèæåâíîì äåëó ñàãëåäàíà êðîç

ôèëîçîôñêó îïòèêó, ïîñòà¼ó ïèòàœà î òðàãè÷íîì.
Êàôêèí Ïðîöåñ è Äåðâèø è ñìðò Ìåøå Ñåëèìîâèžà ïðåäñòàâšà¼ó ïðàâå
ïðèìåðå åâðîïñêîã ðîìàíà êî¼è èíòåãðèøó íàâåäåíå åëåìåíòå òðàãåäè¼å ó
âðåìåíó êàäà ñå îíà êàî æàíð âèøå íå ¼àâšà ó ÷èñòîì âèäó.19 Ìîž èíñòèòó-
öè¼à ¼å òîëèêî îòóåíà îä ÷îâåêà, äà ¼å íåâèäšèâà, ïà èçãëåäà èñòî êàî è
Íóæíîñò ó ñâåòó êî¼èì óïðàâšà¼ó çà ÷îâåêà íåâèäšèâè áîãîâè. Êðèâèöà ¼å
ñàìèì òèì íå¼àñíà è àïñòðàêòíà. Êàôêèí ðîìàí ïðåäñòàâšà, ó ¼åäíîì îä
ñâî¼èõ îñíîâíèõ çíà÷åœà, ìåòàôîðó îâàêâå êðèâèöå.
Ïðå íåãî øòî ïîäñåòèìî êàêî ¼å îâó ñïîçíà¼ó èçðàçèî Ìàðêñ ó ñâîìå
Êàïèòàëó, è ñàì èíñïèðèñàí àíòè÷êîì òðàãåäè¼îì, áèëî áè êîðèñíî ïîäñå-
òèòè äà ¼å Ë. Äîëåæåë äîøàî äî âðëî ñëè÷íîã çàêšó÷êà ïîâîäîì Êàôêèíîã
Ïðîöåñà, àëè èäóžè ñàñâèì äðóãèì ïóòåì è èçðàçèâøè ãà äðóãà÷è¼èì ¼åçè-
êîì. Íàèìå, òóìà÷åžè Êàôêèí ïðèïîâåäà÷êè ñâåò ó êšó÷ó ñåìàíòèêå ìîãó-
žèõ ñâåòîâà, îí äîëàçè äî òåçå äà ñå Êàôêèí ôèêöèîíàëíè ñâåò „ìîðà ðàç-
ìàòðàòè ó îäíîñó íà ñâåò êëàñè÷íå ìèòîëîãè¼å. Ìèòîëîøêè ñâåò ¼å áèíàðíà
ñòðóêòóðà, êî¼ó ÷èíå ïðèðîäíè è íàòïðèðîäíè äîìåí.“20 Ïîñåáíîñò Êàôêè-
íå ôèêöè¼å ¼å ó òîìå øòî ñå ó œî¼ óêëàœà¼ó ãðàíèöå èçìåó îâà äâà äîìåíà,
ïà ñå äîáè¼à „¼åäèíñòâåíè õèáðèäíè ñâåò“. Ìåóòèì, ó ñëó÷à¼ó Ïðîöåñà (è
Çàìêå), êàêî çàïàæà Äîëåæåë, îïîçèöè¼à ïðèðîäíî/íàòïðèðîäíî, çàìåœåíà
¼å äîìåíèìà âèäšèâè/íåâèäšèâè ñâåò. Äîëåæåë íàãëàøàâà äà ñó ó îâî¼ âàðè-
¼àíòè áèíàðíå ñòðóêòóðå ðîìàíåñêíîã ñâåòà îáà äîìåíà ïðèðîäíà, ó îáà äî-
ìåíà óïðàâšà¼ó ïðèðîäíå ñèëå. Òî äàšå çíà÷è äà „ó ñòðóêòóðè âèäšèâîã/
íåâèäšèâîã ñâåòà äîãàà¼è êî¼è äåëó¼ó êàî íàòïðèðîäíè ïîòè÷ó èç ¼åäíîã
ñêðèâåíîã è îäâî¼åíîã, àëè ñàñâèì ïðèðîäíîã äîìåíà. […] ñòðàíå ñèëå íèñó
íèøòà äðóãî äî ìèñòåðèîçíè ÷èíèîöè šóäñêå ïðèðîäå èëè äðóøòâåíå îðãà-
íèçàöè¼å.“21
Îòóåíå èíñòèòóöè¼å çàäðæàâà¼ó èñòó ñóøòèíó áåç îáçèðà íà ñâî¼å âð-
ëî ðàçëè÷èòå èñòîðè¼ñêå ôîðìå îäíîñíî äîìåíå äðóøòâåíîã æèâîòà êî¼èìà
ïðèïàäà¼ó. Çàòî ¼å ìîãóžå ïðàòèòè èñòè ïóò ¼óíàêà ó íàèçãëåä ðàçëè÷èòèì è
óäàšåíèì ìîäåëèìà ñâåòà: ó áèðîêðàòèçîâàíîì, „çàïàäœà÷êîì“, ñâåòó Ïðî-
öåñà è ó ñâåòó èñòî÷œà÷êå âåðñêå äîãìå è äðæàâíå äåñïîòè¼å Äåðâèøà è
ñìðòè. Îâîìå ñå ìîæå äîäàòè è ìîäåë èäåîëîøêîã îòóåœà ó êîìóíèñòè÷-

19
Òðàãè÷íî ¼å, ó ìîäåðíèñòè÷êî¼ äðàìè, çàìåœåíî àïñóðäíèì.
20
Txt, 50.
21
Èñòî. Çàíèìšèâî ¼å äà Äîëåæåë, îñòà¼óžè äîñëåäàí ñâî¼î¼ ìåòîäè, äîëàçè ó òóìà÷å-
œó Ïðîöåñà äî ïî¼ìîâà ïîáóíå, îòóåœà, íåâèäšèâîñòè ìîžè èíñòèòóöè¼à (âèäè òåêñò), äà-
êëå, äî èñòèõ êšó÷íèõ ïî¼ìîâà îä êî¼èõ ïîëàçå ïðèñòóïè êî¼å ¼å ñìàòðàî íåñïî¼èâèì ñà ñîï-
ñòâåíèì. Òâðäèî ¼å äà žå ðåçóëòàòè œåãîâå àíàëèçå ó îêâèðó ôèêöèîíàëíå ñåìàíòèêå „òåøêî
çàäîâîšèòè òðàäèöèîíàëíîã êàôêîëîãà, êî¼è èíòåðïðåòàöè¼ó Êàôêèíîã äåëà íå ôîðìóëèøå òåð-
ìèíèìà êœèæåâíèõ, ôèêöèîíàëíèõ êàòåãîðè¼à, âåž èõ ïðå èçðàæàâà ó ñîöèîëîøêèì, ïñèõîëî-
øêèì, áèîãðàôñêèì, ïñèõîàíàëèòè÷êèì, ôèëîçîôñêèì, ðåëèãèîçíèì è äðóãèì îáëèöèìà äèñ-
êóðñà.“ (ñòð. 54).
 ÄÅÐÂÈØ Ó ÏÐÎÖÅÑÓ: (È)ÑÒÎÐÈ£À ÎÒӀÅÍÅ ÑÂÅÑÒÈ 341

êî¼ äðæàâè, êî¼è çà ïèñöà Ñåëèìîâèžà íè¼å áèî ìîäåë, âåž òðàóìàòè÷íî
ëè÷íî æèâîòíî èñêóñòâî22, àëè ïàðàäèãìàòè÷íîã çíà÷åœà.
Ìàðêñ ¼å îâàêâå „óäàšåíå“ ìîäåëå îòóåœà ñâåî íà èñòó îñíîâó óïîðå-
äèâøè ñâåò ðîáå ñà ñâåòîì ðåëèãè¼å. „Îâäå ¼å [ìèñëè ñå íà ïðîöåñ ïðîèç-
âîäœå ó êàïèòàëèçìó] ñòâàð ñàìî ó òîìå äà îäðååí äðóøòâåíè îäíîñ ìåó
ñàìèì šóäèìà óçèìà çà œèõ ôàíòàñìàãîðè÷àí îáëèê îäíîñà ìåó ñòâàðèìà.
Çáîã òîãà, äà áèñìî íàøëè àíàëîãè¼ó, ìîðàìî ïðèáåžè ìàãëîâèòèì ðåãèîíè-
ìà âåðñêîã ñâåòà. Ó œåìó ïðîèçâîäè šóäñêå ãëàâå èçãëåäà¼ó êàî äà ñó ñàìî-
ñòàëíà áèžà, îáäàðåíà ñîïñòâåíèì æèâîòîì, è êî¼à ñå íàëàçå ó îäíîñèìà
ìåó ñîáîì êàî è ñ šóäèìà. Îâàêî ¼å è ñ ïðîèçâîäèìà šóäñêèõ ðóêó ó ðîá-
íîì ñâåòó.“23 Îíî øòî ¼å ñàì ñòâîðèî, óìîì èëè ðóêàìà, ÷îâåê äîæèâšàâà
êàî ñèëó êî¼à ¼å âàí œåãà, êàî, êàêî ñìî âåž ðåêëè, ñàìó Íóæíîñò. Ìîãóžà ñó
îòóäà ñòàïàœà âèøå îòóåíèõ, ïî ñâî¼î¼ ãåíåçè ðàçëè÷èòèõ äðóøòâåíèõ èí-
ñòèòóöè¼à. Ñåëèìîâèž íàìåðíî ñìåøòà ðàäœó ñâîã ðîìàíà ó åïîõó òóðñêå
âëàäàâèíå ó Áîñíè, ¼åð ñó òó âåðñêà è äðæàâíà âëàñò ÷èíèëå ¼åäíî. Èñëàì-
ñêà ðåëèãè¼à áèëà ¼å ïðàêòè÷íî äðæàâíà ðåëèãè¼à, ñåêóëàðèçàöè¼à íè¼å ïî-
ñòî¼àëà, èíñòèòóöè¼å áîæ¼å è çåìàšñêå âëàñòè ñó ñå äîïóœàâàëå. Òàêàâ èñòî-
ðè¼ñêè ìîäåë îäãîâàðàî ¼å Ñåëèìîâèžó áóäóžè äà ¼å œåãîâ ðîåíè áðàò (íå-
âèí îñóåí íà ñìðò, øòî žå ïèñàö òðàíñïîíîâàòè ó êœèæåâíè ìîòèâ) ñòðà-
äàî îä îòóåíèõ èäåîëîøêèõ çàõòåâà24 ó ¼åäíîì àêòóåëíîì äðóøòâó ãäå ñó
ñòîïšåíå ¼åäèíà äîçâîšåíà ïàðòè¼à è äðæàâà: „Äðæàâà, âëàñò è ¼åäíà ïàð-
òè¼à, ÷è¼à ¼å èäåîëîãè¼à èñòîâðåìåíî è äðæàâíà èäåîëîãè¼à èç âðåìåíà ó
êîìå ¼å ïèñàö æèâèî, íà èñòîâ¼åòàí íà÷èí ñó ó÷åñòâîâàëè ó ñòâàðàœó ñòðóê-
òóðå èñòîðè¼ñêå ñâè¼åñòè è íà íà÷èí œåíîã ôóíêöèîíèñàœà êàî è ó âðåìåíó
ó êîìå ñå îäâè¼à ðàäœà ðîìàíà.“25

Îäèñå¼à êðîç Èíñòèòóöè¼å

Àêî ¼å î¼ñîâ Óëèêñ ïîêàçàî áàíàëíîñò ñàâðåìåíå îäèñå¼å, Ïðîöåñ ¼å
îòêðèî œåíó òðàãè÷íó ñòðàíó. Ñåëèìîâèž ¼ó ¼å ó Äåðâèøó è ñìðòè ïðèêðèî
çàâåñîì ïðîøëîñòè, àëè ¼å, êàêî êàñíè¼å îòêðèâà ó ñâî¼èì ìåìîàðèìà, îïè-
ñèâàî ñîïñòâåíó ïðîæèâšåíó îäèñå¼ó êðîç èíñòèòóöè¼å äðóøòâà. Îâà „øåò-

22
Ó ñâî¼èì Ѽåžàœèìà, ïîä îäðåäíèöîì Äåðâèø è ñìðò, Ñåëèìîâèž çàïèñó¼å ñëåäåžå:
„Êðà¼åì 1944. ãîäèíå, ñòðè¼åšàí ¼å ó Òóçëè ìî¼ íà¼ñòàðè¼è áðàò, ïàðòèçàí, îôèöèð êîìàíäå
Òóçëàíñêîã âî¼íîã ïîäðó÷¼à, ïðåñóäîì âî¼íîã ñóäà III êîðïóñà...... Íà àôèøàìà èçëè¼åïšåíèì
ïî ãðàäó ïèñàëî ¼å äà ¼å Øåôêè¼à Ñåëèìîâèž îñóåí íà ñìðò ñòðè¼åšàœåì çàòî øòî ¼å èç
ìàãàçèíà ÃÓÍÄ-à (Ãëàâíå óïðàâå íàðîäíèõ äîáàðà) óçåî êðåâåò, îðìàð è ñòîëèöó è ¼îø íåêå
ñèòíèöå, à òàêî ñòðîãà ïðåñóäà ¼å äîíåñåíà, ïèøå íà îá¼àâè, çàòî øòî ¼å îêðèâšåíè èç ïîçíàòå
ïàðòèçàíñêå ïîðîäèöå. Òàêî ñå íàøà ïîðîäè÷íà ïðèâðæåíîñò ðåâîëóöè¼è è íàøà çàíåñåíîñò
îêðåíóëà ïðîòèâ íàñ è ïðåòâîðèëà íàñ ó æðòâå.“ (ñòð. 170).
23
Ê. Ìàðêñ, íàâ. äåëî, ñòð. 75.
24
Ñ. Òóòœåâèž, íàâ. äåëî, ñòð. 124.
25
Èñòî, ñòð. 125 – 126.
342 ÑÒÀÍÈÑËÀÂÀ ÂÓ£ÍÎÂȎ

œà“ îáè÷íî ¼å âîäèëà ñàìî äî çàòâîðåíèõ âðàòà, êàêî òî Ìåøà ñâåäî÷è ñâî-
¼èì èñêóñòâîì ó Ѽåžàœèìà26, è êàî øòî ñå äåøàâà äåðâèøó Íóðóäèíó (àëè
è ¼óíàêó Ñåëèìîâèžåâîã ðîìàíà Òèøèíå), è áàø êàî øòî ñòî¼è ó íà¼ïîçíà-
òè¼åì äåëó Ïðîöåñà, ïàðàáîëè „Ïðåä Çàêîíîì“. Äà ¼å ó ñâà ÷åòèðè ñëó÷à¼à
ðå÷ î èñòèì îäèñå¼àìà óêàçó¼å è ñàì Ñåëèìîâèž: „Îâà ôàíòàçìàãîðè÷íà,
êàôêè¼àíñêà ñëèêà šóäñêå íåìîžè ðåàëèñòè÷êà ¼å ñëèêà æèâîòà.“27 Ïîñåáíó
óëîãó ó ñâèì îâèì „ñâåòîâèìà“ çàòî èìà¼ó ëèêîâè ñòðàæàðà. Áèëî äà ñó
èíäèâèäóàëèçîâàíè (êàî Êàðà-Çàèì ó Äåðâèøó) èëè îáåçëè÷åíè, ñâåäåíè íà
ñâî¼ó ôóíêöè¼ó (ãîòîâî ñâè îñòàëè ëèêîâè ñòðàæàðà ó îáà ðîìàíà), îíè èìà-
¼ó óëîãó ñöèëà è õàðèáäè êî¼å íå äîçâîšàâà¼ó äà ñå çàâðøè óçàëóäíî ëóòàœå.
Îíî áè, ìà êàêî òðàãè÷íî áèëî, èìàëî áàð ñìèñëà êàäà áè ïîñòî¼àëå Ïåíåëî-
ïà èëè Èòàêà, êî¼èìà ñå ìîæå âðàòèòè. Àëè äåðâèø Àõìåä Íóðóäèí è £îçåô
Ê. ñâåñíî ñó ñå îäðåêëè šóáàâè è „çàâè÷à¼à“, î ÷åìó žå áèòè ðå÷è ó ðåäîâè-
ìà êî¼è ñëåäå.

Šóáàâ, ñðåžà è èñòîðè¼ñêà/îòóåíà ñâåñò

Ãäå ¼å šóáàâ ó Êàôêèíîì ðîìàíó Ïðîöåñ, à ãäå ó Ñåëèìîâèžåâîì Äåð-
âèøó è ñìðòè? È êàêâà ¼å òî šóáàâ? Îäãîâîð íà îâî ïèòàœå òðåáà òðàæèòè
ó îäíîñó ãëàâíîã ¼óíàêà ïðåìà æåíàìà è ïðåìà ïîðîäèöè. Äà ëè ñå ïîâîäîì
îâîã ïðîáëåìà ìîæå ãîâîðèòè î, ôðîìîâñêè ðå÷åíî, áåêñòâó îä šóáàâè? È ó
êàêâî¼ ¼å òî âåçè ñà ñõâàòàœåì èñòîðè¼å êàî ïðîöåñà îòóåíå ñâåñòè?
£îçåô Ê. ïðåêèíóî ¼å ñâî¼å âåçå ñà ïîðîäèöîì, à ñàì ïðèòîì íè¼å ñåáè
ñòâîðèî íîâó. Ó Ê. –îâîì æèâîòó íå ïîñòî¼è æåíà ñà êî¼îì áè òî áèëî ìîãó-
žå. £åäèíà æåíà ñà êî¼îì ñå îí ðåäîâíî âèà („¼åäàíïóò ó íåäåšè“) ¼å Åëçà,
„êî¼à ¼å íîžó ïà ñâå äî êàñíîã ¼óòðà ïîñëóæèâàëà ó ¼åäíî¼ êð÷ìè êàî êåëíå-
ðèöà à äàœó ïðèìàëà ïîñåòå ñàìî ó ïîñòåšè.“28 Îäíîñ ñà æåíîì ó ñâåòó
Ïðîöåñà ñâåäåí ¼å íà ñåêñóàëíó ôóíêöè¼ó è àóòîìàèçîâàí. Îñòàëå æåíå ñà
êî¼èìà žå Ê. ñòóïàòè ó îäíîñå áèžå âåçàíå çà ñóä, è ñàìå äåî ïðîöåñà êî¼è ñå
ïðîòè⠜åãà âîäè. Ãîñïîèöó Áèðñòíåð, ñóñòàíàðêó, ïîêóøàžå äà ïðèäîáè¼å
íàâîäíèì èçâèœàâàœåì øòî ñå ó œåíî¼ ñîáè îäâè¼àëî õàïøåœå, çàòèì žå ñå
óïóñòèòè ó „âåçó“ ñà æåíîì ïîñëóæèòåšà ñóäà, à ïîòîì è ñà ñëóæàâêîì ñâîã
àäâîêàòà, Ëåíè.
Êèäàœå âåçà ñà ïîðîäèöîì îòêðèâà ñå è ó ñóñðåòó ñà ó¼àêîì. Ó¼àê îä
äðóãèõ ñàçíà¼å çà Ê.- îâ ïðîöåñ, çàïðàâî îä ñâî¼å žåðêå, êî¼ó ¼å Ê. òàêîå
çàíåìàðèî („[...] îíà äîäóøå íè¼å ñ òîáîì ó âåçè ¼åð òè ñå íàæàëîñò íå áðè-
íåø ìíîãî î œî¼ [...]“).
Äåðâèø ¼å, âåž ¼å ðå÷åíî, íàïóñòèî šóáàâ æåíå, à èçäàî ïðè¼àòåšñêó
šóáàâ (Õàñàíîâó). Âåçå ñà ïîðîäèöîì òàêîå ñó çàìðëå; ïîñâåòèâøè ñå âåðè
26
Âèäè ñòðàíå 204 – 207.
27
Èñòî, 207.
28
Ô. Êàôêà, Ïðîöåñ, ñòð. 33.
 ÄÅÐÂÈØ Ó ÏÐÎÖÅÑÓ: (È)ÑÒÎÐÈ£À ÎÒӀÅÍÅ ÑÂÅÑÒÈ 343

è çàòâîðèâøè ñå ó òåêè¼ó, Íóðóäèí íè¼å âèäåî îöà è áðàòà äóãè íèç ãîäèíà.
Ñòðóêòóðà îáà ðîìàíà íå ñóãåðèøå äà áè èñõîä áèî äðóãà÷è¼è äà ñó ¼óíàöè
ïîøëè ïóòåì šóáàâè; ó Ïðîöåñó ñå òàêâà ìîãóžíîñò íè íå äîïóøòà, äîê ñå
êîä Ñåëèìîâèžà óïîðíî ïîíàâšà äà ¼å „ñâàêè ÷îâ¼åê óâè¼åê íà ãóáèòêó“.
Ìåóòèì, áóäóžè äà îâå ðîìàíå ÷èòàìî íà ôîíó Ôðîìîâå ôèëîçîôè¼å, íå-
ìîãóžå ¼å íå ïîìèñëèòè íà šóáàâ, ó êî¼î¼, ïî Ôðîìó, îòóåíà ñâåñò ¼åäèíî
ìîæå äà íàå ñïàñ. Îäíîñíî, šóáàâ ¼åäèíà „çàäîâîšàâà ÷îâåêîâó ïîòðåáó çà
ó¼åäèœåœåì ñà ñâåòîì, è äà ó èñòî âðåìå ñòåêíå îñåžàœå èíòåãðèòåòà è
èíäèâèäóàëíîñòè“. „Šóáàâ ¼å ¼åäèíñòâî ñ íåêèì èëè íå÷èì èçâàí ñåáå, ïîä
óñëîâîì äà ñå çàäðæè îäâî¼åíîñò è èíòåãðèòåò ñîïñòâåíîã ¼à.“29 Äàêëå, ïðå-
ìà Ôðîìîâîì ó÷åœó, îòóåíà ñâåñò ó êîíêðåòíî¼ åãçèñòåíöè¼è íå ìîðà äà
çàâðøè òðàãè÷íî, îíà èìà ìîãóžíîñò ñïàñà, è îíà ¼å ó šóáàâè. Çàíèìšèâî
¼å äà Ñåëèìîâèž òóìà÷è ñîïñòâåíè ðîìàí íà èñòè íà÷èí. Íàèìå, ïîçíàòî ¼å
äà ¼å ïèñàö çíà÷à¼íî êîðèãîâàî, ó îñíîâíîì çíà÷åœó ôàëñèôèêîâàî, öèòàò
èç Êóðàíà êî¼è ¼å óçåî çà ìîòî è ëà¼ò-ìîòèâ Äåðâèøà è ñìðòè. ×óâåíè ñòèõ
êî¼è êàæå äà ¼å „ñâàêè ÷îâ¼åê óâè¼åê íà ãóáèòêó“ Ñåëèìîâèž ¼å ïðåêèíóî
áàø íà îíîì ìåñòó êî¼è ¼å çà èñëàìñêè êàíîí íà¼âàæíè¼è, ¼åð ó Êóðàíó äàšå
ñòî¼è „[...]îñèì àêî íàå óòî÷èøòå ó Áîãó“. Ñåëèìîâèžåâà ìèñàî ¼å, ìåó-
òèì, „îñèì àêî íå íàå óòî÷èøòå ó šóáàâè“. Èëè, êàêî ñòî¼è ó äðóãèì èí-
òåðâ¼óèìà: „Áåç šóáàâè, ñâàêî ¼å óâè¼åê íà ãóáèòêó“30, „à æèâîò èìà ñìèñëà
¼åäèíî àêî ñå ïðîíàå ïóò šóáàâè“31.
£îçåô Ê. è Àõìåä Íóðóäèí, (àíòè)¼óíàöè îòóåíå ñâåñòè, ðîìàíåñêíå
ñó ñëèêå íåìîãóžíîñòè òå è òàêâå ñâåñòè äà îñòâàðè ëè÷íó ñðåžó. Ñðåžà ¼å
ïðèñóòíà êàî ¼åäíà îä òåìà Äåðâèøà è ñìðòè, êî¼è ¼å ïî ïðâîáèòíî¼ çàìèñëè
òðåáàëî äà ñå çîâå ×åòèðè çëàòíå ïòèöå (ó ðîìàíó ñå è îòâîðåíî òóìà÷è
ñèìáîëèêà „çëàòíå ïòèöå“ êàî ñðåžå). Ó Ïðîöåñó, ìåóòèì, ìîòèâ ñðåžå ïðè-
ñóòàí ¼å íà ñàñâèì äðóãà÷è¼è íà÷èí, êàî îäñóñòâî, êàî îíî ÷åãà ó ïðèêàçà-
íîì ñâåòó àïñîëóòíî íåìà. Îäèñå¼à êðîç èíñòèòóöè¼å äâî¼èöå ¼óíàêà, î êî¼î¼
ñå ãîâîðèëî, ñàäà ñå ìîæå òóìà÷èòè êàî óçàëóäíà ïîòðàãà çà ñðåžîì (óêîëè-
êî ¼å ñâàêè ðîìàí ñëèêà ¼óíàêîâîã òðàãàœà çà èäåíòèòåòîì, êî¼è ¼å èíäèâè-
äóàëíîñò, à íà œåíîì äíó ñòî¼è ïîòðåáà çà ñàìîîñòâàðåœåì îäíîñíî ñðå-
žîì).
ʜèæåâíîñò íè¼å ñêëîíà îïòèìèñòè÷êèì ïðî¼åêöè¼àìà êàî øòî ñó òî
ñêëîíà ðàçíà ôèëîçîôñêà ó÷åœà, ïîñåáíî êàäà ñå çàñíèâà¼ó íà âåðè ó šóä-
ñêè ðàçóì, ïî÷åâ îä ïðîñâåòèòåšñêèõ. ×àê è îíè êî¼è, ïîïóò Åðèõà Ôðîìà,
êðèòèêó¼ó äðóãå äà ó ñâî¼èì îïòèìèñòè÷êèì âèçè¼àìà áóäóžíîñòè çàáîðà-
âšà¼ó íà èðàöèîíàëíå ñèëå ó šóäñêî¼ ïðèðîäè (Ôðîìîâà êîðåêöè¼à Ìàðê-
ñà), è ñàìè êàñíè¼å óïàäà¼ó ó èñòó çàìêó. Ó êœèæåâíîñòè ñå îãðåøåœà î
šóäñêó ïðèðîäó òàêîðåžè ñàìà êîðèãó¼ó. Òî ¼åñò, êàî òðà¼íå âðåäíîñòè ó

29
Å. Ôðîì, Çäðàâî äðóøòâî, ñòð. 32.
30
Ïèñöè, ìèøšåœà, ðàçãîâîðè, ñòð. 190.
31
Èñòî, ñòð. 270.
344 ÑÒÀÍÈÑËÀÂÀ ÂÓ£ÍÎÂȎ

èñòîðè¼è êœèæåâíîñòè, çàõâàšó¼óžè òîìå øòî èì ñå ÷èòàîöè è òóìà÷è óâåê

âðàžà¼ó, îïñòà¼ó óâåê îíà äåëà ÷è¼à ñëèêà ÷îâåêà è œåãîâå ñóäáèíå ïîäðàçó-
ìåâà ïåñèìèñòè÷êè äîæèâšà¼. Ñåëèìîâèž ¼å ïîâîäîì ðîìàíà Äåðâèø è ñìðò
òâðäèî ó áðî¼íèì èíòåðâ¼óèìà äà œåãîâî ñõâàòàœå ÷îâåêîâîã ïîëîæà¼à ó
ñâåòó íè¼å ïåñèìèñòè÷êî, âåž äà ¼å ó êîíêðåòíîì ñëó÷à¼ó ðå÷ î ¼óíàêó êî¼è
íå ïðîíàëàçè ñðåžó çàòî øòî ñå îäðåêàî šóáàâè. Ìîãëî áè ñå ïîñòàâèòè
ïèòàœå çàøòî Ñåëèìîâèž íè¼å èçàáðàî äà èñïðè÷à ïðè÷ó î ¼óíàêó êî¼è ¼å
ïîøàî ïóòåì šóáàâè, êî¼è ¼å îñòâàðèî ñðåžó. Ïðåíåòî íà êœèæåâíîñò ó
öåëèíè, ïèòàœå áè ãëàñèëî: çàøòî ðîìàíè ñà îïòèìèñòè÷êîì ñëèêîì ñâåòà
ãîòîâî ïî ïðàâèëó ïðèïàäà¼ó òðèâè¼àëíî¼ êœèæåâíîñòè èëè ïðîëàçíèì âðåä-
íîñòèìà? Èëè, îïåò äðóãà÷è¼å ðå÷åíî: àêî ñðåžó äîïóøòà¼ó êàî ¼åäíó îä
ìîãóžíîñòè ÷îâåêîâîã æèâîòà, çàøòî äîáðè ïèñöè íå áèðà¼ó òó ìîãóžíîñò
çà òåìó ñâî¼èõ äåëà. Òðàãè÷íîñò ÷îâåêîâîã èñòîðè¼ñêîã ïîñòî¼àœà, êàî ïî-
ñðåäîâàíîã, îòóåíîã æèâšåœà, ñàìà ñå íàìåžå êàî óáåäšèâà êœèæåâíà èñòè-
íà, ÷àê è êàäà ñàìè ïèñöè òóìà÷å ñâî¼å äåëî äðóãà÷è¼å.

Ëèòåðàòóðà
Anders, Ginter, „Kafka, za i protiv“ ó: Moderna teorija romana, Nolit, Beograd,
1979.
Camus, Albert, Pobunjeni èovjek, preveo Zvonimir Mrkonjiæ, Zora, Zagreb, 1971.
Äåðèäà, Æàê, Ìàðêñîâå ñàáëàñòè, ïðåâåî ñ ôðàíöóñêîã Ñïàñî¼å Žóëóçàí,
Ñëóæáåíè ëèñò ÑÖÃ, 2004.
Äîëåæåë, Ëóáîìèð, „Êàôêèí ôèêöèîíàëíè ñâåò“, ïðåâîä Ïàóëà Ìèêëîøå-
âèž, ó: JNJ, ñòóäåíòñêè ÷àñîïèñ çà êœèæåâíîñò è òåîðè¼ó êœèæåâíî-
ñòè, áð. 3 – 4, Áåîãðàä, ì༠2004.
Åìðèõ, Âèëõåëì, Ñâåò êàî ñóä, ...
Ôðî¼ä, Ñèãìóíä, Îäàáðàíà äåëà Ñèãìóíäà Ôðî¼äà, êœèãà ïåòà, „Èç êóëòóðå
è óìåòíîñòè“, Ìàòèöà ñðïñêà, Íîâè Ñàä, 1979.
Ôðîì, Åðèõ, Ìàðêñîâî ñõâàòàœå ÷îâåêà, ïðåâåî Šóáà Ñòî¼èž, Áåîãðàä, Çäðà-
âî äðóøòâî, ïðåâåëå Çàãîðêà Ãîëóáîâèž è Àíåëè¼à Òîäîðîâèž, Íà-
ïðè¼åä, Çàãðåá, Íîëèò, Áåîãðàä, 1968, Áåêñòâî îä ñëîáîäå, ïðåâåëè Ñëî-
áîäàí €îðåâèž è Àëåêñàíäàð È. Ñïàñèž, Íîëèò, Áåîãðàä, 1983, Áèžå-
òå êàî áîãîâè, ðàäèêàëíî òóìà÷åœå Ñòàðîã çàâåòà è œåãîâå òðàäèöè¼å,
ïðåâåî €îðå Òðà¼êîâèž, Áåîãðàä, Clio, 2000.
Èñòîðè¼ñêè ðîìàí, çáîðíèê ðàäîâà, óðåäíèê äð Ìèîäðàã Ìàòèöêè, Èíñòè-
òóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò, Áåîãðàä, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò, Ñà-
ðà¼åâî, 1992 – 1996.
£àœèîí, Ìàðè¼à, Ðîìàíòèçàì, ðåâîëóöè¼à, ìàðêñèçàì, ïðåâåî Ñòî¼àí Ñóáî-
òèí, Íîëèò, Áåîãðàä, 1976.
Êàôêà, Ôðàíö, Öåëîêóïíå ïðèïîâåòêå, ïðåâåî ñ íåìà÷êîã Áðàíèìèð Æèâî-
¼èíîâèž, Ìîíî & Ìàœàíà, Áåîãðàä, 2003, Ïðîöåñ, ïðåâåëà Âèäà Ïå÷-
íèê, Ïðîñâåòà, Áåîãðàä, 1968.
 ÄÅÐÂÈØ Ó ÏÐÎÖÅÑÓ: (È)ÑÒÎÐÈ£À ÎÒӀÅÍÅ ÑÂÅÑÒÈ 345

Êîò, £àí, Øåêñïèð, íàø ñàâðåìåíèê, ïðåâåî Ïåòàð Âó¼è÷èž, ÑÊÇ, Áåîãðàä,
1963.
Êðèòè÷àðè î Ìåøè Ñåëèìîâèžó. Ñà àóòîáèîãðàôè¼îì, ïðèðåäèëà Ðàçè¼à
ËàãóìŸè¼à, „Ñâ¼åòëîñò“, Ñàðà¼åâî, 1973.
Ìàðêñ, Êàðë, Êàïèòàë, êðèòèêà ïîëèòè÷êå åêîíîìè¼å I – III, ïðåâåëè Ìîøà
Ïè¼àäå è Ðîäîšóá ×îëàêîâèž, Ïðîñâåòà, ÁÈÃÇ, Áåîãðàä, 1979.
Ìàðêñèñòè÷êà ôèëîçîôè¼à XX âåêà, èçàáðàî è ïðèðåäèî Ïðåäðàã Âðàíèöêè,
Íîëèò, Áåîãðàä, 1980.
Schrey, Dieter, Franz Kafka, „Der Process“ – Die Selbstinscenierung der Geburt
als Tod, u: http//home.bn-ulm.de/ ulsch-reg/kafkaproz/
Ñåëèìîâèž Ìåøà, Äåðâèø è ñìðò, ðîìàí, Áèãç, Áåîãðàä, 1983, Ѽåžàœà,
ìåìîàðñêà ïðîçà, Áèãç, 1986, Ïèñöè, ìèøšåœà è ðàçãîâîðè, åñå¼è, ÷ëàí-
öè, ïîëåìèêå, èíòåðâ¼óè, Áèãç, 1986.
Òåîðè¼à òðàãåäè¼å, ïðèðåäèî Çîðàí Ñòî¼àíîâèž, Íîëèò, Áåîãðàä, 1984.
Ñòà¼íåð, îðŸ, Ñìðò òðàãåäè¼å, ïðè¼åâîä Ãèãà Ãðà÷àí, Ïðîëîã, Çàãðåá, 1979.
Òóòœåâèž, Ñòàíèøà, Òà÷êà îñëîíöà, Çàâîä çà óŸáåíèêå è íàñòàâíà ñðåäñòâà,
Ñðïñêî Ñàðà¼åâî, 2004.
http//de.wikipedia.org/wiki/Der_Process
http//www.egotrip.de/bucher/99/9912_derwish.html

Stanislava Vujnoviæ

THE DERVISH IN THE PROCESS:

A (HI)STORY OF ALIENATED CONSCIOUSNESS

Summary

Taking for its background the basic conclusions of Hegel’s, Marx’s and Fromm’s thought, this
work explicates the alienation theme in the novels Process by Franz Kafka and Death and the Der-
vish by Meša Selimoviæ: both the self-alienation of the hero and the alienation of the society and its
institutions from the individual. The author deals with the novelistic image of a tragic individual exist-
ence in these novels, whose causes lie not only in human nature, but also in the unique quality of the
social life of the individual – possession and mediation of (the historicity of) consciousness.
346 ËÈÄÈ£À ÄÅËȎ
 ÑÈËÀÇÀÊ Ó ÏÎÄÇÅ̊Š347

ÓÄÊ

ËÈÄÈ£À ÄÅËȎ (Áåîãðàä)

Ñèëàçàê ó ïîäçåìšå

Àóòîïîåòèêà Áðàíêà Ìèšêîâèžà è

ïàðàëåëà ñ Ð. Ì. Ðèëêåîì

ÑÀÆÅÒÀÊ: Ó ðàäó ñå óî÷àâà àíàëîãè¼à èçìåó Ìèšêîâèžåâèõ ïðåäñòàâà

î ïðèðîäè è ïîðåêëó ïåñìå è ìèòà î Îðôå¼ó, îäíîñíî ñèìáîëè÷êå ñëèêå
„ñèëàñêà ó ïîäçåìšå“. Îïñåñè¼à ëåãåíäàðíèì ïåâà÷åì è ïîçèöèîíèðàœå ïî-
åçè¼å ó „äâîñòðóêó ñôåðó“ ÷èíè Ìèšêîâèžà áëèñêèì Ð. Ì. Ðèëêåó, ñ òèì øòî
ñå òåìàòèçîâàœåì è âàðèðàœåì ìîòèâà „ñèëàñêà ó ïîäçåìšå“ è ¼àñíèì èí-
òåðòåêñòóàëíèì èãðàìà Ìèšêîâèž âåçó¼å è çà Õîìåðà, Âåðãèëè¼à, Äàíòåà,
àëè è çà òðàäèöèîíàëíå ïðåäñòàâå î „äîœåì“ ñâåòó. Ìèšêîâèžåâ ñîíåòíè
öèêëóñ Ñåäàì ìðòâèõ ïåñíèêà òàêîå ñå ïîñìàòðà ó íàçíà÷åíîì ïîåòè÷êîì
êšó÷ó – êàî äè¼àëîã ñ ïåñíèöèìà èç íàöèîíàëíå òðàäèöè¼å êî¼è ñó íà ñïå-
öèôè÷àí íà÷èí òåìàòèçîâàëè ñìðò èëè êîìóíèêàöè¼ó ñ ìðòâèìà, áèëè óñìå-
ðåíè íà îíîñòðàíî èëè îðè¼åíòèñàíè íà òåìå è ìîòèâå êî¼è íà¼äèðåêòíè¼å
óïóžó¼ó íà ïîäçåìšå.
ʊÓ×ÍÅ ÐÅ×È: „Ñèëàçàê ó ïîäçåìšå“, Îðôå¼, Åóðèäèêà, ìèò, òðàäèöè-
îíàëíà êóëòóðà, „äîœè“ ñâåò, ñëåïèëî, òèøèíà, ¼àìà, êàìåí, ñàí, (àóòî)ïîå-
òèêà, áàøòèíà, èíòåðòåêñòóàëíîñò.

Ñèëàçàê ó ïîäçåìšå, êàî äåî „îãðîìíîã ìàñèâà àðõàè÷êèõ ìèòîâà áó-

êâàëíî ñâèõ çåìàšà, âåîìà èñòîðîäíèõ è ñëè÷íèõ ìåó ñîáîì“,1 ñâàêàêî ¼å
¼åäàí îä íà¼ñòàðè¼èõ ìîòèâà ó êœèæåâíîñòè è êóëòóðè óîïøòå. Ìåóòèì,
èàêî îïøòå ìåñòî ìíîãèõ ñâåòñêèõ ìèòîëîãè¼à è ðåëèãè¼à, ó åâðîïñêèì îêâè-
ðèìà ¼å, ñòèöà¼åì êóëòóðíîèñòîðè¼ñêèõ îêîëíîñòè, ñèìáîë òîã ñèëàñêà ïî-
ñòàî Îðôå¼åâ ïîêóø༠äà èç Õàäîâîã öàðñòâà èçâåäå âîšåíó Åóðèäèêó.

1
Òðàäèöèîíàëíè ñèæå¼íè îáðàñöè, ïðåóçåòè èç äàâíî ôîðìèðàíîã ïîåòñêîã àðñåíàëà
„àïñîëóòíî äîìèíèðà¼ó ó êœèæåâíîñòè Çàïàäà ñâå äî ïî÷åòêà XVIII âåêà, à ó êœèæåâíîñòè
Èñòîêà äî ¼îø ïîçíè¼èõ âðåìåíà“. Îíè ïîòè÷ó èç áèáëè¼ñêèõ, ãð÷êèõ, áóäèñòè÷êèõ è ñëè÷íèõ
ìèòîâà, àëè èçà òèõ „êîíêðåòíèõ òðàäèöè¼à, äîíåêëå ïîâåçàíèõ ñà âèøèì ðåëèãè¼àìà, ñòî¼è
îãðîìíè ìàñèâ àðõàè÷êèõ ìèòîâà áóêâàëíî ñâèõ çåìàšà, âåîìà èñòîðîäíèõ è ñëè÷íèõ ìåó
ñîáîì“ (Åëåàçàð Ì. Ìåëåòèíñêè, Àíàëèòè÷êà ïñèõîëîãè¼à è ïðîáëåì ïîðåêëà àðõåòèï-
ñêèõ ñèæåà, Ëåòîïèñ Ìàòèöå ñðïñêå, ãîä. 171, êœ. 455, ñâ. 1, ¼àíóàð 1995, 89).
348 ËÈÄÈ£À ÄÅËȎ

Ïî „çâàíè÷í âåðçè¼è ìèòà, Îðôå¼ ¼å áèî ñèí òðà÷êîã êðàšà μàãðà è

Ìóñå Êàëèîïå è íà¼ñëàâíè¼è æèâè ïåñíèê. Àïîëîí ìó ¼å ïîêëîíèî ëèðó, à
Ìóñå ñó ãà íàó÷èëå äà ñâèðà íà œî¼, òàêî äà ¼å î÷àðàâàî äèâšå çâåðè, äðâåžå
è ñòåœå.2 Ñâî¼îì âåøòèíîì Îðôå¼ ¼å óñïåî äà óìèëîñòèâè Õàðîíà è Êåðáåðå
äà ãà ïðîïóñòå ó ïîäçåìíî öàðñòâî, à îíäà è ñàìîã ãîñïîäàðà ïîäçåìšà äà
ïóñòè ìðòâó Åóðèäèêó. Ìåóòèì, êàêî íè¼å èñïóíèî ¼åäèíè çàõòåâ êî¼è ¼å
Õàä ïðåä œåãà ïîñòàâèî – äà ñå ïðè èçëàñêó íå îñâðžå – íà ïóòó èç äîœåã ó
ãîðœå öàðñòâî çàóâåê ¼å èçãóáèî âîšåíó äåâî¼êó. Ñòðàäàî ¼å òàêî øòî ñó ãà,
êàî áîðöà ïðîòèâ Äèîíèñîâîã êóëòà, Ìà¼íàäå, ñâåøòåíèöå îâîã áîãà âèíà,
ðàñòðãëå. Ïî äðóãî¼ âåðçè¼è, Îðôå¼à ¼å óáèî ñàì Çåâñ çáîã îäàâàœà áîæàí-
ñêèõ òà¼íè.3
Ñóäåžè ïî Ãðåâñîâèì íàâîäèìà, îä Îðôå¼à ñ ëèðîì ñòàðè¼è ¼å òðà÷êè
Îðôå¼, êî¼è ¼å ñâèðàî íà „ïðîñòà÷êî¼ ôðóëè îä ¼îâèíîã äðâåòà, à íå íà ëèðè“.
Îí íå ñàìî äà íè¼å áèî ó ñóêîáó ñ Äèîíèñîì, âåž áè ñå ìîãàî ñìàòðàòè è
¼åäíîì îä Äèîíèñîâèõ èíêàðíàöè¼à,4 ÷åìó ó ïðèëîã áè èøëà è ïàðàëåëà
èçìåó ðàñòðçàœà Îðôå¼à è ðàñòðçàœà ñàìîã áîãà Äèîíèñà.5
Ïðè÷à î ñïàñàâàœó Åóðèäèêå, ïî ñâåìó ñóäåžè, íîâè¼åã ¼å äàòóìà.6 Îíà
âåðîâàòíî íè¼å àóòîõòîíà, âåž ¼å èçâåäåíà ñà ñëèêå íà êî¼î¼ Äèîíèñ (à œåãîâ
ñâåøòåíèê ¼å, ïî ñòàðè¼î¼ âåðçè¼è ìèòà, áèî Îðôå¼) îäëàçè ó Òàðòàð ó ïîòðà-
çè çà ñâî¼îì ìà¼êîì Ñåìåëîì.7 Äèîíèñ óñïåâà äà ïðåâåäå Ñåìåëó èç „äîœåã“
ó „ãîðœå“ öàðñòâî, ñ òèì øòî îíà, èçàøàâøè èç Õàäà, ìåœà èìå ó Òèîíà
(„ãíåâíà êðàšèöà“). Ñïàñàâàœå Ñåìåëå ïðèêàçèâàíî ¼å íà ñëèêàìà êî¼å ñó
îïèñèâàëå ñâå÷àíîñò ïîñâåžåíó äèâšèì æåíàìà, îäðæàâàíó íà îáðåäíîì
ïðîñòîðó, ãäå ñó, óç èãðó, çâóêå ôðóëå è áàöàœå öâåòíèõ ëèñòîâà èç êîøàðå,
ñâåøòåíèöå ïðèçèâàëå îâó áîãèœó äà èçàå èç omphalosa, èëè âåøòà÷êå
õóìêå, è äà ñå ïî¼àâè ó ïðàòœè „ïðîëåžíîã äóõà“, ìëàäîã Äèîíèñà. Ñåìåëà
¼å, î÷èòî, áèëî äðóãî èìå çà Êîðó, èëè Ïåðñåôîíó, à ñöåíà óçíåñåœà èç Õàäà
íà çåìšó ÷åñò ïðèçîð íà ãð÷êèì âàçàìà. Íà íåêèì ïðèêàçèìà îâå ñöåíå
íàëàçå ñå è ñàòèðè, êî¼è áóäàöèìà ïîìàæó Õåðîèíè äà èçàå.8
Äàêëå, Äèîíèñîâ, îäíîñíî Îðôå¼åâ ñèëàçàê ó Õàäîâî öàðñòâî ïðèìàð-
íî ¼å ïîäðàçóìåâàî èçâîåœå ïðîëåžíå áîãèœå – Êîðå – èç ïîäçåìšà, òî
¼åñò, œåíî âàñêðñåœå, à œèõîâà ðèòóàëíà ôóíêöè¼à áèëà ¼å äà ïîìîãíó ïðè-
ðîäè äà èç „äîœå㓠ïðåå ó „ãîðœè“, îäíîñíî èç ïîäçåìíîã ó æèâè ñâåò.
Ìåóòèì, îâî èçâîðíî çíà÷åœå ìèòà óãëàâíîì ¼å çàáîðàâšåíî, à ïðèìàò ¼å
âðåìåíîì ñòåêëà ìîäåðíè¼à âåðçè¼à, ó êî¼î¼ Îðôå¼ íå óñïåâà äà èç ïîäçåìšà
2
Robert Grevs, Grèki mitovi, Prosveta, Beograd 1990, 100.
3
Isto, 102.
4
Isto.
5
Îðôå¼à ðàñòðæó Ìà¼íàäå, êàî è Ïåíòå¼à Áàêõàíòêèœå (äîê óõîäè îðãè¼àñòè÷êå îáðåäå
ïîñâåžåíå Äèîíèñó) è êàî Òèòàíè Äèîíèñà (Robert Grevs, íàâ. äåëî, 93, 94).
6
Isto, 103.
7
Isto.
8
Isto, 99.
 ÑÈËÀÇÀÊ Ó ÏÎÄÇÅ̊Š349

èçâåäå âîšåíó Åóðèäèêó. Âèäåžåìî, ìåóòèì, äà ñó, ïî ñâîì ñèìáîëè÷êîì

íàáî¼ó, èçâîðíè¼à âåðçè¼à ìèòà è àðõàè÷íè¼å óîáëè÷åí ëèê ìèòñêîã ¼óíàêà
Îðôå¼à – êàî ïåñíèêà ïîñðåäíèêà èçìåó äâà¼ó öàðñòàâà9 è îíîãà êî ìîæå
äà ïðåâîäè èç „äîœå㓠ó „ãîðœè“ ñâåò – áëèæè ïîåòèêàìà Áðàíêà Ìèšêîâè-
žà è Ðà¼íåð Ìàðè¼å Ðèëêåà è âèåœó ïðèðîäå ïåñíè÷êîã ñòâàðàœà îâèõ äâà-
¼ó âåëèêèõ ïåñíèêà.
Ìèšêîâèž ¼å, ëàêî ¼å ïîêàçàòè, íåñóìœèâî áèî ïåñíèê ñ âèñîêîì è
¼àñíîì ñòâàðàëà÷êîì ñàìîñâåøžó. Î òîìå ñâåäî÷å íàçèâè äâà œåãîâà öèêëó-
ñà (Ñâåñò î ïåñìè è Êðèòèêà ïîåçè¼å) è ÷èœåíèöà äà âåëèêè áðî¼ íàñëîâà
ïåñàìà ñàäðæè íåêó îä êœèæåâíîòåîðè¼ñêèõ îäðåäíèöà (Ñîíåò, Öðíè ¼àìá
ñíà, Äàêòèë ñíà, Áàëàäà, Áåäà ïîåçè¼å, Ìîðàâñêà åëåãè¼à, Êðèòèêà ìåòàôî-
ðå, Ñóäáèíà ïåñíèêà...), à, ïîòîì, è áðî¼íè àóòîïîåòè÷êè èñêàçè, êàêî åêñ-
ïëèöèòíè – ðåöèìî, îí༠÷óâåíè èç Áàëàäå (Îõðèäñêèì òðóáàäóðèìà):
(...) È, åâî, ñàä ïåâà
Ïðèïèòîìšåíè ïàêàî. Íåê ñðöå íå îêëåâà.
Èñòî ¼å ïåâàòè è óìèðàòè (Áàëàäà, 133),10
èëè èç Îðôè÷êîã çàâåøòàœà:
Àêî õîžåòå ïåñìó
Ñèèòå ïîä çåìšó
(...)
Àêî õîžåòå ïåñìó
Èñêîïà¼òå ¼å èç çåìšå
Àëè ñå ÷óâà¼òå œåíèõ íàâèêà
Œåíîã ïîäçåìíîã çíàœà (Îðôè÷êî çàâåøòàœå, 180),
òàêî è îíè èìïëèöèòíè, êî¼è, ñêðèâåíè èçà ñèìáîëà è ìåòàôîðà, ãîâîðå î
èñòèì àóòîðîâèì ïðåäñòàâàìà î ïðèðîäè ñîïñòâåíå ïîåçè¼å è ïåñíè÷êîã ñòâà-
ðàœà óîïøòå.
Ïîåòè÷êè ñòàâîâè è ñõâàòàœà Áðàíêà Ìèšêîâèžà áèëè ñó, íàðàâíî, è
ðàíè¼å ïðåäìåò èíòåðåñîâàœà èçó÷àâàîöà Ìèšêîâèžåâå ïîåçè¼å. Óî÷åíî ¼å,
òàêî, äà áè ñå îñíîâíèì ìåõàíèçìîì Ìèšêîâèžåâî㠄ïåâàœà“ ìîãàî ñìàòðà-
òè ñèëàçàê ïåñíèêà „ó àäñêå ïðåä¼åëå“ ïî ïåñìó êî¼à „íîñè ïîäçåìíî çíàœå“
– øòî ¼å àíàëîãíî Îðôå¼åâîì ñèëàñêó ïî Åóðèäèêó – è äà áè ñå ó èñòîì
êšó÷ó äàëà îá¼àñíèòè Ìèšêîâèžåâà îïñåñè¼à áèšåì: „ìèñòåðè¼à áèšêå ¼å
¼åäíà îä íà¼âåžèõ Ìèšêîâèžåâèõ ìèñòåðè¼à. Ïîðè¼åêëî áèšêå, êàî è ï¼å-
ñìå, ïîäçåìíî ¼å“.11
9
È ó âåðçè¼è ìèòà êî¼è Îðôå¼åâó ñìðò òóìà÷è Çåâñîâèì ãíåâîì çáîã îäàâàœà áîæàí-
ñêèõ òà¼íè ìîæå ñå íàñëóòèòè Îðôå¼åâà ìåäè¼àöè¼ñêà, òî ¼åñò, ïîñðåäíè÷íà óëîãà èçìåó äâà
ðàçëè÷èòà ñâåòà – ñâåòà áîãîâà è ñâåòà šóäè.
10
Áðàíêî Ìèšêîâèž, Ïåñìå, Êàèðîñ, Ñðåìñêè Êàðëîâöè 1997, 133. Ó çàãðàäàìà žå ñå
íàâîäèòè íàñëîâ ïåñìå è áðî¼ ñòðàíå ó îâîì èçäàœó. Ïî èñòîì ïðèíöèïó öèòèðàžå ñå è îñòàëè
ïåñíèöè.
11
£îâàí Äåëèž, ϼåñíèê ãîðå èçà ãðîáà, Çàïèñ î Ìèšêîâèžó èëè „ëóäèðàœå áèžà“,
ʜèæåâíîñò, 7 – 8 / 1979, ã. XXXIV, êœ. LXVIII, ñâ. 6, ¼óíè 1979, 1151-1163.
350 ËÈÄÈ£À ÄÅËȎ

Ìåóòèì, óïðêîñ î÷èòî¼ ôàñöèíàöè¼è ãð÷êèì ìèòîì è ïîâëàøžåíî¼

ïîçèöè¼è êî¼ó ¼å ïðè÷à î Îðôå¼ó è Åóðèäèêè èìàëà ó œåãîâîì ñòâàðàëà-
øòâó, Ìèšêîâèž ¼å áèî ñâåñòàí çíà÷à¼à íàöèîíàëíå òðàäèöè¼å è ÷èœåíèöå
äà ñå „âëàñòèòè ñèñòåì ñèìáîëà ìîæå (...) èçãðàäèòè ñàìî íà âëàñòèòî¼ íà-
öèîíàëíî¼ ìàøòè“ è äà ñå „óêîëèêî ñå òî íå óðàäè, íèêàäà (...) íåžåìî ìîžè
îñëîáîäèòè òóòîðñòâà õåëåíñêî-ðèìñêå ðîìàíñêå ñèìáîëèñòèêå êî¼à íå îä-
ãîâàðà äóášå ïàãàíñêî¼ îñíîâè íàøåã ñåíçèáèëèòåòà“.12 Ìèšêîâèž ¼å, äà-
êëå, áèî âåçàí çà „õåëåíñêî-ðèìñêó“ è „ðîìàíñêó ñèìáîëèêó“, àëè ¼å, èñòî-
âðåìåíî, òó ñèìáîëèêó ïîêóøàâàî äà ìåœà è êîìáèíó¼å ñà ñîïñòâåíîì, íà-
öèîíàëíîì, øòî ¼å íàðî÷èòî âèäšèâî ó ñîíåòíîì êðóãó Ñåäàì ìðòâèõ ïå-
ñíèêà è ó ïåñíèêîâîì îìèšåíîì öèêëóñó Óòâà çëàòîêðèëà.
Ìåóòèì, îä àíòè÷êîã çàâåøòàœà íè¼å ëàêî ïîáåžè, ïà ¼å Áðàíêî Ìèš-
êîâèž äàíàñ ìîæäà ïîçíàòè¼è ïî ñâî¼èì ïåñìàìà âåçàíèì çà ñëàâíå ìèòñêå
šóáàâíèêå, íåãî ïî ïåñìàìà ñ íàöèîíàëíîì òåìàòèêîì, ÷åìó áè ñå ìîãëà
íàžè íà¼ìàœå äâà ðàçëîãà: ïðâî, ÷èœåíèöà äà ïåñìå ïîñâåžåíå Îðôå¼ó íå-
ñóìœèâî ïðåäñòàâšà¼ó ¼åäàí îä íà¼áîšèõ ñåãìåíàòà Ìèšêîâèžåâîã ïåñíè÷-
êîã îïóñà, à äðóãî, îêîëíîñò äà ¼å ñàâðåìåíîì ÷èòàîöó, à áî¼àòè ñå, è âåëè-
êîì áðî¼ó äàíàøœèõ èçó÷àâàîöà êœèæåâíîñòè, ìèò î Îðôå¼ó çíàòíî ïîçíà-
òè¼è è áëèæè îä îäðåäíèöå „Ðàñêîâíèê“ ó Âóêîâîì мå÷íèêó, îä ñðïñêèõ
ïðåäñòàâà î çîâè è ôðóëè, ïà, ÷àê, è îä ïåñìå î Áîëàíîì Äî¼÷èíó. Çàòî ¼å
Ìèšêîâèžåâå ïîåòè÷êå ñòàâîâå çíàòíî òåæå èø÷èòàòè èç ïåñàìà êî¼å òåìà-
òèçó¼ó íàöèîíàëíå „ìèòîâå“, îäíîñíî ñèìáîëå (ìðòâè ïåñíèöè, Ðàâè¼î¼ëà,
ðàñêîâíèê, ôðóëà, çîâà, óòâà, äîäîëå, Ãî¼êîâèöà...), íåãî èç îíèõ êî¼è ñå
ïðåâàñõîäíî áàâå ãð÷êèì ìèòñêèì ¼óíàêîì Îðôå¼åì. Îòóäà žå ñå ó ïðâîì
äåëó ðàäà ìàðêèðàòè íåêè îä åëåìåíàòà Ìèšêîâèžåâå ïîåçè¼å êî¼è ãîâîðå î
âåçè Ìèšêîâèžåâå ïîåòèêå ñà ñèìáîëèêîì Îðôå¼åâîã ñèëàñêà ó ïîäçåìšå,
êàî è îíè ìîìåíòè êî¼è ãà ÷èíå ïîåòñêè áëèñêèì âåëèêàíó ¼åäíå äðóãå ïå-
ñíè÷êå òðàäèöè¼å – Ð. Ì. Ðèëêåó, äîê žå äðóãè äåî ðàäà èžè çà òèì äà óêàæå
íà àíàëîãè¼ó èçìåó ñèìáîëè÷êîã ñèëàñêà ó ïîäçåìšå è ïîåòè÷êå ïîçàäèíå
öèêëóñà Ñåäàì ìðòâèõ ïåñíèêà.

I
Îñíîâíè ïðèíöèï Ìèšêîâèžåâîã ñòâàðàœà ìîãàî áè ñå, âåž ¼å ðå÷åíî,
îçíà÷èòè êàî „ñèëàçàê ó àäñêå ïðåä¼åëå“ ïî ïåñìó êî¼à „íîñè ïîäçåìíî çíà-
œå“.13 Îâà Ìèšêîâèžåâà ïðåäñòàâà î ïðèðîäè ïåñíè÷êîã ñòâàðàœà àðòèêó-
ëèñàíà ¼å ó œåãîâî¼ ïîåçè¼è è ïîåòñêèì ñðåäñòâèìà – ñòàíäàðäíèì ïåñíèêî-
âèì ìåòàôîðàìà (ñàí / ñìðò, ïòèöà / ïåñìà):
Ò༠ñàí ¼å ñìåëè ñèëàçàê ïîä òëå
ãäå ñëåïå ïòèöå ïåâà¼ó ó òàìè (Öðíè ¼àìá ñíà, 57),
12
Èñòî.
13
Èñòî.
 ÑÈËÀÇÀÊ Ó ÏÎÄÇÅ̊Š351

è äèñêóðçèâíî, êàî ó âåž öèòèðàíèì ñòèõîâèìà Îðôè÷êîã çàâåøòàœà („Àêî

õîžåòå ïåñìó / Ñèèòå ïîä çåìšó...“).14
Ïðâè ñèãíàë äà ïîìåíóòà ïåñìà òåìàòèçó¼å ñèëàçàê ó ïîäçåìœå ¼åñòå,
íàðàâíî, íàñëî⠖ Îðôè÷êî çàâåøòàœå – êî¼èì ñå ïðèçèâà ìèò î Îðôå¼ó,
îäíîñíî Îðôå¼åâà ïåñíè÷êà âèðòóîçíîñò è îäëàçàê ó öàðñòâî ìðòâèõ ïî
Åóðèäèêó. Îâ༠ìèò Ìèšêîâèž ¼å, î÷èòî, âèäåî ñóøòèíñêè àíàëîãíèì ñîï-
ñòâåíîì ñõâàòàœó óìåòíè÷êîã ñòâàðàœà – äà áè ñå èñïåâàëà ïåñìà ìîðà ñå
óìðåòè, îòèžè ïîä çåìšó, à îíäà âàñêðñíóòè, ïîïóò Ôåíèêñà êî¼è âàñêðñàâà
èç ïåïåëà, è èçíåòè „èñêóñòâî ñìðòè“, îäíîñíî „ïîäçåìíî çíàœå“ íà ñâå-
òëîñò äàíà.
Îòóäà è áèšêå – ñ êîðåíîì ïîä çåìšîì, à ñòàáëîì è öâåòîì íà „îâîì“
ñâåòó, îäíîñíî ñ ïîñðåäíè÷êîì óëîãîì èçìåó äâà ñóïðîòñòàâšåíà è ìåó-
ñîáíî èñêšó÷èâà ñâåòà, „äîœåã“ è „ãîðœå㓠– èìà¼ó ïîâëàøžåíó ïîçèöè¼ó è
èñòàêíóòî ñèìáîëè÷êî çíà÷åœå ó Ìèšêîâèžåâî¼ ïîåçè¼è:
Äâà ñâåòà ñå èçìèøšà¼ó: ïîäçåìíè è îí༠÷è¼è ¼å äàí
èìèòàöè¼à íåâèäšèâîã ñóíöà
Áèšêà ñà êîðåíîì èçâàí îâîã ñâåòà
Îòâàðà âåòàð è óëàçè ó ïðàçíî íå êóöà¼óžè
(...)
Œåíî áèšíî èñêóñòâî: ïðåñèïàœå ¼åäíîã ñâåòà ó äðóãè
(Ïîõâàëà áèšó, IV, 109).
Áèšêå ñó, äàêëå, ïîäçåìíîã ïîðåêëà, ïîñåäó¼ó „ïîäçåìíî çíàœå“ è, øòî
¼å íàðî÷èòî âàæíî, èñêóñòâî ñìðòè:
Èäó äî ñìðòè è íàòðàã è ÷èíå âðåìå ïîòðåáíèì
Ïîìåøà¼ó äàí è íîž è çà÷íó ñëàòêå ïëîäîâå.
(Ïîõâàëà áèšó, II, 108).
Ðàçóìšèâî ¼å, îòóäà, øòî ¼å Ìèšêîâèžåâ ëèðñêè ñóá¼åêò, à, ìîæå ñå
ðåžè, è ñàì Ìèšêîâèž, êàî ïåñíèê, ïîçèöèîíèðàí „ïîä çåìšîì“, ó ñóñåä-
ñòâó êîðåœà áèšàêà:
£à çíàì òâî¼ êîðåí
Àëè èç êî¼åã çðíà ñåíêà òâî¼à íè÷å
Áèšíà ëåïîòî äóãî íåâèäšèâà ó ñåìåíöè óäàšåíà
Íàøëà ñè ïîä çåìšîì ìî¼ó ãëàâó áåç òåëà øòî ñàœà
èñòèíñêè ñàí
(Ïîõâàëà áèšó, V, 110).
Óïðàâî îïèñàíè ïðîñòîð ¼åñòå îí༠ãäå ñå åãçèñòèðà ïðå íàñòàíêà ïå-
ñìå:

14
Í. Ïåòêîâèž ñìåíó „ïðîçàèçàìà“ è „ïîåòèçàìà“ îäðåó¼å êàî ¼åäíó îä áèòíèõ îäëèêà
Ìèšêîâèžåâå ïîåçè¼å: „(...) êîä Áðàíêà Ìèšêîâèžà ïåñíè÷êî òêèâî ÷åñòî ïðåñåöà¼ó ÷èñòî äèñ-
êóðçèâíè èñêàçè“ (Íîâèöà Ïåòêîâèž, Èíâåðçè¼à ïîåçè¼å è ïîåòèêå, 192, ó: Áðàíêî Ìèšêîâèž,
Ïåñìå, Êàèðîñ, Ñðåìñêè Êàðëîâöè 1997).
352 ËÈÄÈ£À ÄÅËȎ

×èñòîì âàòðîì ãîœåí î øòà žó ñà îíèì

Øòî ñàì âèäåî è ÷óî êàäà íåíàåí ðîíèì
Ó ïðîñòîð ïðå ðå÷è ãäå òðóíå ìî¼à ãëàâà
(Òðàãè÷íè ñîíåòè, I, Ïî÷åòàê ñíà, 39).
Äàêëå, ó „ïðîñòîðó ãäå òðóíå ãëàâà“ âèäè ñå è ÷ó¼å îíî øòî ¼å äîñòî¼íî äà
áóäå ïðåäìåò ïåñìå. Ñàìî ó œåìó ðå÷è èìà¼ó ñïåöèôè÷íó çíà÷åœñêó òåæèíó:
Ó ¼åäàí êð༠ìíîãî ïðèñíè¼è ìå ñìåñòè
Ãäå ðå÷ èìà âðåäíîñò ñóäáèíå è ïîäñâåñòè
Ãäå ñó âåëè÷àíñòâåíå ñåíêå à ñòâàðè ìàëå
(Îäáàöèâàœå ñóìœå, 41).
Ïî ïðåäñòàâè î èñõîäèøòó ïåñìå ïîä çåìšîì, ó ñóñåäñòâó êîðåœà áè-
šà, Ìèšêîâèž ¼å íåñóìœèâî áëèçàê Ð. Ì. Ðèëêåó, ìàäà êîä îâîã äðóãîã
ïåñíèêà äàòà ïîåòè÷êà èäå¼à íè¼å òàêî ñíàæíî, òàêî ó÷åñòàëî è òàêî ¼àñíî
àðòèêóëèñàíà êàî êîä Ìèšêîâèžà. Íàðàâíî, ïàðàëåëó èçìåó Ìèšêîâèžà è
Ðèëêåà ìîãóžå ¼å óñïîñòàâèòè è íà äðóãèì ïëàíîâèìà: îáî¼èöà ñó òåìàòèçî-
âàëè ìèò î Îðôå¼ó – Ìèšêîâèž ó Òðèïòèõîíó çà Åóðèäèêó, Îðôå¼ó ó ïîäçå-
ìšó, Îðôè÷êî¼ ïåñìè è Îðôè÷êîì çàâåøòàœó, à Ðèëêå ó ïåñìè Îðôå¼. Åóðè-
äèêà. Õåðìåñ è ó äâàìà öèêëóñèìà ñ èñòèì íàçèâîì, Ñîíåòè Îðôå¼ó – è
îäíîñ ïðîñòîð / âðåìå, ïðèäàâàëè ñëè÷íî ñèìáîëè÷êî çíà÷åœå âàòðè15 è íà
ñëè÷àí íà÷èí ïîèìàëè ìåòàôîðó.16
Òåìàòñêà è ìîòèâñêà ñëè÷íîñò íè¼å, äàêëå, ¼åäèíà. Àíàëîãè¼à ìåó äâî-
¼èöîì ïåñíèêà çíàòíî ¼å äóášà è ñåæå ó ñàìó ñðæ œèõîâèõ ïîåòèêà, î ÷åìó,
èçìåó îñòàëîã, ðå÷èòî ãîâîðè ÷èœåíèöà äà ¼å Ðèëêå, êàî è Ìèšêîâèž êà-
ñíè¼å, îñíîâíó èíñïèðàöè¼ó è ðåçåðâîàðå ñòâàðàœà âèäåî ó ïîäçåìšó è ìå-
ó ìðòâèìà:
Ãëåäàìî öâåžå, ëîçó, ïëîä. – Íå çáîðå
ñàìî ¼åçèêîì ëåòà ñâîã. Èç òìèíå
øàðåíî ðàñêðèšåíå íè÷å ãîðå,
ïî êîìå ìîæäà ñ¼à¼ çàâèñòè ñèíå
ìðòâèõ øòî çåìšó êðåïå. (...)
(...)
Âëàäà¼ó ë’ îíè, øòî óç êîðåí áèšà
ñíó¼ó, îä ñâîãà äà¼óž íàì îáèšà
(Ñîíåòè Îðôå¼ó, Ïðâè äåî, XIV, 141).17
15
Ð. Ì. Ðèëêå: „Ïðîìåíó èøòè. Î, íåê òå ïëàìåí îäóøåâšàâà / ó êîì òè èçìè÷å íåøòî
øòî áëèñòà äîê ñå ìåœà; / çà÷åòíèê äóõ, êîì ñâå ñå çåìàšñêî ïîò÷èœàâà, / íà¼âèøå âîëè òåëà
ó òà÷êè ïðåîáðàžåœà“ (Ñîíåòè Îðôå¼ó, XII, 146; ñòèõîâè Ð. Ì. Ðèëêåà íàâîäå ñå ïî ñëåäåžåì
èçäàœó: Ðà¼íåð Ìàðè¼à Ðèëêå, Ïåñìå, Çàâîä çà èçäàâàœå óŸáåíèêà Ñîöè¼àëèñòè÷êå Ðåïóáëèêå
Ñðáè¼å, Áåîãðàä 1964).
16
Á. Ìèšêîâèž: „£à âîëèì ïåñìó êî¼à íè¼å ñðåžíà / Ïåñìó êî¼à ìèðè çàâàåíå ðå÷è (...)
£à âîëèì ðå÷ î êî¼ó ñå îòèìà¼ó äâå ñëèêå“ (Šóáàâ ïîåçè¼å, 155); Ð. Ì. Ðèëêå: „Ñàçâó÷¼å äâå¼ó
ðå÷è øòî ñå ñòè÷ó / èçàáðàíå, íèêàä äîñåãíóòè íåžå / ñëèê øòî êðîç òåáå, îï÷èœåíà, êðåžå“
(Ãàçåëà. Antilope dorcas, 73).
17
Ïîäâóêàî – Ð. Ì. Ð.
 ÑÈËÀÇÀÊ Ó ÏÎÄÇÅ̊Š353

Ó öèòèðàíî¼ ïåñìè ïðåâàñõîäíî ñå îïåâà ñíàãà êî¼ó áèšå èçíîñè èç

ïîäçåìšà, ìåóòèì, ÷èœåíèöà äà ñå îíà íàøëà ó öèêëóñó Ñîíåòè Îðôå¼ó
ãîâîðè î òîìå äà áè ñå íàâåäåíè ñòèõîâè ìîãëè ïîñìàòðàòè è ó (àóòî)ïîå-
òè÷êîì êšó÷ó. Óç òî, ó èñòîì îâîì öèêëóñó (Ñîíåòè Îðôå¼ó) íàëàçå ñå è
íåêè ¼àñíî àðòèêóëèñàíè ïîåòè÷êè ñòàâîâè, ïîòïóíî êîìïàòèáèëíè Ìèš-
êîâèžåâîì âèåœó ïîðåêëà ïåñìå è ïðèðîäå ïîåçè¼å:
Ñàìî êî ñå êðîç Õàä
ãëàñèî ëèðîì
ñìå õâàëå áåñêðà¼íå ñêëàä
äà ïðîñïå øèðîì.
Ñàìî êî õëåá ¼å è ñî
ñ ìðòâèìà ¼åî,
÷óâàžå ñïîìåí íà òî
êî áèžà äåî.
(...)
Òåê ó äâîñòðóêî¼ ñôåðè
ïîñòà¼å ñâàêè ãëàñ
âå÷àí è áëàã
(Ñîíåòè Îðôå¼ó, Ïðâè äåî, IX, 138).
Ïåñìà ¼å, î÷èòî, ïðåâîåœåì èçãóáèëà íà ñíàçè, àëè ¼å îñíîâíà èäå¼à
¼àñíà – ñàìî îí༠êî ¼å áèî ó Õàäó è ñ ìðòâèìà ¼åî õëåá è ñî ìîæå äà ïåâà,
èëè, äà ìèñàî àðòèêóëèøåìî ¼åäíèì äðóãèì Ðèëêåîâèì ñòèõîì, ïåâàòè ìî-
ãó ñàìî îíà óñòà „øòî âåž çíàäîøå òà¼íó žóòœå“. Ìîòè⠄äâîñòðóêå ñôåðå“,
àíàëîãàí ïðåòõîäíèì çíà÷åœèìà (èñêóñòâî áîðàâêà ó Õàäó è ñ¼åäèœåœà ñ
ìðòâèìà), íàëàçè ñå, êàî øòî ñìî âèäåëè, ó ñàìèì îñíîâàìà Ìèšêîâèžåâå
ïîåòèêå: ¼åäèíî èñêóñòâî îáà ñâåòà, „ïîäçåìíîã è îíîã ÷è¼è ¼å äàí èìèòàöè-
¼à íåâèäšèâîã ñóíöà“, è „ïðåñèïàœå ¼åäíîã ñâåòà ó äðóãè“ îáåçáåó¼ó êâà-
ëèòåòíó ïîåçè¼ó, îäíîñíî, äà ñå âðàòèìî Ðèëêåó, „âå÷àí è áëà㓠ãëàñ.
Âèäèìî, äàêëå, äà ñó è Áðàíêî Ìèšêîâèž è Ðà¼íåð Ìàðè¼à Ðèëêå
ïîåçè¼ó ïîèìàëè êàî íåêó âðñòó ïîäçåìíîã, îíîñòðàíîã, ïîäñâåñíîã (èç-
âàíñâåñíîã) è ñíîâèäíîã çíàœà è èñêóñòâà, êî¼å ñå êðîç ìåäè¼ ïåñíèêà
ïðåíîñè ó ðå÷. Ñ îáçèðîì äà ñó è Ìèšêîâèž è Ðèëêå àêöåíàò ñòàâšàëè
óïðàâî íà ïîäçåìíó, õòîíñêó êîìïîíåíòó óìåòíè÷êîã äåëà („èñêóñòâî ñìð-
òè“) è íà œåãîâî „èñêîïàâàœå“ èç çåìšå, ðàçóìšèâî ¼å äà ñó îáî¼èöà ïå-
ñíèêà ïîñåãëè çà ìèòîì êî¼è òðàíñïîíó¼å èäå¼ó ñèëàñêà ó ïîäçåìšå. Îáî-
¼èöà ñó, äàêàêî, ïîñåãëè çà ìèòîì î Îðôå¼ó, êî¼è ó äàíàñ ïîçíàòè¼åì âèäó
ãîâîðè î íåóñïåëîì ïîêóøà¼ó ïðåâîåœà Åóðèäèêå ñ „îíî㓠íà „îâ༓ ñâåò,
àëè êî¼è ¼å, êàêî ñìî íà ïî÷åòêó îâîã ðàäà ïîêàçàëè, ó ñâîì ñòàðè¼åì,
èçâîðíè¼åì îáëèêó ãîâîðèî óïðàâî î ñóïðîòíîì – î âàñêðñàâàœó ïðèðîäå
èç ìðòâèëà, èëè, äà ñå ïîñëóæèìî ïåðñîíèôèöèðàíèì ìèòîëîøêèì ñëè-
êàìà – î èçëàñêó Êîðå (Ñåìåëå, Ïåðñåôîíå) èç ïîäçåìšà, øòî áè áèëî
àíàëîãíî „èñêîïàâàœó“ ïåñìå èç çåìšå è œåíîì ïðåâîåœó èç íîžè è
òàìå íà ñâåòëîñò äàíà.
354 ËÈÄÈ£À ÄÅËȎ

II
Ñïåöèôè÷íå ðåëàöè¼å ïðåìà ìðòâèìà è óñìåðåíîñò íà ïîäçåìíè ñâåò
ïðèñóòíè ñó ó Ìèšêîâèžåâîì ñòâàðàëàøòâó îä ñàìîã ïî÷åòêà, î ÷åìó ñâå-
äî÷å ïåñìå Ãðîá ïðè¼àòåšà, Óçàëóä ¼å áóäèì è Ïðâî ïåâàœå, ñâå îá¼àâšåíå
1955. ãîäèíå: ïðâà ïåñìà óñòðî¼åíà ¼å êàî îáðàžàœå ëèðñêîã ñóá¼åêòà ïîêî¼-
íîì äðóãó, äðóãà ¼å ñâî¼åâðñòàí ïîêóø༠äà ñå óñïîñòàâè êîíòàêò ñ âîšåíîì,
àëè óñíóëîì äåâî¼êîì – ïðè ÷åìó ¼å ñàí î÷èòà ìåòîíèìè¼à ñìðòè18 – äîê ¼å
òðåžà ñïåöèôè÷àí Ìèšêîâèžåâ äè¼àëîã ñ Äàíòåîì è œåãîâîì âèçè¼îì ïà-
êëà, îäíîñíî ïîäçåìšà.
Ïåñìà Ãðîá ïðè¼àòåšà èíòåðåñàíòíà ¼å, óç òî, è çáîã ÷èœåíèöå äà ñå ó
œî¼ ïîêî¼íè ïðè¼àòåš âåçó¼å çà êàìåí, îäíîñíî çà „äíî êàìåíà“ („Òâî¼ ãëàñ
ñàœà íåøòî òåøêî / ó äíó êàìåíà“), øòî ¼å àíàëîãíî àðõàè÷íîì, òðàäèöèî-
íàëíîì âèåœó ñâåòà, ãäå ñå ìðòâè, êàî è äåìîíè è õòîíñêà áèžà, âåçó¼ó çà
äíî Êîñìè÷êå âåðòèêàëå (axis mundi-¼à), îäíîñíî çà êàìåí, êî¼è ¼å œåãîâ
íà¼÷åøžè ñèìáîë è ìåòîíèìè¼à.19 Ïîçèöè¼ó „ïîä êàìåíîì“ çàóçåžå è ¼åäàí
îä „ñåäàì ìðòâèõ ïåñíèêà“ – Òèí Ó¼åâèž: „Êðâ ìî¼à çàñïàëà ïîä êàìåíîì íå
áóíöà“ (Òèí, 21).
Äàêàêî, ìåñòî „ïîä êàìåíîì“ ðåàëàí ¼å ïðîñòîð ãäå ñå ïîêî¼íèê ñìåøòà
– ãðîáíà õóìêà ¼å ïîä ìåðìåðíèì, êàìåíèì ñïîìåíèêîì – øòî ¼å ¼åäíî îä
çíà÷åœà êî¼å Ìèšêîâèž íåñóìœèâî èìà ó âèäó:
Ó øêðòîñòè òèøèíå áåç ñåáå è èìåòêà
ìè ñìî ïîñëåäœè çàòî÷íèöè ïî÷åòêà
ïîä êàìåíîì øòî íàøå èìå èìà
(Ñîíåò, 27).
18
Ñàí žå ñå ó ñëè÷íî¼ ôóíêöè¼è ¼àâèòè è ó íåêèì äðóãèì Ìèšêîâèžåâèì ïåñìàìà: „Çå-
ìšî ïðåêî ìîã çàñïàëîã óìà“ (Áðàíêî, 17); „Ñïàâ༠òè è òâî¼à ñóäáèíà ïðåòâîðåíà ó áðäî, (...)
Äàí è íîž ñè ïîìèðèî ó ñâî¼î¼ ñìðòè øòî íàñ îáàñ¼àâà. / Ò༠ñàí ¼å ó íîžè ïðîäóæåòàê äàíà è
ïóòà“ (Ãðîá íà Ëîâžåíó, 18); „Ñàí ìî¼ èçà áðäà ãäå ìðòàâ ñåáå èøòåì“ (Ãîðàí, 23); „Ïðîáó-
äèòè òå ìîðàì Åóðèäèêî ìðòâà“ (Òðèïòèõîí çà Åóðèäèêó, I, 28).
19
Óï.: Ñëîâåíñêà ìèòîëîãè¼à, åíöèêëîïåäè¼ñêè ðå÷íèê, Zepter Book World, Áåîãðàä
2001, îäðåäíèöà – êàìåí. Ó êàìåí ñå òåðà¼ó äåìîíè áîëåñòè è óðîöè, îêàìåíèöà ¼å ¼åäàí îä
åóôåìèçàìà çà çìè¼ó (óï.: Petar Skok, Etimologijski rjeènik hrvatskoga ili srpskoga jezika,
JAZU, Zagreb 1973, îäðåäíèöà – êàìåí), à êàìåí ôèãóðèðà è ó êëåòâàìà: „êàìåí òè áèëî“,
„êàìåí ìó ó äîì“ (óï.: Ðå÷íèê ñðïñêîõðâàòñêîã êœèæåâíîã è íàðîäíîã ¼åçèêà, êœ. 9, ¼óð-
ãåò – êîëèòâà, ÑÀÍÓ, Èíñòèòóò çà ñðïñêîõðâàòñêè ¼åçèê, Áåîãðàä 1975, îäðåäíèöà – êàìåí).
Íàäãðîáíè ñïîìåíèöè ñó, èçâîðíî, òàêîå èìàëè ôóíêöè¼ó äà âåæó äóøó ïîêî¼íèêà çà êàìåí,
îäíîñíî çà îäðååíî ìåñòî, êàêî îíà íå áè ìîãëà äà ëóòà.
Íà ñëè÷àí íà÷èí ïðîñòîð îðãàíèçó¼å è Ðèëêå, êî¼è ¼å, êàêî ñìî âèäåëè, ïîåòè÷êè âåîìà
áëèçàê Áðàíêó Ìèšêîâèžó:
Ïîãëåäîì ñâî¼èì, êî¼è ñå êîëåáà
äà íàïóñòè òâîã ñòàðîã ïðàãà ðóá,
äèãíè ïîëàêî ¼åäàí öðíè äóá
è ïîñòàâè ãà èñïðåä íåáà.
È òàêî ñâåò žåø óñòðî¼èòè ñâî¼ (Óâîäíà ïåñìà, 53).
Öðíè äóá, îäíîñíî äðâî ¼åñòå óíèâåðçàëíî ðàñïðîñòðàœåíà áèšíà âàðè¼àíòà Êîñìè÷êå
îñå, êî¼à ¼å îñíîâà ïðîñòîðíå îðè¼åíòàöè¼å ó òðàäèöèîíàëíèì äðóøòâèìà.
 ÑÈËÀÇÀÊ Ó ÏÎÄÇÅ̊Š355

Ìåóòèì, âåçà ñ êàìåíîì è èíñèñòèðàœå íà îäãîâàðà¼óžî¼ ïðîñòîðíî¼

îäðåäíèöè („ïîä“) àêòèâèðà¼ó è âåž ïîìåíóòó, äðåâíó ïðåäñòàâó î ïîäçåì-
íîì ñâåòó è œåãîâèì ñèìáîëèìà.
Ñ äóãå ñòðàíå, ñëèêà ïîäçåìšà ¼å ó Ìèšêîâèžåâî¼ ïîåçè¼è, êîíêðåòíî,
ó ïåñìè Ïðâî ïåâàœå, ¼àñíî ïðèçèâàíà è íåäâîñìèñëåíîì èíòåðòåêñòóàë-
íîì èãðîì ñ Äàíòåîâèì Ïàêëîì: ìîòîîì ïåñìå Ïðâî ïåâàœå („Îáðåõ ñå ó
íåêî¼ ìðà÷íî¼ øóìè“) è œåíèì îñíîâíèì ìîòèâèìà („ïåñàê êî¼è ó¼åäà çà
ñòîïàëà“, „ãðåøíèöè êî¼å âèòëà çëè âåòàð“, „ãðàä ó ïëàìåíó è æåíå ÷è¼å ñó
ðóêå çìè¼å“, šóäè êî¼è ñó „ïîñòàëè äðâî èëè êàìåí“) íåäâîñìèñëåíî ñå
óïóžó¼å íà ÷óâåíè Äàíòåîâ ñïåâ è êðåòàœå ãëàâíîã ¼óíàêà êðîç ðàçëè÷èòå
îáëàñòè öàðñòâà ìðòâèõ.
Óç òî, öàðñòâî ñìðòè ìîãëî áè áèòè àñîöèðàíî è ñàìèì ìîòèâîì øóìå,
êî¼à ¼å è ó ìèòó, è ó äåëèìà óñìåíå êóëòóðå, ïî ïðàâèëó, ïðîñòîð êî¼è ïðåò-
õîäè „îíîì“ ñâåòó.20 Ñóäåžè ïî îïèñó ñ ïî÷åòêà Ïàêëà, ïîìåíóòó ñèìáîëèêó
Äàíòå ¼å ìîãàî èìàòè íà óìó:
Àõ, êàêâà á¼åøå, ìó÷íî ëè ñå çáîðè,
òà äèâšà øóìà ãä¼å äðà÷ ñòàçå êðè¼å!
Êàä ¼å ñå ñ¼åòèì, ¼îø ìå ñòðàâà ìîðè.
×åìåðíè¼à íè ñàìðò ìíîãî íè¼å
(Ïàêàî, 5),21
òèì ïðå øòî ñå íà ïî÷åòêó îâîã ñïåâà ¼àâšà¼ó ¼îø íåêè ìîòèâè èç ñòàíäàðä-
íîã ìèòñêîã àðñåíàëà – çâåðè êî¼å ÷óâà¼ó óëàç ó ïîäçåìíè ñâåò (ïàíòåð, ëàâ è
âó÷èöà) è œèõîâà íåçàñèòîñò, êî¼à àñîöèðà ó òðàäèöèîíàëíèì ïðåäñòàâàìà
óâåê ãëàäíó ñìðò:
¼åð çâè¼åð øòî äà¼å òîëèêî òè ¼àäà,
òèì ïóòåì íå äà äà ñå êðåžó šóäè,
âåž äîòëå ñìåòà äîê èì ñìðò íå çàäà;
à òàêî çëå è äèâšà÷íå ¼å žóäè
äà óâè¼åê æóäœîì íåçàñèòíîì äèøå
è ¼åëî ó œî¼ ãëàä ¼îø âåžó áóäè
(Ïàêàî, 8).
Êîä Ìèšêîâèžà žå øóìà ïîïðèìèòè ¼îø ìðà÷íè¼å àòðèáóòå è êàðàêòå-
ðèñòèêå êî¼å, ó îäãîâàðà¼óžåì, íåîñèìáîëèñòè÷êîì êšó÷ó, äèðåêòíè¼å óïó-
žó¼ó íà ïðîñòîð ìðòâèõ:
Òî ¼å áèëà øóìà êî¼à ¼å ïî¼åëà íåáî
øóìà èç êî¼å êàä èçàîõ âèäåõ
äà íèñàì èçàøàî äà ñó ìå çâåðè ïî¼åëå

20
Óï.: „(...) áà¼êîâíà øóìà èçðàæàâà, ñ ¼åäíå ñòðàíå, ñ¼åžàœå íà øóìó êàî íà ì¼åñòî ãä¼å
ñå îáàâšàî îáðåä, ñ äðóãå ñòðàíå, êàî íà óëàç ó öàðñòâî ìðòâèõ“ (Vladimir Jakovljeviè Prop,
Historijski korijeni bajke, Svjetlost, Sarajevo 1990, 94).
21
Dante Aligijeri, Pakao, Matica hrvatska, Zagreb 1963, 5.
356 ËÈÄÈ£À ÄÅËȎ

è çíàõ äà žå áèòè ãîðêî äà ïðè÷àì

î òîìå øòî ñàì âèäåî è íèñàì
âèäåî êàä óîõ ó œåí ìðàê è íå èçàîõ
èç òå øóìå øòî ¼å çåëåíèì ÷åšóñòèìà
ïî¼åëà ñâî¼å ñòàçå è èçãóáèëà ñå ó ñåáè
(Ïðâî ïåâàœå, 12).
Çàõâàšó¼óžè Âåðãèëè¼ó, Äàíòå žå èçáåžè íàïàä òðè¼ó æèâîòèœà è ñìðò,
àëè žå èïàê äîñïåòè ó öàðñòâî ìðòâèõ è ñòåžè îíîñòðàíî èñêóñòâî, øòî ¼å
òà÷êà ó êî¼î¼ ¼å Ìèšêîâèž ìîãàî âèäåòè âåçó ñîïñòâåíå ïîåòèêå – ó êî¼î¼ ¼å
èñêóñòâî áîðàâêà ó ïîäçåìšó ïðåäóñëîâ ïåñíè÷êîã ñòâàðàœà – ñ Áîæàíñòâå-
íîì êîìåäè¼îì è ìîìåíàò êî¼è ãà ¼å ìîãàî ìîòèâèñàòè äà óñïîñòàâè ïåñíè÷êè
äè¼àëîã ñ Äàíòåîì. Ïðè òîì, âàšàëî áè èìàòè íà óìó ÷èœåíèöó äà ñå Ìèšêî-
âèž îïðåäåšó¼å èñêšó÷èâî çà äè¼àëîã ñ Ïàêëîì, äàêëå, ñ îíèì äåëîì Äàíòåî-
âå òðèëîãè¼å êîìå ïðîñòîðíî îäãîâàðà äíî Ñâåòñêå îñå è ïîçèöè¼à „äîëå“.
Íà¼çàä, ó ïåñìè Ïðâî ïåâàœå Ìèšêîâèž íà ñïåöèôè÷àí íà÷èí êîìáè-
íó¼å „îðôå¼ñêó“ òðàäèöè¼ó, òàêî íåçàîáèëàçíó êàäà ¼å ó ïèòàœó œåãîâî ñõâà-
òàœå ïîåçè¼å, ñ íàöèîíàëíîì áàøòèíîì è œåíèì ñèìáîëèìà. Íàèìå, óâîå-
œåì ìîòèâà ñâèðàëå êî¼à „äîçèâà äðóãó îáàëó“:
âèäåõ, âèäåõ, âèäåõ è ÷óõ è çàïëàêàõ
ñâèðàëà îä çåìšå îä øóìå
îä êðâè
äîçèâàëà äðóãó îáàëó
(Ïðâî ïåâàœå, 12),
àñîöèðà¼ó ñå íåîáè÷íå ìîžè ìèòñêîã ïåâà÷à Îðôå¼à, àëè è òðàäèöèîíàëíå
ïðåäñòàâå î ñâèðàëè êàî ìåäè¼àöè¼ñêîì èíñòðóìåíòó, ñïîñîáíîì äà ïðåâîäè
ñ „îâî㓠íà „îí༓ è ñ „îíî㓠íà „îâ༓ ñâåò.22 Ó öèòèðàíî¼ ïåñìè äâå îáàëå
ñó, î÷èòî, ìåòîíèìè¼å äâà¼ó ñâåòîâà – ñâåòà ìðòâèõ è ñâåòà æèâèõ – à ñâèðà-
ëà ïîñðåäíèê èçìåó œèõ.
Ìèšêîâèžå⠄ñèëàçàê ó ïîäçåìšå“ íàãîâåøòåí ¼å, äàêëå, âåž íà ïî÷åò-
êó œåãîâîã ñòâàðàëàøòâà – ïåñíè÷êèì äè¼àëîãîì ñ äðàãèì ïîêî¼íèöèìà,
èíòåðòåêñòóàëíîì èãðîì ñ Äàíòåîâèì Ïàêëîì, àëè è ìîòèâèìà êî¼è, ïîíîð-
íî è íåíàìåòšèâî, óâîäå íàöèîíàëíå ñèìáîëå ñëè÷íîã ñåìàíòè÷êîã ïîòåí-
öè¼àëà è óïóžèâà÷êîã çíà÷åœà.
Ñîíåòíèì öèêëóñîì Ñåäàì ìðòâèõ ïåñíèêà (1956)23 íà ñïåöèôè÷àí íà-
÷èí íàñòàâšà ñå è ïðîäóášó¼å Ìèšêîâèžåâ äè¼àëîã ñ ïîäçåìšåì. Èàêî îâà¼
êðóã ïåñàìà íå îáèëó¼å åêñïëèöèòíèì, äèñêóðçèâíèì ïîåòè÷êèì èñêàçèìà
êàî íåêà êàñíè¼à Ìèšêîâèžåâà îñòâàðåœà, îí – è êàî ñèãíàë Ìèšêîâèžåâîã
èçáîðà èç åëèîòîâñêè ñõâàžåíå òðàäèöè¼å, è êàî ñèãíàë œåãîâå óïóžåíîñòè
íà „äîœè“ ñâåò – íåñóìœèâî ïîñåäó¼å àóòîïîåòè÷êó äèìåíçè¼ó.
22
Óï.: Ëèäè¼à Áîøêîâèž, Ìèòñêî ó äåëèìà Áîðèñëàâà Ïåêèžà, Ñàâðåìåíà ñðïñêà ïðî-
çà, çáîðíèê, áðî¼ 13, Òðñòåíèê 2001, 111-135.
23
Îâè ñîíåòè ñó ãðàôè÷êè ñïåöèôè÷íî îðãàíèçîâàíè: íå óâåê ó ñòàíäàðäíî¼ ôîðìè – äâà
êàòðåíà è äâà òåðöåòà – àëè óâåê ó ÷åòðíàåñò ñòèõîâà.
 ÑÈËÀÇÀÊ Ó ÏÎÄÇÅ̊Š357

Ìåó Ìèšêîâèžåâèõ ñåäàì îäàáðàíèõ íàøëè ñó ñå Áðàíêî Ðàäè÷åâèž,

Œåãîø, Ëàçà Êîñòèž, Dis, Òèí Ó¼åâèž, Ìîì÷èëî Íàñòàñè¼åâèž è Èâàí Ãîðàí
Êîâà÷èž. Èíäèêàòèâíî ¼å äà ñó ó ñîíåòíè êðó㠖 êî¼è, ó èçâåñíîì ñìèñëó,
îöðòàâà Ìèšêîâèžåâó íà¼óæó ïåñíè÷êó ïîðîäèöó – óêšó÷åíè èñêšó÷èâî
ìðòâè ïåñíèöè, äàêëå, ïåñíèöè êî¼è âåž ïðèïàäà¼ó ïîäçåìšó è ïðîñòîðíî
ñó ñèòóèðàíè „äîëå“, è, äðóãî, äà ñå Ìèšêîâèž ïðåâàñõîäíî îäëó÷ó¼å çà
ñðïñêó òðàäèöè¼ó,24 øòî áè ìîãëî ãîâîðèòè î œåãîâî¼ òåæœè äà ñîïñòâåíå
ïåñíè÷êå ñèìáîëå óñïîñòàâšà íà ôîíó íàöèîíàëíå áàøòèíå.
Âëàäèñëàâ Ïåòêîâèž Dis ñå ó Ìèšêîâèžåâîì èçáîðó ìîãàî íàžè èç âè-
øå ðàçëîãà. £åäàí îä œèõ íàçíà÷åí ¼å ó èíòåðâ¼óó Íèíó 1960. ãîäèíå (À¼í-
øòà¼í ñå ìîæå ïðåïåâàòè), ãäå Ìèšêîâèž èñòè÷å äà ñó Santa Maria della
Salute è Disova ïåñìà Ìîæäà ñïàâà äâå íà¼ëåïøå ïåñìå ó íàøî¼ ïîåçè¼è.25
Èçáîð Disà, êàî è Ëàçå Êîñòèžà, ìîãàî ¼å, äàêëå, áèòè óñëîâšåí Ìèšêîâè-
žåâîì ôàñöèíèðàíîøžó œèõîâèì ïåñíè÷êèì îñòâàðåœèìà. Ìåóòèì, ìîòè-
âè áè ñå ìîãëè òðàæèòè è íà äðóãî¼ ñòðàíè, ïîãîòîâî àêî ñå èìà ó âèäó
ñïåöèôè÷íà ïîåòè÷êà êîõåðåíòíîñò öèêëóñà Ñåäàì ìðòâèõ ïåñíèêà è ¼å-
äèíñòâåíà ïîåòè÷êà èäå¼à êî¼ó ò༠öèêëóñ ðåôëåêòó¼å, à êî¼à ¼å, âèäåžåìî
äàšå ó ðàäó, íà òðàãó îðôå¼ñêîã çàâåøòàœà è ìîòèâà „ñèëàñêà ó ïîäçåìšå“.
Íàèìå, èçáîð Âëàäèñëàâà Ïåòêîâèžà ìåó ñåäìîðèöó ìîãàî áè ñå ðàçó-
ìåòè è êàî íåêà âðñòà íàñòàâšåíîã äè¼àëîãà ñ Äàíòåîì è ïîäçåìšåì, ïîøòî
¼å œåãîâ íàäèìàê – Dis – ó¼åäíî è èìå ãðàäà ó Äàíòåîâîì Ïàêëó:
Äîáðè žå âîà: ’Ñàä íàì ¼å ñâå áëèæå
ãðàä Äèñ øòî îâä¼å óñðåä îâå áàðå
ñ ìíîæèíîì çëèõ ñå ñòàíîâíèêà äèæå’
(...)
’Îä â¼å÷íå âàòðå êî¼à ó íóòðèíè
œèõîâî¼ ãîðè öðâåí îäñ¼åâ ïàäà,
êàî øòî âèäèø, ïàêëó ïî äóáèíè’
(Ïàêàî, 49-50),26
è èìå ãîñïîäàðà ïîäçåìšà êîä Äàíòåà,27 àëè è êîä Âåðãèëè¼à:
Òðî¼àí÷å, Àíõèçîâ ñèíå, ó ïîäçåìšå ëàêî ¼å ñèžè,
âðàòà äî ìðêëîã ñó Äèòà ïðîõîäšèâà äàœó è íîžó,
àëè ¼å íàïîð è ìóêà îäàíäå íà ñâ¼åòëî èçèžè
(Åíåèäà, 144).28

24
Òèí Ó¼åâèž ¼å áèî è áåîãðàäñêè ïèñàö, à Èâàí Ãîðàí Êîâà÷èž ¼å ïåâàî î çëî÷èíó íàä
Ñðáèìà.
25
Áðàíêî Ìèšêîâèž, Ïåñìå, Ïðîñâåòà, Áåîãðàä 1965, 251.
26
Óï. Ìèšêîâèžåâå ñòèõîâå: „Âèäåõ ñëåïå âîäå ñòèêñà è áëàòî ìðæœå / âèäåõ ãðàä ó
ïëàìåíó è æåíå ÷è¼å ñó ðóêå çìè¼å“ (Ïðâî ïåâàœå, 12).
27
„Èìåíîì Dis (Dite) ï¼åñíèê ÷åñòî íàçèâà ñîòîíó èëè Ëóöèôåðà; Îâä¼å ¼å èìå óïîòðå-
ášåíî çà ãðàä; òà÷íè¼å: Disov ãðàä, êî¼è ñà÷èœàâà øåñòè êðóã è ñ êî¼èì ïî÷èœå äîœè ïàêàî“
(êîìåíòàð ïðåâîäèîöà Ìèõîâèëà Êîìáîëà; óï.: Dante Aligijeri, íàâ. äåëî, 219).
28
Publije Maron Vergilije, Eneida, Zora – Matica hrvatska, Zagreb 1970, 144.
358 ËÈÄÈ£À ÄÅËȎ

Èìåíîì Dis ñå, äàêëå, óñïîñòàâšà äâîñòðóêà èíòåðòåêñòóàëíà èãðà (ñ

Áîæàíñòâåíîì êîìåäè¼îì è ñ Åíåèäîì) è êîìóíèêàöè¼à ñ ïåñíè÷êèì àóòî-
ðèòåòèìà êî¼è ñó òåìàòèçîâàëè ñèëàçàê ó ïîäçåìšå, àëè ñå, ñ äðóãå ñòðàíå,
ïîçèâàœåì íà âåëèêîã ïåñíèêà ñðïñêå ìîäåðíå, ïðèçèâà¼ó è íåêå îä œåãî-
âèõ êšó÷íèõ òåìàòñêî-ìîòèâñêèõ è èäå¼íèõ ïðåîêóïàöè¼à. Íåäâîñìèñëå-
íîì ïîèãðàâàœåì ñà ñòèõîâèìà Disovå Òàìíèöå:
Ðóêî èñïðóæåíà ïðåìà äðóãî¼ îáàëè êëîíè
Àêî ñìî ïàëè áèëè ñìî ïàäó ñêëîíè
Îâäå ¼å íîž øòî ñå æèâîòó îïèðå
(Äèñ, 20),
àñîöèðà ñå ó¼åäíî è „ïàä“ è ñâî¼åâðñíà åãçèñòåíöè¼à „äîëå“, êî¼à ¼å îïñåäàëà
çëîñðåžíîã ïåñíèêà:
Òî ¼å îí༠æèâîò, ãäå ñàì ïàî è ¼à
Ñ íåâèíèõ äàšèíà, ñà î÷èìà çâåçäà
È ñà ñóçîì ìî¼îì øòî íåñâåñíî ñè¼à
È æàëè, ê’î òèöà îáîðåíà ãíåçäà.
Òî ¼å îí༠æèâîò, ãäå ñàì ïàî è ¼à
(Òàìíèöà, 9).29
È ó Ìèšêîâèžåâî¼ ïåñìè ÷îâåê ¼å îñóåí íà áèâñòâîâàœå ó íåêî¼ âð-
ñòè ñóíîâðàžåíîñòè è îòïàäíèøòâà îä ñóíöà è ñâåòëîñòè:
Î ìî¼å ñóí÷àíî ïîðåêëî òà ïîòîíóëà êðâ
(Äèñ, 20).30
Ìåòàôîðà „ñóí÷àíîã ïîðåêëà“ ¼à÷å ¼å, èïàê, âåçàíà çà ¼åäíîã äðóãîã
íàøåã âåëèêîã ïåñíèêà, êî¼è ñå òàêîå íàøàî ìåó Ìèšêîâèžåâèì îäàáðà-
íèöèìà – çà âëàäèêó Ðàäà, îäíîñíî Ïåòðà II Ïåòðîâèžà Œåãîøà. ×èœåíè-
öîì äà ¼å çà Œåãîøà ÷îâåê „èñêðà ó ñìðòíó ïðàøèíó“ è „ëó÷à òàìîì îáóçå-
òà“, ìîãëî áè ñå, äåëîì, îá¼àñíèòè óêšó÷èâàœå îâîã ïåñíèêà ó Ìèšêîâèžåâ
ñîíåòíè öèêëóñ. Ñ äðóãå ñòðàíå, Œåãîøåâ ñòàòóñ ó Ìèšêîâèžåâî¼ ïîåçè¼è
ìîãàî ¼å áèòè ìîòèâèñàí è òèìå øòî ñó çà Œåãîøà, êàî è çà Ìèšêîâèžà,
êšó÷íå èñòèíå è ñóøòèíñêî ñàçíàœå ñêðèâåíè „ó ãðîáó“:
Àõ, îâî ¼å íà¼âèøà òàèíà
è äóõîâíå íà¼ñòðàøíè¼å áóðå –
îâîãà ñó ó ãðîáó êšó÷åâè
(Ëó÷à ìèêðîêîçìà, 26).31

29
Âëàäèñëàâ Ïåòêîâèž Dis, Ïåñìå, Êàèðîñ, Ñðåìñêè Êàðëîâöè 1995, 9.
30
Î ïàðàëåëè èçìåó Ìèšêîâèžà è Disa óï.: Ïðåäðàã Ïåòðîâèž, Îðôè÷êî çàâåøòàœå:
Äèñ è Ìèšêîâèž, ó: Äèñîâà ïîåçè¼à, çáîðíèê ðàäîâà, Èíñòèòóò çà óìåòíîñò è êœèæåâíîñò –
Ãðàäñêà áèáëèîòåêà „Âëàäèñëàâ Ïåòêîâèž Äèñ“, Áåîãðàä – ×à÷àê 2002, 373-390. Ó ïîìåíóòîì
ðàäó íèñó óçåòå ó îáçèð ïàðàëåëå êî¼å ñó ïðåâàñõîäíî ïðåäìåò íàøåã èíòåðåñîâàœà, àëè ñó
ðàñâåòšåíè íåêè äðóãè àñïåêòè èíòåðòåêñòóàëíèõ ðåëàöè¼à Ìèšêîâèž – Dis.
31
Petar Petroviæ Njegoš, Luèa mikrokozma, Svjetlost, Sarajevo 1990, 26.
 ÑÈËÀÇÀÊ Ó ÏÎÄÇÅ̊Š359

Ñàìèì òèì, èçíîøåœå „íà¼âèøå òàèíå“ íà âèäåëî äàíà ïîäðàçóìåâà-

ëî áè èñêóñòâî ñìðòè, ñèëàçàê ó òàìó, ìðàê è ïîäçåìšå, øòî íåñóìœèâî
ïðåäñòàâšà ïàðàëåëó Ìèšêîâèžåâîì ïîèìàœó ïåñíè÷êîã ñòâàðàœà, í༼à-
ñíè¼å èçðàæåíîì ó ÷óâåíî¼ ïîåòñêî¼ êðèëàòèöè – „Èñòî ¼å ïåâàòè è óìèðà-
òè“.
Œåãîø ¼å, íà¼çàä, Ìèšêîâèžó ìîãàî áèòè áëèçàê è çáîã ñâî¼åâðñíå ñèì-
áîëèñòè÷êå ïðåäñòàâå î ñóøòèíñêî¼ íåèçðåöèâîñòè ñòâàðè äåíîòàòèìà:
íî ñâè íàøè ñëàáè èçãîâîðè
è ñâà íàøà ñëàáà ÷óâñòâîâàœà,
ñïðàì îíîãà øòî áè øžåëè êàçàò,
íè¼åìî ñó ñïëåòíî íàðå÷è¼å
è êëàïœàœå äóøå ïîãðåáåíå
(Ëó÷à ìèêðîêîçìà, 30).
Èíòåðåñàíòíî ¼å äà ñå ó ïåñìè ïîñâåžåíî¼ Œåãîøó (Ãðîá íà Ëîâžåíó)
¼àâšà è ìîòèâ ïòèöå Ôåíèêñ („×îâå÷å òà¼íî ôåíèêñ ¼å ¼åäèíà èñòèíñêà ïòè-
öà“), êî¼à ¼å – çáîã ÷èœåíèöå äà âàñêðñàâà èç ñìðòè è äà èìà „ïðîëàç“ èç
„äîœå㓠ó „ãîðœè“ ñâåò, èç ñâåòà ìðòâèõ ó ñâåò æèâèõ – àäåêâàòàí ïåñíè÷êè
ñèìáîë Ìèšêîâèžåâå ïîåòèêå è ìîòèâ êî¼è ñå ó ïîòïóíîñòè óêëàïà ó äîñòà
ñëî¼åâèòî çíà÷åœå êî¼å ñëèêà „ñèëàñêà ó ïîäçåìšå“ èìà ó Ìèšêîâèžåâîì
ïåñíèøòâó.
Ëàçà Êîñòèž ñå ó Ìèšêîâèžåâîì èçáîðó íåñóìœèâî ìîãàî íàžè êàî
âåëèêè ïåñíèê, î ÷åìó ñâåäî÷è èçóçåòíî âèñîêî âðåäíîâàœå ïåñìå Santa
Maria della Salute ó âåž ïîìèœàíîì èíòåðâ¼óó Íèíó. Ñ ÷óâåíîì Êîñòèžåâîì
ïåñìîì Ìèšêîâèž óñïîñòàâšà îòâîðåí è íåäâîñìèñëåí äè¼àëî㠖 œåíà ïð-
âà äâà ñòèõà óçèìà çà ìîòî („Îïðîñòè, ìà¼êî ñâåòà, îïðîñòè, / øòî íàøèõ
ãîðà ïîæàëèõ áîð“), à íàñëîâ è çàâðøíèöå Êîñòèžåâèõ îêòàâà çà ñâî¼ ïî-
ñëåäœè ñòèõ:
Ìðòâà ¼å à íåãäå ¼îø òðà¼å äàí, î ëàñòå
Ñâè ìðòâè ñó çà¼åäíî áèî ñè ïóí ìðà÷íèõ íàäà
Ó ïóñòèœè ñè øòî ó ïðàçíî¼ ñâåòëîñòè ðàñòå
äîê ó äâîñòðóêî¼ òèøèíè ñëåïå ¼å î÷è ñëóòå
Santa Maria della Salute
(Ëàçà Êîñòèž, 19).
Ìåóòèì, Êîñòèž ñå ìåó „ñåäìîðèöîì âåëè÷àíñòâåíèõ“ ìîãàî íàžè íå
ñàìî êàî èçóçåòàí ïåñíèê âåž è êàî ïåñíèê êî¼è èíòåíçèâíî êîìóíèöèðà ñ
ìðòâèìà. Ìèšêîâèž ¼å, øòî ñå ìîãëî âèäåòè èç öèòèðàíèõ ñòèõîâà, ïðå
ñâåãà èìàî íà óìó óìðëó Ëåíêó Äóíåðñêè, îä êî¼å Êîñòèž, ó ñâî¼î¼ ÷óâåíî¼
ïåñìè, äîáè¼à îíîñòðàíî çíàœå:
Òàä ìè ñå îíà îäîíóä ¼àâè,
êô äà ñå áîã ìè ïî¼àâè ñàì:
(...)
360 ËÈÄÈ£À ÄÅËȎ

êðîç œó ñàä âèäèì, îä œå ñâå çíàì,

çàøòî ñå ìóäðà÷êè ìîçãîâè ìóòå,
Santa Maria della Salute
(Santa Maria della Salute, 93).32
Ìåóòèì, ó îâîì êîíòåêñòó íå áè ñå ñìåî ñìåòíóòè ñ óìà íè Êîñòèžåâ
äè¼àëîã ñ ïîêî¼íèì ïðè¼àòåšîì – Êîñòîì Ðóâàðöåì, îä êîãà ïåñíèê òàêîå
äîáè¼à „ïîäçåìàšñêó“ íàóêó:
’(...) Ïîçà¼ìè ìè îä ñâî¼å íàóêå,
îñâåñòè ìåíå, øòà äà âåðó¼åì
î ¼àìà÷íîñòè îïøòåã óñêðñà?’
(Ñïîìåí íà Ðóâàðöà, 76).
Óç òî, Êîñòèžåâ àóòîïîåòè÷êè èñêàç èç ïåñìå Santa Maria della Salute:
À íàøà äåöà ïåñìå ñó ìî¼å,
òèõ ñàñòàíàêà âå÷èòè òðàã
(Santa Maria della Salute, 93)
ìîãàî ¼å Ìèšêîâèžó áèòè ïîñåáíî èíòåðåñàíòàí. Êîñòèž, íàèìå, ïåñìå îçíà-
÷àâà „òðàãîì ñàñòàíàêà“ æèâîã ïåñíèêà ñ ìðòâîì äðàãîì, îäíîñíî ðåçóëòà-
òîì ñïî¼à ìðòâèõ è æèâèõ, øòî ¼å ìîðàëî áèòè áëèñêî Ìèšêîâèžó è œåãî-
âèì ïðåäñòàâàìà î „ïîäçåìíîì“ ïîðåêëó ïîåçè¼å è œåíîì îáèòàâàœó ó „äâî-
ñòðóêî¼ ñôåðè“.
Ìîòè⠄ñëåïèõ î÷è¼ó“ êî¼èìà ñå íàñëóžó¼å îíîñòðàíî áèžå è íà¼âåžà
ïåñíè÷êà èñòèíà („äîê ó äâîñòðóêî¼ òèøèíè ñëåïå ¼å î÷è ñëóòå / Santa Maria
della Salute“) òàêîå ¼å äðàãîöåí çà äàòè êšó÷ èíòåðïðåòàöè¼å: ïðåäñòàâîì î
óíóòàðœåì, èñòèíñêîì âèäó êàî êîìïåíçàöè¼è çà ñëåïèëî Ìèšêîâèž ñå íà-
ëàçè íà òðàãó âåîìà ñòàðå òðàäèöè¼å êî¼à ñå ëàêî äâ èëóñòðîâàòè ïîçíàòèì
àíòè÷êèì ïðèìåðèìà – ïî ïðåäàœó, ñëåïè ñó è ïðîðîê Òèðåñè¼à, è íà¼âåžè
ïåñíèê Õîìåð, àëè è œåãîâ ïàíäàí èç Îäèñå¼å, Äåìîäîê:
(...) è ìèëîã ï¼åâà÷à äîâåäå,
Êî¼è îìèšå Ìóçè, òå äîáðî ¼å äàëà ìó è çëî:
Î÷èœè óçå ìó âèä, àë’ ï¼åâàœå äàäå ìó ñëàòêî
(Îäèñå¼à, 119).33
Ñ äðóãå ñòðàíå, ìîòèâîì „ñëåïèõ î÷è¼ó“ àêòèâèðà ñå ¼îø ¼åäíà, òàêîå
äðåâíà, ïðåäñòàâà ïî êî¼î¼ ñå ñëåïèëî èç¼åäíà÷àâà ñà ñìðžó.34 Îòóäà ñó, ó
òðàäèöèîíàëíîì âèåœó ñâåòà, ñëåïè ñïîñîáíè äà îñòâàðå êîìóíèêàöè¼ó ñ
ïîäçåìšåì è äà ïðåíåñó çíàœà ó œåìó ïîõðàœåíà, øòî ¼å, ó îñíîâè, êîìïà-

32
Ëàçà Êîñòèž, Ïåñìå è ìèñëè î ïîåçè¼è, èçàáðàî Ïàâëå Æèâàíîâ, Êóëòóðíî-ïðîñâåò-
íà çà¼åäíèöà Âî¼âîäèíå, Íîâè Ñàä 1991, 93.
33
Homer, Odiseja, Nakladni zavod Matice hrvatske, Zagreb 1987, 119.
34
„Êîä ñòàðèõ íàðîäà ’ãëåäàòè’ çíà÷è ’æèâåòè’ (...) à ’ñëåïàö’ = ’ìðòâàö’, íà ïðèìåð ó
ðóñêîì äè¼àëåêòó ’æìóðêî’, îçíà÷àâà óìðëîã ÷îâåêà“ (Olga Mihajlovna Frejdenberg, Mit i antiè-
ka kniževnost, Prosveta, Beograd 1987, 377). Óï. è: Vladimir Jakovljeviè Prop, íàâ. äåëî, 114-119.
 ÑÈËÀÇÀÊ Ó ÏÎÄÇÅ̊Š361

òèáèëíî ñà ñèìáîëè÷êèì çíà÷åœåì î êîìå ¼å ïðåòõîäíî áèëî ðå÷è, àëè è ñ

êšó÷íèì ïîåòè÷êèì ñõâàòàœèìà Áðàíêà Ìèšêîâèžà – ñëåïèëî îáåçáåó¼å
„ïîäçåìíî“ çíàœå, êî¼å ¼å íåîïõîäàí ñóïñòðàò ïðàâå ïîåçè¼å.
Ìîòèâ ñëåïèëà è œåãîâ ÷âðñò ñïðåã ñ àðõàè÷íèì ïîèìàœåì ñìðòè ìî-
ãëè áè, ó èçâåñíî¼ ìåðè, ðàñâåòëèòè è Ìèšêîâèžåâó ôàñöèíàöè¼ó Èâàíîì
Ãîðàíîì Êîâà÷èžåì è îá¼àñíèòè óêšó÷èâàœå îâîã çëîñðåžíîã ïåñíèêà ó îäà-
áðàíè ïîåòñêè êðóã. Íàèìå, ïðâà àñîöè¼àöè¼à íà Ãîðàíà ¼åñòå ïîåìà £àìà, ó
êî¼î¼ ñó îïèñàíè óñòàøêè çëî÷èíè íàä Ñðáèìà è çàñòðàøó¼óžà ìó÷åœà êî¼è-
ìà ñó æðòâå áèëå èçëîæåíå. Ñ îáçèðîì äà ¼å Ìèšêîâèž èíñèñòèðàî íà íàöè-
îíàëíîì ñóïñòðàòó ó ïîåçè¼è, âåž ¼å ñàìà òåìàòèêà ÷óâåíå ïîåìå ìîãëà èñ-
ïðîâîöèðàòè è ìîòèâèñàòè Ìèšêîâèžåâ èçáîð. Ìåóòèì, ÷èíè íàì ñå ïðå-
ñóäíè¼îì ÷èœåíèöà äà ¼å ¼åäàí îä êšó÷íèõ ìîòèâà Ãîðàíîâå £àìå ñëåïèëî, î
÷è¼èì ¼å ñèìáîëè÷êèì çíà÷åœèìà óïðàâî áèëî ðå÷è:
Êðâ ¼å ìî¼å ñâè¼åòëî è ìî¼à òàìà.
Áëàæåíó íîž ñó ìåíè èñêîïàëè
Ñà ñðåòíèì âèäîì èç î÷èœåèõ ¼àìà;
Îä êàïšà äàíà áè¼åñíè îãàœ ïàëè
Êðâàâó ç¼åíó ó ìîçãó, êî ðàíó.
Ìî¼å ñó î÷è çãàñëå íà ìîì äëàíó
(£àìà, 63).35
Ñëåïèëî, íàðàâíî, àêòèâèðà îäãîâàðà¼óžå ìèòñêå àñîöè¼àöè¼å, àëè ñå
íå ñìå çàíåìàðèòè íè ìîòèâ ¼àìå, êî¼è ¼å – êàî ïðîñòîð „äîëå“, ïîä çåìšîì,
ó òàìè – ó òîì èñòîì, òðàäèöèîíàëíîì êšó÷ó èçîñåìè÷àí ñà ñìðžó.36 Ïî
ñâîì ñèìáîëè÷êîì íàáî¼ó ¼àìà è ñëåïèëî ñó, äàêëå, àíàëîãíè, ïà ñå ó Êîâà-
÷èžåâî¼ ïîåìè ñïà¼à¼ó ïîìåíóòå ìèòñêå è Ìèšêîâèžó ñàâðåìåíå íàöèîíàë-
íå è èñòîðè¼ñêå àñîöè¼àöè¼å, çáîã ÷åãà ¼å, âåðîâàòíî, îâ༠ïåñíèê Ìèšêîâè-
žó áèî èíòåðåñàíòíè¼è îä íåêèõ äðóãèõ, ìîæäà è àêòóåëíè¼èõ è àôèðìèñà-
íè¼èõ ïðåòõîäíèêà è ñàâðåìåíèêà.
Ìîòèâ ñëåïèëà èìà ñëè÷íó ôóíêöè¼ó è ñëè÷íî ñèìáîëè÷êî çíà÷åœå è
ó ïåñìè ïîñâåžåíî¼ Ìîì÷èëó Íàñòàñè¼åâèžó. È ó œî¼ ¼å ïîâëàøžåí ïåñíè÷-
êè ïðîñòîð íåïðîâèäàí è íåâèäšèâ çà îíå êî¼è âèäå:
Ïðåäåî êîìå ñàì ñå ïðèâîëåî, ïëàøòîì
÷óâà ñâî¼ó ïðîâèäíîñò çà îíå êî¼è âèäå
(Ìîì÷èëî Íàñòàñè¼åâèž, 22).

35
Èâàí Ãîðàí Êîâà÷èž, £àìà è äðóãå ïåñìå, Ïðîñâåòà, Áåîãðàä 1968, 63.
36
„Îâäå äîëå ñâàêî ñâî¼ó òàìó èìà
Ìî¼ ìðàê ¼å ñåíêà ïòèöå. Î íåèìà
ïóòà êî¼èì áè äî ìåíå ìîãëè äîžè

Êî ïðîëåžå êî¼å çàáîðàâè äà öâåòà

ñàä ëåæèì ìðòàâ íà ñåâåðó ñâåòà
Ñìðòè šóáîìîðíà íà¼âåžà ìî¼à íîžè“ (Ãîðàí, 23).
362 ËÈÄÈ£À ÄÅËȎ

Óç òî, ó îâî¼ Ìèšêîâèžåâî¼ ïåñìè ¼àâšà ñå, êàî è ó ïåñìàìà ïîñâåžå-

íèì Ëàçè Êîñòèžó („äîê ó äâîñòðóêî¼ òèøèíè ñëåïå ¼å î÷è ñëóòå“) è Òèíó
Ó¼åâèžó („íåãäå èñïîä çåìšå çðè òèøèíà çëà“) ìîòèâ òèøèíå – êî¼è ¼å ¼îø
¼åäàí îä àðõàè÷íèõ åêâèâàëåíàòà ñìðòè è ïîäçåìšà37 – àëè è äîñòà ¼àñíà
àñîöè¼àöè¼à íà Íàñòàñè¼åâèžåâ ïîåòè÷êè „èìïåðàòèâ“, îäíîñíî, íà œåãîâó
òåæœó çà óñïîñòàâšàœåì „ìàòåðœå ìåëîäè¼å“:
Íåêà ìóçèêà ÷óäíà íå÷ó¼íà èçíàä ãîð¼à
ðàçìåøòà ïðåäìåòå ó ïðîñòîðó è ñòà¼å
êàä çàïšóñíå òà¼íà ìðàìîð¼à ñðåä ìîð¼à:
äîçèâàíî íåäîçâàíî øòà ¼å?
(...)
Òèøèíî ó ñâåòî¼ ñåíöè øòî ñíîâå ìî¼å âà¼àø
õîžåø ëè ïðèìèòè òî òåëî óêëåòî,
êî¼å íàñòàœó¼åì ïîñëåäœè è ïðâè
çàòî÷íèê îäáåãëå òà¼íå è ñâî¼å êðâè
(Ìîì÷èëî Íàñòàñè¼åâèž, 22).
Äàêàêî, òèøèíà ¼å ìîãëà àñîöèðàòè Íàñòàñè¼åâèžà êàî ¼åäíà îä œåãî-
âèõ çíà÷à¼íèõ òåìà – ñåòèìî ñå ñàìî öèêëóñà ïåñàìà Ãëóõîòå – àëè ¼å Ìèš-
êîâèžó, ïðå ñâåãà, ìîðàëî áèòè áëèñêî Íàñòàñè¼åâèžåâî èíñèñòèðàœå íà
çâó÷íîì è ðèòìè÷êîì ïëàíó ïåñìå, êàî è íà íàöèîíàëíèì è òðàäèöèîíàë-
íèì ìîòèâèìà. Ïîäðàæàâà¼óžè Íàñòàñè¼åâèžåâó „ìåëîäè¼ó“ ñ óñïåõîì êî¼è
ñå ãðàíè÷è ñ Âèíàâåðîâèì íà¼áîšèì èìèòàöè¼àìà òóèõ ïåñàìà – „äîçèâà-
íî íåäîçâàíî øòà ¼å?“ – Ìèšêîâèž ¼å ¼àñíî ñòàâèî äî çíàœà äà ¼å è îâà¼
àñïåêò Íàñòàñè¼åâîã ïåñíèøòâà íåñóìœèâî îäðåäèî œåãîâó ïîçèöè¼ó è œå-
ãîâ èçáîð ó ñîíåòíè öèêëóñ Ñåäàì ìðòâèõ ïåñíèêà.
Êàî øòî ðåêîñìî, ìîòèâ òèøèíå ¼àâšà ñå è ó ïåñìè Òèí, ñ òèì øòî
Ìèšêîâèž ó œî¼ òèøèíó ïîñðåäó¼å è ìåòàôîðîì „íîžè ó ãëàñó“ êî¼è „âèøå
íå äîçèâà / ïðîñòîðå èçãóášåíå êî¼è ïîñåäó¼ó ñóíöà“. £àñíî ¼å äà ñå íàâåäå-
íèì ñòèõîâèìà ìàðêèðà ïîçèöè¼à ìðòâîã ïåñíèêà, êî¼è âèøå íå ïðèïàäà
ïðîñòîðèìà „êî¼è ïîñåäó¼ó ñóíöà“, ïî ÷åìó ¼å îâà ïåñìà áëèñêà îíî¼ ïîñâå-
žåíî¼ Áðàíêó Ðàäè÷åâèžó:
Íîž èñïîä çåìšå ðàçâåñåëèì
Èçðàñòå âåòàð ó íåæíó áèšêó
èç òîã ïîäçåìšà ãäå ñâåòèšêó
è ïòèöó íèêàä äà äîñåëèì
(...)
çåìšî ïðåêî ìîãà çàñïàëîã óìà
äîê ëèñò ïî ëèñò óìèðå øóìà
(Áðàíêî, 17).

37
Îäñóñòâî ãëàñà ¼åñòå íåñóìœèâ çíàê õòîíñêîã ïðîñòîðà, î ÷åìó ñâåäî÷å áàñìå, ó
êî¼èìà ñå íå÷èñòà ñèëà òåðà ó ïðåäåî ãäå „ïåòàî íå êóêóðè÷å, ïàñ íå ëà¼å, êîœ íå ðæå...“, êàî è
èìåíîâàœå ïîíîžíèõ ÷àñîâà, ó êî¼èìà ñó äåìîíñêà áèžà íàðî÷èòî àêòèâíà, „ãëóâèì äîáîì“.
 ÑÈËÀÇÀÊ Ó ÏÎÄÇÅ̊Š363

È îâäå ¼å, êàî è ó äðóãèì ïåñìàìà äàòîã ñîíåòíîã öèêëóñà, „äîœè“

ïðîñòîð ìàðêèðàí îäñóñòâîì ñâåòëîñòè („í, ïîäçåìšå áåç „ñâåòèšêå“) è
ãëàñà („ïòèöå“), à ñìðò, êàî è ó ïåñìè Òèí, èç¼åäíà÷åíà ñà ñíîì:
Êðâ ìî¼à çàñïàëà ïîä êàìåíîì íå áóíöà
çáîã ïàêëà èç çåìšå èñêîïàíîã êî æèâà
(Òèí, 21).
Ïîñëåäœèì ñòèõîâèìà Ìèšêîâèž ¼å íà ¼îø ¼åäàí íà÷èí âàðèðàî ìîòèâ
ìåäè¼àöè¼å èçìåó „äîœåã“ è „ãîðœå㓠ñâåòà, à ïåñìó ìåòàôîðè÷íî îçíà÷èî
„ïàêëîì èç çåìšå èñêîïàíèì“.
Òðåáàëî áè, íà¼çàä, ñêðåíóòè ïàæœó è íà âåëèêîã áàðäà ñðïñêå óñìåíå
òðàäèöè¼å, êî¼è íè¼å óâðøòåí ó „ñåäìîðèöó“, à êîìå ¼å Ìèšêîâèž ïîñâåòèî
ïåñìó. Ðàäè ñå î Ôèëèïó Âèøœèžó è ïåñìè Ñëåïè ïåñíèê. Íàêîí âåž àíàëè-
çèðàíèõ ìîòèâà è ñèìáîëè÷êèõ çíà÷åœà ó öèêëóñó ñîíåòà Ñåäàì ìðòâèõ
ïåñíèêà, íåžå áèòè òåøêî íàñëóòèòè ðàçëîãå çáîã êî¼èõ ¼å Ìèšêîâèž óïðàâî
îâîì óñìåíîì ïåâà÷ó ïîñâåòèî íàðî÷èòó ïàæœó. Îñíîâíè ðàçëîã ìîðàëà áè
áèòè èçóçåòíîñò Âèøœèžåâîã îñòâàðåœà. Ìåóòèì, íè íåêè äðóãè óñìåíè
ïåâà÷è íå çàîñòà¼ó çà Âèøœèžåì, ðåöèìî, ñòàðàö Ìèëè¼à èëè Òåøàí Ïîäðó-
ãîâèž, ïà Ìèšêîâèž ñ œèìà íå óñïîñòàâšà ïîñåáàí äè¼àëîã. Îòóäà íàì ñå
÷èíè äà áè ñå ìîòèâè çà ïåñíè÷êó èãðó è êîìóíèêàöè¼ó ñ Âèøœèžåì ïðå
ìîãëè òðàæèòè ó ÷èœåíèöè äà ¼å îâ༠ïåñíèê, ïîïóò œåãîâîã ñëàâíîã åïñêîã
ïðåòõîäíèêà – Õîìåðà, áèî ñëåï, çáîã ÷åãà ¼å íà àäåêâàòàí íà÷èí ìîãàî ïî-
ñðåäîâàòè Ìèšêîâèžåâå ïîåòè÷êå ñòàâîâå, îäíîñíî ïðåäñòàâó î „èçíîøå-
œó“ ïåñìå èç îíîñòðàíèõ, „ïîäçåìíèõ“ ïðîñòîðà, ¼àñíî îáåëåæåíèõ òàìîì è
ñëåïèëîì. Íà îâàêàâ çàêšó÷àê óïóžó¼å è íàñëîâ ïåñìå – Ñëåïè ïåñíèê – è
¼àñíî àðòèêóëèñàíà èäå¼à î ìîžíè¼åì è äóášåì âèåœó ñëåïèõ:
Ñëåïè ¼àñíî âèäå ñóäáèíó ïðåä êî¼îì øåíå
ïðåäåëè íåáåñíè ñàòâîðåíè îä èçäà¼å.
Îäà¼åì ñå ìðòàâ ñóíöó ïîñëå ìåíå
(Ñëåïè ïåñíèê, 32).

***
Áðàíêî Ìèšêîâèž ¼å, î÷èòî, âåîìà ïàæšèâî áèðàî ïåñíèêå êî¼å žå óâð-
ñòèòè ìåó ñåäìîðèöó ñåáè íà¼áëèæèõ, âîäåžè ñå, ïðè òîì, âðåäíîøžó œè-
õîâèõ îñòâàðåœà è ñòàòóñîì êî¼è îíè èìà¼ó ó íàöèîíàëíî¼ òðàäèöè¼è, àëè è
íåêèì ïîåòè÷êèì óçóñèìà êî¼å ¼å ïðåïîçíàâàî êàî çà¼åäíè÷êå. Ïðè òîì áè
ñå êàî êšó÷íà ìîãëà èçäâî¼èòè ñêëîíîñò îäàáðàíèõ ïåñíèêà îíîñòðàíîì è
ñèìáîëè÷íîì, àëè è œèõîâà ïåñíè÷êà êîìóíèêàöè¼à ñ ìðòâèìà, îäíîñíî ñ
ïîäçåìšåì, ïðåäñòàâå î „íà¼âèøèì òà¼íàìà“, ñêðèâåíèì ó „ãðîáó“, óíîøå-
œå òåìà è ìîòèâà êî¼è íà¼äèðåêòíè¼å óïóžó¼ó íà õòîíñêå ïðåäåëå è öàðñòâî
ìðòâèõ (ñëåïèëî, òèøèíà), îðè¼åíòàöè¼à íà „äíî“ è „ïàä“, êàî è íåñóìœèâà
îïñåñè¼à çâóêîì è ðèòìîì ïåñìå. Ñîíåòíè öèêëóñ Ñåäàì ìðòâèõ ïåñíèêà
364 ËÈÄÈ£À ÄÅËȎ

ìîæå ñå, îòóäà, ïîñìàòðàòè è êàî íåêà âðñòà Ìèšêîâèžåâå ïðèêðèâåíå àóòî-
ïîåòèêå: ñåäàì îäàáðàíèõ ïåñíè÷êèõ ñðîäíèêà íåñóìœèâî ðåôëåêòó¼ó è ðå-
ïðåçåíòó¼ó Ìèšêîâèžåâó ïðåäñòàâó î äâîñòðóêî¼ ïðèðîäè ïåñìå è ïåâàœó
êàî „óìðàœó“, òî ¼åñò, ïðåäñòàâó î ïåñíè÷êîì ïîñòóïêó êàî „ñèëàñêó ó ïîä-
çåìšå“ ïî ïåñìó êî¼à ïîñåäó¼å „èñêóñòâî ñìðòè“ è „ïîäçåìíî çíàœå“. Çáîã
òîãà ¼å îâà¼, ó ïîåòè÷êîì ñìèñëó, êîõåðåíòàí ñîíåòíè êðóã êîìïàòèáèëàí ñ
Ìèšêîâèžåâèì îðôå¼ñêèì ïåñìàìà è, óîïøòå, ñà ñâèì îíèì ïåñìàìà êî¼å
äèñêóðçèâíî è åêñïëèöèòî ãîâîðå î Ìèšêîâèžåâîì âèåœó ïîðåêëà è ïðè-
ðîäå ïîåçè¼å.

Lidija Deliæ

DESCENT INTO THE UNDERWORLD – THE AUTOPOETICS OF

BRANKO MILJKOVIÆ AND A PARALLEL WITH R. M. RILKE

Summary

The idea of singing as dying, i. e. singing as a „descent into the underworld” for a song carrying
„the experience of death” and „underworld knowledge” has been made explicit in several places in
the poetry of Miljkoviæ. Therefore, the mythic singer Orpheus has become one of Miljkoviæ’s key
poetical symbols. Miljkoviæ is akin to Rilke by this obsession with this legendary poet and an image of
the poem existing in a „double sphere”, although it would be as easy to find other parallels between
these two poets.
The sonnet cycle Seven dead poets could also be viewed in light of the „descent into the
underworld” motif and its multiple symbolic implications. It appears that Miljkoviæ has very carefully
chosen the seven poets he would classify among those closest to him, and as his key motivation we
might consider the inclination of the selected poets for the transcendent and the symbolic, but also
their poetic communication with the dead, that is to say with the underworld, images of the „highest
secrets” hidden in the „grave”, the introducing of themes and motifs directly pointing to chthonic
regions and the kingdom of dead (blindness, silence), the orientation towards „bottom” and „fall” as
well as an indubitable obsession with the sound and the rhythm of the poem. The sonnet cycle Seven
dead poets might, therefore, be viewed as a kind of hidden autopoetics of Miljkoviæ: seven chosen
poet relatives undoubtedly reflect and represent Miljkoviæ’s key poetic images and ideas and, in that
sense, the cycle can be considered compatible with the Orphic poems of Miljkoviæ and, generally,
with all the poems that speak discursively and explicitly about Miljkoviæ’s views on the origins and
nature of poetry.
 ÑÈËÀÇÀÊ Ó ÏÎÄÇÅ̊Š365

ÓÄÊ

ÍÈÊÎËÀ ÃÐÄÈÍȎ (Íîâè Ñàä)

Ïðîáëåì ïðîìåíå ó êóëòóðè

(Ñëèêàðñòâî è êœèæåâíîñò øåñòå äåöåíè¼å 20. âåêà)

ÑÀÆÅÒÀÊ: Ïåðèîä ïðèáëèæíî îä 1950. äî 1960. ãîäèíå ¼å âðåìå êî¼å

êàðàêòåðèøå ïðîìåíå è ñâåñíî òðàæåœe íà÷èíà íà êî¼è ïðîìåíà ó êóëòóðè
òðåáà äà ñå èçâðøè. Óî÷àâà¼ó ñå è îïèñó¼ó ñëåäåžè òèïîâè ïðîìåíå ó
ñëèêàðñòâó è êœèæåâîñòè: 1. „íåãàòèâíè“ òèïîâè ïðîìåíå: ðóøè ñå ïîñòî¼åžå
ñòàœå à äà ñå íå íàñòî¼è èçãðàäèòè íåêà íîâà ñòðóêòóðà; âðàžàœå íà íåêî
ñòàœå òàêî øòî žå ñå îáíîâèòè èëè óçåòè êàî îñíîâà çà íîâè ïî÷åòàê. 2.
„ïîçèòèâíè“ òèïîâè ïðîìåíå: èçãðàèâàœå íîâîã; óâîç ñòðàíå êóëòóðå òàêî
øòî žå ñå êîïèðàòè èëè ïðåîñìèøšàâàòè ó íîâîì êîíòåêñòó. 3. „íåãàòèâíî-
-ïîçèòèâíå“ ïðîìåíå ïîâåçèâàœà òðàäèöèîíàëíîã è ìîäåðíîã.
Îâ༠ïåðèîä ó êœèæåâíî¼ è ëèêîâíî¼ êðèòèöè íàçèâà ñå „ñîöè¼àëèñòè÷êè
åñòåòèçàì“, à âðåäíó¼å ñå êàî ïðåëàçíè ïåðèîä èçìåó òðàäèöèîíàëèçìà è
ìîäåðíîã. Ó ðàäó ñå ïðåäëàæå âèåœå øåçäåñåòèõ ãîäèíà îñëîáîåíî âðåäíî-
ñíèõ ïðåäðàñóäà êàî ïåðèîä êîíöåíòðàöè¼å ðàçíîâðñíèõ êóëòóðîëîøêèõ
ðåøåœà ïîñëå êîãà íàñòóïà äîìèíàöè¼à ñàìî ¼åäíå îðè¼åíòàöè¼å ó êóëòóðè.
ʊÓ×ÍÅ ÐÅ×È: ïðîìåíà, òèïîëîãè¼à ïðîìåíå, íàïðåäàê, âðåäíîâàœå.

Íà ïî÷åòêó øåñòå äåöåíè¼å 20. âåêà ó ñðïñêî¼ êóëòóðè äåøàâà¼ó ñå êðóï-

íå è áðçå ïðîìåíå. Îïøòà ñèòóàöè¼à ìîæå ñå îïèñàòè êàî ñâåñíà à ãîòîâî
èìïåðàòèâíè æåšà çà ìåœàœåì ïîñòî¼åžåã ñòàœà óç îäñóñòâî ¼àñíå èëè äå-
ôèíèñàíå ãðàíèöå äî êî¼å ñå, èëè ïðàâöà ó êîìå ñå, òàêâå ïðîìåíå ìîãó
äåøàâàòè. Àêî ñå ïðîáëåì ïðîìåíå ó òîìå âðåìåíó ïîñìàòðà èçâàí óçðî÷-
íèõ îäíîñà êàî òðàæåœå îäãîâîðà íà ïèòàœå: êàêî ñå ïðîìåíà ó êóëòóðè
ìîæå èçâåñòè êàî ñâåñíî àðòèêóëèñàíà òåæœà? – ó òîìå ñëó÷à¼ó äîáè¼à ñå
ïåðñïåêòèâà èç êî¼å ñå îïèñó¼ó òèïîâè ïðîìåíà, íå ñâå øòî ñå äîãîäèëî. Òî
øòî žå òàêâè îäãîâîðè áèòè ðàçìîòðåíè íà ãðàè óìåòíè÷êîã ñòâàðàëàøòâà
øåñòå äåöåíè¼å ìîòèâèñàíî ¼å, ñ ¼åäíå ñòðàíå, òèìå øòî ñó ðåøåœà êî¼à ñó ó
œåìó íàåíà ïðåñóäíî óòèöàëî íà âðåìå êî¼å ¼å ó ñóêöåñè¼è ñà íàøèì âðå-
ìåíîì ïà ïðåìà òîìå è ïðèñóòíî ó œåìó, ñà äðóãå – øòî ñà œèì ãðàäè
ñëè÷íîñò ïî íàãëàøåíèì çàõòåâèìà çà ïðîìåíîì êî¼å è îâîãà ïóòà äîëàçå
íà¼ïðå èç èäåîëîøêå ñôåðå êàî èìïåðàòèâíè çàõòåâ, ìàœå èëè íèìàëî êàî
366 ÍÈÊÎËÀ ÃÐÄÈÍȎ

èçðàç íàñòî¼àœà èçâåäåíèõ èç ñàìèõ óìåòíè÷êèõ õòåœà.Òðåáà íàïîìåíóòè

äà øåñòà äåöåíè¼à èëè âðåìå ó êîìå æèâèìî íè¼å ¼åäèíî òàêâî ïðåëîìíî
âðåìå ó èñòîðè¼è ñðïñêå êóëòóðå. Ïàðàëåëíå ñèòóàöè¼å ìîãó ñå ïðîíàžè è
ðàíè¼å, íà ïî÷åòêó 18. âåêà è ó œåãîâî¼ ñåäìî¼ äåöåíè¼è. Ïîòîì ó ïðâî¼
ïîëîâèíè 19. âåêà, èëè ó ïðâèì äåöåíè¼àìà 20. âåêà.Îòóäà è çàïàæàœà íà
îâî¼ ãðàè ñóæåíà íà ïèòàœå íà÷èíà íà êî¼è ñå ñâå ïðîìåíà ó êóëòóðè ìîæå
îñòâàðèòè, ìîãó áèòè îä íåêàêâå ïîìîžè ó ðàçóìåâàœó îñîáåíîñòè èëè ìå-
õàíèçìà ïðîìåíà êî¼å ñó ñå îñòâàðèâàëå èëè žå ñå òåê îñòâàðèòè ó ñàäà-
øœåì èëè áóäóžåì âðåìåíó.
Èç îäíîñà êî¼è ñó óìåòíèöè óñïîñòàâšàëè ïðåìà ïîñòî¼åžî¼ ñèòóàöè¼è,
îäíîñíî íà÷èíà íà êî¼è ñó íàñòî¼àëè äà ¼å ïðîìåíå, íà ïðâîì êîðàêó ìîæåìî
ðàçëèêîâàòè äâå îñíîâíå ãðóïå ïðèñòóïà ïðîáëåìó ïðîìåíå: „íåãàòèâíó“ è
„ïîçèòèâíó“. Íåãàòèâíèì ¼å îâäå íàçâàíà, èçâàí âðåäíîñíèõ êîíîòàöè¼à,
ïðîìåíà êî¼à ñå çàñíèâà íà èäå¼è âðàžàœà ó íåêî ñòàðè¼å ñòàœå êî¼å ¼å ïðåò-
õîäèëî ñàäàøœåì. Ïîçèòèâíîì âàðè¼àíòîì ¼å íàçâàíà ïðîìåíà êî¼à ñå çà-
ñíèâà íà ñòâàðàœó íîâîã è òî ó äâà îñíîâíà ïðàâöà – ñòâàðàœåì èçâîðíî
íîâîã è (èëè) óâîçîì èç äðóãèõ êóëòóðà. Èçìåó îâå äâå îïðå÷íîñòè ïîñòî¼è
øèðîêî ïîäðó÷¼å òðàæåœà ïðîìåíå „íåãàòèâíî-ïîçèòèâíå“ ïóòåì ïîâåçèâà-
œà èëè èíòåãðèñàœà ñòàðîã è íîâîã, òðàäèöèîíàëíîã è ìîäåðíîã, ñòðàíîã è
äîìàžåã. Óíóòàð ñâàêîã îä îâà òðè îñíîâíà íà÷èíà ðåøàâàœà ïðîáëåìà ïðîìå-
íå ïîñòî¼è ìíîøòâî ðàçëè÷èòèõ âàðè¼àíòè êî¼å ñå ¼àâšà¼ó íà íèâîó ïî¼åäè-
íà÷íèõ îïóñà, èëè ñå ÷èòàâè ñòâàðàëà÷êè îïóñè ðàñïàäà¼ó íà ðàçëè÷èòå ïóòå-
âà òðàæåœà ïðîìåíå, ÷àê õîäàœà ïî ðàçëè÷èòèì ïóòåâèìà èñòîâðåìåíî. È
îíäà êàäà ¼å ïîãëåä îãðàíè÷åí íà ñàìî äâå óìåòíîñòè, ìàäà äîìèíàíòíå, ïðè-
ìåòíà ¼å âåëèêà ðàçíîâðñíîñò è áðçà ìåœàœà óâåðåœà î òîìå êî¼èì ïóòåì ó
òðàæåœó ïðîìåíå òðåáà ïîžè. Íà ïðèìåð, ÷ëàí Äåöåìáàðñêå ãðóïå Äðàãóòèí
Öèãàð÷èž ñëèêàî ¼å ôèãóðàëíî ñâå äîê áîðàâåžè ó èíîñòðàíñòâó íè¼å âèäåî
äà ñó åâðîïñêè ñëèêàðè íàïóñòèëè ïðåäìåòíîñò, ïîñëå ÷åãà ¼å è ñàì ïðåøàî
íà àïñòðàêöè¼ó. Òî áè ìîãëî çíà÷èòè äà ¼å ñîïñòâåíè ëèêîâíè ¼åçèê âèäåî êàî
ïî¼àâó èñòå âðñòå àëè íà íèæåì ñòóïœó, êàî êàøœåœå ó ðàçâî¼ó (íïð. êàî
îäíîñ äå÷è¼åã ãîâîðà ïðåìà ãîâîðó îäðàñëèõ). Äðóãè ÷ëàí èñòå ãðóïå Ìèîäðàã
Á. Ïðîòèž ñèìóëòàíî ¼å ñëèêàî ïîñòêóáèñòè÷êó ôèãóðàöè¼ó è ñëèêå ó êî¼èìà
¼å áî¼à äîìèíèðàëà íàä ïðåäìåòîì, î ÷åìó ¼å èìàî è ðàçâè¼åíó òåîðè¼ñêó ñàìî-
ðåôëåêñè¼ó. Îòóäà ¼å òåøêî ñèòóèðàòè ïî¼åäèíîã ñòâàðàîöà ó ãðàíèöå ¼åäíå
êóëòóðîëîøêå îðè¼åíòàöè¼å. Äðóãà áèòíà êàðàêòåðèñòèêà îâîãà ïåðèîäà ¼åñòå
îêóïšàœå óìåòíèêà ó ôîðìàëíå ãðóïå. Îñîáèòî ¼å îâà ïî¼àâà êàðàêòåðèñòè÷-
íà çà ëèêîâíå ñòâàðàîöå. Ïåäñåñåòèõ ãîäèíà âèøå ¼å îíèõ ãðóïà óìåòíèêà
êî¼è íåìà¼ó çà¼åäíè÷êå ïðîãðàìå îä îíèõ êî¼è èõ èìà¼ó. Ó èñòè èíñòèòóöèî-
íàëíè îêâèð óìåòíèöè ñå ïîâåçó¼ó ïî ñâî¼èì õòåœèìà äà èçâðøå ïðîìåíó, à
íå ïî ñâî¼èì ïîåòè÷êèì èëè êóëòóðîëîøêèì îïðåäåšåœèìà. Òàêî ¼å çà ãðóïó
ïèñàöà îêóïšåíèõ îêî ÷àñîïèñà Äåëî ïðèìåžåíî „Ïèòàœå ¼å øòà ¼å óîïøòå
ñ¼åäèœàâàëî îâó âðëî õåòåðîãåíó ãðóïó êî¼à ó ïóíîì ñàñòàâó ¼åäâà äà ¼å èêàäà
íàñòóïèëà, à êî¼à ñå ðåëàòèâíî áðçî ðàñòî÷èëà è ðàñïàëà îòïðèëèêå íà îíîëè-
 ÏÐÎÁËÅÌ ÏÐÎÌÅÍÅ Ó ÊÓËÒÓÐÈ 367

êî äåëîâà ñà êîëèêî ¼å ÷ëàíîâà ðà÷óíàëà“ (Ëóêèž, 82). Èñòî òàêî ¼å çà œî¼

ñàâðåìåíó, òàêî íàçâàíó, Äåöåìáàðñêó ãðóïó, ¼åäàí îä œåíèõ ÷ëàíîâà ïèñàî äà
ñó îíè áèëè „ðàçëè÷èòèõ èëè îïðå÷íèõ ñêëîíîñòè, îáðàçîâàœà è ìîãóžíîñòè,
÷àê áëåäèõ ìåóñîáíèõ ëè÷íèõ âåçà, òàêî äà ¼å ó ïî÷åòêó áèëî òåøêî îòêðèòè
œèõîâó çà¼åäíè÷êó ïîáóäó“ (Ïðîòèž, 401). Òî øòî ñâî¼à õòåœà íå îñòâàðó¼ó
èíäèâèäóàëíî âåž ó ôîðìàëíèì ãðóïàìà ìîæå ñå ðàçóìåòè ïðèëèêàìà ó êî¼è-
ìà ¼å óìåòíîñò ôóíêöèîíèñàëà ó äðóøòâó. Íà ñàìèì ïî÷åöèìà ñòâàðàœà íî-
âîã áåç ¼àñíî äåôèíèñàíèõ ãðàíèöà äîêëå ñå ó òðàæeœó íîâîã ìîæå îòèžè, à
ñà ¼àñíîì ñâåøžó äà òàêâå ãðàíèöå ïîñòî¼å, óäðóæèâàœå ó ãðóïå ïðóæàëî ¼å
êàêâó-òàêâó ñèãóðíîñò èëè çàøòèòó. Òî ¼å áèëî äîáà êîëåêòèâèçìà, îäíîñíî
âåòà íà èíäèâèäóàëíî èñïîšàâàœå, ïà ¼å ôîðìà êîëåêòèâíîã íàñòóïàœà áèëà
ïîäåñàí íà÷èí äà ñå åëåìåíòîì ñèñòåìà ò༠èñòè ñèñòåì ðàçãðàäè è ó œåãà
óíåñå íåøòî íîâî.
Íåãàòèâíè ïðèñòóï ó ðåøàâàœó ïðîáëåìà ïðîìåíå èìà äâà îñíîâíà
òèïà. Ïðâè ¼å ðóøåœå ïîñòî¼åžåã ñòàœà à äà ñå íå íàñòî¼è èçãðàäèòè íîâà
ñòðóêòóðà. Ïðèìåð çà îâ༠òèï ïðîìåíå ¼åñòå äåëîâàœå òàêî íàçâàíå Çàäàð-
ñêå ãðóïå. Ìàäà êðàòêîâåêà îñòàâèëà ¼å çíà÷à¼àí òðàã ó ñâåñòè šóäè òîãà
âðåìåíà, à œåíî ÷åñòî ïîìèœàœå ó êàñíè¼åì âðåìåíó ïîêàçó¼å äà ¼å èçðàñëà
ó ñèìáîë ìëàäàëà÷êîã ïðêîñà è áóíòà ïðîòèâ âëàäà¼óžèõ íîðìè. Œèõîâ çà-
¼åäíè÷êè èìåíèòåš ó ñëèêàðñòâó ¼åñòå äà ¼å äîçâîšåíî èëè ïîæåšíî ðàäè-
òè ñâå øòî íè¼å íà íà÷èí ñîöè¼àëèñòè÷êîã ðåàëèçìà. Ò༠óñëîâ íè¼å áèëî
òåøêî èñïóíèòè, áèëî ¼å äîâîšíî èçíåòè øòàôåë༠ó ïðèðîäó è ñëèêàòè
ïðåäìåòå íåïîñðåäíî, íà íà÷èí àíàëèòè÷êîã ðåàëèçìà, ðåöèìî. Œèõîâ áóíò
íè¼å îáóõâàòàî ñàìî ñëèêàðñòâî, âåž ¼å ïðå, èëè âèøå, èìàî êàðàêòåð ïóáó-
íå ïðîòèâ òèïà êóëòóðå è íîðìè êî¼å ñó âëàäàëå ó œåìó ïà ñå ìàíèôåñòîâàî
è êðîç ñòèë ïîíàøàœà, îðãàíèçîâàœåì íåêå âðñòå èëåãàëíîã æèâšåœà èç-
âàí ñèñòåìà ó êîìóíè, î ÷åìó íàì ¼å çàíèìšèâî ñâåäî÷àíñòâî îñòàâèî ¼åäàí
îä œåíèõ àêòåðà, êœèæåâíè êðèòè÷àð Áîðèñëàâ Ìèõà¼ëîâèž Ìèõèç ó Àóòî-
áèîãðàôè¼è î äðóãîì. Ïî ñâî¼î¼ îðè¼åíòàöè¼è íà íåãèðàœå, à íå òîëèêî íà
ñòâàðàœå íîâå ñòðóêòóðå îíè ñó äóõîâíè ñðîäíèöè íèõèëèñòà ñ ïî÷åòêà 19.
âåêà è íåøòî ïîçíè¼èõ áèòíèêà.Òî øòî œèõîâ áóíò íè¼å äîáèî àíàðõîèäíè
îáëèê, óêàçó¼å äà ïåäåñåòå ãîäèíå íèñó âðåìå êàêâå äóáîêå êðèçå ó äðóøòâó,
âåž äà ñó îäíîñè êîëèêî-òîëèêî õàðìîíèçîâàíè, òå äà ïîñòî¼è èçâåñòàí îï-
òèìèçàì è ïîëåò ó ïîãëåäó ìîãóžíîñòè ðåøàâàœà ïîñòî¼åžèõ ïðîáëåìà. Äðóãè
òèï ïðîìåíå ¼åòå âðàžàœå íà íåêî ñòàðè¼å ñòàœå êî¼å îíäà ïîä à) òðåáà îáíî-
âèòè èëè, ïîä á) óçåòè êàî îñíîâó çà íîâè ïî÷åòàê. Ó îáà ñëó÷à¼à ðåøåœå ñå
òðàæè ó ïðîøëîñòè. Ïðèìåðà ïðâå âðñòå, à äà ñå ¼àâšà íà ðåëåâàíòàí íà÷èí
ãîòîâî äà íåìà. Ïðèìåðà äðóãå âðñòå èìà âèøå ó ñëèêàðñòâó íåãî ó êœèæåâ-
íîñòè. Òî ñó, íà ïðèìåð ñëèêàðè Áåîãðàäñêå ãðóïå èëè Ãðóïå 57, êî¼è îáíà-
âšà¼ó òðàäèöè¼ó ìåóðàòíîã ìîäåðíèçìà. Œèõîâ ïðèñòóï ñëèöè áèî ¼å ó
äóõó ëèðñêîã èíòèìèçìà êî¼è ñó îíè íà ðàçëè÷èòå èíäèâèäóàëíå íà÷èíå
àðòèêóëèñàëè è äàšå ðàçâè¼àëè. Œèõîâ öèš íè¼å áèî îáíàâšàœå êàêâîã
ñòàðè¼åã ñòàœà, âåž èçãðàèâàœå íîâîã ïîëàçåžè îä íåøòî ñòàðè¼åã ìîäåð-
368 ÍÈÊÎËÀ ÃÐÄÈÍȎ

íîã ñëèêàðñòâà êî¼å ¼å ó îäíîñó íà ïîåòèêó ñîöè¼àëèñòè÷êîã ðåàëèçìà îñå-

žàî êàî áëèæè œèõîâîì óìåòíè÷êîì ñåçèáèëèòåòó. Íà ò༠íà÷èí îíè ñó ñå
íàäîâåçèâàëè íà ïðîöåñå ó ðàçâî¼ó äîìàžåã ñëèêàðñòâà ó òà÷öè ó êî¼î¼ ¼å òà¼
ðàçâî¼ áèî ïðåêèíóò ðàçîðíîì ñëó÷à¼íîøžó. Âðàžàœå íà íåêî ñòàðè¼å ñòàœå
êàî íà÷èí äà ñå ïðåâàçèå èëè ïðîìåíè ñàäàøœå, ìîæå èçãëåäàòè êàî èçðàç
êîíçåðâàòèâèçìà (îíî øòî ¼å áèëî áîšå ¼å îä îíîãà øòî ¼å ñàäà) àëè è êàî
íà÷èí äà ñå íàå óïîðèøíà òà÷êà çà íîâè ïî÷åòàê. Ó êœèæåâíîñòè îâà¼
ïîñòóïàê âåîìà ïîäñåžà íà èäå¼ó Êàðëà Ãóñòàâà £óíãà, çíà÷à¼íó çà ôîíä èñòî-
ðè¼å èäå¼à, î íà÷èíó íà êî¼è ïî¼åäèíàö ìîæå èëè òðåáà äà èçàå èç êðèçå ó
êî¼ó ¼å çàïàî òîêîì ñâîãà ðàçâî¼à. Êðèçó ó ðàçâî¼ó ëè÷íîñòè £óíã òðåòèðà
îïòèìèñòè÷êè, ïîïóò ñòâàðàëà÷êå êðèçå, èç êî¼å ñå èçëàçè êàî íîâà ëè÷íîñò
ñà íîâèì îñîáèíàìà. Äà áè ñå òî îñòâàðèëî £óíã ¼å ïðåïîðó÷èâàî âðàžàœå
óíàçàä, îòêðèâàœå îíèõ îñîáèíà ó ëè÷íîñòè êî¼å ñó äîòàäàøœèì ðàçâî¼åì
áèëå çàïîñòàâšåíå. Àêòèâèðàœåì îíèõ îñîáèíà êî¼å ñó áèëå ïîòèñíóòå, îä-
áà÷åíå è çàíåìàðåíå äà áè ñå ðàçâè¼àëå îíå öðòå êî¼å ñó è äîâåëå äî êðèçå,
¼åñòå íà÷èí äà ñå òà êðèçà ïðåâàçèå. Òå çàíåìàðåíå öðòå ó ïðîøëîñòè ¼åñó
íà÷èí äà ñå îñòâàðè ïðîìåíà ó ñàäàøœîñòè, òàêî øòî žå ñå óçåòè êàî îñíîâà
çà äàšè ðàçâî¼.Ó êóëòóðîëîøêèì ïðèëèêàìà òîãà âðåìåíà îâ༠òèï ðåøåœà
ñòâàðàœà íîâîã íè¼å èìàî âåžåã îä¼åêà, íèòè ¼å ïðèõâàžåí èëè ïîäðæàí îä
ëèêîâíå êðèòèêå. Òðàæèëè ñó ñå ðàäèêàëíè¼è çàõâàòè, à òî ñå íà¼áðæå ìîãëî
îñòâàðèòè óâîçîì, à íå äà ñå ãðàäè ðàçâî¼ êî¼è áè áèî èçâåäåí èç íåêîã
ðàíè¼åã, ìàäà ìîäåðíîã, ñòàœà ëèêîâíå òðàäèöè¼å. Ó êœèæåâíîñòè ðàäèêàë-
íè îáëèöè ìåóðàòíå àâàíãàðäå ¼åäíîñòàâíî ñó áèëè ïðåžóòåíè èëè âåîìà
ñåëåêòèâíî ïðèõâàòàíè, à ïî¼àâà íåîàâàíãàðäå ìàðãèíàëèçîâàíà.
Òàêî íàçâàíà ïîçèòèâíà âàðè¼àíòà ïðîìåíå èìà, òàêîå, âèøå ðàçëè÷è-
òèõ òèïîâà. Ïðâè îä œèõ ¼åñòå ïðîìåíà ïîñòî¼åžåã èçãðàèâàœåì íîâîã. Äðóãè
¼å ïðîìåíà ïîñòî¼åžåã òèïà êóëòóðå óâîçîì ñòðàíå.Ó ïðâîì òèïó ïðîìåíå
òåæèøòå ¼å íà ðóøåœó ïîñòî¼åžåã òàêî øòî žå ñå èçãðàèâàòè íåøòî íîâî.
Çà îâ༠òèï ïðîìåíå êàðàêòåðèñòè÷íà ¼å îðèãèíàëíîñò, îäíîñíî èçâîðíîñò ó
òðàæåœó äðóãà÷è¼åã øòî çà ïîñëåäèöó èìà ðàçâî¼ êî¼è çàïî÷èœå ó ¼åäíî¼
òà÷öè è òðà¼å ó âðåìåíó äî íåêå çàâðøíå òà÷êå êî¼à ¼å çàâðøíà ó òîìå ñìè-
ñëó øòî ñå çàïî÷åòè ïðîöåñè ó œî¼ îñåžà¼ó êàî óîáëè÷åíè, ïðè ÷åìó ñå ìîæå
¼àâèòè è çíà÷à¼íà ðàçëèêà èçìåó ïî÷åòêà è êðà¼à. Èç òå ïåðñïåêòèâå çàíè-
ìšèâèì ñå ïîêàçó¼å ñëèêàðñòâî Ìèîäðàãà Ñðáèíîâèžà, Àëåêñàíäðà Ëóêî-
âèžà èëè Ñòî¼àíà Žåëèžà. Ñâàêè îä îâèõ ñëèêàðà èøàî ¼å ñâî¼èì , îðèãèíàë-
íèì ïóòåì ó ãðàåœó ëèêîâíîã èçðàçà êî¼è ñå ìîæå îïèñàòè ïðåìà òèïó
îñîáèíå êî¼è íàðóøàâà, îäíîñíî ñà êî¼èì òèïîì îñîáèíå òðàäèöèîíàëíîã
ñëèêàðñòâà ïîëåìèøå. Íîâè ñëèêàðñêè ¼åçèê Ñðáèíîâèž ¼å èçãðàäèî íåòðà-
äèöèîíàëíîì óïîòðåáîì ìåòîíèìè¼êî-ñèíåãäîòñêèõ è ìåòàôîðè÷íèõ îäíî-
ñà èçìåó ïðåäìåòà. Íà ïðèìåð, ñëèêà Ðîíäî ïðèêàçó¼å åëèïñàñòó ïîâðøè-
íó ó àïñòðàêòíîì ïðîñòîðó íà êî¼î¼ ñå áåëàñà¼ó íåïîòïóíî èçâåäåíå ïîâð-
øèíå òàœèðà íà êî¼èìà ñó îñòàöè êîñòóðà ðèáå, ïîðåä œèõ êîíçåðâå âîžà,
ëèøžå, ïëîäîâè. Åëèïñà èìà ñëè÷íîñòè ñà îáëèêîì ñòîëà, àëè è ñà ðàç¼à-
 ÏÐÎÁËÅÌ ÏÐÎÌÅÍÅ Ó ÊÓËÒÓÐÈ 369

ïšåíîì ÷åšóñòè ó êî¼î¼ áåëàñàœå òàœèðà àñîöèðà íà çóáå. Îòóäà áè òî áèëà

ìåòàôîðà, àëè ñ îáçèðîì äà ñó óñòà è äåî öåëèíå è ñèíåãäîõà. Êîñòóðè ðèáå,
êîíçåðâå âîžà, ïëîäîâè ïîâåçàíè ñó ìåòîíèìè¼ñêè , ïî áëèçèíè. Ìåòàôî-
ðè÷íî ìèøšåœå óêðøòà ñå ñà ìåòîíèìè¼ñêèì àñîöèðàœåì, ñëè÷íîñò ñà áëè-
çèíîì. Àêî ó ïîñìàòðàœå óêšó÷èìî è íàñëîâ ñëèêå (rondeau), øòî çíà÷è
êðóã, àëè ¼å è íàçèâ çà ñòàëíè îáëèê ïåñìå çà êî¼ó ¼å êàðàêòåðèñòè÷íî ïîíà-
âšàœå ïðâå ðå÷è íà çàâðøåöèìà ñòðîôà, îíäà ¼å è ïðèáëèæíî ¼àñíî ó êîìå
áè ïðàâöó ìîãëà äàšå äà ñå ðàçâè¼à èíòåðïðåòàöè¼à ñåìàíòèêå ñëèêå. £îø ¼å
ñëîæåíè¼à ïî íà÷èíó âèçóåëíîã ðàçìèøšàœà ñëèêà Ìðòâà ïðèðîäà ñà øà-
õîì. Øàõîâñêà òàáëà ñòèëèçîâàíà ¼å ñà äâîñòðóêèì çíà÷åœåì, îíà èñòîâðå-
ìåíî ãðàäè ñëè÷íîñò ñà øàõîâñêîì òàáëîì àëè ðàñïîðåä ñâåòëèõ è òàìíèõ
ïîšà è óöðòàâœåì òà÷êå-îêà ó ¼åäíî îä ñâåòëèõ ïîšà, àñîöèðà ñà çâåðè
ðàç¼àïšåíå ÷åšóñòè ó ñêîêó, òàêî äà ¼å îíà æèâî è íåæèâî, äèíàìè÷íî è
ñòàòè÷íî ó èñòî âðåìå. Øàõîâñêî ïîšå ïî êîìå ñó ðàñïîðååíå ôèãóðå äî-
áè¼à ñâåòëîñò ñà ëåâå ñòðàíå øòî ñå âèäè ïî ñåíêàìà ôèãóðà, ¼åäèíî ôèãóðå
êðàšà è êðàšèöå íåìà¼ó ñåíêå êàî äà çà œèõ íå âàæå èñòå ôèçè÷êå çàêîíè-
òîñòè èëè äà ïðèïàäà¼ó íåêî¼ äðóãà÷è¼î¼ ñòâàðíîñòè.Òàêî ôèãóðå è øàõîâ-
ñêî ïîšå àñîöèðà¼ó ¼îø è ñà šóäèìà è „ïîšåì“ æèâîòà. Ñà ëåâå ñòðàíå
òàáëå ñó îäëîæåíå ôèãóðå, à ñà äåñíå ¼å èáðèê. Äîê ¼å ëåâà ñòðàíà ñëèêå ó
ìåòîíèì¼ñêîì îäíîñó ñà òàáëîì, äåñíà ¼å ïîðåìåžåíà èëè èçìåøòåíà ìåòî-
íèìè¼à. Ó õîðèçîíòàëíî¼ îñè ñëèêå ñó ïðåäìåòè ñëîæåíè ïî ïðèíöèïó áëè-
çèíå è èçìåøòåíå áëèçèíå. Òðåáà ñå çà òðåíóòàê çàäðæàòè íà ïî¼ìó èçìå-
øòåíå ìåòîíèìè¼å. Àêî, ðåöèìî, êàæåìî äà êðîç íàøó ñîáó òå÷å ðåêà, òî ¼å
èçìåøòåíà èëè ïîðåìåžåíà ìåòîíèìè¼à ¼åð ¼å ðåêà äîâåäåíà ó êîíòåêñò êî¼è
¼î¼ íå ïðèïàäà. Òó íåìà çàìåíå ïî ïðèíöèïó áëèçèíå, íèòè ìåòîíèìè¼ñêîã
àñîöèðàœà íèçàœåì ñëèêà ïî¼àâà èëè ïî¼ìîâà êî¼è ñó ó ñèíòàãìàòñêèì îä-
íîñèìà, âåž ñâåñíîã íàðóøàâàœà ïðèíöèïà áëèçèíå. Òàêâà óïîòðåáà ìåòî-
íèìè¼å íåìà ñàìî åêñïðåñèâíó ôóíêöè¼ó, âåž îíà ïîäðàçóìåâà è îäðååíî
âèåœå è äîæèâšàâàœå ñâåòà êî¼å ñå íà ñåìàíòè÷êîì ïëàíó ìîæå ïðåâåñòè
ó ðå÷è êàî øòî ñó: íåñòàáèëíîñò çíà÷åœà, äâîñìèñëåíîñò, àíêñèîçíîñò. Ó
îäíîñó íà òðàäèöèîíàëíó óìåòíîñò îâäå ñó îäíîñè èçìåó åëåìåíàòà ñòâàð-
íîñòè ñõâàžåíè íà íîâ íà÷èí – íàðóøåíà ¼å òðàäèöèîíàëíà ñòàáèëíîñò ïðåä-
ìåòà ó œåãîâîì óîáè÷à¼åíîì ïî¼àâíîì ïîñòî¼àœó è çíà÷åœèìà êî¼å èìà.
Äîê ñó ó Ñðáèíîâèžåâîì ñëèêàðñòâó èêîíè÷íîñò è ñåìàíòèêà çàäðæà-
íè, ó ñëèêàðñêîì ïóòó Ñòî¼àíà Žåëèžà ïðèñóòíî ¼å íàñòî¼àœå îäðèöàœà îä
ñåìàíòèêå òàêî øòî žå ñå ó ñòðóêòóðè çíàêà òåæèøòå ïðåíåòè ñà îçíà÷åíîã
íà îçíà÷èòåšà. Ïðåäìåòíà ñòâàðíîñò ðåäóêó¼å ñå íà îñíîâíè îáëèê.Òèìå
¼å ìåòàôîðè÷íè îäíîñ ñëèêå è ïðåäìåòíîã ñâåòà åìïèðè¼ñêå ñòâàðíîñòè
çàäðæàí, àëè ¼å èñïðàæœåí îä çíà÷åœà.Àêî, íà ïðèìåð, óìåñòî äà êàæåìî
êàêî „èäåìî êðîç äðâîðåä“ êàæåìî äà „èäåìî êðîç øïàëèð ñòóáîâà“, ìè
ñìî èçâðøèëè çàìåíó ïî ìåòàôîðè÷íîì ïðèíöèïó ñëè÷íîñòè äðâåòà ñà
ñòóáîì, àëè ó îâîìå ñëó÷à¼ó íåìà ïðåíåñåíîã çíà÷åœà. Îâàêâå ìåòàôîðå
áåç ïðåíåñåíîã çíà÷åœà íàçèâà¼ó ñå êâàçè ìåòàôîðå èëè òðèâè¼àëíå ìåòà-
370 ÍÈÊÎËÀ ÃÐÄÈÍȎ

ôîðå, çáîã òîãà øòî íàì íèøòà íå îòêðèâà¼ó, ò¼. íåìà¼ó âèøàê çíà÷åœà.
Ìåòàôîðà, îíäà êàäà ¼å óñïåëà è óìåòíè÷êà, ñàäðæè ó ñåáè íåøòî îòêðè-
âàëà÷êî, óêàçó¼å íà íåêó ñêðèâåíó èëè íåî÷åêèâàíó âåçó èçìåó äâå óäà-
šåíå ïî¼àâå, íåãäå èç ñïîðåäíîã ðåãèñòðà àñîöè¼àöè¼à, íå îíî ÷åãà ñìî ñå
ïðâî ñåòèëè è øòî ¼å íà¼áëèæå ïðåäìåòó. Òàêî èìàìî ìåòàôîðè÷íè ïðèí-
öèï, áåç ìåòàôîðè÷íîã çíà÷åœà. Àêî áèñìî ñå ïîñëóæèëè òèïîëîãè¼îì çíà-
êîâà ×àðëñà Ïèðñà îíäà áèñìî ó îäíîñó íà òðàäèöèîíàëíî èêîíè÷êî ñëè-
êàðñòâî (çíàê èìà ñëè÷íîñòè ñà ïðåäìåòîì) Žåëèžåâ ïóò ïðåìà ñëèöè ìî-
ãëè îïèñàòè êàî èíäåêñíè (çíàê óïóžó¼å íà ïðåäìåò, ó âåçè ¼å ñà œèì), äîê
áè òàêî íàçâàíî àïñòðàêòíî ñëèêàðñòâî áèëî ñèìáîë, çáîã ñâî¼å àðáèòðàð-
íå âåçå ñà ïðåäìåòîì. Ó èñòî¼ ïî¼ìîâíî¼ àïàðàòóðè Ñðáèíîâèžåâå ñëèêå
íå áèñìî ìîãëè ñðåžíî äà óêëîïèìî ó áèëî êî¼è îä òðè ïîìåíóòå êàòåãîðè-
¼å çíàêîâà, âåž ñàìî äà èõ îïèøåìî ïîìîžó äâîñòðóêå íåãàöè¼å, êàî íå-
íåèêîíè÷êå. Ó îäíîñó íà èêîíè÷íîñò òðàäèöèîíàëíå óìåòíîñòè œåãîâî
ñëèêàðñòâî ¼åñòå íåèêîíè÷êî, ìàäà ñàäðæè åëåìåíòå èêîíè÷êîã àëè íà ñà-
ñâèì íîâ íà÷èí, ïà áè ñå äðóãà÷è¼å ìîãëî ðåžè äà ¼å òî íîâè èêîíèçàì,
êî¼è âèøå íè¼å íè íîâ, àëè ¼å ìîäåðàí.
Äîê ¼å çà ïðåòõîäíè òèï ïðîìåíå êàðàêòåðèñòè÷íî ðóøåœå è îñïîðàâà-
œå ïîñòî¼åžåã èçãðàèâàœåì íîâîã, çà äðóãè òèï ïîçèòèâíå ïðîìåíå ¼åñòå
çàìåíà ïîñòî¼åžå êóëòóðå óâîçîì òóå.Ó îâîì ñëó÷à¼ó äîìàžà êóëòóðà ¼å ñõâà-
žåíà êàî ïîãðåøíà, à òóà êàî èñïðàâíà, ïà ñå íàñòî¼è äà ñòðàíî áóäå äîìà-
žå. Ïðèìåð îâå âðñòå ó èñòîðè¼è êóëòóðå ¼åñòå ïîñòóïàê ìèñèîíàðà êî¼è
ìåœà¼ó äðóãå äà áè ëè÷èëè íà œèõ ó èìå íåêå èëóçîðíå óíèâåðçàëíîñòè,
ñàìî øòî ¼å ó îâîìå ñëó÷à¼ó ñèòóàöè¼à îáðíóòà, òî ¼å êàî êàäà áè àóòîõòîíî
ñòàíîâíèøòâî óêèíóëî ñâî¼ó êóëòóðó äà áè ¼å çàìåíèëî ìèñèîíàðåâîì, è
òàêî ïîñòàëî äðóãè. Çà îâà íàñòî¼àœà ó óìåòíîñòè êàðàêòåðèñòè÷íà ¼å çàâð-
øåíîñò è îïîíàøàœå, ò¼. îðèãèíàëíîñò àëè íà íà÷èí íà êî¼è ñå î îðèãèíàë-
íîñòè ìèñëèëî ó ñòàðè¼èì ïåðèîäèìà èñòîðè¼å óìåòíîñòè, ïðå ðîìàíòèçìà.
Êàêâó ïðîáëåìàòèêó ñàäðæè îâ༠òèï ïðîìåíå ó óìåòíîñòè ìîãóžíî ¼å ïîêà-
çàòè íà ïðèìåðèìà ñëèêàðñòâà Ëàçàðà Âîçàðåâèžà è Àëåêñàíäðà Òîìàøåâè-
žà. Ëàçàð Âîçàðåâèž ¼å ó ñâî¼î¼ ïðâî¼ ôàçè ðàçâî¼à èñïèòèâàî ëèêîâíè ¼åçèê
Ïàáëà Ïèêàñà, äà áè ïîòîì, ñâî¼ èçðàç òðàæèî ó ïîâåçèâàœó ëèêîâíîã èçðà-
çà àðõàè÷íèõ êóëòóðà, åòíîãðàôñêîã íàñëåà è äîìàžå òðàäèöè¼å ó âåçè ñà
ìîäåðíèñòè÷êèì ëèêîâíèì ¼åçèêîì. Ó äè¼àëîãó òðàäèöèîíàëíîã è ìîäåðíîã
çà œåãîâî äåëî êàðàêòåðèñòè÷íà ñó äâà ïðèñòóïà, êî¼è ñå ìîãó ïðèêàçàòè è
êàî äâå ôàçå èëè åòàïå ó ðàçâî¼ó, êî¼å íèñó ñòðîãî îäâî¼åíå âåž ñå ïðåêëàïà-
¼ó. Ïðâè ïðèñòóï ìîãàî áè ñå îäðåäèòè êàî ïîâåçèâàœå èëè ñèíòåçà òðàäè-
öèîíàëíå åâðîïñêå ïðåäñòàâšà÷êå óìåòíîñòè è äîìàžåã íàñëåà ñà ìîäåð-
íèçìîì. Ðå÷ ¼å, òàêî áè ñå ìîãëî ðåžè, î èçâåñíîì îòïîðó ìîäåðíèñòè÷êî¼
ïîåòèöè îñïîðàâàœà òðàäèöè¼å. Îâ༠îòïîð íà ïëàíó ëèêîâíîã èçðàçà îñïî-
šèî ñå áèëî òàêî øòî žå ñå ìîäåðíî è òðàäèöèîíàëíî ãîòîâî êîëàæíî ñó-
ñðåñòè íà èñòîì ïëàòíó, áèëî òàêî øòî žå ñå ïðåïîçíàòšèâà ïðåäìåòíîñò
ñòèëèçîâàòè ó ìîäåðíèñòè÷êîì äóõó. Äðóãè ïðèñòóï ¼å êàäà ñå ìîäåðíè ëè-
 ÏÐÎÁËÅÌ ÏÐÎÌÅÍÅ Ó ÊÓËÒÓÐÈ 371

êîâíè èçðàç, à òî çíà÷è íåïðåäìåòíî ñëèêàðñòâî, ãðàäè ïîìîžó ëèêîâíèõ

åëåìåíàòà ïðåóçåòèõ èç òðàäèöè¼å. Èçáîð åëåìåíàòà èç òðàäèöè¼å áèî ¼å ðó-
êîâîåí îñîáèíàìà ìîäåðíîã ëèêîâíîã ¼åçèêà. Òî ¼å, ïðàêòè÷íî Âîçàðåâèžà
âîäèëî îïàæàœó îíèõ ëèêîâíè åëåìåíàòà ó òðàäèöè¼è íà êî¼å äî òàäà íè¼å
îáðàžàíà ïîñåáíà ïàæœà (íïð. åíôîðìåë è òåêñòóðà ôðåñàêà). Îâàêàâ ïðè-
ñòóï ó èçãðàèâàœó ìîäåðíîã èçðàçà ìîãàî áè ñå íàçâàòè àêòèâíèì ïðèìà-
œåì ñòðàíîã ñà îñëîíöåì ó òðàäèöè¼è, èëè ïðåâîåœåì ìîäåðíîã èìïîðòî-
âàíîã ¼åçèêà íà ¼åçèê äîìàžå ëèêîâíå òðàäèöè¼å, èëè àðòèêóëàöè¼à ìîäðåíîã
èçðàçà åëåìåíòèìà èç òðàäèöè¼å êî¼è ñó äî òàäà áèëè çàïîñòàâšåíè, à è
íèñó ìîãëè áèòè ïðèìåžåíè êàî çàíèìšèâè èëè çíà÷à¼íè äîê ñå íè¼å ïî¼à-
âèëà ìîäåðíà óìåòíîñò.
Ìîäåðíî è òðàäèöèîíàëíî ñóñðåžó ñå òàêî øòî ñå ìåœà¼ó. Òðàäèöè¼à ñå
ïîíîâî ÷èòà è èç œå áèðà ïîä óòèöà¼åì ìîäåðíîã îíî øòî ó œî¼ ðàíè¼å íè¼å
áèëî ñìàòðàíî âàæíèì èëè âðåäíèì ïîñåáíå ïàæœå, àëè ñå è ìîäåðíî ìåœà
¼åð ñå ïðèëàãîàâà è ïðåîáëè÷àâà íîâîèçàáðàíèì åëåìåíòèìà èç ôîíäà òðà-
äèöèîíàëíå óìåòíîñòè. Îòóäà ¼å òà÷íî íàçâàòè îâó ñèòóàöè¼ó äè¼àëîøêîì,
¼åð äè¼àëîã ïîäðàçóìåâà ìåœàœå ñòàâîâà ñâàêîã îä ó÷åñíèêà ó œåìó. Œåãîâ
ðåçóëòàò ¼å íåøòî íîâî èëè äðóãà÷è¼å è îä ìîäåðíîã êî¼å ¼å óâåçåíî, àëè è îä
òðàäèöèîíàëíîã. Àëåêñàíäàð Òîìàøåâèž, ïàê, ó ïðâî¼ ôàçè åâîöèðà òðàäè-
öè¼ó, àëè åëåìåíòè êî¼å áèðà çà åâîêàöè¼ó ïîêàçó¼ó äà ¼å òèì èçáîðîì ðóêî-
âîäèî êðèòåðè¼óì ôîðìèðàí íà èñêóñòâó ìîäåðíå óìåòíîñòè. Òî ñó ïî¼åäè-
íè óêðàñíè àðõèòåêòîíñêè åëåìåíòè ñà öðêâåíèõ ôàñàäà, àïñòðàêòíå øàðå
íà žèëèìèìà èëè ãðí÷àðè¼è. Œåãîâ äàšè ðàçâî¼ êðåòàî ñå ó ïðàâöó „÷èñòå
àïñòðàêöè¼å“, íàïóøòàœåì åëåìåíàòà êî¼è åâîöèðà¼ó àíàëîãíå ëèêîâíî¼å-
çè÷êå ïî¼àâå ó òðàäèöè¼è. Èç òîãà óãëà ïîñìàòðàíî ñëèêàðñòâî Àëåêñàíäðà
Òîìàøåâèžà èçãëåäà êàî èíâåðçè¼à Âîçàðîâèžåâîã ðàçâî¼à. Ïðâè çàïî÷èœå
ñâî¼ ðàä ïðåíîøåœåì ìîäðåíîã ëèêîâíîã ¼åçèêà îïîíàøàœåì, à äðóãè ãà íà
ò༠íà÷èí çàâðøàâà.
Êàäà ðàçìàòðàìî î ïðåíîøåœó óìåòíè÷êîã ¼åçèêà èç ñòðàíå êóëòóðå ó
äîìàžó áèòíî ¼å óî÷èòè øòà ¼å íåïðåíîñèâî – òî ¼å çíà÷åœå êî¼å ò༠¼åçèê èìà
ó êóëòóðè ó êî¼î¼ ¼å íàñòàî. Íè¼å ìîãóžå ïðåíåòè êóëòóðíè êîíòåêñò ó êîìå ¼å
òàêàâ ¼åçèê íàñòàî, íèòè äîòàäàøœè ðàçâî¼ êî¼è ¼å äîâåî äî ïî¼àâå àïñòðàêò-
íîã ñëèêàðñòâà èëè äî èçãðàèâàœà òåõíèêå ðîìàíà òîêà ñâåñòè. Îòóäà ¼å
êšó÷íî ïèòàœå äà ëè ñå èìïîðòîâàíè ¼åçèê ïðåíîñè ó íåïðåâåäåíîì âèäó, ïà
òàêî îñòà¼å íåîñìèøšåí ó íîâîì êîíòåêñòó, èëè èìàìî ïî¼àâó œåãîâîã ïðåâî-
åœà, êàî ó ñëèêàðñòâó Ëàçàðà Âîçàðåâèžà èëè ó ðîìàíó òîêà ñâåñòè Ïåñìà
Îñêàðà Äàâè÷à. Àêî ñå óíîñè ó êóëòóðó íåïðåâåäåí, îíäà ñå ñòâàðà ïðåêèä,
îäíîñíî ñêîê, øòî èìà çà ïîñëåäèöó áóðàí, íàãàî ðàçâî¼, àëè ñà äðóãå ñòðàíå è
êîíçåðâàöè¼ó, ñòàãíàöè¼ó äîìàžåã ðàçâî¼à (íå ìîæå íåøòî äà ñå äîáè¼å, à äà ñå
ó èñòî âðåìå íåøòî íå èçãóáè). Øòî ñå âèøå ïðèìåðà ñòðàíîã óìåòíè÷êîã
¼åçèêà óíîñè ó êóëòóðó, òèìå ñå èçàçèâà áðæà è ¼à÷à ïðîìåíà.
Òðåžè ïðèñòóï ó ïîñòèçàœó ïðîìåíå ¼åñòå ñïà¼àœå, ïîâåçèâàœå èëè
ñèíòåòèñàœå òðàäèöèîíàëíîã è ìîäåðíîã. Äàêëå, òî áè áèî ó èñòî âðåìå, ó
372 ÍÈÊÎËÀ ÃÐÄÈÍȎ

îâîìå ðàäó ¼å òàêî íàçâàí, è „ïîçèòèâàí“ è „íåãàòèâàí“ ïðèñòóï, ¼åð ñå

îáðàžà ïðîøëîñòè àëè ¼å ïîâåçó¼å ñà ñàäàøœîøžó ó òåæœè äà íà ò༠íà÷èí
ñòâîðè íîâî è äðóãà÷è¼å îä ïîñòî¼åžåã. Çà îâ༠òèï ïðîìåíå êàðàêòåðèñòè÷íà
¼å îðèãèíàëíîñò ó ñòâàðàëàøòâó è çàâðøåíîñò íà ñàìîì ïî÷åòêó ñòâàðàœà.
Òî ñó ðàçëè÷èòè íà÷èíè ïîâåçèâàœà èëè èíòåãðèñàœà ñóïðîòíèõ ïîåòè÷êèõ
ìåíòàëèòåòà. Îñèì ïî¼åäèíàöà êî¼è ñó ñòâàðàëè ïî îâîìå îáðàñöó, ïîïóò
Ìèîäðàãà Žóðèžà Äàäå (ñïî¼ ïðåäñòàâšà÷êå óìåòíîñòè 19. âåêà è íàäðåàëè-
çìà), èëè Ïåòðà Ëóáàðäå, íàïîçíàòè¼è êîíöåïò îâîãà òèïà ñòâîðèëè ñó ñëè-
êàðè Ìåäè¼àëå è, ó êœèæåâíîñòè, ãðóïà òàêî íàçâàíèõ íåîñèìáîëèñòà. Ëåî-
íèä Øå¼êà ïîñåáàí ¼å ñëó÷༠ñèíòåçå òðàäèöèîíàëíîã è ìîäåðíîã. Íîâè ïî-
÷åòàê èçâîäè èç èäå¼å î ñïèðàëíîì, àíòèòåòè÷êîì ðàçâî¼ó öåëîâèòîñòè è
ðàçëîæåíå öåëîâèòèîñòè. Ó Øå¼êèíîì ðå÷íèêó öåëîâèòîñò çíà÷è ïàðàäîê-
ñàëíîñò, ñïà¼àœå ñóïðîòíîñòè (ðåäà è õàîñà, ïóíîã è ïðàçíîã, ñèìåòðè÷íîã è
àñèìåòðè÷íîã, äóõà è ìàòåðè¼å, åìîöèîíàëíîã è ðàöèîíàëíîã).
Îáíîâèòè öåëîâèòèñò ó òà÷öè ðàçâî¼à ïîñëå ïî¼àâå àïñòðàêòíîã ñëè-
êàðñòâà è ôðàãìåíòàðíîã ïðèêàçèâàœà ñòâàðíîñòè èìàëî ¼å èçðàçèòî äóõîâ-
íè è ìîðàëíè çíà÷à¼, íèêàêî ñàìî òåõíè÷êè. Òî ¼å çíà÷èëî âðàžàœå äóõó,
óíóòðàøœî¼ ñóøòèíè ðåíåñàíñíîã è áàðîêíîã ñëèêàðñòâà íå è ôîðìàëíèì
ïîñòóïöèìà. Îáíàâšà ñå öåëîâèòîñò íà ¼åäíîì âèøåì íèâîó (ñïèðàëíî êðå-
òàœå), êàî äóõîâíè ïóò ó îïðåöè ïðåìà ðàçëàãàœó öåëîâèòîñòè êî¼å ñàäðæè
êàî ñâî¼ó äóõîâíó ñóøòèíó íåïðåäìåòíî ñëèêàðñòâî, ¼åð „ñëèêàòè äàíàñ êàî
Ïîëîê ïðåäñàòâšà, ó ñòâàðè, ïðàâè àíàõðîíèçàì“ (Øå¼êà, 144 ). Ìåó ïî¼å-
äèíà÷íà ïðîñâåòšåœà öåëîâèòîñòè ó ñâîìå âðåìåíó Øå¼êà ïîìèœå ó Òðàê-
òàòó î ñëèêàðñòâó (1964) Ïåòðà Ëóáàðäó è Äàäó €óðèžà, ìàäà èçìåžó œèõ
ïîñòî¼å çíà÷à¼íå ðàçëèêå. Çà Øå¼êó íè¼å áèòíà òåìàòèêà èëè òåõíè÷êè èç-
ðàç, âåž õàðìîíè÷íî ñïà¼àœå ïðîòèâðå÷íèõ åëåìåíàòà. Ó êœèæåâíîñòè òîãà
âðåìåíà íà¼ïîçíàòè¼è ïðèìåð îâîãà òèïà ïðîìåíå ¼åñòå ãðóïà íåîñèìáîëè-
ñòà êî¼è ó ¼àâíîñòè íàñòóïà¼ó êðà¼åì ïåäåñåòèõ ãîäèíà, ó âðåìå êàäà ¼å âåž
îøòðî ïîëàðèçîâàí ñóêîá òàêî íàçâàíèõ ìîäåðíèñòà è òðàäèöèîíàëíèñòà
îêóïšåíèõ îêî ÷àñîïèñà Äåëî è Ñàâðåìåíèê. Îíè îñòâàðà¼ó íîâî ñïà¼àœåì
òðàäèöè¼å, ïðåâàñõîäíî ñèìáîëèñòè÷êå ïîåòèêå ñà, ó îäíîñó íà œó íîâè¼îì
è ïîåòè÷êè ãëåäàíî ïðîòèâíîì, àâàíãàðäèñòè÷êèì òåæœàìà êàêâà ñó èíõå-
ðåíòíà íàäðåàëèçìó. Ó òîì ñìèñëó êàðàêòåðèñòè÷íà ¼å èç¼àâà êî¼ó ¼å äàî
Áðàíêî Ìèšêîâèž „Ñåáå ñìàòðàì óíóêîì íàäðåàëèñòà. Ïîêóøàâàì äà ó ñâîì
ïåñíè÷êîì ïîñòóïêó èçìèðèì ñèìáîëèñòè÷êó è íàäðåàëèñòè÷êó ïîåòèêó“
(Òîïèž, 584). Òàêî, íà ïðèìåð, œåãîâè Òðàãè÷íè ñîíåòè (1957) ¼åñó òðàäè-
öèîíàëèñòè÷êà ïåñíè÷êà ôîðìà, ïðîòèâíà ìîäåðíèñòè÷êèì „ñëîáîäíèì“
ôîðìàìà. Íàäðåàëèñòè÷êà òðàäèöè¼à, ïàê, îãëåäà ñå ó ñëîáîäíîì àñîöèðàœó
ðå÷è, ñòèõó ÷è¼à äóæèíà îñöèëèðà îä 11 äî 20 ñëîãîâà êî¼è ¼å, îïåò, ó äóõó
òðàäèöèîíàëíîã ïåâàœà ðèìîâàí. Òî ¼å ñïî¼ íåñïî¼èâî㠖 ðèìîâàíè ñëîáîä-
íè ñòèõ, è òî äîñëåäíî, ïî ñòðîãèì ïðàâèëèìà êî¼å çàõòåâà ñîíåòíà ôîðìà.
Îâèì ïðèêàçîì îñòà¼ó íåïðèìåžåíå ðàçëèêå êî¼å ïîñòî¼å èçìåó óìåò-
íèêà èñòîã êóëòóðîëîøêîã óñìåðåœà, îäíîñíî ïîâåçàíîñòè èçìåó óìåòíè-
 ÏÐÎÁËÅÌ ÏÐÎÌÅÍÅ Ó ÊÓËÒÓÐÈ 373

êà êî¼è ñó ñå ó êóëòóðîëîøêîì ñìèñëó íà ðàçëè÷èòå íà÷èíå îïðåäåëèëè. Ó

òîì ñìèñëó, ïîêàçó¼ó ñå âàæíèì áàðåì äâà ïèòàœà (çíà÷à¼íà ñó ïî ñâî¼î¼
âå÷èòîñòè ), à òî ñó îäíîñ ïðåìà ïèòàœó äðóøòâåíå ôóíêöè¼å óìåòíîñòè è
îäíîñ ñòðàíîã ïðåìà äîìàžåì. Íàñóïðîò çàõòåâó äà óìåòíîñò ñëóæè ïîòðå-
áàìà çâàíè÷íå èäåîëîãè¼å ó èçãðàèâàœó íîâîã äðóøòâà, ðåàêöè¼à ñå ¼àâšà
êàî îäðèöàœå îä ñâàêå äðóøòâåíå ôóíêöè¼å ñòâàðàëàøòâà, áàðåì âèäšèâå
è íàãëàøåíå, ñ îðè¼åíòàöè¼îì íà åñòåòèçàì è àðòèçàì ó óìåòíè÷êîì èçðàçó.
Òà÷íè¼å ðå÷åíî, ñâàêî èíñèñòèðàœå íà åñòåòèçìó èëè àðòèçìó èìàëî ¼å çíà-
÷åœå áîðáå ñà çâàíè÷íî ïðîêëàìîâàíîì äðæàâíîì èäåîëîãè¼îì êî¼à ¼å îä
óìåòíèêà òðàæèëà äà áóäó íåêà âðñòà ñàðàäíèêà íà èñòîì ïîñëó. Ó òîì ñìè-
ñëó èíäèêàòèâíà ¼å Àíòîëîãè¼à ñðïñêîã ïåñíèøòâà (1956) Çîðàíà Ìèøèžà,
êî¼à ¼å ñàñòàâšåíà ïðåìà êðèòåðè¼óìó „÷èñòå“ ëèðè÷íîñòè è àðòèñòè÷êèì
êâàëèòåòèìà. Ñ äðóãå ñòðàíå, ñ ïî÷åòêà øåçäåñåòèõ ãîäèíà ¼å Àíòîëîãè¼à
ñðïñêîã ïåñíèøòâà (1963) Ìèîäðàãà Ïàâëîâèžà ñàñòàâšåíà ïðåìà êðèòåðè-
¼óìó ìèñàîíîñòè. Ó òîìå êšó÷ó çàïî÷èœå è ðåâàîëîðèçàöè¼à òðàäèöè¼å, ïà
¼å òàêî Ëàçà Êîñòèž çáîã àðòèñòè÷êèõ ñâî¼ñòàâà ñâî¼å ïîåçè¼å ïîíîâî ÷èòàí
íà ðåëåâàíòíè¼è è äóášè íà÷èí íåãî ó âðåìå ïðâå ðåâàëîðèçàöè¼å êîä ìî-
äåðíèñòà è àâàíãàðäíèõ ïèñàöà. Òàêîå ¼å óêàçèâàœå íà ïðåäâóêîâñêó èëè
íåâóêîâñêó òðàäèöè¼ó èìàëî çíà÷༠îòïîðà ¼åð ¼å äåëî Âóêà ÊàðàŸèžà áèëî
ïðèõâàžåíî êàî îñíîâà êîìóíèñòè÷êå êóëòóðíå ïîëèòèêå è ó òîì ñìèñëó
äîãìàòèçîâàíî. (Îòóäà ¼å ïðèìåòíà èçâåñíà àìáèâàëåíòíîñò êî¼à ñå îãëåäà ó
óêàçèâàœó èëè îòêðèâàœó âðåäíîñòè íåêàíîíèçîâàíèõ ïèñàöà, íå è êðè-
òè÷êî èñïèòèâàœå èëè îñïîðàâàœå èäåîëîøêå ìàòðèöå êî¼à ¼å Âóêîâî äåëî
õèïîñòàçèðàëà. Äîáàð ïðèìåð îâå âðñòå ¼å Àíòîëîãè¼à ñòàðè¼å ñðïñêå ïîåçè-
¼å, íàðî÷èòî ïðåäãîâîð, Ìëàäåíà Ëåñêîâöà èç 1954). Ó äðóãîì ïðàâöó îòïîð
äà óìåòíèöè áóäó ó ôóíêöè¼è âëàäà¼óžå äîêòðèíå êàî êàêâè èíæèœåðè äó-
øà îãëåäà ñå ó êðèòè÷êîì îñïîðàâàœó çâàíè÷íå èäåîëîãè¼å. Óìåòíîñò ñå
ïðåòâîðèëà ó íåêó âðñòó êðèòè÷àðà è áîðöà çà óìåòíè÷êå è äðóøòâåíå ñëî-
áîäå. Åñòåòèçó¼óžî¼ ôóíêöè¼è òåæå ïåñíèöè íåîñèìáîëèñòè÷êå ãðóïå, àëè è
ïî¼åäèíöè, ïîïóò Âàñêà Ïîïå (ó ïðâîì èçäàœó Êîðå ¼îø ñå íàëàçå íîâèíñêè
÷ëàíöè óìåòíóòè èçìåó ïåñàìà, êî¼è áè òðåáàëî äà êîðåíñïîíäèðà¼ó ñà
ñòâàðíîøžó äíåâíîïîëèòè÷êîì, ðàñêèä íè¼å óâåê ðàäèêàëàí). Ìîæå ñå ïðè-
ìåòèòè äà ¼å è îäðèöàœå îä äðóøòâåíå àíãàæîâàíîñòè òàêîå âðñòà äðó-
øòâåíå àíãàæîâàíîñòè. Çà ðàçëèêó îä íåîñèìáîëèñòà, àíãàæìàí Øå¼êèí èìà
èçðàçèòî ñïåêóëàòèâíó êîìïîíåíòó è ìîðàëèñòè÷êè öèš. Èäå¼à öåëîâèòî-
ñòè ¼åñòå âðåäíîñíà èäå¼à êî¼à ïðåòåíäó¼å íà èñòèíèòîñò. Îíà ìîæå èçãëåäà-
òè õîìîëîãíà ïîëèòè÷êî¼ ñèòóàöè¼è òîãà âðåìåíà êàî òðàæåœå ñðåäœåã ïóòà
èçìåó äîãìàòñêîã êîìóíèçìà è ëèáåðàëíîã çàïàäà. Ñëè÷íà çàïàæàœà ñó
èçíîøåíà è çà ñëèêàðñòâî Ïåòðà Ëóáàðäå, êàî „äðæàâíîã ñëèêàðà“, êî¼è íà
íà¼áîšè íà÷èí ñâî¼èì ïðèñòóïîì ñëèöè ìåòàôîðè÷íî èçðàæàâà ïîëèòè÷êè
ïðîãðàì äðæàâå ó ïåäåñåòèì ãîäèíàìà, çà øòà ñå íàëàçèëà ïîäðøêà ó œåãî-
âèì åêñïëèöèòíèì ñòàâîâèìà äà óìåòíîñò ìîðà èëè òðåáà äà èìà íåêàêâó
äðóøòâåíó ôóíêöè¼ó. Çà ñëèêàðå è ïèñöå êî¼è ñó ïóò ïðîìåíå ïîòðàæèëè ó
374 ÍÈÊÎËÀ ÃÐÄÈÍȎ

óìåòíè÷êî-¼åçè÷êîì èìïîðòó êàðàêòåðèñòè÷àí ¼å îäðè÷óžè èëè êðèòè÷êè

ïðèñòóï äðóøòâåíî¼ ñòâàðíîñòè, èëè ¼å áàðåì òàêî ñàìî ¼àâíî äåêëàðèñàí.
Íåïðåäìåòíî ñëèêàðñòâî, ó ñâî¼èì ðàçíèì ïîñåáíèì âàðè¼àíòàìà, èç¼åäíà-
÷àâàíî ¼å ñà ïîëèòè÷êîì ñëîáîäîì, è ó êóëòóðíî-ïîëèòè÷êîì ñìèñëó ñõâà-
òàíî êàî èçðàç òåæœå çà ñëîáîäíèì, äåìîêðàòñêèì ñâåòîì, íàñóïðîò äîãìàò-
ñêîì è îãðàíè÷åíî ñëîáîäíîì ñâåòó ñà ñîöè¼àëèñòè÷êî-êîìóíèñòè÷êèì äðó-
øòâåíèì óðååœåì.Òàêî ¼å àïñòðàêòíà ñëèêà ïîñòàëà çíàê áîðáå çà ñëîáîäó,
à ïðîòèâ ÷åãà áè äðóãî㠖 èäåîëîøêèõ çàáðàíà è îãðàíè÷åíèõ šóäñêèõ ñëî-
áîäà. Ïîäðøêó îâàêâîì ñõâàòàœó àïñòðàêíà óìåòíîñò äîáèëà ¼å ïåäåñåòèõ
ãîäèíà ó àìåðè÷êî¼ óìåòíè÷êî¼ êðèòèöè. Ïîøòî ¼å òàêî íàçâàíî àïñòðàêòíî
ñëèêàðñòâî ó çåìšàìà êîìóíèñòè÷êîã áëîêà áèëî çàáðàœåíî, îíäà ¼å àï-
ñòðàêòíî ñëèêàðñòâî êî¼å çàïî÷èœå ñà Ïîëîêîì óìåòíîñò ñëîáîäíîã ñâåòà.
Òàêî ¼å îä òàêî íàçâàíîã àïñòðàêòíîã åêñïðåñèîíèçìà ñòâîðåíà çíàêîâíà
òâîðåâèíà çà ïîòðåáå âîåœà õëàäíîã ðàòà. Ñëèêàòè íåïðåäìåòíî ó íàøèì
óñëîâèìà çíà÷èëî ¼å áèòè äåî ñëîáîäíîã çàïàäíîã ñâåòà è èçíóòðà ðóøèòè
ïîëèòè÷êè è äðóøòâåíè ñèñòåì. Ïîëîê è œåãîâè ñëåäáåíèöè, ìåžóòèì, ñìà-
òðàëè ñó äà ñâî¼èì ìåòîäîì ñëèêàœà çàïðàâî èçðàæàâà¼ó íåïîñðåäíå åìîöè-
¼å, óíóòðàøœå ïîðèâå ó ñåáè. Íà ïîëèòèçàöè¼ó œèõîâå óìåòíîñòè îäãîâîðè-
ëè ñó àëêîõîëèçìîì è ñóèöèäíèì èäå¼àìà. Òó âðñòó ìîðàëíèõ ïðîáëåìà íà-
øè óìåòíèöè ñà îòâîðåíîì èëè ïðèêðèâåíîì ïîëèòèçàöè¼îì íèñó èìàëè,
¼åð ¼å äðóøòâåíè è êóëòóðíè êîíòåêñò áèî äðóãà÷è¼è. Åíôîðìåë ¼å ñõâàžåí
êàî çíàê „÷èñòå“ ñëîáîäå.Òî ïîêàçó¼å êàðàêòåðèñòè÷àí ïðàâàö ðåöåïöè¼å
ñòâàðàœà ¼åäíîã íîâîã, èìïîðòîâàíîã, óìåòíè÷êîã êîäà, êî¼è ¼å ó åâðîïñêèì
ïðèëèêàìà èìàî ñàñâèì äðóãà÷è¼å ïîåòè÷êå ïà è ïîëèòè÷êå êîíîòàöè¼å. (Áèî
¼å òî óìåòíè÷êè ïðàâàö êî¼è ¼å ó¼åäèíèî ïîëèòè÷êè ðàç¼åäèœåíó ïîñëåðà-
òîâñêó Åâðîïó.) Ïàðàäîêñàëíà ¼å ÷èœåíèöà äà ¼å êîìóíèñòè÷êîì ïîëèòè÷-
êîì åñàòáèëèøìåíòó ïîñòî¼àœå íåïðåäìåòíîã ñëèêàðñòâà è ìîäåðíèñòè÷êå
êœèæåâíîñòè çàáðàœåíèõ ó çåìšàìà Èñòî÷íîã áëîêà áèî ñðåäòâî ñèìáî-
ëè÷êå ëåãèòèìèçàöè¼å ïðåä çàïàäíèì ñâåòîì êàî ñëîáîäíîã è ëèáåðàëíîã
äðóøòâà. Äðóãèì ðå÷èìà, ñòâàðàîöè ðàçíèõ âðñòà íåïðåäìåòíîã ñëèêàðñòâà
è ïèñöè îêóïšåíè ó òàêî íàçâàíè ìîäåðíèñòè÷êè òàáîð çà óíóòðàøœó ¼àâ-
íîñò áèëè ñó áîðöè çà ñëîáîäíî è íåäîãìàòñêî äðóøòâî, àëè ñó èñòîâðåìå-
íî çà ñïîšàøœó óïîòðåáó ñëóæèëè òî¼ èñòî¼ âëàñòè êàî ñðåäñòâî ëåãèòèìè-
çàöè¼å ïðåä òàêî íàçâàíèì ñëîáîäíèì ñâåòîì. Èç òîãà èçëàçè äà ¼å „áîðáà
„çà ìîäåðíèçàì áèëà äåî ïîëèòèêå âëàñòè, è äà ñó ñå „áîðöè“ ó œó ñðåžíî
óêëàïàëè. Ñà äðóãå ñòðàíå, ïèñöè è óìåòíèöè èìàëè ñó ïîäðøêó ëèáåðàë-
íîã çàïàäà ¼åð ñó áèëè êîðèñíè çà øèðåœå èäîëîãè¼å ïðîòèâíå êîìóíèñòè÷-
êî¼ ó (íà Çàïàäó íàçâàíèì) „ëàãåðñêèì“ çåìšàìà. Ïî òîìå ñå ìîæå çàêšó÷è-
òè äà ïðàâîã êîíôëèêòà çàïðàâî è íè¼å áèëî.
Äðóãî âàæíî êóëòóðîëîøêî ïèòàœå áèî ¼å îäíîñ ñòðàíîã è äîìàžåã,
èìïîðòîâàíîã è àóòîõòîíîã. Î îâîìå ïðîáëåìó ó ñðïñêî¼ êóëòóðè âîäèëå ñó
ñå ðàñïðàâå è áîðáå îä òðåíóòêà œåíîã óêšó÷èâàœà ó çàïàäíîåâðîïñêè êóë-
òóðíè êðóã íà ðåëåâàíòàí íà÷è, à òî çíà÷è îä ñàìîã êðà¼à 17. è ïî÷åòêà 18.
 ÏÐÎÁËÅÌ ÏÐÎÌÅÍÅ Ó ÊÓËÒÓÐÈ 375

âåêà, ïà äî íàøèõ äàíà. Î òîìå ñå ñòàëíî ðàñïðàâšàëî ñàìî ñó íàëàæåíà

ðàçëè÷èòà ðåøåœà è äàâàíè ðàçëè÷èòè îäãîâîðè. Ðå÷ ¼å, çàïðàâî, î ïðîáëå-
ìó èëè ñïîðó êî¼è ñå ïðåíîñè èç ¼åäíîã âðåìåíà ó äðóãî, à äà ñå çàïðàâî
íèêàäà íå ðàçðåøàâà, ¼åð áåæàœå „îä“ è òð÷àœå „çà“ Åâðîïîì ñòàëíî òðà¼å
ñà ñìåœèâàœåì ïåðèîäà äîìèíàöè¼å ¼åäíå èëè äðóãå òåíäåíöè¼å. Ó òîì ñìè-
ñëó, çàíèìšèâî ¼å óî÷èòè ïî¼àâå ïèñàöà è ñëèêàðà èç øåñòå äåöåíè¼å çà êî¼å
îâàêâà îïîçèöè¼à íàïðîñòî íè¼å áèëà âàæíà (Ë. Øå¼êà, Ì. €óðèž), ¼åð ñó
ñòâàðàëè èçâàí œå, îä îíèõ çà êî¼å ¼å ðåøàâàœå îâîãà ïèòàœà áèëî âàæíî ó
íàëàæåœó ñîïñòâåíîã óìåòíè÷êîã èçðàçà (Ï. Ëóáàðäà, À. Âîçàðåâèž).
Êàî ãëàâíà êàðàêòåðèñòèêà ïåäåñåòèõ ãîäèíà ó êœèæåâíî¼ è ëèêîâíî¼
êðèòèöè íà ò༠ïåðèîä ãëåäà ñå êàî íà íåøòî øòî ñå íàëàçè èçìåó òðàäèöè-
îíàëíîã è ìîäåðíîã, ïà ¼å íåêàêâà ñðåäèíà – áëàãà ôîðìà ìîäåðíèçìà èëè
íåäîâîšíî óáåäšèâî íàðóøåíè òðàäèöèîíàëèñòè÷êè íà÷èí óìåòíè÷êîã èç-
ðàæàâàœà. Îâàêâî ãëåäèøòå ôîðìèðàëî ñå êàñíè¼å, ó äåöåíè¼è êî¼à ¼å ñëåäè-
ëà, à ïîñëå ïðîìåíà êî¼å ñó îìîãóžèëå äà ñå ò༠ïåðèîä âèäè êàî íåøòî
äðóãî. Èç òàêâå ïåðñïåêòèâå Ñâåòà Ëóêèž îïèñàî ¼å îâ༠ïåðèîä êàî „ñîöè-
¼àëèñòè÷êè åñòåòèçàì“ è òàêî óâåî îâ༠ïî¼àì ó íàóêó. Ó çàêšó÷êó êœèãå
Ñàâðåìåíà ¼îãîñëîâåíñêà ëèòåðàòóðà (1968) ïèñàî ¼å:
(...) Àêî ¼å ñîöèëàëèñòè÷êè ðåàëèçàì áèî ðåàëíîñò, ñîöè¼àëèñòè÷êè åñòå-
òèçàì ¼å, çàêîíèòî, ïðâà ñëåäåžà ôàçà ó êœèæåâíîì æèâîòó ñîöè¼àëèñòè÷êèõ
çåìàšà, êàäà îíå ïîä îäðååíèì äðóøòâåíèì ïðåòïîñòàâêàìà, ïî÷íó äà ñå
îñëîáàžà¼ó ñòàšèíèçìà. Ñîöè¼àëèñòè÷êè åñòåòèçàì, êàêî ñå äîñàä èñïîšèî,
ïðåäñòàâšà îíó õåãåëîâñêó ïðâó àïñòðàêòíó íåãàöè¼ó, ó îâîì ñëó÷à¼ó íåãàöè¼ó
ñîöè¼àëèñòè÷êîã ðåàëèçìà (...) Àêî ñå ìàëî çàå èçà ðàçíîâðñíîñòè ôîðìàëíèõ
òðàæåœà, íà ïëàíó ñàäðæà¼à è çíà÷åœà ñîöè¼àëèñòè÷êè åñòåòèçàì ¼å ñà ñâî¼èì
äåëèìà ¼åäíîëèê áàø êàî è ñîöè¼àëèñòè÷êè ðåàëèçàì ñà ñâî¼èì(...) (Ëóêèž, 201).
Ìàäà Ëóêèž ïî¼àì ñîöè¼àëèñòè÷êîã åñòåòèçìà çàñíèâà è îáðàçëàæå íà
êœèæåâíî¼ ãðàè, ñàìî ïîäðàçóìåâà¼óžè óêóïíó óìåòíîñò, âèøå ¼å ïðèìåíå
íàøàî ó ðàäîâèìà ëèêîâíèõ íåãî êœèæåâíèõ èñòîðè÷àðà. Òàêî ¼å Ëàçàð Òðè-
ôóíîâèž î ñîöè¼àëèñòè÷êîì åñòåòèçìó ïèñàî ó êàòàëîãó èçëîæáå î åíôîð-
ìåëó 1982. ãîäèíå:
(...)Óñìåðåí êà çàêîíèìà ôîðìå è ïèêòóðàëíèì ïðîáëåìèìà ñëèêå åñòå-
òèçàì ¼å äîâîšíî ’ìîäåðàí’ äà óìèðè îïøòè êîìïëåêñ ’îòâîðåíîñòè ïðåìà
ñâåòó’, ,äîâîšíî òðàäèöèîíàëàí – ïðåîáëè÷åíà òðàäèöè¼à èíòèìèçìà ÷åòâðòå
äåöåíè¼å – äà çàäîâîšè íîâ ãðààíñêè óêóñ èçðàñòàî èç äðóøòâåíîã êîíôîð-
ìèçìà è äîâîšíî èíåðòàí äà ñå óêëîïè ó ìèò ñðåžíå ¼åäèíñòâåíå çà¼åäíèöå, îí
¼å èìàî ñâå øòî ¼å ïîòðåáíî äà ñå ñòîïè ñ ïîëèòè÷êè ïðî¼åêòîâàíîì ñëèêîì
äðóøòâà. Ñ äðóãå ñòðàíå åñòåòèçàì ¼å äîïðèíåî äà ñå ¼åçèê ñëèêå ïðî÷èñòè è
îñëîáîäè ëèòåðàðíèõ íàñëàãà, ìàäà ñóøòèíñêè íè¼å ìåœàî ïîðåäàê œåíèõ òðà-
äèöèîíàëíèõ âðåäíîñòè. Èçìåó åñòåòèçìà è âèòàëíèõ óìåòíè÷êèõ ïðîáëåìà
åïîõå ç¼àïèëà ¼å ïðàçíèíà (...). (Äåíåãðè, 106).
Òâðäœà î åñòåòèçìó êàî ïðåëàçíîì ïåðèîäó èçìåó ñîöè¼àëèñòè÷êîã
ðåàëèçìà è ìîäåðíèçìà ïðåòïîñòàâšà ðàçâî¼ îä íèæåã ïðåìà âèøåì, èëè îä
376 ÍÈÊÎËÀ ÃÐÄÈÍȎ

ìàœå ñàâðøåíîã ïðåìà ñàâðøåíè¼åì, òàêî äà ¼å ó âðåìåíñêîì ñëåäó îíî øòî

¼å áèëî ïðå ìàœå âðåäíî îä îíîãà øòî ¼å ïîñëå. Ó íàïðåäîâàœó ïðåìà àï-
ñòðàêöè¼è, ñëèêàðñòâî à è äðóãå óìåòíîñòè ó ïåäåñåòèì ãîäèíàìà, ïðåìà
ðàäèêàëíî ìîäåðíèñòè÷êèì ïîñòóïöèìà, èìà ïðåëàçíè êàðàêòåð èëè ñðåä-
œè ïîëîæà¼, ¼åð ïîñëå òîãà ó óìåòíîñòè äîëàçå åíôîðìåë è ðàäèêàëíè ìî-
äåðíèñòè÷êè èçðàçè. Èäå¼à íàïðåòêà ¼å âðåäíîñíà, îíà ñå çàñíèâà íà íàøåì
óâåðåœó î òîìå øòà ¼å íàïðåäàê – íè¼å îïèñ îíîãà øòî ¼åñòå. Èç ÷èœåíè÷êîã
îïèñà íå ìîãó ñå èçâåñòè âðåäíîñíè ñóäîâè. Äà ëè ¼å íåøòî øòî ¼å òàêâî
äîáðî èëè ëîøå, äà ëè ¼å îíî øòî äîëàçè ïîñëå âðåäíè¼å èëè ó âðåäíîñíîì
ñìèñëó íåïîâîšíè¼å, çàâèñè îä íàøå âèçè¼å èëè óâåðåœà øòà ñó òî âèòàëíè
ïðîáëåìè óìåòíîñòè, êàêâà îíà òðåáà äà áóäå è ó êîì ïðàâöó áè îíà òðåáàëà
äà ñå ðàçâè¼à. Îäíîñíî, êî¼è èëè êàêàâ ðàçâî¼ ìè ñìàòðàìî äà áè áèî ïîæå-
šàí. Òåøêî ¼å ãîâîðèòè î íàïðåòêó ó óìåòíîñòè, íà¼áîšå áè áèëî ðåžè äà ãà
íåìà – ïîñòî¼å ñàìî ïðîìåíå. Î íàïðåòêó ó óìåòíîñòè áèëî áè ìîãóžå ãîâî-
ðèòè êàäà áèñìî çíàëè øòà ¼å êð༜è öèš ó ðàçâî¼ó óìåòíîñòè. £åäèíî ó òîì
ñëó÷à¼ó ìîãëè áèñìî îá¼åêòèâíî äà óòâðäèìî äà ëè ¼å îíî øòî ñå äîãààëî ó
ïðîøëîñòè èëè ñå äîãàà ó ñàäàøœîñòè óäàšàâàœå èëè ïðèáëèæàâàœå òîì
êîíà÷íîì öèšó. Êàêî ó óìåòíîñòè íè¼å ìîãóžíî òàêî íåøòî ñàçíàòè, íèòè
ïîñòàâèòè ðàöèîíàëíó ïðî¼åêöè¼ó î òîìå, à íè îïøòó ñàãëàñíîñò î òîìå
ïèòàœó, îíäà ìè, êàäà ãîâîðèìî äà ¼å ïðåëàç ñà ïðåäìåòíîã íà íåïðåäìåòíî
íàïðåäàê, ñàìî èçðàæàâàìî íàøå óâåðåœå, ñóá¼åêòèâíè ñòàâ. Îâäå íè¼å òî-
ëèêî öèš äà ñå êðèòèêó¼å èäå¼à íàïðåòêà è œåíà óïîòðåáà ó óìåòíîñòè (ìà-
äà, óìåòíîñòè áè ñå ìîãàî ïîñòàâèòè íåêàêàâ äðóãà÷è¼è çàõòåâ îä íàïðåäî-
âàœà – íïð. äà èçðàæàâà ñòàœå äóõà ñâîãà âðåìåíà, äà êðèòè÷êè ïðåèñïèòó-
¼å œåãîâå âðåäíîñòè è ïðèïðåìà äóõîâå çà ïðîìåíó, äà óïîçîðàâà è óçíåìè-
ðàâà, èëè äà ñïàøàâà îâ༠ñâåò ëåïîòîì), âåž äà âðåäíîñíå ñóäîâå íå óçèìà-
ìî êàî äà ñó îïèñ îíîãà øòî ¼åñòå. Ïðîáëåì ñà íàâåäåíèì èñêàçèìà ¼å ó òîìå
øòî ñå âðåäíîñíè ñóä ïðèêàçó¼å êàî äà ¼å îá¼åêòèâíè îïèñ. Çàìåœó¼å ñå
îïèñèâàœå ñà âðåäíîâàœåì. Ó îâèì ïðèìåðèìà äîøëî ¼å äî èçâåñíîã ïîâå-
çèâàœà èëè ïîèñòîâåžèâàœà òðàäèöèîíàëíå óìåòíîñòè ñà äîãìàòèçìîì, à
ìîäåðíîã ñà îòâîðåíîøžó äðóøòâà. Óìåòíîñò, êàî è óêóïíà êóëòóðà, îöåœó-
¼ó ñå ïðåìà ñòåïåíó ó êîìå ñó ñëîáîäíè èëè äîïðèíîñå ñëîáîäè ó äðóøòâó è
óìåòíè÷êîì èçðàçó, à òî çàâèñè îä ñòåïåíà óäàšåíîñòè îä òðàäèöèîíàëíîã
èëè äîãìàòñêîã. Òåðìèí „ñîöè¼àëèñòè÷è åñòåòèçàì“ ¼å âðåäíîñíè , à íå îïè-
ñíè.Òî çíà÷è äà ¼å òî ñóá¼åêòèâíà îöåíà ¼åäíîã âðåìåíà, à íå îïèñ îíîãà øòî
¼åñòå.
Óìåñòî äà ïî¼àâå ó óìåòíè÷êîì ñòâàðàëàøòâó âðåäíó¼åìî ñ îñëîíöåì
íà èäå¼ó íàïðåòêà, ìîæåìî äà èõ îïèñó¼åìî âðåäíîñíî íåóòðàëíî, êàî ïðî-
ìåíå. Èç òàêâå ïåðñïåêòèâå ïîñìàòðàíî ïåðèîä îä ïðèáëèæíî 1950. äî ïðè-
áëèæíî 1960. ãîäèíå ¼åñòå âðåìå íàãëèõ è áðçèõ ïðîìåíà ñà ðàçìåðíî âåëè-
êèì áðî¼åì ðàçëè÷èòèõ èçáîðà ïóòà êî¼èì òå ïðîìåíå òðåáà äà ñå îñòâàðå. Ó
íàðåäíèì äåöåíè¼àìà ïà ñâå äî íàøèõ äàíà âðñòà è êâàíòèòåò òàêâèõ ðåøå-
œà äðàñòè÷íî žå ñå ðåäóêîâàòè è äàšè ðàçâî¼ ñóçèòè íà ãîòîâî ¼åäíî êóëòó-
 ÏÐÎÁËÅÌ ÏÐÎÌÅÍÅ Ó ÊÓËÒÓÐÈ 377

ðîëîøêî îïðåäåšåœà ñà ìàëèì áðî¼åì âàðè¼åòåòà. Îâ༠ïåðèîä ìîæå ñå, îòó-
äà, îïèñàòè êàî ïåðèîä ðàçíîâðñíîñòè èëè òðàæåœà. Èç òå ïåðñïåêòèâå îí
íè¼å ïðåëàçíè, à íè ïî÷åòíè, âåž íåêà âðñòà çãóøœàâàœà èëè êîíöåíòðàöè-
¼å ìîãóžèõ ðåøåœà ó èçáîðó äàšåã ïóòà.

Ëèòåðàòóðà
Àëåêñàíäàð £îâàíîâèž, Ïîåçè¼à ñðïñêîã íåîñèìáîëèçìà, Áåîãðàä 1994.
£åøà Äåíåãðè, Ïåäåñåòå: òåìå ñðïñêå óìåòíîñòè, Íîâè Ñàä 1993.
£óãîñëîâåíñêî ñëèêàðñòâî øåñòå äåöåíè¼å, Ìóçå¼ ñàâðåìåíå óìåòíîñòè, Áåî-
ãðàä 1975.
Ñâåòà Ëóêèž, Ñàâðåìåíà £óãîñëîâåíñêà ëèòåðàòóðà, Áåîãðàä 1968.
Ïðåäðàã Ïàëàâåñòðà, Ïîñëåðàòíà ñðïñêà êœèæåâíîñò, Áåîãðàä 1972.
Ìèîäðàã Á. Ïðîòèž, Ñðïñêî ñëèêàðñòâî XX âåêà, êœ. äðóãà, Áåîãðàä 1970.
Ìèðîñëàâ Òîïèž, „Êàêî ¼å èñïëåòåí Ìèšêîâèžåâ ñîíåòíè âåíàö?“, ʜè-
æåâíà èñòîðè¼à, Áåîãðàä 1970, áð. 7.
Ëåîíèä Øå¼êà, Òðàêòàò î ñëèêàðñòâó, Ñîìáîð 1995.

Nikola Grdiniæ

THE PROBLEM OF CULTURAL CHANGE

(ART AND LITERATURE OF THE 1960)

Summary

The period from approximately 1950 to 1960 is a time characterised by swift changes and
conscious searching for a way to perform that cultural change. The following types of change in art
and literature are noted and described:
1. „Negative” types of change; the existing condition is destroyed without trying to establish a
new structure; the return to a previous condition by renewing it or taking it as a basis for a new start.
2. „Positive” types of change; building the new; importing foreign culture by copying it or
rethinking it in a new context.
3. „Negative-positive” changes of connecting the traditional and the modern.
This period is called „socialist aestheticism” in literature and art criticism, and estimated as a
transitional period between traditionalism and modernism. This text proposes a view of the sixties
liberated from the value prejudice, as a period of concentration of diverse cultural solutions, followed
by the domination of a single cultural orientation.
378 ÑÂÅÒËÀÍÀ ØÅÀÒÎÂȎ-ÄÈÌÈÒÐÈ£ÅÂȎ
 ÍÀ ÒÐÀÃÓ „ÄÐÓÃÅ ÒÐÀÄÈÖȣœ Ó ÏÎÅÇÈ£È £ÎÂÀÍÀ ÕÐÈÑÒȎÀ... 379

ÓÄÊ

ÑÂÅÒËÀÍÀ ØÅÀÒÎÂȎ-ÄÈÌÈÒÐÈ£ÅÂȎ (Áåîãðàä)

Íà òðàãó „äðóãå òðàäèöè¼å“ ó ïîåçè¼è

£îâàíà Õðèñòèžà è Èâàíà Â. Ëàëèžà

ÑÀÆÅÒÀÊ: Ó ðàäó ñå àíàëèçèðà ôåíîìåí „äðóãå òðàäèöè¼å“, êî¼è ¼å äå-

ôèíèñàî £îâàí Õðèñòèž, à íàëàçèìî ãà ó œåãîâî¼ ïîåçè¼è è ó îïóñó Èâàíà Â.
Ëàëèžà. Äðóãà òðàäèöè¼à ñå îòêðèâà ó ïî¼ìîâèìà Ìåäèòåðàíà, Ñðåäîçåìšà,
ãåîãðàôñêîì è êóëòóðíîì íàñëåó, êî¼å ñó îáà ïåñíèêà èíêîðïîðèðàëè ó ñâî-
¼å äåëî. Ìîòèâè ìîðà, œåãîâå îïðå÷íîñòè è òîòàëíîñòè, Ñóíöà è ïîäíåâà
îòêðèâà¼ó ñå êðîç êîìïàðàòèâíó àíàëèçó Ëàëèžåâå è Õðèñòèžåâå ïîåçè¼å, à
ïîòîì êîìïàðàòèâíèì è èíòåðòåêñòóàëíèì òóìà÷åœåì èñòîâåòíèõ ìîòèâà
ó ïîåçè¼è Êîíñòàíòèíà Êàâàôè¼à, Ïîëà Âàëåðè¼à è Äóøàíà Ìàòèžà.
ʊÓ×ÍÅ ÐÅ×È: ïîåçè¼à, ìåäèòåðàíñêè ïåñíèöè, Õðèñòèž, Ëàëèž, Äó-
øàí Ìàòèž, Êîíñòàíòèí Êàâàôè, „äðóãà òðàäèöè¼à“, ìîòèâ ìîðà, Ñóíöà, ïîä-
íå, òðàäèöèîíàëíî, ìîäeðíî.

„Òðàäèöè¼à ¼å íåøòî øòî ñå áèðà, èíäèâèäóàëíî.

Ïåñíèê, óìåòíèê, áèðà ñâî¼ó òðàäèöè¼ó. ×îâåê íå ìî-
æå äà áèðà ñâî¼å ðîäèòåšå, àëè ìîæå äà áèðà ñâî¼ó
òðàäèöè¼ó.“ (Èâàí Â. Ëàëèž)

Äðóãà ïîñëåðàòíà ãåíåðàöè¼à ñðïñêèõ ìîäåðíèñòà êî¼à ¼å áèëà äåëè-

ìè÷íî è íåîñèìáîëèñòè÷êà, ñâî¼å îïñåñèâíå ïî¼ìîâå ïðîíàøëà ¼å ó èñòîðè-
¼è, ìèòó, òðàäèöè¼è è Ìåäèòåðàíó. £îâàí Õðèñòèž ¼å ïèøóžè î ïîåçè¼è Èâà-
íà Â. Ëàëèžà ¼àñíî äåôèíèñàî ñòðåìšåœà ¼åäíå ãðóïå ïîñëåðàòíèõ ìîäåð-
íèñòà: „Òðàãàœå çà òðàäèöè¼îì, ìåóòèì, ïðåäñòàâšà ¼åäíó îä íà¼âàæíè¼èõ
è íà¼ïðåñóäíè¼èõ îäëèêà ¼åäíîã êðèëà ìîäåðíèçìà ïåäåñåòèõ ãîäèíà, è òî
òðàãàœå çà ¼åäíîì „äðóãîì òðàäèöè¼îì“ ó íàøî¼ êœèæåâíîñòè, êî¼à žå ñå
áèòíî ðàçëèêîâàòè îä îíå êàíîíèçîâàíå, øòî ñå ñâå äî òàäà íè¼å ñòàâšàëî ó
ïèòàœå, áàð íå îçáèšíè¼å è ñèñòåìàòñêè¼å.“1 Ñòîãà žå îâ༠ðàä, èíñïèðèñàí
íàâåäåíèì öèòàòîì èç Õðèñòèžåâîã åñå¼à ñâî¼à èñòðàæèâàœà äîâåñòè ó ïî-
šå óêðøòà¼à òðàäèöèîíàëíîã è ìîäåðíîã, à ó îâîì ñëó÷à¼ó êà îòêðèâàœó
èíòåðòåêñòóàëíèõ îäíîñà ó Õðèñòèžåâî¼ ïîåçè¼è è ðàíèì Ëàëèžåâèì ïåñìà-

1
£îâàí Õðèñòèž, „Èâàí Â. Ëàë螓, ó: Åñå¼è, Ìàòèöà ñðïñêà, 1994, ñòð. 89.
380 ÑÂÅÒËÀÍÀ ØÅÀÒÎÂȎ-ÄÈÌÈÒÐÈ£ÅÂȎ

ìà îá¼àâšåíèì ó êœèçè Âðåìå, âàòðå, âðòîâè (1961), êàî è çáèðêàìà ×èí

(1963) è Êðóã (1968)2 . Ëàëèž ó îáëèêó àëóçè¼à, ðåìèíèñöåíöè¼à èëè öèòàòè-
ìà ïî¼ìîâà, ñèìáîëà, òåìà èëè ìîòèâà ãð÷êèõ ìèòîâà è àíòè÷êå êóëòóðå ó
íà¼øèðåì ñìèñëó òå ðå÷è ôîðìèðà èíòåðòåêñòóàëíè êîðïóñ êî¼è ñåæå äî
ðåôåðåíöè: Âèçàíòè¼à, Åëèîò è Êàâàôè. Ïîåçè¼à £îâàíà Õðèñòèžà, ïîñëåä-
œåã êëàñèöèñòå ó ñðïñêî¼ ïîåçè¼è 20. âåêà, êàî è Ëàëèžåâà îáèëó¼å àñîöè¼à-
öè¼àìà, ðåìèíèñöåíöè¼àìà è àëóçè¼àìà íà íàñëåà àíòè÷êå êóëòóðå è ôåíî-
ìåíó Ñðåäîçåìšà êàî íîâå òåìàòñêî-ìîòèâñêå ïî¼àâå ó äåëèìà îâèõ ïèñàöà
è ñðïñêå ïîåçè¼å. Ó îêâèðó èñðàæèâàœà íàžè žå ñå öåëîêóïàí îïóñ Õðèñòè-
žåâå ïîåçè¼å ñà îäàáðàíèì ïðèìåðèìà, à íà îñíîâó èçäàœà Ñàáðàíèõ ïåñàìà
(2002)3 è èçáîðà èç ïîçíîã ïåñíèøòâà îâîã ïåñíèêà îá¼àâšåíîã ïîñòõóìíî ó
çáèðöè Ó òàâíè ÷àñ (2003)4. Òåîðè¼å èíòåðòåêñòóàëíîñòè è öèòàòíîñòè ñó
¼åäàí îä ïóòåâà êî¼èìà ìîæåìî îòêðèâàòè ñêðèâåíå ãëàñîâå, àëóçè¼å, ðåìè-
íèñöåíöè¼å è öèòàòå ó Ëàëèžåâî¼ è Õðèñòèžåâî¼ ïîåçè¼è. Êàî òåîðè¼ñêè
ìîäåë è äåëèìè÷íî ôîðìèðàí òåðìèíîëîøêè àïàðàò ñëóæèžå íàì ïî¼ìîâè
è òåðìèíè èç ðàäîâà Êèðèëà Òàðàíîâñêîã5, £óëè¼å Êðèñòåâå6, Ìèøåëà Ðè-
ôàòåðà7, Ãðåìà Àëåíà8 è Äóáðàâêå Îðàèž Òîëèž9.
£åäàí îä èìïåðàòèâà Ëàëèžåâîã äåëà áèëà ¼å „ïîòðàãà çà äðóãîì òðàäè-
öè¼îì“. £îâàí Õðèñòèž ¼å ïðâè óâåî ïî¼àì „äðóãå òðàäèöè¼å“ êàî ãåíåðàöè¼-
ñêîã óñìåðåœà êîìå ¼å è ñàì Ëàëèž ïðèïàäàî. „Äðóãà òðàäèöè¼à“ çà Õðèñòè-
žà ¼å çíà÷èëà îòêðèâàœå êóëòóðíîã è êœèæåâíîã íàñëåà ó øèðåì åâðîï-
ñêîì êîíòåêñòó, à ïîòîì è óâîåœå òîã ìèòñêîã è ïåñíè÷êîã ìàòåðè¼àëà ó
ñîïñòâåíî äåëî êðîç ðàçëè÷èòå îáëèêå èíòåðòåêñòóàëíîñòè. Ëàëèž è Õðè-
ñòèž ñó òó äðóãó òðàäèöè¼ó íàëàçèëè ó àíòè÷êèì ìèòîâèìà è ìåäèòåðàíñêî¼
êóëòóðè. Ïî¼àâà íà¼äóášèõ åâðîïîöåíòðè÷íèõ êîðåíà ó íàøî¼ ïîåçè¼è ¼å
äåî ¼åäíîã øèðåã è ñëîæåíè¼åã ïðîöåñà êî¼è ¼å çàõâàòèî äðóãó ïîñëåðàòíó
ãåíåðàöè¼ó ñðïñêèõ ïåñíèêà – íåîñèìáîëèñòà. Ñëè÷íå òåíäåíöè¼å íàëàçèìî
è ó ïîåçè¼è Ìèîäðàãà Ïàâëîâèžà èàêî îí íåïðèïàäà íåîñèìáîëèñòèìà. Àëåê-
ñàíäàð £îâàíîâèž ¼å èñòðàæó¼óžè ðàçâî¼ íåîñèìáîëèçìà ó ñðïñêî¼ ïîåçè¼è

2
Ó îâîì ðàäó êîðèñòèìî Ëàëèžåâå ñòèõîâå îá¼àâšåíå ó îêâèðó Äåëà Èâàíà Â. Ëàëè-
žà, ïðâó êœèãó Âðåìå, âàòðå, âðòîâè è äðóãó êœèãó Î äåëèìà šóáàâè èëè Âèçàíòè¼à,
ïðèðåäèî Àëåêñàíäàð £îâàíîâèž, Çàâîä çà óŸáåíèêå è íàñòàâíà ñðåäñòâà, Áåîãðàä, 1997.
3
£îâàí Õðèñòèž, Ñàáðàíå ïåñìå, ïðèðåäèî Ñàøà Ðàäî¼÷èž, ÐÀÄ, Áåîãðàä, 2002.
4
£îâàí Õðèñòèž, Ó òàâíè ÷àñ, ïðèðåäèî Ëåîí Êî¼åí, ×èãî¼à, Áåîãðàä, 2003.
5
Âèäåòè: Êèðèë Òàðàíîâñêè, ʜèãà î Ìàíäåšøòàìó, Ïðîñâåòà, Áåîãðàä,1982, ñòð.
38.
6
Ñèíòåòè÷êè ïîãëåä íà ñòàâîâå £óëè¼å Êðèñòåâå è Ìèøåëà Ðèôàòåðà âèäåòè ó êœèçè
Ãâîçäåíà Åðîðà Ãåíåòè÷êè âèäîâè (èíòåð)òåêñòóàëíîñòè, Áåîãðàä, Îòêðîâåœå – Íàðîäíà
êœèãà, 2002, ñòð. 235–273.
7
Èñòî.
8
Âèäåòè: Graham Allen, Intertextuality, Routledge Taylor & Francis Group, London and
New York, 2000, ñòð. 2–8.
9
Âèäåòè: Dubravka Oraiæ-Toliæ, Teorija citatnost, Grafièki zavod Hrvatske, Zagreb, 1990,
ñòð. 14–15.
 ÍÀ ÒÐÀÃÓ „ÄÐÓÃÅ ÒÐÀÄÈÖȣœ Ó ÏÎÅÇÈ£È £ÎÂÀÍÀ ÕÐÈÑÒȎÀ... 381

êðîç ïåñíè÷êà äåëà è êœèæåâíî-êðèòè÷êå ðàäîâå óî÷èî äà áàð ïîëîâèíà

ïîñëåðàòíèõ ñðïñêèõ ïåñíèêà òåæè íåîñèìáîëèçìó. Îí âðëî ïðåöèçíî 1994.
äåôèíèøå èìåíà êî¼à ïðèïàäà¼ó òîì ïåñíè÷êîì óñìåðåœó: Áðàíêî Ìèšêî-
âèž, Áîðèñëàâ Ðàäîâèž, Èâàí Â. Ëàëèž, Àëåê Âóêàäèíîâèž, äåëîì £îâàí
Õðèñòèž, êîãà ñìàòðà¼ó ìîäåðíèì êëàñèöèñòîì, Âåëèìèð Ëóêèž, ìîæäà è
Áîæèäàð Òèìîòè¼åâèž.10 Òàêî ¼å äåâåäåñåòèõ ãîäèíà äâàäåñåòîã âåêà äåôè-
íèñàí êðóã íåîñèìáîëèñòà. Èâàí Â. Ëàëèž ¼å, ñâàêàêî, ¼åäàí îä íà¼çíà÷à¼íè-
¼èõ ïðåäñòàâíèêà òîã óñìåðåœà, èàêî ñå íèêàäà íè¼å äåêëàðèñàî êàî ïðèïàä-
íèê áèëî êî¼å ñòðó¼å. Ïîåòè÷êå îñîáèíå œåãîâîã äåëà äîâîäå ãà ó áëèñêó
âåçó ñà Áðàíêîì Ìèšêîâèžåì è £îâàíîì Õðèñòèžåì, à ó êîíòåêñòó åâðîïñêå
êœèæåâíîñòè ñà Òîìàñîì Ñòåðíîì Åëèîòîì è Êîíñòàíòèíîì Êàâàôè¼åì.
Ïîøòîâàœå êóëòóðíå è êœèæåâíå òðàäèöè¼å íà íàöèîíàëíîì è åâðîïñêîì
íèâîó ¼åäàí ¼å îä ãëàâíèõ àñïåêàòà Ëàëèžåâîã ïåñíèøòâà, à èñòîâðåìåíî è
ïîåòñêèõ ïàðàäèãìè ñðïñêèõ íåîñèìáîëèñòà. Ó òîìå êîíòåêñòó œèõîâ ïîì-
íè ïðîó÷àâàëàö Àëåêñàíäàð £îâàíîâèž òâðäè: „...¼åäíî îä îñíîâíèõ ñâî¼ñòà-
âà ïîåçè¼å íåîñèìáîëèñòè÷êîã óñìåðåœà ¼åñòå œåí íåïðåñòàíè ëèðñêè äè¼à-
ëîã ñà òðàäèöè¼îì è êóëòóðîì, ñà íà¼ïîçíàòè¼èì íàøèì è åâðîïñêèì òåêñòî-
âèìà, îä àíòè÷êîã ìèòà äî ìîäåðíå åâðîïñêå ïîåçè¼å. Ïðåäõîäíèì òåêñòîâè-
ìà îíè ïðèëàçå âåîìà ñëîáîäíî, è çàâèñíî îä îäàáðàíîã ïîñòóïêà ïîä œèìà
ïîäðàçóìåâà¼ó ìàœå èëè âèøå: îä ¼åäíå ñèíòàãìå, ñòèõà, ìîòèâà, äî êœè-
æåâíîñòè ÷èòàâîã ¼åäíîã ðàçäîášà, à îäðàæàâà¼ó èõ ó ïî¼åäèíà÷íèì ïåñìà-
ìà, ó îáëèêó îä¼åêà, äàëåêèõ íàãîâåøòà¼à, àëóçè¼à, ðåìèíèñöåíöè¼à, ïðåóçå-
òèõ èëè ïðåîáëèêîâàíèõ ñòèõîâà“.11 Çàòî êîä íåîñèìáîëèñòà, à ïðå ñâåãà êîä
Áðàíêà Ìèšêîâèžà, Èâàíà Ëàëèžà è £îâàíà Õðèñòèžà íàëàçèìî áðî¼íå ìå-
óòåêñòîâíå âåçå êî¼å çàõòåâà¼ó äåòàšíî èíòåðòåêñòóàëíî èñòðàæèâàœå. Áðàí-
êî Ìèšêîâèž ¼å ïîòïóíî ôàñöèíèðàí ëèêîì ìèòñêîã Îðôå¼à è Íàðöèñà ó
çáèðöè Óçàëóä ¼å áóäèì è ïåñìàìà „Òðèïòèõîí çà Åóðèäèêó“, „Îðôå¼ ó ïîä-
çåìšó“, „Ñîíåò î íåïîðî÷íî¼ šóáàâè“ è öèêëóñ Ñåäàì ìðòâèõ ïåñíèêà.
Ëàëèž ¼å îïñåäíóò òàêîå ìèòîì î Îðôå¼ó è Åóðèäèöè, Àðãîíàóòèìà, Àë-
òëàíòèäè ó ïðâî¼ êœèçè ïåñàìà Âðåìå, âàòðå, âðòîâè (1961) êî¼à ñàæèìà
ïðâèõ ïåò Ëàëèžåâèõ çáèðêè ïîåçè¼å íàñòàëèõ îä 1954-1961 (Áèâøè äå÷àê,
Âåòðîâèòî ïðîëåžå, Âåëèêà âðàòà ìîðà, Ìåëèñà, Àðãîíàóòè è äðóãå ïåñìå).
Ëàëèž ó ïåñìàìà „Òàêî ¼å ïåâàî Îðô弓, „Ïåñìà çà Åóðèäèêó“, „Àðãîíàóòè“,
„Àòëàíòèäà“ êàî ïîäòåêñòíó îñíîâó óâîäè ïîìåíóòå ìèòîâå. Êàî è Ìèšêî-
âèž, Ëàëèž ñå ïîèãðàâà îñíîâíèì ñåìàíòè÷êèì ëèíè¼àìà ìèòà, äîê žå £îâàí
Õðèñòèž ñâî¼ó ïðâó çáèðêó ïåñàìà îá¼àâšåíó 1954. ãîäèíå íàñëîâèòè Äíåâ-
íèê î Óëèñó, Õðèñòèž òðàãà çà Îäèñå¼åì è óâîäè ìîòèâå è òåìó ïóòîâàœà,
ëóòàëàøòâà è òðàãàœà çà èñêîíñêèì êîðåíèìà êóëòóðå êî¼î¼ è ñàì ïåñíèê
ïðèïàäà. £îø 1957. ãîäèíå ó ¼åäíî¼ àíêåòè „Øòà ¼å ìîäåðíî è ãäå ãà âèäèòå“
10
Àëåêñàíäàð £îâàíîâèž, Ïîåçè¼à ñðïñêîã íåîñëèìáîëèçìà, Ôèëèï Âèøœèž, Áåîãðàä,
1994, ñòð. 58.
11
Àëåêñàíäàð £îâàíîâèž, Ïîåçè¼à ñðïñêîã íåîñëèìáîëèçìà, Ôèëèï Âèøœèž, Áåîãðàä,
1994, ñòð. 62-63.
382 ÑÂÅÒËÀÍÀ ØÅÀÒÎÂȎ-ÄÈÌÈÒÐÈ£ÅÂȎ

£îâàí Õðèñòèž ¼å îäãîâîðèî: „ ... ìîäåðíî ¼å ¼åäíî ñïåöèôè÷íî îñåžàœå ïðî-

øëîñòè, ¼åäàí îá¼åêòèâ êðîç êî¼è ìè ïîñìàòðàìî ïðîøëîñò è ò༠îäíîñ ïðå-
ìà ïåñíèöèìà ïðîøëèõ âðåìåíà èçãëåäà ìè äà ¼å ïðàâà diferentia specifica
ìîäåðíîã...“12 Èâàí Â. Ëàëèž ¼å ñâî¼å îñåžàœå è çíà÷༠òðàäèöè¼å çà ñîïñòâå-
íî ïåñíè÷êî äåëî ïðåöèçíî èçðàçèî ó ñëåäåžåì òåêñòó: „ ...ïåñíèê íå ïî÷è-
œå ñà íóëòå òà÷êå. Âè íå ìîæåòå ïî÷åòè ïèñàòè àêî íåìàòå ñâåñò î òîìå äà
ñó ïðå âàñ ïèñàëè òàêâè ïåñíèöè êàî øòî ñó Ëàçà Êîñòèž, £îâàí Äó÷èž èëè
¼åäàí Ðàñòêî Ïåòðîâèž...“13 Îâàêâè ñòàâîâè äîâîäå ïîìåíóòå ïåñíèêå ó âåçó
è ñà åâðîïñêèì êóëòóðíèì è êœèæåâíèì íàñëååì. £îâàí Õðèñòèž è Èâàí
Â. Ëàëèž ñó, èçìåó îñòàëîã, áèëè è âðñíè ïðåâîäèîöè øòî èì ¼å îìîãóžèëî
äèðåêòàí êîíòàêò ñà îðèãèíàëíèì ïåñíè÷êèì äåëèìà ñâåòñêèõ êëàñèêà. Èâàí
Â. Ëàëèž ¼å ïðåâîäèî Õåëäåðëèíà, Ãåòåà, Ïåòðàðêó, Åëèîòà, Âèòìåíà, Áî-
äëåðà, ϼåð Æàí Æóâà è ó÷åñòâîâàî ó ïðåâîåœó íåêîëèêî ìààðñêèõ ïå-
ñíèêà Íîâà ìààðñêà ëèðèêà (1970). Äàêëå, äîâîšíî ¼å îñâðíóòè ñå ñàìî íà
Ëàëèžåâî ïðåâîäèëàøòâî è ïðèìåòèòè äà ¼å ïðåä íàìà ïåñíèê êî¼è ¼å îäëè÷-
íî ïðåâîäèî è ïîçíàâàî ôðàíöóñêó, íåìà÷êó, åíãëåñêó, àìåðè÷êó, èòàëè¼àí-
ñêó, ïà ÷àê è ìààðñêó ïîåçè¼ó.
Òîìàñ Ñòåðí Åëèîò ¼å ïåñíèê êîãà ñó ïðåâîäèëè è Ëàëèž è Õðèñòèž.
Óòèö༠Åëèîòîâîã åñå¼à „Òðàäèöè¼à è èíäèâèäóàëíè òàëåíàò“ ¼å ãîòîâî ïà-
ðàäèãìàòè÷àí ó Ëàëèžåâîì è Õðèñòèžåâîì ïåñíèøòâó. Åëèîòîâà äåôèíè-
öè¼à çíà÷à¼à òðàäèöè¼å ¼å êšó÷íà çà Ëàëèžà è äåëîì çà Õðèñòèžà. Òðàäèöè¼à
çà Åëèîòà îáóõâàòà „îñåžàœå èñòîðè¼å“ êî¼å „óêšó÷ó¼å çàïàæàœå íå ñàìî
îíîãà øòî ¼å ïðîøëî ó ïðîøëîñòè âåž è øòî ¼å ñàäàøœå ó ïðîøëîñòè.“
Åëèîò èñòè÷å äà òî îñåžàœå ïðîøëîñòè çàõòåâà îä ïèñöà äà ïèøå ñà îñåžà-
œåì, „äà ÷èòàâà åâðîïñêà ëèòåðàòóðà, ïî÷åâ îä Õîìåðà è ó îêâèðó œå ÷èòà-
âà ëèòåðàòóðà œåãîâå ñîïñòâåíå çåìšå, èñòîâðåìåíî åãçèñòèðà¼ó è èñòîâðå-
ìåíî ñà÷èœàâà¼ó ¼åäàí ïîðåäàê.“14 Òî ¼åäíîã ïèñöà ÷èíè òðàäèöèîíàëíèì.
Èäå¼à î êîíöåïöè¼è ïîåçè¼å êàî æèâå öåëèíå ÷èòàâå ïîåçè¼å êî¼à ¼å èêàäà
íàïèñàíà äîìèíèðà Åëèîòîâèì äåëîì. Êîä Ëàëèžà, Ìèšêîâèžà è Õðèñòèžà
ìîæåìî ïðàòèòè óòèöà¼å òå òåîðè¼å. Èâàíà Â. Ëàëèž íàì ¼å òî ïîòâðäèî ó
œåãîâèì èíòåðâ¼óèìà ãäå ¼å òî åêñïëèöèòíî èçðàçèî, ó åñå¼ó „Î ïîåçè¼è Ò.
Ñ. Åëèîòà“, ìîòèâàöè¼è çà ïðåâîåœå ×åòèðè êâàðòåòà è Ïóñòå çåìšå è
íàïîêîí ó ñîïñòâåíîì ïåñíèøòâó, Ëàëèž ¼å ó ¼åäíîì ðàçãîâîðó äåôèíèñàî
ñâî¼ ñòàâ ïðåìà Åëèîòîâî¼ êîíöåïöè¼è ïî¼ìà òðàäèöè¼å: „Åëèîò ¼å ïî¼àì òðà-
äèöè¼å è èíäèâèäóàëíîã òàëåíòà èçâàíðåäíî ðàçëîæèî ó ¼åäíîì åñå¼ó êî¼è
íîñè èäåíòè÷àí íàñëîâ („Òðàäèöè¼à è èíäèâèäóàëíè òàëåíàò“) ñ òèìå øòî è
¼à, îïåò ó ¼åäíî¼ ïàðåíòåíçè ðàçëèêó¼åì, ïðàâèì äèíñòèíêöè¼ó èçìåó áà-

12
Íàâåäåíî ïðåìà: Àëåêñàíäàð £îâàíîâèž, Ïîåçè¼à ñðïñêîã íåîñëèìáîëèçà, Ôèëèï Âè-
øœèž, Áåîãðàä, 1994, ñòð. 371.
13
Äåëà Èâàíà Â. Ëàëèžà, êœ. 4, Çàâîä çà óŸáåíèêå è íàñòàâíà ñðåäñòâà, Áåîãðàä, 1997,
ñòð. 288.
14
Ò. Ñ. Åëèîò, „Òðàäèöè¼à è èíäèâèäóàëíè òàëåíàò“, ó: Ìîäåðíà òóìà÷åœà ïîåçè¼å, Áå-
îãðàä, 1987, ñòð. 287.
 ÍÀ ÒÐÀÃÓ „ÄÐÓÃÅ ÒÐÀÄÈÖȣœ Ó ÏÎÅÇÈ£È £ÎÂÀÍÀ ÕÐÈÑÒȎÀ... 383

øòèíå è òðàäèöè¼å. Áàøòèíà ¼å îíî øòî ñâàêî íàñëåó¼å, ñàìèì òèì øòî
ïðèïàäà ¼åäíî¼ êóëòóðè, ¼åäíîì íàðîäó, îäíîñíî êóëòóðè òîã íàðîäà. Òðàäè-
öè¼à ¼å íåøòî øòî ñå áèðà èíäèâèäóàëíî. Ïåñíèê, óìåòíèê áèðà ñâî¼ó òðà-
äèöè¼ó... Òðàäèöè¼à ¼å, ìîãëè áèñìî äà ïîñòàâèìî òàêâó äåôèíèöè¼ó, àêòèâ-
íè äåî áàøòèíå.“15 Ó íàñòàâêó òåêñòà Ëàëèž êàæå äà ¼å ïî÷åòàê œåãîâå
òðàäèöè¼å Àíòîëîãè¼à íîâè¼å ñðïñêå ëèðèêå Áîãäàíà Ïîïîâèžà, à äåî œåãîâå
áàøòèíå Âî¼èñëàâ Èëèž è £îâàí Äó÷èž. Òàêî è ó åêñïëèöèòíèì ïåñíèêî-
âèì èñêàçèìà íàëàçèìî ïîòâðäó çà ôåíîìåíå êóëòóðíå òðàäèöè¼å è ôîðìè-
ðàœà ñîïñòâåíîã ïåñíèøòâà êàî èíòåãðàëíîã äåëà íàöèîíàëíîã è åâðîïñêîã
ïåñíè÷êîã ñòâàðàëàøòâà.
Ïî¼àâà òçâ. „ìåäèòåðàíñêèõ ïåñíèêà“ ó íàøî¼ ïîåçè¼è îä ïåäåñåòèõ äî
êðà¼à âåêà, àíòè÷êå êœèæåâíîñòè, ìèòîâà, Âèçàíòè¼å è Ñðåäîçåìšà, ¼åäíîì
ðå÷¼ó êîðïóñ ìåäèòåðàíñêå êóëòóðå è œåíîã êœèæåâíîã íàñëåà, ïîñòà¼å
èíòåãðàëíè äåî Ëàëèžåâîã è Õðèñòèžåâîã ïåñíèøòâà. Òàêâà óñìåðåœà, ïðî-
èñòè÷y èç óòèöà¼à Åëèîòîâèõ åñå¼à è òðàãàœà çà ¼åäíîì „äðóãîì òðàäèöè-
¼îì“, êàêî ¼ó ¼å äåôèíèñàî £îâàí Õðèñòèž ïèøóžè î Ëàëèžó è œèõîâèì
ãåíåðàöè¼ñêèì àôèíèòåòèìà. Åëèîò, Êàâàôè, Âàëåðè, Ðèëêå, Õåëäåðëèí,
Ñòåðè¼à, Â. Èëèž, Ë. Êîñòèž, òî ñó íà¼âàæíè¼å èíòåðòåêñòóàëíå ðåëàöè¼å ó
Õðèñòèžåâîì è Ëàëèžåâîì îïóñó. Ó åñå¼ó „Î ïîåçè¼è Ò. Ñ. Åëèîòà“ Ëàëèž
óî÷àâà äà ¼å Åëèîò âåž ó ïðâèì ïðåâîäèìà êðà¼åì ïåäåñåòèõ (à Ëàëèž ãà ¼å
ïðåâîäèî 1978. ãîäèíå) ó íàøî¼ ñðåäèíè „...ïðèìšåí è ïðèõâàžåí êàî èí-
êîíòåñòàáèëíà âðåäíîñò; óøàî ¼å ó íàøó ïîåçè¼ó íà âåëèêà âðàòà.“ Åëèîòà
Ëàëèž òóìà÷è êàî ¼åäíîã îä íà¼âàæíè¼èõ ìîäåðíèõ ïåñíèêà. Ðåâîëóöèîíàð-
íó óëîãó ó ìîäåðíî¼ ïîåçè¼è Åëèîò ¼å, ïî Ëàëèžåâîì ìèøšåœó, ñòåêàî ñâå-
ñíèì áèðàœåì ñâî¼å òðàäèöè¼å, ñïà¼à¼óžè œåíå ðàçíîðîäíå åëåìåíòå ó ëè÷-
íó ñèíòåçó „... èçíîñåžè îòâîðåíî óòèöà¼å êî¼è ñó áèòíè çà ôîðìèðàœå œå-
ãîâå ñîïñòâåíå ïîåçè¼å.“ Êîëèêî ¼å Åëèîò óòèöàî íà ôîðìèðàœå ïîåòè÷êèõ
íà÷åëà êîä Ëàëèžà è Õðèñòèžà ñâåäî÷è è ¼åäàí èíäèêàòèâàí Õðèñòèžåâ èñ-
êàç î Åëèîòó: „Ìà êàêâó ïîåçè¼ó îäëó÷èëè äà ïèøåìî, ìîðàìî âîäèòè ðà÷ó-
íà î Åëèîòó, è òî íå ó ïîãëåäó íàðî÷èòîã ñåíçèáèëèòåòà êî¼è îí ïðåäñòà-
âšà... Œåãîâà ïîåçè¼à ïðåñóäíî îäðåó¼å âðñòó ïîåçè¼å êî¼ó žå ïîñëå œåãà
áèòè ìîãóžå ïèñàòè.“ £îø 1975. ãîäèíå Õðèñòèž ¼å ó òåêñòó „Èñêóøåœå
ïîåçè¼å“16 íàïèñàî äà âåžèíà îíèõ êî¼è ïèøó ïåñìå èìà¼ó ¼åäíîã ñâîã îìè-
šåíîã ïåñíèêà – „øòî ñå ìåíå ëè÷íî òè÷å òî ¼å Ò. Ñ. Åëèîò ...“17
Óòèö༠Ïóñòå çåìšå è ×åòèðè êâàðòåòà ¼å î÷èãëåäàí êîä Ëàëèžà íà
ïëàíó ôîðìèðàœà âèøåñòðóêèõ ìåóòåêñòóàëíèõ âåçà ó œåãîâî¼ ïîñëåäœî¼
êœèçè ×åòèðè êàíîíà.18 Èàêî òåìà îâîã ðàäà íè¼å âåçàíà çà ïîñëåäœó ôàçà
15
Äåëà Èâàíà Â. Ëàëèžà, êœ. 4, Çàâîä çà óŸáåíèêå è íàñòàâíà ñðåäñòâà, Áåîãðàä, 1997,
ñòð. 286.
16
£îâàí Õðèñòèž, „Èñêóøåœå ïîåçè¼å“, Äåëî, êœ. 21, áð. 5–6, ì༠– ¼óí, 1975, ñòð. 847–848.
17
Èñòî, ñòð. 848
18
×åòèðè êàíîíà Èâàíà Â. Ëàëèžà, ïðå ñâåãà ðåàêòèâèðà¼ó ñðåäœîâåêîâíè êœèæåâíè
æàíð êàíîíà, òðîïàðà è îñòàëèõ îáëèêà ñðïñêî-âèçàíòè¼ñêîã ëèòóðãè¼ñêîã ïåñíèøòâà. Òî ïðåä-
384 ÑÂÅÒËÀÍÀ ØÅÀÒÎÂȎ-ÄÈÌÈÒÐÈ£ÅÂȎ

Ëàëèžåâîã ïåñíèøòâà òðåáà íàïîìåíóòè äà ¼å îâ༠ïåñíèê ïèøóžè êàíîíå

èìàî ïðåä ñîáîì êîíöåïò Åëèîòîâèõ êâàðòåòà è îäíîñ èçìåó îâà äâà äåëà
¼å, áàð íà ïëàíó ñòðóêòóðå ãîòîâî èäåíòè÷àí, àëè óêëîïšåí ó ñðåäœîâå-
êîâíè ïåñíè÷êè æàíð êàíîíà ãäå ¼å óãëàâíîì ïðåöèçíî òðàíñïîíîâàíà ôîð-
ìà îâîã òèïà ñðïñêîã è âèçàíòè¼ñêîã öðêâåíîã ïî¼àœà. Íàðàâíî, ñàìî îâà
òåçà ïðåäñòàâšà ïóò çà öåî îçáèšàí èñòðàæèâà÷êè ïîäóõâàò êîìïàðàòèâ-
íîã òóìà÷åœà. Èïàê, äðàãîöåíî ¼å ¼îø ¼åäíî ñâåäî÷àíñòâî. Ó ïåñìè £îâàíà
Õðèñòèžà „Ëåòœà ëèòóðãè¼à çà ìðòâîã ïåñíèêà“ ïîñâåžåíî¼ Èâàíó Â. Ëà-
ëèžó, ñâîì áëèñêîì ïðè¼àòåšó íàëàçèìî ñòèõîâå: „Ñåžàì ñå ïðîëåòœåã
ïðåïîäíåâà êàäà ñè äî¼óðèî äî/ ìåíå/Íåñòðïšèâ, êàî äà ñè ñå âåž ñïðåìàî
çà ïóò,/ Äà ìè, òåê ñèøëîì ñà õèðóðøêîã ñòîëà,/ Øòî ïðå äîíåñåø ×åòè-
ðè êàíîíà, òåê èçàøëà èç øòàìïàðè¼å. ×åòèðè êàíîíà êî¼å ñè ìè òîëèêî
ïóòà ÷èòàî/ £åäíîã ïî ¼åäíîã, ñâåæå íàïèñàíîã íà äåñíî¼ ñòðàíè/Òâî¼å
ñâåñêå, äîê ¼å ëåâà áèëà ïðàçíà è ÷åêàëà Èñïðàâêå, äîïóíå, èçìåíå êî¼å žåø
ñàìî òè ìîžè äà îäãîíåòíåø. Èçìåó ñåáå, çâàëè ñìî èõ îäàâíî „÷åòèðè
êâàðòåòà“:/Òî ¼å áèëî œèõîâî òà¼íî èìå, êàî òà¼íî èìå øòî ãà âî¼ñêîâî-
å/Äà¼ó íåêî¼ ñâî¼î¼ îïåðàöè¼è, Øèôðà êî¼îì ñå ñëóæå ïðè¼àòåšè/ Êî¼èìà
ñó áðášèâå ðå÷è ïðåñòàëå äà áóäó ïîòðåáíå.“ Ñôåðà êœèæåâíîã óòèöà¼à
èëè èíòåðòåêñòóàëíå ðåëàöè¼å êî¼à óëàçè ó ãðàíè÷íî ïîäðó÷¼å êîìïàðàòèâ-
íèõ ïðèñòóïà ëèòåðàðíîì òåêñòó è èíòåðòåêñòóàëíîñòè êàî ïîåòè÷êîã ïî-
ñòóïêà ó îâîì íàâîäó áèâà¼ó ìåñòà áëèñêèõ ñóñðåòà ó êî¼èìà äåôèíèñàœå
ãðàíèöå ¼åäíå îáëàñòè è äðóãå ïîñòà¼å èçëèøíî. Ïðîöåñè ðåàêòèâèðàœà
òðàäèöèîíàëíîã è œåãîâîã èíîâàòèâíîã ïðåîáëèêîâàœà ñó íà äåëó è ó
Ëàëèžåâî¼ è Õðèñòèžåâî¼ ïîåçè¼è. Òî ïîòâðó¼ó œèõîâè åêñïëèöèòíè, àëè
è èìïëèöèòíè èñêàçè. Ìîäåðíè ïîåòè÷êè ïîñòóïöè (èíòåðòåêñòóàëíîñò,
öèòàòíîñò) ïðîèñòåêëè ñó èç îñíîâíå èäå¼å î „îñåžàœó èñòîðè¼å“ è êîí-
öåïöè¼è ìîäåðíå ïîåçè¼å êàî „èíòåãðàëíîã äåëà ñâåóêóïíîã åâðîïñêîã ïå-
ñíè÷êîã êðóãà.“ (Åëèîò).
Çîðàí Ìèøèž ¼å ó ïðåäãîâîðó çà ïðâî èçäàœå Âðåìå, âàòðå, âðòîâè
1961. îöåíèî êâàëèòåò è êàðàêòåð Ëàëèžåâó ïîåçè¼å: „Ñòèõîâè Èâàíà Â.
Ëàëèžà ïðóæà¼ó ïðèìåð ïåñíè÷êå îäãîâîðíîñòè. Îäãîâîðíîñòè ïðåä ñàìèì
ñîáîì; îí íåžå äà ìó ïåñìà áóäå ñëó÷à¼íîñò, ìëàäàëà÷êà ïàðàäà çà êî¼ó žå ñå
ñóòðà ïîêà¼àòè...“ Èâàí Â. Ëàëèž ¼å ïîâîäîì îâå êœèãå ó ¼åäíîì ðàçãîâîðó
îá¼àñíèî ñâî¼ îäíîñ ïðåìà òðàäèöè¼è è ìèòîâèìà êàî êšó÷íèì ïî¼ìîâèìà ó
òîì ðàíîì ñòâàðàëà÷êîì ïåðèîäó: „Ñàâðåìåíà ïîåçè¼à ðàçàðà, îäíîñíî âèòî-
ïåðè òðàäèöèîíàëíå ìèòîâå, äà èõ çàòèì ðå-êðåèðà ó äóõó è îáëèêó øòî ãà
èçèñêó¼å ïåñíèêîâ èñêàç. À øòî ¼å íåêè ìèò äðåâíè¼è, ïà çàòî íå¼àñíè¼è,
ôëóèäíè¼è, òèì ïëîäíè¼å ïðîâîöèðà èìàãèíàöè¼ó; çàãóášåíè êšó÷åâè îòâà-

ñòàâšà ìíîãî çíà÷à¼íè¼è äåî Ëàëèžåâå „äðóãå òðàäèöè¼å“ êî¼à ¼å ôîðìèðàíà è êàñíè¼å ðàçðàå-
íà êàî äåî ïîåòèêå ó ïîñëåäœî¼ ôàçè œåãîâîã ïåñíè÷êîã îïóñà. Ïîñåáó ïàæœó îâî¼ òåìè ñàì
ïîñâåòèëà ó ðàäó: „Îáíîâà ñðåäœîâåêîâíèõ êœèæåâíèõ æàíðîâà ó ïîåçè¼è Èâàíà Â. Ëàëèžà è
Ìèëîñàâà Òåøèžà“, Çáîðíèê ðàäîâà 34. ìåóíàð. ñêóïà ñëàâèñòà ó Âóêîâå äàíå, ÌÑÖ, 2005,
34/2, ñòð. 397-409.
 ÍÀ ÒÐÀÃÓ „ÄÐÓÃÅ ÒÐÀÄÈÖȣœ Ó ÏÎÅÇÈ£È £ÎÂÀÍÀ ÕÐÈÑÒȎÀ... 385

ðà¼ó ìîæäà íà¼ñêðîâèòè¼å áðàâå... Íà¼çàä, ïåñíèê è ñòâàðà ìèòîâå...Ïîåçè¼à

¼å äåëîì ñâî¼å íà¼äóášå ïðèðîäå ìèòîòâîðíà.“19
Òðàãà¼óžè çà òèì ìèòîòâîðíèì îñîáèíàìà ïîåçè¼å ó ðàíèì Ëàëèžåâèì
ïåñìàìà îòêðèâàìî êœèæåâíî íàñëåå ó êœèçè Âðåìå, âàòðå, âðòîâè ãäå
íàñ âåž ïåñìå „Òàêî ¼å ïåâàî Îðô弓 èëè öèêëóñ „Îðôå¼ íà ïàëóáè“ óïóžó¼å
íà èíòåðòåêñòóàëíà èñòðàæèâàœà. Ëèê ìèòñêîã ïåâà÷à Îðôå¼à ¼å ñàìî ïîä-
ñòèö༠çà íîâó ïåñíè÷êó ñëèêó, à œåãîâî èìå ¼å ñèìáîë ïåñíèøòâà. Ëàëèž
òðàãà ó ïåñìè „Òàêî ¼å ïåâàî Îðô弓 çà ìîãóžîì êîìóíèêàöè¼îì èçìåó ñèì-
áîëà ïåñíèêà, ìèòñêîã Îðôå¼à, è ÷èòàîöà, ðåöèïè¼åíòà.
Ó öèêëóñó „Îðôå¼ íà ïàëóáè“ íàëàçèìî íåêîëèêî ïåñàìà êî¼å ñó ïðî-
æåòå èíòåðòåêñòóàëíîøžó ñà ðàçëè÷èòèì ïîäòåêñòíèì îñíîâàìà. Öåî öè-
êëóñ ïåñàìà îâàêî íàñëîâšåí èçàçèâà íà¼ïðå íà àñîöè¼àòèâíîì íèâîó, à ïî-
òîì êàî èíòåðòåêñòóàëíà åêñêëóçè¼à (Ä. Îðàèž Òîëèž) èëè àëóçè¼à íèç ñëî-
æåíèõ ìåóòåêñòîâíèõ âåçà. Ëàëèž ¼å ó îâàêî ðàíî¼ ôàçè ñâîãà ïåñíèøòâà
êîðèñòèî ñèìáîëå èç àíòè÷êå êóëòóðå êàî ïîäñòèöà¼å çà íîâå ïåñíè÷êå ñëè-
êå èëè êàî ñèìáîëå ïåñíè÷êîã ñòâàðàëàøòâà. Ëèê Îðôå¼à, Åóðèäèêå è Íàð-
öèñà ñàâðåìåíîã ïåñíèêà èíñïèðèøó çà ôîðìèðàœå íîâèõ ïåñíè÷êèõ ñëèêà
èëè ïðåäñòàâšà¼ó òðàãîâå êœèæåâíîã íàñëåà êî¼è ñòè÷ó ñàñâèì íîâó êîí-
òåêñòóàëèçàöè¼ó. Òèìå ¼å Ëàëèž ó ñâî¼èì ïðâèì ïåñìàìà ïîêàçàî ñêëîíîñò
êà èíêîðïîðèðàœó åðóäèöè¼å ó ñîïñòâåíà ïåñíè÷êà îñòâàðåœà.
Ó ïåñìàìà „Òàêî ¼å ïåâàî Îðô弓, „Ïåñìà î Åóðèäèêè“, „Àðãîíàóòè“,
„Àòëàíòèäà“ è „Ëåòî“ Ëàëèž ó îáëèêó èíòåðòåêñòóàëíå åêñêëóçè¼å èëè àëó-
çè¼å óâîäè àíòè÷êå ìîòèâå è òåìå. Òàêî ïåñíèê îæèâšàâà êóëòóðíî ïàìžå-
œå óíèâåðçàëíå êœèæåâíå òðàäèöè¼å êðîç ìèò î Îðôå¼ó è Åóðèäèöè, ìèò î
Àðãîíàóòèìà è ìèò î Àòëàíòèäè.
Öèêëóñ „Îðôå¼ íà ïàëóáè“ Èâàíà Â. Ëàëèžà ¼å íèç ïåñàìà èíäèðåêòíî
ïîâåçàíèõ ñà èçâîðèìà àíòè÷êå êóëòóðå. Ïðâà Õðèñòèžåâà êœèãà íîñè íà-
ñëîâ Äíåâíèê î Óëèñó (1954), äîê žå ñàìî ÷åòèðè ãîäèíå êàñíè¼å, 1958. Ëà-
ëèž îá¼àâèòè öèêëóñ „Îðôå¼ íà ïàëóáè“ ó îêâèðó çáèðêå Âåëèêà âðàòà ìî-
ðà. Ó òîì êîíòåêñòó òðåáà ïîñìàòðàòè îâ༠öèêëóñ êàî äåî òðàãàœà çà óíè-
âåðçàëíîì êóëòóðíîì òðàäèöè¼îì ãäå ñó èíòåðòåêñòóàëíå âåçå íà íèâîó àñî-
öè¼àöè¼à èëè ïðîöåñà äåêîíòåêñòóàëèçîâàœà.
Ìîðå, ïóòîâàœà, äàëåêå îáàëå – òî ñó óíèâåðçàëíè çíàöè êî¼è ïðîæè-
ìà¼ó ïðâå Ëàëèžåâå ïåñìå. Ó ò༠êðóã àíòè÷êå èíñïèðàöè¼å óëàçè è ïåñìà
„Àðãîíàóòè“. Ìèò î ïîòðàçè çà çëàòíèì ðóíîì è Àðãîíàóòèìà ôóíêöèîíè-
øå êàî óíèâåðçàëíè àñîöè¼àòèâíè îáðàçàö êî¼è ïîñòà¼å ñèíîíèì ïåñíè÷êèõ
òðàãàœà è ïóòîâàœà ó óäàšåíå çåìšå èëè äóõîâíå ïðîñòîðå ïîåòñêå èíñïè-
ðàöè¼å. Ìèò î Àðãîíàóòèìà êàæå äà ¼å ïåäåñåò ¼óíàêà ïîä £àñîíîâèì âî-
ñòâîì êðåíóëî ó Êîëõèäó ó ïîòðàãó çà çëàòíèì ðóíîì. Ïåâà÷ Îðôå¼ âåñëà÷è-
ìà ¼å äàâàî òàêò ñâî¼îì ìóçèêîì. Ïðåìà ïðåäàœó ìèò ñå çàñíèâà íà òðàãàœè-
ìà Ãðêà çà áîãàòñòâèìà ñåâåðíèõ è çàïàäíèõ îáàëà Ïîíòà. Ëàëèžåâî âåçèâà-
19
Äåëà Èâàíà Â. Ëàëèžà, Çàâîä çà óŸáåíèêå è íàñòàâíà ñðåäñòâà, Áåîãðàä, 1997, êœ. 4,
ñòð. 273.
386 ÑÂÅÒËÀÍÀ ØÅÀÒÎÂȎ-ÄÈÌÈÒÐÈ£ÅÂȎ

œå çà Àðãîíàóòå êàî ñèìáîëå ïóòîâàœà èìà êîíòåêñòóàëíå îñíîâå è ó äåëó

ìèòà êî¼è êàæå äà ñó îâè ¼óíàöè ïëîâèëè Äóíàâîì è œåãîâèì ðóêàâöåì
íà¼âåðîâàòíè¼å ðåêîì Ñàâîì. Îòóäà ñòèæó áðî¼íå âåçå êî¼å Ëàëèž óñïîñòà-
âšà èçìåó îñíîâíèõ ìîòèâà ìèòà êàî èíòåãðàëíîã ïîäòåêñòà è ñâîã ìîäåð-
íîã ïåñíè÷êîã òðåòèðàœà îâîã äåëà êœèæåâíîã íàñëåà. Ìîòèâè ìîðà, ïó-
òîâàœà è ïîòðàãå çà íåäîñòèæíèì, çëàòíèì ðóíîì óòêàíè ñó ó Ëàëèžåâó
ïåñìó. Ìåóòèì, âåž îä ïðâèõ ñòèõîâà ïðîâå¼àâà èðîíè¼à, ìåëàíõîëè¼à è
îñåžàœå óçàëóäíîñòè ïóòîâàœà êàî òèïè÷íèõ ëèòåðàðíèõ ïî¼àâà äâàäåñåòîã
âåêà: „... è òàêî ñìî ïëîâèëè îä îáàëå/ Äî îáàëå, äàíèìà, íîžèìà, ãîäèíà-
ìà.“ Íàæàëîñò „Íà¼ëåïøå îáàëå, íàðàâíî, íèñìî äîäèðíóëè.“ Îñåžàœà áå-
ñìèñëåíîã ëóòàëàøòâà îòêðèâà¼ó ñå ó îâîìå ñòèõó ïðàòåžè îñíîâíó òåìàò-
ñêó íèò ìèòà. Ëàëèžåâè Àðãîíàóòè ñó óïîçíàëè „Šóáàâ è ñìðò è íåøòî
ìàëî ñìèñëà“ ò¼. îñíîâíî ïåñíèêîâî òðî¼ñòâî šóáàâ-ñìðò-âðåìå. Íà êðà¼ó
Àðãîíàóòè ñó ñå âðàòèëè òàìî îäàêëå ñó è ïîøëè. Êðóã ñå çàòâîðèî è êàêî
êàæå íàø ïåñíèê: „... íè¼å âàæàí ñâðøåòàê/ Âàæíà ¼å ñàìî ïëîâèäáà.“
Ìèò î Àòëàíòèäè êàî äåî èñòîðè¼ñêî-ìèòñêèõ ðåìèíèñöåíöè¼à ïîäòåêñò
¼å ó Ëàëèžåâî¼ ïåñìè „Àòëàíòèäà“. Âðåìå, âàòðå, âðòîâè, êî¼à îáóõâàòà ïå-
ðèîä Ëàëèžåâîã ñòâàðàëàøòâà îä 1954. äî 1961. ãîäèíå, îòêðèâà íàì ó ñâå-
òëó èíòåðòåêñòóàëíèõ èñòðàæèâàœà ñêëîíîñò êà àíòè÷êèì ìîòèâèìà è òå-
ìàìà, èñòîðè¼ñêèì ðåìèíèñöåíöè¼àìà è àëóçè¼àìà. Óíèâåðçàëíè ñèìáîëè
ïåñíè÷êîã ñòâàðàœà êàî øòî ñó Îðôå¼ è Åóðèäèêà íîñå ó ñåáè äóáîêå ìèò-
ñêå è êœèæåâíî-èñòîðè¼ñêè çíà÷à¼íå åëåìåíòå êî¼è óòêàíè ó Ëàëèžåâî ìî-
äåðíî ïåñíè÷êî äåëî äîïðèíîñå âèøåñìèñëåíîñòè è èíòåðòåêñòóàëíîñòè
œåãîâîã ðàíîã ïåñíè÷êîã ñòâàðàëàøòâà. Òåê ó íàðåäíèì êœèãàìà ïîåçè¼å
Èâàí Â. Ëàëèž ñâå äóášå è òåìåšíè¼å èçãðàó¼å ñâî¼ êîðïóñ èíòåðòåêñòîâà
è ïîåòèêó ñëîæåíèõ ìåóòåêñòîâíèõ âåçà. Ó îâîì ðàíîì ïåðèîäó Ëàëèž ¼å ó
ñëóæáè òðàãàœà çà „äðóãîì òðàäèöè¼îì“ è „îñåžàœåì èñòîðè¼å“ êî¼å ¼å óâåê
ïîâîä è èíñïèðàöè¼à, à íà¼÷åøžå èíòåðòåêñòóàëíà åêñêëóçè¼à ò¼. àëóçè¼à.
Íà êðà¼ó øåñòîã öèêëóñà ïåñàìà ó çáèðöè ×èí (1963) ïîñëåäœà ïåñìà
íîñè êàðàêòåðèñòè÷àí íàñëî⠄Îðôå¼åâ äðóãè ñèëàçàê“. „Îðôå¼åâ äðóãè ñè-
ëàçàê“ ¼å ïåñìà ñà èñêšó÷èâî ìèòñêîì èíñïèðàöè¼îì. Ðîáåðò Ãðåâñ ó Ãð÷-
êèì ìèòîâèìà ïèøå ïîä îäðåäíèöîì „Îðô弓 äà ¼å îâ༠„íà¼ñëàâíè¼è æèâè
ïåñíèê“ ñèøàî ó Òàðòàð êàêî áè âðàòèî ìðòâó Åóðèäèêó, „ñâî¼îì æàëîñòè-
âîì ìóçèêîì“ çàäèâèî âîçà÷à Õàðîíà, ïñà Êåðáåðà è òðî¼èöó ñóäè¼à ìðòâè-
ìà êàäà ñó îáóñòàâšåíà ìó÷åœà ïðîêëåòèõ, à Õàä ¼å îäîáðèî Îðôå¼ó äà âðà-
òè Åóðèäèêó ó ãîðœè ñâåò. £åäèíè Õàäîâ óñëîâ ¼å áèî äà Îðôå¼ íà èçëàñêó
íå ñìå äà ñå îñâðíå íà Åóðèäèêó äîê íå èçàå íà ñâåòëîñò äàíà. Íàæàëîñò,
Îðôå¼ íè¼å èñïîøòîâàî ò༠óñëîâ è çàóâåê ¼å èçãóáèî Åóðèäèêó. Ëàëèž ñàìî
êàî ïîäñòèö༠êîðèñòè èìå è êîíòåêñò ìèòà î Îðôå¼ó ïîêóøàâà¼óžè äà ãà
äåêîíòåêñòóàëèçó¼å ó ñàâðåìåíîì òðåíóòêó. Âåž ñàì íàñëîâ ñóãåðèøå „ñèëà-
çàê“ Îðôå¼à. Äà ëè ¼å òî ñèëàçàê ó ïîäçåìíè ñâåò ó êîìå ¼å âåž Îðôå¼ áîðà-
âèî? Çáîã òîãà, ïî ñâåìó ñóäåžè, è ñòî¼è ó íàñëîâó „äðóãè ñèëàçàê“. Ìèòñêè
êîíòåêñò ïðè÷å î Îðôå¼åâîì ñèëàñêó ó ñâåò ìðòâèõ ãäå ¼å íåñòàëà œåãîâà
 ÍÀ ÒÐÀÃÓ „ÄÐÓÃÅ ÒÐÀÄÈÖȣœ Ó ÏÎÅÇÈ£È £ÎÂÀÍÀ ÕÐÈÑÒȎÀ... 387

âîšåíà Åóðèäèêà ñóãåðèøå íàì îñíîâíó ìîòèâàöè¼ó çà îâ༠ïîäâè㠖 šó-

áàâ. Êàêî šóáàâ ñïàñèòè èëè îòðãíóòè èç ÷åšóñòè ñìðòè? Òî ¼å Îðôå¼åâà
ìèòñêà ìîòèâàöè¼à. Ó Ëàëèžåâî¼ ïåñìè Îðôå¼ äðóãè ïóò ñèëàçè; ñâå ¼å òó:
öðíè ïñè, âàòðà, òóíåë, àëè áåç ïóòîâîå è áåç ïðàâèëà èãðå. Òî ¼å äðóãà
Îðôå¼åâà ïîñåòà ëèøåíà óïîçîðàâà¼óžèõ è ïðåòåžèõ åëåìåíàòà ìèòà – ïðå-
ïðåêå ñó óêëîœåíå. Îðôå¼ ñå ñàìî ïðèñåžà ñâîã ïîðàçà: „Ñèëàçàê ëèøåí
ðå÷è, ëèøåí ãëàñà,/ Ñèëàçàê ïðàçíèõ ðóêó, ÷èí ïðå ÷èíà.“ Ëàëèž êðîç Îðôå¼à
è œåãîâó äðóãó ïîñåòó Òàðòàðó ðå-êðåèðà ìèò, è ïðèëàãîàâà ãà ñâî¼î¼ êîí-
öåïöè¼è. Îñíîâíè ìèò î Îðôå¼ó ¼å ïîäñòðåê çà íîâó ñèòóàöè¼ó. Îðôå¼ ¼å ó
Ëàëèžåâî¼ ïåñìè íåêî êî ñå ñàìî „ñåžà“, à òî ¼å ¼åäíà îä îïñåñèâíèõ ïåñíè-
êîâèõ òåìà. Ñåžàœå, îñâåæàâàœå êóëòóðíîã ïàìžåœà, îñíîâà ¼å çà ìîäåðíå
èíòåðòåêñòóàëíå ïîñòóïêå. Ëàëèž ïðâè ïóò ó îâî¼ ïåñìè ïîòïóíî ìåœà åëå-
ìåíòå ìèòà, äîäà¼å è èçãðàó¼å íîâè òåìàòñêè è çíà÷åœñêè ñëî¼ î ñòàðîì
ïåñíèêó Îðôå¼ó. Ëàëèžåâ Îðôå¼: „Ñåžà ñå äàâíîã ïîðàçà, ïðåïîçíà/ Ìåñòî
è âðåìå è îòèñàê êðèêà“. Äàêëå, Îðôå¼ ¼å òó äà ñå ñåžà. Ïîçíàòå ìèòñêå
ïðåïðåêå ñó íåñòàëå, îâî ¼å ñòàðî ìåñòî ñà íîâèì îñîáèíàìà: „Ñèëàçàê áåç
òåæèíå îáåžàœà,/ Ïðàâèëà èãðå, çàëîãà è êðà¼à.“ Îðôå¼ ¼å ñèøàî äà ñå ñåòè
è âðàòè íà ïî÷åòàê, äà ïðîâåðè: „Îðôå¼ ñà ¼åäíèì ñåžàœåì è šóáàâ/ Èäå äî
êðà¼à, èäå äî ïî÷åòêà,/ Äîê íà äíó òàìå êàî íà äíó/ Ñâåòëóöà ñåìå: äàâíà
ñìðò è šóáàâ.“ Âðåìå ìèòñêî, ïðîøëî è ñàäàøœå ïðåïëèžó ñå ó Ëàëèžåâîì
Îðôå¼ó èç îâå ïåñìå. Ò༠âðåìåíñêè õîä îìîãóžèî ¼å ïåñíèêó äà îä ïðàïå-
ñíèêà ñòâîðè íîâó àíòèìèòñêó ñèòóàöè¼ó. Èíòåðòåêñòóàëíè îäíîñ ¼å îâäå
óñëîæœåí ¼åð ¼å Ëàëèž ïîäòåêñòíó îñíîâó, ìèò î Îðôå¼ó ïðåñòðóêòóèñàî,
äîäàî ìó íîâå òåìàòñêå åëåìåíòå è òèìå ïðîøèðèî ñåìàíòè÷êè ñëî¼. Ïðî-
öåñ äåêîíñòðóêöè¼å ìèòà è äåêîíòåêñòóàëèçàöè¼å ó ïåñìè „Îðôå¼åâ äðóãè
ñèëàçàê“ ¼å ¼åäàí îä êðåàòèâíè¼èõ ïðèìåðà èíòåðòåêñòóàëíèõ îäíîñà êî¼è žå
òåê äàòè ïðàâå êâàëèòåòå.
Ó çáèðöè Êðóã (1968) òðåžè öèêëóñ ïåñàìà ¼å èçðàçèòî èíòåðòåêñòóàë-
íîã òèïà ó êîìå äîìèíèðà íèç ïåñàìà ñà ïîäòåêñòíîì îñíîâîì ó àíòè÷êèì
ìèòîâèìà („Ñàîïøòåœå î Èêàðó“, „Ñòðàæàð ó Êîëõèäè“, „Îäèñå¼ êîä Ôåà÷à-
íà“, „Åëïåíîðó“). Ïî ïðâè ïóò Ëàëèž ó ñâî¼ó ïîåçè¼ó óâîäè ìèò î Äåäàëó è
Èêàðó è ìîòèâ Åëïåíîðà, ¼åäíîã îä Îäèñå¼åâèõ ïðàòèëàöà. Ìèò î çëàòíîì
ðóíó ¼å âåž áèî äåî ïåñìå „Àðãîíàóòè“ ó Âðåìå, âàòðå, âðòîâè.
„Ñàîïøòåœå î Èêàðó“ ¼å ïåñìà ó êî¼î¼ ñå Ëàëèž îñëàœà íà ñðåäèøœè
äåî ìèòà î Äåäàëó è Èêàðó. Ïåñíèê ó îáëèêó èíòåðòåêñòóàëíå åêñêëóçè¼å
(àëóçè¼å) ó ñâî¼å äåëî óíîñè ìîòèâ ïàäà çáîã íåóìåðåíîã ëåòà ìëààõíîã
Èêàðà: „Ïðåòïîñòàâêà ¼å ïàä. Ìëàäèž ¼å óçëåòåî, ñâåòàî“. Ñâè åëåìåíòè
ìèòà è ïðåïîçíàòšèâè ìîòèâè è òîïîíèìè ñó äåî Ëàëèžåâîã ïðåîáëèêîâà-
œà ïîäòåêñòíå ñèòóàöè¼å. Ïðåìà ïðåäàœó ñòî¼è äà ¼å Èêàðà, ñèíà Äåäàëà,
÷óâåíîã ïðîíàëàçà÷à çàòâîðèî ó Ëàáèðèíò êðèòñêè êðàš Ìèíî¼. Îí èõ ¼å
îáî¼èöó ñìåñòèî ó Ëàáèðèíò ïîä ñóìœîì äà ¼å Äåäàë ïîìîãàî Òåçå¼ó äà
óáè¼å ìèíîòàóðà è ïîáåãíå ñà Àðè¼àäíîì, Ìèíî¼åâîì êžåðêîì. Êàêî áåã íè¼å
áèî ìîãóž íè ìîðñêèì, à íè êîïíåíèì ïóòåì Äåäàë ¼å íàïðàâèî êðèëà îä
388 ÑÂÅÒËÀÍÀ ØÅÀÒÎÂȎ-ÄÈÌÈÒÐÈ£ÅÂȎ

ïåð¼à è âîñêà çà ñåáå è ñèíà. Òàêî ñó ïîáåãëè, àëè: „Èêàð ñå, ó ñâî¼î¼
íåîáóçäàíîñòè, âèíóî âèñîêî ïðåìà Ñóíöó. Âðåëè Ñóí÷åâè çðàöè ðàñòî-
ïèëè ñó âîñàê, ïåð¼å ñà êðèëà ñå ðàñïðøèëî è íåñðåžíè äå÷àê ¼å ïàî ó
ìîðå.“20 Ëàëèž ñå óñìåðàâà íà Èêàðîâ ïàä, ïðåîáëèêó¼óžè ãà ó ìîäåðíó
ïåñíè÷êó ñëèêó, çàñíîâàíó íà îñíîâíèì òåìàòñêî-ìîòèâñêèì äåëîâèìà ìè-
òà; Èêàðîâ íåóìåðåíè ëåò, áåã èç Ëàáèðèíòà è ïàä ó ìîðå. Ïåñíèê êàæå:
„Îòâîðåí êàî ðóæà íàä Ëàáèðèíòîì, øòî ñå ñìàœó¼å,/ Ãëå, ñâîäè ñå íà
¼åäíà÷èíó, îïàñàí ìîäðîì âîäîì/ È çåëåíèì ñðåáðîì ìàñëèíà.“ Àëóçè¼å íà
Èêàðîâ ïàä ó ìîðå çáîã íåóìåðåíîñòè, ¼åð íè¼å ïîñëóøàî îöà „äà ñå äðæè
ñðåäèíå“, èñïóœàâà¼ó îñíîâíè ñìèñàîíè ñëî¼ Ëàëèžåâå ïåñìå. Îíî øòî ¼å
íîâî, ïîðåä ïåñíè÷êîã ïðåîáëèêîâàœà ìèòà, ¼åñòå ñóìœà êî¼ó èçðè÷å ïå-
ñíè÷êè ñóá¼åêò ó èñòèíó îâå ìèòñêå ïðè÷å. Ñóìœà ó ìèò è œåãîâó ïîó÷íó
óëîãó èçðàæàâà ñå ó ïîëóñòèõó: „Àëè äîêàçà íåìà ...“. Ìîäåðíè ãëàñ ïå-
ñíè÷êîã ñóá¼åêòà ñóìœà è îñòàâšà ÷èòàîöèìà ìîãóžíîñò äà, êàêî èðîíè÷-
íî è ñà íåâåðèöîì êàæå: „Çàìèñëèòå ò༠îñìåõ èçà ïëàâåòè,/ Òó ïîóêó î
ìèìèêðè¼è ìëàäèõ áîãîâà.“ „Ñàîïøòåœå î Èêàðó“ ¼å ¼åäíà î ïðâèõ Ëàëèžå-
âèõ ïåñàìà ãäå ñå ìèòñêå ñëèêå è ñèòóàöè¼å óãðàó¼ó ó ìîäåðíó ïåñíè÷êó
òâîðåâèíó ïðîæåòó ñàâðåìåíèì îñåžàœèìà ñóìœå è èðîíè¼å êàî ïîåòè÷-
êîã ïîñòóïêà. Óëîãà ÷èòàëà÷êå èìàãèíàöè¼å ¼å ïîçâàíà íà ñàðàäœó: „Çàìè-
ñëèòå ...“. Ñòðóêòóðà „îòâîðåíå“ ïåñìå è ïðîñòîð çà âèøåçíà÷íîñò è âè-
øåñìèñëåíîñò äîìèíàíòíå ñó îñîáèíå „Ñàîïøòåœà î Èêàðó“. Ëàëèž ðà÷ó-
íà íà îáðàçîâàíîã è ìèñëåžåã ÷èòàîöà ñïîñîáíîã äà „íàöðòà“ è „çàìèñëè“
èëè ñóìœà ó ìèòñêå îáðàñöå.
„Îäèñå¼ êîä Ôåà÷àíà“ ¼å ïðâà ïåñìà ó êî¼î¼ Ëàëèž ïðèáåãàâà ìèòó î
Îäèñå¼ó. Îäèñå¼ ¼å ÷åñòà ôèãóðà è ëèê ó ïîåçè¼è íåîñèìáîëèñòà. Ïðâà êœèãà
£îâàíà Õðèñòèžà íîñè íàñëîâ Äíåâíèê î Óëèñó (1954). Ôåíîìåí Îäèñå¼à è
œåãîâèõ ëóòàœà ìåäèòåðàíñêèì ïðîñòîðèìà äåî ñó Ëàëèžåâå ïîåçè¼å êî¼è
ïðèïàäà¼ó òðàãàœó çà „äðóãîì òðàäèöè¼îì“ (Õðèñòèž) è êîðåíèìà êóëòóðå
êî¼î¼ è ñàìè ïðèïàäàìî. Îäèñå¼ ¼å ïåñíè÷êè ñèìáîë, à ìèò î œåìó ïîä-
òåêñòíà îñíîâà êî¼à ñå îñòâàðó¼å êðîç ðàçëè÷èòå èíòåðòåêñòóàëíå ðåëàöè-
¼å. Èç êîðïóñà Îäèñå¼åâèõ ëóòàœà Ëàëèž ó îâî¼ ïåñìè êàî ïîäòåêñò êîðè-
ñòè òåìàòñêî-ìîòèâñêå åëåìåíòå âåçàíå çà Îäèñå¼åâ áîðàâàê êîä Ôåà÷àíà
íà äâîðó êðàšà Àëêèíî¼à è œåãîâå êžåðè Íàóñèêà¼å. Ëàëèžå⠄Îäèñå¼ êîä
Ôåà÷àíà“ ðåàêòèâèðà ìèòñêó ïðè÷ó î Îäèñå¼åâèì ëóòàœèìà, àëè è ìåœà
êîíòåêñò ìèòñêîã îáðàñöà. Ìîäåðíè Îäèñå¼ çíà äà ¼å îãðàíè÷åí ñâî¼îì
ñóäáèíîì èç êî¼å íå ìîæå ïîáåžè. Îí ¼å çà ðàçëèêó îä ìèòñêîã ¼óíàêà ñâå-
ñòàí ñâî¼å ìèñè¼å è ìîãóžíîñòè èçáîðà: „Èïàê, êðàšó, ä༠ìè áðîä, ä༠ìè
êðèëàòó ëàó/ Äà îäåì èç îâå èçâåñíîñòè, òàêî ñòðàíå ïî÷åòêó/ Ñëóøà¼,
ìîðå òóòœè:/ òîëèêî ãëàñîâà/ Ó ñðåáðíî¼ ìîäðèíè òîëèêî ìîãóžíîñòè/ À
¼åäíà ¼å ïðàâà.“ Ïîëàçåžè îä àëóçè¼à íà ìèòñêè ñëî¼ ïðè÷å î Îäèñå¼ó è
÷èœåíèöå äà ìó ¼å êðàš Àëêèíî¼ äàî áðîä çà ïîâðàòàê íà Èòàêó, ó ïðâîì
ñòèõó îâå ñòðîôå Ëàëèž íàñòàâšà äà îòêðèâà óíóòðàøœè, åìîòèâíî-ìèñà-
20
Ðå÷íèê ãð÷êî-ðèìñêå ìèòîëîãè¼å, ÑÊÇ, Áåîãðàä, 1987, ñòð. 166.
 ÍÀ ÒÐÀÃÓ „ÄÐÓÃÅ ÒÐÀÄÈÖȣœ Ó ÏÎÅÇÈ£È £ÎÂÀÍÀ ÕÐÈÑÒȎÀ... 389

îíè ñêëîï ¼óíàêà. Îäèñå¼ äâàäåñåòîã âåêà ïðåêîìïîíîâàí è óêëîïšåí ó

êîíòåêñò Ëàëèžåâå ïåñìå áèðà ïóò ñèãóðàí äà ¼å ñàìî ¼åäàí ïðàâè. Ïîâðàòàê
íà Èòàêó, òî ¼å ¼åäèíè ñèãóðàí è èñïðàâàí ïóò. Ó ñåìàíòè÷êîì íèâîó Ëàëè-
žåâå ïåñìå Îäèñå¼åâ èçáîð ïóòà ¼å äåî ¼åäíå øèðå ïîåòñêî-êóëòóðîëîøêå
êîíöåïöè¼å. Ïîâðàòàê êîðåíèìà è èçâîðó ñà êîãà ¼å è ïîòåêëà öåëà àâàíòóðà
ïîñëåäèöà ¼å Ëàëèžåâîã ïðèáåãàâàœà „åëèîòîâñêîì ñèíäðîìó“ êî¼è öåëó
åâðîïñêó êóëòóðó ñàæèìà è îòêðèâà œåíå ïðàïî÷åòêå ó àíòè÷êîì ìèòó. Çàòî
¼å Îäèñå¼ è œåãîâà ñóäáèíà äåî àíòè÷êå, àëè è ñðïñêå êóëòóðå.
£îâàí Õðèñòèž ó ïåñìè „Óëèñ“ äîíîñè àíòè÷êè ìîòèâ Îäèñå¼à, àëè
èçóçåòíî ìîäåðíèçîâàíîã. Œåãîâ Îäèñå¼ ¼å ñàì „Ó õîòåëñêî¼ ñîáè“ êî¼à ¼å
ðåèíêàðíàöè¼à áîëíè÷êå ñîáå ñà ïîñòåšîì êî¼à „ïîäñåžà íà áîëíèöó“. Ìî-
òèâ Îäèñå¼à êàî âå÷èòîã ïóòíèêà, óñàìšåíî㠄êî¼è íåìà íèêîãà è îí༠êî¼è
èìà ñâå“, òî ¼å Õðèñòèžåâ Îäèñå¼ òðàíñïîíîâàíè ¼óíàê ãð÷êèõ ìèòîâà ó
ñàâðåìåíîì îêðóæåœó ñà èñòîì ÷åæœîì çà äàšèíàìà, ëóòàœèìà, áåñêóž-
íèê „ñà ðàñêðâàâšåíèì òàáàíèìà“. Œåãîâ Îäèñå¼ ¼å òåê ñèìáîë ñàìîòíîã
æèâîòà îñóåíîã êîáíîì ñóäáèíîì, àëè ñàâðåìåíîã è áëèñêîã ïåñíè÷êîì
ñóá¼åêòó ¼åð êàæå: „Îäèñå¼ ïðè¼àòåšó ìî¼ îí༠ïðàâè îí༠âåëèêè è îíà¼
óñàìšåíè Îäèñå¼/ Îí“. Ó îäíîñó íà Ëàëèžåâî îáèìíè¼å, ÷åøžå è ïîäòåêñòíî
äóášå óòâðåíî ñìåøòàœå Îäèñå¼à ó œåãîâ àìáè¼åíò ñà èðîíè¼ñêèì óïè-
òàíîñòèìà ñàâðåìåíîã ïåñíèêà ïðåäñòàâšà øèðè óïëèâ ìèòñêå ãðàå êàî
àëóçè¼à èëè ðåìèíèñöåíöè¼à ó îäíîñó íà Õðèñòèžåâî, ïðå ñâåãà ñèìáîëè-
ñòè÷êî òðåòèðàœå ëèêà Îäèñå¼à. Äîê ¼å çà Ëàëèžà Îäèñå¼ ìîãóžíîñò çà
ïðåèñïèòèâàœå ìèòà ïîñòóïöèìà èðîíè¼ñêîã, çà Õðèñòèžà ¼å Îäèñå¼ èëè
Óëèñ ñèìáîë ëóòàœà, íåóêîðåœåíîñòè êàî ¼åäíîã îä ìîòèâà è àíòðîïîëî-
øêèõ êîíñòàíòè 20. âåêà. Ïðîöåñè ëóòàœà, èçãíàíñòâà, ãóášåœà äîìîâà è
òðàãàœà çà íîâèì ñêëîíèøòèìà ñó êîëèêî ÷åñòè ëèòåðàðíè ìîòèâè, òîëè-
êî è èñòîðè¼ñêè è ïîëèòè÷êè èñòèíèòå ÷èœåíèöå ó ìèíóëîì âåêó. Çàòî ¼å
Îäèñå¼ ó Õðèñòèžåâî¼ ïåñìè ïðè¼àòåš ëèðñêîã ¼à, îí༠êî¼è ðàçóìå òî óñà-
ìšåíî è ðàñêîðåœåíî „¼à“. Ó ïåñìè „Ïîíîâî ïîñåžåíà Èòàêà“ ïåñíè÷êè
ñóá¼åêò ñå îïåò îáðàžà Îäèñå¼ó „Ïðè¼àòåšó ìî¼...“ ñà èäå¼îì î ïîâðàòêó
íà Èòàêó. Ìèòñêè îáðàçàö ¼å ðåêðåèðàí, àëè ¼å çàäðæàî îñîáèíå óíèâåð-
çàëíîã ñèìáîëà. Õðèñòèžåâ Îäèñå¼ è ó îâî¼ ïåñìè ñå ïèòà „ïîáåäèõ ëè èëè
ñàì ïîðàæåí“ ïîòâðó¼óžè îòâîðåíîñò, èðîíè¼ó è ñêåïñó ìîäåðíîã äóõà
20. âåêà êî¼è ¼å ñâå äîâåî ó ïèòàœå, ïà ÷àê è çàäàòå ìèòñêå îáðàñöå. Ó ¼îø
íåêîëèêî ïåñàìà ñà òåìîì Îäèñå¼à, Ïåíåëîïå, Èòàêå, Íàðöèñà, Äàíà¼àöà,
Ñîêðàòà, âà¼àðà Ìíåñàðõà, Õðèñòèž ó îáëèêó àëóçè¼à êî¼å ñå óãëàâíîì òðå-
òèðà¼ó ïîëåìè÷êè ðàçâè¼à èíòåðòåêñòóàëíå ðåëàöè¼å óòâðó¼óžè ïî¼àì „äðó-
ãå òðàäèöè¼å“ íà îñíîâó àíòè÷êîã ëèòåðàðíîã, ðåëèãè¼ñêîã è ôèëîçîôñêîã
íàñëåà. Ëàëèž è Õðèñòèž îáíàâšà¼óžè êëàñèöèçàì îòâàðà¼ó ïóò õåëåí-
ñòâó êî¼å ¼å êðèòè÷êè èíêîðïðèðàíî ó œèõîâå èíòåðòåêñòóàëíå êîðïóñå.
Çàòî íè¼å ñëó÷à¼íî êàäà ¼å Õðèñòèž ó êðèòè÷êèì ðàäîâèìà îöåœåí êàî
ïîñëåäåœè êëàñèöèñò ñðïñêå ïîåçè¼å 20. âåêà: „Îâ༠ïîñëåäœè êëàñèöèñò
íàøå êœèæåâíîñòè... òîëèêî ¼å îáåëåæåí õåëåíñòâîì, äà ñå îíî ìîæå ðàçó-
390 ÑÂÅÒËÀÍÀ ØÅÀÒÎÂȎ-ÄÈÌÈÒÐÈ£ÅÂȎ

ìåòè êàî èçàáðàíè ëèê òðàäèöè¼å.“21 Äîìèíàöè¼îì ìîòèâà êëàñè÷íå êœè-

æåâíîñòè, à ïîòîì è îñòàëèõ îáëèêà àíòè÷êå êóëòóðå Õðèñòèžåâó ïîåçè¼ó
ñìåøòà¼ó ó ñàñâèì àóòåíòè÷íå ïî¼àâå ñðïñêå ïîåçè¼å 20. âåêà.
Œåãîâ èíòåðòåêñòóàëíè êîðïóñ îáåëåæåí ¼å óòèöà¼åì è èíòåðòåêñòó-
àëíèì îäíîñîì ïðåìà ¼îø ¼åäíîì îñîáåíîì è ïîòïóíî àóòåíòè÷íîì ïåñíè-
êó ïðîøëîã âåêà êî¼è ¼å ïîñòàî ¼åäàí îä íà¼ïîïóëàðíè¼èõ íà êîíöó ïðî-
øëîã âåêà. Ðå÷ ¼å î Êîíñòàíòèíó Êàâàôè¼ó. Ïåñíèêó êî¼è ¼å íà¼âåžè äåî
æèâîòà ïðîâåî ó Àëåêñàíäðè¼è, ðîåœåì Ãðê, à ïî îïñåãó ëèòåðàðíå òðà-
äèöè¼å ïåñíèê èñòîðè¼å, šóáàâè è ñìðòè. Îâ༠èçóçåòàí ïåñíèê ¼å íà íåêî-
ëèêî ìåñòà ó Õðèñòèžåâî¼ ïîåçè¼è öèòèðàí èëè ñå ó îáëèêó àëóçè¼à ïðîãî-
âàðà î œåãîâèì áèîãðàôñêèì ïîäàöèìà. Ó îêâèðó îâîã ðàäà ïðåäñòàâèžå-
ìî äâå Õðèñòèžåâå ïåñìå êî¼å îñòâàðó¼ó íà¼çàíèìšèâè¼å èíòåðòåêñóàëíå
îäíîñå. Ó ïåñìè „Âàðâàðè“ Õðèñòèž ïîëåìè÷êè òðåòèðà ïîäòåêñò êî¼è íà-
ëàçè ó Êàâàôè¼åâî¼ ïåñìè „Î÷åêó¼óžè áàðáàðå“22. Äîê Êàâàôè¼åâà ïåñìà ó
äè¼àëîøêîì îáëèêó ïðîòè÷å ó î÷åêèâàœó áàðáàðà çà êî¼å ñå ñïðåìèî Ñå-
íàò, öàð, êîíçóëè è ïðåòîðè, íåäîñòà¼ó ñàìî ðåòîðè, à ãëàñ íàðîäà, ïëåáñà
ïèòà: „Øòà ÷åêàìî îâäå íà àãîðè îêóïšåíè?“ âëàäà¼óžè êðóãîâè ñ íåñòð-
ïšåœåì î÷åêó¼ó íîâå âëàäàðå ñ ïîâåšàìà, òèòóëàìà è ïî÷àñòèìà. Áàðáàðè
íèñó ñòèãëè, à ïåñíè÷êè ñóá¼åêò Êàâàôè¼åâå ïåñìå êàæå: „Îíè ñó èïàê
áèëè íåêî ðåøåœå“. Êàâàôè¼åâà ïåñìà ïîåíòèðà íóæíîñò èñòîðè¼ñêèõ ñìå-
íà, êëàòíî íîâèõ è ñòàðèõ, öèâèëèçîâàíèõ è ïðèìèòèâíèõ õîðäè çàõòåâà-
¼óžè ò༠ïðîöåñ, ¼åð êîëèêî ¼å àïñóðäàí, îí ¼å è íóæàí ñëåä íàïðåòêà è
ðåãðåñè¼å, ïîðàçíå äèíàìèêå öèâèëèçàöè¼ñêèê òîêîâà. Õðèñòèž ó ñâî¼î¼
ïåñìè „Âàðâàðè“ ó îáëèêó èíòåðòåêñòóàëíå àëóçè¼å ìåœà ñàìó ñóøòèíó
Êàâàôè¼åâå ïåñìå êàî ïîäòåêñòà ¼åð âåž ó ïðâîì ñòèõó ñòî¼è: „Âàðâàðè
äîëàçå.“ Õðèñòèž íå ïðåóçèìà äè¼àëîøêè îáëèê Êàâàôè¼åâå ïåñìå è óâî-
äè ïîëåìèêó ñà ãëàñîì ðåòîðà – ïåñíèêà êî¼è îòêðèâà ó ïîñëåäœåì Êàâà-
ôè¼åâîì ñòèõó äà ñó âàðâàðè èïàê áèëè íåêî ðåøåœå. Õðèñòèžåâ ïåñíè÷-
êè ñóá¼åêò êàæå äà œåãîâè ðåòîðè ïèøó ïåñìå ó ñëàâó ïîáåäíèêà: „... àëè
íåçíà¼ó ïåñíèöè äà žå îíè ïðâè áèòè îáåøåíè íà ãðàäñêîì òðãó.“ Ïîëå-
ìè÷êè òîí Õðèñòèžåâèõ „Âàðâàðà“ ó ïîñëåäœåì ñòèõó äà¼å ïîåíòó öåëî-
êóïíå ïåñìå è îäíîñà ñà ïîäòåêñòîì Êâàôè¼åâå: „£åð Âàðâàðè ñó âàðâàðè,
è íèñó íèêàêâî ðåøåœå.“ íàñóïðîò Êàâàôè¼åâîì ñòèõó: „Ïà øòà žåìî ñàä
áåç áàðáàðà./Îíè ñó èïàê áèëè íåêî ðåøåœå.“ Êàâàôè¼à Õðèñòèž íè¼å ñëó-
÷à¼íî îäàáðàî ¼åð ñó è ïåñìå œåãîâîã ïðåòõîäíèêà èíñïèðèñàíå õåëåíñòâîì,
èñòîðè¼îì è èðîíè¼îì êàî ìîäåðíèì ïîåòè÷êèì ïîñòóïêîì. Óîñòàëîì è
Êàâàôè ¼å çà ñåáå ðåàêî äà ¼å îí „èñòîðè¼ñêè ïåñíèê“. Õðèñòèžåâà ïåñìà
„Ñâåžå“ ðàçâè¼à ñàñâèì ñóïðîòíó èíòåðòåêñòóàëíó ðåëàöè¼ó ñà Êàâàôè¼å-
âîì ïåñìîì „Ñâåžå“. Îäìàõ ïî öèòèðàœó íàñëîâà Êàâàôè¼åâå ïåñìå Õðè-
21
Ñàøà Ðàäî¼÷èž, „£îâàí Õðèñòèž, ïåñíèê“, ïîãîâîð, Ñàáðàíå ïåñìå £îâàíà Õðèñòèžà,
Ðàä, 2002, ñòð. 97.
22
Êîíñòàíòèí Êàâàôè, Ïåñìå, ïðåâåëè Èâàí Ãààíñêè è Êñåíè¼à Ìàðèöêè Ãààíñêè,
ÊÎÂ, Âðøàö, 1999, ñòð. 75.
 ÍÀ ÒÐÀÃÓ „ÄÐÓÃÅ ÒÐÀÄÈÖȣœ Ó ÏÎÅÇÈ£È £ÎÂÀÍÀ ÕÐÈÑÒȎÀ... 391

ñòèž âåž ó ïðâîì ñòèõó ïîä çíàêîâèìà íàâîäà öèòèðà ïðâå ñòèõîâå Êàâà-
ôè¼åâå ïåñìå. Õðèñòèž: „Äàíè íàøå áóäóžíîñòè ñòî¼å ïðåä íàìà/ Êàî íèç,
ìàëèõ óïàšåíèõ ñâåžà“ øòî îäãîâàðà ñòèõó èç Êàâàôè¼åâå ïåñìå: „Äàíè
áóäóžíîñòè ñòî¼å ïðåä íàìà/Êàî ðåä çàïàšåíèõ ñâåžèöà.“ Îïñåñèâíà òåìà
ñåžàœà íà òðàãó Ðèëêåîâîã èñêàçà äà ñå íà¼áîšå ïåñìå ñòâàðà¼ó îä óñïîìå-
íà, ó Êàâàôè¼åâîì ïîñëåäœåì ñòèõó „Ñâåžà“ äîíîñå ñòðàõ è ñòðåïœó îä
áåñêîíà÷íîã ïðîòèöàœà âðåìåíà, óáðçàíîã è ïîâðøíîã, ïðîæäèðóžè òðå-
íóòêå ñàäàøœèöå: „Íå æåëèì äà ñå îêðåíåì äà íå áèõ ñ óæàñîì âèäåî/
êàêî ñå áðçî òàìíè íèç ïîâåžàâà,/êàêî ñå áðçî ìíîæå óãàøåíå ñâåžå.“ Óæà-
ñàâà¼óžè ñòðàõ îä áðçèíå êî¼à õðëè è íàïîêîí ñìðòè îëè÷åíå ó ñèìáîëó
óãàøåíèõ ñâåžà óíîñè íåìèð è ñòðåïœó ëèðñêîì ñóá¼åêòó. Ó äðóãî¼ ñòðîôè
„Ñâåžà“ Õðèñòèž ïðèçèâà êîíòåêñò è çàìåíèöîì „Ó œåãîâèì ñòèõîâèìà“,
à ÷èòàëàö çíà äà ¼å ðå÷ î Êàâàôè¼åâèì ñòèõîâèìà, Õðèñòèž êàæå: „£à ïî-
ñìàòðàì òó äèâíó àëå¼ó/÷è¼è êð༠òðåïåðè – ÷åêà ëè íàñ òàìî ïëàìåí.“,
øòî ¼å ïàðàôðàçà ïðâà äâà ñòèõà äðóãå Êàâàôè¼åâå ñòðîôå: „Ïðîøëè äàíè
îñòà¼ó èçà,/æàëîñíè íèçà óãàøåíèõ ñâåžà.“ Äîê ñå Õðñèòèž äèâè „òîì
ñâåòëîì žèëèìó äîáðîäîøëèöå“ Êàâàôè ñòðåïè „Íå æåëèì äà èõ âèäèì/
Ãëåäàì óíàïðåä ó ìî¼å çàïàšåíå ñâåžå.“ Õðèñòèžåâå „Ñâåžå“ íàñóïðîò êîí-
òåêñòó è ïðåöèçíîì ïîäòåêñòó óíîñå íîâå ñåìàíòè÷êå ñëî¼åâå. Œåãîâå „Ñâå-
žå“ óìåñòî ñòðàõà è ñòðåïœå äîíîñå ìîãóžíîñò è âåðó äà è : „Ó ìðàêó, ñâå
ñâåòëîñòè ñó ñâåòëå, à è áîãîâè, çíà ñå,/ Íå ïîêëàœà¼ó íèøòà òåê îíàêî,/
È êî çíà? êî çíà?“ Òàêî ñå ïîåíòà Õðèñòèžåâèõ „Ñâåžà“ îòâàðà ó óïèòàíî-
ñòè, àëè äèñêðåòíî íàãîâåøòåíî¼ ìîãóžíîñòè äà ïîñòî¼è è îíîñòðàíî ñâå-
òëî ó òîì ìðàêó. Îòâîðåíîñò Õðèñòèžåâîã äåëà ó äóõó ìîäåðíîã êœèæåâ-
íîã ñòâàðàëàøòâà êàî îòâîðåíîã è âèøåñìèñëåíîã äîíîñè ïå÷àò ñâîã âðå-
ìåíà ñà äåëèìè÷íî ìîäèôèêîâàíèì ïîäòåêñòîì. Óìåñòî áîëíîã, óæàñíîã
ñòðàõà ïðåä âðåìåíîì øòî ñå îñèïà è íåñòà¼å Õðèñòèž íóäè ìîãóžó èäå¼ó î
ñâåòëîñòè ó ìðàêó áåñêîíà÷íîã. Òàêî áèðàíà è ïðîíàåíà „äðóãà òðàäèöè-
¼à“ ïîñòà¼å èíñïèðàöè¼à, àëóçè¼à, ïîëåìèêà èëè ïóò çà íîâå ïåñíè÷êå ñëè-
êå ïðîøèðåíå íîâèì ñåìàíòè÷êèì ñëî¼åâèìà.
Êàâàôè¼à è Õðèñòèžà âåçó¼å è Àëåêñàíäðè¼à, œèõîâ âåîìà ñëè÷àí äî-
æèâšà¼ îâîã áèñåðà õåëåíñêîã óðáàíèçìà è êóëòóðå, à ñâàêàêî íà¼ïîçíàòè¼åã
ïî ñâî¼î¼ äàâíî óíèøòåíî¼ áèáëèîòåöè, ïðîâîöèðàî ¼å îáî¼èöó îâèõ ïåñíè-
êà. Êàâàôè ¼å îêî ïåäåñåò ãîäèíà æèâåî ó Àëåêñàíäðè¼è, ðîåœåì Ãðê, îí ¼å
áèî ïîòïóíî îïñåäíóò îâèì ãðàäîì. Àëåêñàíäðè¼à ¼å ïîñòàëà ãðàä – ìåòàôî-
ðà ó œåãîâîì ïåñíèøòâó, Íàíîñè èñòîðè¼å, òðàãîâè ìíîãîáðî¼íèõ êóëòóðà
êî¼å ñó ïîñåäîâàëå îâ༠ãðàä ó òîì íà¼òîïëè¼åì äåëó Ñðåäîçåìšà áèëè ñó
áåñêðà¼íî èíñïèðàòèâíè çà Êàâàôè¼à. Èñòîâåòàí òîïîíèì, ìîðå, æàðêî Ñóíöå
è îáèšå èñòîðè¼å íà ¼åäíîì ìåñòó ñó íàøëè ñâî¼å ìåñòî ó Õðèñòèžåâî¼ ïîå-
çè¼è óãëåäà¼óžè ñå íà Êàâàôè¼à. Õðèñòèž ¼å ïóòó¼óžè ïî Ñðåäîçåìšó êî¼å ¼å
¼åäíà îä œåãîâèã ãëàâíèõ òåìà ó íåêîëèêî åñå¼à: „×îâåê Ñðåäîçåìšà“ è „Ïó-
òîâàœà ïî Ñðåäçåìšó“ èçëîæèî ñâî¼ äîæèâšà¼ îâîã ãåîãðàôñêîã è êóëòóðî-
ëîøêîã àìáè¼åíòà. Õðèñòèž êàæå: „...âîëèì äà ïóòó¼åì ïî Ñðåäîçåìšó. Âî-
392 ÑÂÅÒËÀÍÀ ØÅÀÒÎÂȎ-ÄÈÌÈÒÐÈ£ÅÂȎ

ëèì äà ÷èòàì ãð÷êå ôèëîçîôå, è äà ïðè òîì ìèñëèì íà àìàëå ó Öàðèãðàäó,

äå÷àêå è äåâî¼÷èöå ó ñóìœèâèì óëèöàìà Àëåêñàíäðè¼å (Àëåêñàíäðè¼å êî¼å
âèøå íåìà, êî¼à ¼å äàíàñ ñàìî çàáèòà àðàïñêà ïàëàíêà), íà ñàâ îí༠ñâåò øòî
ñå ñêóïšà ó ëó÷êèì è ïðèëó÷êèì ¼àçáèíàìà ãäå ñå íà¼ñìåëè¼å çàìèñëè „áî-
æàíñêîã ìàðêèçà“ ìîãó îñòâàðèòè çà ìàëî íîâöà ëàêî îâëàæåíîã îä çíî¼à è
ïšóâà÷êå. £åð íà Ñðåäîçåìšó ¼å ñâå ¼àñíî è íåäâîñìèñëåíî, è òó âèäèìî
êàêî ñó ëåïå ìèñëè ó ñòâàðè ìàøòàœà êî¼èìà ñå ïðåäà¼åìî, óïëàøåíè îä
îãðîìíîã ¼àäà ñòâàðíîã æèâîòà.“23 Òàêî ¼å Õðèñòèž âèäåî Àëåêñàíäðè¼ó è
Ñðåäîçåìšå ó ëåòî 1962. ãîäèíå êàäà ñó è íàñòàëå ïåñìå „Àëåêñàíäðè¼à„ è
„Àëåêñàíäàð, ñèí áîãîâà“ ó èñòîèìåíîì ãðàäó. Êàâàôè¼åâà Àëåêñàíäðè¼à è
Õðèñòèžåâ äîæèâšà¼ òîã ãðàäà ñó âåîìà ñëè÷íè. Ãðàä íà èâèöè ðàñóëà ñà
îáðèñèìà ñëàâíå ïðîøëîñòè è œåíîã îñíèâà÷à Àëåêñàíäðà Ìàêåäîíñêîã çà
êîãà Õðèñòèž ó ïåñìè „Àëåêñàíäðè¼à“ êàæå: „Äîøàî ¼å äà íàå îòàŸáèíó
ñâåòó è ñâîìå èìåíó“. Óïðàâî òàêî ¼å è Õðèñòèž òðàæèî ñâî¼ó îòàŸáèíó,
äðóãó òðàäèöè¼ó, óíèâåðçàëíó, äóášó, „ÎòàŸáèíó ñòðàíàöà“ èëè äîìîâèíó
åâðîïñêèõ èíòåëåêòóàëàöà ó Àëåêñàíäðè¼è. Õðèñòèž è Êàâàôè ó ïî¼ìó Àëåê-
ñàíäðè¼å è ëèêó Àëåêñàíäðà Ìàêåäîíñêîã òðàãà¼ó çà îïøòîì òðàäèöè¼îì
îëè÷åíîì ó òîì ãðàäó è òðàãè÷íî¼ èñòîðè¼ñêî¼ ëè÷íîñòè âî¼ñêîâîå êî¼è ¼å
êàêî êàæå Õðèñòèž „æåëåî äà áóäå êðàš, âåžè îä ñâèõ îñòàëèõ“.
Ñðåäîçåìšå, ìîðå, ëåòî, ñíàãà Ñóíöà è áåñïîøòåäíå ñâåòëîñòè, àíòè÷-
êà êóëòóðà èçðàñëà íà òîì òëó áèëè ñó ¼åäíà îä âåîìà ¼àêèõ ïîäòåêñòíèõ
ëèòåðàðíèõ è âàíëèòåðàðíèõ ðåëàöè¼à. Ìèòîâè, Ñóíöå è Ìåäèòåðàí ñà ñâî-
¼èì žóäšèâèì ìîðèìà ó Ëàëèžåâî¼ è Õðèñòèžåâî¼ ïîåçè¼è îòâàðà¼ó íîâå
ïóòåâå ó œèõîâî¼ „äðóãî¼ òðàäèöè¼è“.
Ó „Ïåñìè î Åóðèäèöè“ Ëàëèž ïåâà î ñèìáîëè÷íî¼ óëîçè Îðôå¼à ïðà-
ñòàðîã ïåñíèêà è óâîäè òåìó êîáíîã èçëàñêà è îñâðòàœà: „È ñàäà, îãëîäàí
íåâèäšèâèì ïîäñìåõîì çèäîâà/ Çàðèâàì íîêòå ó çãðàíóòå, ïåïåšàñòå äëà-
íîâå/ Äà èçàåì êàêî ñàì è óøàî, äîñòî¼àíñòâåíî/ Äà íå êðèêíå, äà íå
ïîòð÷èì íà âðàòà ñóíöà,/ Óïëàøåí, ãðîçíî îáîãàžåí.“ Ñóíöå è ñâåòëîñò
ñó êîáíà ïðåòœà è òó ñå ïðåñåöà¼ó ìèò î ïåñíè÷êîì ñòâàðàœó, šóáàâè è
ñìðòè. Ó ïåñìè „Ëåòî“ Ëàëèž óâîäè òåìó „ñìðòîíîñíîã îñâðòàœà“ ñà ¼à-
ñíîì àëóçè¼îì íà îñíîâíå ìîòèâå ìèòà î Îðôå¼ó è Åóðèäèöè. Òåìà êîáíîã
îñâðòàœà âåçàíà çà Îðôå¼åâ èçëàçàê èç Õàäà êàäà ñå íà äíåâíî¼ ñâåòëîñòè
îñâðíóî äà âèäè äà ëè ãà ïðàòè Åóðèäèêà è òèìå ¼å çàóâåê èçãóáèî óòêàíà
¼å ó ïåñìó „Ëåòî“. Ó âèøåñòðóêèì ïîíàâšàœèìà ïîëóñòèõà „íå îñâðžèòå
ñå“ Ëàëèž äèðåêòíî àñîöèðà íà ïîìåíóòå ìîòèâå îâîãà ìèòà. Ëåòî ñå êàî
ãîäèøœå äîáà è âðåìå êàäà âëàäà ñâåòëîñò ïàðàäîêñàëíî ïîâåçó¼å ñà òå-
ìîì ñìðòè, àëè è Îðôå¼åâîã èçëàñêà êàäà ¼å òà ñâåòëîñò áèëà ïóò äî ïàêëà.
Çàòî Ëàëèž êàæå âåž ó ïðâèì ñòèõîâèìà: „Íà ñâèì ïðåëàçèìà ãîðå âåëèêå
æóòå âàòðå,/ Îïàñíå âàòðå ïîäíåâà. Íå îñâðžèòå ñå.“ Äàêëå, Ñóí÷åâè

23
£îâàí Õðèñòèž, „Ïóòîâàœà ïî Ñðåäîçåìšó“ ó: Ïðîôåñîð ìàòåìàòèêå, åñå¼è, Çíàœå,
Çàãðåá, 1988, ñòð 52.
 ÍÀ ÒÐÀÃÓ „ÄÐÓÃÅ ÒÐÀÄÈÖȣœ Ó ÏÎÅÇÈ£È £ÎÂÀÍÀ ÕÐÈÑÒȎÀ... 393

çðàöè êàî ñèíîíèì ïðîïàñòè „âåëèêå æóòå âàòðå“ è ïîäíå èìà¼ó óëîãó
âðåìåíñêå îäðåäíèöå êî¼à äîíîñè åãçèñòåíöè¼àëíó ñòðåïœó è óãðîæåíîñò
ó ìèòñêîì àñîöè¼àòèâíîì ñêëîïó. È ó íàðåäíèì ñòèõîâèìà Ëàëèž žå ïîíà-
âšàòè ñèíòàãìå „âàòðå ïîäíåâà“, „îãëåäàëà íà ðàñêðøžèìà“, „îïàñíà ðàñ-
êðøžà“, „îòðîâíî ëåòî“ ñóãåðèøóžè ÷èòàîöó è óïîçîðàâà¼óžè ãà äà ¼å âðå-
ìå ó êîìå öàðó¼å Ñóí÷åâà ñâåòëîñò êîáíà ïðåòœà, à íå òðåíóòàê ðà¼ñêîã
ìèðà: „Òðåáà ïîäíåòè ïîäíå; êî ïîäíå ïîäíåñå/Âå÷åðè íå äî÷åêà“. Ëåòî ñå
îâäå ïðâè ïóò àñîöè¼àòèâíî ïîâåçó¼å ñà òåìîì ñìðòè è íåñòà¼àœà ó òðå-
íóòêó âåãåòàëíîã âðõóíöà.
Òåìà îñâðòàœà, ëåòà ó çåíèòó è ëåòœåã ïîäíåâà êàî ðàâíîòåæå „îëîâ-
íà âàãà ãîäèíå“ êî¼à ¼å óñòâàðè „ëåïîòà ïàêëà“ ëàæíà è ïðèòâîðíà, ìèòñêà
è âåãåòàëíà íà ðàñêðñíèöè æèâîòà è ñìðòè, èíñïèðèñàíà šóáàâšó Îðôå¼à
è Åóðèäèêå ó ïåñìè „Ëåòî„ ñàæèìà íèç àóòåíòè÷íèõ íåîñèìáîëèñòè÷êèõ
òåìà ó èíòåðòåêñòóàëíîì ïîåòè÷êîì ìîäåëó. Ó îáëèêó àëóçè¼à Ëàëèž íàì
ñàæèìà òðî¼ñòâî ñâî¼å ïîåçè¼å ó ðå÷èìà šóáà⠖ ñìðò – âðåìå êàêî ¼å è ñàì
¼åäíîì ïðèëèêîì ðåêàî: „Ìèñëèì äà ïîñòî¼è ¼åäíà ’òàêâà’ ôóíäàìåíòàëíà
òåìà èç êî¼å, ÷èíè ìè ñå, èçâèðå öåëà ñâåòñêà ïîåçè¼à. Òà òåìà óïèñàíà ¼å ó
ñàçâåæå ðå÷è šóáà⠖ ñìðò – âðåìå.“24 Ëåòî è êîáíî ïîäíå, ðàñêðøžà,
ðàâíîòåæà è íàïîêîí ÷óëíîñò êî¼à ó òîì óñè¼àíîì ïîäíåâó ¼å ñàìî îáðèñ
ìèòñêîã Îðôå¼à, çëîñëóòíîã îñâðòàœà íà ãðàíèöè îâîñòðàíîã è îíîñòðà-
íîã è âåëèêîã Ìåäèòåðàíñêîã Ñóíöà, œåãîâîã ïîäíåâà, ñðåäîçåìíîã êî¼å
¼å: „Âåëèêà ëàæ î ðàâíîòåæè êî¼à óáè¼à,/Çàóñòàâšåíî ïðîëåžå è óñêðàžå-
íà ¼åñåí,/Óñè¼àíà ñìîëà øòî ïå÷àòè õîäíèêå ÷óëà,/Âàòðå ïîäíåâà“. Ó íà-
ðåäíèì çáèðêàìà Ëàëèž žå îïåò êîðèñòèòè îâ༠ìîòèâ. Âåž ó ïåñìè „Šó-
áàâ ó ¼óëó“ èç çáèðêå Êðóã Ëàëèž îïåò ãîâîðè î ïîäíåâó èç ïåðñïåêòèâå
âå÷åðè: „Îòâîðè îâî âå÷å êàî ïèñìî,/ Ò༠ðóêîïèñ óìðšàí ñèòíîì êðâšó
ïòèöà/Ðàç¼åäåíèõ ó ñâåòëî¼ ëàâè ïîäíåâà,“ ãäå ¼å òî äîáà äàíà ïîâåçàíî ñà
íà¼äóášèì ìèòñêèì ïðåäñòàâàìà î œåìó. Íàïîêîí ó ¼åäíî¼ îä íà¼áîšèõ
Ëàëèžåâèõ ïåñàìà „Íèêàä ñàìšè“ èç çáèðêå Ïèñìî ëåòœå ¼óëñêî ïîäíå
áèžå çíàê ñèãóðíå è ïðåòåžå ñìðòè ñà àëóçè¼àìà è öèòàòèìà èç ïåñìå Ãîò-
ôðèäà Áåíà „Íèêàä ñàì êàî êàä“.25 Ó öåî ñïåêòàð ìåäèòåðàíñêèõ ïåñàìà î
ëåòó è ïîäíåâó ó çáèðöè Ïèñìî íàëàçèìî è ïåñìå „Ïîäíå“, „Îêòàâå î
ëåòó“, „Ðàâíîäíåâèöà“.26

24
Äåëà Èâàíà Â. Ëàëèžà, Çàâîä çà óŸáåíèêå è íàñòàâíà ñðåäñòâà, Áåîãðàä, 1997, êœ. 4,
ñòð. 266.
25
Ñ îáçèðîì äà ¼å òåìà îâîã ðàäà îãðàíè÷åíà íà ðàíó ôàçó Ëàëèžåâîã îïóñà àíàëèçó
èíòåðòåêñòóàëíèõ ðåëàöè¼à Ëàëèžåâå ïåñìå „Íèêàä ñàìšè“ è Áåíîâå ïåñìå „Íèêàä ñàì êàî
êàä“ îïèñàëà ñàì ó ìî¼î¼ êœèçè Òðàäèöè¼à è èíîâàöè¼à. Èíòåðòåêñòóàëíîñò ó ïåñíèøòâó
Èâàíà Â. Ëàëèžà, Ôèëèï Âèøœèž, Áåîãðàä, ñòð. 126-127.
26
Î òåìè ëåòà ó Ëàëèžåâî¼ ïîåçè¼è, ïîñåáíî ó çáèðöè Ïèñìî âèäåòè ðàäîâå: Àëåêñàí-
äàð £îâàíîâèž: „Ïåñíèê çðåëîã ëåòà“, çáîðíèê Èâàí Â. Ëàëèž, ïåñíèê, Ïîâåšà, Êðàšåâî,
1996, ñòð. 97 – 112 è Ìèëîñàâ Òåøèž: „Ðó¼íå ìåòàñòàçå Èâàíà Â. Ëàëèžà“, èñòî, ñòð. 113 – 124.
394 ÑÂÅÒËÀÍÀ ØÅÀÒÎÂȎ-ÄÈÌÈÒÐÈ£ÅÂȎ

Ëàëèžåâ ñàâðåìåíèê £îâàí Õðèñòèž ¼å áèî ãîòîâî îïñåäíóò òåìàìà ìî-

ðà, Ìåäèòåðàíà, Ñðåäîçåìšà, ïîäíåâà è èíòåëåêòóëàíîã äîæèâšà¼à ÷óëíî-
ñòè ó òàêâîì îêðóæåœó. Êàî ìîòî Õðèñòèžåâîã òðàãàœà çà „äðóãîì òðàäèöè-
¼îì“ îòêðèâåíîì ìåó ãð÷êèì ìîðèìà, Ñóíöåì Ìåäèòåðàíà è íàíîñèìà êóë-
òóðà êî¼å ñó ïî÷èâàëå íà òîì òëó íà¼áîšå ãîâîðå ñòèõîâè èç ïåñìå „Æèâîò
íà÷èœåí îä ñèòíèöà“: „Àëè äîå âðåìå êàäà ðå÷åíèöå ïî÷íó äà òîíó ó çàáî-
ðàâ,/Âåëèêå ðå÷è ïðåòâîðå ñå ó øóì ïðàçíèõ ìàõóíà íà ïîäíåâíîì âåòðó,/ È
îä ñâåãà øòî ñìî ìèñëèëè äà ¼å íàø æèâîò, íàøà ñóäáèíà,/Îñòàíå ñàìî
óêóñ íåêîã ïîšóïöà íà óñíàìà,/ Çó¼ ï÷åëà ó äàâíèì âðòîâèìà,/Ãóñòè ìèðèñè
íà íåïðîõîäíèì îñòðâèìà,/ Øóì âåòðà ó ¼åäðèìà ñà êî¼èìà êî çíà êàäà ñìî
ïîëîâèëè.“ Ïóòîâàœà, ìîðå è ïîäíå, òî ñó Õðèñòèžåâè îáðèñè ïîåòñêîã ñâå-
òà ó êîìå èñêðàñàâà¼ó ïîòîì Îäèñå¼, Ïåíåëîïà, Èòàêà, Äåëôè, Äàíà¼öè, Õî-
ðàöè¼å, Àëåêñàíäàð Ìàêåäîíñêè, Àëåêñàíäðè¼à, àëè è ñòèõîâè èç Êàâàôè¼å-
âèõ ïåñàìà „×åêà¼óžè áàðáàðå“ è „Ñâåžå“ (î ÷åìó ¼å âåž áèëî ðå÷è ó îâîì
ðàäó), Âàëåðè¼åâî㠄Ãðîášà êð༠ìîðà“ è „Ìîðà“ Äóøàíà Ìàòèžà. Õðèñòèž
ïåâà¼óžè î Ìåäèòåðàíó ôîðìèðà òó ñâî¼ó „äðóãó òðàäèöè¼ó“, àëè ïîðåä íèçà
ëèòåðàðíèõ ìîòèâà ìîðà, ëåòà, ïîäíåâà, áðîäîâà è Ñóöà ïðîáè¼à¼ó ñå è èñ-
êóñòâåíè äîæèâšà¼è êî¼èõ ñå ïåñíè÷êî ¼à ñ ìåëàíõîëè¼îì ñåžà. Òàêî Ìåäè-
òåðàí êàî èíòåðòåêñòóàëíà åêñêëóçè¼à, àñîöè¼àöè¼à èëè ïóòåì êóëòóðîëî-
øêèõ ïî¼ìîâà è ðåìèíèñöåíöè¼à ñâî¼èì êëèìàòñêèì, ãåîãðàôñêèì è äóõîâ-
íèì îïñåãîì ó òðåíóòêó Ïîäíåâà áèâà ñàìà ñðåäèíà ó ñóøòèíè Áèžà. Ñòîãà
âðåäè, ïðå àíàëèçà ¼îø íåêîëèêî ñëè÷íèõ Õðèñòèžåâèõ ïåñàìà, îñâðíóòè ñå
íà œåãîâå èçâðñíå åñå¼å. Ó „Òåðàñè íà äâà ìîðà“27 êî¼à ¼å ïîñòõóìíî îá¼à-
âšåíà íàëàçèìî Õðèñòèžåâî òóìà÷åœå ïîäíåâà: „Ïîäíå íè¼å ñàìî ¼åäàí äî-
ãàà¼ íà íåáó, ó ÷àñó Ïîäíåâà ìè ïðåêîðà÷ó¼åìî ãðàíèöå ¼åäíîã ñâåòà è óëà-
çèìî ó ¼åäàí äðóãè êî¼è óçàëóä ïîêóøàâàìî äà îïèøåìî ðå÷èìà, ïîøòî ñå ó
ïðåîáðàæà¼ó êî¼è ñå çáèâà ó Ïîäíå èñòèíå íå îòêðèâà¼ó ðå÷èìà, âåž äîäè-
ðîì. Èñòèíå êî¼å ðóêà ìîæå äà äîäèðíå, êàæå Êàìè“. Ó íàñòàâêó åñå¼à „Òå-
ðàñà íà äâà ìîðà“ Õðèñòèž íà ñàìîì êðà¼ó ñâîã æèâîòà äà¼å ìîãóžíîñòè
áóäóžèì òóìà÷èìà œåãîâîã äåëà äà ñëåäå ïåñíèêîâó ìèñàî. Òåê íà òî¼ ñðåäî-
çåìíî¼ òåðàñè ñà ïîãëåäîì íà äâà ìîðà ó òðåíóòêó æàðêîã ëåòœåã ïîäíåâà
„êàäà íåñòà¼ó äâîñìèñëåíîñòè“ Õðèñòèž êàæå äà ¼å ðàçóìåî Âàëåðè¼åâî „Ãðî-
ášå êð༠ìîðà“ êàî ¼åäíó îä ìàëîáðî¼íèõ ïåñìà î ïîäíåâó ó èñòîðè¼è ñâåò-
ñêå ïîåçè¼å: „...êàî âåëèêó ïåñìó î Ïîäíåâó, î ÷óäåñíèì è óçáóäšèâèì ïðåî-
áðàæà¼èìà êî¼è ñå ó òîìå ÷àñó çáèâà¼ó, è ÷è¼è íà¼áîšè êîìåíòàð íèñó íè
ó÷åíå ðàñïðàâå, íè äàëåêîñåæíà òóìà÷åœà, âåž ñàìî òî ñðåäîçåìíî Ïîäíå,
êî¼å çàñëåïšó¼å ñâî¼îì âàòðîì“.28 Òàêî ïîäíå ó êîíòåêñòó è àòìîñôåðè íà-
ñëåà àíòè÷êå êóëòóðå, œåíîã ïåñíèêà ìîäåðíîã êëàñèöèçìà Êîíñòàíòèíà
Êàâàôè¼à, Âàëåðè¼åâå è Êàìè¼åâå ìåäèòåðàíîôèëè¼å ó Õðèñòèžåâèì ñòèõî-
27
£îâàí Õðèñòèž, Òåðàñà íà äâà ìîðà è äðóãå èñòèíèòå ïðè÷å, Ôèëèï Âèøœèž, Áåî-
ãðàä, 2002, ñòð.118.
28
£îâàí Õðèñòèž, Òåðàñà íà äâà ìîðà è äðóãå èñòèíèòå ïðè÷å, Ôèëèï ÂèøŒèž, Áåî-
ãðàä, 2002, ñòð. 123.
 ÍÀ ÒÐÀÃÓ „ÄÐÓÃÅ ÒÐÀÄÈÖȣœ Ó ÏÎÅÇÈ£È £ÎÂÀÍÀ ÕÐÈÑÒȎÀ... 395

âèìà è åñå¼èìà ñòâàðà ¼åäíó íîâó òðàäèöè¼ó êî¼à äî ñàäà íè¼å áèëà ôîðìèðà-
íà èëè áàð íàãîâåøòåíà ó ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè. Ñàìî ñðåäèøòå ó ãåîãðàô-
ñêîì è òåìïîðàëíîì ñìèñëó ¼å óïðàâî òî, êàêî è òîïîíèì êàæå, „ñðåäîçåì-
íî“ ïîäíå êî¼å âîäè ó ñàìó ñóøòèíó Áèžà. Õðèñòèž äåôèíèøå ò༠òðåíóòàê:
„Ó Ïîäíå, ó çàñëåïšó¼óžî¼ ñâåòëîñòè Ñóíöà, ñâå ïîñòà¼å £åäíî, è ìè ñå
íàåìî ó ’áëèñòàâî áåëîì áèžó’ Ïàðìåíèäîâîì, öåëîì îêðóãëîì, ó êîìå
íåìà íè ïóêîòèíà, íè ïðàçíîã ïðîñòîðà, ó êîìå ñìî „ñâóäà îä ñðåäèøòà
ïîä¼åäíàêî äàëåêî“.29 Õðèñòèžåâå ïåñìå èíñïèðèñàíå ìîðåì, Ñðäîçåìšåì è
ïîäíåâîì êàî òðåíóòêîì ñàìîã áèžà, àëè ïóíå ÷óëíîñòè ñó ïîäñòàêíóòå ÷å-
æœîì êà ñóñðåòó ñà æèâîòíèì êî¼å èçìè÷å ó÷åíèì ðàñïðàâàìà è åðóäèòèâ-
íîì ó œåãîâî¼ ïîåçè¼è. Óïðàâî æåšà äà ñå ôîðìèðà ò༠îñåžà¼ ñêëàäà è ìåðå
äóõîâíîã è ÷óëíîã îòêðèâåíîã ó çâó÷íîì, âèçóåëíîì è òàêòèëíîì äîíîñå
ìåëàíõîëè¼ó ñàâðåìåíîã èíòåëåêòóàëöà. Ïðåçàñèžåíîñò íà êîíöó ¼åäíîã âå-
êà è ìèëåíè¼óìà çíàœèìà, èñêóñòâèìà è ñâå àïñòðàêòíè¼èì îñòâàðåœèìà ó
ëèòåðàòóðè íàëàçå ñâî¼ ñïàñ ó àóòåíòè÷íîñòè èçâîðíîã äîæèâšà¼à, ðåìèíè-
ñöåíöè¼àìà ìîðà, ëåòà è šóáàâè. Íàñóïðîò åñòåòèöè ðóæíîã êî¼à ¼å äîæèâå-
ëà âðõóíàö ó 20. âåêó ó ñâèì âèäîâèìà êóëòóðå è íàóêå Õðèñòèž è Ëàëèž
òðàãà¼ó çà åñòåòèêîì ëåïîã êî¼ó ñìî çàáîðàâèëè ó „õèïåðáîðå¼ñêèì çèìàìà è
ìàãëàìà“ ïëåäèðà¼óžè çà ìåäèòåðàíñêè ñïî¼ äóõà è òåëà, îïàæà¼íîã è ñàçíà¼-
íîã êî¼å ðåàêòèâèðà íàñëåà êëàñè÷íå óìåòíîñòè. Êëàñè÷íà âåçàíîñò çà ÷óë-
íî è êîíêðåòíî ¼å òà „äðóãà òðàäèöè¼à“, òðàæåíà ó Âàëåðè¼ó, Êàâàôè¼ó è
Ìåäèòåðàíó êàî ñðåäèøòó ó ãåîãðàôñêîì è êóëòóðîëîøêîì ñìèñëó. Ñôåðà
óòèöà¼à, êîìïàðàöè¼à è ñâå „çëîóïîòðåášåíè¼å㓠èíòåðòåêñòóàëíîã ïðèñòó-
ïà îòâàðà îáðèñå òå „äðóãå òðàäèöè¼å“. Äîê ¼å Ìèšêîâèž òó òðàäèöè¼ó ðåàê-
òèâèðàî êðîç àíòè÷êó êœèæåâíîñò è ôèëîçîôè¼ó, Èâàí Â. Ëàëèž è £îâàí
Õðèñòèž òó òðàäèöè¼ó íàëàçå íà Ìåäèòåðàíó ó œåíèì áîãàòî ñëîæåíèì íà-
ñëàãàìà êóëòóðå è ðåëèãè¼å. Ñïóøòà¼óžè ñå íèç âåðòèêàëó êóëòóðîëîøêîã
îíè ñó ñòèçàëè äî àíòè÷êèõ ìèòîâà, ôèëîçîôè¼å, Âèçàíòè¼å êàî ëèòåðàðíå è
èñòîðè¼ñêå êîíñòàíòå îñòâàðó¼óžè êðîç àëóçè¼å è ðåìèíèñöåíöè¼å, öèòàòè-
ìà è îñòàëèì èíòåðòåêñòóàëíèì ðåëàöè¼àìà ñâî¼ Öàðèãðàä è Àëåêñàíäðè¼ó.
Òî ¼å òà „äðóãà òðàäèöè¼à“ îòêðèâåíà íà Ñðåäîçåìšó, ó œåãîâèì åâðîïîöåí-
òðè÷íèì êîðåíèìà è ëåïîòè ìîðà, œåãîâèõ îáàëà è ìåòàôèçèöè ÷óëíîã äî-
æèâšà¼à ëåòœåã ïîäíåâà.
Ó ïîåìè „Mezzogiornî“ Õðèñòèž ïåâà î ïîäíåâó è ëåòó êàî ñèìáîëó
çåíèòà šóäñêå åãçèñòåíöè¼å ó êîìå ñå îòêðèâà ñóøòèíà. Èâàí Â. Ëàëèž30 ¼å
ó åñå¼ó î £îâàíó Õðèñòèžó ïðèìåòèî äà „Mezzogiorno“, ïîäíå ó àïîòåîçè è ó
¼óêñòàïîçèöè¼è ñà âå÷åðè ïåâà ìóäðîñò îçáèšíîã ëåòà, ïåâà ó ëèðñêî¼ ñèí-
òåçè „çëàòíó ñòðàñò ïîñòî¼àœà è áëàãó ìóäðîñò íóæíîñòè.“ Ïðåïîçíàòšèâè
ìîòèâè ìîðà, ëåòà, Ñóíöà è ïîäíåâà ñó çà¼åäíè÷êå íèòè Ëàëèžåâî㠄Ëåòà“ è

29
Èñòî, ñòð. 119.
30
Èâàí Â. Ëàëèž, „Ïðîëåãîìåíà çà ¼åäíî ÷èòàœå ïîåçè¼å £îâàíà Õðèñòèžà“, Äåëà Èâà-
íà Â. Ëàëèžà, êœ. 4, Áåîãðàä, 1997, ñòð. 125–134.
396 ÑÂÅÒËÀÍÀ ØÅÀÒÎÂȎ-ÄÈÌÈÒÐÈ£ÅÂȎ

íåêèõ œåãîâèõ êàñíè¼èõ ïåñàìà („Íèêàä ñàìšè“, „Ïîäíå“) è Õðèñòèžåâîã

„Mezzogiornà“. Ëàëèž ó åñå¼ó î £îâàíó Õðèñòèžó èç 1996. ãîäèíå êàæå äà ¼å
òðàãàœå çà ¼åäíîì „äðóãîì òðàäèöè¼îì“ ïîñòàî çàøòèòíè çíàê íà¼èñòàêíó-
òè¼åã êðèëà ìîäåðíèçìà ïåäåñåòèõ ó àòìîñôåðè ó êî¼î¼ Çîðàí Ìèøèž ïëåäè-
ðà çà „ñîïñòâåíó ìèòîëîãè¼ó“ è óâîäè íåêå êšó÷íå ïî¼ìîâå êàî øòî ñó „óíè-
âåðçàëíîñò íàöèîíàëíèõ ñèìáîëà“ èëè „ìèòñêà ñâåñò“. Òî îñåžàœå òðàäè-
öè¼å Õðèñòèž è Ëàëèž íàëàçå íà Ìåäèòåðàíó, êîðåíèìà ãð÷êå êóëòóðå, „òðà-
äèöè¼è ñâèõ òðàäèöè¼à“ è íàðàâíî ñïåöèôè÷íî ìåäèòåðàíñêèì ìîòèâèìà
ëåòà, ìîðà è ñóíöà. Õðèñòèžåâà öåíòðàëíà ìåòàôîðà îñòâàðèžå ñå ó áèíîìó
ìîðå-ëåòî, ïðèìåòèžå Ëàëèž ãîâîðåžè, âåðîâàòíî è èñòîâðåìåíî è î ñâîì
îäíîñó ïðåìà îâèì ìîòèâèìà êî¼è ñó äåî òå „äðóãå òðàäèöè¼å“. Õðèñòèž âåž
ó ïðâîì ñòèõó íàãîâåøòàâà ÷åæœó çà ëåòîì: „Íà¼çàä îçáèšíî ëåòî ïîñëå
ëåœîã ïðîëåžà“ ó êîìå ñå îïåâà „çëàòíà ñòðàñò ïîñòî¼àœà“ è „áëàãà ìó-
äðîñò íóæíîñòè“. È îïåò ïîäíå (Mezzogiornî) êàî ñàâðøåíè òðåíóòàê ñïî-
çíàâàœà ñàìîã Áèžà ãäå ñå ðàà „áåçâðåìåíè òðåíóòàê ñëîáîäå“. Ó òîì ñðå-
äèøœåì òðåíóòêó äîê ñå çàâðøàâà ïðîëåžå è ¼åäíî ¼óòðî ïðåëàçè ó ñàâðøå-
íî ïîäíå, ëèðñêî ¼à íàñëóžó¼å âå÷å êàî òðåíóòàê ìóäðîñòè ó êîìå ñå ñìèðó¼ó
ïðåìîðåíà ÷óëà. Ó òî¼ ïëîâèíè äàíà, ðàâíîòåæè ñâåòëîñòè è ìðàêà ó ìåäè-
òåðàíñêîì îêðóæåœó ïåñíè÷êî ¼à íàñëóžó¼å êàî è Õðèñòèž ó åñå¼ó „Òåðàñà
íà äâà ìîðà“, êàî øòî ñìî âåž íàâåëè äà ñå ó ïîäíå íàëàçèìî ó „áëèñòàâî
áåëîì Áèžó“ Ïàðìåíèäîâîì ¼åð ñâå ó òîì òðåóòêó ïîñòà¼å ¼åäíî öåëî. Òðåí ó
êîìå ïðåñòà¼ó ñâå äâîëè÷íîñòè, ñàìî ñå ¼îø ïîêðåòè ìîðà ÷ó¼ó ó òîì ñòàïà-
œó ïîäíåâíîã ñðåäîçåìíîã Ñóíöà è ìîðñêå ïó÷èíå Õðèñòèž êàæå: „Èñòèíî
ñâåòà, áàöàì ñå ó äóáèíå äà áèõ òå äîçâàî,/Ñâåòëîñò ñå ðàñòàïà, ìîðå
òðåïåðè ñâåòëîøžó,/Ãäå ñó åëåìåíòè, ãäå âàòðà, ãäå âàçäóõ, ãäå çåìšà?/
Òîíåìî ëè ó ìîðå, èëè ñå ñâåòëîñò ñêëàïà èçíàä íàñ?“ Òàêî ïîäíå áèâà
ìåòàôîðà ó¼åäèœåíèõ åñòåòè÷êèõ è ÷óëíèõ äîæèâšà¼à, ñòîïšåíèõ ó ¼åäíî
öåëî ó ñàâðøåíî ó òðåíóòêó êàäà ñå êàçàšêå ïîêëîïå ¼åð ¼å „Ïîäíå ÷àñ ó
êîìå ñâå ñòà¼å, êàî è šóäñêî ñðöå øòî çíà äà çà òðåíóòàê ñòàíå, ïðåñêî÷è
¼åäàí îòêóö༠è îíäà íàñòàâè äà ðàäè.“31 Òðåíóòàê ó êîìå ñå ó¼åäèœó¼ó
Ñóíöå è ìîðå, šóáàâ è ñàçíàœå, äàìàðè íàãîíñêîã è óçâèøåíå ñôåðå ðàçóì-
ñêîã î êî¼èìà ¼å ¼åäèíè ïðå Ëàëèžà è Õðèñòèžà ïåâàî Äóøàí Ìàòèž ó ïåñìè
„Ìîðå“: „Ñïàâàø äàíàñ, ãóñòà ëåïîòî ëåòà/çðèø ó ñðöó àâãóñòà/êàî æåíà
êî¼à ¼å ïîçíàëà äà šóáàâ ¼å /ñâå è ïåïåî è îïåò íåèñöðïíà/ æàð øòî ãà ïðâè
äàõ ðàñïèðè...“, à ó ñëåäåžî¼ ñòðîôè ìîðå ¼å ó „äè¼àìàíòñêîì ñêëàäó“ ñà
ñâåòëîøžó ïîäíåâíîã Ñóíöà íà Ìåäèòåðàíó: „Ñïàâàø, ãóñòà ëåïîòî ëåòà/
î òè çàñëåïšó¼óžè íåäîãëåäó/ñ¼à¼ äî ñ¼à¼à, ñ¼à¼ ó ñ¼à¼ó/àìáèñ äî àìáèñà, àìáèñ
ó àìáèñó/Ñâè êðèöè áðîäîëîìíèêà ó òåáè ñó èç¼åäíà÷åíè/è ñìèðåíè äàíàñ ó
òâîì èçëèøíîì äè¼àìàíòñêîì ñêëàäó.“ È ó Ìàòèžåâîì „Ìîðó“ íàëàçèìî
áîíàöó è çðåëî ãðîæå, ÷îêîòå, èãðó ñâåòëîñòè è ñåíêè ó êàìåíèì óñêèì
óëèöàìà Ñðåäîçåìšà è ëåïîòó, àïñîëóòíó ó ñâî¼î¼ áåñìèñëåíîñòè šóäñêîã

31
£îâàí Õðèñòèž, Òåðàñà íà äâà ìîðà, Ôèëèï Âèøœèž, Áåîãðàä, 2003, ñòð.119.
 ÍÀ ÒÐÀÃÓ „ÄÐÓÃÅ ÒÐÀÄÈÖȣœ Ó ÏÎÅÇÈ£È £ÎÂÀÍÀ ÕÐÈÑÒȎÀ... 397

ïðîïàäàœà. Äîê Ìàòèž ïîåòè÷êèì ñðåäñòâèìà ¼åäíå äðóãå ïåñíè÷êå øêîëå

îáëèêó¼å ó ìîðó – æåíè – šóáàâè – ñàçíàœó ¼åäíó îä íà¼ëåïøèõ ïåñàìà
ñðïñêå ïîåçè¼å, Õðèñòèž íåñóìœèâî íà òðàãó Ìàòèžåâå ïåñìå ðàçâè¼à è ïðà-
ñòàðè ìîòèâ ðóæå êàî ñèìáîëà ïóíîžå, îñòâàðåœà šóáàâè ïëàòîíñêå è ïëîò-
íå. Ìàòèž êàæå: „Î ðóæî ñëàòêîã óæàñà, î ðóæî íåñâàðåíå îäñóòíîñòè,/î
ñèòà ðóæî óæàñà/î äèâšà ðóæî ïîìåøàíå êðâè/äàí, à íåìà äàíà/íîž, à
íåìà íîžè/çâåçäå è êðâòîòîê óãàøåíè.“ Äîê Õðèñòèž ó „Mezzogiornu“ ïåâà:
„Ðóæî ðàíîã âåòðà, áëåäà ðóæî ñâåòëîñòè,/Ñâåòëîñòè áåç èçâîðà, áåç ñåíêè,
ïðâà èëè äðóãà ñóøòèíî,/Ðóæî ìóäðîñòè,/×åäíà ðóæî ñòðàñòè íà îðîøå-
íèì ïàëóáàìà,/Ðóæî ñíà.“ Ïîòîì íà ¼îø íåêîëèêî ìåñòà ó èñòî¼ ïåñìè Õðè-
ñòèž ãîâîðè î „ðóæè ðàíîã âåòðà“, „ðóæè áëåäå ñâåòëîñòè“ è ó ïîñëåä-
œåì ñòèõó î „ðóæè ñíà“. Èçåó Ìàòèžåâîã ìîðà êîìå ïåñíè÷êè ñóá¼åêò
ñàâåòó¼å ñàí „Ñïàâà¼, ïè¼àíà îä çàáîðàâà“ èëè „Áîšå ñïàâà¼/Íå ñìå¼ ñå êàä
çàâîëèø øòî íèñè çíàëà äà žåø çàâîëåòè...“ èëè îïåâà óñíóëî ìîðå, ëåïîòó
ëåòà, æåíó: „Ñïàâàø ãóñòà, ëåïîòî ëåòà.“ è Õðèñòèžåâîã ñíà êî¼è ïî÷èâà
ó ðóæè, îäâè¼à ñå äèñêðåòíà èíòåðòåêñòóàëíà ðåëàöè¼à íà íèâîó àëóçè¼à è
àñîöè¼àòèâíîã òðåòèðàœà ïîäòåêñòà. Ìåóòèì, ïðàâè ïîäòåêñò Õðèñòèžåâå
ïåñìå ñå íàëàçè ó Âàëåðè¼åâîì „Ãðîášó êð༠ìîðà“. Òî ñå ïîêàçó¼å êàî ïðà-
âè ïóò çà èíòåðòåêñòóàëíó àíàëèçó. Ìàòèžåâî „Ìîðå“ ¼å àëóçè¼à, äàëåêè
îä¼åê òåêñòà ¼åäíå êœèæåâíå áàøòèíå. „Mezzogiornî“ è Âàëåðè¼åâî „Ãðîášå
êð༠ìîðà“ êàî ïåñìå ïîäíåâà, âðåìåíñêå îäðåäíèöå ñàìå ñðåäèíå êî¼à äîíî-
ñè ðàâíîòåæó çàñíèâà¼ó ñå íà èñòîì ìîòèâó êî¼è äîíîñè ðàçíîëèêå îáëèêå
òðåòèðàœà. Òàêî ¼å Õðèñòèž òàíñïîíîâàœåì ìîòèâà ïîäíåâà èç êðóãà åâðîï-
ñêå, ôðàíöóñêå ïîåçè¼å èçàáðàî ñâî¼ó „äðóãó òðàäèöè¼ó“ êîíöåíòðèñàíó íà
ìîðå, Ñóíöå è Ìåäèòåðàí. Ó Âàëåðè¼åâî¼ ïåñìè „Ìîðñêî ãîðášå“32 , êàêî
ãëàñè ïðåâîä Êîšå Ìèžåâèžà âåž ïðâè ñòèõîâè äîíîñå àòìîñôåðó ïîäíåâ-
íîã Ñóíöà è ïó÷èíå: „Ò༠êðîâ ìèðíè, êóä õîäà¼ó ïòèöå,/êðîç áîðîâå òðåï-
òè, êðîç ãðîáíèöå;/òó ïðàâåäíî Ïîäíå çäà îä ïëàìà/ ìîðå, ìîðå, âå÷èòî
ïîíîâà!“ Îòêðèâàœå âå÷íîã ó ïîäíåâó è œåãîâî¼ ìåòàôèçèöè ¼å ñåìàíòè÷êè
îêâèð Âàëåðè¼åâå ïåñìå êî¼à ñå ðàà êàî îáðèñ ó Õðèñòèžåâîì „Mezzogiornó“.
Ïîòîì ìîòèâè ñíà êàî îíîñòðàíîã è ñàçíà¼íîã èç Ìàòèžåâå è Õðèñòèžåâå
ïåñìå ïðîíàëàçå èçâîð ó ñòèõó: „Âðåìå èñêðè à Ñàí ¼å ñïîçíà¼à.“ ó Âàëåðè-
¼åâîì „Ãðîášó êð༠ìîðà“. Òàêî Õðèñòèž ïîëàçåžè îä îñíîâíèõ ñåìàíòè÷-
êèõ ëèíè¼à ñâî¼èõ ïðåòõîäíèêà áèðà ñîïñòâåíè ïåñíè÷êè èçðàç êî¼è êëàñöè-
ñòè÷êèì ïîåòèêàìà ìåðå è ñêëàäà îòêðèâà „çëàòíå ñòðàñòè ñóíöà“ êî¼å ïî-
òâðó¼ó ïîñòî¼àœå ëèðñêîã ¼à ãäå íåìà ãðàíèöà âåž „íåïîíîâšèâî íèøòàâè-
ëî“ ó ñòîïšåíîñòè êàìåíà ïîêð༠ìîðà è íàãîã òåëà. Çàòî èíòåðòåêñòóàëíå
âåçå ïîñòà¼ó ïîäñòèö༠è ìîãóžíîñòè çà íîâó ïåñíè÷êó ñëèêó è àóòåíòè÷àí
ïîåòñêè èçðàç, à ó êîíòåêñòó òðàãàœà çà „äðóãîì òðàäèöè¼îì“ ¼åäàí îä èçâî-
ðà òå ëè÷íî áèðàíå òðàäèöè¼å.

32
Ïîë Âàëåðè, Ïîåçè¼à, ïðåâîä: Êîšà Ìèžåâèž, Ñâ¼åòëîñò, Ñàðà¼åâî, 1990, ñòð.127–133.
398 ÑÂÅÒËÀÍÀ ØÅÀÒÎÂȎ-ÄÈÌÈÒÐÈ£ÅÂȎ

Ïåñìà „Åëïåíîð“ êî¼à ¼å íàñòàëà 1968. ãîäèíå øòàìïàíà ¼å òåê ó Ëàëè-

žåâî¼ ïðåòïîñëåäœî¼ çáèðöè Ïèñìî. Ìèòñêè ìîòèâ Åëïåíîðà Ëàëèžà ¼å îï-
ñåäàî ó ðàíî¼ è ñðåäœî¼ ôàçè ñòâàðàëàøòâà. Ìîòèâ ìèòñêîã ¼óíàêà, Îäèñå¼å-
âîã ïðàòèîöà, êî¼è ¼å ïè¼àí çàñïàî íà òåðàñè Êèðêèíå ïàëàòå, à ïîòîì ó
ïîëóñíó ñêî÷èî ñà îãðàäå õèòà¼óžè äà ñòèãíå íà Îäèñå¼åâó ëàó òå òàêî ïîò-
ïóíî áåñìèñëåíî èçãóáèî æèâîò, áèî ¼å âðëî ÷åñòî òåìà Ëàëèžåâèõ ïåñàìà.
Îâà ïåñìà íà òðàãó òå „äðóãå òðàäèöè¼å“ ðàçâè¼à ìîòèâ ñìðòè ïîðåä ìîðà.
„Åëïåíî𓠼å ïåñìà ó ñîíåòíîì îáëèêó ãäå ¼å Ëàëèž íà îñíîâó ìèòñêèõ ðå-
ìèíèñöåíöè¼à ó ñâî¼ó ïåñìó óãðàäèî ìîòèâ ¼óíàêà, ïè¼àíñòâà è ãîòîâî ñóëó-
äå ñìðòè ïîðåä ìîðà. Ëèê ìðòâîã Åëïåíîðà çà Ëàëèžà ¼å ó èíòåðòåêñòóàë-
íîì ïðèñòóïó îâî¼ ïåñìè ñàìî ïîäñòèö༠çà ñóñðåò ïåñíè÷êîã ñóá¼åêòà ñà
ñìðžó îáåñíîã ìëàäèžà è òåìîì ñìðòè ïîðåä ìîðà. Ñìðò è ìîðå êîä Ëàëèžà
ñó áëèñêè ïî¼ìîâè è ñàìî ïîòâðó¼ó êîíöåïò ìåäèòåðàíñêå ìèòîëîãè¼å î
Ñóíöó, ìîðó è ñìðòè.
Ñðïñêè íåîñèìáîëèñòè, à ïðå ñâèõ Èâàí Â. Ëàëèž è £îâàí Õðèñòèž ñó
ïîêàçàëè êàêî ¼å ìîäåðíî áèòè „êëàñè÷àí“ è „òðàäèöèîíàëàí“ è êàêî òå
îñîáèíå ïðèïàäà¼ó åëèòíèì ïåñíèöèìà äðóãå ïîëîâèíå äâàäåñåòîã âåêà. Ïå-
ñíè÷êè îïóñè Èâàíà Â. Ëàëèžà è £îâàíà Õðèñòèžà óïîòïóœåíè œèõîâèì
ïðåâîäèëà÷êèì ðàäîì óêàçó¼ó íà ñàìå âðõîâå ñðïñêîã ïåñíèøòâà ó êîìå ñó
ñïî¼åíè åðóäèöè¼à è òàëåíàò. Êîä Èâàíà Â. Ëàëèžà ìîæåìî âèäåòè ò༠ñðå-
žàí ñïî¼ ïîëèãëîòèçìà, îñåžàœà çà òðàäèöè¼ó, œåíîã óòêèâàœà ó íîâî ïîåò-
ñêî îñòâàðåœå è óñïåøíîã åñå¼èñòè÷êîã ðàäà. Àíòè÷êà êóëòóðà ó ðàíèì Ëà-
ëèžåâèì è Õðèñòèžåâèì ïåñìàìà ïðèìåð ¼å ñëîæåíèõ èíòåðòåêñòóàëíèõ ðå-
ëàöè¼à êî¼å ñó íà âèñîêîì åñòåòñêîì íèâîó. Íàñëåà êëàñè÷íå êœèæåâíîñòè
è ôîðìèðàœå ìåäèòåðàíñêå ìèòîëîãè¼å (Ñóíöå, ìîðå, îáàëå, ïóòîâàœà, ïîä-
íå, ñìðò) ó ïîåçè¼è Èâàíà.Â. Ëàëèžà è £îâàíà Õðèñòèžà ñó äîêàç åâðîïîöåí-
òðè÷íîñòè ñðïñêîã ïåñíèøòâà è êóëòóðå.

Svetlana Šeatoviæ-Dimitrijeviæ

TRACING THE „OTHER TRADITION” IN THE POETRY OF JOVAN HRISTIÆ

AND IVAN V. LALIÆ

Summary

This work analyses the phenomenon of the „other tradition”, defined by Jovan Hristiæ, and
found in his poetry and in the oeuvre of Ivan V. Laliæ. The other tradition is discovered in the notion
of the Mediterranean, the geographical and cultural heritage both poets have incorporated into their
texts. The motifs of the sea, its oppositeness and totality, of the sun and the noon are revealed through
a comparative analysis of Hristiæ’s and Laliæ's poetry, and then by a comparative and intertextual
interpretation of the same motifs in the poetry of Konstantin Kawafi, Paul Valery and Dušan Matiæ.
 FORTUNATI ESPEDIENTI NARRATIVI (TIŠMA E POE) 399

UDK

PALONE DAVIDE (Bari)

Fortunati espedienti narrativi

(Tišma e Poe)

APSTRACT: La ricezime delle opere di a. Tišma, speciale L’uso dell’uomo, e

obato de sempre un fattore importante nel circolo culturale italiano. L’intreccio del
romanzo a porta indietro al tempo delle Seconda guerra mondiale a Novi Sad, mentre
tre giovani studenti di liceo sono testimoni dell’ arrivo dei nazisti e della morte della
loro maestra di lingua tedesca. Il fatto colegante ha i ragazzi e la maestra è il suo diario,
che accompagnerà le cite delle victime future fino alla conclusione del romanzo. Alcuni
scrittori famosi usano le stesse forme letterarie (diari, lettere, appunti) tra gli altri E. A.
Poe, nel suo racconto La lettera perduta. Il diario e la lettera hanno la stessa funzione
nell’ opera di Tišma e di Poe: l’ uno e l’ altra hanno il suo ricevitore, sono di cruciale
importanza per l’ intreccio e stiruolana il corso degli eventi più importanti nel testo. La
vita dei personaggi dipende dal diario e dalla lettere, non inversamente. Trancite il
diario e la lettere il destino governe i protagonisti come una vis maior, dal principio alia
fine, la funzione di dipendenza completa. Imponendo questi oggeti nei testi e tanto,
importante, che senza di loro sareberro meno rilevanti e meno famosi.
PAROLE CHIAVI: Tišma, Poe, L’uso dell' uomo, diario, lettere, Novi Sad¸ La
seconda guerra mondiale, „The purloined letter”, Dupain, Parigi.

Quando Carlo Feltrinelli, all’indomani della scomparsa dello scrittore serbo

Aleksandar Tišma (16-02-2003), aveva pronunciato la seguente frase: „Sono ono-
rato di aver avuto (e di avere) la possibilità di pubblicarlo e di farlo apprezzare in
Italia.“, aveva ben chiaro in mente la potenza narrativa di uno dei più degni espo-
nenti della letteratura serba contemporanea.
Tišma, serbo di Vojvodina, romanziere dal sangue magiaro ed ebreo, vissuto
quasi per un’intera vita a Novi Sad, è uno dei pochi letterati che ha dipinto con
freddezza e profonda riflessione – senza sbavature, diremmo! – le drammatiche
vicende che gli ebrei slavi (e non solo) hanno vissuto sulla propria pelle durante la
seconda guerra mondiale.
Per i più scettici, non pochi, o per coloro i quali non hanno ancora avuto la
possibilità di conoscere questo scrittore (in realtà pochissimi) è bene ricordare alcu-
ne delle sue opere più importanti.
400 PALONE DAVIDE

Il pubblico Italiano ha apprezzato e con grande interesse continua a stimare

romanzi quali „L’uso dell’uomo”1, „Il libro di Blam”2 o le raccolte di Racconti
„Scuola di empietà.”3
„L’uso dell’uomo” (pubblicato in Jugoslavia nel 1976 dalla casa editrice No-
lit, con il titolo „Upoteba èoveka”) è sufficiente ad avvalorare le tesi di chi sostiene
che la brillantezza narrativa dell’autore in questione – dai contenuti crudi, veri e
pieni di pathos – non conosce tregua, né alti e bassi, né tanto meno presenta
qualcosa da invidiare a scrittori balcanici del calibro di Ivo Andriæ o Miloš Crnjan-
ski.
Nel 1988 la casa editrice italiana Jaca Book affida a Lionello Costantini, gran-
de conoscitore della lingua serbocroata e di tutto ciò che ruota attorno al mondo
della slavistica, la traduzione di questo romanzo premiato innumerevoli volte dalle
giurie jugoslave: basta citare il premio NIN-ova nagrada (rivista belgradese, punto
di forza degli intellettuali serbi), consegnatoli nell’inverno del 1977.
Per la prima volta i lettori italiani si trovano dinanzi alla rappresentazione di
quella che senza dubbio è chiamata la nuova generazione di scrittori jugoslavi.
Far percepire le opere, i pensieri e le culture che rappresentano gli scrittori
serbi o croati o sloveni, da parte della critica italiana specializzata è sempre stata
una prerogativa che raramente ha trovato la strada spianata.
Il palato „fine” del lettore del Bel Paese accetta con titubanza la produzione
letteraria di autori balcanici forse perché la poca informazione o la perseveranza
nel tener serrati gli occhi difronte a questo mondo (nello specifico: il mondo lettera-
rio serbo) spinge noi italiani di cultura a non voler confrontarci con opere eccezio-
nali come quelle del Tišma.
Fortunatamente, alcuni impavidi (sia da una che dall’altra parte dell’Adriati-
co) spingono i miei connazionali, con perseveranza e ricercatezza, alla lettura di un
mondo che se non altro resterebbe nella memoria solo per le drammatiche vicende
che le televisioni degli anni ’90 hanno trasmesso a milioni di persone: la letteratura
dell’est europeo – prima su tutte quella dell’ex Jugoslavia – giorno dopo giorno
trova sempre più spazio nelle librerie italiane.
Dopo quasi ventanni dalla pubblicazione de „L’uso dell’uomo” in Italia, an-
cora oggi – con grande soddisfazione – nelle biblioteche e nelle librerie circolano
copie di questo romanzo partorito dalla mente di un autore che come Jovan Deliæ
(grande amico di A. Tišma) ha già ricordato: è un maestro nei titoli4.
Upotreba èoveka. L’uso dell’uomo.

1
Tišma Aleksandar, L’uso dell’uomo, Milano, Jaca Book, 1988, pp. 307, trad. a cura di Lio-
nello Costantini.
2
Tišma Aleksandar, Il libro di Blam, Milano, Feltrinelli, 2000, pp. 221, trad. a cura di Ines
Olivari Venier.
3
Tišma Aleksandar, Scuola di empietà, Roma, E/O, 1989, pp. 134, trad. a cura di Lionello
Costantini.
4
Jovan Deliæ, […] on je majstor naslova, [...], da Rane pripovjetke Aleksandra Tišme, in
„Povratak miru Aleksandra Tišme“, Matica Srpska SANU, Novi Sad, 2005.
 FORTUNATI ESPEDIENTI NARRATIVI (TIŠMA E POE) 401

Al di là di un titolo dai tratti indecifrabili, il lettore è quasi costretto a domandarsi

quale sia quest’ uso improrogabile che grava sull’uomo, soprattutto se l’essere uma-
no è quello vissuto nella Novi Sad del secondo conflitto bellico, vittima della follia
nazista, dei rastrellamenti, delle persecuzioni e alla fine dei campi di sterminio.
Tišma ci riporta al Gennaio del 1943, quando le truppe tedesche – con l’ausi-
lio di quelle magiare – irrompono nella tranquilla ed ovattata cittadina percorsa dal
Danubio portando orrore, disperazione e fiamme. Le stesse fiamme che circonde-
ranno i giovani protagonisti dell’opera nel momento in cui bruceranno l’ultimo
solido ricordo di quell’angosciante periodo: il diario segreto della loro maestra di
tedesco.
Due ragazzini ed una fanciulla vivono la fine degli anni trenta tra le prime
esperienze adolescenziali e le lezioni di lingua tedesca tenute da una debole (sia
fisicamente che dal punto di vista emotivo) insegnante arrivata da un paesino della
Germania hitleriana col solo proposito di dimenticare le delusioni di un matrimonio
fallito con un dongiovanni croato.
Milinko Božiæ, Sredoje Lazukiæ e Vera Kroner. Ecco i nomi di questi tre
giovani serbi che descrivono meticolosamente la Jugoslavia del tempo.
Milinko, che vive con la madre, patisce una vita di stenti e di privazioni
concedendosi però la gioia di un libro, magari di una enciclopedia (come quella
Britannica), Sredoje – invece – figlio della tipica famiglia serba tradizionale e tradi-
zionalista, con un padre dal forte spirito patriottico ed una madre che ha come
caratteristica principale la tristezza del suo viso. Vera Kroner, figlia di una famiglia
benestante di origine ungherese e di religione ebraica, costantemente in conflitto
con sé stessa prima e con il resto del suo mondo poi, proprio perché è una ragazza
dalle mille sfaccettature, dalle mille culture e dal sangue contaminato: non vi sono
dubbi è la Jugoslavia che tra qualche anno, dopo la cruente guerra sorriderà, piena
di speranze, all’arrivo del maresciallo Tito.
Ma prima di Tito, l’orrore del Nazismo. Bussa alle porte dei tre giovani serbi
nel momento in cui Fräulein Drentwenscheck, la maestra di tedesco, muore dopo
una fallita operazione alla cistifellea.
I tre, che nel frattempo sono divenuti una coppia più l’amico (Vera e Milinko
vivono una fatalistica storia d’amore) fanno visita alla maestra il giorno prima che
ella esalerà l’ultimo respiro.
Fräulein, stanca e moribonda, con le ultimissime forze che le rimangono,
confida a Vera la presenza del suo diario segreto. Prega la giovanissima ebrea di
recarsi in casa sua per prendere il diario e distruggerlo.
Vera glielo promette. Alla morte della loro maestra, la protagonista si precipita
a casa dell’insegnante tedesca, e ancora sconvolta per l’accaduto stringe tra le mani
tremanti quel diario tipico delle bimbette con la copertina rigida. A casa, sotto le
coperte lo legge con fortissima curiosità e turbamento, si pone numerose domande
ma non ottiene alcuna risposta: solo con la fantasia può immaginare il fantomatico
compagno di Anna Drentwenscheck che prima la seduce e poi, dopo aver sperpe-
rato l’intero patrimonio, la porta sul lastrico e la abbandona.
402 PALONE DAVIDE

Alla coclusione del diario giunge per Vera il momento di esaudire l’ultima
volontà della donna. Ma la ragazzina è scettica a riguardo. Ella si chiede: come
distruggere l’ultimo oggetto che ha la forza di tenere vivo nella memoria il ricordo
di Fräulein? È vero che il diario non è in grado di dipingere i personaggi che sono
celati al suo interno ma una forza strana e potente spinge Vera Kroner a nascondere
il quadernetto nell’armadio bianco della sua cameretta.
Il tempo passa e la Germania tiene sotto pressione l’Europa intera e mette in
ginocchio la Jugoslavia.
Milinko è partito per difendere la sua terra, non per un senso patriottico bensì
per realizzare il suo sogno di pace (più che fra i popoli, una pace interiore), Sredoje
al contrario, segue forzatamente suo padre e suo fratello, gira per le montagne
slovene e sfrutta con malignità la forza ed il fascino della divisa dell’Esercito di
Liberazione Nazionale. Vera Kroner, con la famiglia intera viene deportata ad
Auschwitz. Il destino, malvagio e spietato, le fa perdere tutti i suoi cari e lei al
termine della guerra risulta essere una delle poche persone fortunate a far rientro a
casa.
Quale casa? La sua è caduta a pezzi e messa sottosopra. Se ne rende conto
Sredoje al suo ritorno trionfante in una Novi Sad ebbra di gioia dove si respira il
desiderio di libertà che le giovani donne della Vojvodina elargiscono ai propri solda-
ti. Lazukiæ passa „casualmente” dall’abitazione della fanciulla, entra senza render-
sene conto nella stanza di lei, sfoglia alcuni libri di scuola e posa gli occhi sull’arma-
dio bianco semi aperto. Trova il diario e a metà strada tra la paura e la quiete per
aver ritrovato – finalmente – un qualcosa che lo riporti indietro nel tempo, all’in-
fanzia „semi” felice, infila sotto il suo cappotto di soldato l’oggetto che anni prima
era appartenuto alla signorina Anna Drentwenscheck.
Milinko giace come un vegetale in un ospedale militare mentre Vera e Sredoje
si innamorano. Ma la freccia non è stata scoccata da Cupido. No, l’artefice del loro
avvicinamento è proprio il diairo.
È un periodo di pace apparente. Vera e Sredoje dopo mesi di convivenza e di
assidua ed ossessionante lettura del diario decidono di separarsi. Lei parte per la
volta della Germania, per seguire sua madre (sposatasi con un tedesco!), lui abba-
nonato a sé stesso, alla ricerca del suo Io smarrito sin dalla fanciullezza.
A questo punto è arrivato il momento di dare alle fiamme il libricino di Fräulein:
„le fiammelle lambiscono le pagine, scivolano sulla copertina, che si accartoc-
cia e annerisce, si fondono in un’unica fiamma rossa e gialla che divampa e si
slancia in alto, per attenuarsi poi pian piano, calare, tremolare e scomparire,
lasciando dietro di sé soltanto un pugno di brace e cenere.”5
Molti sono i romanzieri che riportano nelle loro opere diari misteriosi, lettere
segrete e quantaltro racchiuda in sé la forza della scrittura, delle emozioni recondite
e di affascinanti rappresentazioni pittoriche e fantasiose.

5
Tišma Aleksandar, „L’uso dell’uomo”, p. 306.
 FORTUNATI ESPEDIENTI NARRATIVI (TIŠMA E POE) 403

Per alcuni scrittori, questi oggetti sono soltanto un gioco stilistico che essi
propongono per il gusto di coinvolgere maggiormente il lettore. Per altri, tuttavia, i
diari o le lettere sono la forza centrifuga che avvolge con violenza i protagonisti, li
dirige come marionette o sono – in realtà – l’unico protagonista della trama. Non
ci sbagliamo se a quest’ultima categoria annoveriamo la famosa „Lettera rubata”6
del maestro del thriller Edgar Allan Poe (1809-1849).
Due autori totalmente lontani – e cronologicamente e dal punto di vista delle
tematiche- l’uno roso dall’alcool, da quella pazzia creativa che tanto lo ha consac-
rato al mondo della letteratura poliziesca, l’altro più sobrio, attento ai contenuti del
suo tempo, alla sua cultura ed origini, con il fine primario di dare al lettore (e
perchè no, anche a sé stesso) dei moniti, disegnando un quadro, quello degli ebrei
serbi inghiottiti dall’olocausto, con il proposito di dare loro un riscatto, anche se la
vita che „sopravvivono” egli ed il suo popolo – ed in cuor suo, A. Tišma ne è
estremamente consapevole – ha alla base l’amaro sapore della sconfitta e del vuoto
esistenziale.
Per una serie di analogie, il diario di Anna Drentwenscheck racchiude le stes-
sa funzionalità della lettera grazie alla quale un uomo dell’aristocrazia parigina Du-
pin, già protagonista di altri due racconti: „I delitti della Rue Morgue”7 e „Il
mistero di Marie Roget”8, risolve un caso di omicidio tuttaltro che semplice.
Così come è il mistero che avvolge nell’oscurità il coniuge scialacquatore
della Signorina Drentwenscheck, ancor più torbido è il caso che il prefetto parigino
è venuto a portare nello studio di Dupin, interrompendo un’innoqua e stanca con-
versazione – sull’imbrunire – tra il protagonista della novella ed il suo fido aiutante
che per grandi tratti ricorda il Watson di Arthur Conan Doyle. Nella Parigi che
rimanda alla Londra elisabettiana, un ministro della regina ha rubato una lettera
pericolosa di proprietà di quest’ultima. Il contenuto della lettera, così come quello
del diario, è chiaro solo a due personaggi: la regina ed il ministro, Fräulein e Vera
Kroner.
Il ministro se ne appropria per ragioni diplomatiche e di interessi, Vera riceve
il diario per volontà (ultima) della sua insegnante.
Entrambi gli oggetti presuppongono un destinatario. Il vero ricevente del
diario non è l’ex marito della maestrina né tanto meno la donna stessa. Il diario è
indirizzato alla giovane fanciulla. Ella risulta essere l’unica persona che ha otte-
nuto il permesso di venire a conoscenza della presenza segreta del quadernetto,
senza però dimenticare che il motivo principale è stato la morte della „Fräulein”
Anna.
Tuttavia, il ministro sfrutta la lettera per arrivare ai suoi fini speculativi. L’in-
tento di Vera è solo ed esclusivamente puro. L’unico proposito che ha è di custodire
6
Poe Edgard Allan, The purloined letter, 1844. Pubblicata per il pubblico italiano con il titolo
„La lettera rubata” in Racconti, Milano, Giangiacomo Feltrinelli, 2003.
7
Poe Edgard Allan, The murders in the rue Morgue, 1841. In Italia edito dalla Collana
Specchi, Bruno Mondadori, Milano.
8
The Mistery of Marie Roget, 1850.
404 PALONE DAVIDE

il diario come un’oggetto che aiuti la sua memoria a ricordare la figura della donna
tedesca.
Il fato (dei personaggi del romanzo e della novella di Poe) è strettamente
collegato a questi due simboli che si muovono liberamente ed agiscono nelle rispet-
tive opere con disinvoltura, senza domandare permesso allo scrittore e poi al letto-
re, nessuno è in grado di sfiorarli e non possono essere impigliati in alcuna rete.
Solo la freddezza logica dello scrittore di Boston, Poe per l’appunto, fa si che
la lettera venga „fortuitamente” rinvenuta a casa del colpevole. Mentre il diario,
che come simbolo non cela nulla di torbido, né di cupo, si adagia docilmente tra le
mani della ragazzina. La lettera nasconde un peccato, il diario – al contrario – uno
stato di angoscia ma anche di liberazione finale: stato d’animo che risplende nel
momento in cui egli stesso consente la lettura dei suoi contenuti agli occhi ed al
cuore di Vera Kroner.
Dupin rinviene la lettera poiché quest’ultima non è mai stata celata, è rimasta
durante tutta la narrazione sotto i suoi occhi, quelli del ministro ed ironicamente
dinanzi alla vista del lettore. La lettera denota quasi un gesto di spavalderia mentre
il diario della signorina (Gospoðicin dnevnik) nasconde la sua presenza poiché ha
tutti i connotati per essere definito docile e mesto ma allo stesso tempo così pieno
di impeto, per ciò che concerne i contenuti ricchi di voluttuosità e avvolto in uno
stato di patimento cronico.
L’aspetto che più accomuna la lettera di Poe e il diario di Tišma che per la
cronaca, come lo stesso autore ha dichiarato9, è un quadernetto realmente esistito,
rinvenuto da ragazzino nello stesso modo in cui Vera lo custodisce tra le mani nelle
pagine dell’opera, è che entrambi non vivono in funzione dei personaggi, vice-
versa.
Paradossalmente, attirano – a mo’ di calamita – tutti gli eroi dei due libri.
Vera ed il ministro ne sono succubi. La giovinetta (appunto perché ancora immatu-
ra) lo legge quasi come se fosse un „romanzo rosa” e rimane sconvolta ed amma-
liata. Il ministro francese, frutto del genio sregolato ma lucidissimo di E. Poe,
subdolamente si appropria della lettera col fine di screditare la moralità e la politica
della regina d’oltralpe. Nella descrizione di Dupin, per mano dello scrittore ameri-
cano, il ministro dopo essersi presentato nello studio regale „…con occhi di lince
scorge immediatamente la lettera, riconosce la calligrafia che ha scritto l’indi-
rizzo, osserva la confusione del personaggio a cui la lettera è indirizzata, e
scopre il segreto.”10
Anche Vera scopre il segreto ( i segreti per esser precisi). Osserva la confusi-
one e la disperazione della propria giovane insegnante, segue le righe che si susse-
guono nel diario per mezzo di una calligrafia che mette in risalto l’animo disperato
di chi lo scrive. Perfino gli occhi della ragazzina sono come quelli di una lince ma di

9
Vladimir Stojšin, Upotreba romana da NIN-ov roman godine „Upotreba èoveka”, NIN,
Beograd, 30.01.77, XXVII; 1360, p. 28.
10
Poe Edgard Allan, op. cit.
 FORTUNATI ESPEDIENTI NARRATIVI (TIŠMA E POE) 405

gran lunga lontani da quelli del ministro. Gli occhi di quest’ultimo, pieni di malizia e
furberia mentre gli occhi adolescenziali della protagonista principale de „L’uso
dell’uomo”, avvolti dal puro desiderio di conoscere più a fondo i timori che aveva-
no leso psicologicamente e dal punto di vista fisico la già esile maestrina.
Nel momento in cui leggiamo la descrizione dei due oggetti non possiamo fare
a meno di constatare che denotano un’imbarazzante somiglianza: forma, materiale
ed importanza che lasciano impassibili chiunque li abbia sottomano. Il diario è un
comunissimo quadernetto oblungo con la costola rigida, con una rossa copertina
ruvida che sembra di serpente11 nonché misero libricino di bilanci che parla di
uscite ai cinema, amori irrealizzabili, un enorme numero di date ed innumerevo-
li invocazioni a Dio.12
La lettera: […]molto sporca e spiegazzata, quasi strappata in due, proprio
nel mezzo[…], […]recava un grande sigillo nero, dove erano impresse in bella
evidenza le iniziali di D*** […]13
Nel momento in cui il romanzo è in pieno svolgimento, il lettore si ritrova al
fianco di Sredoje Lazukiæ mentre – tornato a Novi Sad con l’esercito trionfante –
si dirige verso l’abitazione distrutta di Vera Kroner e dopo pochi brevi minuti posa
lo sguardo distratto sul diario di Anna Drentwenscheck. Distrattamente, anche
l’eroe della novella posa i suoi occhi su un insignificante portadocumenti. Alcuni
righi più tardi e Dupin farà il rinvenimento della misteriosa „Lettera rubata”. Ci
traiamo in inganno se pensiamo che entrambi gli scrittori abbiano realmente fatto
rinvenire in maniera del tutto casuale sia il diario che la lettera. Il giovane personag-
gio del romanzo si fa guidare dal suo istinto, egli è sicuro di torvare un qualcosa
che lo riporti dalla donna che desidera (che ama, forse no!), Sredoje ed il diario si
cercano durante tutta la narrazione e al culmine di questa passionale – ed ossessiva
– ricerca, la loro strada si unisce. Strada che conduce a Vera Kroner.
La psicologia dell’investigatore amatoriale, Dupin, riporta a quella che è la
finta sbadataggine di Lazukiæ: munito di occhiali scuri per osservare e non essere
osservato (Sredoje, con la divisa militare, per far parte della „folla” felice per la
liberazione della Jugoslavia), „come per caso, capita al palazzo del Ministro.”14
Qui i sentieri paralleli dell’investigatore parigino e del soldatino di Novi Sad si
dividono per sempre. Il primo svela il mistero della lettera: un caso troppo facile,
stando alle parole del protagonista. Sredoje, invece, cerca Vera Kroner per farle
dono del diario, per leggerlo insieme dopo le notti passionali che li accomunano.
La „fine” che attendono i rispettivi elementi – banalmente – è la più attesa. La
lettera viene consegnata all’ispettore della questura parigina per essere analizzata
ed usata contro il ministro corrotto. Il diario si perde nella sua stessa cenere in un
secchio di ferro: dopo essersi spenta „la fiamma del desiderio” tra i due protagoni-

11
Tišma Aleksandar: op. cit. p. 2.
12
Op. cit. p. 288.
13
Poe Edgard Allan, op. cit.
14
Poe Edgard Allan, op. cit.
406 PALONE DAVIDE

sti, si spegnerà anche l’ultimissima fiammella (cioè il ricordo) del diario di Anna
Drentwenscheck che ha unito le vite di protagonisti allo sbando, in un periodo
storico nero per l’umanità intera, dove gli ideali ed il senso della vita vengono
sopraffatti dalla follia spietata del Nazismo.
Se da un lato la fine del diario e quella della lettera viaggiano nella stessa
direzione, al concludersi dell’opera dei rispettivi letterati – invece – il lettore prova
stati d’animo ben diversi ma non per questo bisogna lasciarsi trarre in inganno
concludendo „affrettatamente” che ci si trova dinanzi a due generi narrativi del
tutto estranei l’uno all’altro: su questo non vi è alcun dubbio.
Tuttavia, quando concludiamo la lettura della breve novella, proviamo uno
stato di soddisfazione nel vedere svelato il mistero, l’enigma che Dupin scioglie con
estrema sagacia e siamo ancor più contenti quando vediamo il ministro pagare per i
propri misfatti. Contrariamente, chiudendo il romanzo di Tišma, restiamo sconvolti
nell’ammettere a noi stessi che la terribile realtà racchiusa nel libro tocca l’apice
proprio con la stesura dei contenuti del diario. Per mezzo degli occhi di Vera Kro-
ner, il lettore legge (oltre a date ed invocazioni a Dio) nell’animo di un essere
umano stravolto dal dolore. Questo suo patimento che certo non ha nulla a che
vedere con il dolore sofferto dagli ebrei, parimenti ci lascia particolarmente turbati.
La lettera ed il diario hanno lo stesso ed identico ruolo: quello di plasmare il
destino, il comportamento, azioni e conseguenze di ogni personaggio che viene a
contatto con essi. Due oggetti che „quotidianamente” abbiamo a portata di mano,
sono muniti di una forza così grande da poter condannare un alto Ministro di
corte o far innamorare due giovani sopravvissuti al totale “non senso” della
gurerra o nel peggiore delle ipotesi: contenere in poche pagine ingiallite l’intera
esistenza di una persona.
Gran parte del „lavoro” è frutto delle menti geniali degli scrittori che hanno
deciso di dare una sì grande importanza ai due oggetti in questione, unici in grado
di tenere ad un alto livello la narrazione di entrambe le opere. Ad esempio, è facile
domandarsi: se non fosse mai esistito il diario all’interno del romanzo „Upotreba
èoveka”, quale sarebbe stata la scintilla che avrebbe fatto scoccare l’innamoramen-
to repentino tra i due giovani protagonisti di Novi Sad?
Stesso dicasi per Poe e la sua novella proto-poliziesca: avrebbe mai potuto
Dupin occuparsi di un caso simile se al posto della lettera rubata avesse dovuto
risolvere il caso andando alla ricerca di un fermaglio della regina?
Difficile dare una risposta, come ancor più arduo è immaginarci „L’uso
dell’uomo” e „La lettera rubata” privi sia del quadernetto di memorie della mae-
stra sia dell’epistole scritta dalla regina di Francia. Per un movimento a catena,
mancando la lettera ed il diario, verrebbero meno tutti i protagonisti, le ambientazi-
oni e la trama.
Concludiamo ricordando che vale decisamente la pena leggere le opere di
Aleksandar Tišma, non solo per lasciarsi trasportare nel tempo, indietro sino alla
seconda guerra mondiale né per capire, da una delle innumerevoli angolature, quel-
lo che è il semplice, diretto e crudo punto di vista di un autore serbo che assorbe e
 FORTUNATI ESPEDIENTI NARRATIVI (TIŠMA E POE) 407

patisce gli orrori del suo popolo trasmettendoli in ogni sua opera, bensì per il sem-
plice gusto di poter trovare delle analogie (o solo semplici ed „apparenti” somiglian-
ze) con qualsiasi illustre scrittore internazionale. Leggere Tišma, quella che è la sua
idea di „uso dell’uomo” ed il diario che ogni essere umano custodisce gelosamente
dentro di sé vuol dire anche capire Poe e la sua idea narrativa, il tutto facilitato da
una lettera misteriosa che egli invia al lettore il quale, fino al momento dell’apertura
di quest’ultima, è rimasto „sulle spine” nell’attesa di veder risolto il caso, come
anche colui che ha letto „Upotreba èoveka” ed ha provato grande tensione nel
leggere il diario di Anna Drentwenscheck cercando di scoprire il nome del suo ex
coniuge che l’ha condotto alla morte.

Ïàëîíå Äàâèäå

ÑÐŎÍÀ ÏÐÈÏÎÂÅÄÍÀ ÑÐÅÄÑÒÂÀ (ÒÈØÌÀ È ÏÎ)

Ðåçèìå

Ïðè¼åì äåëà À. Òèøìå, ïðå ñâåãà Óïîòðåáå ÷îâåêà îäóâåê ¼å áèî çíà÷à¼àí ó èòàëè¼àí-
ñêîì êóëòóðíîì êðóãó. Ðàäœà ðîìàíà âðàžà íàñ ó âðåìå Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà ó Íîâîì Ñàäó,
êàäà òðè ìëàäà ãèìíàçè¼àëöà ïðèñóñòâó¼ó äîëàñêó íàöèñòà è ñìðòè ó÷èòåšèöå íåìà÷êîã ¼åçè-
êà. Ïðåäìåò êî¼è ïîâåçó¼å äåöó ñà íàñòàâíèöîì ¼å œåí äíåâíèê êî¼è žå ïðàòèòè æèâîòå áóäóžèõ
æðòàâà òîêîì çàïëåòà. Èñòèì ñðåäñòâèìà: äíåâíèöè, ïèñìà, áåëåøêå, ñëóæå ñå íåêîëèêî ïî-
çíàòèõ ïèñàöà ìåó êî¼èìà ñå íàëàçè Å. À. Ïî ñà ñâî¼îì ïðèïîâåòêîì The purloined letter. Êîä
Òèøìå è Ïîà, äíåâíèê è ïèñìî èãðà¼ó èñòó óëîãó: îáà äîêóìåíòà èìà¼ó ñâîã ïðèìàîöà, îäëó÷ó-
¼óžà ñó çà ðàäœó è óñëîâšàâà¼ó òîê íà¼âàæíè¼èõ äîãàà¼à. £óíàöè æèâå çàõâàšó¼óžè äíåâíèêó è
ïèñìó à íå îáðíóòî. Ñóäáèíà, ïðåêî äíåâíèêà è ïèñìà, óïðàâšà ïðîòàãîíèñòèìà êàî vis major
îä ïî÷åòêà äî êðà¼à, ïîòïóíî ïîò÷èœàâà¼óžè ãëàâíå ¼óíàêå. Ôóíêöè¼à îâèõ ñïèñà ó íàâåäåíèì
äåëèìà òîëèêî ¼å âàæíà äà áè áåç œèõ îíà áèëà ìàœå çíà÷à¼íà è ïîçíàòà.
408 ÒÈ£ÀÍÀ ÒÐÎÏÈÍ
 ÑÊÐÈÂÅÍÈ ÖÈÒÀÒÈ ÊÎÄ ÑËÎÁÎÄÀÍÀ ÑÅËÅÍȎÀ 409

ÓÄÊ

ÒÈ£ÀÍÀ ÒÐÎÏÈÍ (Áåîãðàä)

Ñêðèâåíè öèòàòè êîä

Ñëîáîäàíà Ñåëåíèžà

ÑÀÆÅÒÀÊ: Ó ðàäó ñå ñêðåžå ïàæœà íà ïðèìåòíî àëè íåíàãëàøåíî ïðå-

óçèìàœå äåëîâà ðàäîâà Ðåáåêå Âåñò, Öðíî ¼àãœå è ñèâè ñîêî, è Äåàíå Ëåñ-
êîâàð, Ñëèêå æàëîñíèõ äîæèâšà¼à, ó ðîìàíèìà Ñëîáîäàíà Ñåëåíèžà Î÷åâè
è îöè, Óáèñòâî ñ ïðåäóìèøšà¼åì, êàî è íà Ñåëåíèžåâî ïðåíîøåœå ñîïñòâåíîã
òåêñòà èç Î÷åâà è îòàöà ó Óáèñòâî ñ ïðåäóìèøšà¼åì. Òàêàâ ïîñòóïàê òóìà÷è
ñå êîðèøžåœåì òóèõ òåêñòîâà ðàäè ñîïñòâåíîã çàäîâîšñòâà, áåç îñëàœàœà
íà åôåêàò ÷èòàëà÷êîã ïðåïîçíàâàœà öèòàòà.
ʊÓ×ÍÅ ÐÅ×È: Ñëîáîäàí Ñåëåíèž, Î÷åâè è îöè, Óáèñòâî ñ ïðåäóìè-
øšà¼åì, Ðåáåêà Âåñò, Öðíî ¼àãœå è ñèâè ñîêî, Äåàíà Ëåñêîâàð, Ñëèêå æà-
ëîñíèõ äîæèâšà¼à, öèòàòíîñò, èíòåðòåêñòóàëíîñò, ïëàãè¼àò.

Öèòàò ñå íà¼ëàêøå ìîæå äåôèíèñàòè êàî äîñëîâíî ïðåíîøåœå òóåã

òåêñòà ó ñîïñòâåíè. Äàíàñ, öèòàò ñå îáè÷íî (ó íàó÷íèì ðàäîâèìà îáàâåçíî)
îáåëåæàâà íàâîäíèöèìà, óç èìåíîâàœå àóòîðà; òà ïðàêñà ¼å ó ðàíè¼èì ðàçäî-
ášèìà, îä àíòèêå ïà äî êëàñèöèçìà, áèëà áèòíî äðóãà÷è¼à. Íè¼å áèëî íåîï-
õîäíî íàâåñòè èìå öèòèðàíîã àóòîðà à íåîâëàøžåíî ïðåóçèìàœå òóåã òåê-
ñòà íè¼å ñå ïîñìàòðàëî êàî åòè÷êè ïðåñòóï. Áëèñêà öèòàòó ¼å ïàðàôðàçà,
íåäîñëîâíî ïðåíîøåœå ñàäðæèíå íå÷è¼åã èñêàçà; òåêñò èçâîðíèêà ¼å ¼îø
óâåê ïðåïîçíàòšèâ, àëè èçìåœåí ó ìàœî¼ èëè âåžî¼ ìåðè. Ñëåäè êœèæåâíà
ïîçà¼ìèöà, ïðåóçèìàœå ïîñòî¼åžåã ìîòèâà èëè ôîðìå è œèõîâà óïîòðåáà íà
íîâ è êðåàòèâàí íà÷èí. Ñëåäåžè ñòåïåí óäàšåíîñòè îä èçâîðíîã òåêñòà ïðåä-
ñòàâšàëà áè àëóçè¼à, ïîçèâàœå íà ïîñòî¼åžè òåêñò áåç œåãîâîã äîñëîâíîã
íàâîåœà.
Ó äàíàøœå âðåìå ñå êîðèøžåœå òóåã òåêñòà áåç íàâîåœà èçâîðà íå
ñõâàòà íóæíî êàî ïëàãè¼àò, îäíîñíî êœèæåâíà êðàà. Íå ïîñòî¼è ¼àñíî îäðå-
åíà ãðàíèöà èçìåó öèòàòà è ïëàãè¼àòà, àëè óêîëèêî ïèñàö ó óìåòíè÷êîì
äåëó êîðèñòè íåóìåòíè÷êå òåêñòîâå (èñòîðèîãðàôñêå, ïóáëèöèñòè÷êå è ñë.)
êàî ãðàó, èëè íàâîäè óìåòíè÷êî äåëî à î÷èãëåäíà ¼å œåãîâà æåšà äà ÷èòà-
ëàö ïðåïîçíà öèòàò, íå ãîâîðèìî î ïëàãè¼àòó. Óïðàâî ñòîãà øòî ñå íèêàäà íå
ìîæå ñà ïîòïóíîì èçâåñíîøžó ãîâîðèòè î àóòîðîâèì íàìåðàìà, âðëî ¼å òå-
øêî êâàëèôèêîâàòè íåêè äåî óìåòíè÷êîã òåêñòà êàî ïëàãè¼àò. Ðóêîâîäèžó
410 ÒÈ£ÀÍÀ ÒÐÎÏÈÍ

ñå íà÷åëîì êî¼å ¼å ôîðìóëèñàî Íèêîëà Ìèëîøåâèž òîêîì ïîëåìèêå î Ãðîá-

íèöè çà Áîðèñà Äàâèäîâè÷à: „Äà áè ñå ¼åäíî äåëî îçíà÷èëî êàî ïëàãè¼àò,
ïîòðåáíî ¼å, íà¼ïðå, äîêàçàòè äà ñå îíî íàëàçè ó èñòî¼ ðàâíè ñà íåêèì äðó-
ãèì äåëîì èç êîãà ¼å åâåíòóàëíà „ïîçà¼ìèöà“ ó÷èœåíà.“1
Ó óìåòíè÷êî¼ êœèæåâíîñòè öèòàò ìîæå èìàòè ðàçíîâðñíå ôóíêöè¼å:
êîðèñòè ñå êàî ïîòâðäà ñîïñòâåíîã ñòàâà òóèì ìèøšåœåì, ïðîøèðèâàœå
ïîšà çíà÷åœà, êàî îá¼àøœåœå, àëè è çà ìåœàœå êîíòåêñòà ó êîì ñå íàâîäè,
óïóžó¼óžè íàñ íà íîâî èëè äðóãà÷è¼å ÷èòàœå.
Öèòàòíîñò ¼å òåðìèí êî¼è îáóõâàòà ðàçëè÷èòå óïîòðåáå öèòàòà, ïðå ñâåãà
ó ìîäåðíî¼ êœèæåâíîñòè. Îíà ¼å ¼åäíà îä îñíîâíèõ îäëèêà ïîñòìîäåðíå êœè-
æåâíîñòè, ó êî¼î¼ ñëóæè îäâà¼àœó îä êëàñè÷íîã îïîíàøàœà ñòâàðíîñòè; êî-
ðèñòè ñå ïðå ñâåãà ó ñòâàðàœó ìðåæå èíòåðòåêñòóàëíîñòè, ïîâåçèâàœà ñâèõ
ïîñòî¼åžèõ òåêñòîâà ó òçâ. èíòåðòåêñò. Íàâîåœå öèòàòà ìîæå áèòè àóòî-
ðîâî ðàçìåòàœå åðóäèöè¼îì, àëè è ñëîæåíà èãðà ó êî¼î¼ ñå îä ÷èòàîöà î÷åêó-
¼å äà èäåíòèôèêó¼å íåêè ìàëî ïîçíàò öèòàò êàêî áè áîšå (èëè óîïøòå)
ðàçóìåî ôóíêöè¼ó òîã äåëà òåêñòà, ïîðåêëî íåêîã ìîòèâà èëè ôðàçå. Òà ðàçè-
ãðàíîñò è ïîçèâàœå ÷èòàîöà íà àêòèâíî ÷èòàœå òåêñòà, äîíåêëå íà ñóäåëî-
âàœå ó ñòâàðàœó, òàêîå ¼å îáåëåæ¼å ïîñòìîäåðíîã ó êœèæåâíîñòè, îäñòóïà-
œå îä òðàäèöèîíàëíîã ïðîçíîã ìîäåëà ó êîìå ¼å íåîäðååíîñò, âèøåçíà÷-
íîñò òåêñòà íåæåšåíà à ñâàêà óïîòðåáà ñòðàíîã òåêñòà ìîðà áèòè ¼àñíî îçíà-
÷åíà êàî òàêâà, è ãäå ñå ïðåòïîñòàâšà äà žå ó èäåàëíîì ñëó÷à¼ó ñâè ÷èòàîöè
äàòè òåêñò ðàçóìåòè íà èñòè íà÷èí.
Ñëîáîäàí Ñåëåíèž ïîçíàò ¼å êàî ïèñàö êî¼è ïðèïàäà ðåàëèñòè÷êîì òî-
êó ñðïñêå ïðîçå. Çàïðàâî, îä ïðâåíöà Ìåìîàðè Ïåðå Áîãàšà, ïðåêî ðîìàíà
Ïðè¼àòåšè, Ïèñìî-ãëàâà, Î÷åâè è îöè, ïà äî œåãîâîã ïîñëåäœåã äîâðøåíîã
ðîìàíà Óáèñòâî ñ ïðåäóìèøšà¼åì, Ñåëåíèž ñå íà ðàçëè÷èòå íà÷èíå âðàžà
òåìè ïðîïàäàœà ãðààíñêå êëàñå ó Ñðáè¼è íàêîí Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà. Çà
ðàçëèêó îä äîáðîã äåëà ïèñàöà œåãîâå ãåíåðàöè¼å (Êèø, Ïåêèž), îí ó ñâî¼èì
äåëèìà íå êîðèñòè ïîñòìîäåðíèñòè÷êå ïîñòóïêå. Îêîñíèöó âåžèíå œåãîâèõ
ðîìàíà, îä Ìåìîàðà Ïåðå Áîãàšà íàäàšå, ïðåäñòàâšà ìàœå èëè âèøå êœè-
æåâíî ñòèëèçîâàí óíóòðàøœè ìîíîëîã ãëàâíèõ ëèêîâà, à Ñåëåíèž ñå óñðåä-
ñðåó¼å íà ïîäðîáàí ïðèêàç œèõîâå ñâåñòè, ÷åñòî ¼å êîðèñòåžè êàî ïðèçìó
êðîç êî¼ó ïðåëàìà êðèçíå èñòîðè¼ñêå òðåíóòêå. Íà ïðâè ïîãëåä, ðåòêî ñå
óïóøòà ó ïîñòìîäåðíó èãðó èíòåðòåêñòóàëíîã; ðåêëî áè ñå äà äåëèìè÷íè
èçóçåòàê ïðåäñòàâšà¼ó äâà ïîñëåäœà äîâðøåíà ðîìàíà, Timor mortis è Óáè-
ñòâî ñà ïðåäóìèøšà¼åì, êî¼è ñó ïèñàíè ó ôîðìè èñïîâåñòè, è äàòè êàî
ðóêîïèñè ãëàâíèõ ¼óíàêà, ó êî¼å îâè ïîâðåìåíî óíîñå òóå äîêóìåíòå, òóó
ðå÷.
Ìàœå ¼å ïîçíàòî, ìåóòèì, äà Ñåëåíèž ó ðîìàíèìà Î÷åâè è îöè è Óáè-
ñòâî ñà ïðåäóìèøšà¼åì ñêîðî äîñëîâíî íàâîäè äóæå îäëîìêå èç êœèæåâ-
íèõ òåêñòîâà Ðåáåêå Âåñò è Äåàíå Ëåñêîâàð.
1
Íèêîëà Ìèëîøåâèž, „Øòà ¼åñòå, à øòà íè¼å ïëàãè¼àò“ ó: Áîðî Êðèâîêàïèž, Òðåáà ëè
ñïàëèòè Êèøà? Çàãðåá, 1980, ñòð. 110.
 ÑÊÐÈÂÅÍÈ ÖÈÒÀÒÈ ÊÎÄ ÑËÎÁÎÄÀÍÀ ÑÅËÅÍȎÀ 411

Î÷åâè è îöè ó íåêó ðóêó ñëåäå òðàäèöè¼ó åïèñòîëàðíîã ðîìàíà: ó œèìà

ñå ñìåœó¼ó óíóòðàøœè ìîíîëîã Ñòåâàíà Ìåäàêîâèžà è ïèñìà œåãîâå æåíå
Åëèçàáåòå. Òà ïèñìà ñó íîìèíàëíî óïóžåíà œåíî¼ ðîàöè ó Åíãëåñêî¼, àëè
ñëóæå êàî ñâî¼åâðñòàí Åëèçàáåòèí äíåâíèê; íàïèñàíà ñó íà èñêâàðåíîì ñðï-
ñêîì ¼åçèêó êî¼è ñå ïîñòåïåíî ìåœà îäðàæàâà¼óžè Åëèçàáåòèíî íàïðåäîâà-
œå ó ó÷åœó ñðïñêîã ¼åçèêà. Çà¼åäíî, òà äâà ðîìàíåñêíà òîêà ïðåäñòàâšà¼ó
îïèñ ñòàœà ãðààíñêîã äóõà ó Ñðáè¼è îä 1918. äî 1945. ãîäèíå è ñóêîá äâå¼ó
ðàçëè÷èòèõ êóëòóðà – åíãëåñêå è ñðïñêå. Îêâèðíà ïðè÷à ðîìàíà îäèãðàâà ñå
äâàäåñåòàê ãîäèíà êàñíè¼å, äîê Ñòåâàí âðøè ðåêàïèòóëàöè¼ó œèõîâîã çà¼åä-
íè÷êîã æèâîòà, àëè ñå ñà îïèñèâàœåì ïðåñòà¼å ïîñëå ïîãèáè¼å œèõîâîã ñèíà
Ìèõà¼ëà íà Ñðåìñêîì ôðîíòó, ó àïðèëó 1945.
Îâ༠Ñåëåíèžåâ ðîìàí ìîãàî áè ñå íàâåñòè êàî êëàñè÷àí ïðèìåð ðîìà-
íà ïñèõîëîøêîã ðåàëèçìà. Óòîëèêî âèøå èçíåíàó¼å ÷èœåíèöà äà ¼å àóòîð ó
òåêñò Î÷åâà è îòàöà ñà ìàëèì èçìåíàìà óíåî âèøå îäëîìàêà äðóãîã
êœèæåâíîã äåëà. Ðå÷ ¼å î ïîçíàòîì ïóòîïèñó Ðåáåêå Âåñò Öðíî ¼àãœå è ñèâè
ñîêî.
Ðåáåêà Âåñò (çàïðàâî, Ñåñèëè Èçàáåë Ôåðôèëä), ïîçíàòà áðèòàíñêà
ñïèñàòåšèöà, áîðàâèëà ¼å ó £óãîñëàâè¼è ó âèøå íàâðàòà – 1936, 1937. è
1938. ãîäèíå. 1941. îá¼àâèëà ¼å êœèãó Öðíî ¼àãœå è ñèâè ñîêî, êî¼à îïèñó¼å
œåíî ïîñëåäœå ïóòîâàœå êðîç £óãîñëàâè¼ó. Ó ïèòàœó ¼å âðëî îáèìíî äåëî,
èçóçåòíèõ ëèòåðàðíèõ êâàëèòåòà, êî¼å ñïà¼à ïóòîïèñíó ïðîçó ñà ïîïóëàðíîì
èñòîðè¼îì è ñâî¼åâðñíîì, ïðèëè÷íî íåîðòîäîêñíîì, ïîëèòè÷êîì òåîðè¼îì.
Êàêî ïèøå Âåñíà Ãîëäñâîðòè ó Èçìèøšàœó Ðóðèòàíè¼å, áóäóžè äà ñó ñòàâîâè
Ðåáåêå Âåñò îäóäàðàëè îä îíèõ ïîñëåðàòíå ¼óãîñëîâåíñêå âëàñòè, êœèãà ñå
íà ñðïñêîõðâàòñêîì ïî¼àâèëà òåê 1989. ãîäèíå, ó ïðåâîäó Íèêîëå Êîšåâè-
žà,2 ïà è îíäà ó äðàñòè÷íî ñêðàžåíîì îáëèêó.3
Ñåëåíèž öèòàòå èç œåíîã äåëà ó ñâî¼ ðîìàí óíîñè áåç òåêñòóàëíîã èëè
ïàðàòåêñòóàëíîã êîìåíòàðà î œèõîâîì ïîðåêëó – íèòè ñó îçíà÷åíè êàî öè-
òàòè, íèòè îí áèëî ãäå íàâîäè Âåñòîâó êàî ñâî¼ èçâîð. Íå ïîñòî¼è íèêàêâà
ôóñíîòà èëè áåëåøêà êî¼à áè óêàçèâàëà íà ïîðåêëî ïî¼åäèíèõ äóæèõ îäëî-
ìàêà, äàòèõ íà åíãëåñêîì, ó Åëèçàáåòèíèì ïèñìèìà óïóžåíèì Ðå¼÷åë Àëêà-
ëà¼. Ìîæå ñå óî÷èòè ìèíèìàëíî èçäâà¼àœå èç îêîëíîã òåêñòà, óêîëèêî óíà-
ïðåä çíàìî ñòðàíî, öèòàòíî ïîðåêëî îâèõ îäëîìàêà: îíè ñó äàòè íà åíãëå-
ñêîì, àëè íà åíãëåñêîì ñó è äðóãè äåëîâè äè¼àëîãà ðàçëè÷èòèõ Ñåëåíèžåâèõ
ëèêîâà, è ïî¼åäèíå ôðàçå êî¼å êîðèñòå Ñòåâàí è Åëèçàáåòà. Íè¼å íàîäìåò
äîäàòè äà ó òðåíóòêó îá¼àâšèâàœà Î÷åâà è îòàöà Öðíî ¼àãœå è ñèâè ñîêî
íè¼å áèëî ïðåâåäåíî íè ó îãðàíè÷åíîì îáèìó ó êîìå ¼å ñàäà äîñòóïíî äîìà-
žî¼ ÷èòàëà÷êî¼ ïóáëèöè.
2
Ñâè íàâîäè Ðåáåêå Âåñò öèòèðàíè ñó ó îðèãèíàëó ïðåìà: West, Rebecca: Black Lamb
and Grey Falcon, A Journey through Yugoslavia, London, 1977. êàî è ïðåìà Êîšåâèžåâîì
ïðåâîäó: Âåñò, Ðåáåêà: Öðíî ¼àãœå è ñèâè ñîêî: ïóòîâàœå êðîç £óãîñëàâè¼ó. Áåîãðàä, 1995.
3
Ãîëäñâîðòè, Âåñíà: Èçìèøšàœå Ðóðèòàíè¼å – èìïåðè¼àëèçàì ìàøòå. Ïðåâîä: Âëà-
äèìèð Èãœàòîâèž, Ñðàí Ñèìîíîâèž. Áåîãðàä, 2000, ñòð. 213.
412 ÒÈ£ÀÍÀ ÒÐÎÏÈÍ

Öèòàòè Ðåáåêå Âåñò íèñó òó äà îáåçáåäå àóòåíòè÷íîñò Åëèçàáåòèíèì

ðåàêöè¼àìà íà ñðïñêó ñðåäèíó, íàïðîòèâ. Ñåëåíèž äåòàšíî ïðèêàçó¼å òå-
øêîžå ñà êî¼èìà ñå ìîæå ñóî÷èòè Åíãëåñêèœà èç âèøå ñðåäœå êëàñå ïî
äîëàêó ó ïðåäðàòíè Áåîãðàä – íåïîçíàâàœå ¼åçèêà, íåñíàëàæåœå ó ñòðàíîì
îêðóæåœó ñà äðóãà÷è¼èì êîíâåíöè¼àìà, îäáî¼íîñò ïî¼åäèíàöà ïðåìà œåíîì
ñòðàíîì ïîðåêëó (êîíêðåòèçîâàíà ó ëèêó Íàíêå, Ñòåâàíîâå ñòàðå äàäèšå).
Êàêî áè øòî óïå÷àòšèâè¼å ïðèêàçàî Åëèçàáåòèíó ’äðóãîñò’, Ñåëåíèž êîðè-
ñòè ïîñòóïàê î÷óàâàœà, ïðåíîñåžè œåíà ïèñìà íàïèñàíà ðàâèì, íåñòàí-
äàðäíèì ñðïñêèì ¼åçèêîì; ò༠ïîñòóïàê ñå ðåòêî äîñëåäíî ñïðîâîäè ó îâàêî
äóãèì òåêñòîâèìà, ïîñåáíî êàäà íè¼å ó ñëóæáè êîìè÷íîã èëè ãðîòåñêíîã
åôåêòà. Óòîëèêî ñó èçíåíàäíè¼è íàãëè ïðåëàçè ó åíãëåñêè, êàî ó ñöåíè êàäà
Åëèçàáåò ïðåïðè÷àâà ñóñðåò ñà „íåêîì Åíãëåñêèœîì“ ó Áå÷ó, óç êîìåíòàð äà
žå ò༠ðàçãîâîð ïðåíåòè íà åíãëåñêîì, ¼åð ¼å íà òîì ¼åçèêó è âîåí. Ó ïî÷åò-
êó ¼å òî ñêîðî äîñëîâíî ïðåíîøåœå äè¼àëîãà ñà ïî÷åòêà Öðíîã ¼àãœåòà,
êàäà Ðåáåêà Âåñò ïîêóøàâà äà îá¼àñíè ìóæó ñâî¼ó ôàñöèíàöè¼ó £óãîñëàâè-
¼îì è Ñëîâåíèìà.4

Ìè ñìî, Ñòåâàí è ¼à, ñðåëè ó Áå÷, çà
Íîâó ãîäèíó âå÷å, òàìî áèëè, ¼åäíà Åí-
ãëåñêèœà êî¼à áèëà ¼å ó £óãîñëàâè¼à, è îäó-
øåâëåíà, ñâå ëåïî, äèâíî. Îíà ïëàêàëà ¼å
øòî œó íàãîâîðèëè äà äåçèíôèêó¼å ìà-
êåäîíñêà ÷èïêà è õàëèíå, ïà îíè ïðîïàëè
ñó. Ìè åíãëåñêè ðàçãîâàðàëè ñìî, ïà òî
÷ó òè ¼à íà åíãëåñêîì ðå÷è:
– You must not think me stupid – she
said to me – you cannot understand why I
think these dresses important; you have not
been there.
– Is it so wonderful there? – I asked.
– It is more wonderful than I can tell
you – she answered.
– But how? – I said.
She could not tell me at all clearly.
– Well, there is everything there. Except
what we have. But that seems very little.
„You must not think me stupid“, I said
to my husband; „you cannot understand why
I think these dresses important; you have
not been there.“ „Is it so wonderful there?“
he asked. „It is more wonderful than I can
tell you“ I answered. „But how?“ he said. I
could not tell him at all clearly. I said,
„Well, there is everything there. Except
what we have. But that seems very little.“
„Do you mean that the English have very
little,“ he asked, „or the whole of the
West?“ „The whole of the West,“ I said, „he-
re too.“ He looked at the butter-yellow ba-
roque houses between the chestnut-trees
and laughed. „Beethoven and Mozart and
Schubert wrote quite a lot of music in this
town,“ he said. „But they were none of them
happy“, I objected. „In Yugoslavia,“ sugge-
sted my husband, smiling, „everybody is

4
Êàêî ïîâîäîì èñòîã îäëîìêà Äå¼âèä Íîðèñ êîìåíòàðèøå ó ñâî¼î¼ êœèçè Áàëêàíñêè
ìèò: „Œåí ñòàâ íà ¼åäèíñòâåí íà÷èí îäðàæàâà ðîìàíòèçìîì èíñïèðèñàíè ñòà⠒öèâèëèçîâàíå
Åâðîïå’ ñåð Âîëòåðà Ñêîòà ïðåìà áàëêàíñêîì êóëòóðíîì ïðîñòîðó“ (Íîðèñ, Äå¼âèä: Áàëêàí-
ñêè ìèò. Áåîãðàä, 2002, ñòð. 102). Íîðèñ ñå ó ñâîì åñå¼ó Ñëàáîñòè è ñóäáèíå; ëèêîâè ó
Ñåëåíèžåâèì ðîìàíèìà, (Ïîëèòèêà, 12. ¼óë 2003, ñòð. Â1 – Â2) áàâè èíòåðòåêñòóàëíèì âå-
çàìà èçìåó ðàçëè÷èòèõ Ñåëåíèžåâèõ òåêñòîâà, àëè íå è âåçàìà ñà êœèãîì Ðåáåêå Âåñò. Íè
Âëàäèñëàâà Ðèáíèêàð ó åñå¼ó Ôèêòèâíè ñâåò ðåàëíîã; ïîåòèêà ïðèïîâåäàœà ó ðîìàíèìà
Ñëîáîäàíà Ñåëåíèžà (Ïîëèòèêà, 19. ¼óë 2003, ñòð. Â1 – Â2), êàäà ãîâîðè î õåòåðîãëîñè¼è
îñòâàðåíî¼ ó Óáèñòâó ñ ïðåäóìèøšà¼åì, íå ïîìèœå Äåàíó Ëåñêîâàð.
 ÑÊÐÈÂÅÍÈ ÖÈÒÀÒÈ ÊÎÄ ÑËÎÁÎÄÀÍÀ ÑÅËÅÍȎÀ 413

– Do you mean that the English have very happy.“ „No, no,“ I said, „not at all, but...“
little – I asked – or the whole of the West? The thing I wanted to tell him couldn’t be
– The whole of the West – she said – told, however, because it was manifold and
here too. nothing like what one is accustomed to
I looked through the window at the but- communicate by words. I stumbled on, „Re-
ter-yellow baroque Viennese houses bet- ally, we are not as rich in the West as we
ween the chestnut-trees and laughed. think we are. Or, rather, there is much we
– Beethoven and Mozart and Schubert haven’t got which the people in the Balkans
wrote quite a lot of music in this town – I have got in quantity. To look at them you
said. would think they had nothing. The people
– But they were none of them happy – who made these dresses looked as if they
she objected. had nothing at all. But if these imbeciles
– So, in Yugoslavia – Steven suggested here had not spoiled this embroidery you
with a smile – everybody is happy? would see that whoever did it had more than
– No, no – she said – not at all, but... we have.6 (West, ñòð. 22 – 23)
The thing I want to tell you couldn’t be told,
however, because it is manifold and not-
hing like what one is accustomed to com-
municate by words. Really we are not as
rich in the West as we think we are. Or, rat-
her, there is much we haven’t got which the
people in the Balkans have got in quantity.
To look at them you would think they had
nothing. The people who made these dres-
ses looked as if they had nothing at all. But
if these imbeciles here had not spoiled this
embroidery you would see that whoever did
it had more than we have.5 (Ñåëåíèž, ñòð.
116 – 117, Åëèçàáåòèíî ïèñìî Ðå¼÷åë)

5
Ñâè öèòàòè èç Î÷åâà è îòàöà íàâåäåíè ñó ïî èçäàœó: Ñåëåíèž, Ñëîáîäàí: Î÷åâè è
îöè, Áåîãðàä, 1985.
6
„Íå ñìåø ìèñëèòè äà ñàì øàøàâà“, ðåêëà ñàì ñâîì ìóæó, „òè íå ìîæåø äà ñõâàòèø
çàøòî ñó ìè îâå õàšèíå âàæíå, òè íèñè áèî òàìî.“ „Çàð ¼å òàìî òàêî äèâíî?“, óïèòàî ¼å.
„Ëåïøå ¼å íåãî øòî òè óìåì ðåžè“, îäãîâîðèëà ñàì. „Àëè êàêî?“, ðåêàî ¼å. Óîïøòå ìó
íèñàì ìîãëà îá¼àñíèòè. Ðåêëà ñàì: „Ïà òàìî èìà ñâåãà îñèì îíîã øòî èìàìî, àëè ÷èíè ñå äà ¼å
òî âðëî ìàëî.“ „Ìèñëèø ëè äà ¼å îíî øòî Åíãëåçè èìà¼ó âðëî ìàëî“, óïèòàî ¼å, „èëè ìèñëèø íà
öåî Çàïàä?“ „Öåî Çàïàä“, ðåêîõ, „óêšó÷ó¼óžè îâî îâäå.“ Ïîãëåäàî ¼å ñâåòëîæóòå áàðîêíå êóžå
ìåó êåñòåíîâèìà è íàñìå¼àî ñå. „Ó îâîì ãðàäó Áåòîâåí, Ìîöàðò è Øóáåðò ñòâîðèëè ñó ïîäî-
ñòà ìóçèêå“, ðå÷å îí. „Àëè íè ¼åäàí îä œèõ íè¼å áèî ñðåžàí“, ïðèìåòèõ. „Çíà÷è, ó £óãîñëàâè¼è“,
äîáàöè ìî¼ ìóæ ñìåøåžè ñå, „ñâàêî ¼å ñðåžàí.“ „Íå, íå“, ðåêîõ, „íè¼å ó òîìå ñòâàð, íåãî...“ Îíî
øòî ñàì ìó õòåëà ðåžè íå ìîæå ñå, ìåóòèì, èçðåžè çàòî øòî ¼å òîëèêî ñëîæåíî è äàëåêî îä
ëàêî èçðåöèâîã. Íåñïðåòíî ñàì íàñòàâèëà: „Äîèñòà, ìè íèñìî íà Çàïàäó òîëèêî áîãàòè êîëèêî
ìèñëèìî. Èëè, áîšå ðå÷åíî, èìà òîãà øòî ìè íåìàìî à øòî šóäè íà Áàëêàíó èìà¼ó íàïðåòåê.
Êàäà èõ ïîãëåäàø, ïîìèñëèî áè äà íåìà¼ó íèøòà. Æåíå êî¼å ñó èçðàäèëå îâå õàšèíå èçãëåäàëå
ñó êàî äà áàø íèøòà íåìà¼ó. Àëè äà îâå áóäàëå îâäå íèñó óïðîïàñòèëå ò༠âåç, âèäåî áè äà îíà
êî¼à ãà ¼å èçâåçëà èìà âèøå íåãî øòî ìè èìàìî.“ (Âåñò, ñòð. 40)
414 ÒÈ£ÀÍÀ ÒÐÎÏÈÍ

Ñêåïòè÷íå îïàñêå ñóïðóãà Âåñòîâå ó Ñåëåíèžåâî¼ êœèçè äîäåšåíå ñó

Åëèçàáåòè è Ñòåâàíó. Êàêî Íîðèñ çàïàæà: „Æåíà êî¼ó ñðåžó ó Áå÷ó íè¼å
èìåíîâàíà, àëè ïîøòî îíè ïðåóçèìà¼ó óëîãó ñêåïòèêà, ïîøòî ñå ÷èòàâ ðàç-
ãîâîð âîäè íà åíãëåñêîì, îäëîìàê ïîïðèìà ïîòïóíî äðóãà÷è¼å çíà÷åœå ó
íîâîì êîíòåêñòó. Åíãëåñêèœà èçãëåäà ¼åäíîñòàâíî íàèâíà. Íà âèäåëî ñå èç-
íîñè êîíòðàñò èçìåó œåíîã èñêóñòâà è ðåàëíîñòè. Ñòåâàíîâ ïðîáëåì ¼å
ðàñòðçàíîñò èçìåó äâà ñâåòà: íà ¼åäíî¼ ñòðàíè Åíãëåñêà è Çàïàä, íà äðóãî¼
Ñðáè¼à è Áàëêàí.“7
Ïðîìåíå êî¼å Ñåëåíèž âðøè ó ïðåóçåòîì òåêñòó íå ñâîäå ñå ñàìî íà
ìåœàœå îäãîâàðà¼óžèõ ëè÷íèõ çàìåíèöà è èìåíà ãîâîðíèêà. Ìàäà çàäðæàâà
÷àê è ïîìåíóòó ìèìèêó (ïîïóò ìóæà Âåñòîâå, è Ñòåâàí ñå îñìåõó¼å êàä
èðîíè÷íî çàïèòà äà ëè ¼å ó £óãîñëàâè¼è ñâàêî ñðåžàí) äâå ðå÷åíèöå êî¼èìà
Âåñòîâà îïèñó¼å ñâî¼ó íåñïîñîáíîñò äà ¼àñíî èñêàæå øòà îñåžà, Ñåëåíèž
ìåœà. Ó ïðâîì ñëó÷à¼ó, „I could not tell him at all clearly“ ïðåòâàðà ñå ó „She
could not tell me at all clearly“, è ïðèïèñó¼å ñå ñëóøàîöó à íå ãîâîðíèêó,
äàêëå, ïîñòà¼å òó êîìåíòàð ñà èçâåñíèì íåïðè¼àòåšñêèì ïðèçâóêîì. Ðå÷å-
íèöó „The thing I wanted to tell him couldn’t be told, however, because it was
manifold and nothing like what one is accustomed to communicate by words“
Ñåëåíèž ïðåìåøòà ó ñàì äè¼àëîã Åíãëåñêèœå è áðà÷íîã ïàðà Ìåäàêîâèž. Íà
÷èòàâ ðàçãîâîð íàäîâåçó¼å ñå Åëèçàáåòèíà áëàãî ïîäðóãšèâà ðåôëåêñè¼à î
íåñòâàðíîñòè èäåàëèçîâàíå ïðåäñòàâå êî¼ó àíîíèìíà Åíãëåñêèœà èìà î Ñð-
áèìà. Èñêàç Ðåáåêå Âåñò çà Ñåëåíèžà òàêî ïðåäñòàâšà ïðèìåð íåîá¼åêòèâ-
íîã, íåòà÷íîã âèåœà Ñðáè¼å.
Íà ñëè÷àí íà÷èí Ñåëåíèž Öðíî ¼àãœå è ñèâè ñîêî êîðèñòè è êàñíè¼å, ó
ñöåíè èç ïîñëåäœå ÷åòâðòèíå ðîìàíà, êàä Åëèçàáåòà, çà¼åäíî ñà ñâî¼èì åí-
ãëåñêèì ïðè¼àòåšåì è šóáàâíèêîì Ïàòðèêîì Âîêåðîì, ïîñåžó¼å Îïëåíàö.
Ñåëåíèž òó ñïà¼à ñåãìåíòå òðè ðàçëè÷èòà äîãàà¼à èç Öðíîã ¼àãœåòà: îïèñ
ðó÷êà ó íåêîì áåîãðàäñêîì õîòåëñêîì ðåñòîðàíó, ïîñåòó Îïëåíöó è ïîñåòó
Ïàòðè¼àðøè¼è ó Ñðåìñêèì Êàðëîâöèìà, ãäå ¼å Ðåáåêà Âåñò óïîçíàëà ðóñêîã
ìîíàõà êî¼è ¼å îêðèâšàâàî Åíãëåçå çà óñïåõ Îêòîáàðñêå ðåâîëóöè¼å.

– You find here dishonesty and pun-
ctilio, grossness and delicacy, avarice and
handsomeness, co-existing in the same per-
son. Almost every day I meet statesmen
who practice extremes in patriotism and in
peculation not at different times, but on the
same day; brutality that took torture and
bloodshed in its stride and suddenly tur-
ned to the tenderest charity. Surely this me-
ans that not only you, but anyone brought
I remembered what English people
who had lived in the Balkans had told me
of dishonesty and punctilio, grossness and
delicacy, avarice and handsomeness, co-
existing in the same person, of statesmen
who had practiced extremes in patriotism
and in peculation not at different times in
their career, but on the same day, brutality
that took torture and bloodshed in its stri-
de and suddenly turned to the tenderest cha-

7
Íîðèñ Äå¼âèä, Áàëêàíñêè ìèò, Áåîãðàä, 2002, ñòð. 102.
 ÑÊÐÈÂÅÍÈ ÖÈÒÀÒÈ ÊÎÄ ÑËÎÁÎÄÀÍÀ ÑÅËÅÍȎÀ 415

up in a surrounding as different as English,
can not pretend to understand them always,
and always well – òåøèî ìå ¼å, êàäà áèõ
ñå æàëèëà, àëè è ðàçóìíî îá¼àøœàâàî çà-
øòî ¼å òî òàêî.
– They are not yet familiar with the
circumstances of urban life. It could hardly
be otherwise, since forty years ago there
was not a town in Serbia the size of Rock-
ford. The Yugoslavs can’t be blamed, the-
refore, if they haven’t worked out a tradi-
tion of conduct to fit those circumstances.
Urban life takes a deal of learning. When
the Industrial Revolution dawned in We-
stern Europe, the Serbs were still Turkish
slaves. To this day eighty-seven per cent
of Yugoslavs are peasants. Indeed, the mid-
dle class in Yugoslavia is so near to its pe-
asant origins that everyone you meet has a
shepherd or a ploughman for a cousin or
nephew. (Ñåëåíèž, ñòð. 294 – 295; Ïàòðèê
Âîêåð Åëèçàáåòè)
rity. Surely this means that not only I, but
the Yugoslavs, were unable to answer the
question. They are not yet familiar with the
circumstances of urban life. It could hardly
be otherwise, since thirty-five years ago
there was not a town in Serbia the size of
Rockford, Illinois. The Yugoslavs can’t be
blamed, therefore, if they had not worked
out a tradition of conduct to fit those cir-
cumstances. (West, 473)
When the Industrial Revolution had
dawned on the Western powers, the Serbs
were Turkish slaves; to this day eighty-se-
ven per cent of Yugoslavs are agricultural
workers. (West, 481)
...and indeed, the middle class in
Yugoslavia is so near to its peasant origin
that any of them might have had such a co-
usin or nephew.8
(West, 483)

– But why did this king want to hold
up an encyclopedia of medieval Serbian art
over his family vault? It sounds to me as if
an English king had built a mausoleum full
of allusions to Richard Coeur de Lion. Is
there any real continuity between the me-
dieval Serbian Empire and these present-
day Serbs? (…)
– Ask the priest why he hates the
English – ìîëèî ìå Ïàòðèê, è ¼à ñàì ìó
„But why did this man want to hold
up an encyclopedia of medieval Serbian art
over his family vault?” asked my husband.
„It sounds to me as if an English king had
built a mausoleum full of allusions to Ri-
chard Coeur de Lion.” „Well, that is all the
remote past they have,” I said, „and they
came straight out of that glory into the
misery of Turkish conquest.” „But is there
any real continuity between the medieval

8
Ñåžàì ñå êàêî ñó ìè Åíãëåçè êî¼è ñó æèâåëè íà Áàëêàíó ïðè÷àëè î íåïîøòåœó è ÷àñòè,
î ãðóáîñòè è äåëèêàòíîñòè, î øêðòîñòè è äàðåæšèâîñòè êî¼è ìîãó äà ïîñòî¼å ó ¼åäíîì èñòîì
÷îâåêó, î äðæàâíèöèìà êî¼è ñó êàî âåëèêè ðîäîšóáè áèëè ñïðåìíè íà ïðîíåâåðå, è òî îáî¼å
ïðàêòèêîâàëè ó èñòîì äàõó èñòîãà äàíà, î áðóòàëíîñòè ìó÷åœà è êðâîïðîëèžà êî¼è áè ñå èçíå-
íàäà ïðîìåòíóëè ó íà¼íåæíè¼å ìèëîñðå. Ñâå òî ïîêàçó¼å äà íå ñàìî ¼à, íåãî íè £óãîñëàâåíè
íèñó ó ñòàœó äà îäãîâîðå íà òàêâî ïèòàœå. Îíè ñå ¼îø íèñó ñðîäèëè ñà îêîëíîñòèìà óðáàíîã
æèâîòà. Òåøêî äà áè è ìîãëî áèòè äðóê÷è¼å, áóäóžè äà ïðå òðèäåñåò è ïåò ãîäèíà ó Ñðáè¼è íè¼å
áèëî ãðàäà âåëè÷èíå Ðîêôîðäà ó Èëèíîèñó. Ïðåìà òîìå, £óãîñëàâåíå íå ìîæåìî ïðåêîðåâàòè
çàòî øòî íèñó èçãðàäèëè òðàäèöè¼ó ïîíàøàœà êî¼à áè îäãîâàðàëà òèì îêîëíîñòèìà. (...) Ó
âðåìå êàäà ñå èíäóñòðè¼ñêà ðåâîëóöè¼à ïî¼àâèëà íà Çàïàäó, Ñðáè ñó áèëè òóðñêè ðîáîâè. Äî
äàíàøœåã äàíà 87% £óãîñëàâåíà ñó ïîšîïðèâðåäíèöè.
(...) Ñðåäœà êëàñà ó £óãîñëàâè¼è òîëèêî ¼å áëèçó ñâîì ñåšà÷êîì ïîðåêëó äà ¼å ñâàêîìå
îä òèõ šóäè [îí] ìîãàî áèòè íåêè áëèæè èëè äàšè ðîàê. ( Âåñò, ñòð. 202 è ñòð. 205)
416 ÒÈ£ÀÍÀ ÒÐÎÏÈÍ

ïðåâåëà øòà ¼å ïîï ðåêàî: – Because he
says that it was Sir George Buchanan who
started the Russian Revolution.
– Buchanan! English Ambasador to
St. Petersburg in 1917?
– Yes – I said.
– But surely he thinks that perhaps
Kerensky and Lenin had a little to do with
it?
– The priest says – ïðåâåëà ñàì
Ïàòðèêó ïîïîâ îäãîâîð – that’s all non-
sense. How could unimportant people like
Kerensky and Lenin do anything like start-
ing a revolution? It must have been some-
one of real influence like Sir George
Buchanan!
(Ñåëåíèž, ñòð. 297-8)
Serbian Empire and these present-day
Serbs?” asked my husband. „Of course
there is,” I said; „you will see that once you
get away from Belgrade.”
„The old officer hates very much the
English,“ explained Constantine, „because
he says that it was Sir George Buchanan
who started the Russian Revolution.“ We
had to think for a minute before we remem-
bered that Sir George Buchanan had been
our Ambasador at St. Petersburg in 1917.
„But does he not think that perhaps
Kerensky and Lenin had a little to do with
it?“ asked my husband. When it was put to
him the major-domo shook his head and
emitted an impatient flood of liquid con-
sonants. „He says,“ translated Constantine,
„that that is nonsense. How could unimpor-
tant people like Kerensky and Lenin do
anything like starting a revolution? It must
have been someone of real influence like
Sir George Buchanan.“ (West, 504)

Ñåëåíèž ïîêóøàâà äà ñòâîðè ïðèçâóê îá¼åêòèâíîñòè è äèñòàíöå ó ïðè-

êàçó ðàçãîâîðà äâî¼å Åíãëåçà; Åëèçàáåòà âèøå ïóòà íàãëàøàâà œèõîâó èç-
äâî¼åíîñò îä îñòàëèõ šóäè ñà êî¼èìà ãîâîðå, ¼åçè÷êó, àëè è êóëòóðíó áàðè¼å-
ðó. Ñåëåíèž ò༠åôåêàò ïî¼à÷àâà èçîñòàâšà¼óžè äåëîâå òåêñòà ó êî¼èìà Ðåáå-
êà Âåñò îäãîâàðà íà ïèòàœà ñâîã ìóæà (îâäå ïðåíåòà êàî ïèòàœà Ïàòðèêà
Âîêåðà), êàî è œåíî äîáðîíàìåðíî òóìà÷åœå ñâåøòåíèêîâå èç¼àâå è ïîêó-
ø༠äà ¼å ëîãè÷êè îá¼àñíè. Ó ðîìàíó, Åëèçàáåòà è Ïàòðèê Âîêåð ñó ñå ¼åäíî-
ñòàâíî „ñìå¼àëè êàî ëóäè“.
Ñåëåíèž òàêî êîðèñòè òåêñò Ðåáåêå Âåñò êàî öèòàò, àëè àóòîðåôåðåí-
öè¼àëíè öèòàò,9 ÷è¼å ñå çíà÷åœå ìåœà çáî㠜åãîâå íåïîòïóíîñòè è ïðîìåíå
êîíòåêñòà. Ó Ñåëåíèžåâîì íàãëàøåíî ðåàëèñòè÷íîì, ñíèæåíîì ïðèêàçó „ñðï-
ñòâà“ è Ñðáà, íåìà ìåñòà åãçàëòàöè¼è Ðåáåêå Âåñò, ìà êîëèêî îíà áèëà àóòåí-
òè÷íè ñòàâ ¼åäíå áðèòàíñêå äðæàâšàíêå. Îí æåëè äà ïðèêàæå íåñïî¼èâîñò,
íåóñàãëàñèâîñò äâå¼ó ðàçëè÷èòèõ êóëòóðà, ïðè ÷åìó ÷åñòî äà¼å óîïøòåíå
ñóäîâå î ìàíàìà ñðïñêîã íàðîäà êàî ¼åäèíñòâåíå öåëèíå, ñóïðîòñòàâšà¼óžè
èõ „òèïè÷íî åíãëåñêèì“ âðëèíàìà, õëàäíîêðâíîñòè, ðàäèíîñòè è ïðàêòè÷-
íîñòè. Òàêî ïîñòóëèðà Åëèçàáåòó êàî íåóòðàëíîã, îá¼åêòèâíîã ïîñìàòðà÷à,
ìàäà ¼î¼ œåíà ïîçèöè¼à (óäàòà ¼å çà Ñðáèíà ñà êî¼èì èìà è äåòå) çàïðàâî îíå-
9
„Ðåôåðåíöè¼àëíè ñó öèòàòè îðè¼åíòèðàíè íà ïîäòåêñò, à àóòîðåôåðåíöè¼àëíè íà òåêñò.
Ïðâè óïóžó¼ó íà ñìèñàî ïðîòîòåêñòà èç êî¼åãà ñó óçåòè, äðóãè íà ñìèñàî òåêñòà ó êî¼è ñó
óêšó÷åíè.“ Îðàèž Òîëèž, Äóáðàâêà: Òåîðè¼à öèòàòíîñòè. Çàãðåá, 1990.
 ÑÊÐÈÂÅÍÈ ÖÈÒÀÒÈ ÊÎÄ ÑËÎÁÎÄÀÍÀ ÑÅËÅÍȎÀ 417

ìîãóžàâà îá¼åêòèâíîñò. Åëèçàáåòèíå êðèòèêå íà ðà÷óí ñðïñêå ñâàäšèâîñòè,

ïðàçíîñëîâšà è ëåœîñòè ìîãó ñå ñõâàòèòè è êàî óîïøòàâàœå œåíîã âðëî
ëè÷íîã íåçàäîâîšñòâà Ñòåâàíîì. Êàðàêòåðèñòè÷íî ¼å äà îíà ó ¼åäíîì òðåíóò-
êó ïðèìåžó¼å êàêî áè ñå Ñòåâàí îñåòèî ëè÷íî ïîãîåí œåíèì çàïàæàœèìà,
àëè òî ñìåñòà òóìà÷è êàî œåãîâó ïðèâðæåíîñò ñâîì ñðïñêîì èäåíòèòåòó.
£àñíî ¼å çáîã ÷åãà ñå èçíåñåíè ñòàâîâè Ðåáåêå Âåñò íè ó ¼åäíîì òðåíóò-
êó íå ïðèïèñó¼ó Åëèçàáåòè – èñóâèøå áè îäóäàðàëè îä œåíå áðèòàíñêå òðå-
çâåíîñòè.
Ðîìàí Óáèñòâî ñà ïðåäóìèøšà¼åì10 ïðåäñòàâšà äðóãà÷è¼è è êîìïëåê-
ñíè¼è ñëó÷à¼. Ó œåìó ñó çàñòóïšåíè êàêî èíòåðëèòåðàðíè öèòàò, òàêî è
àóòîöèòàò, îäíîñíî, Ñåëåíèž åêñòåíçèâíî êîðèñòè äâà ðàçëè÷èòà ëèòåðàðíà
òåêñòà: äðàìó Äåàíå Ëåñêîâàð, Ñëèêå æàëîñíèõ äîæèâšà¼à,11 è ñâî¼ ñîï-
ñòâåíè ðîìàí Î÷åâè è îöè. Ïðèëè÷íî ñå ïðåöèçíî ìîãó îäðåäèòè îêâèðè ó
êî¼èìà ñå îâè öèòàòè ïî¼àâšó¼ó: ó ïèòàœó ñó ïðå ñâåãà ¼åäíà äè¼àëîøêà
ñöåíà è ïîñëåäœè ñåãìåíò êœèãå, „Áåëåøêà èçäàâà÷à“.
Óáèñòâî ñ ïðåäóìèøšà¼åì ¼å ðîìàí ñà äâîñòðóêèì íàðàòèâíèì ïëà-
íîì: ó ñàäàøœåì âðåìåíó, 1992. ãîäèíå, £åëåíà Ïàíèž, çâàíà „Áóëèêà“, ñà
ñâî¼èì šóáàâíèêîì ïîêóøàâà äà ñàçíà äåòàšå î òðàãåäè¼è ó êî¼ó ¼å áèëà
óìåøàíà œåíà áàáà, £åëåíà Àðàíåëîâèž. Èíôîðìàöè¼å êî¼å ïðèêóïšà î
íåîáè÷íîì šóáàâíîì òðîóãëó – èç¼àâå æèâèõ ñâåäîêà, ïèñìà, çàïèñè è äðó-
ãè äîêóìåíòè ñàìå £åëåíå Àðàíåëîâèž, œåíîã áðàòà ïî ìëåêó £îâàíà è
ïàðòèçàíñêîã ïóêîâíèêà Êðñìàíà £àêøèžà – êîíñòèòóèøó äðóãó íàðàòèâíó
ðàâàí. Íà ïðâè ïîãëåä, íåìà (îñèì èìåíà áàáå è óíóêå) ïîêëàïàœà, ïîäó-
äàðíîñòè èçìåó òà äâà òîêà; îáå ïðè÷å, ìåóòèì, îïèñó¼ó äðóøòâî ó ðàñó-
ëó, óíèøòåíî ðàòîì, ñòâàðàœå íîâîã äðóøòâåíîã ïîðåòêà è çàâðøàâà¼ó ñå
íåïîïðàâšèâèì ãóáèòêîì âîšåíèõ îñîáà.
£åäíà ñöåíà, ó êî¼î¼ Ñåëåíèž îïèñó¼å ðàçãîâîð èçìåó £åëåíèíîã äå÷êà
Áîãäàíà Áèëîãîðöà è £îêà Ìàðòèžà, œåãîâîã êîìøè¼å èç Êðà¼èíå, çàïðàâî
ïðåäñòàâšà êîëàæ äîñëîâíèõ öèòàòà è ïàðàôðàçà èç äðàìå Äåàíå Ëåñêîâàð
Ñëèêå æàëîñíèõ äîæèâšà¼à.12 Ñåëåíèž ó ïîòïóíîñòè çàäðæàâà ¼åçèê ¼óíàêà
10
Ñâè öèòàòè áèžå íàâåäåíè ïðåìà: Ñåëåíèž, Ñëîáîäàí: Óáèñòâî ñ ïðåäóìèøšà¼åì,
Áåîãðàä, 1993.
11
Ñâè öèòàòè áèžå íàâåäåíè ïðåìà: Äåàíà Ëåñêîâàð: Ñëèêå æàëîñíèõ äîæèâšà¼à,
Íîâè Ñàä, 1981.
12
Äåàíà Ëåñêîâàð ïîçíàòà ¼å ïðå ñâåãà ïî äâå äðàìå, Òðè ÷åêèžà, à î ñðïó è äà íå
ãîâîðèìî (åêðàíèçîâàíî êàî Äîãîäèëî ñå íà äàíàøœè äàí) è Ñëèêàìà æàëîñíèõ äîæè-
âšà¼à (ïðàèçâåäáà 1980.). Ñëèêå... ñó äðàìà î ïîðîäèöè Êðîìáåðã ñà Êðóøêîâå ðàâíè, è œè-
õîâîì ïðîïàäàœó – ñèðîìàøòâî, ðàòîâè, íàñëåäíà ñêëîíîñò ëóäèëó è ñàìîóáèñòâó, êàî è èí-
öåñò êî¼è ñå ïðîâëà÷è èç ãåíåðàöè¼å ó ãåíåðàöè¼ó, äîïðèíîñå äåãåíåðàöè¼è è ãàøåœó ëîçå Êðîì-
áåðãîâèõ. Ïðâà äâà ÷èíà Ñëèêà æàëîñíèõ äîæèâšà¼à äåøàâà¼ó ñå 1924. è 1943. ãîäèíå, àëè
è ïîðåä îïèñà ðàòà íå ãîâîðå òîëèêî î ìðæœè èçìåó Ñðáà è Õðâàòà êîëèêî î àóòîäåñòðóêòèâ-
íîñòè ¼åäíå îäðååíå ïîðîäèöå. Êðîìáåðãîâè ñó òèïñêè âðëî ñðîäíè Êðëåæèíèì Ãëåìáà¼åâè-
ìà, ìàäà íå ïðèïàäà¼ó óãëàåíîì ãðààíñêîì äðóøòâó âåž ñó ñèðîìàøíè ñåšàöè. Äåàíà Ëå-
ñêîâàð ñòèëèçó¼å œèõîâ ãîâîð è ïîäèæå ãà ñêîðî äî ïîåòñêî㠖 òî ¼å âåðîâàòíî ãëàâíè ðàçëîã
çáîã êîãà ó îâî¼ ñöåíè Ñåëåíèž êîðèñòè êšó÷íå ðå÷åíèöå œåíå äðàìå óìåñòî àóòåíòè÷íîã
ãîâîðà êðà¼èøêèõ Ñðáà.
418 ÒÈ£ÀÍÀ ÒÐÎÏÈÍ

Äåàíå Ëåñêîâàð, ìåœà¼óžè ñàìî âëàñòèòà èìåíà, àëè ¼å êîíòåêñò îâèõ èñêàçà
ó ïîòïóíîñòè ïðîìåœåí.

Åâî íà êî¼è íà÷èí Ñåëåíèž ñêëàïà èñêèäàíå ðåïëèêå èç Ñëèêà:

(Ñòð. 53) ÐÓÄÈÍ: Âîëèì ïóêíèò ó Ãðàîíèžà, íåã äà ìè íåòêî äàäå ïîë ñâè¼åòà!
(Ñòð. 71) ÏÀÂÀ: Äîê ¼å îí îä èñòî÷íå â¼åðå, âàšàò íå ìîðå.
(Ñòð. 76) 3. ÊÐÓØÊÎÂ×ÀÍÈÍ: Îïå’? Ôàòà¼ó ãà òðèïóò íà ñåäìèöó!
(Ñòð. 79) 4. ÊÐÓØÊÎÂ×ÀÍÈÍ: Ñàâ ñå ñâè¼åò ïàòè.
ÐÓÄÈÍ: Îñèì ìåíå! Ñâå ìè ¼å ïîòàìàí! Øòà óñõò¼åäíåì, òî äîáè¼åì!
(Ñòð. 100) ÂÈÍÊÀ: Ïóøòè ìå! Ñ îòèì ñè ðóêàìà êëàî!
(Ñòð. 101) ÂÈÍÊÀ: Íàíà ñå áðèíå. £åáåì òè ðàò è òêî ãà ïðâè èçìèñëè!
€ÓÊÀ: Îâî ñàä ¼å í༚åïøå: ñâå ñå ìîðå, ñâå ñå ñìè¼å! Øòà íèãäà íè¼å áèëî, ñàä
áèâà. Ðîåíè ìå ñå žàžà áî¼è!
ÂÈÍÊÀ: Êàä ñè ïîêëô ïîë ñåëà.
€ÓÊÀ: Àë’ íèêîãà èç òâî¼å êóžå.
(Ñòð. 129) ÁËÀÆÎ: Íå ìîðå ñå óìðè¼åò äîêëå íå ïóêíó ó òåáå, ¼å ë’ äå?
(ñòð. 133) ÔÅËÈÊÑ: Óòóøèëà, ïà çàêîïàëà, ¼å ë’ äå?
(Ñòð. 135) ÔÅËÈÊÑ: Ïàìòèì êàä ¼å ìàòåð áàöèî ñà øòàãšà, áóáðåãå ¼î¼ îäáèî. ̼å-
ñåö ¼å äàíà êðåïàâàëà.
ÀÍÊÀ: Íè¼å ¼ó îí! Ïîïåëà ñå, ïàëà ñ ëîòðè.
(Ñòð. 138) ÂÈÍÊÀ: Ñâå âîëèø, ñâå ðàçóìè¼åø, íè íà êîã ñå íå ñðäèø – êîíäà è íèñè
÷îâ¼åê.
(Ñòð. 141) ÌÀÊÑÈÌ: £à ìó âåëèì äà ñå áîðöè íå æåíè¼ó äîêëå òðà¼å ðàò, à îí çàèíòà-
÷èî: æåíà, ä¼åöà...
(Ëåñêîâàð)

Ïî íàâèöè ìàãíåòîôîíñêîã ïèñöà, óêšó÷èì ñè êàñåòêó. Áîã ìå ïðîñâåòëèî! Âðå-

äåëî ¼å çàáåëåæèòè
ÐÀÇÃÎÂÎÐ ÊÐÅÒÅÍÀ ÑÀ ÁÈ£ÅÑÍÈÌ ÏÑÎÌ ÈÇ ÇÀÂÈ×À£À:
ÊÐÅÒÅÍ :
– Íå ìîðå ñå óìðåò äîê íå ïóêíó ó òåáå.
ÁÈ£ÅÑÍÈ ÏÀÑ:
– Ìîðå. Óòóøèî ¼å ïà ¼å çàêîïàî.
ÊÐÅÒÅÍ :
– À øòî òàêî, ñóí÷åâó ìó âå÷åðó!
ÁÈ£ÅÑÍÈ ÏÀÑ:
– Áàöèî ¼å ñà øòàãšà, áóáðåãå ¼î¼ îäáèî. ̼åñåö ¼å äàíà êðåïàâàëà. Íè¼å áèëà çà
íèøòà.
ÊÐÅÒÅÍ :
– Æèâîòèœà. Áè¼åñàí ïàñ, âåëèì òè. Îíàêó æåíó! Òðåáàëî ãà ¼å äàâíî âåçàò. £åñó
ëè ãà óôàòèëè?
ÁÈ£ÅÑÍÈ ÏÀÑ:
– Ôàòà¼ó ãà òðèïóò íà ñåäìèöó. Àëè øòà ¼å äàíàñ èç ðåøòà ïîáåž!
 ÑÊÐÈÂÅÍÈ ÖÈÒÀÒÈ ÊÎÄ ÑËÎÁÎÄÀÍÀ ÑÅËÅÍȎÀ 419

Ê ÐÅÒÅÍ :
– È?
ÁÈ£ÅÑÍÈ ÏÀÑ:
– Íèøò. Îí ðåêî äà ¼å ïàëà ñ ëîòðè è ñàìà óìðëà.
Ê ÐÅÒÅÍ :
– È øòî žåø ñàä? Îø æåíèò Ìèëèöó? Ìîø ëè ¼å äîáèò êàòè¼å ðîåíè ñòðèö óáèî
œåíó ìà¼êó?
ÁÈ£ÅÑÍÈ ÏÀÑ:
– Ìîãó ëè ¼å äîáèò? Øòî Ñðáèí óñõò¼åäíå, òî äàíàñ ìîðå è äîáèò, òàêâî òè ¼å
âðè¼åìå äîøëî, ¼à òè âåëèì! Àìà – áîðöè ñå íå æåíè¼ó äîê òðà¼å ðàò.
Ê ÐÅÒÅÍ :
– £åáåì òè ðàò è êî ãà ïðâè èçìèñëè!
ÁÈ£ÅÑÍÈ ÏÀÑ:
– ×ó¼ óñðó! Ïóêëî ãà ìàëî ó íîãó, à ãîñïîí-ñòóäåíò ñå óïèøî îä ñòðà! Îâî ñàäè
òè ¼å, ìî¼ Áîãäàíå, í༚åïøå. Êàä òè òâî¼ £îêî êàæå! Çíàäåì øòî ãîâîðèì! Ñâå ñå
ìîðå, ñâå ñå ñìè¼å. Øòî íèãäå íè¼å áèëî, ñàä áèâà. Ðîåíè ìå ñå žàžà áî¼è!
Ê ÐÅÒÅÍ :
– Êàä ñè ïîáèî îíîëèêå šóäå, ñóíöå òè ¼åáåì.
ÁÈ£ÅÑÍÈ ÏÀÑ:
– Àë íèêîãà èç òâî¼å êóžå.
Ê ÐÅÒÅÍ :
– Çáîã òàêè íàñ è äðæå äà ñìî äèâšå çâè¼åðè. Íå äîäèðó¼ ìå! Ñ îòèì ñè ðóêàìà è
êëàî.
ÁÈ£ÅÑÍÈ ÏÀÑ:
– Íè¼åñàì êëàî. À è äà ¼åñàì! Äîê íè¼å îä èñòî÷íå â¼åðå, âàšàò íå ìîðå. Âîëèì
ïóêíóò ó Ðâàòà íåã äà ìè íåòêî äàäå ïîë ñâè¼åòà.
Ê ÐÅÒÅÍ :
– Èìà äîáðèõ è Õðâàòà.
ÁÈ£ÅÑÍÈ ÏÀÑ:
– Òåá ñó îâà ãîâíà áåîãðàäñêà ñâó ïàìåò ïîïèëà!
Ê ÐÅÒÅÍ :
– À òåá ñó î÷è îä êðâè îñšåïèëå. Íåâäèø âèøå šóäå, à è ñàì çíàäåø äà èìà
äîáðèõ šóäè è ìåó œèìà.
ÁÈ£ÅÑÍÈ ÏÀÑ:
– Íåìà. À è äà èìà! Øòî áè òè òèî! Ξåø äà íàñ îíè íàäáè¼ó? £åë òî îžåø? Êàêàâ
ñè ñå òî ðîäè¼î! Íè íà êîã ñå íå ñðäèø – êîíäà è íèñè ÷îâ¼åê, ¼åáåì òå øîœàâîã.
(Ñåëåíèž, ñòð. 154 – 156)

ÌÀÒÎ: Ìîðàø ïèøàò è êàä òå íå ò¼åðà. £åáåì òè òàêè æèâîò!

(Ëåñêîâàð, ñòð. 38)
– Ìîðàø ïèøàò è êàä òå íå ò¼åðà. £åáåì òè òàêè æèâîò.
Ðå÷å òî, êàî, „êàä íàèåø íà ãîâíî, íà¼áîšå ¼å çàîáèžè ãà“ èëè „åòî, êî ñå ñâå äàí
äàíàñ íå ïóâà âàæàí, øòà žåø“, èëè âåž òàêî íåøòî...
(Ñåëåíèž, ñòð. 158)
420 ÒÈ£ÀÍÀ ÒÐÎÏÈÍ

ÁÀ£À (îff): μ £àäðàíå, ¼åáåì òè Ñóí÷åâó âå÷åðó... (...)

ÌÀÒÎ: Âó÷å ñå ïîòëåí êî ïðåáèòà ìà÷êà, íå âàšà íè áîãó, íè âðàãó.
(Ëåñêîâàð, ñòð. 16)
– £åáåì òè ñóí÷åâó âå÷åðó, âó÷åì ñå êî ïðåáèòà ìà÷êà. Íå âàšàì íè áîãó íè
âðàãó – ãóíà êðåòåí.
(Ñåëåíèž, ñòð. 134)

ÌÀÊÑÈÌ: Êàêî îíè ñ ìåíîì, òàêî è ¼à øœèìà. (Ëåñêîâàð, ñòð. 150)

– Êàê îíè ñíàìà, òàê è ìè øœèìà. (Ñåëåíèž, ñòð. 137)

(Ñòð. 170) ÁËÀÆÎ: ×åêàî áèõ òå óìèò, îáðè¼àí, òðåçàí, ñòàí óðåäèò è ñâå êàêî
âàšà.
(Ñòð. 171) ÁËÀÆÎ: Íå áè íàøëà áóñó íà îðàœó! (Ëåñêîâàð, ñòð.)
– Âîëèì òå øòî íèøòà íå óìè¼åø – íå áè íàøëà áóñó íà îðàœó. (...) £à žó òå óâ¼åê
÷åêàò, óìèò, îáðè¼àí, ñòàí óðåäèò è ñâå êàêî âàšà. (Ñåëåíèž, ñòð. 181-182)

€ÓÊÀ: Âîëèø ëè òè ìåíå ìàêàð ìàëêîö! Åâî òðåžà ãîäèíà êàêî ñàì òå ïðîñèî ó
žàžå. Áèë ñàä ïîøëà çà ìå? (Ëåñêîâàð, ñòð. 100)
– Âîëèø ëè òè ìåíå ìàêàð ìàëêîö! Áèë ïîøëà çà ìå? (Ñåëåíèž, ñòð. 181)

Ïîñòî¼è ¼åäíà ðå÷åíèöà èç Ñëèêà æàëîñíèõ äîæèâšà¼à êî¼ó Ñåëåíèž

ïàðàôðàçèðà äåñåòàê ñòðàíà ïðå ïîñåòå „Áè¼åñíîã ïñà“ – „Êàê îíè ñíàìà,
òàê è ìè øœèìà.“ Êîä Äåàíå Ëåñêîâàð òó ðå÷åíèöó èçãîâàðà Ìàêñèì Êðîì-
áåðã, àëè îíà ãëàñè îâàêî: „Êàêî îíè ñ ìåíîì, òàêî è ¼à ø œèìà.“ Ñåëåíèž
îâ༠èñêàç ïðåáàöó¼å ó ìåòàôîðè÷êó, ãåíåðàëèçó¼óžó ìíîæèíó. Âèøå íè¼å ó
ïèòàœó ñòàðà çàâàäà, íà ðóáó êðâíå îñâåòå, îäðååíèõ, èíäèâèäóàëíèõ ñðï-
ñêèõ è õðâàòñêèõ ïîðîäèöà, âåž îïøòè ðàò ïðîòèâ ñâèõ ïðèïàäíèêà äðóãîã
íàðîäà, áåç ðàçëèêå. Òàêî ñå è Ðóäèíîâà ðå÷åíèöà „Âîëèì ïóêíóò ó Ãðàîíè-
žà...“ (÷ëàíà íåïðè¼àòåšñêå ñðïñêå ïîðîäèöå) ïðåòâàðà ó „Âîëèì ïóêíóò ó
Ðâàòà...“ Áè¼åñíîì ïñó Ñåëåíèž äîäåšó¼å èñêàçå êî¼è, ó ñàñâèì äðóãà÷è¼åì
êîíòåêñòó, èçãîâàðà¼ó áàõàòè ñåšàê Ðóäèí, óñòàøà €óêà è ïàðòèçàí Ìàê-
ñèì. Áîãäàíîâà šóáàâíà èç¼àâà óêšó÷ó¼å è €óêèíî óäâàðàœå Âèíêè è Áëà-
æèíå öèíè÷íå ïðåêîðå óïóžåíå Šåðêè Êðîìáåðã.
Ñòèëèçîâàí, ¼åçãðîâèò, íà ìàõîâå ëèðñêè ¼åçèê ¼óíàêà Äåàíå Ëåñêîâàð
(ó äðàìè ¼å òî ïîñåáíî óî÷šèâî çáîã äðàñòè÷íîã êîíòðàñòà ñà êëèøåòèçèðà-
íèì äè¼àëîãîì, ïóíèì áàíàëíîñòè, ó òðåžåì ÷èíó, êî¼è ñå îäèãðàâà ó Áåîãðà-
äó 1977) Ñåëåíèž èçìåøòà ó òåêñò êîìå îñíîâíè òîí äà¼å óïðàâî áåîãðàäñêè
îìëàäèíñêè æàðãîí, êî¼èì ñå ñëóæè Áóëèêà. Ïðåäñòàâíèê êðà¼èøêîã äè¼à-
ëåêòà ¼å Áîãäàí, ó ÷è¼åì ãîâîðó èñêðñàâà¼ó ïàðàôðàçå ðå÷åíèöà èç Ñëèêà èëè
ïðåóçåòè ¼åçè÷êè îáðòè. Ñåëåíèž î÷èãëåäíî îâó äðàìó êîðèñòè êàî èçâîð
ñëèêîâèòîã äè¼àëåêàòñêîã ¼åçèêà, àëè èñòîâðåìåíî öðïè è èç œåíå àòìîñôå-
ðå öèêëè÷íîã ïîíàâšàœà áåçðàçëîæíîã íàñèšà, ìðàêà è íåñðåžå. Ìîãëî áè
ñå óñòâðäèòè äà ãëàòêî óêëàïàœå ðåïëèêà óñòàøêèõ è ïàðòèçàíñêèõ ëèêîâà
èç âðåìåíà Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà ó äè¼àëîã õðâàòñêèõ Ñðáà 1992. ãîäèíå ñëó-
 ÑÊÐÈÂÅÍÈ ÖÈÒÀÒÈ ÊÎÄ ÑËÎÁÎÄÀÍÀ ÑÅËÅÍȎÀ 421

æè êàî óïå÷àòšèâè çíàê äà ñå èñòîðè¼à ïîíàâšà è äà ñó ó ðàòó ñâå çàðàžåíå

ñòðàíå ïîä¼åäíàêî çàñëåïšåíå ìðæœîì è îêðóòíîøžó. Ó òîì ñëó÷à¼ó, îñòà¼å
íå¼àñíî çàøòî ó òåêñòó íåìà ¼àñíèõ ðåôåðåíöè î ñòðàíîì ïîðåêëó óïîòðå-
ášåíîã òåêñòà, ¼åð ñå åôåêàò „ïîíàâšàœà èñòîðè¼å“ ãóáè àêî íåìà ïðåïîçíà-
âàœà öèòàòà/ïàðàôðàçà êàî òàêâèõ, è ïðåïîçíàâàœà œèõîâîã èçâîðà. Êàî è ó
ñëó÷à¼ó Ðåáåêå Âåñò, Ñåëåíèž íè÷èì íå íàãîâåøòàâà ÷è¼èì ñå äåëîì ñëóæè,
à ïîñòî¼è ñàìî ¼åäíà íàçíàêà äà áè òåêñò ìîãàî áèòè òó – ÷èœåíèöà äà ¼å
ðàçãîâîð Áè¼åñíîã ïñà è Êðåòåíà ñíèìšåí; çà ðàçëèêó îä äðóãèõ ïàðàôðàçà
ðàñóòèõ ïî êœèçè, îí ¼å, êàî ìàãíåòîôîíñêè ñíèìàê, èçäâî¼åí èç îêîëíîã
òåêñòà, ïîïóò îñòàëèõ ôèêòèâíèõ äîêóìåíàòà êî¼å Áóëèêà çà¼åäíî ñà Áîãäà-
íîì ïðèêóïšà îä æèâèõ ïîçíàíèêà £åëåíå Àðàíåëîâèž (Êî¼îâèž, Âðöà-
ëîâ), à êî¼è ñó äåôèíèòèâíî îðèãèíàëàí Ñåëåíèžåâ òåêñò.
Ñàìà Äåàíà Ëåñêîâàð ðåàãîâàëà ¼å êð༜å æó÷íî íà Ñåëåíèžåâî íåàóòî-
ðèçîâàíî ïðåóçèìàœå œåíîã òåêñòà: „Ñàä ñàì ñå ñåòèëà êàêî ¼å ìî¼ ïðîôåñîð
Ñåëåíèž óêðàî äåî ìî¼å äðàìå è íàïðàâèî ñåáè ðîìàí. Òî ¼å ëåï ãåñò ïðîôå-
ñîðà ïðåìà ñòóäåíòó, àëè ¼îø ¼å ëåïøå øòî ¼à òî íèñàì, çáîã âåž òàäà ëîøèõ
ìàòåðè¼àëíèõ ïðèëèêà, äîáèëà ó ðóêå äî œåãîâå ñìðòè. Ñòðàøíî ìè ¼å æàî
çáîã òîãà.“13

Äðóãè èçâîð ñó Î÷åâè è îöè, äàêëå äåëî ñàìîã Ñåëåíèžà, èç êî¼èõ îí

ïðåóçèìà ¼åäíó åïèçîäó êàî çàîêðóæåíó öåëèíó. Íàèìå, Î÷åâè è îöè çàâð-
øàâà¼ó ñå ïîãèáè¼îì Åëèçàáåòèíîã è Ñòåâàíîâîã ñèíà Ìèõà¼ëà/Ìà¼êëà íà
Ñðåìñêîì ôðîíòó, Ñòåâàíîâîì ïîòðàãîì çà ñèíîâšåâèì òåëîì è Ìèõà¼ëî-
âîì ñàõðàíîì. Ó Óáèñòâó ñ ïðåäóìèøšà¼åì ó ðàòó ãèíå Áîãäàí, ëèê áåç
èêàêâèõ äîäèðíèõ òà÷àêà ñà Ìèõà¼ëîì, êî¼è ñà ïîòïóíî äðóãîì ìîòèâàöè¼îì
ó÷åñòâó¼å ó ¼åäíîì ñàñâèì ðàçëè÷èòîì ðàòó; èñòîâåòíà ¼å ñàìî óçàëóäíîñò è
òðàãèêà œèõîâå ñìðòè. Ñåëåíèž çàäðæàâà ëèê Âèäîñàâà èç Áåëîã Ïîòîêà,
ìåœà¼óžè äåòàšå êî¼è ñå îäíîñå íà ëèêîâå è, ïðå ñâåãà, òîïîíèìå, ¼åð äîê
Ìåäàêîâèž òðàæè ëåø ïî ìàñîâíèì ãðîáíèöàìà íà Ñðåìñêîì ôðîíòó, Áóëè-
êà òðàãà ïî Êíèíó. Çàõâàšó¼óžè òîìå øòî ¼å îâà åïèçîäà ïðåíåòà ó öåëîñòè,
œåíî ïðâîáèòíî çíà÷åœå ñå òàêîðåžè íå ìåœà, àóòîð, ìîæå ñå ðåžè, èç¼åäíà-
÷ó¼å ñâå ðàòîâå è ñâå æðòâå, ïîòðåñíè Âèäîñàâšåâ ãîâîð íàä ìàñîâíîì ðà-
êîì çàèñòà ãîâîðè ñàìî î áåñìèñëåíîñòè óáè¼àœà. (Ïèòàœå î òîìå êîëèêî ¼å
îïðàâäàíî ñòàâšàòè çíàê ¼åäíàêîñòè èçìåó îâà äâà èñòîðè¼ñêà òðåíóòêà
îñòà¼å âàí îêâèðà êœèæåâíîã ïðîó÷àâàœà òåêñòà.)
Ñåëåíèž ¼å áàð ó îâîì ñëó÷à¼ó ðà÷óíàî íà ïðåïîçíàâàœå îä ñòðàíå ÷è-
òàëà÷êå ïóáëèêå, ïðåïîçíàâàœå ìîòèâà è ïðèïîâåäà÷êå ñèòóàöè¼å: „Ïàæšè-
âè¼è ÷èòàëàö êî¼è çíà è ìî¼å äðóãå ðîìàíå çàïàçèžå äà ¼å Óáèñòâî ñ ïðåäó-
ìèøšà¼åì, ó èçâåñíîì ñìèñëó, è íàñòàâàê è âðñòà ðåïëèêå íà Î÷åâå è îöå,
îäíîñíî íà Timor mortis. Êàæåì íàñòàâàê, à íå ïîíàâšàœå. Ðåöèìî, ó Timor
mortis-ó ¼åäàí ñòàð ÷îâåê ÷åòðäåñåòèõ ãîäèíà îâîã âåêà, ïðè÷à ìëàäîì ÷îâå-

13
Èç èíòåðâ¼óà ñà Âàœîì Ìåêòåðîâèž: http://www.reporter.co.yu/rep80/0008s.htm
422 ÒÈ£ÀÍÀ ÒÐÎÏÈÍ

êó î îäíîñèìà Ñðáà è Õðâàòà ó äåâåòíàåñòîì âåêó. Ó Óáèñòâó ñ ïðåäóìè-

øšà¼åì ìëàä ÷îâåê èç ÷åòðäåñåòèõ ¼å ñàä ñòàð ÷îâåê êî¼è äåâåäåñåòèõ ïðè÷à
ìëàäèžó è äåâî¼öè î ÷åòðäåñåòèì.“14
Ò༠äóæè íàâîä èç Î÷åâà è îòàöà Ñåëåíèž íà¼àâšó¼å ïîíàâšàœåì ¼åä-
íîã ìîòèâà: è Ìèõà¼ëî è Áîãäàí îçíà÷àâà¼ó ñå êàî „íåïîšóášåíè“, çàòî øòî
ñó îòèøëè ó ðàò è ñìðò ïðîòèâ âîšå ñâî¼èõ íà¼áëèæèõ, áåç ïðàâîã îïðîøòà-
¼à, àëè è çáî㠜èõîâå ìëàäîñòè, íåïðîæèâšåíîã æèâîòà:

– Íåïîšóášåí – èçóñòè Áîñà íåî- Îäå êðåòåí. Íåïîšóášåí. Êðèâ.

áè÷íó ðå÷, êî¼à žå ìè äóãî, ðå÷ èçâàí ñâà- (Óáèñòâî ñ ïðåäóìèøšà¼åì, ñòð. 213)
êå ïàìåòè, ñâå äî Òîâàðíèêà, è äàšå, ãëó-
ïî è áåç ñìèñëà áóáœàòè ïî ïðàçíî¼, óïà-
šåíî¼ ëîáàœè. (Î÷åâè è îöè, ñòð. 346)

Äà ñàì áèî êàäàð ÷óäèòè ñå è íåî-
áè÷íîñòè çàïàæàòè, äîçëàáîãà ÷óäàí ìî-
ðàî áè ìè ñå ó÷èíèòè ò༠Âèäîñàâ, äî êî-
ãà ¼å Âëàäèñàâšåâèžåâà ïîðóêà ñòèãëà,
çàõâàšó¼óžè ÷èêà-£àøèíîì çàóçèìàœó,
ïðåêî øòàáà Äâàäåñåò ïðâå ñðïñêå óäàð-
íå äèâèçè¼å. Âèäîñàâ ñå ó áëèçèíè îâîã
øòàáà, èëè óç Òðèäåñåò ïðâó áðèãàäó íà-
ëàçèî âåž òðè ìåñåöà, ñâå îä äàíà êàäà ¼å
ó Ñðåì ñòèãàî äà òðàæè ìðòâîã ñèíà, ïî-
ãèíóëîã ¼îø ¼àíóàðà íåãäå êîä Íè¼åìàöà,
Îòîêà, Êîìëåòèíàöà, ó ëàêòó Áîñóòà – íè-
êàäà íè¼å óñïåî óòâðäèòè ãäå òà÷íî. Çà-
ãóáèî ìó ñå òðàã ó íåêî¼ ãîìèëè ëåøåâà
çà ÷è¼ó ïðîïèñíó ñàõðàíó ó ¼åêó áîðáå íè-
¼å áèëî âðåìåíà. Äóãî ãà, ìåóòèì, íè¼å
íàïóøòàëà íàäà äà žå ñèíîâšåâ ëåø èïàê
íàžè è ó Áåëè ãà Ïîòîê, ïîäíî Àâàëå, ïðå-
íåòè, ïà ¼å, ñâå¼åäíàêî òðàãà¼óžè, ñàáîð-
öå èñïèòó¼óžè, ìåøòàíå, ñâå êî¼è áè ãà íà
êàêàâ òðàã ìîãëè óïóòèòè, ïîñòàî ïðàâè,
íà¼âåžè çíàëàö ãðîáíèöà è ìåñòà ñâèõ áè-
òàêà ó êðâàâîì êðóãó èçìåó Áàïñêå, Øà-
ðåíãðàäà, Øîòèíà, Îðîëèêà, Îòîêà, Íè-
¼åìàöà è Òîâàðíèêà. Ñâè êî¼è ñèíîâå èëè
óíóêå íå áè óñïåëè ïðîíàžè, îäìàõ ñó áè-
ëè óïóžèâàíè íà Âèäîñàâà, êî¼è ¼å, à äà
ìó òî íèêî íè¼å íàëîæèî, äîáðîâîšíî
14
Èç èíòåðâ¼óà ñà Äðàãàíîì Áîãóòîâèžåì Šóáàâ ó âðåìå ñìðòè, ó êœèçè: Ñåëåíèž,
Ñëîáîäàí: Èñêîðàê ó ñòâàðíîñò, Áåîãðàä, 2003, ñòð. 198.
×èì ñìî ñòèãëè ó Êíèí, íàèìå, íàø
âîäè÷ Ñëàâêî íàì ¼å ïîìåíóî äà ñå íà
îâîì ðàòèøòó íàëàçè èçâåñíè Âèäîñàâ èç
Áåëîã Ïîòîêà, ñåëà èñïîä Àâàëå, êî¼è ïî
îêîëíèì áî¼íèì ïîšèìà òðàæè ãðîá ñâî-
ãà ñèíà. Çàãóáèî ìó ñå òðàã ó íåêî¼ ãîìè-
ëè ëåøåâà çà ÷è¼ó ïðîïèñíó ñàõðàíó ó ¼å-
êó áîðáå íè¼å áèëî âðåìåíà. Âèäîñàâà,
ìåóòèì, äóãî íè¼å íàïóøòàëà íàäà äà žå
ñèíîâšåâ ëåø èïàê íàžè è äà žå ãà ïðå-
íåòè äî êóžå, ïà ¼å òðàãà¼óžè, áîðöå èñ-
ïèòó¼óžè, ìåøòàíå, ñâå êî¼è áè ìó ó òðà-
æåœó íåêàêî ìîãëè ïîìîžè, ïîñòàî ïðà-
âè è ¼åäèíè çíàëàö ãðîáíèöà è ìåñòà ñâèõ
áèòàêà ó êðâàâîì êðóãó èçìåó Êíèíà,
Îáðîâöà, Áåíêîâöà, ó çàëåó Íîâèãðàäà,
Ïðèäðàãå è Ïàñšóâà, íà ìàñëåíè÷êîì
ìîñòó è Çåìóíèêó, èçìåó Ïåðó÷å è Âð-
ëèêå, íà ïðàâöó Âîäèöà è Ñêðàäèíà, êîä
Âåëèêå Ãëàâå è ñåëà Ïàìó÷àðè è Âó¼öè.
Îíè êî¼è ñèíîâå, ìóæåâå, áðàžó íå áè ïðî-
íàøëè, îáðàžàëè ñó ñå Âèäîñàâó, âåž ëå-
ãåíäè ëîêàëíîã ôîëêëîðà, íåêî¼ âðñòè
äîìàžåã âåøöà òðàãà÷à, âå÷èòîã îöà êî¼è
ëóòà ðàòèøòèìà, ñðïñêîã Àõàñâåðà êî¼è
¼å, à äà ìó òî íèêî íè¼å íàëîæèî, äîáðî-
âîšíî îñòàî ó êðâàâîì îêðóãó ñâåñðäíî
ïîìàæóžè ñâèìà äà íàó ëåøåâå ñâî¼èõ
 ÑÊÐÈÂÅÍÈ ÖÈÒÀÒÈ ÊÎÄ ÑËÎÁÎÄÀÍÀ ÑÅËÅÍȎÀ
îñòàî ó êðâàâîì îêðóãó ñâåñðäíî ïîìà-
æóžè ñâèìà äà íàó ñâî¼å ëåøåâå êàä âåž
îí ó òîìå íè¼å óñïåî. ×óäíî çàíèìàœå,
ñâàêàêî – ñàìîñòàëíè äîáðîâîšíè òðà-
ãà÷ çà ëåøåâèìà òóå äåöå – àëè çàíèìà-
œå ïîòðåáíî è êîðèñíî òèõ äàíà âèøå íå-
ãî ìíîãà êî¼à íàì ñðåä îáè÷íèõ îêîëíî-
ñòè íèìàëî ÷óäíî íå èçãëåäà¼ó. (Î÷åâè è
îöè, ñòð. 344)
– Òî ¼å òàìî äîëå. Âèäèø áàãðåìàð?
– ïèòà ìå ìî¼ ìóäðè è ïðîíèöšèâè Âèð-
ãèëè¼å èç Áåëîã Ïîòîêà.
Âèäèì ãà. Äî œåãà ìîæåìî ñòèžè ñà-
ìî ïåøêå, ïðåêî ñòðìèíå íà êî¼î¼ áè ñå
÷åçå ïðåòóðàëå. Ðàäèì øòî ìè ñå êàæå.
Ñêèäàìî ñàíäóê, îòâàðàìî ãà è ó œåãà
ðåàìî àøîâ, ëîïàòó, âåëèêó ïîœàâó – íà
ñâå ¼å ìà¼ñòîð îä çàíàòà ìèñëèî. Óçèìà-
ìî ñàíäóê èçìåó ñåáå è ¼åäâà èçâëà÷å-
žè íîãå èç ëåïšèâà ãëèáà, ïðîáè¼àìî ñå
êà ãðîáíèöè.
– Òó ¼å – êàæå Âèäîñàâ.
Òî øòî âèäèì çàïðàâî íè¼å íèêàêâà
ãðîáíèöà, âåž ¼åäíî ïðèðîäíî òåðåíñêî
óäóášåœå èñêîðèøòåíî äà ñå ó œåãà ïî-
ðåà¼ó ëåøåâè è ïîòîì ïðåêðè¼ó çåìšîì.
Âèäîñàâ, ñåšà÷êè, ïðîðà÷óíàòî ñïîðèì
ïîêðåòèìà, àëè ñòàëíî ó èñòîì ðèòìó, ïî-
äèæå ñëî¼ òëà è øèðîêèì çàìàõîì ãà îä-
áàöó¼å ó äàšèíó. £à ñòî¼èì óêî÷åí èçíàä
œåãà, ïîãëåäà ïðèêîâàíîã çà çåìšó êî¼à
ñå ïî¼àâšó¼å èñïîä ëîïàòå. Êàäà ¼å òðå-
žè ïóò ïðåøàî ïîâðøèíó ãðîáíèöå, ïî-
÷åøå èçðàœàòè ëåøåâè. Òåê ðóêàâ îä áëó-
çå, èëè áîñà íîãà, áåëà êàî êîñò, óñíå è
çóáè ïóíè çåìšå, ðàçäðîášåíî ðàìå,
êšó÷œà÷à ïðîáèëà ïîöåïàíó êîøóšó. Äî-
õâàòèõ àøîâ è ñòàäîõ è ñàì ðàçãðòàòè. Ó
¼åäíîì òðåíóòêó ñòàäîõ. Âèäåõ êàêî ñå
èñïîä Âèäîñàâîâå ëîïàòå ïî¼àâè ãóñòà,
öðâåíà êîñà ïóíà ñèâå çåìšå. Çàóñòèõ äà
íåøòî êàæåì, àëè èç ãðóäè ìî¼èõ íå èçà-
å ãëàñ. Ñõâàòèõ, íà ÷óäàí íåêè íà÷èí, äà
423
êàä âåž îí ñèíîâšåâ íè¼å óñïåî äà íàå
è êóžè ïðåíåñå.
(Óáèñòâî ñ ïðåäóìèøšà¼åì, ñòð.
242)
– Òî ¼å òàìî äîëå. Âèäèø áàãðåìàð?
Âèäèìî ãà. Äî œåãà ìîæåìî ñòèžè ñàìî
ïåøêå. Ñêèäàìî ñàíäóê, îòâàðàìî ãà è ó
œåãà ðåàìî àøîâ, ëîïàòó, âåëèêó ïîœà-
âó – ñâå ¼å òî Âèäîñàâ, ìà¼ñòîð îä çàíà-
òà, óíàïðåä ïðèïðåìèî. Îí è ¼à óçèìàìî
ñàíäóê èçìåó ñåáå è ¼åäâà èçâëà÷åžè íî-
ãå èç ìåøàâèíå îòîïšåíîã ñíåãà è áëà-
òà, ïðîáè¼àìî ñå êà ãðîáíèöè. – Òó ¼å –
êàæå Âèäîñàâ. Òî øòî âèäèìî çàïðàâî
íè¼å íèêàêâà ãðîáíèöà, âåž ¼åäíî ïðèðîä-
íî òåðåíñêî óäóášåœå èñêîðèøòåíî äà
ñå ó œåãà ïîðåà¼ó ëåøåâè è ïîòîì ïðå-
êðè¼ó çåìšîì. Âèäîñàâ, ñåšà÷êè, ïðîðà-
÷óíàòî ñïîðèì ïîêðåòèìà, àëè ñòàëíî ó
èñòîì ðèòìó, ïîäèæå ñëî¼ òëà è øèðîêèì
çàìàõîì ãà îäáàöó¼å ó äàšèíó. Ìè ñòî¼è-
ìî óêî÷åíè, ïîãëåäà ïðèêîâàíîã çà çåìšó
êî¼à ñå ïî¼àâšó¼å èñïîä ëîïàòå. Êàäà ¼å
òðåžè ïóò ïðåøàî ïîâðøèíó ãðîáíèöå,
ïî÷åøå èçðàœàòè ëåøåâè. Òåê ðóêàâ îä
áëóçå, èëè áîñà íîãà, áåëà êàî êîñò, íà-
÷åòå óñíå è çóáè ïóíè øšóíêà è ïåñêà,
ðàçäðîášåíî ðàìå, êšó÷œà÷à ïðîáèëà
ïîöåïàíó êîøóšó. Áóëèêà äîõâàòè àøîâ
è óçå è ñàìà ðàçãðòàòè çåìšó. Ó ¼åäíîì
òðåíóòêó ñòàäå, êàäà ïðèìåòè äà ñå èñ-
ïîä Âèäîñàâîâå ëîïàòå ïî¼àâšó¼å ¼åäíà
ãóñòà, öðíà êîñà ïóíà ñèâå çåìšå. Íå çíàì
øòà ¼å ó òîì ÷àñó ïðîëàçèëî êðîç Áóëè-
êèíó ãëàâó, àëè ¼à îä¼åäíîì ñõâàòèõ äà íà
íåêè ÷óäàí íà÷èí âåž äàíèìà, ñâå îòêàä
ñìî ñòèãëè ó Êíèí è çàïî÷åëè íàøó ïî-
òðàãó, íîñèì ó ñâåñòè óïðàâî òó ñëèêó êî¼à
424 ÒÈ£ÀÍÀ ÒÐÎÏÈÍ
çàïðàâî âåž ñàòèìà, ñâå îä áîëíèöå ó
Èëèíöèìà, îä ðàçãîâîðà ñà Áîñîì ñðåä
¼àóêà ðàœåíè÷êèõ, ó ñâåñòè íîñèì, à äà
òî íå çíàì, óïðàâî òó ñëèêó êî¼à ìè ¼å ñà-
äà ïðåä î÷èìà: Âèäîñàâ ïðåâðžå ëîïà-
òîì ïî ðóïè ïóíî¼ èçíàêàæåíèõ ëåøåâà,
áåëèõ êàî êîñò, ñìåèõ ó óíèôîðìàìà
êðîç êî¼å ¼å ïðîáèëà êðâ ñïà¼à¼óžè îäåžó
è òåëî ó âåëèêå ñêîðåëå êðàñòå; ëåøåâà
ïîìåøàíèõ ñà çåìšîì äî íåðàçàçíàòè-
âîñòè; ñòðàòèøòå âèäèì êàî íåóðåäíî ó-
áðèøòå, è íà œåìó ïëàìòè áà÷åíà ¼åäíà
öðâåíà ãëàâà.
– Òî ¼å – óñïåõ äà èçóñòèì òåê êàäà ñå
óïëàøèõ äà áè Âèäîñàâ ìîãàî ëîïàòîì
ïîâðåäèòè Ìèõà¼ëîâî ëèöå.
Âèäîñàâ ïðåñòàäå ðàçãðòàòè è ïîãëå-
äà ìå èñïèòèâà÷êè, èñêóñàí, öåíåžè òðå-
áà ëè ìè ïîìîž èëè íå. Êàä âèäå äà ñå
äðæèì íà íîãàìà, îäëîæè ëîïàòó è ñòàäå
ðóêàìà ðàçãðòàòè çåìšó ñà Ìèõà¼ëà. Ëè-
öà íåìà. Áðšîòèíà. Ðóïà èñïóœåíà ñêî-
ðåëîì êðâšó, ìîçãîì è áëàòîì. Öðâåíî
ðóíî èçíàä ñêîðåíå ìàñå. Îä¼åäíîì ìè
ñå ñóìàíóòî ó÷èíè äà ñàì òî íåãäå, ¼åä-
íîì, âåž âèäåî. Ñåòèõ ñå ïñà êîãà ¼å íàø
àóòî ïðåãàçèî íà ïóòó çà Êðàãó¼åâàö. Ãî-
ìèëà èçìåøàíîã êðçíà è êðâàâîã ìåñà êî-
¼å ¼îø ïîäðõòàâà. Íà Ìèõà¼ëó ¼å ñâå ìð-
òâî. Òåëî ó óíèôîðìè, ìðøàâî, ñìàœèëî
ñå, òåøêî ñå ðàçàçíà¼å îä çåìšå êî¼îì
¼å ïðåêðèâåíî è îïêîšåíî. Èçãëåäà ÷è-
òàâî. Íîãå ó ÷àðàïàìà, áåç ìî¼èõ ïðåä-
ðàòíèõ ãî¼çåðèöà ó êî¼èìà ¼å îä êóžå îòè-
øàî. £åäíà ðóêà ìó ¼å ¼îø ó çåìšè, çàòð-
ïàíà, à äðóãà, êàî íà çàêëåòâó, ïîëîæåíà
ïðåêî ãðóäè¼ó. Êëåêíóõ è ïîšóáèõ ¼å, ëå-
äåíó è áëàòœàâó. „Íåïîšóášåí“, çàäîáî-
âà ìè áåñìèñëåíà ðå÷ ¼îø ¼åäíîì ïî ïðà-
çíî¼ ëîáàœè. Íå äèæåì ñå. Íå ìîãó. Íå
çíàì äà ëè íåøòî ìèñëèì ó òîì ÷àñó. Íå
ïëà÷åì. Âèäîñàâ ìå ïóøòà äà êëå÷èì òà-
êî, êîëèêî òðåáà – ñâå Âèäîñàâ çíà – àëè
íå è äóæå íî øòî ¼å êîðèñíî. Ñòàâšà ìè
øàêó íà ïîãíóòè çàòèšàê. Êàæå: – À¼äå,
ìè ¼å ñàäà ïðåä î÷èìà: Âèäîñàâ ïðåâðžå
ëîïàòîì ïî ðóïè ïóíî¼ èçíàêàæåíèõ ëå-
øåâà, áåëèõ, êàî áðàøíîì ïîñóòèõ, íà-
¼åäåíèõ ëèöà, ñìåèõ, ó óíèôîðìàìà êðîç
êî¼å ¼å ïðîáèëà êðâ ñïà¼à¼óžè îäåžó è òå-
ëî ó âåëèêå ñêîðåëå êðàñòå; ëåøåâà ïî-
ìåøàíèõ ñà çåìšîì äî íåðàçàçíàòšèâî-
ñòè; ñòðàòèøòå êàî íåóðåäíî óáðèøòå,
è íà œåìó áëèñòà áà÷åíà ¼åäíà öðíîêîñà
ãëàâà. Áóëèêà òèõî êðèêíó, è áðçî ðå÷å,
øàïàòîì, óïëàøåíà, âàšäà, äà áè Âèäî-
ñàâ ëîïàòîì ìîãàî äà ïîâðåäè Áîãäàíî-
âî ëèöå: – Ñòàíè! À ïîòîì, êàî äà ¼å ïî-
òðåáíî îá¼àøœåœå çàøòî, äîäàäå: – Òî
¼å êðåòåí. Âèäîñàâ ïðåñòàäå ðàçãðòàòè è
ïîãëåäà Áóëèêó èñïèòèâà÷êè, èñêóñàí, öå-
íåžè òðåáà ëè ìè ïîìîž èëè íå. Êàä âèäå
äà ñå äðæè íà íîãàìà, îäëîæè ëîïàòó è
ñòàäå ðàçìèöàòè ðóêàìà çåìšó ñà Áîãäà-
íà. Ëèöà íåìà. Áðšîòèíà. Ðóïà èñïóœåíà
ñêîðåëîì êðâšó, ìîçãîì è áëàòîì. Öð-
âåíî ðóíî èçíàä ñêîðåíå ìàñå. Îä¼åäíîì
ìè ñå ñóìàíóòî ó÷èíè äà ñàì òî íåãäå,
¼åäíîì, âåž âèäåî. Ñåòèõ ñå ïñà êîãà ¼å
íàø àóòî ïðåãàçèî íà ïóòó çà Êðàãó¼åâàö.
Ãîìèëà èçìåøàíîã êðçíà è êðâàâîã ìåñà
êî¼å ¼îø ïîäðõòàâà. Íà Áîãäàíó ¼å ñâå ìð-
òâî. Òåëî ó óíèôîðìè, ìðøàâî, ñìàœèëî
ñå, òåøêî ñå ðàçàçíà¼å îä çåìšå êî¼îì
¼å ïðåêðèâåíî è îïêîšåíî. Èçãëåäà ÷è-
òàâî. Íîãå ó ïëåòåíèì ÷àðàïàìà. £åäíà
ðóêà ìó ¼å ¼îø ó çåìšè, çàòðïàíà, à äðó-
ãà, êàî íà çàêëåòâó, ïîëîæåíà ïðåêî ãðó-
äè. Áóëèêà êëå÷å ïîðåä ëåøà. Óçå ëåäå-
íó, áëàòœàâó ðóêó è ïîšóáè ¼å. Çàòèì
îâëàøíî îòðåñå Áîãäàíîâó êîñó îä çå-
ìšå, áè¼óžè ïî œî¼ îïóøòåíèì ïðñòèìà,
êàî ÷åòêîì. Çàòèì ñå ñàæå è ïîšóáè öð-
íîêîñó ãëàâó ó òåìå. Íåêîëèêî ïóòà çà-
ðåäîì. Ëè÷èëà ¼å íà ìóñëèìàíñêîã âåð-
íèêà êî¼è êëàœà. Íå äèæå ñå ñ êîëåíà. Íå
ïëà÷å. Âèäîñàâ ¼å ïóøòà äà êëå÷è. Êîëè-
êî òðåáà – ñâå Âèäîñàâ çíà – àëè íå è äó-
æå íî øòî ¼å êîðèñíî. Ïðèëàçè Áóëèêè ñ
ëåà. Ñòàâšà ñâî¼ó øàêó íà œåí ïîãíóòè
 ÑÊÐÈÂÅÍÈ ÖÈÒÀÒÈ ÊÎÄ ÑËÎÁÎÄÀÍÀ ÑÅËÅÍȎÀ 425

ïðîôåñîðå, à¼äå. Áåç ðå÷è, ïîòîì, õâàòà
Ìèõà¼ëà çà ðàìåíà, à ìåíè äà¼å çíàê äà
ïðèõâàòèì ñèíîâà èçóâåíà ñòîïàëà. Ñòà-
âšàìî Ìèõà¼ëà íà ïðîñòðòó ïîœàâó. Ïðå-
îñòàëèì äåëîì ïîœàâå ¼à ãà ïðåêðèâàì –
ïîìèñëèõ – êàî Åëèçàáåòà ñâî¼ó áåáó êà-
äà ñå îòêðè¼å ó ñíó; äà íå íàçåáå. Çàòèì ó
ñàíäóê. Âèäîñàâ ìå îñòàâšà èçíàä œåãà,
îäñóòíà, ëåáäèì èçíàä çåìšå áåç òåæè-
íå, ñâå¼åäíàêî ó îíî¼ èçìàãëèöè êî¼à ñå
íå äèæå ñà ñâåòà îòêàä äîáèñìî ñìðòíî
ïèñìî, à ñàì ïî÷å, èñòèì îíèì ó¼åäíà÷å-
íèì ïîêðåòèìà, çàòðïàâàòè îòêðèâåíå ìð-
òâàöå. Ãëåäàì ñèíà ó ïîœàâè, ÷èíè ìè ñå,
ñàòèìà. Êîíà÷íî, Âèäîñàâ ïðåêèäà ñà ðà-
äîì, îäëàæå ëîïàòó, è ñòà¼å èçíàä çàòð-
ïàíå ðàêå. Êðñòè ñå, è ïî÷èœå, ñâî¼èì ðå-
÷èìà, ëåøåâèìà êàî æèâèìà, ó ïî÷åòêó
ñèãóðíèì, ïà ñâå äðõòàâè¼èì ãëàñîì, áå-
ñåäèòè: – Çà çëî íå óçèìà¼òå, ìèëè ìî¼è
ñèíîâè, øòî âàñ ó âå÷èòó ïî÷èíêó óçíå-
ìèðèñìî, îâ༠Ñòåâàí Ìåäàêîâèž, ïðî-
ôåñîð èç Áåîãðàäà, è ¼à, Âèäîñàâ Ïðî-
êèž, ñåšàê èñïîä Àâàëå. Âè íèøòà îä òî-
ãà íåìàòå, àëè äðóãàðà âàøåã, Ìèõà¼ëà,
èçâàäèñìî, êóžè äà ãà ïðàòèìî. Äàžå Áîã,
ëåïè ìî¼è ìîìöè, è âàñ žå âàøè ¼åäíîã
äàíà ïðîíàžè, êàäà çàâðøè îâè ¼åáåíè ðàò,
ïà ó ðîäíó öðíèöó îäíåòè. £à áè’ âàñ, ñè-
íîâè ìî¼è, î÷èœåãà ìè âèäà, ñâå ïðåíåî
ñâì, ¼åäíîã ïî ¼åäíîã áè’ íîñèî, íà ëåà,
àêî òðåáà, êàäà áè’ çíàî äè ñòå è îäàêëå
ñòå, òàêâè ìëàäè è ìðòâè. Àëè íå çíàì –
ðå÷å, è òó ñòàäå ðèäàòè. Ãëåäàì ãà ¼åäíî
âðåìå, à îíäà ÷èíèì íà¼áîšå øòî ñå ìî-
æå, Âèäîñàâ ìå ìàëî÷àñ íàó÷è. Ñòàâšàì
ìó øàêó íà ïîãíóòè çàòèšàê. Êàæåì: –
À¼äå, Âèäîñàâå, à¼äå. (Î÷åâè è îöè, ñòð.
349 – 351)
çàòèšàê. Êàæå: – À¼äå, ñíà¼êà, à¼äå. Áåç
ðå÷è, ïîòîì, õâàòà Áîãäàíà çà ðàìåíà, à
ìåíè äà¼å çíàê äà ïðèõâàòèì œåãîâà èçó-
âåíà ñòîïàëà. Ñòàâšàìî òåëî íà ïðîñòð-
òó ïîœàâó. Áóëèêà íàì ïðèëàçè è ïðåîñòà-
ëèì äåëîì ïðîñòèðêå ïðåêðèâà Áîãäàíà,
ïîìèñëèõ – êàî ìà¼êà äåòå êàäà ñå îòêðè-
¼å ó ñíó; äà íå íàçåáå. Ñòàâšàìî òåëî ó
ñàíäóê. Âèäîñàâ íàñ ïóøòà äà ñòî¼èìî
èçíàä ëåñà, à îí ïî÷èœå äà çàòðïàâà ðóïó.
Žóòèìî. Äóãî. Êî çíà øòà ìèñëèìî. Êà-
äà ¼å êîíà÷íî çàâðøèî ñà ðàäîì, Âèäî-
ñàâ îäëàæå ëîïàòó è ñòà¼å èçíàä çàòðïàíå
ðàêå. Êðñòè ñå, è ïî÷èœå, ñâî¼èì ðå÷è-
ìà, ëåøåâèìà êàî äà ñó æèâè, ó ïî÷åòêó
ñèãóðíèì, ïà ñâå äðõòàâè¼èì ãëàñîì, áå-
ñåäèòè: – Çà çëî íå óçèìà¼òå, ìèëè ìî¼è
ñèíîâè, øòî âàñ ó âå÷èòó ïî÷èíêó óçíå-
ìèðèñìî, îâà Ïàíèž £åëåíà, ñòóäåíò èç
Áåîãðàäà, è ¼à, Âèäîñàâ Ïðîêèž, ñåšàê
èñïîä Àâàëå. Âè íèøòà îä òåã íåìàòå, àëè
äðóãàðà âàøåã, Áîãäàíà, èçâàäèñìî, êóžè
äà ãà ïðàòèìî. Äàžå Áîã, ëåïè ìî¼è ìîì-
öè, è âàñ žå âàøè ¼åäíîã äàíà ïðîíàžè, êà-
äà çàâðøè îâè ¼åáåíè ðàò, ïà ó ðîäíó öð-
íèöó îäíåòè. £à áè’ âàñ, ñèíîâè ìî¼è, î÷è-
œåãà ìè âèäà, ñâå ïðåíåî ñâì, ¼åäíîã ïî
¼åäíîã áè’ íîñèî, íà ëåà, àêî òðåáà, êàäà
áè’ çíàî äè ñòå è îäàêëå ñòå, òàêâè ìëàäè
è ìðòâè. Àëè íå çíàì – ðå÷å, è òó ñòàäå
ðèäàòè. Ãëåäàìî ãà ¼åäíî âðåìå, à îíäà
Áóëèêà ÷èíè íà¼áîšå øòî ñå ìîæå, Âè-
äîñàâ ¼å ìàëî÷àñ íàó÷è. Ñòàâšà ìó øàêó
íà ïîãíóòè çàòèšàê. Êàæå: – À¼äå, Âèäî-
ñàâå, à¼äå, ìà¼ñòîðå. (Óáèñòâî ñ ïðåäó-
ìèøšà¼åì, ñòð. 243 – 246)

Èçìåíå êî¼å Ñåëåíèž îâäå âðøè ó òåêñòó óãëàâíîì ñå ìîãó îçíà÷èòè

êàî èçáàöèâàœå ðåôåðåíöè íà ëèêîâå èç Î÷åâà è îòàöà, çàìåœèâàœå èìå-
íà, ôèçè÷êèõ îäëèêà; ðèà Ìèõà¼ëîâà êîñà ïðåòâàðà ñå ó öðíó, ñðåìñêè ãëèá
ó êíèíñêî ïåñêîâèòî òëî. Èñòî òàêî, ðåöèìî, ïîêðåò êî¼èì Áóëèêà ïîêðèâà
426 ÒÈ£ÀÍÀ ÒÐÎÏÈÍ

Áîãäàíîâî òåëî óîïøòåíî ñå ïîðåäè ñà ïîêðåòîì êî¼èì ìà¼êà ïîêðèâà äåòå,

íå èçàçèâà, êàî êîä Ìåäàêîâèžà, ñåžàœå íà ñòâàðíè äîãàà¼ êîìå ¼å ïðèñó-
ñòâîâàî. Îäðååíå ïðîìåíå óñëîâšåíå ñó ìåœàœåì ïðèïîâåäà÷êîã ôîêóñà –
íàðàòîð ïîñëåäœåã ñåãìåíòà ó Óáèñòâó ñ ïðåäóìèøšà¼åì ¼å Áóëèêèí ïðè¼à-
òåš €óðà €óðèž, êî¼è ïðåóçèìà ïî¼åäèíå Ìåäàêîâèžåâå ïîñòóïêå è ðå-
ôëåêñè¼å; êšó÷íè òðåíóöè, èïàê, ïîïóò ïîìàãàœà ó èñêîïàâàœó ëåøà, ïðå-
íîñå ñå íà Áóëèêó.
Ìàœå ñó óïàäšèâå, àëè íå ìàœå âàæíå ïðîìåíå êî¼å íåìà¼ó âåçå ñà
ïðèëàãîàâàœåì ãðàå íîâîì êîíòåêñòó. Ñåëåíèž òåêñò äåëè íà çíàòíî êðà-
žå ïàðàãðàôå, à íîâè äåî òåêñòà „Žóòèìî./Äóãî./Êî çíà øòà ìèñëèìî“ ðàçáè-
¼à ó ÷àê òðè ïàñóñà. Òèìå ïîñòèæå âåžó äèíàìè÷íîñò è çíàòíî äèæå åìîòèâ-
íè íàáî¼ ïðèïîâåäàœà. Èçáàöó¼å è ìåœà áëàãî àðõàè÷íå ãðàìàòè÷êå îáëèêå,
çàìåœó¼óžè èõ ñàâðåìåíè¼èìà. Íàáðà¼àœå èìåíà ìåñòà ó êî¼èìà Âèäîñàâ
îáèëàçè ìàñîâíå ãðîáíèöå çíàòíî ¼å îáèìíè¼å ó Óáèñòâó – îä ñåäàì, áðî¼ ¼å
ïîðàñòàî íà òðèíàåñò èìåíà, ïðåëàçåžè ó íàáðà¼àœå ðèòìè÷êè èíòîíèðàíî
ïîïóò ñòèõà. Òàêîå, áðèøå ñå ïîðååœå Âèäîñàâà ñà Äàíòåîâèì Âèðãèëè-
¼åì, à óâîäè íîâî – Âèäîñàâ ïîñòà¼å „ñðïñêè Àõàñâåð“, ÷èìå ñå ïîíîâî íà-
ãëàøàâà áåñêîíà÷íîñò êðóãà íàñèšà. Èïàê, ò༠ïàòåòè÷íè òîí ñíèæàâà Áó-
ëèêèíà íåïîâåðšèâà è ïàêîñíà ïðåòïîñòàâêà î Âèäîñàâšåâîì íàäðèëåêàð-
ñòâó.
Î÷èãëåäíî ¼å äà Ñåëåíèž ó Óáèñòâó ñ ïðåäóìèøšà¼åì êîðèñòè òåêñòî-
âå êî¼è óñïîñòàâšà¼ó êîíòèíóèòåò èçìåó Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà è ðàñïàäà
£óãîñëàâè¼å, àëè ¼å œåãîâ èçáîð òåêñòîâà ïðîáëåìàòè÷àí. Äðàìà Äåàíå Ëå-
ñêîâàð íå óæèâà âåëèêó ïîïóëàðíîñò è ïðèëèêîì ïðåóçèìàœà öèòàòà Ñåëå-
íèž ñâàêàêî íè¼å ìîãàî ðà÷óíàòè íà œèõîâî ïðåïîçíàâàœå, íàðî÷èòî áåç
óêàçèâàœà íà ñòðàíî ïîðåêëî òîã äè¼àëîãà; òèìå, ìåóòèì, èçîñòà¼å è ïðåò-
ïîñòàâšåíè åôåêàò ïðåïîçíàâàœà – ÷èòàëàö íå ìîæå ðåãèñòðîâàòè âåçó ñà
âåž ïîñòî¼åžèì òåêñòîì, íèòè èìïëèêàöè¼å œåãîâîã êîðèøžåœà. Ñòåïåí ïðå-
ïîçíàâàœà ïðåóçåòîã îäëîìêà èç Î÷åâà è îòàöà áèî ¼å, ñâàêàêî, äàëåêî âè-
øè, ¼åð ñå ðàäè î ðåëàòèâíî âåëèêî¼ è çàîêðóæåíî¼ öåëèíè èç äåëà ñàìîã
Ñåëåíèžà.
Ñåëåíèžåâà óïîòðåáà ðàíè¼å íàñòàëèõ òåêñòîâà ñå, äàêëå, íå ìîæå ñâå-
ñòè íà íåêè çà¼åäíè÷êè èìåíèòåš – âàðèðà îä äîñëîâíîã, êëàñè÷íîã öèòàòà
äî ñëîáîäíèõ ïàðàôðàçà; ïîñòî¼å èíòåðëèòåðàðíè öèòàòè, àëè è àóòîöèòàòè;
öèòèðà¼ó ñå ìàœå öåëèíå, ÷àê è ñèíòàãìå, ¼åçè÷êè îáðòè èëè àíåãäîòñêå
íàðàòèâíå öåëèíå êàî ó ñëó÷à¼ó ìîíàõà èç Ñðåìñêèõ Êàðëîâàöà, àëè è âåžè
ñåãìåíòè, äèðåêòíî îäðåó¼óžè ðàñïëåò – êàî ó Óáèñòâó ñ ïðåäóìèøšà¼åì;
ìà êîëèêî áèëî íåçàõâàëíî ïðàâèòè ïðåòïîñòàâêå î àóòîðñêî¼ èíòåíöè¼è,
ìîæå ñå ðåžè äà ¼å ñàìî àóòîöèòàò Î÷åâà è îòàöà êîðèøžåí óç î÷åêèâàœå
ïðåïîçíàâàœà îä ñòðàíå ÷èòàëàöà; ¼åäèíî øòî ¼å çà¼åäíè÷êî ñâèì îâèì ñëó-
÷à¼åâèìà ¼åñòå ÷èœåíèöà äà, êîëèêî ìè ¼å ïîçíàòî, Ñåëåíèž íèãäå íå íàâîäè
ñâî¼å èçâîðå. Ó ¼åäíîì èíòåðâ¼óó äàòîì Áîðáè, Šóáèíêà Ìèëèí÷èž ¼å öèòè-
ðàëà ðå÷åíèöó ïðåóçåòó îä Äåàíå Ëåñêîâàð êàî îðèãèíàëàí Ñåëåíèžåâ òåêñò;
 ÑÊÐÈÂÅÍÈ ÖÈÒÀÒÈ ÊÎÄ ÑËÎÁÎÄÀÍÀ ÑÅËÅÍȎÀ 427

Ñåëåíèž íè¼å êîìåíòàðèñàî ò༠ïðîïóñò âåž ñå îãðàíè÷èî íà òî äà îäãîâîðè

íà íåïîñðåäíî ïîñòàâšåíî ïèòàœå.15
Íè¼å çàõâàëíî îäãîâàðàòè íà ïèòàœå î ôóíêöè¼è îâèõ ñêðèâåíèõ öèòà-
òà êî¼è ñó, áàð ó ñëó÷à¼ó íàâîäà Ðåáåêå Âåñò è Äåàíå Ëåñêîâàð, ìîãëè áèòè è
èçáà÷åíè à äà çàïëåò íå áóäå äðàñòè÷íî ïîðåìåžåí, íèòè ÷èòàîöè ëèøåíè
èíôîðìàöè¼à çíà÷à¼íèõ çà ðàçóìåâàœå ëèêîâà. Íèøòà ó íà÷èíó íà êî¼è ñó
óêëîïšåíè ó îêîëíî òåêñòóàëíî òêèâî íå íàãîâåøòàâà äà ¼å Ñåëåíèž î÷åêè-
âàî äà žå áèòè ïðåïîçíàòè êàî öèòàòè. Ïðåîñòà¼å, ÷èíè ìè ñå, ñàìî çàêšó-
÷àê äà ¼å ó ïèòàœó ëè÷íà èãðà àóòîðà a íå ïðèìåíà òèïè÷íîã ïîñòìîäåðíîã
ïîñòóïêà ó òåêñòó íàãëàøåíî òðàäèöèîíàëíå ïîåòèêå; Ñåëåíèž êîðèñòè òó-
å òåêñòîâå ðàäè ñîïñòâåíîã çàäîâîšñòâà, íå ðà÷óíà¼óžè íè íà êàêàâ åôåêàò
÷èòàëà÷êîã ïðåïîçíàâàœà öèòàòà.

Òåêñò Äå¼âèäà Íîðèñà Èíòåðòåêñòóàëíîñò ó „Î÷åâèìà è îöèìà“ Ñëî-

áîäàíà Ñåëåíèžà: èçàçîâ êóëòóðíîã ðàçëèêîâàœà (ó Çáîðíèêó Ìàòèöå ñðï-
ñêå çà êœèæåâíîñò è ¼åçèê, êœ. 54, ñâ. 1, 2006. Íîâè Ñàä, ñòð. 69-80.) íå
ïîìèœå ñå áóäóžè äà ó òðåíóòêó ïèñàœà îâîã òåêñòà (2004) ¼îø íè¼å áèî
îá¼àâšåí.

Tijana Tropin

HIDDEN QUOTATIONS IN THE WORK OF SLOBODAN SELENIÆ

Summary

In his novels Oèevi i oci (Fathers and Forefathers) and Ubistvo sa predumišljajem (Pre-
meditated Murder) Slobodan Seleniæ uses extensive, yet unaccredited quotations from the works of
Rebecca West (Black Lamb and Grey Falcon) and Deana Leskovar (Slike žalosnih doživljaja).
He also transfers his own passages from Oèevi i oci into Ubistvo sa predumišljajem. His purpose
in doing so remains unclear; it is most likely not a postmodern narrative stratagem, but a self-con-
tained game in an otherwise traditionally written text.

15
„Çíà÷è ëè òî äà žå è îâäå çàâëàäàòè íàñèšå êàî ¼åäèíè îáëèê ïîíàøàœà. £åäàí âàø
¼óíàê, óîñòàëîì, êàæå: ’Îíî øòî Ñðáèí óñõò¼åäíå, òî äàíàñ ìîðà è äîáèò.’
– ×èíèëî ñå, îäèñòà, äà ñå òåêòîíñêè ñîöè¼àëíè ïîðåìåžà¼è èç 1945. ñìèðó¼ó, äà Áåî-
ãðàä ïîñòà¼å óðáàíà ñðåäèíà, äà ñó ñòàñàëå, ïà âåž è îñòàðèëå, íåêå ãðàäñêå ãåíåðàöè¼å, äà
ñìî ñòåêëè ãðààíñòâî êî¼å ñâî¼î¼ äåöè íåžå ãóðàòè ïóøêó è ãóñëå ó íå¼àêå ðóêå, âåž êîìï¼óòåð
è ÷åòêèöó çà çóáå.“
Áîðáà, 22 – 23. ì༠1993. Èíòåðâ¼ó âîäèëà Šóáèíêà Ìèëèí÷èž. Öèòèðàíî ïðåìà: Ñëî-
áîäàí Ñåëåíèž, Èñêîðàê ó ñòâàðíîñò, Áåîãðàä, 2003.
428 CONCETTA FERRARA
 DIMENSIONI DI CUI L’UOMO NON HA ANCORA UN CONCETTO... 429

UDK

CONCETTA FERRARA (Bari)

Dimensioni di cui l’uomo non ha ancora

un concetto ben preciso

La poesia di Miodrag Pavloviæ

ABSTRACT: L’idea del presente studio sulla poesia di Miodrag Pavloviæ è nata
durante una conversazione con il prof. Nikša Stipèeviæ, nell’ottobre 1995, presso la
Biblioteca SANU a Belgrado, poiché insieme abbiamo convenuto che su Pavloviæ in
Italia non vi è materiale, che è poco tradotto e ancor meno studiato. Il prof. Stipèeviæ
mi ha offerto la possibilità di conoscere lo scrittore e di apprendere direttamente da lui
le prime idee e la direzione in cui doveva svilupparsi la mia ricerca. Questa „conversa-
zione” è poi proseguita in forma scritta mediante uno scambio epistolare. Lo studio
mira a tracciare i percorsi e l’evoluzione del pensiero poetico e dello stile dell’autore,
nonché la sua opera poetica che stando alle parole dello stesso autore, „si può divide-
re in tre fasi il cui aspetto spirituale è evolutivo”: la prima è la fase giovanile, incentrata
sulla società, sull’uomo e sul mondo del dopoguerra (87 Pesama); la seconda fase è
dedicata al viaggio nel passato attraverso la storia fino alla preistoria, alla ricerca delle
origini della civiltà (...); la terza è la fase degli studi antropologici e della ricerca dell’es-
senza e del destino dell’umanità e del mondo (Bitni ljudi). Nella selezione di lettere di
Pavloviæ allegate a questo studio, è possibile trovare preziose informazioni sulla sua
poesia ed anche sugli scrittori e i libri che hanno fatto parte delle sue letture giornaliere.
PAROLE CHIAVE: Miodrag Pavloviæ, poesia serba, poesia serba medievale,
poesia popolare, modernismo, letteratura del dopoguerra, studi antropologici, T.S.
Eliot, S. J Perse, W.B. Yeats.

In presente studio sulla poesia di Miodrag Pavloviæ ha avuto inizio nell’ottobre

del 1995 presso la Biblioteca dell’Accademia delle Scienze e delle Arti – SANU – a
Belgrado, dove parlando con il prof. Nikša Stipèeviæ delle mie ricerche ai fini della
stesura della tesi e della difficoltà nel reperire del materiale su Miodrag Pavloviæ in
Italia, mi si è presentata la possibilità di conoscere personalmente l’autore.
Durante il primo incontro con il quasi premio Nobel, svoltosi nella Biblioteca
summenzionata, i primi di ottobre del 1995, l’artista mi ha illustrato per sommi capi
i suoi campi di interesse e di attività, la sua opera poetica e l’evoluzione del suo
pensiero, ponendo un forte accento sulla sua passione per le letterature antiche e
moderne di diverse culture. Inoltre, ha sottolineato l’importanza dei suoi studi
430 CONCETTA FERRARA

filosofici ed antropologici, e supportando il suo discorso con la lettura e la traduzione

in italiano di alcuni versi delle sue poesie, ha affrontato il discorso sull’uso delle
immagini, delle metafore e del mito nella sua poesia. Il secondo incontro ha
consentito un approfondimento dei temi, delle fonti di ispirazione, del’evolversi
della struttura delle poesie, delle scelte stilistiche e linguistiche, che caratterizzano
la vastissima produzione poetica di Miodrag Pavloviæ. Nel suo discorso, sempre
pronto a cogliere le mie curiosità e i miei interrogativi, l’autore non ha tralasciato di
menzionare la risonanza che hanno avuto le sue opere al loro apparire nel pano-
rama culturale del suo paese, né i pareri della critica, fornendomi alcuni saggi critici
e articoli di riviste letterarie riguardanti alcune sue pubblicazioni.
A questi due incontri, è seguita la disponibilità di Miodrag Pavloviæ a fornirmi
ulteriori spiegazini qualora avessi avuto dei dubbi nel corso della stesura della tesi e
da qui è scaturito un breve scambio epistolare, di cui si presentano, alla fine del
saggio, le lettere che hanno fornito notevoli spunti di riflessione e arrichito il lavoro
del preziosissimo di vista del poeta.

***
Non semplicemente poeta, ma artista molto complesso, Miodrag Pavloviæ è
una delle figure più eclettiche e multisfaccettate della scena culturale contemporanea
serba di cui in questa sede si propone una panoramica della produzione poetica.1
La comparsa della poesia di Miodrag Pavloviæ sulla scena culturale serba del
Novecento costituisce ’un punto di svolta [...] che ha portato sotto l’ala protettrice
dell’arte poetica serba un suono nuovo ed inconsueto’. Le sue poesie sconvolgono
il gusto del tempo, prevalentemente romantico, sia per ispirazione che per concezione
in quanto proiezione di un momento disarmonico e drammatico della realtà
contemporanea. Siamo negli anni immediatamente successivi alla seconda guerra
mondiale, gli anni della fredda, quelli in cui dilaga la polemica modernista e avviene
il processo di democratizzazione della vita letteraria serba. Pavloviæ non ha immediati
precursori: i poeti d’avanguardia degli anni ’20, come Miloš Crnjanski e Rastko
Petroviæ non gli sono molto vicini; mentre gli esperimenti operati dai poeti surrealisti
nel campo della lingua, lo interessano, pur non fornendogli una diretta fonte di
1
Miodrag Pavloviæ nasce a Novi Sad il 28 novembre 1928, cresce e studia a Belgrado, dove
nel 1954 si laurea in Medicina, ma già dal 1994 scrive poesie in quanto appassionato di letteratura,
poesia, teatro, filosofia, antropologia, lingue e letterature straniere, storia della letteratura e dell’ arte.
Dopo aver svolto per un breve periodo l’attività di medico, diventa collaboratore del NIN (Gazzetta di
informazione settimanale), redattore della casa editrice Prosveta per diversi anni, docente universitario
di letteratura serba, membro ordinario dell’Accademia delle Scineze e delle Arti di Belgrado, nonché
dell’Accademia europea per la poesia.
L’attività di poeta, per la quale gli vengono assegnati diversi riconoscimenti e premi letterari, ed
anche la candidatura al premio Nobel, è affiancata da quella di traduttore, drammaturgo, autore di
racconti, diari di viaggio, saggi filosofici, teoretici e critici su autori sia slavi che stranieri e vanta
perfno la pubblicazione di un romanzo. Già dal 1958, ai suoi svariati interessi ed attività si aggiungono
diversi viagii in Europa, America, Egitto, ex-URSS, Australia, Turchia, India e Cina, che arricchiscono
la sua cultura, i suoi studi personali e gli forniscono preziose fonti di ispirazione.
 DIMENSIONI DI CUI L’UOMO NON HA ANCORA UN CONCETTO... 431

ispirazione. Lo stesso Pavloviæ scrive: ’il mio rapporto con la poesia europea del
XX secolo è complesso: oltre che con T. S. Eliot ho avuto delle afinità con W. B.
Yeats e con poeti francesi come Saint-John Perse’. Il critico Pavle Zoriæ sostiene
che Pavloviæ si ispira al poeta francese Charles Baudelaire dal quale eredita la
nozione di ’Modernità come fase complessa, ambigua e contraddittoria della storia
dell’umanità, tesa alla ricerca del nuovo, caratterizzata dal crollo dei valori, dalla
perdita della spiritualità, pervasa da un forte senso di ansietà nei confronti della vita
e del mondo’. Non a caso la sua poesia viene accolta come un manifesto della
poesia moderna.
Fin dalla sua prima raccolta 87 Pesama (87 Poesie), Pavloviæ vede la realtà che
lo circonda come un mondo di minaccia e di dolare, come un ’temporale con le
unghie asetate di sangue [che] strangola i cadaveri’, un universo caotico e allucinante
in cui l’uomo è consapevole che il suo unico campagno di viaggio fin dalla nascita è la
morte, e il suo sentimeno principale è la paura, rafiturata come ’un omiciattolo che si
rannicchia a ridosso del cranio [e che] a volte osserva attraverso le nostre orecchie,
altre volte è sordo e cieco’. Malgrado la paura, ’L’uomo esiste finché riesce a percepire
sé stesso; gli altri presto lo abbandonano e lo dimenticano’ e lui resta confinato nel
più cupo isolamento. Ma mentre gli uomini sono indifferenti, la natura e le cose
partecipano al senso di smarrimento dell’uomo e lo esprimono a tal punto che i
paesaggi, le città, gli interni e gli esterni degli edifici, gli oggetti di uso quotidiano si
caricano di una sinistra minaccia, si deformano, spaventano, dando espressione
all’eterno conflitto fra l’uomo e il mondo. Se inizialmente si può parlare di ’un conflitto
tragico [in cui] l’uomo è isolato perché non è abituato a stabilire un contatto con sé
stesso e con gli altri’, nelle raccolte di poesie successive, l’uomo diventa consapevole
del suo conflitto con la realtà esterna e lo accetta, poiché è inevitabile.
Nell’ esprimere questa sua visione, il poeta si serve di una successione di
metafore e di immagini poetiche, apparentemente slegate. Lo stesso Pavloviæ afferma
che ’l’uso delle immagini nella poesia è una conseguenza del fatoo che il discorso
poetico è indiretto, perciò sempre nuovo, creativo [...] l’uso delle immagini poetiche
constituisce la lingua stessa della poesia’.
A partire dalla raccolta Mleko iskoni (Latte delle Origini, 1963) la poesia di
Miodrag Pavloviæ si arricchisce di un eccenzionale rapporto espressivo con la
tradizione storico-mitologica sia slava, che di altre culture. Questi sono gli questi
anni in cui l’autore si dedica alla storia del mito, che in quanto racconto di qualcosa
che si trova al di là del visibile, trattato con la ’dovuta reverenza e l’ironia di un
osservatore inerte e non coinvolto’, riveste un’importanza essenziale per il mondo
e per il destino dell’uomo, perché tramanda ’il miracolo della transformazione
della realtà ordinaria in realtà straordinaria, irraggiungibile e sacra’. Secondo Pavloviæ
adoperare il mito ’classico, o slavo, o indiano, o cristiano, significa parlare attraverso
simboli che facilmente diventano universali. Gli stessi significati di alcuni simboli si
scoprono in diversi sistemi mitologici’.
Illuminato dal punto di vista degli antichi greci, Pavloviæ accusa l’uomo moderno
di imbarbarimento, di abbandono al disordine, con la sola differenza che ’il barbaro
432 CONCETTA FERRARA

di oggi è diventato un abile dialettico [...] un tessitore di parole sordo a tutte le idee,
eccetto quelle che lo spingono verso la sua distruzione’. Il poeta vede questa catastrofe
proprio nella storia degli Slavi, strettamente legata alla storia di Bisanzio, la cui caduta
segna profondamente il popolo serbo. La civiltà ortodossa, con la sua fiorente
produzione di icone, affreschi, mosaici e templi, lascia all’uomo moderno una
tradizione, di cui Pavloviæ si fa portavoce. Molte raccolte di questo periodo, si popolano
di immagini di templi, statue, rovine, pietre, dell’antica Grecia, di Bisanzio, dei Balcani;
’la poesia diventa densamente popolata come un’iconostasi, e la parola-immagine
penetra la superficie opaca della monotonia’ transportando il passato nell’arida età
contemporanea e trasmettendo il suo messaggio in modi sempre nuovi e misteriosi.
Molta della produzione poetica successiva di Pavloviæ si incentra sulla ricerca
delle tracce dei miti archetipi nelle pratiche, nei rituali e nelle credenze, che sono alla
base dei primi tentativi intellettuali dell’uomo di affrontare l’universo sconosciuto che
lo circonda. La scoperta di Lepenski vir (Vortice di Lepen) un sito neolitico risalente
al 6000 a.C., stuato nella valle del Danubio, presso la frontiera romena, è il punto di
partenza di un nuovo ciclo di poesie. Si tratta della raccolte Pevanje na Viru e Novo
pevanje na Viru (rispettivamente Canto al vortice e Nuovo canto al Vortice, 1977),
Karike (Anelli di una catena, 1977), fino a Knjiga staroslovna (Il Libro antico,
1989), in cui l’autore cerca di riportare in vita, e di collegare alla cultura serba
contemporanea, l’atmosfera e l’ambiente di quel popolo organizzato in comunità,
dedite alla caccia e alla pesca (come rivelano i resti di edifici e fondamenta, focolari
sacrificali e sculture in pietra rinvenuti). Nello stesso modo, ripercorrendo le fasi
dell’esperienza collettiva e popolare tramandata dalla poesia epica a lirica attraverso il
Medioevo e la comunità ortodossa del monastero di Hilandar sul Monte Athos, fino a
raggiungere il Sinai dei tempi biblici e la legge data a Mosè, Pavloviæ giunge alla
composizione di Knjiga staroslovna (Il libro antico, 1989), non solo dal punto di
vista storico, ma anche da quello filosofico e spirituale ’impregnando la sua poetica di
una [...] esperienza basata sulla versione serba e bizantina della visione cristiana della
vita’, specialmente quando tratta il rapporto fra l’umano e il divino, quando cerca di
definire le distanze fra l’uomo e il suo creatore.
Pavloviæ, approfondendo le sue ricerche e intrecciandosi in maniera nacora
più fitta che in passato alle indagini antropologiche e filosofiche, raggiunge la più
alta manifestazione della sua potenza creativa con Esej o Coveku (Saggia sul’Uomo,
1992), che gli procura la candidatura al Premio Nobel. Fin dai primi versi di questa
raccolta, che si mostrano ancora più concisi e lapidari, l’intento del poeta appare in
maniera ancora più esplicita: scoprire cos’è l’uomo, qual è il suo destino, qual è il
suo ruolo nella storia. L’atmosfera generale è quella di un’estenuante ricerca di ’un
equilibrio fra il mondo attuale e l’aldilà, il profano e il sacro, il temporaneo e
l’eterno, il caduto e il redento’, una ricerca resa attraverso molteplici rappresentazioni
di questi elementi che culminano nel poemetto Apokalipsa (’Apocalisse’).
L’Apocalisse di Pavloviæ non è solo un’apocalisse in senso strettamente biblico, ma
è l’immagine del nostro tempo, costituisce un’interpretazione dell’origine del caos
attuale: non esistono più ideali comuni, né principi morali universalmente validi, c’è
 DIMENSIONI DI CUI L’UOMO NON HA ANCORA UN CONCETTO... 433

soltanto il disordine, il quale nella visione dell’autore non è altro che ’il destino
storico dell’uomo e la parodia di tale destino’.
A questo seguono nuovi poemi meditativi, in cui è condensata non solo
l’esperienza di vita del poeta, ma quella di ogni uomo, fino ad arrivare a Bitni ljudi
(Persone essenziali, 1995), una raccolta di ’poesie in prosa’ come lui stesso le ha
definite, ispirate a dei racconti dell’isola di Pasqua, in cui prevale la ricerca
dell’essenza della vita, delle forme arcehtipe dell’esistenza individuale e collettiva,
del simbolismo di tutti i tempi e degli istinti. Ma ancora una volta Pavloviæ ci
proietta nell’incubo dell’Apocalisse con Uzurpatori neba (Gli usurpatori del cielo,
2000) in cui rivive l’angoscia, il terrore, la distruzione, la paura della seconda
guerra mondiale attraverso lo sguardo e i ricordi dolorosi di un adolescente in fuga
da una Belgrado in fiamme sotto le bombe.
Dalla prima raccolta fino alla più recente, la poesia di Miodrag Pavloviæ è
’un’esperienza sempre nuova e diversa, interessante e significativa nelle sue
proporzioni poetiche’, è il frutto di una ricerca estenuante che non procede mai in
un’unica direzione, ma è stratificata e tende constantemente al raggiongimento di
nuove sintesi e di nuove armonie. I suoi temi sono mutevoli, como lo è anche
l’espressione poetica che passa da un tono severo e funzionale, ad uno densamente
allusivo, grazie all’impiego di metafore, simboli e paradossi. Anche la lingua è
soggetta a frequenti variazioni che spaziano dal registro colloquiale, e talvolta gergale,
a quello letterario e intellettuale tipico delle speculazioni filosofiche. Il suo stile nel
complesso suggerisce l’idea dell’inafferrabilità di un qualsiasi significato definitivo,
l’impossibilità di racchiudere la sua opera in un rigido sistema; infatti, lo stesso
Pavloviæ consiglia di ’non prendere come delle verità definitive sua poesia’ tutte le
sue dichiarazioni relative ad essa.
Alcuni critici hanno cercato di suddividere l’opera di Pavloviæ in fasi, altri ne
hanno affermato il carattere continuamente evolutivo e quindi difficilmente divisibile.
Il poeta stesso, invece, accetta la divisione in tre fasi, il cui ’aspetto spirituale è
„evolutivo“. La prima è la cosiddetta fase giovanile, in cui prevale la visione della
società, dell’uomo e del mondo dell’era post-bellica, e il rapporto dell’uomo con
quella realtà e il suo destino in essa; la seconda fase è dominata dalla ricerca
storico-miticoreligiosa, dal suo riallacciarsi alla contemporaneità e dal tentativo di
recuperare una continuità storica fra la civiltà antica e quella contemporanea; la
terza fase si ispira agli studi antropologici e filosofici. Tuttavia, questi sono tre
diversi stadi di sviluppo dei temi portanti della poetica di Pavloviæ. Slavko Leovac
sostiene che nella poesia di Miodrag Pavloviæ non vi sono convinzioni o estremi,
ciò che prevale è la tendenza ad un significato che non è mai categorico, né definitivo:
„il nucleo, il centro della poesia non devono essere evidenti“, poiché questo si
esprime in termini di immagini, simboli, associazioni di idee.
A questo punto ci si chiede dove sia il senso della poesia, quele sia il suo
nucleo e infine, in che misura sia riconoscibile l’autore all’interno della sua
produzione. L’unica risposta possibile è che il nucleo della poesia di Miodrag Pavloviæ
non è da ricercare nell’argomento della singola poesia, ma è la poesia stessa.
434 CONCETTA FERRARA

Niz ulicu mršavog drveæa Lungo la strada di alberi stecchiti

niz ulicu napuštenih prozora lungo la strada di finestre
niz ulicu prepuklog asfalta abbandonate
Vetar je bacio noæ lungo la strada di asfalto
[...] sgretolato
Šušte zidovi Il vento ha scagliato la notte
škripe snovi [...]
lome se crepovi Mormorano le pareti
sviraju krikovi scricchiolano i sogni
[...] si infrangono i cocci
Žmirite risuonano le grida
crna je krv u našem srcu [...]
sad ona raspolaže senkama i Sbirciate
strahom nero è il sangue nel nostro cuore
adeso dispone di ombre e di paura

(„Preludium”, 87 Pesma) („Preludio”, 87 Poesie)

Questo è lo scenario desolato che si presenta nelle poesie della prima raccolta,
quindi della prima fase dell’opera di Miodrag Pavloviæ, in cui „dramma più frequente
è la morte, la scena più frequente di tale dramma è il buio’, un buio fragoroso,
popolato di briganti, di ’donne che hanno seguito il corpo defunto/ la morte è
rimasta nella stanza vuota’, di ’grida di bambini sotto le finestre/ giochi al freddo’,
di ’bambini allegri e silenziosi’, di vecchi, feriti, uccelli, insetti, di ’grida ai confini
dell’evanescenza’, di ’temporali dalle unghie assetate di sangue che strangolano i
cadaveri’, di sangue che gocciola sui vetri delle finestre, ma talvolta un buio
silenzioso, in cui ’Il sinenzio indossa un abito bianco / le cose mi si avvicianno / e
mi guardano’ (Lopovi, „Briganti”).
La lettura di queste poesie lascia una sensazione di pericolo, che è il segno
della distruzione di tutto ciò che è umano: l’amicizia, la cultura, la civiltà, la personalità,
l’amore. Perfino la disposizione grafica dei versi sulle pagine, il suono e il significato
stesso delle parole, evocano queste sensazioni. Sembra quasi che sotto la pressante
minaccia del male, il poeta non abbia il tempo di formulare pienamente i suoi
pensieri attraverso frasi complete all’interno di una struttura ben organizzata, ma
dalla sua penna fuoriescono delle parole essenziali a fissare con le immagini, le
impressioni del momento: ’in tutto si sentono i segni della distruzione’. All’interno
di questro scenario, il poeta si pone delle domande:

Da se bude stranac Che si sia stranieri

ili o
da se ne otputuje che non si parta
Da se okrene glava Che si giri la testa
ili o
da se oslepi che si perda la vista
 DIMENSIONI DI CUI L’UOMO NON HA ANCORA UN CONCETTO... 435

Da se zatvore usta Che si chiuda la bocca

ili o
da se padne na leða che si cada di spalle a terra
Neæe još dugo kucati satovi Non rintoccheranno ancora a lungo
pruži ruku gli
Umreti orologi
ili porgi la mano
ne roditi se Morire
preporoditi se o
non nascere
rigenerarsi
(„Pitanja”) („Domande“)

Un dilemma che non si pone soltanto Pavloviæ, ma l’intera epoca in cui si

manifesta la prima fase della sua poesia. In un simile caos, in cui quasi tutto è
macchiato di sangue, si avverte una nota insolitamente positiva: bisogna rigenerarsi.
Questo appello di sperenza che il poeta lancia a tutta l’umanità affinché questa si
conservi, ritorna più forte e martellante nella seconda raccolta. Nel poema Odbrana
našeg grada (Difesa della nostra città), Pavloviæ esulta ’Io ho la speranza [...] ho
una grande sperenza’, che si ripresenta in quasi ogni raccolta con sfumature nuove,
quasi a simboleggiare un’innata fiducia nel genere umano che da millenni, di era in
era, popola la terra.
In questa prima fase della poesia di Miodrag Pavloviæ sono già chiaramente
definiti gli elementi fondamentali e le coordinate delle fasi successive: il primo
elemento rientra nel titolo della seconda raccolta, la memoria; il secondo è la
sofferenza; il terzo è l’annullamento, la distruzione.
Nella raccolta Oktave (Ottave, 1957), si verifica un cambiamento di tono e di
lessico, i versi si fanno più lunghi, densi di metafore, non più frammenti di frasi, ma
enunciati espressivi, raccolti in strofe più lunghe, che rappresentano la situazione
dell’uomo contemporaneo, un uomo indifeso, ’gettato al centro di un terrore
permanente, a cui è chiusa la strada per sempre, lo sgurado nel futuro rivela „fredde
prospettive”, in cui si chiede ’a quale specie appartengo?’ (U šumi, Nel bosco). Il
critico Ljubomir Simoviæ sostiene che questa domanda sull’identità dell’uomo
’stabilisce l’intuizione del poeta che l’uomo deve rispondere al male con tutta la sua
esistenza. Pertanto la domanda „chi sei?” in realtà significa: cos’è la civiltà?’ Una
risposta esauriente si può ottenere soltanto esaminando tutte le manifestazioni della
civiltà: la storia, l’archeologia, la filosofia, la religione, le leggende, i miti, la letteratura,
l’arte, l’architettura, l’antropologia, poiché il poeta si rende conto che ’le nostre
origini non sono relegate su qualche gradino di una scala di date in ul libro di storia,
ma [sono] più come l’estauario di un fiume che produce perpetuamente un fragore
di parole, la cui cascata [...] è raccolta dai poeti’, cosa che Pavloviæ si impegnerà a
fare proprio nella seconda fase della sua opera, della ’storico-mitica’, proponendo
gli scenari della decanenza e della fine della Grecia antica, da cui, secondo il poeta,
436 CONCETTA FERRARA

è cominciato il dramma della civiltà moderna. Quello che, per esempio, appare al
lettore nella poesia Pindar u šetnji (La passeggiata di Pindaro, nella raccolta Mleko
iskoni – Latte delle origini) è un mondo pietrificato, di cui Pindaro dice: ’non voglio
più essere un poeta’, ’i templi oggi sono muti e consunti’, le statue, ’tribù senza
braccia e senza età, sono ’la nostra unica speranza che si conservi il profilo
dell’uomo’. A questo segue l’annuncio, da parte del poeta, della sparizione degli
dei e della ’morte dell’eternità’ che constituiranno i temi fondamentali di Velika
Skitija (La grande Sciitia, 1996) di cui si propongono un paio di esempi:

Ko je to bio na sahrani neba, Chi è stato alla sepoltura del cielo,

Ko to svedoèi da je veènost u ropcu? Chi testimonia che la morte dell’eternità
tintinna?

(„Sloveni pod Parnasom“) („Slavi sotto il Parnaso“)

Božanstvo bejah Sono stato un dio

a sada sam nakaza – adesso sono un mostro –
u raskoraku pretvaranja in fase di mutamento
izmeðu èoveka i kamena fra uomo e pietra mi sono
propadoh, ritrovato,
èeda moja plavokosa i miei figli dai capelli biondi
veæ drugom hlavospev già cantano la gloria di qualcun
pevaju. altro.
[...] [...]
Gorke li sudbe, bogova, Difficile il fato degli dei,
gorko li zavisimo od ljudskog amaramente dipendiamo dal
soja genere umano
koji lako menja i vonj i veru. che facilmente muta odore e fede

(„Svetovid govori“) („Parla Svetovid“)

Lo scenario che si presenta al lettore è ancora più desolato: una terra
abbandonata sotto un cielo, vuoto, raffigurato in maniera estremamente suggestiva
nella poesia Silazak u limb (’Discesa nel limbo’), tratta dalla raccolta Svetli i tamni
praznici (Le feste della luce e del buio):
Tu smo mi i prazan prostor, Lì stiamo noi e uno spazio vuoto,
u praznom se ne zna taèno gde smo, nel vuoto non si sa esattamente dove siamo,
a prostor se trude da ispune zveri e lo spazio si sforza di riempirsi di bestie.
Proprio questo buio minaccioso popolato di strani esseri che terrorizzano
l’uomo, tanto denso che ’ci stupiamo di come la nostra vista funzioni ancora’
sembra riacquisire un significato e un ruolo decisivo, perché in esso ’si trova l’ultimo
messaggio divino, e l’ultima chiave per la strada che conduce a Dio’. Per riuscire a
liberarsense, l’uomo deve prendere coscienza del buio in cui si trova, scoprirne il
contenuto, capirlo, riconoscere i limiti che esso impone alla sua libertà, e infine
superarli grazie ad una più profonda consapevolezza di sé.
 DIMENSIONI DI CUI L’UOMO NON HA ANCORA UN CONCETTO... 437

Ed è proprio da questo punto che, secondo il critico Simoviæ, Pavloviæ da

inizio alla sua interpretazione del cristianesimo, torna indietro nel tempo fino alle
origini dell’era cristiana e ripercorre le tappe della storia di Cristo, dall’annuncio
della venuta del Messia da parte di Giovanni Battista fino alla Pentecoste, con lo
scopo di ricollegarsi al più ampio progetto di ricerca delle origini dell’uomo e dei
fondamenti della vita e della società. Questa ricerca si concretizza nelle figure della
Madre di Dio e del Salvatore, che private del valore sacro attribuito loro dalla
Chiesa, assumono la funzione di intermediari fra l’essere umano e la divinità, fra
l’uomo e l’ignoto, fra l’uomo e la coscienza di sé. ’Con l’aiuto del Salvatore l’uomo
arriva a sé stesso, con l’aiuto del „cielo“ arriva sulla terra: non c’è salvezza dopo la
morte, già oggi, come non c’è in paradiso, ma qui; e non c’è alcun Salvatore se non
è dentro di noi’. Questo spiega perché in Silazak u limb (Discesa nel limbo), il
messaggio divino, che è un annuncio di salvezza, non fa presa sul’uomo ’Quel
messaggio non si fa più strada / come un coltello fino al nostro cuore, ahimè!’
Il viaggio poetico di Miodrag Pavloviæ procede a ritroso attraverso la storia,
fino a raggiungere la preistoria, alla ricerca delle origini dell’uomo. Nel 1976, ben
cinque anni dopo la pubblicazione del Svetli i tamni praznici, la raccolta Zavetine
(Festival religioso) apre una nuova fase della poesia di Pavloviæ, quella antropologico-
-filosofica. Le nuove poesie sono più brevi e armoniose di quelle delle raccolte
precedenti, i versi sono concisi e si prestano alla rima. I temi non sono più affrontati
come punti isolati, slegati gli uni dagli altri, ma vengono trattati come ’una moltitudine
eterogenea di linee che ... formano un’immagine dinamica e sempre mutevole di
quello che chiamiamo il nostro mondo’. Ora riprende delle scene di vita quotidiana
in cui inserisce le opinioni della gente comune, servendosi di un linguaggio semplice
e colloquiale:

Drugi èitaju novine – Gli altri leggono i giornali –

ja èitam cene io leggo i prezzi
naroèito ujutru specialmente al mattino
kad odem u trgovinu quando vado al negozio
(Kupovina) (Acquisti)
Sto pljaèki odjednom Cento furti improvvisamente
Sto pljaèki odjednom Cento furti improvvisamente
darmar trambusto
ko je to tako lud? chi è così matto?
Kuda æe s novcem kuda sa zlatom? Dove andranno con i soldi dove con l’oro?
(Radio-vest) (Giornale radio)
In Karike (Anelli di una catena, 1977) si assiste alla compresenza di passato e
presente, che appaiono legati, come annuncia il titolo stesso della raccolta, da ’anelli
di una catena’. Il ciclo Doba zemlje (Età della terra) abbraccia il mondo dal neolitico
all’ultima guerra, e mentre ne versi di Nastanak grada (Nascita di una città) da un
cumulo di fieno nascono le capanne e, con il passar del tempo, queste si evolvano
438 CONCETTA FERRARA

in villaggi e poi in vere e proprire città, successivamente, nel ciclo Grad (La Città)
’la città rapidamente raccoglie le sue rovine’, tutto viene incendiato e distrutto, al
punto che in Beograd 1941 (Belgrado 1941) perfino la natura e gli animali cercano
di spiegarsi il comportamento dell’uomo: ’gli uccelli si chiedono / se faccia davvero
tanto freddo / per accendere tutto quell fuoco’, mentre il poeta si chiede: chi osa
prendere / l’apocalisse / nelle sue mani’.
La risposta a questa domanda rinvia direttamente ad un’altra domanda: chi è
l’uomo. Una delle possibili risposte è nella definizione che Miodrag Pavloviæ espone
ad arte nella raccolta Sledstvo:
Èovek je L’uomo è
svih stvari di tutte le cose
mera la misura
i kao što e come
jedan metar un metro
ne zna non sa
za sebe da solo
da li je velik se è grande
ni èovek neanche l’uomo
nema pojma ha idea
èime del mezzo con cui
samoga sebe misurare
da meri sé stesso
(Èovek je) (L’uomo è)

Nije on sveznajuæi ni velik Non è onnisciente né grande

niti moæan... né potente...
ne vidi sve niti èuje non vede tutto né sente
nije ni najlepši ni najbolji non è né il più bello né il migliore
pravdom se ne bavi mnogo della giustizia non si cura molto
niti mnogo pamti né ha molta memoria
(On) (Lui)
Tuttavia, ’grande è la considerazione che il poeta Pavloviæ ha dell’uomo; lo
rispetta proprio perché ha un sentore del luogo da cui l’uomo proviene’, si sforza di
capirlo ed entrando in contatto profondo con lui, attraverso la poesia, si fa portavoce
degli interrogativi che ogni uomo si pone e lo spinge a riflettere su sé stesso. Non a
caso Pavloviæ intitola una delle sue raccolte Esej o èoveku (Saggio sull’uomo). Il
libro ’comincia richiamandosi direttamente a un principio biblico: Conosci te stesso,
e come la composizione biblica si conclude con la descrizione dell’apocalisse’.
Questo saggio in versi, si sviluppa come una meditazione filosofica che parte da
un’autosservazione con relativa autoanalisi: il poeta si serve della prima persona
singolare, ma la soggettività evoca l’oggettività poiché parlando di sé Pavloviæ parla
dell’intera umanità che si riconosce nelle sue parole ’fincé dormo – non so cosa
 DIMENSIONI DI CUI L’UOMO NON HA ANCORA UN CONCETTO... 439

sono’. In seguito, proseguendo nelle sue speculazioni antropologiche, dirà che l’uomo
è ’quelcuno è chi è nato da tempo, ma non è ancora finito’.
Considerato il carattere essenzialmente evolutivo della ricerca storica, mitica,
filosofica e antropologica che anima gli esperimenti linguistici, le metafore e le
immagini vivide e perfino sonore della poesia di Miodrag Pavloviæ, viene spontaneo
chiedersi se l’indagine sull’uomo e sul mondo, sulla loro origine e sul loro destino
sia terminato o se stia seguendo nuovi percorsi, poiché l’autore potrebbe dare vita
a nuove raccolte di poesie dagli sviluppi del tutto inattesi. Attraverso la sua intera
opera poetica, che la si voglia dividere in fasi o meno, si avverte il forte presentimento
della fine di questa civiltà che nel tempo e nello spazio, dimensioni di cui l’uomo
non ha ancora un concetto ben preciso, ha lasciato indelebili tracce.

BIBLIOGRAFIJA
Ðorðeviæ È., Intelektualno i pesnièko srodstvo Miodraga Pavloviæa i Tomasa S.
Eliota, in „Povelja” 1, Kraljevo, 1995.
Jerotiæ V., Indroduzione alla raccolta di M. Pavloviæ Meðustepenik, KOV, Vršac,
1994.
Johnson B., Introduzione alla raccolta di M. Pavloviæ, Karike, edizione canadese,
Links, Exile Editions, Toronto, 1985.
Kneževiæ M., Mit o èoveku, articolo pubblicato sul settimanale NIN del 19 Luglio
1992.
Kordiæ A., Esej o èoveku. Pesnièko mišljenje Miodraga Pavloviæa, in „Povelja”
1, Kraljevo, 1994.
Bezazlenstva, „Miliæ Rakiæ”, Valjevo, 1989, Esej o èoveku, KOV, Vršac, 1992.
Bitni ljudi, Prosveta, Beograd, 1995.
Lettera del 16 Ottobre 1996, a me indirizzata.
Lettera del 27 Novembre 1996, a me indirizzata.
Lettera del 7 Febbraio 1997, a me indirizzata.
„Poezija na kraju veka ili susret sa vizijama” Saggio critico.
Reðep D., Posljeratni pjesnici Jugoslavije, in „Život” IV, septembar 1969.
Simoviæ Lj., „Introduzione alla raccolta di M. Pavloviæ Bezazlenstva, Valjevo, 1989.
Stojanoviæ O., Esej o èoveku Miodraga Pavloviæa, in „Povelja” 1, Kraljevo, 1995.
Trebješanin Ž., The Magic of Pavlovic’s Unriddling of the Spiritual Heritage of
Serbia, in „Serbian Literary Quarterly Review” IV, Belgrade, Winter 1989.
Velmar-Jankoviæ, S., Introduzione all’edizione del 1963 di 87 Pesama di M. Pavloviæ:
Nolit, Beograd.
Zoriæ P., Miodrag Pavloviæ, veliki pesnik moderniteta, in „Povelja” 1, Kraljevo, 1995.
Leovac S., Reè o poeziji Miodraga Pavloviæa, in „Povelja” 1, Kraljevo 1994.
Matreu A., Introduzione alla raccolta di M. Pavloviæ, Glas pod kamenom, nell’edizione
canadese A Voice Locked in Stone. Exile Editions, Toronto. 1985.
Mirkoviæ È., Miodrag Pavloviæ: Knjiga staroslovna, in „Serbian Literary Quar-
terly Review” IV, Belgrade, Winter 1989.
440 CONCETTA FERRARA

Kîí÷åòà Ôåðàðà

ÄÈÌEÍÇȣŠΠÊΣÈÌÀ ×ÎÂÅÊ £ÎØ ÍÅÌÀ

ÑÀÑÂÈÌ £ÀÑÍÓ ÏÐÅÄÑÒÀÂÓ

Ðåçèìå

Èäå¼à çà îâ༠ðàä ïîñâåžåí ïîåçè¼è Ìèîäðàãà Ïàâëîâèžà íàñòàëà ¼å òîêîì ðàçãîâîðà ñà
ïðîôåñîðîì Íèêøîì Ñòèï÷åâèžåì ó îêòîáðó 1995, ó áèáëèîòåöè ÑÀÍÓ ó Áåîãðàäó, êàäà ¼å
èñòàêíóòî äà ¼å Ïàâëîâèžåâî ïåñíèøòâî ó Èòàëè¼è ìàëî ïðåâîåíî à ¼îø ìàœå ïðîó÷àâàíî.
Ïðîôåñîð Ñòèï÷åâèž ìè ¼å ïîíóäèî äà ìå óïîçíà ñà ïèñöåì è äà èç ïðâå ðóêå äîáè¼åì èäå¼å è
ñìåð çà ìî¼å èñòðàæèâàœå. Ò༠„ðàçãîâî𓠼å âîåí ïèñàíèì ïóòåì êðîç ðàçìåíó ïðåïèñêå. Ó
îâîì ðàäó îöðòàí ¼å ðàçâî¼ ïîåòè÷êå ìèñëè àóòîðîâå, êàî è äåëî êî¼å ñå, ïðåìà œåãîâèì ðå÷è-
ìà, ìîæå ïîäåëèòè íà òðè åâîëóòèâíà ðàçäîášà: „ìëàäàëà÷êà ôàçà“, óñðåäñðååíà íà äðó-
øòâî, ÷îâåêà è ïîñëåðàòíè ñâåò (87 ïåñàìà); äðóãî ðàçäîášå: ïóò ó ïðîøëîñò êðîç èñòîðè¼ó äî
ïðàèñòîðè¼å, èñòðàæèâàœå ïîðåêëà öèâèëèçàöè¼å; òðåžè ïåðèîä àíòðîïîëîøêîã ïðîó÷àâàœà è
èñòðàæèâàœà ïðèðîäå è ñóäáèíå ÷îâå÷àíñòâà è ñâåòà (Áèòíè šóäè). Êðîç èçáîð ïèñàìà êî¼e
ñå îäíîñå íà îâ༠ðàä ìîãóžå ¼å äîžè äî äðàãîöåíèõ îáàâåøòåœà î œåãîâî¼ ïîåçè¼è è î ïèñöèìà
è êœèãàìà êî¼è ñó ñà÷èœàâàëè Ïàâëîâèžåâó ñâàêîäíåâíó ëåêòèðó.
DIMENSIONI DI CUI L’UOMO NON HA ANCORA UN CONCETTO... 441
442 ÓÏÎÐÅÄÍÀ ÈÑÒÐÀÆÈÂÀŒÀ
ÓÏÎÐÅÄÍÀ ÈÑÒÐÀÆÈÂÀŒÀ 443
444 ÓÏÎÐÅÄÍÀ ÈÑÒÐÀÆÈÂÀŒÀ
 ÓÏÎÐÅÄÍÀ ÈÑÒÐÀÆÈÂÀŒÀ 445

Miodrag Pavloviæ, Wagenstr. 4

78532 Tuttlingen
16. 10. 1996. god.

Poštovana gospoðice Ferrara,

Primio sam Vaše pismo sa zadovoljstvom; razume se da se seæam naših raz-

govora u Beogradu. Pozdravite molim Vas prof. Perila s moje strane. Ne pišem
Vam rukom, jer moj rukopis je ponekad teško èitati. A ni u kucanju na mašini
nisam savršen, kao ni u odgovaranju na pitanja o mojoj poeziji. Odgovori ispadaju
svaki put malo drukèije, zato molim Vas ni ovo što æu Vam sada napisati nemojte
uzeti kao definitivne istine o mojoj poeziji.
Liènost i poezija. Nisam pristalica ispovedne lirske poezije, ali mislim da pe-
snik mora da izražava svoju liènost. Meðutim, mislim da poetski govor je nemi-
novno kos, tangencijalan u odnosu na temu, zaobilazan, iako nejèešæe – koncizan.
To su paradoksi ne samo moje poetike. Zatim, ima razlièitih liènosti. Liènost se ne
obeležava samo odnosom prema neposredno datoj okolini, nego i prema osnovnim
koordinatama mišljenja.
Poezija i slike, slikovitost. Upotreba slika u poeziji je posledica baš toga što je
pesnièki diskurs indirektan i zbog toga, uvek nov, kreativan. Pesnièki iskaz ne
može da se svede na jasno formulisanu misao kojoj ne treba nikakav kontekst.
Upotreba slika u poeziji jeste njen jezik, a slike su èas psihološkog porekla, èas iz
dnevnog iskustva, a ponekad dobijaju same od sebe mitsku dimenziju. Veza sa
mitom je i namerna, tražena.
Veza sa mitom klasiènim, ili slovenskim, indijskim i hrišæanskim, znaèi govor
kroz simbole koji postaju univerzalni. Ista znaèenja pojedinih simbola se lako ot-
krivaju u razlièitim mitološkim sistemima. No pored mita mene zanima èitava an-
tropološka struktura raznih kultura, naroèito balkanskog neolita u koji spada i kul-
tura Lepenskog Vira. Zanimala me je i simbolika Alhemije ili pesnika-mistièara
kakav je bio Viljem Blejk.
Moj odnos prema evropskoj poeziji dvadesetog veka je složen: osim Eliota
imao sam afinitete za V. B. Jejtsa, francuske pesnike kao što je Sen Džon Pers. Od
svih pesnika svih vremena meðutim još od mladosti najviše cenim Dantea Aligije-
rija.
Toliko za ovaj put. Spreman sam da i dalje sa Vama saraðujem u buduænosti,
ako je potrebno, i ako je od koristi. Sledeæe sedmice odlazim u Beograd gde osta-
jem do kraja novembra.

Vrlo prijateljski Vaš

Miodag Pavloviæ
446 ÓÏÎÐÅÄÍÀ ÈÑÒÐÀÆÈÂÀŒÀ

*
Tuttlingen
27. novembra 1996. god.

Poštovana gospoðice Ferrara,

Primio sam Vaše pismo u Beogradu. Izmeðu „mlade faze“ i faze obeležene
antropološkim studijama postoji i faza istorijsko-mitska – Velika Skitija (1969),
Hododarije (1971), Svetli i tamni praznici (1971), kao i Mleko iskoni (1963).
U tehnièkom smislu i prva faza i prva knjiga imaju 3 poetike, ali u dubljem
smislu, u naèinu kako radi imaginacija, kako se javljaju pesnièke slike i kako se
one povezuju (ili ne). Poetika je jedna ista, a duhovni aspekt je „evolutivan“ kako
Vi kažete.

Srdaèan pozdrav

Miodrag Pavloviæ

*
Miodrag Pavloviæ, Wagenstr. 4. 78532 Tuttlingen
07. februar 1997. god.

Poštovana gospoðice Ferrara,

Primio sam Vaše novo pismo.

Uz pitanja pod brojem 1. mogao bih odgovoriti na razlièite naèine. Na primer:
Ironièna nada je to uvek nada ili vrlo mala nada je još uvek nešto. U ova-
kvom sluèaju „nada“ je povremeno suprotstavljena opštim pesimizmom u toku
moje (ranije) poezije.
Uz br. 2. Ja imam nade za ovaj grad – je (bar formalna) polemika sa stihovi-
ma T. S. Eliota. To je eksplicitno.
3) Pindarov iskaz („neæu više da budem pesnik“) ne treba uzeti kao moj
iskaz. Taj iskaz više oznaèava kraj jedne kulturno istorijske epohe, antièke i po
analogiji današnje (dok smo bili pod vlašæu lošeg komunizma).
– Religija pomaže da se savladaju kulturno istorijske krize. Danas više nisam
u to baš mnogo uveren.
Srdaèno Vas pozdravlja

Miodrag Pavloviæ
 ÓÏÎÐÅÄÍÀ ÈÑÒÐÀÆÈÂÀŒÀ 447

*
Miodrag Pavloviæ, Wagenstr. 1
78532 Tuttlingen
10. maj. 1998. god.

Draga gospoðice Ferrara,

Primio sam Vaš diplomski rad i Vaše pismo. Rad se sad nalazi u Beogradu gde
æu ga i saèuvati.
Zahvaljujem Vam mnogo što ste mi ga poslali. Vaš rezultat je impresivan i
nadam se da je visoko ocenjen od Vašeg profesora Perila.
Ja sam kao autor sasvim zadovoljan.
Inaèe, dosta je teško ocenjivati tekstove o sebi samom, i o periodu koji mi je
vremenski prilièno dalek. Želim Vam uspehe u Vašoj karijeri o kojoj radovao bih
se, ako biste me privremeno obaveštavali.

Srdaèno

Miodrag Pavloviæ
448 ÓÏÎÐÅÄÍÀ ÈÑÒÐÀÆÈÂÀŒÀ
 ÓÏÎÐÅÄÍÀ ÈÑÒÐÀÆÈÂÀŒÀ 465

Ñàäðæà¼

Gvozden Eror
O KOMPARATISTICI I HERMENEUTICI – JOŠ JEDNOM ............................ 7
Äå¼àí Ìèëóòèíîâèž
ÄÂÀ ÏÐÅÂÎÄÀ ÅÏÀ Î ÃÈËÃÀÌÅØÓ .......................................................... 29
Äå¼àí À¼äà÷èž
ÏÐÅÄÑÒÀÂÅ ÏÅÐÓÍÀ Ó ÑËÎÂÅÍÑÊÈÌ
ʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈÌÀ XX ÂÅÊÀ ............................................................ 57
Íàäà Ìèëîøåâèž-€îðåâèž
ÏÐÎÆÈÌÀŒÀ ÆÀÍÐÎÂÀ ÓÑÌÅÍÅ
ʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ È ÎÊÎ ŒÈÕ ............................................................. 69
Ìèîäðàã Ìàòèöêè
ÏÎÑËÎÂÈÖÅ ÊÀÎ ÎÑÍÎÂÀ ÍÀÐÎÄÍÅ ÁÈÁËȣŠ................................... 87
Íîâèöà Ïåòêîâèž
Î ÍÅÁÅÑÊΣ ÎÄÅÆÄÈ À̀ŠÊÀÏȏȣÅ............................................... 101
£îâàí Äåëèž
ÀÂÀÍÃÀÐÄÍÈ EÐÎÑ ÐÅÍÅÑÀÍÑÍÅ Ï×ÅËÅ
Îãëåä èç êîìïàðàòèâíå ïîåòèêå:
Ñåíåêà, Ïåòðàðêà, Ðàñòêî Ïåòðîâèž ..................................................... 113
Áî¼àí €îðåâèž
ÄÂÀ ÑÐÏÑÊÀ ÏÐÅÂÎÄÀ JEÄÍÅ ÌÎËÈ£ÅÐÎÂÅ ÊÎÌÅÄȣŠ................ 121
Francesco Saverio Perillo
IL PATRIARCA FOZIO E L’ARCIVESCOVO SAVA NEMANJA
NELLA VISIONE DI ANDRIJA KAÈIÆ MIOŠIÆ .................................. 135
Äðàãàíà Ãðáèž
ÁÓÐÀ Ó ÑÐÏÑÊΣ ʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ 18. ÂÅÊÀ
Íà ïðèìåðèìà äåëà Ïóòîâàœå êà ãðàäó £åðóñàëèìó
£åðîòå¼à Ðà÷àíèíà, Ìîðåïëîâšåœå £îâàíà Ðà¼èžà è
Æèâîò è ïðèêšó÷åíè¼à Äîñèòå¼à Îáðàäîâèžà ..................................... 157
466 ÓÏÎÐÅÄÍÀ ÈÑÒÐÀÆÈÂÀŒÀ

Adriana Senatore
SUGGESTIONI LETTERARIE NELLA ÞIGANIADA DI
ION BUDAI-DELEANU .......................................................................... 177
Áî¼àí £îâèž
ÓÍÒÅÐÕÀËÒÎÂÀŒÅ „Ó ÌÅÑÅÖӓ –
(£ÎØ) £ÅÄÍÀ ÄÓÃÎÂÅÊÀ ʌÈÆÅÂÍÀ ÒÐÀÄÈÖÈ£À
Ó ÄÅËÓ £ÎÂÀÍÀ ÑÒÅÐȣŠÏÎÏÎÂȎÀ .......................................... 203
Persida Lazareviæ Di Giacomo
DALMATINCI FRANÈESKA DAL’ONGARA ............................................... 223
Âàñèëè¼å €. Êðåñòèž
ÒÅÎÄÎÐ ÏÀÂËÎÂȎ È ÑÐÏÑÊÀ ÖÐÊÂÅÍÀ £ÅÐÀÐÕÈ£À ..................... 243
Egidio Ivetic
LA SERBIA IMMAGINARIA IN NICCOLÒ TOMMASEO
(1839-1842). ALCUNI SPUNTI .............................................................. 251
Ìèð¼àíà Äðíäàðñêè
ÆÈÂÎÒÍÀ ÔÈËÎÇÎÔÈ£À ÏÈÑÖÀ ÊÀÎ ÎÄÃÎÂÎÐ
ÍÀ ÄÐÓØÒÂÅÍÎ-ÈÑÒÎÐÈ£ÑÊÓ ÑÒÂÀÐÍÎÑÒ
(Ïðèìåðè Àëåñàíäðà Ìàíöîíè¼à è Èâà Àíäðèžà) ............................... 261
£åëåíà Íîâàêîâèž
ÎÄ ÌÀËÀÐÌÅÎÂÑÊÎÃ ÑÈÌÁÎËÈÇÌÀ ÄÎ ÏÎÑÒÌÎÄÅÐÍÈÇÌÀ:
ÑÓÄÁÈÍÀ „ÊŒÈÃœ È ŒÅÍÈÕ „ÁÅËÈÍÀ“ ...................................... 273
Êðèíêà Âèäàêîâèž Ïåòðîâ
ÍÀ£ÐÀÍÈ£È ÎÁËÈÖÈ ÊÓËÒÓÐÍÎÃ È ÊŒÈÆÅÂÍÎÃ
ÄÅËÎÂÀŒÀ ÑÐÏÑÊÅ ÄÈ£ÀÑÏÎÐÅ Ó ÀÌÅÐÈÖÈ
Ïîâîäîì 125. ãîäèøœèöå Ñðïñêî-öðíîãîðñêîã
ëèòåðàðíîã è äîáðîòâîðíîã äðóøòâà ó Ñàí Ôðàíöèñêó ..................... 291
Æåšêî €óðèž
ËÈÑÒÀ£ÓŽÈ ×ÀÑÎÏÈÑ „L’EUROPA ORIENTALE“
(ÐÈÌ, 1921–1943) ................................................................................... 313
Ñòàíèñëàâà Âó¼íîâèž
ÄÅÐÂÈØ Ó ÏÐÎÖÅÑÓ: (È)ÑÒÎÐÈ£À ÎÒӀÅÍÅ ÑÂÅÑÒÈ ................... 331
Ëèäè¼à Äåëèž
ÑÈËÀÇÀÊ Ó ÏÎÄÇÅ̊Å
Àóòîïîåòèêà Áðàíêà Ìèšêîâèžà è ïàðàëåëà ñ Ð. Ì. Ðèëêåîì .......... 347
 ÓÏÎÐÅÄÍÀ ÈÑÒÐÀÆÈÂÀŒÀ 467

Íèêîëà Ãðäèíèž
ÏÐÎÁËÅÌ ÏÐÎÌÅÍÅ Ó ÊÓËÒÓÐÈ
(Ñëèêàðñòâî è êœèæåâíîñò øåñòå äåöåíè¼å 20. âåêà) ........................ 365
Ñâåòëàíà Øåàòîâèž-Äèìèòðè¼åâèž
ÍÀ ÒÐÀÃÓ „ÄÐÓÃÅ ÒÐÀÄÈÖȣœ Ó ÏÎÅÇÈ£È
£ÎÂÀÍÀ ÕÐÈÑÒȎÀ È ÈÂÀÍÀ Â. ËÀËȎÀ .................................... 379
Palone Davide
FORTUNATI ESPEDIENTI NARRATIVI (TIŠMA E POE) .......................... 399
Òè¼àíà Òðîïèí
ÑÊÐÈÂÅÍÈ ÖÈÒÀÒÈ ÊÎÄ ÑËÎÁÎÄÀÍÀ ÑÅËÅÍȎÀ ........................... 409
Concetta Ferrara
DIMENSIONI DI CUI L’UOMO NON HA ANCORA
UN CONCETTO BEN PRECISO
La poesia di Miodrag Pavloviæ .................................................................. 429

ÈÍÄÅÊÑÈ
Èíäåêñ èìåíà ó ëàòèíè÷íèì òåêñòîâèìà .................................................... 449
Èíäåêñ èìåíà ó žèðèëè÷íèì òåêñòîâèìà .................................................... 454
Ïðåäìåòíè èíäåêñ ......................................................................................... 459
468 ÓÏÎÐÅÄÍÀ ÈÑÒÐÀÆÈÂÀŒÀ

CIP – Êàòàëîãèçàöè¼à ó ïóáëèêàöè¼è

Íàðîäíà áèáëèîòåêà Ñðáè¼å, Áåîãðàä
821.163.41.09(082)
82.091(497.11)(082)
ÓÏÎÐÅÄÍÀ èñòðàæèâàœà 4, Ñðïñêà
êœèæåâíîñò èçìåó òðàäèöèîíàëíîã è ìîäåðíîã
- êîìïàðàòèâíè àñïåêòè / óðåäíèê Áî¼àí £îâèž.
- Áåîãðàä : Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è
óìåòíîñò, 2007 (Áåîãðàä : ×èãî¼à øòàìïà). -
477 ñòð. ; 24 öì. - (Ãîäèøœàê / Èíñòèòóò çà
êœèæåâíîñò è óìåòíîñò ; 21. Ñåð. À,
Êîìïàðàòèâíà èçó÷àâàœà ñðïñêå êœèæåâíîñòè;
4)
Žèð. è ëàò. - Ðàäîâè íà ñðï. è èòàë. ¼åçèêó.
- Òèðàæ 300. - Íàïîìåíå è áèáëèîãðàôñêå
ðåôåðåíöå óç òåêñò. - Ðåçèìåè íà âèøå ¼åçèêà.
- Áèáëèîãðàôè¼à óç ïî¼åäèíå ðàäîâå. -
Ðåãèñòðè.
ISBN 978-86-7095-132-7
1. £îâèž, Áî¼àí [óðåäíèê]
à) Ñðïñêà êœèæåâíîñò - 18-20 â - Çáîðíèöè
á) Íàóêà î êœèæåâíîñòè - Êîìïàðàòèâíè ìåòîä
- Ñðáè¼à - Çáîðíèöè
COBISS.SR-ID 145317644